SOL BA Program 1st Year Hindi C Study Material in PDF

1.
Hee"-mebkeueve
(i) F&oieen
(cebgMeer Hesceevo)
[e@. YeJeeveer oeme

1. uesKeke Heefjee
cegbMeer Hesceevo peer efnvoer meeefnle kes Gve HeieefleMeerue uesKekeeW ceW mes nQ, efpevneWves Yeejle kes peve-peerJeve kees efveke mes osKee
Deewj Gvekeer mecemeeDeeW kees Hetjer iecYeerjlee Deewj F&ceeveoejer mes DeHeves meeefnle cebs Hemlegle efkeee~ Gvekeer ef< cegKele Yeejle kes efveOe&ve
ieeceerCe Jeie& Hej ner jner Deewj Gmeer kes mebIe<e&HetCe& peerJeve kee eLeeleLe Debkeve GvneWves DeHeves meeefnle cebs efkeee~ Fvekee pevce 31 pegueeF&
meved 1880 ceW yeveejme kes meceerHe uecener veeceke ieece ceW ngDee~ Gvekee yeeHeve kee veece OeveHelejee Lee~ Fvekes efHelee kee veece Depeeeye
jece Deewj ceelee kee veece Deevevoer osJeer Lee~ Deveske DeeefLe&ke keef"veeF&eeW mes Fvekee Heefjee pevce mes ner Lee Deewj Fmeer mes petPeles ngS
Fvnesves DeHeveer yeer.S. leke keer Hejer#ee HetCe& keer~ efMe#ee-HeeefHle kes HeMeeled peerefJekee kes efueS Gvnsb FOej-GOej yengle Yekevee He[e~ Fve
YekeveeW kes HeMeeled GvnW 18 Hees ceeefmeke Jesleve Hej Ske mketue ceW Ske DeOeeHeke keer veewkejer efceue ieF&~ efHej GvneWves GHe-mketue
efvejer#eke kes He ceW Yeer keee& efkeee~ meved 1920 ceW ieeBOeer peer kes HeYeeJe ceW Deeves kes keejCe mejkeejer veewkejer mes leeieHe$e oskej mJeleb$e
He mes uesKeve kee keee& kejves ueies~
Hesceevo peer kees He{ves efueKeves kee Meewke yeeHeve mes ner Lee~ FvneWves meJe&HeLece Got& ceW efueKevee HeejbYe efkeee, es Got& ceW veJeeyejee
kes veece mes efueKeles Les~ Fvekeer meyemes ceewefueke keneveer `mebmeej kee Deveceesue jleve' 1907 cebs `peceevee' ceW HekeeefMele ngF&~ 1908 ceW Gvekee
`mee]spesJeleve' veeceke keneveer-mebien HekeeefMele ngDee~ HeeBe keneefveeeW kes Fme mebien ceW uesKeve kee efJe<ee mJeosMe-Hesce Lee, efpemes efyeefMe
mejkeej ves DeeHeefepeveke ceevekej peyle kej efueee Deewj meeLe ner Gvekes uesKeve-keee& Hej Yeer en kenkej HeefleyevOe ueiee efoee efke mejkeejer
veewkejer kes jnles ngS osMe-Yeefkele keer jeveeSb Jes veneR efueKe mekeles~ Hej Ske peeieke meeefnlekeej kes efueS DeHeves uesKeve keee& kees
efJejece osvee Ske IegveYejer yeele Leer~ Dele GvneWves Got& cebs meeefnle jevee es[kej efnvoer ceW Hesceevo kes veece mes efueKevee Meg efkeee
Deewj Deble leke efueKeles jns~
Hesceevo peer kees keLeekeej kes He ceW DeefOeke Keeefle efceueer nw~ Hesceevo peer eje efueefKele GHeveeme nQ `mesJeemeove',
`Hesceeee', èfvece&uee', `jbieYetefce', `keeeekeuHe', ìeyeve', `kece&Yetefce' Deewj ìeesoeve'~ Gvekee Deefvlece GHeveeme `cebieuemet$e' nw, pees DeHetCe&
nw~ GvneWves ueieYeie 300 keneefveeeb efueKeer pees `meHlemejespe', `veJeefveefOe', `HesceHeeermeer', `keHeve', `ceevemejesJej' (Dee" Yeeie) cebs mebkeefuele
nQ~ keLeekeej kes Deefleefjkele Hesceevo peer veekekeej, efveyevOekeej, peerJeveer-uesKeke Deewj mecHeeoke Yeer nQ~ Gvekes eje efueefKele veeke nw
`mebieece', `keJe&uee' Deewj `Hesce keer Jesoer~' Gvekes Deeueeseveelceke efveyevOe `peeiejCe' Deewj `nbme' Heef$ekeeDeeW cebs efceueles nQ, efpevekee FvneWves
mebHeeove Yeer efkeee, FvneWves MesKe meeoer Deewj ogiee&oeme keer peerJeefveeeb efueKeer~ FvneWves peepe& Fefuee kes `meeFueme ceeve&j' kee `megKeoeme'
veece mes, euemee keer keneefveeebs kee `Deveeleesues' Heebmeke=le `LeeHeme' kee `Denbkeej' Meer<e&ke mes efnvoer ceW DevegJeeo efkeee~ Fmekes Deefleefjkele
FvneWves `peceevee', `ceee&oe', `ceeOegjer', `peeiejCe', Deewj `nbme' Heef$ekeeDeeW kee mebHeeove Yeer DeepeerJeve efkeee~
E/ Univercity / 1-116
(LJ-5)
IIIrd Proof Page Maker 7.0
meeefnle-#es$e ceW Hesceevo peer kes eesieoeve kees keYeer Yeer Yegueeee veneR pee mekelee~ FvneWves Gmes Ske veF& ef<, Ske veF& efoMee
Heoeve keer~ Fvemes HetJe& lees efnvoer keLee-meeefnle DeefmlelJe cebs ner veneR Lee~ FvneWves efnvoer keLee-meeefnle kees efleuemceer-Sseejer keer jeveeDeeW
mes cegefkele efoueekej meceepe-efnle kee JeeHeke DeeOeej Heoeve efkeee~ cee$e ceveesjbpeve keer ef< mes efueKes pee jns memles meeefnle keer DeHes#ee
FvneWves GmeceW peerJeve keer mecemeeDeeW kees mLeeve efoee Deewj meeLe ner meeLe Fme yeele kee Oeeve jKee efke keneveer ceW efJe<ee Deewj mecemeeDeeW
keer HegvejeJe=efe ve nes~ Heleske keneveer ceW efJe<ee Deewj mecemeeSb veF&-veF& nes~ Menjer peerJeve keer DeHes#ee ieeceerCe peerJeve kes DeefOeke efveke
nesves kes keejCe Hesceevo peer ves Gvekeer mecemeeDeeW kees ner cegKe He mes DeHeves meeefnle cebs GYeeje~ keg mecee leke yebyeF& cebs jnves kes
keejCe Jes ceneveiej keer efJe<eceleeDeeW Deewj peefueleeDeeW kees Yeer Heneeve iees Les~ Jes en Yeer DevegYeJe kejves ueies Les efke Deeweesefieke-meYelee
Deewj HetbpeerJeeo kes HeefjCeecemJeHe veiejeW kee Hemeej nesiee Deewj ieeBJe uegHle nesles peeSbies~ Fme efmLeefle mes GlHevve nesves Jeeueer mecemeeDeeW
kee eLeeLe& efe$eCe Gvekes GHeveeme-meeefnle ceW ngDee nw~ ieeceerCe peerJeve kes efJeefYevve HenuegDeeW kee Debkeve Gvekeer keneefveeeW ceW efJeMes<ele
osKee pee mekelee nw~
efJe<ee keer lejn Yee<ee kes #es$e ceW Yeer Hesceevo peer peve-meeceeve kes Delevle efveke efoKeeF& He[les nQ~ Fvekeer Yee<ee mejue,
menpe, Hee$eevegketue nw~ FvneWves peve-meeceeve keer Yee<ee kee Keguekej Heeesie efkeee nw~ Got& Deewj Debiespeer kes MeyoeW kee Heeesie Yeer Fvekeer
Yee<ee ceW ngDee nw~ Yee<ee kees meHeeCe yeveeves kes efueS ueeskeesefkeleeeW Deewj cegneJejeW kee Yeer pecekej Heeesie efkeee nw~ Fvekeer Mewueer JeCe&veelceke
Deewj efJeeejelceke nw~
Devle ceW, meleced-efMeJeced-megvojced Fve leerveebs kemeewefeebs Hej Kejer Glejves Jeeueer DeHeveer jeveeDeeW mes efnvoer kes efJeHegue YeC[ej
kees mece= kejles ngS Fme ceneveeeke ves meved 1936 cebs Fme veMJej mebmeej mes efJeoe ueer~ meeefnle-peiele Fvekes eesieoeve kees keYeer Yeer
efJemce=le veneR kej mekelee~
2. F&oieen meejebMe
neefceo veeceke ess yees keer en keCe keneveer cegbMeer Hesceevo peer eje efueefKele nw~ en ese yeee DeHeveer oeoer ceeB
kes Heeme jnlee nw~ F&o kes efove Gmekes meYeer efce$e megvoj-megvoj keHe[s Henvekej Hewmes ueskej F&o kes cesues ceW peeves kes efueS leweej nesles
nQ~ neefceo kes ceeB-yeeHe veneR nQ~, Dekesueer oeoer nQ, efpevekes Heeme Oeve kee DeYeeJe nw~ efHej Yeer neefceo kees efkemeer ve efkemeer lejn mes pegekej
leerve Hewmes osleer nQ, leeefke Jen DeHeves efce$eeW kes meeLe cesues ceW peekej keg Kee-Heer mekes~ neefceo keer Gce kegue eej-HeeBe meeue keer nw~ cenceto,
ceesnefmeve, vetjs Deewj Mecceer Deeefo Gmekes otmejs meeLeer nQ, pees DeHeves Oeve-JewYeJe keer IeeQme efoKeeles nQ; Hejvleg neefceo Fme yeele mes Hemevve
nw efke Gmekes Deyyeepeeve Deewj Decceerpeeve Ketye Hewmee keceekej ueeSbies~ Jen DeeMJemle nw, keeeWefke ``DeeMee lees ye[er eerpe nw, Deewj efHej
yeeeW keer DeeMee~'' ``neefceo kes HeebJe cebs petles veneR nQ~ efmej ceW Ske Hegjeveer-Oegjeveer esHeer nw, efpemekee ieese keeuee He[ ieee nw, efHej
Yeer Jen Hemevve nw~''
cee$e leerve Hewmes ueskej neefceo ieeBJe kes yeeeW kes meeLe cesues ceW peelee nw~ Jeneb Gmekes oesmleeW ves efYemleer, Jekeerue Deewj efmeHeener
kes Deeke<e&ke efKeueewves Kejeros~ yeseeje neefceo Fve meyekees ueueeeF& DeeBKeeW mes osKelee jne~ Gmeves eenles ngS Yeer DeHeves efueS keg veneR
efueee~ Gmekes oesmleeW ves efce"eFeeB Yeer Kejeroer Deewj Gmekees efe{e-efe{ekej efce"eFeeB Yeer KeeF&, efkevleg ceemetce neefceo ves DeHeves peerYe Hej
efveeb$eCe yeveeS jKee~ Devle ceW Gmeves Gve leerve HewmeeW mes DeHeveer oeoer ceeB kes efueS efecee Kejeroe~ Gmekeer oeoer kes neLe jeser meskeles
mecee ve peueW, FmeefueS neefceo ves DeHeveer FeDeeW kee leeie efkeee~ neefceo keer oeoer ves Gmes ieues mes ueiee efueee Deewj Gmekeer DeeBKeeW
mes DeeBmet yenves ueies~
(LJ-5)
3. cegKe efJeeej efyevog

cegbMeer Hesceevo peer Yeejle kes Gve efieves-egves uesKekeeW ceW mes Les, efpevnbs Fme efJeMeeue Yeejleere meceepe kes efJeefJeOe JeieeX keer efJeefJeOe
keesCeeW mes ye[er JeeHeke SJeb iecYeerj peevekeejer Leer~ eneB Ske leLe keer Deesj nceeje Oeeve Deekeef<e&le neslee nw efke efnvoer-keLeekeejeW ves
DeefOekeebMele ceOeJeieeae, mebmkeejye meJeCe& efnvot keer ceeveefmekelee mes peg[er ngF& keneefveeeb ner DeefOeke efueKeeR~ evOej Mecee& ieguesjer
ves yengle Henues Hebpeeye kes efmekeKeeW kes eefj$e kees Deveske keesCeeW mes Jebefpele kejves Jeeueer Ske keneveer-`Gmeves kene Lee' efueKeer Leer, efpemes
ueesie Deepe Yeer eeo kejles nQ~ Hesceevo peer ves keneR ve keneR Ssmeer ner Ske keceer kees cenmetme efkeee Deewj efHej GvneWves DeHeves keLeemeeefnle ceW efnvoer-Yee<ee HeosMeebs ceW yemeves Jeeues Gve cegmeueceeve eefj$eeW kees GYeeje, efpevekes mecyevOe ceW efnvoer-uesKekeeW ves meeceeefpeke DeueieeJe
kes keejCe yengle kece efueKee Lee Deewj Hesceevo peer kes yeeo Yeer kece efueKee~ `Melejbpe kes efKeuee[er', `Hebe-HejcesMJej', `veee', èfnbmeeHejceesOece&' Deewj `F&oieen' pewmeer keneefveeeB efnvoer (efnvot) Hee"keeW kes meeceves meefoeeW mes Gmeer kes meeLe peerves Deewj meebme uesves Jeeues Jeie&
(cegmeueceeve) keer mebJesoveeDeeW kee DeeYeeme efoueeleer vepej Deeleer nQ~
Hesceevo peer keer `F&oieen' keneveer DeHeveer HeefjJesMeiele efJeMes<elee kes keejCe lees cenJeHetCe& nw ner, meeLe ner yeeue-ceveesefJe%eeve,
ceeveJeere mebJesovee Deewj peerJeveiele HeMveeW kes mebkesleelceke HemebieeW keer Deveske HeleeX kees GodIeeefle kejves kes keejCe Gvekeer efJeefMe< keneefveeeW
ceW Ske efJeefMe< mLeeve jKeleer nw~
jcepeeve kes ieceea Deewj Gceme Yejs leerme jespeeW kes yeeo peye `F&o' Deeleer nw lees cegmeueceeve HeefjJeejeW ceW Gmekes Heefle yesno Glmeen
osKee peelee nw~ Jewmes lees meYeer leewnejeW kes Heefle meYeer ueesieeW cebs Glmeen neslee nw, Hejvleg `F&o' Deveeeeme ner veneR Deeleer, Gmes lees Gve
ke<kej efoveeW ceW YetKee-Heemee jnkej HeeHle kejvee He[lee nw~ leewnejeW kes Deeves Hej meyemes DeefOeke Glmeeefnle yees nesles nQ~ oeoer ceeB
keer ieeso ceW Heueves Jeeues DeveeLe neefceo kees Yeer F&o kee yesno Fblepeej nw~ ye[s-yet{eW kes meeLe yeeuekeeW kee oue Menj kes F&oieen keer Deesj
eue oslee nw~ Menj HengBeles ner Menj kee DepeveyeerHeve Deewj DeveesKeeHeve GvnW Deekeef<e&le kejves ueielee nw ye[er-ye[er FceejleW, Deoeuele,
kee@uespe, keueyeIej~ eneB keer meYeer eerpeW yeeeW kes HeefjJesMeiele Devegceeve mes Hejs ner efoKeleer nQ~ efHej Yeer nej ceeveves kee veece veneR~ eefo
kee@uespeebs ceW oe{er-ceteW Jeeues Fleves ye[s-ye[s ue[kes He{ves peeles nQ lees Fme yeele kes cenJe kees, DeHeveer ner meerceeDeeW ceW DeHeves cenJe
kes meeLe peerves Jeeuee neefceo en kenkej Peg"uee oslee nw efke Gmekes ceojmes ceW jespe ceej Keeves Jeeues, keece mes peer egjeves Jeeues ye[sye[s ue[kes He{ves peeles nQ, efyeukegue leerve keew[er kes~ keueyeIej cebs Meece kees ye[s-ye[s meenye Deewj cesces Kesueves Deeleer nQ~ Ske yeele meyekes
meeceves Deeleer nw ``nceejer Deccee kees os oes, keee veece nw yew, lees Gmes Heke[ ner ve mekes, Iegceeles ner ueg{ke peees~'' en Ske DeeMebkee
nw~
Hejvleg en Yeer keee yeele ngF&~ yeeue-ceve Fleveer peuoer DeHeveer nej kewmes ceeve ueslee~ Hejepee YeeJe kees vekeejves Jeeues Deveske
leke& GYej DeeS ``Deccee ceveeW Deee efHeme [eueleer nQ~ mewke[eW Ie[s Heeveer jespe efvekeeueleer nQ (efkemeer cesce kees Ske Ie[e Heeveer Yejvee
nes lees DeeBKeeW leues DebOesje e peeS) Deewj Kegueer ieee kees Heke[ves kes efueS Deccee efkeleveer lespe oew[eR LeeR~''
yeeue-ceve DeHeves HeMveeW kee nue mJeeb {Bt{ ueslee nw keneR leke& mes, keneR efJeMJeeme mes, keneR mecePe mes~ eewOejer kes Heeme
Flevee Oeve FmeefueS nw efke Gmeves efpevveele kees keeyet ceW kej jKee nw (efyevee Mees<eCe Heer efpevve kee meneje efueS Oeve keneB Fked"e
neslee)~ keevetve JeJemLee keer mecePe Fve yeeuekeeW kees efkemeer mes kece Hewveer veneR~ ceesnefmeve kenlee nQ en keeefvemeefyeke Henje osles nQ
Depeer npejle, en eesjer kejeles nQ~ Menj ceW efpeleves eesj-[eket nQ, meye Fvemes efceues jnles nQ~ jele kees es ueesie eesjeW mes kenles nQ `èesjer
kejes Deewj DeeHe otmejs cegnuues ceW peekej, peeieles jnes, peeieles jnes Hegkeejles nQ~'' Jele&ceeve efmLeefleeeW ceW Yeer en yeele efkeleveer meerke
(Heemebefieke) nw~
3
(LJ-5)
F&oieen keneveer ceW Hesceevo peer Oeerjs-Oeerjs nceW Gme efyevog keer Deesj Deieefmele kejles nQ, pees Fme keneveer keer cetue-mebJesovee nw~
neefceo kes meYeer oesmleeW kes Heeme neefceo mes peeoe Hewmes nQ, Hej Gmekes Heeme kesJeue leerve Hewmes nQ~ cesues ceW Deeke<e&Ce keer Deveske JemlegSb
nQ peceerve Deemeceeve keer mewj kejeves Jeeuee efnb[esuee nw, eKeea nw- Ske Hewmes ceW Heeerme ekekej kee cepee osves Jeeueer, efceder kes cegBn
yeesueles efKeueewves nQ efmeHeener Deewj iegpeefjee, jepee Deewj Jekeerue, efYemleer Deewj Oeesefyeve~ cenceto efmeHeener ueslee nw, ceesnefmeve kees efYemleer
Hemebo Deeee, vetjs kees Jekeerue mes Hesce nw, mecceer Oeesefyeve Kejero ueslee nw~ neefceo Fve efKeueewves keer efvevoe kejlee nw efceder ner kes lees
nQ, efiejs lees ekeveeetj nes peeSb~ Hej ueeueeYejer vepejeW mes Jen Gvnbs osKelee Yeer nQ~ (Yeuee, Hetbpeer kee Deocce Deeke<e&Ce efkemes veneR Deekeef<e&le
kejlee)~
efKeueewves kes yeeo efce"eFeeW keer ogkeeveW Deeleer nw~ meye DeHeveer-DeHeveer Hemevo keer efce"eFeeb uesles nQ Deewj Keeles nQ~ neefceo DeHeveer
efyejeojer mes Deueie nw~ Gmekes oesmle Gmekes meeLe ye[e Jetj cepeeke kejles nQ~ Jen ueueeelee nw, JeesefOele neslee Deewj efHej Gmeer ceW mes DeHeves
efueS leke& keer Deefce jsKee KeeRe ueslee nw `èfce"eF& keewve ye[er vewcele nw, efkeleeye ceW Fmekeer efkeleveer yegjeFeeb efueKeer nQ~''
Hebtpeer-HeoMe&ve kes meYeer efveue&ppe HeeemeeW kes ceOe neefceo DeHeves pecee leerve HewmeeW mes oeoer Deccee kes efueS efecee Kejero ueslee
nw~ Ske Deesj nw eceke-oceke, pegyeeve kee eKeeje Deewj jeie-jbie Deewj otmejer Deesj nw ienve ceeveJeere mebJesovee ``Keees efce"eFeeb,
DeeHe cegBn me[siee, Hees[s-HegbefmeeeB efvekeueWieer, DeeHe ner peyeeve eesjer nes peeSieer~ Deccee efecee osKeles ner oew[kej cesjs neLe mes ues uesieer,
npeejeW ogJeeSb osieer~ efecee efkeleves keece keer eerpe nw~ jesefeeb leJes mes Gleej uees, eguns ceW meske uees, keesF& Deeie ceebieves DeeS lees eHe
eguns mes Deeie efvekeeuekej Gmes os oes~''
mecHevvelee kes meYeer efoKeeJes kes yeere efecee ece kee meeLe&ke Heleerke yeve peelee nw~ Ske Deesj efceder nw, otmejer Deesj ueesne~
efecee meejs efKeueewveeW kees ve< kej oslee nw, Jen yeneogj efeceeDeeie-Heeveer, DeebOeer-letHeeve, meyeceW yejeyej [e jn mekelee nw~
Iej HengBeles-HengBeles meejs efKeueewves t-Het iees, neefceo kee efecee ye[s keece kee efvekeuee~ yees neefceo ves Ske yet{s neefceo
kee Hee& Kesuee Lee~ yegef{ee Deceervee, yeeefuekee Deceervee yeve ieF&~ oeceve Hewueekej neefceo kees ogDeeSb osleer peeleer Leer Deewj DeeBKeebs mes DeeBmet
keer ye[er-ye[er yetboW efiejeleer peeleer Leer~
en keneveer meeceeefpeke efJe<ecelee keer jsKee kees ye[s ner menpe {bie mes jsKeebefkele kejleer nw, meeLe ner meeLe Gmekes nue kee Yeer
mebkesle osleer nw~ Fmueece mecelee Deewj yejeyejer kee Oece& nw~ Jen DeHeves DevegeeefeeeW mes Oeve, JebMe, peeefle Deeefo efkemeer Yeer o=ef< mes essye[s kee Yeso veneR kejlee ``menmee F&oieen vepej Deeee~ THej F&ceueer kes Je=#eeW keer Ieveer eee nw~ veeres Hekekee HeMe& nw, efpeme Hej
peeefpece efyee ngDee nw Deewj jespesoejeW keer Hebefkeleeeb Ske kes Heers Ske ve peeves keneB leke eueer ieF& nQ, Hekekeer peiele kes veeres leke,
peneB peeefpece Yeer veneR nw~ veS Deeves Jeeues Deekej Heers keer keleej ceW Ke[s nes peeles nQ, Ske meeLe Pegkeles nQ Deewj Ske meeLe Iegveebs
kes yeue yew" peeles nQ... efkelevee DeHetJe& Me Lee, efpemekeer meecetefnke efJeeeSb, efJemleej Deewj Devevvelee oe kees ee, ieJe& Deewj Deelceevebo
mes Yej osleer Leer, ceeveeW Yeele=lJe kee Ske met$e Fve mecemle DeelceeDeeW kees Ske ue[er ceW efHejesS ngS nw~''
peerJeve kes melHe#e Hej efJeMJeeme kejves Jeeues Hesceevo peer Fme meceevelee Deewj YeeF&-eejs kes mecyevOe kees pees Oeeefce&ke-mlej Hej
Fmueece ceW nw ye[er ner meeeF& Deewj Devlejbielee mes JeefCe&le kejles nQ~ uesefkeve Oeeefce&ke-mlej Hej HeeHle keer ieF& en mecelee F&oieen mes yeenj
efvekeueles ner DeeefLe&ke efJe<ecelee mes keje peeleer nw Deewj TBe-veere, Deceerj-iejerye kee eLeeLe& DeHeveer mecHetCe& Jetjlee (ke"esjlee) Deewj kegHelee
mes Dee GHeefmLele neslee nw GmeceW efpemekeer pesye ceW Hewmes nQ, Jen efnb[esues Hej e{lee nw, eefke&eeW Hej jsJe[er Deewj iegueeye-peecegve Keelee
nw~ meyeerue Hej Meye&le Heerlee nw Deewj jbie-efyejbies efKeueewves Kejerolee nw Deewj neefceo pewmee Jeefkele (Gme cesues ceW Ssmes efkeleves ner neWies, efpevekeer
pesye ceW leerve Hewmes Yeer veneR neWies) ueeuee Yejer vepejeW mes meye keg osKelee nw Deewj DeeefLe&ke efJe<ecelee kes DeefYeMeeHe kees Pesuelee nw~ keee
4
(LJ-5)
Fmekee leelHee& en veneR nw efke Oeeefce&ke-iebLeeW ceW kener ieF& ceeveJeere Skelee Deewj mecelee mes mecyeefvOele ye[er-ye[er yeeleW leLee ceefmpeo (iegejs,
ceefvoj) es HeoefMe&le meceevelee Deewj Skelee kee jbie DeeefLe&ke (Deewj meeceeefpeke) efJe<ecelee kes mece#e Deeves Hej yesjbie nes peelee nw~ keee es
leLe Fme yeele keer lejHe mebkesle veneR kejles efke Oeeefce&ke-mlej Hej efoee ieee yejeyejer kee opee& Gme mecee leke yesDemej Deewj yesFceeveer
nw, peye leke Gmes meeceeefpeke Deewj DeeefLe&ke mlej leke ueekej Gme Hej Deceue ve efkeee peelee~
`F&oieen' keneveer ye[er ner meeeF& kes meeLe peerJeve kes keg DeeOeejYetle HeMveeW Deewj cenJeHetCe& leLeeW keer Deesj Yeer nceeje
Oeeve Deekeef<e&le kejleer nw, efpememes efkemeer Yeer meceepe kee YeefJe<e yevelee nw~ cesues ceW peeves Jeeues meYeer Ske ner Jeie& kes efveOe&ve efkemeeve
kes yees nQ~ Heke& efmeHe& Flevee ner nw efke Gvekes Heeme neefceo mes keg Hewmes peeoe nQ~ Hejvleg Jes oes efYevve-efYevve ceveesJe=efeeeW kes Heleerke
kes He ceW nceejs meeceves Deeles nQ~ Ske Jeie&-efJe<ecelee keer ceej KeeS ngS Gve ceOeJeieeae JeefkeleeeW kee Heleerke nw, efpevnW Lees[er meer Yeer
Hetbpeer neefmeue kejves Hej Deceerjer kes KJeeye Deeves ueieles nQ efnb[esues Hej e{kej nJeeF&-penepe keer keuHevee kejves ueieles nQ~ eKeea kes
Iees[s GvnW meebceleer megKe keer eeo efoueeves ueieles nQ Deewj neefceo pewmes iejerye kees efe{e-efe{ekej efce"eF& Keeles ngS mJeeb DeHeves meeLe iegpejer
Fme efveeefle kee Heeflekeej kejles nQ~ otmejer lejHe ìego[er kee ueeue' neefceo nw, pees DeHeveer eLeeLe& efmLeefle kees Hetjer mepeielee Deewj peeiekelee
kes meeLe cenmetme kejles ngS, DeHeves meerefcele meeOeveeW kes ceOe mes Ske Ssmes ceeie& kee egveeJe kejlee nw, pees efoKeeJes Je Deceerjer keer lejHe
ve peekej ece keer Deesj peelee nw, efpememes efkemeer Yeer meceepe kes megvenjs YeefJe<e kee efvecee&Ce neslee nw~ neefceo kes meeefLeeebs kee egveeJe kesJeue
GvnW ner le=Hle kejlee nw, Hej neefceo kee efvemJeeLe& egveeJe Gme yet{er Deceervee kees le=efHle oslee nw, efpemekeer DeeBKeeW cebs efvejern, Meesef<ele ceeveJelee
efmemekeleer ngF& vepej Deeleer nw~
Ssmee kene peelee nw efke efkemeer Yeer uesKeke kes uesKeve keer meeLe&kelee GmeceW nesleer nw efke Jen pees keg Yeer cenmetme kejlee nw
Deewj DeHeves jevee kes ceeOece mes pees keg Yeer cenmetme kejevee eenlee nw, Gmes Hee"ke cenmetme kejs~ Fme kemeewer Hej en keneveer efyeukegue
Kejer Glejleer nw~ en keneveer Hesceevo keer yengle ner cenJeHetCe& SJeb mebJesoveMeerue jeveelceke GHeueefyOe nw, pees efkemeer Yeer Deeeg, Jeie&
Deewj ceeveefmeke mlej kes Hee"ke kees Ske meer le=efHle osleer nw~ Deve Yee<ee ceW Ssmeer HesjCeeoeeke leLee cece&mHeMeea keneefveeeb veneR efceueleer
nQ~ yeeue-ceveesefJe%eeve Hej DeeOeeefjle en Ske Deefleere keneveer nw~
4. Devegso JemlegHejke HeMve
Devegso-1
Deceervee ves eleer Heer ueer~ en kewmee yesmecePe ue[kee nw efke oesHenj ngDee, keg ve Keeee ve efHeee~ ueeee
keee en efecee meejs cesues ceW legPes Deewj keesF& eerpe ve efceueer, pees en ueesns kee efecee G"e ueeee? neefceo ves
DeHejeOeer YeeJe mes kene legcnejer GbieefueeeB leJes mes peue peeleer Leer~ FmeefueS ceQves Gmes efueee~ yegef{ee kee JeesOe legjvle
mvesn ceW yeoue ieee, Deewj mvesn Yeer Jen veneR, pees HeieuYe neslee nw Deewj DeHeveer meejer kemeke MeyoeW ceW efyeKesj oslee nw~
Jen cetke mvesn Lee, Ketye "esme jme Deewj mJeeo mes Yeje ngDee~ yees ceW efkelevee leeie, efkelevee meodYeeJe Deewj efkelevee
efJeJeske nw~ otmejeW kees efKeueewvee uesles Deewj efce"eF& Keeles osKekej Fmekee ceve efkelevee ueueeeee nesiee~ Flevee ]peyle Fmes
ngDee kewmes~ JeneB Yeer Fmes DeHeveer yegef{ee oeoer keer eeo yeveer jner~ Deceervee kee ceve ieodieod nes ieee~ Deewj Deye Ske
efJeefe$e yeele ngF&~ neefceo kes Fme efeces mes Yeer efJeefe$e~ yees neefceo ves yet{s neefceo kee Hee& Kesuee Lee~ yegef{ee Deceervee
yeeefuekee Deceervee yeve ieF&~ Jen jesves ueieer~ oeceve Hewueekej neefceo kees ogDeeSb osleer peeleer Leer Deewj DeeBmet keer ye[erye[er yetbos efiejeleer peeleer Leer~ neefceo Fmekee jnme keee mecePelee? (iee-iebiee (ie), mecHeeoke [e@. Hegjveevo b[ve, [e@.
jepejeveer Mewueer, He=<"-52)
5
(LJ-5)
eMve 1. F&oieen mes neefceo eje ueeee ieee efecee osKekej oeoer ceeB keeeW ogKeer Deewj veejepe nes ieF& LeeR?
Gej F&o kes cesues mes neefceo eje ueeee ieee efecee osKekej oeoer ceeB FmeefueS ogKeer Deewj veejepe nes ieF& LeeR efke Gvnebsves ye[er
cegefMkeue mes pegekej kegue leerve ner Hewmes neefceo kees efoes Les, leeefke cesues ceW peekej Deve yeeeW kes meeLe Jen Yeer F&o keer
KegefMeeeb cevee mekes~ keg ceve Hemevo eerpeW Kejero mekes, keg ceve-Hemevo eerpeW Kee-Heer mekes~ Hejvleg cesues mes ueews neefceo
kes neLe ceW Gve leerveebs HewmeeW mes Kejeroe ngDee ueesns kee efecee peye osKee, lees Jen le[He G"er~ F&oieen ieeBJe mes keeHeer otjer
Hej Lee, efHej Hewoue Deevee-peevee~ oesHenj Yeer nes eueer Leer~ cesues ceW Gmekee ve keg Keevee ve Heervee Deewj leerve HewmeeW mes efecee
ueskej eues Deevee ner Deceervee kes ogKeer Deewj JeesefOele nesves kee keejCe yeve ieee Lee~ JeemleJe ceW efyeve ceeB-yeeHe kes neefceo kees
Jen DeHeves efpeiej kee gke[e mecePeleer LeeR~ Gmemes yesno Heej kejleer LeeR~
eMve 2. oeoer ceeB kes ogKeer Deewj veejepe nesves Hej Helegej ceW neefceo ves oeoer ceeB mes keee kene?
Gej oeoer ceeB kes ogKeer Deewj veeje]pe nesves Hej Gmeves DeHeveer oeoer ceeB kees en kenkej mecePeeee efke Iej ceW efecee vener nQ~
peye DeeHe leJes mes jesefeeB Gleejleer nQ lees DeeHe kes neLe peue peeles nQ~ Deye DeeHekeer GbieefueeeB keYeer ve peuesieer~ Iej cebs Ske
keece keer eerpe Dee ieF&~ Jewmes Yeer efceder kes efKeueewves kees Kejeroves mes keee Heeeoe neslee, Lees[er osj ceW t-Het peeles~ jneefce"eFeeW kee mJeeo, Jen Yeer Lees[er osj kes efueS ner neslee~ Hej Fme efeces mes DeeHe leJee Gleej mekeleer nQ, jesefeeb meske mekeleer
nQ~ efkemeer kes Deeie ceebieves Hej eguns mes efvekeeuekej Gmes Pe-He os mekeleer nQ ener meye meesekej ceQ en ueesns kee efecee
ues Deeee~
eMve 3. oeoer ceeB kee JeesOe mvesn ceW keeeW yeoue ieee?
Gej neefceo mes en kenves Hej efke legcnejer GBieefueeeb jeser meWkeles mecee ve peueW FmeefueS en efecee ues Deeee oeoer ceeB
kee JeesOe mvesn ceW yeoue ieee~ Jen meeseves ueieeR Fme ess mes yees ceW efkelevee leeie nw, efkelevee Hesce Deewj meodYeeJevee
nw Deewj efkelevee efJeJeske yegef nw~ otmejs yeeeW kees efKeueewves uesles osKe Deewj efce"eFeeb Keeles osKe Fmekee ceve efkelevee ueueeeee
nesiee~ cesues ceW Yeer Fmes DeHeveer yegef{ee oeoer keer eeo yeveer jner, Gvekeer keef"veeFeebs kee Oeeve jne, en meye meesekej Deceervee
kee JeesOe mvesn ceW yeoue ieee~ Jen oeceve Hewueekej Gmes ogDeeSb osleer Deewj Gmekes DeeBKeebs mes DeeBmetDeeW keer Oeeje yenleer peeleer
Leer~
eMve 4. ``yees neefceo ves yet{s neefceo kee Hee& Kesuee Lee, yegef{ee Deceervee yeeefuekee Deceervee yeve ieF&'' Hebefkele kee
DeeMee meHe< keerefpeS?
Gej HeefjefmLeefleeeB Gce veneR osKeleer~ DeveeLe yeee neefceo oeoer ceeB keer ieeso ceW Heuekej mecee mes HetJe& ner HeefjHekeJe nes peelee nw~
ye[s-yet{s lees yeeeW keer mecemeeDeeW kees mecePeles nQ, Hejvleg Hemlegle keneveer kee veeeke neefceo oeoer ceeB keer meerceeDeeW kees mecePelee
nw Jen jeser Hekeeleer nQ, lees Gvekee neLe peue peelee nw~ Iej ceW efecee nw veneR~ Dele oeoer kes Fme JeemleefJeke keef"veeF&
kes efvejekejCe kee Jen efveMee kejlee nw~ Jen oesmleeW kes meeLe F&o kes cesues ceW peelee nw~ cesues keer lejn-lejn keer jbie-efyejbieer
Keeves-Heerves Deewj Kesueves keer megvoj-megvoj JemlegSb Yeer Gmekes o={ efveMee kees ve yeoue mekeeR~ eeefHe Gmekee ceve ueueeelee
Lee, Hej Gmeves Gme Hej HetCe& efveeb$eCe jKee~ Jen DeHeves #eefCeke megKe mes peeoe oeoer ceeB keer keef"veeFeeW kes efvejekejCe kees
cenJe osvee Gefele mecePee~ FmeerefueS Jen Devlele Gve leerve Hewmeesb mes efecee Kejerokej Iej JeeefHeme Dee peelee nw~ keneveer
kes Fme cees[ Hej neefceo Ske yet{s Jeemke keer Yetefcekee efveYeelee nw~ eneB Gmecebs Gve meYeer iegCeebs kee meceeJesMe osKee pee mekelee
nw, pees Ske ye[s-yet{eW ceW neslee nw~ oeoer Yeer neefceo kes Fme leeie, mvesn Deewj mecePeoejer kees osKekej ieodieod nes G"eR~
Jen Gmes ieeso ceW ueskej Ske eser yeeefuekee keer lejn Het-Hetkej jesves ueieer~ Jen yet{er Deceervee mes yeeefuekee yeve ieF& LeeR~
6
(LJ-5)
eMve 5. neefceo Deewj Deve yeeeW ceW keee Devlej Lee? mHe< keerefpeS~
Gej yeeueke neefceo Fme keneveer kee cegKe Hee$e nw, Mes<e meYeer ieewCe Hee$e nQ~ keneveer Fmeer kes Fo&-efieo& Ietceleer nw~ Jen eej-HeeBe
meeue kee Ske ese yeee nw, Hej GmeceW Jeemke pewmeer efJeJeske-yegef, mecePeoejer Deewj mebJesoveMeeruelee nw~ HeeefjJeeefjke mvesn
Deewj meodYeeJevee nw, leYeer lees Jen oeoer keer keef"veeFeeW kees mecePeles ngS Gmekee efvejekejCe kejlee nw~ cesues ceW Jen Deelceefveeb$eCe jKeles ngS meeefLeeeW mes efpeme Hekeej leke&-efJeleke& kejlee nw, Gmemes Gmekes menveMeeruelee, eelege& Deewj yegef keewMeue
kee Heefjee efceuelee nw, pees Gmekes Deve meeefLeeeW cebs veneR~ Jewmes Yeer neefceo kee eefj$e yengle ner jeseke Deewj Heemebefieke nw~
DeHeves meeefLeeeW mes Jeeo-efJeJeeo kejves ceW Gmekeer kegMeuelee ye[s-yet{eW pewmeer efoKeleer nw~ Jen nj efmLeefle ceW lespe HeleglHevveceefle
Jeeuee efoKelee nw, peyeefke Gmekes Deve meies meeLeer Gmekes meeceves yeewves efoKeeF& osles nQ~ ener veneR neefceo kes mJeYeeJe ceW
iecYeerjlee nw, peyeefke meeefLeeebs kee eefj$e mJeYeeefJeke Deewj yeeue-efJeeeDeeW mes HetCe& nw~ Fme lejn neefceo Deewj Gmekes meeefLeeebs
ceW yengle Heke& nw~
5. Devegso JeekejCe mes mecyeefvOele HeMve

Deye yemleer Ieveer nesves ueieer~ F&oieen peeves JeeueeW keer esefueeeb ve]pej Deeves ueieer~ Ske mes Ske Ye[keerues Jem$e
Henves ngS~ keesF& Fkekes-leebies Hej meJeej, keesF& ceesj Hej, meYeer Fme ceW yemes, meYeer kes efoueeW ceW Gcebie~ ieeceerCeeW kee
en ese-mee oue, DeHeveer efJeHevvelee mes yesKeyej, meblees<e-Oewe& ceW ceieve euee pee jne Lee~ yeeesb kes efueS veiej keer
meYeer eerpeW DeveesKeer Leer~ efpeme eerpe keer Deesj leekeles, leekeles ner jn peeles Deewj Heers mes yejeyej ne@ve& keer DeeJeepe nesves
Hej Yeer ve esleles~ neefceo lees ceesj kes veeres peeles-peeles yeee~
menmee F&oieen vepej Deeee~ THej F&ceueer kes Ieves Je=#eeW keer eee nw~ veeres Hekekee HeMe& nw, efpeme Hej peeefpeee
efyee ngDee nw Deewj jes]pesoejeW keer Hebefkeleeeb Ske kes Heers Ske ve peeves keneB leke eueer ieF& nQ, Hekekeer peiele kes veeres
leke, peneB peeefpece Yeer veneR nw~ eneb keesF& Oeve Deewj Heo veneR osKelee~ F&mueece keer efveieen ceW meye yejeyej nQ~ Fve
ieeceerCeebs ves Yeer Jepet efkeee Deewj efHeueer Hebefkele ceW Ke[s nes iees, efkelevee megvoj mebeeueve nw, efkeleveer megvoj JeJemLee~
ueeKeeW efmej Ske meeLe efmepeos cebs Pegke peeles nQ, Deewj efHej meyekes meye Ske meeLe Ke[s nes peeles nQ~ meeLe-meeLe Pegkeles
nQ Deewj meeLe-meeLe IegveeW kes yeue yew" peeles nQ~ keF& yeej ener efJeee nesleer nw~ pewmes efyepeueer keer ueeKeeW yeefeeeB Ske
meeLe HeoerHle nes Deewj Ske meeLe yegPe peeSb Deewj ener Jece euelee jne~ efkelevee DeHetJe& Me Lee, efpemekeer meecetefnke
efJeeeSb, efJemleej Deewj Develeblee oe kees ee, ieJe& Deewj Deelceevebo mes Yej osleer Leer, ceeveeW Yeele=lJe kee Ske met$e
Fve mecemle DeelceeDeeW kees Ske ue[er ceW efHejees ngS nw~
eMve 1. efvecveeefueefKele MeyoeW mes GHemeie& Je Helee efvekeeuekej cetue Meyo kees Deueie keerefpeS~
yesKeyej, HeoerHle, DeHetJe&, meecetefnke, Yeele=lJe~
Gej (ke) yesKeyej (Meyo) = yes (GHemeie&) + Keyej (cetue Meyo)~
(Ke) HeoerHle (Meyo) = He (GHemeie&) + oerHle (cetue Meyo)~
(ie) DeHetJe& (Meyo) = De (GHemeie&) + HetJe& (cetue Meyo)~
(Ie) meecetefnke (Meyo) = mecetn (cetue Meyo) + Fke (Helee)~
(*) Yeele=lJe (Meyo) = Yeele= (cetue Meyo) + lJe (Helee)~
7
(LJ-5)
eMve 2. efvecveeefueefKele MeyoeW kee kees<"ke ceW efoS ieS efveoxMe kes Devegmeej DeblejCe keerefpeS
(i) Oeve (efJeMes<eCe)
(ii) Hemevve (meb%ee)
(iii) megvoj (meb%ee)
(iv) meecetefnke (meb%ee)
(v) Deveblelee (efJeMes<eCe)
Gej
DeblejCe
(i) Oeveer
(ii) Hemevvelee
(iii) megvojlee
(iv) mecetn
(v) Deveble
eMve 3. efoS ieS Meyo egiceeW ceW eespeke efe (-) ueieeeW~
Fkekes leeBies, ese mee, peeles peeles, meeLe meeLe, peien peien~
Gej Meyo-egiceeW kes eespeke efe
Fkekes-leeBies, ese-mee, peeles-peeles, meeLe-meeLe, peien-peien
eMve 4. efkevneR HeeBe JeekeeeW keer Jele&veer JeekejCe keer ef< mes Meg keerefpeS
(i)
eee THej Je=#eeW keer Fceueer nw kes Ieves~
(ii) yeeeW kes ueerS veiej kes meefYe eerpeW DeveewefKe efLeb~
(iii) menmee F&oieen vepej Deeeer~
(iv) eneB keesF& Oeve Deewj Heo veneR osKeleer~
(v) efveieen keer F&mueece meye ceW yejeyej nw~
(vi) efkeleveer DeHetJe& Mee Leer~
(vii) DeelceeDeeW Fve mecemle kees Ske ue[er ceevees Yeele=lJe kee efHejeses ngS met$e ceW nwb~
Gej Meg-Jeekee
(i)
THej F&ceueer kes Ieves Je=#eeW keer eee nw~
(ii) yeeeW kes efueS veiej keer meYeer eerpeW DeveesKeer LeeR~
(iii) menmee F&oieen vepej Deeee~
(iv) eneb keesF& Oeve Deewj Heo veneR osKelee~
(v) Fmueece keer efveieen ceW meye yejeyej nw~
(vi) efkelevee DeHetJe& Me Lee~
(vii) ceeveeW Yeele=lJe kee Ske met$e Fve mecemle DeelceeDeeW kees Ske ue[er ceW efHejeses ngS nw~
8
(LJ-5)
F&oieen DeYeemeeLe& HeMve

HeMve
HeMve
HeMve
HeMve
HeMve
HeMve
HeMve
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
F&o kes efove yees keeeW KegMe Les?

F&o kee leewnej kewmes ceveeee peelee nw? efueefKeS~
Deceervee keeeW Goeme Leer~
Deceervee kees neefceo keer efevlee keeeW nes jner LeeR~
meeefLeeeW kes efKeueewves kees osKekej neefceo ves efkeme Hekeej DeHeves DeeHe kees mecePeeee?
`Deye neefceo DeHeveer oeoer keer ieeso ceW meeslee nw Deewj Glevee ner Hemevve nw~' neefceo keeeW Hemevve Lee?
efvecveefueefKele MeyoeW kes GHemeie& Deewj Helee Deueie kejkes efueefKeS
yeoveeceer, Depese, veeeHeve, Heyeue, mJeYeeefJeke, ueeueeer, DeYeeefieve, HeYeeefJele, Deveefievele, yeslegkeer, efJeOeceea~
HeMve 8. efvecveefueefKele efJeMes<eCeeW mes meb%ee SJeb meb%ee mes efJeMes<eCe yeveeFS
keeuHeefveke, Ketyemetjleer, Ieeleke, jbieerve, DeHejeOe, ueeuee, JeesefOele, mJeeefo<, mvesn, Deelebke, eeueeke,
HeYeeJe, efJeJeske, yeneogj, efJeOeceea Deeefo~
HeMve 9. efvecveefueefKele MeyoeW keer Jele&veer Meg keerefpeS
meefyeue, ceerpeepe, Heleer<"evetkegue, MeueJeeree, MeeHee, eg[erneefjve, ceJesmeerKeevee, HeLeke, Ye=ele=lJe, keueHevee, KegyeMegjle~
HeMve 10.
efvecveefueefKele cegneJejeW kee DeLe& efueKekej DeHeves Jeekee ceW Heeesie keerefpeS
kekes t peevee, yeeue yeekee veneR kej mekevee, cegBn gHeevee, HewjeW ceW HebKe ueievee, Guuet yeveevee, PeKe ceejvee, ceBgn egjevee,
DeeBKeeW leues DebOesje e peevee Deeefo~
vees es HeMve DeYeemeeLe& efoS iees nQ~ Hee" keer meneelee mes FvnW leweej kej ueW~
(LJ-5)
(ii) ogKe kee DeefOekeej

(eMeHeeue)
-[e@. meercee pewve

eMeHeeue efnvoer kes eMemJeer keLeekeej, GHeveemekeej, efveyevOekeej Deewj He$ekeej nQ~ ceekeme&Jeeoer peerJeve-oMe&ve mes HeYeeefJele
HeieefleJeeoer jeveekeejeW ceW eMeHeeue kee Deveve mLeeve nw~ eMeHeeue kees Hesceevo HejcHeje kee keneveerkeej ceevee peelee nw leLeeefHe Gvekeer
keneefveeeW keer efvepeer efJeMes<elee nw~ GvnW Fme HejcHeje kee FmeefueS ceevee pee mekelee nw efke Fmekeer jevee HeefJeee kes cetue ceW pees peerJeveyeesOe nw Jen meceef<-efevleve mes HeYeeefJele nw~ eMeHeeue ves DeeOegefvekelee keer egveewleer kees YeeweflekeJeeo kes Jeweeefjke Oejeleue Hej mJeerkeej efkeee
nw~
eMeHeeue kee pevce meved 1803 ceW efHejespeHegj eJeveer cebs Hebpeeye cebs ngDee Lee~ HeefjJeej keer DeeefLe&ke efmLeefle kecepeesj nesves kes
keejCe Fvekeer efMe#ee efJeefOeHetJe&ke veneR ngF&~ egJeeJemLee leke Deeles-Deeles Jes Jeeefvlekeejer ieefleefJeefOeeeW ceW mebueive nes iees~ eMeHeeue kee Iejsuet
JeeleeJejCe Deee&meceepeer Lee Deewj yeenjer JeeleeJejCe ceW ieeBOeer kee HeYeeJe Lee~ Fve oesveeW mes DeHeves mJeYeeJe kes Devegketue eerpes ienCe keer
Hejvleg peneB es Jeeefvlekeejer Tpee& kes Dee[s DeeS JeneB FvnW es[ efoee~ Fmeer mecee Yeiele efmebn, megKeosJe, yeesnje, evMesKej Deepeeo
kes meeLe efceuekej keeefvlekeejer keeeeX ceW Keguekej Yeeie efueee~ Fmeer efJeeejOeeje kes Heeej kes efueS GvneWves èfJeHueJe' veeceke He$e kee mecHeeove
efkeee~ Jes `veJepeJeeve' Yeejleere meYee kes meome yeve iees Deewj Jeeefvle kes HeLe Hej Deiemej ngS~ meved 1931 ceW evMesKej Deepeeo
kes ceejs peeves Hej Jes èfnvogmleeve meceepeJeeoer Hepeelev$e mesvee' kes mesveeHeefle efveegkele ngS~ 1932 ceW Fueeneyeeo ceW Gvekeer efiejHeleejer ngF&~
DeepeerJeve keejeJeeme keer mepee megveeF& ieF& Deewj 1938 ceW efjne kej efoes iees~ lelHeMeele peerJeveHee&vle Jes uesKeve keee& cebs mebueive jns~
jeveeSB
keneveer mebien efHebpejs keer G[eve, Jees ogefveee, %eeveoeve, DeefYeMeHle, leke& kee letHeeve, YemceeJe=le efeveieejer, HetueeW kee keglee&,
Oece&eg, GejeefOekeejer, efe$e kee Meer<e&ke, legceves keeeW kene Lee, ceQ megvoj ntB, Geceer keer ceeB, Dees YewjJeer, mee yeesueves keer Yetue, Keej
Deewj Deeoceer, YetKe kes leerve efove, uewcHeMes[~
GHeveeme oeoe keecejs[, osMeesner, efoJee, Heeea keecejs[, ceveg<e kes He, Deefcelee, Pet"e mee (oes Yeeie), yeejn IeCs,
DeHmeje kee MeeHe, keeeW HeBmes?, cesjer lesjer Gmekeer yeele~
veeke veMes-veMes keer yeele
efveyevOe mebien veee kee mebIe<e&, yeele yeele ceW yeele, peie kee cegpeje, osKee-meesee-mecePee, ekekej keueye~
ee$ee Je=eevle SJeb mebmcejCe efmebneJeueeskeve (leerve Yeeie), yeeryeer pees kenleer nQ-cesje esnje jesyeeruee nw, ueesns keer oerJeej
kes oesveeW Deesj, jen yeerleer, mJeieexeeve, efyevee meeBHe~
efmeevle ievLe ceekeme&Jeeo, ieeBOeerJeeo keer MeJe Hejer#ee, jece jepe keer keLee~
10
(LJ-5)
Hegjmkeej meeefnle mesvee kes efueS jerJeeb mejkeej eje meved 1955 ceW osJe Hegjmkeej, meesefJeele uewC[ metevee efJeYeeie eje meved 1970
ceW meesefJeele uewC[ Hegjmkeej, efnvoer meeefnle meccesueve Heeeie mes meved 1971 ceW cebieuee Hemeeo Heeefjleesef<eke, Yeejle mejkeej keer Deesj mes
Heodce Yet<eCe GHeeefOe~
eMeHeeue kee uesKeve DeHeves Jeeefvlekeejer efJeeejeW SJeb ceekeme&Jeeoer efve<"e kes keejCe meceepe mes kee ngDee veneR nw~ Jemlegle
GvneWves Hesceevo keer meceepeesvcegKeer keLeeOeeje kees ceekeme&Jeeoer efJeeejeOeeje mes mece= kejles ngS efJekeefmele efkeee~ Hesceevo kes HeMeele efnvoer
keLee meeefnle Hej oes efJeeej HeCeeefueeeW kee HeYeeJe He[e~ Ske ceekeme&Jeeo Deewj otmejer ceveesefJeMues<eCeJeeo~ ceekeme&Jeeo kees DeHevee HesjCee
meesle yeveeves Jeeueer meeceeefpeke meceepeJeeoer keLeeOeeje kes eMeHeeue HeefleefveefOe jeveekeej nQ~ ener keejCe nw efke meceepe DeHeveer Hetjer MeefkeleeeW,
mebieefleeeW, meerceeDeeW, DevleefJe&jesOeeW kes meeLe eMeHeeue kes meeefnle ceW efoKeueeF& He[lee nw~
eMeHeeue DeHeveer keneefveeeW ceW meeceeefpeke eLeeLe& kes efJeue#eCe <e kes He ceW nceejs mece#e Deeles nQ~ eneB peerJeve keer Ssmeer
kelejves efceueleer nQ efpevecebs eLeeLe& kes DevleefJe&jesOe Deewj JewefMe<de IeveerYetle He ceW meekeej nes iees nQ~ eMeHeeue JeJemLeeiele HeefjJele&ve
meeceeefpeke, DeeefLe&ke, jepeveereflekekeer pejle kees iee{s jbieeW mes jsKeebefkele kejles nQ Deewj Fme HeefjJele&ve keer efoMee kees ceekeme&Jeeoer
efJeeejOeeje kes Deeueeske ceW jsKeebefkele kejles eueles nQ~
meejebMe
ògKe kee DeefOekeej' jevee eMeHeeue eje jefele nw~ ògKe kee DeefOekeej' jevee kes ceeOece mes uesKeke meceepe ceW JeeHle
Jeie&Yeso kees DeefYeJekele kejvee eenlee nw~ ogKe Oeveer-efveOe&ve meYeer Hej Deelee nw Hejvleg DevegYeJe kejvee Deewj Jekele kejvee meYeer keer DeefOekeej
meercee ceW veneR Deelee~ Oeveer Jeie& kes Heeme Flevee DeJekeeMe nw efke Jen DeHeves ogKe kees cenerveeW efuees yew"e jns Hejvleg efveOe&ve Jeefkele kes
Heeme oes efoveeW kee Yeer DeJekeeMe veneR neslee~ Jen oes efove Yeer DeHeves Meeske ceW [tyee yew"e veneR jn mekelee keeeWefke Gmekes peerJeve keer
HeefjefmLeefleeeB Gmes en Fpee]pele veneR osleer efke Jen cegBn ueHeskej DeeBmet yenelee jns keeeWefke DeHeves ner veneR yeefuke HeefjJeej kes Hes keer
YetKe Gmes keece Hej peeves kees efJeJeMe kejleer nw efpememes Gvekeer YetKe Meevle nes mekes~
peerJeve kes efJeYeso kees mecePeves kes efueS uesKeke peerJeve mes Ske Me G"elee nw Deewj Gmes Hee"keeW kes meeceves meekeej kejlee
nw~ Ske DeOes[ Gce keer Deewjle DeHeves meeceves [efueee ceW Deewj peceerve Hej keg Kejyetpes jKes ngS yew"er nw~ Hejvleg GvnW Kejeroves kes efueS
keesF& Deeies veneR ye{lee keeeWefke Jen IegveeW ceW cegBn efHeees HeHeke-HeHeke kej jes jner nw~ jesves kee keejCe nw - efHeues ner efove Gmekes
peJeeve yess keer ceewle~ Hejvleg peJeeve yess keer ceewle ner Dekesuee keejCe veneR nw, keejCe nw Gmekeer efJeJeMelee efpemekes lenle Gmes yess keer
efelee keer Deefive "b[er nesves mes Henues ner yeepeej ceW Deevee He[lee nw~ keejCe nw ueesieeW kes leeves, pees Gmes megveves He[ jns nQ efke ``keee
peceevee nw? peJeeve ue[kes kees cejs Ske efove veneR yeerlee Deewj en yesnee ogkeeve ueiee kes yew"er nw?'' ee otmeje leevee ``Dejs, pewmeer
veerele nesleer nw Deuuee Yeer Jewmeer ner yejkekele oslee nw~'' leermejs eje kene peevee- ``Dejs Fve ueesieeW kee keee? en keceerves ueesie gke[s
Hej peeve osles nQ~'' ogkeeve kee ueeuee kenlee nw - ``Fvekes efueS cejs-efpees kee keesF& DeLe& ve nes, Hej otmejs kes Oece&-F&ceeve kee lees Oeeve
jKevee eeefnS~ cejves Hej lesjn efove kee metleke neslee nw, keesF& Fmemes Kejerokej Kejyetpee Kee ues lees Gmekee lees Oece& Ye< nes peeSiee
vee~''
peye Gmekes yeejs ceW Hete ieee lees ceeuetce ngDee efke Gmekee Ske peJeeve yese Lee pees Lees[er meer peceerve Hej Kesleer-yee[er kejkes
peerJeve eueelee Lee, yeepeej ceW KejyetpeeW kees yesekej jespeer-jeser eueelee Lee Hejvleg efHeues efove Kesle ceW Ske meHe& Hej HeeBJe He[ves Hej Gmeves
kee Keeee, meeje penj Mejerj ceW Hewue ieee~ DeesPee kees yegueekej Pee[vee-Hetbkevee efkeee ieee~ veeieosJe keer Hetpee keer ieF&~ Iej kee meeje
Deveepe oeve-oef#eCee ceW Kelce nes ieee~ F&MJej mes eeevee Yeer keer ieF& Hejvleg keg keejiej meeefyele ve ngDee Deewj ue[kee eue yemee~
11
(LJ-5)
efpevoe Deeoceer Hesneue Yeer jn mekelee nw Hejvleg cegox kees lees oes iepe eeoj eeefnS ner, mees yepeepe keer ogkeeve mes keHe[e
ueeee ieee Deewj Fme lejn ceeB kes kebieve, Iej kee meeceeve, Gmes efJeoe kejves ceW eues iees~ uesefkeve Hes keer Deeie ogKe kes DeeBmet yeneves
mes Lees[s ner yegPeleer nw~ yeeebs kees lees Kejyetpes keekej efKeuee efoes Hejvleg yess keer yent yegKeej kes keejCe leHe jner Leer Gmekes efueS keesF&
keee kejs? yess kes DeYeeJe ceW keesF& GOeej Yeer osves kees leweej veneR~ mees yegef{ee jesles-jesles Kejyetpes [efueee ceW meceskej yeepeej keer Deesj
eueer Hejvleg ogKe kes keejCe DeeBmet Lece veneR jns Les~ FmeefueS HeHeke-HeHeke kej jes jner Leer~ Deewj ueesie Gmes HelLej efoue kenkej ieeefueeeB
os jns Les~
en Me uesKeke kes mebJesoveMeerue ceve kees efYeiees oslee nw Hejvleg Gmekeer meeceeefpeke nwefmeele, megvoj HeesMeeke Gmekes HewjeW ceW
pebpeerj [eue osleer nw Deewj Jen Deeies ye{kej ve lees Gmekes yeejs ceW keg Het Heelee nw Deewj ve ner menevegYetefle DeefYeJekele kej Heelee nw
Hejvleg efHeues meeue He[esme ceW ner Ieefle Gme Ievee mes Fme Ievee keer leguevee kejlee nw efpemeceW Heg$e keer ce=leg kes Meeske ceW ceeB {eF& cenerves
leke Hebueie mes ve G" mekeer, yeej-yeej cetef&le nes peeleer ee cete& ve Yeer Deees lees DeeBKeeW mes efvejvlej DeeBmet yenles jnles~ Heg$e lees ieee
ner ceeB keer neuele Yeer Fleveer Meeseveere nes ieF& efke oes-oes [e@kej Gmekee Oeeve jKeves kes efueS efvejvlej ceewpeto jnles~ ceeB keer Fme DeJemLee
kees osKekej Menj Yej Gme ogKe mes efJele Lee~
HeMve G"lee nw efke keee Gme iejerye ceeB kee ogKe kece Lee, keee Jen Oeveer ceefnuee Heg$e efJeeesie ceW DeefOeke Meeskeelegj Leer~ Meeeo
veneR keeeWefke Gmekeer ceeB kee ogKe efiegefCele nes peelee nw pees eej-efove Heg$e kes Meeske cesb DeeBmet Yeer veneR yene mekeer~ peerJeve keer ke"esj
meeeF& Gmemes ogKeer nesves kee Yeer DeefOekeej erve uesleer nw Deewj Gmes efJeJeMe neskej Hes Yejves kes efueS efyeueKeles yeeeW keer YetKe efceeves
kes efueS Deewj yegKeej mes leHeles yent kes Fueepe kes efueS ceve cemeesmekej, efoue Hej HelLej jKekej yeepeej keer Deesj efvekeuevee He[lee nw~
uesKeke kenlee nw efke iece ceveeves kes efueS, Meeske kejves kes efueS Yeer megefJeOeeDeeW keer DeeJeMekelee nesleer nw~ Dele ogKeer nesves kee DeefOekeej
meyekee veneR neslee, en nke Yeer Meeeo mecHevve-Jeie& keer yeHeewleer nw~
uesKeke Fme efveyevOe kes ceeOece mes Deepe kes mebJesove Metve nesles pee jns meceepe Hej ef< [euelee nw~ en meceepe peneB TBeveere cebs Devlej kej Gvekes ogKe mes efJele neslee nw JeneR Jeefkele keer efJeJeMelee kees ve mecePekej meceepe ceW JeeHle ef{eeW-HejcHejeDeeW keer
ogneF& oslee nw~ Gmes Fme yeele mes keesF& celeueye veneR efke keewve efkeve HeefjefmLeefleeeW kee meecevee kej jne nw~
cegKe efJeeej-efyevog
1.
2.
3.
4.
HeesMeeke ner Jen DeeOeej-efyevog nw pees ceveg<e kee Jeie& ee esCeer efveefMele kejleer nw~
meceepe ceW HeesMeeke kee Deefle cenJe nw keeeWefke Gmekes DeefOekeej ee opex kees Jener efveefce&le kejleer nw~
keYeer-keYeer JesMeYet<ee Jeefkele kes efJekeeme kes efueS yengle mes jemles Keesue osleer nw~
keYeer-keYeer HeesMeeke Hewj keer pebpeerj Yeer yeve peeleer nw keeeWefke nce efveeueer esefCeeeW kes Jeefkele kes Heefle Pegkekej Gmekes ceve kee YeeJe,
ogKe-oo& mecePeves ceW mJeeb kees Demenee mecePeles nQ~
5. keer ngF& Hebleie pewmes nJee kes Yeej kes keejCe menmee ner Yetefce Hej veneR Dee efiejleer Gmeer Hekeej megvoj, megefeHetCe& JesMeYet<ee nceW
keg HeefjefmLeefleeeWJeMe Pegkeves mes jeskeleer nw~
6. Jeefkele keer veerele pewmeer nesleer nw, F&MJej Jewmeer ner yejkekele oslee nw~
7. efveOe&ve Jeefkele kee yese-yeser, Oece&-F&ceeve meye jeser kee gke[e nw~
12
(LJ-5)
8. peJeeve yess kes cejves Hej lesjn efove kee metleke neslee nw, eefo keesF& Fmekes eje yeses iees Kejyetpes Kee ues lees Gmekee lees F&ceeve
Oece& ve< nes peeSiee~
9. peJeeve yess kees meHe& eje kees peeves Hej F&MJej mes HeeLe&vee keer ieF& Hejvleg Jen Ske yeej egHe ngDee lees efHej ve yeesuee~
10. peye leke Jeefkele efpevoe nw Jen efyevee Jem$eeW kes ee Hesneue jn mekelee nw Hejvleg cegox kees lees vebiee efJeoe veneR efkeee pee mekelee~
11. yess keer efJeoe kes meeLe-meeLe YeieJeeve Yeer efJeoe nes ieee Deewj Iej keer etveer Yetmeer Yeer Gmes efJeoe kejves ceW eueer ieF&~
12. yess kes efyevee, Iej keer Deeceoveer kee peefjee Kees peeves Hej keesF& GvnW oes Hewmes GOeej osves Jeeuee Yeer veneR Lee~
13. peye ceve kees keg metPelee veneR lees yesewveer kes keejCe keoce Deewj lespe nes peeles nQ~
14. F&MJej ves meYeer JeefkeleeeW kees ogKeer nesves kee DeefOekeej veneR efoee, Jeie&-Yeso keer KeeF& en DeefOekeej Yeer keg efJeMes<e ueesieebs kees
ner osleer nw~
15. Meeske kejves kes efueS, iece ceveeves kes efueS keceesyesMe keg megefJeOeeDeeW keer DeeJeMekelee nesleer nw~
Devegso JemlegHejke HeMve
Devegso-1
HeesMeeke ceveg<e kees efJeefYevve esefCeeebs cebs yeeBves Jeeueer meercee nw~ HeesMeeke ner meceepe ceW ceveg<e kee DeefOekeej
Deewj Gmekee opee& efveefMele kejleer nw~ Jen nceejs efueS Deveske yevo ojJeepes Keesue osleer nw~ Hejvleg keYeer Ssmeer HeefjefmLeefle
Dee peeleer nw peye nce veeres Pegkekej meceepe keer efveeueer esefCeeeW keer DevegYetefle kees mecePevee eenles nQ, Gme mecee Jen
HeesMeeke ner yevOeve Deewj Hewj keer yes[er yeve peeleer nw~ pewmes Jeeeg keer uenjW keer ngF& Hebleie kees menmee Yetefce Hej veneR efiej
peeves oWleer, Gmeer lejn Keeme HeefjefmLeefleeebs ceW nceejer HeesMeeke nceW Pegkeves mes jeskes jnleer nw~ (iee yeesOe, mecHeeoke
[e@. jepe Yeejepe, [e@. nsceJeleer Mecee&~ He=<"-25)
eMve 1. HeesMeeke ceveg<e kees efJeefYevve esefCeeebs cebs yeeBves Jeeueer meercee keeeW nw?
Gej keesF& ceveg<e peye otmejs Jeefkele mes efceuelee nw lees meJe&HeLece Gmekeer o=ef< Gmekeer JesMeYet<ee Hej ner He[leer nw Deewj Gmeer kee
HeYeeJe meJe&HeLece Gme Hej He[lee nw, Jener Gmes Deekeef<e&le Yeer kejlee nw~ megmebmke=le {bie mes megmeefppele Jeefkele kees osKekej Gmes
efkemeer TBes Iejeves kee Deewj yeslejleerye {bie mes HeesMeeke Henveves Jeeues Jeefkele kees nce DeveHe{, iebJeej Deewj efvecve esCeer kee
ceeveves ueieles nQ~ Dele en kene pee mekelee nw efke HeesMeeke ner Jen ceeOece nw pees ceveg<e keer esefCeeeW kee efveOee&jCe kejleer
nw~
eMve 2. HeesMeeke nceejs efueS Deveske yevo ojJeepes kewmes Keesue osleer nw?
Gej Heleske Jeefkele keer HeLece <dee ner Ske efJe yeveleer nw Deewj Jen yengOee Gmekeer HeesMeeke, JesMeYet<ee kes keejCe yeveleer nw~
keYeer-keYeer Jeefkele yengle eesie ve nesles ngS Yeer DeHeveer megefe mecHevvelee SJeb megmebmke=lelee kes keejCe Ske efJeMes<e HeYeeJe
es[lee nw~ Jener HeesMeeke SJeb megefe, Gmekes efJekeeme kes jemles Keesue osleer nw~ efpeme Heo, efpeme mecceeve kees Jen DeHeveer
eesielee kes yeueyetles neefmeue vener kej mekelee Lee, Jen Gmes DeHeveer HeesMeeke SJeb JesMeYet<ee keer yeoewuele efceue peelee nw~ Dele
kene peelee nw efke HeesMeeke nceejs efueS yevo ojJeepeeW kees Keesue osleer nw~
13
(LJ-5)
eMve 3. HeesMeeke yevOeve ee HewjeW keer yes[er kewmes yeve peeleer nw?
Gej HeesMeeke efkemeer Jeefkele kee `msme efmecyeue' nesleer nw Deewj Jeefkele Gmeer kes Devegmeej DeeejCe kejves kes efueS cepeyetj neslee
nw~ HeesMeeke ner efkemeer Jeefkele kes Jeie& Deewj esCeer kee efveOee&jke nesleer nw Gme Jeie& keer Heefle<"e Deewj mecceeve mes veeres Glej
kej efveeueer esCeer kes Jeefkele kes Heefle menevegYetefle HeoefMe&le kejles ngS Gme mecceeve SJeb Heefle<"e Hej DeeBe Deeleer nw Dele
Jeefkele DeHeveer Heefle<"e SJeb mecceeve kees yejkejej jKeves kes efueS efvecve esCeer kes Jeefkele kes Heeme peekej Gmekes ogKe ceW
menevegYetefle efoKeueeves mes kelejelee nw~ Dele kene peelee nw efke HeesMeeke ner Jeefkele kes HewjeW keer yesef[eeB yeve peeleer nw~
eMve 4. Jeeeg keer uenjeW Deewj HeesMeeke keer leguevee uesKeke keeebs kejlee nw?
Gej Jeeeg keer uenjeW SJeb HeesMeeke ceW yengle meece nw~ nJee cebs uenjeleer Hebleie peye ke peeleer nw lees menmee ner Yetefce Hej veneR efiej
peeleer, nJee keer uenjW Gmes menmee Oejleer Hej efiejves mes yeee uesleer nQ Gmeer Hekeej nceejer HeesMeeke nceW Ske efJeMes<e efmLeefle ceW
HengBee osleer nw, peneB mes veeres Glejvee nceejs efueS mecYeJe veneR neslee~ HeesMeeke meceepe ceW nceeje Ske mLeeve efveOee&efjle kejleer
nw Deewj Gmeer efmLeefle ceW, Gmeer mecceevepeveke efmLeefle ceW nce yeves jnvee eenles nQ~ Hejvleg keYeer-keYeer peye nceejs ceve ceW efkemeer
kes Heefle oee Deewj menevegYetefle kee YeeJe Yeer peielee nw lees DeHeveer meeceeefpeke efmLeefle kes keejCe nce Ssmee veneR kej Heeles~ HeesMeeke
keeeWefke nceejer meeceeefpeke nwefmeele keer Heleerke nesleer nw Dele Jen nceW Gvekes Heefle Pegkeves mes jeskes jKeleer nw~
eMve 5. efvecveefueefKele cegneJejeW kee DeeMee mHe< keerefpeS~
(1) yevo ojJeepes Keesuevee~
(2) Hewj keer yes[er yevevee~
Gej (1) efJekeeme kee ceeie& HeMemle kejvee~
(2) ceeie& keer yeeOee yevevee~
Devegso-2
``ceeB yeeJeueer neskej DeesPee kees yeguee ueeF&~ Pee[vee-Hetbkevee ngDee~ veeieosJe keer Hetpee ngF&~ Hetpee cebs oeveoef#eCee eeefnS~ Iej ceW pees keg Deee Deewj Deveepe Lee, oeve-oef#eCee cebs G" ieee~ ceeB, yent Deewj yees YeieJeeve mes
efueHe-efueHekej jeses Hej YeieJeeve pees Ske oHes egHe ngDee lees efHej ve yeesuee~ meHe& kes efJe<e mes Gmekee meye yeove keeuee
He[ ieee~''(iee yeesOe, mecHeeoke- [e@. jepe Yeejepe, [e@. nsceJeleer Mecee&~ He=<"-26)
eMve 1. Hemlegle Devegso ceW Jekele DeemLee Deewj efJeMJeeme meceepe kes efkeme Jeie& keer Deesj mebkesle kejles nQ?
Gej yegef{ee kes yess kees peye meHe& ves kee Keeee lees Jen efkemeer [e@kej kes Heeme Fueepe kes efueS veneR ieF& Jejved DeesPee kes Heeme
ieF&~ Gmeves Pee[e-Hetbkee~ cev$e He{s~ veeieosJe keer Yeer Hetpee keer ieF&~ Yeejleere meceepe ceW pees efveeuee leyekee nw Jen Fmeer Hekeej
kes Pee[-Hebtke cebs DeefOeke efJeMJeeme jKelee nw~ Dele mJeemLe mecyevOeer keesF& Yeer efJeHeefe Deeves Hej Jen [e@kej kes Heeme veneR
Jejved DeesPeeDeeW kes Heeme peelee nw keeeWefke Gvekes efJeMJeeme, Gvekeer mecePe Gvnbs ener kejves kes efueS Hesefjle kejleer nw~ Dele
Hemlegle Devegso ceW efpeme DeemLee-efJeMJeeme kee Heefjee efceuelee nw Jen efvecve Jeie& eje Jekele DeemLee-efJeMJeeme nw~
eMve 2. `ceeB, yent Deewj yees YeieJeeve mes efueHe-efueHekej jeses Hej YeieJeeve pees Ske oHes egHe ngDee lees efHej ve
yeesuee~' Hebefkele kee DeeMee mHe< keerefpeS~
14
(LJ-5)
Gej peJeeve yess kees meHe& kes eje keeves kes HeMeele ceeB, yess keer yent Deewj yeeebs meYeer ves F&MJej mes HeeLe&vee keer~ YeieJeeve kes
Hewj Heke[ efuees, Gmekes meeceves jesles jns, efie[efie[eles jns uesefkeve yess keer ceewle kes He cebs F&MJej ves Ske yeej cegBn cees[e
lees cees[ ner efueee~ efHej Gve Hej Gmes oee ner veneR DeeF&, efHej Gmeves Gvemes meerOes cegBn yeele ner veneR keer~ kenves kee DeLe&
nw efke yess ves cegBn cees[e lees YeieJeeve ves Yeer cegBn Hesj efueee ee yess kes He ceW ceevees YeieJeeve ner Gvemes otj nes iees~ yese
Gvekes efueS YeieJeeve meMe Lee Deewj yess kes eues peeves kes He ceW ceevees YeieJeeve ner Gvekee meeLe es[kej eues iees~ F&MJej
meyekee Heeueve-Hees<eCe kejlee nw Deewj yese HeefjJeej kee YejCe-Hees<eCe kejlee nw Dele pees mLeeve mebmeej ceW YeieJeeve kee nw JeneR
mLeeve HeefjJeej ceW yess kee nw~ Jener yese eefo es[kej euee peees lees ceevees pewmes F&MJej ner Gvemes otj nes ieee~ Dele kene
ieee efke YeieJeeve Ske oHes egHe ngDee lees efHej vee yeesuee~
eMve 3. oeve-oef#eCee ceW ner Iej kee Deee-Deveepe Kelce nes peevee keee meeefyele (mebkesle) kejlee nw?
Gej yegef{ee kes yess kees meeBHe eje kee efuees peeves Hej DeesPee kees yegueeee ieee~ veeieosJe keer Hetpee keer ieF&~ Hetpee ceW oeve-oef#eCee
oer ieF& Hejvleg oeve-oef#eCee osves ceW ner Iej ceW jKee Deee-Devve Kelce nes ieee Deewj HeefjJeej kes YejCe-Hees<eCe kee keesF& GHeee
ve jne~ oeve-oef#eCee ceW ner Dees kee Kelce nesvee en efme kejlee nw efke HeefjJeej keer DeeefLe&ke efmLeefle Delevle Meeseveere
Leer pees oeve-oef#eCee kes yeesPe kees Yeer men Heeves ceW DemeceLe& Leer~ otmejs en efke Fme HeefjJeej keer Pee[-Hebtke, DeesPee Fleeefo
cebs ienjer DeemLee nw, efJeMJeeme nw efpemekes keejCe Jes DeHevee meye keg ieBJeekej Yeer Hetpee-Hee" kejeles nQ~
Devegso-3
`èfpevoe Deeoceer vebiee Yeer jn mekelee nw, Hejvleg cegox kees vebiee kewmes efJeoe efkeee peees? Gmekes efueS lees yepeepe
keer ogkeeve mes veee keHe[e ueevee ner nesiee, eens Gmekes efueS ceeB kes neLeeW keer vveer-kebkeCe ner keeeW ve efyeke peees~
YeieJeeve euee ieee Deewj Iej ceW pees keg etveer-Yetmeer Leer mees Gmes efJeoe kejves ceW eueer ieF&~ yeeHe venerb jne lees keee?
ue[kes megyen G"les ner YetKe mes efyeueefyeueeves ueies~ oeoer ves GvnW Keeves kees Kejyetpes efoes uesefkeve yent kees keee os? yent
kee yeove yegKeej mes leJes keer lejn leHe jne Lee~ Deepe yess kes efyevee Gmes ogDevveer-eJevveer Yeer keewve GOeej oslee~''
eMve 1. èfpevoe Deeoceer vebiee Yeer jn mekelee nw Hejvleg cegox kees vebiee kewmes efJeoe efkeee peees?' Hebefkele kee DeeMee
mHe< keerefpeS?
Gej Yeejleere meceepe keer efnvot HejcHeje kes Devegmeej ce=leg kes HeMeele cegox kees keHeve mes {kee peelee nw pees veee keHe[e neslee
nw~ Fme keHeve kes efyevee cegox kees efJeoe veneR efkeee peelee~ Fmeer HejcHeje Hej ef<Heele kejles ngS uesKeke kenlee nw efke efpevoe
Jeefkele lees efkemeer Yeer DeJemLee ceW jn mekelee nw Jen vebiee Deewj Hesneue jn mekelee nw Hejvleg cegox kees efyevee vees Jem$e
(keHeve) kes MeceMeeve Iee veneR HenBgeeee pee mekelee~ Yeejleere meceepe ceW JeeHle Fme efJeMJeeme Deewj HejcHeje kes ceeOece mes
uesKeke meeceeefpeke JeJemLee Hej Ske kee#e kejlee nw efke nce efpevoeW kees Deeoj-mecceeve eens ve os Hejvleg cegox kees Gme
Deeoj-mecceeve mes Jebefele veneR jKee peelee~ efpevoe Jeefkele eens YetKe-Heeme, meoea kes keejCe oce lees[ os ncebs keesF& Heke&
veneR He[lee Hejvleg cegoe& vebiee-yetee veneR jnvee eeefnS~ Yeejleere meceepe keer Fme ienjer efJe[cyevee kee Keekee eneB KeeRee ieee
nw~ Hesceevo keer keHeve keneveer Yeer Fmeer efJeeej-efyevog kes Fo&-efieo& Ietceleer nw~
eMve 2. Yeejleere meceepe ceW ce=letHejevle efkees peeves Jeeues efJeee kece& keneB leke mebiele nQ, DeeHekee keee cele nw?
Gej Hemlegle efveyevOe ògKe kee DeefOekeej' ceW yegef{ee DeHeves yess kes efJeee kece& kes efueS meye keg Kee& kej osleer nw eneB leke
efke Iej ceW Deee-Devve Yeer veneR yeee, efpememes Iej ceW pees peerefJele yees ngS nQ, Gvekee Hes Yej mekes~ uesKeke kenlee nw efke
cegox kes efueS keHeve lees yepeepe kes eneB mes ueevee ner nesiee eens Gmekes efueS Iej kes meejs pesJej ner keeebs ve efyeke peeeW~
15
eMve 3.
Gej
eMve 4.
Gej
(LJ-5)
Yeejleere meceepe JeJemLee cegoeX kes DeHeceeve keer Fpeepele veneR osleer, eens Gmekes efueS keg Yeer keeebs ve kejvee He[s~ cegox kes
efJeee kece& kes efueS meeje meceepe Hees Fked"s kejkes Yeer os mekelee nw Hejvleg peerefJele Jeefkele kees Yej Hes Yeespeve veneR os
mekelee~ efveOe&ve Jeefkele kes efueS, pees keef"veeF& mes ner peerJeve euee jne nes, es meye kece&keeC[ efveyeenves cegefMkeue nesles nQ
Hejvleg meceepe kes Yee mes Jen DeHevee meye keg ieBJee oslee nw ee DeeJeMekelee nes lees kepe& Yeer ueslee nw~ peerles-peer efpeme Jeefkele
kees oes iepe keHe[e vemeerye veneR ngDee ce=letHejevle Gmekes efueS Jen pegevee DeeJeMeke nes peelee nw~ Fmekes Heers Yeejleere
meceepe kes mebmkeej Deewj Yee Yeer keee& kejles nQ, DeHeves mebmkeejesJeMe F&MJej leLee meceepe kes Yee kes keejCe Ssmee kejves kes
efueS meYeer efJeJeMe nesles nQ~ ce=letHejeble efkees peeves Jeeues kece&keeb[ Oece& kes "skesoejeW eje yeveees iees efveece nQ efpevemes Gvekee
mJeeLe& ner efme nesslee nw~ Oece& kes veece Hej es meejs HeeKeb[ Hewues ngS nQ, FvnW otj kejves keer DeeJeMekelee nw efpememes efkemeer
efveOe&ve Jeefkele kee HeefjJeej ve< ve nes~
`YeieJeeve euee ieee' kee keee DeeMee nw?
eneB `YeieJeeve euee ieee' Jeekee efDeLeea nw~ yegef{ee kee yese meHe& kes eje kee efuees peeves Hej ce=leg kees HeeHle nes ieee
DeLee&led Gvekes HeefjJeej kes yegjs efove Dee iees keeeWefke F&MJej Gvemes veejepe nes ieee Deewj Gmekeer veejepeieer kes HeefjCeecemJeHe
ner yess keer ceewle ngF&~ otmeje DeLe& en nw efke HeefjJeej kee YeieJeeve lees yegef{ee kee yese ner Lee keeeWefke pewmes F&MJej Fme mebmeej
kee Heeuevekeee& nw Gmeer Hekeej yegef{ee kee yese Gme HeefjJeej kee Heeuevekeee& Lee Dele JeneR Gvekes efueS YeieJeeve Yeer Lee~
eneB es ner oesveeW DeeMee OJeefvele nesles nQ~
efvecveefueefKele Hebefkele kee YeeJe DeHeves MeyoeW ceW mHe< kejkes efueefKeS
``Meeske kejves, iece ceveeves kes efueS Yeer mentefueele eeefnS Deewj ogKeer nesves kee Yeer Ske DeefOekeej neslee nw~''
Yeejleere meceepe ceW oes Jeie& ceewpeto nQ Ske Ge Jeie& Deewj otmeje efvecve Jeie&~ en Jeie& JeJemLee DeeefLe&ke DeeOeej Hej efveefce&le
nesleer nw~ Henuee Jeie& peerJeve keer mecHetCe& megKe megefJeOeeDeeW mes mecHevve nw Dele megKe-ogKe oesveebs kes HeoMe&ve kes efueS Gmes
megefJeOeeSb efceueer ngF& nQ Hejvleg otmeje Jeie& peerJeve kes DeYeeJeeW Deewj keef"veeFeebs mes petPelee ngDee peerJeve peer jne nw, Gmekes
Heeme ve DeHeves megKe kees HeoefMe&le kejves keer megefJeOee nw Deewj ve ogKe kees~ uesKeke eneB peerJeve keer oes meceeve ogKeo IeveeDeeW
kees Deeceves-meeceves jKelee nw Deewj Gvekes Devlej kees mHe< kejlee ngDee megKe Deewj ogKe kes DeefOekeej keer Iees<eCee kejlee nw~
HeLece Ievee efveOe&ve yegef{ee kes peJeeve yess keer ceewle mes mecyeefvOele nw efpemekeer ceewle Hej DeeBmet yeneves kes efueS Jen oes efove
ewve mes Iej Yeer ve yew" mekeer keeeWefke Heesleebs, yent kes Hes keer YetKe Gmes Deieues ner efove yeepeej ceW peekej Kejyetpes yeseves kes
efueS efJeJeMe kejleer nw~ otmejer Ievee Oeveer HeefjJeej keer Gme ceefnuee mes mecyeefvOele nw pees yess kes Meeske ceW jes-jeskej cetef&le
nes peeleer nw, {eF&-leerve cenerves leke Heuebie mes Yeer veneR G"leer~ keF&-keF& [e@kej Gmekeer osKeYeeue kes efueS ueies ngS nQ~ Heg$eefJeeesie kee iece oesveeW ceefnueeDeeW kees nw, Gvekes iece kes kece-peeoe nesves keer leguevee veneR keer pee mekeleer Hejvleg Ske kees en
DeJekeeMe veneR nw, megefJeOee veneR nw efke Jen Iej ceW ner yew"er jns Deewj Heg$e kee Meeske ceveeleer jns keeeWefke Ssmee kejvee Iej kes
otmejs meomeeW keer Heer[e kees ye{evee nesiee Deewj Gvekees Yeer Kees osves kee [j jnsiee~ HeefjCeecemJeHe Gmes efoue Hej HelLej jKekej
yeepeej meeceeve yeseves peevee ner nesiee~ Hejvleg otmejer ceefnuee cetef&le nesvee, efyemlej Hej cenerveebs He[s jnvee Deewj Heg$e-Meeske mes
Jeekegue neskej jesles jnvee, en meye (SHees[&) kej mekeleer nw FmeefueS He[er jnleer nw~ FmeerefueS uesKeke kenlee nw iece ceveeves
kes efueS Yeer keceesyesMe mentefueele keer DeeJeMekelee nw keeeWefke ener mentefueele Oeveer ceefnuee kees efyemlej Hej He[s jnves keer
megefJeOee pegeleer nw Deewj ener ve nesvee otmejer ceefnuee kees keece kejves kes efueS cepeyetj kejleer nw~ megKe kes HeoMe&ve kee DeefOekeej
peneB meYeer kees veneR neslee, JeneR ogKe kes HeoMe&ve kee Yeer meYeer kees DeefOekeej veneR neslee~ ener keejCe nw efke Oeveer Jeie& megKeer
nesves kee ner DeefOekeej veneR jKelee Jejved ogKeer nesves kee DeefOekeej Yeer Gmeer keer yeHeewleer nw~
16
(LJ-5)
ueIetejelceke eMve
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
eMeHeeue efkeme Jeeefvlekeejer mebie"ve mes mecye Les?

eMeHeeue meeefnle keer efkeme efJeeejOeeje kes meceLe&ke Les?
eMeHeeue eje mecHeeefole He$e kee veece yeleeFS?
eMeHeeue eje jefele oes GHeveemeeW kes veece yeleeFS?
HeesMeeke kes cenJe Hej HekeeMe [eefuees?
efkeme keejCe yegef{ee yess keer ce=leg kes HeMeele Yeer legjvle Kejyetpes yeseves ieF&?
Kejyetpes yeseleer yegef{ee kes Heefle meceepe keer HeefleefJeee keee Leer?
ògKe kee DeefOekeej' Meer<e&ke keneB leke meeLe&ke nw?
HeesMeeke Jeefkele keer esCeer kewmes efveOee&efjle kejleer nw?
uesKeke kes Devegmeej ogKe kee DeefOekeej efkemes nw?
ueieYeie 200 MeyoeW ceW Gej oerefpeS

1. uesKeke ves oes ceeleeDeeW kes Heg$e ce=leg kes Meeske kees Deueie-Deueie kewmes Jekele efkeee?
2. Heg$e keer ce=leg kes Deieues ner efove yegef{ee kes Kejyetpes yeseves Hej ueesieeW keer HeefleefJeeeSb keee Leer?
3. ògKe kee DeefOekeej' efveyevOe kee meej efueKeles ngS mHe< keerefpeS efke DeeHe uesKeke mes keneB leke mencele nQ?
efvecve MeyoeW kes Meg He efueefKeS

esCeereeW, Fceeve, yepeej, DevetYetefle, efyeefJe, Hejegve, keefcevee, Oejce, cege&, otDevveer, cete&
efvecve MeyoeW kes DeLe& yeleeFS

HeesMeeke, esCeer, yes[er, menmee, DeOes[, efyeJeer, HeHeke-HeHeke kej, JeLee, JeJeOeeve, yesnee, efJeeece, cete&, njoce,
efJele~
efvecve MeyoeW kes efJeueesce yeleeFS

DeefOekeej, Ie=Cee, yevo kejvee, yevOeve, JeLee, yesnee, F&ceeve, peJeeve, efJeeece, mecesvee~
oes-oes Heee&eJeeeer Meyo efueefKeS

Jeeeg, DevOesje, ceveg<e, Iej
Jeekee Meg keerefpeS

1.
2.
3.
4.
5.
6.
HeesMeeke ceveg<e kees efJeefYevve esefCeeeW ceW yeeBves Jeeuee meercee nw~
HeesMeeke ner yevOeve Deewj Hewj keer yes[er yeve peelee nw~
pewmeer efveele nesleer nw, Jewmeer ner yejkele Yeer~
en keceervee ueesie gke[eW Hej peeve oslee nw~
npeej Deeoceer Deelee-peelee nw~
veeieosJe kee Hetpee ngDee~
17
(LJ-5)
(iii) efnvoer kee mejueerkejCe

(jececeveesnj ueesefnee)
[e@. MeefMe mejoevee

jer[j, efnvoer-efJeYeeie
jecepeme kee@uespe, efouueer efJeMJeefJeeeuee
1. uesKeke-Heefjee
Yeejleere mJeleb$elee Deevoesueve kee efveYeeake, meenmeer, efve<"eJeeve Deewj efJeMJemeveere veslee, ceeveJeere eslevee mes mecHevve yegefpeerJeer
uesKeke, ceewefueke efJeeejke, o={ efveMeeer meceepeJeeoer Deewj mees je<^Jeeoer [e@. jececeveesnj ueesefnee kee pevce 23 ceee&, 1910 kees
DekeyejHegj, efpeuee Hewpeeyeeo, Gej HeosMe ceW ngDee~ Gvekes efHelee nerjeueeue cetuele DeOeeHeke Les pees je<^Jeeoer eslevee mes DevegHeeefCele
Les~ Gvekeer ceelee evoe kee osnevle Gvekes yeeuekeeue cebs ner nes ieee Fmeefuees jececeveesnj kes peerJeve Hej Gvekes efHelee kee HeYeeJe DeefOeke
jne~ HeuemJeHe ueieYeie ome Je<e& keer Gce ceW ner Jes mJeleb$elee Deeboesueve mes peg[ ieS Deewj ieebOeer peer kes DeeOeeeflceke efebleve Deewj
Deelcemebece keer YeeJevee mes HeYeeefJele ngS~ HeeefjJeeefjke keejesyeej ueesns kee nesves kes keejCe Gvekes veece kes meeLe ùeesefnee' Meyo peg[ ieee~
meved 1929 cebs yeer.S. (Dee@veme&) keer Hejer#ee GeerCe& kejkes Jes Ge efMe#ee kes efueS FbiuewC[ eues ieS~ yeeo ceW GvneWves pece&ve
kes nyeesu efJeMJeefJeeeuee mes DeLe&Meem$e ceW HeerSe.[er. keer GHeeefOe HeeHle keer~ eneR Jes meesMeue [sceesJes Heeea keer Deesj Deekeef<e&le ngS
Deewj Gmekes meome yeves~ 1933 ceW pece&veer mes Jes Yeejle ueew DeeS leLee mJeeOeervelee Deeboesueve ceW meefJee Yeeieeroej ngS~ 8 Deiemle 1942
mes ueskej 20 ceF& 1944 leke Yetefceiele jnkej [e@. ueesefnee ves Deiemle Jeebefle kee mebeeueve efkeee~ Fme oewjeve Jes keF& yeej pesue Yeer
ieS~
meceepeJeeoer veslee [e@. ueesefnee ves mJeleb$elee kes HeMeele Yeer jepeveerefle cebs meefJee jnles ngS meeceeefpeke efnleeW Hej yeue efoee~
Jes peeefle-JeJemLee kes efJe Les~ meceepe kes Heleske Jeie& kes efuees Mewef#eke DeJemej Heoeve kejves kes Jes He#eOej Les~ GvneWves eser ceMeerveeW
Hej DeeOeeefjle efJekesefvle Deeweesefieke JeJemLee pewmeer mebkeuHevee Yeer oer~ ieece megOeej SJeb veJe efvecee&Ce kes Deveske keee&Jece eueeles ngS Gvnebsves
`Ske Iebe osMe kes efuees' veeje efoee~ ueesefnee peer keer HesjCee mes meved 1948 ceW èfnvo efkemeeve Hebeeele' veeceke mebmLee keer mLeeHevee
ngF&~ ueeskemeYee kes DeOe#e Heo Hej meMekele Jekelee kes He cebs jnkej GvneWves Gmes HeeCeJeeve Deewj peerJeble mebmLee yevee efoee~ cenelcee
ieebOeer ves Gvekes yeejs cebs kene efke jececeveesnj ueesefnee kes meceeve meenmeer Deewj meeoieer Yeje Fbmeeve ceQ veneR peevelee efpemeves
efnbmee kee Heeej keYeer veneR efkeee~ GvneWves DeHeves peerJevekeeue ceW pees keg Yeer efkeee Jen Gvekes mecceeve Deewj Heefle<"e kees ye{elee
nw~
[e@. ueesefnee kee cenJe Fmecebs Peuekelee nw efke Jes kesJeue jepeveerefleke efebleke ner veneR yeefuke yeermeJeeR meoer kes ceewefueke mepe&ke
Yeer Les~ meeefnle-keuee, efceLeke-HegjeCe, meceepeMeem$e Deewj mebmke=efle kes Deefleefjkele Fefleneme kees Yeer GvneWves veJeerve
ceewefueke o=ef< Heoeve keer~ mejkeejer keecekeepe keer Yee<ee kes He ceW GvneWves efnvoer kes Heeesie Hej yeue efoee~ Ske Deesj
`peve', èewKecYee' Deewj `cewvekeeFb[' Deeefo He$eeW kes ceeOece mes GvneWves DeHeves jepeveerefleke efJeeejeW kees peve-peve leke HengBeeee
18
(LJ-5)
lees otmejer Deesj `keebiesme meesMeefuem' meeHleeefnke SJeb `nefjpeve' Deeefo He$eeW kes ceeOece mes mJeeOeervelee Deeboesueve cebs yeewefke eesieoeve
efkeee~
Gvekeer HecegKe jeveeSB Fme Hekeej nQ
`Devve mecemee', `Deepeeo efnvogmleeve cebs veS Peeve', `Fefleneme eJe', `Jeebefle kes efueS mebie"ve', `Keespe', `JeCe&ceeuee',
èfJe<ecelee', `Skelee', `pece&ve meesMeefuem Heeea', `peeefle HeLee', òsMe efJeosMe veerefle keg Henuet', òsMe iejceeDees', Òece& Hej Ske o=ef<',
`veee meceepe veee ceve', èfvejeMee kes kele&Je', `Heeefkemleeve ceW Heuee Meemeve', `Yeejle, eerve Deewj Gejer meerceeSb', `Yeejle Deewj
meceepeJeeo', `Yee<ee', `jeceke=<Ce Deewj efMeJe', `meceepeJeeo keer DeLe&veerefle', `meceepeJeeo keer jepeveerefle', `meceepeJeeo kes DeeefLe&ke DeeOeej',
`meceepeJeeoer Deeboesueve kee Fefleneme', `meceepeJeeoer Skelee', `meceepeJeeoer efevleve', `megOejes DeLeJee tes', èfnvot Deewj cegmeueceeve',
èfnvot-Heeke eg Deewj Skee' Deeefo~ Debieps eer cesb Guilty Men of Indian's Partition, Marx, Gandhi and Socialism,
Will to power and other writings.
Fme kece&", yegefpeerJeer, efveYeeake peve veslee kee efveOeve 11 Deketyej meved 1967 kees nes ieee~
2. HecegKe keef"ve Meyo Deewj DeLe&
Meyo
mecegoee
kemeewer
Devleje<êre
me<e
me=peve Meefkele
Deeceo
keeueevlej
GkejCe
kegHeJe=efe
lejpecee
Deefleere
YeeJeke
yeoveerele
Heefle<"e
osMeesner
jmeeeveMeeuee
DevegmebOeeve
cet{ceesn
Deemeefkele
Godiece
DeLe&
mecetn
Mele&
meYeer osMeeW keer
efvecee&lee, jeefelee
efvecee&Ce keer leekele, jeves keer leekele
ienCe kejvee, DeHeveevee
mecee yeerleves kes meeLe
efkemeer otmejs keer yeele kees nt-ye-nt kenvee
yegjer Deeole/mJeYeeJe
DevegJeeo
efpemekes yejeyej otmeje ve nes
DevegYeJe kejves Jeeuee
yegje Fjeoe
mLeeHevee
osMe mes ieodoejer kejves Jeeuee
HeeesieMeeuee
Jew%eeefveke Keespe
cetKe&leeHetCe& cecelee/ceesn
Hesce
MegDeele
19
(LJ-5)
ngketcele
Meemeve, meee
<e[dev$e
efkemeer kes Devepeeves ceW Gmekee yegje kejves kee GHeee, meeefpeMe
efceLee
yeskeej, JeLe&
mJeeOeee
DeHeves DeeHe efkeee peeves Jeeuee efebleve

Je=efe
Deeole, mJeYeeJe
jepekeere
mejkeej/HeMeemeve mes mebyebefOele

Iej-ceb$eer
ie=nceb$eer (Home Minister)

HeefleJeeo
efKeueeHele, efJejesOe
efyeke egkes
HejJeMe nes peevee
meeceepeMeener
cenJe, HeYeglee
efkeue<
keef"ve
YeeW"s
DeHes
yeieeJele
efJeesn, efJejesOe
cetueceb$e
kesvere efJeeej
3. uesKe kee meejebMe
èfnvoer kee mejueerkejCe' pewmee efke Meer<e&ke mes mHe< neslee nw efnvoer Yee<ee kee Jen meerOee mejue He pees meyekes efueS yeesOeiece
nes~ Fmekee mHe<erkejCe uesKeke ves ceeueJeere peer eje Heegkele efnvoer kes GoenjCe mes efkeee nw~ efpemeceW Dejyeer Deewj Debiespeer Yee<ee kes
MeyoeW kee Heeesie menpe He mes ngDee Lee~ MeyoeW kes Deveske He nesles nQ efpevnW Deueie-Deueie Yee<eeDeeW ceW Gvekes He Deewj OJeefve kees
leovegHe lees[ efueee peelee nw pewmes efJeMJeefJeeeuee DeLee&led etefveJeefme&er kee pece&ve He `Tveer Jesyej efmes', Heebmeermeer He `Tveer Jejefmeles'
nw~ Fmeer Hekeej jsef[Dees, jHe, jefpemj pewmes Debiesspeer MeyoeW kee Heeesie efnvoer ceW Yeer je yeme ieee nw~
Deve Yee<eeDeeW kes Meyo-ienCe kes efueS oes yeeleeW kee GuuesKe efkeee ieee nw efke DeHeveer Yee<ee ceW Meyo kes DevegHeueyOe
nesves Hej yeee MeyoeW kee ienCe nes DeLeJee yeenjer Meyo kees OJeefve Deewj He kes Devegmeej lees[kej Heeesie cebs ueeee peeS,
leye Oeerjs-Oeerjs Jes Meyo nceejer Yee<ee kes nes peeSbies~
ueesefnee peer efnvoer kes He#eOej nesves kes meeLe-meeLe Debiespeer kees iewj-pejer Denefceele osves kes efJejesOe ceW Yeer
nQ~ Gvekes Devegmeej Yee<ee keer Henues Heefle<"e nesleer nw, yeeo ceW Gmekee efJekeeme~ peyeefke mejkeejer keeeeX ceW Debiespeer keer peien
otmejs MeyoeW kes efvecee&Ce Hej Henues yeue efoee peelee nw pees Gefele veneR~ Debiespeer leYeer nsieer peye nce Gmekeer peien DeHeves Meyo Heeesie
ceW ueeSBies~ cetuele Deepe efpeleves Yeer Meyo DeHevee DeLe& Jebefpele kejles nQ Jes mecee kes meeLe meeLe&ke nesles ieS Deewj nesles jnWies~ GoenjCele
Heelve Deewj keesefMeMe Meyo oesveeW ner meceeve Heeesie ceW nQ uesefkeve eefo oesveeW ceW mes efkemeer Ske Meyo kees ne osves kee og<Heeeme nes lees
Yeer ueesefnee peer kee ceevevee nw efke es Meyo keg Heeesie-HeefjJele&ve kes meeLe efpeboe jnsieW ess Heelve kees keesefMeMe Deewj ye[er
keesefMeMe kees Heelve ceevee peeSiee~
keF& MeyoeW kes cetue Godiece kee mebkesle kejles ngS uesKeke ves Fme yeele Hej yeue efoee nw efke Ske-Ske Meyo
keeueevlej ceW Yeer DeHeves DeLe& kees OJeefvele kejlee jnsiee Deewj Yee<ee ceW DeHeveer eceke yeveelee jnsiee, nceW GvnW etB ner Hesbke
veneR osvee eeefnS~
20
(LJ-5)
uesKeke Fme yeele mes efKevve nw efke efnvogmleeve ner Ske Ssmee mJeleb$e Deewj meYe kenueeves Jeeuee osMe nw efpemekes mejkeejer leb$e
keer Yee<ee DeHeveer ve neskej efJeosMeer nw Deewj nceW ke=lemebkeuHe neskej Debiesspeer neves kee Jeebeflekeejer keoce G"evee nesiee~ Yeues ner Deepe
keer efmLeefle ceW Debiespeer DeKeyeej efnvoer DeKeyeej keer leguevee ceW Dee nw~ efHej Yeer, eefo mejkeejer leb$e keer Yee<ee efnvoer nesieer lees efmLeefleeeB
mJeeb Devegketue nes peeSBieer~ ueesefnee peer kee jes<e Fme yeele ceW Yeer Peuekelee nw efke nce DeHeves ner osMe keer efJeefYevve Heebleere
Yee<eeDeeW kes meeLe efnvoer veneR, Debiespeer kes He#e kees Hemlegle kejles nQ~ efpemeceW <e[deb$e keer yet Deeleer nw~ FmeefueS Jes yeue
osles ngS kenles nQ efke Yeejleceelee mJeleb$e nw uesefkeve Gmekeer peerYe keer ngF& nw~ eefo osMe kees Gvvele kejvee nw lees Gme peerYe
kees pees[vee nesiee~ peneB mes pees Yeer Meyo efvekeueWies - mejue ee efkeue<, meye DeHeves neWies Deewj Gmekee efveCe&e mecee kejsiee~ ueeske
Fe keer yeieeJele kee cetueceb$e `Debiespeer neDees' nes efpemeceW meYeer Yeeieeroej neW ieJeej, kegueer, efJeeeLeea, efJeeve Deewj meeefnefleke Yeer~
Jemlegle mJeleb$elee kes 60 Je<e& yeerle peeves Hej Yeer Yeejle ceW Yee<ee kee HeMve yejeyej yevee ngDee nw keeeWefke nceejer mejkeej,
meeefnlekeejeW Deewj efMe#eeefJeoeW kee Debiespeer Yee<ee kes Heefle ceesn Yebie veneR ngDee~ meeLe ner, efnvoer kees keef"ve Deewj DeefJekeefmele yeleekej
Fmekeer Gvveefle Deewj Heeej-Hemeej kee ceeie& HeMemle veneR nes Heeee~ Fme Hekeej ueesefnee peer ves Fme uesKe ceW efnvoer Yee<ee mes peg[s efJeefJeOe
HenuegDeeW kees Gpeeiej efkeee nw~
efve<ke<e&le efnvoer kes mejueerkejCe kee Heeeme nj mlej Hej nesvee DeefveJeee& nw, efHej eens Debiespeer neDees kee veeje osvee He[s
ee osMeer-efJeosMeer-ieeceerCe-osMepe Deeefo MeyoeW kee yesefneke Heeesie kejvee He[s~ mecee ner Yee<ee kee efJekeeme kejlee nw FmeefueS
Yee<ee keer Heefle<"e Henues nesveer eeefnS~ je<^Yee<ee keer Gvveefle kee ceeie& leYeer HeMemle nesiee~
4. uesKe kes cegKe kesvere efyevog
(i) efnvoer kes mejueerkejCe kes efJe<ee ceW uesKeke kee cele nw efke Yee<ee mejue nes Deewj DeefOeke-mes-DeefOeke ueesieeW keer mecePe ceW Dee mekes~
(ii) MeyoeW kes Deveske He nesles nQ~ yeenjer MeyoeW kees DeHeveer Yee<ee ceW efceueeves kes efueS oes efveece Oeeve ceW jKeves eeefnS
(1) peye DeHeveer Yee<ee kee keesF& Meyo efceue ve jne nes ee ie{ ve Hee jns neW, leYeer yeenjer Meyo uesvee eeefnS~
(2) yeenjer Meyo kees DeHeveer OJeefve Deewj He kes cegleeefyeke lees[les jnvee eeefnS~
(iii) efnvoer kees keef"ve Deewj DeefJekeefmele kenkej MeyoeW keer DevegHeueyOelee kee nJeeuee ve efoee peeS~
(iv) Yee<ee keer Heefle<"e Henues nesleer nw~ leye mecee kes meeLe-meeLe Gmekee efJekeeme neslee jnlee nw~
(v) mebmeej keer meyemes Henueer Oeveer Yee<ee efnvoer nw Hejvleg Fme Yee<ee kee GHeeesie meerefcele He ceW nes jne nw~ peye Fmekee Heeesie
efJeMJeefJeeeuee, veeeeuee, efJeOeeefekeeDeeW ceW Keguekej nesves ueiesiee leYeer Gmekeer Meefkele Deewj meeceLe& Heke nesieer~
(vi) MeyoeW kee Godiece peeve uesves Hej Gmekeer jmeceelee DevegYeJe nesleer nw~
(vii) efnvoer keer Heefle<"e ye{eves kes efueS efnvoer JeeueeW kees mJeeOeee kejves keer DeeJeMekelee nw~
(viii) jepekeere mlej Hej efnvoer kee Heeesie kejves keer ueeske Fe kees ueeiet kejves kee Heeeme jepekeere mlej Hej ner nesvee eeefnS
keeeWefke en Ske jepekeere HeMve nw~
5. Hee" kes Devegso Hej DeeOeeefjle HeMve-Gej
(i)
``mejue Yee<ee kes oes DeLe& nes mekeles nQ~ Ske en nw efke Yee<ee npeej-HeeBe meew MeyoeW leke meerefcele kej oer peeS,
pees Heeeme yesefmeke FbieefueMe kes mebyebOe ceW efkeee ieee nw~ otmeje DeLe& nw efke Yee<ee mejue nes Deewj yengpeve mecegoee
keer mecePe ceW DeeS~ ceQves ceeueJeere peer keer efnvoer megveer nw~ Gmemes peeoe mejue Deewj Deemeeve efnvogmleeveer ceQves
21
(LJ-5)
keneR veneR megveer~ Gvekes Meyo peeoelej oes ee leerve De#ej kes nesles Les~''
HeMve 1. mejue Yee<ee mes keee DeefYeHeee nw?
Gej mejue Yee<ee mes DeefYeHeee en nw efke pees DeefOeke-mes-DeefOeke ueesieeW keer mecePe ceW DeeS~ Fmekes efuees yeenjer MeyoeW pewmes
ieeceerCe, osMeer Deewj efJeosMeer MeyoeW kees Yeer DeHeveer OJeefve Deewj He kes Devegmeej efueee pee mekelee nw~
HeMve 2. ceeueJeere peer keer efnvoer efkeme Hekeej keer Leer?
Gej ceeueJeere peer keer efnvoer mejue Deewj Deemeeve efnvogmleeveer Leer efpemeceW ess-ess Meyo nesles Les~ GmeceW Dejyeer Deewj Debiespeer MeyoeW
kee Heeesie DeeJeMekeleevegmeej neslee Lee~
HeMve 3. `meerefcele' Meyo ceW Fle Helee kee Heeesie nw meercee + Fle~ Fmeer Hekeej kes Deve oes Meyo yeveeFS?
Gej Deve oes Meyo Fme Hekeej nQ
(i) efeefvlele efevlee + Fle
(ii) efJekeefmele efJekeeme + Fle
HeMve 4. `yengpeve' Meyo ceW yeng GHemeie& kee Heeesie nw yeng + peve~ Fmeer Hekeej kes Deve oes Meyo yeveeFS?
Gej Deve oes Meyo Fme Hekeej nw(i) yengcele yeng + cele
(ii) yengHe yeng + He
HeMve 5. veeres efoS ieS MeyoeW kes oes-oes Heee&eJeeeer efueefKeS
mejue, mecegoee, Heeeme, peeoe
Gej (i) mejue Deemeeve, meerOee
(ii) mecegoee oue, mecetn
(iii) Heeeme keesefMeMe, Heelve
(iv) peeoe DeefOeke, yengle
HeMve 6. veeres efoS ieS MeyoeW kes efJeueesce efueefKeS
mejue, meerefcele
Gej (i) mejue keef"ve
(ii) meerefcele Demeerefcele
(ii) efnvogmleeveer ceW meele ueeKe kes kejerye Meyo nQ, peyeefke Debiesspeer ceW De"eF&me ueeKe kes Deeme-Heeme~ Fmekes DeueeJee
Debiespeer Meyo ie{ves keer Meefkele ve< nes egkeer nw, peyeefke efnvoer DeYeer DeHeveer peJeeveer Hej ner veneR e{er~ mebmeej
keer meyemes Oeveer Yee<ee nwefnvoer~ uesefkeve yele&veeW Hej Oeerjs-Oeerjs keeF& pece ieF& nw~ en yele&ve ceBpeves Hej ner ecekesbies~
efkemeer jmeeeveMeeuee kes DevegmebOeeve mes veneR~ peye keeF& peces ngS Tye[-Keeye[ MeyoeW kee Fmlesceeue efJeMJeefJeeeuee,
veeeeuee, efJeOeeefekeeDeeW Jeiewjn ceW nesves ueiesiee, leye en eceJeWies Deewj Gvekes DeLe& peceWies~
22
(LJ-5)
HeMve 1. èfnvoer DeYeer DeHeveer peJeeveer Hej veneR e{er' JeekeeebMe mes uesKeke kee keee DeefYeHeee nw?
Gej `peJeeveer Hej e{ves' mes DeefYeHeee nwHetCe&lee HeeHle kejvee DeLeJee efJekeefmele nesvee~ efnvoer Yee<ee kes meboYe& ceW DeLe& nw efke efnvoer
meceLe& Deewj mebHevve Yee<ee nw~ eefo nce efkemeer Yeer yeenjer Meyo kees efnvoer kes OJeefve Deewj He kes Devegmeej lees[-cees[kej ienCe
kejvee Meg kej oW lees Jen mece= neskej efJekeefmele nesleer jnsieer~
HeMve 2. uesKeke ves efnvoer kees mebmeej keer meyemes Oeveer Yee<ee keeeW kene nw?
Gej uesKeke ves efnvoer kees mebmeej keer meyemes Oeveer Yee<ee FmeefueS kene nw keeeWefke Fmekes Heeme cetue He mes meele ueeKe kes kejerye
Meyo nQ peyeefke Debiespeer ceW {eF& ueeKe kes DeemeHeeme Meyo nQ~ Fmekes Deefleefjkele efnvoer kes Heeme veS Meyo ie{ves keer #ecelee
yengle nw~
HeMve 3. `yee&ve ceBpeves Hej ner ecekesbies' JeekeeebMe kees Yee<ee kes meeLe kewmes pees[e ieee nw?
Gej efpeme Hekeej keeF& peces yele&veeW kees efpelevee ceeBpee peeS Glevee Jes ecekeles nQ, Gmeer Hekeej efnvoer Yee<ee ceW MeyoeW kee efpelevee
Heeesie efkeee peeSiee, Jen Gleveer ner DeLe&Jeeve Deewj mecHevve nesieer~
HeMve 4. mebefOe efJeso keerefpeS efJeeeuee, veeeeuee
Gej (i) efJeeeuee efJeee + Deeuee
(ii) veeeeuee veee + Deeuee
HeMve 5. Òeveer' Meyo ceW `F&' Helee kee Heeesie nw~ Fmeer Hekeej kes oes Deve Meyo efueefKeS~
Gej oes Deve Meyo nQ Deceerjer, iejeryeer
HeMve 6. DevegmebOeeve ceW Deveg GHemeie& kee Heeesie nw Deveg + mebOeeve~ Fmeer Hekeej kes oes Deve Meyo efueefKeS~
Gej oes Deve Meyo nQ
(i) Deveggketue Deveg + ketue
(ii) DevegHeegkele Deveg + GHeegkele
6. uesKe kes DeeOeej Hej cenJeHetCe& HeMve-Gej
HeMve 1. uesKeke kes Devegmeej yeenjer MeyoeW kees DeHeveer Yee<ee ceW efceueeves kes oes efveece keewve mes nQ?
Gej Yee<ee etBefke yenlee veerj nw FmeefueS Fmecebs yeee MeyoeW kees mecee uesves keer Meefkele Gmeer Hekeej nw pewmes veoer cesb peue kee
Deeiece keneR mes Yeer nes, Devlele Jen Gme veoer efJeMes<e kee peue kenueelee nw~ [e@. ueesefnee Fmekes efuees oes efveeceeW keer
DeeJeMekelee Hej yeue osles nQ
(i) eefo DeHeveer Yee<ee ceW keesF& Meyo GHeueyOe ve nes Deewj meeLe ner Gmekes ie{s peeves keer Yeer iegbpeeFMe ve nes leye yeenjer
Meyo uesvee eeefnS~
(ii) yeenjer Meyo kees DeHeveer Yee<ee keer OJeefve Deewj He kes Devegmeej lees[les jnvee eeefnS~ Fme Hekeej Jen nceejer Yee<ee
kee ner Meyo nes peeSiee~
GoenjCe osles ngS Fme yeele kees mHe< efkeee pee mekelee nw~ pewmes efnvoer ceW `jsef[Dees' Meyo pees cetuele Debies]peer kee
jsef[ees nw, Deepe efnvoer kee ner nes ieee nw~
23
(LJ-5)
HeMve 2. Devleje&<êre MeyoeW kee DeLe& kesJeue Debiespeer mes ner keeeW efueee peelee nw?
Gej pevemeeOeejCe cebs en Yece keer efmLeefle nw efke Devleje&<êre mes DeefYeHeee kesJeue Debiespeer nw~ Jemlegle Ssmee nw veneR~ Yeejle ceW
mebYeJele Ssmee Yece mele cebs yeouee ngDee nw keeeWefke nceves DeHeveer Yee<ee kes mLeeve Hej Debiespeer kees mecceeve efoee ngDee nw~
en efmLeefle nceejer HejeOeerve ceeveefmekelee keer Deesj mebkesle kejleer nw~ ener keejCe nw efke Deveske efJeosMeer Yee<eeDeeW kes MeyoeW
kes DeLe& kes efueS nce Debiespeer kee meneje uesles nQ~
HeMve 3. Yee<ee kee efJekeeme Henues nesvee eeefnS ee Gmekeer Heefle<"e?
Gej ueesefnee peer kes celeevegmeej Yee<ee keer Heefle<"e nesves kes yeeo mecee kes meeLe Gmekee efJekeeme neslee nw~ en mJeeYeeefJeke Yeer
nw keeebsefke peye nceejs Heeme Yee<ee veneR Leer lees ceveg<e ves meebkeseflekelee kee meneje efueee~ Gmekes yeeo keg efendveeW kes ceeOece
mes Gmes He efoee~ Fme Hekeej keeceeueeT nesves Hej GvneR JemlegDeeW kes veecekejCe nesles ieS~ pewmes mecee yeleeves Jeeues eb$e
kees Ie[er kene ieee uesefkeve Deepe en Meyo DeHeves HetCe& efJekeefmele He ceW nw~ Dele Henues Meyo keer Heefle<"e nes, efHej
Heeesie Deewj keeueevegmeej Gmekee efJekeeme~
HeMve 4. `mejue' Deewj `mejme' MeyoeW kee DeLe& mHe< keerefpeS~
Gej mejue mes DeLe& nwpees Deemeeveer mes mecePe ceW Dee peeS~ mejmeefpemecebs jme keer mebegkelelee nes DeLee&led Gmes He{ves ceW Hee"ke
kees jmeevegYetefle nes~ Ske kee DeefYeHeee DeLe&ienCe mes nw lees otmejs kee oe kees HeeHle nesves Jeeues Deevebo mes nw~ Yee<ee cebs mejuelee
kes meeLe mejmelee oesveeW ner Gmes Gvvele yeveeleer nQ~
7. DeeMee mHe< keerefpeS
1.
Yee<ee kees mejue ee mejme HeMeemeke Deewj efJeeve veneR yeveeee kejles~
Gej HeMeemeke kes efuees Yee<ee efkemeer keee& efJeMes<e kes efueS Ske ceeOece ee meeOeve cee$e nw peyeefke efJeeve DeHeveer efJeJeee kee
HeYeeJe [eueves kes efuees leovegHe MeyoeW kee Deewj Yee<ee kee Heeesie kejles nQ~ [e@. ueesefnee kee cele nw efke ueeske ceW Heeefuele
Meyo mecee kes meeLe-meeLe DeHeves DeeHe efkeue<lee kes mLeeve Hej mejue nes peeles nQ Deewj Gvekeer mejmelee Yeer Jebefpele nesves
ueieleer nw~ pewmes Gej HetJe& meerceeble Debeue kees, HeMeemekeeW eje Debiesspeer keer HeefjJeCeea yeveekej `vesHee' kene ieee~ eefo Gmes
`GJe&meerOeced' kene peeS lees GmeceW mejuelee Je mejmelee DeHeves DeeHe Dee peeSieer~
2. osMe kee keece efkeme Yee<ee ceW eues, en efJeeveeW, uesKekeeW Deewj meeefneflekeeW kee HeMve veneR yeefuke jepekeere
HeMve nw, efJeMeg ueeske Fe kee HeMve~
Gej GHeeg&kele JeekeeebMe mes DeefYeHeee nw efke osMe kee keee& efnvoer cebs nes DeLeJee Debiespeer cebs, en Ske Ssmee HeMve veneR efpemekee
meceeOeeve efJeeveeW, uesKekeeW Deewj meeefneflekeeW kes Heeme nes keeeWefke en jepeleb$e mes peg[er mecemee nw efpemekee nue Yeer Gmeer
mlej Hej nesvee eeefnS~ Yeejle keer Hejleb$elee kes mecee HejYee<ee (efJeosMeer) DeLeJee Debiespeer jepekeere keeeeX keer Yee<ee Leer~
mebYeJele Gme mecee en Fme osMe keer pevelee keer efJeJeMelee Leer efkevleg mJeleb$elee mebieece kes oewjeve Ske Deesj eefo osMeYekeleeW
ves DeHevee eesieoeve efkeee lees otmejer Deesj je<^Yee<ee efnvoer kees Yeer cenJe Heoeve kejves kes efueS Skepeg Heeeme efkees iees~
en yeele Deueie nw efke ueeske-Fe kees oyeekej ebo vesleeDeeW ves DeHeves mJeleb$e osMe kes jepekeere keeeeX kes efuees keg mecee
kes efuees Debiespeer kees GHeegkele SJeb ueieYeie DeefveJeee& ceevee~ HeefjCeece en ngDee efke efmLeefle Deepe Yeer peeW-keer-leeW nw~ Fmeefuees
en DeeJeMeke nw efke mJeleb$e Yeejle kes meYeer jepekeere keeeeX kes efueS efnvoer kees DeefveJeee&lee Heoeve keer peeS efpemeceW ueeske
Fe keer Heyeuelee Yeer nesveer eeefnS~ ieesef<"eeW ceW eee&SB DeLeJee uesKekeeW kes uesKeve ceW Fme HeMve kees G"eves Yej mes en
mecemee nue veneR nes mekeleer~
24
(LJ-5)
8. DeYeeme kes efueS keg mebkesle

1. efvecveefueefKele HeMveeW kes Gej oerefpeS
(i)
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
(vi)
jececeveesnj ueesefnee kes veece kes meeLe ùeesefnee' Meyo kewmes peg[ ieee Lee?
jececeveesnj ueesefnee efkeme efJeeejOeeje kes meceLe&ke jns nQ?
ueeske-Fe keer yeieeJele kee cetueceb$e keee nw?
`je<^ keer Gvveefle efnvoer Yee<ee kes ceeOece mes ner mebYeJe nw' Fmekes He#e DeLeJee efJeHe#e cebs DeHevee Gej efueefKeS~
Yee<ee kes mejueerkejCe keer DeeJeMekelee keeeW nesleer nw? FmeceW Deve Yee<eeDeebs kes MeyoeW kee keee cenJe neslee nw?
Yeejle mes Debiesspeer neves kes efueS keee-keee Heelve kejves eeefnS?
2. DeeMee mHe< keerefpeS

(i)
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
Dee nes efJeeve Deewj meeefnefleke Yeer Heelve kejW Fmekeer meeBme DeLeJee neLe Hewj yeveves kee~
eeo jKevee eeefnS efke Devleje&<êre kes celeueye Debiespeer veneR~
Heejmeer lees mebmke=le keer yenve nw~
efnvoer JeeueeW kees DeYeer peyejomle mJeeOeee kejvee nw~
efnvoer kes Heeejke, uesKeke Jeiewjn Heee meYeer efyeke egkes nQ~
3. DeYeeme kes efueS Devegso

(i)
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
yeenjer MeyoeW keer Deeceo kes yeejs ceW.............. peerYe mes meerKevee eeefnS~
ceQ mejue Deewj mejme kees Heee .............. DeHeer ueieer, yeefuke yeoveerele~
Henues Meyo efvecee&Ce nes .............. mecee efJekeeme efkeee kejles nQ~
osMe kee keece efkeme Yee<ee ceW eues .............. Heee meYeer efyeke egkes nQ~
Yeejleceelee Deepeeo pej ngF& .............. ueesie Yeer keeue kes meeLe eues~
4. Yee<ee mebyebOeer HeMve

(i) MeyoeW kes Meg He efueefKeS
DevegHe, keefue<, leosefMee, jepekeere, <e[ev$e, efnvogmleeve
(ii) Jeekee Meg keerefpeS
1. Jen ye[er ke[e Yee<ee Lee~
2. Fve MeyoeW kee DeveskeeW He nw~
3. efnvoer Deewj otmejer Yeejleere Yee<eeDeebs cebs Gvnbs GHeegkele Meyo veneR efceuelee nw~
4. ceQ eneB Ske GoenjCe osves eenles ntB~
5. efnvoer kes Heeejke, uesKeke, Jeiewjn Heee meYeer efyeke egkee nQ~
25
(LJ-5)
cegneJejeW kee DeLe& efueKekej Jeekee ceW Heeesie keerefpeS

1. Peb[e G"evee
2. efyeke peevee
(iv) meefvOe efJeso keerefpeS
veeeeuee, keeueevlej, HetJeesej, Godiece
(v) oes-oes Heee&eJeeeer efueefKeS
Hesce, peerYe, F&MJej, neLe, Hewj, HeeCe
(vi) efJeueesce Meyo efueefKeS
mejue, cetKe&, osMeesner, efJeMes<e, efceLee, meJeeue, mJeleb$e, meYe, efnle, meeBme
(vii) efvecveefueefKele MeyoeW kes DeLe& efueefKeS
Deelcemeeled, yeoveerele, cet{, lejpegcee, efceLee, mJeeOeee, HeefleJeeo, efJeIeve
(iii)
26
(LJ-5)
(iv) mebmke=efle
(Deeeee& vejsv osJe)
[e@. megOeerj Mecee&

uesKeke Heefjee
Deeeee& vejs osJe kee pevce 31 Deketyej 1889 F&. kees Gej eosMe kes meerleeHegj veeceke mLeeve ceW ngDee~ Deeeee& peer ves
1913 F&. ceW Sce.S. keer Hejer#ee GeerCe& keer~ meved 1915 F&. ceW Sue.Sue.yeer. keer Hejer#ee Heeme keer Deewj Jekeeuele eejcYe kej oer~ Hejvleg
meved 1920 F&. ceW mJeleb$elee Deevoesueve ceW Yeeie uesves kes keejCe FvneWves Jekeeuele es[ oer~ Deeeee& peer kes JeeqkelelJe kes oes He#e nQSke
jepeveerefle Deewj otmeje DeOeeve-DeOeeHeve leLee uesKeve mes mecyeeqvOele~ vejsv peer ves ueeskeceeve efleueke kes vesle=lJe ceW jepevewefleke peerJeve
ceW eJesMe efkeee~ FvneWves meved 1920 ceW ieeBOeer peer kes Demeneesie Deevoesueve ceW Yeeie efueee~ yeeo ceW Hewpeeyeeo ceW nescece ueerie keer mLeeHevee
keer Deewj mJeeb Gmekes ceb$eer yeves~ meved 1930 F&. ceW meefJevee DeJe%ee Deevoesueve ceW Yeeie uesves kes keejCe pesue iees~ meved 1932 F&. ceW
Ske Deve efmeueefmeues ceW FvnW Ske yeej efHej pesue peevee He[e~ pesue mes yeenj Deeves Hej meved 1934 F&. ceW es DeefKeue Yeejleere keebesme
meceepeJeeoer Heeea kes Henues DeefOeJesMeve kes DeOe#e efveegkele efkees ieS~ Fmeer ekeej meved 1936 F&. ceW FvnW Gej eosMe keebesme kes DeOe#e
Heo kee keee& Yeej meeQHee ieee~ ceee& 1948 ceW keebesme Heeea Deewj efJeOeeve meYee mes leeieHe$e os efoee~ Ske yeej efHej meved 1952 F&.
ceW es jepe meYee kes meome egves iees~ Oeerjs-Oeerjs Fvekee mJeemLe efyeie[ves ueiee~ FmeefueS mJeemLe ueeYe kes efueS es etjesHe keer ee$ee
Hej iees~ Hejvleg Fvekee mJeemLe eefleefove efiejlee ner ieee~ Devle ceW jepeveerefle, meeefnle Deewj meceepe keer mesJee kejles-kejles 67 Je<e& keer
Deeeg ceW FvneWves 19 HejJejer 1956 F&. ceW HeslebogjeF& (leefceuevee[g) veeceke mLeeve Hej DeHevee en HeeefLe&Je Mejerj leeie efoee~ Fvekeer ce=leg
Hej Hebef[le peJeenj ueeue vesn ves kene Lee ``Jes Deeeflece iegCeeW kes Jeeqkele Les~ keF& #es$eeW ceW Deeeflece-DeelceMeefkele ceW Deeeflece, yegef
Deewj eefleYee ceW Deeeflece, yeewefke efvee ceW Deeeflece leLee Deve keF& ef<eeW ceW Deeeflece~''
Deeeee& peer kes JeeqkelelJe kee Ske otmeje He#e DeOeeve-DeOeeHeve leLee uesKeve mes peg[e ngDee nw~ Deeeee& peer kes JeeqkelelJe
keer efJeMes<elee en nw efke jepeveerefle ceW Jemle jnles ngS Yeer He{ves-efueKeves kes efueS Yeer mecee efvekeeue ner efueee kejles Les~ efpemekee eceeCe
Gvekes GHeueyOe evLe nQ, uesKe Deewj Yee<eCe nQ~ efpevekes DeeOeej Hej kene pee mekelee nw efke Deeeee& vejsv osJe peer yengcegKeer JeeqkelelJe
kes Oeveer Les~ Jes jepeveslee, efevleke, uesKeke, meceepemesJeer, He$ekeej, meeefnlekeej kes meeLe-meeLe DeeoMe& DeOeeHeke Les~ Fvekes DeOeeHeve kees
osKekej [e@o Mebkejoeeue Mecee& pewmes efJeeveeW ves FvnW `meble efMe#eke' keer meb%ee mes mecyeesefOele efkeee Lee~ Deeeee& vejsvosJe peer kee
meeefneqleke #es$e ceW cenJeHetCe& eesieoeve jne~ Jes DeHeves peerJeve ceW veeiejer eeeefjCeer meYee, efnvoer meeefnle meccesueve, DeefKeue Yeejleere jeêre
Yee<ee Heefj<eo, mebmke=le Heefj<eo pewmes mebmLeeDeeW mes mecee-mecee Hej peg[s jns~ He$ekeeefjlee ceW Yeer Fvekeer ienjer efe jner Leer~ efpemekee eceeCe
keeMeer efJeeeHeer" mes Fvekes mecHeeokelJe ceW Heves Jeeueer `$ewceeefmeke meceepe Heef$ekee' nw~
Deeeee& peer kee DeOeeve #es$e yengle efJemle=le Lee~ FvneWves peneB efJeefYevve Yee<eeDeeW kee DeOeeve efkeee JeneB Gvekes Yee<ee efJe%eeve
kees Yeer peevee~ Oece&, Fefleneme Deewj jepeveerefle efJe%eeve kes lees es ekeeC[ HeefC[le Les~ DeHeves DeejeqcYeke peerJeve ceW FvneWves keeMeer efJeeeHeer"
ceW DeOeeHeve keee& efkeee~ JeneR FvnW Deeeee& keer GHeeefOe efceueer~ yeeo ceW es keeMeer efJeeeHeer" Deewj ueKeveT efJeMJeefJeeeuee kes kegueHeefle
efveegkele ngS~ Deeeee& peer DeHeves keeMeer ceW Jeleerle peerJeve kees ner peerJeve kee Dee mecee ceeveles Les~
27
(LJ-5)
uesKeve Yeer Deeeee& peer kes peerJeve kee Ske cenJeHetCe& Debie nw~ Fvekes DeOeeve #es$e keer lejn ner Fvekee uesKeve #es$e Yeer
yengDeeeeceer nw~ FvneWves Fefleneme, jepeveerefleMeem$e, meceepeMeem$e Hej efnvoer ceW efJeefYevve uesKe efueKes~ efJeeeefLe&eeW kes efueS FbiueQ[, DeeejueQ[,
me, Fueer, Decesefjkee Deeefo osMeeW kes Fefleneme kees ess-ess evLeeW kes He ceW efueKekej efJeeeefLe&eeW kees ueeYeeefvJele efkeee~ meve 193031 F&. ceW meceepeJeeo mes eYeeefJele neskej FvneWves keF& uesKe efueKes efpevekee yeeo ceW Hegmleke He ceW mebkeueve ngDee~ vejsv peer Ske Des
efMe#ee Meem$eer Les Fmekee %eeve nceW Gvekes `peveJeeCeer' ceW efMe#ekeeW keer efmLeefle Deewj DeeOegefveke Je eeeerve Yeejleere efMe#ee eCeeueer Hej efueKes
iees uesKeeW mes Helee euelee nw~ Fme ekeej Deeeee& peer kes JeeqkelelJe kee en otmeje He#e Yeer ye[e mece= Lee~
jeveeSB
1. jeêrelee Deewj meceepeJeeo efnvoer ceW meceepeJeeoer efmeevleeW keer JeeKee kejves Jeeues efJeeveeW ceW Deeeee& peer DeeieCe nQ~
FvneWves meved 1930-31 kes Deeme-Heeme meceepeJeeoer efJeeejeW mes mecyeeqvOele Deveske uesKe efueKes leLee Yee<eCe efoes~ Jes mecee-mecee
Hej `mebIe<e&' Heef$ekee ceW Heles jns~ yeeo ceW FvneR Yee<eCeeW Deewj uesKeeW kees `jeêrelee Deewj meceepeJeeo' ebLe ceW mebkeefuele kej efoee
ieee~
2. meceepeJeeo-ue#e Deewj meeOeve en Hegmleke Yeer Gvekes mecee-mecee Hej efoS ieS Yee<eCeeW kee meben cee$e nw~ yeeo ceW Fme
Hegmleke kee meceeJesMe `jeêrelee Deewj meceepeJeeo' evLe ceW kej efueee ieee~
3. yeew Oece& oMe&ve en yeew Oece& mecyevOeer ebLe nw~ FmeceW yeew Oece& kes DeeoMeeX, Yeejle ceW yeew Oece& kes efJekeeme, Gvekes eme
Deewj Fefleneme kees Debefkele efkeee ieee nw~ Fme evLe keer jevee FvneWves DeHeves peerJeve kes Debeflece Je<eeX ceW keer~ en efJeMeeue ebLe Fvekes
osnebleesHejevle ekeeefMele ngDee~ meved 1956 ceW Fme ebLe kees efnvoer keer meJe&es jevee Ieesef<ele efkeee ieee Deewj Fme ievLe Hej HeeBe
npeej Hees kee `meeefneqleke Dekeeoceer' Hegjmkeej efoee ieee~ Deepe Yeer en ebLe yeew Oece& mecyevOeer ebLeeW ceW meyemes DeefOeke eceeefCeke
Deewj es ceevee peelee nw~
Deeeee& vejsv osJe ves `mebmke=efle' veeceke Hee" ceW es mecePes peeves Jeeues keceeX kees mebmke=efle kene nw~ eeeervekeeue mes Yeejleere
mebmke=efle kee DeeOeej Oece& jne nw~ yeoueles ngS Fme egie ceW uesKeke egieOece& kes Devegmeej veJeerve ceeveleeDeeW kees mJeerkeej kejves Deewj JeLe&
nes egkes eeeerve cetueeW kees leeieves Hej yeue oslee nw~ Deepe meceevelee Deewj Skelee keer YeeJevee ner nceejer efJeefJeOeleeceeer mebmke=efle kees cepeyetle
kej mekeleer nw~ Fmeer mes jeêre YeeJevee meg{ nesieer Deewj peye jeêW ceW meceevelee Deewj Skelee keer YeeJevee Deeesieer lees Devleje&<êre YeeJevee
kee pevce nesiee~ Fmeer mes Jeeqkeleefee ueeskeefee yeve peelee nw keeeWefke Ske-Ske Jeeqkele kee pewmee efee neslee nw Ssmee meceepe kee meecetefnke
He mes efee yeve peelee nw~ eeefve pewmee Ske kee efee Jewmee meyekee efee~ ener Jeeqkele efee kee ueeskeefee ceW yeoue peevee nw~
mebmke=efle efveyevOe kee meej

mebmke=efle kee DeLe&
mebmke=efle Meyo mebmke=le Yee<ee kee nw~ en oes MeyoeW kes eesie mes yevee nwmeced + ke=efle~ meced kee DeLe& nw efkemeer kees mebJeejvee,
efkemeer Jemleg, kece& ee Jeeqkele kees mebJeejvee~ ke=efle kee DeLe& nw efeee~ efkemeer kees mebJeejves keer eefeee kees mebmke=efle kenles nQ~ efkemeer Hetue,
HeewOes ee Kesle kees mebJeejvee, jlve kees kee eB kejkes mebJeejvee Gmekees mebmke=le kejvee kenueelee nw, meceepe kes kejves eesie kee&Je keceeX
kees mebJeejvee Yeer mebmke=efle nw~ FmeefueS mebmke=efle kee Oece& mes Ieefve mecyevOe nw~ mebmke=le ngS Oece&-kece& kee Heeueve kejves Jeeuee mebmkeejiele
kenueelee nw~ efkemeer osMe Oece& Deewj peeefle kes HejcHejeiele Deeeej-efJeeej ner Gme osMe keer mebmke=efle kenueeleer nw~ ceveg<e kes Ssmes keee&
28
(LJ-5)
efpememes Gmes ueesie Deuebke=le mecePeW, es mecePeW, Gve keceeX kee veece mebmke=efle nw~ pewmes-pewmes efJekeeme neslee peelee nw en ef JeeHeke
nesleer peeleer nw Deewj efJeMJe Skelee kes meeOeve Fkes nesves Hej en efJeMJe Skelee Oece& ceW HeefjCele nesleer nw~ eeeerve mecee ceW megJeeefmele
(Deer YeeJevee egkele) efee kee #es$e mebkegefele Lee Fmekes Devleie&le meyemes esce kejvee Deewj efkemeer mes s<e ve kejvee pewmes YeeJe meefvveefnle
Les~
Jeeqkeleefee Deewj ueeskeefee
uesKeke kenlee nw efke Jeefkele efee kes meeLe-meeLe Ske ueeskeefee Yeer neslee nw~ Fmekee DeLe& nw efke Jeeqkeleiele YeeJeeW kes meeLe
meeceeefpeke YeeJeeW kee Yeer cenJe nw~ keeeWefke ceveg<e Ske meeceeefpeke eeCeer nw~ Dele Deveske efJe<eeeW ceW Jen meceepe mes peg[e neslee nw~
FmeefueS keF& efJe<eeeW ceW meceepe kes ueesieeW ceW meceevelee efceueleer nw~ peye Ske meer meceevelee Jeeues efJe<eeeW kes mecetn kee efJemleej neslee nw
lees jeêrelee kee pevce neslee nw~ peye ener je<êrelee osMe keer meercee Heej kej keF& jeêW kes meeLe efpeve efJe<eeeW ceW meceevelee jKeleer nw
lees Gmemes ueeske efee yevelee nw~ Jewmes nj je^ kee DeHevee-DeHevee ueeskeefee neslee nw Hej keg yeeleeW Hej efJeMJe kes Deveske jeêW ceW meceevelee
efceueleer nw~ efpemekes DeeOeej Hej Gvekes ueeskeefee meceeve nes peeles nQ~ leye efJeefYevve jeêW kes meceeve ueeskeefee kes DeeOeej Hej Devleje&êre
YeeJevee kee pevce neslee nw~
egieOece& keer ceeBie
uesKeke keer ceevelee nw efke Deepe kes yeoueles ngS egie ceW nceW Jeeqkeleefee Deewj ueeskeefee eeefve Jeeqkele Deewj meceepe keer
meese ceW HeefjJele&ve ueevee nesiee~ Deepe kes egie kes DevegHe DeHeveer meese yeveeveer nesieer~ Deepe efJe%eeve kes eYeeJe kes keejCe nceejs meeceves
vees ue#e Deewj vees-vees DeeoMe& meeceves Dee jns nQ~ meYeer osMeeW ceW peveleb$e Deewj jeêrelee keer YeeJevee HeveHe jner nw~ mebmeej Devleje&êrelee
keer YeeJevee keer Deesj ye{ jne nw~ Hej keg Hegjeveer egie Oece& keer efJejesOeer MeefkeleeeB Fmekee efJejesOe kej jner nQ~ nceW FvnW Heneevevee nesiee
leYeer nce egie kes DevegHe egieerve ceeBie kees Hetje kej HeeeWies~
egieOece& kee Heeueve
peerJeve HeefjJele&veMeerue nw~ Dele peerJeve kes meeLe mebmke=efle Yeer yeoueleer jnleer nw~ eeeervekeeue ceW Deveske peeefleeeB nceejs eneB
DeeF& Deewj oesveeW mebmke=efleeeB kee Deeoeve-eoeve ngDee~ eeeervekeeue ceW Oece& mebmke=efle kee DeeOeej Lee Hej Deepe Oece& kes mLeeve Hej jeêrelee
keer YeeJevee mebmke=efle kee DeeOeej nw~ ener keejCe nw efke efJeefJeOe Oece& kes ueesie jeêrelee keer YeeJevee kees DeHevee jns nQ~ ener keejCe nw
efke efJeMJe kes Deveske osMe Oece& kes keejCe jeêrelee kee efJejesOe kej jns nQ~ nceejs osMe ceW Yeer De%eeve Deewj mebkeerCe&lee kes keejCe Oece&
mebmke=efle kee DeeOeej jne nw~ Deepe meceepe ceW eebeflekeejer HeefjJele&ve nes jns nQ~ FmeefueS Deepe nceW egieOece& kes DevegHe HeefjJele&ve kees mJeerkeej
kejvee nesiee~ DeveLee nceeje Yeer Heleve nes mekelee nw~ uesKeke en veneR kenlee efke meeje Deleerle leepe nw~ Jen eenlee nw efke Deleerle
Deiej Dee nw lees mJeerkeejves eesie nw, Deiej yegje nw lees leepe nesvee eeefnS~ Dele Deleerle Deewj Jele&ceeve ceW meecebpeme keer DeeJeMekelee
nw~
meceevelee Deewj Skelee
jeêrelee keer YeeJevee kes efueS osMe kes ueesieeW ceW meceevelee Deewj Skelee keer YeeJevee nesveer eeefnS~ mebmke=efle keer ef mes Yeer
es cenJeHetCe& nw~ FmeerefueS uesKeke eenlee nw efke Deepeeoer kes yeeo pees cegmeueceeve nceejs osMe ceW nw Gvekes meeLe nceW YesoYeeJe efceevee
eeefnS~ GvnW DeHeves meeLe efceueekej Skelee keer YeeJevee Hewoe kejveer eeefnS~ keevetve Deewj DeeefLe&ke ef mes GvnW meceevelee kee DeefOekeej
efceuevee eeefnS~ Ssmee kejves mes Yee Deewj mebIe<e& meceeHle nes peeesiee~ leYeer mebmke=efle kee mener mJeHe meeceves Deeesiee~ jeêre Skelee
keer YeeJevee HeveHesieer~ leYeer nce mener {bie mes Gvveefle kej HeeeWies~
29
(LJ-5)
Devegso kes eMve Deewj Gej

mebmke=efle Meyo kee JeJenej Debespeer Meyo keuej kes efueS neslee nw~ jefJe yeeyet eeeerve Deee& Meyo `ke=ef'kee
JeJenej kejles nQ~ mebmke=efle Meyo keer JeeKee kejvee keef"ve nw~ eefo nce Meefyoke DeLe& ueW lees nce ken mekeles nQ efke
mebmke=efle efee-Yetefce keer Kesleer nw~ etBefke Oece& ceW ceve ee efee keer eOeevelee nw, Dele en efve<ke<e& efvekeuelee nw efke
efpemekee efee megYeeefJele nw Gmekeer JeeCeer Deewj Gmekeer Mejerj ese Yeer megmebmke=le nesieer, efpeme ekeej keer nceejer ef
nesieer Gmeer ekeej kee nceeje efeeekeueeHe nesiee~ efJeMJe Deewj ceeveJe kes Heefle Ske ef-efJeMes<e keer DeeJeMekelee jnleer
nw~ efJekeemeece mes en ef JeeHeke nesleer peeleer nw Deewj peye efJeMJe keer Skelee kes meeOeve Ske$e nes peeles nQ leye en
Skelee keee& ceW HeefjCele nesves kes efueS eelveMeerue nes peeleer nw~ eeeerve keeue ceW Ske megYeeefJele efee kes efueS Flevee
ner mecYeJe Lee efke Jen Jeeqkeleiele He mes efJeMJe kes DeefKeue HeoeLeeX kes meeLe leeoelce mLeeefHele kejW Deewj peerJe cee$e
kes efueS cew$eer Deewj Des<e keer YeeJevee mes Jeefmele nes efkevleg Gmekes keee& kejves kee #es$e yengle mebkegefele Lee~ Dele keee&
He ceW en YeeJe Ske ess #es$e ceW ner eegkele nes mekelee Lee~ JeeqkeleeeW kes efee kes meeLe-meeLe Ske ueeskeefee Yeer
yevelee jnlee nw~ ceveg<e meeceeefpeke eeCeer nw; keeeWefke meceepe ceW jnves mes ner Gmekes iegCeeW kee efJekeeme neslee nw~ Dele
meceepe ceW keF& yeeleeW ceW meceevelee GlHevve nesleer nw~ mecetneW kee efJemleej neslee jnlee nw Deewj Ske mecee Deelee nw peye
jeêrelee keer eyeue YeeJevee mes esefjle nes Ske osMe keer Yeewieesefueke meercee kes Yeerlej jnves Jeeues meYeer ueesie keg yeeleeW
ceW DeHeveer meceevelee Deewj Skelee kee DevegYeJe kejles nQ~ Skelee keer YeeJevee osMe keer meercee kee Yeer DeefleeceCe kejleer
nw Deewj Ske èfJeMJe' keer YeeJevee keer Deesj Deemej nesleer nw~ efpeve yeeleeW ceW meceevelee GlHevve nesleer nw, GvneR kes DeeOeej
Hej ueeskeefeefe Yeer yevelee nw~ Deepe efJeefJeOe jeêW kee DeHevee-DeHevee Ske ueeskeefee Yeer nw~ efkevleg keeeWefke Deepe Ske
ner ekeej kes Deveske, Deeeej-efJeeej meejs efJeMJe ceW eeefuele nes jns nQ, FmeefueS keg yeeleeW ceW efJeefJeOe jeêW kes
ueeskeefee Yeer meceeve nesles peeles nQ~
eMve
1. mebmke=efle mes uesKeke kee keee DeefYeeee nw?
1. `mebmke=efle Meyo ye[e iecYeerj nw~ uesKeke ceevelee nw efke Fmekees mHe kejvee keef"ve nw~ efHej Yeer Jen en ceevelee nw efke en efee
keer Ske eJe=efe nw~ nceejs OeejCe kejves eesie keeeeX ceW efee keer eOeevelee nesleer nw~ FmeefueS efpemekee efee meeeqlJeke YeeJeveeDeeW
mes Yeje nw lees Jen efee mebmke=le nw~ Jener mebmke=efle nw~
2. Skelee keer YeeJevee osMe keer meercee kee DeefleeceCe kewmes kejleer nw?
2. Ske osMe kes meceepe mes otmejs osMe kes meceepe ceW efYevvelee nesles ngS Yeer GveceW keg Ske mes iegCe nesles nQ~ Ske mes iegCeeW kee efJemleej
otmejs ueesieeW ceW Yeer nes peeves mes Yeewieesefueke meerceeSb keesF& ceeeves veneR jKeleeR~ pewmes nceejs eneB meceevelee Deewj Skelee nw Jewmeer meceevelee
Deewj Skelee otmejs osMeeW ceW Yeer osKeles nQ lees nce ken mekeles nQ efke Fme YeeJevee ves osMe keer meercee kee DeefleeceCe kej efueee~
3. efJeefYevve jeêW kes ueeskeefee kewmes meceeve nesles nQ?
3. Ske je^ kes efJeeej peye otmejs je^ ceW SkemeeHeve efueS ngS osKes peeles nQ lees kene peelee nw efke GveceW meceevelee GlHevve nes ieF&
nw~ pewmee Ske je^ kee efee nesiee Jewmee otmejs kee Yeer nes peelee nw~ Ske-Ske je^ kes ueeskeefee keer Skelee Deewj meceevelee peye
meejs efJeMJe ceW osKeer peeesieer lees Gmeer kees ken mekeles nQ efke efJeefYevve jeêW kes ueeskeefee meceeve nes ieS nQ~
30
(LJ-5)
2.
Deepe Jeeqkeleiele efee Deewj ueeskeefee oesveeW kees megYeeefJele kejves keer DeeJeMekelee nw~ Deepe kes egie keer
DeeJeMekeleeDeeW Deewj Deekeeb#eeDeeW kees Hetje kejves kes efueS pees peerJeve kes cetue Deewj Heg<eeLe& kes GsMe leLee ue#e
efveOee&efjle nesles nQ, GvneR kes Devegketue efee kees megYeeefJele kejvee eeefnes~ SefMeee kes meye osMe Deepe jeêrelee Deewj
peveleb$e keer YeeJevee mes eYeeefJele nes jns nQ~ ener MeefkeleeeB Fve osMeeW kes Deeeej-efJeeej kees efveefMele kejleer nQ~ Deewj
Deepe Fvekee keee& meJe&%e osKee peelee nw~ efkevleg keg eefleieeceer MeefkeleeeB Hegjeves egie keer eefleefveefOe yevekej Fve veJeerve
MeefkeleeeW kes efJekeeme keer ieefle kees jeskeleer nQ Deewj nceejs peerJeve kees DeJe kejleer nQ~ es MeefkeleeeB egie Oece& kes efJe
Ke[er ngF& nQ Deewj peerJeve-eJeen kees Deleerle keer Deewj ueewevee eenleer nQ~ nceejs jeêre peerJeve kees Ske meesles ceW yevo
kejvee eenleer nQ Deewj Gmeer kees Ske HegCe leerLe& keequHele kej peerJeve keer DeefJeefvve Oeeje mes ncekees He=Leke kejvee eenleer
nQ~ eleske Jeeqkele je^ kees Fve MeefkeleeeW kees Heneevevee eeefnes Deewj Gvekee efJejesOe kejvee eeefnes~ efJe%eeve ves veF&
MeefkeleeeW kees Gvcegkele efkeee nw~ GvneWves ceeveJe kees Ske veee mJeHve efoee nw Deewj Gmekes meccegKe veS DeeoMe&, vees
eleerke Deewj ue#e jKes nQ~ Devleje&êre efJe%eeve kes Deeueeske ceW meceepe kee keuesJej yeoue jne nw, Devleje&êrelee kes
veS meeOeve Deewj GHekejCe emlegle nes jns nQ~ Ske YeeJevee mekeue efJeMJe kees JeeHle kejvee eenleer nw Deewj Ske veS
meecebpeme keer Deesj mebmeej ye{ jne nw~ es MeefkeleeeB meHeue neskej jnWieer keeeWefke es egie keer ceeBie kees Hetje kejvee
eenleer nQ~
eMve 1. Jeeqkeleiele efee Deewj ueeskeefee oesveeW kees megYeeefJele kejves kee keee leelHee& nw?
Gej Deepe kee egie efJekeeme kee egie nw~ Deepe kes peerJeve cetue DeHevee Deueie ue#e jKeles nQ~ Deepe kes Jeeqkele DeHevee egieevegHe
ue#e efveOee&efjle kejles nQ~ Gvekee efee Yeer Gmeer lejn kee nes peevee eeefnS~ uesKeke kee cevleJe en nw efke ceveg<e kee
Jeeqkeleiele efee Fme ekeej keer YeeJevee mes Yej peeS eeveer megYeeefJele nes peeS pewmeer efke Deepe kes ueeske keer ceeBie nQ~ eeveer
Jeeqkele kee efee Deewj ueeske kee efee Ske-mee nesvee eeefnS~
eMve 2. es MeefkeleeeB Fve osMeeW kes Deeeej-efJeeej kees kewmes efveefMele kejleer nQ?
Gej uesKeke kenvee en eenlee nw efke SefMeee Yej ceW meYeer osMeeW ceW jeêrelee kes YeeJe peie jns nQ Deewj peveleb$e keer YeeJevee
ye{ jner nw~ Fvekeer pees ceeveleeSB nw Deewj Fvekes pees Deeeej-efJeeej nQ Gvekee ner eYeeJe Jes otmejs osMeeW Hej osKevee eenles
nQ~ otmejs osMeeW kes Deeeej-efJeeej kees es MeefkeleeeB Ssmes efveefMele kejleer nQ efke Jes Gve osMeeW ceW GvneR efJeeejeW kees GvneR
efveeceeW kee ueeiet kejvee eenleer nQ~ GvnW Jewmee ner osKevee eenleer nQ~
eMve 3. keg MeefkeleeeB nceejs peerJeve keer DeefJeefvve Oeeje mes nceW kewmes He=Leke kejleer nQ?
Gej Fme egie ceW keg osMe Ssmes nQ pees Hegjeveer yeeleeW kee eefleefveefOelJe kejles nQ Deewj Hegjeveer yeeleeW Hej ner euevee eenles nQ~ Fmemes
veJeerve efJekeeme keer ieefle keleer nw~ Jees Gmeer Hegjeves {bie kes peerJeve kes osKevee eenles nQ~ Fve osMeeW keer MeefkeleeeB efJekeeme
kes #es$e ceW Deeies ye{ves keer Oeeje mes nceW Deueie kejleer nQ~ pees Ske veJeerve Oeeje ueieeleej eue jner nw efJekeeme keer Deesj
ye{ jneR nw, DeefJeefvve ieefle mes ye{ jner nw~ Gmekeer efvejvlejlee mes es MeefkeleeeB nceW Deueie kejleer nQ~ YeeJe en nw pees
egie Oece& keer GHes#ee kejsiee Jen Gme egieerve Oeeje mes He=Leke nes peeesiee~
eMve 4. Ske YeeJevee mekeue efJeMJe kees JeeHle kejvee eenleer nw Jen keewve meer YeeJevee nw?
Gej Deepe kes egie keer en ceeBie nw efke egie kes vees DeeoMe&, vees eleerke Deewj vees ue#e Ssmes nQ pees efJe%eevemeccele nes Deewj
meYeer jeêW ceW meYeer jeêW kes meceepe kees Ske-mee yeoueles neW~ eeefve nceejs YeeJe Deewj efJeeej Devleje&êrelee mes egkele neW~
31
3.
eMve
Gej
eMve
Gej
eMve
Gej
(LJ-5)
meejs efJeMJe ceW SkelJe keer YeeJevee, Ske mes meeOeveeW keer YeeJevee, Ske mes GHekejCeeW keer YeeJevee nesveer eeefnS~ en Skelee
Deewj meceevelee keer YeeJevee mekeue efJeMJe ceW Hewuevee eenleer nw eeveer mebmeej DeeHemeer meecebpeme keer Deesj ye{ jne nw~
jeêrelee keer ceeBie nw efke Yeejle ceW jnves Jeeues meYeer ce]penye kes ueesieeW kes meeLe meceevelee kee JeJenej nesvee
eeefnes Deewj meoe SkeHelee ueeves kee eeeme nesvee eeefnes~ meebmke=efleke ef mes Yeer en DeeJeMeke nw~ peye
eej kejes[ cegmeueceeve nceejs osMe kes DeefOeJeemeer nQ lees Gvekee mebmHeMe& DeeHe yeee veneR mekeles~ Ssmeer DeJemLee
ceW SkeHelee kes DeYeeJe ceW leLee mebkeerCe& yegef mes Gvekes meeLe JeJenej kejves ceW meoe Yee yevee jnsiee Deewj
mebIe<e& neslee jnsiee~ YesoYeeJe keer yegef efceekej leLee SkeHelee kes efueS Gefele meeOeveeW kees Skeef$ele kejkes
ner Fme Yee kees otj kej mekeles nQ~ Ske JeeHeke Deewj Goej yegef mes keece uesves mes leLee keevetve Deewj DeeefLe&ke
Heefle keer meceevelee mes Oeerjs-Oeerjs efJeefYevvelee otj nesieer Deewj Fme osMe kes meYeer ueesie meceeve He mes Fme osMe
keer Gvveefle ceW ueieWies~
1. meYeer cepenye kes ueesieeW kes meeLe meceevelee kee JeJenej kejves kee keee ueeYe nw?
osMe ceW jeêrelee keer YeeJevee Hewue jner nw~ pees Yeer eneB jnves Jeeues nQ Jees Ske je^ kes Jeemeer nQ~ en otmejer yeele nw efke
eneB Deveske cepenyeeW kes ueesie jnles nQ, jeêrelee kee DeLe& leYeer meeLe&ke nesiee peye meYeer cepenye kes ueesieeW kes meeLe meceevelee
kee JeJenej nes~ Dee-yegje, ess-ye[s keer YeeJevee kee ueesHe nes~ Fmemes ueeYe en nesiee efke meye ueesieeW ceW SkeHelee
Deeesieer, meye meceeve JeJenej kes Yeeieer neWies Deewj Deer jeêrelee kee GodYeJe nesiee~
2. mebkeerCe& yegef mes JeJenej kejves kee keee leelHee& nw?
nceejs osMe ceW eej kejes[ cegmeueceeve jnles nQ~ keesF& Jeeqkele Gve eej kejes[ cegmeueceeveeW mes DeHeves kees yeeekej veneR jKe
mekelee~ je^ kes JeeqkeleeeW kees eeefnS efke meyekes meeLe Ske mee JeJenej jKee peeS~ mebkeerCe& yegef ve jKeer peeS~ mebkeerCe&
yegef mes leelHee& yegef kes Gme YeeJe mes nw peneB Jeeqkele DeHeves kees ceneve Deewj otmejs kees leg mecePelee nw~ YeeJe en nw
efke je^ kes JeeqkeleeeW ceW efkemeer kees veeree veneR mecePevee eeefnS, leg veneR mecePevee eeefnS, nse veneR mecePevee eeefnS~
Ssmee mecePevee mebkeerCe&lee nw~
3. Ske JeeHeke Deewj Goej yegef kes JewefMede kees jsKeebefkele keerefpeS?
uesKeke keer ceevelee nw efke Ske otmejs kes eefle YesoYeeJe jKevee "erke veneR nw~ Gmemes ncesMee mebIe<e& yevee jnsiee~ Ske otmejs
mes Yee yevee jnsiee~ nce efnvot nQ en cegmeueceeve nw, nce Ge nQ en efvecve nw Ssmee meesevee YesoYeeJe keer yegef nw~ Gmekees
efceevee eeefnS~ meceepe kes meYeer Jeie& ceW SkeHelee ueeveer eeefnS~ ener Goej yegef nw~ Ske YeeJevee keer JeeHekelee meceevelee
kees ye{eleer nw~ Jen osMe keer Gvveefle ceW yengle meneeke efme nesleer nw~
DeeMee mHe keerefpeS

1.
efpemekee efee megYeeefJele nw Gmekeer ese Yeer megmebmke=le nesieer~
Gej yeenj kes efJeeej Deewj YeeJe nceejs DevlekejCe kees eYeeefJele kejles nQ~ nceeje efee Gve YeeJeeW mes Yej peelee nw~ efpeme Jeeqkele
kes efee ceW Des YeeJe Yejs neWies lees Jen GvneR YeeJeeW kes Devegmeej keee& kejsiee ese kejsiee~ Des YeeJe Yeefjle efee Jeeues
keer es<e Yeer Deer nesieer, es nesieer~
32
(LJ-5)
2.
Jeeqkele kes efee kes meeLe Ske ueeskeefee keer Yeer DeeJeMekelee nw~
Gej Jeeqkele DeHeves efee ceW pees Des YeeJe jKelee nw, jeêrelee kes YeeJe jKelee nw~ Gmeer lejn kes YeeJe ueeske kes Yeer yeve peeSb
meceepe kes Yeer yeve peeSb lees en ye[er meHeuelee nesieer~ Fmeer kees otmejs MeyoeW ceW Jeefkeleefee kes meeLe ueeskeefee kees yeveeves
keer YeeJevee jsKeebefkele nesleer nw~
3.
peerJeve kees Ske meesles ceW yevo kejvee eenleer nw~
Gej nceeje je^ ieefleceeve peerJeveOeeje keer lejn nw~ Deepe kee egie eieefle kee egie nw, efJekeeme kee egie nw~ keg ueesie Gmes Deleerle
keer Deesj ueewevee eenles nQ~ Fvekeer efmLeefle Ssmes nw pewmes efkemeer Oeeje kes eJeen kees jeskekej Ske meesles ceW yevo kej efoee
peeS~ Fmekee DeLe& en nw efke Deleerle keer yeeleesb Hej euevee egie kes ye{les ngS eJeen kees jeskevee nw~
4.
mebmke=efle Yeer pe[ Deewj efmLej veneR nw~
Gej peerJeve Ske eJeen nw ~ Jen HeefjJele&veMeerue nw~ Jen yeouelee jnlee nw~ pe[ HeoeLe& Ske peien jnlee nw~ Jen euelee venerd
nw~ mebmke=efle Ssmeer eerpe nw efke Jen meowJe Skemeer Deewj efmLej veneR jnleer~ mebmke=efle yeoueleer jnleer nw~ yeouevee ner Gmekeer
eke=efle nw JeneR Gmekee efJekeeme nw~ peerJeve keer lejn Deewj peue keer lejn Jen ieefleceeve nw~
5.
`Deleerle kes DebMe pees Glke= Deewj peerJeveeo nQ~'
Gej uesKeke HeefjJele&ve keer ceeBie kejlee nw~ Deleerle keer Deesj veneR peevee eenlee~ Hejvleg meeje Deleerle ner yeskeej veneR nw~ Deleerle
ceW yengle-meer yeeleW Ssmeer nQ pees es nQ GveceW peerJeve Deewj peiele keer Meefkele Deewj meeceLe& meceeeer ngF& nw~ Ssmes es Deewj
peerJeveoeeke DebMe Deiej nceW Deleerle mes efceueles nQ lees Gvekees uesvee eeefnS Gvekeer GHes#ee veneR kejvee eeefnS, GvnW es[vee
veneR eeefnS~
ueIeg Gejelceke eMve

1.
2.
3.
4.
5.
6.
mebmke=efle Meyo kee JeJenej Debespeer kes efkeme Meyo kes efueS neslee nw?
Skelee keer YeeJevee osMe keer meercee kee DeefleeceCe kewmes kejleer nw?
efJeefYevve jeêW kes ueeskeefee kewmes meceeve nes mekeles nQ?
eeeervekeeue ceW Oece& cepenye kee mebmke=efle kes yeveeves ceW neLe Lee, Fmes mHe keerefpeS~
nceW Deeeej-efJeeejeW kee leeie kejvee eeefnS~ Fmekee keee leelHee& nw Deewj efkeme meboYe& ceW kene nw?
JeeHeke Deewj Goej ef kee veece ueskej uesKeke efkeme yeele kees jsKeebefkele kejvee eenlee nw?
mebefOe efJeso keerefpeS

mebmke=efle
HeleveesvcegKe
Devleje&êre
ogYee&ie
keoeefHe
mJeeiele
mebmHeMe&
=
=
=
=
=
=
=
meced + ke=efle
Heleve + GvcegKe
Devle + jeêre
og + Yeeie
keoe + DeefHe
meg + Deeiele
meced + mHeMe&
33
(LJ-5)
DeLe& mHe keerefpeS

megYeeefJele
Des<e
leeoelce
eefleieeceer
keuesJej
mebkeerCe&lee
peerJeveeo
Deekeeb#ee
DeefJeefvve
HeleveesvcegKe
Glke=
Gvcegkele
efJeefYevvelee
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
Deer ekeej YeeefJele efkeee ngDee es YeeJeeW mes Yeje

Jewj YeeJe ve jKevee
cesue
efJejesOeer
Mejerj
leglee, nervelee
peerJeve osves Jeeueer
Fe
ueieeleej, ve tles ngS
Heleve keer Deesj peeves Jeeueer
es
Keguee ngDee
DeueieeJe
34
(LJ-5)
(v) ieeBJeeW keer DeefveJeee& DeeJeMekeleeSB

Deeeee& efMeJe Hetpeve menee
[e@. MegYeue#ceer
meeefnefleke Heefjee
efyenej HeosMe kes Meeneyeeo peveHeo kes GveJeeme veeceke ieece ceW pevceW Deeeee& efMeJeHetpeve menee Gve yengHeleeref#ele He$ekeejeW
ceW mes nQ efpevekes keejCe meeefnefleke He$ekeeefjlee ves Deveske TBeeFeebs kees gDee~ Deeje kes `keeemLe pegyeueer Skes[ceer' efJeeeuee mes cewef^ke
keer Hejer#ee GeerCe& kejkes FvneWves eGve mketue ceW DeOeeHeve keee& HeejbYe efkeee~ uesefkeve cenelcee ieeBOeer kes Demeneesie Deeboesueve kes oewjeve
FvneWves mejkeejer veewkejer kee Heefjleeie kej Deeje kes ner je<êre mketue cebs DeOeeHeve keee& HeejbYe efkeee~
He$ekeeefjlee kes #es$e ceW Deeeee& efMeJeHetpeve menee kee eesieoeve cenJeHetCe& jne nw~ ceejJee[er megOeej, ceeOegjer, celeJeeuee iebiee,
peeiejCe, Hegmleke YeC[ej Deewj efnceeuee pewmeer meeefnefleke Heef$ekeeDeeW ceW mebHeeove-keee& efkeee~ `meeefnle' kes mecHeeove, MeesOe Deewj meceer#ee
kee keee& FvneWves peerJeve kes Debeflece #eCe leke efkeee~ meved 1941 ceW Deeeee& efMeJeHetpeve menee efyenej efnvoer meeefnle meccesueve kes DeOe#e
yeves~ èfyenej je<^Yee<ee Heefj<eod' kes HeLece efveosMeke nesves kee Yeer FvneWves ieewjJe HeeHle efkeee~
Deeeee& efMeJeHetpeve menee eje efueefKele keefleHee cenJeHetCe& jeveeSb Fme Hekeej nQ efyenej kee efJeej, ieece-megOeej, oes
Ie[er (Jebie), DevveHetCee& kes cebefoj cebs (ieeceesHeeesieer jeveeSb), Jes efove Jes ueesie (mebmcejCeelceke), efyebye Heefleefyebye (mebmcejCeelceke), cesje
peerJeve (DeelcekeLee), efJeYetefle, osneleer ogefveee (HeLece DeeBeefueke GHeveeme kes He ceW Heefme), je<^Yee<ee Deewj efnvoer Deeefo~ FvneWves Yeer<ce,
Depe&gve, ceeB kes meHetle Deeefo yeeueesHeeesieer jeveeSb Yeer efueKeeR~ FvneWves efJesoer DeefYevevove iebLe, jepesv DeefYevevove iebLe, mceejke iebLe Deeefo
iebLeeW kee mebHeeove-keee& Yeer efkeee~
Deeeee& efMeJeHetpeve menee kes cenJeHetCe& meeefnefleke eesieoeve kes efueS meved 1960 ceW Yeejle mejkeej ves HeodceYet<eCe keer GHeeefOe
Heoeve keer~ meved 1961 ceW Hevee veiej efveiece ves FvnW veeieefjke mecceeve Heoeve efkeee Deewj 1962 ceW FvnW YeeieueHegj efJeMJeefJeeeuee mes
[er.efued. keer ceeveod GHeeefOe HeeHle kejves kee ieewjJe efceuee~
uesKe keLee-meej
Hemlegle uesKe ceW Deeeee& efMeJeHetpeve menee ves Yeejleere ieeBJeebs keer keg Ssmeer DeeJeMekeleeDeeW kee GuuesKe efkeee nw, efpevekeer
Hetefle& ve kesJeue ieeBJeJeeefmeeeW keer Jele&ceeve keer efmLeefle Jejved osMe keer DeeefLe&ke DeJemLee kees TBee G"eves ceW Yeer meneeke nes mekeleer nw~ meJe&HeLece
uesKeke Fme leLe kees mHe< kejlee nw efke ieeBJeeW keer mecemeeDeeW kees peeveves kes efueS `Hele#e DevegYeJe' keer DeeJeMekelee nw~ ieeBJeeW ceW
peekej, JeneB kes JeeefmeeeW kee owveefvove peerJeve osKekej Gvekeer DeeJeMekeleeDeeW kees mecePee pee mekelee nw~
ieeBJeeW keer Henueer DeeJeMekelee efMe#ee kes Heeej-Hemeej keer nw~ ieeBJeeW ceW mketue kece nQ Dele yeeeW kees Fmekes efueS yengle otjotj peevee He[lee nw~ meeLe ner pees mketue nQ GveceW efMe#ee HeCeeueer kee mlej yengle nukee nw~ efMe#ee meceepe keer Gvveefle kee cetue nw~ Gmekes
35
(LJ-5)
mlej kees TBee G"eves mes osMe kee yeewefke efJekeeme mebYeJe nes mekelee nw~ efMe#ee kes Gefele Heeej-Hemeej mes ner ieeBJeJeeefmeeeW kees peerJeve
keer eser-eser mecemeeDeeW mes petPeves keer mener efoMee efceue mekeleer nw~ cekeeveeW keer JeJemLee, HeMeg-Heeueve, megJeJeefmLele peerJeve kee megKe
Deeefo kes yeejs ceW megefMeef#ele neskej ner peevee pee mekelee nw~ eneB leke efke ke=ef<e-efJe%eeve kees mecePekej, lelmebyebOeer ess-ess GHeeeeW mes
GHepe ceW Je=ef Yeer efMe#ee kee ner cenJeHetCe& Debie nw~
me[keeW kee yevevee, Gvekee Gefele jKe-jKeeJe ieeBJeeW keer HewoeJeej kees JeeHeej kesveW ceW HengBeeves ceW meneeke neslee nw~ Dele
èe$eeHeLe keer megefJeOeeSb' ieeBJe keer Gvveefle kee DeeJeMeke Debie nQ~ me[keeW kes ceeOece mes ner lees ieeBJe Deve ieeBJeeW Deewj MenjeW mes peg[les
nQ~ uesKeke kees ogKe nw efke `Jees keer YeerKe' uesves kes efueS vesleeieCe ieeBJeJeeefmeeeW mes me[keesb keer Gefele JeJemLee kejves kee Jeeoe kejkes
yeeo ceW efyeukegue Yetue peeles nQ~ Flevee DeJeMe nw efke Deiej efpeuee kee keesF& meome efkemeer ieeBJe ceW jnlee nw lees Gme ieeBJe keer osKeYeeue
yengle ner JeJeefmLele {bie mes nesleer nw DeveLee ieeBJe osMe kes Ssmes GHesef#ele Debie nw efpevekes yeejs ceW vesleeieCe meeseves-efJeeejves kee Yeer mecee
veneR efvekeeue Heeles~
Des peueeMee DeLee&led peerves kes mJe Heeveer keer Gefele JeJemLee ieeBJe keer leermejer Ssmeer DeeJeMekelee nw pees ieeBJeJeeefmeeeW
kes mJeemLe kes efueS yengle cenJeHetCe& nw~ Heeveer kee mJe nesvee peve-peerJeve kes efueS Deleble DeeJeMeke nw, Fme YeeJe kee Heeej Yeer
ieeBJeJeeefmeeeW ceW nesvee eeefnS~ iebos yejleve mes Heeveer efvekeeuevee, Heerves kes Heeveer kees Keguee jKevee, kegBS kes Heeme venevee, keHe[s Oeesves mes
Heeveer kee cewuee nesvee Deeefo otef<ele Je=efeeeW kes og<HeefjCeeceeW kees ieeBJeJeeueeW keer peevekeejer ceW ueevee DeeJeMeke nw~ Heerves kes Heeveer kes otef<ele
nesves kes keejCe GlHevve efyeceeefjeeB ieeBJe kes ueesieeW kees kecepeesj kejleer nQ~ meeLe ner Jewe Deewj [ekejeW keer keceer jesieeW kes Hewueves kee keejCe
yeveleer nw, efpemekeer peevekeejer ieeBJeJeeefmeeeW kees nesveer yengle ]pejer nw~ Oeve kee Gefele GHeeesie Deewj mebie"ve-Meefkele kee Heeesie Deiej
ieeBJeJeeueeW kees Dee peeS, lees Jes mJeeb ner DeHevee Yeeie yeoue mekeles nQ~
oJeeKeevee ieeBJe keer eewLeer Ssmeer DeeJeMekelee nw, pees ieeceerCe pevelee kees mJemLe peerJeve Heoeve kej mekeleer nw~ Fmekes meeLe
HeMeg-Oeve kees megjef#ele jKeves kes efueS, ieeBJe JeeueeW kees `HeMeg-Heeueve efJeefOe' peevevee lees DeeJeMeke nw ner, meeLe ner HeMeg efeefkelmeeueeesb
kee nesvee Yeer Hejce DeeJeMeke nw~
veefoeeW Deewj ceneceeefjeeW mes yeeves kes efueS Ske mLeeeer JeJemLee ieeBJe JeeueeW keer HeeBeJeer DeeJeMekelee nw~ "er DeeJeMekelee
nw ieeBJeeW ceW KesleeW keer ekeyevoer, efpemekes DeYeeJe ceW efkemeeveeW keer meerefcele Meefkele Heee efyeKej peeleer nw~ Dele Deiej nce je<êre Gvveefle
eenles nQ lees ieeBJeeW keer es DeeJeMekeleeSb peuo ner Hetjer nesveer Deleble DeeJeMeke nw~
Heelf eHeee
Hemlegle efveyevOe ceW uesKeke ves Yeejle osMe kes ieeBJeeW keer keefleHee Ssmeer DeeJeMekeleeDeeW keer Deesj Oeeve efoueeves kee Heeeme efkeee
nw efpevekeer Hetefle& kejkes osMe keer meeceeefpeke Deewj DeeefLe&ke efmLeefle kees meyeue yeveeee pee mekelee nw~ ieeBJeJeeues Heee meeOeveeW keer keceer
Deewj Jele&ceeve veF& lekeveerkeer peevekeejer kes DeYeeJe cebs ke<oeeer peerJeve peerves kes efueS yeeOe nesles nQ~ yeele peueeMeeeW kees mJe jKeves
keer nes, me[keeW kes jKejKeeJe keer DeLeJee oJeeKeeves keer, %eeve kes DeYeeJe ceW Heee ieeceerCe pevelee ogKe Deewj HejsMeeveer Pesueves kes efueS
yeeOe jnleer nw~ uesKe kes HeejbYe ceW uesKeke ves Fme yeele kee mebkesle efoee nw efke ieeBJe keer mecemeeDeeW kee meceeOeeve yegefyeue mes veneR
nes mekelee~ Fmekes efueS Hele#e DevegYeJe keer DeeJeMekelee nw~ DeLee&led es mecemeeSB ieeBJe ceW peekej, yeele kees mecePekej ner Gmekee meceeOeeve
{tB{ves keer DeeJeMekelee nw~ efMe#ee kee Gefele Heeej, me[keeW keer osKeYeeue, peueeMeeeW keer mJelee, oJeeKeeveeW keer megefJeOee, veefoeeW
Deewj ceneceeefjeeW keer yee{ mes yeeves keer mLeeeer JeJemLee Deewj peceerve keer ekeyevoer es ieeBJe keer Ssmeer DeeJeMekeleeSB nQ efpevekeer Gefele
Hetefle& mecee keer ceebie nw~ uesKeke ves eneB Heleske mecemee kes JeemleefJeke He Deewj Gmekes meceeOeeve kes mebkesle Yeer efoS nQ~ efpeve Hej ve
kesJeue meesee peevee eeefnS, yeefuke MeerIeeefleMeerIe Gmes efkeeeefvJele Yeer efkeee peevee eeefnS~
36
(LJ-5)
Deble ceW uesKeke Fve `DeeJeMekeleeDeeW' keer Hetefle& kees osMe ceW efnle kes efueS DeeJeMeke ceevelee nw~ meeLe ner Gmeves mebkesle Yeer
efoee nw efke Heee Ssmeer mecemeeDeeW mes petPeves kes efueS Heee kecesefeeB yeveeF& peeleer nQ, eespeveeSb leweej keer peeleer nQ~ ceeser-ceeser HeeFueW
FOej mes GOej mejkeleer nQ~ Hej HeefjCeece Heee Metve ner jnlee nw keeeWefke Fve eespeveeDeeW kees efJeeeefvJele kejves kee DeJemej ner veneR
Dee Heelee~ FmeerefueS uesKeke kee ceevevee nw `ìeece megOeej Deewj ieece-mebie"ve ceW osMeYekele keee&keee& Meeeo ner oeefee neWies~ FmeerefueS
en Yeer YeefJe<e kes neLe ceW nw~ Fme Hekeej mes ieeBJeeW kes Yeeie kee met$e YeieJeeve kes neLeeW ceW ner nw~'' en keg Jebie Deepe keer jepeveerefleke
HeCeeueer keer Deesj nw peneB mJeeLe& kees ner cenee oer peeleer nw~ Fme uesKe kes ceeOece mes uesKeke osMe keer Ssmeer mecemee keer Deesj mebkesle
kej jne nw efpeme Hej mecee jnles Oeeve efoee peees lees osMe efove otveer jele eewiegveer lejkekeer kej mekelee nw~
DeeMee mHe< keerefpeS

HeMve 1. `ìeece mecemeeDeeW kee efvejekejCe kejves kes efueS JeemleefJeke Hele#e DevegYeJe keer DeeJeMekelee nw~''
Gej mecee-mecee Hej ieeBJeeW keer mecemeeDeeW Hej efJeJeseveelceke efHHeefCeeeB, ieesef<"eeB Deeefo meceeeesefpele nesleer jnleer nQ~ Menjebs ceW
yew"s ngS Deveske mecyeefvOele peve Fme Hej efJeeej-efJeceMe& Deeefo kejles ngS Deveske leLeeW kees Meyoye kejkes HeeFueeW kes {sj
ueiee osles nQ, Hej HeefjCeece FmeefueS keg veneR efvekeuelee, keeeWefke ieece mecemeeDeeW kee efvejekejCe kejves kes efueS es efJeeve
Heee otmejeW kes eje yeleeF& ieF& efmLeefleeebs DeLeJee Devegceeefvele DeeOeej Hej mecemee kee He efJeeejkej, Gmekes meceeOeeve kee
Heeeme kejles nQ~ efMeJeHetpeve menee Fme yeele kees mecePekej Fme leLe Hej DeefOeke yeue osles nQ efke ieece peerJeve keer mecemeeDeeW
kees mecePeves kes efueS ieeBJeebs cebs peekej efmLeefle kee Yeueer-YeeBefle efvejer#eCe-Hejer#eCe DeeJeMeke nw~ Fmekes meeLe ner en Yeer mele
nw efke Ske ieeBJe keer mecemee otmejs kes DevegHe nes, en Yeer mebYeJe veneR nw~ Flevee DeJeMe nw efke ceess leewj Hej keg mecemeeDeeW
cebs meceevelee nes mekeleer nw uesefkeve efHej Yeer cetuele Heleske ieeBJe keer DeHeveer ner Deveske Ssmeer mecemeeSB Deewj DeeJeMekeleeSB
nQ, efpevekee peuo-mes-peuo efvejekejCe efkeee peevee Deleble DeeJeMeke nw~ Deiej keneR efkemeer ieeBJe cebs peueeMee mes mebyebefOele
mecemee iebYeerj nw lees otmejs ieeBJe ceW lelmebyebOeer megefJeOee HeeHle nw uesefkeve ke=ef<e mes mebyebefOele Deveske DeeJeMekeleeSb nQ, efpevekeer
Hetefle& kejves mes ner ieeBJe keer Gvveefle mebYeJe nes mekeleer nw~
Dele en DeeJeMeke nw efke ieeBJeeW ceW peekej JeneB jnles ngS pevepeerJeve Deewj HeefjJesMe kees mecePeles ngS, JeneB keer
DeeJeMekeleeDeeW kees peevee peees Deewj ieeBJeJeeueebs mes ner efJeeej-efJeceMe& kejkes Gve meYeer efmLeefleeebs keer DeeJeMekeleeDeeW kees
mecePekej, Gvekee efvejekejCe efkeee peees~
HeMve 2. `ìeeBJeeW keer JeemleefJeke YeueeF& GHeegkele efMe#ee mes ner nes mekeleer nw~''
Gej ieeBJeeW ceW Heee yeeeW kees efMe#ee ienCe kejves kes efueS Deveske HejsMeeefveeeW kee meecevee kejvee He[lee nw~ ee lees mketue yengle
otj-otj nesles nQ DeLeJee pees nesles nQ, GveceW Gefele JeJemLee kes DeYeeJe ceW yeeeW kees ceveJeeBeqle JeeleeJejCe Deewj efMe#ee veneR
efceue Heeleer nQ~ Ssmes ceW Heee ieeBJe Jeeues yeeeW kees HeejbYe mes Deve Meejerefjke keeeeX ceW Jemle kej osles nQ~ Fmemes yeeeW
kee ceeveefmeke efJekeeme DeJe nes peelee nw~ peerJeve ceW keg kejves kes JeJeefmLele Deewj DevegMeeefmele peerJeve kees peeveves mes es
yees Jebefele jn peeles nQ~ Dele uesKeke kee en ceevevee nw efke ieeBJeeW keer Gvveefle kes efueS en DeeJeMeke nw efke yeeeW ceW
HeejbYe ceW megefveeesefpele peerJeve HeCeeueer kes efJekeeme kee YeeJe Yeje peees, uesefkeve en leYeer mebYeJe nw peye GvnW HeejbYe mes ner
GHeegkele efMe#ee ienCe kejves keer megefJeOee HeeHle nesieer~ en ner ieeBJe keer meJe&HeLece DeeJeMekelee nw keeeWefke Fme DeeJeMekelee
keer Hetefle& kejkes ieeceerCe peerJeve keer Deveske mecemeeDeeW mes menpe ner gkeje efceue mekelee nw~
37
(LJ-5)
HeMve 3. `ìeeBJeeW kees ueeYe HengBeeves Jeeues Deveske mejkeejer efJeYeeieeW mes ieeBJeeW kees eLes< ueeYe veneR efceue Heelee~''
Gej mejkeejer efJeYeeie ieeBJeeW kes yeejs ceW veneR meeseles DeLeJee Gvekeer DeeJeMekeleeDeeW Hej Oeeve veneR osles-Ssmee veneR nw~ JeemleJe ceW
eespeveeSB lees yeveleer nQ uesefkeve ieeBJeeW kes DeYeeJeeW kees ve lees yeejerkeer mes peeBee HejKee peelee nw Deewj ve ner keefceeeW kees otj
kejves kes efueS `mebIeefle Geesie' nesles nQ~ uesKeke kes Devegmeej efveke YeefJe<e ceW Yeer Ssmeer keesF& mebYeeJevee veneR efoKeeF& He[leer~
Dele uesKeke mejkeej Deewj meeLe ner Menjer pevelee kee Oeeve Fme Deesj efoueeles ngS DeeMee kejlee nw efke peuoer ner Fme efoMee
ceW keesF& "esme keoce G"eee peeSiee~
HeMve 4. ``ceveg<e peneB GHesef#ele nw, JeneB HeMegDeeW Hej oee kejves kee HeMve ner efvejLe&ke nw~''
Gej ieeceerCe peve Heee HeebjYe mes ner GHesef#ele jns nQ~ Gvekes owefveke peerJeve Yeer eser-ye[er mecemeeDeeW mes ueskej ieeceerCe peerJeve
keer mebIeere Meefkele kees Deveske HejsMeeefveeeW kee meecevee kejvee He[lee nw~ Ssmee veneR nw efke mejkeej Fme Deesj mes DeeBKeW cetBos
nw~ neB, Flevee DeJeMe nw efke keesF& "esme efkeeelceke meneesie Fme efoMee ceW neslee ngDee efoKeeF& veneR os jne nw~ Deye peneB
ceeveJe-peerJeve Flevee GHesef#ele nw lees ieeceerCe-peerJeve kes meneesieer HeMeg-Oeve Hej efJeeej efkeee peeS ee lelmebyebOeer DeYeeJeeW kees
otj kejves keer es<e keer pee jner nes, Ssmee lees meesevee Yeer JeLe& nw~ Jemlegle ieece-peerJeve ceeveJe Deewj HeMeg-Oeve mes mebegkele
nw Deewj ieeceerCe peve keer, HejsMeeefveeeW kees otj kejvee nw lees JeneB kes peve peerJeve Deewj Gvekes ieee, yewue, YeQme, yekejer Deeefo
HeMeg-yeue kes yeejs ceW Yeer DeJeMe keesF& "esme keoce G"eee peevee eeefnS~
HeMve 5. ``MenjeW Deewj kemyeeW kee Hes Yej peeves kes yeeo ner ieeBJeeW keer Deesj keg gke[s Hesbke efoS peeSbies, ieeBJeeW kee
ener efJeMJeeme nw~''
Gej ieeBJe osMe keer Gvveefle kee cetue DeeOeej nwb, Fmekes yeeJepeto Gvekeer osKeYeeue Gefele {bie mes veneR nesleer nw~ efpeme Hekeej Keevee
Keeves kes yeeo yeeer ngF& meeceieer efYeKeeefjeeW ee peeveJejeW kees os oer peeleer nw Gmeer Hekeej MenjeW Deewj kemyeeW keer Gvveefle kees
ner HecegKelee oer peeleer nw~ Fmekes yeeo Deiej keneR `GoejleeHetJe&ke' ieeBJeeW kes yeejs ceW meesee Deewj efkeee peelee nw lees Jen Ssmee
ner nw pewmes `yees ngS Keeves kees oeve kejvee~'
en Ske Ssmeer Jebieesefkele nw pees uesKeke kes Deevleefjke DeeJeesMe kees Jekele kejleer nw~ Jen eenlee nw efke ieeBJeeW
keer osKeYeeue Yeer Gmeer ef<keesCe mes keer peeS pewmes efke MenjeW Deewj kemyeeW keer nesleer nw~
HeMve 1. efvecveefueefKele MeyoeW kees efnvoer MeyokeesMe kes DeeOeej Hej Jeceevegmeej efueefKeS
ieece, efvejekejCe, meceevelee, HejeOeervelee, eLes<, DeeJeMekelee
Gej DeeJeMekelee
ieece
HejeOeervelee
efvejekejCe
eLes<
meceevelee
HeMve 2. Heee&eJeeeer Meyo yeveeFes
Gej (i) veoer meefjlee, lejbefieveer, HeeefmJeveer, veo~
(ii) HelLej
Hemlej, Hee<eeCe, GHeue, Heenve~
(iii) Lees[e DeuHe, efkebefeled, vetve, meerefcele~
(iv) meye meJe&, mecemle, efveefKeue, DeefKeue~
38
(LJ-5)
HeMve 3.
efJeueesce Meyo yeleeFes
Gej (i) efvejLe&ke meeLe&ke
(ii) mecYeJe
DemecYeJe
(iii) Hesce Ie=Cee
(iv) DeeMee efvejeMee
(v) megefJeOee
DemegefJeOee
HeMve 4.
GHemeie&/Helee yeleeFes
Gej (i) DeefJeuecye De (GHemeie&)
(ii) megefe meg (GHemeie&)
(iii) Meejerefjke Fke (GHemeie&)
(iv) JeemleefJeke Fke (Helee)
(v) DeveefYe%e Deve (GHemeie&)
HeMve 5. MeyoeW kes Meg He efueefKeS
HeMeDeeW, ieeceerve, ueeYeevJele, HeefjefCele, YeieJeve, YeefJeMe
Gej Meg He
HeMegDeeW, ieeceerCe, ueeYeeefvJele, HeefjCele, YeieJeeve, YeefJe<e~
HeMve 6. mebefOe efJeso keerefpeS
Gej (i) eLes<
= eLee + F<
(ii) og<HeefjCeece = og + HeefjCeece
(iii) Hegveefve&cee&Ce = Hegve + efvecee&Ce
(iv) kee<"ew<eefOe = kee<" + Deew<eefOe
(v) egesej = eg + Gej
(vi) ogo&Mee
= og + oMee
(vii) DeefOekeebMe = DeefOeke + DebMe
Hemlegle Hee" kes DeeOeej Hej Deve mebYeeefJele eMve

1.
2.
3.
4.
5.
ieeBJeeW keer mebIeMeefkele kes DeYeeJe kes keejCe yeleeFes~

mejkeejer eespeveeDeeW kes ueeYe ieeBJeeW kees keeeW veneR efceue Heeles?
ieeBJe keer cetueYetle DeeJeMekeleeDeeW keer Hetefle kes efueS efMe#ee kee Heeej keeeW pejer nw?
Yeejleere ieeBJeeW keer Jele&ceeve oMee Hej uesKe efueefKeS~
ieeBJeeW keer efkeleveer DeeJeMekeleeDeeW kees uesKeke Hemlegle uesKe kes ceeOece mes mHe< kejvee eenlee nw?
39
(LJ-5)
(vi) efouueer keer DeeHe yeerleer

(YeieJeleMejCe GHeeOeee)
[e@. megOeerv kegceej
YeieJeleMejCe GHeeOeee Gej eosMe kes yeefueee efpeues kes GefpeeejHegj ceW GlHevve ngS Les~ Gvekeer efMe#ee efJeefJeOecegKeer Leer~
mebmke=le, efnvoer, Fefleneme, mebmke=efle Deewj HegjeleJe Gvekeer efe kes efJe<ee Les~ Jes meeefnle mes Fefleneme Deewj mebmke=efle keer Deesj Deees Les~
Gvekeer efe eeeerve Yeejle kes Fefleneme ceW Leer Deewj Gmemes eeeerve Yeejleere mebmke=efle keer Deesj PegkeeJe ngDee~ yeveejme efnvot efJeMJeefJeeeuee
keer MeesOeHeef$ekee kes mebHeeovekeeue ceW Gvekeer Keespeer efe Deewj DeefOeke ye{er~ Fefleneme Deewj mebmke=efle keer Keespe eeeerve Keb[njeW Deewj YeJeveeW
leLee meeefnle kes DeeOeej Hej keer peeleer nw~ GHeeOeee peer Gve eeeerve OejesnjeW kes keg mebeneueeeW ceW keg Je<eeX leke DeefOekeejer jns~
yeeo ceW Gvekeer yeoueleer efe Deewj Keespeer eJe=efe ves keYeer Gvekees efHeueeveer ceW eeOeeHeke yeveeee, lees keYeer keeMeer veeiejer eeeefjCeer meYee
kes eje leweej kejees iees èfnvoer efJeMJekeesMe' kes mebHeeoke ceb[ue ceW efveegkele efkees iees, lees keYeer Gppewve kes efJeece efJeMJeefJeeeuee
ceW Fefleneme efJeYeeie kes eesHesmej Deewj DeOe#e kee Heo mebYeeuee~ eeeerve Yeejleere Fefleneme Deewj mebmke=efle kes efJeeve nesves kes veeles GvnW
Yeejle mejkeej ves etjesHe, Decesefjkee, eerve, me Deeefo osMeeW ceW JeeKeeve osves kes efueS Yespee~ Gme YeceCe kes oewjeve GvneWves Yeejleere
Fefleneme Deewj mebmke=efle Hej pees JeeKeeve efoes Deewj Gve osMeeW ceW pees DevegYeJe yeesjs, Gvekees keF& mebkeueveeW ceW emlegle efkeee ieee nw~
Gvekes JeeKeeve leLee ee$ee-Je=eeble, efveyevOe leLee mebmcejCeeW kes He ceW mebkeefuele Deewj ekeeefMele efkees iees nQ~ Gvekeer ce=leg cee@jerMeme
kes Yeejleere jepeotle kes He ceW 12 Deiemle 1982 kees ngF&~
YeieJeleMejCe GHeeOeee keer eeflee kes DeeOeej ebLe nQmeeefnle Deewj keuee, efJeMJe meeefnle keer HejsKee, meeiej keer uenjeW
Hej, Fefleneme mee#eer nw~ keeefueoeme kee Yeejle, meebmke=efleke efveyebOe, yeg JewYeJe, keeobyejer, Yeejleere keuee, Yeejleere mebmke=efle, efJeMJe kees
SefMeee keer osve Deeefo~ Fvekeer keg jeveeDeeW kes Debespeer DevegJeeo Yeer ngS nQ pewmesFbef[ee Fve keeefueoeme, Jeercesve Fve $e+iJeso , o
SbMesC Jeu[&~ Fve meYeer HegmlekeeW, efveyevOeeW Deewj mebmcejCeeW ceW GHeeOeee peer keer Keespeer efe leLee veee peeveves Deewj yeleeves kee Glmeen
meye peien efoKeeeer He[lee nw~
GHeeOeee peer mebmke=le Deewj efnvoer Yee<eeDeeW kes Des peevekeej Les~ FmeefueS Gvekes Fefleneme Deewj mebmke=efle Hej efueKeer ieeer
HegmlekeeW, efveyevOeeW Deewj JeeKeeveeW ceW mebmke=leefve efnvoer kee eeesie efkeee ieee nw~ efJe<ee kes Devegmeej Yee<ee iebYeerj ee nukeer-Hegukeer
nes ieeer nw~ meeefnle, Fefleneme Deewj mebmke=efle kes efJe<eeeW kes Jes iecYeerj peevekeej Les Deewj DeHeveer mecemle peevekeejer kees GvneWves Hee"keeW
kees mecePe ceW Deeves Jeeueer Yee<ee ceW emlegle kej efoee nw~ iebYeerj efJe<ee kees iebYeerj lelmece (mebmke=le MeyoeW mes egkele) Yee<ee ceW efueKee nw
lees nukes-Hegukes efJe<ee kees nukeer-Hegukeer Yee<ee ceW~
eefleHeee
` efouueer keer DeeHe yeerleer' Ske DeelcekeLeelceke uesKe nw~ FmeceW pewmes efouueer DeHeveer keneveer DeHeves DeeHe megvee jner nw~ FmeceW
efouueer kee Fefleneme Deewj Jele&ceeve ceW Ieer IeveeDeeW kee uesKee-peesKee yengle meb#esHe ceW emlegle efkeee ieee nw~ yeequke eeW kenvee eeefnS
efke efouueer ceW eeeervekeeue mes ueskej DeeOegefvekekeeue leke Ssefleneefmeke ef mes pees Gu-Hesj Deewj Gleej-e{eJe ngS, Gve meyekee yeewje
efoee ieee nw, pees Fme ekeej nw
40
(LJ-5)
efouueer Ske Ssmee veiej nw, efpemeves Fefleneme keer ef mes yengle meejs yeoueeJe osKes nQ~ Henues Fme veiej kee veece FvemLe
Lee~ ceneYeejle kes veeeke Heeb[Je eneB kes Meemeke Les~ yeeo ceW Heeb[JeJebMe neqmleveeHegj neslee ngDee keewMeebyeer ceW pee yemee, leye en veece
efHej efIeme-efIemekej Deepe FbHemLe kenueelee nw~ Deepe kee Hegjevee efkeuee FbemLe keer peceerve Hej Ke[e ngDee nw~ yeeo ceW eneB jepeHetleeW
kee Meemeve ngDee~ eeflenej, ien[Jeeue Deewj leescej jepeHetleeW ves Deepe kes keglegyeceerveej Jeeues #es$e ceW DeHeves cenue Deewj cebefoj yeveJeees Les,
efpemeceW Gme mecee kee Ske ueesns kee KecYee Deepe Yeer Ke[e nw, efpemes jepeHetleeW kees njeves-ceejves kes yeeo GKee[ves keer keesefMeMe keer
ieeer Leer, leYeer Ske keneJele eue He[erefouueer keer efkeuueer (keerue) nes ieF& efouueer~ efouueer kees Yeejle keer osnueer, eJesMeej kene
peelee nw~ Fme eJesMeej mes Deveske yeenjer DeeeceCekeejer Deees Deewj uetceej kejkes eues iees leLee keg eneR yeme iees~
yeenj mes Deeves JeeueeW ceW Ske ieeemegerve legieueke Lee~ Gmes ceejkej Gmekes yess cegncceo legieueke ves efouueer Hej DeefOekeej kej
efueee~ efouueer kee legieuekeeyeeo GvneR ueesieeW kee yemeeee ngDee nw~ cegncceo legieueke mevekeer yeeoMeen Lee~ Gmeves DeHeveer mesvee kees keYeer
Gej ceW eerve kees peerleves kes efueS Yespee lees keYeer oef#eCe ceW osJeefieefj kees oewueleeyeeo veece oskej DeHeveer jepeOeeveer efouueer mes oewueleeyeeo
ues ieee~ efHej DeHeveer mesvee Deewj epee kees ueskej efouueer ueewe~ Fme Yespeves-peeves-Deeves ceW ueeKeeW ueesie ceejs iees~ Gmekes yeeo efHejes]peMeen
legieueke ves DeHeves veece mes efHejes]peeyeeo yemeeee, efpemekes Keb[nj efHejespe Meen keesuee veece mes efouueer ies kes meeceves mes ueskej efeef[eeIej
leke Hewues ngS nQ~
efouueer kees peerleves JeeueeW ceW ueesOeer Deewj cegieueeW ves Fme osMe kes Fefleneme kees meyemes DeefOeke eYeeefJele efkeee~ yeeyej DeHeieeefvemleeve
kes jemles eneB Deeee Deewj Gmeves HeeveerHele ceW Fyeenerce ueesOeer kees njekej efouueer kes Deeies Deeieje leke keypee kej efueee~ Deeieje mes
Deeies meerkejer kes cewoeve ceW efouueer kes Meemeke yeeyej Deewj efeleew[ kes Meemeke jeCee meeBiee kes yeere Yeebkej eg ngDee, efpemeceW Ieeeue
neskej jeCee meeBiee ceeje ieee~ Gmeer meerkejer ceW Dekeyej ves HelesnHegj yemeeee, efpemes Deepe HelenHegj meerkejer kene peelee nw~ yeeyej kee Heg$e
ngceeetB Lee, pees MesjMeen metjer kes eje FOej mes GOej Yeieeee ieee~ ngceeetB keer ce=leg Hegjeves efkeues keer ceerveej keer meeref{eeW Hej efHemeuekej
ngF& Leer Deewj Gmekee mceejke efouueer ceW Dekeyej ves yeveJeeee~ ngceeetB kee HeefjJeej megj#ee kes efueS Hebpeeye keer Deesj euee ieee~ jemles ceW
Dekeyej kee pevce ngDee, efpemes lesjn Je<e& keer Deeeg ceW efouueer kee yeeoMeen yeveeee ieee~ Deye leke efpeleves Yeer yeenj mes Deeves Jeeues
DeeeceCekeejer eneB kes Meemeke yeves Les, GvneWves Fme osMe kes efnle ceW keg veneR efkeee~ eneB keer peceerve Hej pevces Dekeyej ves Fme osMe
ceW Meeeqvle mLeeefHele keer leLee pevelee kes efnle ceW Deveske keece efkees~ Dekeyej ves efnvot-cegmeueceeveeW kees Ske-otmejs kes efveke ueeves kes Deveske
eeeme efkees~ Gmekes Meemevekeeue ceW meeefnle, mebmke=efle Deewj meYeer OeceeX kee Ketye efJekeeme ngDee~ Dekeyej ves Deeieje kees jepeOeeveer yeveeee
Deewj Gmekes Heg$e peneBieerj ves efouueer kes efueS keg veneR efkeee~ Gmekee Heg$e MeenpeneB Deeieje mes jepeOeeveer efouueer ueeee, uesefkeve Gmekes
Deeies keer Heeref{eeW ves efouueer keer yengle ogo&Mee keer Deewj kejJeeeer~ cegncceo Meen kes mecee ceW DeHeieeve ie[efjee veeefojMeen ceejkee
Deewj uetHee kejlee ngDee efouueer Deeee~ efouueer ceW keluesDeece kejJeeee Deewj cegieueeW kee leKlesleeTme (ceetj efmebnemeve), keesnsvetj nerje
Deewj {sjeW Kepeeves leLee iegueeceeW kes meeLe ueew ieee~ efHej ceje"eW Deewj peeeW ves efouueer kees uete~ jnermener kemej DenceoMeen Deyoeueer
ves efouueer mes ceLegje-Je=boeJeve leke uetceej leLee nleeSb kejkes Hetjer kej oer~
cegieueeW kes yeeo Debespe efouueer Hej Meemeve kejves Dee iees~ 1857 ceW efouueer kes Debeflece cegieue yeeoMeen cegncceo efleere kee
JebMe veeMe kej DebespeeW ves yeeoMeen kees osMe efvekeeuee os efoee Deewj DeHeveer jepeOeeveer keuekeee ( Deye keesuekeelee) mes efouueer ues Deees~
1911 ceW pee@pe& Hebece ves `veeer efouueer' keer veeRJe jKeer~ Hegjeveer efouueer (Meenpeneveeyeeo) kes Gej ceW, uesefkeve Gmekee efvecee&Ce ngDee
Gmekes oef#eCe ceW ,1947 ceW osMe mJeleb$e ngDee Deewj Fmekes gke[s ngS~ Fmekee Ske Yeeie efvekeeuekej `Heeefkemleeve' yeveeee ieee~ leye
efouueer mes cegmeueceeve leLee Heeefkemleeve mes efnvot cej-ke-yeekej meercee Heej kejkes iees Deewj Deees~ Fme oo&veeke JeeleeJejCe kes keejCe
en osMe efpelevee kejene Lee, Gmemes Yeer ye{kej Fmekeer Deen leye efvekeueer peye veeLetjece iees[mes ves efouueer ceW osMe keer mJeeOeervelee kes
Deefnbmeke mesveeHeefle cenelcee ieebOeer keer nlee kej oer~
41
(LJ-5)
meceer#ee
èfouueer keer keneveer' Ske Ssefleneefmeke efveyebOe nw~ efveyebOe keer efJeMes<elee nesleer nw efke GmeceW efpeme efJe<ee keer eee& keer peeleer
nw, Gmeer kees Deeefo mes Devle leke peejer jKee peelee nw~ efveyevOe kee DeLe& neslee nwDeer lejn mes yeBOee ngDee, iegBLee ngDee, kemee ngDee~
Fme efveyevOe ceW efouueer kes Fefleneme kees yengle ner meb#esHe ceW eceJeej emlegle efkeee ieee nw~ efouueer keye yemeer, keneB-keneB yemeer, efkemeefkemeves yemeeF&, efkemeves efkeme veece mes yemeeF&, eneB kes Meemeke kewmes Les, Gvekee Meemevekeeue kewmee Lee, Gvekee eefj$e Deewj JeJenej kewmee
LeeFve meye efJe<eeeW Hej Fefleneme uesKekeeW ves Deveske ceess-ceess HeesLes Deveske Yee<eeDeeW ceW efueKes nQ, uesefkeve efveyevOe uesKeke YeieJeleMejCe
GHeeOeee ves Fve meyekees Fme efveyevOe kes meerefcele Deekeej ceW Flevee DeefOeke meces efueee nw efke Hee"ke ekeje peelee nw~ Jen Deveske Meemeke
JebMeeW leLee efouueer kes veeceeW kes peeue ceW GuePe peelee nw~ Jen mecePe veneR Heelee nw efke efpeve peeefleeeW, MeemekeeW Deewj veeceeW keer eee&
Fme efveyevOe ceW keer pee jner nw, Jes keewve-meer nQ? Jes keewve nQ? Gvekee Meemeve #es$e keneB mes keneB leke Deewj keye mes keye leke Lee? DeueieDeueie efoequueeeW kes yemeves-Gpe[ves keer pees keneveer kener pee jner nw, Jen keneB mes keneB leke Deewj keye mes keye leke Leer~ Fme ekeej
efJe<ee keer ef mes en efveyevOe ieeiej ceW meeiej nw~ {eF& He=eW kes Fme efveyevOe ceW ceneYeejlekeeue Heeb[JeeW kes He ceW GHeeqmLele nw,
jepeHetlekeeue eleernej, ien[Jeeue, leescej Deewj eewneve kes He ceW meulevele keeue He"eve, legke&, efKeuepeer, legieueke, metj Deewj ueesOeer
kes He ceW cegieuekeeue yeeyej, ngceeetB, Dekeyej, peneBieerj, jeCee kegbYee, jeCee meeBiee, veeefojMeen Deewj Deyoeueer kes He ceW leLee Debespe
keeue pee@pe& Hebece, F&m Fbef[ee kecHeveer, 1957 mej S[efJeve Deewj veeer efouueer leLee mJeeOeervelee keeue Yeejle efJeYeepeve Deewj cenelcee
ieeBOeer keer nlee kes He ceW GHeeqmLele nQ~
efveyevOe uesKeke ves efouueer keer keneveer ye[er mejmejerleewj Hej efueKeer nw~ kesJeue nceueeJejeW, MeemekeeW Deewj Gvekeer keej-iegpeeefjeeW
kee JeCe&ve Ssmes efkeee nw pewmes jen eueles keesF& Hes[-Hees tlee eues~ efouueer ceW yengle keg Ssmee ngDee nw efpevekeer eee& kejves mes uesKeke
etke ieee nw, pewmes MeenpeneB kes eje ueeue efkeuee Deewj peecee ceeqmpeo yeveJeevee, Gmekes Meenpeneveeyeeo ceW Deewjbiepesye kes keejveeces leLee
DebespeeW kes Deleeeej Deeefo~ efouueer ves Gve IeveeDeesB kees Yeer lees efoue Leecekej Deewj DeeBmet yenekej osKee Lee~
èfouueer keer DeeHe yeerleer' DeelcekeLee Mewueer ceW efueefKele nw~ DeelcekeLee keer Mewueer ceW `ceQ' kee eeesie efkeee peelee nw Deewj Hetje
efveyevOe DeeBKeeW osKee neue pewmee neslee nw~ uesKeke ves efouueer keer pegyeeveer `ceQ efouueer ntB' kenueJeekej Hetje efveyevOe Fme lejn efueKee nw
efke pewmes efouueer ves DeHeveer DeeBKeeW mes pees pewmee osKee Lee Jen Jewmee yelee efoee nw~ efouueer ceW Ske kes yeeo nceueeJej Deewj uegsjs, Meemeke
Deewj nleejs Deees-iees leLee efouueer kees ogKe oskej cej-KeHe iees efke Gve meyekes yeejs ceW nceW yeleeles ngS Gmekes DeeBmet Lece veneR jns
nQ, efneefkeeeB ke veneR jner nQ Deewj Gmekee Oewe& peJeeye os jne nw~ FmeefueS Jen DeHeveer eeoeW kees yengle Lees[s MeyoeW ceW meb#esHe ceW,
nceW megveekej DeHevee n=oe nuekee kej uesvee eenleer nw~
en efveyevOe YeeJeelceke nw~ en yegefpeerefJeeeW kees efevleve-meeceeer osves kes efueS veneR efueKee ieee nw~ FmeceW efouueer kes n=oe
keer Jesovee nw~ efouueer keer ogo&Mee Deewj ogKeo IeveeDeeW kes JeCe&ve nQ~ `meuleveleeW keer jeKe cesjs leve Hej jceer nw~' `Gve vepeejeW kees osKeleer
ntB efpevemes jesSB SkeeSke Ke[s nes peeles nQ, KegMeer mes Yeer [j mes Yeer' `ceje"eW keer ees ceQ DeYeer Yetueer veneR Leer efke Deye Deyoeueer Deeee
Deewj cegPes peKceer kej ieee, `cesjer nJee ceW Fleveer kejen keYeer ve G"er Leer, cesjer ]peceerve DeeBmegDeeW mes Fleveer ieerueer keYeer ve ngF& Leer efpeleveer
Deye ngF&~' Fme lejn kes JeekeeeW mes efouueer kes yeneves uesKeke keer YeeJegkelee meeceves DeeF& nw~ efouueer ceW Deeves Jeeues nceueeJejeW, nesves Jeeueer
IeveeDeeW Deewj Deer-yegjer yeeleeW ceW efvepeer DevegYetefleeeW kees efceueekej DeHeves efJeeej emlegle efkees iees nQ~ DeelcekeLeelceke efveyevOe keer en
GHeegkele Mewueer nw~ FmeceW meeceeve peve kees efouueer keer Yee<ee ceW efouueer kes yeejs ceW yeleeves kee eeeme efkeee ieee nw~
42
(LJ-5)
Fme efveyevOe keer Yee<ee Deece pevelee keer nw~ Deece pevelee efouueer ceW efpeme Yee<ee ceW yeeleeerle kejleer nw, Keemeleewj mes Hegjeveer
efouueer kes Jeemeer efnvot-cegmeueceeve DeeHeme ceW efpeme Yee<ee ceW yeeleeerle kejles nQ, Gmeer Yee<ee ceW en efveyevOe efueKee ieee nw~ eeeervekeeue
mes Deepe leke oes OeceeX, oes mebmke=efleeeW, oes Yee<eeDeeW Deewj oes ekeej kes MeemekeeW kes cesuepeesue mes efouueer keer Yee<eeeer mebmke=efle yeveer nw~
Gmeer Yee<ee ceW èfouueer keer DeeHeyeerleer' efueKevee efveyebOekeej YeieJeleMejCe GHeeOeee keer otjoefMe&lee Deewj Yee<ee-eeesie keer meHeuelee kener
peeesieer~ DeeHe Fme efveyevOe kee keesF& Yeer Jeekee G"e ueerefpeS, Jen Heejmeerele efuees ngS nQ~ Got& yengue efnvoer ceW Fme efveyevOe kees efueKekej
Hee"ke kees efouueer keer Yee<eeeer mebmke=efle mes Deer lejn Heefjefele kejeee ieee nw~ Got& yengue MeyoeJeueer ceW efouueer keer Ssefleneefmeke mebmke=efle
kees yeKetyeer yeeeB efkeee ieee nw~ keneR-keneR lelmece Deewj leodYeJe MeyoeJeueer pe[kej Fme efveyevOe keer Got& yengue Yee<ee ceW eceke Hewoe
keer ieeer nw~ pewmes Henues ner Devegso ceW osefKeS
`ceQ efouueer ntB~ meuleveleeW keer jeKe cesjs leve Hej jceer nw~ pecegvee kes leerj Ke[er peye-peye ceQves DeBie[eF& ueer nw leKle Gue
iees nQ, peceeves ves kejJe ueer nw~'
Fve oes JeekeeeW ceW pewmes keefJelee keer ieeer nw~ Got& keefJelee DeHeveer uee#eefCekelee kes keejCe ueeskeefee ngF& nw~ Fme efveyevOe keer
Yee<ee ceW Gmeer Got& keefJelee keer uee#eefCekelee nw, jJeeveer nw~ `pecegvee leerj Ke[er-Ke[er peye-peye ceQves DeBie[eF& ueer, cesjs ner ej Hej peye
DeYeer ceQ DeHeves vees efvecee&lee ieeemegerve kes mJeeiele kes efueS efkeJee[ Keesues Ke[er Leer', pewmes Jeekee peneB DeHeveer uee#eefCekelee mes eYeeefJele
kejles nQ, JeneB otmejer Deesj Yee<ee ceW efe$eelcekelee kee iegCe Yeer Hewoe kejles nQ~ Ssmeer MeyoeJeueer mes efouueer kee Ske veejer He nceejer DeeBKeeW
kes meeceves Ke[e nes peelee nw~ Fme efveyevOe mes efouueer keer Ske Ssmeer veejer efJe GYejleer nw efpemekes peerJeve ceW Deveske Heg<e Deees Deewj
eues iees neW~ Ssmee Ske Jeekee uesKeke ves efueKee Yeer nw `peceeves ves kejJe ueer nw efkeleveer ner yeej, Hej ceQ ve yeoueer, iees cegPes Yeesieves
Jeeues yeve ieS~
eMve
1. Fme Devegso kee meboYe& Deewj DeLe& mHe keerefpeS
peceeves ves kejJe ueer nw efkeleveer ner yeej, Hej ceQ ve yeoueer, iees cegPes Yeesieves Jeeues yeoue ieS~ DeHeves OegBOeues Fefleneme Hej peye vepej
[eueleer ntB leye Gmekes HevveeW mes efeHekes ngS Gve vepeejeW kees osKeleer ntB efpevemes jesSB SkeeSke Ke[s nes peeles nQ, KegMeer mes Yeer [j
mes Yeer~
2. `Deewj FvemLe FbojHele ieeBJe yeve ieee~' Fmekee keee DeLe& nw?
3. osJeefieefj kees oewueleeyeeo efkemeves yevee efoee?
4. cenejeCee kegbYee kes Heesles kee veece yeleeFS~
5. efveyebOekeej ves veskeveerele yeeoMeen efkemes kene nw?
43
(LJ-5)
(vii) oerHeeJeueer meeceeefpeke cebieuese kee Heeflecee HeJe& nw

(Deeeee& npeejer emeeo efJesoer)
[e@. cebpeguee ceesnve

uesKeke Heefjee
Deeeee& npeejer emeeo efJesoer kee pevce meved 1907 ceW yeefueee efpeues (Gej eosMe) kes eece DeesPeJeefueee ceW ngDee~ GvneWves
keeMeer efnvot efJeMJeefJeeeuee mes peesefle<e SJeb mebmke=le keer Ge eqMe#ee eeHle keer~ efMe#ee meceeeqHle kes yeeo meved 1930 mes 1950 leke
Jes Meebefle efvekesleve ceW efJeMJeYeejleer kes efnvoer kes DeOe#e Heo Hej keee& kejles jns~ meved 1950 mes 1960 leke Jes keeMeer efnvot efJeMJeefJeeeuee
kes efnvoer efJeYeeie kes DeOe#e jns~ lelHeMeeled Hebpeeye efJeMJeefJeeeuee, eC[erie{ ceW DeOe#e SJeb eesHesmej kes Heo Hej eefleefle ngS~ Fmekes
HeMeeled GvneWves keeMeer efnvot efJeMJeefJeeeuee kes kegue efveosMeke Deewj Gej eosMe efnvoer mebmLeeve kes GHeeOe#e Heo kee keee&Yeej Yeer
mebYeeuee~ Gvekeer efJelee mes eYeeefJele neskej ueKeveT efJeMJeefJeeeuee ves GvnW [er. efued. keer GHeeefOe eoeve keer leLee Yeejle mejkeej ves
`HeoceYet<eCe' mes efJeYetef<ele efkeee~
efJeeejOeeje SJeb JeeqkelJe
Deeeee& efJesoer kes mecemle meeefnle ceW Ske efJeefMe meebmke=efleke ieefjcee leLee Goej ceeveJeleeJeeoer ef kee emeej efoKeeF& oslee
nw~ Jes ceveg<e kees ner meeefnle kee meJeexHeefj ue#e Ieesef<ele kejles Les~ ceveg<e kes efJeeejeW kees mener efoMee osvee leLee Gmekes menpe ceeveJeere
efJekeeme ceW meneeke nesvee ner meeefnle kee Skecee$e ue#e nw~ Deeeee& efJesoer keer en efJeeejef Gvekeer meYeer jeveeDeeW ceW efJeeceeve
nw~ DeHeveer ke=efle `meeefnle-menej' ceW meeefnlekeej kes oeefelJeeW kee GuuesKe kejles ngS GvneWves kene nw`` ue#e nw ceveg<e peerJeve
kes eefle menevegYetefle GlHevve kejkes ceveg<elee kes JeemleefJeke ue#e leke ues peeves kee mebkeuHe, ceveg<e kes ogKeeW kees DevegYeJe keje mekeves
Jeeueer ef keer eeflee Deewj Ssmes { eslee DeeoMe& eefj$eeW keer me=ef pees oerIe&keeue leke ceveg<elee kees ceeie& efoKeeles jnW~'' Deeeee&
efJesoer kes meeefneqleke JeeqkelelJe kee en ceeveJeere He#e Gvekeer jeveeDeeW ceW, efJeMes<e He mes Gvekes efveyevOeeW ceW Yeer efJeeceeve nw~
Deeeee& efJesoer kes Deveske efveyevOeeW ceW eke=efle kes menpe-vewmeefie&ke meeQoe& kes efe$e Yeer efceueles nQ, pees eke=efle kes eefle Gvekeer
efJeMes<e Devegjefkele kes Heefjeeeke nQ~ DeMeeske, efMejer<e, kesoej Deeefo kes efJe<ee ceW efueKes ieS DeHeves efveyevOeeW ceW efJesoer peer ves Fve Heg<HeeW
kes meeQoe& kees ye[er yeejerkeer mes GodIeeefle efkeee nw~ es efveyevOe efJesoer peer kes meeQoe& yeesOe leLee ueefuele JeeqkelelJe kes Heefjeeeke nQ~
Deeeee& efJesoer kee JeeqkelelJe Yeejleere mebmke=efle leLee Ssefleneefmeke HejcHejeDeeW kes eefle DeemLeeJeeve nQ~ Jes meeceeve mes meeceeve
efJe<ee ee mecemee mes DeHevee efveyevOe eejcYe kej osles nQ Deewj efHej Gmes ienjs meebmke=efleke mee#e DeJeMe osles nQ~ Deeeee& efJesoer kee
en Fefleneme-yeesOe, meebmke=efleke DevegYetefle leLee ceveg<e keer DeeMee&peveke Meefkele kes eefle Gvekeer DeemLee Gvekes JeeqkelelJe kees Delevle
efJeefMe yevee osleer nw~
Deeeee& efJesoer kee JeeqkelelJe DeemLeeJeeve nsves kes meeLe-meeLe DeOeeveMeerue Yeer nw~ efJesoer peer kes DeOeeve kee
#es$e yengle JeeHeke nw~ mebmke=le, eeke=le, DeHeYebMe, yebieuee Deeefo Yee<eeDeeW leLee Fefleneme, oMe&ve, mebmke=efle, meeefnle, Oece&Meee Deeefo efJe<eeeW
44
(LJ-5)
kee GvnW ienje %eeve nw~ efJesoer peer keer Fme %eevejeefMe leLee efJeee keer eHe Gvekes efveyevOeeW ceW meJe&$e efoKeeF& osleer nw~ DeHeveer %eevejeefMe
kee GHeeesie kejles ngS efJesoer peer mecekeeueerve HeefjJesMe ceW eeeerve HejcHejeDeeW kes cenJe leLee MeeMJeled Deewefele kee Yeer JeCe&ve kejles
nQ~
Deeeee& efJesoer keer jeveeDeeW ceW Gvekes Gvcegkele leLee menpe JeefkelelJe kee Heefjee Yeer efceuelee nw ~ iecYeerj Heebef[le kes meeLemeeLe Gvcegkelee, menpe Deelceerelee Deewj efJeveesoefeelee Gvekes JeeqkelelJe keer Heefjeeeke efJeMes<eleeSb nQ~
Fme ekeej Deeeee& efJesoer kee JeeqkelelJe Heebef[le, efJeee, menpelee, Deelceerelee leLee mebJesoveMeeruelee kes meeqcceeCe mes efveefce&le
nw~ Gvekes efveyevOeeW leLee Deve jeveeDeeW ceW Fme mece= JeeqkelelJe keer eHe ueef#ele keer pee mekeleer nw~
jeveeSb Deeeee& efJesoer keer jeveeDeeW ceW efveyevOeeW kes Deefleefjkele Deeueesevee evLe leLee GHeveeme Yeer nQ~
Deeueesevee ebLeeW ceW `metj meeefnle' efJesoer peer keer Henueer jevee nw~ en Henueer yeej meved 1930 kes DeemeHeeme ekeeefMele ngF&
Leer~ otmejer jevee èfnvoer meeefnle keer Yetefcekee' (1904 F&.) ceW efJesoer peer Ske meceLe& Feflenemekeej Deewj ceceea meceer#eke kes He ceW meeceves
DeeS~ Deeeee& efJesoer keer eefme Hegmleke `keyeerj' meved 1941 ceW ekeeefMele ngF&~ FmeceW efJesoer peer ves keyeerj kes JeeqkelelJe Deewj Gvemes
mebye meeefnle kee cebeve kejkes MeesOeHejke JeeKee emlegle keer nw~ Gvekes eje efueefKele èfnvoer meeefnle kee Deeefokeeue' (1952 F&.)
efnvoer keer DeejeqcYeke meeefnle mecyevOeer GuePeveeW kee meceeOeeve emlegle kejves Jeeuee Fefleneme evLe nw~ `keeefueoeme keer ueeefuele-eespevee'
(1965 F&.) veeceke DeHeveer Hegmleke ceW GvneWves keeefueoeme kes ceeOece mes Yeejleere meewvoe& eslevee keer JeeKee keer nw~ `ceOekeeueerve yeesOe
kee mJeHe' (1970 F&.) ceW Deeeee& efJesoer ves ceOekeeueerve meeefnle kee DevegMeerueve kej kes Gmekes cetue mJej kees jsKeebefkele efkeee nw~
`veeLe mebeoee' veeceke Hegmleke ceW GvneWves veeLe meceoee kes GodYeJe, efJekeeme Deewj cenJe kees mHe efkeee nw~ Fvekes Deefleefjkele `meeefnle
menej', meeefnle kee cece&', ce=legbpee jJeerv' Deeefo Gvekeer eefme DevegmebOeelceke leLee Deeueeseveelceke ke=eqleeeB nQ~
GHeveeme `yeeCeYe keer DeelcekeLee', èe evuesKe', `Hegveve&Jee' leLee `Deveeceoeme kee HeesLee' Deeeee& efJesoer kes eej
GHeveeme nQ~ efveyevOeeW keer lejn Deeeee& efJesoer kes GHeveeme Yeer eeeerve Yeejle kes Ssefleneefmeke eLeeLe& Deewj JeeHeke He mes ceeveJeere
eLeeLe& mes peg[s ngS nQ~ Fve GHeveemeeW mes efJeeve uesKeke kes DeHeej Heebef[le Deewj mebJesoveMeeruelee kee Heefjee efceuelee nw~`yeeCeYe keer
DeelcekeLee' keer Ssefleneefmeke He=Yetefce n<e&Je&ve kes Meemevekeeue kes eejbeqcYeke Je<eeX mes mecyeeqvOele nw~ èe ebuesKe' keer keLee ieen[Jeej
vejsMe peeefe$e ev ee peeebo keer Hejepee kes yeeo kes mecee mes mecyeeqvOele nw~ `Hegveve&Jee' keer keLee mecegiegHle kes jepeejesnCe kes DeemeHeeme
keer nw~ `Deveeceoeme kee HeesLee' DeewHeefve<eefoke egie (eeiewefleneefmeke keeue) kee efe$e emlegle kejlee nw~ Deeeee&& efJesoer kes es GHeveeme eeeerve
Yeejle kee cee$e meteveelceke Fefleneme emlegle veneR kejles Jejved DeHeves meebmke=efleke-yeesOe, Yee<ee kes keueelceke meeQoe&, JeCe&ve keewMeue leLee
jeieelceke meeQoe& keer Jepen mes keueelceke keLeeke=efle kes He ceW meeceves Deeles nQ~
efveyevOe Deeeee& efJesoer kes ecegKe efveyevOe-meben `DeMeeske kes Hetue', `keuHeuelee', èfJeeej Deewj efJeleke&', èfJeeej eJeen',
`kegpe' Deewj `Deeueeske HeJe&'~ efJesoer peer kes efveyevOeeW ceW efJe<ee keer efJeefJeOelee nw~ GvneWves Ssefleneefmeke, meebmke=efleke, Jeweefkeleke meeefnle
meceer#ee efJe<eeke Deveske ekeej kes efveyevOe efueKes nQ~ Gvekes Ssefleneefmeke efJe<eeeW Hej efueKes ieS efveyevOeeW ceW `cesjer pevceYetefce', `Mekegve
metefkele', `YeejleJe<e& keer meebmke=efleke mecemee' Deeefo ecegKe nQ~ Deeeee& efJesoer ves YeeJeelceke keesef kes ueefuele efveyevOe Yeer efueKes~ efpeveceW
`Deece efHej yeewje ieS' èfMejer<e kes Hetue' `DeMeeske kes Hetue' Deeefo efJeMes<e cenJeHetCe& nQ Gvekes meeefnle meceer#ee efJe<eeke efJeeejelceke
efveyevOeeW ceW `meceer#ekeeW keer meceer#ee' `YekeleeW keer HejcHeje, `keefJe eefmeefeeB', `pewve meeefnle' Deeefo Deeles nQ~ es meYeer ekeej kes efveyevOe
efJesoer peer keer ienjer meebmke=efleke DevegYetefle kes eesleke nQ~
45
(LJ-5)
efveyevOe Mewueer Deeeee& efJesoer kes efveyevOe efJeefYevve ekeej kes efJe<eeeW mes mecyeeqvOele nQ~ Dele Gve efveyevOeeW keer jevee
Mewueer Yeer efJeefYevve ekeej keer nw~ Gvekes efveyevOeeW kes efJe<eeeW kes DevegHe Mewueer mJeeb ner DeHevee He yeoueleer jnleer nw~ efJeeejelceke
leLee yegef eOeeve efveyevOeeW ceW efJeJeseve Mewueer eegkele ngF& nw~ efJeJejCeelceke, JeCe&veelceke leLee ueefuele efveyevOeeW ceW efJeeejeW keer ienvelee Deewj
iebYeerjlee kes Devegketue meceeme Mewueer, eJeen Mewueer, emeeo leLee Jebie Mewueer kee Yeer eeesie ngDee nw~ Hej efJesoer peer keer efveyevOe Mewueer
keer efJeMes<elee en nw efke Gvekee efveyevOe eens meceer#eelceke, efJeJeseveelceke ee meceeme Mewueer ceW efueKee ieee nes Hej GveceW Ske efJeMes<e
ekeej keer YeeJeelcekelee meYeer mLeueeW Hej efceueleer nw~ Jemlegle meebmke=efleke DevegYetefle Deewj ceeveJeere YeeJeyeesOe efJesoer peer kes JeeqkelelJe kes
efveeeceke leJe nQ~ Dele Gvekes meejs efveyevOe Deewj meejer MewefueeeB Fve oes leJeeW mes Heefjeeefuele efoKeeF& osleer nQ~ Jes efkemeer efJe<ee kee efJeJeseve
kejves leLee DeHeves ceve keer mLeeHevee kes yeeo Gmekeer Hegef YeeJeelceke Heefle mes kejles nQ~
Yee<ee Deeeee& efJesoer DeHeves efveyevOeeW ceW Hee"ke mes meerOee mecyevOe yeveeS jKevee eenles nQ~ Jes Hee"ke kees ue#e kejkes
ee Gmes mecyeesefOele kejkes DeHeveer yeele kenles nQ~ Dele Gvekeer Yee<ee Yeer Delevle Deelceere Deewj eJeenHetCe& nw~ Gvekeer Yee<ee ceW Yee<eCe
Mewueer kee eJeen Deewj Deespe nw~ Jes yengle uecyeer, peefue Jeekee eespevee kes ceesn ceW ve Hebmekej Yee<eCe-mee osles nQ~ FmeceW Jes Ssmes mejue
mebjevee Jeeues JeekeeeW Je menpe MeyoeW kee eeesie kejles nQ, pees Hee"keeW kees Glmeen mes Yej os~ uesefkeve otmejer Deesj mebmke=le eOeeve eJeenceeer
Yee<ee kee ueeefuele Yeer Gvekeer Yee<ee ceW efceuelee nw~ yeere-yeere ceW Jes mebmke=le kes meeefneqleke GjCe Yeer osles eueles nQ~ Gvekeer Yee<ee ceW
mebmke=le kes Deefleefjkele Debes]peer, Dejyeer-Heejmeer Je osMepe MeyoeW kee Yeer efvemmebkeese eeesie efceuelee nw~
Fme ekeej Deeeee& efJesoer kes efveyevOeeW keer Yee<ee Delevle mece= nw~ GmeceW iebYeerj efebleve kes meeLe neme Deewj Jebie efJeveeso
kee Heg meJe&$e efceuelee nw~ FvneR meceefvJele efJeMes<eleeDeeW kes keejCe efveyevOekeuee keer ef mes efnvoer efveyevOekeejeW ceW Deeeee& efJesoer kee
mLeeve yengle TBee nw~
meej DeeHekes Hee"deece ceW emleeefJele efveyevOe òerHeeJeueer meeceeefpeke cebieuese kee eeflecee HeJe& nw' ceW oerHeeJeueer kee GlmeJe
ceveees peeves kes meeceeefpeke keejCe kees Keespeves kee eeeme efkeee ieee nw~ Fme leesnej kees ceveeves kes HeewCeeefCeke-Ssefleneefmeke keejCe nes
mekeles nQ~ eewon Je<eeX kes yeveJeeme kes yeeo YeieJeeve jeceev kes DeeesOee JeeHeme ueewves Hej oerHeeJeueer ceveeves keer eLee kee DeejcYe DeemLee
Deewj Yeefkele kee efJe<ee nes mekelee nw~ Hejvleg en efveefMele nw efke yengle eeeervekeeue mes Fme oerHeeslmeJe kees ceveeves keer HejcHeje efJeeceeve
nw~ kece mes kece {eF&-leerve npeej Je<eeX kee Fefleneme lees Fmekee mee#eer nw ner~ leye mes Deye leke YeejleJe<e& kes Fefleneme ceW ve peeves efkeleves
GlLeeve-Heleve ngS Hejvleg Fme GlmeJe keer efvejvlejlee yeeefOele veneR ngF&~ meeOeejCele oerHeeJeueer kees ue#ceer Hetpee kee efove ceevee peelee nw~
eeefHe yebieeue ceW Fme efove keeueer keer Hetpee nesleer nw, Hejvleg oerHeceeuee JeneB Yeer peieceieeleer nw~ mHele oerHeeJeueer kee mecyevOe efkemeer
osJeer-osJelee keer DeejeOevee mes Glevee veneR efpelevee ceeveJe ceve kes Glmeen Deewj Guueeme mes nw~ eYeeJeMeeueer jepeeDeeW ves efvepeer megKe-ogKe
kees Oeeve ceW jKeles ngS keg GlmeJeeW kees ceveeves Hej jeske ueiee oer~ pewmes Mekegvleuee kes efJeeesie mes Jeekegue jepee og<evle ves JemebleeslmeJe
Hej ee ebiegHle ves keewcegoer ceneslmeJe Hej~ mecYeJe nw keYeer oerHeeJeueer kees Yeer efkemeer eleeHeer jepee kes keesHe ee Deefe kee efMekeej nesvee
He[e nes, Hejvleg etBefke Fmes ceveeves kee cegKe keejCe mecHetCe& meceepe keer cebieuekeecevee nw, Dele Fmes jeskee veneR pee mekelee~ Fme GlmeJe
keer He=Yetefce ceW `meJex YeJevleg megefKeve' keer keecevee nw, efkemeer Ske Jeeqkele keer megKe-mece=ef keer veneR mebHetCe& ceeveJe-meceepe keer megKemece=ef keer keecevee~ en keecevee Deepe keer veneR, efejkeeue mes nw~ oerHeeJeueer kee en GlmeJe Gmeer keecevee kee cetle& He nw~ Hejvleg ogYee&ie
en efke en keecevee Deepe leke Hetjer veneR nes mekeer nw~ Deepe Yeer meJe&$e oefjlee, HeMeglee Deewj DeYeeJe efoKeeF& osles nQ~ keejCe, ceveg<e,
yeele meeceeefpeke keueeCe, megKe Deewj mece=ef keer Yeues ner kejlee nw Hejvleg Gmekee eelve efvepeer mece=ef kes efueS ner nw~ FmeerefueS meeceeefpeke
cebieuese Fe ner jn peeleer nw, eelve veneR yeve Heeleer Deewj Gmekee HeefjCeece Yeer FmeerefueS veneR efceue Heelee~ FmeefueS uesKeke oerHeeJeueer
46
(LJ-5)
kes Fme mebosMe kees mecePeves keer esjCee oslee nw efke meeceeefpeke cebieuese kees meecetefnke eelveeW kes eje ner HetCe& efkeee pee mekelee nw~
Jeeqkeleiele eelveeW mes en ceveesjLe efme nesves Jeeuee veneR nw~
ueIegejere eMve
1. oerHeeJeueer kee leewnej efkeleves Je<e& Hegjevee ceevee peelee nw?
Gej Oeeefce&ke ceevelee lees en nw efke eewon Je<eeX kes JeveJeeme kes GHejevle YeieJeeve jece kes DeeesOee JeeefHeme ueewves Hej
DeeesOeeJeeefmeeeW ves DeHeveer emevvelee Jekele kejves kes efueS oerHeeJeueer keer Leer~ Fefleneme kes Devegmeej yeg kes peerJevekeeue ceW
Deewj iegHlekeeue ceW Yeer en HeJe& ceveeee peelee Lee~ DeleSJe, eekeSefleneefmeke keeue mes Fme leewnej kees ceeves ee ve ceeveW; Hejvleg
kece mes kece oes {eF& npeej Je<eeX mes lees Fmes leewnej kes He ceW ceveees peeves keer HejcHeje lees efJeeceeve nw~
2.
yebieeue ceW Fme efove efkemekeer Hetpee keer peeleer nw?
Gej yebieeue ceW Fme efove keeueer osJeer keer Hetpee keer peeleer nw~
3.
yebieeue ceW ue#ceer Hetpee efkeme efove nesleer nw? Gme efove kees efkeme veece mes peevee peelee nw?
Gej yebieeue ceW ue#ceer Hetpee DeeefMJeve ceeme keer HetefCe&cee kees nesleer nw efpemes keewpeeiej HetefCe&cee kes veece mes peevee peelee nw~
4.
Hetpee ue#ceer keer nes ee keeueer keer, oerHeceeuee meJe&$e peieceiee G"leer nw~ osJeer-osJelee Deewj Gvekeer Hetpee ieewCe
nw, ceveg<e efee kee Guueeme eOeeve Deewj GlmeJe en Guueeme kee ner nw~ Fme keLeve kee DeeMee mHe keerepf eS?
Gej pewmee efke uesKeke ves kene nw Gej Yeejle ceW oerHeeJeueer kes efove eee ue#ceer Hetpeve keer HejcHeje nw peyeefke yebieeue ceW Fme
efove keeueer osJeer keer Hetpee nesleer nw~ ue#ceer mece=ef Deewj Oeve Oeeve keer osJeer ceeveer peeleer nw Deewj keeueer Meefkele keer~ Hejvleg
Hetpee eens ue#ceer keer nes ee keeueer keer, leesnej kees ceveeves keer efJeefOe Ske pewmeer nwoerHeceeefuekee eje DeHeveer emevvelee
Deewj Glmeen Jekele kejvee~ DeLee&led Hetpee eens efpemekeer nes Jen Glevee cenJeHetCe& veneR nw~ cenJeHetCe& nw DeHeves Guueeme keer
DeefYeJeeqkele~ osJeer-osJelee lees Gme DeefYeJeeqkele kee Ske yenevee nw~
5.
JemevleeslmeJe Deewj keewcegoer ceneslmeJe ceveeves Hej jeske efkemekeer Dee%ee mes ueieeF& ieeer Leer Deewj keeeW?
Gej `DeefYe%eeveMeekegvleueced' kes Devegmeej jepee og<evle DeHeveer efeee Mekegvleuee kes efJeeesie ceW Jeekegue Les~ Fme keejCe GvneWves
JemebleeslmeJe ceveeves Hej jeske ueiee oer Leer~ `cegeje#eme' kes Devegmeej jepee eviegHle ves DeHeves Heefleber vebo kes <e[ev$eeW
kees efJeHeue kejves kes jepevewefleke GsMe mes keewcegoer ceneslmeJe ve ceveeves keer Dee%ee oer Leer~
6.
uesKeke ves oerHeeJeueer kees `meeceeefpeke cebieuese kee Meceeve cetle&He'kene nw~ Fme keLeve kee DeefYeHeee
mHe< keerefpeS~
Gej oerHeeJeueer kees meeceeefpeke cebieuese kee Meceeve cetle&He kenves mes uesKeke kee DeeMee en nw efke ceveg<e meoe mes mece=efkeeceer
jne nw~ oefjlee, DeYeeJe Deewj ogKeeW mes cegefkele Heevee ner Gmekes peerJeve kee GsMe nw~ Deepe Yeer eleske Jeeqkele efkemeer ve
efkemeer He ceW DeHeves-DeHeves lejerkes mes Fmeer kes eelve ceW ueiee ngDee nw~ oerHeeJeueer kes eje Jen Fmeer DebOekeej mes cegefkele Heeves
keer Fe keer eleerkeelceke DeefYeJeeqkele kejlee nw~ Hejvleg Jeeqkeleiele eeeme Fme GsMe keer Hetefle& kes efueS DeHeee&Hle nQ~ npeejeW
Je<eeX kes yeeo Yeer eefo Jeeqkele DeYeeJe, Deelebke Deewj Yee kes meee ceW peerves kees efJeJeMe nw lees Fmekee keejCe ener nw efke
Jeeqkeleiele cenJeekeeb#ee Deewj Gmes Hetje kejves kes eelve Gmes mJeeLeea yevee osles nQ~ DeHeveer Meefkele, DeHeveer meeceLe&, DeHeves megKe
kes meccegKe Jen otmejeW keer ogye&uelee Deewj ogKeeW, DeYeeJeeW kees osKe ner veneR Heelee~ Gmes ener efevlee meleeleer jnleer nw efke keesF&
Deewj Gmemes DeefOeke MeefkeleJeeve ee OeveJeeve ve yeve peeS~ `meJex YeJevleg megefKeve' Deewj DeHeves megKe kees efJemle=le kej uees~ `peie
kees megKeer yeveeDees' kee efmeevle Gmekeer mce=efle mes uegHle nes peelee nw~ Gmekes efueS Jeeqkele cenJeHetCe& nw meceepe veneR~ Heuele
47
(LJ-5)
ue#ceer keer Hetpee kes yeeJepeto osMe oefjlee Deewj DeYeeJe Pesue jne nw Deewj keeueer keer Hetpee kes yeeJepeto meeceeve peve
keg ceger Yej Meefkele mecHevveeW kes Deelebke kees Pesueves kees efJeJeMe nw~ oerHeeJeueer kes eje Fmeer DebOekeej kees Yesoves keer meecetefnke
Fe keer DeefYeJeeqkele ngF& nw~ oerHeeJeueer kes Fme HeJe& kes Deeieceve Hej uesKeke kee DeendJeeve nw efke meeceeefpeke cebieue keer Fme
Fe kees Fecee$e ner ve jnves oW Gmekes efueS meecetefnke eelveeW kes eefle Yeer meesle neW~
7.
uesKeke ves Jeeqkele ceveg<e keer Fe Deewj eelve kees veMJej Deewj meeceeefpeke ceveg<e keer Fe Deewj eelve
kees Decej keeeW kene nw?
Gej peye ceveg<e mJeeb meJe&Meefkeleceeve yeveves, DeHeves ner megKe Deewj DeHeves ner keueeCe keer keecevee kejs Deewj Gmeer kes efueS
eelveMeerue nes lees Gmekeer en Fe Deewj eelve mJeeLe& esefjle ceeveer peeleer nw~ mJeeLe& kes meceeJesMe mes DeHeveer FeDeeW keer
Hetefle& efkemeer Yeer ekeej Deewj efkemeer Yeer Gefele-Devegefele meeOeve mes kejves keer ueeuemee yeueJeleer nes peeleer nw~ Gmekes Fve eelveeW
mes meceepe kees neefve nes ee ueeYe, Gvveefle nes ee Heleve, Jen yeele Gmekes efueS cenJenerve nes peeleer nw~ uesefkeve pewmes ceeveJe
osn veMJej nw Jewmes ner Jeeqkeleiele cenlJeekeeb#eeSb Yeer veMJej nQ~ mecee kes HeefjJele&ve kes meeLe Fve Jeeqkeleiele cenlJeekeeb#eeDeeW
Deewj Jeeqkeleiele GHeueeqyOeeesb kee keesF& cetue veneR jn peelee~ Jes ner ueesie GvneR keer cenlJeekeeb#eeSb Deewj GvneR keer GHeueeqyOeeeB
Fefleneme Deewj peveceeveme ceW Decej nesleer nQ efpevekee mecyevOe meceepe kes GlLeeve Deewj keueeCe mes neslee nw~
Fefleneme Fme yeele kee mee#eer nw efke efpeve ueesieeW ves efvepeer mJeeLe& kees meJeexHeefj jKe Gmeer keer Hetefle& kes efueS eelve efkees GvnW
keesF& eeo kejves Jeeuee Yeer veneR nw Deewj Jes ueesie efpevneWves Jeefkeleiele mes DeefOeke meceef efnle kees cenJe efoee Deepe Fefleneme
Deewj peveceeveme ceW Decej nw~ FmeerefueS uesKeke ves Jeeqkele ceveg<e keer Fe Deewj eelveeW kees veMJej Deewj meeceeefpeke ceveg<e
keer Fe Deewj eelve kees Decej kene nw~
8
oerHeeJeueer kes Fme HeJe& Hej uesKeke keer keee Deekeeb#ee nw?
Gej oerHeeJeueer kes Fme HeJe& Hej uesKeke keer Deekeeb#ee nw efke Jeweefkeleke efnle meeOeve keer yepeee meeceeefpeke cebieuese mes esefjle
nes meecetefnke eelve efkees peeSb efpememes nceeje meceepe oefjlee, DeYeeJe, DeefMe#ee, kegjerefleeeW, Deelebke Deewj Yee kes DebOekeej
mes cegefkele eeHle kej mekes Deewj meceepe ceW meJe&$e megKe-mece=ef keer JeeeqHle nes~
Yee<ee mecyevOeer eMve

HeMve 1. `meeceeefpeke' Meyo kee efvecee&Ce' `Fke' elee ueiee kej ngDee nw~ Fmeer ekeej kes keg Deewj Meyo yeveeFes~
Gej eMeemeefveke, JewJeeefnke, ceebieefueke, JeekejefCeke, Jeweeefjke Deeefo~
HeMve 2. `cebieuese' Meyo kee efvecee&Ce oes MeyoeW `cebieue' Deewj `Fe' kes eesie mes ngDee nw~ Fmeer ekeej kes keg
Deewj Meyo yeveeFS~
Gej JemebleeslmeJe
Jemeble + GlmeJe
ceneslmeJe
cene + GlmeJe
MegYese
MegYe + Fe
ceneuee
cene + Deeuee
SkeeefOeke
Ske + DeefOeke Deeefo~
48
(LJ-5)
HeMve 3. `Decebieue' Meyo kee efvecee&Ce `cebieue' Meyo ceW `De' GHemeie& ueieekej ngDee nw~ `De' GHemeie& ueieekej keg
Deewj Meyo yeveeFes
Gej De + Meeeqvle DeMeebefle, De + o=Me DeMe, De + %eele De%eele, De + ceeveJe DeceeveJe Deeefo~
HeMve 4. efvecveefueefKele Meyo egiceeW ceW DeeJeMekeleevegmeej eespeke efevn (-) kee eeesie keerefpeS~
Gej osJeer osJelee, efeee efJeeesie, ceeveJe meceepe, meeceeefpeke cebieuese, keCe nenekeej, keYeer ve keYeer ,HejcHeje eeefuele~
osJeer-osJelee, efeee-efJeeesie, ceeveJe-meceepe, meeceeefpeke cebieuese, keCe-nenekeej, keYeer-ve-keYeer ,HejcHeje-eeefuele~
HeMve 5. efvecveefueefKele MeyoeW kee keeske ceW efoes efveoxMe kes Devegmeej DeblejCe keerefpeS~
Gej Meefkele (efJeMes<eCe) MeefkeleMeeueer
oefjlee (efJeMes<eCe) oefj
eenvee (meb%ee) een
keeqcHele (efeee) keeBHevee
emevve (meb%ee) emevvelee
HeMve 6. efvecveefueefKele MeyoeW kes Meg efueefKeS
Gej centlecegntle&, YeieleYekele, celeyeueceleueye, ueceerue#ceer, HejyeHeJe&, jemeje#eme, YekegerYe=keger, meceeefpeke
meeceeefpeke, meceefmece=ef, oeoe, keCekeCe, Heefj#eeHejer#ee, mebkeueHemebkeuHe~
HeMve 7. efvecveefueefKele JeekeeeW kees Meg keerefpeS
Gej (i) oerHeeJeueer nj ner meeue Deeleer nw~
oerHeeJeueer nj meeue ner Deeleer nw~
(ii) ebeuee ue#ceer kee eemeeo ve peeves efkeleves ueesieeW kees eeHle ngDee~
ebeuee ue#ceer kee emeeo ve peeves efkeleves ueesieeW kees eeHle ngDee~
(iii) Deepe mes npeej Je<e& Henues ceveg<e ves efveMee efkeee Lee efke Jen oefjlee keer DeJemLee ceW veneR jnsiee~
Deepe mes npeejeW Je<e& Henues...~
(iv) oerHeeJeueer DeHevee cebieue mebosMe ueskej Deeee nw~
oerHeeJeueer DeHevee cebieue mebosMe ueskej DeeF& nw~
(v) keye es Hetpee meHeue nesiee?
keye en Hetpee meHeue nesieer?
HeMve 8. efvecveefueefKele MeyoeW kes efJeHejerleeLe&ke Meyo efueefKeS
Gej MegYe-DeMegYe, efJeMJeeme-DeefJeMJeeme, kece mes kece- DeefOeke mes DeefOeke, oerIe&-ueIeg, MeefkeleMeeueer-ogye&ue, efJeeesie-mebeesie,
meeceeefpeke-Jeweefkeleke, Demeeceeefpeke, oefjlee-mece=ef, cetle&-Decetle&, Me-DeMe, cegefkele-yebOeve, OJemle-efveefce&le, veMJejDecej, GlLeeve-Heleve~
HeMve 9. efvecveefueefKele MeyoeW kes oes-oes Heee&eJeeeer yeleeFS
Gej GlmeJe leesnej, HeJe&
Hegjevee eeeerve, Hegjeleve
jepee vejHeefle, Meemeke
49
(LJ-5)
keeceosJe ceove, mcej

oefjlee iejeryeer, efJeHevvelee
HeMve10. efvecveefueefKele MeyoeW kees MeyokeesMe kes Devegmeej Dekeejeefo ece mes efueefKeS
oerHeeJeueer, HeJe&, cebieuese, ceneceeee, ogYee&ie, meeceeefpeke, DeYeeJe, Deekeeb#ee, mece=ef, kegbefele~
Gej DeYeeJe, Deekeeb#ee, kegbefele, oerHeeJeueer, ogYee&ie, HeJe&, cebieuese, ceneceeee, mece=ef, meeceeefpeke~
HeMve 11. ueieYeie 150 MeyoeW ceW òerHeeJeueer kee HeJe&' Meer<e&ke mes Ske uesKe efueefKeS~
DeYeeme
GHeeg&kele eMve vecetves kes He ceW nQ~ Ssmes ner Deewj Yeer eMve Hee" ceW mes yeve mekeles nQ Deewj Hets pee mekeles nQ~ DeYeeme kes efueS
Ske Devegso efoee pee jne nw~ Gmes Yeueer-YeeBefle He{W Deewj Gmekes DeeOeej Hej Hets iees eMveeW kes Gej efueKeW~
Deepe mes npeejeW Je<e& Henues ceveg<e ves efveMee efkeee Lee efke Jen oefjlee keer DeJemLee ceW veneR jnsiee, Jen
meeceeefpeke He ceW mece= jnsiee~ Ske Jeeqkele veneR, Ske HeefjJeej veneR, Ske peeefle Yeer veneR, yeequke mecetee ceeveJe
meceepe mece=ef eenlee nw Deoeefje eenlee nw~ Decebieue kee Deble eenlee nw, Guueeme Deewj Gcebie eenlee nw~ oerHeeJeueer
kee GlmeJe Gmeer meeceeefpeke cebieuese kee Meceeve cetle& He nw~ mecetee meceepe Deepe oefjlee kes DeefYeMeeHe mes cegefkele
eenlee nw, DeYeeJe kes efMekebpes mes tvee eenlee nw~ oerJeeueer Gmekes Fme mebkeuHe keer peueleer ngF& oerHeefMeKee nw~ jepeJebMe
DeeS Deewj ieS, ye[s-ye[s mece=efMeeueer veiej yeves Deewj efyeie[s efkevleg ceveg<e keer Jen efejeeefLe&le Deekeeb#ee veneR Hetjer
ngF&~ Deepe Yeer Jen ue#ceer peer keer Hetpee kej jne nw~ Hejvleg Hetpee kejlee nw oefjlee keer Heer" Hej yew"kej~ Deepe Yeer
Jen cenekeeefuekee keer Hetpee kejlee nw~ Deelebke Deewj Yee mes kebefHele neskej~ keye en Hetpee meHeue nesieer?
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
eMve
uesKeke kes Devegmeej ceveg<e keer DeefYeuee<ee keee nw?
uesKeke ves oerHeeJeueer kees `meeceeefpeke cebieuese kee Meceeve cetle&He' keeeW kene nw?
uesKeke kees Ssmee keeeW ueielee nw efke ceveg<e keer DeefYeuee<ee Hetjer veneR ngF& nw?
`keye en Hetpee meHeue nesieer?' mes uesKeke kee keee DeeMee nw?
efvecveefueefKele MeyoeW kees keeske ceW efoes efveoxMeevegmeej Deblej keerefpeS
mece=ef (efJeMes<eCe), meeceeefpeke (meb%ee)~
efvecveefueefKele MeyoeW ceW GHemeie& yeleeFS
Deoefjlee, Decebieue~
efvecveefueefKele MeyoeW ceW Helee yeleeFS
oefjlee, meeceeefpeke~
efvecveefueefKele MeyoeW kees Meg keerefpeS
jepeyebme, ueceer, mece, Deebleke~
50
(LJ-5)
(viii) DeHeveer DeHeveer yeerceejer

(nefjMebkej HejmeeF&)
[e@. veeceosJe
HeeOeeHeke, efnvoer efJeYeeie
efkejes[erceue keeuespe, efouueer efJeMJeefJeeeuee
meeefnefleke Heefjee
peerJeve-Heefjee
nefjMebkej HejmeeF& kee pevce 22 Deiemle 1924 kees ceOe HeosMe kes nesMebieeyeeo efpeues kes peceeveer ieebJe ceW ngDee Lee Deewj efveOeve
10 Deiemle 1995 kees ngDee~ Fvekee yeeHeve ogKe Deewj DeYeeJeeW ceW yeerlee~ veeieHegj efJeMJeefJeeeuee mes efnvoer ceW Sce.S. Heeme kejkes
HeeOeeHeke keer veewkejer DeejcYe keer~ uesefkeve peuoer ner efkemeer Yeer Hekeej keer veewkejer kee ceesn es[kej HejmeeF& ves mJeleb$e uesKeve kees ner
DeHeves peerJeve kee GsMe yevee efueee~ peyeueHegj mes `JemegOee' veece keer meeefnefleke ceeefmeke Heef$ekee efvekeeueer, Iees kes yeeJepeto Je<eeX leke
Gmes eueeee, Deble ceW efJeHejerle HeefjefmLeefleeeW kes keejCe Gmes yevo kejves kes efueS cepeyetj nesvee He[e~ Deveske He$e-Heef$ekeeDeeW cebs Je<eeX leke
efveeefcele He mes mlecYe efueKes efpeveceW `veF& ogefveee' ceW `megvees YeF& meeOees', `veF& keneefveeeB' ceW `HeebeJeeB kee@uece' Deewj `GuePeer-meguePeer',
`keuHevee' cebs `Deewj Devle ceW' Deeefo keeHeer ueeskeefHee ngS~
jeveeSB
nefjMebkej HejmeeF& ves keneefveeeB, GHeveeme Deewj efveyevOe efueKes nQ~ Gvekeer keg HecegKe HekeeefMele jeveeDeeW kes veece nQ
keneveer-mebien nbmeles nQ jesles nQ, pewmes Gvekes efove efHejs, oes veeke Jeeues ueesie, jeveer veeieHeveer keer keneveer~
GHeveeme
le keer Keespe~
efveyevOe-mebien leye keer yeele Deewj Leer, Yetle kes HeebJe Heers, yesF&ceeveer keer Hejle, Heie[bef[eebs kee peceevee, meoeeej kee leeJeerpe,
Jew<CeJe keer efHemeueve, efJekeueebie ee kee oewj, ceeer kens kegcnej mes, eflejer jsKeeSB, Deewj Deble ceW, nce Fke Gce
mes JeeefkeHe nQ, DeHeveer-DeHeveer yeerceejer, ef""gjlee ngDee ieCeleb$e, efve"uues keer [eejer, HeeKeC[ kee DeOeelce Deeefo
kes DeueeJee `HejmeeF& jeveeJeueer', Meer<e&ke mes n KeC[eW ceW mebkeefuele jeveeSB~
mecceeve
meeiej efJeMJeefeeuee cebs cegefkeleyeesOe Heer" kes efveosMeke jns, ceOe HeosMe Meemeve kes efMeKej mecceeve mes mecceeefvele,
meved 1982 ceW meeefnle Dekeeoceer Hegjmkeej mes mecceeefvele efkees iees, peyeueHegj efJeMJeefJeeeuee eje [er.efued
GHeeefOe mes efJeYetef<ele efkees iees~
ee$ee
efJeMJe-Meebefle meccesueve (1962) ceW Yeejleere HeefleefveefOe ceb[ue kes Ske meome kes veeles meesefJeele me keer ee$ee keer~
51
Deve
(LJ-5)
nefjMebkej HejmeeF& keer jeveeDeeW kes DevegJeeo ueieYeie meYeer Yeejleere Yee<eeDeeW Deewj Debiespeer ceW ngS nQ~ ceueeeuece ceW
meJee&efOeke 4 Hegmlekesb Devetefole nQ~
meeefnefleke efJeMes<eleeSb
efnvoer ceW Hesceevo, eMeHeeue, cegefkeleyeesOe Deeefo kes ceeOece mes HeieefleMeerue meeefnle keer Oeeje eueer Dee jner Leer~ Fvekes uesKeve
ceW DeHeves meeceeefpeke JeeleeJejCe kes Heefle mebJesovee, keCee Deewj Heefleyelee Leer~ Fmeer HeieefleMeerue meeefnle keer HejcHeje ceW nefjMebkej HejmeeF&
ves DeHevee meeefnle Hemlegle efkeee~ HejmeeF& mJeelev$beesej Jebie-meeefnle kes Ske cee$e mener ceeeves ceW meMekele nmlee#ej nQ~ Jebie Gvekes
efueS HeefjJele&ve kee meeOeve nw~ yesyeeke neskej efveYeeakelee mes Gvnebsves DeHeveer keuece eueeF& nw~ HejmeeF& ves mee" kes HeMeeled efJeMes<e kej
eflejme" kes yeeo Ske efceMevejer keer lejn efueKevee Meg efkeee Deewj efnvoer Jebie kees Ske veee Deboepe efoee~ efnvoer Jebie kees Ske
mJeleb$e JeefkelelJe efceuee~ Gmes neme mes Deueie kej Ske iecYeerj meeefnle kee opee& Heoeve efkeee ieee~ Jen megefJeOeeHejmle ueesieeW kes cebveesjpeve
kee meeOeve veneR jne~ GvneWves Heee nj efJe<ee Hej keuece eueeF& Deewj yengle ner yeesu[ neskej DeHeveer DemJeerke=efle Jekele keer~ Gvekes
meeLe mencele nesvee ee vee nesvee Ske yeele nw efkebleg Jebie kees efpeme YeeJeYetefce Hej G"ekej Gvnebsves efMeuHe kes vees-vees HeeesieeW mes meeefnle
cebs pees peien efoueeF& Jen YegueeF& veneR pee mekeleer~ Deepe efnvoer keer keesF& Yeer Heef$ekee Jebie kes mlecYe kes efyevee veneR nw, neme-Jebie
kes #es$e mes yeefn<ke=le veneR nw; efkevleg Jebie DeHeves DeeHe cebs Ssmeer meb%ee nw efke efpemes efkemeer Yeer efJeMes<eCe keer DeeJeMekelee veneR nw~ Jebie
keer Ske mJeleb$e meee mLeeefHele ngF& Deewj meeefnle keer meyemes peeoe efleueefceuee osves Jeeueer en efJeOee meeefyele ngF&~ HejmeeF& kees Jebie efueKeves
keer HesjCee Gvekes DeHeves peerJeve SJeb HeefjJesMe mes HeeHle ngF&~ mJeHeer[e ves Gvnbs efkeme Hekeej meceef< keer Heer[e kees Heneeveves-HejKeves keer
JeeHeke mebJesoveelceke o=ef< Heoeve keer, Fmekeer meHeeF& ceW Jes mJeeb kenles nQ `èfHej ceQves osKee, efke ogKeer Deewj Yeer nQ~ Fmemes cesjer mebJesovee
kee efJemleej ngDee~ efHej ceQves osKee efke peerJeve ceW yesno efJemebieefleeeb nQ~ Deveee, HeeKeC[, ue, oescebgneHeve, DeJemejJeeo, Demeecebpeme
Deeefo~ ceQves Fvekes efJeMues<eCe kes efueS meeefnle, oMe&ve, meceepeMeem$e, jepeveerefleMeem$e kee DeOeeve efkeee~ ceQves peevee efke peerJeve keer
mener JeeKee keeue& ceekeme& ves keer nw~ ceveg<e keer efveeefle kees yeoueves Jeeuee meyemes es<" Deewj Debeflece oMe&ve ceekeme&Jeeo ner nw~'' (cesjer
es<" Jebie jeveeSb nefjMebkej HejmeeF&, He=. 6) HejmeeF& peer keer Jebie-o=ef< eeefHe Gvekeer keneefveeeW, GHeveemeeW Deewj efveyevOeeW cebs
meceeve He mes meefJee jner nw efkevleg efveyevOeeW ceW Gvekee Jebiekeej DeefOeke meMekele He mes GYeje nw~ mener ceeeveeW ceW mJeelev$beesej keeue
ner efnvoer Jebie kes efueS meJee&efOeke GHepeeT Yetefce meeefyele ngDee~ Fme oewj cebs nefjMebkej HejmeeF& DeeOegefveke efnvoer Jebie kes Heee&e yeve
kej GYejs~
HejmeeF& ves Jebie kees efnvoer iee cebs Ske me#ece Deewj mJeleb$e efJeOee kes He ceW Heefle<"e efoueeeer nw~ Gvekes iee-uesKeve keer
Ske GuuesKeveere efJeMes<elee en nw efke GvneWves Yeejlesvog-egieerve iee Deewj efJeMes<ekej Jebieelceke efveyevOe uesKeve keer es<" HejcHeje kees
vees efmejs mes DeeefJe<ke=le efkeee Deewj Gmekee keueelceke efJekeeme efkeee~ HejmeeF& peer ves meyemes DeefOeke efveyevOe mJeleb$e efueKes nQ eeefHe
efveeefcele-Deefveeefcele keeueceeW kes He cebs efueKes efveyevOeebs keer mebKee Yeer kece veneR nw~ Fve meye lejn kes efveyevOeeW ceW Yeejlesvogegieerve Jeefkeleiele
efveyevOeeW keer mJebolee kes meeLe-meeLe Hesceevo keer keLeelceke menpelee Deewj HewveeHeveSke meeLe efoKeeeer osles nQ~ Fmekes Deefleefjkele Hewbsmeer
kes vees-vees eLeeLe&Jeeoer Heeesie leLee HeewjeefCeke efceLekeeW Deewj ueeske keLeeDeeW kes meeLe&ke Fmlesceeue ceW HejmeeF& peer pewmeer meHeuelee Meeeo
ner Deve efkemeer uesKeke ceW osKeves kees efceueleer nw~ mcejCeere nw efke efnvoer iee kee pevce meeceepeJeeo efJejesOeer Deeboesueve kes Ske
MeefkeleMeeueer %eeveelceke Dem$e kes He ceW ngDee Lee~ ener veneR, Fme Hewveer keej keer Oeej Ske Deesj eefo meeceepeJeeo meceLe&ke meecevleer
leJeeW Hej Henej kejleer nw, lees otmejer Deesj osMeer HetbpeerJeeo keer cenepeveer meYelee kes efJe Yeer Ke[er ngF& efoKeeF& osleer nw~ nefjMebkej
HejmeeF& kee iee-uesKeve Yeejlesvog, HeleeHe veejeeCe efcee, yeeuecegkegvo iegHle Deewj Hesceevo kes peerJevle peeleere iee keer ner Deieueer efJekeefmele
ke[er nw~ efvejeuee ves Fmeer DeLe& ceW efnvoer iee kees `peerJeve mebieece keer Yee<ee' kene Lee~
52
(LJ-5)
Jebie-uesKeve kes veece Hej nceejs eneb Ske Ssmeer efJeOee kee HemlegeflekejCe ngDee, efpemes ve efveyevOe kene pee mekelee nw Deewj
ve keneveer~ Deepeeoer kes yeeo ner veneR, yeefuke Yeejlesvog egie cebs Yeer Fme lejn keer jeveeSb osKeves kees efceueleer nQ~ nefjMebkej HejmeeF& ves
Yeejleere jepeveerefle kes oesveeW oewj osKeW nQ~ Deepeeoer-HetJe& kes Deeboesueve Deewj mJeeleb$edeesej Yeejle kes meceepe kee GvneWves ienje efJeMues<eCe
efkeee nw~ peneb Ske Deesj Deepe Yeer Ske Deece Yeejleere ce=le ceeveleeDeeW Deewj pe[ mebmkeejeW mes cegkele veneR nes mekee nw, JeneR otmejer
Deesj Yeejleere yegefpeerJeer Yeer Jew%eeefveke o=ef< kees DeHeves peerJeve kee Debie veneR yevee Heeee nw~ mJeeleb$edeesej Yeejleere Heefjo=Me kee ener
#es$e Jebie uesKeve kes Henej kee #es$e nw~ HejmeeF& peer ves HetJe& Heeefuele cegneJejeW kees OJemle kejles ngS meeceeefpeke efJetHeleeDeeW kee yengcegKeer
efe$eebkeve kejkes mJeeleb$edeesej meeefnle kes eefj$e kees yeoueves keer keesefMeMe keer nw~ Fmeer peceerve Hej nceejs mJeeleb$edeesej meeefnle ceW Jebie
kees Ske mJeleb$e efJeOee kes He cebs mJeerke=efle HeeHle ngF& nw~ HejmeeF& peer DeHeves Jebie meeefnle cebs DeHeves mecekeeueerve meceepe keer efJemebieefleeeW
keer ke[er Deeueesevee kejles nQ~ DeHeveer Hewveer Deewj Jew%eeefveke o=ef<keesCe keer Jepen mes Jen osKe uesles nQ efke meceepe ceW keewve meer Jemleg cej
jner nw Deewj keewve meer veeer Jemleg Hewoe nes jner nw~ Gvekes Jebie keer He=<"Yetefce cebs ienjer ceeveJeere keCee efHeer jnleer nw leLee Jebie
ceW neme Deewj efpeboeefoueer mes mejeyeesj mebIe<e&Meerue eefj$e kees HekeeefMele kejleer nw~ en neme Deewj efpevoeefoueer Yeejlesvog egie mes Deepe
leke efvejblej efnvoer peeefle keer Depese Deekeeb#eeDeeW keer Heefleefyecye jner nw~ HejmeeF& peer ves mJeleb$elee kes yeeo Fmeer HejcHeje kee efJekeeme efkeee
nw~ Gvekeer keCee keer Oeeje efpeleveer ienjer nw, Gleveer ner HeJeenegkele Yeer nw, FmeefueS Gvekeer jeveeDeeW cebs nBmeves Deewj meeseves kee meblegefuele
YeeJe-yeesOe Heefjueef#ele neslee nw~
efnvoer ceW Jeibe keer Deepe keer efmLeefle kee meeje ese nefjMebkej HejmeeF& kees peelee nw~ Jeibe kees iebYeerj efJeOee kes He cebs ceveJeeves
ceW meJee&efOeke eesieoeve GvneR kee jne nw~ HejmeeF& kes Jeibe keer Keeme efJeMes<eleeDeeW cebs Gvekeer efJe<ee-Jemleg Hej peyeo&mle Heke[ Deewj Mewueer
kee egerueeHeve nesvee Yeer nw~ Gvekeer jeveeDeeW cebs Jebie keer ceejke #ecelee Deewj Mewueeriele meewvoe& kee DeodYegle mebiece nw~ Gvekes jepevewefleke
JebieeW ceW lees Mewueer kee egerueeHeve Deewj efJemebieefle keer egYeve nw~ Jebie kee meerOee mecyevOe efJemebieefleeeW mes nw~ peerJeve cebs JeeHle efJemebieefleeeB
Jebiekeej kees Jebie efueKeves kes efueS Hesefjle kejleer nQ~ efJemebieefleeeW kes DevegYeJe mes Jebiekeej keer eslevee Hej pees HeYeeJe He[lee nw, Jener
JebieeefYeJeefkele kes He cebs GYejlee nw~ en DevegYeJe efpelevee HeeceeefCeke SJeb ienje nesiee, Glevee ner Jebie meeLe&ke nesiee Deewj HejmeeF&
keer meyemes ye[er efJeMes<elee ner nw DeHeveer DevegYeJepeve HeeceeefCekelee Deewj HeefjJesMeiele efJemebieefleyeesOe kee eLeeLe& efe$eCe kejvee~ Gvekeer Jebie
jeveeDeeW cebs Deeme-Heeme kes peerJeve keer efJemebieefleeebs kee ner Heoe&HeeMe ngDee nw~ nefjMebkej HejmeeF& ves Jebiekeej kes He ceW Jebie keer mecemle
jeveeOeefce&lee kees met#ce He mes Heke[e nw Deewj meYeer DeeJeMeke SJeb DeHesef#ele HeefJeefOeeeW kees DeHeveeee nw~ GvneWves Jebie keer DeHeveer
ceewefueke Mewueer eje Deece Deeoceer keer Heer[e, Gmekes ceve kes DeeJeesMe, Demeblees<e, efJejesOe kees leerKes Oeejoej {bie mes Hemlegle efkeee nw~ Fmeer
DeLe& ceW HejmeeF& kee mecHetCe& uesKeve Deece Deeoceer mes peg[ peelee nw, efpemeceW mJeeleb$eesej Yeejleere JeJemLee kes Heefle leerKes lesJej efJeeceeve
nQ~
HeefleHeee Hee" Heefjee

`DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' HejmeeF& peer kes efveyebOe mebien `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' mes efueee ieee nw~ en Ske meMekele Heleerkeelceke
efveyebOe nw~ Fmeer Jebie-uesKe kes DeeOeej Hej uesKeke ves DeHeves Jebie-mebien kee veecekejCe efkeee nw~ mJeeleb$edeesej Yeejle kes meeceeefpekejepeveerefleke HeefjJesMe ceW JeeHle Ye<eeej, yesF&ceeveer, Demeblees<e, Deelcekesverelee kees ue#e yeveekej Fme Jebie keer jevee keer nw~
Hemlegle Jebie uesKe cebs oes o=Me GYejles nQ~ Ske Me cebs mebYeeble Jeie& kes ueesie nQ pees DeHeveer mebHevvelee mes Demebleg< nQ~ efkemeer
kees DeHeves HesMes-JeeHeej mes meblegef< veneR nw~ pees efpelevee DeefOeke kecee jne nw Gmecebs Glevee ner Deewj peeoe Heeves-keceeves keer Fe yeueJeleer
nes jner nw~ Gvekee Demeblees<e efove-Heefleefove ye{lee pee jne nw~ Ske Deeoceer nw pees 6 kecejs kee Iej yeveeves kes yeeo Yeer FmeefueS ogKeer
53
(LJ-5)
nw efke Gvekee 8 kecejs kee Iej yeveeves kee meHevee Hetje veneR ngDee~ meesefeS peneb ueesieeW kes Heeme efmej efHeeves kes efueS peien veneR nQ,
Jes Kegues Deemeceeve cebs peerJeve peer jns nQ, Ssmes ceW 6 kecejs mes Yeer keesF& mebleg< veneR nw~
otmeje Deeoceer FmeefueS ogKeer nw efke efHeues Je<e& efyekeer 50 npeej keer leguevee ceW Fme Je<e& kesJeue 40 npeej efkeleeyeW HegmlekeeueeeW
kees yeseer nQ~ leermejs Jeefkele kees jesjer ceMeerve Hemebo Dee ieF& nw, Hejvleg ceesveeW ceMeerve ueeves cebs keef"veeF& Dee ieF& nw, FmeefueS Jen ogKeer
nw~ Ske meppeve DeHeves mebmLeeve cebs keee&jle otmejs ueesieeW keer yesF&ceeveer mes yegjer lejn Deenle FmeefueS nQ, keeeWefke Jen Gvekeer lejn yesF&ceeveer
veneR kej Hee jns nQ~ Fve meppeve Hej ieeBOeerJeeoer oMe&ve kee HeYeeJe nw, efpemekees es keesmeles Yeer nw, efpemekes keejCe Jen yesF&ceeveer veneR kej
Hee jns nQ~ otmejs o=Me cebs ceOeJeieeae meceepe kee Ske Deeoceer nefjMebkej HejmeeF& nQ efpevekes Heeme 40 . Yeer veneR nw efpememes Jen efyepeueer
kee efyeue pecee kej mekesb~ uesKeke pewmes Deece Jeefkele keer HejsMeeefveeeb Fve mecHevve ueesieeW kes mece#e keesF& cenJe veneR jKeleer nQ, uesefkeve
uesKeke kes meeceves Fvekeer odce HejsMeeefveeeB Keemeer cenJe jKeleer nQ~ uesKeke eje Fvekeer yeeleeW Hej ieewj kejves mes es Hemevve nesles nQ~
uesKeke ves Fme Deelcekesefvlee, efoKeeJes, meeceeefpeke-DeeefLe&ke Yeso kes ye[s Deblejeue Hej ye[er kee#eHetCe& Mewueer mes Henej efkeee nw~ uesKeke
kes Ske mebYeeble meppeve mes eboe ceebieves kes oewjeve Gkele meppeve kee en kenvee efke ``DeeHekees ebos keer He[er nw, nce lees wkemeebs kes ceejs
cej jns nQ~'' pewmes efJeeej ceW meeceeefpeke kele&Jeebs mes Heueeeve kejves keer yet Dee jner nw~ Ssmes ueesie meeOeve-mecHevve nesles ngS Yeer efmeHe&
`mJe' kes efueS peer jns nQ~ mJeelev$edeesej Yeejle cebs meeceeefpeke cetueeW kee efJeIeve ngDee nw, jepeveerefleke, meeceeefpeke, Jeefkeleiele yegjeFeeW
ves Jeefkele cebs Iej yevee efueee nw~ Deceerjer-iejeryeer kee Deblej efvejblej ye{lee pee jne nw~ Deece Deeoceer keer mecemeeDeeW, ogKeeW kees megveves
Jeeuee keesF& veneR nw~ Fmeer Yeejleere meceepe keer ceeveefmekelee kee met#ce DeJeueeskeve Deewj GmeceW efJeeceeve DeJeJemLee, pe[lee, efJe[cyevee,
efJetHelee Deeefo keer Heesue kees Keesuee ieee nw~ `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' DeHeveer DeefYeJeefkele cebs yesyeeke nesles ngS Yeer ceee&efole Deewj efMe<
nw, Fmekes yeenjer He cesb Jebie nesles ngS Yeer Deebleefjke He iebYeerj nw, efebleveMeerue nw~ eLeeLe& keLeveeW, efJeeejeW, mecemeeDeeW kes efveHeCe
kes keejCe ner `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' meeceeefpeke, meeefnefleke o=ef< mes Deveske DeLeeX kees OJeefvele kejleer nw~ meeLe ner ceveg<e keer Gme
MeeMJele HeJe=efe kee Kegueemee Yeer kejleer nw efpemeceW Jen DeHeveer DeeefLe&ke SJeb meeceeefpeke efmLeefle mes keYeer mebleg< veneR neslee~
HeMve 1. `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer keer cetue mebJesovee kees mHe< kejW~
Gej `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' veeceke Jebie-uesKe cebs nefjMebkej HejmeeF& ves meceepe ceW Hewueer efJemebieefleeeW, efJe[cyeveeDeeW, efJeke=efleeeW,
HeeKeC[, HeoMe&ve, Ye<eeej, ocYe, yesF&ceeveer, Deelcekesverelee Deeefo kee Heoe&HeeMe efkeee nw~ Fme uesKe ceW HejmeeF& kee Hewvee,
leer#Ce Jebie peerJeve keer GOes[-yegve kejlee ngDee peerJeve keer eLeeLe&lee mes mee#eelkeej kejlee nw~ uesKeke Fme Hee" ceW mecHevve
JeieeX kes efJeefYevve nwefmeele Jeeues JeefkeleeeW kes eje eJegefo&ke JeeHle meeceeefpeke Demeceevelee kees met#celee mes GodIeefle kejlee
euelee nw~ pewmes ``Ske peerefJele jnves kee mebIe<e& nw Deewj Ske mecHevvelee kee mebIe<e& nw~ Ske vetvelece peerJeve-mlej ve kej Heeves
kee ogKe nw, Ske Heee&Hle mecHevvelee ve nesves kee ogKe nw~'' en keLeve Fme Hee" kee Jen cegKe efyebog nw pees Deceerj-iejerye
kes yeere keer meeceeefpeke Demeceevelee keer efJe[cyevee Deewj Gme keer Heer[e kees GYeej oslee nw~ Deepe kes YeeweflekeJeeoer egie cebs Deeoceer
efkelevee Deelcekesefvle nes ieee nw, DeHeves eje efveefce&le Demeerce cenJekeeb#eeDeeW keer ogefveee cebs kewo neskej jn ieee nw efpemekes
keejCe Gmekeer meeceeefpekelee `Jeweefkelekelee' ceW yeoue jner nw~ Gmekes meeceeefpeke, ceeveJeere cetue efce jns nQ~ DeeOegefveke ceveg<e
keer Fme ceveesoMee keer Deelebefjke peiele mes pees Peueefkeeeb meeceves Deeleer nQ, Gmecebs Dele=efHle nw, F&<ee& nw, HeeflemHee& nw~ efkemeer
Yeer Jeie& kee Jeefkele DeHeveer nwefmeele mes mebleg< veneR nw~ mecHevve Jeie& kes Jeefkele kees DeHeveer Deceerjer kes keejCe mejkeej kees
`wkeme' osves kee ogKe nw, JeneR ceOeceJeie& kes uesKeke kes Heeme 40 Hees Yeer veneR nw efpememes Jen efyepeueer kee efyeue pecee
54
HeMve 2.
Gej
HeMve 3.
Gej
(LJ-5)
kej mekes~ Ske Hegmleke efJeJeslee kees efHeues Je<e& keer leguevee ceW kece Hegmlekesb efyekeves kee iece nw, Ske Jeefkele 6 kecejeW kes cekeeve
mes le=Hle veneR nw Deewj 8 kecejeW Jeeues cekeeve keer eenle cebs ceje pee jne nw~ Ske ogkeeveoej otmejs ogkeeveoejeW keer yesF&ceeveer
mes yeerceej nw~ JeemleJe ceW peneb iejeryeer nw, DemegefJeOeeSb nQ, Jeneb lees Demeblees<e kee HeveHevee meeceeve HeJe=efe nw, Hejvleg pees mecHevve
Jeie& nQ, GmeceW Demeblees<e kee Hewoe nesvee Kelejs keer Ieber nw, keeeWefke Fme ceveesJe=efe kes keejCe Gmekee mecemle mejeskeej `mJe'
(DeHeves) leke kesefvle nes peelee nw, efpememes efJeefYevve JeieeX keer meeceeefpeke-DeeefLe&ke nwefmeele keer KeeF& efvejblej ienjer nesleer peeleer
nw Deewj veewyele eneb leke HengBe peeleer nw efke ``Fme osMe cebs keg ueesie wkeme keer yeerceejer mes cejles nQ Deewj keeHeer ueesie YegKecejer
mes~'' Fme uesKe ceW FvneR HeefjefmLeefleeeW mes GHepes oo& uesKeke keer mebJesovee yeve kej GYejs nQ~
`DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' ceW ieeBOeerpeer kee GuuesKe efkeme Hemebie ceW ngDee nw?
cenelcee ieeBOeer Ske ceneved peve-veeeke kes meeLe-meeLe ceeveJeleeJeeoer, cetueJeeoer Deewj DeeoMeeX Hej keeece jnves Jeeues egie-Heg<e
Yeer Les~ Gvekee mecHetCe& peerJeve cetueeW, efmeebleeW Deewj DeeoMeeX Hej ner kesefvle jne Lee~ GvneWves meye keneR, efkemeer Yeer JeJemeee
ceW ke[s Heefjece Deewj F&ceeveoejer kee Heeueve kejves Hej yeue efoee Lee~ Jes DeHeves meneesefieeeW Deewj osMeJeeefmeeeW mes Fve vewefleke
cetueebs Hej eueves kee Heyeue Deeien kejles Les~ Jemlegle ieeBOeer peer keer DeHeves efmeebleeW, keLeveer Deewj kejveer ceW meceevelee Deewj
HetCe& meceHe&Ce kes keejCe efveefce&le Gvekeer GppeJeue efJe kees osKekej ner ye[er mebKee ceW ueesieeW ves Gvekes Heefle DeemLee Heke
keer Deewj Gvekes yeleees ceeie& Hej eueves ueies~ Fme Jece cebs yengle ye[er mebKee Gve egJeeDeeW keer Yeer Leer pees DeHeves peesMe, peJeeveer
Deewj Gcebie kees osMe mesJee ceW veeweJej kejves ueies~ uesefkeve mJeleb$elee efceueles ner Yeejleere HeefjefmLeefleeeB lespeer mes yeoueeR~ Fve
yeoueer ngF& HeefjefmLeefleeeW Deewj Yeewefleke peerJeve-ef<eeW kes keejCe ieeBOeer peer kee DeeoMe& ee ieeBOeerJeeo cee$e Ske ueeJee yeve
kej jn ieee nw~ Ye<eeej Deewj yesF&ceeveer kes mece#e ieeBOeerJeeoer oMe&ve Iegves ske jne nw~ Fmemes nesles ceesnYebie kees nefjMebkej
HejmeeF& ves `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' ceW Ske $eemeoer kes He cebs efeef$ele efkeee nw~ efkeleves DeHemeesme keer yeele nw efke efpeme mJeeOeerve
Yeejle keer HeefjkeuHevee keer veeRJe F&ceeveoejer, Heefjece, leeie, HejmHej YeeF&eeje, meceepe-mesJee pewmes cetueebs Hej jKeer ieF&, Gmeer
mJeeOeerve Yeejle kes ueesie Deye ieeBOeerJeeoer cetueeW keer Oeefppeeeb G[e jns nQ~ Fme Hee" cebs Ske Ssmee Jeefkele nw efpemeves ieeBOeer
peer mes mecye Ske mebmLee cebs DeHeveer peJeeveer meceefHe&le kej oer Leer, Deye Gmeves Ske ogkeeve Keesue ueer nw, uesefkeve DeHeves Deesleve
ceW efJeeceeve ieeBOeerJeeoer cetueeW kes keejCe Jen yesF&ceeveer veneR kej Hee jne nw, Deewj otmejs ogkeeveoejeW keer yesF&ceeveer Deewj keceeF&
kees osKekej ogKeer nes jne nw~ Jen otmejeW keer KegMeneueer Deewj mece=ef kees osKekej ieeBOeer peer kees keesmelee nw~ eneb Oeeve
osves keer yeele en nw efke Yeues ner Gme Jeefkele ceW yesF&ceeveer ve kej Heeves Deewj otmejeW keer yesF&ceeveer mes ogKeer nesves keer HeJe=efe
nw, uesefkeve Jen Deblele yesF&ceeveer veneR kej Heelee~ Dele Fme Hee" ceW efeef$ele en Hetje HeefjMe ieeBOeerJeeoer oMe&ve keer peerle
kees jsKeebefkele kejlee nw~ uesKeke mJeeOeerve Yeejle kes ueesieeW kes yeoueles peerJeve-cetueeW, Jeweeefjke HeefjJele&ve Deewj Gvekes yeewefke
mebIe<e& kees efoKeekej Deblele ieeBOeer peer keer Heemebefiekelee kees jsKeebefkele kejlee nw~
wkeme keer yeerceejer mes keee leelHee& nw? DeeMee mHe< kejW~
Deepe nceejs osMe ceW Ske Oevee{de Jeie& Ssmee nw pees `wkeme' osves pewmes mejkeejer keevetve kees DeHeveer Heefle<"e kee Heleerke ceeve
egkee nw Deewj DeHeveer mece=ef kes keejCe DeHeves `wkeme' osves kes DeefveJeee& kele&Je kees ogKe kes He ceW Yegveelee nw efke Jen
wkeme Heer oeveJe mes cej jne nw~ Jen egHeeeHe Fme keece kees Debpeece ve oskej meeJe&peefveke He mes ueesieeW, oesmleeW kes yeere
DeHeves wkeme Heer oo& kees peleelee jnlee nw efpememes Gmekeer Ge nwefmeele kee ueesieeW kees Helee eue mekes~ Gmekeer en JeLee
JeemleJe ceW DeHeveer Oevee{delee kees Heeeefjle kejves keer yeerceejer yeve peeleer nw~
55
(LJ-5)
HeMve 4. uesKeke keewve-meer yeerceejer mes cejvee eenlee nw?

Gej uesKeke mece= ueesieeW keer mece=ef mes DeeMee&eefkele nw efke Jes efkeleves YeeieMeeueer nQ pees wkeme keer yeerceejer mes cej jns nQ~
Deveske Deece ueesieebs keer lejn uesKeke keer Yeer en DeefYeuee<ee nw efke Jen Yeer wkeme keer yeerceejer mes ieefmele neskej cejs~ Gmekeer
en Yeer Fe nw efke cejves kes yeeo Gmekee Meeske-meceeeej DeKeyeejeW cebs Hes efpemeceW efueKee ieee nes efke Jen efnvoer kee Henuee
uesKeke nw pees wkeme keer yeerceejer mes ceje~ uesefkeve uesKeke keer en keuHevee legjble eLeeLe& keer peceerve Heke[ uesleer nw Deewj Jen
kenlee nw efke Gmekes pewmes Deece ueesie lees efveceesefveee, keeueje mes cejles nQ, wkeme keer yeerceejer Gvekes Yeeie ceW keneb efueKeer nw~
uesKeke keer en Fe, DeeefLe&ke efJe<ecelee keer ienjeF& kees ye[er eLeeLe&lee mes efeef$ele kej osleer nw~ mece= ueesieeW keer wkeme osves
keer keneveer Deewj uesKeke keer wkeme keer yeerceejer mes ieefmele nesves keer ueeuemee JeemleJe ceW Ske Deesj efJeueeefmelee keer Heleerke nw,
lees otmejer Deesj iejeryeer mes mece=ef kes efueS mebIe<e& keer meteke nw~ mebYeeble Jeie& Deewj Deecepeve keer wkeme Heer DeefYeuee<ee
nceejs Demeblegefuele meceepe keer keueF& Keesue kej jKe osleer nw~
HeMve 5. `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' Jebie uesKe kes Meer<e&ke keer meeLe&kelee Hej efJeeej keerefpeS~
Gej Deepe kes DeeOegefveke oewj kes ceveg<e keer cenlJeekeeb#eeSb Fleveer Heyeue Deewj efJemle=le nes egkeer nQ efke Jen Gvekeer Hetefle& kees ner
DeHeves peerJeve kee ue#e mecePe yew"lee nw~ keefleHee FvneR keejCeebs mes DeeOegefveke oewj kee ceveg<e Deelcekesefvle neslee euee ieee
nw~ Gmekee mecemle efebleve, keee&-JeeHeej, JeJenej DeHeveer meeceeefpeke-DeeefLe&ke nwefmeele kees Ge yeveeves, yejkejej jKeves ceW
Yeer HeueerYetle neslee nw~ efHej eens Jen Ge Jeie& nes, ceOece Jeie& nes ee efvecve Jeie& nes, keesF& Yeer DeHeveer nwefmeele mes mebleg<
veneR nw~ efJeMes<eleewj mes Ge Jeie& lees DeHeves DeeefLe&ke keejesyeej kees ueskej keg peeoe ner efebleveMeerue nw~ Fme Hee" ceW efeef$ele
Hegmleke efJeJeslee, ogkeeveoej, 6 kecejeW Jeeues cekeeve ceeefueke, jesjer ceMeerve kes ceeefueke pewmes mecHevve ueesieeW keer ener efeblee
nw efke Gvekees DeHesef#ele ueeYe veneR efceue Heeee nw~ lees otmejer Deesj Jes Deece ueesie Yeer nQ pees wkeme keer yeerceejer mes ieefmele neskej
DeHeveer iejeryeer mes gkeeje eenles nQ~ FvneR ceveesYeeJeebs kees DeHeveer-DeHeveer yeerceejer kene ieee nw Deewj Fmeer efJeMes<elee kees OJeefvele
kejves kes efueS Fmekee Heleerkeelceke Meer<e&ke jKee ieee nw `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer~' Fme Meer<e&ke mes en OJeefvele neslee nw efke
ceveg<e keYeer Yeer DeHeves meeceeefpeke-DeeefLe&ke mlej mes mebleg< veneR neslee nw Deewj GmeceW efveefnle Ge cenJeekeeb#eeSb ner Demeblees<e
kees pevce osleer nw~ `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' Meer<e&ke DeHeveer meebkeseflekelee ceW efHes DeLe& Deewj cece& kees Hetjer mebJesoveMeeruelee kes
meeLe OJeefvele kejlee nw, Deewj DeHeves Deboj meceeefJe< efJeefYevve JeieeX keer ceeveefmekelee kes meeLe Hetje veee kejlee nw~ `He' Deewj
`DeLe&' keer ef< mes en Meer<e&ke HejmHej Ske-otmejs mes peg[s ngS nQ, Ske otmejs kes Hetjke nQ~ Meer<e&ke kees He{les ner Hee" kee
`Leerce-Heeespeve' Deewj Gmecebs efHes JebieeLe& kee yeesOe nes peelee nw, Jen Yeer yeiewj efkemeer yeewefke peefuelee kes~ Jemlegle `DeHeveerDeHeveer yeerceejer' Meer<e&ke ve efmeHe& efMeuHe-keuee keer o=ef< mes HeYeeJeMeeueer nw yeefuke meeceeefpeke eslevee kes meewvoe& mes Yeer mejeyeesj
nw~
HeMve 6. `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' ceW uesKeke ves efkeve-efkeve ueesieeW Hej Jebie efkeee nw?
Gej meJe&HeLece uesKeke eboe ve osves Jeeues Ske Jeefkele Deewj mJeeb Hej Jebie kejlee nw~ eboe ve osves Jeeues meppeve uesKeke mes kenles
nQ ``DeeHekees evos keer He[er nw, nce lees wkemeebs kes ceejs cej jns nQ~'' Fmekes yeeo uesKeke meeselee nw efke `ògKe Yeer kewmeskewmes nesles nQ~ DeHevee-DeHevee ogKe Deueie neslee nw~ Gvekee ogKe Lee efke wkeme ceej jne nw~ DeHevee ogKe nw efke HeeHeea ner
veneR nw efpememes DeHeves kees Yeer wkeme mes cejves kee meewYeeie HeeHle nes~ nce kegue 50 Heee eboe ve efceueves kes ogKe mes cejs
pee jns Les~'' efkeleveer ye[er efJe[cyevee nw efke Gkele meppeve DeHeveer mece=ef kes keejCe wkeme os mekeles nQ, Hejvleg efkemeer meeceeefpeke
56
(LJ-5)
keee& nsleg ebo Lees[s mes Hees ebos kes He ceW veneR os mekeles~ Fme ceeveefmekelee Hej Henej kejles ngS uesKeke DeHeveer iejeryeer
Deewj 50 Hees eboe ve efceueves keer ueeeejer Hej Yeer Jebie kejlee nw~ uesKeke mJeeb keer nwefmeele Deewj Gkele meppeve keer
ceeveefmekelee Hej Jebie kejves mes Demeblegefuele meceepe kee HeefjMe meeceves Deelee nw~ Jebie yeeCe kee Deieuee efveMeevee nw ieeBOeer
peer kes veece mes eueves Jeeues Heefle<"eve cebs keece kejves Jeeues Ske meppeve, pees DeHeveer egJeeJemLee mes ner ieeBOeerJeeoer nes iees Les~
Hejvleg DeHeves Hej ieeBOeerJeeo kes HeYeeJe kes keejCe Jen Heefle<"eve ceW keece kejves Jeeues Deve ueesieeW pewmes yesF&ceeveer veneR kej Hee
jns Les efpemekes keejCe ogKeer Les~ Gkele meppeve keer Fme yeerceej ceeveefmekelee Hej Jebie Henej kejles ngS nefjMebkej HejmeeF& efueKeles
nQ ``Deiej Heefle<"e kee veece keg Deewj nes peelee lees Jen Yeer DeewjeW pewmee kejlee Deewj mJemLe jnlee~ ceiej ieeBOeer peer ves Gmekeer
efpeboieer yejyeeo keer Leer~ ieeBOeer peer efJeveesyee YeeJes pewmeeW keer efpeboieer yejyeeo kej iees~'' keneb lees Gme meppeve kees yesF&ceeveeW
kes yeere keece kejles ngS DeHeveer F&ceeveoej efJe kes keejCe ieewjJeeefvJele nesvee eeefnS Lee, uesefkeve Jen DeHeveer F&ceeveoejer kes
keejCe DeefOeke Heee ve kecee mekeves kes keejCe ogKeer Lee, yeerceej Lee~ Gmekeer Fme ceeveefmeke kecepeesjer Deewj TneHeesn keer
ceveesoMee Hej Henej kejkes uesKeke mJeleb$e Yeejle ceW JeeHle Ye<eeej, efjMJeleKeesjer, yesF&ceeveer, F&<ee& Fleeefo meeceeefpekeJeweefkeleke yegjeFeeW kees meeceves ueelee nw~ Fmeer Jece cebs Ske Me Jen Yeer GYejlee nw efpemeceW uesKeke kes Heeme Gmekes leerve mecHevve
nwefmeele Jeeues efce$e yew"s nQ pees DeHeves-DeHeves ogKeeW kees yelee jns nQ~ Ske efce$e kee ogKe en Lee efke Gmeves Dee" kecejeW kee
Iej yeveeves keer eespevee yeveeF& Leer, uesefkeve HewmeeW keer lebieer kes keejCe 6 kecejs ner yeveJee mekee~ otmejs Hegmleke efJeJeslee efce$e kee
en ogKe nw efke Gmeves efHeues Je<e& 50 npeej Hees keer Hegmlekesb Hegmlekeeueeebs kees yeseer LeeR~ Fme Je<e& 40 npeej Hegmlekesb efyekeves
Hej ogKeer nQ~ FvneR Hegmleke efJeJeslee efce$e kes Heeme uesKeke ves DeHeveer 100 Hegmlekesb jKe oer Leer, Hejvleg Hegmleke efyekeves kes yeeo
Yeer uesKeke kee Hewmee venerb osles nQ~ uesKeke eje Hees ceebieves Hej uesKeke Hej Ssmes nBmeves ueieles nQ pewmes Jen neme jme Hewoe
kej jne nes~ leermejs efce$e kee en ogKe nw efke Gvekees jesjer ceMeerve Hemebo Dee ieF& nw, Hejvleg Deye ceesvees ceMeerve ueeves ceW keef"veeF&
Dee jner nw~ Fve meyekes ojceeve uesKeke Yeer ogKeer nw efke Gmekes Heeme 40 Hees Yeer veneR nw efpememes Jen efyepeueer kee efyeue
pecee kej mekes~ uesefkeve efce$eebs kees DeHevee-DeHevee ogKe uesKeke kes ogKe mes peeoe Yeejer ueielee nw Deewj Jes eenles nQ efke uesKeke
Yeer Gvekes ogKe mes ogKeer nes~ efce$eebs kes Fme mJeYeeJe mes uesKeke ogKeer neskej kenlee nw ``keee ^spe[er nw ceveg<e peerJeve keer,
efke cekeeve kegue 6 kecejesb kee jn peelee nw~ Deewj kewmeer efveo&e en ogefveee nw efke efmeHe& 40 npeej keer efkeleeyeW Kejeroleer
nw~ kewmee yegje Jekele Dee ieee nw efke ceesvees ceMeerve ner veneR Dee jner nw~ Jes leerveeW Hemevve nQ efke ceQ Gvekes ogKeeW mes DeeefKej
ogKeer nes ner ieee~ lejn-lejn kes mebIe<e& ceW lejn-lejn kes ogKe nQ~ Ske peerefJele jnves kee mebIe<e& nw Deewj Ske mecHevvelee kee
mebIe<e& nw~ Ske vetvelece peerJeve-mlej ve kej Heeves kee ogKe nw, Ske Heee&Hle mecHevvelee ve nesves kee ogKe nw~ Ssmes ceW keesF& DeHeves
ges ogKeeW kees ueskej kewmes yew"s?'' Fve Deelcekesefvle ueesieeW Hej Henej kejles ngS nefjMebkej HejmeeF& Gme ceveesJe=efe kees HekeeefMele
kejles nQ efpemeceW mebYeeble ueesie DeHeves odce ogKe kees Deece pevelee kes ogKe pewmee ceevekej meYeer mes Heee&Hle menevegYetefle keer DeHes#ee
jKeles nQ~
HeMve 7. `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' kes Yee<eeiele efJeMes<eleeDeeW Hej HekeeMe [eefuees~
Gej `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' keer Yee<eeF& mebjevee Deefleere SJeb Deetke nw~ meerOeer-meeoer Yee<ee cesb JeJelee GlHevve kejvee DemeeOeejCe
meeOevee keer DeHes#ee jKeleer nw~ `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' Jebie uesKe keer Yee<ee Deleble mejue SJeb HeJeenHetCe&, JeeJeneefjke Deewj
menpe nw~ Fme Jebie efveyevOe kee Heleske Meyo Jebie kee Heg efuees ngS nw~ Heee leerKeer leLee Hewveer nesles ngS Yeer Fmekeer
Yee<ee Jebie-kee#e mes Deesle-Heesle nw~ Fme Jebie-efveyebOe keer Yee<ee cebs lelmece (Heefle<"eve, mecemle, ieewjJeeefvJele, cenJeekeeb#ee,
efeefkelmee-Heefle, HeLece, HeeCe, Ieeleke, mJeemLeJe&ke, Deblele Deeefo), Debiespeer (wkeme, SueesHewLeer, efveceesefveee, keeueje,
57
(LJ-5)
ceMeerve, ^spe[er, [ekej, kewbmej, HeeHeea, efyeue Deeefo), Got& (yeerceejer, yesF&ceeveer, DeeefKej), osMepe MeyoeW (geer, Deeser, ue)
kee Deleble jeveelceke Fmlesceeue ngDee nw~ Fve mecemle MeyoeW ves efJeJese Jeibe uesKe kees ve efmeHe& peceerveer nkeerkele mes pees[
efoee nw yeefuke HeefjHekeJelee mes Jebie keer Deblejelcee kee efJekeeme Yeer efkeee nw~ efJeJese Jebie-efveyebOe kes Jeekee ess Hejvleg
`veeJeke kes leerj' meceeve iebYeerj ees kejves Jeeues nQ~ Fme efveyebOe cebs Deveske Jeekee Ssmes nQ pees uesKeke keer met#ce-efvejer#eCe Meefkele
Deewj meeceeefpeke efeblee kees Deleble menpelee mes Jekele kej osles nQ~ Ssmes JeekeeeW cebs uesKeke keer Jebie Meefkele Ketye efveKej
kej Deeleer nw~ pewmes
``yeerceeefjeeb yengle osKeer nQ efveceesefveee, keeueje, kewbmej efpevemes ueesie cejles nQ~ ceiej en wkeme keer kewmeer yeerceejer nw efpememes
Jes cej jns Les~ Jes Hetjer lejn mes mJemLe Deewj Hemevve Les~ lees keee Fme yeerceejer ceW cepee Deelee nw? en Deer ueieleer nw, efpememes
yeerceej leie[e nes peelee nw~ Fme yeerceejer mes cejves ceW kewmee ueielee nesiee? Depeerye jesie nw en~ efeefkelmee efJe%eeve ceW Fmekee
keesF& Fueepe veneR nw~ ye[s-mes-ye[s [e@kej kees efoKeeFS Deewj keefnS en Deeoceer wkeme mes cej jne nw~ Fmekes HeeCe yeee
ueerefpeS~ Jen kensiee- Fmekee nceejs Heeme keesF& Fueepe veneR nw~ uesefkeve Fmekes Yeer Fueepe kejves Jeeues nesles nQ, ceiej Jes SueesHewLeer
ee nesefceeesHewLeer He{s veneR nesles~ Fmekeer efeefkelmee-Heefle Deueie nw~ Fme osMe ceW keg ueesie wkeme keer yeerceejer mes cejles nQ
Deewj keeHeer ueesie YegKecejer mes~''
Jebiekeej HejmeeF& ves keg vees cegneJejebs kees Yeer ie{e nw~ efpememes Fme Jebie-efveyevOe keer Yee<ee keer Henejke Meefkele keeHeer ye{
ieF& nw~ yeere-yeere ceW pewmes ner DeJemej efceuelee nw, Jes keLeve kees ceeefce&ke Deewj HeYeeJekeejer yeveeves kes efueS GHeegkele keneJeleeW
Deewj cegneJejebs kee meeLe&ke Heeesie kejles nQ~ pewmes, `òtmejeW keer yesF&ceeveer mes ceje peelee Lee~ DeHeveer yesF&ceeveer HeeCeIeeleke veneR
nesleer, yeefuke mebece mes meeOeer peees lees mJeemLeJe&ke nesleer nw~ keF& HeefleJeleeSb otmejer DeewjleeW kes kegueeHeve keer yeerceejer mes
HejsMeeve jnleer nw~'' mHe< nw efke Fme lejn keer meMekele Yee<ee Mewueer kes Heeesie mes meeceeefpeke efJemebieefleeeW kes efe$e Deewj DeefOeke
GYejles nQ, DeefOeke mebHes<eCeere yeve peeles nQ~ HejmeeF& pees DevegYeJe kejles nQ, osKeles nQ, Gmekees ye[er mejuelee mes DeHeveer Devet"er
Yee<ee-Mewueer mes Jekele kej osles nQ~ Fme mlej Hej Deekej Gvekeer Yee<ee-Mewueer Deece peve-peerJeve keer Deekeeb#ee, nleeMee,
Heen mes mebHe=kele nes peeleer nw~ Dele `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' ve efmeHe& efJe<ee-Jemleg, efJeeej, Leerce keer ef< mes meMekele
nw, yeefuke Goee Yee<ee-Mewueer kes iegCe mes Yeer DeesleHeesle nw Deewj efpeme jevee cebs Leerce, efJeeej ee Yee<eeF& mebjevee keer HejmHej
Deeefelee jnleer nw, Jen jevee nj mlej mes es<" nes peeleer nw peerJeble nes peeleer nw~ `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' cebs GHeeg&kele es
meYeer iegCe efJeeceeve nQ, pees Fmekeer jeveelcekelee kees Deewj DeefOeke cetueJeeve yeveeles nQ~
Yee<ee mecyevOeer eMve

HeMve 1. efvecveefueefKele MeyoeW kees Jeceevegmeej efueefKeS
yeerceejer, efJeMes<elee, cenJeekeeb#ee, F&<ee&, kee&Je, ogKe, yesF&ceeveer, Heefle<"eve, ueeuemee, efyepeueer~
Gej F&<ee&, kee&Je, ogKe, Heefle<"eve, efyepeueer, yeerceejer, yesF&ceeve, cenJekeeb#ee, ueeuemee, efJeMes<elee~
HeMve 2. efvecveefueefKele MeyoeW kees Meg He ceW efueefKeS
efyeceejer, cenJekeeb#ee, leie[e, Hejmevve, yebOet, Jebie, JejCeve, efyeveeso, cemeerve, DeoMe&
Gej yeerceejer, cenJekeeb#ee, leie[e, Hemevve, yebOeg, Jebie, JeCe&ve, efJeveeso, ceMeerve, DeeoMe&~
58
(LJ-5)
HeMve 3. efvecveefueefKele MeyoeW ceW DeeJeMekeleevegmeej eespeke efevn ueieeFS

Jebie efJeveeso, lejn lejn, yengle yengle, DeHevee DeHevee, HeLece uesKeke, efnboer meej, YegKecejer, ye[s mes ye[s, efeefkelmee Heefle~
Gej Jebie-efJeveeso, lejn-lejn, yengle-yengle, DeHevee-DeHevee, efnvoer-mebmeej, ye[s-mes-ye[s, efeefkelmee-Heefle~
HeMve 4. efvecveefueefKele cegneJejeW kee DeLe& mHe< kej DeHeves JeekeeeW ceW Gvekee Heeesie keerefpeS
Gej (i) YeeBHe peeveemecePe peevee
megOee ves DeHeveer efce$e kes neJe-YeeJe osKekej ner Gmekeer HejsMeeveer kees YeeBHe efueee~
(ii) ue peeveen peevee, eues peevee
megOeebMeg kes yeneveeW kes yeeJepeto efJeJece JeneB mes veneR uee, DeHeves HeS ueskej ner ieee~
HeMve 5. efvecveefueefKele JeekeeeW kees Meg He ceW efueefKeS
Gej (i) nce Gvekes Heeme evos ceeBieves ieee Lee~
nce Gvekes Heeme eboe ceeBieves iees Les~
(ii) Jes Hetjer lejn mJemLe Deewj Hemevve Lee~
Jes Hetjer lejn mJemLe Deewj Hemevve Les~
(iii) ceQ Gve pewmes ner yeerceej nesvee eenlee ntB~
ceQ Gve pewmee ner yeerceej nesvee eenlee ntB~
(iv) Ske peerefJele jnves kes mebIe<e& nw Deewj Ske mecHevvlee kes mebIe<e& nw~
Ske peerefJele jnves kee mebIe<e& nw Deewj Ske mecHevvlee kee mebIe<e& nw~
(v) ceQ Gvekes ogKeer mes ogKe veneR neslee~
ceQ Gvekes ogKe mes ogKeer veneR neslee~
(vi) DeHeves Yeeie ceW lees geer efyeceeefjeeW mes cejvee ner efueKee nw~
DeHeves Yeeie ceW lees geer yeerceeefjeeW mes cejvee ner efueKee nw~
HeMve 6. efvecveefueefKele MeyoeW kes
Gej (i) mJemLe
(ii) yesF&ceeveer
(iii) mecHevve
(iv) meppeve
(v) keef"ve
(vi) DeeMee
(vii) ogKeer
(viii) Fueepe
(ix) leie[e
efJeueesce efueefKeS
DemJemLe
F&ceeveoejer
efJeHevve
ogpe&ve
mejue
efvejeMee
megKeer
ueeFueepe
kecepeesj
59
(LJ-5)
(ix) THej G"ves keer cegmeeryele

(Mejo peesMeer)
[e@. efovesMekegceej iegHlee

efHee efJeeeLeea
DeeMee nw DeHeves Hee"deJece ceW efveOee&efjle Hee"deHegmleke ceW mes GHeeg&kele uesKe Deer lejn He{ efueee nw~
Deye Fme Hee" kees He{kej DeeHe efvecveefueefKele kej mekesbies
uesKeke keer efJeeej #ecelee Deewj Jebie-uesKeve keer Mewueer kee Heefjee efueKe kejWies~
u uesKe kee meejebMe He{kej HecegKe yeeleeW kee GuuesKe kej mekesbies~
u efJeefYevve DevegsoeW kes DeeOeej Hej lejn-lejn kes HeMveeW kee Gej efueKe mekesbies~
u met$eelceke keLeveeW kee DeeMee mHe< kej mekesbies~
u Devegso-efJeMues<eCe ceW Yee<ee Deewj JeekejCe mebyebOeer %eeve kee DeYeeme kej mekesbies~
u
1.
DeHeveer jeveelceke, uesKeve-#ecelee kee efJekeeme kej mekesbies~
uesKeke Heefjee
keee DeeHe peeveles nQ efke efnvoer-meeefnle ceW DeeOegefveke egie kes meeefnlekeejeW ves efnvoer keer iee-efJeee kees Deveske efJeMes<eleeDeeW,
efJeefJeOeleeDeeW Deewj Deveske JeCe&ve-MewefueeeW mes mepeeee nw? efnvoer kes neme keefJe-uesKekeebs mes Yeer DeeHe Heefjefele neWies~ efkevleg keesjs nBmeercepeeke pewmeer JeCe&ve-Mewueer kes yeueHej mJemLe Deewj mees meeefnle kee efvecee&Ce keYeer veneR nes mekelee~ FmeefueS mecee-mecee Hej Ssmes uesKekeeW
kee Goe ngDee efpevneWves neme kes meeLe-meeLe Jebie keer efleueefceueeleer Oeej mes meceepe ceW ceeveJeere efJeeejeW keer MegDeele keer~
Fme ke[er ceW DeeHeves keyeerjoeme, YeejleWog nefjMev, Hesceebo, efvejeuee Deeefo meeefnlekeejeW kee veece megvee nw~ DeeOegefveke egie
ceW Ke[er yeesueer efnboer iee kees neme-Jebie keer efJeMes<e Heneeve osves Jeeues meeefnlekeejeW cebs nefjMebkej HejmeeF& Deewj Mejo peesMeer pewmes
uesKekeeW kee efJeMes<e mLeeve nw~ eneB nce DeeHekees Heefme Jebiekeej Mejo peesMeer kee mebef#eHle Heefjee oskej Gvekes GHeeg&kele uesKe kees
mecePeves-mecePeeves keer keesefMeMe kejWies~
ceOe HeosMe kes Gppewve veiej ceW 21 ceF& meved 1931 ceW pevce uesves Jeeues Mejo peesMeer nesMe mebYeeueles ner keeJe-ieesef<"eeW
Deewj He$e-Heef$ekeeDeeW cebs DeHeveer JebieHejke iee-jeveeDeeW kees He{ves Deewj HekeeefMele kejves ueies Les~ Fboewj kes owefveke He$e `veF& ogefveee' cebs
Ske Jebie mlecYe `HeefjJecee' ceW efueKevee DeejcYe efkeee Lee~ Oeerjs-Oeerjs Jes ceeref[ee, jbiecebe, otjoMe&ve Deewj efHeuce Deeefo meYeer #es$eeW ceW
ueeskeefHee ngS~ Fmekes efueS GvnW Deveske Hegjmkeej Deewj mecceeve HeeHle ngS~ pewmes 1983 ceW èkeuueme' Hegjmkeej Deewj 1990 ceW Yeejle
60
(LJ-5)
mejkeej kee `Heodceeer' mecceeve~ GvneWves `veJeYeejle eFcme' ceW `Heefleefove' veece mes efveeefcele mlecYe Yeer efueKee~ Gvekeer HecegKe Hegmlekesb
efvecveefueefKele nQ
efveyebOe-mebien èLeemebYeJe', `peerHe Hej meJeej FefuueeeB', `nce Ye<ve kes Ye< nceejs', è$e le$e meJe&$e', èfleuemce' Deeefo~
veeke
`Ske Lee ieOee', `DebOeeW kee neLeer'~
Mejo peesMeer keer Jebieelceke jeveeDeeW kees mecePeves kes efueS Gvekeer uesKeve-Mewueer keer efvecveefueefKele
efJeMes<eleeDeeW kees peevevee yengle pejer nw
u
Gvekeer jeveeDeeW ceW TBe-veere, Oeveer-efveOe&ve, meJeCe&-DeJeCe&, HeBtpeerHeefle Deewj meJe&neje, {eWieer Deewj leHemJeer Deeefo Jeie& kes Yeerlej efHeer
Demeefueele kees HeieefleMeerue {bie mes GYeeje ieee nw~
u
ieueer-me[er meeceeefpeke, Oeeefce&ke, peeefleHejke Deewj jerefle-efjJeepe Hejke ceeveleeDeeW leLee efyeKejles nggS peerJeve-cetueeW kes Heefle efeblee Deewj
JeesOe efoKeueeF& He[lee nw~
u
peerJeve-JeJenej ceW GHeeesefieleeJeeo, efoKeeJeeyeepeer, DeJemejJeeo Deewj cegKeewe Hejke peerJeve-ef< kee Heoe&HeeMe kejves ceW meHeuelee
HeeF& nw~
u
Gvekeer jeveeSB He{kej Helee euelee nw efke Jes meenmeer, efveYeeake Deewj vjefnle jeveeMewueer Deewj efJeeejOeeje kes Jebiekeej Les~ Gvekes
efebleve, keee& Deewj DeefYeJeefkele ceW Demebieefle ee DevleefJe&jesOe keYeer veneR efoKeueeF& He[lee~
u
Jes DeHeveer jeveeDeeW ceW Deveske lejn mes efYevve-efYevve efJeJejCe oskej leeefke&kelee Deewj Jeeve-JeJelee kee DeemJeeo osles nQ~ Gvekeer jeveeDeeW
ceW mejuelee, menpelee Deewj HeJeenceelee ncesMee yeveer jnleer nw~ HeefjCeecele meeceeve-mes-meeceeve yegefJeeues Jeefkele kees Yeer Gvekes
MeyoeW kes Yeerlej efHes Demeueer YeeJe Deewj efJeeejmet$e kees mecePeves ceW osj veneR ueieleer~
u
Mejo peesMeer keer ueeskeefHeelee FmeefueS Yeer DeefOeke Leer keeeWefke Jes pevemeeceeve keer yeele kees Deece yeesueeeue keer Yee<ee-Mewueer ceW
kene kejles Les~ efpemeceW ueeske Meyoebs, ueeske cegneJejeW, ueeske-<ebleeW Deewj Deve efkemmes-keneefveeeW eje Jebie keer Oeej kees lespe yeveeee
peelee Lee~ Gve uesKeeW ceW HeleerkeeW kee efvecee&Ce Yeer Gvekee DeHevee ngDee kejlee Lee~
u
Mejo peesMeer kes Jebie uesKe FmeefueS Yeer cenJeHetCe& nQ keeeWefke GveceW neme Deewj Jebie keer lespe egYeve kes yeeo iecYeerj He
mes efJeeej kejves Hej cepeyetj nesvee He[lee nw~ ener efebleve-HeefJeee efkemeer Yeer Jebie-uesKeke keer meHeuelee keer efveMeeveer yeleeF& peeleer
nw~
DeeHekes Hee"deJece ceW efveOee&efjle `THej G"ves keer cegmeeryele' Jebie uesKe peesMeer peer kes Heefme efveyebOe-mebien èLeemecYeJe'
ceW mebkeefuele nw~ Fme uesKe kees DeejcYe mes Deble leke Ske yeej efHej He{ ueerefpeS~ DeeHekees ueiesiee efke `nJeeF& ee$ee' Deewj `jsueee$ee'
pewmes meeceeve efJe<ee Hej Yeer GvneWves oesveeW kes DevleefJe&jesOeeW kees yengle Hewveer ef< mes nceejs meeceves jKee nw Deewj Fme efJe<ee kes ceeOece
mes nce meyekees DeHeves Yeerlej PeeBkekej osKeves kes efueS Hesefjle efkeee nw~
2. uesKe kee meejebMe

uesKeke ves DeHeveer jsueee$ee Deewj nJeeF& penepe keer ee$ee ceW nesves Jeeues efJeefYevve DevegYeJeeW mes Fme Jebie uesKe kee DeejcYe
efkeee nw~ Gvekee kenvee nw efke Henues leermejs opex kes Deewj Deye otmejs opex kes ef[yyes ceW yew"kej peerJeveYej jsue ee$eeSB kejlee jne ntB
keeeWefke ceQ DeHeveer nwefmeele kees peevelee ntB~ Ske yeej nJeeF& penepe mes ee$ee kejveer He[er lees yengle DeHee ueiee~ jsue kes ef[yyes Deewj
HuesHeece& Hej lejn-lejn kes ueesie, Gvekeer yeesueer-Yee<ee, Gvekes HenveeJes, Gvekes mJeYeeJe Deeefo Des-yegjs Deveske DevegYeJe cegPes DeHeveer ueeske
61
(LJ-5)
mebmke=efle kes DeefYevve Debie ueieles Les Hejvleg nJeeF& penepe ceW ee$ee kejles mecee THej G[ves ceW nceW DeewHeeeefjkelee kee veeke kejvee He[lee
nw~
jsue ceW yew"eves kes efueS Deeves Jeeues eej-oesmle-efjMlesoejebs keer Yeer[ Yeer yengle menpe Deewj DeHevesHeve keer Peueke osleer nw efkebleg
nJeeF& penepe cesb yew"eves kes efueS keesF& veneR Deelee keeeWefke Gvnbs nJeeF& penepe kes vepeoerke Yeer veneR peeves efoee peelee~ FmeefueS efJeoe
kejves keer ueeske-mebmke=efle Yeer eneB kece efoKeueeF& He[leer nw~ Fmekes yeeo peesMeer peer nJeeF& penepe Deewj jsue kes ef[yyes ceW yew"ves keer JeJemLee
kee JeCe&ve kejles ngS kenles nQ efke jsue ceW lees ueesie Deeceves-meeceves yew"les nQ, lejn-lejn keer yeeleW kej mekeles nQ, ieHHe ueiee mekeles nQ~
mecee Deer lejn yeerle peelee nw~ Deewj eefo keesF& egJeleer meeceves Jeeueer meer Hej yew"er nes lees Gmes osKeles ngS ee keYeer-keYeej Gmemes
yeele kejles ngS Yeer Dee ueielee nw efkebleg nJeeF& penepe ceW lees meye efLeesj ceW efmevescee osKeves Jeeues oMe&keeW keer lejn Ske otmejs kes
Heers yew"les nQ~ ues-oskej Ske-oes SDej nesmsme ner meeceves Ke[er ngF& efoKeueeeer He[leer nQ efpevemes keYeer-keYeer vepejW efceue peeves Hej Gvekeer
DeewHeeeefjke cegmkeeve Yej Peueke peeleer nw~ keeeWefke Jen lees meYeer kees osKekej cegmkejeves kes efueS cepeyetj nQ~
ee$ee meceeHle nesves Hej Jes SDej nesmsme vecemles kejkes OeveJeeo oskej ee$ee keer MegYekeeceveeSB kejleer nQ efkevleg peye jsueee$ee
Kelce nesleer nw lees ef[yyes mes Glejves kes efueS Oekekes-cegkekes, kegefueeebs keer jsueceHesue, yeenj efke ewkej keer Meke mes Ietjleer ngF& efveieenW
Kejeye ueieleer LeeR efHej Yeer meye keg peevee-Heneevee-mee pej ueielee nw~ efkebleg nJeeF& penepe ceW Heeske kee Keevee-Heervee, cemleer mes yew"ves
ceW cepee Deelee nw Hej Glejles mecee efJeoeF& meteke Meyo Deewj DeewHeeeefjke cegmkeeve osKekej ogKe Yeer neslee Lee keeeWefke keesF& efJeoe nes
jne nw Deewj Jes nBmekej Gmes efJeoe kej jner nQ~ en Yeer keesF& efMe<eeej ngDee? FmeefueS uesKeke nJeeF& ee$ee kees Yeejleere-HeefleYee
Deewj mebmke=efle kes efyeukegue Gue ceevelee nw~
nJeeF& penepe ceW Ske yeej He[esmeer mes yeele kejves keer keesefMeMe keer lees SDej nesmsme keeve ceW "tBmeves kes efueS F& Deewj cegBn
yebo jKeves kes efueS e@Heer os ieF&~ yengle Depeerye ueiee~ ve efkemeer keer megve mekees ve keg yeesue mekees~ en Yeer keesF& {bie nw ee$ee kejves
ee kejeves kee? efnvogmleeveer ueesie Heee efoKeeJee kejles nQ peje-mee THej G[s veneR efke DeHeveer Yee<ee Yetuekej Debiespeer yeesuevee Meg kej
osles nQ~ Ssmee ueielee nw efke nJeeF& eeef$eeeW kes Debiespeer yeesueves mes ner nJeeF& penepe mHeer[ Heke[ jne nw~ Hejvleg ceQves ieesefueeeB etmeles ngS
Debiespeer yeesueves kee {eWie kejvee yeeHeve mes ner veneR meerKee~ keg osj yeeo veeMlee, petme, eee, esm, kee@Heer, keesu[ef[^bke ve peeves keeekeee Hejesme efoee peelee nw~ peesMeer peer efueKeles nQ efke ceQves Fme yeeYeespe keer Deepe leke keuHevee veneR keer Leer efke Fleveer TBeeF& Hej
G[les ngS nJeeF& penepe cebs Yeer Ssmeer oeJeleW G[eF& peeleer nQ Deewj en Yeer efke yengle efMe<eeej mes cegmkegjeles ngS megvoefjeeB DeeHekees
efKeuee-efHeuee jner nwb? keg ueesie ogyeeje Yeer eee-kee@Heer Heer jns Les Hej ceQ lees Mece& Deewj lenpeerye kes keejCe egHe jn ieee~ Meeeo
Mece& Deewj lenpeerye keer Yeejleere keuedej kee yeesPe ueskej cegPes nJeeF& ee$ee veneR kejveer eeefnS Leer~
Fmekes yeeo Jes efueKeles nQ efke osKeles-ner-osKeles Jes megvoefjeeB meyekees DeKeyeej os ieF Deewj meeje nJeeF& penepe jeref[bie ce
ceW yeoue ieee~ cegPes yengle DeeMee& ngDee~ jsue ceW lees meye ueesie Ske ner DeKeyeej kees KeeReleeve kejkes efkeMleeW cebs He{les nQ~ jsue cebs
lees efkemeer-ve-efkemeer megboj m$eer mes oesmleer ieeB"kej Gmekes meeLe Hetjer menevegYetefle peleeles ngS ee$ee Yeer megKeo Jeleerle nesleer nw Deewj Glejves
Hej mebyebOeeW kes efkemeer veS efmeueefmeues keer MegDeele Yeer nes mekeleer nw Hej en meye megKe nJeeF& ee$ee ceW veneR nw~ Fmekee keejCe en Yeer
nw efke SDej nesmsme lees Deepe kes yeeo keYeer mebeesie mes me[ke Hej efceue Yeer peeS lees Heneevesieer ner veneR~
Deble ceW Jes efueKeles nQ efke JeneB mes ceQ Ske `HesMevej' ueeee ntB~ esnje HesMe kejves kes efueS~ pesye ceW ueskej Ietce jne ntB
Hej esnje HesMe kejves kes efueS Gme HesMevej Jeeues HesHej vesHeefkeve keer pejle ner veneR He[er~ jsue keer ee$ee kejves kes yeeo
Lekeeve Yeer nesleer nw Deewj HesMe nesves kee ceve Yeer kejlee nw~ Hej nJeeF& penepe ceW lees pewmes Heeme&ue keer lejn yebo kejkes yew"e efoS ieS
Deewj Deble ceW yeenj jKe efoS ieS~ nceejs efueS ee$ee kee keg Deueie ner celeueye neslee nw~ mebIe<e&, jesceebe, Peke-Peke Deewj efHej veS62
(LJ-5)
veS Hesce mebyebOeeW kes efmeueefmeues kes efyevee ee$ee kee keesF& megKe ner veneR neslee~ FmeefueS Jes efveCe&e uesles nQ efke Ssmeer ceBnieer Deewj KeermetKeer nJeeF& ee$ee nce YeefJe<e cebs keYeer veneR kejWies~
3. Hee" kes cenJeHetCe& efJeeej-efyebog

v
`THej G"ves keer cegmeeryele' Jebie uesKe DeHeves Meer<e&ke mes ner mebkesle kejlee nw efke peesMeer peer ves nJeeF& ee$ee Deewj
jsue ee$ee keer DeewHeeeefjkeleeHetCe& Deewj DeveewHeeeefjke peerJeve-Mewueer Hej nceeje Oeeve KeeRee nw~
nJeeF& penepe Deewj nJeeF& ee$ee kes ceeOece mes GvneWves efJeeejeW Deewj efMe<eeej keer Gvveefle kee mebkesle efoee nw
ve efke cee$e DeewHeeeefjkelee kes efveJee&n keer keesjer cepeyetjer kee
jsue kee ef[yyee, cegmeeefHej Keevee, HuesHeece& Hej Gvnbs Hetjs Yeejle keer menpe-Demenpe, Deer-yegjer, mebmke=eflekegmebmke=efle keer peerJeblelee efoKeueeF& He[leer nw keeeWefke Jen ner Deece Deeoceer keer meeeF& nw~ FmeefueS jsue kee
ef[yyee GvnW Yeje-Hetje keceje ueielee nw Hej nJeeF& penepe kesJeue Heeme&ue kee keceje~
nJeeF& penepe ceW Keeves-Heerves Deewj mecee Jeleerle kejves kes efueS meceeeejHe$e-Heef$ekeeDeeW keer pees megefJeOeeSB efceueleer
nQ Gvekes mebyebOe ceW ueesieebs kes DeefMe<leeHetCe& Deewj ceewpecemleer ceveeves kes mJeYeeJe Hej Hewvee Jebie efkeee nw~
Debiespeer yeesueves kee efoKeeJee kejkes DeHeves kees He{e-efueKee Deewj meYe-megmebmke=le Jeefkele kee {eWie jeves Jeeues
keg efnvogmleeefveeeW kees Yeer Dee[s neLeeW efueee ieee nw~ meeLe-ner-meeLe uesKeke ves Fme {eWie Deewj HewMeveyeepe
mJeYeeJe mes DeHeveer Demenceefle Yeer efoKeeF& nw~
Fme uesKe kes ceeOece mes Jes en Yeer mebkesle osvee eenles nQ efke eefo nce Devoj mes efMe< Deewj megvoj neWies, efJeeej
Deewj JeJenej ceW ye[HHeve, meblegueve Deewj mJelee nesieer lees `HesMevej' pewmes yeenjer GHekejCeeW keer pejle ner veneR
He[sieer keeeWefke Yeerlej keer megvojlee Deewj mJelee esnjs Deewj Mejerj kees Kejeye nesves ner veneR osieer~
nJeeF& ee$ee yebo kecejs ceW jKes ngS megjef#ele Heeme&ue keer lejn nesleer nw efpemecebs DeewHeeeefjkeleeSB ner DeewHeeeefjkeleeSB
nQ Hejvleg jsue ee$ee mebIe<e&, PebPe, yeeleeerle, yeke-yeke-Peke-Peke, DeelceHeMebmee, DeelceefJe%eeHeve Deewj lejnlejn keer DeeueeseveeDeesb Deewj efveboejme ceW [tyeer ngF& peerJeble ee$ee nesleer nw~ FmeefueS jsue ee$ee DeveewHeeeefjke nesves
kes keejCe GyeeT veneR nesleer~ Fmeer mes Yeejleere ueeske-mebmke=efle kee DevegYeJe neslee nw~
Fme uesKe kes ceeOece mes uesKeke ves nJeeF& ee$ee kees efJe%eeve keer Gvveefle kees megefJeOeeYeesieer Deewj DevegYeJe kes mebmeej
kees meerefcele kej osves Jeeuee osve kes He ceW ceevee nw~ peyeefke DeHeveer FeDeeW, Deekeeb#eeDeeW Deewj DeJemejeW kee
efJemleej kejves Deewj Gvcegkele ueeske-mebmke=efle mes YejHetj jsue ee$ee kees DeHes#eeke=le DeefOeke menpe Deewj DeeOeejYetefce
mes peg[er ngF& yeleeee nw~ Gvekee mebkesle nw efke JeemleefJeke peerJeve Deewj Demeueer DevegYeJe kee mebmeej lees ueeske ceW
DeHeves DeeHe kees Iegueeefceueekej ner HeeHle efkeee pee mekelee nw~
4. Hee" kes DevegsoeW Hej DeeOeeefjle eMve-Gej

``cesjs efueS nJeeF& penepe Jen eerpe nw efpemes nce veeres mes THej osKeles nQ~ Jen veneR peneB mes ceQ veeres osKetB~
ceQ GveceW mes ntB efpemes Yeejleere mebmke=efle Demebmke=efle, meYelee Deewj DemeYelee mes Heej nw~ HuesHeece& Deewj cegmeeefHejKeevee
cegPes peerJeve kee Debie, Iej, DeeBieve ueielee nw~ nce pewmeer Deewkeele kes ueesieeW kee, efpevekes Iej jsue kes ef[yyes keer lejn
nesles nQ~ jsue kes ef[yyes kees Iej mecePeles osj veneR ueieleer~''
63
(LJ-5)
eMve 1. `nJeeF& penepe kees veeres mes THej osKeves keer eerpe' kenves kee keee DeefYeHeee nw?
Gej `veeres mes THej osKeves' kes eje uesKeke ves efnbogmleeefveeeW keer Jew%eeefveke Gvveefle Deewj Jeweeefjke TBeeFeeW kee mebkesle efoee
nw~ Jen en veneR eenlee efke nce efkemeer Yeer DeJemej Hej Ssmee keg kejW efke nceW veeree osKevee He[s ee efkemeer mes nej ceeveveer
He[s~ Fme Hekeej eneB Hej uesKeke Ske iecYeerj efJeeej efyebog mes Heefjefele kejelee nw~
eMve 2. uesKeke kees Yeejle keer keewve-meer mebmke=efle mes Heej nw?
Gej uesKeke kees efnvogmleeve keer menpe-Demenpe, Deer-yegjer, TBe-veere Jeeueer ueeske-mebmke=efle mes Heej nw keeeWefke meye keg kes
yeeJepeto Jen nceW DeHevesHeve kee DevegYeJe Heoeve kejleer nw Deewj DeveewHeeeefjke nesleer nw~
eMve 3. jsue kee HuesHeece& Deewj cegmeeefHejKeeves kees uesKeke peerJeve kee Iej-DeeBieve keeeW ceevelee nw?
Gej jsue keer ee$ee kejves JeeueeW ceW Deueie-Deueie peeefle, Oece&, Yee<ee Deewj meYelee kes ueesie nesles nQ~ Oeveer-efveOe&ve, He{s-efueKesDeveHe{, ceveeues-iecYeerj, m$eer-Heg<e, yet{s-yees, Des-yegjs meYeer Hekeej kes ueesie jsue kes HuesHeece& Deewj cegmeeefHejKeeves ceW lejnlejn keer ieefleefJeefOeeeB kejles ngS efceue peeles nQ~ FmeefueS uesKeke kees en meye DeHeves Iej Deewj DeeBieve keer efJeefJeOelee ceW Skelee
kee DevegYeJe kejelee nw~ ener peerJeve keer meeeF& nw~
eMve 4. DeHeves IejeW kees jsue kes ef[yyes keer lejn keeeW kene ieee nw?
Gej efnbogmleeve Ske Ieveer Deeyeeoer Jeeuee osMe nw~ eneB Heee Ske-DeeOe kecejs Jeeues IejeW ceW keF&-keF& meome Ske meeLe jnles
nQ~ peneB meesvee, Keevee, Keevee Hekeevee Deeefo Ske meeLe neslee jnlee nw~ meeje JeeleeJejCe DeveewHeeeefjke neslee nw~ Fmeer lejn
jsue kee ef[yyee Yeer lejn-lejn kes eeef$eeeW mes Yeje jnlee nw Deewj Deveske ieefleefJeefOeeeB Ske meeLe eueleer jnleer nQ~ FmeerefueS
Fve oesveeW ceW meceevelee yeleeF& ieF& nQ~
eMve 5. Fme Devegso ceW keg MeyoeW kes pees[s (Pair of Words) kee GHeeesie efkeee ieee nw, GvnW eBkej
efueefKeS~
Gej Fme Devegso cesb Heegkele MeyoeW kes pees[s (Meyo-egice) efvecveefueefKele nQ
`veeres-THej', `mebmke=efle-Demebmke=efle', `meYelee-DemeYelee', Ìej-DeeBieve'~
eMve 6. Fme Devegso keer Yee<ee-Mewueer keer efJeMes<eleeSB efueefKeS?
Gej Fme Devegso keer Yee<ee Deewj Mewueer keer efJeMes<eleeSB efvecveefueefKele nQ
(i) Deece yeesueeeue keer Ke[er yeesueer efnvoer kee Heeesie efkeee ieee nw leeefke nj Hekeej kee Hee"ke FmeceW efHes ngS Jebie
kees legjble mecePe mekes~
(ii) `mebmke=efle', `meYelee', `Yeejleere' pewmes mebmke=le Yee<ee kes Meyoesb kes meeLe-meeLe `Deewkeele', `cegmeeefHejKeevee', èerpe' pewmes
Got& Yee<ee kes Meyo nQ~ Flevee ner veneR `HuesHeece&' pewmes Debiespeer kes Meyo Yeer nQ pees Devegso kes Yeerlej efHes YeeJe kees GYeejves
ceW me#ece nQ~
(iii) Fmekeer Mewueer ceW KegueeHeve, efveYeeakelee Deewj Jebie kejves keer Meefkele nw~
2.
`èfnbogmleeefveeeW keer Deeole nw efke Oejleer mes peje THej G"s efke meye Debiespeer yeesueves ueieles nQ~ nJeeF& penepe
ceW Iegmeles ner meye Debiespeer yeesueves ueies~ pewmes Fvekes Debiespeer yeesueves keer Jepen mes ner penepe mHeer[ Heke[ jne nw~ ceQ lees
meenye cegBn ceW e@Heer ee eekeues jKe Debiespeer veneR yeesue mekelee~ cesjer Debiespeer Kejeye nesves kee keejCe ner ener nw,
64
(LJ-5)
yeeHeve ceW ceQ efveCe&e veneR ues mekee efke ieesefueeeB etmetB ee Debiespeer yeesuetB~''
eMve 1. efnbogmleeefveeeW keer Debiespeer efHeelee Hej uesKeke ves keee Jebie efkeee nw Deewj keeeW?
Gej uesKeke kee ue#e nce ueesieeW keer efoKeeJeeHejke Deeole kees Hewves {bie mes GYeejvee nw~ peje-mee Yeer DeewHeeeefjke DeJemej Heeles
ner nce ueesie ieuele ee mener Debiespeer yeesueves ceW DeHevee ieewjJe mecePeles nQ~ Fmeer keejCe nJeeF& penepe ceW Iegmeles ner meYeer ueesie
SDej nesmsme mes Deewj DeeHeme ceW Debiespeer ceW ner yeele kejves ueies~ leeefke efoKeuee mekesb efke nce meye He{s-efueKes Deewj megmebmke=le
ueesie nQ~ Mejo peesMeer kees en meye yegje ueiee~ Gvekee Jebie yengle meeHe nw efke kesJeue Debiespeer Yee<ee nceW lenpeerye Deewj megmebmke=le
Fbmeeve veneR yevee mekeleer yeefuke nceeje JeJenej Deewj efJeeej ner nceW Gvvele Fbmeeve yevee mekelee nw~
eMve 2. `pewmes Fvekes Debiespeer yeesueves keer Jepen mes ner penepe mHeer[ Heke[ jne nw~' Fme Jeekee kes eje uesKeke ves
keewve-mee YeeJe Jekele efkeee?
Gej en Jeekee efueKekej uesKeke Debiespeer Yee<ee kee efoKeeJee kejves Jeeueebs Hej DeHeveer ienjer KeerPe Deewj veejepeieer kee YeeJe Jekele
kejlee nw keeeWefke en meye Gmes `LeesLee evee yeepes Ievee' Jeeuee DeeseHeve ueielee nw~
eMve 3. peesMeer peer kee Debiespeer Yee<ee kee %eeve JeemleJe ceW kece Lee ee Jes keg Deewj kenvee eenles Les?
Gej JeemleJe ceW peesMeer peer kee Debiespeer Yee<ee kee %eeve kece veneR Lee Hej Jes Gve Debiespeer kes %eeefveeeW Hej Jebie kej jns nQ pees
Yee<ee kee efoKeeJee kejles nQ~ FmeerefueS GvneWves efueKee efke cegBn ceW ee@keues ee e@Heer eyeeles ngS s{e cegBn kejkes Debiespeer
yeesueves kee efoKeeJee Jes veneR kej mekeles~
eMve 4. Fme Devegso ceW efkeme mJeYeeJe kee meceLe&ve efkeee ieee nw Deewj efkemekee efJejesOe?
Gej Fme Devegso ceW uesKeke ves Yes[eeue DeHeveeves Deewj efoKeeJee kejves kee efJejesOe efkeee nw Deewj DeHeveer menpelee Deewj mJeeYeeefJekelee
kee meceLe&ve kejles ngS ieJe& kee DevegYeJe kejves kee mebkesle efoee nw~
eMve 5. Fme Devegso ceW meceepe kes keewve-mes Jeie& Hej uesKeke ves Jebie efkeee nw?
Gej Fme Devegso cesb uesKeke ves meceepe kes ceOece Jeie& Hej Jebie efkeee nw pees Heee GeceOece Jeie& ee Ge Jeie& kee DevegkejCe
kejves keer DemeHeue keesefMeMe kejles nQ~ uesKeke Fme yeele kees Dee veneR ceevelee keeeWefke Ssmee kejkes ueesie ee lees GHeneme
kee Hee$e keYeer-keYeer yeveles nQ ee efkemeer ceveesiebLeer kee efMekeej nesles nQ~
eMve 6. Fme Devegso mes Got& kes MeyoeW kees eBkej efueefKeS?
Gej `Deeole', `Jepen', `penepe', `meenye', `Kejeye' es Meyo Got& Yee<ee kes nw~
5. DeYeeme kes efueS Devegso

efvecveefueefKele Devegso kes veeres efoS iees HeMveeW kes Gej efueefKees
``jsue kes ef[yyes cebs ee$eer Deeceves-meeceves yew"les nQ~ meeceves keesF& egJeleer yew"er nes lees DeeHe Gmemes vepejsb efceuee
mekeles nQ~ meHej uecyee neslee nw, keesefMeMe kejWies lees yeele Deeies ye{ mekeleer nw~ nJeeF& penepe ceW meye Ske kes Heers Ske
yew"les nQ pewmes efmevescee-veeke ceW yew"s neW~ ues-oskej vepej meeceves oes Sej nesmsmeeW Hej peeleer nw~ eBtefke GvnW Ietjves kes
oece efke cebs peg[s jnles nQ, FmeefueS ceQ GvnW Ietjves ueiee~ Gvekes esnjs Hej efvejvlej Ske efkemce keer JeeefCepe cegmkeeve
efeHekeer ngF& Leer~ pees megbojer meyekees osKekej cegmkeje jner nes Gmemes keye leke vepej efceueeDees~ Jen vecemles kejleer Leer,
65
(LJ-5)
OeveJeeo osleer Leer Glejves Hej MegYe ee$ee keer keecevee kejleer Leer~ jsue ceW keYeer efkemeer ves Ssmee veneR efkeee~ nce peye
Yeer yeenj efvekeues efke ewkej ves nceW Meke keer efveieeneW mes osKee~ keeeWefke nce Mekeue mes ncesMee efJeoeG efke ueieles
nQ~ Huesve Hej Guer yeele Leer~ peye nce Glej jns Les, Sej nesmsme nceW cegmkegjekej efJeoe os jner Leer~ mee yeleeTB cegPes
Dee venerb ueiee~ Dejs nce pee jns nQ peer lees FmeceW KegMe nesves keer keee yeele nw?''
HeMve
(1) jsue ee$ee Deewj nJeeF& ee$ee ceW keee Devlej nw?
(2) uesKeke kes nJeeF&-ee$ee kes DevegYeJeeW kees DeHeves MeyoeW ceW efueefKeS?
(3) SDej nesmsme keer cegmkeeve kees `JeeefCepe-cegmkeeve' keeeW kene ieee nw?
(4) ueieYeie meew MeyoeW ceW efkemeer èeoieej jsue-ee$ee' kee JeCe&ve efueefKeS?
(5) Fme Devegso ceW Deeves Jeeues Debiespeer, Got& Deewj ueeske yeesueer efnvoer kes MeyoeW kees eBkej efueefKeS~
6. Devegso efJeMues<eCe
Hee" kes Fme Yeeie ceW DeeHekeer Yee<ee Deewj JeekejCe keer eesielee kees GYeejves keer keesefMeMe keer peeSieer~ meeLe ner DeeHekeer
jeveelceke uesKeve-#ecelee kee efJekeeme efkeee peeSiee~
1.
``SejHees& mes cegmeeefHejKeeves ceW Iegmeves kee Heefle KeesHe[er eej Heee ueielee nw~ efpeme osMe ceW Hesce Fme no
leke nes efke Ske kees jsue Hej es[ves eej peeles neWs Deewj ef[yyeW ceW meer efoueeS yeiewj JeeefHeme ve ueewles neW JeneB SejHees&
ceW Iegmeves kee Heee osvee Deewj nJeeF& penepe kes kejerye leke ve pee Heevee mebmke=efle Deewj DeLe&Meem$e oesveeW kes efJe nw~
Meeeo ener Jepen Leer efke cegPes es[ves keesF& veneR Deeee~ Depeer ceQ lees JeneB Heeve Keeves kees lejme ieee~ peceeves-Yej keer
ogkeeveW Keesue jKeer nQ ceiej Heeve keer Ske Yeer veneR~ Jen lees Yeuee nes Ske iegpejeleer pees[s kee pees Heeve-cemeeues kee ef[yyee
meeLe ueeee Lee~ peye Yeer ef[yyee Keesueles ceQ neLe ye{e oslee~ yecyeF& mes oesmleer ngF& ye[esoje leke keeece jner~''
eMve 1. Fme Devegso kes HecegKe kesvere efyevogDeeW/ efJeeej-met$eeW kee GuuesKe keerefpeS~
Gej Fme Devegso kes eje uesKeke efvecveefueefKele efJeeej efyebogDeeW kee mebkesle kejlee nw
(i)
Yeejleere ueesieeW kes efJeoeF& osves kes YeeJegke efkebleg DeJeeJeneefjke lejerkeeW Hej kejejer ees nw~
(ii) SejHees& Hej jespeceje& keer eerpeeW keer efyeJeer kes DeYeeJe kee mebkesle nw~
(iii) ee$eeDeeW kes oewjeve DepeveyeerHeve Deewj DekesuesHeve kees otj kejves kes efueS otmejs eeef$eeeW mes oesmleer kejves keer cepeyetjer
kee mebkesle efceuelee nw~
eMve 2. Fme Devegso ceW efceueves Jeeues ueeske yeesueer kes MeyoeW kees eBkej efueefKeS?
Gej ueeske yeesueer kes Meyo efvecveefueefKele nQ
Iegmevee, KeesHe[er, Depeer, lejme~
eMve 3. Devegso ceW GefuueefKele `cegmeeefHejKeevee' Meyo keer lepe& Hej HeeBe Deve Meyo DeHeveer keuHevee mes efueefKeS?
Gej pesueKeevee, oewueleKeevee, iejeryeKeevee, oJeeKeevee, yegleKeevee~
66
(LJ-5)
HeMve 4. efvecveefueefKele MeyoeW kee keeske ceW efoes efveoxMe kes Devegmeej He yeoefueS
KeesHe[er
(yengJeeve)
Hesce
(efJeueesce Meyo)
mebmke=efle
(efJeueesce Meyo)
oesmleer
(efJeueesce Meyo)
cegmeeefHejKeevee (DeLe& efueefKeS)
efJe
(DeLe& efueefKeS)
Heefle
(DeLe& efueefKeS)
ef[yyee
(efuebie HeefjJele&ve)
Gej cetue Meyo
efveos&Me
Gej
KeesHe[er
yengJeeve
KeesHeef[eeB
Hesce
efJeueesce
Ie=Cee
mebmke=efle
efJeueesce
Demebmke=efle, DeHemebmke=efle
oesmleer
efJeueesce
ogMceveer
cegmeeefHejKeevee
DeLe&
eeef$eeeW kes efueS jsue ee nJeeF& penepe keer Heleer#ee kejves kee mLeeve
efJe
DeLe&
efJeHejerle, Guee
Heefle
DeLe&
nj Ske, Heleske
ef[yyee
efuebie
ef[efyeee
2.
``jsue keer ee$ee mes Glejlee ntB lees yeove ceW Lekeeve nesleer nw~ ueielee nw ee$ee keer nw~ nJeeF& penepe ceW ueiee
pewmes cegPes keesF& Heeme&ue kejkes Yespe jne nw~ Depeer en Yeer keesF& ee$ee ngF&~ Dejs meer kes efueS ue[eF& ue[s efyevee nce
keYeer yew"s ner veneR ^sve ceW~ nJeeF& penepe ceW efkememes ue[s, Deewj efkeme yeele kes efueS ue[s? nceejs efueS ee$ee kee DeLe&
nw peerJeve, mebIe<e&, jesceebe, efJepee Deewj Ske veeer Hesce keLee~ nce ueuuet yeves ee$ee veneR kej mekeles~ FmeefueS efveefMele
nw efke nce YeefJe<e ceW nJeeF& penepe ceW ee$ee veneR kejWies~''
eMve 1. Fme Devegso ceW Deeves Jeeues HecegKe kesere efJeeej/ efJeeej-met$eeW kee GuuesKe keerefpeS?
Gej efvecveefueefKele kesbere efyevogDeebs kee GuuesKe Fme Devegso ceW ngDee nw
(i) jsue ee$ee keer mebIe<e& Deewj jesceebeYejer eeoW Deewj nJeeF& ee$ee kee Kee-metKee, Skeebieer Deewj DeewHeeeefjkelee HetCe& DevegYeJe~
(ii) nJeeF& ee$ee kes Heefle uesKeke keer Deefe Deewj Demenceefle~
(iii) èe$ee' Meyo kes HeejcHeefjke Deewj Lekee osves Jeeues DeLe& Deewj mJeYeeJe keer menpelee kee mebkesle~
eMve 2. `nce ueuuet yeves ee$ee veneR kej mekeles' Fme keLeve kee DeeMee mHe< keerefpeS?
Gej Fme keLeve mes en celeueye nw efke ee$ee ceW peye leke mebIe<e&, jesceebe, veeWke-PeeWke ve ngF& lees Jen efkeme keece keer~ en meye
nJeeF& ee$ee ceW mecYeJe veneR neslee~ JeneB lees DeHeveer efveOee&efjle meer Hej yewu yeeBOes, keeve ceW F& "tBmes, cegBn ceW e@Heer etmeles ngS Heeme&ue
keer lejn yeBOes-yeBOes ee$ee nesleer nw~ Dele uesKeke kee Jebie nw efke keesF& cetKe& ner nesiee pees Fme efvepeer&Je-meer ee$ee ceW Deevebo kee DevegYeJe
kejlee nesiee~
67
(LJ-5)
HeMve 3. efvecveefueefKele MeyoeW kes DeLe& efueefKeS

yeove, peerJeve, mebIe<e&, jesceebe, efJepee, ueuuet, YeefJe<e~
Gej Meyo
DeLe&
yeove Mejerj
peerJeve efpeboieer
mebIe<e& veeWke-PeeWke, ue[eF&-Peie[e
jesceebe DeecYes ceW [eueves Jeeuee DevegYeJe
efJepee peerle
ueuuet cetKe&
YeefJe<e Deeves Jeeuee mecee~
HeMve 4. Fme Devegso ceW Ske Meyo-egice (Meyo kee pees[e) kee GuuesKe efceuelee nw `Hesce keLee'~ Fmeer Hekeej mes
keg
Meyo egefveS Deewj Meyo-egice yeveeFS~
Gej cetue Meyo
Meyo-egice
ue[eF&
ue[eF&-Peie[e
peerJeve
peerJeve-ce=leg, peerJeve-cejCe
efJepee
efJepee-Hejepee
veeer
veeer-Hegjeveer
efveefMele
efveefMele-DeefveefMele
YeefJe<e
YeefJe<e-Jele&ceeve
Glejvee
Glejvee-e{vee
jsue
jsue ef[yyee, jsue ee$ee

7. DeYeeme kes efueS keg mebkesle
1. efvecveefueefKele HeMveeW kes meb#esHe ceW Gej efueefKeS

(i) uesKeke kees nJeeF& penepe keer ee$ee kejles ngS Depeerye keeeW ueiee?
(ii) uesKeke kees SejHees& leke es[ves keesF& keeeW veneR ieee?
(iii) jsue-ee$ee kejles mecee eeef$eeeW kees keewve-keewve mes DevegYeJe nesles nQ?
(iv) efce$e kees Ske He$e ceW DeHeveer efkeme ee$ee kes DevegYeJe kee JeCe&ve keerefpeS~
(v) uesKeke Jes `nJeeF& ee$ee' Deewj `jsue ee$ee' kes efJeeejeW mes keee DeeHe mencele nQ? Deewj keeeW?
(vi) `THej G"ves keer cegmeeryele' uesKe He{kej DeeHekees kewmee DevegYeJe ueiee?
(vii) Fme uesKe kes efkevneR leerve cenJeHetCe& efJeeej efyevogDeeW kee GuuesKe keerefpeS?
(viii) en uesKe keee kesJeue Jebie kejlee nw ee nceejs Yeerlej meblegefuele efJeeej Meefkele kees Yeer peieelee nw?
2. efvecveefueefKele kee DeeMee mHe< keerefpeS
(i) ceQ ieueleer mes DeHevee keuej ueskej nJeeF& penepe Hej e{e Lee~
(ii) Dejs nce nQ pees megvojefeeW kes meeLe keuHevee kes DeekeeMe ceW Ietceles nQ~
68
(iii)
(iv)
3.
4.
5.
6.
(LJ-5)
nceejs efueS ee$ee kee DeLe& nw peerJeve, mebIe<e&, jesceebe, efJepee Deewj Ske veeer HescekeLee~
nJeeF& penepe Jen eerpe nw efpemes nce veeres mes THej osKeles nQ, Jen veneR peneB mes ceQ veeres osKetB~
efvecveefueefKele MeyoeW kes Meg He efueefKeS
F&, mebIe&<e, mewC[&[, ienCeeree, yenceYeespe, e=bieej, GppeJeue, me[ke, He[ewme, mebmeke=leer, cegmekeeve, Heeerve, HeleerYee~
efvecveefueefKele MeyoeW kes MeyokeesMe kes Jeceevegmeej efueefKeS
Deewkeele, Deblej, F&, Deboj, Hesce, megboefjeeB, nJeeF& penepe, Je=leeble, Jebie, cegmeeryele, THej, G"vee, Devegso, ueuuet,
meleveejeeCe
efvecveefueefKele cegneJejs/ueeskeesefkeleeeW kee DeLe& efueKekej Gmekee JeekeeeW ceW Heeesie keerefpeS~
keuHevee kes DeekeeMe ceW Ietcevee, ceeue cegHegle efoues yesjnce, efkeMleeW ceW He{vee, Heeme&ue kejkes Yespevee, ueuuet yevevee, vepejW
efceueevee
efvecveefueefKele MeyoeW kes DeLe& efueefKeS
Heeeerve, Deewkeele, efJeceeve, jesceebe, cegmeeefHejKeevee, Yeejleere, DeLe&Meem$e, yeeYeespe, SDej nesmsme, DeKeyeej
69
(LJ-5)
(x) Lekeer nejer Oejleer kees Deye efJeeece oerefpeS

(megvojueeue yengiegCee)
-[e@.Dees.Heer.Mecee&
uesKeke Heefjee
megvoj ueeue yengiegCee peer kee pevce 1927 ceW efnjer ie{Jeeue, GejeKeb[ ceW ngDee~ yengiegCee peer Meg mes ner cesOeeJeer SJeb
mepeie Fvmeeve Les~ GvnW DeHeves #es$e mes efJeMes<e ueieeJe jne nw~ Jes Ske mepeie veeieefjke nesves kes veeles Heee&JejCe kes meboYe& ceW efnceeuee,
iebiee, pebieue, efnjer yeeBOe Deeefo kees ueskej Deveske HeMve G"eles jns nQ~ ener keejCe nw efke efnjer yeeBOe kes efJejesOe ceW GvneWves Deveske
yeej DeveMeve Yeer efkeee leLee meeLe ner mejkeej keer pebieue efJejesOeer veerefle kes efKeueeHe ueesieeW kees peeie=le kej Ske Hes[ Hej Ske Jeefkele
kees efeHekeves kee Deeeve kej pebieueeW kees yeeeves kee efJeMes<e mejenveere Heeeme efkeee~ efpemekes HeuemJeHe Jes efeHekees Deevoesueve kes HeCeslee
kenueeS~ Heee&JejCe mebj#eCe kes efueS Jes Deveske yeej pesue Yeer ieS~
Fmekes meeLe-meeLe GvneWves Detleesej Deewj Keeoer kes Heeesie Hej efJeMes<e yeue efoee~
yengiegCee peer keer Fve meejer HeefleYeeDeeW kes Heers cenelcee ieeBOeer, Deeeee& efJeveesyee YeeJes, ceerjeyesve Deeefo kee efJeMes<e eesieoeve
jne nw efpemekes HeuemJeHe Jes Fme Hekeej kes DeevoesueveeW kees meHeueleeHetJe&ke eueeves ceW meHeue jns nQ~
yengiegCee peer keer ke=efle Òejleer keer Hegkeej' efJeMes<e eee& cebs jner nw~
ener keejCe nw efke Fleveer HeefleYee kes Oeveer keefJe kees efJeMJe Heefme Heee&JejCe kes #es$e ceW cewiemesmes Hegjmkeej mes veJee]pee ieee~
Heee&JejCe kes #es$e ceW yengiegCee peer kee keee& Deefleere nw efpemekee keesF& meeveer veneR nw~
Fme Hekeej nce ken mekeles nQ efke yengiegCee peer kes Heee&JejCe kes meboYe& cebs Heeeme `ceerue kee HelLej' efme ngS nQ~
meejebMe
`Devleje&<êre efoJeme-1990' keer DeHeerue Hej 22 DeHewue kees Òejleer efoJeme' kes He ceW ceveeves kee Hewmeuee efkeee ieee~ en
efJeMJe kes 120 osMeeW ceW ceveeee peeSiee~ Deeeespeve meefceefle kes 46 meomeeW ceW Jew%eeefveke, Heee&JejCeefJeo kes meeLe-meeLe keesmeefjkee ieCejepe
kes je<^Heefle Yeer Meeefceue nQ~
Heee&JejCe keer j#ee keer DeeJeepe iewj meeceJeeoer (HetbpeerHeefle) osMeeW mes Meg neskej meeceJeeoer osMeeW leke HengBe ieF& nQ~ meesefJeele
mebIe Yeer DeeeespeveeW ceW ye{-e{ kej efnmmee ues jne nw~ Deepe keer ogefveee ceW Heee&JejCe keer j#ee ceW lekeveerkeer kee efJeMes<e mLeeve nQ~ keejKeeveeW
cebs OegDeeB Gieueves Jeeues eb$eeW ceW megOeej kes yeejs ceW meesee pee jne nw~ Hejvleg HeefMeceer osMeeW ceW efJekeefmele es GHeee Fleves ceBnies nw efke Yeejle
cebs ueesie Fvekee Heeesie kejves keer DeHes#ee eesjer ceW peeoe efJeMJeeme kejles nQ~
70
(LJ-5)
ceemkees meccesueve kes meceeHeve Hej Ske Iees<eCee-He$e peejer efkeee ieee efpemeceW Jew%eeefvekeeW SJeb Oeeefce&ke vesleeDeeW eje Oejleer kees
mebjef#ele kejves kes efueS yegefveeeoer HeefjJele&ve keer ceeBie keer~
DeeOeeeflceke DeJeOeejCee kes Devegmeej ceveg<e Oejleer kee kemeeF& yeve ieee nw, Jen Ske #eCe Yeer Keefvepe Je ueJeCe efvekeeues
efyevee veneR jn mekelee~ `nceeje meeBPee YeefJe<e' efjHees& kes Devegmeej mebmeej kes meyemes Oeveer 27% ueesieeW ceW mes 80-86% leke ueesie
DeveJeerveerke=le mebmeeOeve leLee 34 mes 50% leke Keee JemlegDeeW kee GHeeesie kejles nQ~ Yeejle ceW meew mes DeefOeke mebmLeeveeW ves Òejleer efoJeme'
ceveeee Fmecebs Je=#eejesHeCe, meeFefkeue peguetme, meYeeSB, ieesef<"eeB Deewj efHeuce-HeoMe&ve Deeefo Meeefceue nw~
Fmekes meeLe-meeLe Ssmes keee&Jece pees nceejer mebmke=efle mes peg[s nQ pewmes kece mes kece DeeOes efove kee GHeJeeme, HeeBe efmeleeje nesueeW
ceW nesves Jeeueer ieesef<"eebs Deewj Hesme meccesueveeW Hej ueieece, efpememes cegieeX-yekejeW Deewj ieee-yewueeW kes keves Deewj Mejeye yeveves ceW Kee& nesves
Jeeues meeOeveeW keer yeele nesieer meeLe ner Je=#e Kesleer Hej efveYe&jlee ye{sieer~ Deepe peue mebke kee cegKe keejCe jsefiemleeve efJemleej leLee Devve
keer Kesleer ceW oueoueerHeve, ueJeCeerkejCe Je Yet#ejCe nw~
MenjeW ceW meeFefkeue kee Heeesie Deewj meecetefnke Heo ee$eeSB DeHeveevee eeefnS~ meeLe ner osMe ceW meYeeSB Deewj ieesef<"eeB
Jeeleevegketefuele meYeeie=neW ceW nesves keer yepeeS Kegues Hes[eW kes veeres kejveer eeefnS keeeWefke yeg Deewj ceneJeerj Yeer Kegues Hes[eW kes veeres ner
HeJeeve osles Les~
Tpee& keer yeele Deewj Heeuelet KeeeX kes mLeeveeW Hej HeoMe&ve kej Oejleer Hej He[ves Jeeues yeesPe kees yeeeee pee mekelee nw~
Yeejle kes osneleeW ceW MenjeW kees ues peeee pee jne nw~ Fmes jeskekej ieeBJeeW kes peerJeve, Keeoer Deewj ieeceeseesie Deeefo kees Heeslmeeefnle
efkeee pee mekelee nw~
efJeefYevve Keb[ SJeb Gmemes mecyeefvOele HeMve

1.
Oejleer kes efueS Hewoe ngDee mebke YetkebHe, letHeeve Deewj keF& Heeke=efleke HekeesHeeW mes keneR DeefOeke ienje nw~ Oejleer
kees yeeeves kes efueS Deesn-Heesn ceeeves Jeeues en Deer lejn mes peeveles nQ efke Heee&JejCe Heot<eCe kees jeskeves kes efueS
lekeveerkeer GHeeeeW mes ner Hetjer meHeuelee veneR efceue mekeleer~ ceemkees kes meccesueve ceW mebegkele je<^ cenemeefeJe ves kene
``nceW lekeveerke eje Hewoe keer ieF& mecemeeDeeW kees nue kejves kes efueS ner Ske veF& lekeveerke eeefnS~
en veF& lekeveerke keee Jew%eeefvekeeW keer HeeesieMeeueeDeeW ceW efJekeefmele nesieer, keeeWefke Deepekeue ogefveee kes meYeer
osMeebs kes Heee&JejCe efJeYeeie Heee&JejCe j#ee kes efueS efpeme Heeeme cebs ueies ngS nQ GmeceW lekeveerkeer kee cegKe mLeeve nw~
keejKeeves keer efeceveer ee ceesj iee[er kes OegDeeB Gieueves Jeeues eb$e ceW megOeej keer yeeleW nesleer nQ~ nceejs osMe cebs ner jepe
Heot<eCe yees[& yeves ngS nQ~ DevegYeJe mes osKee ieee nw efke HeefMece kes osMeeW cebs efJekeefmele ngS lekeveerkeer GHeee Fleves ceBnies
Deewj Keeeaues nQ efke iejerye osMeeW ceW Fve Hej Deceue nesves mes DeefOeke megefJeOeepeveke eesjer mes Gvekeer GHes#ee kejvee ceevee
peelee nw~ en efvepeer GeesieeW cebs ner veneR meeJe&peefveke Geesieebs ceW Yeer nw~
HeMve 1. Oejleer kes efueS keewve mee mebke Hewoe nes ieee nw?
Gej 1. Oejleer kes efueS Heee&JejCe-Heot<eCe Heer mebke Hewoe nes ieee nw pees meYeer Heeke=efleke DeeHeoeDeeW mes ye{kej nw~
HeMve 2. Heee&JejCe Heot<eCe keer mecemee kees jeskeves kes efueS keee megPeeee ieee nw?
Gej 2. Heee&JejCe Heot<eCe keer mecemee kees jeskeves kes efueS lekeveerkeer GHeeeeW kes Heeesie Hej yeue efoee ieee nw~ Fve lekeveerkeer GHeeeeW
ceW OegDeeB Gieueves Jeeues eb$eeW ceW megOeej Deeefo Meeefceue nQ~
71
(LJ-5)
HeMve 3. iejerye osMeeW ceW Heee&JejCe-Heot<eCe lekeveerke kees keeeW veneR DeHeveeee pee jne nw?
Gej 3. iejerye osMeeW ceW Heee&JejCe Heot<eCe lekeveerke kees FmeefueS veneR DeHeveeee pee jne nw keeeWefke Fve lekeveerkeeW kee efJekeeme Deceerj
osMeeW ceW Gvekes DeeOeej Hej ngDee nw, HeuemJeHe Jes Fleveer cenbieer Deewj Keeeaueer nQ efke iejerye osMe lees GvnW DeHeveeves keer
yepeee eesjer ceW peeoe efJeMJeeme jKeles nQ~
2.
Deye lees nceejer meYelee ves ncebs Demeerefcele YeesieefueHmee kee Hegleuee yeveekej Oejleer kee kemeeF& yevee efoee nw~
nce Gmekes meeLe keee-keee veneR kej jns nw? Keefvepe Deewj OeelegDeeW kees efvekeeueves kes efueS efpevekes efyevee Deepe kee meYe
Fvmeeve Ske #eCe Yeer peer veneR mekelee, ceerueeW Devoj Keveve, Hes[-HeewOeeW kees keekej Oejleer kes meeLe yeueelkeej keer Fve
ieefleefJeefOeeeW ceW Deceerj ueesie meyemes Deeies Ke[s nQ~ `nceeje meeBPee YeefJe<e' efjHees& kes Devegmeej `èfJeMJe keer pevemebKee
kes meyemes DeefOeke Oeveer 27 HeefleMele ueesie 80 mes 86 HeefleMele leke DeveJeerveerke=le mebmeeOeveebs Deewj 34 mes ueskej 50 HeefleMele
leke Keee-JemlegDeeW kee GHeYeesie kejles nQ~
Dele Oejleer kes DeveJejle Mees<eCe kee cegKe oes<eer GHeYeeskeleeJeeo nw~ efpeme yegefveeeoer HeefjJele&ve keer ceeBie
ceemkees meccesueve cebs ngF& nw, Gmekeer efoMee lees meeoieer, mebece Deewj efkeHeeeleoejer keer meceepe ceW Heefleef<"le kejvee nesiee~
Yeejle ceW meew mes DeefOeke mebmLeeDeeW ves Òejleer efoJeme' ceveeves kes keee&Jece yeveeS nQ, efpeveceW Je=#eejesHeCe, meeFefkeue
peguetme, meYeeSB Deewj ieesef<"eeB, efHeuce-HeoMe&ve Deeefo Meeefceue nw~ Ske efove kes meceejesn ceW lees keg Heleerkeelceke
keee&Jece ner nes mekeles nQ~ ceQ Fmekes meeLe keg Ssmes keee&Jece pees[ves kee megPeeJe osvee eenlee ntB, efpevekeer pe[s nceejer
mebmke=efle ceW nQ~
HeMve 1. nce DeHeves mJeeLe& kes efueS Oejleer kee kewmes oesnve kej jns nw?
Gej 1. nce DeHeves mJeeLe& kes efueS He=LJeer ceW mebefele Keefvepe Deewj OeelegDeeW Deeefo kees efvekeeueves kes efueS He=LJeer kees ceerueeW Deboj leke
KeesKeuee kej jns nQ~ meeLe ner He=LJeer Hej efmLele Hes[-HeewOeeW kees DebOeeOebgOe keekej Fmekee oesnve kej jns nQ~
HeMve 2. efjHees& kes DeeOeej Hej Oeveer ueesie efkeleves-efkeleves HeefleMele leke GHeYeesie kes He ceW mebmeeOeveeW kee Heeesie kejles
nQ?
Gej 2. efjHees& kes DeeOeej Hej efJeMJe keer pevemebKee kes meyemes Oeveer 27 HeefleMele ueesie 80 mes 86 HeefleMele leke DeveJeerveerke=le mebmeeOeveeW
Deewj 34 mes 50 HeefleMele leke Keee JemlegDeeW kee Heeesie kejles nQ~
HeMve 3. Oejleer kes Mees<eCe kee oes<eer keewve nw?
Gej 3. Oejleer kes Mees<eCe kee oes<eer Fvmeeve nw pees GHeYeeskelee kes He ceW Oejleer kee Mees<eCe kej jne nw~
HeMve 4. Òejleer efoJeme' ceW ceveeS peeves Jeeues keee&JeceeW kees yeleeFS?
Gej 4. Òejleer efoJeme' ceW efJeefYevve keee&Jece ceveeS iees nW efpeveceW mes HecegKe Je=#eejesHeCe, meeFefkeue peguetme, meYeeSb, ieesef<"eeb, efHeuce
HeoMe&ve Deeefo Meeefceue nQ~
3.
Heee nceejer meYeeSB Deewj ieesef<"eeB mepes-mepeeS Jeeleevegketefuele meYeeie=neW ceW nesleer nw~ Yeejle pewmes osMe kes efueS
peneB meeue cebs {eF& meew efoveeW leke ceewmece metKee jnlee nw, Fleves ner mecee leke yeeefjMe Deewj yeeoueJeeueer Gejer ieesuee&
72
(LJ-5)
kes osMeeW keer ceewmece kes keejCe JeneB Hej nesves Jeeues meYeeie=neW keer YeeW[er vekeue nemeHeo nw~ Kegues DeekeeMe Deewj Hes[eW
kes veeres meYee Deewj ieesef<"eeW kee Deeeespeve nesvee eeefnS~ yeg Deewj ceneJeerj ves DeHeves HeJeeve DeecekegbpeeW cebs Hes[eW kes
veeres yew"kej efoS~ Heke=efle mebj#eCe Deewj Heee&JejCe keer j#ee kes efueS nesves Jeeues meYeer Deeeespeve Je=#eeW kes veeres nesves
eeefnS~
Oejleer Hej DeefOeke yeesPe Tpee& kes efueS Keefvepe lesue, keeseuee, peue efJeegle Deewj HejceeCeg Tpee& kes kees
ceeue uesves kes efueS He[lee nw~ Tpee& keer yeele Deewj Gmekes Heeuelet KeeeX kes mLeeveeW Hej HeoMe&ve Deeefo leermeje keee&Jece
nes mekelee nw~ Fmekee JeeJeneefjke mJeHe ye[s yeeBOeeW Deewj HejceeCeg efyepeueerIejeW Deewj Tpee& kee meJee&efOeke GHeeesie kejves
Jeeues HeeBe leeje nesueeW kes efJe HeoMe&ve Yeer Deeeesefpele efkeS pee mekeles nQ~
HeMve 1. uesKeke kes DeeOeej Hej meYeeSB Deewj ieesef<"eeB keneB nesveer eeefnS?
Gej 1. uesKeke kes DeeOeej Hej meYeeSb Deewj ieesef<"eeb Kegues DeekeeMe Deewj Hes[eW kes veeres nesveer eeefnS keeeWefke Yeejle ceW ueieYeie {eF&
meew efoveeW leke ceewmece metKee jnlee nw~
HeMve 2. meYeeDeeW Deewj ieesef<"eeW kes meboYe& cebs DeeOeeeflceke leke& keee nw?
Gej 2. meYeeDeeW Deesj ieesef<"eeW kes meboYe& ceW DeeOeeeflceke leke& en nw efke YeieJeeve yeg Deesj ceneJeerj ves Yeer DeHeves HeJeeve DeecekegbpeeW
ceW Hes[eW kes veeres yew"kej efoes~ FmeerefueS Heke=efle mebj#eCe Deesj Heee&JejCe keer j#ee kes efueS nesves Jeeues meYeer Deeeespeve Je=#eeW
kes veeres nesves eeefnS~
HeMve 3. Oejleer Hej DeefOeke Tpee& kee yeesPe efkeme keejCe He[ jne nw?
Gej 3. Oejleer kes efJeefYevve KeefvepeeW SJeb ueJeCeeW pewmes lesue, keeseuee, peue efJeegle Deewj HejceeCeg Tpee& kes efueS kees ceeue kee Oejleer
ceW mes GlKeveve kejves kes keejCe Gme Hej yeesPe He[ jne nw~
HeMve 4. Tpee& kee meJee&efOeke Heeesie kejves JeeueeW kees kewmes jeskee pee mekelee nw?
Gej 4. Tpee& kee meJee&efOeke Heeesie kejves JeeueeW kes efJe HeoMe&ve Deeefo kejkes GvnW jeskee pee mekelee nw~

HeMve 1. Heee&JejCe keer j#ee keer DeeJeepe iewj-meeceJeeoer osMeeW mes G" jner nw~
Gej Heee&JejCe keer mecemee osKeves ceW lees eser ueieleer nw Hejvleg peye Fmes ceveve kejkes meesee peeS lees en Deepe kes meceepe keer
meyemes YeeeJen mecemee nw~ Fmekes keejCe ner nceejs Heeke=efleke mebmeeOeve efJeuegHle nesles pee jns nQ~ peye en mecemee megjmee keer
lejn ceBgn Hee[leer pee jner Leer lees iewj meeceJeeoer (HetBpeerJeeoer) osMe pewmes etjesHe Deeefo ceW Fme mecemee mes efvepeele Heeves keer
keesefMeMeW Meg ngF&~ Fmekee cegKe keejCe en Lee efke meyemes Henues HetBpeerJeeoer osMeeW ceW ner Heeke=efleke mebmeeOeveebs kee ogHeeesie
Meg ngDee Deewj Deblele JeneR mes ner Gmekeer j#ee keer MegDeele ngF& nw~
HeMve 2. nceejer meYelee ves nceW Demeerefcele Yeesie efueHmee kee Hegleuee yeveekej Oejleer kee kemeeF& yevee efoee nw~
Gej nceejs HetJe&pe pebieueeW ceW jnles Les~ kebo-cetue Keekej iegpeeje kejles Les Hejvleg Oeerjs-Oeerjs yeoueeJe Deelee euee ieee Deewj Deepe
efmLeefle en Dee ieF& nw efke nce DeeueerMeeve IejeW ceW jnles nQ, Sej keb[erMevejeW kes efyevee nceeje iegpeeje veneR nw~ en meye
meYelee kes efJekeefmele nesves Deewj efove-Heefleefove efvele veS DeefJe<keejeW kes pevce kes keejCe ngDee nw~ nce DeeJeMeke Deewj
73
HeMve 3.
Gej
HeMve 4.
Gej
(LJ-5)
DeeJeMekelee kes Heke& kees ve mecePeles ngS Heeke=efleke mebmeeOeveeW kee ogHeeesie kejles pee jns nQ~ es Heeke=efleke mebmeeOeve eens
Oejleer kes Deboj ee yeenj nesb, ceveg<e DeHeveer DeeJeMekelee kes efueS ueieeleej Fvekee oesnve kejlee pee jne nw~ Fme keee&
kees Jen Fme Hekeej kej jne nw pewmes Ske kemeeF& efkemeer peeveJej kees ceejles mecee en keleF& veneR meeselee efke peeveJej keer
YeefJe<e ceW DeeJeMekelee Yeer He[ mekeleer ee peeveJej kees ceejves Hej Gmes efkelevee ke< nesiee? Fmeer Hekeej ceveg<e kesJeue DeHeveer
DeeJeMekelee keer Hetefle& kes efueS cetke yevekej Oejleer kes mebmeeOeveeW kee oesnve kejlee pee jne nw~ Gmes YeefJe<e keer keesF& efevlee
veneR nw efke YeefJe<e ceW Deeves Jeeueer Heer{er kes efueS Oejesnj kes He cebs keee es[kej pee jns nQ~
Ske efove kes meceejesn ceW lees keg Heleerkeelceke keee&Jece ner nes mekeles nQ~
meceepe kees Heee&JejCe keer j#ee kejves kes efJeefYevve GHeeeeW keer peevekeejer efJeefYevve keee&JeceeW kes ceeOece mes oer pee jner nw efpemes
efJeefYevve mebmLeeSb Òejleer efoJeme' kes He ceW es keee&Jece cevee jner nQ~ en lees efveefMele ner nw efke Fme Hekeej kes keee&Jece
peeoe uecyes veneR eueles Deewj efHej Fve keee&JeceeW ceW Je=#eejesHeCe, meeFefkeue peguetme, meYeeSB, ieesef<"eeB Deewj efHeuce HeoMe&ve
Deeefo kees ceeOece yeveeee ieee nw~ es keee&Jece lees Heee&JejCe j#ee kes keg ner efyevogDeeW kees Gpeeiej kejles nQ~ Deewj es efyevog
meceepe kees meeseves kes efueS cepeyetj kej osles nQ efke JeemleJe ceW nceW Heee&JejCe keer j#ee kejveer eeefnS~ es keee&Jece keeeWefke
kesJeue keg ner efyevogDeeW kees Gpeeiej kejles nQ FmeefueS es Ske efove kes keee&Jece kesJeue DeeOeej kee keece ner kejles nQ~
uesefkeve osneleeW ceW Deye nce MenjeW kees ues pee jns nw~
en Yeejle ceW ner veneR Hetjs efJeMJe ceW osKee pee jne nw efke ieeBJeesb kee mJeHe yeoue jne nw~ JeneB keer keeer Heie[bef[eeB, kebJeer
mes yeveer me[keeW ceW yeoueleer pee jner nw~ ieesyej-efceer leLee HejwueeW mes yeves ess-ess Iej, meercesb Deeefo mes yeves cekeeveeW ceW
HeefjJeefle&le nesles pee jns nQ Deewj ess-ess cekeeveeW ves yengcebpeerueer FceejleeW keer Mekeue ues ueer nw~ Fmekes meeLe-meeLe ieeBJeebs kee
jnve-menve, Henve-HenveeJee Deeefo Yeer yeoue ieee nw~ efpemekes HeuemJeHe Ssmee Heleerle neslee nw efke nce ieeBJeeW ee osneleeW kees
Gvekee JeemleefJeke mJeHe yeouekej Menjer He osves ceW ueie ieS nQ~ en mecemee Yeer Heee&JejCe j#ee ceW yeeOeke kes He ceW
meeceves DeeF& nw~
ueIeg Gejelceke eMve

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Deeeespeve meefceefle ceW efkeme osMe kes je<^Heefle Meeefceue Les?

Heee&JejCe keer DeeJeepe meJe&HeLece efkeve osMeeW ves G"eF&?
HeeefjefmLeeflekeer kes mecyevOe ceW je<^Heefle ieeyee&eesJe kee keee cele Lee?
lekeveerkeer mes keee leelHee& nw?
HeefMeceer osMeeW keer lekeveerkeer iejerye osMeeW kes efueS GHeegkele keeebs veneR nw?
uesKeke kes DeeOeej Hej ceveg<e kee Oejleer kes Heefle JeJenej kewmee nesvee eeefnS?
Oejleer kes DeveJejle Mees<eCe kee oes<eer keewve nw?
Yeejle ceW efkeleveer mebmLeeSB Òejleer efoJeme' yevee jner nQ?
Yeejle kes osneleeW ceW nce Deye keee ues pee jns nQ?
ueesieeW ceW Heee&JejCe kes Heefle Glmeen kewmes Hewoe efkeee pee mekelee nw?
74
(LJ-5)
efJeJeseveelceke eMve
1. ceemkees meccesueve ceW Oejleer kees mebjef#ele jKeves kes mecyevOe ceW keee HemleeJe Heeefjle ngS nQ?
2. uesKeke kes DeeOeej Hej ceveg<e efkeme Hekeej Oejleer kee kemeeF& yevekej Gmekee yeueelkeej kejlee pee jne nw?
3. Òejleer efoJeme' kes GHeue#e ceW efkeme Hekeej kes meceejesneW kee Deeeespeve efkeee pee jne nw Deewj uesKeke Deve
efkeme Hekeej kes meceejesneW kees pees[ves keer yeele kenlee nw?
4. uesKeke kes DeeOeej Hej meceejesn Deewj ieesef<"eeB keneB nesveer eeefnS Deewj keeebs?
Hee" ceW Heegkele GHemeie& SJeb Helee
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
(ii)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
(i)
GHemeie&
GHemeie&
cetue Meyo
De
etke
De
meerefcele
efJe
kesefvle
He
Jeeve
efJe
Yeeie
meJe&
DeefOeke
meced
j#eCe
meced
meeOeve
GHe
Jeeme
Helee
cetue Meyo
efJe%eeve
efJeeej
veerefle
meYe
melJe
DeefOeke
jepe
meece
meHeue
Helee
Fke
Fke
Fke
lee
Fke
DebMe
meer
Jeeoer
lee
Meyo
=
=
=
=
=
=
=
=
=
Deetke
Demeerefcele
efJekesefvle
HeJeeve
efJeYeeie
meJee&efOeke
mebj#eCe
mebmeeOeve
GHeJeeme
=
=
=
=
=
=
=
=
=
Meyo
Jew%eeefveke
Jeweeefjke
vewefleke
meYelee
meeeflJeke
DeefOekeebMe
jepemeer
meeceJeeoer
meHeuelee
75
(LJ-5)
Meyo-DeLe&
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
Keeefle
HeefleefveefOelJe
iewj-meeceJeeoer
Jeweeefjke
DeeOeeeflceke
HeeefjefmLeeflekeer
Jemleg efmLeefle
Depetyee
vegmKee
peefue
Deesn-Heesn
Deceue
Deeeve
mlegYeb
Heeo mHeMe&
#ecemJe
Yeesie efueHmee
meeBPee
DeveJejle
GHeJeeme
Yeespe
meJe&$e
YeeW[er
DeefOekeebMe
osneleeW
efJekesefvle
Heefmeef
DeiegJeeF&
DemeceepeJeeoer
efJeeejeW keer
F&MJejere %eeve mes mecyevOeer
Heee&JejefCeke
ceenewue
DeveesKee
Heecet&uee (lejerkee)
keef"ve
Meesj-Mejeyee
Heeesie
yegueevee
vecemkeej kejlee ntB
HewjeW kees tvee
#ecee kejW
Heeesie kejves keer ueeuemee
meyekee
ueieeleej
Jele
Keevee
meye peien
yeometjle
peeoelej
ieeBJeeW
peien-peien Hewueer
76
(LJ-5)
(xi) GHeYeeskeleeJeeo
keer mebmke=efle
(ees. MeeceeejCe ogyes)
[e@. esceuelee Yemeerve

ees. MeeceeejCe ogyes Debleje&êre Keeefle kes Je=elJeJesee Deewj meceepeJew%eeefveke Les~ Fvekee pevce meved 1922 ceW efmeJeveer,
ceOeeosMe ceW ngDee~ FvneWves veeieHegj efJeMJeefJeeeuee mes jepeveerefle efJe%eeve ceW yeer. S, Dee@veme& efkeee leLee ceeveJe-efJe%eeve ceW Heer.Se.[er.
keer GHeeefOe eeHle keer~ DeejcYe mes ner uesKeve ceW efe nsves kes keejCe FvneWves efJeefYevve He$e-Heef$ekeeDeeW kes efueS efueKevee Meg kej efoee
Lee, efpeveceW nbme, efJeMeeue Yeejle Deewj cee@[^ve efjJet pewmeer Heef$ekeeSB Meeefceue nQ~
ees. MeeceeejCe ogyes kes DeejeqcYeke DeOeeve DeeefoJeeefmeeeW Hej Les, efpevekes efJekeeme ceW GvneWves ienjer efe ueer~ Yeejleere eeceeW
kes met#ce DeOeeve kes DeeCeer kes He ceW GvnW ncesMee eeo efkeee peeSiee~ Yeejle kes Fme ecegKe meceepe Jew%eeefveke keer Debleje&<êre Heneeve
meved 1955 ceW] Fbef[eve efJeuespe' veeceke Hegmleke kes ekeeMeve mes yeveer~ Yeejle keer pevepeeefleeeW Deewj eeceerCe mecegoeeeW Hej efueKeer Fvekeer
Hegmlekesb ye[s Deeoj mes He{er peeleer nQ~ meceepe-HeefjJele&ve Deewj Jewkeeefmeke meceepeMeee kes #es$e ceW Fvekeer Deveske jeveeSB GuuesKeveere nQ,
efpevekee etjesHeere Yee<eeDeeW kes Deefleefjkele leermejer ogefveee keer keF& Yee<eeDeeW ceW Yeer DevegJeeo nes egkee nw~
ees. ogyes ves efnvoer Deewj Debespeer oesveeW Yee<eeDeeW ceW meceeve DeefOekeej Deewj ieefle mes efueKee~ efnvoer meeefnle ceW Yeer Gvekeer
efe Leer Deewj Jes Yeejle kes keF& Meer<e&mLe mecceeveeW keer eJej meefceefleeeW mes peg[s jns~ efnvoer ceW Gvekes ekeeMeve nQ mecee Deewj mebmke=efle,
ceeveJe Deewj mebmke=efle, HejcHeje, Fefleneme-yeesOe Deewj mebmke=efle, efMe#ee, meceepe Deewj YeefJe<e, mebeceCe keer Heer[e~ `HejcHeje, Fefleneme-yeesOe
Deewj mebmke=efle' Hej %eeveHeer" ves FvnW cetefle&osJeer Hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee~ Fve HegmlekeeW kes Deefleefjkele `Fbef[eve efJeuespe' Deewj `Fbef[eepe
eWefpebie efJeuespes' ees. ogyes keer Ssmeer meMekele jeveeSB nQ efpeveceW FvneWves Yeejleere eeceeW keer efmLeefle Deewj mecemeeDeeW Hej yeejerkeer mes efueKee~
ees. ogyes jeêre efJekeeme mebmLeeve, cemetjer kes eeeee&, Yeejleere Ge-DeOeeve mebmLeeve, efMeceuee kes efveosMeke, peccet
efJeMJeefJeeeuee kes kegueHeefle Yeer jns, peneB FvneWves DeHeveer Mew#eefCeke SJeb eMeemeefveke #ecelee keer eHe es[er~ mebegkele jepe mebIe kes
SefMeee-HewefmeefHeke efJekeeme kesv kes efJeMes<e HejeceMe&oelee kes He ceW keee& kejves kes meeLe-meeLe Jes Yeejleere meeceeefpeke efJekeeme DevegmebOeeve
Heefj<eo kes jeêre Hewuees Yeer jns~ efJeefYevve meeefnefleke, meeceeefpeke SJeb Debleje&êre #es$eeW ceW DeHeves mepe&veMeerue JeeqkelelJe kee Heefjee osves
Jeeues Fme cevemJeer kee meved 1996 ceW efveOeve nes ieee~
efveyebOe kee meejebMe

`GHeYeeskeleeJeeo keer mebmke=efle' Meer<e&ke efveyebOe ceW ees. MeeceeejCe ogyes ves Deepe kes Yeejleere meceepe keer yeoueleer meese Deewj
peerJeve-Mewueer kees jsKeebefkele efkeee nw~ yeoueleer peerJeve-Mewueer kes eueles Deepe kee Jeeqkele GHeYeeskelee nes ieee nw, pees vees-vees GlHeeoeW
kes Heers efvejblej Yeeie jne nw~ Jen veeer-veeer JemlegDeeW keer eeeqHle kees megKe kenves ueiee nw~ Fmekee HeefjCeece en ngDee nw efke Fve meYeer
vees GlHeeoeW keer eeefHle kes efueS nes[ cee ieeer nw Deewj ceeveJe DeHeveer ceeveJelee Yetuekej eb$eJeled nes ieee nw~
uesKeke kes Devegmeej GHeYeeskeleeJeeoer mebmke=efle ves Fleves Hewj Hemeej efuees nQ efke keesF& Yeer lespe Gmemes Detlee veneR jne~ jes]peceje&
kes keece Deeves Jeeueer gLeHesm, meeyegve, lesue, MesefJebie eerce Deeefo JemlegDeeW ceW Fleveer efJeefJeOelee Dee ieeer nw efke GHeYeeskelee Yeeweke-mee jn
77
(LJ-5)
ieee nw~ keesF& gLeHesm veerce kes iegCeeW mes YejHetj nw, efkemeer ceW ueeQie lesue keer megj#ee nw Deewj keesF& oeBleeW kees ceesleer pewmee ecekeeruee yeveeves
keer ieejber oslee nw~ Fmeer ekeej vees-vees Deekeej ekeej Deewj efJeMes<eleeDeeW mes egkele gLeyeMe Yeer yeepeej ceW Glej jns nQ~ meeyegve lesue Deewj
HejHeetce Yeer Fme nes[ ceW Heers veneR nQ~ ye[er-ye[er mebHeefeeeB lejn-lejn kes iegCeeW mes egkele meeyegveeW keer yeewej mes GHeYeeskelee kees mejeyeesj
kej jner nQ~ efJeosMeeW mes cebieees iees HejHeetce Oevee{de Jeie& keer ceefnueeDeeW keer [^sefmebie syeue keer MeesYee ye{eles nQ~ cebnies meewvoe& emeeOeveeW
kee Heeesie Deewj efce$e Jeie& ceW Gvemes mebye eee&Sb Gvekeer eeflee kee meteke yeveleer nQ~
ceefnueeSb ner veneR, Deye Heg<e Yeer efJeueeefmelee meeceeer kee GHeYeeskelee nes ieee nw~ Henues Heg<eeW keer meewvoe& meeceeer meeyegve
Deewj lesue leke ner meerefcele Leer, Hejvleg Deye DeeHej MesJe, keesueesve, HejHeetce kes meeLe-meeLe cebnieer Ieef[eeB, yeeb[s[ keHe[s, cebnies petles Yeer
Gvekeer GHeYeeskelee meteer ceW Meeefceue nes iees nQ~ HewMeve Mees Deewj meeQoe& eefleeesefieleeDeeW ves Fme GHeYeeskeleeJeeoer mebmke=efle kees ye{eJee efoee
nw~ mebieerle kee Deevevo G"eves kes efueS cebnies mes cebnies cetef]peke efmemce yeepeej ceW GHeueyOe nw~ sueerefJepeve kee yeepeej Deye yuewke Sb[
JneF kes meerefcele oeejs mes efvekeuekej jbieerve er.Jeer., Hueepecee er.Jeer. leke HengBe ieee nw~ kecHetj DeeJeMekelee kes efueS veneR, DeHeveer
nwefmeele kes efoKeeJes kes efueS Yeer Kejeros peeles nQ; es eeflee efendve yeve iees nQ~ Deepe Jeeqkele yeerceej He[ves Hej ye[s DemHeleeueeW ceW
FmeefueS peelee nw efke Heebe efmeleeje DemHeleeueeW ceW Fueepe kejevee Gmekeer eeflee kee meteke nes ieee nw~ uesKeke kee keLeve nw efke Deye
Yeejle ceW Yeer Jen efmLeefle Dee mekeleer nw, peye efJeosMeeW keer lejn eneB Yeer ueesie cejves kes yeeo DeHeves Debeflece mebmkeej Deewj efJeeece kes efueS
DeHeveer-DeHeveer DeeefLe&ke nwefmeele kes efnmeeye mes DeeueerMeeve keyeW yeveJeeves ueieW~ Ssmeer efmLeefle DeHeveer meeceeefpeke Deewj DeeefLe&ke eeflee kee
nemeeHeo efoKeeJee ner nw, efkevleg Ssmee nes jne nw~
Fme GHeYeeskeleeJeeoer mebmke=efle kes emeej kee cegKe keejCe en nw efke Deepe kee Jeeqkele efoiYeefcele nes ieee nw~ DebOeevegkejCe
keer eJe=efe ves Gmekeer meese Deewj efebleve-eefeee kees KeesKeuee yevee efoee nw~ HeefMeceer DevegkejCe kes keejCe nce DeHeves meebmke=efleke cetueeW
Deewj ceeveleeDeeW kees Yetueles pee jns nQ~ Deeies ye{ves Deewj otmejeW kees veeree efoKeeves keer nes[ ceW nceejs meeceeefpeke yebOeve {erues He[les pee
jns nQ~ Fmemes mJeeLe&Hejlee Deewj DeelceJeWerelee ye{ jner nw~ uesKeke Deeieen kejlee nw efke eefo nce mJemLe HejbHejeDeeW kees es[kej kesJeue
DebOeevegkejCe ceW ueies jns lees Heleve kee jemlee otj veneR nw~
cegKe efJeeej-efyebog
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Oeerjs-Oeerjs mecee yeoue jne nw Deewj Gmeer kes meeLe ceveg<e keer peerJeve-Mewueer Yeer yeoue jner nw~
en veeer peerJeve-Mewueer GHeYeeskeleeJeeoer oMe&ve mes eYeeefJele nw~
vees-vees GlHeeo yeepeej ceW Glej jns nQ Deewj ceveg<e ]pejle yes]pejle, eens Deveeens Fve GlHeeoeW kee iegueece yeve jne nw~
Yeejle ceW Fme GHeYeeskeleeJeeoer mebmke=efle kes emeej kes keF& keejCe nQ efpeveceW cegKe nQ
ke. HeefMeceer mebmke=efle kee DebOeevegkejCe
Ke. HejbHejeDeeW kee DeJecetueve
ie. DeHeveer mebmke=efle kes eefle DeemLee ceW efvejblej keceer
Ie. efJe%eeHeve SJeb eeej kes Deveeve meeOeveeW kee HewueeJe
Deepe DeeJeMekelee nw efke ceeveJeere cetueeW kee eeej-emeej nes, nce mJemLe eeflemHeOee& keer Deesj ye{W, ve efke efoKeeJes keer mebmke=efle
keer Deesj~
ceveg<e JemlegDeeW kee GHeYeeskelee cee$e veneR Jejved DeHeveer peeleere mebmke=efle kes efJekeeme kee Jeenke nw Fme yeesOe kees peieevee DeeJeMeke
nw~
nce yeoueles meceepe kes vees-vees DeeefJe<keejeW kees DeJeMe DeHeveeSB efkevleg DeHeveer meeceeefpeke meebmke=efleke veeRJe Hej efmLej jnW~
78
(LJ-5)
Devegso 1
Oeerjs-Oeerjs meye keg yeoue jne nw~ Ske veeer peerJeve-Mewueer DeHevee Jee&mJe mLeeefHele kej jner nw~ Gmekes meeLe
Dee jne nw Ske veee peerJeve-oMe&ve-GHeYeeskeleeJeeo kee oMe&ve~ GlHeeove ye{eves Hej ]peesj nw eejeW Deesj~ en GlHeeove
DeeHekes efueS nw, DeeHekes Yeesie kes efueS nw, DeeHekes megKe kes efueS nw~ `megKe' keer JeeKee yeoue ieeer nw~ GHeYeesieYeesie ner megKe nw~ Ske met#ce yeoueeJe Deeee nw veeer efmLeefle ceW~ GlHeeo lees DeeHekes efueS nw, Hej DeeHe en Yetue peeles
nQ efke peeves-Devepeeves Deepe kes ceenewue ceW DeeHekee eefj$e Yeer yeoue jne nw~ Deewj DeeHe GlHeeo kees meceefHe&le nesles pee
jns nQ~
eMve 1. uesKeke Deepe keer yeoueleer peerJeve-Mewueer kes efJe<ee ceW keee ken jne nw?
Gej uesKeke kee cele nw efke Deepe keer peerJeve-Mewueer GHeYeeskeleeJeeo mes eYeeefJele nw~ eleske #es$e ceW vees-vees GlHeeo Jeeqkele kees
Yece ceW [eue jns nQ~ ceveg<e kee oeeje DeeJeMeke DeeJeMekeleeDeeW mes Deeies ye{kej Deejece Deewj efJeueeefmelee leke Hewuelee
pee jne nw~ FmeefueS Gmekes efueS megKe keer HeefjYee<ee yeoue ieeer nw~ Henues peneB jeser, keHe[e Deewj cekeeve keer cetueYetle
DeeJeMekeleeSb Heekej Jeeqkele DeHeves DeeHekees megKeer ceevelee Lee, Deepe Gmekee megKe efJeueeefmelee keer meeceefeeeB pegeves leke pee
HengBee nw~ yeepeej ceW jespe Glejlee Ske veee GlHeeo Jeeqkele ceW Gmes Heeves keer ueeuemee peieelee nw Deewj Gmes Heekej Jen DeHeves
DeeHekees megKeer JeefkeleeeW keer esCeer ceW mecePeves ueielee nw~ uesefkeve Fme GHeYeeskelee megKe keer eeeqHle ceW Jen peeves-Devepeeves Fmekes
eefle Flevee meceefHe&le nes peelee nw efke Gmekee oeme yeve peelee nw~
eMve 2. GlHeeo lees DeeHekes efueS nw, Hej DeeHe en Yetue peeles nQ efke peeves-Devepeeves Deepe kes ceenewue ceW DeeHekee eefj$e
Yeer yeoue jne nw Deewj DeeHe GlHeeo kees meceefHe&le nesles pee jns nQFme keLeve kee DeeMee mHe keerefpeS~
Gej Fme keLeve kes ceeOece mes uesKeke Jeeqkele keer meeseer ngF& eslevee kees peieevee eenlee nw~ yeepeej ceW Deeves Jeeues efvele vees GlHeeoeW
mes Deekeef<e&le neskej Jeeqkele GvnW Kejerolee euelee nw, eens Jen Gmekeer DeeJeMekelee nes ee veneR~ JemlegDeeW keer efJeefJeOelee
Deewj efJe%eeHeveeW keer jbieerveer kes eYeeJe ceW Deekej Deepe kes ceveg<e keer meese yeoue ieeer nw Deewj Jen GlHeeoeW DeLeJee JemlegDeeW
kee iegueece nes ieee nw~ GlHeeoeW DeLeJee leLeekeefLele megKeeW keer eeeqHle keer DebOeeOegbOe oew[ ceW Jen DeHeves eefj$e kee mebece SJeb
{lee Kees jne nw~ en Ske ekeej keer ceeveefmeke HejeOeervelee nw efke ceveg<e kes efueS JemlegDeeW keer cenee ye{ ieeer nw, eeefjef$eke
iegCe ieewCe nes iees nQ~
eMve 3. GHeYeeskeleeJeeoer mebmke=efle kes eeej-emeej ceW efJe%eeHeve keer Yetefcekee Hej ekeeMe [eefueS~
Gej Deepe kee egie efJe%eeHeve kee egie nw~ JeeHeejer DeHeves GlHeeoeW kes eeej kes efueS efJe%eeHeveeW kee meneje ueslee nw~ es efJe%eeHeve
HeesmjeW DeLeJee me[ke kes efkeveejs ueies nesef[ie kes He ceW Yeer nes mekeles nQ Deewj DeKeyeejeW ee He$e-Heef$ekeeDeeW ceW HeJeekej
Yeer efkemeer Jemleg kee eeej Deece pevelee leke efkeee pee mekelee nw~ jespeceje& keer pejleeW keer eerpeeW keer Deveske efJeMes<eleeDeeW
kees jsKeebefkele kejkes GvnW Fme He ceW emlegle efkeee peelee nw efke GHeYeeskelee kee ceve Deveeeeme ner nj Jemleg kees Kejeroves
kes efueS ueeueeefele nes G"lee nw~ Gme Hej legje& en nw efke efJe%eeHeveoelee DeHeves GlHeeoeW kees Deewj Deeke<e&ke SJeb efyekeeT
yeveeves kes efueS efmevescee-efmeleejeW kee Deeee ueslee nw Deewj GHeYeeskelee Gme Jemleg kes meeLe peg[s Gve efmeleejeW kes Deeke<e&Ce ceW
yebOee Gve GlHeeoeW kees Kejeroves kes efueS yeskeeyet nes G"lee nw, eens Jen ieesje yeveeves keer eerceW neW, jbie He efveKeejves Jeeues
meeyegve DeLeJee JeeqkelelJe kees mebJeejves Jeeues lejn-lejn kes ef[]peeFveoej keHe[s~
79
(LJ-5)
efeb ceeref[ee kes meeLe-meeLe Me ceeref[ee keer Yeer GHeYeeskeleeJeeoer mebmke=efle kes eeej-emeej ceW efJeMes<e Yetefcekee nw~
eMve 4. efvecveefueefKele MeyoeW kees Gvekes mener DeLe& kes meeLe efceueeFS
Jee&mJe
JeeleeJejCe
peerJeve-Mewueer
DeefOekeej
ceenewue
peerJeve peerves kee {bie
eMve 5. efvecveefueefKele JeekeeeW kee Heoece "erke keerefpeS
1.
peerJeve-Mewueer veeer Ske Jee&mJe DeHevee kej jner nw mLeeefHele~
Meg Ske veeer peerJeve-Mewueer DeHevee Jee&mJe mLeeefHele kej jner nw~
2.
efmLeefle veeer ceW met#ce Ske yeoueeJe nw Deeee~
Meg veeer efmLeefle ceW Ske met#ce yeoueeJe Deeee nw~
eMve 6.
efvecveefueefKele MeyoeW kes

1. Oeerjs-Oeerjs
2. met#ce
3. Meg
4. Debeflece
efJeueesce Meyo yeleeFS

peuoer-peuoer
mLetue
DeMeg
eLece
Devegso 2.
nce meebmke=efleke DeeqmceleeDeeW keer yeele efkeleveer ner kejW, HejbHejeDeeW kee DeJecetueve ngDee nw, DeemLeeDeeW kee
#ejCe ngDee nw~ ke[Jee mee lees en nw efke nce yeewefke oemelee mJeerkeej kej jns nQ, HeefMece kes meebmke=efleke GHeefveJesMe
yeve jns nQ~ nceejer veeer mebmke=efle DevegkejCe keer mebmke=efle nw~ nce DeeOegefvekelee kes Pet"s eefleceeve DeHeveeles pee jns nQ,
eeflee keer DebOeer eeflemHeOee& ceW pees DeHevee nw Gmes Keeskej odce DeeOegefvekelee keer efiejHele ceW Deeles pee jns nQ~ mebmke=efle
keer efveeb$eCe MeefkeleeeW kes #eerCe nes peeves kes keejCe nce efoiYeefcele nes jns nQ~ nceeje meceepe ner Deve efveoxefMele neslee
pee jne nw~ efJe%eeHeve Deewj emeej kes met#ce leb$e nceejer ceeveefmekelee yeoue jns nQ~ GveceW mecceesnve keer Meefkele nw,
JeMeerkejCe keer Yeer~
eMve -1. HejbHejeDeeW kes DeJecetueve mes uesKeke kee keee leelHee& nw?
Gej HejbHejeiele Yeejleere mebmke=efle ves meowJe ceveg<e kees Oewe&, mebece, meefn<Ceglee Deewj ceeveJelee kee ceeie& efoKeeee nw~ FvneR iegCeeW
kees peerJeve ceW Gleejkej Jeefkele DeHeves JeeqkelJe kees Gvvele Deewj eefj$e kees { yeveelee Deeee nw~ es iegCe meceepe keer veeRJe
nQ efpeve Hej ceeveJelee keer cepeyetle Fceejle Ke[er nesleer nw~ efkevleg Deepe kee meceepe HeefMece mebmke=efle kee DebOeevegieeceer nes ieee
nw~ Gvveefle Deewj efJekeeme kes vees-vees jemles DeHeveeves eeefnS efkevleg Fmekee DeLe& DeHeveer Oegjer mes GKe[ peevee keoeefHe veneR
nw~ Deepe kee ceveg<e Gvveefle Deewj HejbHeje kes yeere meblegueve yeveekej eueves keer DeHes#ee #eefCeke legef kes meeOeveeW kees DeHevee
jne nw~ ener keejCe nw efke Hegjeveer HejbHejeSb t jner nQ, Gvekee cenJe meceeHle nes jne nw Deewj Pet"er eeflee leLee efoKeeJes
keer mebmke=efle DeHeveer pe[W pecee jner nw~
80
(LJ-5)
eMve-2 `nceejer veeer mebmke=efle DevegkejCe keer mebmke=efle nw' Fme Jeekee kee DeeMee mHe keerefpeS~
Gej nceeje osMe Oece&, mebmke=efle Deewj meeefj$elee kee DeeCeer osMe jne nw~ eneB Yeesie keer DeHes#ee leeie, F&<ee& Deewj Ie=CeeW keer DeHes#ee
esce Deewj YeeF&eejs keer YeeJevee kees cenJeHetCe& mLeeve efoee ieee nw efkevleg Deye egJee Heer{er keer DeeBKeW HeeMeele mebmkeefle keer
eceke-oceke mes Fleveer eeQefOeee ieeer nQ efke Gmes DeHeves osMe keer mebmke=efle Deewj efJeeejOeeje ceW efHe[eHeve efoKeeF& osves ueiee
nw~ efHeb Deewj Fuewkeêefveke ceeref[ee kes ye{les HeYeeJe kes keejCe Deepe keer Heer{er efvele veeer JemlegDeeW keer Deesj Deekeef<e&le neskej
GvnW DebOeeOegbOe DeHevee jner nw~ er.Jeer. Deewj Fbjves keer ogefveee kes vees-vees DevegYeJe Gmes Fleveer lespeer mes Gme Deesj KeeRe
jns nQ efke efJeJeske yegef kees es[kej kesJeue DebOeevegkejCe keer jerefle eue efvekeueer nw~
eMve-3 GHeYeeskelee mebmke=efle kee emeej Yeejle ceW keeeW nes jne nw ?
Gej peerJeve ceW meYeer ekeej kes Yeewefleke megKeeW kees Heeves keer ueeuemee meoe meJe&oe mes ceveg<e kes oe ceW efJeeceeve jner nw~ peerJeve
kes meYeer megKe ceveg<e kees Deekeef<e&le kejles nQ Deewj Jen GvnW Heeves kes efueS efvejblej eelveMeerue jnlee nw~ meceepe ceW eefleefle
Jeeqkele kee opee& Yeer GvneR kees efceuelee nw pees Delegue Oeve SsMJee& kes mJeeceer nQ~ ener keejCe nw efke Deye Yeejle ceW Yeer efJeosMeeW
keer osKee-osKeer GlHeeo kee cenJe ye{ jne nw~ DeYeer leke pees Yeejleere DeHeveer meebmke=efleke Oejesnj Deewj Gelej ceeveJeere
cetueeW kes eefle eefleye Deewj ieewjJeeeqvJele Les, Jes Deye HeefMece mebmke=efle kes eYeeJe kees enCe kej jns nQ~
efJe%eeHeve, eeej-leb$e kes efJemleej Deewj JewMJeerkejCe (Globalisation) ves GHeYeeskelee-mebmke=efle kees Deewj Yeer ye{eJee efoee
nw~ nj #es$e ceW Deeles efvele vees GlHeeo ceveg<e kees GvnW Heeves kes efueS ueueeeles nQ~ Ske otmejs mes peeoe Heeves keer nes[ ceW
Jeeqkele peerJeve keer meeeF& mes otj efveje-GHeYeeskeleeJeeoer yevelee pee jne nw~
eMve- 4 efvecveefueefKele MeyoeW kes DeLe& mHe keerefpeS
Deefmcelee
Heneeve,
DeJecetueve
cetueeW ceW keceer Deevee~
DeemLee
efJeMJeeme~
#ejCe
#ee nesvee, ve< nesvee~
#eerCe
kecepeesj He[ peevee~
efoiYeefcele
efveefo& ceeie& Yetuevee,
mecceesnve
Deeke<e&Ce, ceesefnle kej uesvee,
JeMeerkejCe
JeMe ceW kej uesvee~
GHeYeeskelee
JemlegDeeW kee GHeYeesie kejves Jeeuee
eMve - 5. efvecveefueefKele JeekeeeW kee Heoece "erke keerefpeS
1. veeer nceejer mebmke=efle DevegkejCe mebmke=efle keer nw~
nceejer veeer mebmke=efle DevegkejCe keer mebmke=efle nw~
2. efveeb$eCe MeefkeleeeW kes mebmke=efle keer #eerCe nes peeves kes keejCe efoiYeefcele nes jns nQ nce~
mebmke=efle keer efveeb$eCe MeefkeleeeW kes #eerCe nes peeves kes keejCe nce efoiYeefcele nes jns nQ~
3. nw Meefkele GveceW mecceesnve keer, JeMeerkejCe Yeer keer~
GveceW mecceesnve keer Meefkele nw, JeMeerkejCe keer Yeer~
81
eMve - 6. Fve MeyoeW
meebefmeleerke
meJeerkeej
yeewefOeke
Mekeleer
eefleMe
(LJ-5)
kes Meg He efueefKeS

meebmke=efleke
mJeerkeej
yeewefke
Meefkele
eeflee
Devegso 3.
meceepe ceW JeieeX keer otjer ye{ jner nw, meeceeefpeke mejeskeejeW ceW keceer Dee jner nw~ peerJeve-mlej kee en ye{lee
Deblej DeeeesMe Deewj DeMeebefle kees pevce os jne nw~ pewmes-pewmes en efoKeeJes keer mebmke=efle Hewuesieer, meeceeefpeke DeMeebefle
Yeer ye{sieer~ nceejer meebmke=efleke Deefmcelee kee eme lees nes ner jne nw, nce Pet"er legef kes leelkeeefueke ue#eeW kee Heere
kej jns nQ~ ceee&oeSB t jner nQ, vewefleke ceeveob[ {erues He[ jns nQ~ Jeeqkele-JeWefkelee ye{ jner nw, mJeeLe& HejceeLe& Hej
neJeer nes jne nw~ Yeesie keer Deekeeb#eeSB Deemeceeve kees t jner nQ~ efkeme efyevog Hej kesieer en oew[?
eMve -1 meceepe ceW JeieeX keer ye{leer otjer kes efkeve otjieeceer eYeeJeeW keer Deesj uesKeke mebkesle kej jne nw?
Gej en Ske meeJe&Yeewce SJeb meeJe&keeefueke leLe nw efke peye-peye meceepe ceW Ge SJeb efvecve Jeie& kee Deblej ye{e nw, Gmeves Demeblees<e
SJeb DeeeesMe kees pevce efoee nw~ OeefvekeeW eje efJeefYevve DeJemejeW Hej efkees iees DeHeves SsMJee& kes eoMe&ve mes ceOe SJeb efvecve
Jeie& ceW GlHevve F&<ee& kee YeeJe GveceW OeefvekeeW kes eefle efJejesOe SJeb efJeesn kees GlHevve kejlee nw~ Ssmeer efmLeefle efkemeer Yeer meceepe
kes efueS keece veneR nw keeeWefke Fmemes Ske Deesj lees meeceeefpeke Gvveefle ceW DeJejesOe GlHevve neslee nw Deewj otmejer Deesj meceepe
kee vewefleke DeeOeej Yeer kecepeesj He[ peelee nw~
eMve -2 `nce Pet"er legef kes leelkeeefueke ue#eeW kee Heere kej jns nQ' Fme Jeekee kee DeLe& mHe keerefpeS~
Gej Yeejleere mebmke=efle kes Devegmeej peerJeve ceW meblees<e kee yengle cenJeHetCe& mLeeve nw~ nceejer mebmke=efle kes Devegmeej meblees<e-Oeve peerJeve
kes meYeer OeveeW ceW meJeexHeefj nw
ieesOeve' iepeOeve, yeeefpeOeve, Deewj jleve Oeve Keeve~
peye DeeJes meblees<e Oeve, meye Oeve Oetefj meceeve~~
efkevleg Deepe kee ceveg<e meebmeeefjke megKe-megefJeOeeDeeW kees meJeexHeefj ceevekej Gvekeer eeeqHle kes efueS Flevee ueeueeefele nes G"e
nw efke peerJeve kes cetueYetle mele (Deebleefjke meblees<e) kees Yetuekej Yeewefleke meHeuelee ceW ner megKe Deewj meblees<e kees {tb{ves ueiee
nw~ es meYeer peerJeve kes Deelebefleke mele ve neskej leelkeeefueke DeLeJee #eefCeke ue#e nw, Fmes Deepe kes ceveg<e ves Yeguee efoee
nw~ peye leke ceveg<e Fme mele kes eefle peeieke veneR neslee, leye leke Jen JeemleefJeke megKe DeLeJee HetCe& meblees<e kees eeHle veneR
kej mekelee~
eMve - 3 efvecveefueefKele MeyoeW kes oes-oes meceeveeLeea Meyo yeleeFS
DeeeesMe iegmmee, Demeblees<e
Jeeqkele ceveg<e, ceeveJe
Deekeeb#ee Fe, ueeuemee
Deemeceeve ieieve, DeekeeMe
82
(LJ-5)
eMve - 4 efvecveefueefKele Jeekeeesb kee Heoece "erke keerefpeS

1.
otjer nw jner ye{ JeieeX keer meceepe ceW
Meg meceepe ceW JeieeX keer otjer ye{ jner nw~
2.
Heers nQ efJeje kes efJekeeme jns nQ GsMe
Meg efJekeeme kes efJeje GsMe Heers n jns nQ~
DeYeemeeLe& eMve
1. `Ske veeer peerJeve-Mewueer DeHevee Jee&mJe mLeeefHele kej jner nw~ Gmekes meeLe Dee jne nw Ske veee peerJeve-oMe&veGHeYeeskeleeJeeo kee oMe&ve' Fme keLeve kee DeeMee mHe keerefpeS~
2. `yeerceej He[ves Hej HeeBe efmeleeje DemHeleeueeW ceW peeFS~ megKe-megefJeOeeDeeW Deewj Des Fueepe kes Deefleefjkele
en DevegYeJe keeHeer mecee leke eee& kee efJe<ee Yeer jnsiee' uesKeke kee en keLeve keneB leke mele nw, leke&
oerefpeS~
3. `Deepe meeceble yeoue iees nw, meecebleer mebmke=efle kee cegneJeje yeoue ieee nw' uesKeke kes Fme keLeve keer
meceer#ee keerefpeS~
4. èfJe%eeHeve Deewj emeej kes met#ce leb$e nceejer ceeveefmekelee yeoue jns nQ~ GveceW mecceesnve keer Meefkele nw, JeMeerkejCe
keer Yeer' Fme keLeve kes meboYe& ceW efJe%eeHeveeW kes peerJeve Hej eYeeJe keer eee& keerefpeS~
5. `mebmke=efle keer efveeb$eCe MeefkeleeeW kes #eerCe nes peeves kes keejCe nce efoiYeefcele nes jns nQ~'Fme keLeve ceW
uesKeke kes ceve keer keewve-meer Heer[e Jekele nes jner nw?
6. `GHeYeeskelee mebmke=efle nceejer meeceeefpeke veeRJe kees ner efnuee jner nw' uesKeke kes Fme keLeve kes Heefjes#e ceW
Deepe kes GHeYeeskeleeJeeoer oMe&ve kees mHe keerefpeS~
7. efvecveefueefKele MeyoeW kes DeLe& yeleeFS
eeflee, Jee&mJe, met#ce, GHeYeeskelee, DeJecetueve, eeflemHeOee&, mecceesnve, JeMeerkejCe~
8. efvecveefueefKele MeyoeW kees efnvoer Meyo keesMe kes DeeOeej Hej eceevegmeelej efueefKeS
Oeerjs, veeer, megKe, DeJecetueve, Meg, keue, iebYeerj, GHeYeeskelee, egveewleer, YeefJe<e~
9. efvecveefueefKele JeekeeeW kee Heoece "erke keerefpeS
1. yeepeej He[e nw Yeje meeceefeeeW mes efJeueeefmelee keer~
2. Ieesj DeHeJee meerefcele mebmeeOeveeW nceejs kee nes jne nw~
3. efnuee jner nw kees ner nceejer meeceeefpeke veeRJe GHeYeeskelee mebmke=efle~
83
(xii)
(LJ-5)
Yee<ee, yeesueer Deewj Heee&JejCe

(DevegHece efcee)
[e@. ceveerjece eeoJe
uesKeke Heefjee
DevegHece efcee peer megHeefme meeefnlekeej YeJeeveerHemeeo efcee peer kes megHeg$e nQ~ Fvekee pevce 5 petve 1948 kees JeOee& (ceneje<^)
ceW ngDee~ DeeHeves efouueer efJeMJeefJeeeuee kes efnvot keeuespe mes meved 1969 ceW mebmke=le mes Sce.S. Hejer#ee GeerCe& keer Deewj leYeer mes uesKeve
keee& HeejcYe kej efoee~ Fvekeer 16-17 efjHees&me leLee Hegmlekesb HekeeefMele nes egkeer nQ~ FveceW mes `Deepe Yeer Kejs nQ leeueeye', `jepemLeeve
keer jpele yetBoW', èfceer yeeeDeeW Deevoesueve', èfeHekees Deevoesueve' Deeefo HecegKe nQ~ `nceeje Heee&JejCe' veeceke Ske ye[er efjHees& kee
DeeHeves mebHeeove efkeee nw~ meved 1977 mes DeeHe Heee&JejCe Deewj meeceeefpeke keeees mes efvejvlej peg[s ngS nQ~ mebHeefle DeeHe ieeBOeer-Meebefle
Heefle<"eve, veF& efouueer ceW meefeJe kes Heo Hej keee&jle nQ~ Heee&JejCe kes #es$e ceW meJeexe mecceeve `Fbefoje ieeBOeer Heee&JejCe Hegjmkeej' (Yeejle
mejkeej) mes mecceeefvele nes egkes nQ~ es keef"ve yeele kees mejue {bie mes kenves kes DeYeemeer nQ~ efnvoer ceW iee kees DeveeJeMeke He mes
keef"ve yeveeves kes DeeHe efJejesOeer nQ~
uesKe kee meejebMe Deewj HeefleHeee

`Yee<ee, yeesueer Deewj Heee&JejCe' uesKe ceW uesKeke ves Yee<ee Deewj yeesueer kes Devlej kees yeleeles ngS Gve Yee<ee efvecee&leeDeeW Hej Jebie
efkeee nw pees DeHeves osMe, meceepe, Yetieesue, mebmke=efle kees peeves efyevee ner Yee<ee-efJekeeme keer yeele kejles nQ~ Yee<ee kesJeue `pegyeeve' veneR,
ceve Deewj ceeLee Yeer nw~ Ske ye[s mecegoee kee ceve Deewj ceeLee pees DeHeves DeemeHeeme kes Deewj otj kes mebmeej kees osKeves-HejKeves-yejleves
kee mebmkeej DeHeves ceW menpe mebpees ueslee nw~ es mebmkeej yengle keg Gme meceepe keer efceer, Heeveer, nJee ceW Debkegefjle nesles nQ, Heueles-ye{les
nQ Deewj eefo GveceW mes keg cegjPeeles Yeer nQ lees Gvekeer metKeer HeefeeeB JeneR efiejleer nQ, Gmeer efceer ceW Keeo yeveleer nQ~ Fme Keeo, eeveer
DemeHeuelee keer "eskejeW kes DevegYeJe mes Yeer meceepe keg veee meerKelee nw~ uesefkeve keYeer-keYeer keg ueesieeW kee ceeLee DeHeveer Yee<ee Yeer yeouelee
nw efpemes yegefpeerJeer Yeer YeeBHe veneR Heeles~ efnvoer Yee<ee DeHeveer yeesefueeeW mes Deueie TBes Hej yew"sieer ee Fve meyekee Deueie-Deueie nesles ngS
Yeer mecelee kee, meceevelee kee opee& nw~ Fmekes efueS nceveW DeHeveer pegyeeve ner veneR, ceeLee Yeer yeouee nw~ efpemekes keejCe efnvoer Yee<ee ceW
efHeues 50-60 yejmeeW ceW vees MeyoeW keer Hetjer yeejele DeeF& nw Deewj èfJekeeme' Meyo ogune yevee nw~ Fme Meyo ves Heee&JejCe kes meeLe ye[e
DeveLe& efkeee nw~ efJekeeme Meyo ves ceeLee yeouee~ vees ceeLes ves osMe kes efJekeeme kee pees veee vekeMee yeveeee, GmeceW peeoelej Fueekes èfHe[s'
Meyo kes jbie ceW jbie ieS~ nce en Yeer Yetue ieS efke èfHe[s' FueekeeW keer mecHevvelee mes, JeveeW mes, KeefvepeeW mes, ueewn-Deemke mes osMe
kes DeiegDee ceeve efuees iees efnmmes keg efkes mes efoKeles nQ~
keg cegerYej ueesie osMe kes nj Debie kee efJekeeme kejves ceW pegs nQ~ ieece-efJekeeme lees "erke yeeue-efJekeeme, ceefnuee-efJekeeme meye
keg ueeFve ceW nQ~ DeHeves meceepe kees mecePes efyevee ner Gmekes efJekeeme ceW DeodYegle meJe&mecceefle nw~ meYeer jepevewefleke oue, meYeer mejkeejW,
meYeer mebmLeeSb ieJe& mes efJekeeme kes keece ceW ueieer nQ~ efJekeeme keer Fme veF& Deceerj Yee<ee ves Ske veF& jsKee KeeReer nw iejeryeer keer jsKee~
uesefkeve Fme jsKee kees KeeReves Jeeues mecHevve ueesieeW keer iejeryeer oMe&veere nw efke Gvekeer leceece keesefMeMeW jsKee kes veeres jnves JeeueeW keer mebKee
ceW keceer ueeves kes yeoues Gmes ueieeleej ye{eleer pee jner nw~
84
(LJ-5)
Heee&JejCe keer Yee<ee Yeer efYevve veneR nw~ meved 1980 mes Dee"-ome yejme leke Hetjs osMe ceW `meeceeefpeke Jeeefvekeer' veeceke eespevee
eueer~ eefo Fme Meyo kee eespevee kee mebyebOe ieeBJe kes Jeve mes nw lees ce HeosMe ceW Deepe Yeer DeejCe (DejCe mes yevee Meyo) nQ, ieeBJe
kes Jeve pees osJeer kes veece Hej es[s peeles nQ~ ueesie DeesjCeeW mes Ske eflevekee Yeer veneR G"eles~ Dekeeue kes mecee ceW ner Fvekees Keesuee peelee
nw~ Fve JeveeW keer jKeJeeueer ee-efJeMJeeme kejlee jne nw~
Ske eespevee osMe keer yebpej Yetefce kes efJekeeme keer DeeF& Leer uesefkeve 300 kejes[ Hees Kee&ves kes yeeo Yeer yebpej keer yebpej
jner Yetefce~ efHej eespevee ner meces ueer ieF&~ leepeer eespevee nw peueeiece #es$e efJekeeme keer~ en Debiespeer kes Jee@jMes[ [sJeueHeceW kee efnvoer
He nw~ Fmemes efpevekees ueeYe efceuesiee, Jes ùeeYeeLeea' kenueeles nQ, etpeme& iegHe kee meerOee DevegJeeo `GHeeesiekeee& mecetn' Yeer eneB nw~ otmejer
lejn efceer Deewj Heeveer kes Kesue kees keg npeej yejme mes mecePeves Jeeuee meceepe nw~ efnceHeele mes ueskej jsleerueer DeeBOeer ceW Heeveer kee keece,
leeueeyeeW kee keece kejves Jeeues iepeIejeW kee efkelevee ye[e mebie"ve Ke[e efkeee ieee nesiee? Fmes veF& mebmLeeSb Deewj mejkeejW mecePe veneR
Heeleer~ Deepe keer Yee<ee peueeiece #es$e efJekeeme kees celmeHeeueve mes nesves Jeeueer Deeceoveer ceW yeoueleer nw~ Fmeer lejn veefoeeW kes Heeveer mes
efyepeueer yeveeves keer meese neefvekeejke nw~ peye meceg leere #es$eeW ceW Yetpeue ye[s Hewceeves Hej Keeje nesves ueiesiee, leye veefoeeW keer Yetefcekee
kee cenJe %eele nesiee~
Yee<ee Yeer DeHeveer ognlee, efkeue<lee mes Keejer nes ieF& nw leLee DeHeves ner DeeBieve ceW efJemLeeefHele neskej HejeF& yeve jner nw~
JeeKee
1. ``Yee<ee eeveer kesJeue peerYe, `pegyeeve' veneR~ Yee<ee eeveer ceve Deewj ceeLee Yeer~ Ske kee veneR, Ske ye[s mecegoee
kee ceve Deewj ceeLee pees DeHeves DeemeHeeme kes Deewj otj kes mebmeej kees osKeves-HejKeves-yejleves kee mebmkeej DeHeves ceW
menpe mebpees ueslee nw~ es mebmkeej yengle keg Gme meceepe keer efceer, Heeveer, nJee ceW Debkegefjle nesles nQ, Heueles-ye{les
nQ Deewj eefo GveceW mes keg cegjPeeles Yeer nQ lees Gvekeer metKeer HeefeeeB JeneR efiejleer nQ, Gmeer efceer ceW Keeo yeveleer
nQ~ Fme Keeo, eeveer DemeHeuelee keer "eskejeW kes DevegYeJe mes Yeer meceepe keg veee meerKelee nw~''
meboYe& Hemlegle ieeebMe eer DevegHece efcee eje efueefKele uesKe ``Yee<ee, yeesueer Deewj Heee&JejCe'' mes GodOe=le nw~
Hemebie Fme ieeebMe cebs DevegHece efcee peer ves `Yee<ee' Meyo kees HeefjYeeef<ele kejles ngS GmeceW mebmkeejeW kees Yeer pees[e nw~ Yee<ee kee ceveceefmle<ke mes Det mebyebOe nw pees Ske ye[s mecegoee kes mebmkeejesb mes peg[e ngDee nw~ mebmeej kees mecePeves-HejKeves kee yeesOe efpeme
ceve-ceefmle<ke mes neslee nw Gmekee mebyebOe Yee<ee Deewj mebmkeejeW mes Yeer peg[e ngDee nw~
JeeKee uesKeke ves Yee<ee-Jew%eeefvekeeW kes o=ef<keesCe mes nkej `Yee<ee' keer HeefjYee<ee kejles ngS kene nw efke Yee<ee kesJeue peerYe, pegyeeve
mes Geeefjle OJeefve-mecetn veneR nw DeefHeleg Jekelee kee ceve Deewj ceefmle<ke Yeer nw~ en ceve-ceefmle<ke Ske Jeefkele kee ner veneR
nw DeefHeleg Ske ye[s ceeveJe-mecegoee kee nw~ en ceve-ceefmle<ke DeHeves ceW Ssmes mebmkeej mebpees ueslee nw efke Jeefkele DeHeves DeemeHeeme
kes ner veneR Jejved otj kes mebmeej kees Yeer osKeves-HejKeves-mecePeves-yejleves keer #ecelee HeeHle kej ueslee nw~ es mebmkeej
DeefOekelej Gme meceepe keer efceer, Heeveer, nJee ceW Debkegefjle nesles nQ, Heueles-ye{les nQ pees ncebs peerJeve keer meHeuelee keer jen
Hej ues peeles nQ efkevleg eefo GveceW mes keg cegjPeeles Yeer nQ lees Gvekeer metKeer efvejeMe-DemeHeue HeefeeeB JeneR efiejkej Keeo yeveleer
nQ Deewj HeewOeebs keer GJe&je Meefkele kees ye{eleer nw~ en Keeo Yeues ner nceejer DemeHeuelee keer "eskejeW kes DevegYeJeeW kees leepee
kejW, Gvemes Yeer meceepe kees efMe#ee efceueleer nw~ Jeefkele efiej-efiejkej ner G"vee meerKelee nw~ DemeHeueleeDeeW kes yeere mes meHeuelee
HeeHle kejlee nw~ uesKeke Gve JeefkeleeeW kes ceve-ceefmle<ke mes Yeer meeJeOeeve jnves keer efMe#ee oslee nw efpevekee ceefmle<ke Yee<ee
Yeer yeoue oslee nw Deewj yegefpeerJeeW kees Helee leke veneR euelee nw keeeWefke en meye HeefjJele&ve Oeerjs-Oeerjs neslee nw~ FmeerefueS uesKeke
85
(LJ-5)
ves Gve Yee<ee-efvecee&leeDeeW Hej Jeibe efkeee nw pees DeHeves osMe, meceepe, Yetieesue, mebmke=efle kees peeves efyevee ner Yee<ee-efJekeeme kee
keee& kejves kee {eWie je jns nQ~
efJeMes<e 1. Yee<ee kee DeeefJe<keej Heew{ mebmke=efle kee Heefjeeeke nw~
2. meceeme-Mewueer, Jeibeelceke Mewueer leLee Heleerke Mewueer kee megboj efveoMe&ve nQ~ Hegjeves, me[s-ieues efJeeej Yeer Keeo keer YeeBefle
GHeeesieer nQ~
3. DeHeveer DemeHeuelee keer "eskejeW kes DevegYeJe mes Yeer efMe#ee uesves keer yeele kener ieF& nw~
4. lelmece MeyoeJeueer keer yenguelee mebmke=leefve<" Mewueer kes meceerHe nw efHej Yeer DeLe&-ienCe ceW ognlee veneR nw~ Dele keef"ve
yeele kees Yeer mejue {bie mes kene ieee nw~
2. `ùesefkeve Deepe lees nceejer Yee<ee ner Keejer nes eueer nw~ efpeve mejue, menpe Meyo keer OeejeDeeW ceW Jen ceer"er yeveleer
Leer, Gve OeejeDeeW kees efyeukegue veerjme, yeveeJeer, Heee&JejCeere, HeeefjefmLeleke pewmes MeyoeW mes yeebOee pee jne nw~ Jen
DeHeves ner Deebieve ceW HejeF& yeve jner nQ~''
meboYe& HetJe&Jeled~
Hemebie uesKeke veefoeeW kes mJeeYeeefJeke He mes meceg cebs meceeiece kees Gefele ceeveles ngS kenlee nw efke eefo veefoeeW kes HeJeen kees
efJeegle yeveeves kes efueS jeskee ieee lees meceg leere #es$eeW ceW Yetpeue ye[s Hewceeves Hej Keeje nesves ueiesiee~ Fmeer lejn eefo Yee<ee
kes mejue, menpe Heeesie kees efkeue<lee, ognlee kes yeeBOeeW mes jeskee ieee lees Yee<ee ceW Yeer KeejeHeve Dee peeSiee~ Yee<ee mejue,
menpe Meyo keer OeejeDeeW ceW ner ceer"er jn mekeleer nw~ Yee<ee kees ke=ef$ece, veerjme, efkeue<, ogn MeyoeW mes yeebOevee Ssmee ner
nesiee efke DeHevee Yeer Hejeee mee ueieves ueiesiee~ ceele=Yee<ee keer lejn mepeerJe Heer{er-oj-Heer{er efJekeefmele Yee<ee Yeer veerjme, yeveeJeer
neskej Ssmeer ueiesieer pewmes DeHeves ner Iej kes DeeBieve ceW efJemLeeefHele nes jner nw~ Jen DeHeves ner DeeBieve ceW HejeF& yeve jner nw~
Dele uesKeke kee mHe< o=ef<keesCe nw efke keef"ve yeele kees mejue {bie mes kenvee eeefnS~ iee kees DeveeJeMeke He mes keef"ve
veneR yeveevee eeefnS~
efJeMes<e 1. o=<eble-Mewueer kee Heeesie Gefele Heleerle neslee nw~
2. Meyo-Heer OeejeDeeW ceW Heke Deuebkeej oMe&veere nw~
3. uesKeke Yee<ee kes menpe-mejue Heeesie kes He#eOej nQ~
4. uesKeke kees Keso nw efke efnvoer Yee<ee DeHeves ner osMe, Iej, Deebieve ceW HejeF& nw~
ueIetejelceke eMve
HeMve 1. Yee<ee Deewj yeesueer kee Deblej mHe< keerefpeS?
Gej efnvoer Yee<ee DeHeveer yeesefueeeW mes Deueie opex Hej, Gvvele, efJekeefmele neskej Yee<ee yeve ieF&~ yeesueer pegyeeve nw Deewj Yee<ee ceveceefmle<ke nw~
HeMve 2. DemeHeue JeefkeleeeW kes eefj$e Yeer HesjCeeoeeer nes mekeles nQ~ efJeeej keerefpeS?
Gej pewmes mebmkeej yengle keg Gme meceepe keer efceer, Heeveer, nJee ceW Debkegefjle nesles nQ, Heueles-ye{les nQ Deewj eefo Gvecesb mes keg
cegjPeeles Yeer nwb lees Gvekeer metKeer HeefeeeB JeneR efiejleer nw, Gmeer efceer ceW Keeo yeveleer nQ~ Fme Keeo, eeveer DemeHeuelee keer
"eskejeW kes DevegYeJe mes ner meceepe keg veee meerKelee nw~ Gmeer lejn DemeHeue JeefkeleeeW kes eefj$e mes Yeer Jeefkele keg meerKelee
nw~
86
(LJ-5)
HeMve 3. efJekeeme kes Jele&ceeve cee@[ue ves Yeejleere meeceeefpeke efJe<ecelee keer KeeF& kees Deewj DeefOeke ienje efkeee nw~
efJeeej keerefpeS?
Gej efJekeeme kes keece ceW meYeer jepevewefleke oue, meYeer mejkeejW, meYeer mebmLeeSB Skecele nQ~ efJekeeme keer veF& Deceerj Yee<ee ves Ske
veF& ìejeryeer keer jsKee' KeeReer nw pees iejeryeer keer jsKee kees ueieeleej ye{eleer pee jner nw~
HeMve 4. `Yeejle kes efJekeeme kee jemlee ieeBJe mes neskej iegpejlee nw~'
Gej ieeBOeer peer kee en keLeve mele nw, keeeWefke Yeejle ieeBJeebs ceW yemelee nw~ ieeBJeeW kes efJekeeme kes efyevee Yeejle kee efJekeeme DemecYeJe
nw~
HeMve 5. Yee<ee Keejer nes eueer nw~ leelHee& mHe< keerefpeS?
Gej menpe, mejue MeyoeW kee HeJeen ner efkemeer Yee<ee kees ceer"e yeveelee nw~ veerjme, yeveeJeer He Gmes Keeje kej oslee nw~

HeMve 1. Fme jsKee kees KeeReves Jeeues mecHevve ueesieeW keer iejeryeer lees osefKeS efke Gvekeer leceece keesefMeMeW jsKee kes veeres
jnves JeeueeW keer mebKee ceW keceer ueeves kes yeoues Gmes ueieeleej ye{eleer pee jner nw~
Gej efJekeeme kes Jele&ceeve cee@[ue ves Yeejleere meeceeefpeke efJe<ecelee keer KeeF& kees Deewj DeefOeke ienje efkeee nw~
HeMve 2. DeHeveer Yee<ee DeHeves ner DeeBieve ceW efJemLeeefHele nesleer nw, Jen DeHeves ner Deebieve ceW HejeF& yeve jner nw~
Gej efpeve mejue, menpe Meyo keer OeejeDeeW mes Jen ceer"er yeveleer Leer, Gve OeejeDeeW kees veerjme, yeveeJeer, Heee&JejCeere, HeeefjefmLeleke
pewmes MeyoeW mes yeebOee pee jne nw, FmeefueS DeHeveer Yee<ee DeHeves ner DeeBieve ceW efJemLeeefHele nes jner nw, Jen DeHeves ner Deebieve
ceW HejeF& yeve jner nw~
2.
3.
Meg He efueefKeS
(i)
yejele
(ii) ueeYeLeea
(iii) efvejme
(iv) veoereeb
(v) efyeuekegue
yeejele
ueeYeeLeea
veerjme
veefoeeB
efyeukegue
GHemeie& Deewj Helee yeleeFes

GHemeie&
(i) DeveLe&
= Deved + DeLe&
(ii) Deveefievele = Deved + efievele
Helee
(i) Deelceere
= Deelcee + F&e
(ii) Heee&JejCeere = Heee&JejCe + F&e
(iii) HeefjefmLeefleke = HeefjefmLeefle + Fke
87
4.
5.
6.
7.
(LJ-5)
MeyoeW kes DeLe& yeleeFS

(i) HeeflemHeOee&
Heefleeesefielee, nes[
(ii) ceHeosMe
jsefiemleeve
(iii) efnleiener
ueeYeeLeea
(iv) celmee
ceueer
efJeueesce Meyo yeleeFS
(i) iejeryeer
Deceerjer
(ii) mecHevve
efJeHevve
(iii) efJeMJeeme DeefJeMJeeme
oes-oes Heee&eJeeeer yeleeFS
(i) Heeveer =
peue, veerj
(ii) nJee =
HeJeve, yeeej, meceerj
(iii) Jeve
= pebieue, GHeJeve, Geeve
(iv) veoer =
meefjlee, leefveer
mebefOe efJeso keerefpeS

SkeeOe
=
Ske + DeeOe
Hegvee&efJele =
Hegve + eefJele
ueeYeeLeea
=
ueeYe + DeLeea
MeyoeJeueer =
Meyo + DeeJeueer
efvejekeej
=
efve + Deekeej
peueeiece
=
peue + Deeiece
veerjme
=
efve + jme
JeekeeeW kees Meg keerefpeS~ (kees<"ke ceW Meg He nQ)
1. nce efJekeefmele nes ieS nw~
(nce efJekeefmele nes egkes nQ)
2. ueesieeW kes Yeer keeve Ke[e veneR nes Heeles~
(ueesieeW kes Yeer keeve Ke[s veneR nes Heeles)
3. ceger Yej keg ueesie Hetjs osMe kee efJekeeme kejves ceW peg ieS~
(keg cegerYej ueesie Hetjs osMe kee efJekeeme kejves ceW peg ieS)
4. keeje MeyoeW kee {sj ueieer nw~
(keeje MeyoeW kee {sj ueiee nw)
5. Gmekeer meejer Yee<ee yebpej ner Lee~
(Gmekeer meejer Yee<ee yebpej ner Leer)
(i)
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
(vi)
(vii)
8.
88
(LJ-5)
2. gle Jeeeve Deewj yeesOeve

(i) efvece&uee esceebo
[e@. esceuelee Yemeerve

esceebo meeefnefleke Heefjee
esceebo efnvoer meeefnle kes Gve eieefleMeerue uesKekeeW ceW mes nQ, efpevneWsves Yeejle kes peve-peerJeve kees efveke mes osKee Deewj Gvekeer
mecemeeDeeW ceW Hew"kej GvnW Hetjer iebYeerjlee Deewj F&ceeveoejer mes DeHeves meeefnle ceW Gleeje~ Gvekeer ef cegKele Yeejle kes efveOe&ve eeceerCe
Jeie& Hej jner Deewj Gmeer kes mebIe<e&HetCe& peerJeve kee eLeeleLe Debkeve GvneWves efkeee~ esceevo kee pevce meved 1880 ceW yeveejme kes meceerHe
ueener veeceke eece ceW ngDee~ Fvekes efHelee Depeeeyejee efvecve ceOeJeieeae Jeeqkele Les, pees [ekeKeeves keer keuekeea ceW 20 Heee cenervee
Jesleve Heeles Les~ FmeefueS esceebo (efHelee kee efoee veece OeveHelejee) kee yeeHeve ienjer DeeefLe&ke lebieer ceW yeerlee~ Dee" Je<e& keer Deeeg ceW
ceeB kee osnevle nesves Hej meewlesueer ceeB kes ke"esj JeJenej ves GvnW ceele=mvesn mes Yeer Jebefele kej efoee~ peerJeve keer Fve efJeHejerle HeefjefmLeefleeeW
ceW Gvekee PegkeeJe He{ves-efueKeves keer Deesj ngDee~ Gme mecee Hee"MeeueeDeeW ceW efnvoer veneR He{eF& peeleer Leer~ FmeefueS Gme mecee kes eefme
Got& GHeveemekeejeW Deewj Debespeer GHeveemeeW kes Got& DevegJeeoeW kees GvneWves Ketye He{e~ mJeeb esceebo ves kene nw `òes leerve Je<eeX ceW ceQves
mewke[eW ner GHeveeme He{ [eues neWies... JeneR cegPes efueKeves kee Yeer Meewke ngDee~ ceQ efueKelee Deewj Hee[lee~ 13 Je<e& keer Gce ceW Meg ngDee
efueKeves kee en ece Deewj neF& mketue keer He{eF& meeLe-meeLe eueles jns~ 15 Je<e& keer Gce ceW ngS efJeJeen Deewj efHelee keer ce=leg ves DeeefLe&ke
oyeeJe kees Deewj keme efoee~ DeeefLe&ke lebieer Deewj HeeefjJeeefjke oeefelJeeW kes yeere Petueles esceebo ves cewef^ke Heeme keer Deewj meved 1899 ceW
meneeke DeOeeHeke keer veewkejer efceueer~ meved 1908 ceW Fvekeer Heoesvveefle ngF& Deewj Jes ceojmeeW kes meye ef[Her FbmHeskej nes iees~ Fme yeere
meved 1905 ceW FvneWves Henueer Helveer kees es[kej efMeJejeveer osJeer veeceke efJeOeJee mes efJeJeen efkeee, pees meeceeefpeke ef{eeW Deewj HejbHejeDeeW
kes eefle Gvekes efJeesn kee eLece mebkesle Lee~
esceevo kee DeejbefYeke uesKeve Got& ceW Lee~ Jes Got& ceW veJeeyejee kes veece mes efueKeles Les~ Deewj Gvekee Henuee keneveer-meben `mees]pes
Jeleve' Got& ceW ner Hee~ HeeBe keneefveeeW kes Fme meben ceW uesKeke kee efJe<ee mJeosMeesce Lee, efpemes efyeefMe mejkeej ves DeeHeefepeveke ceevekej
peyle kej efueee~ meeLe ner en ngkece Yeer ngDee efke Jes mejkeej keer Devegceefle kes efyevee keg ve efueKeW~ Hej esceebo kes Yeerlej kee uesKeke
egHe keye yew" mekelee Lee~ GvneWves Deye esceebo veece mes efueKevee Meg efkeee~ Gvekeer Henueer keneveer `cecelee' Leer pees meved 1909-10
ceW `peceevee' Heef$ekee ceW Heer~ Fmekes yeeo esceebo kee uesKeve DeyeeOe ieefle mes euelee jne~
meeefnle-#es$e ceW esceebo kee Deeieceve Fme ef mes Deewj Yeer cenJeHetCe& nw efke GvneWves efnvoer meeefnle kees efleefuemceer Deewj Seejer
jeveeDeeW mes cegefkele efoueekej meceepeefnle kee JeeHeke DeeOeej eoeve efkeee~ cee$e ceveesjbpeve keer ef mes efueKes pee jns memles meeefnle keer
DeHes#ee GvneWves Gme ceW peerJeve keer mecemeeDeeW kees mLeeve efoee~ Menjer peerJeve keer DeHes#ee eeceerCe peerJeve kes DeefOeke efveke nesves kes keejCe
esceebo ves Gvekeer mecemeeDeeW kees ner cegKe He mes GYeeje~ keg mecee leke yecyeF& ceW jnves kes keejCe Jes ceneveiej keer efJe<eceleeDeeW Deewj
peefueleeDeeW kees Yeer Heneeve iees Les~ GvneWves en Yeer DevegYeJe efkeee efke Deeweesefieke meYelee Deewj HetBpeerJeeo kes efJekeeme kes HeefjCeecemJeHe
veiejeW kee emeej nesiee Deewj ieeBJe uegHle nesles peeSbies~ Fme efmLeefle mes GlHevve nesves Jeeueer mecemeeDeeW kee efe$eCe Gvekes GHeveemeeW ceW ngDee
89
(LJ-5)
nw~ eeceerCe peerJeve kes efJeefYevve HenuegDeeW kee Debke Gvekeer keneefveeeW ceW efJeMes<e He mes osKee pee mekelee nw~ GvneWves ueieYeie 300 keneefveeeB
efueKeeR pees meHle mejespe, veJeefveefOe, esce Heeermeer, esce eoMeer, ke]Heve, `ceevemejesJej' (Dee" Yeeie) ceW mebkeefuele nQ~ esceebo ves keye&uee,
esce keer Jesoer, veeceke veeke efueKes leLee keF& DevegJeeo Yeer efkees Hej GHeveeme kes lees Jes mecee kens peeles nQ~
`mesJee meove' GHeveeme ceW GHeveemekeej ves meceepe keer Gve mecemeeDeeW kees G"eee efpemes DeYeer leke keesF& uesKeke tves kee
meenme veneR kej Heeee Lee~ FmeceW GvneWves efJeJeen-mecemee kees G"eee nw, peneB onspe kes veece Hej nesves Jeeuee uesve-osve F&ceeveoej ceveg<e
kees yesF&ceeveer Deewj efjMJeleKeesjer kes efueS cepeyetj kejlee nw~ Fmekes Deefleefjkele FmeceW Oece&, peceeRoejer-eLee, JesMee-mecemee Deeefo Ssmes HenuegDeeW
kees G"eee ieee nw, pees DeYeer leke efnvoer meeefnle kes efueS DevegS Les~ esceebo ves Fve cenJeHetCe& Deewj iebYeerj mecemeeDeeW kees kesJeue
G"eee ner veneR, GvnW Gvekes DeeoMe&HetCe& Deble keer Deesj Yeer HengBeeee~
èsceeece' esceebo kee Jen GHeveeme nw, efpemeceW GvneWves ieeBJe kes peceeRoej kes Mees<eCe kes efJe efkemeeveeW keer peeie=le eslevee
kees mJej efoee nw~ meecebleJeeo, HetBpeerJeeo Deewj meceepeJeeo kee efJeefMe efJeJeseve èsceeece' ceW efkeee ieee nw~ peceeRoejer jepe ceW efkemeeveeW
keer ogjJemLee Deewj Mees<ekeeW kes efJe Gvekee Deeboesueve esceebo kee vees meceepe kee mJeHve nw, pees Deeves Jeeues mecee kes efueS veeRJe kes
HelLej kes meceeve Lee~
èfvece&uee' GHeveeme ceW esceebo ves efJeJeen-mecemee kes Gme cenJeHetCe& Henuet kees G"eee nw, peneB HeefjefmLeefleJeMe Ske kevee
kee efJeJeen Gmemes Gce ceW efleiegves efJeOegj mes kej efoee peelee nw~ Ssmes yescesue efJeJeen mes GlHevve efJeefYevve mecemeeDeeW kes efJeefJeOe HeeW kees
esceebo ves ye[s eYeeJeelceke {bie mes emlegle efkeee nw~ Fmeer ekeej Gvekes Jejoeve, Heefle%ee, jbieYetefce, keeeekeuHe, ]ieyeve, kece&Yetefce Deewj ieesoeve
GHeveemeeW ceW Gvekeer eceMe HeefjHekeJe nesleer efebleeOeeje kees osKee pee mekelee nw~ Gvekes GHeveemeeW ceW Meesef<ele efkemeeve, cepeyetj veeefjeeB
peeie=efle keer veF& kejJe uesles efoKeeF& osles nQ~ `cebieuemet$e' Gvekee DeOetje Deewj Debeflece GHeveeme nw~
`pees peve-meeOeejCe kee nw, Jen peve-meeOeejCe keer Yee<ee ceW efueKelee nw'meeefnle keer Yee<ee kes mebyebOe ceW Jekele efkees iees
esceebo kes es efJeeej Gvekes mebHetCe& meeefnle ceW mHe nQ~ Gvekeer DeejbefYeke ke=efleeeW ceW eeefHe efkeue Got& Yee<ee kee eeesie ngDee nw, Hej
Oeerjs-Oeerjs Gvekeer Yee<ee Deece Deeoceer keer Yee<ee kes efyeukegue efveke efoKeeF& osleer nw~ esceebo Fme leLe mes Heefjefele Les efke DeHeves meeefnle
ceW GvneWves efpeve meeceeefpeke mecemeeDeeW kees G"eee nw, GvnW peve-meeceeve leke HengBeeves kes efueS Gmeer keer Yee<ee kee eeesie kejvee efveleeble
DeeJeMeke nw~ Deece Deeoceer keer Yee<ee kees ueeskeesefkeleeeB Deewj cegneJejs meeeCe yeveeles nQ~ esceebo kes meeefnle ceW ueeskeeseqkeleeeW Deewj cegneJejeW
kee efJeMeeue Yeb[ej osKee pee mekelee nw~
JeemleJe ceW efnvoer keLee-meeefnle kees keLe Deewj efMeuHe oesveeW ef<eeW mes veee Deeeece eoeve kejves Jeeues esceebo ner nQ~
DeHeves peerJeve keer keef"ve HeefjefmLeefleeeW mes petPeles ngS GvneWves yengle keg meerKee Deewj yengle He{ves keer ueeuemee ves GvnW JeeHeke DevegYeJe
efoes~ GvneWves pees efueKee, DeHeves DevegYeJeeW mes efueKee~ Fme yeele kees Gvekes es Meyo mHe kejles nQùesKeke pees keg efueKelee nw, DeHeveer
kegjsove mes efueKelee nw...cesjs Deboj efpeleveer kegjsove, le[Heve nesieer, Glevee ner Dee nw~' esceebo keer ef ceW meeefnle kee GsMe kesJeue
ceveesjbpeve veneR DeefHeleg `Jen peerJeve keer mecemeeDeeW Hej Yeer efJeeej kejlee nw Deewj GvnW nue kejlee nw~' Deewj mecemeeDeeW kees nue kejves
keer esceebo keer ef eLeeLe&Jeeoer ve neskej DeeoMeexvcegKeer eLeeLe&Jeeoer jner nw~ GvnW peerJeve kes melHe#e Hej efJeMJeeme Lee Deewj Fmeer keejCe
GvneWves veive eLeeLe&Jeeo keer DeHes#ee DeeoMe&-esefjle eLeeLe&Jeeo Hej yeue efoee~ meeefnle-mebyebOeer Gvekeer en ef Gvekes Fve MeyoeW ceW mHe
nw``cegPes eneB kenves ceW efneke veneR efke ceQ Deewj eerpeeW keer lejn keuee kees Yeer GHeeesefielee keer leguee Hej leewuelee ntB~'' en esceebo
keer Fmeer meeefnle mebyebOeer ef kee HeefjCeece nw efke Gvekeer jeveeSB mele, efMeJe Deewj megbojleerveeW kemeewefeeW Hej Kejer Glejleer nQs~
90
(LJ-5)
efvece&uee keLeemeej
èfvece&uee' GHeveeme kee DeejbYe yeeyet GoeYeevegueeue kes Heefjee mes neslee nw, pees HesMes mes Jekeerue nQ~ Gvekes HeefjJeej ceW Gvekeer
Helveer keueeCeer kes Deefleefjkele oes yesefeeB-efvece&uee Deewj ke=<Cee leLee oes yess ebYeeveg Deewj mete&Yeeveg nQ~ efvece&uee Gvekeer ye[er yeser nw efpemekeer
Gce ueieYeie Hebn Je<e& nw~ yeeyet GoeYeevegueeue DeHeveer Fme ye[er yeser kes efJeJeen kes efueS keeHeer mecee mes eelveMeerue Les Deewj Deepe
yeeyet Yeeueeb efmevne kes ye[s Heg$e YegJeveceesnve efmevne mes yeele Hekekeer nes ieeer nw~ efJeJeen keer leweeefjeeB DeejbYe nesleer nQ Deewj kevee kes
efHelee DeHeveer nwefmeele mes ye{kej Kee& kejvee eenles nQ, efpememes peie nBmeeF& ve nes~ efJeJeen ceW nesves Jeeues Kee& kees ueskej Ske efove GoeYeeveg
ueeue Deewj Gvekeer Helveer kes yeere yenme nesleer nw~ eesOe ceW Deekej DeHeveer Helveer kees meyeke efmeKeeves kes GsMe mes GoeYeevegueeue Iej
es[kej eues peeles nQ~ Iej mes yeenj efvekeueles ner Lees[er otjer Hej jele kes DebOesjs kee Heeeoe G"ekej Ske yeoceeMe DeHeveer Hegjeveer ogMceveer
efvekeeueves kes efueS Gve Hej uee"er mes Jeej kejlee nw Deewj Gvekeer ce=leg nes peeleer nw~
efvece&uee kes efHelee keer ce=leg kee meceeeej megvekej Deewj en mecePekej efke efJeOeJee ceeB ue[keer kes efJeJeen ceW peeoe Kee& veneR
kej HeeSieer, Yeeueeb efmevne DeHeves Heg$e kee efJeJeen efvece&uee mes kejves kes efueS Fvkeej kej osles nQ~ Fme JeeeIeele mes Deenle efvece&uee keer
ceeB Gmekee efJeJeen cegbMeer leesleejece veeceke Ske Jekeerue mes kej osleer nw, pees HeQleerme Je<eeae efJeOegj Deewj leerve ue[keeW kes efHelee nQ~ eneR
mes efvece&uee kes peerJeve ceW ogKeeW kee DeejbYe neslee nw~ DeYeer Gmeves eewJeve keer onueerpe Hej HeeBJe jKee ner nw efke DeOes[ Gce Jeeues Heefle
kes meeLe jnves kees efJeJeMe nw~ peerJeve kes megKe mJeHve t peeles nQ Deewj Meg neslee nw keYeer ve Kelce nesves Jeeues ogKe-boeW kee efmeueefmeuee~
egJee Helveer kees efjPeeves kes efueS leesleejece lejn-lejn kes elve kejles nQ efkevleg efvece&uee keYeer Gvemes emevve veneR jn Heeleer~ DeOes[ Gce
kes Jeeqkele mes efJeJeen kees DeHeveer efveeefle ceeve, Gme Iej kes meomeeW kes eefle DeHeves kele&Je kee efveJee&n kejves ueieleer nw~
leesleejece kes ceve ceW DeHeves ye[s Heg$e cebmeejece, pees ueieYeie efvece&uee kee nceGce nw Deewj efvece&uee kes yeere mebyebOe kees ueskej mebosn
HeveHeves ueielee nw~ GvnW ueielee nw efke efvece&uee Gvekeer ye[er Gce Deewj yes[ewue Mejerj mes Goemeerve neskej Gvekes egJee Heg$e keer Deesj Deekeef<e&le
nw Deewj Gve oesveeW kes yeere pej keesF& veepeeepe mebyebOe nw~ ceve ceW en Keeue Deeles ner Jes Gve oesveeW kees otj kejves kes GsMe mes
cebmeejece kees mketue kes nesmue ceW Yeleea keje osles nQ~ DeHeves efHelee kes Fme etj JeJenej Deewj Gvekeer mebosnemHeo ef mes Deenle cebmeejece
peerves keer Fe Kees yew"lee nw~ Jen DeHeves mJeemLe keer Deesj mes ueeHejJeen nes peelee nw Deewj eenlee nw efke DeHeves peerJeve kee yeefueoeve
oskej efHelee eje ueieees iees DeHeves ceeLes kes keuebke kees efcee os~ Meejerefjke jesie Deewj ceeveefmeke Heer[e oesveeW efceuekej Gmekes efueS
eeCeIeeleke efme nesles nQ~ cebmeejece keer ce=leg kes efueS efHelee Deewj meewlesueer ceelee kees efpeccesoej ceevekej Gvekee otmeje yese efpeeejece efJeesner
nes G"lee nw Deewj yeele-yeele Hej efHelee mes Peie[lee nw~ Ske efove Fme Iej keer keuen mes Gee neskej Jen Yeer DeHeves peerJeve kee Deble
kej ueslee nw~
Fme yeere efvece&uee Ske yeeer keer ceeB yeveleer nw Deewj Iej Hej DeeF& efJeHeefeeeW kes eYeeJemJeHe cegbMeer leesleejece DeHeves Jekeeuele
kes keece keer Deesj Oeeve veneR os Heeles~ Iej ceW DeeefLe&ke lebieer kee efmeueefmeuee Meg neslee nw~ Fmemes efvece&uee kes mJeYeeJe ceW efe[efe[eHeve
Dee peelee nw Deewj Gmekes mJeYeeJe ceW Deeee en HeefjJele&ve leesleejece kes ess Heg$e efmeeejece kes eefle ke"esj JeJenej ceW HeefjCele neslee
nw~ efHelee keer GHes#ee Deewj meewlesueer ceeB kes keg JeeveeW mes Deenle en yeeueke Ske meeOeg kes meeLe Yeeie peelee nw~ leesleejece Keeses ngS
Heg$e kees {tB{ves kes efueS Iej mes efvekeueles nQ lees cenerveeW leke JeeefHeme ueewkej veneR Deeles~ efeblee, iejeryeer Deewj Meeske kes keejCe efvece&uee
kee mJeemLe efyeie[ves ueielee nw Deewj Deblele Gmekeer ce=leg nes peeleer nw~
efvece&uee keer Fme cegKe keLee kes meceeveeblej eueves Jeeueer ieewCe keLee nwmegOee Deewj [e@kej efmevne keer keLee~ megOee Gve [e@kej
efmevne keer Helveer nw efpevneWves efvece&uee kes efHelee keer ce=leg nesves Hej Gmemes efJeJeen kejves mes Fvkeej kej efoee Lee~ Ske yeej yeeleeW ner yeeleeW
91
(LJ-5)
ceW megOee kees, pees efvece&uee keer He[esmeve Deewj Deer mensueer nw, Helee eue peelee nw efke Gmekes Heefle ner Jen Jeeqkele nQ, efpevneWves onspe
ve efceueves kes keejCe efvece&uee mes efJeJeen veneR efkeee Lee~ Fme yeele kes efueS Jen DeHeves Heefle kees Ketye efOekekeejleer nw Deewj GvnW Fme yeele
kes efueS jepeer kejleer nw efke Jen efvece&uee keer yenve kee efJeJeen DeHeves YeeF& kes meeLe keje oW~ megOee kes Fme DeHevelJe Yejs JeJenej mes
efvece&uee Gmekes Deewj Yeer efveke Dee peeleer nw~ Ske efove megOee keer DevegHeeqmLeefle ceW efvece&uee Gmekes Iej peeleer nw lees [e@kej efmevne Gmekes
vepeoerke Deeves keer keesefMeMe kejles nQ~ Fme yeele kee Helee ueieves Hej megOee [e@kej efmevne kees Hekeej ueieeleer nw~ Fme DeHeceeve kees menvee
[e@kej efmevne kes efueS Yeejer He[ peelee nw Deewj Jen Deelcenlee kej uesles nQ~ Heefle keer ce=leg kes HeMeeled megOee DeHeves osJej-osJejeveer
kes meeLe eueer peeleer nw Deewj efvece&uee efyeukegue Dekesueer nes peeleer nw~ YetKe Deewj yeerceejer Gmes peke[ uesles nQ~ DeHeves efvemmeej peerJeve mes
Jeekegue Ske efove Jen eeCe leeie osleer nw~ Fmeer mecee meye ueesieeW keer ef Iej kes yeenj Ke[s Ske yesneue yet{s Hej peeleer nw, pees
cegbMeer leesleejece nQ~ eneR èfvece&uee' GHeveeme kee Deble neslee nw~
eMve-1 yeeyet GoeYeevegueeue keewve nQ? GvneWves Iej es[ves kee Hewmeuee keeeW efkeee?
Gej yeeyet GoeYeevegueeue efvece&uee kes efHelee nQ Deewj HesMes mes Jekeerue~ Jen Goej oe Jeeqkele nQ efpevneWves DeHeves Iej ceW keF& meiesmebyebefOeeeW kees Deeee efoee ngDee nw~ Fmeer keejCe Deer Deee nesles ngS Yeer Gvekes Heeme mebefele Oeve kee DeYeeJe nw~ Heg$eer
efvece&uee kes efJeJeen keer yeele Hekekeer nesves Hej peye Meeoer Hej nesves Jeeues Kee& kee eMve Deeee lees GoeYeevegueeue Deewj Helveer
keueeCeer ceW lekejej nes ieeer~ en Jeeo-efJeJeeo Deewj leke&-efJeleke& Flevee ye{ ieee efke eesOe ceW Deekej GoeYeevegueeue ves
Helveer kees ob[ osves kee Hewmeuee efkeee~ GvneWves efveCe&e efueee efke Jes efyevee efkemeer kees yeleeS eej Hebee efove kes efueS Iej
es[kej eues peeSbies leeefke Helveer kees Iej ceW Gvekeer keercele Deewj cenJe kee Deboepee nes peeS~ ener "evekej Jes efyevee efkemeer
kees keg yeleeS Iej mes efvekeue He[s~
eMve-2 yeeyet GoeYeevegueeue kees efkemeves ceeje Deewj keeeW?
Gej Helveer mes Peie[kej eesOe ceW leceleceeS yeeyet GoeYeevegueeue jele kes DebOesjs ceW Iej mes efvekeue He[s~ Jes meese jns Les efke DeHeves
keHe[s iebiee kes Iee Hej jKekej eej-HeeBe efove kes efueS efcepee&Hegj eues peeSbies~ Fmemes meye ueesieeW kees Gvekes iebiee ceW [tye
peeves kee efJeMJeeme nes peeSiee Deewj Gvekeer Helveer kees Yeer Gvemes Peie[ves kee Dee Keemee meyeke efceuesiee~ en meye meeseles
ngS Jes DebOesjs ceW eues pee jns Les efke GvnW ueiee, keesF& ueieeleej Gvekee Heere kej jne nw~ Oeeve mes osKeves Hej ceeuetce ngDee
efke Jen Menj kee veeceer yeoceeMe celeF& Lee, efpeme Hej leerve meeue Henues [ekes kee cegkecee euee Lee~ mejkeejer Jekeerue keer
nwefmeele mes yeeyet GoeYeevegueeue ves Gmes leerve meeue keer me]pee efoueeF& Leer~ Gmekeer me]pee keer DeJeefOe Ske efove Henues ner Kelce
ngF& Leer Deewj Jen GoeYeevegueeue mes yeouee uesves keer efHejeke ceW Lee~ Deepe jeef$e kes DebOesjs ceW mener DeJemej Heneevekej Gmeves
yeeyet GoeYeevegueeue keer nlee kej oer~
eMve-3 Yeeueeb efmevne ves DeHeves Heg$e kee efJeJeen efvece&uee kes meeLe kejves mes Fvkeej keeesW kej efoee?
Gej GoeYeevegueeue keer ce=leg kes HeMeeled Gvekeer Helveer keueeCeer ves Heg$eer efvece&uee kes nesves Jeeues memegj Yeeueeb efmevne kees He$e
efueKekej DeHeves Iej keer oeveere DeJemLee mes DeJeiele kejeee Deewj eeLe&vee keer efke Jes HetJe&efveOee&efjle efleefLe Hej ner DeHeves Heg$e
kee efJeJeen efvece&uee mes nesves oW~ efkevleg Yeeueeb ueeueeer Fvmeeve efvekeues~ GvneWves Devegceeve ueiee efueee efke Heefle keer ce=leg
kes HeMeeled keueeCeer DeHeveer Heg$eer efvece&uee kes efJeJeen Hej Glevee Oeve veneR os HeeSieer, efpeleveer GvneWves DeeMee keer Leer~ DeHeves
ceve keer en yeele GvneWves meerOes-meerOes lees veneR kener, Hej en kenkej Meeoer mes Fvkeej kej efoee efke efpeme keee& kee DeejbYe
ner Decebieuekeejer nw, Gmekee Deble Yeer DeMegYe ner nesiee~ FmeefueS en efJeJeen oesveeW He#eeW kes efnle ceW veneR nw~
92
(LJ-5)
eMve-4 GHeveeme ceW YegJeveeb kes eefj$e kes keewve mes He#e nceejs meeceves mHe nesles nQ?
Gej YegJeveeb èfvece&uee' GHeveeme kee Jen Hee$e nw efpemekee efJeJeen efvece&uee mes nesvee lee ngDee nw~ efvece&uee kes efHelee keer Deekeeqmceke
ce=leg kes HeMeeled YegJeveeb Fme efJeJeen mes Fvkeej kej oslee nw keeeWefke mJeeb Gmeer kes MeyoeW ceW``keneR Ssmeer peien Meeoer
kejJeeFS efke Ketye HeS efceueW~ Deewj ve mener, Ske ueeKe kee [ewue nes, JeneB Deye keee jKee nw~ Jekeerue meenye jns ner
veneR, yegef{ee kes Heeme Deye keee nesiee?'' Fme ekeej eLece Heefjee ceW ner YegJeveeb Ske ueeueeer Jeeqkele kes He ceW Hee"ke
kes meeceves Deelee nw, pees Oeveer HeefjJeej keer kevee kes meeLe efJeJeen kejvee eenlee nw leeefke Gmes Ketye Oeve efceue mekes~
Fme Ievee kes yeeo GHeveeme ceW Fme Hee$e mes Hee"ke kee Heefjee Deeeveke ner neslee nw~ efvece&uee kee efJeJeen cegbMeer
leesleejece kes meeLe nesves kes HeMeeled GHeveeme keer keLee kes kesb efyevog efvece&uee, leesleejece Deewj Gvekes HeefjJeej kes Deve meome
yeve peeles nQ~ efvece&uee keer eser yenve ke=<Cee kes efJeJeen kes DeJemej Hej en yeele meeceves Deeleer nw efke ke=<Cee kee nesves Jeeuee
Heefle Deewj keesF& veneR, YegJeveeb kee ese YeeF& nw~ Deye YegJeveeb [e@. efmevne kes veece mes eefme nw~ Fmeer mecee Hee"ke
kees en Yeer %eele neslee nw efke [e@. efmevne efvece&uee kes He[esme ceW jnves Jeeueer Gmekeer mensueer megOee kes Heefle nQ~
Fmekes HeMeeled YegJeveeb Ske mvesefnue, oeeueg SJeb efmLej eefj$e Jeeqkele kes He ceW nceejs meeceves Deeles nQ~ DeHeves
ess mes Heg$e keer ce=leg nesves Hej Yeer Jes efJeeefuele veneR nesles DeefHeleg Gmes F&MJejere efJeOeeve ceevekej DeHeveer Helveer kees Fme ekeej
meeblJevee osles nQ``meesnve DeHeves peerJeve ceW pees kejves Deeee Lee, kej egkee Lee, efHej Jen keeeW yew"e jnlee...meesnve keer ce=leg
ves Deepe nceejs wle kees efyeukegue efcee efoee~ Deepe ner nceves Ske-otmejs kee meee mJeHe osKee nw~''
ener veneR, Jes efvece&uee kes eefle efkees iees DeHeves Deveee kes efueS Yeer HeMeeeeHe kejles nQ~ Ske yeej Helveer megOee
keer DevegHeeqmLeefle ceW Jes efvece&uee kes meceerHe Deevee eenles nQ~ peye en yeele megOee kees %eele nesleer nw lees Jen GvnW Fleveer KejerKeeser megveeleer nw efke Jes penj Keekej Deelcenlee kej uesles nQ~ Fme Hee$e kee en veekeere Deble Hee"ke kes ceve ceW menevegYetefleHetCe&
mLeeve yevee ueslee nw~
eMve-5 efvece&uee keer ceeB ves Gmekee efJeJeen cegbMeer leesleejece mes kejvee keeeW lee efkeee?
Gej YegJeveeb Deewj Gmekes efHelee eje efJeJeen mes Fvkeej kejves kes HeMeeled efvece&uee keer ceeB DeHeves Iej kes Hegjesefnle kees Deve JejeW
keer leueeMe kes efueS Yespeleer nw~ yengle Keespe {tB{ kes yeeo Hebef[le peer HeeBe ue[keeW kes emleeJe ueeles nQ~ Fve meyekes iegCeoes<e efJeJeseve kes HeMeeled efvece&uee keer ceeB Hewmeuee kejleer nw efke efvece&uee kee efJeJeen cegbMeer leesleejece mes efkeee peeS keeeWefke
GvneWves efkemeer ekeej kes oeve-onspe keer ceeBie veneR keer~ eeefHe Ske-oes Deve emleeJe Yeer Des Les, Hejvleg Jes npeej-oes npeej
keer ceeBie kej jns Les~ Hebef[le peer ves mecePeeee Yeer efke ``Ske npeej kee cegBn cele osefKeS~ eHesKeeves Jeeuee ue[kee jlve nw~
Gmekes meeLe kevee kee peerJeve meHeue nes peeSiee'' efkevleg efvece&uee keer ceeB DeHeves HeS-Hewmes ue[keer kes efJeJeen ceW Kee& ve
kejkes ue[keeW kes YeefJe<e kes efueS jKevee eenleer nw``Gmes DeHeves ue[kes ue[efkeeeW mes keneR peeoe Heejs Les... cekeeve
Lee, keg vekeo Lee, keF& npeej kes ienves Les, GvnW He{evee-efueKeevee Lee..FmeefueS Jen keesF& ye[er jkece onspe ceW veneR os
mekeleer Leer~ DeeefKej ue[keeW kees Yeer lees keg eeefnS? Jes keee mecePeWies efke nceeje Yeer keesF& yeeHe Lee~'' èner meesekej
efke leerve yeeeW kes efHelee Deewj efJeOegj cegbMeer leesleejece keer HeQleerme meeue keer Gce Yeer keesF& Ssmeer peeoe veneR' keueeCeer ves
Gmekee efJeJeen GvneR mes kejvee lee efkeee keeeWefke JeneB keg Kee& veneR kejvee He[siee~
eMve-6 efvece&uee kees emevve jKeves kes efueS leesleejece keewve-keewve mes GHeee kejles nQ?
Gej DeHeves mes DeeOeer Gce keer efvece&uee mes efJeJeen kejves kes yeeo cegbMeer leesleejece Gmes emevve jKeves kes efueS keF& ekeej kes GHeee
kejves ueies~ DeHeveer ye[er Gce, mLetue osn Deewj meebJeueer jbiele keer keceer kees GvneWves GHenejeW mes Hetjer kejves kee Hewmeuee efkeee~
93
(LJ-5)
eeefHe Jes efceleJeeer Jeeqkele Les leLeeefHe efvece&uee kees emevve jKeves kes efueS keesF& ve keesF& GHenej DeJeMe ueeles Les~ Iej kes
Deve KeeeX ceW keceer kejkes Jes DeHeveer veeer-veJesueer Helveer kees cesJes, cegjyyes Deewj efce"eFeeW mes KegMe kejves keer keesefMeMe kejles~
DeHeveer DeefleJemle efoveeee& ceW mes mecee efvekeeuekej Gmekes meeLe yew"kej eeceesHeesve megveles, eneB leke efke Gmes DeHevee Kepeebeer
Yeer yevee efoee leeefke efvece&uee DeHeves Fme Devecesue efJeJeen kes ogKe kees Yetuekej GvnW Deewj Gvekes HeefjJeej kees DeHevee mekes~
eMve-7 cegbMeer leesleejece kes Deveske eeemeeW kes yeeJepeto efvece&uee Gvemes emevve keeeW veneR jn Heeleer?
Gej egJeleer efvece&uee ves DeHeves efJeJeen kes mebyebOe ceW pees mJeHve osKes Les GveceW DeOes[ Gce leesleejece kes efueS keneR mLeeve veneR Lee~
cegbMeer leesleejece ceW Jen DeHeves efHelee keer efJe osKeleer Leer, efpevekes efueS mecceeve lees nes mekelee Lee, esce veneR~ Heefle kes Hesce
eoMe&ve mes Gmekee oe Gvcee veneR neslee Lee DeefHeleg Ie=Cee nesleer Leer~ en Gve oesveeW kes yeere Gce kee Deblej Lee pees efvece&uee
kees leesleejece mes otj jKelee Lee~
eMve-8 leesleejece keer yenve efkeceCeer efvece&uee mes Deemevve keeeW Leer?
Gej efkeceCeer leesleejece keer efJeOeJee yenve Leer, pees Gvekes Iej ceW ner jnleer Leer~ peye mes leesleejece keer Helveer keer ce=leg ngF&, efkeceCeer
ner Gvekes yeeeW keer osKeYeeue kejleer Leer~ DeHeves YeeF& Deewj Gmekes yeeeW keer osKe-jsKe kes meeLe-meeLe Iej-Kee& kee DeefOekeej
Yeer leesleejece ves GvnW os efoee Lee~ uesefkeve efvece&uee mes efJeJeen kejves kes HeMeeled veeer Helveer kees emevve kejves kes efueS leeslejece
ves Gmes DeHevee Kepeebeer yevee efoee~ Iej ceW DeHeves Meemeve kes efove Kelce nesles mecePe, efkeceCeer kes ceve ceW efvece&uee kes eefle
F&<ee& Deewj s<e kes YeeJe peeele nes iees Deewj Jen yeele-yeele Hej Gmemes Peie[e kej Gmes leeslejece keer ve]pejeW mes veeres efiejeves
kes GHeee kejves ueieer~
eMve-9 leesleejece kes efce$e ves GvnW efvece&uee kees emevve kejves kes keewve-mes GHeee yeleeS?
Gej leesleejece kes efce$e ves GvnW meueen oer efke Jes DeHeveer peeleer ngF& peJeeveer kees Heke[ves kes efueS [e@kej keer ceoo ueW~ Menj
ceW Ske Ssmes [e@kej nQ pees efyepeueer keer meneelee mes esnjs keer meejer Pegefj&eeW kees efcee osles nQ Deewj Hekes yeeueeW kees Yeer keeuee
kej osles nQ~ Heerme eens peeoe uesles nQ uesefkeve Gvekes Devegmeej ``peJeeveer keer Ske Iebs keer keercele 500 . mes keneR peeoe
nw~''
eefo leesleejece Ssmes [e@kej kees 500 . Heerme veneR osvee eenles, lees Jes Ske vegmKee Deewj DeHevee mekeles nQ~ egJeleer
Helveer kees efjPeeves kes efueS Jes egmle keHe[s yeveJeeSB, ieues ceW meesves keer pebpeerj, efmej Hej peeHegjer meeHee, DeeBKeeW ceW megjcee Deewj
yeeueeW kees jbiekej GveceW efnvee kee lesue ueieeSb~ DeHeveer ye[er leeWo kees efHeekeeves kes efueS oesnje kecejyebo yeebOes Deewj ceewkesceewkes mes Mesj He{W~ Fve meejs GHeeeeW kees DeHeveekej Jes DeJeMe ner DeHeveer Helveer Hej DeHevee peeot euee HeeSbies~
eMve-10 leesleejece keer yeneogjer kes efkemmes megvekej efvece&uee kes ceve ceW keee efJeeej Deeles nQ?
Gej DeHeves efce$e keer meueen ceevekej leesleejece efvece&uee kes meeceves DeHeveer yeneogjer keer [eRies neBkeves ueieles nQ~ Ske efove lees GvneWves
DebOesjs jemles ceW leerve-leerve leueJeejerOeejer eesjeW kees DeHeveer [er kes oce Hej Yeieeves kee efkemmee yeeeve kej [euee~ en meye
osKe megvekej efvece&uee kees ueiee efke DeJeMe ner GvnW Gvceeo kee jesie nes ieee nw~ Deye Gmekes ceve ceW cegbMeer leesleejece kes
efueS eesOe Deewj Ie=Cee keer DeHes#ee oee kes YeeJe peieves ueies~
eMve-11 leesleejece kes meeLe ngS DeHeves Devecesue efJeJeen mes Deemevve efvece&uee ves DeHeves oe keer YeeJeveeDeeW kees efkeme
Deesj cees[e?
94
(LJ-5)
Gej DeOes[ Gce, efJeOegj SJeb leerve yeeeW kes efHelee leesleejece mes efJeJeen nesves Hej efvece&uee keer YeeJeveeSB, keuHeveeSB SJeb mJeHve efyeKej
iees~ nce Gce meeLeer kees Heekej veJeefJeJeeefnle egJeleer kes ceve ceW efpeme mejmelee kee mebeej neslee nw, Gmekee eneB veeceesefveMeeve
veneR Lee~ efkevleg Oeerjs-Oeerjs Gmeves Gve HeefjefmLeefleeeW mes mecePeewlee kejves kee efveMee efkeee~ Jen DeHevee peeoe mecee Deewj
Oeeve cegbMeer peer kes yeeeW keer osKeYeeue ceW Jeleerle kejves ueieer~ Gvekes Keeve-Heeve Deewj jespeceje& keer pejleeW kee Oeeve jKeves
kes Deefleefjkele Jen cegbMeer peer kes ye[s Heg$e cebmeejece mes Debespeer He{vee Yeer meerKeves ueieer leeefke %eeveJeOe&ve kes Deefleefjkele Jen
DeHevee mecee Yeer Deemeeveer mes Jeleerle kej mekes~
eMve-12 leesleejece DeHeves ye[s Heg$e cebmeejece kees yeesef[ie ceW jKeves kes efueS keeeW kenles nQ?
Gej pewmes ner cegbMeer leesleejece kees %eele ngDee efke efvece&uee cebmeejece mes Debespeer meerKeves ueieer nw, Jes efJeeefuele nes G"s~ Fme Mebkee
ves Gvekes ceve ceW Iej kej efueee efke efvece&uee nce Gce cebmeejece keer Deesj Deekeef<e&le nesves ueieer nw~ FmeerefueS Jen Deepekeue
peeoe KegMe Deewj mepeer-Oepeer efoKeeF& osleer nw~ DeHeves ceve ceW G"les Fve YeeJeeW kees GvneWves eke lees veneR efkeee efkevleg en
efveMee DeJeMe kej efueee efke Fve oesveeW kees otj jKeves kee Ske ner GHeee nw efke cebmeejece kees mketue kes yeesef[ie ceW jKe
efoee peeS~
eMve-13 cebmeejece keer ceveefmLeefle kees DeHeves MeyoeW ceW mHe keerefpeS?
Gej cebmeejece cegbMeer leesleejece kee meyemes ye[e Heg$e nw pees He{ves ceW ]penerve, Kesueves ceW nesefMeeej Deewj mJeYeeJe mes efJevece nw~ peye
leesleejece kees Helee euelee nw efke efvece&uee ves Gmemes Debespeer He{vee Meg efkeee nw lees Gvekes ceve ceW Ske DeeMebkee pevce uesleer
nw efke keneR nce-Gce nesves kes keejCe oesveeW ceW Ske-otmejs kes eefle Deeke<e&Ce lees GlHevve veneR nesves ueiee~ FmeefueS Jen cebmeejece
kees yeesef[ie ceW jKeves kee Hewmeuee kejles nQ~ efvece&uee Yeer DeHeves Heefle kes ceve ceW G" jns DeefJeMJeeme kees YeeBHe uesleer nw~ FmeefueS
Jen leesleejece kes meeceves cebmeejece keer yegjeF& kejleer nw, Gmes [ebleer-[Heleer nw efke leeefke leesleejece kes ceve ceW Heue jns mebosn
kees Kelce kej mekes~ efvece&uee kes Fme yeoues mJeYeeJe Deewj JeJenej kees osKekej ceele=efJenerve cebbmeejece Jeekegue nes G"lee nw~
Jen mecePe veneR Heelee efke Gmekes efHelee Deewj efJeceelee Gmes efkeme kemetj keer mepee osvee eenles nQ~ Gme pewmes mejue Deewj Meceeaues
ue[kes kees efHelee eje DeeJeeje kene peevee Gmes menve veneR neslee~ Jen mJeeb peekej DeHeves yeesef[ie ceW jnves kee eyevOe kej
Iej es[ oslee nw~
eMve-14 efpeeejece DeHeves efHelee kes efJe efJeesner keeeW nes peelee nw?
Gej efpeeejece cegbMeer leesleejece kee otmeje Heg$e nw, pees mJeYeeJe ceW YeeF& cebmeejece mes efyeukegue efJeHejerle nw~ Gmes en yeele keleF& menve
veneR nw efke Gmekes efHelee otmeje efJeJeen kejkes Ske Deve m$eer kees Iej ceW ues Deees nQ~ DeHeves ye[s YeeF& keer ce=leg kes yeeo
Jen Deewj Yeer Gob[ nes peelee nw leLee yeele-yeele ceW efHelee kees DeHeceeefvele kejlee nw~ Jen meeHe MeyoeW ceW efHelee kes eefle DeHeves
eesOe kees Jekele kejles ngS [e@. efmevne mes kenlee nwpeye mes Yewee cejs nQ, cegPes efHeleepeer keer metjle osKekej eesOe Deelee
nw~ cegPes Ssmee ceeuetce neslee nw efke FvneR ves Yewee keer nlee keer nw Deewj Ske efove ceewkee Heekej nce oesveeW YeeFeeW keer nlee
kejWies~ DeHeves efHelee kes mJeYeeJe HeefjJele&ve kes efueS Jen efvece&uee kees oes<eer "njelee nw~ ``Gvekeer ener Fe nw efke Gve oesveeW
eeefCeeeW kes efmeJee Iej ceW Deewj keesF& ve jns~ Deye pees ue[kes neWies, Gvekes jemles mes nce ueesieeW kees ne osvee eenles nQ, ener
Gve oesveeW DeeoefceeeW keer efoueer-cebMee nw~'' Fme ekeej efHelee kee otmeje efJeJeen, YeeF& keer ce=leg, efHelee kee GHes#eeHetCe& JeJenej
es meYeer keejCe efceuekej efpeeejece kees efoveeW-efove Gb[ Deewj efHelee kes efJe efJeesner yevee osles nQ~
95
(LJ-5)
eMve-15 èfvece&uee' GHeveeme kes ceeOece mes uesKeke ves keee mebosMe efoee nw?
Gej emlegle GHeveeme kes ceeOece mes esceebo ves cegKele Devecesue efJeJeen keer mecemee kees G"eee nw~ meeeewJevee efvece&uee kee
efJeJeen DeOes[ Gce cegbMeer leesleejece kes meeLe nes peeves Hej Gmekes mJeHve efyeKej peeles nQ~ Gmes DeHevee peerJeve jmenerve eleerle
neslee nw keeeWefke Gmes DeHeves Heefle ceW efee keer efJe veneR, efHelee kee eefleefyebye efoKeeF& oslee nw~ Gmes Jekeerue meenye kee esceeoMe&ve mecceesefnle veneR kejlee keeeWefke ``Jener yeele, efpevnW efkemeer egJeke kes cegKe mes megvekej Gmekee oe esce mes Gvcee
nes G"lee, Jekeerue meenye kes cegBn mes efvekeuekej Gmekes oe Hej Mej meceeve DeeIeele kejleer Leer, GveceW ve jme Lee, ve
Guueeme Lee, ve Gvceeo Lee, kesJeue yeveeJe Leer, OeesKee Lee Deewj Lee Meg<ke SJeb veerjme Meyoe[byej~''
efvece&uee Deewj cegbMeer leesleejece kee yescesue efJeJeen Jen Oegjer nw, efpemekes Deeme-Heeme Deve IeveeDeeW kee leevee-yeevee yegvee ieee
nw~ Fe DeLeJee Deefvee mes ceelee-efHelee efkeme ekeej DeHeveer yeser kees yeesPe mecePe, Gmes mej mes Gleejves kes efueS efkemeer
kes Yeer Heuues yeeBOe osles nQ, efHej eens Gmekeer peerJeve-Yej keer KegefMeeeW kee ieuee ner Iegkej keeeW ve jn peeS~ DeHeveer Gce
mes keF& iegvee ye[s Heefle Deewj Gmekes yeeeW kes meeLe efpevoieer iegpeejves kees DeHeveer efveeefle mecePe, Gmes Fleves mecePeewles kejves
He[les nQ efke peerJeve jmenerve nes peelee nw~
uesKeke ves Fme mecemee kees Yeer jsKeebefkele efkeee nw efke onspe Jen meyemes ye[e keejCe nw efke ceelee-efHelee DeHeveer yeser kees
efkemeer Deeesie Jeeqkele kees Yeer meeQHeves kees leweej nes peeles nQ~ efvece&uee kes efHelee kes ce=leg kes HeMeeled Gmekeer ceeB mJeeb kees
Dekesueer, efJeJeMe Deewj ueeeej mecePeleer nw~ peerJeve keer meYeer mecemeeDeeW kee meecevee kejves ceW Jen DeHeves DeeHekees DemeceLe&
Heeleer nw Deewj Heefle eje es[s iees Oeve kees HeefjJeej ceW Deve peveeW, efJeMes<ele Heg$eeW kes megjef#ele YeefJe<e kes efueS mebYeeuekej
jKevee eenleer nw~ FmeefueS Jen Heg$eer efvece&uee kee efJeJeen JeneR kejvee eenleer nw, peneB oeve-onspe keer ceeBie ve nes~ Dele
Jen yeser kees DeMe Yeeie kes Yejesmes es[ DeHeves kele&Je keer Fefleeer mecePe uesleer nw~ Gmekes Devegmeej `Deiej ue[keer kes
Yeeie ceW megKe Yeesievee yeoe nw, lees peneB peeesieer megKeer jnsieer, ogKe Yeesievee nw lees peneB peeSieer, ogKe Pesuesieer~' eefo
efvece&uee keer ceeB kes meeceves onspe osves kee eMve ve neslee lees Jen leesleejece kes meeLe ngS Gmekes Devecesue efJeJeen kes efueS
Meeeo keYeer leweej ve nesleer~
Heefle-Helveer kes yeere Gce kee ye[e Devlej kesJeue veJeeewJevee Helveer kes efueS ogKe kee keejCe veneR, DeefHeleg eew{
Heefle kes efueS Yeer keF& mecemeeDeeW kee keejCe yevelee nw~ Jen meeselee nw efke Gmekeer Helveer Gmes es[kej efkemeer Deve nceGce
Heg<e keer Deesj Deekeef<e&le nw~ Gmekes ceve ceW HeveHelee mebosn kee yeerpe Flevee ye[e efJe<eJe=#e yeve peelee nw, pees Gmekes HeeefjJeeefjke
peerJeve Deewj Gmekeer Meebefle kees ve kej oslee nw~
eMve-16 emlegle GHeveeme kes DeeOeej Hej efvece&uee kes eefj$e kes keewve-keewve mes He#e DeeHekes meeceves Deeles nQ~ mHe keerepf eS~
Gej efvece&uee emlegle GHeveeme kee ecegKe Hee$e nw~ efpemekees kesv efyevog Hej jKekej esceebo ves IeveeDeeW kee leevee-yeevee yegvee nw~
GHeveeme kes DeejcYe ceW Gmekee Heefjee Ske Hebn Je<eer&e yeeefuekee kes He ceW neslee nw, pees DeHeves yenveeW-YeeFeeW kes meeLe
efHelee GoeYeevegueeue kes Deebieve ceW efveefMeble, efveo YeeJe mes Kesueleer-ketoleer nw~ Deve nceGce ue[efkeeeW keer lejn Jen Yeer
iegs-iegefeeW kee yeen kejleer nw, Iej kes keece-keepe mes peer egjeleer nw Deewj ceeB keer ve]pejeW mes efHeleer efHejleer nw efke Jen
efkemeer keece kes efueS ve yeguee ueW~ Ssmeer mJebo mJeYeeJe efvece&uee kee Deeeveke efJeJeen lee kej efoee peelee nw Deewj Gmekee
yeeHeve YeefJe<e keer efebleeDeeW Deewj DeeMebkeeDeeW ceW [tyeves-Glejeves ueielee nw~
96
(LJ-5)
emlegle GHeveeme kes Deieues cees[ ceW efvece&uee Ske DeyeesOe yeeefuekee ve jnkej Ske DeOes[ efJeOegj cegbMeer leesleejece keer Helveer
yeve peeleer nw~ efHelee keer Deekeeqmceke ce=leg Deewj HetJe&efveefMele Jej eje efJeJeen mes Fvkeej kejves Hej efvece&uee keer ceeB Gmekee
efJeJeen leerve yeeeW kes efHelee leesleejece mes kej osleer nw~ memegjeue ceW Deekej efvece&uee Fmeer kees DeHevee Yeeie mecePe DeHeveer HeefjefmLeefleeeW
mes mecePeewlee kejves keer peer-lees[ keesefMeMe kejleer nw~ veveo efkeceCeer kes leeves Deewj cegbMeer leesleejece keer mebosnHetCe& ef Gmes
Yeerlej leke so peeles nQ~ efkevleg peesjoej MeyoeW ceW Gvekee efJejesOe kejves kee meenme GmeceW veneR nw~ cebmeejece kes meeLe Gmekes
nBmeves-yeesueves Deewj menevegYetefleHetCe& JeJenej mes peye leesleejece Gmes Meke keer vepejeW mes osKeles nQ lees Jen DeHeves Fme #eefCeke
megKe kees Yeer es[ osleer nw leeefke Gmekes HeeefjJeeefjke peerJeve ceW keesF& keuen ve nes~ Heefle kes ceve ceW cebmeejece Deewj efvece&uee kes
mebyebOeeW kees ueskej G"leer ogYee&JeveeDeeW kees Heneevekej Jen kesJeue jes osleer nw, Gmekee mHeerkejCe osves kee eeeme veneR kejleer~
Fme ekeej eneB efvece&uee Ske kecepeesj mJeYeeJe Jeeueer eer kes He ceW nceejs meeceves Deeleer nw, pees DeHeves He#e kees meMekele MeyoeW
ceW meyekes meeceves jKeves ceW DemeceLe& nw~
97
(LJ-5)
(i) Meyo-efvecee&Ce keer HeefJeee
-[e@. ceervee#eer Jeeme

Yee<ee keer mebjevee (Structure) keF& Yeeef<eke FkeeFeeW mes efceuekej Hetjer nesleer nw~ OJeefve, Meyo Deewj Jeekee mes efceuekej yeveer
Yee<ee ceW MeyoeW kees keeHeer cenJeHetCe& ceevee peelee nw~ Yee<ee keer DeefYeJeefkele #ecelee Gmekes Meyo-Yeb[ej Hej efveYe&j kejleer nw~ Deewj MeyoYeb[ej keer Je=ef kes efueS GHemeie&, Helee Je JeglHeefecetueke cetue MeyoeW kes DeeOeej Hej veS MeyoeW keer jevee ee efvecee&Ce DeeJeMeke
neslee nw~ [e. YeesueeveeLe efleJeejer kes Devegmeej
`èfnvoer ceW Meyo-jevee leerve Hekeej mes nesleer nw- (ke) GHemeie& eje (Ke) Helee eje (ie) meceeme eje~ GHemeie& Meyo kes
DeejbYe ceW pees[s peeles nQ leLee Helee Meyo kes yeeo ceW~ meceeme ceW oes DeLeJee DeefOeke Meyo Ske meeLe pees[s peeles nQ~ GHemeie&, Helee
leLee meceeme eje Meyo-jevee ceW cegKe He mes ieueleer mebefOeeeW keer nesleer nw~ FmeefueS Meyo-jevee kes efueS mebefOeeeW kes efveeceeW kee %eeve
yengle DeeJeMeke nw~''
([e@. YeesueeveeLe efleJeejer ``meeceeve efnboer JeeJeneefjke efnvoer'', He=. 42)
(ke) JeglHeefecetueke Meyo- JeglHeefe kes DeeOeej Hej efnvoer kes Meyo leerve Hekeej kes nQ(1) cettue Meyo - HejcHeje ee ef{ mes Gmeer efJeMes<e DeLe& kees Jekele kejles nQ~ Dele FvnW { Meyo Yeer kenles nQ~ pewmes- osMe,
Iej, iee[er, ese, Deeoceer, cegbn, Heeveer, efove, jele, Deepe, keue, peye, mesye, jLe Deeefo~
(2) eewefieke Meyo - cetue + cetue MeyoeW kes DeueeJee cetue + GHemeie&/Helee Deeefo meeLe&ke Keb[eW mes yeves Meyo eewefieke kenueeles
nQ~ pewmescetue + cetue
mete& + Goe = meteexoe
keeue + Devlej = keeueevlej
HeJe&le + jepe = HeJe&lejepe
HetJe& + Gej = HetJeexej
yewue + iee[er = yewueiee[er
GHemeie& + cetue
De + Depee = Depese
De + HetJe& = DeHetJe&
He + yeue = Heyeue
De + megefJeOee = DemegefJeOee
De + meHeue = DemeHeue
efvejd + oes<e = efveoes&<e
cetue + Helee
Deelce + F&e = Deelceere
efveboe + Fle = efvebefole
meceepe + Fke = meeceeefpeke
nefjle + Fcee = nefjeflecee
98
(LJ-5)
GHemeie& + cetue + Helee

DeefOe + De#e + F&e = DeOe#eere
Deefle + Deeeej + F& = Deleeeejer
ogmed + meenme + F& = ogmmeenmeer
efve + He#e + lee = efve<He#elee
(3) eesieef{ Meyo - eesie ef{ Deewj yengyeerefn meceeme kes Meyo ueieYeie Ske meceeve nesles nQ~ pewmes- oMeeveve meceeme ceW oes cetue
Meyo nQ - oMe+ Deeveve~ Fme yengyeerefn meceeme kee Meeefyoke DeLe& nw - ome nQ Deeveve efpemekes, efkevleg en Meyo `jeJeCe' kes DeLe& ceW
{ nes egkee nw~ eesieef{ kes keg Deve GoenjCe Fme Hekeej nQ
eesie
meeceeve DeLe&
efJeefMe< ({) DeLe&
Ske + oble
Ske oeBle Jeeuee
eer ieCesMe
veerue + keb"
efpemekee keb" veeruee nw
efMeJe
eJe + HeeeCer
efpemekes neLe ceW eJe nw
efJe<Ceg
eleg + Yegpe
eej nw YegpeeSb efpemekeer
efJe<Ceg
GHemeie& Deewj Helee mes Meyo efvecee&Ce keer HeefJeee ceW GHemeie& kes Hekeej
1. De - en GHemeie& DeYeeJe jefnle nesves kee meteke nw~
pee - Depese
efJeuebye - DeefJeuebye
meHeue - DemeHeue
cebieue - Decebieue
veerefle - Deveerefle
ueewefkeke - Deueewefkeke
2.Deve - Fme GHemeie& mes Yeer jefnle, kes efyevee, efve<esOe Deeefo DeLe& efvekeueles nQ
DeLe& - DeveLe&
He{ - DeveHe{
Deeeeme - Deveeeeme
efYe%e - DeveefYe%e
3. Deveg - Heers ee meceeve kes DeLe& ceW Heegkele neslee nw
mebOeeve - DevegmebOeeve
Jeeo - DevegJeeo
ieceve - Devegieceve
Yeeie - DevegYeeie
4. DeHe - otj, efJeHejerle, oerve, yegje, DeHetCe& Deeefo DeLe& ceW Heegkele neslee nw
Meyo - DeHeMeyo
Jee - DeHeJee
Jeeo - DeHeJeeo
Yee<ee - DeHeYee<ee
5. DeJe - en GHemeie& veere, nerve Deeefo DeLe& ceW Deelee nw
iegCe - DeJeiegCe
OeejCee - DeJeOeejCee
Mes<e - DeJeMes<e
esleve - DeJeesleve
99
(LJ-5)
6. DeefYe - en DeefOeke, Deefleefjkele, meeceves, Heeme, eejeW Deesj Deeefo kes DeLe& ceW Heegkele neslee nw
%eeve - DeefYe%eeve
veslee - DeefYeveslee
veJe - DeefYeveJe
cele - DeefYecele
7. Gled/God - THej, TBee, es<" kee DeLe& oslee nw
ke<e& - Glke<e&
YeJe - GodYeJe
meie& - Glmeie&
Oeej - GodOeej
8. GHe - meneeke, ieewCe, ese, efveke kee DeLe& oslee nw
ceb$eer - GHeceb$eer
ien - GHeien
Yee<ee - GHeYee<ee
yeesueer - GHeyeesueer
9. keg - yegjs kes DeLe& kee eesleke nw
HeJe=efe - kegHeJe=efe
jerefle - kegjerefle
ceeie& - kegceeie&
He - kegHe
10. ogjd -yegje, keef"ve kee DeLe& oslee nw
efove - ogefo&ve
yeue - ogye&ue
JeJenej - ogJe&Jenej
GHeeesie - ogGHeeesie
11. efve, efvejd, efvemed - en DeYeeJe, jefnle, efJeHejerle DeLe& kee meteke nw
iegCe - efveie&gCe
keHe - efve<keHe
Yee - efveYe&e
keuebke - efve<keuebke
12. He - Deeies, DeefOeke, es<", GHej ee efJeMes<e kes DeLe& ceW Heegkele neslee nww
oerHle - HeoerHle
elve - Heelve
yeue - Heyeue
Jeeve - HeJeeve
13. efJe - efJeefMe< kes DeLe& ceW Heegkele neslee nw
OJebme - efJeOJebme
Meg - efJeMeg
Oeceea - efJeOeceea
Jeeo - efJeJeeo
14. meg, meled - GHemeie& Des kes DeLe& ceW Heegkele neslee nw
efe - megefe
peve - meppeve
keee& - melkeee&
efJeeej - megefJeeej
15. Heeked - en HeejbefYeke kes DeLe& ceW Heegkele neslee nw
Ssefleneefmeke - Heeiewefleneefmeke
keLeve - HeekekeLeve
100
(LJ-5)
16. Heje - en Gue Deewj Heers kes DeLe& ceW Heegkele neslee nw
DeOeerve - HejeOeerve
pee - Hejepee
17. Deble, Deblejd, Debleme - en Deboj, Yeerlej kee DeLe& neslee nw
ceve - Deblece&ve
osMeere - DebleoxMeere
je<êre - Debleje&<êre
bo - Debleo
keYeer-keYeer Ske ner cetue Meyo kes meeLe SkeeefOeke DeLee&led Ske mes DeefOeke GHemeie& Yeer Heegkele nesles nQ~ pewmes
meg + efJe + Keele = megefJeKeele
Heefle + Gled + Hevve = HeleglHedvve
leodYeJe GHemeie& leodYeJe (leod + YeJe) DeLee&led mebmke=le mes efJekeefmele ngS GHemeie& efnvoer kes DeHeves GHemeie& ceeves peeles nQ
pees efnvoer ceW keeHeer ye[er mebKee ceW nQ~ pewmes DeOeb (DeOeefKeuee), G (GveeRoe, GYejvee), Gve (Gvveerme, Gveme"), Deew (DeewIe, DeewiegCe),
DeOe (DeOeHekee), Hej (Hejleb$e, Hejoeoe), efve (efve[j), og (ogYeeef<eee, ogiegvee) Deeefo~
efJeosMeer GHemeie& efJeosMeer GHemeieeX ceW Dejyeer-Heejmeer kes keF& GHemeie& efnvoer ceW { nes egkes nQ~ pewmes Deue (Deueyeee),
ye (yeKetyeer), yee (yeekeeeoe), yeo (yeoyet), yes (yesKeyej), kece (kecepeesj), iewj (iewjkeevetveer), oj (ojnkeerkele), uee (ueeHelee), mej
(mejHebe) Deeefo~
Helee
1. lelmece - Dee (DeeojCeeree), Deke (Hee"ke), F& (GHekeejer), le (cegKele), lJe (cenJe, HeefleefveefOelJe), lee (meHeuelee), Jeleea
(HejJeleea), Jeeve (Oewe&Jeeve), Meeueer (MeefkeleMeeueer), lece (ueIeglece), lej (DeefOekelej), F&e (Deelceere, Heee&JejCeere, je<êre),
Fke (DeeefLe&ke, Jeweeefjke, ueewefkeke) Deeefo~
2. leodYeJe Helee - DeeF& (efce"eF&, yegveeF&), DeeHee (ceeseHee), Deeuee (Ieeseuee), Fve (Oeesefyeve), lee (efueKelee), vee (euevee) Deeefo~
3. osMepe Helee - Dekeke[ (Iegcekeke[), Deekee (ue[ekee), Deeke (meeke), Feue (Deef[eue)~
4. efJeosMeer Helee - Fele (Fbmeeefveele), Keesj (efjMJeleKeesj), ieej (iegvenieej), ieerj (G"eF&ieerj), eer (vekeueeer), oeve
(Keeveoeve) Deeefo~
101
(LJ-5)
mebefOe Deewj meceeme mes yeveves Jeeues Meyo

mebefOe kes DeeOeej Hej veS MeyoeW kee efvecee&Ce efnvoer keer Ske ye[er efJeMes<elee nw~ oes JeCeeX kes eesie mes nesves Jeeues efJekeej ee
HeefjJele&ve kees mebefOe kene peelee nw~ mebefOe cetuele mebmke=le Yee<ee keer efJeMes<elee nw~ efpeme Hekeej mebmke=le kes yengle mes Meyo ee Heo efnvoer
ceW DeHevee efueS ieS nQ, Gmeer Hekeej GvnW mHe< kejves kes efueS mebmke=le keer mebefOeeeW kes efveece Yeer ienCe kej efueS ieS nwb~ Meyo efvecee&Ce
keer HeefJeee ceW mebefOeeeb Yeer GHemeie&/Helee Deeefo kes meceeve meneeke nw~ uesefkeve``Meyo-efvecee&Ce ceW keYeer-keYeer meeceeve efveeceeW kee GuueIebve Yeer kejvee He[lee nw~ efnvoer ceW `menDeefmlelJe' kees
`meneefmlelJe' DeLeJee `yengGsMeere' kees `yentsMeere' (FmeceW T keer oerIe&lee efnvoer kes Devegketue veneR nw) veneR efkeee peevee eeefnS~''
(-[e@.YeesueeveeLe efleJeejer, Deer efnvoerkewmes yeesueW kewmes efueKeW, He=] 164, 165)
mebefOe kes Yeso/Hekeej
JeCeeX kes Yeso keer ef< mes mebefOe kejves Hej mJej, Jebpeve ee efJemeie& ceW HeefjJele&ve Deelee nw~ Fmeer DeeOeej Hej mebefOe kes YesoeW
kees Fme DeejsKe eje mecePee pee mekelee nw
mebefOe
mJej mebefOe
mJej + mJej
(1) oerIe& mebefOe
(2) iegCe mebefOe
(3) Je=ef mebefOe
(4) eCe mebefOe
(5) Deeeefo mebefOe
Jebpeve mebefOe
mJej + Jebpeve
Jebpeve + Jebpeve
Jebpeve + mJej
efJemeie& mebefOe
efJemeie& + mJej
efJemeie& + Jebpeve
(ke) mJej mebefOe - oes mJejeW kes eesie mes nesves Jeeues efJekeej ee He HeefjJele&ve kees mJej mebefOe kenles nQ~ efnvoer kes 11 mJejeW kee eesie
Deueie-Deueie efveeceeW kes Devegmeej Deueie-Deueie Hekeej mes neslee nw~ Fmeer DeeOeej Hej mJej mebefOe kes efvecveefueefKele Yeso ceeves ieS nQ
102
(LJ-5)
(1) oerIe& mebefOe - eefo mJe ee oerIe& De, F, G kes yeeo Jes ner mJe Je oerIe& mJej DeeSb lees HeefjJele&ve kes yeeo oesveeW kes mLeeve Hej
Ske oerIe& mJej nes peelee nw~ pewmes
De + De = Dee
keeue + Deblej = keeueelebj
meJe& + DeefOeke = meJee&efOeke
De + Dee = Dee
Je=#e + DeejesHeCe = Je=#eejesHeCe
Hegmleke + Deeuee = Hegmlekeeuee
Dee + De = Dee
Heefle<"e + Devegketue = Heefle<"evegketue
keoe + DeefHe = keoeefHe
Dee + Dee = Dee
Yee<ee + Deeueeske = Yee<eeueeske
efJeee + Deeuee = efJeeeuee
F + F = F&
DeefYe + F< = DeYeer<
F + F& = F&
keefJe + F&MJej = keJeerMJej
F& + F = F&
cenleer + Fe = cenleere
G+G=T
meg + Fefkele = metefkele
G+T=T
efmebOeg + Tefce& = efmebOetefce&
T+G=T
Yet + Glmeie& = Yetlmeie&
T+T=T
Yet + T<cee = Yet<cee
$e+ + $e+ = $e+
efHele= + $e+Ce = efHele=Ce
2. iegCe mebefOe - eefo De ee Dee kes yeeo mJe ee oerIe& F, G ee $e+ nes lees oesveeW kes mLeeve Hej JeceMe S, Dees Deewj Dejd nes peeles
nQ~ pewmes
De + F = S
cebieue + Fe = cebieuese
De + F& = S
ieCe + F&Me = ieCesMe
Dee + F = S
eLee + F< = eLes<
Dee + F& = S
efJeceuee + F&MJej = efJeceuesMJej
De + G = Dees
HetJe& + Gej = HetJeexej
Deve + GHeegkele = DevegHeegkele
De + T = Dees
meceg + Tefce& = mecegesefce&
Dee + G = Dees
cene + GlmeJe = ceneslmeJe
Dee + T = Dees
cene + Gefce& = cenesefce&
103
(LJ-5)
De + $e+ = Dejd
meHle + $e+ef<e& = meHleef<e&
Dee + $e+ = Dejd
yeee + $e+ef<e& = yeeef<e&
3. Je=ef mebefOe - mJe ee oerIe& De kee S, Ss mes cesue nesves Hej Ss leLee Dees, Deew mes cesue nesves Hej Deew nes peelee nw~ Fmes Je=efmebefOe kenles nQ~ pewmes
De + S = Ss
ueeske + S<eCee = ueeskew<eCee
Dee + S = Ss
meoe + SJe = meowJe
De + Ss = Ss
cele + Sskee = celewkee
Dee + Ss = Ss
cene + SsMJee& = cenwMJee&
De + Dees = Deew
Jeve + Dees<eefOe = Jeveew<eefOe
De + Deew = Deew
Jeve + Deew<eOe = Jeveew<eOe
Dee + Dees = Deew
cene + Dees<eefOe = cenew<eefOe
Dee + Deew = Deew
cene + Deewoee& = cenewoee&
4. eCe mebefOe - eefo `F', `F&', `G', `T' Deewj `$e+' kes yeeo keesF& efYevve mJej DeeS, lees F-F& kee èt', G-T kee `Je' Deewj $e+
kee jd nes peelee nw leLee yeeo Jeeuee mJej Gmekes meeLe efceue peelee nw~ pewmes
F + De = e
Deefle + Deve = Deleve
F + Dee = ee
Deefle + DeeOegefveke = DeleeOegefveke
F& + De = e
osJeer + DeHe&Ce = osJeeHe&Ce
F& + Dee = ee
veoer + Deeieceve = veodeeieceve
F + G = eg
Deefle + Gece = Delegece
F + T = et
efve + Tve = vetve
F + Sss = es
Heefle + Ske = Heleske
G + De = Je
meg + DemLe = mJemLe
G + Dee = Jee
meg + Deeiele = mJeeiele
T + Dee = Jee
Yet + Deeefo = YJeeefo
G + F = efJe
Deveg + Fefle = DeefvJeefle
G + S = Jes
Deveg + S<eCe = DevJes<eCe
G + Deb = Jeb
ceveg + Deblej = cevJeblej
$e+ + De = j
ceele= + Dee&vee = cee$ee&vee
$e+ + Dee = je
efHele= + Dee%ee = efHe$ee%ee
$e+ + S = js
Je= + SCe = JejsCe
104
(LJ-5)
5. Deeeefo mebefOe - Deeeefo Meyo ceW Deed + Deeefo keer mebefOe nw~ DeLee&led S kee cesue efkemeer efJepeeleere ee efkemeer Deve mJej mes nesves
Hej S kes mLeeve Hej Deced nes peelee nw~ Fmeer Hekeej Ss, Dees, Deew kee cesue efkemeer Deve mJej mes nesves Hej JeceMe Deeed, DeJed leLee DeeJed
yeve peelee nw~ pewmes
S + De = Dee
ves + Deve = veeve
Ss + De = Deee
iew + Deke = ieeeke
Deew + F = DeeefJe
veew + Fke = veeefJeke
Deew + G = DeeJeg
Yeew + Gke = YeeJegke
(Ke) Jebpeve mebefOe
Jebpeve mes mJej DeLeJee Jebpeve kes eesie mes nesves Jeeues efJekeej ee HeefjJele&ve kees Jebpeve mebefOe kenles nQ~ efnvoer JeCe&ceeuee kes
HeeBe JeieeX - keJeie&, eJeie&, Jeie&, leJeie& leLee HeJeie& ceW mLeeve kes DeeOeej Hej Henues, otmejs, leermejs Deeefo JeCeeX ceW HeefjJele&ve ee efJekeej
kes DeeOeej Hej Jebpeve mebefOe kees meele JeieeX ceW yeebe peelee nw~ pewmes(1) efkemeer Jeie& kes Henues JeCe& kee leermejs JeCe& ceW HeefjJele&ve - eefo JeieeX kes Henues Jeie& (ked, ed, d, led, Hed) kee cesue efkemeer
Jeie& kes leermejs ee eewLes JeCe& mes ee efkemeer mJej mes ee ed, jd, ued, Jed mes nes lees Henues JeCe& kes mLeeve Hej Gmeer Jeie& kee leermeje JeCe& (ied,
ped, [d, od, yed) nes peelee nw~ pewmes
efoked + iepe = efoiiepe (ked = Henuee JeCe& + ie = leermeje JeCe&)
efoked + Debyej = efoiebyej (ked = Henuee JeCe& + De = mJej)
efoked + efJepee = efoefiefJepee (ked = Henuee JeCe& + Je)
<ed + Deeveve = <e[eveve
Gled + iece = Godiece
peieled + Debyee = peieobyee
(2) Henues JeCe& kee HeeBeJes JeCe& ceW HeefjJele&ve - peye efkemeer Jeie& kes Henues JeCe& (ked, ed, d, led, Hed) kee cesue ve ee ce Devegveeefmeke
mes neslee nw, lees Henues JeCe& kes mLeeve Hej Gmeer Jeie& kee HeeBeJee JeCe& nes peelee nw~ pewmes
Jeeked + cee = Jee*dcee
<ed + ceeme = <eceeme
peieled + veeLe = peievveeLe
efeled + cee = efevcee
meled + ceeie& = mevceeie&
leled + cee = levcee
(3) led, od kes mebyevOe ceW efveece - led, od kee cesue efYevve-efYevve De#ejeW kes meeLe nesves Hej led, od ceW efYevve-efYevve HeefjJele&ve Deeles
nQ~ pewmes
(ke) led kee keJeie&, leJeie& Deewj HeJeie& kes leermejs, eewLes JeCe& (ie, Ied, od, Oed, yed, Yed) ee e, j, ue, Je ee efkemeer mJej mes
cesue nesves Hej led kee od nes peelee nw~ pewmes
peieled + Debyee = peieobyee
meled + Deevebo = meoevebo
Gled + iece = Goiece
Gled + ieej = Godieej
105
Gled + Ieeve = GodIeeve
Gled + eesie = Godeesie/Geesie
leled + He = leodHe
(LJ-5)
meled + Oece& = meodOece&

meled + efJeee = meodefJeee
leled + YeJe = leodYeJe
meneeke Hegmlekesb
1. Deer efnvoer-kewmes yeesueW, kewmes efueKeW
2. meeceeve efnvoer-JeeJeneefjke efnvoer
[e@. YeesueeveeLe efleJeejer

106
(LJ-5)
(ii) efnvoer keer ceeveke Jele&veer

nj Yee<ee ceW efueefKele efeeW keer Ssmeer JeJemLee nesleer nw, efpemekes eje Gme Yee<ee kes ceewefKeke ee Geefjle He kees cetle& He
efoee pee mekes~ `Jele&veer' ee èfueKeves keer Heefle' kes ceeOece mes nce ceewefKeke Yee<ee kees efueefKele cetle& He osles nQ~
ceeveJe Yee<ee kee cetue He Geefjle OJeefveeeW Hej DeeOeeefjle nw~ es OJeefveeeb ceveg<e kes YeeJeeW Deewj efJeeejeW keer DeefYeJeefkele
kes efueS meefoeeW mes ceeOece yeveleer DeeF& nQ~ nce Geefjle ee ceewefKeke Yee<ee kes He ceW efpeve OJeefveeeW kee GeejCe DeHeves MeyoeW ee
JeekeeeW Deeefo ceW kejles nQ, Jes leelkeeefueke ee #eefCeke nesleer nQ~ DeLee&led Gve OJeefveeeW kee DeefmlelJe eeslee kes keeveeW leke Hengbeves kes yeeo
efce peelee nw~ Geefjle Yee<ee keer Fve èJe' OJeefveeeW kees `Me' He ceW mebHesef<ele kejves kes efueS peye nce jsKeeDeeW ee efueefKele efeeW
kee Heeesie kejles nQ, lees GvnW Jele&veer Je efueefHe kes He ceW mLeeefelJe efceue peelee nw~ Fme Hekeej `Jele&veer' Je èfueefHe' ceveg<e kes YeeJeeW Deewj
efJeeejeW kees mebHesef<ele kejves kee `Me' ceeOece nw~ efpemeceW Yee<ee keer Geefjle OJeefveeeW kees efveOee&efjle Jece kes efueefKele Heleerke-efeeW keer
meeLe&ke JeJemLee ceW efueefHeye efkeee peelee nw~
[e@. YeesueeveeLe efleJeejer ves `Jele&veer' kees Fme Hekeej HeefjYeeef<ele efkeee nw
`èfkemeer Yee<ee kes MeyoeW kes uesKeve ceW Heegkele efJeefMe< Jece kes De#ej-mecegoee kees Jele&veer kenles nQ~ Jele&veer ceW oes yeeleW Oeeve
osves keer nesleer nQ- (ke) efkeve De#ejeW kee Heeesie nw, (Ke) Gve De#ejeW kee Jece keee nw~
([e@. YeesueeveeLe efleJeejer èfnvoer Yee<ee-efMe#eCe', He=. 117)
Fme Hekeej Jele&veer mes leelHee& nw-JeCe&-efJeveeme~ Fmeer JeCe&-efJeveeme, DeLee&led OJeefveeeW kes ee JeCeeX kes GHeegkele Jece Deewj uesKeve
mes meeLe&ke Meyo yeveles nQ~ [e@. jJeervveeLe eerJeemleJe ves `Jele&veer' keer HeefjYee<ee osles ngS Fmes `meeLe&ke Yeeef<eke FkeeFeeW kee JeCe&-efJeveeme'
kene nw~ Jele&veer kee mebyebOe uesKeve ceeOece ee efueefKele DeefYeJeefkele mes nw~ DeLee&led Yee<ee kees efueefHeye kejves keer HeefJeee Jele&veer nw~ Fmekee
HecegKe Heeespeve nw- efueefHe keer SkeHelee~ efnboer ceW Fmes `JeCe&-efJeveeme', yebieuee, Gef[ee ceW `yeveeve', iegpejeleer ceW `pees[veer', Got&, efmebOeer
ceW èfnppes' Yeer kene peelee nw~
Yee<ee Deewj Jele&veer
`Yee<ee' Deewj èfueefHeye Jele&veer' oesveeW ner ceveg<e kes efJeeej-mebHes<eCe kes oes ceeOece nQ~ mebHes<eCe kes Fve oesveeW ceeOeceeW kee
DeeOeej ceeveJe-cegKe mes Geefjle OJeefveeeB nQ, Dele oesveeW ceW HejmHej mebyebOe Yeer nw~ Jele&veer Yee<ee Hej ner DeeOeeefjle nw~ Henues `Yee<ee' DeLee&led
ceewefKeke Yee<ee DeefmlelJe ceW DeeF& Deewj yeeo ceW Jele&veer~ efueefHe Deewj Jele&veer Yee<ee kee ner efueefKele Heee&e nQ~ oesveebs kee Deblej Yeer mHe<
nw efke `Yee<ee' ceW pees OJeefveeeb eJe He ceW Jekele nesleer nQ Jener Jele&veer ceW Me He ceW Heegkele nesleer nQ~ Yee<ee Geefjle ee ceewefKeke
nesleer nw-Deewj Jele&veer efueefKele~
`Yee<ee' mecee Je mLeeve keer meerceeDeeW ceW meerefcele jnleer nw~ peyeefke `Jele&veer' Deewj èfueefHe' mecee Je mLeeve keer meerceeDeeW kees
ueebIekej nj egie, mecee ee mLeeve Hej Hengbe mekeleer nQ~ neueebefke Deepe kes egie ceW Fueskeê@efveke GHekejCeeW kes ceeOece mes Yee<ee keer
107
(LJ-5)
Geefjle OJeefveeeW kees Yeer `sHe' ceW megjef#ele kejkes nj egie Je mLeeve Hej Hengbeeee pee mekelee nw~ efHej Yeer `Jele&veer' ner efkemeer `Yee<ee'
kees Gmekes Meg, Heefjefveef<"le Deewj cetue He ceW megjef#ele jKeleer nw~ mebmke=le, Heeke=le Je DeHeYebMe Deeefo Heeeerve Yee<eeDeeW kee meeefnle
èfueefHe' Deewj `Jele&veer' kes keejCe ner Deepe DeHeves cetue He ceW megjef#ele nw~
efMe#ee, %eeve-efJe%eeve, Heeweesefiekeer, jepeveerefle, meceepe, veee, efJeefOe, Yetieesue, Fefleneme Deeefo efJeefYevve Hekeej kes efJe<eeeW keer
meeceieer mebHetCe& efJeMJe ceW èfueefHe' Je `Jele&veer' kes ceeOece mes GHeueyOe nw~ DeeOegefveke bkeCe Deewj cegCekeuee ves nj Hekeej kes DeOeeve
kees efueefHeye Jele&veer kes ner DeeOeej Hej mebYeJe yeveeee nw~
Fme Hekeej Yee<ee Deewj Jele&veer oesveeW ceW HejmHej mebyebOe Yeer nw leLee efYevvelee Yeer~
Jele&veer kee keesMekeere DeLe& nw efkemeer Meyo kes JeCe&, Gvekee Jece leLee GeejCe-efJeefOe~ Jele&veer kes ceeveke He kee DeefYeHeee
nw-Jele&veer kee Meg ee Heefj<ke=le He~ en efkemeer Yee<ee kee Jen Heefj<ke=le efueefKele He nw pees GeejCe ee uesKeve ceW Heeesie Deeefo
keer ef< mes DeHeves Hetjs JeJenej #es$e ceW Meg Deewj DeeoMe& ceevee peelee nw, JeneB kes megefMeef#ele ueesie Gmes Meg ceevekej Gmeer kee
DeefOekeeefOeke Heeesie kejles nQ~ efMe#ee, HeMeemeve, meeefnle jevee Deeefo kes efueS Jele&veer kee ener ceeveke He JeJele neslee nw~
`èfueefKele Yee<ee kees Jele&veer keer meneelee uesveer He[leer nw, FmeefueS DeMeg Jele&veer mes efueefKele Yee<ee keer ceevekelee Yeer HeYeeefJele
ngS efyevee veneR jnleer~''
([e@. YeesueeveeLe efleJeejer``Deer efnvoer, kewmes yeesueW, kewmes efueKeW He=.70)
`ceeveke' Meyo kee meeceeve DeLe& nw-DeeoMe&, Meg DeLeJee Heefjefveef<"le~ Yee<ee kes meboYe& ceW ceeveke Meyo Debiespeer kes `mQ[[&'
(Standard) Meyo kes Heee&e kes He ceW Heeefuele nw~ ceeveke kes DeueeJee `mQ[[&' Meyo kes oes DeLe&-Ske-`Heefjefveef<"le' leLee otmeje`mlej' Oeeve osves eesie nQ~ Ske Deesj Yee<ee kes Meg, JeekejCemeccele leLee Heefjefveef<"le He kees Gmekee ceeveke He ceevee peelee nw,
leLee otmejer Deesj Yee<ee Heeesie kes efJeefYevve mlejeW ceW mes Gmekes Ge mlejere He kees ceeveke kene peelee nw~
Dele Meg efueefHeye ee efueefKele HeeW kees ner ceeveke Jele&veer kes He ceW mJeerke=le efkeee peelee nw~ Fmekees veeiejer efueefHe ceW
efueKee peelee nw~ Fme meboYe& ceW efueefHe Deewj veeiejer keer Fve efJeMes<eleeDeeW kees Oeeve ceW jKevee Yeer DeeJeMeke nw
ceewefKeke Yee<ee kees efueefHe kes ceeOece mes efueefKele He efoee peelee nw~ Heeeerve ceeveleeDeeW kes Devegmeej efueefHe kees F&MJej keer
me=ef< ceevee ieee nw~ Fmeer ceevelee kes DeeOeej Hej Yeejleere OeceeX ceW efueefHe kees yendcee keer me=ef< kene ieee nw Deewj FmeerefueS Heeeerve
efueefHe kees yeendceer kes veece mes Hegkeeje ieee~ uesefkeve mele en nw efke ceveg<e kees peye DeHeveer ceewefKeke Yee<ee ceW Jekele efJeeejeW kees mLeeefelJe
osves keer DeeJeMekelee kee DevegYeJe ngDee nesiee leYeer efueefHe kee GodYeJe ngDee nesiee~ ceveg<e ves Oeerjs-Oeerjs jsKeeDeeW kes eje ceewefKeke Yee<ee
kees Debefkele kejvee meerKee~ FmeefueS Yee<ee kes Geefjle ee ceewefKeke He kees Debefkele kejves keer efJeefOe kees efueefHe kene peelee nw~
osJeveeiejer efueefHe Yeejle keer HecegKe efueefHe nw~ efnvoer keer meYeer yeesefueeeB yepe, DeJeOeer, YeespeHegjer Deeefo osJeveeiejer ceW ner efueKeer
peeleer nQ~ ceje"er, iegpejeleer Deewj vesHeeueer Yee<ee keer efueefHe Yeer ener nw~ mebmke=le Jee*dcee Yeer osJeveeiejer efueefHe ceW efceuelee nw~ osJeveeiejer
ee veeiejer keer JeglHeefe Yeejle keer Heeeerve efueefHe yeendceer mes ceeveer peeleer nw~ ener yeendceer efueefHe Yeejleere efueefHeeeW kee cetueeOeej nw~ Yeejle
ceW Heeeerve ceewe& keeue ceW yeendceer efueefHe Heeefuele Leer~ Fmekes yeeo HeeBeJeer Meleeyoer ceW.... iegHlekeeue ceW iegHle efueefHe kee efJekeeme ngDee Deewj
iegHle efueefHe mes "er Meleeyoer ceW kegefue efueefHe kee Heeueve ngDee~ Fmeer efueefHe mes ueieYeie Dee"JeeR Meleeyoer ceW Heeeerve veeiejer efueefHe efJekeefmele
ngF&~ leye mes veeiejer efueefHe ceW efvejvlej efJekeeme neslee jne nw~ Fme efJekeeme kes oewjeve veeiejer efueefHe kes De#ejeW kes mJeHe ceW HeefjJele&ve Deeee
nw leLee keg veS efe Yeer peg[s nQ~
HeejbYe ceW Fme efueefHe kes JeCeeX Hej efMejesjsKee veneR Leer leLee De, Oe, He, ce, e, <e, me Deeefo kes efmej oes DebMeeW ceW efJeYeeefpele
kejkes efueKes peeles Les~ keeueeblej ceW veeiejer efueefHe ceW Fve JeCeeX kes oesveeW DebMe efceuekej efmej keer Ske ner uekeerj DeLee&led efMejesjsKee yeve
108
(LJ-5)
ieF&~ Fme Hekeej veeiejer efueefHe ceW efJekeeme nesles-nesles yeejnJeeR Meleeyoer ceW DeeOegefveke veeiejer efueefHe kee mJeHe efveOee&efjle ngDee~ yeejnJeeR
Meleeyoer mes Deepe leke veeiejer efueefHe kes DeefOekeebMe efendveeW kee Ske ner He euelee Dee jne nw~ uesefkeve efJekeeme kes oewjeve DeeJeMekelee
kes Devegmeej GmeceW veF& efueefHe efendveeW kee meceeJesMe Yeer ngDee nw, pewmes
(1) efJekeeme kes oewjeve veeiejer efueefHe Hej Heejmeer efueefHe kee yengle HeYeeJe He[e~ Heejmeer efueefHe ceW vegkeles ee efyevog kee keeHeer Heeesie neslee
nw~ Gmekes HeYeeJe mes veeiejer efueefHe ceW Yeer vegkeles ee efyevog kee Heeesie efceuelee nw~
(2) veeiejer efueefHe Hej iegpejeleer efueefHe kee Yeer HeYeeJe He[e~ iegpejeleer efueefHe ceW efMejesjsKee veneR nw~ Gmekes HeYeeJe kes HeuemJeHe yengle
mes ueesie veeiejer efueefHe Yeer efMejesjsKee kes efyevee efueKeles nQ~
(3) veeiejer efueefHe ves Debiespeer mes Yeer HeYeeJe ienCe efkeee~ Debiespeer kes `Hee@ke', `Dee@efHeme' pewmes MeyoeW kes Heeefuele nesves kes yeeo Fve MeyoeW
ceW Heegkele 'O' OJeefve kes efueS Ske veS efueefHe efendve `Dee@' keer HeefjkeuHevee veeiejer efueefHe ceW keer ieF&~
(4) veeiejer efueefHe Hej Debiespeer kes efJejece efendveeW kee Yeer HeYeeJe He[e nw~ veeiejer efueefHe ceW HetCe&-efJejece kes efueS Ke[er HeeF& kee Heeesie
efkeee peelee nw uesefkeve Deye veeiejer efueefHe kes HeYeeJemJeHe leLee DeeOegefveke cegCe lekeveerke ceW megefJeOee keer ef< mes Ke[er HeeF& (~)
kes mLeeve Hej Debiespeer efyevog (.) kee Heeesie eue He[e nw~ Fvekes Deefleefjkele Debiespeer ceW Heeefuele keg Deve efendve Yeer efnvoer uesKeve
ceW Heegkele nesles nQ, pewmes- -, .., ;, :, '-', "-", Deeefo~
Ske OJeefveHejke efueefHe Deewj Jele&veer ceW pees Jew%eeefvekelee nesveer eeefnS Jener efnvoer osJeveeiejer efueefHe Deewj ceeveke Jele&veer ceW efceueleer
nw~ Fme keer cegKe efJeMes<eleeSB efvecveefueefKele nQ
(1) Ske OJeefve kes efueS Ske efueefHe efendve kee Heeesie
osJeveeiejer efueefHe ceW efJeefYevve OJeefveeeW Deewj Gvekes efueS Heegkele efueefHe-efendveeW ceW meecebpeme keer efmLeefle efceueleer nw~ FmeceW Heleske
OJeefve kes efueS Deueie-Deueie efueefHe-efendve efveefMele nQ~ FmeceW mJe Deewj oerIe& mJejeW kes efueS Yeer Deueie-Deueie cee$ee efendve nQ~ FmeefueS
veeiejer efueefHe ceW Jener efueKee peelee nw pees yeesuee peelee nw, efkemeer Hekeej kes Yece keer mebYeeJevee veneR jnleer~ peyeefke Debiespeer keer jesceveefueefHe
ceW Ske OJeefve kees Jekele kejves kes efueS keF& efueefHe-efendve efceue peeles nQ~ pewmes `De' OJeefve kes efueS keF& efueefHe efendve Heegkele nesles nQ
- o(come), u(run), i(firm), e(term), oo(flood), oe(does) Deeefo~
Fmeer Hekeej `ke' OJeefve kes efueS c,k,q,ck Deeefo keF& efueefHe efendveeW kee Heeesie neslee nw - c(car), k(ask),
ck(Cuckoo), Ch(Christ), Q(Quote) Deeefo~ Fme Hekeej jesceveefueefHe ceW efueefHe efendveeW ceW efJeefYevvelee efceueleer nw peyeefke osJeveeiejer
ceW `De' ee `ke' OJeefve kes efueS Ske ner efueefHe efendve nw~ Dele Jele&veer kes ceeveke HeeW ceW SkeHelee ye[er mecemee veneR nw~
(2) Ske efueefHe-efendve kes eje Ske OJeefve kee yeesOe
osJeveeiejer efueefHe ceW Heee nj efueefHe efendve kee Ske efveefMele OJveelceke cetue nw Deewj Jen Ske efveefMele OJeefve kee
HeefleefveefOelJe kejlee nw~ peyeefke jesceve efueefHe ceW Ske "U" efueefHe efendve Deueie-Deueie keF& Hekeej keer OJeefveeeW kee HeefleefveefOelJe kejlee
nw~ pewmes (cut) ceW `De' kee, (put) ceW `G' kee, (rule) ceW `T' kee (unity) ceW èt' kee (sure) ceW èes' kee~ Fmeer Hekeej "c"
efueefHe efendve `me' Deewj `ke' oesveeW OJeefveeeW kee HeefleefveefOelJe kejlee nw~ pewmes "Centre" ceW `me' kee leLee "Car" ceW `ke' OJeefve kee~
(3) mJejeW Deewj JebpeveeW keer JeceHetCe& JeJemLee
osJeveeiejer efueefHe ceW mJejeW keer JeJemLee ceW Henues mJe, efHej oerIe& mJej JeceHetJe&ke efveeesefpele nQ~ Fmekes Deefleefjkele mJej Deewj
Jebpeve Deueie-Deueie efueKes peeles nQ~ peyeefke jesceve efueefHe ceW mJej Deewj Jebpeve keer keesF& Jew%eeefveke Jeceyelee veneR nw~ GmeceW Henues (a)
109
(LJ-5)
mJej (vowel) Deelee nw efHej Jebpeve (Consonant) (b,c,d) Deeles nQ~ efHej Ske mJej (e) Deelee nw Fmeer Hekeej (u) keF& JebpeveeW
kes yeere ceW Deelee nw~
(4) JeCeeX kee JeieeakejCe
efnvoer keer efueefHe ceW efJeefYevve JebpeveeW kes efueS Heegkele efueefHe efendveeW kee JeieeakejCe efJeefYevve JeieeX ceW Jew%eeefveke {bie mes efkeee
ieee nw~ pewmes ke Jeie& (ke mes Ie leke), Fmeer Hekeej e Jeie&, Jeie& Deeefo~
nj Jeie& kee Ske efveefMele veeefmekee Jebpeve neslee nw pees Gme Jeie& kes Deble ceW Deelee nw pewmes - ke Jeie& kes Deble ceW (*d) Deewj
He Jeie& kes Deble ceW (ce) kee mLeeve nw~
FveceW mes Heleske Jeie& ceW Henues DeuHeHeeCe Jebpeve Deelee nw efHej ceneHeeCe Deelee nw pewmes (He) kes yeeo (He) ceneHeeCe nw (ye)
kes yeeo (Ye) ceneHeeCe nw~ Fmeer Hekeej nj Jeie& ceW Henues oes JeCe& DeIees<e nQ Deewj yeeo Jeeues meIees<e~ pewmes He,He DeIees<e nQ Deewj ye,Ye
meIees<e~ GeejCe kes mLeeve Deewj Heelve kes DeeOeej Hej nj Jeie& ceW JebpeveeW kee JeieeakejCe efkeee ieee nw~ Fme Hekeej veeiejer efueefHe ceW
meYeer efueefHeefendve Delevle Jew%eeefveke {bie mes megJeJeefmLele nQ~
(5) uesKeve leLee GeejCe ceW mHe<lee
efnvoer keer osJeveeiejer efueefHe ceW mHe<lee keer efJeMes<elee Yeer nw FmeefueS efueefKele JeCe& Geefjle Yeer neslee nw~ pewmes- `ceveesefJe%eeve'
Meyo ceW nj JeCe& kee GeejCe neslee nw uesefkeve Debiespeer ceW Fmekes efueS Heegkele 'Psychology' ceW DeejbYe kes 'P' kee GeejCe veneR
neslee~ Fmeer Hekeej Knowledge ceW DeejcYe kes 'K' kes meeLe-meeLe ceOeJeleea 'D' kee Yeer GeejCe veneR neslee uesefkeve veeiejer efueefHe
keer Jele&veer ceW Ssmes cetke JeCe& veneR efueKes peeles~
(6) mejuelee
osJeveeiejer efueefHe Deve efueefHeeeW keer DeHes#ee mejue Deewj Jew%eeefveke ceeveer peeleer nw~ Gmekes efueefHe efendveeW ceW Ske ner efe kes
ess Deewj ye[s Deueie-Deueie He veneR nw~ peyeefke jesceve efueefHe ceW (p) Deewj (p) Ske ner efueefHeefendve kes oes Deueie-Deueie He nQ~
(7) mece= Deewj HeefjHetCe& JeCe&ceeuee
osJeveeiejer efueefHe keer JeCe&ceeuee Deleble mecHevve leLee HetCe& nw~ GmeceW 52 JeCe& nQ pees efJeefYevve OJeefveeeW kees Jekele kejves ceW
me#ece nQ~ JeemleJe ceW osJeveeiejer efueefHe ceW HejbHejeiele JeCeeX kes meeLe-meeLe veF& OJeefveeeW kes efueS veS efueefHeefendve Yeer DeHeveeS peeles jns
nQ~ Fme ef< mes osJeveeiejer efueefHe kees DeefOeke mece= Deewj HetCe& ceevee pee mekelee nw~
(8) OJeveelceke cetue
OJeveelcekelee keer ef< mes Yeer veeiejer efueefHe jesceve leLee Deve efueefHeeeW keer DeHes#ee DeefOeke efJeefMe< nw~ OJeveelceke cetue
(phonetic value) kes keejCe ner veeiejer efueefHe ceW Deveske veS efueefHe efendveeW kee meceeJesMe ngDee nw~ OJeveelceke cetue kes keejCe ner
Fmekee OJeefve efJeMues<eCe Deemeeveer mes efkeee pee mekelee nw~
Fme Hekeej efnvoer keer osJeveeiejer efueefHe ceW Deveske efJeMes<eleeSB nQ uesefkeve meeLe ner GmeceW keg keefceeeB Yeer nQ~ es keefceeeB meeOeejCe
uesKeve ceW efJeuecye keer ef< mes Yeer nQ leLee DeeOegefveke egie ceW cegCe HeCeeefueeeW Deewj Gvekeer eebef$eke DeeJeMekeleeDeeW keer ef< mes Yeer
nQ~ es keefceeeB Jele&veer kes ceeveke Heeesie ceW yeeOeke yeveleer nQ~
Heefme Yee<eeefJeo [e@. YeesueeveeLe efleJeejer kes Devegmeej``veeiejer efueefHe keer keg DeHeveer keefceeeb, efJeMes<eleeSb Deewj efJeMes<e efveece
nQ~ Gvekeer mecegefele peevekeejer ve nesves mes Yeer Jele&veer keer ieueefleeeb nes peeleer nQ~''
(`Deer efnvoerkewmes yeesueW, kewmes efueKeW'-He=. 71)
110
(LJ-5)
Jele&veer leLee efueefHe ceevekeerkejCe

efnvoer Jele&veer Je efueefHe Deleble Jew%eeefveke leLee ceeveke ceeveer peeleer nQ leLeeefHe DeeOegefveke egie ceW Fmekes ceevekeerkejCe kes efvejblej
Heeeme nesles jns nQ~ Ske ceeveke leLee DeeoMe& Jele&veer keer ef< mes keefceeeb yengle kece nQ Deewj FveceW megOeej kes efueS ueieeleej Heeeme
nesles jns nQ~ Jele&veer Je efueefHe kes HetCe& ceevekeerkejCe kes efueS es megOeej kes Heeeme Jeefkeleiele mlej Hej ner veneR yeefuke efJeefYevve mebmLeeDeeW
leLee meefceefleeeW kes mlej Hej mebieef"le He mes Yeer nesles jns nQ~ GoenjCe kes efueS, keg Je<e& Henues leke efnvoer kes mJejeW ceW oerIe&`$e+',
ùe=' Deeefo mJej efueefHeefe Yeer Les pees Heeeerve Jewefoke OJeefveeeW kes efueS efveOee&efjle Les uesefkeve DeeOegefveke egie ceW efnboer MeyoeW ceW Fvekee
GeejCe veneR efceuelee Dele FvnW DeveeJeMeke ceevekej ne efoee ieee~ Fmeer Hekeej ceevekeerkejCe keer efoMee ceW Heeemejle efJeeveeW ves
Jele&veer Je efueefHe keer keg meerceeDeeW keer Deesj Yeer mebkesle efkeee nw~ es meerceeSb meeOeejCe uesKeve ceW efJeuecye keer ef< mes Yeer nQ~ es meerceeSB
Fme Hekeej nQ
(1) osJeveeiejer efueefHe De#ejelceke nw Dele Fme efueefHe kees efkeue< ceevee peelee nw~ DeLee&led Fmekes JeCeeX ceW mJej Deewj Jebpeve efceues ngS
nQ, pewmes ke = ked + De~ FmeefueS mebegkele Jebpeve yeveeles mecee JebpeveeW kees DeeOee efueKee peelee nw~ GoenjCe kes efueS `kece&'
ceW `j' DeHeves cetue He ceW veneR nw~ Dele Fmekee OJeefve efJeMues<eCe mejuelee mes veneR nes mekelee~ peyeefke jesceve efueefHe ceW JeCeeX kee
cetue He yevee jne nw~ pewmesKarma ceW 'r' DeHeves cetue He ceW nw~
(2) keg JeCeeX ceW Ske efueefHeefendve oes OJeefveeeW kee HeefleefveefOelJe kejlee nw pewmes #e, $e, %e Deeefo Ssmes efendve nQ, efpeveceW oes OJeefveeeW
kee mebeesie nw~
(3) keg efueefHeefendve Ssmes nQ efpevekee Deepe GeejCe veneR neslee~ GoenjCe kes efueS `<e' Deewj `$e+' kee GeejCe `Me' Deewj èfj'
ner neslee nw~ Fmeer Hekeej `_e' Deewj `*d' kee GeejCe Yeer keg efJeefMe< MeyoeW kees es[kej yeekeer MeyoeW ceW `ve' kes He ceW ner
neslee nw~ Fmekee DeLe& en nw efke GeejCe JeJemLee kes mJeHe ceW lees mecee kes meeLe-meeLe HeefjJele&ve Deeee nw uesefkeve uesKeve JeJemLee
Gmekes meeLe meecebpeme jKekej HeefjJeefle&le veneR nes HeeF& nw~ FmeefueS GHeeg&kele efueefHeefendveeW kee Heeesie keg Keeme Meyo HeeW leke
ner meerefcele jn ieee nw~
(4) Jew%eeefveke leLee mHe< efueefHe keer ef< mes MeyoeW ceW GeejCe kes Jece kes Devegmeej ner efueefHeefendveeW kee Heeesie nesvee eeefnS uesefkeve
osJeveeiejer efueefHe ceW `F' keer cee$ee kee GeejCe Jebpeve kes yeeo neslee nw peyeefke uesKeve ceW Jen Jebpeve kes Henues efueKeer peeleer
nw~ Fmeer Hekeej Òeceea' ceW `j' kees `ce' kes yeeo efueKee peelee nw uesefkeve Fmekee GeejCe `ce' mes Henues neslee nw~
(5) mJejeW keer cee$eeDeeW kees MeyoeW ceW THej-veeres leLee oeSB-yeeSB efueKeves kes keejCe keef"veeF& leLee keeJe GlHevve nesleer nw~ meeLe ner
bkeCe, cegCe leLee GeejCe ceW oes<e jn peeles nQ~
(6) osJeveeiejer efueefHe ceW - De(), Ye(Pe), Ce(Ce), ue(}), ()- Deeefo De#ejeW kees oes Hekeej mes efueKeves ee JeCe&-wOe keer HeLee nesves
kes `keejCe Yeebefle keer DeeMebkee jnleer nw~
(7) efMejesjsKee ve ueieeves Hej Ye-ce, Oe-Ie, Deeefo kes uesKeve ceW Ske kes mLeeve Hej otmejs JeCe& kee Yece nes mekelee nw~
(8) Devegveeefmekelee- ( B) leLee DevegmJeej ( b) kes Heeesie ceW Dekemej ogefJeOee nesleer nw~
(9) GeejCe kejles mecee MeyoeW kes Debeflece `De' kee ueesHe nes peelee nw~ `De' Debeflece Jebpeve ceW efueKes peeves ee meceeefnle nesves Hej
Yeer Geefjle veneR neslee~ eLee-`jece' (j+e+ced+De) kee GeejCe `jeced' (jd+e+ced) neslee nw~ uesefkeve uesKeve ceW `jece' ner efueKee
peelee nw~
111
(LJ-5)
(10) `jJe' kees `j' leLee `Je' (j Je) He{e pee mekelee nw~
GHee&gkele meerceeSb Jele&veer kes ceeveke He keer efmLejlee ceW yeeOeke LeeR~ Jele&veer mebyebOeer DeefOekeebMe DeMegefeeb efueefHe keer GHejeskele
meerceeDeeW Deewj Gvemes peg[er Yeeble OeejCeeDeeW kes HeefjCeecemJeHe nesleer nQ~ Gve meerceeDeeW kes Deefleefjkele DeeOegefveke cegCe HeCeeefueeeW pewmes
eFefHebie, kebHeesefpebie Deewj kecHetj Deeefo keer ef< mes Yeer FmeceW keg keefceeeb nQ~ cegCe keer DeeOegefveke skeveesueespeer keer ef< mes FmeceW
keg megOeej DeHesef#ele nQefpememes Jele&veer Je efueefHe kee Heeesie megefJeOeepeveke yeve mekes Deewj cegCe keer Heeseesefiekeer ceW Fmekee Heeesie leerJe
ieefle mes efkeee pee mekes~ Fme ef< mes Jele&veer Je efueefHe ceW megOeej ueeves kes efueS mebmLeeiele, HeMeemeveiele Deewj Jeefkeleiele meYeer Hekeej kes
Heeeme nesles jns nQ~ DeejbYe ceW Yeer meeJejkej, efJeveesyee YeeJes, ieeBOeer peer, keekee keeuesuekej Deeefo ves Yeer Fme efoMee ceW keee& efkees~ GvneWves
`De' kes DeeOeej Hej meYeer mJejeW kes uesKeve (Dees, Deg, Des Deeefo) kee meceLe&ve efkeee~ Fmekes Deefleefjkele Deveske meeefnefleke mebmLeeSB leLee
HeeosefMeke HeMeemeefveke meefceefleeeB Fme efoMee ceW megOeej kes megPeeJe osleer jner nQ~
Jemlegle ceevekeerkejCe kee meyemes ye[e ceeHeob[ ueeske-Heeesie ee ueeske-mJeerke=efle nw~ efJeefYevve megOeej meefceefleeeW kes efpeve megPeeJeeW
kees efnboer HeosMe ceW ueeske JeJenej ceW mJeerke=efle efceue ieF& nw, Jener ceeve nw~ Deveske DeeJeMeke HeefjJele&veeW kes yeeo Deye Fme Jele&veer Je
efueefHe kes ueieYeie meYeer oes<eeW kee efvejekejCe efkeee pee egkee nw~ Fme GsMe mes kesbere efnvoer efveosMeeuee ves Jele&veer Je efueefHe kes ceeveke
He kees megefveefMele Yeer efkeee nw~ Fmeer meboYe& ceW efveosMeeuee ves 1983 ceW òsJeveeiejer efueefHe leLee efnvoer Jele&veer kee ceevekeerkejCe' Hegmleke
Yeer HekeeefMele keer, efpemeceW Jele&veer leLee efJejeceefendveeW Deeefo kes ceeveke uesKeve kes yeejs ceW keg efveece Yeer efoes ieS nQ~
efkemeer Yeer Hekeej keer Deceevekelee mes yeeves kes efueS efnvoer Jele&veer kes ceeveke He kes yeejs ceW pees efveece ceeve nQ, Jes meb#esHe
ceW Fme Hekeej nQ
1. efpeve efueefHeefendveeW kes oes-oes He Heeefuele nQ, GveceW mes Ske kees ceeveke ceevekej Deve Heeefuele HeeW kees es[ efoee ieee nw~
GoenjCe kes efueS
i JeCeeX kes Heeeerve He , Ye, }, $e, jee, jJe
i HeefjJeefle&le ceeveke He De, Pe, ue, $e, Ce, Ke
2. Ke[er HeeF& Jeeues JebpeveeW kee mebegkele He Ke[er HeeF& kees nekej yeveeee peelee nw~ pewmes
efnvoer, mJeHe, Meefkele, Yekele, je<^ Deeefo~
`', `"', `', `*', `[', ò', Deewj `n' kes mebegkelee#ej nueble ueieekej yeveeS peeles nQ~ pewmes
GdJeeme, uedt, Jee*dcee, efJeodee, efendve, yendcee Deeefo~
3. efHeues 50-60 Je<eeX ceW eflJe Je mebegkele JebpeveeW keer Jele&veer ceW Yeer HeefjJele&ve Deeee nw~ pewmes
Heeeerve He
veee He
efo er
efouueer
Hee
Hekekee
Kee
Kede
DeVe
Devve
4. `j' kes leerveeW He ceeve nQ~ pewmes-Yeejle, je<^, cece&~
112
(LJ-5)
5. efJejeceefendve, neFHeve Deeefo Debiespeer mes eLeeJeled efueS ieS nQ, pewmes
,;?!=uesefkeve HetCe& efJejece efendve kes efueS (~) Ke[er HeeF& kees ner jKee ieee nw~
6. mJej ee cee$eeSb HetJe&Jeled nQ~ uesefkeve efJemeie& efendve () kees ner keesueve kee efendve ceevee peelee nw~
7. (j+G) Deewj (j+T) efueKeves ceW meeJeOeeveer yejleW~ efe, kevee, ce Deeefo MeyoeW ceW efueKevee eeefnS~
8. oerIe& F&keejevle MeyoeW kes yengJeeve yeveeves Hej `F&' ee ` er' kes mLeeve Hej `F' ee èf ' efueKevee eeefnS, pewmes
keef"veeF&-keef"veeFeeB-keef"veeFeeW, jeser-jesefeeb-jesefeeW Deeefo~
9. Gmeves, legceves, nceves, DeeHeves, GvneWves, GmeceW, FmeceWDeeefo MeyoeW ceW efJeYeefkele efeeW kees meJe&veece kes meeLe efceueekej efueKee kejW~
HeYeeJeMeeueer, egefkeleHetCe& Deeefo MeyoeW ceW Meeueer, HetCe& Deeefo kees Deueie veneR efueKevee eeefnS~
10. cece&, efveYe&e, Oece&, Deeefo MeyoeW ceW jsHe ( & ) kee mener Heeesie kejW~ efpeme JeCe& ee De#ej kes legjvle Henues `j' kee GeejCe neslee
nw, Gmeer kes THej jsHe ueielee nw~ GoenjCe kes efueS efvecveefueefKele MeyoeW kees osKeW
kejdce-kece&, lejdke-leke&, efvejdefJeIve-efveefJe&Ive, efvejdceelee-efvecee&lee Deeefo~
11. ueeske-meeefnle, Deelce-meceHe&Ce pewmes MeyoeW ceW meceeme efevn (-) ueieevee DeeJeMeke nw~
12. DevegmJeej kes Heeesie ceW meeJeOeeveer yejleW~ ceW, ceQ, veneR, Gvnesbves, keb", Meeble, Yeebefle Deeefo MeyoeW ceW DevegmJeej ueieevee DeeJeMeke
nw~ Fmeer lejn ``Meeble'' pewmes Meyo ceW Deekeej (e) kes THej DevegmJeej (eb) ueieeSb~
13. JeneB, keneB, eneB, ieeBJe, meeBHe, HeeBJe, DeeBKe, ceeB, PeeBkeer, veefoeeB, jesefeeB, IeveeSB, keuHeveeSB Deeefo MeyoeW ceW evefyevog ( B)
kee Heeesie kejvee eeefnS~
14. keuHeveeeW, IeveeeW-efueKevee ieuele nw~ Deekeejevle (e) m$eerefuebie MeyoeW kes yengJeeve Fme Hekeej yeveles nQ
meercee
meerceeSB
yeeOee
yeeOeeSB
FmeefueS `SB' ee `Sb' efueKee kejW, èW' veneR~
15. efnvoer JeCe&ceeuee ceW `Sw' pewmee keesF& mJej veneR neslee~ kesMeJe, Mes<e Deeefo MeyoeW ceW S, ( s) Deewj MewMeJe, JewYeJe Deeefo ceW Ss
( w) mJej nesles nQ~ `Swmee' Deeefo efueKevee ieuele nw~
16. `ngDee' Meyo kes oes He yeveles nwb- ngS leLee ngF&~ nges, ngJes, ngeer Jeiewjn efueKevee ieuele nw~
17. ye Deewj Je kee Devlej mecePeW Deewj Ssmeer ieueefleeeW mes yeeW~ Fve oesveeW JeCeeX kee Devlej Debiespeer keer B Deewj V OJeefveeeW mes efceueleepeguelee nw~ GoenjCe kes efueS- yeele, yeevee, yengle Deeefo ceW `ye' leLee JeJenej, efJeMes<elee, Jeeve Deeefo ceW `Je' efueKevee eeefnS~
18. (od+j), (od+$e+), (od+Je), (od+Oe), odce(od+ce) Deewj e(od+e) kee Devlej mecePeW Deewj ieueefleeeW mes yeeW~ efvecveefueefKele
MeyoeW ceW Fvekes Deueie-Deueie He Heneeves pee mekeles nQ
gce, ie, v, yeodOe, ieodoer, odce, Heode Deeefo~
113
(LJ-5)
19. [ Deewj [ leLee { Deewj { kes Heeesie kee Devlej mecePe kej Fve De#ejeW kees efueKeW~ Heer[e, me[ke Deeefo ceW [ efueKeW~ Meyo kes
HeejbYe ceW eefo { Deees lees Gmekes veeres efyevoer veneR ueieeSB~ GoenjCe kes efueS-{kekeve, {eke Deeefo~ eefo Meyo kes yeere ceW ee
Devle ceW { Deees lees efyevoer ueieeSB, pewmes- He{vee, yee{ Deeefo~
20. Hebece JeCe& kes efueS DevegmJeej kee mLeeve Gvekes Henues Jeeues JeCe& kee Debeflece JeCe& ner ues mekelee nw~ GoenjCe kes efueS- `kebieve'
kees kevieve efueKevee ieuele nw~ keeeWefke ke Jeie& kee Deefvlece JeCe& `*d' nw, FmeefueS ke*dieve Deewj kebieve oes He ner Meg nQ~ Fmeer
Hekeej e Jeie&, Jeie&, le Jeie& Deewj He Jeie& kes Debeflece JeCe& JeceMe _e, Ce, ve, ce - ner DevegmJeej kes mLeeve Hej efueKes pee mekeles
nQ~ DeveLee DevegmJeej kee ner Heeesie nesvee eeefnS~ pewmes
Heeeerve He
HeefjJeefle&le He
veJeerve He
De
De*dke
Debke
Hee
He_e
Hebe
mevle
meble
mkevOe
mkebOe
ocYe
obYe
kecHeve
kebHeve
21. menme, meesle Deeefo kees peye menm$e, m$eesle efueKee peelee nw lees Gmekee GeejCe m$eer keer lejn `me+$e' nes peelee nw~ peyeefke menme
ceW He, ye keer lejn med kes Hewj ceW j kee efevn nw, `$e' veneR nw~
22. e=bKeuee, e=bieej Deeefo kees leLee ece, eeslee Deeefo kees efueKeles mecee en Oeeve kej efueee peeS efke e De#ej Med+j mes efceuekej
yevee nw Deewj e= ceW Med+$e+ kee eesie nw~
114
(LJ-5)
(iii) HeoyebOe-jevee
Yee<ee keer mebjevee (m^keej) keF& Yeeef<eke FkeeFeeW mes efceuekej HetCe& nesleer nw~ Fve Yeeef<eke FkeeFeeW ceW mes Gelece FkeeF&
Jeekee nw Deewj meyemes veeres keer FkeeF& OJeefve nw~ OJeefveeeW kes mecegee mes Meyo yevelee nw Deewj meeLe&ke MeyoeW kes mecegee mes HeoyebOe
(Phrase) leLee Jeekee yevelee nw efpememes Yeeef<eke DeefYeJeefkele keer HeefJeee HetCe& nesleer nw~ nj Yee<ee ceW Jeekee-jevee keer DeHeveer MeemeveJeJemLeeSb nQ~ Fme jevee Heefkeee kees Yee<ee mebjevee keer JeekejefCeke JeJemLee DevegMeeefmele kejleer nw~ Yee<ee ceW Meyo Deeefo eeW ner veneR
jKe efoS peeles~ Gvekeer Ske leeefke&ke JeJemLee nesleer nw~
GoenjCe kes efueS- 1. Heesve, mes, eesjer, nw, mebieerlee, megveleer, ee 2. `cejJeeee' yeyeuet Mecee&, nw, ves, Deewj `mejuee' DeLeJee
3. Fvekeer, keg, Ske, nw, Deewj, DeewjleeW, meefJee, meye peien, Je ue[eket, DeeoefceeeW~ - es meYeer Meyo - DeLe&Jeeve Jeeked Heleerke nQ pees
nceejs Devoj Fve JemlegDeeW Deewj efJeeeDeeW kes mebHelee peeie=le kejles nQ uesefkeve FveceW keesF& JeekeefjCeke JeJemLee veneR nw, peye es meYeer
Meyo JeceHetJe&ke mebeesefpele neskej Yee<ee kes JeekejefCeke efveeceeW kes Devegmeej JeJeefmLele nesles nQ leye meeLe&ke Jeekee yeveles nQ~ pewmes- 1.
`mebieerlee eesjer mes Heesve megveleer nw' Deewj 2. `mejuee Deewj yeyeuet Mecee& ves cejJeeee nw' leLee 3. `Fvekeer meye peien keg meefJee Je ue[eket
DeeoefceeeW Deewj DeewjleeW mes oesmleer nw' - FveceW JeJemLee nw Dele eneB Jeekee kes DeLe&-mebHes<eCe kee ue#e Hetje nes peelee nw~
efnvoer ceW HeoyebOeeW kes DeHeves Heeefuele He nQ~ Jeekee ceW Deeves Jeeues HeoeW kees Gvekes JeekejefCeke Hekeee& kes Devegmeej-meb%ee,
efJeee, meJe&veece Deeefo kene peelee nw~ Jeekee ceW pees JeekejefCeke keee& FveceW mes Ske Heo kejlee nw, Jener keee& Deveske Heo efceuekej
Yeer kej mekeles nQ~ peye Ske mes DeefOeke Heo HejmHej peg[kej Ske ner JeekejefCeke FkeeF& kee keee& kejles nQ lees Ssmes Heomecetn kees HeoyebOe
kenles nQ~
HeoyebOe keer mebjevee ceW meb%ee, meJe&veece, efJeMes<eCe, Oeeleg kes meeLe-meeLe efJemleejke Heo Yeer HecegKe Ieke nQ~ es efJemleejke Heo
meb%ee, efJeee Deeefo kee efJemleej kejves kes meeLe-meeLe Gvekees efJeefMe< Yeer yeveeles nQ~ efJemleejke kes eje pees Heo efJeefMe< yeveles nQ, GvnW
kesbHeo DeLeJee kesbke kene peelee nw~ efkemeer jevee ceW efJemleejke Ssmes JewkeefuHeke Ieke ceeves peeles nQ, pees kesbke Hej Deeefele nesles nQ
leLee efpevnbs efyevee efkemeer cenJeHetCe& HeefjJele&ve kes kesvke mes Deueie Yeer efkeee pee mekelee nw~ es efJemleejke cegKe He mes oes Hekeej kes
nQ(1) meb%eeHeo kees efJeefMe< yeveeves Jeeues efJeMes<eCe~
(2) efJeeeHeo kees efJeefMe< yeveeves Jeeues efJeee-efJeMes<eCe~
efnvoer kes JeekeeeW ceW efceueves Jeeues keg HeoyebOe Fme Hekeej nQ
1. meb%ee HeoyebOe
meb%ee HeoyebOe ceW kesbke meb%eeHeo kes meeLe Gmekes efJemleejke Deeles nQ~ GoenjCeeLe&
(1) `m$eer Deepe Yeer nQ~'
115
(LJ-5)
(2) `Fueeneyeeo kes HeLe Hej HelLej lees[leer m$eer'-Deepe Yeer nw~
Fve JeekeeeW ceW `m$eer'-Heo kee Jener mebjeveelceke Hekeee& nw pees jsKeebefkele mecemle HeoyebOe kee~ Jeekee kes JeekejefCeke He kees
#eefle HengbeeS efyevee `Fueeneyeeo kes...lees[leer' meYeer HeoeW kees neee pee mekelee nw, keeeWefke es meye efJemleejke nQ, `m$eer' kesbke
nw~ kesbke meb%eeHeo Deveske efJemleejkeeW kes meeLe efceuekej meb%eeHeoyebOe yevee jne nw~ Hemebie kes Devegmeej kesbke meb%ee kes meeLe Ske, oes ee
DeefOeke efJemleejke Dee mekeles nQ~ GoenjCeeLe&
(1) ìeceues ceW ueies Hetue megboj nQ~'
(2) `Deueceejer ceW jKeer oesveeW meyemes Deer Deewj mlejere efkeleeyeW ues DeeDeeW~'
meb%eeHeoyebOe kes Debleie&le YeeJeeLe& meb%ee leLee meJe&veece HeoyebOe Yeer Deeles nQ~ pewmes
(1) `Hegmleke He{vee Dee nw~'
(2) òtmejeW keer meneelee kejves Jeeues DeeHe Yeer Ieyeje ieS~'
(3) `Heefjece kejves Jeeuee Jen nej veneR mekelee~'
Gkele JeekeeeW ceW `DeeHe' Deewj `Jen' kesbke Heo nQ leLee Mes<e jsKeebefkele Heo Gvekes efJemleejke nQ~
2. efJeMes<eCe HeoyebOe
(1) ceesnve DeleefOeke F&ceeveoej Jeefkele nw
(2) en cekeeve Fme ieueer kes meYeer cekeeveeW mes ye[e nw~
(3) lespe Deeie, yejmeeleer ieceea ceW meye efHeIeue ieee~
(4) keceje yengle DeefOeke iece& nw~
(5) jece ceesnve mes peeoe Hemevve nw~
Gkele JeekeeeW ceW jsKeebefkele Heo efJeMes<eCe HeoyebOe nQ, efpevekes kesbke nQF&ceeveoej, ye[e, ieceea, iece&, leLee Hemevve~ Mes<e
Heo JeceMe Fve kesbkeeW kes efJemleejke nQ~
3. efJeee HeoyebOe
(1) `Gmes mecePeeee pee mekelee nw~'
(2) `Jen Fme mecee He{vee eenlee nw~'
(3) `Gmes He{ uesvee eeefnS Lee~'
Gkele JeekeeeW ceW mecePeeee pee mekelee nw, He{vee eenlee nw leLee He{ uesvee eeefnS Lee JeceMe 4, 3, 4 efJeeeDeeW
mes yeves efJeee HeoyebOe nQ~ Fve HeoyebOeeW ceW Deeves Jeeueer meYeer efJeeeSb DeefveJeee& nQ~ FveceW mes efkemeer kees kesbke ee efJemleejke veneR ceevee
pee mekelee, keeeWefke meYeer efJeeeDeeW kes meneesie mes Jeekee kee DeHesef#ele DeLe& mebHesef<ele neslee nw~
4. efJeee-efJeMes<eCe HeoyebOe
Fve HeoyebOe keer mebjevee ceW Heee meb%ee HeoyebOe kes meeLe-ceW, Hej, mes, kes efueS, kes yeeo Deeefo lelJeeW kee Heeesie efceuelee nw~
GoenjCe kes efueS
116
(LJ-5)
(1) `keeHeer Heleer#ee kejves kes yeeo Jen ueew Deeee~'

(2) `Jen yengle lespe ieefle mes oew[e~'
(3) èfkeleeyeW Deboj cespe kes keesves Hej jKeer nQ~'
Gkele JeekeeeW ceW `keeHeer Heleer#ee kejves kes yeeo'meceeJeeeke `yengle lespe ieefle mes'jerefleJeeeke, `Deboj cespe kes
keesves Hej'mLeeveJeeeke efJeeeefJeMes<eCe HeoyebOe nQ~
117
(LJ-5)
eespeke leLee efJejeceefeeW kee Heeesie

efueefKele JeekeeeW ceW efJejece-efeeW leLee Meyo-egiceeW ceW eespeke efeeW kee Heeesie efkeee peelee nw~ GHeegkele efJejece-efeeW kes Heeesie
mes Gve JeekeeeW kes Heeeskelee ee Jekelee kes neJe-YeeJe leLee yeele kes Gleej-e{eJe-"njeJe kees mecePevee Deemeeve neslee nw leLee efueefKele JeekeeeW
kee mener DeLe& Yeer mHe< nes peelee nw~
`` èfJejece' kee DeLe& nw -`kevee~' pees efe yeesueles ee He{les mecee keves kee Jemlegle mebkesle osles nQ, GvnW efJejece-efe
kenles nQ~''
([e@. YeesueeveeLe efleJeejer`Deer efnvoer-kewmes yeesueW, kewmes efueKeW', He=.184)
Hekeej
Jekelee kes neJe-YeeJe, Gleej-e{eJe, "njeJe Deeefo keer ef< mes efJejece-efe Deveske Hekeej kes nesles nQ
1. HetCe& efJejece (~)
``keves keer cee$ee keer ef< mes HetCe& efJejece meyemes oerIe& neslee nw~ HetCe& efJejece efvecveebefkele mLeeveeW Hej Heegkele
neslee nw
(1) Heleske Jeekee kes Deble ceW en Deelee nw~
(2) boeW ceW eefo HeoeW kes Yeerlej DeuHeefJejece Deelee nw lees Heoeble ceW HetCe& efJejece~''
GoenjCe
(1) ``Jeekegue uenjeW kee en tvee ner ueewles ceW, meceg yevelee peelee nw~'' (eer vejsMe cesnlee`HeJeeo HeJe&')
(2) ``mecetn keer Meefkele
Hene[ pewmes efJeHegue, efJeje DeJeMe
Hej cee$e pe[~
Jeefkele keer Meefkele
veoer kee mebkeHetCe& SkeekeerHeve Yeues ner
Hej HeKej, ewleve Deewj ieefleMeerue~''
(eer vejsMe cesnlee`DeeefKej meceg mes leelHee&!')
DeuHeefJejece kes Deefleefjkele keYeer-keYeer efJemceeeefoyeesOeke MeyoeW kes yeeo efJemceeeefoyeesOeke efe ueieekej Gmekes yeeo kes meeceeve
118
(LJ-5)
Jeekee kes Devle ceW HetCe&-efJejece ueieeee peelee nw, pewmes

(1) Dejs YeeF&! GvnW yew"ves oerefpeS~
(2) Dejs! Flevee yesF&ceeve~
(3) peeFS! Devoj peeFS~
Deepekeue keg efnvoer DeKeyeej, He$e-Heef$ekeeSb Deeefo megefJeOee kes efueS HetCe& efJejece kes efueS efveOee&efjle efe Ke[er HeeF& (~)
kes mLeeve Hej Debiespeer kes HetCe& efJejece (.) kee Heeesie kejles nQ, uesefkeve en ceeveke Heeesie veneR ceevee peelee~
2. HeMveJeeeke efevn (?)
HeMve Jeeues JeekeeeW kes Deble ceW Fmekee Heeesie neslee nw~ pewmes
(1) keee meved 1990 ceW `Yeejle-Yeejleer' mecceeve kes yeeo eer vejsMe cesnlee kees meved 1992 ceW Yeejle kes meJeexlke=< `%eeveHeer" Hegjmkeej'
mes mecceeefvele efkeee ieee?
(2) keee GvneWves keeJeiebLeeW kes meeLe-meeLe veede jeveeSb Yeer efueKeeR?
keYeer-keYeer Jeekee ceW HeMveJeeeke MeyoeW pewmeskeee, keneB, keye Deeefo kes efyevee Yeer HeMveJeeeke Jeekee yeveeS peeles nQ-Deewj
Gvekes YeeJe Devegmeej Jeekee kes Deble ceW HeMveJeeeke efe ueieeS peeles nQ pewmes
(1) mebieerlee Hewmes uesleer nw?
(2) mejue ieeSieer?
(3) ceesnveueeue, meye KeeDeesies?
(4) Jes Yeer peeles nQ?
3. efJemceeeefoyeesOeke efe (!)
`èn Yeer Ske Hekeej kee HetCe&efJejece nw pees DeeMee&, Ie=Cee Deeefo kee YeeJe Jekele kejves kes efueS Heegkele neslee nw~''
(`Deer efnvoer-kewmes yeesueW, kewmes efueKeW', He=.189)
GoenjCe
(1) Jeen/Dee! mebieerlee ves mketue ceW meHeeF& keer~
(2) ef! mejuee ieboer nw~
mecyeesOeve kes efueS Yeer efJemceeeefoyeesOeke efendve kee Heeesie neslee nw~ pewmes
(1) mebieerlee! ke[ener ceW Gyeeue ueeDees~
(2) ue[keeW! 348 keneefveeeb megveeDees~
Fvekes Deefleefjkele ``keYeer-keYeer oes-oes ee leerve-leerve efeeW kee Heeesie DeeefOekee efoKeeves kes efueS efkeee peelee nw~''
119
(LJ-5)
Ssmes Heeesie keefJeleeDeeW ee meeefnle jeveeDeeW ceW DeefOeke efceueles nQ~ GoenjCeeLe&
(1) ``peeiesieer, efveMee peeiesieer
DeHeceeveeW kees eerj eMeefHeee Jewleeefuekelee!!'' (eer vejsMe cesnlee`yeveHeejJeer! megvees!!)
(2) ``Deepe Yeer
Deveeiele Yeer
Gme Deewj Jeeues Deeiele Yeer
ue[tbiee ceQ
efJeJeMe veneR nesGbiee
Deewj ke=HeeHeeefMele Yeer veneR
veneR !! veneR !! veneR !! (eer vejsMe cesnlee`yeesueves oes eer[ kees')
4. DeuHeefJejece (,)
``pewmee efke veece mes mHe< nw efke Fme efJejece-efendve kee Heeesie Jeneb efkeee peelee nw, peneB yeesueves ee He{ves ceW `DeuHe' ee
yengle Lees[er osj kes efueS kevee He[lee nw~''
(`Deer efnvoer-kewmes yeesueW, kewmes efueKeW', He=.186)
Fme efendve kes Heeesie mLeue efvecveefueefKele nQ
(ke) oes mes DeefOeke meceeve Hekeej kes Heo, Meyo, HeoyebOe ee JeekeeebMeeW kes yeere ceW leLee Fve MeyoeW kes yeere `Deewj' Deeefo
Meyo ve neW~ pewmes
(1) jece, ke=<Ce Deewj ceeOeJe pee He{ jns nQ~
(2) wkemeer kee [êFJej ceesnve, eewkeeroej, Oeceefkeeeb osves Jeeuee efJeMeeue Mecee&, mejuee Deewj mebieerlee, eejeW ner Gme cegkeoceW
ceW Heke[ efueS ieS nQ~
(3) DeYeer Yeer DeHevee oes<e ceeve uees, veneR lees jece mepee oWies~
(Ke) mebyeesOeve Jeeues MeyoeW kes yeeo efJemceeeefoyeesOeke efe kes mLeeve Hej, pewmes
meesnve, meye cele KeeDees~
(ie) efkebleg, Hejvleg, uesefkeve, Hej, keeeWefke, FmeefueS, leye, leLeeefHe, DeveLee, yeefuke Deeefo mecegeeyeesOeke DeJee mes Henues
pewmes
(1) GvneWves ve kesJeue iejerye kees uete, yeefuke Gmekeer nlee Yeer kej oer~
(2) peye meteexoe ngDee, leye DebOesje Kelce nes ieee~
(3) legce Fleveer Gue-keto ceee jns nes, uesefkeve en JeLe& nw~
(4) JeneB HeeFue kes He=<"eW ceW ie[ye[er keer ieF&, keeeWefke meHe Ye< Lee~
(5) Jes cetKe& nQ, FmeefueS veneR mecePeWies~
120
(LJ-5)
(6) Gve ueesieeW ves DeHeJeenW HewueeF, Hejvleg Jes Kego ieuele Les~
(7) ueesie ceveesjbpeve efHee nesles nQ, efkevleg efveeues mlej kes ceveesjbpeve kes keee&Jece Gvekes ceve-ceefmle<ke kees otef<ele kej osles nQ~
(Ie) Jeekee kes DeejbYe ceW `neB, veneR, Dee DeJeMe' Deeefo MeyoeW kes yeeo Yeer efJemceeeefoyeesOeke efe kes mLeeve Hej DeuHeefJejece kee
Heeesie neslee nw~
(*d) Jeekee kes yeere ceW GjCe efendve kes Henues Yeer Fmekee Heeesie neslee nw~
(e) leejerKe osves ceW cenervee Je meved kes yeere ceW, pewmes 4 peveJejer, 2006 ee 12 peveJejer, meved 2006~
() He$e uesKeve ceW He$e kes DeejbYe Deewj Deble ceW~ pewmes mesJee ceW, HeOeeveeeee& peer, cenesoe Deeefo~
(pe) bo ceW ejCe kes Deble ceW ee keYeer-keYeer yeere ceW Yeer~
5. DeOe&efJejece (;)
Jeekee kes yeere ceW peneb DeuHeefJejece mes DeefOeke, efkevleg HetCe& efJejece mes kece mecee kes efueS kevee nes Jeneb
DeOe&efJejece kee Heeesie efkeee peelee nw~ Fmekes Heeesie-mLeue efvecveefueefKele nQ
(ke) efJeefYevve GHeJeekeeeW kes cebleJe Hej peesj osves kes efueS, pewmes
``Fme Heerej kee Ske Heue en ngDee efke Deye eer ceefuueke eenves ueies efke ceQ jsef[eeW ceW keeeW veneR Dee peelee?; Deewj eer
ceefuueke Deielee cegPes jsef[ees ceW ues DeeS leLee Fmeer mecee eer YeejleYet<eCe DeieJeeue Yeer jsef[eeW ceW efmJeH-jeFj yevekej DeeS~''
(eer vejsMe cesnlee, (meved 1961)
(Ke) eefo cegKe Jeekee Deewj meceeveeefOekejCe Jeekee kee DeeHeme ceW DeefOeke mebyebOe ve nes, pewmes
`mecee osJelee' kes jeveeHeueke leLee DebleJe&mleg ceW JeeHeke efJemleej nw; Fmeer keejCe Fmes uebyeer keefJelee kene ieee nw~
(ie) HejmHej efJejesOeer keLeveeW kes Deueie-Deueie DeLeeX kees Deueieeves kes efueS, pewmes
(1) Fme yeej Yeer Je<ee& ngF&; uesefkeve Fleveer Henues keYeer veneR ngF& Leer~
(2) otjoMe&ve ueeskeefHee ceeOece nw; Hej GmeceW Gekeesef keer ceeveefmekelee kes keee&JeceeW kee DeYeeJe nw~
6. DeHetCe&-efJejece ee keesueve ()
Fmes GHeefJejece Yeer kenles nQ~ Fmekee Heeesie Heee Meer<e&keeW ceW neslee nw~ peneb efkemeer keLeve kees Deueie kejkes efoKeevee nes,
Jeneb DeHetCe& efJejece kee Heeesie neslee nw~ pewmes
jsef[ees veeke Ske DeOeeve
Meyo-DeLe&
Ske ceerceebmee
HeJeeo-HeJe&
Ske Keb[ keeJe
efnvoer-Yee<ee
#es$e Je yeesueer
Fvekes Deefleefjkele efJeJejCe Deewj efveos&Me kes He ceW Yeer Fmekee Heeesie neslee nw, pewmes
Yee<ee kes oes He nQ ceewefKeke Deewj efueefKele
Yee<ee kee DeOeeve meeceeefpeke mevoYe& ceW
121
(LJ-5)
7. efveoxMeke efe ee [wMe ()

(ke) Deeies efoS ieS efJeJejCe kee efveos&Me osves kes efueS Fmekee Heeesie efkeee peelee nw, pewmes
Jeekee keF& Hekeej kes nesles nQ pewmes efJeOeeveJeeeke, efve<esOeJeeeke, Dee%eeJeeeke Deeefo~
DeMegef MeesOeve Meyoiele, Jeekeeiele
(Ke) efkemeer Jeekee kes GodOe=le kejves mes HetJe&, pewmes
i
jere peueeslee peeveleer nes ve, mebieerlee kee efJeJeen ieg[ieeBJe kes petefveej Fbpeerefveej mes ngDee Lee~
i
keewue neB, Deewj Gmekes Ske cenerves yeeo Jen eC[erie{ Jeeues efjMlesoej kes eneB eueer ieF& Leer~
i
jere peueeslee Hej Gmes eneR jnvee eeefnS Lee~
(ie) efkemeer Meyo ee JeekeeebMe keer JeeKee kejves kes efueS, pewmes
i
veoer HeJe&le mes efvekeueleer nwDeekeeMe kees tles HeJe&le mes~
i
24 Iebs ceW Yeejer yeeefjMe Deeieeceer eej efoveeW leke lespe yeeefjMe kes Deemeej~
(Ie) efkemeer jevee ee Hebefkele kes Deble ceW jeveekeej ee Jekelee kes veece mes Henues, pewmes
i
mecejLe kees veefnb oes<e iegmeeF&~ leguemeeroeme
i
ceveg<e keer cenevelee Gmekes keHe[eW mes veneR,
DeefHeleg Gmekes eefj$e mes Deebkeer peeleer nwb~ cenelcee ieeBOeer
8. efJeJejCe efe ee DeeosMe efe ()
efkemeer Yeer Hekeej kee efJeJejCe Hemlegle kejves kes efueS DeLeJee Jeekee ceW `pewmes' kes yeeo Deewj keeee&ueeer HeeLe&vee He$e Deeefo ceW
efJe<ee kee mebef#eHle GuuesKe kejles mecee Fmekee Heeesie efkeee peelee nw~
9. eespeke efe (-)
Fmekee Heeesie Heee meeceeefmeke MeyoeW, eflJe ee Hegvekele MeyoeW, legueveelceke Meyo mee, meer, mes kes Henues, mebKeeDeeW
Deewj Gvekes DebMeeW kes ceOe ceW neslee nw~ pewmes
efove-jele, ie=n-keee&, Deueie-Deueie, keYeer-ve-keYeer, kece-mes-kece, oes-efleneF& Deeefo~
10. DeJelejCe ee GjCe efe (``'') leLee (`')
efkemeer Yeer keLeve kees peeW kee leeW efueKeves kes efueS oesnjs leLee efkemeer kes Jeeve Jeeues Jeekee ee efJeMes<e MeyoeW Hej Fkenjs
GjCe efe kee Heeesie neslee nw~ pewmes
i
èwlee' mebkeueve kes keefJe nQ èer vejsMe cesnlee'
i
`jepeYee<ee efnvoer' efJe<ee Hej efveyebOe efueefKeS~
i
kene Yeer ieee nw ``meeBe kees DeeBe veneR''
i
ueeskeceeve efleueke ves kene Lee ``mJeleb$elee nceeje pevceefme DeefOekeej nw~''
122
(LJ-5)
11. ueeIeJe ee meb#esHe meteke efe ()

mebef#eefHle ee MeyoeW kees mebef#eHle He ceW efueKeves kes efueS Fme efe kee Heeesie neslee nw~ pewmes
ke= He= G (ke=Heee He=<" GueefS)
yeerS (yeweuej Dee@He Dee&dme)
meb
(mebJeled)
HeerSe[er ([e@kej Dee@He efHeueesmeesHeer)
efJeefJe (efJeMJeefJeeeuee)
12. nbmeHeo ee $egefHetjke ( ^)
Jeekee cebs efueKeles mecee keesF& Meyo ee DebMe t peeves Hej Fmekee Heeesie veeres keer Deesj kejkes te ngDee DebMe THej efueKee
peelee nw~ pewmes
i
Yee<ee keer meyemes ^ye[er FkeeF& Jeekee nw~
i
cegefve ^leHe kej jns nQ~
13. kees<"ke efe (())
Fmekee Heeesie ieefCele ceW DeefOeke neslee nw~ Deve efJe<eeeW kes uesKeve ceW Hee"keeW kees mecePeeves ee yeleeves kes efueS Ssmeer peevekeeefjeeW
kees kees<"ke ceW jKee peelee nw efpevnW Jeekee ceW Heke He ceW jKevee DeeJeMeke ee GHeegkele ve nes~ yeesueles mecee kees<"ke kes DeejbYe
Deewj Deble kee mebkesle osves kes efueS #eCe Yej kes efueS kee peelee nw~ Fmekes HeeesiemLeue efvecveefueefKele nQ
(ke) efkemeer Heo ee HeoyebOe kees mHe< kejves kes efueS, pewmes
i
JeeJemeeefeke He$eeW ceW `mebyeesOeve' (efpemes ee efpevnW He$e Yespee pee jne nw) Deewj `mJeefveoxMe' (Yespeves Jeeues kee veece,
Heo Deeefo) DeewHeeeefjke neslee nw~
i
kevveewpe (mebmke=lekeevekegype) Fme yeesueer kee kesv nw~
i
DeeOegefveke meeefnle kee Heefjee (1940 F& mes 1990 F& leke)
(Ke) Skeebkeer ceW DeefYevee mebyebOeer efveoxMe ee mebkesle osves, jeveekeej kee veece Deeefo osves kes efueS, pewmes
``vekegue (pewmes mJeHveefJe< efmLeefle ceW mJeiele)
keewve? keewve nes legce? legcneje mHeMe&
Flevee "b[e keeeW nw?..................
keneB nes legce?? keee..................
Fme Pejleer yeHe& kes Heej?? Dee!!
(eueves kee yeesOe ue[Ke[eves keer Yeebefle~ ojJeepee Keesues peeves keer ejcejen, yeHe& Pejves kee Heleerke Jeeuee cebo-cebo efHeeeveeW
mHe< nes peelee nw~)''
(eer vejsMe cesnleeèfHeueer jele keer yeHe&')
123
(LJ-5)
(ie) Jecemeteke DebkeeW SJeb De#ejeW kees Deueie efueKeves kes efueS, pewmes
Yee<ee keer FkeeFeeB (1) OJeefve (2) Meyo (3) Heo (4) Jeekee
14. Fleeefo mebkesle (...)
Fleeefo, Deeefo ee Gmeer Hekeej kes YeeJeeW kees Jekele kejlee nw~
meneeke iebLe
1. Deer efnvoer-kewmes yeesueW, kewmes efueKeW
2. meeceeve efnvoer-JeeJeneefjke efnvoer

124
(LJ-5)
(iv) Jeekee-MeesOeve
-[e@. ceveerjece eeoJe
Jeekee-efJeveeme mebyebOeer DeMegefeeB- meeLe&ke MeyoeW kee Ssmee JeJeefmLele Deewj Jeceye mecetn Jeekee kenueelee nw efpememes
keesF& DeefYeHeee HetCe&le mHe< nes peeS~ JeekejCe kes Devegmeej efnvoer ceW Jeekee-mebjevee kee Ske megefveefMele Jece Deewj efveece efveOee&efjle
nw~ Jen nw- keee&, kece&, efJeee~ Jeekee-efJeveeme keer meeLe&kelee cegKele leerve efJeMes<eleeDeeW Hej DeeOeeefjle nQ 1. eesielee 2. Deekeeb#ee
3. meefvveefOe~
eesielee efkemeer Yeer Jeekee ceW DeYeer< DeLe&-efJeeej, DeefYeHeee ee leelHee& kees mebHesef<ele kejves keer HetCe& eesielee nesveer eeefnS
leLee GmeceW JeekejCe kes efveeceeW kee efveJee&n kejves keer eesielee Yeer nes~ pewmes-ùeke[er OetHe ceW He[er He[er yengle ieue egkeer nw~' Fme Jeekee
ceW DeYeer< DeLe& Jekele kejves keer eesielee veneR, Dele en DeMegef nw~ ueke[er `metKe egkeer nwen Heeesie Meg nw keeeWefke OetHe ceW
ueke[er `metKeleer' nw, ieueleer veneR~ Dele Fme Jeekee ceW eesielee kes leJe kee DeYeeJe nw~
Deekeeb#ee Fmekee DeefYeHeee nwFe ee efpe%eemee~ efkemeer Jeekee kees megve ee He{kej eefo eeslee ee Hee"ke kes ceve ceW
Hetje DeefYeHeee mHe< ve nes, `keg Deewj Hetves ee peeveves keer Fe yeveer jns lees mecePeW efke Jeekee-efJeveeme ceW keesF& DeMegef nw~ pewmes`yengle iepeye nes ieee' Jeekee DeHeves-DeeHe ceW mener veneR nw keeeWefke `keee, keneB, kewmes' iepeye nes ieeeen efpe%eemee yeveer jnleer nw~
Fmekes efueS Henues ee yeeo ceW Hetjke Jeekee pees[kej DeLe& mHe< kejvee nesiee~
meefvveefOe Jeekee ceW Heegkele nesves Jeeues efJeefYevve HeoeW-meb%ee, meJe&veece, efJeMes<eCe, efJeee Deeefo keer DeeHemeer efvekelee ee
meceerHelee kees `meefvveefOe' kenles nQ~ Fmekes efueS Henues èfJeee' kees Oeeve ceW jKekej, Mes<e HeoeW kes Heeesie kee mLeeve osKevee eeefnS efke
Jen Gefele nw ee veneR~ HejmHej mebyebefOele Heo Ske-otmejs mes otj veneR nesves eeefnS~ pewmes-`yengle Goej nj ceeceues ceW YeejleJeemeer nQ' cebs
`yengle' efJeMes<eCe kee `Goej' kes meeLe Heeesie nw, Hejvleg Fvekee efJeMes<e `YeejleJeemeer' yengle otj nes peeves kes keejCe `meefvveefOe' veneR nw~
keee nw? Goej~ efkeleves? yengle~ keewve? YeejleJeemeer~ efkemeceW? nj ceeceues ceW~ Fme ef< mes Meg Jeekee nesiee`YeejleJeemeer nj ceeceues
ceW yengle Goej nQ~' GHeeg&kele leerve efJeMes<eleeDeeW kes Deefleefjkele, Jeekee-efJeveeme ceW keg Deewj meeJeOeeefveeeB Yeer OeeleJe nQ~ pewmes1. efpeme Jeekee cebs keee& (meb%ee ee meJe&veece) kes meeLe `ves' efJeYeefkele (Hejmeie&) nes Gme Jeekee keer Yetlekeeefueke efJeee kee He (efuebieJeeve) kece& kes Devegmeej nesiee, keee& kes Devegmeej veneR~ neB, eefo keee& kes meeLe `ves' efJeYeefkele ve nes lees Yetlekeeefueke efJeee kee
efuebie-Jeeve keee& kes Devegmeej nesiee~ pewmes- ``ceQves legcnW yengle efeefeeB efueKeeR~' eneB èfueKeeR' efJeee èfeefeeB' kes Devegmeej nw~
`ceQves legcnW efeefeeB efueKelee jne' DeMeg Jeekee kee Meg He nw``ceQ legcnW yengle efeefeeB efueKelee jne~'
2. efpeme Jeekee ceW efYevve-efYevve efuebie-Jeeve Jeeueer Deveske meb%eeSB neW, GmeceW efJeee kee He Debeflece meb%ee-Heo kes Devegmeej nesiee~ pewmesceoejer ves Ske jer, Ske yeboj Deewj Ske cewvee Heeue jKes Les' DeMeg Jeekee nw~ Meg He nesiee ...Heeue jKeer Leer' keeeWefke
Debeflece meb%ee-Heo `cewvee' m$eerefuebie SkeJeeve nw~
3. HeMveJeeeke Jeekee cebs HeMvemeteke Meyo Gme Heo mes Henues Deelee nw efpememes Gmekee mebyebOe nes~ pewmes- `keee ceQ Devoj Dee mekelee
ntB?' Meg Jeekee nw, Hejvleg `ceQ keee Deboj Dee mekelee ntB?' DeMeg~ efkevleg `keee legce kej jns nes?' DeMeg Jeekee ceevee peeSiee,
125
(LJ-5)
keeeWefke `keee' kee mebyebOe `kejvee' efJeee mes nw, `legce' keee& (meJe&veece) mes veneR~ Meg Jeekee nesiee `legce keee kej jns nes?'
4. Jeekee kes HekeejeW Hej Yeer ef< jnveer eeefnS efke jevee kes DeeOeej Hej en Jeekee-mejue nw ee mebegkele ee efceefele? mebegkele ee
efceefele JeekeeeW ceW eeefHe-leLeeefHe, pees-Jen, eefo-lees, peye-leye, efpeme-Gme ee pewmee-Jewmee Deeefo kes meceeveevlej DeJeeeW (DeefJekeejer
Meyo) kes Heeesie kee Yeer Oeeve jKevee eeefnS~ mebegkele Jeekee ceW oes mJeleb$e GHeJeekee efkemeer meceeveeefOekejCe mecegeeyeesOeke DeJee
eje HejmHej peg[s nesles nQ~ pewmes- ``ceQ Deepe efouueer peeTBiee, Hej cesjs efHelee peer keue ieeBJe mes ieg[ieeBJe DeeSBies~' - oesveeW mJeleb$e
GHeJeekee nw leLee `Hej' meceeveeefOekejCe mecegeeyeesOeke DeJee mes peg[s nQ, Dele en mebegkele Jeekee nw~ èfceefele Jeekee' ceW Ske
cegKe GHeJeekee Deewj Mes<e Deeefele GHeJeekee nesles nQ pees JeefOekejCe mecegeeyeesOeke MeyoeW èfke' Deeefo mes peg[s nesles nQ~ efceefele
Jeekee ceW HeOeeve GHeJeekee Deewj Deeefele GHeJeekee keer Heneeve kes efueS Heleske GHeJeekee Hej keee, keewve, efkevnW, keneB, keye,
kewmes leLee keeeW ceW mes keesF& HeMve kejW~ efpeme Jeekee Hej HeMve kejves mes otmeje Jeekee Gej ceW Deelee nw, Jen HeOeeve GHeJeekee neslee
nw Deewj pees Jeekee Gej ceW Deelee nw Jen Deeefele kenueelee nw~ pewmes- ``ceQves kene efke Jen Deepe veneR Dee mekesiee~'' HeMve efkeee
ceQves keee kene? (HeOeeve GHeJeekee) Gej Deeee`Jen Deepe veneR Dee mekesiee' (Deeefele GHeJeekee)~ Deeefele GHeJeekee meb%ee ee
efJeMes<eCe DeLeJee efJeee efJeMes<eCe Hej Deeefele nesles nQ~ HeOeeve Jeekee Hej `keee' HeMve ueieeves mes meb%ee Deeefele GHeJeekee Heke
nesiee, `keewve-efkevnW' HeMve kejves Hej efJeMes<eCe Deeefele GHeJeekee Jekele nesiee leLee `keye, keneB, keeeW Deewj kewmes' HeMve ueieeves
Hej efJeeeefJeMes<eCe Deeefele GHeJeekee %eele nesiee~
Jeee mebyebOeer DeMegefeeB- Jeee efJeee kee Jen He nw efpememes en %eele neslee nw efke efJeee kee cegKe efJe<ee keee& nw ee kece&
nw ee YeeJe nw? Jeekee ceW efpemekeer HeOeevelee nesleer nw, Heg<e, efuebie Deewj Jeeve keer efJeee Yeer Gmeer kes Devegmeej nesleer nw~ Fme lejn Jeee
kes leerve Yeso nes peeles nQ- 1. kele&=Jeee 2. kece&Jeee 3. YeeJeJeee~ kele=&Jeee ceW keee& kes Devegmeej efJeee kes efuebie Deewj Jeeve nesles
nQ, pewmes `ceQ Hee" efueKelee ntB~' `kece&Jeee' ceW kece& kes Devegmeej efJeee kes efuebie Deewj Jeeve nesles nQ, pewmes- `jece kes eje Hegmleke
He{er peeleer nw~' kece&Jeee kee Heeesie Heee Fve efmLeefleeeW ceW neslee nw peye keee& ceeuetce ve nes ee Gmes yeleeves keer DeeJeMekelee ve
nes, keeee&ueeeW keer meteveeDeeW ee DeeosMeeW ceW, peneB keevetveer Yee<ee kee Heeesie efkeee ieee nes, DeefOekeej Deeefo peleeves kes efueS, DemeceLe&lee
yeleeves kes efueS ee megPeeJe osves kes efueS~ YeeJeJeee ceW efJeee kes YeeJe keer HeOeevelee nesleer nw~ pewmes è$eeW mes euee veneR peelee~'
Fmekee Heeesie efJeJeMelee ee DemeceLe&lee Jekele kejves kes efueS DeLeJee Devegceefle ee Dee%ee HeeHle kejves kes efueS efkeee peelee nw~ pewmes
èneB lees yew"e Yeer veneR peelee', `Deye euee peeS' Deeefo~ YeeJeJeee ceW Dekece&ke efJeee Heegkele nesleer nw pees meowJe Hegefuuebie ceW Deve
Heg<e kes SkeJeeve keer jnleer nw~ FmeceW Ske mes DeefOeke efJeee Heo nesles nQ leLee keee& kes meeLe `mes' ueieeee peelee nw~ pewmes- `cegPemes
yew"e veneR peelee~' Jeee mebyebOeer efveeceeW keer peevekeejer kes DeYeeJe ceW nesves Jeeueer DeMegefeeW mes yeeves keer keesefMeMe keer peees~
Jeekee-efJeveeme kes efveefMele Jece, keee&-kece&-efJeee Deeefo mes mebyebefOele He Deewj DeLe& keer mHe<lee kee efveJee&n Oeeve ceW jKekej
DeeHe Jeekee-Megef ceW HetCe&leee mepeie jn mekeles nQ~ DeeHekes DeYeeme kes efueS keg GoenjCe efoes pee jns nQ~ (Meg He kees<"keeW
ceW efoS ieS nQ)
efuebie-Jeeve mebyebOeer DeMegefeeB
1. jece, ue#ceCe Deewj meerlee Jeve kees ieF&~ (ieS)
2. Gmekes Debie-Debie kees ieS~ (Gmekee Debie-Debie keee ieee)
3. Gmekee HeeCe efvekeue ieee~ (Gmekes HeeCe efvekeue ieS)
4. JeneB DeveskeeW efJeeeLeea Les (Deveske)
126
(LJ-5)
5. keee legceves Deepe kee meceeeej megvee nw? (keee legceves Deepe kes meceeeej megves nQ?)
6. keceerpe lees efmeue ieee nw Hej yeve veneR Biee nw~ (keceerpe lees efmeue ieF& nw Hejvleg yeve veneR Bkes nQ)
7. ceneYeejle kee eg Deejn efoveeW leke euelee jne~ (efove)
keejke-mebyebOeer DeMegefeeB
8. Meece ves He$e kees He{e~ (Meece ves He$e He{e)
9. Jen le Hej mes efiej He[e (Jen le mes efiej He[e)
10. ceQves Yeer He{vee nw~ (cegPes Yeer He{vee nw)
11. ej keer yeeF Deesj Hes[ nw~ (ej kes yeeF Deesj Hes[ nw~)
meJe&veece mebyebOeer DeMegefeeB
12. Jen, legce Deewj nce eueWies~ (legce, Jen Deewj nce eueWies)
13. ceQ lesjs kees veneR peevelee~ (ceQ legcnW veneR peevelee)
14. en Des Deece veneR nQ~ (es..........)
15. ceQves cesje keece kej efueee nw~ (DeHevee)
efJeee-efJeeeefJeMes<eCe mebyebOeer DeMegefeeB
16. ceQ DeOeeHekeeW keer ee kejlee ntB ~ (ceQ DeOeeHekeeW Hej ee jKelee ntB ~)
17. legce DeJeMe ner Heeme nesDeesies~ (legce DeJeMe Heeme nes peeDeesies~)
18. Gmekes Heeme kesJeue veececee$e Hees nQ~ (Gmekes Heeme veececee$e Hees nQ)
DeefOeke Heo mebyebOeer DeMegefeeB
19. Jen JeeHeme ueew Deeee nw~ (Jen ueew Deeee nw)
20. Jen meppeve Heg<e nw~ (Jen meppeve nw)
21. JeneB keesF& ueieYeie Heeeme Deeoceer Les~ (JeneB keesF& Heeeme Deeoceer Les)
22. ke=Heee nceejs Iej Deeves keer ke=Hee kejW~ (ke=Heee nceejs Iej DeeeW)
23. keMceerj ceW keF& oMe&veere mLeue osKeves eesie nQ~ (keMceerj ceW keF& oMe&veere mLeue nQ)
HeoJece keer DeMegefeeB
24. Ske ueese Heeveer mes Yeje ueeDees~ (Heeveer mes Yeje Ske ueese ueeDees)
25. meejs osMe kes veeieefjke kee&Jeefve<" nQ~ (osMe kes meejs veeieefjke kee&Jeefve<" nQ)
26. MeneroeW kee osMe meoe DeeYeejer jnsiee~ (osMe, MeneroeW kee meoe DeeYeejer jnsiee)
27. KejieesMe kees keekej ieepej efKeueeDees~ (ieepej keekej KejieesMe kees efKeueeDees)
28. ieee kee leekeleJej otOe neslee nw~ (ieee kee otOe leekeleJej neslee nw)
127
(LJ-5)
efJeMes<eCe-efJeHee&e keer DeMegefeeB

29. DeeHe iece& ieee kee otOe Heerles nQ ee "C[er? (DeeHe ieee kee iece& otOe Heerles nQ ee "C[e?)
30. efvecveefueefKele JeekejCe mebyebOeer HeMveeW kee Gej oerefpees~ (JeekejCe mebyebOeer efvecveefueefKele HeMveeW kee Gej oerefpees)
Meyo-menHeeesie mebyebOeer DeMegefeeB
31. meele-HeeBe efceve kees, efHej eueWies~ (HeeBe-meele efceve kees, efHej eueWies)
32. DeefleefLe kee melkeej-Deeoj lees kejvee ner eeefnS~ (DeefleefLe kee Deeoj-melkeej lees kejvee ner eeefnS)
33. Gue-Yeeie kejvee DeeHekees MeesYee veneR osleer~ (Gue-keto DeeHekes efueS MeesYeeoeeke veneR)
Hegkej DeMegefeeB (Meg He kees<"keeW ceW efoS iees nQ)
1. `meeje DeekeeMe' ceW mecej ee HeYee kes Devle&vo kee efe$e nw~ (meeje DeekeeMe ceW mecej Deewj HeYee kes Devle&vo kee efe$e nw~)
2. nce Heeen HejYeele yesuee Yece&ve ketb peelee nw~ (nce Heee HeYeele-yesuee ceW YeceCe kes efueS peeles nQ~)
3. DeeHe iece& ieee kee otOe Heerles nes ee "b[er (DeeHe ieee kee iece& otOe Heerles nQ ee "b[e?)
4. DeveskeeW efJeeeLeea Kesue-leceeMes ceW peekes mecee lees[les nQ~ (Deveske efJeeeLeea Kesue-leceeMes ceW peekej mecee ve< (Jeleerle) kejles nQ~)
(efyeleeles nQ)
5. ceQ Flevee keef"ve ievLe veneR He{e peelee~ (ceQ Flevee keef"ve ievLe veneR He{ mekelee/ee...cegPemes Flevee keef"ve ievLe veneR He{e peelee~)
6. Jen efJeeeLeea, pees Deepe veneR Deeee, keeeW veneR Deeee? (Jen efJeeeLeea Deepe keeeW veneR Deeee?)
7. Gmeves Ske uecyeer meeBme Heke[er Deewj DeeBmet es[ efoS~ (Gmeves Ske ienjer meeBme ueer Deewj DeeBmet efiejeves ueiee~)
8. cesjs kees GneB veefnb peevee nw~ (cegPes JeneB veneR peevee nw~)
9. ceesnve Hegmleke He{e~ (ceesnve ves Hegmleke He{er)
10. en nceejer efJeeeuee nw~ (en nceeje efJeeeuee nw~)
11. efvecveefueefKele JeekejCe mecyeOeer HeMveeW kee Gej oerefpees~ (JeekejCe mecyevOeer efvecveefueefKele HeMveeW kee Gej oerefpeS~)
12. Jen Keelee ngDee mees jne Lee~ (Jen Keeles-Keeles mees ieee~)
13. DeYeer-DeYeer eneB Ske eesj Deewj Ske efmeHeener Deeee Lee~ (DeYeer-DeYeer eneB Ske eesj Deewj Ske efmeHeener DeeS Les~)
14. Hemlegle keneveer ceW uesKeke ves ieeceerCe ke=<ekeeW keer ogo&Mee Hej HekeeMe [euee ieee nw~ (Hemlegle keneveer ceW uesKeke eje ieeceerCe ke=<ekeeW
keer ogo&Mee Hej HekeeMe [euee ieee nw ee- Hemlegle keneveer ceW uesKeke ves ieeceerCe ke=<ekeeW keer ogo&Mee Hej HekeeMe [euee nw~)
15. megMeerue ves meneelee cegPes oer~ (megMeerue ves cegPes meneelee oer~)
16. nce nQ efvecveefueefKele cegnuues kes efveJeemeer~ (nce nQ cegnuues kes efvecveefueefKele efveJeemeer~)
17. Ske efe$eeW Jeeueer Hegmleke oerefpees~ (efe$eeW Jeeueer Ske Hegmleke oerefpees~)
18. efpeme Jeefkele ceW osMe-mesJee keer YeeJevee nes nceW Jewmee eeefnS~ (nceW Ssmee Jeefkele eeefnS efpemeceW osMe mesJee keer YeeJevee nes~)
19. ke=<Ce ves Heee veneR ueewe efoee~ (ke=<Ce ves Heee veneR ueeweee~)
20. cegPemes peeve-yetPekej Hegmleke He ieF&~ (cegPemes Devepeeves ceW Hegmleke He ieF&~)
128
(LJ-5)
21. osJe en peevelee Lee efke ieerlee Meeeo yeerceej Leer~ (osJe en peevelee Lee efke ieerlee yeerceej Leer~)
22. keveekegceejer erHe Gej Yeejle kee Heefme leerLe& nw~ (keveekegceejer erHe oef#eCe Yeejle kee Heefme leerLe& nw~)
23. uesKeke ves keneveer yeevee-leevee keuHevee mes yegvee nw~ (uesKeke ves keuHevee mes keneveer kee leevee-yeevee yegvee nw~)
24. meele-HeeBe efove DeeHe efoKeeF& veneR efoS~ (HeeBe-meele efove mes DeeHe efoKeeF& veneR efoS~)
25. Ieles-ye{les DeeefKej Gmekee Oeve meceeHle nes ieee~ (Ieles-Ieles DeeefKej Gmekee Oeve meceeHle nes ieee~)
26. Gmeves DeekeeMe-meceg Ske kej efoee~ (Gmeves DeekeeMe-Heeleeue Ske kej efoee~)
27. veKe yees keto-Gue ceee jns Les~ (veKe yees Gue-keto ceee jns Les~)
28. eeHeuetme Jeefkele keYeer-keYeer kegee-mee oglekeeje peelee nw~ (eeHeuetme Jeefkele keYeer-keYeer keges-mee oglekeeje peelee nw~)
29. kegDeeB mes Meerleue peue ues DeeDees~ (kegSB mes Meerleue peue ues DeeDees~)
30. ceQves Deepe efouueer peevee nw~ (cegPes Deepe efouueer peevee nw~)
31. cesjs kees efueKevee veneR Deelee~ (cegPes efueKevee veneR Deelee~)
32. letves keneB peevee nw~ (legPes keneB peevee nw~)
33. Deepe meeje keece ceQves ner keje~ (Deepe meeje keece ceQves ner efkeee~)
34. DeeHe Keevee Keekes ner peeFS~ (DeeHe Keevee Keekej ner peeFS~)
35. Deepe keg DeefleefLe DeeJeWies~ (Deepe keg DeefleefLe DeeSbies~)
36. cegPemes en keece veneR kej meketbiee~ (ceQ en keece veneR kej meketbiee~)
37. ceQves Ske keuece Kejeroe~ (ceQves Ske keuece Kejeroer~)
38. jerlee ves keue cegPes yegueeF& nw~ (jerlee ves keue cegPes yegueeee nw~)
39. DeeHe nceejs eneB pej DeeDees~ (DeeHe nceejs eneB pej DeeFS~)
40. nceejs mes keece veneR neslee~ (ncemes keece veneR neslee~)
41. cesjs mes euee veneR peelee~ (cegPemes euee veneR peelee~)
42. nceves nceejer mensueer mes kene...~ (nceves DeHeveer mensueer mes kene...~)
43. Jen ue[keer kees yegueeee~ (Gmeves ue[keer kees yegueeee~)
44. ue[kee ves yeleeee...~ (ue[kes vess yeleeee...~)
45. nce Hes en keece veneR nesiee~ (ncemes en keece veneR nesiee~)
46. legcnejs efyeves Dee veneR ueiesiee~ (legcnejs efyevee Dee veneR ueiesiee~)
47. keesF& Deeoceer kees yeguee uees~ (efkemeer Deeoceer kees yeguee uees~)
48. Gvemes ojJeepee Keesuevee~ (Gvemes ojJeepee KegueJeevee~)
49. Jen DeHevee cekeeve efyeekee jne nw~ (Jen DeHevee cekeeve efyekeJee jne nw~)
50. ceQ keens kees JeneB peeTB? (ceQ keeeW JeneB peeTB?)
129
(LJ-5)
51. ieeBJe kes keg otj ner Gmekee cekeeve nw~ (ieeBJe mes keg otj ner Gmekee cekeeve nw~)
52. lespeer ceW meeFefkeue cele eueeDees~ (lespeer mes meeFefkeue cele eueeDees~)
53. DeeHekee efkeleeye nce ues efueee~ (DeeHekeer efkeleeye nceves ues ueer~)
54. legce JeLe& ner Fleveer keto-Gue ceee jns nQ~ (legce JeLe& ner Fleveer Gue-keto ceee jns nes~)
55. Fme ceMeerve kee ecelkeej osKekej oeBle leues nLesueer oyeeveer He[leer nw~ (Fme ceMeerve kee ecelkeej osKekej oeBleeW leues Gbieueer oyeeveer
He[leer nw~)
56. HeOeeveceb$eer ves DeHeveer DeLe&veerefle mHe< kej efoee Lee~ (...kej oer Leer~)
57. ceQ pees keue legcnW He$e efoee mees keneB? (ceQves keue legcnW pees He$e efoee Lee Jen keneB nw?)
58. ceQves Ske efkeleeyeeW Jeeueer Deueceejer Kejeroveer nesieer~ (cegPes efkeleeyeeW Jeeueer Ske Deueceejer Kejeroveer nesieer~)
59. leesyee-nee yengle cele kejes, meele HeeBe efceve Meebefle eje yew", cesjer Henues yeele megve~ (yengle nee leesyee cele ceee, HeeBe-meele efceve
Meebefle mes yew", Henues cesjer yeele megve~)
60. ceeseer petles kees yeveelee nw~ (ceeseer petles yeveelee nw~)
61. jece keue yecyeF& kees ieee~ (jece keue yecyeF& ieee~)
62. en yeele Gmekees Hetes~ (en yeele Gmemes Hetes~)
63. eefo DeeHe efceue iees nesles leYeer ceQ Oekekes ve Keelee~ (eefo DeeHe efceue iees nesles lees ceQ Oekekes ve Keelee~)
64. eeefHe Jen iejerye nw lees keee Hejvleg eesj lees veneR~ (eefo Jen iejerye nw lees keee, eesj lees veneR! DeLeJee- eeefHe Jen iejerye nw leLeeefHe
eesj veneR~)
65. peye legce peeDeesies lees nce eueWies~ (peye legce Dee peeDeesies leye nce eueWies~ DeLeJee- eefo legce Dee peeDeesies lees nce eueWies~)
mebjevee mebyebOeer DeMegefeeW kes Deefleefjkele Gve DeMegefeeW kees Yeer Oeeve ceW jKevee eeefnS pees JeekejefCeke ef< mes Meg
nessles ngS Yeer yeesOe kes Oejeleue Hej DeMeg nesleer nQ; pewmesèfnceeuee Yeejle kes oef#eCe ceW efmLele nw' Heeesie leLe kes DeeOeej Hej DeMeg
nw peyeefke Jeekee-efJeveeme keer ef< mes keesF& DeMegef veneR nw~ leLe en nw efke efnceeuee Yeejle kes Gej ceW efmLele nw ve efke oef#eCe
ceW~ Dele en leLe mebyebOeer DeMegef nw~ Fmeer Hekeej leke& kes DeeOeej Hej en Jeekeeèf$eYegpe keer eej YegpeeSB nesleer nQ', DeMeg nw,
Meg He nwèf$eYegpe keer leerve YegpeeSB nesleer nQ~' Fmeer lejn leelHee& kes DeeOeej Hej en Jeekee DeMeg nw`Fme yeele keer meyekees Hekekeer
peevekeejer Leer efke Jen Meeeo euee ieee nesiee~' Fme Jeekee ceW `Hekekeer peevekeejer' mes efveMeeelcekelee kee yeesOe neslee nw efHej Yeer `Meeeo'
kee Heeesie DeefveefMelelee GlHevve kejlee nw~
meeceeefpeke mebyebOeeW keer De%eeveleeJeMe Heeesie mebyebOeer DeMegef nes peeleer nw peyeefke Jeekee-efJeveeme keer ef< mes GmeceW keesF&
JeekejefCeke DeMegef veneR nesleer; pewmes efJeeeLeea ves DeHeves DeOeeHeke mes kene`let "erke veneR He{elee' Jeekee mebjeveelceke o=ef< mes
Meg nesles ngS Yeer Heeesie kes Oejeleue Hej DeMeg nw~ Meg He nesiee`DeeHe "erke veneR He{eles~' Fmeer Hekeej HeegefkeleHejke DeMegefeeB
leye nesleer nQ peye Gme #es$e-efJeMes<e ee efJe<ee-efJeMes<e keer MeyoeJeueer kee %eeve veneR neslee nw~ pewmes `jme' Meyo keeJe ceW Deevevo, KeeveHeeve ceW mJeeo kes DeLe& ceW Heeefuele nw~ pewmes `Deece mes jme Heke jne Lee' kee Heeesie eefo Deevevo kes DeLe& ceW efkeee peelee nw lees en
HeegefkeleHejke DeMegef nesieer~ Dele Yeeef<eke mebjevee keer FkeeFeeW keer Meglee kes meeLe-meeLe yeesOe kes Oejeleue SJeb Heeesie-Heegefkele kes
DeeOeej kees Yeer Oeeve ceW jKeves mes Jeekee-efJeveeme keer DeMegefeeW mes yeee pee mekelee nw~
130
(LJ-5)
4. uesKeve keee&
(i) %eeve-efJe%eeve kes #es$eeW kes jeseke meeceeve efJe<eeeW Hej uesKe efueKevee
%eeve-efJe%eeve kes #es$eeW kes mecemeeceefeke, jeseke SJeb Heemebefieke meeceeve efJe<eeeW kes #es$e JeeHeke nQ~ Heleske efJe<ee kee kegve-keg meeceefeke meboYe& jnlee ner nw~ keg metefkeleHejke efJe<eeeW kee MeeMJele cenJe Yeer neslee nw~ Jew%eeefveke efJe<eeeW ceW DeCegMeefkele, ceeveJe
Deewj efJe%eeve pewmes pJeueble meeceefeke efJe<ee nQ~ meeefnefleke efJe<eeeW ceW meeefnle Deewj meceepe pewmes efJe<ee MeeMJele cetue kes nQ~ Mewef#eke
efJe<eeeW ceW veeer efMe#ee-veerefle leLee e$e-Demeblees<e keejCe Deewj meceeOeeve cegKe nQ~ metefkeleHetjke efJe<eeeW ceW òwJe-owJe Deeuemeer Hegkeeje' leLee
`ceve kes nejs nej nw, ceve kes peerles peerle' cenJeHetCe& nQ~ meceepe kes efJeefJeOe He#eeW ceW keg efJe<ee Ssmes nQ efpevekeer Deesj MeerIe Oeeve osves
keer DeeJeMekelee nw, pewmes- ceeoke Je-mesJeve, DeeOegefveke veejer leLee DeelebkeJeeo~ mJeleb$elee HeeefHle kes yeeo Yee<ee mebyebOeer mecemeeSb Yeer
GYejleer jner nQ~ GvnW Yeer Gefele mLeeve efoee ieee nw~ Gkele meYeer uesKe DeefOekeejer efJeeveeW keer uesKeveer mes Hemetle ngS nQ, efpevekees eneB
mebkeefuele kejkes Hemlegle efkeee peelee nw~
1. DeCegMeefkele
-[e@. jepesv Hemeeo

HejceeCegDeeW kes veeefYeke Hej vetê@ve kes Henej mes pees efJeKeC[ve keer HeefJeee Meg nesleer nw, meeceeve leewj Hej Gmes nce DeCegMeefkele
DeLeJee HejceeCegMeefkele ken mekeles nQ~ DeCegMeefkele kees "erke mes mecePeves kes efueS HejceeCegDeeW keer mebjevee kees peevevee DeeJeMeke nw~
yengle Henues kes Jew%eeefveke en ceeveles Les efke HejceeCeg efkemeer leJe kee Jen met#ceeeflemet#ce KeC[ nw, efpemekee Hegve KeC[ve veneR
efkeee pee mekelee~ yeeo ceW Jew%eeefvekeeW ves en Helee ueiee efueee efke HejceeCeg kees yeveeves Jeeues cetue leJe, Heesesve Deewj vetê@ve nQ~ Fmekes
Deefleefjkele Heleske HejceeCeg ceW Fuewkeê@ve keer meee Yeer ceewpeto nw~ Fme lejn mecemle mebmeej keer jevee ceW vetê@ve, Heesêsve Deewj Fuewkeê@ve
ner cetue keejCe nQ~ Fve FkeeFeeW keer cee$ee kes Yeso mes ner efJeefYevve Hekeej kes leJe yeves nQ~
eefo efkemeer Hekeej HejceeCeg keer GHeeg&kele mebjevee Hej Henej efkeee pee mekes Deewj Gmekeer veeefYe ceW efmLele vetê@veeW kees efJeeefuele
efkeee pee mekes lees Gmemes Ske Hekeej keer Meefkele HeeHle nesieer~ efmeevlele ener Meefkele HejceeCegMeefkele nw, efkevleg Ske DeCeg ceW Ssmee kejkes
GHeeesieer Meefkele veneR HeeHle keer pee mekeleer, FmeefueS Ssmes HeoeLe& keer DeeJeMekelee nesleer nw, efpemeceW HejceeCegDeeW kes Yeerlej efJeKeb[ve keer
HeefJeee Ske e=bKeuee kee He OeejCe kej mekes~ eefo Fme Hekeej kee e=bKeuee-ye efJeKeb[ve lespeer mes Meg nes mekes lees DeHeej Meefkele
HeeHle nesieer~ Heeesie kejkes osKee ieee nw efke Ssmee HeoeLe& etjsefveece nw~ Jew%eeefveke ef< mes HeefjMeg Lees[s mes etjsefveece ceW Yeer eefo en
131
(LJ-5)
HeefJeee eeuet kej oer peee lees Yeebkej efJemHees neslee nw Deewj Gmemes Fleveer ieceea Hewoe nesleer nw, efpeleveer ueieYeie 15 ueeKe ve keeseuee
peueeves mes HeeHle nesieer~ Fmeer mes nce Devoepee ueiee mekeles nQ efke Meefkele kes otmejs meeOeveeW (keeseuee, Hesêsue Deeefo) kes cegkeeyeues HejceeCegDeeW
keer Meefkele efkeleveer DeodYegle nw~
yeermeJeeR meoer kes DeejcYe ceW Sueye& DeeFvmerve ves Fme Meefkele kees Heneevee Deewj efleere efJeMJeeg keer He=<"Yetefce ceW Fme
Meefkele kee efJekeeme efkeee ieee~ 1940 F&. cebs Decesefjkee ceW [e@. jesye& keer DeOe#elee ceW HejceeCeg Meefkele Hej efJeMes<e DevegmebOeeve Meg
ngS Deewj 16 pegueeF&, 1945 kees Suecees ies[jes jsefiemleeve ceW HejceeCeg yece kee meHeue Hejer#eCe ngDee~ Fmekes yeeo Decesefjkee ves mebnejke
HejceeCeg yece yeveeves Meg efkees Deewj Fmeer yece mes 6 Deiemle, 1945 kees peeHeeve kes efnjesefMecee veiej Hej Henej efkeee ieee~ Fme efJemHees
mes efpeme Hekeej keer mebnej-ueeruee JeneB GHeefmLele ngF&, Gmemes meejs mebmeej kes ueesieeW kee keuespee keeBHe ieee~ HejceeCeg Meefkele keer Oeeke meJe&$e
pece ieF&~ yeeo ceW Heleske mece= osMe kes efueS ceevees en DeeJeMeke nes ieee efke Jen DeHeveer megj#ee kes efueS HejceeCeg yece Yeer DeHeves
Heeme jKes~ Decesefjkee, me, efyesve, Heebme, eerve Deewj Deye efnvogmleeve Yeer HejceeCeg Meefkele mes egkele nes ieee nw~ eeefHe Yeejle ves MeeefvleHetCe&
GHeeesie kes efueS HejceeCeg Meefkele kee efJekeeme efkeee nw, efkevleg Fme Yee mes efke keneR Yeejle kes Heeme HejceeCeg yece ve neW, Heeefkemleeve
ves Yeer HejceeCeg-yece yevee efueee nw~ efJeMJe kes jepeveerefle%eeW kes Devegmeej oes osMeeW kes ceOe Meeefvle keeece jns, Fmekes efueS DeeJeMeke
nw Meefkele-meblegueve Deewj Meefkele-mevlegueve leYeer mecYeJe nw, peye oes vo-iemle osMeeW ceW oesveeW kes Heeme Yeer HejceeCeg yece neW~ Fme nes[ ceW
He[kej Deepe keesF& Yeer osMe pees DeHeveer Heefle<"e TBeer kejvee eenlee nw, HejceeCeg-yece yevee uesvee eenlee nw~
HejceeCeg-yece uesvee Ske yeele nw Deewj HejceeCeg-Meefkele kee MeeefvleHetCe& keeeeX ceW GHeeesie keer ef< mes DevegmevOeeve kejvee otmejer
yeele~ HejceeCeg yece yevee uesvee Yeues ner DeeJeMeke ve nes, MeebefleHetCe& GHeeesie kes efueS HejceeCeg-Meefkele kee efJekeeme ye[e DeeJeMeke nw~
ener Jepen nw efke Yeejle pewmee iejerye osMe Yeer HejceeCeg-Meefkele kes #es$e ceW, DevegmebOeeve ceW Heers veneR jnvee eenlee~
DeejcYe ceW Jew%eeefvekeeW kes meeceves HejceeCeg-Meefkele kee efmeHe& efJeOJebmeke He#e ner meeceves Deeee~ yeeo ceW Jes Fmekee MeeefvleHetCe& GHeeesie
Yeer meerKe iees~ HejceeCeg-Meefkele kes MeeefvleHetCe& GHeeesie Deewj efJeOJebmeke Heeesie ceW yengle ye[e Devlej veneR nw~ YeeeJen efJemHees oesveeW ceW
ner neslee nw~ ueeKeeW meWeries[ T<cee Yeer oesveeW ner Hekeej kes efJemHeeseW mes GlHevve nesleer nw~ Heke& eefo nw lees efmeHe& Flevee efke eefo efJemHees
Kegues ceW efkeee peeS lees mebnej neslee nw Deewj eefo YetieYe& DeLeJee HejceeCeg IejeW ceW megj#eeHetCe& {bie mes efkeee peeS lees Gmemes mebnej veneR
neslee~
efJeOJebmeke HejceeCeg-Meefkele kee Heeesie eg ceW efkeee peelee nw~ Fmekes Heeesie mes Heueke PeHekeles ner oe-efJeoejke mebnej-ueeruee
Ieefle nes peeleer nw~ meYeer Hekeej kes peerJe Peguemekej cej peeles nQ~ Fme lejn kes efJemHees mes keeHeer cee$ee ceW jsef[ees meefJee leJe Yeer
efvekeueles nQ~ Hele#e HeYeeJe kes Deefleefjkele es JeeegceC[ue Deewj peue ceW efceuekej Yeer keeHeer vegkemeeve HengBeeves keer #ecelee jKeles nQ~ eefo
yece efJemHees mes efkemeer Hekeej keg HeeCeer yee Yeer iees lees Jes jsef[ees-meefJee leJe kes HeYeeJe mes efJekeueebie nes peeles nQ~ mecHevve osMeeW
kes Heeme Deepe Ssmes mebnejke HejceeCeg-yeceeW keer mebKee ye{leer pee jner nw~ Ssmee Devegceeve ueieeee peelee nw efke eefo leermeje efJeMJe eg
ngDee lees FvneR HejceeCeg yeceeW kes Heeesie kes keejCe Oejleer kes peerJe meceeHle nes peeeWies~ pees efkemeer Hekeej yee peeeWies Jes meoe kes efueS
efJekeueebie Deewj DeHeeefnpe nes peeeWies~
HejceeCeg-Meefkele kes GHeeg&kele efJeOJebmeke He#e kees osKekej Ske HeMve ceve ceW yeej-yeej G"lee nw efke eefo Jew%eeefvekeeW eje
DevegmebOeerle en Meefkele Fleveer mebnejke nw lees efHej nce Fmemes otj keeeW veneR Yeeieles nQ? keeeW veneR nce Ssmes yeceeW kes efvecee&Ce Hej jeske
ueiee osles nQ? en HeMve meJe&Lee Gefele nw~ Gme efoMee ceW Heeeme Yeer Meg nes iees nQ~ Fme HeMve kees ueskej HejceeCeg-Meefkele mecHevve
osMeeW kes yeere ye[s-ye[s efMeKej meccesueve nes egkes nQ leeefke HejceeCeg-yeceeW kes efvecee&Ce Hej efveev$eCe ueieeee pee mekes~ Fmeer DeeMee kee
132
(LJ-5)
Ske efMeKej-meccesueve ceemkees ceW ngDee Lee, efpemeceW en meueen oer ieF& Leer efke efpeve osMeeW ves DeYeer HejceeCeg-yece veneR yeveeS nQ, Jes Deeies
Yeer Fme efoMee ceW Heelve ve kejW~ efkevleg en HemleeJe SkelejHee nw~ Ske lejHe lees efJekeefmele osMe efvejvlej HejceeCeg-yece yeveeles pee jns
nQ, otmejer lejHe Jes efJekeemeMeerue osMeeW kees Ssmee kejves mes jeske jns nQ~ ojDemeue pejle Fme yeele keer nw efke keesF& Yeer osMe, eens Jen
HetCe& efJekeefmele nes DeLeJee DeuHe efJekeefmele, mebnejke HejceeCeg-yeceeW kee efvecee&Ce ve kejs~ peneB leke Fmekes MeeefvleHetCe& GHeeesie kee HeMve
nw, Gme Hej keesF& jeske veneR nesveer eeefnS~ nj osMe kees en DeefOekeej nw efke Jen Fme Meefkele kes MeebefleHetCe& GHeeesie keer efoMee ceW Heeesie
SJeb Heelve kejs~
HejceeCeg-Meefkele mes mecyeefvOele otmeje cenJeHetCe& HeMve Fmekes MeeefvleHetCe& GHeeesie kees ueskej nw~ Henueer yeele lees nceW en osKeveer
nw efke Deye leke Jew%eeefvekeeW keer Fme efoMee ceW GHeueefyOe keee nw? nceW en ceeuetce kejvee nw efke keee meecege Jew%eeefvekeeW ves Fmekes Deveske
MeeefvleHetCe& GHeeesie {Bt{ efvekeeues nQ? DeeFS, Henues nce Fme Hej efJeeej kejW~
en yeele lee nw efke HejceeCeg-Meefkele kee GHeeesie MeeefvleHetCe& {bie mes Yeer nes mekelee nw~ Heee meYeer mece= osMeeW ceW HejceeCegefyepeueerIej yeve iees nQ~ HejceeCeg-Meefkele mes efyepeueer kee GlHeeove Ske meJe&efJeefole leLe nw~ Yeejle ceW Yeer Ssmes efyepeueer-Iej yeve iees nQ
efpemeceW efyepeueer kee GlHeeove HejceeCeg YeefdeeW mes efkeee peelee nw~ Fmekeer HeefJeefOe en nw efke HejceeCeg-efJemHees mes pees T<cee Hewoe nesleer
nw Gmemes Heeveer kes ye[s-ye[s YeC[ej Jee<He ceW yeoue peeles nQ Deewj Jee<He mes efyepeueer GlHevve kejves Jeeues jyeeFve Heefjeeefuele nes peeles
nQ~ Jeceevegmeej efJemHees keer HeefJeee mes Fmes meleled eeuet jKee peelee nw Deewj efyepeueer yeveleer jnleer nw~
ener nceW en yeele Yeer Oeeve ceW jKeveer eeefnS efke HejceeCeg-Meefkele kes MeeefvleHetCe& GHeeesie keer pees Deveske otmejer yeeleW kener
peeleer nQ, DeYeer YeefJe<e kes ieYe& ceW ner nQ~ Decesefjkee Deewj me kes efueS Yeer Ssmeer mecYeeJevee veneR efoKeueeeer He[leer efke Jes HejceeCegMeefkele kes otmejs MeeefvleHetCe& GHeeesieeW kees mejue yevee HeeeWies~ Jewmes kenves kees yengle-meer yeeleW kener peeleer nQ~ Ssmee Devegceeve ueieeee peelee
nw efke efveke YeefJe<e ceW ner HejceeCeg-Meefkele kee GHeeesie JeeHeke leewj Hej Yetefceiele Fvpeerefveejer ceW nesves ueiesiee~ ye[er-ye[er venjeW kees
Kejeroves ceW Fmekeer meneelee ueer peeesieer~ Yeejle kes ueesie Yeer en meHevee osKe jns nQ efke Ske efove HejceeCeg-Meefkele keer ceoo mes iebiee
kees keeJesjer mes efceueevee mecYeJe nes peeesiee eeveer Fleveer uecyeer venj Deeveve-Heeveve ceW leweej nes peeesieer~ Yet-Keveve, Hene[eW kees lees[kej
meceleue yeveevee, jsefiemleeve ceW efJemHees kes peefjes veeres keer GHepeeT efceder kees THej ues Deevee Deewj Heeveer kees megiece kej osvee, ye[erye[er KeeveeW kees {Bt{ efvekeeuevee Deeefo Ssmes Deveske keece nQ pees HejceeCeg-Meefkele mes nesvee mecYeJe nes peeSBies~ Yet-leeHe mes efyepeueer GlHeeove
keer yeele keer pee jner nw~ Henues peceerve kes Yeerlej efJemHees efkeee peeesiee, Gmekes yeeo Yetefce kes Devoj Heeveer HengBeeee peeesiee, Gmemes
pees YeeHe yeenj efvekeuesieer Jen efyepeueer kes GlHeeove ceW meneeke nesieer~ Fmeer lejn ye[s-ye[s yeeBOeeW, peueeMeeeW Deewj yevojieeneW kes efvecee&Ce
ceW Yeer HejceeCeg-Meefkele keece Dee mekeleer nw~ es meye yeeleW DemecYeJe veneR nQ~ Mele& efmeHe& Ske ner nw Deewj Jen nw efJemHees kes yeeo efvekeueves
Jeeues jsef[ees-meefJee-leJe mes JeeleeJejCe-ot<eCe keer mecemee kee efveoeve~ YetieYeeae-efJemHees kes mecyevOe ceW Yeer ueesie efveefMele veneR nQ~ keg
Jew%eeefvekeeW kee kenvee nw efke eefo YetieYe& ceW yengle DeefOeke efJemHees efkees iees lees Fmemes Yetefceiele peue efJe<ewuee nes peeesiee~ jsef[ees-meefJeeleJe kes keejCe yeenj efJemHees kejvee ncesMee neefvekeejke nw~ FmeefueS efJeegle-GlHeeove kes Deefleefjkele efpeve GHeeesieeW keer yeele DeYeer keer
pee jner nw, Jen DeYeer meekeej nesvee keef"ve efoKeeF& He[lee nw~ efkevleg eefo Jew%eeefvekeeW ves jsef[ees-meefJee-leJe JeeleeJejCe ceW Hewmeues mes
jeskeves kee memlee GHeee {Bt{ efvekeeuee lees GHeeg&kele keece HejceeCeg-Meefkele mes efvemmevosn nes mekesbies~ keg DeeMeeJeeoer Jew%eeefveke Fme yeele
keer Yeer keuHevee kej jns nQ efke YeefJe<e kes ess-ye[s ev$e pees DeYeer otmejer MeefkeleeeW mes eueles nQ HejceeCeg-Meefkele mes ner euee kejWies~
me[ke Hej eueves Jeeueer keej mes ueskej ye[er-ye[er HewkeefjeeW ceW eueves Jeeueer Yeejer-Yeejer ceMeerveW Yeer HejceeCeg-Meefkele mes Heefjeeefuele neWieer~
HejceeCeg-Meefkele keer ef< mes Yeejle Deelce-efveYe&j nesves keer es<e kej jne nw~ Fme efoMee ceW 1944 F&. mes ner nceejs eneB Heelve
Meg nes iees Les~ [e@. nesceer peneBieerj YeeYee kes efveoxMeve ceW meved 1958 F&. ceW HejceeCeg Tpee& Deeeesie kee ie"ve efkeee ieee~ 1955
133
(LJ-5)
F&. ceW HejceeCeg-Tpee& efJeYeeie kees HetCe&le mJelev$e opee& os efoee ieee Lee~ Fme Deeeesie kes efveoxMeve ceW ner Fme osMe ceW HejceeCeg YeefdeeW
Deewj efyepeueer IejeW kee efvecee&Ce Meg ngDee nw~ ecyes ceW eueves Jeeuee efyepeueerIej Ssmee ner Ske mLeeve nw~ 18 ceF& 1974 F&. kees Yeejle
ves DeHevee HeLece HejceeCeg-efJemHees efkeee~ en efJemHees HetCe&le MeeefvleHetCe& Lee~ Fmes jepemLeeve kes oef#eCe-HeefMece #es$e HeesKejCe ceW efkeee
ieee~ en Hetjer lejn keeceeeye efJemHees Lee~ Oejleer keer melen mes meew ceerj veeres 10-15 efkeuees ve #ecelee Jeeues efJemHees keer JeJemLee
keer ieF&~ efveOee&efjle mecee Hej efJemHees efkeee ieee efpemekes HeuemJeHe JeneB Ske Hene[er yeve ieF&~ FmeceW efkemeer Yeer Hekeej keer Heot<eCe
keer mecYeeJevee veneR Leer~
Yeejle kes eje efkeS ieS HejceeCeg-efJemHees Hej efJeefYevve osMeJeeefmeeeW ves efYevve-efYevve HeefleefJeeeSB peeefnj keeR, keg osMe ncemes
veejepe nes iees~ Heeefkemleeve kes jepeveerefle%e lees Fme no leke yeewKeuee iees efke GvneWves YetKes jnkej Yeer HejceeCeg-yece yeveeves keer kemece
Kee ueer~ eneB en yeele Oeeve osves eesie nw efke Yeejle kes eje efkeee ieee efJemHees HetCe&le MeeefvleHetCe& Lee~ HejceeCeg-Tpee& Deeeesie
kes DeOe#e [e@. mes"vee Deewj meneeke efveoxMeke jepee jceCee yeej-yeej mHe< kej egkes nQ efke Yeejle ncesMee MeeefvleHetCe& GsMe kes efueS
ner HejceeCeg-Meefkele kee Heeesie kejsiee~
keg efJeeejkeeW kes Devegmeej Yeejle kees HejceeCeg-Meefkele kes Heeesie Deewj efJekeeme Hej Oeve Kee& kejves kes yeoues DeHeves ieeBJeeW kees
megOeejves Deewj yesjespeieejer kees otj kejves keer keesefMeMe kejveer eeefnS~ yeele keeHeer no leke "erke ueieleer nw efkevleg Heieefle kes Fme egie ceW
efHe[ peevee Deewj yengle Heers jn peevee Yeer lees MeesYee veneR oslee~ meeLe ner nceW en Yeer meesevee eeefnS efke es DevegmebOeeve Devlele
nceejer iejeryeer kees otj kejves ceW keece Dee mekeles nQ~ eefo HeeesieeW eje Fmekes MeeefvleHetCe& GHeeesie meerKe efuees peeles nQ lees Yeejle DeHeves
jsefiemleeve kees veKeefuemleeve ceW yeoue mekelee nw~ HejceeCeg-Meefkele ner YeefJe<e ceW Tpee& kee meyemes HeYeeJeMeeueer Deewj menpe meeOeve yeve peeves
Jeeuee nw, FmeefueS en Gefele nw efke Yeejle Yeer Fme #es$e ceW DevegmebOeeve-jle jns~
(vees DeCeg-Meefkele mes mecyeefvOele Deve efveyevOe nes mekeles nQDeCeg-egie, HejceeCeg-Meefkele kee MeeefvleHetCe& GHeeesie, Yeejle
keer HejceeCeg veerefle, HejceeCeg DevegmebOeeve Deewj Yeejle, keee Yeejle kees HejceeCeg-yece yevee uesvee eeefnS? Fleeefo~)
2. ceeveJe Deewj efJe%eeve
-[e@. jecepeerJeve ceeefueee

(eneB oer ieeer HejsKee kesJeue DeeHekeer megefJeOee Deewj DeYeeme kes efueS nw~ Hejer#ee ceW Fmes efueKevee DeeJeMeke veneR nw~)
HejsKee (1) HemleeJevee
(2) DeeOegefveke egie efJe%eeve kee egie nw~
(3) Jew%eeefveke DeeefJe<keej keer DeeJeMekelee~
(4) efJe%eeve kee pevce keye Deewj keneB ngDee?
(5) efJe%eeve leLee ceeveJe-efnle (ke) mLeeve SJeb otjer Hej efJepee, (Ke) mecee Hej efJepee, (ie) owefveke DeeJeMekeleeDeeW keer
Hetefle&, (Ie) efJeueeme meeOeveeW ceW Je=ef, (*) keeee-keuesMeeW ceW keceer, (e) efJeeeHemeej ceW eesieoeve, () HejceeCeg-Meefkele
kes GHeeesie, (pe) Deveee mecYeeJeveeSB, (Pe) met#ce mes met#ce #es$e ceW HeJesMe~
134
(LJ-5)
(6) Deefnle (ke) efJe%eeve keer mebnej-Meefkele, (Ke) yeskeejer ceW Je=ef, (ie) peerJeve-oMe&ve ceW HeefjJele&ve~
(7) efJe%eeve kee GejoeefelJe~
(8) efve<ke<e&~
je<^ keefJe efovekej ves Ske mLeeve Hej kene nw
en mecee efJe%eeve kee, meye YeeBefle HetCe& meceLe&,
Kegue ieS nQ iet{ mebme=efle kes Deefcele ieg DeLe&,
eerjlee lece kees, meBYeeues yegef keer HeleJeej,
Dee ieee nw peesefle keer veJeYetefce ceW mebmeej~
keee DeeHeves keYeer Fme yeele Hej efJeeej efkeee nw efke eefo nceejs HetJe&pe yeermeJeerb Meleer kes mebmeej ceW Dee peeSB lees Gvekeer mebJesoveeSB
keee neWieer? ceQ Gme Deeefoce ceeveJe keer eee& veneR kejlee pees ceveg<e HeOeejer neskej Yeer eslevee kes efJekeeme keer ef< mes HeMeglegue Lee~
cesje mebkesle DeHeves Gve HetJe&peeW keer Deesj nw pees Deepe mes kesJeue 200-400 Je<e& HetJe& efJeeceeve Les~ Gvnebsves eueeske, mete&ueeske Deeefo keer
keneefveeeB, Jeso, HegjeCeeW ceW He{er LeeR, Heg<Heke eeve ceW eer jece kes DeeesOee-Deeieceve mes Yeer Jes Heefjefele Les~ GvneWves ueeske-keLeeDeeW ceW G[veKeesues kee Yeer Heefjee Heeee Lee~ efkevleg es yeeleW keuHevee#es$e keer LeeR~ peye GvnW Heeeme, meew ceerue peeves ceW keF& efove ueie peeles Les, veoer,
jsefiemleeve, HeJe&le Gvekes ceeie& keer ogue&Ie yeeOeeSB LeeR~ lees Jes Heg<Heke Deeefo kees eeJeMe ner mele mecePeles Les, yegef-efJeJeske meceefLe&le mele
veneR~ Deepe Fme jekes egie ceW ceveg<e kees Devleefj#eefJenejer osKe, Jes oeBleeW leues Gbieueer oyeeSBies, sefueefJepeve, sueermkeesHe kes ecelkeejeW
kees DeeBKeW Hee[kej osKeWies leLee DeHeveer mevleeve keer meHeueleeDeeW Hej Hetues ve meceeeWies~
Deepe kee egie efJe%eeve kee egie nw-mebmeej kes keesves-keesves ceW efJe%eeve keer efJepee-ogvogefYe yepe jner nw~ eejeW Deesj Jew%eeefveke
DeeefJe<keejeW leLee DevegmebOeeveeW keer Oetce ceeer ngF& nw~ efJe%eeve ves DeeOegefveke peieled ceW Jeeefvle-meer GlHevve kej oer nw~ Deepe Fmekeer ke=Hee mes
nceW Ssmeer-Ssmeer JemlegSB HeeHle nQ, efpevekeer Henues keesF& keuHevee veneR kej mekelee Lee~ Deepe peerJeve kes meYeer He#eeW ceW Fmekee Heeesie nes
jne nw~ nceejer mebmke=efle kes met#ce leLee mLetue meYeer He#e Fmemes HeYeeefJele nQ~ Fmeves nceejs efveleHeefle kes peerJeve keer keeee Heue oer nw~
Deepe Ssefleneefmeke IeveeDeeW keer Hejer#ee efJe%eeve keer kemeewer Hej nesleer nw~ efeefkelmee-#es$e ceW Fmeves ecelkeej GlHevve efkeS nQ~ Heke=efle Fmekee
efJeefMe< Jeer[e-#es$e nw~ Fmemes Heke=efle kes jnme nmleeceuekeJeled mHe< nes ieS nQ, efpememes nceejer DeeefLe&ke ceeveleeDeeW ceW Jeeefvlekeejer
HeefjJele&ve ngS nQ~ Yeewefleke-efJe%eeve, jmeeeve-Meem$e, peerJe-efJe%eeve, JevemHeefle-efJe%eeve leLee HekeeMe-efJe%eeve lees Fmekes #es$e nQ ner, ceveesefJe%eeve
Deewj oMe&ve kes #es$eeW ceW Yeer Fmekee HeJesMe nes egkee nw~ ceeveJe Fme #es$e keer veJe-veJe meHeueleeDeeW mes n<eexvcee neskej Deiemej nes jne
nw~ Deepe Gmekeer Deekee#eeSB Demeerce nQ efpevekeer Hetefle& kes efueS Jen ogo&ceveere meenme Ske$e kej HeeCeeW keer yeepeer ueieelee nw~ Gmes YeefJe<e
keer efevlee veneR nw~ efpeme HeLe Hej Jen eue jne nw, eens Jen DevOekeejHetCe& ner keeeW ve nes, Jen DeyeeOe ieefle mes Gmeer Deesj ye{e pee
jne nw~ Gmekeer Heieefle kees osKekej Ske DeeMeeJeeoer ves kene nw, efJekeeme keer meeref{eeW kees ueeBIelee ngDee ceveg<e Deepe efpeme Oejeleue
Hej Ke[e nw, JeneB Jes Gvekee ueeske efpevnW osJelee kenles nQ, yengle otj veneR nw~
eneB ceve ceW en HeMve menpe He mes G"lee nw efke efJe%eeve keer Fme Heieefle kee keejCe keee nw? DeeJeMekelee DeeefJe<keej
keer peveveer nw~ peye ceveg<e keer meYelee MewMeJeeJemLee ceW Leer, Gme mecee ceveg<e keer DeeJeMekeleeSB meerefcele LeeR, peerJeve-mebIe<e& Yeer Flevee
peefue veneR Lee~ pewmes-pewmes meYelee Gvvele nesleer ieF&, pevemebKee ye{leer ieeer, Jewmes-Jewmes ceeveJe keer DeeJeMekeleeSB ye{leer ieF&, Gmes DeHeves
efveJee&n kes efueS vees-vees #es$e Keespeves He[s, veeer-veeer es<eSB kejveer He[erb~ peneB Devve GlHevve veneR neslee Lee JeneB kes efveJeeefmeeeW kees
135
(LJ-5)
Deve osMeeW mes Keee-meeceieer HeeHle kejves kes efueS DeHeves Deeweesefieke meeOeveeW kee efJekeeme kejvee He[e DeLeJee Deve osMeeW ceW GHeefveJesMe
yemeeves kes efueS ee$eeDeeW kes megueYe meeOeve efveefce&le kejves He[s~ FvneR, leLee Fmeer Hekeej keer nceejer Deveeve DeeJeMekeleeDeeW ves Jew%eeefveke
DeeefJe<keejeW kees pevce efoee~
efJe%eeve kee pevce keye Deewj keneB ngDee, en yeleevee mecYeJe veneR~ F&mee kes pevce kes HetJe& Heeeerve mebmke=efleeeB %eeve-efJe%eeve kes
Hemeej ceW eesie os egkeer LeeR~ efceme, yesyeerueesefveee, meerefjee, efmevOeg Deeefo keer meYeleeSB efJe%eeve keer ef< mes Heee&Hle Gvvele LeeR, Fvekes Fefleneme
Fme yeele kes mee#eer nQ~ Heeeerve Yeejle kes DeeegJexo, jmeeeve, HekeeMe-efJe%eeve, ieefCele Deeefo Meem$eeW keer Heieefle kes HeceeCe Deepe Yeer efJeeceeve
nQ, efkevleg en mJeerkeej kejvee He[siee efke Jele&ceeve egie ceW efJe%eeve kes efJekeeme SJeb Hemeej kee ese cegKele etjesHe kees ner HeeHle nw~ 19JeeR
Meleer kes HetJe& etjesHe kes osMe Yeer Jele&ceeve Jew%eeefveke DeeefJe<keejeW mes Heefjefele ve Les, Jemlegle Fmekee DeYetleHetJe& efJekeeme efJeiele oes MeleeefyoeeW
ceW ner ngDee nw~
efJeeejCeere yeele en nw efke efpeme efJe%eeve keer Heieefle kes efueS ceeveJe ves Flevee yeefueoeve efkeee nw, Gmemes Gmekee efnle ngDee
nw ee Deefnle? efJe%eeve ves nceejer megKe-mece=ef ceW Je=ef keer nw ee keceer? FmeceW mevosn veneR efke Fmemes nceW Deveske ueeYe ngS nQ~ Deye
osMe-efJeosMe kee keesF& mLeeve otj veneR, Deiece veneR~ jsue, ceesj, Jeeegeeve, peueeeve Deeefo kes DeeefJe<keejeW mes nce efJeMJe kes efkemeer keesves
ceW mejuelee mes HenBge mekeles nQ~ peneB Heeeerve keeue ceW 100-200 ceerue keer ee$ee, HeeCeeW keer yeepeer ueieekej kejveer He[leer Leer, JeneB nce
leerJeieeceer peseeveeW eje ogueIe HeJe&leeW, meeiejeW kees Heej kejkes IeCeW ceW npeejeW ceerue HengBe mekeles nQ~ ceeveJe ves Devleefj#e eeveeW eje
He=LJeer keer HeefjJeceeSB kej ueeR~ Jen evleue Hej Yeer Glej egkee nw~ MegJe, cebieue Deeefo ieneW keer ee$ee keer leweejer ceW mebueive nw~
efJe%eeve keer meneelee mes mLeeve kes meeLe ner mecee Hej Yeer efJepee HeeHle kej ueer ieeer nw~ pees keee& cenerveeW Deewj Je<eeX ceW nesles
Les, Jes Deye meskeb[eW Deewj efceveeW ceW nesles nQ~ sueerieece Deewj sueerefJepeveeW kes eje meceeeej Ske mLeeve mes otmejs mLeeve Hej lelkeeue Yespes
pee mekeles nQ~ yesleej kes eje Deveeve osMeeW mes nceejs mecHeke& efvejvlej jnles nQ~ veteeke& kee mebieerle DeLeJee yeer.yeer.meer. kes keee&Jece lelkeeue
megveves keer keuHevee efkemeves keer Leer? en meye efJe%eeve keer ner ke=Hee mes mecYeJe ngDee~
nceejer owefveke DeeJeMekeleeDeeW keer Hetefle& ceW Yeer efJe%eeve kee ye[e neLe nw~ efvele Heefle kes JeJenej keer JemlegDeeWHesve, keeiepe,
HeWefmeue, efoeemeueeF&, megF&, uewcHe ee jspej Deeefo kee efvecee&lee ener nw~ mecHevve JeefkeleeeW kes efJeueeme meeOeveeW keer Je=ef ceW efJe%eeve ves
DeYetleHetJe& eesie efoee nw~ efveOe&ve eens ieer<ce kes HeKej leeHe ceW Yeues ner le[Hee kejW, efkevleg OeveJeeve Jeefkele kes efueS Gmeves efyepeueer kes
HebKes Deewj Jeeleevegketue kecejs kee HeyevOe kej efoee nw~ Fmeer Hekeej Meerle kes HekeesHe mes yeeves kes efueS nerj, IejeW ceW HekeeMe kes efueS
efJeegle, Deeceeso-Heceeso kes meeOeveeW kes He ceW ieeceesHeesve, jsef[ees Deeefo Deveskeeveske Jeeeev$e leLee efmevescee, Meejerefjke MeesYee-Je=ef kes efueS
Jeerce, HeeG[j, efueHeefmke Deeefo efJe%eeve keer ner osve nQ~
efJe%eeve ves nceejs ke<eW kees Yeer kece efkeee nw~ Henues ceveg<e Meerleuee, vetceesefveee Deeefo jesieeW mes keeue-keJeefuele nes peeles Les,
efkevleg Deye iecYeerj SJeb eeleke yeerceeefjeeW kes Yeer GHeeej Keespe efueS ieS nQ~ efeefkelmee kes #es$e ceW efvele veJeerve DeeefJe<keejeW keer meneelee
mes Deye nce ce=leg mes [kej ueesne uesves ueies nQ~ jsef[ece leLee keesyeeu keer efkejCeeW kes meHeue GHeeesie mes kewbmej pewmes jesieeW Hej efJepee
HeeHle kejves kee elve efkeee pee jne nw~ Skemejs kes DeeefJe<keej ves lees Fme #es$e ceW Jeebefle GlHevve kej oer nw~ ceveg<e kees Deye
Mejerj kes Yeerlej keer yeele peeveves kes efueS Devegceeve kee meneje veneR uesvee He[lee nw~ Fmeer keejCe Deye Meue efeefkelmee DevOes keer esue
veneR jner, Jejved yeeJeve leesues HeeJe jeer keer-meer efveefMele yeele nes ieF& nw~ m^sHesceeFmeerve, Hesveerefmeueerve, keueesjesceeFmeserve Deeefo kes
DeeefJe<keejeW ves Fme #es$e ceW DeeMee&peveke keee& efkeS nQ~ ecejepe kes efueS Deye ceeveJe-HeeCe kee DeHenjCe Glevee megueYe veneR jn ieee
nw efpelevee efJeiele MeleeefyoeeW ceW Lee~
136
(LJ-5)
Jew%eeefveke DeeefJe<keejeW ves %eeve keer GHeueefyOe leLee efJeee kes Hemeej cebs Yeer meneelee oer nw~ Fmekes eje Heefleefove Heke=efle kes veJeerve
jnme nceejs meeceves Heke nes jns nQ~ Devleefj#e keer ee$eeDeeW mes Devleefj#e leLee Deveee ieneW keer efmLeefleeeW kee Decetue %eeve GHeueyOe
ngDee nw pees nceejer Gve ieneW keer ee$eeDeeW ceW meneeke nesiee~ eeefHe efJeeeoeve ceW DeOeeHekeeW kee cenJeHetCe& mLeeve nw leLeeefHe pevelee
kees efMeef#ele kejves ceW DeKeyeej, jsef[ees, sueerefJepeve Deeefo Yeer Delevle GHeeesieer efme ngS nQ~ jsef[ees msMeveeW Hej efJeefYevve efJe<eeeW kes
efJeeveeW kes JeeKeeve kejeS peeles nQ Deewj JeneB mes GvnW efJeefYevve #es$eeW ceW Hemeeefjle efkeee peelee nw~ DeekeeMeJeeCeer SJeb otjoMe&ve Hej
meeefnefleke, meebmke=efleke leLee ke=ef<e-Geesie mecyevOeer Deveske keee&JeceeW kee Deeeespeve Delevle meHeue efme ngDee nw~ Fmemes osMeJeeefmeeeW
kees DeYetleHetJe& ueeYe ngDee nw~ efouueer kes mketueeW ceW lees sueerefJepeve Hej efMe#ee Yeer oer peeleer nw~ Deepe efJe%eeve kes HeleeHe mes DevOes, yenjs
Deewj ietbies Yeer efMe#ee HeeHle kej jns nQ~ DeeHe Iej Hej yew"s He$eeeej mes efMe#ee HeeHle kej jns nQ keee Gmekee ese efJe%eeve kees veneR nw?
GHeeg&kele DeeefJe<keej Delevle cenJeHetCe& nQ, efkevleg Fve meyemes DeefOeke HeYeeJeMeeueer DeeefJe<keej nw-HejceeCeg Meefkele kee~ HejceeCeg
kes efJeIeve mes pees Meefkele GlHevve nesleer nw, eefo Gmekee ueeYe mecemle efJeMJe kees HeeHle ngDee lees Gmekeer keeee ner Heue peeSieer~ me
ves meerefcele #es$e ceW Fmekee meHeue Heeesie efkeee nw~ JeneB Fmekeer Meefkele mes Hene[eW kees nekej meceleue efkeee ieee nw~ ceYetefce kes mLeeve
Hej uenueneles Kesle yeve ieS nQ~ Fmekeer meneelee mes peueJeeeg leLee Yetefce keer Yeewefleke oMeeDeeW kee keeeekeuHe nes ieee nw~ efkevleg keee
DeYeer Jew%eeefveke meHeueleeDeeW kee Devle Dee ieee nw? veneR~ efvele vetve DeeefJe<keej Gmes veJeerve ieefle Heoeve kej jns nQ~ ceveg<e Ske Heie
Deeies jKekej otmeje Heie jKeves kees Heeslmeeefnle neslee nw~ HejceeCeg Meefkele kes DeeefJe<keej ceW efJeMJe mece=ef keer Devevle mebYeeJeveeSB efveefnle
nQ~ ceeveJe jekes kes meneesie mes evleue Hej keF& yeej HeoeHe&Ce kej egkee nw~ Deye Jen Deveeve ieneW ceW DeHeves GHeefveJesMe yeveeSiee~
Oeerjs-Oeerjs lesue-keeseuee, Hesêsue leLee efJeegle kee egie meceeHle nesiee Deewj nce HejceeCeg-Meefkele mes DeHeveer DeeJeMekeleeDeeW keer Hetefle& kejWies~
mete& kee leeHe nceeje Yeespeve yeveeSiee~ Jeeeg nceejs mebkesleeW Hej peue-Je=ef< kejsieer~ ceeveJe efveke YeefJe<e ceW nJeeF& meeF&efkeue mes DeekeeMe
keer mewj kejsiee~ mketj meeiej SJeb meefjleeDeeW Hej meblejCe kejsiee leLee kegDee iee[er mes peue SJeb mLeue oesveeW Hej ner meceeve He mes ee$ee
kejsiee~ jsef[ees Deewj sueerefJepeve keer ke=Hee mes nceejs keeve Deewj DeeBKe oesveeW ner le=Hle nes ieS nQ, efkevleg efveke YeefJe<e ceW ner Ssmes ev$e
DeeefJe<ke=le neWies pees otj kes HeosMeeW ceW efKeueves Jeeues Heg<HeeW keer megievOe ueekej Yeer nceeje ceveesjbpeve kejWies~ FOej Jew%eeefvekeeW ves `detye yesyeerpe'
yeveeves kee Heelve efkeee nw~ eefo GvneWves HeeCe SJeb peerJeve kee jnme HeeHle kej efueee lees nce ce=legbpee Yeer nes peeeWies~
DeYeer leke nceves peerJeve kes mLetue #es$eeW ceW efJe%eeve kes cenJe Hej efJeeej efkeee~ Fmeves nceejs peerJeve kes met#ce He#eeW kees Yeer
HeYeeefJele efkeee nw~ Fme ef< mes [eefJe&ve kee efJekeemeJeeo Delevle cenJeHetCe& nw~ pe[-esleve meYeer HeoeLeeX Hej Fme ef< mes efJeeej efkeee
peeves ueiee nw~ ceeveJe mebmke=efle SJeb meYelee Fmeer kemeewer Hej kemeer peeves ueieer nw~ eneB leke efke ceeveJe-ceveesefJe%eeve kes efJekeeme kee Fefleneme
Yeer Fmeer ef< mes osKee peeves ueiee nw~ Jew%eeefveke ef<keesCe kee pevce efJe%eeve keer meyemes ye[er osve nw~ Deye nce leke&-meccele leLee yegefefJeJeske meceefLe&le yeeleeW ceW ner efJeMJeeme kejles nQ~ Fmekee HeefjCeece en ngDee nw efke nceejer Heeeerve HeewjeefCeke ceeveleeDeeW keer veeRJe efnue
ieF& nw~ F&MJej, peerJe, Heke=efle mecyevOeer nceejer HeewjeefCeke ceeveleeDeeW ceW Jeeefvlekeejer HeefjJele&ve ngS nw~ Heefme Jew%eeefveke DeeFbmeFve kes
meeHes#eleeJeeo ves nceejs efJeMJeemeeW ceW GLeue-HegLeue kej oer nw~ HejceeCeg kes Meefkele kes He ceW efJeIeefle nesves mes efJe%eeve oMe&ve kes efveke
HenBge jne nw, keeeWefke Jen esleve Meefkele kees cetue leJe mJeerkeej kejves kees yeeOe nes ieee nw~ Ssmee Heleerle neslee nw, Jew%eeefveke SJeb Deeefmleke
keer DeefYevvelee mLeeefHele nesieer leLee pewvesv peer keer en Gefkele `èfJe%eeveer kee DeeejCe DeejcYe mes Devle leke Oecee&ejCe nw'' mele efme
nesiee~
Gkele efJeJeseve mes en efve<ke<e& veneR efvekeeuevee eeefnS efke efJe%eeve mes efmeHe& ueeYe ngS nQ~ efkemeer Yeer Jemleg kes oes He#e nesles
nQGppeJeue leLee ke=<Ce~ HeLece kee HeYeeJe MegYe neslee nw leLee otmeje DeMegYe HeefjCeeceeW keer me=ef< kejlee nw~ eefo Ske HekeeMe mes Deeueesefkele
137
(LJ-5)
neslee nw lees otmeje DevOekeej mes Deeeefole~ efJe%eeve Yeer Fme efveece kee DeHeJeeo veneR nw~ Fmeves peneB ceeveJe meceepe kee keueeCe efkeee
nw JeneR Gmekee Deefnle Yeer efkeee~ efpeme HejceeCeg Meefkele kes eje He=LJeer kees mJeie& ceW HeefjJeefle&le efkeee pee mekelee nw, Gmeer keer meneelee
mes Ssmes Ieeleke ev$eeW kee DeeefJe<keej efkeee ieee nw efke Gvemes #eCe ceW mecemle efJeMJe kee mebnej nes mekelee nw~ yevotke, efjJee@uJej,
[eFveeceeF, Qke, efJe<ewueer iewmeW Deye yengle efHe[ ieF& nQ, Deye lees HejceeCeg yece, neF[êspeve yece Deewj keesyeeu yece kee egie Dee ieee
nw pees jekes eje Hesbkes peeves Hej menmeeW ceerue otj yemes veiejeW kee meJe&veeMe kejves keer #ecelee jKeles nQ~ efJeiele ceneeg ceW Gvekeer efJeveeMeueeruee kee Me peeHeeve kes veeieemeekeer Deewj efnjesefMecee veeceke veiejeW ceW osKeves kees efceuee Lee~ Deye lees Gvemes keF& iegves MeefkeMeeueer yeceeW
kee DeeefJe<keej nes egkee nw, efpevekes efJeveeMekeejer HeYeeJe kes GuuesKe-cee$e mes jesceebe nes Deelee nw~
ceMeerveeW ves nceejer efJeeeMeeruelee ceW Je=ef DeJeMe keer nw efkevleg GvneR keer ke=Hee mes yeskeejer Yeer ye{ ieF& nw~ ceMeerveeW ves DeieefCele
JeefkeleeeW keer peerefJekee kee DeHenjCe efkeee nw~ nceejer mejkeej kees efJeJeMe neskej Iejsuet Geesie OevOeeW kees Heeslmeenve osvee He[e, efkevleg
ceMeerveeW keer yeveer ngF& JemlegDeeW keer Heefleeesefielee ceW neLe keer yeveer ngF& JemlegSB keneB "nj mekeleer nQ? Dele yeskeejer keer mecemee efoveHeefleefove Yeer<eCe He OeejCe kejleer pee jner nw~
efkevleg Fve meyemes ye{kej neefve nceejs peerJeve-oMe&ve kees HengBeleer nw~ mebmeej kee jbie-He Flevee Deeke<e&ke nes ieee nw efke keesF&
Yeer Jeefkele Gmekes Heefle Deeke=< ngS efyevee veneR jn mekelee~ efJe%eeve ves FefveeW kes Deevevo kes efueS Devevle meeOeve pege efoS nQ~ Fme
keejCe nce efJeueeme-efHee nes iees nQ, `KeeDees, HeerDees, ceewpe G[eDees' nceeje peerJeve-oMe&ve nes ieee nw~ nceejer DeeJeMekeleeSB efvejvlej
ye{leer pee jner nw Deewj Gvekeer menpe He ceW Hetefle& veneR nesleer lees nce kee&Je-Dekee&Je kee Oeeve ve jKekej Devegefele {bie mes Gvekeer
Hetefle& ceW mebueive nesles nQ~ GOej efJe%eeve ves Oeeefce&ke DeemLee ef[iee oer nw~ Fve yeeleeW kee meecetefnke HeefjCeece en ngDee efke nceeje vewefleke
Heleve neslee pee jne nw~ DeHeves mJeeLeeX keer efmeef kes efueS nce mebIe<e&-efHee nesles pee jns nQ~ eefo keesF& nceW Deelceesvveefle DeLeJee eefj$emegOeej kee GHeosMe oslee nw lees nce Gmekeer nBmeer G[eles nQ~ eejeW Deesj DeeHeeOeeHeer ceeer ngF& nw~ efveece, mebece, DevegMeemeve keer keef[eeB
n"eled lees[er pee jner nQ~ peerJeve kes Heleske mlej Hej mJeeLe&, Ie=Cee, Yee, Demebece Deeefo Je=efeeeW kee meeceepe nw~
eneB nce meeseves kes efueS efJeJeMe nes peeles nQ efke nceejs Fme DeOeHeleve kes efueS efJe%eeve keneB leke Gejoeeer nw? efJe%eeve
Jemlegle Kego ve lees Jejoeve nw Deewj ve DeefYeMeeHe~ en lees Gmekes Heeesiekeee& kes THej efveYe&j nw efke Jen Gmes keewve-mee He Heoeve kejlee
nw~ eefo Deepe efJe%eeve keueeCe kejves kes meeLe ner nceeje efJeveeMe kejves ceW pege nw lees Gmekes efueS nce mJeeb ner oes<eer nQ~ pees Deefive
nceeje Yeespeve Hekeeleer nw eefo Jener nceejer Yetue kes keejCe nceeje Iej peuee os lees FmeceW Deefive kee oes<e keee nw? eefo ceeveJe eens
lees Jen efJe%eeve kees Jejoeve kes He ceW ner jKe mekelee nw Deewj Fmes DeefYeMeeHe yeveves mes jeske mekelee nw~ efkevleg en kewmes mecYeJe nes?
Ske keefJe ves Fmekee Gej Fve MeyoeW ceW efoee nw
Yeewefleke JewYeJe Deewj Deeeflceke SsMJee& veneR mebeesefpele,
oMe&ve Deew efJe%eeve efJeMJe ceW veneR meceefvJele~
efJeveesyee peer ves Fmeer yeele keer Hegef< efJe%eeve leLee Oece& kes mecevJee keer DeeJeMekelee kees mebkesle kejkes keer nw~ leelHee& en
nw efke efJe%eeve keer GHeueefyOeeeW kee Jeebveere ueeYe G"eves kes efueS ceeveJe kees DeHeves peerJeve cebs DeeOeeeflcekelee kee efJekeeme kejvee nesiee~
Gmes DeHeveer YeesieefueHmee kees mebeefcele kejvee nesiee~ peye peerJeve kee GsMe Fefve-le=efHle ve jnkej Deeeflceke Glke<e& nesiee, leYeer efJe%eeve
nceejs efueS keueeCekeejer nesiee~ Fme #es$e ceW Yeejle efJeMJe kee HeLe-oMe&ve kej mekelee nw, efkevleg Keso nw efke nce Yeer DeHeveer HetJe&-GHeueefyOeeeW
kees nerve ceevekej HeefMece kes DevegkejCe ceW ueies nQ~ Deepe DeeJeMekelee Fme yeele keer nw efke ceeveJe Jew%eeefveke DeeefJe<keejeW kes legue ner
Deelceeslke<e& ceW Yeer mebueive nes~ ueewefkeke Glke<e& kes meeLe peye leke eslevee kee Glke<e& ve nesiee leye leke nce megKe-Meeefvle mes keesmeeW otj
138
(LJ-5)
jnWies~ peerJeve kee mJemLe efJekeeme oesveeW kes mecevJee Hej ner DeJeueefcyele nw~ leYeer efJe%eeve Yeer nceejs efueS Jejoeve efme nesiee Deewj leYeer
nce meieJe& ken meJeWies
``jmeJevleer Yet kes cevegpe kee ese,
en veneR efJe%eeve keg, Deeivese''~
3. meeefnle Deewj meceepe
-[e@. megOeerv kegceej

`meeefnle' keer Heneeve nwmeefnleme YeeJe meeefnleced~ `meefnle' Meyo kes oes DeLe& efkeS peeles nQ(1) meeLe nesvee Deewj (2)
efnle kes meeLe nesvee~ `meeLe nesvee' kee DeLe& nwMeyo Deewj DeLe& kee meeLe nesvee~ meeefnlekeej meceepe ceW jnkej pees keg Devegketue ee
Heefleketue DevegYeJe HeeHle kejlee nw, Gmekees meeLe&ke MeyoeW ceW Jekele kejlee nw~ meeefnle leYeer meeLe&ke neslee nw, peye Gmekes Meyo efkemeer
DeLe& kee yeesOe kejeSB~ efpeme meeefnle ceW DeLe& keer efpeleveer ienjeF& nesieer, Jen meeefnle Glevee ner HeYeeJekeejer Deewj Decej nesiee~ `meeefnle'
kee otmeje DeLe& nwefnle kes meeLe nesvee~ èfnle' kee DeLe& nwkeueeCe~ Fmekee DeLe& en ngDee efke meeefnle keer meeLe&kelee kesJeue Meyo
Deewj DeLe& kes Gefele mecevJee Deewj HekeeMeve ceW veneR nw, Gmekes eje Jeefkele Deewj meceepe kee keueeCe Yeer nesvee eeefnS~ meceepe-keueeCe
keer YeeJevee mes efueKee ieee Meyo-DeLe&cee meeefnle ner efejbpeerJeer neslee nw~ efpeme meeefnle ceW keueeCe keer YeeJevee veneR nesleer, Jen kesJeue
Jeeipeue neslee nw, DemLeeeer neslee nw~
`meeefnle' kes Fme efJeMues<eCe mes en mHe< nes peelee nw efke meeefnle meceepe kes Yeerlej Hewoe neslee nw Deewj Gmeer mes Gmes Hees<eke
leJe efceueles nQ~ meceepe cebs jnkej meeefnlekeej megKe-ogKeelceke HeefjefmLeefleeeW Deewj IeveeDeeW mes petPelee nw~ GvnW osKelee ee megvelee nw~
Jen meeceeve-peve mes DeefOeke mebJesoveMeerue neslee nw, FmeefueS Heleske HeefjefmLeefle ee Ievee kees DeefOeke met#celee mes ienCe kej Gmekeer
len ceW Iegme peelee nw, efHej DeHeveer met#ce mebJesovee kees DeHeves meeefnle ceW cete& He oslee nw~ uesKeke DeHeves meceepe kee ceefmle<ke Deewj
cegKe oesveeW neslee nw~ ceefmle<ke kee keee& nwienCe kejvee, efevleve kejvee Deewj efevleve kees Jekele kejves kees Hesefjle kejvee~ meeceeve peve
lees DeHeveer HeefleefJeee kees cegKe mes Heke kejkes Meevle nes peelee nw, uesefkeve uesKeke DeHeveer keuece mes DeHeveer HeefleefJeee kees Heke kej
DeelceeefYeJeefkele kees meceepe keer DeefYeJeefkele yevee oslee nw~ Gmekeer meYeer jeveeSB keueceye neskej meceepe keer jeveeSB yeve peeleer nw~
cegKe mes kener ieF& yeele nJee nes peeleer nw, uesefkeve efueKeer ieF& yeele meceepe keer Oejesnj yevekej peerefJele jnleer nw~
meeefnle meceepe kee oHe&Ce neslee nw~ egie kee IeveeeJe meeefnle kees HeYeeefJele kejlee nw~ efkemeer Yeer meeefnle kee Fefleneme
G"ekej osKe ueerefpeS, DeeHe HeeeWies efke mecekeeueerve IeveeeJeeW Deewj HeefjefmLeefleeeW ves DeHeves mecee kes meeefnle kees Hetjer lejn mes HeYeeefJele
efkeee nw~ GoenjCe kes efueS efnvoer-meeefnle kee Fefleneme osKe ueerefpeS~ efnvoer-meeefnle kee pevce Oece& Deewj Yeesie kes yeere ngDee Lee~
Gme keeue ceW Ske Deesj veeLe-efmeeW leLee pewve keefJeeeW keer Jewjeie-YeeJevee meeefnle ceW cegKeefjle nes jner Leer, lees otmejer Deesj MeemekeeW keer
jeie-YeeJevee Gvekes Deeefele keefJeeeW keer HeMebmee HeeHle kej jner Leer~ Yeefkelekeeue ceW mevle keefJeeeW ves DeHeves meceepe keer pees yeefKeee GOes[er
nw, Gmemes Helee euelee nw efke lelkeeueerve meceepe DevOeefJeMJeeme, ef{eeW, peeefle-kegue kes Denbkeej, nerveYeeJe Deeefo otef<ele ceveesJe=efeeeW
ceW peke[e ngDee Lee~ mevleeW ves Gme peke[ kees {eruee kejves kee Hetje Heelve efkeee~ jeceYekele keefJeeeW ves Yeer DeHeves mecee kes meceepe keer
efiejeJe keer YejHetj efveboe keer Deewj Gmes "erke jen Hej ueeves kes efueS DeeoMe&egkele keeJeeW keer jevee keer~ jereflekeeueerve meeefnle DeHeves
139
(LJ-5)
mecee kes meceepe, jepeveerefle Deewj Meemeve keer iCelee kee Heefjeeeke nw~ Debiespeer jepemeee eje Hesefjle veF& jepeveerefle, efMe#ee-veerefle Deewj
meeefnle kes HeuemJeHe Yeejleere meeefnlekeejeW ceW veF& eslevee kee HeYeeJe efoKeeF& He[lee nw~ Yeejlesvog ceW Jeerj, Yeefkele Deewj e=bieej jme
kes { ceeie& kes mLeeve Hej veF& keeJe-eslevee kes oMe&ve nesles nQ~ HejcHeje keer eHe ueskej Yeer Fme egie kes keefJeeeW ceW oemelee kes Heefle
efJeesn, DebiespeeW keer ocevekeejer veerefleeeW kes Heefle DeeJeesMe, peve-peeiejCe kee meodHeelve, meeefnefleke #es$e ceW vees YeeJe-yeerpeeW kees yeesves kee
Glmeen efoKeeF& He[lee nw~ Yeejlesvog egie kes YeeJe-yeerpe efJesoer-egie ceW HeuueefJele ngS Deewj Hemeeo-egie ceW Hegef<Hele~ mecemeeefeke IeveeeJeeW
mes petPeles ngS Fme keeue kes keefJeeeW ves DeHeves ieewjJeMeeueer Deleerle Deewj DeeoMe&egkele egieHeg<eeW kees mcejCe kej meeefnle-jevee keer nw~
meeefnle kes DeOeeve mes ncekees peneB Ske Deesj Deevevo efceuelee nw, JeneB otmejer Deesj Gmekes pevcemLeeve keer meYelee, mebmke=efle,
Yee<ee, jnve-menve Deeefo kee Heefjee Yeer efceue peelee nw~ Ske Hekeej mes meeefnle DeHeves mecee kee Fefleneme neslee nw~ Fme Fefleneme ceW
keuHevee DeJeMe nesleer nw, uesefkeve GmeceW efveefnle mele mecee kee mele neslee nw~ meceepe ceW pees keg Ieefle nes jne nw ee Ieefle nes
mekelee nw, meeefnlekeej Gmeer kees DeHeves meeefnle ceW mJej oslee nw~ pees meeefnle meceepe mes peg[e veneR neslee, meceepe keer DeJensuevee kejlee
nw, Jen Deeies euekej mJeeb GHesef#ele nes peelee nw~
meeefnle Deewj meceepe kes HeejmHeefjke mecyevOeeW kees ueskej efJeeveeW ceW oes Jeie& yeve ieS nQ~ Ske Jeie& meeefnle keer keueelcekelee
kees HecegKelee oslee nw Deewj kenlee nw efke keuee, keuee kes efueS nesveer eeefnS meceepe mes Gmekee keg uesvee-osvee veneR nw~ otmeje Jeie& meeefnle
kees meceepe kes Heefle Gejoeeer ceevelee nw Deewj kenlee nw efke meeefnle meceepe kes efueS neslee nw~ Henuee Jeie& `keueeJeeoer' kenueelee nw~
keueeJeeoer meeefnlekeej Ske Hekeej mes JeefkeleJeeoer nw~ Jes Jeefkele kees meceepe mes THej mLeeve osles nQ FmeefueS Gvekeer YeeJevee Deewj
DeefYeJeefkele Hej efkemeer Hekeej kee efveev$eCe mJeerkeej veneR kejles~ JeemleJe ceW Fme Hekeej keer efJeeejOeeje Debiespeer meeefnle keer Jeefkeleefve<"
mebmke=efle keer osve nw~ Jeefkele meceepe keer FkeeF& nw, Gmekee Ske Debie nw~ meceepe kes efyevee Gmekee keesF& JeefkelelJe veneR nw~ efpeme Hekeej
Mejerj kes meYeer Debie ceefmle<ke kes efveev$eCe ceW jnkej keee& kejles nQ, Gmeer Hekeej Jeefkele kees meceepe keer JeJemLee yeveeS jKeves kes efueS
efveev$eCe ceW jnvee ner He[siee~ meeefnlekeej eefo meceepe keer GHes#ee kej meeefnle-jevee kejlee nw, lees Deeies euekej Gmekee meeefnle
MetveeueeHe kenuee mekelee nw~ meceepe kees ef< cebs jKekej efueKee ieee meeefnle meceepe eje Deeoj Heelee nw~ Ssmee meeefnle Decej neslee
nw~ meceepe meeefnlekeej kees megj#ee, Yeespeve, Jem$e, DeeJeeme Deeefo keer megefJeOeeSB oslee nw, leYeer meeefnlekeej kees keuHevee-ueeske ceW efJeejCe
kejves, meeseves Deewj kenves-efueKeves keer HesjCee Deewj megefJeOee efceueleer nw~ meeefnle meceepe mes kekej peerefJele veneR jn mekelee~
meceepe mes Hees<eCe Heekej meeefnle Heew{eJemLee HeeHle kejlee nw Deewj DeHeveer Heew{lee kee ueeYe meceepe kees oslee nw~ kesJeue meceepe
ner meeefnle kees HeYeeefJele Deewj Hesefjle veneR kejlee, meeefnle Yeer meceepe kees HeYeeefJele Deewj Hesefjle kejlee nw~ nce ueesieeW kees en kenles
ngS megveles nQ efke Ieefee meeefnle cele He{es, Dee meeefnle He{es~ Fme keLeve kes Heers en leLe efHee nw efke pewmee meeefnle nce He{Wies,
Jewmee ner HeYeeJe nce ienCe kejWies~ Gece meeefnle nceejs efJeeejeW kees Hele#e DeLeJee DeHele#e He mes Gece yeveelee nw Deewj Ieefee meeefnle
nceejs efJeeejeW Deewj JeefkelelJe kees oes<eebs mes Yej oslee nw~ Deeefokeeue kee DeefOekeebMe JeerjkeeJe Deewj jereflekeeue kee DeefOekeebMe e=bieej keeJe
Fmeer keejCe efvebefole ngDee, keeeWefke Gmecebs meceepe kes efueS keesF& DeeoMe& veneR nw~ Gvecebs MeemekeeW keer pej (Oeve) Deewj pees keer Jeemevee
kees Ye[keeves keer HeJe=efe ner HecegKe nw~ Fvekes efJeHejerle Yeefkele keeJe ves meceepe megOeej kes pees Heelve efkeS, Gve Heelveebs kes keejCe Jes
keefJe meceepe keer ee kes Hee$e yeves~ efJeMJe keer keF& JeebefleeeB meeefnlekeejeW keer keuece mes GHepeer nQ Deewj Gme keuece ves keF& osMeeW kes
Fefleneme yeoue [eues nQ~ Ske yengle Heefme Gefkele nwpeneB ve HengBes jefJe, JeneB HengBes keefJe~ keefJe DeHeveer efJeue#eCe HeefleYee, keuee#ecelee, efJeeej-ef< Deeefo kes meneesie mes pees meeefnle jelee nw, Jen Decej neslee nw~ Ssmee meeefnle Heleske Jeefkele kes efJeeejeW kees
yeouekej meceepe kees yeoue [euelee nw~ me Deewj Heebme keer JeebefleeeW kes Heers yengle mes meeefnlekeejeW kee neLe jne nw~ Ske osMe kee
Oece& Yeer meeefnle kee Deeee ueskej efJeMJeOece& yeve peelee nw~ yeew Oece& kees ner ueerefpeS~ yeew meeefnle kes HewueeJe ves DeeOes efJeMJe kees
140
(LJ-5)
yeew yevee efoee~ cegefmuece DeeJeceCekeeefjeeW ves Yeejleere peveceeveme kees leueJeej keer veeske mes peerlevee eene, lees Gmekee HeeflejesOe Yeer ngDee,
uesefkeve metHeer-meeefnle ves DeHeves Hesce-jme mes meyekees efJeYeesj kej JeMe ceW kej efueee~ veerefle kes ceess-ceess HeesLeeW ves Yeejleere peveceeveme Hej
Jen HeYeeJe veneR [euee, pees leguemeer kes `jeceeefjle ceeveme' ves [euee nw~ leguemeer ves Yeejleere meceepe kees efpeme jemles Hej eueeves kee mJeHve
osKee, Gme mJeHve kees `ceeveme' kes DeeoMe& Hee$e, HeefjJeej leLee meceepe kes He ceW meekeej kej efoee~ Deepe Yeer Heleske Yeejleere jecejepe
kes mJeHve osKelee nw~
meeefnle keer Fme Meefkele kees Heneevekej ner meYeer osMe DeHeves-DeHeves otleJeemeeW kes eje He$e-Heef$ekeeSB HekeeefMele kejles nQ~
meeefnle keer Fme meeceeefpeke Meefkele kes keejCe ner meeefnlkeejeW kees `Kejeroves' kes Heelve Yeer mejkeejer Deewj iewj-mejkeejer mebie"veeW eje
efkeS peeles jnles nQ~
meeefnle Deewj meceepe DeHeves DeeHemeer mecyevOeeW kes keejCe peerefJele jnles nQ~ Ske-otmejs mes kekej oesveeW kee peerefJele jnvee keef"ve
nes peelee nw~ meeefnle meceepe kes YeeJeesodieejeW kees HekeeefMele kejlee nw, meeLe ner GvnW efveeefv$ele Yeer kejlee nw~ mebmke=le ceW Ske Mueeske
nw, efpemekee DeLe& nw efke meeefnle Helveer keer lejn GHeosMe oslee nw lees meceepe Heefle nw Deewj meeefnle Helveer~ oesveeW keer meee Ske-otmejs
Hej efveYe&j nw~ meceepe Heefle keer lejn meeefnle kee Heeueve-Hees<eCe kejlee nw Deewj meeefnle Helveer keer lejn meceepe kees "erke jen Hej eueeves
kee Heelve kejlee jnlee nw~ yeeyet iegueeyejee kes MeyoeW ceW `nceeje meeefnle nceejs meceepe kee Heefleefyecye neslee nw, Jen Gmekee efveeeceke
Deewj Gvveeeke Yeer nw~
4. veeer efMe#ee-veerefle
-[e@. jeceHekeeMe
efMe#ee efkemeer Yeer osMe kes efJekeeme kee cetue DeeOeej nw~ je<^ keer Heieefle Deewj JeJemLee cebs efMe#ee kee cenJeHetCe& eesieoeve jnlee
nw~ efMe#ee kee DeefYeHeee kesJeue mee#ejlee (De#ej-%eeve) DeLee&led He{vee-efueKevee cee$e veneR nw, DeefHeleg efJeefYevve efJe<eeeW Deewj peerJeve kes efJeefYevve
#es$eebs kes mecyevOe ceW Hetjer peevekeejer HeeHle kejvee nw~ Fmekes Deefleefjkele, Deveske Hekeej kes %eeve-efJe%eeve keer HeeefHle Yeer efMe#ee ceW meefcceefuele
nw peye nce èfMe#ee-veerefle' keer yeele kejles nQ lees Gmekee DeefYeHeee en nw efke nce DeHeveer veeer Heer{er DeLee&led osMe kes YeeJeer veeieefjkeeW
kees efkeme Hekeej kes %eeve-efJe%eeve mes mece= kejvee eenles nQ~ Gme %eeve-efJe%eeve kes DeOeeve mes nceejs egJee-Jeie& kes peerJeve cebs keee `veeeHeve'
DeeSiee DeLeJee keewve-meer efJeMes<elee Gmekes Deeeej-efJeeej Deewj JeJenej ceW peg[ peeSieer~ meyemes DeefOeke meeseves Jeeueer yeele en nw efke
Jen efMe#ee Ske veeieefjke (Jeefkele) Deewj je<^ (meceepe) kes yeere efkeme Hekeej mecevJee-mesleg (oesveeW kees pees[ves Jeeueer ceeOece) yeve HeeSieer~
Fve meYeer HeMveeW kee efMe#ee-veerefle mes DeefveJeee& mecyevOe nw Deewj Fmeer HeefjHes#e cebs `veF& efMe#ee-veerefle' Hej efJeeej kejvee Gefele nw~
eneB, `veeer' efJeMes<eCe Hej Yeer efJeeej kej uesvee GHeegkele nesiee~ `veeer' kee DeefYeHeee en veneR efke FmeceW keg Ssmee `veee'
nw pees Henues Lee ner veneR~ Fmekee DeefYeHeee nw efke Henues mes keg efYevvenceejs peerJeve, meceepe Deewj je<^ keer mecekeeueerve yeoueleer ngF&
HeefjefmLeefleeeW leLee DeeJeMekeleeDeeW kes DevegHe meeLe&ke efme nesves Jeeueer efMe#ee-veerefle~ meb#esHe ceW, Jele&ceeve efmLeefle kes Devegmeej Ske yeoues
ngS He ceW leweej keer ieF& efMe#ee-JeJemLee kee veece ner `veeer' efMe#ee-veerefle nw~
efpeme `veeer efMe#ee-veerefle' keer Deepe efJeMes<e eee& nw Gmekeer Iees<eCee Yeejle kes lelkeeueerve HeOeeveceb$eer ves meved 1986 F&. ceW
keer Leer~ Fme `veeer efMe#ee-veerefle' kes efJeefYevve GuuesKeveere HenuegDeeW kee efJeJeseve kejves mes Henues, Fmemes HetJe& Heeefuele efMe#ee-Heefle Hej
141
(LJ-5)
Ske vepej [eue uesvee GHeegkele nesiee~ Heeeerve mecee ceW Deewj ceOe egie leke èfMe#ee' kee DeefYeHeee LeeYee<ee kee %eeve~ mebmke=le, efnvoer
ee Deve keg Yee<eeDeebs keer peevekeejer ner èfMeef#ele' Jeie& keer Heneeve Leer~ efJeefYevve efJe<eeeW kes efJeMes<e %eeve kes Deeoeve-Heoeve keer JeJemLee
yengle kece Leer~ eeefHe veeueboe, le#eefMeuee pewmes Gve Heeeerve efJeMJeefJeeeueeeW kee DeefmlelJe Yeer Gme mecee Lee, peneB peesefle<e, JeekejCe,
ieefCele leLee DeLe&Meem$e kes mecyevOe ceW yengle Gekeesef keer efMe#ee Heoeve keer peeleer Leer, leLeeefHe Gve efJeMJeefJeeeueeeW kee #es$e meerefcele Lee
Deewj keg efJeMes<e Jeie& ner Gmemes ueeYe G"e Heeles Les~ Deece pevelee lees Heee efvej#ej jnleer Leer ee mLeeveere Oece&-kesveW ceW Yee<ee-%eeve
keer DeewHeeeefjke DeeJeMekelee Hetjer kejkes ner mebleg< nes peeleer Leer~ Flevee DeJeMe nw efke Heeeerve mecee ceW Heeefuele meerefcele efMe#ee-JeJemLee
cebs Yeer peerJeve kes yengcegKeer efJekeeme kes meeLe ceeveefmeke Deewj vewefleke peerJeve-cetueeW kes efJekeeme keer Deesj Heee&Hle Oeeve efoee peelee Lee~
GvveermeJeeR Meleeyoer mes (Yeejle Hej DebiespeeW kes Meemevekeeue ceW) efMe#ee kesJeue veewkejer mes peg[ ieeer Leer~ ueesie DeHeves yeeeW kees
efJeeeuee cebs ve Yespeves kee Skecee$e ener je-jeee keejCe yelee osles Les efke `nceW veewkejer lees kejeveer veneR nQ'~ Hejvleg Gme Debiespeer {bie
keer, Debiespeer HeOeeve efMe#ee-Heefle ceW, efJeefYevve Yee<eeDeeW kes meeLe-meeLe ieefCele, Yetieesue, Fefleneme Deeefo Deveske Deve efJe<eeeW kes DeOeeve
kee Yeer HeeJeOeeve Lee, Yeues ner nj efJeeeLeea kes peerJeve kes JeeJeneefjke HenuegDeeW mes Fve efJe<eeeW kee keesF& meerOee mecyevOe veneR Lee~ Fmekee
GsMe kesJeue `veewkejer' Heevee Lee, èfMeef#ele kenueevee' Yej Lee~ peerJeve Deewj meceepe kes efJekeeme ceW Fme efMe#ee-Heefle keer keesF& jeveelceke
Yetefcekee veneR Leer~
yeermeJeeR Meleeyoer kes HetJee&& cebs mJeeOeervelee-Deevoesueve kes oewjeve peneB Deve keF& efJe<eeeW kes mecyevOe ceW mJeosMeer ef<keesCe
Hej yeue efoee peeves ueiee, leye efMe#ee-JeJemLee ceW Yeer osMe keer DeeJeMekelee kes Devegmeej HeefjJele&ve kee mebkeuHe Jekele efkeee ieee~ Fme
efoMee ceW je<êfHelee cenelcee ieeBOeer ves meyemes DeefOeke efevleve efkeee~ GvneR keer Henue Hej yegefveeeoer efMe#ee-Heefle keer MegDeele ngF& efpemekee
cegKe efJeeej-met$e Lee`keee& eje efMe#ee' DeLeJee `Kesue eje efMe#ee'~ cenelcee ieeBOeer ves efMe#ee kee mecyevOe JeJemeee Deewj jespeieej
mes pees[ves Hej yeue efoee~ Jes nj efJeeeuee cebs Kesleer, lekeueer, eKex Deewj yegveeF&-jbieeF& Deeefo kes He#eHeeleer Les~ meved 1947 F&. ceW Yeejle
kes mJeleb$e nes peeves kes HeMeeled Deveske mLeeveeW Hej ieeBOeer peer eje HemleeefJele efMe#ee-veerefle kees keee&He osves kes efueS keF& `yesefmeke efJeeeuee'
Keesues ieS~ es efJeeeuee DeefOekelej HeeFcejer ke#eeDeeW leke ner meerefcele jns~ keneR-keneR Dee"JeeR ke#ee DeLee&led efceef[ue mlej kes mketueeW ceW
Yeer Fme `yegefveeeoer efMe#ee Heefle' kee efJemleej ngDee efkevleg Fmemes THej keer efMe#ee (neF& mketueeW Deewj kee@uespeeW cebs oer peeves Jeeueer
efMe#ee) kee {eBee JeneR jne pees Debiespeer Meemeve keeue ceW Lee~ Fme Hekeej veeer yegefveeeoer efMe#ee kes meejs GsMe Deewj mebYeeefJele ueeYe
Hegjeves {jx keer TBeer efMe#ee kes HeJeen ceW efJeueerve nesves ueies~
meved 1953-54 F&. ceW Yeejle mejkeej ves efMe#ee-Heefle Hej meceie He mes efJeeej kej Gmecebs GHeegkele megOeej ueeves kes GsMe
mes Ske Deeeesie kee ie"ve efkeee~ Gme Deeeesie keer efmeHeeefjMe Hej HeeFcejer efMe#ee eewLeer mes ye{kej HeeBeJeer leke Deewj efceef[ue kes yeeo
keer Ge efMe#ee omeJeeR keer yepeee ieejnJeeR ke#ee leke kej oer ieF&~ neF& mketue (Ge efJeeeuee) Deye neej meskesb[jer ee Gelej
efJeeeuee yeve ieS~ keg vees efJe<eeeW keer efMe#ee osves kes keee&Jece Yeer Meg ngS~ efkevleg ve lees efJeeeueeeW cebs DeOeeHeve Deewj Hejer#eeHeefle ceW keesF& HeefjJele&ve ngDee leLee ve ner efMe#ee kee mecyevOe meerOes peerJeve mes peg[ Heeee~ meyemes DeefOeke ogKe keer yeele en jner efke
Fme lejn kes HeeBeJeer leke kes HeeFcejer mketue Deewj ieejnJeeR leke kes neej mesJeW[jer mketue efouueer Deewj keg ner Deve veiejeW ceW mLeeefHele
nes HeeS~ osMe kes DeefOekeebMe #es$eeW ceW Jener Hegjeveer efMe#ee-Heefle kee ner {je& euelee jne~ efHej jepeeW ceW omeJeeR kes yeeo oes Je<e& leke
keer efMe#ee osves Jeeues `FCj kee@uespe' mLeeefHele ngS Deewj Gmekes yeeo oes Je<e& Deewj efMe#ee oskej yeer.S. mlej kes ef[ieer kee@uespe Kegues~
Fme Hekeej Hetjs osMe ceW efMe#ee kes mlej Hej Ske Demeceevelee-meer Hewue ieF&~ keneR oes Je<e& Deewj keneR leerve Je<e& kes mveeleke-Hee"deJece eueles
jns~ Fme efMe#ee-Heefle kee GsMe Jener `veewkejer' Heevee ee ef[ieer HeeHle kejvee ner yevee jne~ JeeJemeeefeke efMe#ee (Fvpeerefveejer, [e@kejer
Deeefo keer efMe#ee) keer Deueie mes JeJemLee DeJeMe keer ieF& Hej Gmekee #es$e Delevle meerefcele jne~
142
(LJ-5)
efMe#ee-veerefle keer GHeeg&kele Demeceevelee SJeb DeJeJemLee kes mecyevOe ceW Yeejer Demevlees<e osKekej meved 1964 F&. ceW efMe#ee-cev$eeuee
ves Ske Deve efMe#ee-Deeeesie kee ie"ve efkeee~ Fme Deeeesie ves meved 1966 F&. ceW DeHeveer efmeHeeefjMeW Hemlegle keeR, efpevnW meved 1968 F&.
ceW mebmeo ves mJeerke=efle Heoeve kej oer~ efkevleg efJeefYevve keejCeebs mes es efmeHeeefjMeW kesJeue HeeFueeW ceW ner oyeer jneR~ Devle ceW, pegueeF& 1975
F&. ceW Meg nesves Jeeues me$e mes FvnW JeJenej-He osves keer MegDeele ngF&~ Fve efmeHeeefjMeW kes Devegmeej 10+2+3 keer efMe#ee-HeCeeueer ueeiet
ngF&~ Fvekes Devegmeej efJeeeueeer efMe#ee oes mlejebs ceW yeB ieF&~ omeJeeR leke meskesC[jer Deewj yeejnJeeR ke#ee leke neej mewkeC[jer DeLee&le
efJeeeueeer efMe#ee DeefveJeee& kej oer ieF&~ yeeo kes oes Je<eeX keer DeLee&le ieenjJeeR-yeejnJeeR ke#ee keer efMe#ee kees JeJemeee Deewj lekeveerkeer
ef< mes efJeefYevve JeieeX ceW yeeB efoee ieee~ Ske Jeie& Yee<ee leLee keuee mes mecyeefvOele nw~ otmeje efJe%eeve-Jeie& nw Deewj leermeje JeeefCepe
Jeie&~ Fvekes Deefleefjkele keg efJeeeueeeW ceW keg Deve Jeie& Yeer megPeeS ieS~ omeJeeR GeerCe& kejves Jeeues efJeeeLeea FveceW mes efkemeer Ske Jeie&
kee egveeJe kej mekeles Les~ Fmeer Hekeej mveeleke-Hee"deJeceebs cebs Yeer keg HeefjJele&ve kej, FveceW veS efJe<eeeW kee meceeJesMe efkeee ieee~
GoenjCele Henues yeer.S. ceW Yee<ee, ieefCele, Fefleneme Deeefo keer YeeBefle JeeefCepe Yeer Ske efJe<ee Lee~ Deye yeer.kee@ce. kes Devleie&le kesJeue
JeeefCepe keer efMe#ee kee HeeJeOeeve efkeee ieee~ Fmekes Deefleefjkele kee@uespe-efMe#ee leerve Je<eeX keer kej oer ieF&~ Fme Hekeej 10+2+3 keer
efMe#ee-Heefle Meg ngF&~ Gmes Yeer keg ner jepeeW ceW ueeiet efkeee pee mekee~ mejkeej SJeb efMe#ee-Meeefm$eeeW kes yeej-yeej Deeien kejves Hej,
meved 1986 ceW keg Deve jepeeW ves Yeer Fmes ueeiet efkeee~
Fme mebef#eHle efJeJeseve mes mHe< nw efke meved 1986 F&. leke Deveske Hekeej keer efMe#ee-HeCeeefueeeW kes Heeesie nesles jns efkevleg Jes
kesJeue `HeCeeefueeeB LeeR, veerefle veneR~ GveceW kesJeue Hejer#ee kes efJe<eeeW leLee efMe#ee kes Je<eeX ceW Hesj-yeoue neslee jne, efkevleg efkemeer Ske
meJe&ceeve `je<êre veerefle' kee efveOee&jCe ve nes mekee~ ve lees efMe#ee kees Hetjer lejn jespeieej Deewj JeJemeee mes pees[e ieee Deewj ve ner peerJeve
kes yengcegKeer efJekeeme kes Devegketue Gmes GHeeesieer yeveeee ieee~ meyemes ye[er yeele en jner efke en efMe#ee-Heefle Gejesej cenBieer nesleer
eueer ieF&~ kesJeue keg ner Jeie& Fmekee ueeYe G"e mekeles Les~ Fme Hekeej keer efJeefYevve DemeceeveleeSB leLee $egefeeB otj kejkes, Hetjs je<^
ceW Ske Ssmeer efMe#ee-veerefle keer DeeJeMekelee Leer pees nj ef< mes HetCe& leLee meyekes efueS megueYe Deewj GHeeesieer nes~ Fmeer yeele kees Oeeve
ceW jKeles ngS meved 1986 F&. ceW Yeejle kes HeOeeveceb$eer ves `veeer efMe#ee-veerefle' keer Iees<eCee keer~
Fme veeer efMe#ee-veerefle keer Deveske yeeleW Oeeve osves eesie nQ
peerJeve Deewj efMe#ee kee meerOee-mecyevOeveeer efMe#ee-veerefle keer meJe&HeLece GuuesKeveere efJeMes<elee en nw efke FmeceW Henueer
yeej efMe#ee kees meerOes peerJeve kes meeLe pees[ves kee Heeeme efkeee ieee nw~ Fmeer efJeeej mes HeOeeveceb$eer keer Deesj mes mecyeefvOele cev$eeuee kee
veece yeouekej `ceeveJe mebmeeOeve SJeb efJekeeme cev$eeuee' jKe efoee ieee~ Fmemes Ske lees efMe#ee kees ceeveJe-peerJeve kes Deve HenuegDeeW
mes pees[ves keer OeejCee Heg< ngF& leLee otmejs, efMe#ee-veerefle kes efJekeeme ceW efJeefYevve mebmeeOeveeW DeLee&led mejkeejer-De&mejkeejer Deewj iewj-mejkeejer
meneelee meesleeW keer GHeueefyOe megueYe nes ieF& nw~ Fmeer cev$eeuee ceW meeefnle-mebmke=efle Deewj Yee<ee-efJekeeme Deeefo kee meceeJesMe nesves mes efMe#ee
kee #es$e Heee&Hle efJekeefmele nes ieee~
SkeHelee `veeer efMe#ee-Heefle' keer otmejer HecegKe efJeMes<elee nw~ Fme veerefle-Iees<eCee cebs Fme yeele Hej efJeMes<e yeue efoee ieee
nw efke mecetes osMe ceW Ske {bie mes efMe#ee oer peee DeLee&led meejs osMe kes efJeeeuee 10+2 ke#ee leke neW Deewj ceneefJeeeueeeW ceW meJe&$e
Ske-mee leerve Je<eeae Hee"deJece nes~
yegefveeeoer mlej ceW megOeej Fme efMe#ee-veerefle keer Ske Deve efJeMes<elee nw~ Hegjeveer efMe#ee-Heefle ceW Gelece %eeve-efJe%eeve SJeb
lekeveerke-mecyevOeer efMe#ee keer JeJemLee kesJeue ye[s kemyeeW ee veiejeW cebs GHeueyOe Leer~ veeer efMe#ee-Heefle ceW yegefveeeoer mlej Hej nj ieeBJe
ceW kece-mes-kece Ske efJeeeuee keer JeJemLee DeefveJeee& yeleeF& ieF& nw~ nj efJeeeuee ceW kece-mes-kece oes kecejs neWies efpeveceW nj ceewmece kes
Devegmeej efJeeeefLe&eeW kes yew"ves leLee He{ves-efueKeves keer megefJeOee nesieer~ nj efJeeeuee ceW kece-mes-kece oes DeOeeHeke DeJeMe neWies~ Fme yeele
143
(LJ-5)
Hej efJeMes<e efveiejeveer jKeer peeSieer efke ieeBJe-osnele kes keeceieejeW Deewj efHe[s Jeie& kes yees efJeeeuee ceW HeJesMe uesves kes yeeo, He{eF& yeere
ceW ve es[ oW~ He{eF& yeere ceW es[ osves kes Jeemleefkeke keejCeeW kee Helee ueieekej, GvnW otj kejves kee Heeeme efkeee peeSiee~ Fme ef<
mes ieeBJeeW ceW Heew{ efMe#ee kees efJeMes<e ye{eJee efoee peeSiee Deewj nj efMeef#ele egJeke kees Fme yeele kes efueS Hesefjle efkeee peeSiee efke Jen
nj DeefMeef#ele Jeemke kees mee#ej yeveeves kes efueS keg mecee DeJeMe os~
DeeOegefveke meeOeveeW kee Heeesie kejves Hej veeer efMe#ee-veerefle ceW efJeMes<e yeue efoee ieee nw~ DeekeeMeJeeCeer, otjoMe&ve Deewj
kecHetj Deeefo eje efJeeeefLe&eeW kees efJeefYevve efJe<eeeW kee mejue Deewj jeseke {bie mes %eeve kejeves keer eespevee Fme efMe#ee-veerefle kee efJeMes<e
iegCe nw~ Fmemes Henues DeekeeMeJeeCeer Deewj otjoMe&ve ceW pees Lees[s-yengle Mewef#eke keee&Jece Hemeeefjle nesles jns nQ, Gvekee #es$e kesJeue
efouueerpewmes keg ceneveiejeW leke ner meerefcele jne nw~ Deye veeer efMe#ee-veerefle ceW kene ieee nw efke osMe kes meYeer DeekeeMeJeeCeer Deewj
otjoMe&ve-kesveW mes Ske-mee Mewef#eke keee&Jece Ske meeLe Ske ner mecee Hej Hemeeefjle efkeee~ Fmemes peneB efMe#ee ceW SkeHelee kee iegCe
DeeSiee, JeneR osMe keer YeeJeelceke Skelee ceW Yeer meneelee efceuesieer~ DeekeeMeJeeCeer Deewj otjoMe&ve kes GHeeesie mes yeeueke-yeeefuekeeDeeW ceW
efMe#ee kes Heefle efe ye{sieer ner, meeLe ner efJeeeuee ceW He{eS ieS efJe<eeeW keer veS-veS {bie mes DeeJe=efe nes peeves kes keejCe, Gvekes %eeve
ceW Yeer Je=ef nesieer~ Fme Hekeej Deye efMe#ee kesJeue èfJeeeuee keer eejoerJeejer' leke meerefcele veneR jnsieer, DeefHeleg Iej-Iej ceW Mewef#eke JeeleeJejCe
leweej nesiee Deewj mejkeej leLee meceepe-oesveeW Fmemes peg[ peeeWies~
kesvere efJeeeueeeW kees Heeslmeenve osvee Yeer Fme veeer efMe#ee-veerefle keer Ske HecegKe efJeMes<elee nw~ eeefHe osMe kes ye[sye[s veiejeW ceW Henues mes ner kesvere efJeeeuee nQ efpeveceW Ske-mee Hee"deJece He{eee peelee nw, leLeeefHe Ske lees Gvekeer mebKee kece nw
otmejs, GveceW Ske-pewmeer megefJeOeeSb veneR nQ~ veeer efMe#ee-veerefle kes Devleie&le, osMe kes nj efpeues ceW kece-mes-kece Ske kesvere efJeeeuee DeJeMe
Keesueves keer JeJemLee nw~ yeeo ceW Deve ye[s veiejeW leLee DeefOeke Deeyeeoer Jeeues kemyeeW ceW Yeer kesvere efJeeeuee Keesueves keer eespevee nw~
HeefleYee keer Keespe veeer efMe#ee-veerefle kee HecegKe GsMe nw~ osMe ceW Deveske HeefleYeeMeeueer yees, HejcHejeiele Deewj DeewHeeeefjke
efMe#ee-Heefle kes keejCe DeHeveer efJeefMe< eesielee kee efJekeeme veneR kej Heeles~ Ssmes HeefleYeeJeeve efJeeeefLe&eeW kes efueS efpeuee-mlej Hej
`veJeesoe efJeeeuee' mLeeefHele kejves keer eespevee yeveeeer ieF& nw~ es Ssmes `DeeoMe& efJeeeuee' (cee@[ue mketue) neWies efpeveceW keg efJeMes<e
mlej keer efMe#ee osves keer JeJemLee nesieer~
Hejer#ee-Heefle ceW HeefjJele&ve keer Deesj Yeer veeer efMe#ee-veerefle ceW Oeeve efoee ieee nw~ Fmekes Devleie&le Hejer#ee keer efJeefOe
Henues keer lejn `Hejer#ee-YeJeve' ceW yew"kej js-jeS Gej efueKeves leke meerefcele veneR nesieer~ efJeeeefLe&eeW kes JeeJeneefjke DevegYeJe kees Yeer
Hejer#ee kee DeeOeej yeveeee peeSiee, FmeerefueS Ge efMe#ee keer kemeewer Yeer kesJeue GHeeefOe veneR nesieer, yeefuke efJeeeefLe&eeW kes JeeJeneefjke%eeve leLee DevegYeJe kees Yeer DeeOeej yeveeee peeSiee~ nj HeleeMeer kee JeeJeneefjke mlej Hej cetueebkeve kejkes ner, Gmes efkemeer Heo, JeJemeee
ee Gelece DeOeeve ceW egveves keer HeefJeee DeHeveeF& peeSieer~ Fmemes Ske lees js-jeS %eeve keer DeJeeJeneefjkelee yeeOee veneR yevesieer
otmejs, efmeHeeefjMeeW Deewj OeesKee-Oe[er kes yeue Hej ner ef[efieeeB Heeves Jeeues JeemleJe ceW eesie Deewj kegMeue HeleeefMeeeW kes DeefOekeej veneR
erve mekesbies~
DeveewHeeeefjke efMe#ee-efJeefOe kees Heeslmeenve veeer efMe#ee-veerefle keer meyemes HecegKe efJeMes<elee nw~ Deye leke kesJeue efveeefcele
mketue-kee@uespeeW ceW Ske efveefMele Deeeg leke kes efJeeeefLe&eeW kees HeJesMe Heeves keer megefJeOee Leer~ pees efJeeeLeea efkemeer keejCeJeMe efveeefcele He
mes mketue-kee@efuepe ceW veneR pee mekeles, DeLeJee efpevekeer Deeeg-meercee kece-ee-DeefOeke nw, ee efpevekes efveJeeme-mLeeve kes Deeme-Heeme Gvekeer
efe Deewj Fe kes Devegketue efMe#ee keer megefJeOee nw ner veneR, Gvekes efueS òtjmLe efMe#ee' (ef[mWme SpetkesMeve), He$eeeej-Hee"deJece,
Kegues efJeeeuee SJeb efJeMJeefJeeeuee eueeves keer eespevee Hemlegle kejkes, meYeer kees efMe#ee kee DeJemej GHeueyOe kejeves kee HeMebmeveere Heeeme
144
(LJ-5)
efkeee ieee nw~ Fve eespeveeDeeW kes Devleie&le, keneR Yeer jnves Jeeues, efkemeer Yeer Deeeg kes egJee Deewj Heew{ peye eenW efkemeer Yeer Hee"deJece
ceW HeJesMe ueskej, Iej yew"s efMe#ee Hee mekesbies~ eeefHe meved 1986 F&. ceW veeer efMe#ee-veerefle keer Iees<eCee mes Henues ner Fme Hekeej keer
DeveewHeeeefjke efMe#ee keer HeefjHeeer eeuet nes egkeer nw Hejvleg veeer veerefle kes Devegmeej Fmes efJeMes<e Heeslmeenve osves keer yeele kener ieF& nw~
HeefjCeecemJeHe osMe ceW Deveske `Keguee efJeMJeefJeeeuee' Kegue jns nQ~ efMe#eeefLe&eeW keer efvejvlej ye{leer mebKee kees ef< ceW jKekej en
eespevee Delevle GHeeesieer efme nes mekeleer nw~
veeer efMe#ee-veerefle kes efJeJeseve mes en lees mHe< nw efke FmeceW osMe keer Deece pevelee kees efMe#ee-mecyevOeer yengle GHeeesieer megefJeOeeSB
GHeueyOe kejeves keer #ecelee nw~ efkevleg Fmekes mecyevOe ceW keg MekeeSB Jekele keer ieF& nQ~ Henueer Mebkee lees en nw efke en veerefle yengle
Keeeaueer efme nesieer~ veS-veS Jew%eeefveke ee Fueskeêsefveke meeOeve yengle cenBies He[les nQ~ Hee"de meeceieer Yeer cenBieer nw~ mejkeej keg meercee
leke ner Kee& kej mekeleer nw~ peye leke Deece pevelee leLee meceepe kes efJeefYevve JeieeX keer FmeceW efe veneR peiesieer Deewj meYeer FmeceW leveceve-Oeve mes meneesie veneR oWies, leye leke FmeceW Hetjer meHeuelee veneR efceue mekeleer~ otmejer Mebkee en nw efke kesvere efJeeeueeeW ee veJeesoe
efJeeeueeeW ceW kesJeue keg efJeMes<e JeieeX kes yees ner HeJesMe Hee mekesbies~ Deece Jeie& lees efHej Jewmes ner jn peeeWies~ Ske Deve Mebkee en
Jekele keer ieF& nw efke Heew{ efMe#ee ee otjmLe efMe#ee kes veece Hej DeOeeve-meeceieer SJeb DeOeeHeke-Jeie& Deeefo keer efveegefkeleeeW ceW Jee
lees yengle nesiee, efkevleg Gmeer DevegHeele mes pevelee kees ueeYe efceue HeeSiee ee veneRen kenvee keef"ve nw~ JeemleJe ceW meYeer MebkeeSB efvejeOeej
nQ~ efkemeer Yeer veS Heeesie kes DeejcYe ceW keef"veeFeeB Deeleer nw, Jee Yeer DeefOeke neslee nw Deewj keneR-keneR DeeMee kes Devegketue legjvle
meHeuelee veneR efceueleer~ Fmekee DeefYeHeee en veneR efke efkemeer veerefle kees ner meoes<e ceevekej es[ efoee peeS~ Fme veeer efMe#ee-veerefle Hej
eefo F&ceeveoejer mes DeeejCe nesiee lees keg Je<eeX yeeo Fmekes HeefjCeece ner Fmekeer GHeeesefielee kee efveCe&e mHe< kej oWies~
5. e$e-Demevlees<e keejCe Deewj meceeOeeve

efMe#ee HeeefHle kes GsMe mes efJeeeuee, ceneefJeeeuee Deewj efJeMJeefJeeeuee ceW HeJesMe uesves JeeueeW kees e$e ee e$ee keer meb%ee
oer peeleer nw~ es efMe#eeueeeW ceW efJeeepe&ve kes meeLe-meeLe peerefJekeeHeepe&ve ceW meneeke %eeve Yeer HeeHle kejvee eenles nQ~ efJeee Deewj peerefJekee
kees Heeves kes GsMe mes GlmeenHetJe&ke Deeves Jeeues Fve e$eeW kees iecYeerj neskej He{eF&-efueKeeF& ceW ueie peevee eeefnS efkevleg yengle yeej Ssmee
nes veneR Heelee~ keg efoveeW yeeo Jes Glmeennerve Deewj efveodosMe mes Yekeles efoKeeF& osves ueieles nQ~ e$e kes He ceW HeJesMe uesles mecee
Gvekeer DeeBKeeW ceW pees eceke Leer, Jen yegPe peeleer nw~ keg e$e DeJeMe meeslmeen efoKeeF& He[les nQ~ Jes efJeeeuee ceW ceewpe-cemleer kes efueS
Deeves Jeeues egJeke-egJeleer nesles nQ, pees efMe#ee Heeves veneR, Iej mes yeenj keer Deepeeo nJee Keeves Deeles nQ~ FvneR ceW keg egJeke-egJeleer Ssmes
Yeer nesles nQ pees lees[-Hees[ keer jepeveerefle mes peg[ peeles nQ, GmeceW ner efe uesves ueieles nQ~ peye-leye lees[-Hees[, n[leeue, ceejHeer kejles
Deewj GC[lee efoKeueeles e$eeW kees osKekej keesF& Yeer efpeccesoej Deewj efJeeejMeerue Jeefkele en meeseves kees cepeyetj nes peelee nw efke Fme
DevegMeemevenervelee kee keejCe keee nw? Fvekes Yeerlej efkeme Demevlees<e kee ueeJee OeOeke jne nw, pees meceepe ceW GLeue-HegLeue GlHevve kej
oslee nw?
meyemes Henues Fve e$eeW keer HeeefjJeeefjke HeefjefmLeefleeeW Hej Ske Keespeer ef< [eueveer eeefnS~ meceepe kes efJeefYevve DeeefLe&ke mecegoee
mes DeeS Fve e$eeW ceW keg lees mecHevve IejeveeW kes nesles nQ, efpevekes meeceves peerefJekeesHeepe&ve keer keesF& mecemee veneR nesleer~ Jes Heee ceewpecemleer kes efueS ee mecee efyeleeves kes efueS efJeeeuee ceW Deeles nQ~ e$eeW kee en Jeie& DeeefLe&ke ef< mes efHe[s e$eeW ceW Deveske kegC"eSB
145
(LJ-5)
Deewj Demevlees<e GlHevve kejlee nw~ keg ceOe Jeie& mes Deeles nQ, efpevekeer cenlJekeeb#eeSB yengle nesleer nQ~ cenBieer efMe#ee Jes ues veneR mekeles,
uesles Yeer nQ, lees ye[s leveeJeHetCe& JeeleeJejCe ceW~ HeefjJeej ceW Gvekeer efMe#ee Hej nesves Jeeues Kee& kes keejCe ye[er DeeefLe&ke kemecemeen nesleer
jnleer nw, efpemekee HeYeeJe meerOes Gvekes ceve Hej He[lee nw~ efJeHejerle DeeefLe&ke HeefjefmLeefle Deewj cenJeekeeb#ee kes vo ceW HeBmekej e$eeW kee
en Jeie& efoMeenerve-mee nes peelee nw Deewj YeeJevee ceW yenkej Yeke mekelee nw~ meceepe kes efvecve Jeie& mes DeeS e$e-mecegoee kes meeceves
mejkeejer efJeeeuee, Devegoeve Deewj e$e-Je=efe kee Skecee$e ceeie& jn peelee nw~ Gvekes meeceves keHe[eW, efkeleeyeeW, He{eF& keer megefJeOeeDeeW keer
mecemee jnleer nw~ Iej Deewj efJeeeuee oesveeW peieneW Hej GvnW Demevlees<e keer eee ceW jnvee He[lee nw~ Iej kee DeeefLe&ke mebIe<e& Deewj efJeeeuee
keer GHes#ee leLee DeYeeJe kee efvejvlej meecevee kejles jnves mes Gvekes ceve ceW JeesOe keer ieeB"s HeveHeves ueieleer nQ~
nceejs osMe ceW efJeeeueeeW keer efmLeefle Yeer ye[er efJeefe$e nw~ ieeBJeeW kes Deveske efJeeeueeeW ceW yew"ves, efueKeves Deewj He{ves kes mecegefele
meeOeve GHeueyOe veneR nQ, ve DeOeeHeke ner F&ceeveoejer mes DeHevee oeefelJe efveYeeles nQ~ veiejeW ceW mejkeejer Deewj efvepeer #es$e kes efJeeeuee
nesles nQ~ mejkeejer efJeeeueeeW ceW HeJesMe meyekes efueS Keguee ngDee nw, Hej JeneB kee JeeleeJejCe Heee ye[e Kejeye neslee nw~ efKe[efkeeeB,
ojJeepes, HebKes, Heveer&ej Deeefo ts-Hets, cejccele efJenerve oerJeejW Deewj leW, detMeve ceW DeefOeke efe uesves Jeeues DevegMeemevenerve DeOeeHeke
e$eeW kes ceve Hej yegje HeYeeJe [eueles nQ~ efvepeer #es$e kes efJeeeueeeW ceW YeJeve, JesMe, cewoeve, DevegMeemeve Deeefo keer yeenjer eceke-oceke
yengle nesleer nw~ Gmemes Deece e$eeW ceW ieJe& keer YeeJevee efJekeefmele nesleer nw, efkevleg JeemleefJekelee en nw efke Ssmes efJeeeuee efMe#ee-JeJemeeefeeeW
eje OeveesHeepe&ve kes efueS Keesues peeles nQ~ es leLeekeefLele Heefyueke mketue e$eeW kees Debiespeer [^sme Deewj cewveme& lees Ketye efmeKeeles nQ, Hej
GveceW vekeueer peerJeve peerves keer YeeJevee Yeer Yejles nQ~ Oevee{de e$e DeHeveer Deceerjer efoKeeves ceW ueies jnles nQ, efpemekee Deve e$eeW Hej
ye[e og<HeYeeJe He[lee nw~ Fve oesveeW Hekeej kes efJeeeueeeW kes e$e ceneefJeeeueeeW Deewj efJeMJeefJeeeueeeW ceW HengBekej Ske meeLe nes peeles
nQ~ JeneB HengBeves leke Gvekes ceveeW ceW Demeblees<e kee Heee&Hle efJe<e yeme egkee neslee nw Deewj peye-leke Gvekeer JeeCeer Deewj JeJenej kes eje
meeceves Heke nes peelee nw~ ceneefJeeeueeeW kee cegkele peerJeve Yeer DevegMeemeve kes DeYemle e$eeW kees SkeeSke Deekeee oslee nw~ es "esme
peerJeve kees Hees[kej yeenj yen efvekeueves Jeeueer peueOeej keer lejn FOej-GOej efkeves ueieles nQ~
nceejer efMe#ee-HeCeeueer Yeer Deveske DeeeesieeW Deewj meccesueveeW kes yeeJepeto DeYeer leke Heeesie kes mlej t jner nw~ ef$eYee<ee Heecet&ues
kee yeesPe e$eeW kee yengle-mee mecee ve< kej oslee nw, efpememes Deve GHeeesieer efJe<eeeW kes DeOeeve kes efueS yengle kece mecee efceue
Heelee nw~ efMe#eCe-mebmLeeveeW ceW Kesue keto, ceveesjbpeve keer "erke JeJemLee veneR nw, Fme keejCe Keeueer mecee efyeleeves ee He{eF& kes yeesPe kees
kece kejves keer megefJeOee kes DeYeeJe ceW e$e Keeueer Yekeves ueieles nQ Deewj Gvekee Keeueer efoceeie GvnW ceveesjbpeve ee keg kej iegpejves
kes ieuele ceeie& Hej ues peelee nw~
efMe#ee kee mecyevOe peerefJekee mes yengle DeefOeke peg[e ngDee nw~ DeefOekelej e$e peerefJekee Heeves kes GsMe mes efMe#ee HeeHle kejles
nQ, FmeefueS peye GvnW Devegketue efMe#ee veneR efceue Heeleer ee Gefele efMe#ee veneR efceue Heeleer, pees GveceW DeeJeesMe HeveHeves ueielee nw efpemes
Jes efpeme-efleme He ceW Jekele kejves ueieles nQ~ Heeeerve keeue ceW efMe#ee JeJemeee mes peg[er ngF& Leer~ DeHeves-DeHeves efe-kece& kes Devegmeej
meYeer kees efMe#ee oer peeleer Leer, Hej Deepe DeefOekeebMe efMe#eeLeea efyevee meeses-mecePes efMe#ee ueskej ceneefJeeeuee mes yeenj Deekej yesjespeieejeW
keer Hebefkele ceW Dee Ke[s nesles nQ~ Gvekees osKe e$eeW kees DeHeves DeefveefMele YeefJe<e kee Yee Iesjves ueielee nw Deewj Jen Iesje GvnW keg
kej iegpejves kes efueS Hesefjle kejlee nw~
Deepe kes Jemle, DeeHeeOeeHeer Jeeues Deewj mJeeLeea meceepe ceW vewefleke efiejeJe Yeer e$e-Demeblees<e ye{eves ceW meneeke nQ~ peerJeve
Deewj meceepe kes meYeer #es$eeW ceW Deveweflekelee Deewj Ye<eeej kee yeesueyeeuee meeHe efoKeeF& os jne nw~ e$e osKe jns nQ efke Deeesie Deewj
DeHee$e Jeefkele Deve jeneW mes HeJesMe Hee jns nQ, Heieefle kejles pee jns nQ; ueeYe Deewj Meefkele HeeHle kej jns nQ Deewj Gvekeer Deesj JeJe
146
(LJ-5)
cegmkegjen Hesbke jns nQ, lees Gvekeer kemecemeen Deveske Hekeej mes Het He[leer nw~
efMe#ee mebmLeeveeW ceW jepeveerefle ves Yeer ye[er Dejepeke efmLeefle GlHevve kej oer nw~ e$emebIeeW kes egveeJe e$eeW kes Ske Jeie& kees
DevegMeemevenervelee kee Hee" He{eles nQ~ Jes DeHeveer oeoeefiejer mes HeMeemeve, HeeOeeHeke Deewj e$e-Jeie& Hej DeHevee jewye peceees jKevee eenles
nQ~ jner-mener kemej egveeJe-HeCeeueer ves Hetjer kej oer nw~ peye mes celeoelee keer Deeeg Iee kej 18 Je<e& kej oer ieeer nw, e$eeW ceW je<êre
jepeveerefle kes Heefle peeiekelee ye{leer pee jner nw~ meYeer jepeveerefleke oue e$e-Meefkele kees JeMe ceW kejves kes efueS HeelveMeerue jnles nQ~
Fmekee keesF& meHeue ngDee nes ee ve ngDee nes, uesefkeve Ske og<HeefjCeece en ngDee efke e$e DeHevee mecee efJeeesHeepe&ve ceW ueieeves kes yeoues
jepeveerefle ceW efyeleeves ueies nQ~ jepeveslee Gvekes yeueyetles Hej meee leke HengBeves kes mJeHve Heeue jns nQ Deewj cenJeekeeb#eer leLee Yeesues e$e
peeves-Devepeeves Gvekeer yebotkeeW kes efueS DeHeves kebOes os jns nQ~ efpeve e$eeW kees YeefJe<e ceW meefJee jepeveerefle ceW peevee nw, Gvekes efueS lees
Ssmeer ieefleefJeefOeeeB ueeYekeejer jnleer nQ, efkevleg DeefOekeebMe e$eeW keer efe ve lees jepeveerefle ceW nesleer nw, ve GveceW jepeveerefle kes oeBJeHeWe
mecePe Heeves keer #ecelee ner nesleer nw~
e$e-Demeblees<e kees ye{eves Jeeues oes HecegKe leJe Deewj nQ~ Ske nw, HeefleYeeMeeueer e$eeW keer efMe#ee ceW DeeefLe&ke keejCeeW mes JeJeOeeve
GHeefmLele nesvee Deewj otmeje nwDeej#eCe keer JeJemLee~ yeejnJeeR kejves kes yeeo cenJekeeb#ee mes Hesefjle neskej e$e [ekejer, Fbpeerefveejer
ee Deve Ssmeer keesF& He{eF& kejvee eenles nQ, Hej Des Debke uesves Hej Yeer Gvekee HeJesMe veneR neslee, Fmemes Demeblees<e DeejcYe neslee nw~
en Demeblees<e leye Deewj Ye[ke G"lee nw peye Gvemes Deeesie e$e Deej#eCe keer meneelee mes Heleske Hee"deJece ceW mejueleeHetJe&ke HeJesMe
Hee uesles nQ~ eefo Jes efvepeer (HeeFJes) mebmLeeDeeW ceW HeJesMe uesves peeles nQ, lees `kewHeersMeve Heerme' kee je#eme GvnW efveieueves kes efueS Ke[e
efceuelee nw~ DeHeves `kewefjej' kes Heefle peeieke e$e Fve efmLeefleeeW ceW Iegkej jn peelee nw~
Fme lejn Deveske ess-ye[s keejCe yeleees pee mekeles nQ, efkevleg DeeJeMekelee Fme yeele keer nw efke e$e-Demeblees<e kes Fve keejCeeW
kes otj kejves kee F&ceeveoejerHetJe&ke Heelve efkeee peee, efpememes Jes mener efMe#ee Hee mekeW~
mener efMe#ee peerJeveesHeeesieer Deewj efe kes Devegketue nesveer eeefnS~ e$eeW kees mener efMe#ee efceues, Fmekes efueS DeefYeYeeJeke, e$e,
DeOeeHeke SJeb efMe#ee mebmLee kees DeHevee-DeHevee oeefeJe mecePevee nesiee~ DeefYeYeeJeke DeHeves yees kes ceeveefmeke mlej Deewj efe kee Henuee
HeejKeer neslee nw~ Gmes eeefnS efke Jes DeHeves yees keer ceeveefmeke #ecelee Deewj efe kees Heneeves Deewj Gmes mener efJe<ee Deewj efMe#ee mebmLeeve
egveves ceW meneeke yeves~ e$e Yeer DeHeveer efe kes Devegmeej, DeHeves YeefJe<e keer efoMee osKekej efJe<ee Deewj mebmLee kee egveeJe kejs~ egveeJe
kejles mecee peerefJekee kes GHeegkele efMe#ee keer Deesj Oeeve osvee Yeer pejer nw~
Fme mecemee kees meguePeeves kes efueS mejkeej keer Deesj mes iebYeerj Heelve efkees peeves keer DeeJeMekelee nw~ Gmekee Henuee keece
en nesiee efke Jen efMe#ee kes #es$e mes JeJemeeefeeeW kees ne os~ efMe#ee #es$e ceW Heefyueke Deewj mejkeejer efJeeeueeeW kee YesoYeeJe efceevee
DeeJeMeke nw~ meceepeJeeoer JeJemLee ceW Ssmeer YesoYeeJe Jeeueer yeeleW menve veneR keer pee mekeleeR~ osMe kes e$eeW kees Ssmes KesceeW ceW yeeBvee
Gefele veneR nw~ otmeje keece ``kewHeersMeve Heerme' pewmes Ye veece kes Heers efveefnle efjMJeleKeesjer kees meceeHle kejves kee nw~ leermeje keece efMe#ee
Deewj jespeieej kes ceeceues ceW Deeesie JeefkeleeeW kees Deej#eCe kes keJee ceW Deeies ye{evee jeske kej kejvee nesiee~ Deej#eCe kesJeue eesie
JeefkeleeeW kes efueS nesvee eeefnS~ eewLee keece, egveeJeeW ceW e$eMeefkele kee ogHeeesie jeskevee nw~ HeeBeJeeb keece, JeJemeee-DeeOeeefjle memleer
efMe#ee megefJeOeeSB Heoeve kejvee nw~ mejkeej kees peye Yeer yeele kejveer nesleer nw, efMe#ee kes ceo ceW keewleer kejkes ner kejleer nw, FmeerefueS
ieeBJeeW kes efJeeeuee YeJeveefJenerve, efMe#ekeefJenerve, MeeceHeefJenerveDeewj ve peeves efkeve-efkeve DeYeeJeeW mes iemle jnles nQ~
efMe#eke kees kee&Jeefve<"e kee Hee" meerKevee nesiee, leYeer Jes DeHeves Jesleve kees Heeves kes nkeoej nes mekeles nQ Deewj e$eeW kee
mecceeve Hee mekeles nQ~ GvnW mJeeb DevegMeemeve Deewj veweflekelee kee DeeoMe& DeHeves e$eeW kes meccegKe Hemlegle kejvee eeefnS~ DeOeeHekeeW kes
147
(LJ-5)
detMeve Deewj Dekece&Celee kes keejCe Yeer e$eeW ceW Demeblees<e HeveHelee nw~
e$eeW kees mener efoMee efoKeeves kes efueS Gvekes ceelee-efHelee kees Yeer efJeJeskeMeerue nesvee He[siee~ eefo Iej kes iegpeve ner DeHeves
yeeeW kes eefj$e, efve<"e, veweflekelee Deewj efMe#ee kes HeLeHeoMe&ke veneR yeveWies, lees yeenj kes iegpeve keg veneR kej mekeles~
e$eeW kees Yeer meesevee eeefnS efke Gvekee efnle efkeme ceW nw~ Jes cetuele efMe#eeLeea nQ, efkemeer kes efnle meeOeve kes ceeOece veneR
nQ~ GvnW DeHevee peerJeve yeveevee nw~ DeHeves peerJeve kee YeJeve GvnW DeHeves neLeeW mes leweej kejvee nw~ eefo Jes DeHeves e$e-peerJeve kee meogHeeesie
veneR kejWies, lees yeeo ceW Heleeves kes efmeJee keg veneR jn peeesiee~ Deepe kee e$e keue kee veeieefjke nw, osMe kee keCe&Oeej nw, veslee nw,
efveeeceke nw~ DeHeves YeeJeer oeefelJeeW kees meHeueleeHetJe&ke G"eves kes efueS GvnW DeHeveer yegef kee efJekeeme kejvee eeefnS~ Demeblees<e kee DeLe&
nw, efJeveeMe-DeelceefJeveeMe, meceepe leLee osMe kee efJeveeMe~ Fme efJeveeMe kees jeskevee Deewj efvecee&Ce keer Deesj keoce ye{evee Gvekee ue#e
nesvee eeefnS~
6. owJe-owJe Deeuemeer Hegkeeje
-[e@. jeceHekeeMe
ceeveJe peerJeve efJeefYevve-DeeeeceeW Deewj mebIe<eeX kee Hegbpe nw~ HeefjefmLeefleeeW kee HeJeen keF& yeej Gmes mecemeeDeeW kes Ssmes YeBJej ceW
ueekej HeBmee oslee nw efke Jen efkebkee&Je-efJecet{-mee nes peelee nw~ Ssmes DeJemej Hej ner Gmekes cegKe mes Deveeeeme es Meyo efvekeueles nQ
nesFDe meesF peg jece jefe jeKee~
kees keefj lejke ye{eJew meeKee~
DeLee&led efJeOeelee ves efpeme yeele kees pewmes efveOee&efjle kej jKee nw, Jen Gmeer Hekeej nesiee Dele leke&-efJeleke&, meese-efJeeej, efevlee
kejkes GuePeves ye{e osvee JeLe& nw~ leelHee& en efke efJeHejerle HeefjefmLeefleeeW kee IeeesHe osKekej ceveg<e eens-Deveeens DeHeveer peerJeve veewkee
Yeeie keer uenjeW Hej es[ osves kes efueS efJeJeMe nes peelee nw~ en efmLeefle efkemeer Ske osMe DeLeJee Ske egie keer veneR, mecHetCe& efJeMJe
ceW ceeveJe-cee$e keer ener Heke=efle Deewj efveeefle nw~ Got& ceW Yeer Ske keLeve Heefme nw
cegodoF& ueeKe eens lees keee neslee nw,
Jener neslee nw pees cebpetj-S-Kegoe neslee nw~
F&MJej ee Kegoe keer Fe mes ner meye-keg neslee nwen OeejCee mecemle Deeefmleke Jeie& ceW Deveeefo keeue mes DeHeveer pe[s
peceees ngS nw~ Fmeer Hekeej keer metefkeleeeW DeLeJee keneJeleeW kee meneje ueskej, ueesie Heefleketue HeefjefmLeefleeebs mes nej kej yew" peeles nQ~
Hejvleg Oeeve osves keer yeele nw efke THej oer ieF& GefkeleeeW ceW keneR Yeer en veneR kene ieee efke `keeeWefke F&MJej keer Fe mes ner meyekeg neslee nw, FmeefueS ceveg<e kees keg kejvee ner veneR eeefnS~' Fve GefkeleeeW kee YeeJe lees kesJeue en nw efke efkemeer keee& cebs eLee
mecee DeeMee kes Devegketue meHeuelee ve efceueves Hej efeefvlele nesvee Gefele veneR, keeeWefke meHeuelee leYeer efceuesieer peye F&MJej keer Fe nesieer~
Fme yeele kees eerceodYeieJeledieerlee ceW Delevle meb#esHe ceW mHe< efkeee ieee nw
kece&CesJeeefOekeejmles cee Heues<eg keoeeve~
cee kece&HeuenslegYet& cee les mebieesmlJekece&efCe~~
148
(LJ-5)
DeLee&led lesje DeefOekeej kesJeue kece& kejves ceW nw, Gmekes Heue kes mecyevOe ceW meeseves keer legPes DeeJeMekelee veneR~ keceeX kes Heue
keer Fe leeie os, efkevleg Dekece& (kece& ve kejves) ceW Yeer lesjer efe veneR nesveer eeefnS~ DeefYeHeee mHe< nw efke ceveg<e kees DeHeveer
meeceLee&vegmeej kece& ceW HeJe=e jnvee eeefnS, Yeeie kes Yejesmes neLe jKekej yew"s veneR jnvee eeefnS~ peye kece& efkeee peeSiee lees mecee
Deeves Hej Gmekee Heue lees efceuesiee ner~ en kewmes mecYeJe nw efke yeerpe yeesee peee, efmebeeF& keer peee Deewj GHepe ve nes? neB, Gmecebs Heke=efle
kes efveeceevegmeej keg mecee ueievee mJeeYeeefJeke nw~ DeeHe Deepe Deece keer ieg"ueer yeeskej eefo keue ner Deece kee Hes[ Gie Deeves Deewj
Gme Hej Heue ueie peeves keer DeeMee kejWies lees en cetKe&lee nesieer~ keyeerj ves "erke ner kene nw
Oeerjs Oeerjs js cevee, Oeerjs meye, keg nese~
ceeueer meeRes meew Ie[e, $e+leg Deees Heue nese~
en peevekej efke `$e+leg Deeves Hej ner Heue nesiee'keesF& ceeueer DeLeJee efkemeeve efmebeeF&, pegleeF& kee keece es[kej veneR yew"
peelee nw~ Jen peevelee nw efke Deepe eefo ceQ kece& keBiee, leYeer ceewmece Deeves Hej Heue efceuesiee~ efyevee keg efkeS, DeHeves DeeHe lees Oejleer
ceW HeewOes GieWies veneR~ Fmeer leLe keer Hegef< kes efueS mebmke=le keer en Gefkele Heeefuele nw
Gecesve efn efmeeefvle keeee&efCe ve ceveesjLew~
ve efn megHleme efmebnme HeefJeMeefvle cegKes ce=iee~
efpeme Hekeej meeses ngS efmebn kes cegKe cebs (DeHeves DeeHe) ce=ie HeefJe< veneR nesles, Gmeer Hekeej ceveg<e kes peerJeve ceW Gece eje
keee&-efmeef nesleer nw, kesJeue Fe kej uesves mes veneR~ efkevleg ceeveJe keer en menpe ogye&uelee nw efke Jen lelkeeue ueeYe eenlee nw, Oewe&
Deewj mevlees<e kes cenJe kees Yetue peelee nw~ eefo Jen veeveke keer Fme Gefkele kees mcejCe jKes efke ``menpe Hekes mees ceer"e nese'' lees Gmekeer
kece& keer efJecegKelee keer HeJe=efe yengle kece nes peee~
ceveg<e keer meejer ieefleefJeefOeeeB JeemleJe cebs DeMe Heke=efle DeLeJee efJeOeelee eje efveeefv$ele nQFmeceW mevosn veneR, efkevleg efJeOeelee
keer meee mJeerkeej kejles ngS Yeer, HeefjefmLeefleeeW kees DeHeves Devegketue yeveeves kes efueS Heg<e eje Gece kejvee DeeJeMeke nw~ `Heg<e' Meyo
mes ner `Heg<eeLe&' yevee nw efpemekee DeefYeHeee nwDeveLeke Heefjece~ Ske yeej ener efmLeefle eer jece kes meccegKe GHeefmLele ngF& Leer~ Yeeie
ves Gvekes meeLe ye[s DeveesKes Kesue Kesues~ jepeeefYe<eske efceueles-efceueles JeveJeeme efceue ieee~ JeneB Helveer meerlee kee jeJeCe ves DeHenjCe kej
efueee~ efJeMeeue meeiej kees Heej kej uebkee ceW yeefvoveer meerlee kees g[e Heeves keer mecemee peefue Leer~ jeJeCe kee YeeF& efJeYeer<eCe, ie=n-keuen
kes keejCe uebkee es[kej jece kes Heeme Dee egkee Lee~ Gmeves eerjece kees meceg mes jemlee ceeBieves kes efueS HeeLe&vee keer yeele megPeeF& leye
jece yeesues
meKee kener legce veerefke GHeeF&~
keefjDe owJe pees jece meneF&~
efce$e! legceves GHeee lees Dee yeleeee nw, eefo Yeeie ves meneelee keer lees Fme GHeee mes meHeuelee efceue mekeleer nw~ jece kes
cegKe mes `Yeeie' kee veece megveles ner ue#ceCe DeeJesMe ceW Deekej kenlee nw
veeLe owJe kej keJeve Yejesmee~
meesef<eDe efmebOeg keefjDe ceve jesmee~
keeej ceve kengB Ske DeOeeje~
owJe oJew Deeuemeer Hegkeeje~~
149
(LJ-5)
ns Yeelee! Deeuemeer Deewj keeej ner `òwJe-owJe keer j ueieeles nQ~ DeeHe efnccele kejW lees meceg kees megKee Yeer mekeles nQ~ peye
DeJeleej keer keesef ceW efieves peeves Jeeues eerjece HeefjefmLeefleeebs kes peeue ceW GuePekej `Yeeie' keer ogneF& osves Hej efJeJeMe nes iees leye meeceeve
ceveg<eeW keer lees yeele ner keee nw~ efkevleg Fmekee en DeefYeHeee veneR efke ceveg<e Yeeie kes meccegKe Demenee ueeeej nw~ GHeeg&kele GoenjCe
mes en Yeer efme neslee nw efke peye eer jece DeHeves DeHeej Oewe& Deewj meenme mes meceg Heej kej mekeles nQ, osJeleeDeeW eje Yeer Depese uebkee
kees peerle mekeles nQ leye Deve ceveg<e Gece kejkes DeHevee ue#e keeebs vener HeeHle kej mekeles~ ieesmJeeceer leguemeeroeme ves JeemleJe ceW en
Hemebie peeve-yetPekej owJe Deewj Heg<eeLe& keer leguevee kejkes owJe keer DeHes#ee Heg<eeLe& keer es<"lee efme kejves kes efueS ner Hemlegle efkeee nw~
ceveg<e peye meenme kee Heefjee oslee nw lees efJeOeelee Yeer Gmekeer meneelee kejves Hej efJeJeMe nes peelee nw~ Heejmeer keer Ske keneJele Heefme
nw
efnccele-S-cejoeB, ceoos Kegoe~
DeLee&led Kegoe keer meneelee Heg<e keer efnccele kes He cebs ner nesleer nw~ meenmeer Deewj kece&" Jeefkele lees Hene[eW kees Yeer keekej
jemlee yevee uesles nQ, jsefiemleeveeW kees nje-Yeje kej osles nQ, mecegeW keer eleer jeQoles ngS Deeies peeles nQ~ keefJe `nefjDeewOe' kes MeyoeW ceW
osKekej yeeOee efJeefJeOe yeng efJeIve Ieyejeles veneR~
jn Yejesmes Yeeie kes, ogKeYeesie Heleeles veneR~~
HeJe&leebs kees keekej me[kesb yevee osles nQ Jes~
mewke[ebs ce-Yetefce ceW veefoeeB yene osles nQ Jes~~
ieYe& cebs peue jeefMe kes yes[e euee osles nQ Jes~
pebieueeW cebs Yeer cene cebieue jee osles nQ Jes~~
mee yeele lees en nw efke Yeeie kee Yejesmee kesJeue DeHeveer Dekece&Celee, Deeesielee leLee Deeueme kees gHeeves kee yenevee nw~
eefo Deeefoce ceeveJe meoe Yeeie kes Yejesmes Hej yew"e jnlee lees Jen keYeer Deepe keer Gvvele DeJemLee leke ve HengBe Heelee~ ve Kesleer kee
DeeefJe<keej kejlee, ve Deeie mes ueeYe G"evee peevelee, ve Heefnes kee efvecee&Ce kej mebmeej kes Ske keesves mes otmejs leke DeHevee DeeefOeHele
pecee Heelee~
en efyepeueer Deewj YeeHe kee DeeefJe<keej, jsue, eeve Deewj yesleej, ye[s-ye[s keejKeeves, eeleeeele Deewj ceveesjbpeve kes DeefYeveJe
meeOeve, DemeeOe jesieeW kees otj kejves Jeeueer oJeeFeeB, TBes-TBes YeJeve, ye[s-ye[s Geesiemeye keg ceveg<e kes Heg<eeLe& keer osve nQ, kesJeue
Yeeie keer veneR~ eneB leke efke keue leke YeeieJeeoer ueesie efpeme cebieue, Meefve Deeefo ieneW mes YeeYeerle neskej meeseles jnles Les Deepe GvneR
ieneW keer Heesue ceveg<e-peeefle ves DeHeves Devleefj#e-eeve Yespekej Keesue oer nw~ Deepe ceveg<e `Yeeie kes efmeleejebs' kes JeMe cebs veneR, DeefHeleg
Jes efmeleejs ner ceveg<e kes JeMe cebs nesles pee jns nQ~ FmeefueS keefJe efovekej eje eebo kees oer ieF& en egveewleer meeLe&ke ner nw
mJeie& kes mecee kees peekej Keyej kej os
`jespe ner DeekeeMe e{les pee jns nQ es,
jesefkees, pewmes yeves Fve mJeHve JeeueeW kees
mJeie& keer ner Deesj ye{les Dee jns nQ es'~
150
(LJ-5)
Heg<eeLe& keer ceefncee meYeer keefJeeeW ves ieeF& nw~ HeueeeveJeeoer mecePes peeves Jeeues eeeJeeoer jesceebefke YeeJevee kes HeefleefveefOe, Heke=efle
kes megkegceej keefJe kenueeves Jeeues `Hevle' kee Yeer en kenvee nw efke
pees meceLe& nw pees Meefkeleceeve
peerJeve kee nw DeefOekeej Gmes;
ogye&ue kee Ieeleke owJe mJeeb
mecePees yeme Yet kee Yeej Gmes~
meecege òwJe' kes iegueece, DeLee&led YeeieJeeoer Deeuemeer ceveg<e Fme Oejleer Hej yeesPe nQ~1
7. ceve kes nejs nej nw, ceve kes peerles peerle
-[e@. jcesMe kegceejer Kevespee

ceeveJe-ceve kes mebkeuHe DeLeJee efJekeuHe keer mebIe<ee&lceke YeeJevee ceeveJe-peerJeve keer meHeuelee DeLeJee DemeHeuelee keer efveCee&eke
Meefkele nw~ Fme mebmeej ceW nce osKeles nQ efke HeJeeve Deewj Oeve-SsMJee& mes mecHevve Jeefkele kees Yeer meceepe ceW Jen mecceeve HeeHle veneR
neslee, peye efke efveOe&ve Deewj iegCeeW mes egkele Jeefkele otmejeW kes oe ceW DeHevee mLeeve yevee ueslee nw~ ceeveJe peerJeve keer Fme pee ee$ee
kee cetuecev$e nwceveesyeue, Oewe& Deewj Deeeflceke Meefkele~ ceve ner ceveg<e kes yevOeve Deewj cees#e kee keejCe kene ieee nw
`ceve SJeb ceveg<eeCeeb keejCeb yevOe cees#eeees~'
Meceeve peieled Deewj ceeveJe-Mejerj oesveeW ner HeefjJele&veMeerue nQ~ uenjeW kee GlLeeve-Heleve, efove-jele kee Jece HeefjJele&ve Deewj
leejeW keer DeeBKe-efceeewveer Deeefo Fme HeefjJele&ve kes GoenjCe nQ~ Meejerefjke meewvoe& Deewj mJeemLe Yeer mLeeeer veneR jnlee~ Fme veMJejlee Deewj
Hejepee ceW Yeer ceeveefmeke Meefkele ner Ske Ssmeer owJeer Meefkele nw peesefke HeefjefmLeefleeeW keer Deeie mes mebIe<e& kejves keer egveewleer osleer nw~
ceeveefmeke Meefkele DeLeJee ceveesyeue kee peerJeve ceW keee cenJe nw Fme Hej efJeeej kejves mes HetJe& `ceve kes nejs nej nw, ceve kes
peerles peerle' metefkele kee DeefYeHeee yeleevee Demebiele ve nesiee~ DeHeves GsMe keer HeeefHle kes efueS ceeveJe ceve mes ner mebkeuHe kejlee nw Deewj
eefo Jen Fme efveece kee efveJee&n kejlee ngDee Geesie kejlee nw, lees Jen efveefMele He mes DeHeves ue#e keer HeeefHle kejlee nw~ Fme cebefpeue
kees HeeHle kejves kes efueS Deveske ke<eW mes Yeer GuePevee He[lee nw, eefo Jen efvejeMe neskej Geesie DeLeJee Heelve kejvee es[ os lees
Gmes DemeHeuelee ner efceueleer nw~ ceveg<e kees efvejvlej kece& kejles jnvee eeefnS, Heue keer Fe veneR~ peerJeve kees eefo eg-#es$e ceeve efueee
peeS lees ceeveJe kees MetjJeerj kene pee mekelee nw~ eese eefo ce=leg kees HeeHle kejlee nw lees Gmes Jeerjieefle efceueleer nw Deewj eefo Jen Me$eg
Hej efJepee HeeHle kejlee nw, lees Jen Fme He=LJeer kee megKe Yeesielee nw~ ceveg<e keer Yeer ener efmLeefle nw eefo Jen efveef<Jee neskej mebIe<e& kes
cewoeve mes Yeeielee nw lees Jen keeej kenueeesiee~ en mele ner kene ieee nw"Cowards die many time, the brave but
once." kenves kee DeefYeHeee en nw efke Jeefkele keer Fe-Meefkele Hej DeeOeeefjle ceeveefmeke Meefkele ceW {lee nesveer eeefnS~ neefve-ueeYe,
1. mcejCe jKeW efke Fme Meer<e&ke kes Deeflejefkele efvecveefueefKele Meer<e&keeW kes Devleie&le Yeer ueieYeie Fmeer Hekeej keer meeceieer Hemlegle keer pee mekeleer
nwHeg<eeLe& yeveece Yeeie, kejce ieefle ejs veeefnb js, kejle-kejle DeYeeme kes pe[ceefle nesle megpeeve, Heg<e nes, Heg<eeLe& kejes, G"es! peneB
een JeneB jen, DeHevee neLe peievveeLe, Heefjece ner HegCe nwFleeefo~
151
(LJ-5)
peerJeve-cejCe, eMe-DeHeeMe, efJeefOe neLe' mecePekej Gmes DeHeves keee& ceW HeJe=e nesvee eeefnS~ ceveg<e DeHeves mebkeuHe Hej Deue jnlee
nw lees mecHetCe& mebmeej Hej efJepee HeeHle kej ueslee nw~
ceeveJe-me=ef< kes efvecee&Ce kee cetue mebIe<e& nw~ mebIe<e& ner peerJeve nw~ mebIe<e& ceveg<e kees HeefjefmLeefleeeW mes ue[ves eesie yeveelee nw~
eefo ceveg<e kes peerJeve ceW kesJeue megKe nes lees Jen DeHeves ue#e ceW yeeOeke nes mekelee nw~ kesJeue ogKe ner JeeHle nes lees Yeer Gmekee
peerJeve veerjme nes peelee nw~ ceveg<e DeefOekeej keer ceeokelee ceW megKeer jn mekelee nw~ efkevleg Gmes ogKe kes jnves Hej [jvee veneR eeefnS~
mecHetCe& mebmeej DeeMee kes met$e mes ner mebeeefuele neslee nw~ iegueeye keeBeW ceW Yeer cegmkegjelee nw, veoer HelLejeW mes kejekej Yeer efvejvlej ue#e
keer Deesj ye{leer nw, ceMeeue letHeeve ceW Deewj DeefOeke HeppJeefuele nesleer nw Deewj meesvee Deeie keer kemeewer Hej Keje Glejlee nw~ Fmeer Hekeej
ceeveJe keer meHeuelee keer kemeewer Yeer Deeeflceke Meefkele nw~ HelePe[ kes yeeo yemevle Deelee nw Deewj kee ngDee Je=#e Yeer HeuueefJele neslee
nw~ ceveg<e DeHeves Yeeie kee efvecee&lee mJeeb neslee nw ceeveJe eens lees Heefjece Deewj Geesie kes menejs DeHeves neLe keer jsKeeDeeW kees yeoue
mekelee nw~ efpeme Hekeej ceveg<e megKe kee mJeeiele kejlee nw, eeboveer kee Deevevo ueslee nw, Gmeer Hekeej ogKe Deewj OetHe kes Deeies Yeer velecemleke
nesvee eeefnS~ efpelevee cetue megKe kee nw, Gmemes keneR DeefOeke ogKe kee nw~ ceeveJe keer peerle efiejkej G"ves ceW nw keeeWefke en ceeveJe
nw, osJelee veneR~ megKe Deewj ogKe eJe kes meceeve Ietceles jnles nQ
`èJeJeled HeefjJele&vles megKeeefve e ogKeeefve e''~
mebIe<e& kee peerJeve kes Heleske #es$e ceW cenJe nw~ vesHeesefueeve ves DeeefKejer meeBme leke peerJeve kes MeyokeesMe ceW `DemeHeuelee' Meyo
kees mJeerkeej veneR efkeee~ Yeejle keer mJelev$elee Yeer Ske uecyes mebIe<e& keer keneveer nw~ osMeYekele ueeuee ueepeHelejee, cenelcee ieeBOeer,
megYee<eev yeesme Deewj Yeieleefmebn Deeefo ves DeHeveer Deeeflceke Meefkele kes yeue Hej ce=leg kee JejCe kejkes DebiesspeeW keer oemelee mes Yeejle kees
cegkele kej mJelev$e Yeejle yeveeee~ ener efHe[e ngDee Yeejle Devleefj#e leke HengBeves Jeeuee osMe nw Deewj HejceeCeg skeveesuee@peer ceW efJeMJe
ceW Gmekee meeleJeeB mLeeve nw~ me pees efke 1917 leke efHe[e ngDee osMe Lee, Jeeefvle kes HeMeeled Jen efJeMJe kee meJee&efOeke efJekeefmele
je<^ yevee~
meeefnle-me=peve Yeer jeieelceke-efJejeieelceke YeeJeeW kes mebIe<e& keer HeefJeee nw~ meeefnlekeejeW kee peerJeve Yeer mebIe<e& kee peerlee-peeielee
GoenjCe nw~ keefJelee DeLeJee meeefnle kes ceeOece mes Ske lejn mes GvneWves DeHeves ceve kes megKeelceke-ogKeelceke YeeJeeW kees Heke efkeee
nw~ `jece keer Meefkele Hetpee' ceeveJe ceve kes mebIe<e& keer keneveer nQ keefJe ves jece kees Yeer meeOeejCe ceeveJe keer Yetefce Hej DeJeleefjle efkeee
nQ jeJeCe mes Hejepee kee Yee DeeOegefveke ceeveJe kes ceve keer keneveer GodIeeefle kejlee nw~ jece kees Yeer mebMee Gmekes Deemeve mes Heoegle
kej jne nw
efmLej jeIeJesv kees efnuee jne efHej-efHej mebMee
jn-jn G"lee peie peerJeve ceW jeJeCe pee-pee~
{ mebkeuHe Deewj meeer GHeemevee kes HeMeeled ner Jes `Heg<eesece veJeerve' yeve peeles nQ
nesieer pee, nesieer pee, ns Heg<eesece veJeerve,
ken ceneMeefkele jece kes Jevove ceW ngF& ueerve~
Fmeer Hekeej `jbieYetefce' GHeveeme kee eens metjoeme nes DeLeJee `keeceeeveer' kee ceveg DeLeJee MeskemeHeerej kes veeke `nsceues'
kes Hee$e neWmeYeer mebIe<e& keer peerleer peeieleer lemJeerj nQ~ mebIe<e& kee mevosMe peerJeve keer HejsCee Deewj efJejesOeer MeefkeleeeW mes meecevee kejves
keer egveewleer kee mevosMe nw~
152
(LJ-5)
Jeefkele keer cenevelee keer Heneeve mebIe<e& nw~ Jeefkele keer Fe Meefkele efpeleveer Heyeue nesieer, Jen Jeefkele Glevee ner ceneved
nesiee~ meeefJe$eer kes mebkeuHe kes Deeies ecejepe kees Yeer nejvee He[e~ meerlee DeHeves leeie Deewj ceveesyeue kes DeeOeej Hej DeefiveHejer#ee ceW meHeue
ngF&~ eeRer osKeves ceW lees ese-mee peerJe nw uesefkeve THej e{ves kes Heeeme ceW keYeer Yeer efnccele veneR nejleer~ efiej-efiej kej Yeer DeHeves
ue#e leke HengBeleer nw~ DeHeveer Meefkele kes DeeOeej Hej Jen efveefMele He mes keneR es<" nw~ Hevle kes MeyoeW ceW
Jen Yeer keee osner nw, efleue-meer?
HeeCeeW keer efjueefceue-efPeueefceue meer~
efove Yej ceW Jen ceerueeW eueleer
DeLeke, keee& mes keYeer ve ueleer~
mebIe<e& DeLeJee ceve keer {lee Deewj efveye&uelee kee ceveg<e kes Jeweefkeleke DeLeJee meeceeefpeke peerJeve ceW Yeer cenJe nw~ Ske ceecetueer
veewkej Yeer DeHeves mebIe<e&Meerue JeefkelelJe kes yeue Hej ye[e GeesieHeefle yeve mekelee nw~ keesF& Yeer Jeefkele, Jew%eeefveke Deewj keueekeej DeHeves
DeYeeme, {-mebkeuHe Deewj HeefleYee kes yeue Hej efJekeeme kes efMeKej Hej HengBe mekelee nw~
DeeOeeeflceke #es$e ceW Gvveefle Yeer mebIe<e& kee HeefjCeece nw~ meceed DeMeeske kee eg ceW vejmebnej osKekej yeewOece& kee Devegeeeer
yeve peevee, Gmekes oe-HeefjJele&ve kee meteke nw, efpemekee DeeOeej ceeveJe efJepee kee { mebkeuHe nw~ FmeerefueS mecee DeMeeske pevelee
kes oe kee mecee yeve ieee~
Deeefoce ceeveJe pees efke Heke=efle kee oeme Lee, efpemekes efueS Heke=efle Yee kee keejCe Leer, Deepe Jener ceeveJe mebIe<e& mes petPeles
ngS Debleefj#e leke HengBe ieee nw Deewj Heke=efle Hej efJepee Heeves keer mebkeuHevee kejlee nw~
keeue& ceekeme& kee voelceke YeeweflekeJeeo Yeer Meesef<ele Deewj Mees<eke Jeie& kes mebIe<e& kee Heefjeeeke nw~ cepeotj Jeie& eefo {
mebkeuHe kej ues lees Jen efveefMele He mes DeHeves DeefOekeejeW keer HeeefHle kej mekelee nw~
ieefle ner peerJeve nw~ peerJeve peueOeeje keer lejn efvejvlej HeJeeefnle nesvee eeefnS~ keef"veeFeeW mes nejkej cewoeve es[kej Yeeievee
keeejlee nw~ ceveg<e cenue ceW Yeer megKeer veneR jn mekelee, eefo Gmecesb DeelceefJeMJeeme veneR nw~ eefo GmeceW peerves keer HeJe=efe nw, Jeefkele
HeJe&le keer lejn Deeue nw lees Jen pebieue ceW Yeer DeHeves ceveesyeue kes DeeOeej Hej peerefJele jn mekelee nw~
Deeefoce egie mes ueskej DeeOegefveke keeue leke keer meYelee Deewj mebmke=efle mebIe<e& mes ner HeuueefJele Deewj efJekeefmele ngF& nw~ meefn<Ceglee
Deewj ienCeMeeruelee Yeer Yeejleere mebmke=efle keer efJeMes<eleeSB nQ~ yeee DeeJeceCe mes Yeer Yeejleere mebmke=efle kee efJeveeMe veneR ngDee~ HeefjefmLeefle
kes Devegmeej {ue peeves keer HeJe=efe kes keejCe Yeejleere mebmke=efle Deepe Yeer DeHevee mLeeve yeveeS ngS nw~ efpeme Hekeej mete& Goe kes mecee
ueeue neslee nw Deewj Demle kes mecee Yeer ueeue, Fmeer Hekeej ceneved Jeefkele megKe Deewj ogKe ceW Ske He jnles nQ~
Deye HeMve G"lee nw efke mebkeuHe-Meefkele jeveelceke keee& ceW HeJe=e nesveer eeefnS DeLeJee efJeOJebmeelceke keeeeX kes efueS~ efnbmee
Deewj efJeveeMe Deeefo kes efueS ceeveefmeke Meefkele kee Heeesie veneR kejvee eeefnS, Helegle `meleb efMeJeb megvojce' Deewj ceeveJe peeefle kes eesie
#esce leLee keueeCe Deeefo jeveelceke keeeeX ceW HeJe=e nesvee eeefnS~ efJeOJebmeelceke keeeeX ceW HeJe=e mebIe<e& kee Heee&e veneR nw, ce=leg Deewj
DeHeke<e& kee Heee&e nw~ efJeeeLeea peerJeve ceW Yeer ceeveefmeke Meefkele Deewj ceveesyeue veJe-efvecee&Ce kee meteke nw~
efve<ke<e&le nce ken mekeles nQ efke megKe-ogKe keer Heleerefle kee keejCe ceve nw~ eefo ceveg<e Oewe& Deewj efnccele mes keee& kejlee
nw lees Gmekeer mebkeuHe-Meefkele Gmekes efueS megOee yeve peeleer nw~ ceveesyeue kes efyevee ceveg<e efvepeeaJe {eBee yevekej jn peelee nw~ cegmeeryeleeW
kees osKekej peerJeve-ee$ee mes keueevle veneR nesvee eeefnS~ pee-Hejepee keer efmLeefle yeoueleer jnleer nw, GveceW mLeeefelJe veneR~ HesjCee-Meefkele
153
(LJ-5)
kes efyevee ceeveJe peerefJele jnles ngS Yeer ce=le kes meceeve nw~ ceveg<e kees DeeMeeJeeoer nesvee eeefnS~ efvejeMee kees mecetue nekej kece& keer Deesj
HeJe=e nesvee eeefnS~ meHeuelee, DemeHeuelee, Glke<e&-DeHeke<e& Deewj GlLeeve-Heleve Ske ner efmekekes kes oes Henuet nQ pees ceeveJe kees ef<Yeso kes keejCe efYevve efoKeeF& He[les nQ~ yegefceeve ogKe Deewj megKe oesveeW efmLeefleeeW ceW Ske mes jnles nQ~ mebIe<e& ceW ceeveJe-efnle nesvee eeefnS~
Fmeer ceeveefmeke Meefkele mes ner Jeefkele Deveee Deewj Deleeeej kes Heefle Yeer DeeJeepe G"e mekelee nw~ Dele ceeveJe-peerJeve keer JeemleefJeke
meHeuelee kee HeceeCe Gmekeer mebkeuHe-Meefkele Deewj ceveesyeue nw~
8. ceeoke Je mesJeve mecemee Deewj meceeOeeve
-[e@. jepesv Hemeeo

ceeoke Je-mesJeve keer HeJe=efe npeejeW Je<e& Hegjeveer nw~ DevegmevOeeve SJeb Jemleg-efvecee&Ce keer Meefkele mes egkele ceeveJeeW ves meYelee
kes efJekeeme kes meeLe Ske mes ye{kej Ske GHeeesieer eerpeW Keespe ueeR, GHekejCe yevee efuees, JemlegSB efveefce&le kej ueeR~ Fmeer Jece ceW JeceMe
GvneWves ceeoke Je {tB{ efvekeeues SJeb Gvekee Heeesie kejvee meerKe efueee~ Yeejle kes Heeeerve ievLeeW ceW `meesce' Deewj `megje' Meyo kee GuuesKe
Fme yeele kee HeceeCe nw efke Jewefoke-HeewjeefCeke keeueerve Yeejleere ceeoke Je mes Heefjefele Les Deewj efJeMes<e DeJemejeW Hej Gmekee mesJeve kejles
Les~ Ske efJeMes<e Hekeej keer uelee mes meescejme leweej efkeee peelee Lee~ Fmekee Heeve Guueeme SJeb Glmeen keer Je=ef kejves Jeeuee ceevee peelee
Lee~ en veneR kene pee mekelee efke meescejme kes Heeve kees ueskej cegmeeryeleW veneR Deeleer LeeR~ yengle yeej Fmekees ueskej Peie[s nes peeles Les~
Guueeme Deewj Glmeen kes Deeflejske ceW Jeefkele DeHeveer nwefmeele Yetue peelee Lee Deewj ye{-e{kej yeeleW kejles ngS cegmeeryele ceW HeBme peelee
Lee~ Jemeveer ueesieeW kes Iej yejyeeo nes peeles Les~
Deepe peye nce ceeoke Je-mesJeve keer yeele kejles nQ lees nceeje DeefYeHeee efkemeer meeceeve mlej kes DeJemeeonejer ceeoke Je
mes veneR neslee~ Deepe Ssmes Deveske ceeoke Je yevee efuees ieS nQ efpevekee mesJeve ceve, ceefmle<ke, Mejerj leLee lebef$ekee-HeCeeueer Hej leerJe
HeYeeJe GlHevve kejlee nw Deewj Heeesiekeee& keer Devleefve&efnle Meefkele kees JeceMe nj ueslee nw~ Heeeerve YeejleJeeefmeeeW kes efueS megjeHeeve yengle
ye[er meeceeefpeke mecemee yeveer DeLeJee veneR en DevegmebOeeve kee efJe<ee nes mekelee nw efkevleg Deepe efpeve ceeoke JeeW kes mesJeve ceW ueesie
HeBme jns nQ Jen efveMee ner Delevle YeeeJen mecemee yeveleer pee jner nw~
ceeoke Je mesJeve ve lees efkemeer Ske osMe keer mecemee nw ve ner Skeoce veeer nw, efHej Yeer efpeme He ceW en Yeejle ceW GYejer
Deewj ye{er nw, Jen efkemeer meercee leke Deeeeeflele SJeb veeer nw~ DeYeer keg Je<e& HetJe& leke efmLeefle en Leer efke keg ner ueesie ceeoke Je
kes mesJeve ceW efe uesles Les Mes<e Gmemes cegkele jnles Les~ efkeMeesj SJeb egJeeJeie& kes Jeefkele Heee ceeoke Je-mesJeve mes otj ner jnles Les efkevleg
Deepe HeefMeceer osMeeW keer lejn Yeejleere efkeMeesjeW SJeb egJeeDeesb ceW Yeer en Deeole lespeer mes Hewue jner nw~ ogKe keer yeele en nw efke efkeMeesjefkeMeesjer SJeb egJeke-egJeleer efJeMes<e He mes Fmekeer eHes ceW Dee jns nQ~ Fme mecemee kee meJee&efOeke HeYeeJe ceneveiejeW Hej He[ jne nQ
Ssmee Devegceeve nw efke efouueer ceW ner oes ueeKe mes DeefOeke Jeefkele ceeoke Je-mesJeve keer Deeole kee efMekeej yeve egkes nQ~ ceeoke Je
efkemeer efJeMes<e Jeie& kes ueesie ues jns neW, en yeele veneR~ Deceerj-iejerye, efJeeeLeea-DeOeeHeke, yesjespeieej, efJeefYevve kece&eejer, ieeceerCe-Menjer,
efMeef#ele-DeefMeef#ele, efkemeer Yeer Jeie& kee Jeefkele Fmekee efMekeej nes mekelee nw eneB leke efke keg efeefkelmeke Yeer Fmekes efMekeej Heees ieS
nQ~
ceeoke Je-mesJeve keer mecemee kees mecePeves kes efueS efvecveefueefKele HeMveeW kes Gej peevevee DeeJeMeke nw-(i) ceeoke Je
keee nw? (ii) es keewve-mes nQ? Fve ceeoke JeeW keer HeYeeJe #ecelee keee nw? otmejs MeyoeW ceW es Heeesiekeee& Hej DeHevee HeYeeJe efkeme
He ceW [eueles nQ? (iii) ueesie ceeoke Je kee mesJeve keeeW kejles nQ?
154
(LJ-5)
ceeoke Je keee nw? meeceevele ceeoke JeeW kes Iesjs ceW mJeeHeke SJeb mebJesoveeceboke Je ee Deew<eefOe Deeles nQ~ Debiespeer
ceW Fmes `[îme' kene peelee nw efpemekee keesMeiele cegKe DeLe& Deew<eefOe nw~ Deepe `[îme' Meyo kee Heeesie meeceevele mJeeHeke, mebJesoveeceboke
Je kes DeLe& ceW ner efkeee peelee nw~ Decesefjkee ceW ieef"le ``vesMeveue keceerMeve Dee@ve ceeefjpegDeevee SC[ [îe Syetpe'' ves ceeoke Je
DeLeJee `[îe' keer HeefjYee<ee Fme Hekeej oer nw
"Any substance other than food which, by its chemical nature affects the structure of
functioning of a living organism."
DeLee&led Ssmee keesF& Yeer HeoeLe& `[îe' kenuee mekelee nw, pees Deenej keer meercee ceW ve Deeles ngS Yeer DeHeveer jemeeeefveke Heke=efle
kes keejCe peerJeeW keer efJeee-HeCeeueer keer mebjevee Hej HeYeeJe [euelee nw~ Jew%eeefveke He mes en HeefjYee<ee mener nesles ngS Yeer JeeHeke nw
keeeWefke ceeoke JeeW kes Deefleefjkele Ssmes Deveske HeoeLe& nQ pees Deenej keer meercee ceW veneR Deeles nQ leLeeefHe Gvekee mesJeve pewefJeke efJeeeHeCeeueer keer mebjevee kees HeYeeefJele kej mekelee nw~ efHej Yeer GHeeg&kele HeefjYee<ee mes ceeoke Je DeLeJee `[îme' kes mecyevOe ceW keF& yeeleW
meeceves Deeleer nQ pees Gvekeer Heneeve ceW meneeke nQ(i) ceeoke Je Deenej mes efYevve Jemleg nw~ (ii) Jen jemeeeefveke Heke=efle jKeves
Jeeuee HeoeLe& nw~ (iii) Gmekee HeYeeJe peerJeeW keer Mejerj-mebjevee SJeb efJeee-HeCeeueer Hej He[lee nw~
Heleske ceeoke Je kes efvecee&Ce keer jemeeeefveke HeefJeee efJeefMe< nesleer nw~ Gmekeer HeYeeJe-#ecelee Yeer Deueie-Deueie nesleer nw~
ceeoke Je-mesJeve kes mevoYe& ceW nce efpeve ceeoke JeeW keer yeele kej jns nQ, Gvekeer Heneeve efvecveefueefKele nQ (i) es Jes Je nQ
pees efJeefMe< Heke=efle SJeb HeYeeJe-#ecelee Jeeues nQ~ (ii) Fvekee GHeeesie efeefkelmee kes efueS ve neskej MeerIeeefleMeerIe megKe yeesOe osves, DeJemeeo
njves, veeRo ueeves SJeb jenle osves kes efueS efkeee peelee nw~ es Je mebJesovee ceboke, GerHeke Deeefo kee Yeer keece kejles nQ~ keg Je
Jeefkele kes meeceves ceeefeke Me GlHevve kej osles nQ efpeveceW Keeskej Jeefkele DeHeves Jele&ceeve ogKe kees Yetue peelee nw~ (iii) es Je
Jeefkele kees Jemeveer yevee osles nQ~ (iv) ceeoke Je kee HeYeeJe Kelce nesles ner Jeefkele DeJemeeo ieefmele nes peelee nw~ keg Je Ssmes
nQ pees Mejerj-mebjevee lebef$ekee-HeCeeueer SJeb efJeee-Meefkele kees Hetjer lejn DeHeves Hej efveYe&j yevee uesles nQ~ Jeefkele efyevee GvnW efueS meeceeve
veneR jn mekelee~ ienjer Heer[e kee DevegYeJe kejlee nw~
ceeoke Je keewve-mes nQ?ceeoke Je Deveske Hekeej kes nesles nQ~ Fvekes cegKe eej Jeie& nQ(i) mJeeHeke DeLeJee mebJesovee
ceb o ke (opiates), (ii) Ger H eke (stimulants), (iii) Meeceke (depressants), SJeb (iv) ef J eYe c e GlHeeoke
(hallucinogens)~ GHeeg&kele eej JeieeX kes ceeoke JeeW kees Hegve oes JeieeX ceW yeeBe pee mekelee nw(i) meeceeve mJeeHeke, Meeceke,
GerHeke ee mebJesovee ceboke Je SJeb (ii) iebYeerj mecemee GlHevve kejves Jeeues ceeoke Je~
meeceeve Meeceke, GerHeke ceeoke JeeW ceW èfvekeeserve', `kewHeerve' Deeefo kees efueee pee mekelee nw~ efmeiejs kes èfvekeeserve'
SJeb keeHeer kes `kewHeerve' Yeer neefvekeejke nQ efkevleg Fvekee neefvekeejke HeYeeJe Demebeefcele cee$ee ceW oerIe&keeue leke Heeesie kejves Hej He[lee
nw~ meeceeve Mejeye ee `Deuekeesnue' kes meeLe Yeer efkemeer meercee leke ener yeele nw, efkevleg en efmeiejs kes èfvekeeserve' SJeb kee@Heer mes
legueveere veneR nw keeeWefke FmeceW Jemeveer yevee osves SJeb neefve HenBgeeves keer #ecelee keneR DeefOeke nw~ yeej-yeej Mejeye kes Heeesie mes Jeefkele
Fme Hej efveYe&j jnves ueielee nw~ DeefOeke cee$ee ceW Fmekee Heeve Jeefkele kes nesMe erve ueslee nw Deewj Gmekeer ce=leg leke nes mekeleer nw~ DeefYeHeee
en efke meeceeve leewj Hej DeefOeke Kelejveeke ve efoKeueeF& osves Jeeuee Hese Yeer Demebeefcele DeLeJee oerIe&keeueerve Heeesie mes iecYeerj mecemee
kee He OeejCe kej mekelee nw~
iecYeerj mecemee GlHevve kejves Jeeues ceeoke Je Jes nQ, efpevekee DeuHekeeueerve Heeesie Yeer Jemeveer yevee mekelee nw SJeb Jeefkele
kees cegmeeryele ceW [eue mekelee nw, pewmes nsjesFve, cesLesef[^ve, keeskesve, Sue.meer.[er. Deeefo~ efJeefYevve JeieeX kes ceeoke JeeW ceW keg DeefOeke
neefve HengBeeves Jeeues nQ keg kece~ veeres JeceMe meYeer Hekeej kes ceeoke JeeW kee HeYeeJe meefnle mebef#eHle efJeJejCe efoee pee jne nw~
155
(LJ-5)
mJeeHeke DeLeJee mebJesovee ceboke Je (opiates)Fme Jeie& kes Devleie&le cegKele Jes ceeoke Je Deeles nQ pees Heesmles
kes Hees mes yeveeS peeles nQ~ FveceW cegKe nQDeHeerce, cee@jHeerve, nsjesFve, mcewke SJeb [scesje@ue~ meeceeve leewj Hej es Je oo& kece kejves,
efveeueglee GlHevve kejves, megKeyeesOe osves kee keece kejles nQ~ eeefHe meYeer mJeeHeke DeLeJee mebJesoveeceboke Je Deeole kee efMekeej yevee
osles nQ efkevleg FveceW nsjesFve SJeb mcewke Jemeveer yevee osves keer DeleefOeke #ecelee jKeles nQ~ nsjesFve DeHeerce kee DeleefOeke Heefj<ke=le SJeb
mebefMue< He nw~ DeHeerce mes Henues cee@jHeerve yevelee nw SJeb cee@jHeerve mes nsjesFve~ Fmekees uesves Hej Jeefkele Ske efJeefMe< Hekeej kes megKeyeesOe
(Euphoria) keer efmLeefle ceW euee peelee nw Deewj meeceeve nesves Hej (efveJe&leve keeue ceW) yengle DeefOeke ke< DevegYeJe kejlee nw~ efkemeerefkemeer kees Yeebkej Heer[e keer DevegYetefle nesleer nw~ Fmekes yeeo Jeefkele efHej mes Fmes uesvee eenlee nw leeefke Gmekeer yesewveer Deewj Heer[e otj
nes mekes~ nsjesFve keer Deeole kes efMekeej ueesieeW keer mebKee keeHeer DeefOeke nw~
GerHeke ceeoke Je (Stimulants) Fmekes Devleie&le efmeiejs kes efvekeeserve, kee@Heer kes kewHeerve kes Deefleefjkele,
yesvpesef[^ve, [skemesef[^ve, cesLesef[^ve, keeskesve, ScHeseefceve Deeefo Deeles nQ~ Fvekees uesves kee HeYeeJe Fme Hekeej nw~ (i) LekeeJe keer DevegYetefle
ceW keceer, (ii) DeHeveer Meefkele ceW Je=ef kee DevegYeJe, (iii) Dee DevegYeJe kejvee SJeb (iv) Ske lejn keer leepeieer keer DevegYetefle~
GerHeke ceeoke Je kesvere vee[er-mebmLeeve Hej HeYeeJe [euekej Jeefkele kees leepeieer osles nQ efkevleg Gmekeer YetKe kees kece kej
osles nQ~ Fme Jeie& kes ceeoke JeeW ceW cesLesef[^ve, ScHeseefceve SJeb keeskesve kee Heeesie Ketye efkeee peeves ueiee nw~ ScHeseefceve kees OetceHeeve
kes mecee veeke mes metBIekej ienCe efkeee peelee nw~ Fmekes Ske He kees FvpewkeMeve kes eje efueee peelee nw~ en kesvere vee[er-mebmLeeve
ceW GerHeve kes eje LekeeJe SJeb DeJemeeo kees otj kejlee nw~ Jeefkele Ske lejn keer egmleer kee DevegYeJe kejlee nw~ cesLesef[^ve kee HeYeeJe
ScHeseefceve keer lejn ner nw~ es oesveeW ner Deeole kee efMekeej yeveeles nw SJeb Kelejveeke nQ~ Fme Jeie& kee keeskesve Yeer yengle Kelejveeke
ceeoke Je nw Fmekeer Deeole ueie peeves Hej Jeefkele kes Mejerj Deewj ceefmle<ke ceW efJeke=efle GlHevve nes peeleer nw Deewj Jen Fmekees yeejyeej uesves kes efueS yesewveer DevegYeJe kejves ueielee nw~
Meeceke ceeoke Je (Depressants) Fme Jeie& ceW efHeveesyeejefyeeue, efmekeesveeue, vescyegeue Deewj Sefceeue Deeefo
yeejefyeegjsdme (Barbiturates) Deeles nQ~ es meeceeve efme[sefdJeme (sedatives) kee keece kejles nQ~ Fvekees uesves mes vee[er-mebmLeeve
Hej Meeceke HeYeeJe He[lee nw, efveeueglee keer Je=ef nesleer nw, efJeeebefle DeLeJee jenle keer DevegYetefle efceueleer nw~ Fvekee HeYeeJe efkemeer meercee
leke Mejeye kes veMes mes efceuelee nw~ FveceW Jemeveer yevee osves keer #ecelee efJeeceeve nw~
efJeYece GlHeeoke (Hallucinogens) Fme Jeie& ceW Sue.Sme.[er. ceeefjpegDeevee, nMeerMe, cesmkeeefueve Deeefo Deeles nQ~ es
ceeoke Je Demeeceeve SJeb mJebo ee#eg<e MeeJeueer (Visual imagery) GlHevve kejles nQ~ Jeefkele Ske Hekeej kes efJeYece ceW
HeBme peelee nw~ Gmekes meeceves ceeeeJeer DeLeJee Ssvpeeefueke Me Hemlegle nesves ueieles nQ~ eeefHe Heleske efJeYece GlHeeoke Je kee Ske
ner pewmee HeYeeJe veneR nesleeJeefkele, cee$ee, SJeb Je-Yeso mes Gmekes HeYeeJe ceW Devlej Dee peelee nw leLeeefHe es meYeer YeceHetCe& MeeJeueer
GlHevve kej Jeefkele kees Ske efJeMes<e Hekeej kee DevegYeJe osles nQ~ Fvekes mesJevekelee& Heee Ske veJeerve DevegYeJe kes efueS Glmegke nesles nQ~
Jele&ceeve efmLeefle mes Skeoce veJeerve efmLeefle ceW HengBe peevee Ske veee jesceebekeejer DevegYeJe yeve peelee nw~ Fve JeeW kee mesJeve Deleerle mcejCe
mes peg[ peelee nw~ keYeer-keYeer Jeefkele Deleerle keer ogKeo DevegYetefleeeW kees eeokej Gmes kenves ee jesves ueielee nw, keYeer nBmeves ueielee
nw~ Fme DevegYeJe mes iegpejves kes yeeo keg ueesieeW kees jenle keer DevegYetefle efceueleer nw~ es Delevle neefvekeejke ceeoke Je nQ~ Fvekes
oerIe&keeueerve Heeesie mes leefv$ekee SJeb ceefmle<keere keesefMekee mecyevOeer #eefle nesves ueieleer nw~ cesmkeesefueve, Sue.Sme.[er. ceeefjpegDeevee SJeb
nMeerMe Fmeer lejn kes Kelejveeke ceeoke Je nQ~ FveceW ceeefjpegDeevee SJeb nMeerMe kee Heeesie DeefOeke efkeee pee jne nw~ ceeefjpegDeevee
YeceHetCe& Me GlHevve kej megKeyeesOe (Euphoria) keer efmLeefle ceW ues peelee nw SJeb Heeesiekelee& YetKe keer Je=ef kee DevegYeJe kejlee nw~
nMeerMe kece jenle HengBeeves Jeeuee efkevleg YeceHetCe& Me GlHevve kejves Jeeuee ceeoke Je nw~
156
(LJ-5)
ueesie ceeoke Je kee mesJeve keeeW kejles nQ?GHeeg&kele efJeJejCe mes mHe< nw efke ceeoke Je keer Heke=efle Deueie-Deueie
nw~ Fmekes ebiegue ceW HeBmeves kes Deveske keejCe nes mekeles nQ~ keg keejCe Fme Hekeej nQefvejvlej ogKeevegYetefle, DeJemeeo keer efmLeefle, Yeewefleke
peerJeve ceW HejsMeeefveeeB, peerJeve mecemeeSB SJeb efvejeMee, peerJeve ceW Hesce kee DeYeeJe, yesjespeieejer, nerveYeeJevee, kegC"e, leveeJe Deeefo~ keg
ueesie kesJeue efpe%eemee, mveeegogye&uelee, efce$eeW kes oyeeJe Deeefo kes keejCe Yeer Fmekeer Deesj ye{les nQ~ ceeoke Je keer Deesj Deekeef<e&le nesves
JeeueeW keer keF& meeceeve efJeMes<eleeSB nQ, eLeeoerIe&keeueerve efveef<Jeelee, mecemee mes ue[ves keer Meefkele kee DeYeeJe, yesewveer, Demevlees<e leLee
MeerIeeefleMeerIe leveeJe mes cegefkele ee jenle keer Fe~ ieuele {bie mes Heeueve-Hees<eCe, ieuele ueesieeW keer mebieefle Deeefo Yeer efkemeer meercee leke
meneesieer keejCe yeveles nQ~
mecemee keer YeeeJenlee ceeoke Je-mesJeve keer mecemee iebYeerj nw~ en JeceMe ye{leer pee jner nw~ meYeer Hekeej kes ceeoke
JeeW kee Heeesie efHes leewj Hej eueves ueiee nw~ nsjesFve, cee@jHeerve Deeefo mJeeHeke; cesLesef[^ve, ScHeseefceve, keeskesve Deeefo GerHeke;
Sue.Sme.[er., ceeefjpegDeevee, nMeerMe Deeefo efJeYece GlHeeoke ceeoke JeeW kee Heeesie lespeer mes ye{ jne nw~ Fvekeer uele ueie peeves Hej
Deveske Hekeej keer neefveeeB nes jner nQ~ pees ueesie Fvekes Jemeveer nes peeles nQ GvnW Deemeeveer mes Heneevee pee mekelee nw~ Gvekes keg ue#eCe
Fme Hekeej nwQ
(i) Meejerefjke ue#eCe Meejerefjke mJeemLe ceW JeceMe efiejeJe, esnjs kee cegjPee peevee, DeeBKe keer HegleefueeeW kee ese nesvee, neLe
keer DebiegefueeeW kee peuee nesvee, yeej-yeej FbpewkeMeve uesves kee efveMeeve, efke[veer, ueerJej, Hes Deewj DeeBleeW kee Kejeye nes peevee, oo&
DevegYeJe kejvee, Mejerj keeBHevee Deeefo~
(ii) ceeveefmeke ue#eCe efe[efe[eHeve, DeJemeeo, ueesieeW mes cegBgn efHeevee, nervelee keer YeeJevee, kegb"e SJeb efvejeMee kee DevegYeJe, mecyevOeeW
ceW efKebeeJe, leveeJe DevegYeJe kejvee, [îme kes efueS leerJe yesewveer Deeefo~
(iii) eeefjef$eke ue#eCe Pet" yeesueves ueievee, eesjer kejvee, [îme keer HeeefHle kes efueS keg Yeer kejves Hej Glee nes peeveeceejHeer, nlee leke Glej Deevee, DeHeveer efJeMJemeveerelee Kees yew"vee~ JeceMe eeefjef$eke Heleve keer meYeer meerceeDeeW kees Heej kejvee~
(iv) Deve ue#eCe JeJenej ceW Deefveeefcelelee, efkemeer Yeer keece kes efueS mecee keer Heeyevoer ve jKe Heevee, osj mes Iej ueewvee ee
ve ueewvee, efmeiejs keer Hevveer, ceeefeme Deeefo kee Gmekes Heeme efceuevee, yeeLece ee Skeeble ceW osj leke jnvee, efoveeee& ceW
DeHeleeefMele HeefjJele&ve, Kee& ceW ye{eslejer keer efMekeeele, Iej keer eerpeeW kee ieeeye nesves ueievee Deeefo~
uele ye{ peeves Hej ceeoke Je uesvee Jeefkele kes DeefmlelJe keer DeefveJeee&lee-meer yeve peeleer nw~ leye Ske cesOeeJeer e$e kee menmee
meyemes kecepeesj nes peevee, Ske kegMeue kece&eejer kee meJee&efOeke DekegMeue yeve peevee, Ske mJemLe Jeefkele kee Skeoce efve{eue nes peevee
efoKeueeF& osves ueielee nw~ Fmekeer Deeole Oeveer kees efveOe&ve yevee osleer nw, eefj$eJeeve kes eefj$e keer meejer DeeFeeB erve uesleer nw~ HeefjJeejmegKe-Meeefvle kee Deeee ve jnkej keuen SJeb Jesovee kee Deeieej yeve peelee nw~ Jeefkele JeceMe meye-keg Keeslee ngDee ce=leg-cegKe ceW
HengBe peelee nw~
meceeOeeve kes GHeee mecemee keer YeeeJenlee kees osKekej en HeMve G"vee mJeeYeeefJeke nw efke ceeoke Je-mesJeve mes kewmes
yeee peeeJeweefkeleke SJeb meeceeefpeke mlej Hej Fme mecemee mes kewmes ue[e peee~ efkemeer Yeer mecemee mes ue[ves kes efueS meyemes Henuee
kele&Je nw mecemee kes Heefle peeiekelee~ Henues nceejs efueS en peevevee DeeJeMeke nw efke mecemee kee cetue keejCe keee nw, en keeeW
ye{ jner nw, Fmekees ye{eves Jeeues leJe keewve mes nQ~ efkemeer jesie keer efeefkelmee kes efueS Henues Gmekee efveoeve (Diagnosis) efkeee
peevee DeeJeMeke nw, kesJeue ue#eCeeW kee GHeeej kejvee veneR~ ue#eCeeW kes GHeeej mes leelkeeefueke jenle efceue mekeleer nw, mLeeeer veneR~
Henues lees nceW en Heneeveves keer DeeJeMekelee nw efke ceeoke Je-mesJeve mJeeb ceW Ske jesie nw ee jesie kee ue#eCe~
157
(LJ-5)
ceeoke Je-mesJeve kees kesJeue Ske meeceeefpeke efJeke=efle ee jesie ceevevee Gefele veneR nw keeeWefke efpeme lejn keer meeceeefpeke JeJemLee
ceW nce jn jns nQ Jen yegjer lejn efJe<ecelee mes iemle nw~ meceepe ceW meyekees meceeve He mes megKe-megefJeOee, mJelev$elee, efMe#ee, mJeemLe Deeefo
kee DeefOekeej HeeHle veneR nw~ HeefjCeecele meJe&$e Demevlees<e ner Demevlees<e nw~ meeceeve ueesieeW kes efueS pewefJeke mlej Hej peerJeve yeveees jKevee
Yeer Delevle keef"ve nes ieee nw~ efvecve SJeb ceOeJeie& DeHeves DeefmlelJe keer j#ee kes efueS efpelevee leveeJe iemle Deepe nw Glevee keoeefele
ner Henues keYeer ngDee nes~ HetBpeerHeefle-Jeie& kes ueesie Yeer DeveeeHetJe&ke DeefOekeeefOeke HetBpeer kes mebee ceW ueies nesves kes keejCe keF& ieuele keeceeW
ceW HeBmeles nQ Deewj leveeJe kee efMekeej nesles nQ~ Ske lejn mes, en meceepeJeeHeer Demegj#ee, Demevlees<e Deewj leveeJe ner Jeefkele kees ceeoke
Je-mesJeve keer Deesj ues peelee nw~ peye leke meeceeefpeke JeJemLee Deewj cetue ef< ceW Devegketue HeefjJele&ve veneR neslee Fme jesie kee THejer
GHeeej keejiej veneR efme nesiee~ mHe< nw efke ceeoke Je-mesJeve keer HeJe=efe Yeebkej meeceeefpeke jesie kee Ske ue#eCe nw, DeHeves DeeHe
ceW jesie veneR~ jesie kee GHeeej ve kej kesJeue ue#eCe kee ner GHeeej kejW lees jesie pe[ mes veneR efcelee, efHej-efHej GYej Deelee nw~ ener
yeele Fme mecemee Hej Yeer ueeiet nesleer nw~ meeceeefpeke JeJemLee yeoueves keer efpeccesoejer Hetjs meceepe keer nw~ en Ske Jeefkele kee keece veneR~
Fmekes efueS meeceeefpeke Jeebefle keer DeeJeMekelee nw~
ceeoke Je-mesJeve keer HeJe=efe efpeme lejn Hewue jner nw, Gmekeer leguevee Ske ceneceejer kes Hewueves mes keer pee mekeleer nw~ efpeme
lejn efkemeer Yeer ceneceejer kees Hewueeves Jeeues peerJeeCeg nesles nQ Gmeer lejn Fmekees Hewueeves Jeeues leJe Yeer meceepe ceW efJeeceeve nQ~ pees ueesie
Fmes kesJeue jesie ceeveles nQ, Jes Gve leJeeW kees ner Fmekes efueS efpeccesoej "njeles nQ~ Ssmes leJe nQceeoke JeeW kes efvecee&Ce SJeb Gvekeer
efyekeer eje MeerIeeefleMeerIe Oeveer yeveves keer Deekeeb#ee jKeves Jeeues Jeefkele DeLeJee JeefkeleeeW kee mebieef"le oue leLee Gmekes meneesieer~ en
oue Devleje&<êre mlej Hej mebieef"le neskej keee& kej jne nw Deewj Fmekes meneesieer kes He ceW Deveske Ye< kece&eejer, osMe-esner, Hegefueme
Deeefo Meeefceue nQ~ es ueesie ceeoke Je keer efJelejCe-JeJemLee kees Devleje&<êre mlej Hej megee He mes eueeles nQ Deewj jesie kees Hewueeves
ceW HetCe&le meefJee nw~ eefo ceeoke Je-mesJeve kees jeskevee nw lees Fme JeJemLee kees pe[ mes efcee osvee nesiee~
ceeoke Je mesJeve keer HeJe=efe kees ye{ves mes yeeeves kes efueS peeiekelee kee DeHevee cenJe nw~ pees ueesie ceeoke Je-mesJeve
veneR kej jns nQ Gve leke en yeele HengBeeves keer DeeJeMekelee nw efke Fmekes mesJeve mes keee mecemeeSB GlHevve neWieer SJeb en efkelevee
Kelejveeke nw~ en peevekeejer Deveske HeeW ceW oer pee mekeleer nwJeefkeleiele mecHeke& eje Iej-Iej peekej, DeekeeMeJeeCeer, otjoMe&ve,
Je=eefe$e, efHeuce, He$e-Heef$ekeeDeeW, DeKeyeej SJeb Hes ngS HejeeW eje, keuee ceeOeceeWveeke, keefJelee-Hee", iees<"er Deeefo kes eje~
peeiekelee ueeves kee keece Ske Jeefkele Yeer kej mekelee nw Deewj mejkeejer leLee iewjmejkeejer mebmLeeSB Yeer kej mekeleer nQ~ Fme #es$e ceW mJeebmesJeer
mebmLeeDeeW keer mejenveere Yetefcekee nes mekeleer nw~
pees ueesie ceeoke Je-mesJeve kee efMekeej yeve egkes nQ SJeb efJeefYevve mlejeW mes iegpej jns nQ Gvekes efueS Yeer efJeefYevve mlejeW Hej
keee& kejves keer DeeJeMekelee nw~ eefo Jeefkele ves DeYeer-DeYeer ceeoke Je uesvee DeejcYe efkeee nw lees keoeefele mener HejeceMe& DeLeJee
efJeeej efJeefvecee ner Heee&Hle nes Hej eefo Jeefkele Jemeveer nes egkee nw lees Gmekes Heefle Hetjer menevegYetefle jKeles ngS Gmekeer efeefkelmee DeeJeMeke
nw~ Fme mecee efouueer ceW ueieYeie oes ope&ve mejkeejer-iewjmejkeejer mebmLeeSB efJeeceeve nQ pees Ssmes ueesieeW kes GHeeej ceW ceoo kejleer nw~ Fmekeer
metevee efouueer HeMeemeve kes `meceepe keueeCe efveosMeeuee' mes HeeHle keer pee mekeleer nw~ Fme lejn keer mebmLeeSB Deve ceneveiejeW SJeb GHeveiejeW
ceW Yeer efJeeceeve nQ~ HeYeeefJele ueesieeW kes GHeeej kes efueS meyemes DeeJeMeke en nw efke GvnW Hetje efJeMJeeme efoee peee, Hetjer menevegYetefle
mes Gvekeer mecemeeDeeW kees mecePeves keer es<e keer peee leLee GvnW meeceeefpeke megj#ee Heoeve keer peee~ Fmekeer jeskeLeece kes efueS JeeHeke
meeceeefpeke peeiekelee kes meeLe mebieef"le neskej, keee& kejves keer DeeJeMekelee nw~ peuo-mes-peuo Fme keee& kees Ske Deevoesueve kee He
osvee nesiee leeefke Fme mecemee kee ye{vee DeefJeuecye jeskee pee mekes~
158
(LJ-5)
9. DeeOegefveke veejer
-[e@. cebpeguee ceesnve

HejsKee1. Hegjeleve meeceeefpeke JeJemLee ceW veejer kee cenJeHetCe& mLeeve
2. HeJe&leere meceepe ceW veejer keer GHes#ee
3. DeeOegefveke keeueerve veejer-Heieefle kes HeLe Hej
4. DeeOegefveke keeueerve veejer-HeeMeele mebmke=efle mes HeYeeefJele, HewMeveHejmle, HeefjJeej mes yesKeyej
5. DeeOegefveke veejer keer efJeJeMeleeIej Deewj veewkejer kee ognje GejoeefelJe
6. DeeOegefveke Iejsuet ceefnueeSBmJeHve-Yebie, meeceeefpeke HejcHejeDeeW Deewj kegjerefleeeW kes keejCe nerve YeeJevee mes iemle~
7. GHemebnejveejer keer Gvveefle meeceeefpeke eslevee mes ner mebYeJe~
nceejs meceepe keer jevee kee cetueeOeej vej Deewj veejer nQ~ oesveeW kes HeejmHeefjke meneesie Deewj meenee& mes ner HeefjJeej SJeb meceepe
HeefjHeg< neslee nw~ Hejvleg Ske yeele yeej-yeej ceve ceW keeQOeleer nw-Jen en efke HeMve meoe veejer kes mecyevOe cebs ner keeeW G"lee nw? DeeOegefveke
Heg<e kes veece Hej Ssmee keesF& HeMve keeeW veneR G"lee? Gej Skeoce mHe< nw~ eeefHe meceepe keer ieefle m$eer-Heg<eoesveeW keer ieefle Hej
DeeOeeefjle nw leLeeefHe npeejeW Je<eeX mes nceeje meceepe Heg<e-HeOeeve jne nw~ kene peelee nw efke meYelee kes HeejcYe ceW ueieYeie meYeer meceepe
ceele=meeelceke Les DeLee&led GveceW efm$eeeW keer efmLeefle cenJeHetCe& nesleer Leer~ Hejvleg Oeerjs-Oeerjs m$eer Deewj Heg<e oesveeW kes ceOe keeeeX kee efJeYeepeve
neslee ieee~ HeefjJeej kes YejCe-Hees<eCe kee GejoeefelJe Heg<e ves meBYeeuee Deewj Jen Iej mes yeenj kes meYeer keee& kejves ueiee~ m$eer, Heefle
Deewj yeeeW keer mesJee Deewj Gvekes ueeueve-Heeueve kes efueS Iej mes mecyeefvOele meYeer keee& kejves ueieer~ Heuele oesveeW kes keee&#es$e ceW Yeer
Devlej Dee ieee~ yeenj kee keece kejves mes Heg<e kee keee&-#es$e efJemle=le nes ieee Deewj m$eer Iej keer meerceeDeeW ceW Deeye nesleer ieeer~ Ssmee
nesves Hej Yeer Gme mecee keer veejer mebYeJele efkemeer Hekeej keer nerve-YeeJevee mes iemle veneR Leer~ DeHeveer meerceeDeeW kees Gmeves Deve meeOeveeW
mes ye{eves kee Heelve efkeee~ Gme mecee keer m$eer JesoeW-Meem$eeW kee DeOeeve kejleer Leer~ ceb[ve efcee keer Helveer ves Mebkejeeee& kees Meem$eeLe&
ceW Hejeefpele efkeee Lee~ ieeieea, cew$eseer Deeefo efJeogef<eeeW kes veece Fme leLe kes HeceeCe-mJeHe Hemlegle efkees pee mekeles nQ~ Fme Hekeej keer
meerceeDeeW ceW jnles ngS Yeer Gmekes JeefkelelJe kes mJelev$e efJekeeme ceW keneR keesF& yeeOee veneR Leer~ Ske Deesj Jen Iej kes keece-keepe, yeeeW
kes Heeueve-Hees<eCe Deewj Iej keer Deevleefjke JeJemLee kes efueS HeelveMeerue Leer, otmejer Deesj Jen Heefle kes keee& ceW Yeer meneefekee nesleer Leer~
jepeojyeoej ceW jepee kes meeLe-meeLe Gmekeer Hed ceefn<eer Yeer efmebnemevee{ nesleer Leer~ Jen Gmes jepe-keepe ceW meneelee osleer Leer, jCeYetefce
ceW meeLe peekej Gmekee meenme Deewj ceveesyeue yeveeS jKeleer Leer Deewj DeeJeMekelee He[ves Hej Mem$e Yeer G"eves keer efnccele jKeleer Leer~
keeueevlej ceW MevewMevew meceepe ceW veejer kee cenJe kece nesves ueiee~ DeeefLe&ke Hejlev$elee ves Gmes Heg<e keer oemeer yevee efoee~
Jen Iej keer eejoerJeejer ceW kewo nes ieF&~ efpeme osMe ceW en ceevee peelee Lee efke è$e veee&mleg Hetpevles jcevles le$e osJelee', Gmeer osMe
ceW veejer kees `{esue, ieBJeej, Met Deewj HeMeg' keer esCeer ceW jKe efoee ieee~ Fmekee keejCe lelkeeueerve meeceeefpeke, jepevewefleke HeefjefmLeefleeeB
Yeues ner jner neW Hejvleg Fme mecyevOe ceW oes cele veneR efke Yeejleere meceepe ceW efm$eeeW keer oMee efvejvlej Meeseveere nesleer pee jner Leer~ veejer
Yeesiee lees meoe mes jner nw uesefkeve Oeerjs-Oeerjs Gmekee keece kesJeue Yeespeveeefo yeveevee, Iej keer JeJemLee kejvee, Heg$eeslHevve kejkes Gmekee
159
(LJ-5)
Heeueve kejvee, Heefle keer mesJee ceW meowJe Hemlegle jnvee Deewj Gmekeer Jeemevee-Hetefle& kejvee cee$e jn ieee~ DeOeeve kee DeefOekeej Gmemes erve
efueee ieee efpememes Gmekeer ceeveefmeke #eceleeDeeW kee efJekeeme Yeer DeJe nes ieee~ ieefCekeeSB Deewj kegueJeOegSB Henues Yeer nesleer LeeR, Hejvleg
Jes meceepe keer JeJemLee kee Debie LeeR, Deewj meceepe ceW GvnW cenJeHetCe& mLeeve Yeer HeeHle Lee, uesefkeve yeeo ceW Gvekee Jee-efJeJee nesves ueiee
ceevees Jes keesF& cetke HeMeg neW DeLeJee keesF& Yeer efvepeer&Je Jemleg~ DebiespeeW kes Deeieceve kes meeLe-meeLe HeeMeele efMe#ee-oer#ee ves Yeer Yeejle ceW
HeJesMe efkeee~ efJeosMeer jceefCeeeW kee mJevo peerJeve lelkeeueerve Yeejleere veeefjeeW kes efueS Deeke<e&Ce Deewj F&<ee& kee efJe<ee yeveves ueiee~
jepee jececeesnvejee Deeefo meceepe-megOeejkeeW ves veeefjeeW keer efmLeefle megOeejves kee Heeeme efkeee~ Deee&meceepe keer mLeeHevee kes meeLe-meeLe kevee
Hee"MeeueeSB Kegueves ueieeR~ m$eer, efMe#ee keer Deesj GvcegKe ngF& Deewj efJekeeme kes vees DeJemej Gmekes meeceves Deeles ieS~
DeeOegefveke keeue ceW veejer meeceeefpeke JeJemLee ceW cenJeHetCe& mLeeve jKeleer nw~ Heg<eeW keer YeeBefle ner Jen Ge efMe#ee ienCe kejleer
nw, meYeer Hekeej keer ^sefvebie uesleer nw Deewj Iej keer meerceeDeeW mes yeenj efvekeuekej mketue-kee@uespeeW, keeee&ueeeW, DemHeleeueeW Deeefo ceW DeHeveer
keee&#eceleevegmeej mLeeve HeeHle kejleer nw~ jepeveerefle, Jew%eeefveke mebmLeeve, HeJe&leejesnCe, Jeer[e-peiele, Hegefueme, mesvee Deeefo keesF& Yeer #es$e Ssmee
veneR peneB veejer kee HeJesMe ve neslee nes~ efMe#ee-HeeefHle Deewj veewkejer mes Deewj keesF& ueeYe, nes ee ve ngDee nes, Ske ueeYe en DeJeMe
ngDee nw efke Jen Heg<e keer efvejbkegMelee mes cegefkele HeeHle kejves ueieer nw~ DeeefLe&ke mJeeJeuebyeve ves Gmekes DeelceefJeMJeeme ceW Je=ef keer nw Deewj
Jen efkemeer Yeer mecemee mes petPeves keess lelHej nw~ efpeve ueesieeW kees m$eer keer keee&#ecelee ceW DeefJeMJeeme Lee, Jes Yeer Deye Gmekeer eesielee kes
keeeue nesves ueies nQ~ ener keejCe nw efke veewkejer-HesMee Heg<eeW Deewj efm$eeeW kes JesleveceeveeW ceW keneR keesF& Devlej veneR efoKeeF& oslee~ yeefuke
keg JeJemeeeeW ceW lees efm$eeeB efpeleveer kegMeuelee mes keee& kej mekeleer nQ, Gleveer kegMeuelee mes Heg<e Gme keece kees veneR kej Heeles~ DemHeleeueeW
ceW jesefieeeW keer mesJee kes efueS ceefnuee vemeeX keer ner efveegefkeleeeB nesleer nQ~ efMeMeg efJeeeueeeW ceW Heee efMe#ekeeSB ner nesleer nQ~ Hegefueme ceW
ceefnuee-Hegefueme Ske cenJeHetCe& efJeYeeie neslee nw~ ceefnuee-jesieeW kee efveoeve Deewj GHeeej ceefnuee [e@kej ner DeefOeke kegMeuelee mes kej
mekeleer nQ~ FmeceW keesF& mevosn veneR efke Deepe veejer keer efmLeefle iele Meleeyoer keer veeefjeeW keer DeHes#ee Gvvele ngF& nw~
uesefkeve en efmLeefle kee Ske He#e nw pees osKeves ceW yengle mJeefCe&ce ueielee nw~ DeeOegefveke Yeejleere veejer Deepe DeefOeke DeelceefJeMJeemeer, DeefOeke mJelev$e Deewj meenmeer efoKeeF& osleer nwen "erke nw uesefkeve JeemleefJekelee en nw efke Jen efoiYeefcele nes ieF& nw~ mvesnceeer,
oeeceeer, ceceleeueg veejer Deepe uegHle nesleer pee jner nw, Deewj ceeveJelee kes Fve meYeer iegCeeW kee mLeeve ues jner nw Ske Hekeej keer eebef$ekelee
KeeHeve, DeefOekeeefOeke Yeewefleke megKe-megefJeOeeDeeW ceW peerves keer nJeme Deewj DeeOegefvekelee kes veece Hej DeefOeke-mes-DeefOeke HeoMe&ve kejves keer
HeJe=efe~ Ge efMe#ee HeeHle kejves kes GHejevle nj ue[keer kee mJeHve veewkejer kejves kee neslee nw~ Jen efJeJeen kejleer nw Hejvleg HeeefjJeeefjke
ceee&oeSB Gmekes efueS cenJenerve nesleer pee jner nQ~ DeeOegefveke veejer yeeeW keer efMe#ee-oer#ee kes efueS mewke[eW-npeejeW Hees Jee kejves
kes efueS leweej nw, Hejvleg DeeeeDeeW Deewj veewkejeW kes menejs ye[s nes jns yeeeW kes efueS Gmekes Heeme mecee kee DeYeeJe nw~ cecceer-[w[er,
keueyeeW, Heeef&eeW Deewj nesueeW keer mebmke=efle kee efJekeeme lespeer mes nes jne nw Hejvleg ceelee-efHelee kes Gefele mebj#eCe kee DeYeeJe Deeieeceer
Heer{er kees kegb"eiemle yevee oslee nw HeoMe&ve keer Fme HeJe=efe ves veejer kees menpe ceeveJeere iegCeeW mes Jebefele kej efoee nw, FmeerefueS yeeeW
kes uee[-ogueej ceW HeJe=e ceceleeueg `neGme JeeFHe' Gmekes efueS ee lees menevegYetefle keer Hee$e nw, ee cegBn-efyeekeeves keer~ uesefkeve en efmLeefle
Gve efm$eeeW keer nw pees ee lees HewMeve kes efueS Iej mes yeenj efvekeueleer nQ, ee DeHeves meepe eb=ieej Deewj efJeueeefmelee keer DeeJeMekeleeSB
HetCe& kejves kes efueS~ JeefkelelJe kee efJekeeme DeLeJee DeeefLe&ke HejeJeuebyeve ee DeeefLe&ke mecemee pewmeer keesF& eerpe Gmekes peerJeve ceW veneR nw~
efmekekes kee Ske Henuet Deesj Yeer nw~ Yeejle ceW DeefOekeebMe veewkejer-HesMee ceefnueeSB Jes nQ pees HeeefjJeeefjke mecemeeDeeW kes meceeOeeve
kes efueS Iej mes yeenj efvekeueleer nQ~ ceneveiejere meYelee keer DeeHeeOeeHeer ceW peerJeve-mlej Gvvele kejves, yeeeW keer efMe#ee Deewj Gvekes Gvvele
YeefJe<e keer efevlee GvnW Iej mes yeenj efvekeueves Hej efJeJeMe kej osleer nw~ Fme Hekeej keer efm$eeeW kees Ske meeLe oes ceeseeX kee meecevee kejvee
160
(LJ-5)
He[lee nw~ meefoeeW mes eueer Dee jner en HejcHeje efke Iej keer mecHetCe& JeJemLee kejvee m$eer kee keece nwGmekes ceefmle<ke Hej Ske yeesPemee yeveees jKeleer nw~ efpeme keee& kes efueS Jen Jesleve uesleer nw Gme keee& kees Deve menkeefce&eeW kes meceeve kegMeueleeHetJe&ke kejvee Yeer Gmekee
oeefelJe nw, Dele ognjer ekekeer ceW efHemevee Gmekeer efveeefle yeve ieee nw~ keee& Hej peeves mes HetJe& Jen Iej kes DeeJeMeke keee& kejleer nw,
efove Yej veewkejer Deewj JeeHeme Deeves Hej efHej Jener HeeefjJeeefjke mecemeeSB~ peerJeve Gvekes efueS pewmes Ske ceMeerve yevekej jn peelee nw~
Fme efmLeefle kes efueS nceejer meeceeefpeke ceeveleeSB ner Gejoeeer nQ~ Heg<e HeOeeve meceepe nesves kes keejCe Iej ceW DeeefOeHele Heee Heg<e
kee ner neslee nw~ Jen m$eer mes en DeHes#ee kejlee nw efke Iej kee HeyevOe Yeer megee He mes neslee jns, Helveer keer veewkejer mes Oeve Yeer
Deelee jns Deewj Gmes leLee yeeeW kees keesF& ke< Yeer ve G"evee He[s~ mebegkele HeefjJeejeW ceW lees efmLeefle Deewj Yeer yegjer nw~ yent nesves kes keejCe
Iej kee meeje keee& Gmes kejvee nw Deewj veewkejer lees meeLe ceW ner nw~ nce ueesie THej mes eens efpeleves DeeOegefveke yeveW, nceejs mebmkeej Deewj
ceefmle<ke keer mebjevee ceW keneR keesF& yeoueeJe veneR Dee Heeee nw~ meYeer Hekeej mes efMeef#ele Deewj meYe efoKeeF& osves Jeeuee nceeje meceepe
DeYeer Yeer veejer keer Meejerefjke, DeeefLe&ke efJeJeMeleeDeeW Deewj Gmekeer DeefleMee YeeJegkelee kee ueeYe G"eves mes veneR etkelee~
en lees yeele ngF& veewkejerHesMee ceefnueeDeeW keer~ Deye leefveke ie=n-mesJee kejves Jeeueer ceefnueeDeeW keer efmLeefle Hej Yeer ef<Heele kejW~
efJeJeen mes HetJe& Deveske Deekeeb#eeSB Heeueves Jeeueer egJeleer kes mJeHve efJeJeenesHejeble OejeMeeeer nesves ueieles nQ~ efJeJeen mes Henues Gmes ueielee
nw efke Deepe keer veejer Henues keer DeHes#ee DeefOeke mJelev$e nw efkevleg efJeJeen kes GHejevle Gmekeer en OeejCee Kebef[le nes peeleer nw~ memegjeue
HengBeles ner Gmes meeHe efoKeeF& osves ueielee nw efke Iej kes meYeer meomeeW keer ef< Gmekes meeLe DeeS onspe Hej nw~ pees yengSB DeHeves meeLe
Heee&Hle onspe veneR uee HeeleeR Gvekes meeLe Meejerefjke-ceeveefmeke Helee[veeDeeW kee oewj HeejcYe nes peelee nw Deewj HeefjCeecele ee lees Jes ceve
cemeesme kej Ieg-Ieg kej peerleer nQ ee efHej nlee Deewj Deelcenlee keer efmLeefle GlHevve nesves ueieleer nw~ meceeeejHe$eeW kes leermejs He=<" Fme
Hekeej kes meceeeejeW mes Yejs jnles nQ~ yengle kece HeefjJeej Ssmes nQ peneB yent kee mJeeiele Gmekeer meYeer DeeFeeW-yegjeFeeW kes meeLe efkeee
peelee nes~ Heee neslee ener nw efke Gmekes iegCeesb Hej efkemeer keer ef< veneR peeleer Deewj DeJeiegCeeW kees jsKeebefkele efkeee peelee jnlee nw~
Fmemes Ske nerve YeeJevee Gmekes Devlej ceW Iej kej peeleer nw~ DeHeves JeesOe kees Jen efkemeer mes ken veneR Heeleer Deewj Ske Hekeej kee
efe[efe[eHeve Gvekes mJeYeeJe kee Debie yevelee euee peelee nw~ HeefjJeej cesb meceeeespeve Yeer yengle kece HeefjJeejeW ceW ner osKeves kees efceuelee
nw~ DeeMee& lees leye neslee nw efke pees m$eer mJeeb keYeer yent jn egkeer nw, ee efpemes yent yevevee nw Jes Yeer meeme-efpe"eveer Deewj veveo keer
efmLeefle ceW otmejs HeefjJeej mes DeeF& veejer kee Mees<eCe kejves mes veneR etkeleeR~
Fmeer mevoYe& ceW Ske HeMve menmee GlHevve neslee nw efke peye Deepe keer veejer efMeef#ele nw, mJeeJeuecyeer nw, meenmeer Deewj eesie
nw, leye keeeW Fme oerve-nerve oMee kee efMekeej nesleer nw~ keeeW veneR Jen Fme Deveee-Deleeeej kes efJe Ke[er nesleer nw? Gej mHe<
nw~ mebHetCe& DeeOegefvekelee kes yeeJepeto nce, nceeje meceepe DeYeer leke ceOekeeueerve ef{eeW Deewj mebmkeejeW kee oeme nw~ Heg<e veejer kees HecegKelee
oskej DeHevee Meemeve keeeW meceeHle kejs? m$eer kes ceefmle<ke ceW Yeer `Heefle HejcesMJej' kee Helee Fleveer ienjeF& mes yew"e nw efke Jen menpe
ner Gmemes cegkele veneR nes Heeleer~ Yeejle ceW efm$eeeW kees Fme oMee mes Gyeejves kes efueS en DeeJeMeke nw efke meceepe ceW eslevee peeie=le keer
peeS Deewj Fme Deesj mebmLee-ye He ceW keee& efkeee peeS~ cee$e peguetmeeW Deewj veejeW mes keg veneR nesves Jeeuee~ peye leke Heleske Jeefkele
kees veejer kee cenJe ve mecePeeee peeSiee, meefoeeW mes eueer Dee jner ef{eeW kees lees[ves kee meenmeve ve GlHevve efkeee peeSiee leye leke
keg yeoueeJe veneR DeeSiee~ m$eer kees Yeer Deefle ef{Jeeefolee ee HeefMece kee DevOeevegkejCe es[kej meceeeespeve kee Heelve kejvee nesiee,
efJeeej Deewj leke& kee meneje uesvee nesiee, leYeer JeemleefJeke DeLeeX ceW Yeejleere veejer DeeOegefveke yeve mekesieer~
161
(LJ-5)
10. DeelebkeJeeo DeeOegefveke egie kee efJe<e-Je=#e
-[e@. jepesv Hemeeo

DeeOegefveke efJeMJe-HeefjMe ceW DeelebkeJeeo efpeme lespeer mes ye{lee euee pee jne nw, Gmekeer Yeebkejlee kees efJeMues<ekeeW-efJeJesekeeW
ves keF& HeeW ceW meeceves jKee nw
(i) nce Deepe efJemHeeske meeceieer kes THej yew"s nQ, Helee veneR, keye, keneB Jen He He[s Deewj nceejs peerJeve kees lenme-venme
kej oW~ Jen efkemeer Yeer osMe ceW, efkemeer Yeer peien Het He[ mekelee nw; peerJeve, mebHeefe, mebjevee Deewj mebmLeeveeW kees ve< kej mekelee nw;
peve-meceepe Deewj Meemeve-JeJemLee kees Deelebke mes Yej mekelee nw~ DeeOegefveke efJeMJe ceeveeW yeeo kes {sj Hej yew"e nw~
(ii) DeelebkeJeeo keer leguevee Ske Ssmes ceeeeJeer oeveJe mes keer pee mekeleer nw, pees DeHevee Deekeej ye{elee pee jne nw, pees peerJeve
Deewj JeJemLee kees lees[ves-Hees[ves DeLeJee efveieue peeves keer DeHeveer #ecelee ye{elee ner pee jne nw~
(iii) DeelebkeJeeo keer leguevee Ske Ssmes efJe<e-Je=#e mes keer pee mekeleer nw, efpemekeer jespe ner veeer-veeer MeeKeeSB-HeMeeKeeSB Het
jner nQ, Fmekeer mewke[eW nefveeeB nQ, FmeceW npeejeW Hees nQ, ueeKeeW keeWHeueW nQ, Fmekes Hetue penjerues nQ, Heue penjerues nQ~ Fmekeer pe[s
Fleveer ienjer nwb efke Gmes Keesokej Hetjer lejn GKee[ Hesbkevee keef"ve mes keef"velej neslee pee jne nw~ HeeflejesOe kes yeeJepeto en efJe<e-Je=#e
ueieeleej ye{lee pee jne nw~ Fmekeer Ieeleke eee ceW efJekeeme keer mebYeeJeveeSB DeJe nesleer pee jner nQ, meceepe-JeJemLee Yee Deewj Deelebke
mes efIejleer pee jner nQ, Deelebke keer eee kee keg HeefjMe nceejs meeceves nw
(1) 11 efmelecyej, 2002 kees veteeke& kes `Jeu[& ^s[ meWj' Hej Jeeegeeve mes DeelebkeJeeoer nceuee ngDee~ Jeeegeeve `^s[ meWj' kes èfdJebve
eJej' veece mes Heefme YeJeveeW mes keje efoes iees~ GveceW Deeie ueie ieF&~ Deblele èfdJeve eJej' kes meeLe `^s[ meWj' kes Deveske
YeJeve OejeMeeeer nes iees, Deveske YeJeveeW keer veeRJeW efnue ieF&~ npeejeW efvejHejeOe ueesieeW keer peeveW ieF~ Yee kes keejCe `ScHeeej efyeefu[bie'
leLee Deveske YeJeveebs mecesle èF& neGme' (Decesefjkeer je<^Heefle YeJeve) leke kees Keeueer keje efueee ieee~ Decesefjkeer je<^Heefle kees
keg mecee leke efHe kej efkemeer iegHle mLeeve Hej jnvee He[e~ èfdJebve eJej' kes THejer leueeW Hej peye Deeie keer ueHeW G" jner
LeeR leye keg ueesie peue peeves kes [j mes efKe[efkeeeW mes keto He[s Deewj ce=leg kees HeeHle ngS~ YeefJe<e ceW TBes YeJeveeW kes THejer
leueebs Hej keece kejves JeeueeW kes efueS Ssmes HewjeMet keer keuHevee keer ieF&, efpemes Henvekej kece&eejer Dee@efHeme peeee kejWies Deewj Fme
lejn keer Ievee kes yeeo JeneB mes keto kej peeve yeee mekesbies~
(2) Yee kes ceejs nJeeF&-ee$ee kejves Jeeueebs keer mebKee ceW Fleveer keceer nes ieF& efke nJeeF&-ee$ee cegnwee kejeves Jeeueer kebHeefveeeB DeHeves
kece&eeefjeebs keer keewleer kejves Hej cepeyetj nes ieF, Gvekee Hetuelee-Heuelee JeeHeej menmee efoJeeefueesHeve kes keieej Hej Dee Ke[e
ngDee~ Yee kes keejCe meYeer nJeeF& DeeW Hej megj#ee keer Yeejer JeJemLee kejveer He[er~
(3) DeelebkeJeeefoeeW eje efueHeeHeebs ceW `SvLewkeme' veeceke peerJeeCeg kees Yespeves keer yeele meeceves DeeF&~ Fme Yee mes Decesefjkee kes Deveske ueesie
ceemke Henvekej eueles ngS efoKeueeF& efoes~ [eke-JeJemLee Hej Fmekee Yeejer og<HeYeeJe He[e~
(4) 13 efmelecyej 2001 kees Yeejleere mebmeo Hej DeelebkeJeeoer nceuee ngDee~ Gmekes yeeo megj#ee-meeJeOeeveer kes lenle meJe&$e eewkemeer ye{e
oer ieF&~ YeejleJeeefmeeeW ves Henueer yeej efouueer ceW Ssmeer `yyeerme peveJejer' osKeer, efpemeceW oMe&ke mes DeefOeke megj#ee-keceea Les~ efpeme
ieCeleb$e-efoJeme Hej nesves Jeeues meceejesn ceW ueieYeie Heeerme ueeKe ueesie efnmmee uesles Les GmeceW cegefMkeue mes ueeKe-[s{ ueeKe oMe&ke
162
(LJ-5)
ner Dee Heees~ 2002 kee mJeleb$elee-efoJeme Yeer Hetjer lejn Heerkee jne~ keejCe mHe< nwpeve-ceeveme ceW DeelebkeJeeefoeeW kee Yee~
(5) peccet-keMceerj cebs nesves Jeeueer DeelebkeJeeoer IeveeDeeW kes keejCe JeneB kes efnvot Hebef[le DeHevee Iej-yeej es[kej JeneB mes Yeeie peeves
Hej cepeyetj ngS nQ Deewj MejCeeLeea efMeefJejeW cebs ogKeo peerJeve peer jns nQ~ Gvekeer mebKee ueeKeeW cebs nw~ Deepe peccet-keMceerj kee nj
veeieefjke Deelebke keer DeeMebkee mes peerlee nw~ JeneB kee nj egveeJe Yee keer $eemeo eee ceW neslee nw~ Yee kes ceejs DeefOekeebMe pevelee
Jees osves leke veneR peeleer~ efkemeer-efkemeer #es$e ceW efJeMes<e megj#ee-JeJemLee kes yeeJepeto keg ner HeefleMele ueesie Jees osves pee Heeles nQ~
(6) Deepe keesF& Yeer Jeefj<" veslee efyevee Deefleefjkele megj#ee-JeJemLee kes Ske efove Yeer veneR efyelee mekelee~ cenJeHetCe& mejkeejer Deewj iewj mejkeejer
mebmLeeveeW Hej Yeejer megj#ee-JeJemLee jKeer peeleer nw~ Fme JeJemLee kes yeeJepeto DeelebkeJeeoer IeveeSB nesleer nQ~ Fme lejn keer JeJemLee
Hej osMe keer Yeejer mebHeefe Kee& nesleer nw~ DeelebkeJeeoer JeejoeleeW kes Deveefievele GoenjCe nQ~ THej keg ner IeveeSB Deewj yeeleW jKeer
ieF& nQ~
DeelebkeJeeo keer HeefjYee<ee keee nes, Gmecebs neslee keee nw, Gmekes keejCe keee nQ, Gmekee Fefleneme keee nw, Gmekees efkeme lejn
Ske mebie"ve kee He os efoee ieee nw, DeelebkeJeeefoeebs kees keewve, efkeme lejn keer ^sefvebie oslee nw, DeelebkeJeeoer mebie"ve keewve-mes nQ, Gmemes
efkeme Hekeej ue[e peee, Gmes jeskeves keer veerefleeeB keee neW, YeefJe<e cebs Gmekee mJeHe keee nesieeFve meejs HeMveeW kes Gej "erke-"erke
peeveves kes efueS Deepe `DeelebkeJeeo DevegmebOeeve kesv' Kegue iees nQ~ Decesefjkee ner veneR, Deve Deveske osMeeW cebs pees Yeejle keer lejn
DeelebkeJeeo mes Heeref[le jns nQ DeLeJee nes jns nQ JeneB DeelebkeJeeo mes peg[s meYeer cegeW Hej ienve DeOeeve SJeb DevegmebOeeve eue jne nw~
Ssmee nesvee mJeeYeeefJeke nw keeeWefke en nceejs egie keer efJeefe$e SJeb Yeeevekelece JewefMJeke mecemee nw~
DeelebkeJeeo kees HeefjYeeef<ele kejles mecee Fme yeele kee Oeeve jKee peelee nw efke Fmes Deve Hekeej keer efnbmeeDeebs DeLeJee efJeOJebmeke
ieefleefJeefOeeeW mes efYevve efkeee pee mekes~ DeelebkeJeeoer mebie"veeW DeLeJee mecegoeeebs kes ue#e Deueie-Deueie nes mekeles nQ~ Heee en osKee
ieee nw efke DeelebkeJeeo kes cetue ceW keesF& ve keesF& jepeveerefleke ue#e efHee neslee nw~ jepeveerefleke ue#e keer HeeefHle kes efueS Oece&-mebIe SJeb
Gmekeer efJeefMe< efJeeejOeeje kes Heeej-Hemeej keer jepeveerefle eueeeer peeleer nw~ Oece&-mebIe SJeb Oece&-mebHeoee meee Deewj HetBpeer Hej DeefOekeej
peceeves kee keejiej meeOeve nQ~ Oece&-mebIe Meefkele kes ie{-ce" nQ, JeneB kes Yeer HeoeefOekeejer nesles nQ Deewj Gvekes Heeme meeeOeeefjeeW keer lejn
DeefOekeej nesles nQ~ mecegoee-efJeMes<e kees DeHeves HeYeeJe-#es$e ceW jKeles ngS, Gmemes meceLe&ve Deewj HetBpeer HeeHle kej Jes MeefkeleMeeueer yeve peeles
nQ~ efkemeer Oece&-efJeMes<e kes Heeej-Hemeej kes Heers Yeer meee keer ner jepeveerefle nesleer nw~ THejer leewj Hej F&MJej Deewj Oece& keer DeeFeebs,
Oece&-veerefleeeW keer yeele keer peeleer nw Hej Yeerlej ner Yeerlej DeefOekeej-HeeefHle kee Kesue euelee jnlee nw~ Deepe Oece& kes veece Hej yengle-mes
ueesieeW kees DeelebkeJeeoer yevee efoee peelee nw~
DeelebkeJeeo Deepe Devleje&<êre mecemee nw~ efJeMJe kes Deveske osMe Deepe Fmemes HeYeeefJele nQ~ Fmekes He SJeb ue#e keer
efJeefYevvelee kees osKeles ngS Fmekeer HeefjYee<ee Yeer Deveske Heebs ceW keer peeleer jner nw~ ``wjefjpce efjmee& meWj, Fbke 1997'' ves DeHeves {bie
mes DeelebkeJeeo kees meblegefuele He ceW HeefjYeeef<ele kejves keer es<e keer nw~ Gmekes eje oer ieF& HeefjYee<ee Fme Hekeej nw
"The calculated use of violence or the threat of violence to inculcate fear, intended to
coerce or to intimidate government or societies in the pursuit of goals that are generally political, religious or ideological."
HeefjYee<ee keer Henueer cenJeHetCe& yeele nw efnbmee~ en efveefMele nw efke DeelebkeJeeo ceW efnbmee DeLeJee lees[-Hees[ lees nesleer ner nw~
efnbmee DeLeJee lees[-Hees[ kee Keleje yeveees jKevee Yeer DeelebkeJeeo keer cenJeHetCe& Heneeve nw~ DeelebkeJeeo ceW efnbmee kee Heeesie Ske meeseermecePeer ieF& veerefle kes lenle efkeee peelee nw~ Fme Heeesie kee ue#e neslee nwefkemeer mejkeej, mecegoee DeLeJee meceepe kees $eemeo efmLeefle
163
(LJ-5)
ceW [euekej yeueHetJe&ke efkemeer jepeveerefleke, Oeeefce&ke DeLeJee Jeweeefjke ue#e keer efmeef~ meYeer Hekeej keer efnbmee Deelebke nw, en veneR kene
pee mekelee~ oes mecegoeeeW, oes osMeebs kes yeere ngS eg ceW Yeer efnbmee nesleer nw efkevleg Gmes DeelebkeJeeo veneR kene peelee~ peye Jeefkele ee
Jeefkele-mecegoee Jeweefkeleke ueeYe kes efueS efnbmee kejlee nw, leye Gmes Yeer DeelebkeJeeo veneR kene peelee~ efkemeer iegC[s ee iegC[eW kes eje
efkemeer Hej Henej, Jeweefkeleke Me$eglee ee yeouee kes efueS efkeee ieee Henej, efkemeer keer nlee Deeefo kees DeelebkeJeeo kes Iesjs mes yeenj
jKee peelee nw~
DeelebkeJeeo keer HeefjYee<ee kee otmeje Deewj leermeje cenJeHetCe& He#e nw mebie"ve Deewj ue#e~ DeelebkeJeeoer efnbmee efkemeer ve efkemeer
mebieef"le Jeie& eje Ieesef<ele ue#eeW keer efmeef kes efueS mejkeejeW, mecegoeeeW Deewj meceepeeW kees efvejvlej Deelebke ceW jKeves kes efueS keer peeleer
nw~
Jemlegle DeelebkeJeeoer ieefleefJeefOeeeB eser-ceeser efnbmee, lees[-Hees[, uet Deeefo leke meerefcele veneR nesleer~ DeelebkeJeeoer ieefleefJeefOeeeW
kes Deveske He Deepe Heeefuele nQ~ GveceW mes keg He efvecveefueefKele nQ
(1) cenJeHetCe& YeJeveeW, mebmLeeDeeW, mebjeveeDeeW Hej yeceyeejer; (2) Deeiepeveer; (3) meeceeve peveeW DeLeJee efkemeer cenJeHetCe&,
efJeefMe<, DeefleefJeefMe< Jeefkele kees yebOeke yeveevee; (4) yeme, ^sve, Jeeegeeve Deeefo JeenveeW keer neFpewefkebie; (5) DeHenjCe; (6) efkemeer
YeJeve ceW DeveeefOekeej HeJesMe Deewj Gme Hej keypee; (7) peve-megefJeOee DeLeJee mesJee-mebmLeeve Hej nceuee, lees[-Hees[; (8) Kelejs keer Pet"er
metevee DeLeJee ``ne@keme kee@ue''; (9) jepeveerefleke, meeceeefpeke ef< mes cenJeHetCe& Jeefkele keer nlee Fleeefo~
Fve ieefleefJeefOeeeW kes Deefleefjkele keg Ssmeer ieefleefJeOeeeB meeceves Dee egkeer nQ, pees Henues veneR LeeR, pewmes G[les ngS Jeeegeeve
kees efkemeer TBes YeJeve mes keje osvee, yeerceejer kes peerJeeCegDeeW kee nlee kes efueS Heeesie~ keg Ssmeer ieefleefJeefOeeeB pees DeYeer Keguekej meeceves
veneR DeeF& nQ efkevleg YeefJe<e ceW efpevekes Dee peeves keer mebYeeJevee nw, Jes nQ
(1) Deelebke kes efueS DeeCeefJeke Dem$eeW kee Heeesie;
(2) JeeHeke mlej Hej Heee&JejCe kees otef<ele kejves kee Heeeme;
(3) pewefJeke nefLeeejeW kee ye[s mlej Hej Heeesie;
(4) `meeFyej Dee@HejsMeve' keer lekeveerke peeveves Jeeues DeelebkeJeeoer eje `meeFyej mHesme' kees Fme lejn Heefjeeefuele kejvee efke cenJeHetCe&
meteveeSB ve< nes peeeW, GvnW efJeke=le kej efoee peee, cenJeHetCe& `[ee yeQke' leke HenBge Deewj JeneB ie[ye[er, `me@ke ceekes&'
mecyevOeer meteveeDeeW ceW nsj-Hesj Deewj yeQkeeW mes DeJewOe He ceW Oeve kee êbmeHej~
(5) Ge mlejere lekeveerkeer meeOeve SJeb %eeve eje efkemeer Yeer eespevee kees efJeHeue kej osvee~ èfjcees kebêsue' kes eje Deveske eb$eeW ceW
Heefjeeueve mebyebOeer oes<e GlHevve kejvee Deeefo~
ueesie DeelebkeJeeoer keeeW yeve peeles nQ, Gvekes efJeefYevve mebie"ve keeeW yeve iees nQ, Fve HeMveeW kee keesF& Ske ner efveefMele Gej
veneR nw~ eeefHe en mebYeJe nw efke Ske DeelebkeJeeoer mebie"ve efkemeer Ske efJeefMe< HeefjefmLeefle kes efJejesOe ceW efkemeer Ske keejCe mes meeceves
Deeee nes, Deepe Fve mebie"veebs kes Heers Deveske keejCe efoKeueeF& osles nQ~ Jes keejCe nQ
(1) jepeveerefleke DeLeJee Oeeefce&ke Deekeeb#eeDeeW keer Hetefle& ceW yeeOee;
(2) mecegoee DeLeJee peeefle efJeMes<e kes DeefOekeej Deewj Jee&mJe Hej Keleje;
(3) Jeweeefjke celeYeso;
(4) Hepeeleebef$eke HeefJeee ceW DeefJeMJeeme;
(5) ceveewJew%eeefveke Deblej efJeefMe< SJeb Gie cevemJeYeeJe;
164
(LJ-5)
(6) DeefMe#ee, yeskeejer Deewj iejeryeer;

(7) efkemeer ue#e keer HeeefHle ceW oerIe&keeueerve efJeuebye ee Gmekeer DeeMebkee;
(8) DeelebkeJeeo eje ue#e keer HeeefHle ceW MeerIelee keer DeeMee;
(9) Jeie&-efJeMes<e keer meee SJeb DeefOekeej efueHmee~
es meYeer keejCe efkemeer Ske DeelebkeJeeoer oue keer He=<"Yetefce cebs ve Yeer neW efkevleg Deepe Fve mebie"veeW kees eueees jKeves kes efueS
Ske mes DeefOeke keejCe meowJe GHeefmLele jnles nQ~ vees-vees DeelebkeJeeoer mebie"veeW kes pevce kes Heers Yeer Deveske keejCe GlHesjke kee keee&
kejles nQ~
DeelebkeJeeo kes Fefleneme Hej ef< [eueW lees en Helee euelee nw efke Henues kes DeelebkeJeeo mes Deepe kee DeelebkeJeeo JeceMe
efYevve neslee pee jne nw~ yeermeJeeR meoer mes Henues DeelebkeJeeo kee Flevee JeeHeke Heeesie veneR neslee Lee~ Ske efJeesner mecegoee ee yeieeJele
Hej Glee ueesie Henues Yeer DeelebkeJeeo kee meneje uesles Les efkevleg leye Jes JeJemLee kes keevetve kee GuuebIeve Yeues ner kejW, efkemeer Gelej
keevetve kees DeJeMe ceeveles Les, efpemekes keejCe Jes efvejHejeOe ueesieeW, DeewjleeW, Je=eW, yeeeW Deeefo kees DeelebkeJeeoer ieefleefJeefOeeeW kee efveMeevee
veneR yeveeles Les~ jepeleb$eJeeoer-meecebleJeeoer JeJemLee ceW Ssmee neslee Lee efkevleg yeermeJeeR meoer ceW jepeMeener kes {n peeves Hej Hepeeleb$eelceke Heefle
DeeF& nw~ Hepeeleb$eelceke JeJemLee mes ue[les mecee efkemeer Ske Jeefkele ee keg JeefkeleeeW mes ue[ves mes keece veneR euelee FmeefueS
DeelebkeJeeoer Hetjs Meemeve-leb$e mes ue[ves kes efueS efkemeer kees Yeer efveMeevee yevee uesles nQ~ yeermeJeeR meoer kes Geje& mes FkekeermeJeeR meoer kes
DeejbYe leke efmLeefle Fleveer yeoue egkeer nw efke Deye DeelebkeJeeoer efkemeer Gelej keevetve ceW efJeMJeeme veneR kejles~ Deye Jes DeHeveer ieefleefJeefOeeeW
mes npeejeW efvejHejeOe Jeefkeleeebs keer nlee kej mekeles nQ, Yet-mebHeefe kees ve< kej mekeles nQ, jesie kes peerJeeCeg Hewuee mekeles nQ, meye keg
lees[-Hees[ mekeles nQ~ DeelebkeJeeefoeeW keer efJeesn SJeb JeesOe-YeeJevee Fme lejn ye{leer pee jner nw efke Deye Gvemes efkemeer Yeer mlej kes ceeveJeere
efJeJeske keer DeeMee kejvee mebYeJe veneR jn ieee nw~ YeefJe<e kee DeelebkeJeeoer oue Meefkele HeeHle kej uesves Hej keoeefele Hetjs osMe kes Hetjs
osMe kees ve<-Ye< kej os, DeLeJee Gvekee JeMe eues lees meejer ogefveee ceW Deeie ueiee os~
DeelebkeJeeoer ieefleefJeefOeeebs kees eueees jKeves kes efueS DeelebkeJeeoer oue kes ueesie Gmes Ske JeJeefmLele mebie"ve kee He os osles
nQ~ Gmekee cegefKeee Ske HeYeeJeer Jeefkele neslee nw~ mebie"ve kes meomeeW kees mejkeejer megj#ee-JeJemLee kes KelejeW kes yeere keece kejvee He[lee
nw FmeefueS Heee Gvnbs efHe kej jnvee He[lee nw~ mebie"ve kes meomeebs kees DeeHeme cebs Ske otmejs mes Heefjefele veneR nesves efoee peelee~
Ske DeelebkeJeeoer keg ner meomeeW kees efveke mes peeve mekelee nw, meYeer kees veneR~ efkemeer DeelebkeJeeoer mebie"ve kee meome nes peeves kes
yeeo meome kees Gmes es[ves keer Dee%ee veneR oer peeleer, eefo Jen es[ves keer es<e kejlee nw lees Gmekeer nlee kej oer peeleer nw~
DeelebkeJeeoer mebie"ve kes mece&LekeeW keer keceer veneR nw~ keF& yeej lees mejkeej leke efHes leewj Hej Gmekeer ceoo kejleer nw~ en
meJe&efJeefole nw efke keMceerj cebs DeelebkeJeeoer ieefle eueees jKeves kes efueS Heeefkemleeve mejkeej efHes leewj Hej keF& DeelebkeJeeoer mebie"veeW keer
ceoo kejleer nw~ Fmekes Deefleefjkele yengle-mes meceeve Oecee&Jeuebyeer SJeb efJeeejOeeje Jeeues DeelebkeJeeoer mebie"ve-efJeMes<e mes menevegYetefle jKeles nQ
Deewj efHes leewj Hej Deveske Hekeej mes Gmekeer ceoo kejles jnles nQ~ Ske osMe mes Yeeies ngS DeelebkeJeeoer otmejs osMe ceW eues peeles nQ Deewj
keF& yeej GvnW JeneB megjef#ele Deeee efceue peelee nw~ Yeejle mes Yeeies ngS Deveske DeelebkeJeeefoeeW ves Heeefkemleeve leLee Deve osMeeW ceW MejCe
ues ueer nw~ JeneB Jes Hetjs "e"-yee mes jnles nQ, yeQke SkeeGb Keesueles nQ Deewj JeneR mes DeHeveer DeelebkeJeeoer ieefleefJeefOeeeB eueeles jnles nQ~
mHe< nw efke Deepe DeelebkeJeeefoeeW kees Fme ceeceues ceW ye[er megefJeOee Deewj megj#ee neefmeue nw~
DeelebkeJeeoer mebie"ve ceW Yejleer nesves Jeeues meome mejkeejer JeJemLee mes veejepe ueesie nesles nQ~ GveceW Yejleer nesves kes Deveske keejCe
nQ~ DeefMeef#ele, yeskeej egJekeeW kees Oeve kes ueeuee DeLeJee Oece& kes veece Hej GmeceW Yejleer kejvee Deemeeve neslee nw~ yengle yeej GmeceW Jes
165
(LJ-5)
egJeke Meeefceue nesles nQ, efpevnW Oece& kes veece Hej ieuele efMe#ee oer peeleer nw~ Jes mketue Deewj kee@uespe keer He{eF& es[ osves Jeeues egJeke
nes mekeles nQ~ pees mener efMe#ee veneR HeeHle kej Heeles, efpevnW DeHevee YeefJe<e megjef#ele veneR efoKeueeF& oslee Ssmes efvejeMeeiemle egJeke Yeer
iegcejen kej efoes peeles nQ~
DeelebkeJeeoer mebie"ve Fve egJekeeW kees Gvekeer eesielee SJeb DeHeveer DeeJeMekelee kes DevegHe ^sefvebie oslee nw~ meeceeve mlej Hej
^sefvebie ceW keF& yeeleW nes mekeleer nQ (1) efJeefYevve Ieeleke nefLeeejeW kes mebeeueve SJeb Heeesie keer efMe#ee (2) efJemHeeske meeceieer kee efvecee&Ce
SJeb efJeefYevve Hekeej kes efJemHeeseW keer JeJemLee (3) KegefHeee mebkesle neefmeue kejvee (4) DeHeveer Heneeve kees efHeees jKeves Deewj efHes
jnves keer efMe#ee (5) Ske keceeC[es keer lejn egmleer-Hegleea mes keece kees Debpeece osves keer ^sefvebie (6) Heke[s peeves Hej DeHevee Yeso ve yeleeves
keer meKle efnoeele Deewj ceewkee He[les ner HeeCe leke os osves keer lelHejlee~
efJeMes<e mlej keer sêfvebie ceW Yeer keF& yeelesb nes mekeleer nQ(1) Gemlejere DeelebkeJeeoer ieefleefJeefOeeeW kes efueS Gemlejere
lekeveerkeer peevekeejer osvee~ (Decesefjkee kes èfdJebve eJej' Deewj `HeWeieve' Hej nJeeF& penepe kejeves kes efueS egJekeeW kees efHes leewj Hej
Heeeues yeveves keer ^sefvebie efoueJeeF& ieF&~) (2) pewefJeke Deewj jemeeeefveke DeelebkeJeeoer ieefleefJeefOe kes efueS ceejke peerJeeCegDeeW SJeb jmeeeveeW
kee efvecee&Ce Deewj Gvekes Ieeleke GHeeesie keer efMe#ee~ (3) DeeCeefJeke DeelebkeJeeo kes efueS HejceeCeg Dem$e-efvecee&Ce Deewj Gmekes Heeesie keer
efMe#ee (4) DeelceIeeleer nceues keer efMe#ee (5) lekeveerkeer peevekeejer keer ceoo mes eb$eeW keer keee&HeCeeueer Heotef<ele kej osves ee GvnW ve<
kej osves keer efMe#ee (6) Gemlejere DeelebkeJeeoer ieefleefJeefOe (neFpewke, megj#ee-mebmLeeve, efJeOeeve Heefj<eo, mebmeo YeJeve Hej nceuee,
Gemlejere megj#ee ceW jnves Jeeues JeefkeleeeW keer nlee Deeefo) kes mJeHe kes DevegHe peevekeejer neefmeue kejvee, GHeegkele leweejer Deewj
^sefvebie osvee~
Deepe mebmeej ceW Deveefievele DeelebkeJeeoer mebie"ve efJeeceeve nQ~ Gvekeer ieCevee FmeefueS Yeer mebYeJe veneR nw efke jespe ner veesvees DeelebkeJeeoer oue meeceves Dee jns nQ~ DeelebkeJeeoer mebie"veeW kes DeeHemeer celeYeso kes keejCe Ske mebie"ve ceW mes Deveske oue efvekeue
Deeles nQ~ keF& yeej mejkeejer-JeJemLee kees OeesKee osves kes efueS DeelebkeJeeoer mebie"ve megefJeOeevegmeej DeHevee veece yeoue uesles nQ~ peye efkemeer
mebie"ve kees mejkeej HeefleyebefOele kej osleer nw leye Yeer vees HeeW ceW Jen peerefJele nes G"lee nw~ kesJeue Yeejle keer yeele kejW leye Yeer meYeer
mebie"veeW kees Heneeve Heevee Deemeeve veneR nw~ 1999 ceW ngS Ske DeOeeve kes Devegmeej keMceerj ceW 32, ceefCeHegj ceW 35, cesIeeuee cebs
3, veeieeueQ[ cebs 3, Hebpeeye cebs 1, efcepeesjce ceW 1, ef$eHegje cebs 30 DeelebkeJeeoer mebie"ve nQ~ Fmekes Deefleefjkele keF& oue Ssmes nQ efpevnW GieJeeoer
SJeb DeueieeJeJeeoer kene ieee nw~ Ssmes GieJeeefoeeW SJeb DeueieeJeJeeoer oueeW keer mebKee 47 nw~
peccet SJeb keMceerj ceW meefJee keg DeelebkeJeeoer mebie"veebs DeLeJee JeieeX kes veece nQnjkele-Gue-cegpeeefnoerve, ueMkej-S-leeseyee,
pewMe-S-ceesncceo, njkele-Gue-pesneo, Deue yeke&, Deue pesneo, ueMkej-S-peyyej, lenjerke-S-pesneo, peccet SC[ keMceerj vesMeveue
efueyejsMeve Deeceea Fleeefo~ osMe kes efJeefYevve YeeieeW mes peg[s keg DeelebkeJeeoer JeieeX kes veece Fme Hekeej nQceefCeHegj efueyejsMeve eFiej
Deeceea, veeLe& F&m ceeFvee@efjer Heb, HeerHegume efueyejsMeve Heb cesIeeuee, vesMeveue meesmeefuem keeGbefmeue Dee@He veeieeueQ[, yeyyej Keeuemee
FbjvesMeveue (Hebpeeye), vesMeveue efueyejsMeve Heb Dee@He ef$eHegje, ef$eHegje Deec[& êFyeue keceeC[es Heesme&, vesMeveue efueyejsMeve Heb efcepeesjce
Fleeefo~
JeeceHebLe mes peg[s GieJeeoer mebie"ve nQHeerHegume iegefjuuee Deeceea, HeerHegume Jeej iegHe, ceeDeesJeeoer kecegefvem meWj Fleeefo~ keg
Deve GieJeeoer Jeie& nQleefceuevee[g efueyejsMeve Deeceea, mt[Wdme F&mueeefceke cetJeceW Dee@He Fbef[ee, DeeefmeHejpee keceeC[es Heesme&, efueyejsMeve
eFiej Dee@He leefceue Suece, jCeJeerj mesvee Deeefo~
2001 ceW Decesefjkee Hej efpeme DeelebkeJeeoer mebie"ve ves nceuee efkeee GmeceW Yeer keF& DeelebkeJeeoer mebie"veeW kee veece efueee peelee
nw~ `Deue-keeeoe' kees Fmekes efueS efJeMes<e He mes efpeccesoej ceevee pee jne nw~ Deesmeecee efyeve ueeosve Gmekee veslee nw~ en Jeie& ueieYeie
mee" osMeeW ceW DeHevee peeue Hewuee jKee nw~ ueMkej-S-leeseyee Deewj njkele-Gue-cegpeeefnoerve Deeefo kees Yeer Ssmee mebie"ve ceevee pee jne
166
(LJ-5)
nw, pees Devleje&<êre mlej Hej ye[er DeelebkeJeeoer IeveeDeeW kees Debpeece os mekeles nQ~
keg DeelebkeJeeoer mebie"ve Deepe Fleves MeefkeleMeeueer nes iees nQ efke Jes keg Yeer kej mekeles nQ Deewj yesefneke DeHeves kegke=leeW
keer efpeccesoejer DeHeves THej ues uesles nQDeHeves keejveeceeW kees efHeeves ceW Jes efJeMJeeme veneR jKeles~ Ssmee kejles ngS Jes mejkeejeW kees en
mebosMe Yespeles nQ efke GvneWves en efkeee nw ee lees mejkeejW Gvekeer yeele ceeves DeLeJee Yeebkej mes Yeebkej HeefjCeece kes efueS leweej jnW~
DeelebkeJeeo mes efkeme lejn mes ue[e peee Deewj Gmes pe[ mes GKee[ Hesbkee peee, en Ske efJeke HeMve nw~ Yeejle oMeeefyoeebs
mes DeelebkeJeeefoeeW SJeb GieJeeefoeeW mes ue[lee Dee jne nw Hej ve lees DeelebkeJeeo Kelce ngDee, ve GieJeeo ner~ pewmes-pewmes mecee yeerle jne
nw, DeelebkeJeeoer ieefleefJeefOeeeB ve kesJeue ye{leer pee jner nQ yeefuke Henues mes DeefOeke peefue, efJeOJebmeke, $eemeo Deewj JeeHeke nesleer pee
jner nw~ ener neue Hetjs efJeMJe kee nw~ Decesefjkee Hej DeelebkeJeeoer nceues kes yeeo efJeMJemlej Hej mebieef"le neskej Gmekees GKee[ Hesbkeves
kee DeefYeeeve eueeee pee jne nw Hej Gme DeefYeeeve keer meHeuelee Yeer meerefcele nw~ Fme mebieef"le Heeeme kes yeeJepeto ve lees èfdJebve eJej'
Hej nceues kes efueS efpeccesoej Deesmeecee efyeve ueeosve kees Heke[e pee mekee nw, ve `Deue-keeeoe' kees ner Hetjer lejn efveef<Jee efkeee pee
mekee nw~ DeelebkeJeeo kes efKeueeHe peye DeefYeeeve kees lespe efkeee peelee nw lees Lees[s mecee kes efueS DeelebkeJeeoer mebie"ve kes ueesie efHe
peeles nQ ee DeHeveer ieefleefJeefOe kece kej osles nQ efkevleg efHes leewj Hej Jes meowJe ceewkes keer leueeMe ceW jnles nQ Deewj DeHeveer Meefkele ye{eles
jnles nQ~ eefo efkemeer Ske osMe ceW Gmekeer ieefleefJeefOe kees "HHe Yeer kej efoee peelee nw lees Gmemes yengle Deblej veneR He[lee~ `Deue-keeeoe'
mebie"ve kes DeelebkeJeeoer Deepe Ske osMe mes Yeeie iees neW, en mebYeJe nw efkevleg Jes peien-peien efHes ngS nQ~ efveMee ner keg lees Decesefjkee
leke ceW efHes neWies, Heeefkemleeve pesmee osMe lees Gmekeer Heveenieen nw ner~
DeelebkeJeeo kees pe[ mes GKee[ Hesbkeves kes efueS veerefleeeB keee neW, Fme Hej yengle efJeeej ngDee nw Deewj efvejvlej neslee jnlee
nw~ DeelebkeJeeo mes ieefmele Heleske osMe ceW mejkeejer-leb$e kes mlej Hej Fme HeMve Hej efJeeej neslee nw leLee GHeee {Bt{s peeles nQ; efJeefYevve
mebmLeeveeW Deewj SpeWefmeeeW eje mecemee Hej mesefceveej kejees peeles nQ~ efJeMJe mlej Hej èt.Sve.Dees' ceW efJeeej neslee jnlee nw~ `wjefjpce
efjmee& meWj' cebs efvejvlej DeOeeve Deewj DevegmebOeeve-keee& eue jne neslee nw Hej DeYeer leke Ssmeer veerefleeeB veneR efvekeueer nQ, efpevemes
DeelebkeJeeo kees pe[ mes GKee[ HeWkee pee mekes~ veerefleeeB yeve Yeer peeebs, Gve Hej Hetjer lejn Deceue kej Heevee mebYeJe veneR nw FmeefueS
DeelebkeJeeo kees efceevee mebYeJe veneR ueielee~
DeelebkeJeeo kes HeveHeves kes Deveske keejCe nQ~ es keejCe kesJeue Gve JeefkeleeeW leke meerefcele veneR nQ, pees efvepeer cenJekeeb#ee,
DeefOekeej-efueHmee, efJejesOe-YeeJevee, Gielee Deeefo kes keejCe DeelebkeJeeo cebs Meeefceue ngS nQ~ es keejCe mejkeej-JeJemLee SJeb leb$e ceW Yeer
efJeeceeve nQ peneB HeMeemeve kes veece Hej peve-YeeJeveeDeebs SJeb efJeeejeW kees kegeueves kee Heeeme euelee jnlee nw~ yengle yeej lees mejkeejer
leb$e ner DeelebkeJeeoer kees Heeuelee nw, Gmes nj lejn keer ceoo oskej Gvemes DeHevee keece efvekeueJeelee nw~ Heeefkemleeve eje peccet SJeb keMceerj
ceW eueeee peeves Jeeuee `Heewkemeer Jeej' Fmeer lejn keer eerpe nw~ Yeejle-Heeefkemleeve eg ceW efpeleveer nleeebs veneR ngF Gmemes keF& iegvee DeefOeke
nleeSB Fme `Hee@kemeer Jeej' ceW nes egkeer nQ~ Fme `Hee@kemeer Jeej' kes eje Heeefkemleeve Yeejle mejkeej kees en mevosMe oslee jnlee nw efke
keMceerj nceW os oes, veneR lees nce Ssmee ner kejles jnWies~ Deepe Oejleer Hej Deveske osMe nQ pees DeelebkeJeeoer ieefleefJeefOeeebs eje DeHeves Heeflever
osMe kees meyeke efmeKeevee eenles nQ~ meerOes eg cebs Glejves keer leguevee ceW en efJeefOe kece Keeeaueer nw~ ener keejCe nw efke keF& osMeebs keer
mejkeejW DeelebkeJeeo kees efHes leewj Hej nj Hekeej keer ceoo oskej Gmes ye{eJee os jner nw~ mHe< nw efke DeelebkeJeeo keer pe[W cepeyetle
nes jner nQ~ YeefJe<e ceW DeelebkeJeeo veneR jnsiee, Fmekeer DeeMee kece nw~
Deelebke cegkele efJeMJe-meceepe keer jevee kes efueS JewefMJeke mlej Hej keee& kejves keer DeeJeMekelee nw~ meyemes ye[er keeJe lees
en nw efke DeYeer leke efJeMJe mes DeefMe#ee, Oecee&vOelee, DeefOekeej-efueHmee, iejeryeer, yesjespeieejer Deeefo jesie otj veneR ngS nQ~ peye leke es
jesie jnWies DeelebkeJeeo Yeer jnsiee~
167
(LJ-5)
11. jepeYee<ee Deewj je<^Yee<ee kes He ceW efnvoer
-[e@. efovesMe kegceej iegHlee

Yee<ee ceeveJe mecegoee ceW efJeeejeW kes Deeoeve-Heoeve kee ceeOece nw~ Heleske Yee<ee Deewj Gmekes Heeesie kejves JeeueeW kee DeHevee
efvepeer Fefleneme ngDee kejlee nw~ keYeer-keYeer keesF& Yee<ee HeefjHekeJe nesves Hej Yeer Deveske keejCeeW mes meJe&ceeve ceevekeerke=le Yee<ee kee mLeeve
HeeHle veneR kej Heeleer Deewj Deblele yeesueer ner neskej jn peeleer nw~ Fmekes "erke efJeHejerle DeHeveer efueefKele Deewj ceewefKeke #eceleeDeeW kes keejCe
keesF& Yee<ee DeleefOeke efJeefJeOe Deewj efJemle=le mJeHe ienCe kej uesleer nw~ leye Gmes yeesueer mes Yee<ee yeveles osj veneR ueieleer~ Flevee ner veneR
Jen DeHeves HeeeskeleeDeeW kes efJemleej kes meeLe-meeLe peerJeve kes Deveske #es$eeW ceW ceeveJe kes efJeefYevve HekeeeeX kees mecHevve kejeves cebs Yeer me#ece
efme nesleer nw~ Ssmee Yeer osKee peelee nw efke Jen Gme osMe ee HeosMe kes mejkeejer, DeOe&mejkeejer keee&keueeHe cebs Heegkele nesves ueieleer nQ,
Deewj leye ceeveJe mecegoee kes efJeeejeW kes Deeoeve-Heoeve kee meerefcele oeeje leeie kees jepekeere keece-keepe kes oeejs ceW HeJesMe kej peeves
kes keejCe Gmes jepeYee<ee kee opee& Yeer efceue peelee nw~ efnvoer Yee<ee kee Fefleneme Deewj mJeHe Yeer Fme mele mes efYevve veneR nw~
DeeOegefveke egie cebs HeveHeves Jeeueer Ke[er yeesueer efnvoer kee Fefleneme yengle Hegjevee nw~ ceOekeeue leke keg meerefcele #es$eeW leke Heeesie
keer peeves Jeeueer efnvoer keer Deveske yeesefueeeB mecetes osMe cebs meceHe ceW mJeerke=le veneR nes HeeeeR~ Hejvleg efnvoer DeHeveer ueeskeefHeelee kes keejCe
mecetes osMe keer meJe&ceeve mJeerke=le Yee<ee kee mJeHe ienCe kej ieeer~ mJelev$elee mebieece cebs Yeer efnvoer kee Heeesie Deveske keejCeeW mes cenJeHetCe&
mLeeve jKelee nw~ mJelev$elee mes HetJe& Deewj Gmekes yeeo Deveske vesleeDeeW meceepe megOeejkeeW, efJeeveeW, meeefnlekeejeW Deewj yegefpeerefJeeeW ves efnvoer
keer meJe&ieener #ecelee kees Heneevee Deewj Gmes osMe kees Ske met$e ceW yeeBOeves Jeeueer me#ece Yee<ee kes He ceW mJeerkeej efkeee~ Fme keejCe efnvoer
Yeejle keer `je<^Yee<ee' kes He cebs mJeerke=le ngF&~ Deye nce Fmes efJemleej mes mecePeWies~
`je<^Yee<ee' kee DeLe& nw je<^ keer Yee<ee ee mecHetCe& osMe cebs Heeesie keer peeves Jeeueer Yee<ee~ Fme ef< mes Yeejle ceW HecegKe He
mes Heeesie cebs ueeeer peeves Jeeueer meYeer Yee<eeSB je<^Yee<ee kenueeSbieer~ efHej Yeer Yeejleere mebefJeOeeve keer Dee"JeeR Devegmeteer cebs meefcceefuele Deveske
Yeejleere Yee<eeDeeW kee DeHevee-DeHevee cenJe DeJeMe nw~ Hejvleg meYeer #es$eeW Deewj HeosMeesb cebs Gve Yee<eeDeeW kee cenJe mJeerkeej kejles ngS
Yeer mecetes je<^ cebs HeejmHeefjke mecHeke&, efJeeej-efJeceMe&, mebeej-mebJeeo Deewj je<êre mlej Hej He$eeeej Deewj Skelee keer YeeJevee Hewueeves kes
efueS efkemeer Ske HecegKe Yee<ee keer DeeJeMekelee cenmetme ngF&~ meved 1937 ceW peye Yeejle ceW Henueer yeej Deece egveeJeeW kes DeeOeej Hej
mejkeejbs ieef"le ngF leye `Ske DeefKeue Yeejleere Yee<ee' keer DeeJeMekelee Hej yeue osles ngS Yeejle kes DeieCeer veslee Deewj mJelev$elee mesveeveer
Hebef[le peJeenjueeue vesn ves kene Lee èfke nj Heeble keer mejkeejer Yee<ee jepe ceW keecekeepe kes efueS Gme Heeble keer Yee<ee nesveer eeefnS~
Hejvleg nj peien, DeefKeue Yeejleere nesves kes veeles efnvogmleeveer kees mejkeejer leewj Hej ceevee peevee eeefnS~ DeefKeue Yeejleere Yee<ee keesF&
nes mekeleer nw lees Jen efmeHe& efnvoer ee efnvogmleeveer ner nes mekeleer nw'~ mJelev$elee HeeefHle mes HetJe& efnvoer je<^Yee<ee ee jepeYee<ee kes He
ceW meJe&ceeve jner~ Fmekee keejCe Lee efke mJelev$elee mesveeefveeebs kes Jeebeflekeejer efJeeejeW kes Deeoeve-Heoeve kee ceeOece ener Leer~ meeefnlekeejeW
eje efvepe Yee<ee keer DeJeOeejCee kes Heeej Hemeej kes He ceW efnvoer ner Leer~ meceepe megOeejkeeW kees Debiespeer MeemekeeW leLee Gvekes keeefjvoeW
kes yeere mecHeke& meeOeves kee ceeOece Yeer efnvoer ner Leer~ Fme Hekeej efnvoer Oeerjs-Oeerjs efJemle=le mJeHe ienCe kejles ngS je<êre Deefmcelee
keer Heneeve yeve ieeer~ mJelev$elee mebieece kee veeje yeve ieeer~ HetJe& mes HeefMece leke Gej mes oef#eCe leke Jeebefle keer uenj yeve ieeer~ Fmeer
keejCe efnvoer kees je<^Yee<ee kes He cebs mJeerkeej efkeee ieee~ mJelev$elee HeeefHle leke Fmekes je<^Yee<ee He ceW keneR keesF& jepeveerefle ee
meerefcelelee efoKeueeF& veneR He[er~
168
(LJ-5)
Oeeve osves keer yeele en Yeer nw efke meved 1947 leke efnvoer je<^Yee<ee kes He cebs Heefleef<"le nesves kes meeLe-meeLe jepeYee<ee
kee opee& HeeHle kejves ceW Yeer me#ece nes egkeer Leer~ yeeo ceW Yeejleere mebefJeOeeve meYee ceW Fme efJe<ee Hej efJeefOeJeled efJeeej-efJeceMe& ngDee~ Fmecebs
ceevee ieee efke je<^Yee<ee kes He cebs lees efnvoer Henues mes ner Heefleef<"le nw, Deye Fmes JewOeeefveke He mes jepeYee<ee kee Yeer opee& efoee
peevee eeefnS~ Meg-Meg ceW jepeYee<ee kes efueS Debiespeer ceW State Language Meyo kee Deewj je<^Yee<ee kes efueS National
Language Meyo kee Heeesie ngDee~ yeeo cebs mebefJeOeeve kee HeeHe leweej kejles mecee State Language kes mLeeve Hej Official
Language Meyo kee Heeesie DeefOeke GHeegkele mecePee ieee~ Fme Hekeej Official Language kee DevegJeeo Yeer `jepeYee<ee' ceeve
ngDee~ DeLee&led jepe HeMeemeve eje ceeve Yee<ee jepeYee<ee kenueeleer nw~ Fmes nce otmejs MeyoeW mes Yeer mecePe mekeles nQ~ DeLee&led mebefJeOeeve
eje mejkeejer keecekeepe, HeMeemeve, mebmeo Deewj efJeOeeve ceb[ueeW leLee veeefeke keee&keueeHe kes efueS mJeerke=le Yee<ee kees jepeYee<ee kene
peelee nw~
Yeejleere mebefJeOeeve kes Devegso 343 mes 351 kes Devleie&le jepeYee<ee kes meboYe& cebs eee& GHeueyOe nw~ JeneB jepeYee<ee Meyo
keer keesF& HeefjYee<ee ee JeeKee veneR efceueleer~ Meg-Meg cebs Devegso 343(1) ceW Fmekee GuuesKe efceuelee nw efke `mebIe keer jepeYee<ee'
efnvoer Deewj efueefHe osJeveeiejer nesieer~ mebefJeOeeve cebs peneB-peneB jepeYee<ee Meyo keer eee& ngF& nw JeneB Gmekes Deveske HeeespeveeW ceW Ske
`HeMeemekeere Heeespeve' yeleeee ieee nw~ meeLe ner Devegso 351 ceW efnvoer kes Heeej-Hemeej kes keejCe en Yeer mHe< nes peelee nw efke
mebefJeOeeve efvecee&leeDeebs kes ceve ceW Ske Ssmeer meeJe&osefMeke efnvoer kes efJekeeme keer mebkeuHevee Leer pees je<^ kes DeefOemebKeke mecegoee kes
HeejmHeefjke mecHeke&-mebeej Deewj Mew#eefCeke-meeefnle-mebmke=efle HeeespeveeW kes Deefleefjkele Deve HeMeemeefveke Deewj JewOeeefveke HeeespeveeW kees Yeer
efme kejves ceW me#ece nes~ Fmemes mHe< nw efke Devegso 351 ceW Heegkele Meyo èfnvoer Yee<ee' kee DeefYeHeee kesJeue `jepeYee<ee' efnvoer
leke meerefcele ve neskej je<^Yee<ee Deewj meeJe&osefMeke `mecHeke& Yee<ee' leke JeeHle nw~ Fmeer Devegso ceW efnvoer Yee<ee kes efJekeeme kee ue#e
Yeejle keer meeceeefmeke mebmke=efle kes meYeer leJeeW kees DeefYeJeefkele kee ceeOece yeve mekeves Jeeueer Yee<ee pewmeer mecelee HeeHle kej uesvee yeleeee
ieee nw~ Fmemes mHe< nw efke mebefJeOeeve ceW `jepeYee<ee' Meyo kes Heeesie kes Devleie&le je<^Yee<ee efnvoer, mecHeke& Yee<ee efnvoer Deewj Yeejle
keer meeceeefmeke mebmke=efle keer DeefYeJebpevee kej mekeves Jeeueer Yee<ee efnvoer kee DeefYeHeee efJeeceeve nw~
Yeejleere mebefJeOeeve ceW jepeYee<ee-mecyevOeer HecegKe HeeJeOeeveeW SJeb GHeyebOeeW kees eej YeeieeW ceW yeeBkej mecePee pee mekelee nw~ (1)
mebmeo ceW Heegkele nesves Jeeueer Yee<ee~ (2) efJeOeeve-ceb[ueeW ceW Heegkele nesves Jeeueer Yee<ee~ (3) mebIe keer jepeYee<ee Deewj (4) efJeefOeefvecee&Ce
leLee veeeeueeeW cebs Heeesie keer peeves Jeeueer Yee<ee~ Fme meboYe& cebs mecee-mecee Hej Deveske mebmeoere-meefceefleeeW kee ie"ve ngDee~ jepeYee<ee
Deeeesie yeveeee ieee~ jepeYee<ee DeefOeefveece cebs meved 1963, meved 1967, meved 1976 Deewj meved 1987 ceW Deveske mebMeesOeve HeefjJele&ve
ngS~ Fmekes Deefleefjkele `jepeYee<ee mebkeuHe 1968' Deewj `jepeYee<ee mebkeuHe 1991' kees mebmeo cebs Heeefjle efkeee ieee~ Fve mebkeuHeeW ceW
efnvoer kes jepeYee<ee He kes meeLe-meeLe meYeer Heebleere Yee<ee kes efJekeeme kee Yeer HeeJeOeeve jKee ieee~ efkevleg Yeejleere Yee<eeDeeW Deewj efnvoer
Yee<ee keer Jele&ceeve oMee kees oMee&les ngS leLee Yeejleere peveceeveme keer LeesLeer Hebieg ceeveefmekelee Hej efHHeCeer kejles ngS efnvoer kes es<" keefJe
De%ese ves meerke efHHeCeer keer Leer efke `peye nce jepeveerefleke ef< mes HejeOeerve Les leye lees nceejs Heeme mJeeOeerve Yee<ee Leer~ Deye peye nce
mJeeOeerve nes iees, nceejer Yee<eeSB HejeOeerve nes ieeeR'~ Gmemes efnvoer kes Heeej-Hemeej kes #es$e cebs JeeJeneefjke GHes#ee Deewj Goemeervelee keer
Jebpevee nesleer nw~ JeemleefJekelee en nw efke Yee<eeHejke Goej mJemLe veerefle kes mLeeve Hej jepeveerefleke oeBJe Hese DeleefOeke neJeer nesles eues
peeves kes keejCe efnvoer kes jepeYee<ee He kee efJekeeme yengle Oeerceer ieefle mes nes jne nw~
jepeYee<ee Deewj je<^Yee<ee efnvoer ceW Devlej
efnvoer kee ueieYeie Ske npeej Je<e& kee Fefleneme Fme leLe cebs mee#eer nw efke efnvoer ieejnJeeR Meleeyoer mes Heee efvejvlej He
169
(LJ-5)
ceW je<êre Yee<ee kes He ceW Heefleef<"le jner nw~ eens jepekeere HeMeemeve kes mlej Hej keYeer mebmke=le, keYeer Heejmeer Deewj yeeo ceW Debiespeer
kees ceevelee HeeHle jner~ efHej Yeer mecetes je<^ cebs peve mecegoee kes DeeHemeer mecHeke& Deewj meebmke=efleke Skelee kee ceeOece efnvoer ner jne~
mJelev$elee HeeefHle kes HeMeeled mebJewOeeefveke ef< mes je<^Yee<ee Deewj jepeYee<ee kees Deueie-Deueie He cebs HeefjYeeef<ele efkeee ieee Deewj oesveeW
kes Heeespeve-#es$e keer efYevvelee mJeerkeej keer ieeer~
1. je<^Yee<ee mecHetCe& je<^ kes DeefOekeebMe peve meeceeve eje Heegkele nesleer nw~ osMe kes DeefOekeebMe YeeieeW ceW Deece ueesie efpeme Yee<ee
ceW efJeeej-efJeceMe& Deewj ueeske-JeJenej kejles nQ Jen je<^Yee<ee kenueeleer nw~ otmejer lejHe jepeYee<ee kee Heeesie Heee jepekeere
HeMeemeve leLee mejkeejer-DeOe&mejkeejer kece&eeefjeebs-DeefOekeeefjeeW eje efkeee peelee nw~ efJeefYevve jepekeere keee&keueeHe kee efveJee&n
jepeYee<ee cebs neslee nw~
2. je<^Yee<ee kee Meyo-Yeb[ej osMe keer efJeefJeOe yeesefueeeW, GHeYee<eeDeeW Deeefo mes mece= neslee nw~ GmeceW ueeske-Heeesie kes Devegmeej veeer
MeyoeJeueer peg[leer eueer peeleer nw~ peyeefke jepeYee<ee kee Meyo Yeb[ej Ske megefveefMele meeBes cebs {uee Deewj Heeespeve efJeMes<e kes efueS
efveOee&efjle HeegefkeleeeW leke ner meerefcele neslee nw~
3. je<^Yee<ee pevelee keer Yee<ee nw~ jepeYee<ee HeMeemekeJeie& keer Yee<ee nw~
4. je<^Yee<ee kee Heeesie DeveewHeeeefjke He mes Gvcegkele Deewj mJevo Mewueer cebs neslee nw~ jepeYee<ee DeewHeeeefjke mJeHe ienCe efkees
jnleer nw~ jepeYee<ee cebs ceeveJe megueYe, menpelee, mJevolee, keuHeveelcekelee kee mLeeve veneR jnlee~ efveOee&efjle Deewj ceeveke Yee<ee
He kee Heeesie jepeYee<ee keer DeeJeMekelee Deewj ceee&oe nw~
5. je<^Yee<ee ceW mecetes osMe keer meese, Deefmcelee, mebmke=efle, efJeMJeeme, Oece&, eeue-eueve, Deeeej efJeeej ueewefkeke, Deueewefkeke Deble
HesjCeeSB ueeske veerefle, meJe&peve-He, megKe-ogKe Deeefo kee meceeJesMe jnlee nw~ otmejer lejHe jepeYee<ee JewOeeefveke Deewj DeewHeeeefjke
DeeJejCe Dees{s jnleer nw~ GmeceW DeefOekelej-HeMeemekeere, keevetveer, efveece efJeOeeve Deewj efJeefOe-efJe<esOe kee oyeeJe jnlee nw~
6. Fmeer keejCe je<^Yee<ee kee Heeeskelee DeeefOemebKe neslee nw peyeefke jepeYee<ee kee Heeesie kejves Jeeues ueesieeW keer mebKee kece nesleer nw~
7. je<^Yee<ee osMe kes mecemle meeJe&peefveke mLeeveeW, leerLeeX, meebmke=efleke-kesvebs, ne-yeepeejeW, cesueeW Deewj GlmeJeebs cebs meJe&ceeve He ceW Heeesie
keer peeleer nw~ peyeefke jepeYee<ee keeee&ueeebs Deewj HeMeemeefveke efJeeekeueeHeeW leke ner meerefcele jnleer nw~ Fmekee Heeesie DeHeves efveefMele
GsMe kees mecHevve kejeves keer DeewHeeeefjkelee efveYeelee nw~ Heuele keesF& otjieeceer HeYeeJe Je mebmkeej GlHevve veneR kejlee~ je<^Yee<ee
kes Heeesie mes Gve Yee<eeYeeef<eeeW kes mebmkeej Deewj eefj$e kee efJekeeme osMe keer je<êre Deefmcelee keer Heneeve yevelee nw~
Fme efJeMues<eCe kes eje en yeele mHe< nesleer nw efke je<^Yee<ee kes GlLeeve Heeej-Hemeej Deewj efJekeeme kes efueS efkemeer mejkeejer
iewj mejkeejer menejs keer DeeJeMekelee mes ye{kej Gmekes Heeesie kejves JeeueeW keer mJemLe ceeveefmekelee keer DeeJeMekelee nesleer nw~ je<^Yee<ee
kee efJekeeme jepeYee<ee kes efueS Deewj osMe keer DeeOegveeleve Heneeve kes efueS Delevle DeeJeMeke nw~ efnvoer Yee<ee cebs je<êre Deewj
Devleje&<êre mlej Hej DeHevee Jee&mJe keeece kejves Deewj mecHeke& met$e meeOeves keer DeodYegle #ecelee nw, Deye Fme mele kes efueS efkemeer HeceeCe
keer DeeJeMekelee veneR nw~
170
(LJ-5)
12. Yeejle keer Yee<ee mecemee Deewj efnvoer

mJeleb$elee HeeefHle kes Fleves Je<e& GHejevle Yeer Yee<ee kes ceeceues ceW nce peneB mes eues Les, JeneR kes JeneR nQ~ Ssmee ueielee nw efke
kesv Deewj HeosMe HeMeemeefveke keeeeX keer YeeBefle Yee<ee keer mecemee kees Yeer keHe ieefle mes meguePeevee eenles nQ, peyeefke keg ceeceues Ssmes
ngDee kejles nQ efke efpevekee meceeOeeve eefo legjvle veneR ngDee lees Jes keYeer veneR meguePe Heeles~ eefo meguePeeves kee Heeeme efkeee Yeer peelee
nw, lees Gmekes efueS ye[s Oewe&, ueieve Deewj Heelve keer DeeJeMekelee nesleer nw~ Yeejle ceW Yee<ee kes meeceeve HeMve kees efveHeeves ceW osjer
kejkes nceejs jepeveerefleke vesleeDeeW ves Gmes keef"ve mecemee kee He Heoeve kej efoee nw~ mebefJeOeeve kes efvecee&leeDeebs ves pees mJeHve osKee Lee,
Gmekees Deye leke GHesef#ele ner efkeee ieee nw Deewj Gme GHes#ee cebs Yeer oerIe&met$elee kee meceeJesMe kej efoee ieee nw, pees efevleveere nw~
nceejs mebefJeOeeve-efvecee&leeDeeW ves keuHevee keer Leer efke Hebn Je<e& leke meYeer HecegKe Yeejleere Yee<eeDeeW keer Gvveefle kes meeLe-meeLe
efnvoer kee DeefKeue Yeejleere mlej Hej HeMeemeefveke keeeeX kes efueS efJekeeme kej efueee peeesiee, efkevleg Gvekeer keuHevee kees HebeJe<eeae
eespeveeDeeW kes veeres kegeue efoee ieee nw~ osMe kes eeefv$ekeerkejCe keer jew ceW yenkej nceejs peveveslee en Yetue iees efke pevelee keer cetue
mecemeeDeeW kes meceeOeeve kes efyevee Gvekes leLee osMe kes [tyeves kee Keleje neslee nw~ osMe kees Jew%eeefveke TBeeFeeW leke HengBeeves kes efueS
"esme DeeOeej keer DeeJeMekelee nesleer nw~ "esme DeeOeej kee DeLe& nwpevelee keer owefveke DeeJeMekeleeDeeW keer Hetefle&~ nceejs DeeeespekeeW ves
meYeer HebeJe<eeae eespeveeDeeW cebs ev$eeW kees cetueeOeej yeveeee nw, pevelee keer cetue DeeJeMekeleeDeeW kee Gvekees yengle yeeo cebs Oeeve Deeee
nw~ Fmeer DeveHesef#ele peve-GHes#ee kes GHesef#ele Yeebkej HeefjCeece Deepe osMe Yej ceW GYej jns nQ~ DeeweesieerkejCe Hej efJeMes<e yeue efoes peeves
kes keejCe peerJeveeeHeve kes oes DeefveJeee& DeeOeej Deepe leke meJe&Lee GHesef#ele jns-Henuee, ke=ef<e Deewj otmeje, efMe#ee~ ye[s-ye[s yeebOe yevee
kej mejkeej ves efmebeeF& kes DemebKe DeJemej lees megueYe kej efoes, uesefkeve ke=<ekeeW kees Gve DeJemejeW kee DeefOekeeefOeke ueeYe G"eves keer
ve lees HesjCee ner oer Deewj ve ceeie&oMe&ve ner kejeee~ ke=<ekeeW kes nue Deewj yewue HebeJe<eeae eespeveeDeeW kes Deebke[eW kes meeLe veneR oew[ Heees,
keeeWefke GvnW keeiepeer veneR, JeeJeneefjke DeeOeejYetefce eeefnS Leer~ HeMeemeve keer Deebke[syeepeer Deewj Devegceeve kes JeeeJeer cesIe ke=ef<e keer GHepe
veneR ye{e mekeles~ meyemes Henues ke=<ekeeW kees efMeef#ele Deewj HeefMeef#ele efkeee peevee DeeJeMeke Lee~ Ssmeer yeele veneR nw efke Fme JeemleefJekelee
keer Deesj nceejer je<êre mejkeej kee Oeeve ve ieee nes~ Gmeves Fmekes meceeOeeve kes efueS Deveske Heelve efkees, efkevleg GveceW mes Deveske
efveleevle DeJew%eeefveke Deewj DeJeeJeneefjke efme ngS~ Deewj, efMe#ee-kesv Keesuekej mejkeej ves yet{s leesleeW kees He{eves keer JeJemLee keer, uesefkeve
HesjCee veneR oer, Gmekeer DeeJeMekelee Deewj GHeeesefielee yeleeves keer Deesj Oeeve veneR efoee~ DeefMeef#ele efkemeeveeW kees Kesleer keer GHepe ye{eves
kes efueS Deveske Debiespeer ceeOece mes He{s efJekeeme DeefOekeeefjeeW keer ogJe&n mesvee Ke[er keer Deewj Gvekees Heeej-meeceieer yeebves kee keece meeQHee
ieee, efpevekees He{ves kes efueS efkemeeveeW kes Heeme ve lees De#ej-%eeve nw Deewj ve mecePeves kes efueS yegef nw~ Heeej-meeceieer Yeer DeefOekelej
Debiespeer cebs ner Heer nesleer nw, efpememes DeefOeke mes DeefOeke #es$eere Yee<ee kee %eeve jKeves Jeeues efkemeeveebs kes efueS Jen yeeeW kes eerue-efyeueewS
mes DeefOeke cenJe veneR jKeleer~ efkemeeveeW Deewj efJekeeme-DeefOekeeefjeeW kes ceOe mecyevOe Yeer ceOegj veneR jns, keeesbefke DeefOekeejer DeHeveer Debiespeer
{bie keer erceece Deewj DeHemejer yeveees jKeves ceW DeefOeke efJeMJeeme jKeles nQ leLee uetKemees kes mebeesie Keespeles jnles nQ~ Fmeer Hekeej
ke=ef<e efJeMJeefJeeeueeeW mes efvekeues mveeleke ieeBJeeW ceW peeves keer yepeee veeieefjke megKe Yeesieves kes efueS veiejeW cebs ner jnvee eenles nQ~ ieeBJe
kes DeveHe{ Deewj Heerej efkemeeveeW kes yeere es Debiespeer ceeOece mes He{s-efueKes kees HeleuetveOeejer veJeegJeke KeHe veneR Heeles~ HeefjCeece en
171
(LJ-5)
neslee nw efke pees keesF& ke=ef<e-efJekeeme kee GsMe ueskej ieeBJe ceW peelee Yeer nw lees Gmes Lees[s efoveeW ceW JeneB mes Yeeieles ner yevelee nw~ Deewj
efHej, efMe#ee kes efJeosMeerHeve Deewj megefJeOeeYeesieer ceveesJe=efe kes keejCe Jes osMeerHeve kes meeLe DeHevee pees[ veneR efceuee Heeles~
Yeejleere efMe#ee-Heefle keg Fme Hekeej keer nw efke Gmemes keuece efIemeves JeeueeW keer HewoeJeej DeefOeke nes jner nw~ nceejs Jew%eeefveke,
Fbpeerefveej Deewj lekeveerefMeeve Yeer keeiepeer keee&Jeener ceW efJeMes<e o#elee HeoefMe&le kejles nQ~ mejkeejer {ebee Yeer keg Fme Hekeej kee nw efke
efJeosMeeW mes HeefMe#eCe HeeHle kej ueewves Jeeues Jew%eeefvekeeW, FbpeerefveejeW Deewj lekeveerefMeeveeW kees HeeesieMeeueeDeeW, #es$eeW Deewj DeJemejeW kes mLeeve
Hej keeiepe-keuece Lecee efoes peeles nQ~ ve GvnW DeHeveer o#elee HeoefMe&le kejves kes efueS vees ej Keesueves efoes peeles nQ Deewj ve HesjCee
ner oer peeleer nw~ HeefjCeece en neslee nw efke Jes meye DeHeves %eeve leLee YeefJe<e keer megj#ee kes efueS efJeosMeeW keer Deesj ueHekeles nQ~
Yeejle ceW meYeer Jew%eeefveke efJe<ee lees Ske Deesj, `keuee' esCeer kes efJe<ee Yeer DeYeer leke Debiespeer ceeOece mes He{eS peeles nQ~
HecegKele Jew%eeefveke efMe#ee kees ef< ceW jKekej ner Dekemej DebiespeeroeB en leke& ognjeles jnles nQ efke Debiespeer HeefMece keer Deesj Kegueves
Jeeueer efKe[keer nw~ JeemleefJekelee en nw efke Ssmes meef[eue leke& oskej Debiespeer ceeOece mes efMeef#ele Deewj Gmeer yeueyetles Hej Devvepeue HeeHle
kejves Jeeues cegerYej ueesie pevecele kes efnle keer GHes#ee kejkes Debiespeer kees osMe ceW DeefveefMele keeue leke yeveees jKevee eenles nQ~ Heue
en neslee nw efke nceejs veJeegJekeeW kees Debiespeer keer cegKeYetefce FbiuewC[ Deewj Decejerkeekes yeejs ceW Yeejle keer DeHes#ee DeefOeke peevekeejer
nesleer nw~ Gvekes ceve ceW DeHeves osMe Deewj peerJeve-Heefle kes Heefle Demeblees<e leLee DeJekele Ie=Cee HeveHeer jner nQ Deewj Jes Gve osMeeW kees DeHeveer
nervelee otj kejves kee GHeegkele mLeue mecePeles nQ~ keee en efJe[cyevee veneR nw efke nceejer pevelee kee efMeef#ele Jeie& HetJe& kes HekeeMe kees
De%eevelee veneR Deewj HeefMeceer efKe[keer mes Deeves Jeeues HekeeMe kees DevOee neskej JejCeere mecePelee nw~ Deiej nceW DeHeves Jew%eeefvekeeW,
FbpeerefveejeW, lekeveerefMeeveeW leLee Deve yegefpeerefJeeeW kee efJeosMe-ieceve jeskevee nw, Gvekeer Meefkele kee DeHeves osMe kes efnle ceW GHeeesie kejvee
nw, lees Gvekeer efMe#ee kee ceeOece Yeejleere Yee<eeDeeW kees yeveevee DeeJeMeke nw, leeefke Jes eneR jnves Deewj keee& kejves kees yeeOe neW~ eneB
YeeJevee veneR, osMeefnle kee HeMve HecegKe nw~ Ssmeer DeJemLee ceW nce je<êre Yee<ee Deewj meeefnle kes DeOeeve leLee %eeve kes DeYeeJe ceW
Yeejleere veJeegJekeeW ceW je<^Jeeo keer YeeJevee peeie=le nesves keer keuHevee leke veneR kej mekeles~
keg Ssmee ueielee nw efke HeefMeceer osMeeW keer DeeefLe&ke oemelee nceejs MeemekeeW kees Debiespeer keer DeefveJeee&lee yeveees jKeves kees
efJeJeMe kejleer nw~ nce ueesie HeefMeceer osMeeW Hej efveYe&jlee kes keejCe Gvekeer mebmke=efle DeHeveeves kees Yeer ceveesJew%eeefveke {bie mes yeeOe efkees
pee jns nQ~ nceejs HeMeemeke ke"Hegleueer yeve jns nwb Deewj HeefMeceer osMe met$eOeej, pewmee Jes veeeles jns, nceejs Meemeke veeeles jns nQ~ HeefMeceer
osMeeW kes Oece&, meeefnle, efHeucebs Deewj mebmke=efle meMeguke DeLeJee efveMeguke Deeeeeflele SJeb efJeleefjle nesles ner jnles nQ~ Deye Ke keg yeoue
jne nw, uesefkeve DeHesef#ele HeefjCeece DeYeer meeceves veneR Deeee nw~ ketveerefleke mlej Hej DeYeer nce DeHeveer DeeJeepe yeguevo kejves leLee ceewefueke
efevleve keer mJeleb$elee veneR DeHevee Heees nQ~
Debiespeer efMe#ee kes HeuemJeHe Deepe efMeef#ele Deewj DeefMeef#ele kes ceOe otjer ye{leer pee jner nw~ mejkeej peve-peerJeve kes megOeej
kes Deveske GHeee DeHevee jner nw, uesefkeve Gmekes Heeejev$e Deye Yeer Debiespeer ceW keee& kejles nQ~ HeefjJeej-efveeespeve pewmee yeng efJe%eeefHele
keee&Jece Yeer kesJeue veiejeW ceW HuesHeeceeX, jsueeW, yemeeW, DemHeleeueeW Deewj [ekejeW keer ogkeeveeW ceW Heesmj efeHekee kej Heeeefjle nes jne nw,
uesefkeve ieeBJeeW ceW, peneB Demeueer Yeejle yemelee nw, Fme Hekeej kee keesF& Deeeespeve osKeves kees veneR efceuelee~ DeefOekeebMe Heesmj Debiespeer ceW
nesles nQ, pees meeceeve pevelee keer mecePe kes yeenj keer eerpe nw~ Deiej keneR Yeejleere Yee<eeDeeW ceW Heesmj ueies efoKeles Yeer nQ, lees Gve
Hej Ssmeer keefJelJecee Yee<ee efueKeer jnleer nw efke Gmekee DeLe& meeceeve pevelee mecePe veneR Heeleer~ Fme mLeue Hej cegPes Ske Ievee eeo
Dee jner nw~ HeeveerHele kes jsueJes msMeve Hej ceQ iee[er keer Heleer#ee kej jne Lee~ HuesHeece& Hej Ske HeefjJeej kee efe$e ueiee ngDee Lee, efpemeJes
172
(LJ-5)
THej Deewj veeres es HebefkeleeeB efueKeer ngF& LeeR-èse HeefjJeej, megKe kee DeeOeej'~ leerve efkemeeve Gme Heesmj kees keeHeer osj leke osKeles
jns, efkevleg Gvekeer mecePe ceW keg veneR Deeee, leye Ske efkemeeve ves neLe Pegueeles ngS kene-`Dejs keesF& veF& efHeuce Deeeer nesieer'~ Deewj
Jes leerveeW Deeies ye{ iees~ Heesmj efnvoer ceW efueKee nesves Hej Yeer efnvoer Yee<eer Jes efkemeeve Gmekee DeLe& keeeW veneR mecePe Heees? keejCe
ener nw efke Fme Hekeej keer Heeej-meeceieer ee lees Debiespeer kee `Yeef#ekee mLeeves Yeef#ekee' efnvoerDevegJeeo kejkes HekeeefMele keer peeleer nw
DeLeJee Gve JeefkeleeeW kes yeewefke mlej kees Oeeve ceW jKekej veneR efueKeer peeleer, efpevekes nsleg GvnW HekeeefMele-Hemeeefjle efkeee peevee nw~
je<^Yee<ee DeLeJee #es$eere Yee<ee-Hesce kee en DeLe& veneR nesvee eeefnS efke Yee<ee kees Hebef[leeT He os efoee peee~ Yee<ee kesJeue meeefnle
kee cesoC[ veneR nesleer pevelee Deewj meeefnlekeej leLee pevelee Deewj mejkeej kee mecHeke&-met$e Yeer nesleer nw~
eefo meYeer HeevleeW ceW #es$eere Yee<eeDeeW kee DeOeeve DeefveJeee& kej efoee peee leLee GvneR Yee<eeDeeW kes ceeOece mes meYeer efJe<eeeW
kee DeOeeve-DeOeeHeve efkeee peee, leYeer #es$eere Yee<eeDeeW keer Heieefle mecYeJe nw~ Fmeer Hekeej Jele&ceeve HeefjefmLeefleeeW ceW efnvoer kees DeefveJeee&
Deewj Debiespeer kees JewkeefuHeke efJe<ee yeveevee ner ueeYeoeeke nesiee~ efkemeer efJeMes<e mlej leke #es$eere Yee<eeDeeW Deewj efnvoer ceW GeerCe& nesvee
DeeJeMeke Ieesef<ele kej efoee peevee eeefnS Deewj JewkeefuHeke efJe<ee kees He{vee DeefveJeee& nesvee eeefnS, GeerCe& nesvee veneR~ keg efJeeejkeeW
kee cele nw efke Fme Yee<eeveerefle mes osMe kes efJeIeve kee Keleje nw~ cesjs efJeeej mes Fme Yee<ee-veerefle mes efnvoer kee ner efnle nesiee~ efnvoer
kes Heeme efJeMeg He mes DeHeves Heevle nQefnceeeue, nefjeeCee, Gej HeosMe, efyenej, ceOe HeosMe, jepemLeeve Deewj Deb[ceeve efvekeesyeej~
Fvekes Deefleefjkele keg Heevle Ssmes Yeer nQ efpeveceW efnvoer kee DeOeeve JeeHeke He mes efkeee peelee nw~ Jes Heevle nQpeccet-keMceerj, Hebpeeye,
iegpejele, ceneje<^, kevee&ke, kesjue, leefceuevee[g, DeebOe HeosMe, G[ermee, yebieeue Deeefo~ efnvoer Yee<eer HeevleeW kes efveJeemeer DeefveJeee&le efnvoer
He{les nQ Deewj GmeceW DeHevee owefveke keee& mecHevve kejles nQ~ JeneB Jew%eeefveke leLee lekeveerkeer efJe<eeeW kee ceeOece yeouevee Mes<e jn ieee
nw, Mes<e efJe<eeeW kee ceeOece efnvoer nw~ Deve Deefnvoer Yee<eer HeevleeW ceW #es$eere kes Deefleefjkele efnvoer Deewj Debiespeer kees ceeOece kes He
ceW egveves keer mJeleb$elee Yeer efJeeeefLe&eeW kees oer peeveer eeefnS~ Fmemes GvnW efnvoer kes Heefle meeien efJes<e Yeer veneR jnsiee~ efkevleg Ssmee Fmeer
Iees<eCee kes meeLe efkeee peevee eeefnS efke efnvoer LeesHeer veneR pee jner nw, Gmes DeHeveevee ee ve DeHeveevee DeeHe Hej efveYe&j nw~ DeeHe DeHevee
efnle meese kej mJeeb efveCe&e kejW~ efveCe&e keer mJeleb$elee GvnW mJeeb efnvoer DeHeveeves kees yeeOe kejsieer keeeWefke efnvoer %eeleeDeeW kees DeHeveer
DeepeerefJekee kes efueS DeHeves Heevle kes Deefleefjkele meele efJeMeeue HeevleeW ceW peeves kee DeefOekeej nesiee Deewj Deve #es$eere Yee<eeYeeef<eeeW kees
DeHeveer Yee<eeDeeW kes Heefle kej ueieeJe GvnW DeHeves HeevleeW ceW ner meerefcele kej osiee~ Fmemes GvnW mJeeb ner en meeseves kees yeeOe nesvee
He[siee efke Gvekee YeefJe<e efnvoer kes meeLe ner peg[e nw~ kesvere mesJeeDeeW Deewj ueeske mesJee Deeeesie keer Hejer#eeDeeW ceW meYeer je<êre Yee<eeDeeW
kees JewkeefuHeke ceeOece yeveeves mes Yeer efnvoer kee efnle nesiee, keeeWefke eneB Yeer YeefJe<e-efvecee&Ce kes efueS JeeHeke #es$e keer leueeMe Heleske
Jeefkele kees nesieer~ keesF& Yeer meerefcele #es$e ceW yebOee veneR jnvee eensiee~
Yee<ee-mecemee kes leke&HetCe& Deewj Jew%eeefveke meceeOeeve kes efueS THej mes veeres keer Deesj veneR, DeefHeleg veeres mes THej keer Deesj
ye{vee eeefnS~ cesje celeueye Yee<ee Deewj pevelee mes nw~ nceW Yee<ee kees veneR, pevelee kees HeeLeefcekelee osveer eeefnS Deewj pevelee keer megefJeOee
Deewj DeeJeMekelee kes Devegketue meceeOeeve Hemlegle kejvee eeefnS~ Yee<ee kes DeOeeve Deewj ceeOece yeveeves kes yeejs ceW meeseves mes HetJe& Gmekeer
pevelee kes efueS GHeeesefielee Hej efJeeej kejvee eeefnS~ pevelee kees oes JeieeX ceW efJeYekele kej uesvee veeemebiele nesieeHenuee Deewj cenJeHetCe&
Jeie& Gme meerefcele #es$eere pevelee kee nw, efpevnW DeHeves-DeHeves #es$eeW ceW ner meerefcele jn keee& kejvee neslee nw, pewmes efkemeeve, cepeotj, ogkeeveoej
Deeefo~ Fvekeer mebKee kejes[eW ceW nw Deewj Fvekes efueS DeHeveer #es$eere Yee<eeDeeW kee %eeve ner DeeJeMeke nw, Debiespeer %eeve efvejvlej DeveeJeMeke
leLee DevegHeeesieer~ FvnW pees Yeer %eeve HeeHle kejvee neslee nw, Jes HejmHej Jeelee&ueeHe DeLeJee #es$eere Yee<eeDeeW kes meceeeej He$eeW, Heef$ekeeDeeW
173
(LJ-5)
SJeb HegmlekeeW eje HeeHle kej uesles nQ~ FmeefueS GvnW Debiespeer He{evee mecee, Meefkele Deewj DeLe& kee DeHeJee kejvee nw~ otmeje Jeie& JeeHeke
#es$eere pevelee kee nw, pees je<êre Deewj Devleje&<êre #es$eeW ceW DeLeexHeepe&ve DeLeJee keee& kes efueS Ge efMe#ee HeeHle kejleer nw~ Fmekeer
mebKee ueeKeeW ceW mecee peeleer nw~ Fme Jeie& kes keg meWke[e JeefkeleeeW kees ner Debiespeer-%eeve keer DeeJeMekelee nesleer nw~ jepevee%e, JeeHeejer
leLee Deve Devleje&<êre mecyevOe-met$e-eespeke JeefkeleeeW kes efueS ner Debiespeer-%eeve DeeJeMeke nes mekelee nw, Deve kes efueS veneR~ Deve
keeeeX kes efueS lees keg HeefMeef#ele efJeMes<e%e leweej efkees pee mekeles nQ, pees kesJeue Debiespeer ner veneR, efJeMJe keer meYeer Yee<eeDeeW mes DeHesef#ele
meeceieer kee mebeeve kej %eevekeesMe kees meJe&oe mece= kejles jnW~ es ner ueesie nQ efpevnWb HeefMeceer efKe[keer mes Deeves Jeeues HekeeMe keer
DeeJeMekelee nesleer nw, Deve Jeefkele lees mJeosMeer HekeeMe mes HetCe& HekeeefMele nQ~ yeenjer HekeeMe Gvekeer DeeBKeeW ceW ekeeeeQOe Deewj efoMeeYece
GlHevve kejlee nw~ efpeve JeefkeleeeW kes efueS HeefMeceer efKe[keer kes HekeeMe keer DeeJeMekelee nes, Gvekes efueS Deve osMeeW keer lejn keg
meerefcele mebmLeeSB Keesue kej efJeosMeer Yee<eeDeeW kee %eeve kejeves kee HeyevOe efkeee pee mekelee nw~ DeHeveer osMeYee<eeDeeW kes Heeesie ceW nerveleeyeesOe kees meceeHle kejves leLee efMe#ee ceW Devleje&<êrelee keer DeJeeJeneefjke keuHevee kes keejCe GHesef#ele je<êrelee kes leJe kes meceeJesMe
kes efueS HeMeemeve leLee efMe#ee kee ceeOece legjvle Yeejleere Yee<eeDeeW kees yeveeee peevee eeefnS~ DeeJeMekelee Deewj cenee mecHetCe& Yeejleere
peveceeveme kes YeeJeeJesMe kees meceeHle kej Devlele efnvoer kees Gmekee DeHesef#ele mLeeve efouee osieer, DeeJeMekelee kesJeue DeHeves ef<keesCe
kees efJeMeeue yeveeves Deewj peveceeveme kees ceveesJew%eeefveke {bie mes Heefjeeefuele kejves keer nw~
174
(LJ-5)
(ii) meceeeej

meceeeejHe$eeW keer DeKeyeejer efnvoer Yee<ee kee He$ekeeefjlee kes #es$e ceW Ske efJeefMe< mLeeve nw~ meceeeej-He$e ceW Heegkele nesves Jeeueer
efnvoer Yee<ee Ske efJeefMe< JeJenej #es$e ceW Heegkele nesves Jeeueer efJeefMe< Heegefkele nw~ efnvoer keer Deve HeegefkeleeeW keer Yeebefle DeKeyeejer
efnvoer ceW Deeves Jeeues keF& Yee<ee-leJe Yeer DeHeves DeeHe ceW efJeefMe< Deewj { nesles nQ Deewj Deve HeegefkeleeeW ceW meeceevele Heegkele veneR
nesles~
meceeeej-He$e DeeOegefveke peerJeve kee cenJeHetCe& Deewj DeeJeMeke Debie nw Deewj GmeceW Heegkele nesves Jeeueer efnvoer Yee<ee DeKeyeejer
efnvoer kenueeleer nw~ owefveke IeveeDeeW leLee osMe-efJeosMe kes efueS cenJeHetCe& peevekeeefjeeW kees Deece pevelee leke HengBeevee SJeb Gvekeer meceer#ee
kes He ceW yeewefke meeceieer kees Fme lejn mes Hemlegle kejvee efke ueesieeW kees peerJeve-meceepe keer JeemleefJekelee ceeuetce nes mekes leLee pevelee
keer meese kees mener efoMee efceue mekes-en meceeeej He$eeW Deewj GveceW Heegkele efnvoer Yee<ee keer cegKe efpeccesoejer nw~
Deepe meceepe ceW, veiej ceW, Heeble, osMe, efJeosMe Deewj mecHetCe& efJeMJe ceW ee peerJeve kes efkemeer Yeer #es$e ceW keneB, keee-keee nes
jne nwen meye nce meceeeejeW kes ceeOece mes Iej yew"s-yew"s ner efvele-Heefle peeve uesles nQ~ osMe kes ieeceerCe FueekeeW keer keee neuele nQ?
nceejer DeeefLe&ke efmLeefle kewmeer nw? jespeieej kes #es$e ceW veee keee nw? cenBieeF& efkeleveer ye{er ee Ieer nw? Deewj Fme meyekee nceejs peerJeve
Hej keee HeYeeJe He[siee? Fve meYeer efpe%eemeeDeeW keer Hetefle& `meceeeej' kes efJeefJeOe HeeW kes eje nesleer nw~
meceeeej kes efJeefJeOe HeeW ceW meceeeej-uesKeve Deewj Gvekes HemlegleerkejCe keer Yee<ee kee yengle cenJe nw~ leepeieer Deewj
efJeMJemeveerelee meceeeejeW kes HeOeeve iegCe ceeves ieS nQ~ neueebefke Deepekeue keer GHeYeeskeleeJeeoer Deewj JeeJemeeefeke mebmke=efle ves meceeeejuesKeve kes mlej kees Yeer HeYeeefJele efkeee nw~ keeeWefke meceeeej-He$e kes ceewefueke kesJeue GvneR mevemeveerKespe meceeeejeW kees HekeeefMele kejves
ceW DeefOeke efoueemHeer jKeles nQ-pees Hee"ke kees ekeeeeQOe kejkes Deekeef<e&le kejves ceW, DeKeyeej keer DeefOeke efyeJeer kejeves ceW Je jepeveerefleke
oeejeW ceW Heke[ yeveeS jKeves ceW Gvekeer ceoo kej mekes~ meceepe keer kegjerefleeeW, efJeHejerleleeDeeW mes petPe jns ueesieeW, meeefnefleke-keueelceke
ieefleefJeefOeeeW ceW ueies ueesieeW ee Yeejleere Ge peerJeve-cetueeW keer efve<He#e eee& ee iebYeerj Heefjeee& Deeefo kees Deepekeue kes meceeeej-He$eeW
ceW DeefOeke mLeeve veneR efceue Heelee~ neueebefke meteveeSB osves kes meeLe-meeLe nceejer meese kees Ske mener, mJemLe efJeJeskeHetCe& efoMee oskej, pevecele
kees leweej kejves ceW ner meceeeej Je meceeeej-He$eeW kee JeemleefJeke cenJe nw~
meceeeej kes mebyebOe ceW en leLe mHe< nw efke meceeeej DeHeves-DeeHe ceW efJeefMe< neslee nw~ nj mlej Hej Gmekeer efJeefMe<leeDeeW
kees Oeeve ceW jKeles ngS nce `meceeeej' keer HeefjYee<ee Fme He ceW os mekeles nQ
Ssmeer keesF& Yeer meeJe&peefveke cenJe keer yeeleefpemeceW meeceeve mes Deueie efJeefMe<lee, veJeervelee, melelee,
pevemeeceeve keer efe, efkemeer HeefjJele&ve keer metevee, mecemeeefeke mejeskeej, SJeb peerJeve-meceepe Hej efJeMes<e HeYeeJe
[eueves keer #ecelee efveefnle nesmeceeeej kenueeleer nw~
175
(LJ-5)
efnvoer ceW `meceeeej' Meyo kee Heeueve Heee Debiespeer Meyo `vetpe' (NEWS) kes Heee&e kes He cebs ngDee~ vet (NEW)
kee DeLe& nw-`veee' Deewj vetpe (NEWS) kee DeefYeHeee ngDee-`veJeerveleeDeeW kee Hebgpe~' efkevleg Fme MeyoeLe& keer DeHes#ee `vetpe'
(NEWS) keer en JeeKee DeefOeke mebiele nw efke Debiespeer kes `vetpe' Meyo kes eejeW De#ej N-E-W-S JeemleJe ceW veeLe& (Gej),
F&m (HetJe&), Jesm (HeefMece) Deewj meeGLe (oef#eCe)Fve eejeW efoMeeDeeW kes meteke nQ~ Fmekee leelHee& en nw efke nceejs eejeW Deesj keer,
HetJe&-HeefMece,Gej-oef#eCemeYeer efoMeeDeeW keer, ogefveee keer veJeerve, jeseke, peeveves eesie yeeleW `meceeeej' nQ~
GHeeg&kele efJeJeseve kes DeeOeej Hej kene pee mekelee nw efke nj Jen meeceefeke metevee, Je=eevle, Ievee, leLe, efJeeej DeLeJee
mebYeeefJele yeele `meceeeej' nwefpemeceW (ke) veJeervelee SJeb efJeue#eCelee nes, (Ke) efpememes keesF& peevekeejer efceueleer nes, (ie) efpemeceW DeefOekelece
ueesieeW keer DeefOekelece efe nes, (Ie) efpemeceW oemHeMeea #ecelee nes, (*) efpemeceW efkemeer HeefjJele&ve keer metevee efceueleer nes~
Ske Heefme HeeMeele He$ekeej j[deej efkeHeefuebie ves meceeeejHe$e cebs Heves eesie (DeLee&led meJe&meeOeejCe kes efueS He"veere)
`meceeeej' ceW leJeeW kee meceeJesMe DeefveJeee& ceevee nw efpemes GvneWves Debiespeer ceW HeeBe [yuet Deewj Ske Se (5-W Deewj Ske H)
kene~ efnvoer ceW FvnW ` kekeej' (DeLee&led `ke' De#ej mes Meg nesves Jeeues HeMveeW) keer meb%ee oer peeleer nw~ Fvekee mHe<erkejCe Fme
Hekeej nw
(1) keee (What) keee ngDee? efpemekes mecyevOe ceW meceeeej efueKee pee jne nw~
(2) keneB (Where) keneB? meceeeej keneB kee nw ee GmeceW oer ieF& Ievee, yeele, metevee kee mecyevOe efkeme mLeeve, veiej, ieeBJe,
HeosMe ee osMe mes nw~
(3) keye (When) `meceeeej' efkeme mecee, efkeme efove, efkeme DeJemej kee nw~
(4) keewve (Who) `meceeeej' kes efJe<ee (Ievee, Je=eevle, DeeefJe<keej, efJeeej, meteveelceke leLe Deeefo) mes keewve mecyeefvOele nw ee
keewve mes ueesie mecyeefvOele nQ~
(5) keeeW keejCe (Why) `meceeeej' kes efJe<ee (Ievee, Je=eevle) Deeefo keer He=<"Yetefce, HeefjefmLeefleeeB Deeefo~
(6) kewmes (How) meceeeej kee Hetje efJeJejCe~
es kebkeej ner efkemeer `meceeeej' kes HeceeCeleJe nQ~ JeemleefJeke `meceeeej' Jener nQ efpemeceW Fve neW HeMveeW kee meceeOeeve
efveefnle nes~
`meceeeej uesKeve' keer HeefJeee
`meceeeej uesKeve' Ske `keuee' nw, Hejvleg meeLe ner Jen Ske èfJe%eeve' Yeer nw~ keuee FmeefueS keeeWefke meceeeej kees Jener
(mebHeeoke, Heeb[gefueefHe-uesKeke) HeYeeJeMeeueer {bie mes Hemlegle kej mekeles nw efpemekee Yee<ee Hej Dee DeefOekeej nes, pees efJeefYevve efJe<eeeW
mes mecyeefvOele efJeMes<e Hekeej keer MeyoeJeueer kee peevekeej nes leLee pees `meceeeej' kees meJe&meeOeejCe kes efueS GlmegkeleeJeOe&ke, ketletnueHetCe&
SJeb He"veere yevee kej efueKe mekelee nes~ otmejer Deesj `meceeeej-uesKeve' efJe%eeve FmeefueS nw keeeWefke FmeceW leLeeW kee mener yeewje Deewj
Jew%eeefveke efJeMues<eCe nesvee eeefnS~ GmeceW Meer<e&ke, met$eesuuesKe (meceeeej efpeme met$e ee meesle Deewj mLeeve mes HeeHle ngDee), DeecegKe, JeeKee,
efve<ke<e& Deeefo kee Ske efveefMele Jece neslee nw Deewj Fmekeer Hemlegefle Ske JeJeefmLele {bie mes keer peeleer nw~ meb#esHe ceW `meceeeej-uesKeve'
kees nce Ske `Jew%eeefveke keuee' ken mekeles nQ~ Fme ef< mes, Fmekeer uesKeve-efJeefOe Deewj HeefJeee kees mecePe uesvee GHeegkele nesiee
Meer<e&ke efveOee&jCemeceeeej-uesKeve keer HeefJeee meJe&HeLece `Meer<e&ke' efveOee&jCe mes Meg nesleer nw~ meceeeej He{ves mes Henues
Hee"ke keer ef< Gmekes Meer<e&ke Hej efkeleer nww~ eefo Meer<e&ke ceve ceW Glmegkelee Hewoe ve kej mekee, Deeies kee efJeJejCe He{ves kees ueeueeefele
176
(LJ-5)
ve kej mekee lees meceeeej efueKeves kee Heefjece yeskeej nes peeSiee~ `Meer<e&ke' kees nce efkemeer `meceeeej kee PejesKee' (Mees-efJeb[es show
window) ken mekeles nQ~ Meer<e&ke He{les ner meceeeej He{ves kees ceve efpe%eemeg nes G"s-Fmeer ceW Gmekeer meHeuelee nw~
Meer<e&ke yengle ese, oes eej MeyoeW kee nes lees Dee nw~ Gmekeer Yee<ee menpe, meerOeer-meeoer nes; Deeuebkeeefjke ee IegceeJeoej
meeefnefleke Yee<ee cegiOe lees kejleer nw, Hej Jen efJe<ee mes peg[er ngF& DeJeMe nesveer eeefnS~
DeecegKe leweej kejvee-DeecegKe kees Ske Hekeej mes `meceeeej' keer Yetefcekee kene pee mekelee nw~ FmeceW efjHees& kes Hetjs yeewjs
kee meej-leJe oes-leerve HebefkeleeeW ceW Fme Hekeej Hemlegle efkeee peelee nw efke kesvere (cegKe) yeele kee DeeYeeme nes peeS Deewj Deeies kee
yeewje He{ves keer Fe nes~
efkemeer `meceeeej' kes cegKe He mes Henuet nesles nQ efpevnW meceeeejHe$eeW keer ogefveee ceW `kebkeej' (`ke' mes Meg nesves
Jeeues Henuet) kene peelee nw~ Fmekee efJeJejCe DeeHe Heers `meceeeej kes leJe' kes Devleie&le He{ egkes nQ~
`DeecegKe' ceW Fve kekeejeW ceW mes, kece-mes-kece Henues leerve kee mebkesle DeJeMe efceue peevee eeefnS, Fmemes DeefOeke nes lees
Deewj Yeer Dee nw~
meceeeej kes efJeefJeOe HeeW keer Yee<ee-Mewueer
meceeeejHe$eeW kee GHeeesie meceepe kes meYeer Jeie& kejles nQ~ nj Hee"ke, eeslee ee oMe&ke leke, nj peeveves eesie yeele keer peevekeejer
mejue Yee<ee-Mewueer ceW HengBeevee `meceeeej-uesKeve' kee HecegKe GsMe nw~ FmeefueS meceeeejeW keer Yee<ee pevemeeceeve kees Deemeeveer mes mecePe
ceW Dee peeves Jeeueer nesveer eeefnS~
Fme mecyevOe ceW en yeele efJeMes<e He mes GuuesKeveere nw efke meceeeej keer Yee<ee meJe&$e Ske-meer veneR nes mekeleer~ GoenjCeleee
efkemeer meeefnefleke-meebmke=efleke meceejesn kee meceeeej efueKeles mecee Deece JeJenej keer Yee<ee kee Heeesie Demebiele nesiee~ JeneB lees meeefnefleke
mlej keer Heefjceeefpe&le Yee<ee kee ner Heeesie Gefele nesiee~ Fmeer Hekeej efkemeer Kesue-meceeeej ceW `jeQo [euee', `kekes g[e efoes', Òetue
ee oer', `"er kee otOe eeo efouee efoee' Deeefo Heeesie meceeeej kees HeYeeJeMeeueer yeveeves ceW meneeke neWies, lees JeeHeke-oj Deeefo
mes mecyeefvOele meceeeejeW keer Yee<ee Yeer meboYe& kes Devegketue, JeeHeej-peieled keer MeyoeJeueer Hej DeeOeeefjle nesieer~ pewmes cebtie keer oeue Gueer,
Mesej Deemeceeve kees tves kes yeeo DeeQOes cegBn ueg{kes, eeBoer megOejer-meesvee vejce, eerveer keg Deewj ke[Jeer ngF&, Fleeefo~
leelHee& en nw efke nj meceeeej kes efJe<ee Deewj meboYe& kes Devegketue Gmekeer Yee<ee-Mewueer kee mJeHe Deewj mlej Yeer DeueieDeueie nes mekelee nw, efkevleg meeceevelee je<êre, Devleje&<êre, jepevewefleke-meeceeefpeke Deewj Deve Hekeej kes metevee-Hejke ee leLeelceke
meceeeejeW kes uesKeve cesb meceevele menpe-megyeesOe-Yee<ee DeHeveeeer peeveer eeefnS~
Fme Hekeej meceeeej-He$e ee DeKeyeej mes nceW osMe-efJeosMe keer lejn-lejn keer KeyejW Deewj peevekeeefjeeb efceueleer nQ~ meeceeefpeke,
jepeveerefleke, meeefnefleke, DeeefLe&ke, DeHejeOe, Kesue-keto mebyebOeer efJe%eeve, ceewmece leLee Deve efJeefJeOe Hekeej kes meceeeej nce DeKeyeej ceW
He{les nQ, otjoMe&ve Hej osKeles-megveles nQ leLee DeekeeMeJeeCeer ee jsef[ees mes megveles nQ~ Fve meye pevemebeej kes ceeOeceeW ceW DeKeyeej cenJe
jKeles nQ~ Ssmeer efmLeefle ceW DeKeyeej keer Yee<ee kee DeHevee Deueie cenJe nw~ efkemeer meceeeej kees Hemlegle kejles ngS DeKeyeejer efnvoer kes
efpeme He kee Heeesie efkeee peelee nw, Gmekes Gmeer He kee Hee"ke Hej HeYeeJe He[lee nw~ Fme ef< mes DeKeyeejer efnvoer kees mejue,
mHe<, HeYeeJeMeeueer, DeefYeJeefkele me#ece Deewj jeseke nesvee eeefnS~ GmeceW leLe, meeer peevekeejer, keewlentue SJeb efJeeej leJe keer Ssmeer
DeefYeJeefkele nesveer eeefnS pees efJeeve ee DeuHe-efMeef#ele meYeer Hekeej kes Hee"keeW keer meese kees HeYeeefJele kej mekes~ GmeceW DeeOegefveke peerJeve
keer mebkeuHeveeDeeW kees Jekele kejves Jeeues efnvoer Meyo nesves eeefnS Deewj DeeJeMekelee He[ves Hej Heeefuele Debiespeer MeyoeW Je HeeefjYeeef<eke
MeyoeW kees Yeer DeHeveeee peevee eeefnS~ Fme ef< mes efnvoer DeHeves oeefelJe kees efveYeeves ceW me#ece nw~
177
(LJ-5)
DeKeyeejer efnvoer DeHeves DeeHe ceW Ske Deueie Heegefkele nesles ngS Yeer JeemleJe ceW Deveske Yeeef<eke HeegefkeleeeW kee mecetn nw~ GmeceW
jepeveerefleke, DeeefLe&ke, Kesue-keto, yeepeejYeeJe Deeefo efJeefJeOe HeeW kes meceeeej nesles nQ efpevekeer Yee<ee Ske otmejs mes efYevve nesleer nw~ FveceW
Deeves Jeeues Yee<ee leJe DeHeves DeeHe ceW efJeefMe< Deewj { lees nesles ner nQ, meeLe ner Jes DeHeves efJe<ee #es$e keer meweefvleke efJeMes<eleeDeeW
kee HeefleefveefOelJe Yeer kejles nQ~ Dele Fve Yee<ee leJeeW keer DeHeveer Ske efveefMele HeefjYee<ee nesleer nw efpemes Gmeer efJeMes<e #es$e kes meboYe& ceW
mHe< efkeee pee mekelee nw~ Deeies Fve HeegefkeleeeW cebs mes meeceeve leLee jepeveerefleke KeyejeW keer efnvoer kee mJeHe Fme Hekeej nw~ DeKeyeejeW
ceW meeceeefpeke, DeeefLe&ke, jepeveerefleke efmLeefleeeW leLee HeefjJele&veeW mes mebyebefOele keF& KeyejW nesleer nQ, pees efke Deece Hee"ke keer efe Je efpe%eemee
kee efJe<ee nesleer nw~ Dele pevemeeOeejCe mes peg[er Fve KeyejeW keer Yee<ee ceW efvecveefueefKele efJeMes<eleeSb nesveer eeefnS
1. mejue megyeesOe, Deece yeesueeeue keer efnvoer- DeKeyeejeW kee GHeeesie efnvoer meceepe kess Heee meYeer Jeie& kejles nQ~ nj Hee"ke
leke nj peeveves eesie, meeceeve Je jepeveerefleke meceeeejeW keer Yee<ee pevemeeceeve kees Deemeeveer mes mecePe ceW Deeves Jeeueer nesveer eeefnS~
Deece yeesueeeue kes JeeJeneefjke efnvoer MeyoeW ceW efueKes ieS meceeeejeW ceW ueesie DeefOeke efe uesles nQ~ Dele eneB DeKeyeejer efnvoer
ceW mejue-megyeesOe leodYeJe MeyoeW kes meeLe-meeLe Heeefuele Je mejue lelmece Deewj Dejyeer Heejmeer Debiespeer MeyoeW kee Heeesie efkeee pee
mekelee nw~ efkeue<, meeefnefleke Deewj efvejLe&ke HeeefjYeeef<eke MeyoeW Jeeueer Yee<ee meceeeej kees yeesefPeue Je Dejeseke yevee mekeleer nw~
Dele meeceeve cetle& MeyoeW kee Heeesie kejves kes meeLe-meeLe Heleske Meyo kees efJeeelceke yeveeves kee Heeeme nesvee eeefnS~
2. meeceeefpeke megefe-mecHevve Yee<ee- mejue-megyeesOe efnvoer kee Heeesie kee en DeefYeHeee veneR nw efke Fve meceeeejeW keer Yee<ee Skeoce
yeepee ee Hetn[, eeuet mlej keer nes~ meeceeefpeke SJeb vewefleke ceee&oeDeeW kee GuuebIeve kejves Jeeues DeefMe< ee Yeodos MeyoeW kee
Heeesie meceeeej peiele ceW Jeefpe&le nw~ meeceeefpeke megefe mebHevvelee, DeKeyeejer efnvoer keer Henueer Mele& nw~ Fmekee keejCe en nw efke
DeKeyeejer efnvoer Ske cegefle ceeOece nw~ Hes ngS MeyoeW kee meceepe Hej ienje HeYeeJe He[lee nw~ efJeMes<e He mes meeceeve Deewj
jepeveerefleke KeyejeW kee GsMe pevecele efvecee&Ce kes meeLe-meeLe veF& peevekeejer Je %eeve kee Hemeej kejvee Yeer neslee nw~ Dele Fvekeer
Yee<ee ceW yengle kee#eHetCe& ee efvepeer ef<keesCe kes eeuet cegneJejeW (rubber stamp phrases) kee Heeesie veneR nesvee eeefnS~
Fvekeer yepeee meeJe&peefveke efnleeW Hej kesefvle ieefjceeHetCe& MeyoeW kee DeefOeke Heeesie nesvee eeefnS~
3. mebef#eHle Je ess JeekeeeW kee Heeesie- DeKeyeej kes meYeer He=<"eW ceW KeyejeW eje Iesjs peeves Jeeues mLeeve kee yengle cenJe Deewj
cetue neslee nw~ Jeneb yengle HewueeJe ee efJemleej ee oesnjeJe keer iegbpeeFMe veneR nesleer~ Dele DeKeyeejer efnvoer keer Fme Hekeej keer
KeyejeW ceW Yeer mebef#eHlelee Hej yeue efoee peelee nw, DeLee&led kece mes kece MeyoeW ceW DeefOeke mes DeefOeke metevee osves kee Heeeme neslee
nw~ GmeceW Ske ner Hekeej kes MeyoeW ee JeekeeKeb[eW kee yeej-yeej Heeesie veneR nesvee eeefnS~ GoenjCe kes efueS- cele Jekele efkeee,
Gvekee efJeeej Lee, kene, yeleeee Deeefo kee Ske ner Hemebie ceW yeej-yeej Heeesie veneR nesvee eeefnS~
4. Devegefole meceeeejeW keer menpe efnvoer- efnvoer DeKeyeejeW keer DeefOekeebMe je<êre, Debleje&<êre, jepevewefleke-meeceeefpeke Deewj Deve
Hekeej keer meteveeHejke, leLeelceke meeceeve KeyejW Debiespeer mes Devegefole nesleer nQ, uesefkeve efnvoer DevegJeeo ceW Debiespeer mes HeYeeefJele
Jeekee-mebjeveeDeeW Je Deve Yeeef<eke DeefYeJeefkeleeeW mes yeeves kee Heeeme nesvee eeefnS; Jejvee Jes HeYeeJenerve Je ueieYeie DemebHes<e
nes mekeleer nQ~ Debiespeer ceW mebegkele, efceefele Je GuePes ngS Jeekee-ie"ve keer HejcHeje nw Hej Fvekes efnvoer DevegJeeo ceW Deece Hee"keeW
kes DevegHe menpe {bie keer Yee<ee kee Heeesie nesvee eeefnS~
5. Meglee- keg efnvoer DeKeyeejeW ceW Heee JeekejCe Je Jele&veer keer DeMegefeeB jn peeleer nw~ DeKeyeejer efnvoer ceW meceeeej efueKeves
Je cegefle kejles mecee Fme Hekeej keer DeMegefeeW kes yeejs ceW mepeielee Deewj meeJeOeeveer DeeJeMeke nw~ efJejece-efevneW Deeefo kee Heeesie
Yeer mepeieleeHetJe&ke nesvee eeefnS~
178
(LJ-5)
6. veJeervelee Je leepeieer- DeKeyeejer efnvoer ceW jesekelee, keesletnue SJeb YeeJeeW Deewj efJeeejeW kees Gesefpele kejves keer #ecelee nesveer eeefnS~
Dele GmeceW DeleefOeke Heegkele nes egkeer efIemeer-efHeer, uee#eefCeke ee yeesefPeue Deeuebkeeefjke Mewueer kee Heeesie Yeer Jeebveere veneR nw~
meeOeejCe JeekeeeW keer meerOeer-mejue Mewueer ceW veJeervelee Deewj leepeieer yeveeS jKekej mener peevekeejer Hemlegle kej osvee ner DeKeyeejer
efnvoer kee DeYeer< nesvee eeefnS~
GoenjCe
efnvoer kees etSve ceW ceevelee efoueeves kee DeefYeeeve
vetee@ke& (Jeelee&)~ Dee"JeW efJeMJe efnvoer meccesueve ves Yeejle mejkeej mes efnvoer kees mebegkele je<^ mebIe keer DeeefOekeeefjke Yee<ee
yeveeves kes efueS Fmekes meome osMeeW kee yengcele pegeves kee efJeMes<e DeefYeeeve Meg kejves kee Deeien efkeee nw~ leerve efoJemeere meccesueve
kes Deble ceW jefJeJeej kees eneb peejer ome met$eer Iees<eCee He$e ceW Yeejle mejkeej mes Deeien efkeee ieee efke Jen Jes meYeer Heeeme kejs, efpememes
efnvoer kees peuo mes peuo mebegkele je<^ ceW ceevelee HeeHle nes mekes~
Iees<eCee He$e ceW efJeosMeeW kes cesvepej efnvoer efMe#eCe Deewj osJeveeiejer efueefHe kee ceeveke Hee"dekece yeveeves Je efnvoer efMe#ekeeW kees
ceevelee osves, efJeMJe efnvoer meefeJeeuee, ceejerMeme kees HeMeemeefveke-DeeefLe&ke meneelee osves leLee Yeejle mecesle eej-HeeBe osMeeW ceW Fmekee
#es$eere keeee&uee Keesueves Deewj JeOee& efmLele Debleje&<êre efnvoer efJeMJeefJeeeuee ceW efJeosMeer efnvoer efJeeveeW kes efueS MeesOeJe=efe keer JeJemLee
kejves kee megPeeJe efoee ieee~ Iees<eCee He$e ceW efnvoer kees DeeOegefveke %eeve-efJe%eeve Deewj JeeefCepe keer Yee<ee yeveeves kes cesvepej efJeMJecebe
Hej efnvoer JesyemeeF yeveeves Je Ske meJe&ceeve SJeb meJe&$e GHeueyOe etefvekees[ efJekeefmele kejves Hej Yeer peesj efoee ieee~ ceeref[ee ceW efnvoer
kes veece Hej efnbefiueMe kes ye{les Heeesie Hej meccesueve ceW ienjer efeblee peleeF& ieF& Deewj Fmes jeskeves Hej yeue efoee ieee~
meeceeve meceeeejeW kes Deefleefjkele mebHeeokeere uesKe DeKeyeej kes ceOe kes mebHeeokeere He=<" Hej Heles nQ~ FveceW meeceefeke
cenJeHetCe& efJe<eeeW Hej Heee mebHeeoke ee Jeefj<" mebHeeoke Kego mebHeeokeere efueKeles nQ~ mebHeeokeere efkemeer meteveelceke efJe<ee Hej nes
ee efkemeer efJeJeeoemHeo ee efJeeejHeOeeve efJe<ee Hej-Fvekes HemlegleerkejCe leLee Yee<eeMewueer ceW JemlegHejkelee, efve<He#elee Deewj HeceeefCekelee
nesvee DeeJeMeke nw~ keYeer-keYeer mebHeeokeere cegKeHe=<" Hej DeieuesKe kes He ceW Yeer HekeeefMele nesles nQ~ mebHeeoke kee veece Yeer efoee peelee
nw~ efnvoer kes DeKeyeejeW ceW Yeer mebHeeokeere uesKe keer Yee<ee Deve meceeeejeW keer leguevee ceW DeefOeke iebYeerj nesleer nw~ FmeceW efnvoer kes leodYeJe
MeyoeW kes DeueeJee lelmece, HeeefjYeeef<eke Je Gemlejere MeyoeJeueer kee Heeesie neslee nw~ uesefkeve mebHes<eCeerelee keer ef< mes en HetCe& me#ece
nesveer eeefnS~ iebYeerjlee kee en DeefYeHeee veneR efke mebHeeokeere keer Yee<ee veerjme, GHeosMeelceke ee efIemeer efHeer nes, GmeceW peerJeblelee
Je veJeervelee Yeer DeeJeMeke nw~ DeveLee mebHeeokeere HeYeeJeMeeueer veneR yeve mekelee~ mebHeeokeere kes efJeeej-He#e Deewj Yee<ee ceW SkeHelee
DeeJeMeke nw~ Fme ef< mes mebHeeokeere efnvoer kee mHe<, meMekele Deewj megyeesOe nesvee DeeJeMeke nw~ efpememes mebHeeoke kee efJeeejefebleve Deeefo, efyevee efkemeer GuePeeJe kes mebHesef<ele nes mekes~
mebHeeokeere Yee<ee ceW efve<He#elee leLee leLeelcekelee kee leJe neslee nw~ mebHeeoke efkemeer Jeweeefjke HetJee&ien mes leLeeW ceW lees[
cejes[ kejves mes ee ieuele yeele kenves mes yeelee nw~ Fmekeer yepeee leke& mebiele efJeeejeW kees mHe< MeyoeW ceW Jekele kejvee Gvekee GsMe
neslee nw~ Dele Ssmes Meyo egve peeles nQ pees Gmekes efJeeejeW kees efyevee efkemeer Jeeipeeue kes meerOes-meerke {bie mes HeYeeefJele kej mekesb~
keYeer-keYeer mebHeeokeere ceW jesekelee Je peerJeblelee ueeves kes efueS efnvoer metefkeleeeW, keeJe-HebefkeleeeW, Deeefo kee Yeer Heeesie efkeee
peelee nw~ HeeceeefCekelee Deewj efve<He#elee yeveeS jKeves kes efueS mebHeeoke-`èn pejer Heleerle neslee nw, en ceevee peelee nw, Ssmee nes mekelee
nw, en mHe< ueielee nw, en peevevee keef"ve nw'' Deeefo GHeJeekeeeW kee Heeesie kej mekelee nw~ Ssmes JeekeeebMeeW kes meerefcele Heeesie mes
mebHeeokeere keer efJeMJeveermeelee Yeer kece veneR nesleer Deewj efve<He#elee Yeer yeveer jnleer nw~ Fme Hekeej mebHeeokeere keer Yee<ee veHeer-legueer, mebele
Je meblegefuele nesveer eeefnS~
179
(LJ-5)
GoenjCe-1
Keyej keer Keyej
efkemeer iewjkeevetveer keece kee yeeeJe ceeref[ee keer Deepeeoer keer Dee[ cebs veneR efkeee pee mekelee
JeejeCemeer ceW keg efJekeueebieeW eje meecetefnke Deelcenlee kes Heeeme kee meceeeej jeWies Ke[s kej oslee nw~ veiej efveiece kes
DeefleJeceCe neDeeW DeefYeeeve keer eHes ceW efJekeueebieeW keer iegceefeeb Yeer Dee ieF, efpemekee Jes efJejesOe kej jns Les~ efkevleg efJejesOe kes eueles
Deelcenlee keer veewyele Dee peeSieer, en keuHevee kejvee keef"ve nw~ kene pee jne nw efke iejceeiejce Keyej efoKeeves kes ekekej ceW oes
ye[s erJeer ewveueeW kes mebJeeooeleeDeeW ves efJekeueebieeW kees penj Keeves kes efueS Gkemeeee~ Fme ceeceues ceW Hegefueme ves efpeve ueesieeW kees efiejHeleej
efkeee nw, GveceW Ske erJeer ewveue kes kece&eejer kee efjMlesoej nw~ DeejesHe lees en Yeer nw efke efJekeueebieeW kees Yejesmee efoee ieee efke meuHeebme
keer ieesueer Keeves mes Jes yeme leerve-eej Iebs yesnesMe jnWies~ Hetjer Ievee kee sueerefJepeve Hej meerOee HemeejCe nesves kes yeeo HeMeemeve Hej oyeeJe
yevesiee Deewj Gvekeer ceebie ceeve ueer peeSieer~ keg efJekeueebieeW keer ceewle nes peeves Hej nenekeej cee ieee~ eefo Hegefueme Deewj HeMeemeve kee
sueerefJepeve ewveueeW Hej ueieeee pee jne DeejesHe mee nw, lees en Jetj DeeHejeefOeke ke=le kenueeSiee~ Hegefueme kees MeerIe peebe Hetjer kej
otOe kee otOe, Heeveer kee Heeveer kejvee eeefnS~ `SkemekeuetefmeJe' kes ekekej ceW Keyeeefjee ewveueeW ceW ieueekee mHeOee& nw~ Gvekes mebJeeooelee
veewkejer yeeeves kes efueS kewmes-kewmes nLekeb[s DeHeveeles nQ, Fme Hej Yeer Dekemej eee& nesleer nw~ Heeref[le Jeefkele kees Deelce nlee kes efueS
Gkemeeves kee DeejesHe Yeer Fueskeê@efveke ceeref[ee Hej Henueer yeej veneR ueiee nw~ Deelcenlee kejvee, Gmekes efueS Gkemeevee ee nesles ngS
osKevee, leerveeW ner DeHejeOe nQ~ erJeer ewveueeW kes Devegmeej Deevoesuevekeejer efJekeueebieeW ves meecetefnke Deelcenlee keer Iees<eCee Henues mes kej
jKeer Leer~ Hegefueme Deewj HeMeemeve kees Gvekee Fjeoe Helee Lee~ eefo Ssmee nw lees mebyebefOele DeefOekeejer Yeer oes<eer nQ~ efHej Yeer erJeer ewveue
Heeke-meeHe efme veneR nesles, keeeWefke Deelcenlee kes Jekele Jes IeveemLeue Hej ceewpeto Les Deewj GvneWves DeHejeOe kees jeskeves kee Heeeme veneR
efkeee~
Deye peye mejkeej erJeer ewveueeW keer veeke ceW vekesue [eueves keer leweejer kej jner nw, leye Jes esleves Meg ngS nQ~ Dee nes
DeHeveer ceee&oeDeeW kees Jes MeerIe HeefjYeeef<ele kej ueW~ Heleske DeefOekeej ceee&oe Deewj peJeeyeosner mes yebOee neslee nw~
GoenjCe-2
vebyej-oes kes DejyeHeefle
DeJewOe mebHeefe keer yejeceoieer kes meeLe oesef<eeeW kees mepee efoueeves kes HegKlee Heeeme Yeer pejer
Ye< lejerkeeW mes kejes[Heefle-DejyeHeefle yeveves keer KeyejeW Hej Henues ueesie ienje DeebYee Heke kejles Les, uesefkeve Deye Fvemes #eefCeke
DeeMee& ner neslee nw~ keejCe en nw efke efHeues [s{ oMeke ceW Ssmes Deveske ceeceues meeceves DeeS, efpeveceW Ye<eeej ceW efueHle ueesieeW ves
Deketle keeueer keceeF& kej efvele-veS efjkee@[& keeece efkeS~ DeefOekelej ceeceueeW ceW oes<eer ueesieeW kes efKeueeHe meKle keee&Jeener veneR nesleer,
efpememes Deve Ye< ueesie ceeveles nQ efke Gvekee Yeer keg efyeie[ves Jeeuee veneR~ Jes Ye<eeej kes Deemeeve jemleeW Hej euekej jeleeWjele Oevekegyesj
yeveves kees Hesefjle nesles nQ~ Fmemes efHej Helee euelee nw efke meceepe ceW Ye<eeej kee Iegve efkeme no leke ienjs Hew" egkee nw~ Ssmes ueesie
JeJemLee ceW efveefnle KeeefceeeW kee yespee Heeeoe G"eles nQ~ Jes vesleeDeeW Je Deeuee DeHemejeW mes jmetKe jKeles nQ Deewj keeueer keceeF& ceW GvnW
efnmmesoej yeveeles nQ~ Gmekeer meYeer keejeW kees JeerDeeF&Heer vebyej DeeJebefle Les~ Ssmee vesleeDeeW Deewj GeeefOekeeefjeeW mes Des jmetKe kes efyevee
kewmes mebYeJe nw? efouueer ceW Hee@Heea JeJemeee yesMegceej keceeF& kee meeOeve yeve ieee nw~ Gme ves PegefiieeeW kes SJepe ceW DeeJebefle Huee@dme
Ieeseuee kej HeeHle efkeS Deewj Gvekees yesekej kejes[es kes Jeejs-veejs efkeS~ keg mecee Henues neF& kees& kes Ske pepe, [er[erS kes
GeeefOekeeefjeeW Deewj FbpeerefveejeW kes ef"keeveeW Hej eHeeW ceW DejyeeW keer mebHeefe yejeceo keer ieF&~ Fve ceeceueeW kees Debeflece HeefjCeefle leke ues
peeves kes efueS Heeeme efkeS pee jns nQ ee veneR, keesF& HegKlee peevekeejer DeYeer leke HekeeMe ceW veneR DeeF&~ keevetve Deewj mepee kes HeeJeOeeve
mecegefele {bie mes ueeiet kejves Hej ner Fme mecemee mes efveHee pee mekelee nw~
180
(LJ-5)
metevee

metevee kee He$ekeeefjlee kes #es$e ceW efJeMes<e mLeeve nw~ metevee kee meeceeve DeLe& nw Fefeuee, keg yeleeves kes efueS kener ee
efueKeer yeele DeLeJee peevekeejer~ en Fefeuee ee peevekeejer meeJe&peefveke peerJeve kes efueS cenJeHetCe& Deewj GHeeesieer leLeeW ee efmLeefleeeW mes
mebyebefOele nesleer nw~ otmejs MeyoeW ceW meeJe&peefveke peerJeve keer ef< mes GHeeesieer leLeeW, IeveeDeeW ee efmLeefleeeW keer peevekeejer kees metevee
kene peelee nw~
metevee kee meesle Deepe meceepe ceW, veiej ceW, Heeble ceW ee peerJeve kes efkemeer Yeer #es$e ceW keneB keee-keee nes jne nw Fmekeer metevee
kes oes Hekeej kes meesle nes mekeles nQ
(1) DeewHeeeefjke meesle DeewHeeeefjke meesleeW kes Debleie&le mejkeejer efJeYeeieeW keer Deebleefjke efjHees&, Dee@ef[ efjHees&, meYee-meefceefleeeW,
mebmeo, efJeOeevemeYee, mLeeveere efvekeeeeW keer keee&efJeefOe, mebmLeeDeeW Deeefo mes HeeHle meteveeSb nesleer nQ~ es meteveeSb DeefOekelej %eeHeve,
He$e, Hesme efJe%eefHle, Hesme-vees Deeefo kes ceeOece mes HeeHle nesleer nQ~ Fve meteveeDeeW ceW HeeceeefCekelee nesleer nw leLee FveceW HeeefjYeeef<eke
ee efJeefMe< Hekeej kes Meyo JeJeefmLele JeekeeeW ceW Heegkele nesles nQ~
(2) DeveewHeeeefjke meesle DeveewHeeeefjke meesleeW kes Debleie&le meeceeefpeke mebie"veeW, JeeHeej-Geesie peiele, meeJe&peefveke Je owefveke
keee&JeceeW, iees<"er, meccesueve keer metevee, yeseves-Kejeroves, efkejeS Hej osves keer metevee, efJeJeen, pevceefove Deeefo keer metevee, meeJe&peefveke
DeJekeeMe, veerueeceer, meceejesn Deeefo keer meteveeSb Deeleer nQ~ es meteveeSb nceW Heefleefove ner meceeeej He$eeW, metevee HeeW, [eke Deeefo
mes HeeHle nesleer nQ~ Fme Hekeej keer metevee kee efueefKele He leweej kejles mecee efvecveefueefKele yeeleeW kee Oeeve jKevee DeeJeMeke
nQ
(1) metevee osles ee HeeHle kejles mecee Gme metevee keer leLeHejkelee Je HeeceeefCekelee kees megefveefMele kej uesvee eeefnS~ metevee
kes meesle keer Yeer Hetjer peeBe kejveer eeefnS~ DeKeyeej kes mebJeeooelee eLeemebYeJe IeveemLeue Hej mJeeb peekej Gmekes leLe
pegeles nQ~
(2) metevee kees JeJeefmLele Deewj mHe< He ceW efueKekej DeewHeeeefjke mlej Hej Hemlegle efkeee peelee nw~
(3) Heee leepeer metevee kees Hegjeves meboYeeX mes Yeer pees[kej efoee peelee nw~ uesefkeve efHej Yeer metevee ceW DeveeJeMeke efJemleej
veneR nesvee eeefnS~ Gmes mebef#eHle, mebiele Deewj meerke yeveeee peevee eeefnS~
(4) metevee keer Yee<ee mejue, menpe Je Deece yeesueeeue keer nesveer eeefnS~ Jeekee ess Deewj Meg nesves eeefnS~
metevee keg GoenjCe
1. efouueer GHeYeeskelee menkeejer Leeske Yeb[ej kes HeeLeefceke mesjeW keer meomeleemeceeefHle keer metevee
meeJe&peefveke metevee
Gve meYeer HeeLeefceke mesjeW kees, pees efke efoGme Leeske YeC[ej kes meome nQ, metefele efkeee peelee nw efke 488 HeeLeefceke
181
(LJ-5)
mesjeW keer meomelee Heeru[ meJex kes mebeeueve leLee Jeefkeleiele metevee peejer kejves kes HeMeele meceeHle kej oer ieF& nw~ efpeve mesjeW keer
meomelee iewj keeee&lceke nesves/HeefjmeceeHeve kes Devleie&le meceeHle keer ieF& nw Gvekeer meteer Fme keeee&uee kes metevee He Hej ueieeF& ieF&
nw~
eefo efkemeer HeeLeefceke mesj kees DeHeveer meomelee jodo nesves kes meboYe& ceW keesF& DeeHeefe nw lees Jen DeHeveer DeeHeefe Fme metevee
kes HekeeefMele nesves kes 10 efove kes Devoj ope& kej mekelee nw~ Fmekes GHejevle Fme meboYe& ceW efkemeer Yeer He$e JeJenej Hej efJeeej veneR
efkeee peeesiee~
(uesKee DeefOekeejer)
2. efveefJeoe keer metevee
DeOe#e, Yeejleere efJeceeveHeeve HeeefOekejCe keer Deesj mes Jeefj<" HeyebOeke (ueeFbme) eje efvecee&leeDeeW/efJeJesleeDeeW/DeeHetefle&kelee&DeeW
mes HeefleJe<e& keer Deveg. ueeiele Hej F&HeerSyeerSkeme 32/308 kes Hewveemeesefveke Deekeej kes kesyeefuebie SJeb JeeHeke Jeeef<e&ke jKejKeeJe kes efueS
Jeeef<e&ke oj DevegyebOe nsleg cegnjyebo efveefJeoeSb Deecebef$ele keer peeleer nQ~
efveefJeoe efveie&ceve nsleg DeeJesove, SSDeeF& kes He#e ceW veF& efouueer ceW ose efveefJeoe Meguke nsleg . 500/- kes ef[ceeb[ [ê@He
meefnle 24.7.07 kees DeHe. 1.00 (Yee.cee.me.) Hej pecee efkeS pee mekeles nQ~
eesielee ceevekeeW SJeb Deve efJeJejCeeW nsleg SSDeeF& keer JesyemeeF osKeW~
3. cetue HeceeCeHe$e kes Keeves keer metevee
meJe&meeOeejCe kees metefele efkeee peelee nw efke cesje omeJeeR kee cetue HeceeCe He$e 20.7.06 kees yemevle ueeske ceekes& ceW Kees ieee
nw~ efkemeer kees eefo Jen efceuee nes lees ke=Heee otjYee<e 98~~~~~~ Hej mecHeke& kejW~ Gefele Fveece efceuesiee~
veeceke.Ke.ie.
4. mesume wkeme Heece& Keesves keer metevee
ke.Ke.ie. Fuewkeêrkeume efueefces[ kee mesume wkeme Heece& F&-1-...... efpemes De.ye.me. MeeKee ves Ssumee@ce kees FMet efkeee
Lee, iegce nes ieee nw; efpemekee efkemeer Hekeej kee GHeeesie DeJewOe nesiee~ efceueves Hej metefele kejW~
5. efJeeej-iees<"er keer metevee
efJeMJeefJeeeuee efnvoer Heefj<eo keer Deieueer efJeeej-iees<"er efvecveefueefKele keee&Jeceevegmeej nesieer
efJe<ee Hesceebo keer 125JeeR peebleer meceejesn
efoveebke 10 pegueeF& 2006
mecee 2 yepes, oesHenj
cegKe DeefleefLe ke.Ke.ie. (je<^Heefle kes efnvoer meueenkeej)
Jekelee De.ye.me. (Heefme uesKeke)
He.He.ye. (HeesHesmej, efnvoer efJeYeeie)
182
(LJ-5)
mebeeueve ke.Ke.ie. (ceneceb$eer, efJeMJeefJeeeuee efnvoer Heefj<eo)

DeeHe meYeer Deecebef$ele nQ~
efveJesoke
ceneceb$eer
efJeMJeefJeeeuee efnvoer Heefj<eo
6. HeJesMe metevee
Mewef#eke me$e 2006-07 kes efueS ke.Ke.ie. ceneefJeeeuee efouueer ceW Hee@[keMeve SJeb cewvetHewkeeefjbie kes yee@[ yesm[ HeefMe#eCe
keee&Jece ceW HeJesMe kes efueS DeeJesove Deecebef$ele efkeS peeles nQ~ DeeJesove HeHe$e leLee Gmekeer DeJeefOe Je HeJesMe kes efueS eesielee kes meeLe
Hee"deJece kes efJeJejCeeW mes egkele metevee yeguesefve 7.6.07 mes 15.7.07 leke meYeer keee& efoJemeeW Hej 10.00 yepes HetJee&. mes 4.00 yepes
DeHe. kes yeere HeS 100/- (HebpeerkejCe Meguke meefnle) kes veieo Yegieleeve Hej HeeHle efkeS pee mekeles nQ~
meYeer ef<eeW mes efJeefOeJele He mes HetCe& efkeee ieee DeeJesove HeHe$e 7.6.07 mes 15.7.07 leke Heeeee&, ke.Ke.ie. ceneefJeeeuee
efouueer kes Heeme pecee efkeee/Hengbe peevee eeefnS~ efJeueefcyele DeeJesove Hej efJeeej veneR efkeee peeSiee~
(ke.Ke.ie.)
Deefleefjkele meefeJe
183
(iii)
(LJ-5)
keeee&ueeer He$e-uesKeve

HejsKee
1. HemleeJevee SJeb HeeHeCe kee mJeHe
2. HeeHeCe kes HecegKe leJe
3. HeeHeCe kes iegCe SJeb efJeMes<eleeSB
4. HeeHeCe keer HeefJeee SJeb uesKeve-efJeefOe kes cegKe Debie
5. keeee&ueeer He$eeeej kes meeceeve Debie
6. yeejn DebieeW Hej DeeOeeefjle keeee&ueeer He$e kes HeeHe keer HejsKee
7. efJeefYevve keeee&ueeer He$eeW kes mJeHe Je GoenjCe
1. HemleeJevee
mejkeejer DeLeJee iewj mejkeejer keeee&ueeeW ceW efkees peeves Jeeues He$e-JeJenej kee mJeHe HeeHeCe kes efJeefJeOe HeeW ceW DeefYeJekele
neslee nw Fme ef< mes Jeefceke efJeJeseve Hemlegle efkeee peelee nw
HeeHeCe kee mJeHe
`HeeHeCe' kees HeefjYeeef<ele kejves mes HetJe& Gmekes mJeHe Hej efJeeej kej uesves mes HeeHeCe keer HeefjYee<ee kejves Je mecePeves ceW
megefJeOee nesieer~ DeeFes meJe&HeLece HeeHeCe kes mJeHe kees mecePe efueee peeS~
DeHeves osMe kes mebefJeOeeve ceW efnvoer kees je<^Yee<ee Heo keer DeefOekeeefjCeer Ieesef<ele kej efoes peeves Hej efnvoer Yee<ee kes Heeesie
SJeb JeJenej ceW Je=ef nesvee efveefMele Lee~ Dele efnvoer kee Meyo-meeiej DeHesef#ele HeeefjYeeef<eke MeyoeW keer uenjeW mes Yejves ueiee~ `HeeHeCe'
Yeer Fmeer Hekeej kee efnvoer ceW ie{e Ske HeeefjYeeef<eke Meyo nw pees Debiespeer kes `[êefHebie' Meyo kes efueS efnvoer ceW ienCe efkeee ieee
nw~ Jewmes Debiespeer kes [êefHebie Meyo kes efueS `HeuesKeve', `DeeuesKeve', `cemeewoe' (cemeefJeoe) Meyo Yeer Heeesie ceW ueees pee jns nQ~ efkevleg
HeeHe ([êHe) mes leelHee& neslee nw efkemeer Yeer Jemleg, meeceieer, He$e DeLeJee uesKe kee HeejefcYeke He eeveer Keekee~ DeleSJe `[êHe' kes
efueS `HeeHe' Deewj `[êefHebie' kes efueS `HeeHeCe' meJe&Lee GHeegkele SJeb egefkeleegkele ueielee nw~
DeeHe peeveles ner nQ efke mejkeejer leLee iewjmejkeejer keeee&ueeeW ceW efkees peeves Jeeues Heleske keee& kee efjkee[& jKevee Deleble
DeeJeMeke nw~ Flevee ner veneR efkemeer Yeer efveCe&e DeLeJee DeeosMe SJeb metevee kees peye efJeeeefvJele efkeee peelee nw lees Ske efueefKele mJeerke=efle
me#ece DeefOekeejer mes HeeHle keer peeleer nw~ Fmes efHHeCe (veesefbie) kenles nQ~ en oHelejer keecekeepe keer Henueer meer{er nw~ GoenjCe kes efueS
eefo efkemeer keeee&uee ceW cespe-kegefme&eeb Fmlesceeue ceW Deeles-Deeles t ieF& nQ lees mecye meneeke Fme Hej Ske efHHeCe efueKekej me#ece
DeefOekeejer kees metevee osles ngS veF& Kejeroves keer ee t-Het keer cejccele kejJeeves keer Dee%ee uesiee~ veF& Kejeroves keer efmLeefle ceW efveefJeoe
184
(LJ-5)
(W[j) ceBieJeeves kes efueS Yeer mJeerke=efle uesiee~ eneB leke keer HeefJeee lees efHHeCe kes #es$e ceW Deeesieer~ efkevleg Fmekes yeeo efveefJeoe keer MeyoeJeueer
HesmeeW ceW Heves kes efueS Yespeves Deewj efHej efpemekeer efveefJeoe mJeerke=le ngF& nw Gmes DeefOekeejer eje meeceieer Yespeves kes efueS DeeosMe osves kes
nsleg pees Yeer efueefKele meceeeej nesiee Gmekee HeeHe leweej kejves keer HeefJeee HeeHeCe ceW Deeesieer~ Fme lejn HeMeemeefveke keecekeepe kees
efveHeeves kes efueS pees oHelejer keee&Jeener He$e-JeJenej kes He ceW efkemeer mebmLee DeLeJee Jeefkele-efJeMes<e mes keer peeesieer, Gmekee HeejefcYeke
He leweej kej DeefOeke=le HeMeemeke mes mJeerke=le kejJee ueeiet kejvee DeLeJee keee& mecHevve kejvee HeeHeCe kes JeeJeneefjke mJeHe kee
Debie ceevee peelee nw~
Fme Hekeej DeeHe GHeeg&kele efJeJeseve mes mecePe iees neWies efke HeeHeCe DeHeves ceW efJeefYevve keeee&ueeeW ceW efkeS peeves Jeeues meYeer
Hekeej kes keeeeX kee efueefHeye uesKee peesKee nw pees oHelejer efHHeCe (DeeefHeefMeeue veesefbie) kee Deieuee meesHeeve nw~ DeeFS Deye HeeHeCe
kees Ske HeefjYee<ee keer ceee&oe ceW yeeBOe efueee peees~
HeefjYee<ee
mejkeejer DeLeJee iewj-mejkeejer keeee&ueeeW kes keecekeepe kees efveHeeves kes efueS efkees peeves Jeeues He$e-JeJenej kee efveece SJeb
efJeefOeHetJe&ke efueefHeye HeejefcYeke He leweej kejvee HeeHeCe kenueelee nw~
2. HeeHeCe kes HecegKe leJe
2.1 Meglee- HeeHeCe ceW Meglee mes leelHee& nw Debke-Deebke[eW, meboYe&, efoveebke-Jeceebke Deeefo kee "erke-"erke nesvee~ Fvekeer $egef mes
keeee&uee ceW keesF& Yeer mebefekee (HeeFue) eLeemLeeve Deewj eLeemecee veneR HengBesieer Deewj keee& ceW ieeflejesOe GlHevve nes peeSiee~ Dele
Meglee HeeHeCe kee HeLece SJeb cegKe leJe nw~
2.2 mHe<lee- HeeHeCe kee otmeje leJe nw mHe<lee~ Henues mLeeve Hej lees efJeeejeOeerve HekejCe kee efJe<ee mJeeb HeeHekeej kes ceefmle<ke
ceW mHe< nesvee eeefnS, otmejs mLeeve Hej Gmekes keLe keer HejsKee DeHeves ceW Fleveer HetCe& SJeb mHe< nesveer eeefnS efke GmeceW efkemeer
Hekeej keer Yeebefle keer iegbpeeFMe ve jn peees~
2.3 mebef#eHlelee- eneB mebef#eHlelee mes leelHee& nwefJe<ee mes ve Yekevee~ mebef#eHle efkevleg efJe<eeefve<" HeeHe kees He{kej Gme Hej Jeebefle
oHelejer keee&Jeener MeerIe keer pee mekeleer nw peyeefke Heee efJemle=le HeeHe meceemeeHes#e nesves kes keejCe uelee jnlee nw~
2.4 Heefjefveef<"le Yee<ee- HeeHe ceW Yee<ee Heefjefve<"le nesves mes leelHee& nw Yee<ee kee mebele, Meg, mejue SJeb efJeveerle Heeesie~
Hegveefkelejefnle leLee HetJee&iencegkele nesvee Yee<ee kes Heefjefve<"le He ceW ner Deelee nw~
2.5 HejcHejeiele Heefle kee DevegkejCe- mejkeejer He$e-JeJenej ceW meJe&$e Ske veHeer-legueer HejcHejeiele Heefle kee DevegkejCe kejvee
ner DeHesef#ele neslee nw~ FmeceW Mewueeriele efJeMes<elee kes efueS keesF& mLeeve veneR jnlee~ oHelejer He$eeeej Ske oerIe& HejcHeje mes efJekeefmele
neslee Dee jne nw, GmeceW DekeejCe HeefjJele&ve kejvee Jeebveere veneR neslee~
3. HeeHeCe kes iegCe SJeb efJeMes<eleeSB
3.1 DeeosMe keer Yee<ee kee MeyoMe Heeesie- HeeHeCe ceW Fme yeele kee efJeMes<e Oeeve jKevee eeefnS efke GeeefOekeejer kes DeeosMe
keer Yee<ee MeyoMe ner Heegkele nes peeS~ efJeMes<e He mes efJeefOe Deewj efJee kes HekejCeeW ceW lees DeeosMe kee De#ejMe Heeesie ner DeYeer<
neslee nw~ DeeosMe keer Yee<ee kees peeW kee leeW HeeHeCe ceW Heeesie kejvee ner Fmekeer Ske efJeMes<elee nw~
3.2 efleefLe-meercee-efveOee&jCe- eefo efkemeer HekejCe ceW jepe mejkeejeW, ceb$eeueeeW leLee Deve keeee&ueeeW mes meteveeefo uesvee DeeJeMeke
nes lees Gej osves keer efleefLe Deeefo efveOee&efjle kej osvee ner HeeHeCe keer otmejer efJeMes<elee ceeveer peeleer nw~
185
(LJ-5)
3.3 mejkeejer DeeosMeeW kee HeceeCeerkejCe- keg DeeosMe je<^Heefle ee mejkeej kes veece mes peejer kejves He[les nQ~ Fmekes efueS efJeOeeve
en nw efke je<^Heefle kes veece peejer efkees peeves Jeeues efkemeer Yeer efueefKele leLe ee DeeosMe-He$e Hej Jener nmlee#ej kej mekelee nw
pees Fme keee& kes efveefcee-mebefJeOeeve kes Devegmeej DeefOeke=le nes~ DeveLee HeeHeCe ceW efJeefOe SJeb lekeveerke keer ef< mes oes<e efvekeeuee
pee mekelee nw~ Fme efJeOeeve ceW HeefjJele&ve Yeer nesles jnles nQ efpemekes efueS meleke& jnvee DeeJeMeke neslee nw~
3.4 Jeceyelee- HeeHeCe ceW Jeceyelee mes leelHee& nw meYeer meboYeeX ceW He$eeW kees efveefMele Jece mes Hemlegle kejvee~ Fmekes DeYeeJe ceW
efJeeejeOeerve He$eeeej keer HeeFueW leLee Deve keeiepe-He$e {tB{ves ceW mecee kee DeHeJee neslee nw pees efke efkemeer Yeer oHelejer keee&Jeener
ceW efJeuecye kee leLee Deeueesevee kee keejCe yevelee nw~
HeeHeCe kes efmeevle-He#e DeLee&led Gmekes mJeHe, HeefjYee<ee, leJe, iegCe SJeb efJeMes<eleeDeeW kee efJeJeseve kej uesves kes GHejevle
Deye Gmekes JeJenej-He#e DeLee&led uesKeve-HeefJeee SJeb efJeefOe Hej HekeeMe [euevee ner DeYeer< nesiee~
4. HeeHeCe keer HeefJeee SJeb uesKeve-efJeefOe kes cegKe Debie
4.1 efveefMele Heece& meeceeveleee HeeHeCe leweej kejves kes efueS keeee&ueeeW ceW Ske Heece& efveefMele jnlee nw~ Fmekes DeYeeJe ceW meeos
keeiepe Hej oesveeW Deesj HeefjJele&ve-HeefjJeOe&ve kes efueS neefMeee es[ kej HeeHe efueKevee DeLeJee befkele kejvee eeefnS~
4.2 DevegsoeW ceW efJeYeepeveHeeHe kees Heee leerve YeeieeW ceW yeeBe pee mekelee nw~ Fme efveefcee leerve DevegsoeW ceW Fmekee efJeYeepeve
efkeee pee mekelee nw~ HeLece Devegso ceW HekejCe mes mecye Henues mes euee Dee jne He$e JeJenej meb#esHe ceW Hemlegle kej efoee peelee
nw~ otmejs Devegso ceW ceeceues kee cegKe keLe efveefnle neslee nw Deewj leermejs Devegso ceW efve<ke<e&, megPeeJe Je kejCeere yeeleW efueKe
oer peeleer nQ~ ye[s HekejCeeW ceW Devegso mebKeeye SJeb leerve mes DeefOeke Yeer efkees pee mekeles nQ~
4.3 mebueive He$eeefo kee mHe< GuuesKeHeeHe keer mJe HeefleefueefHe kes meeLe velLeer efkees peeves Jeeues He$eeefo kee Jeceebke-efoveebke
Deeefo mHe< He mes GefuueefKele nesvee eeefnS leeefke keee&Jeener kes efueS Gvekee lelkeeue meboYe& meeceves jns~
4.4 He=<"ebkeve (SC[esme&ceQ)He=<"ebefkele neskej efpeme-efpeme kes Heeme HeefleefueefHeeeB Yespeer peeveer neW Gvekee leLee HeefleefueefHeeeW keer Jeebefle
mebKee kee mHe< GuuesKe HeeHeCe ceW DeefveJeee& He mes kej osvee eeefnS~
4.5 Heefe&eeB ueieeveeuesKeve-efJeefOe kee Ske DeeJeMeke Debie nwHeeHe kes THej Heefe&eeB ueieevee~ HeeHe leweej nesves Hej Jen efpeme
efveefcee DeefOekeejer kes meccegKe pee jne nw Gmekeer Heeea ueieeveer DeeJeMeke nesleer nw, pewmes-`Devegceesove nsleg', `mJeerke=efle nsleg'Deeefo
Deeefo~ Fmekes Deefleefjkele HekejCe ceW eefo lelkeeue keesF& keee&Jeener DeHesef#ele nw lees Ssmeer oMee ceW `lelkeeue', `Deielee',Deeefo keer
Yeer Heefe&eeB ueieevee Gefele neslee nw~
GHeeg&kele DebieeW kees Oeeve ceW jKekej HeeHeCe leweej nes peeves Hej HeeHekeej kees DeHeves HeLecee#ej (FveerefMeeue) Gme DeefOekeejer
kes Heo kes veeres Debefkele kej osves eeefnS efpemekes eje Jen HeeHe Devegceesefole DeLeJee mJeerke=le leLee Devle ceW nmlee#eefjle nesves kes efueS
Yespee nw~
HeeHeCe keer uesKeve-efJeefOe kes HecegKe DebieeW mes Heefjefele nes peeves kes GHejevle Deye HeeHeCe kes leJeeW ceW JeefCe&le HejcHejeiele
Heefle kees Gmekes DebieeW kes ceeOece mes mHe< kejvee ner eneB Gefele nesiee keeeWefke meejer oHelejer efeer-He$eer FvneR yebOeer-yebOeeF& jsKeeDeeW
Hej ner DeeOe=le jnleer nQ~ mHe< nw efke Fve DeeOeejYetle HejcHejeiele He$eeeej kes DebieeW kees mecePes efyevee HeeHeCe-keee& mecYeJe ner veneR
nes Heeesiee~
186
(LJ-5)
5. keeee&ueeer He$eeeej kes meeceeve Debie

DeeefOekeeefjke (DeeefHeefMeeue) He$eeW kee HeeHe efpeve DebieeW kees Oeeve ceW jKekej leweej efkeee peelee nw GvnW Fme Hekeej efieveeee
pee mekelee nw
1. He$e-Jeceebke
2. efJeYeeie kee veece SJeb Helee
3. He$e-Hes<eke kee veece/DeLeJee Heo SJeb Helee
4. He$e HeeHlekelee& kee veece/DeLeJee Heo SJeb Helee
5. Hes<eke kes keeee&uee kee mLeeve leLee efoveebke
6. efJe<ee
7. mebyeesOeve
8. cetue keLe
9. mJeefveoxMe
10. nmlee#ejkelee& kes veece Je Heo kee GuuesKe
11. mebueive He$e-meteer
12. He=<"ebkeve
GHeeg&kele DeeefOekeeefjke He$eeeej kes meeceeve yeejn DebieeW kes mLeeveesb SJeb JeeJeneefjke He kees veeres oer pee jner HejsKee mes
Deewj DeefOeke mHe< efkeee pee mekelee nw~
6. yeejn DebieeW Hej DeeOeeefjle keeee&ueeer HeeHe keer HejsKee
1. He$e-Jeceebke............................
2. Yeejle mejkeej
ke=ef<e ceb$eeuee
veF& efouueer
3. Hes<eke
meefeJe,
ke=ef<e ceb$eeuee
veF& efouueer~
187
(LJ-5)
4. mesJee ceW,
......................... (veece)
......................... (Heo)
......................... (Helee)
5. veF& efouueer, efoveebke..........................
6. efJe<ee...............................
7. cenesoe,
8. DeeHekes He$e-Jeceebke.............. efoveebke................ kes Gej ceW cegPes en efveJesove kejves kee efveoxMe ngDee nw efke...............
(veeseefo He$e Hes<eke mJeeee-Meemeer mebmLee nw lees mebKee (8) kes Jeekee kees Fme Hekeej efueKee peeesiee``....................
cegPes en efveJesove kejves kee ieewjJe HeeHle ngDee nw efke''
9. YeJeoere,
10. nmlee#ej
(veece)
Heo.....................
11. mebueive meteer (eefo nes)
12. HeefleefueefHe meteeLe&
1.
2.
Deye eneB oHelejer He$eeW kes Gve HecegKe HeeW kees efieveevee Gefele nesiee efpevekes efueS HeeHeCe keer DeeJeMekelee He[leer nw
1. mejkeejer-He$e
2. keeee&uee-%eeHeve
3. %eeHeve
4. HeefjHe$e
5. mJeerke=efle-He$e
6. keeee&uee-DeeosMe
7. De&-mejkeejer-He$e
8. DeMeemeefveke-He$e
9. Devegmceejke
10. He=<"ebkeve
188
(LJ-5)
11. DeefOemetevee
12. mebkeuHe (HemleeJe)
13. Hesme-efJe%eefHle ee Hesme-vees
14. leej
15. legjvle-He$e leLee yeele-He$e
16. metevee
17. Iees<eCee
7. efJeefYevve keeee&ueeer He$eeW kes mJeHe Je GoenjCe
Fve GHejeskele 17 HecegKe HeeW kes meeceeve iegCe SJeb GoenjCe veeres Hemlegle efkees pee jns nQ~ FveceW Heegkele veece-Heo-Heles,
efJe<ee-Jemleg, Debke-Deebke[s, efleefLe-Jeceeefo meYeer keg keeuHeefveke nw~
7.1 mejkeejer-He$e (DeeefHeefMeeue uesj)
keeee&ueeeW ceW He$e-JeJenej kee en meJe&-Heeefuele meeceeve He nw~ Fmekee Heeesie Yeejle mejkeej kes cev$eeueeeW ceW HejmHej He$eJeJenej kes efueS veneR efkeee peelee~ Deve$e, pewmesjepe mejkeejeW leLee DeOeervemLe keeee&ueeeW, efJeefYevve DeeeesieeW, meeJe&peefveke mebmLeeveeW,
Heefle<"eveeW leLee JeefkeleeeW kes meeLe He$eeeej kes efueS Fmeer kee ner Heeesie neslee nw~
GoenjCe
He$e mebKee ..............
Yeejle mejkeej
mJeemLe Je HeefjJeej keueeCe
ceb$eeuee
Hes<eke
meefeJe
mJeemLe Je HeefjJeej keueeCe cev$eeuee,
Yeejle mejkeej
veF& efouueer~
mesJee ceW,
mebeeueke
yee{ Heeref[le mesJee meefceefle,
............. (G[ermee)
veF& efouueer, efoveebke..................
189
(LJ-5)
efJe<eeyee{-Heeref[leeW kes efueS Deew<eefOeeeB

cenesoe,
DeeHekes He$e Jeceebke............... efoveebke.............. kes mecyevOe ceW cegPes en kenves kee efveoxMe ngDee nw efke kesvere mJeemLe
ceb$eeuee kees meneelee He ceW HeeHle efJeosMeer oJeeFeeB G[ermee mejkeej kes Heeme meerOes yee{-Heeref[leeW ceW yeeBves kes efueS Yespe oer ieF& nQ~
FmeefueS ke=Heee DeeHe meerOes Fme mecyevOe ceW DeHeveer jepe-mejkeej mes mebHeke& mLeeefHele kejW~
efvemJeeLe& mesJee kes efueS OeveJeeo mJeerkeej kejW~
YeJeoere
( )
meefeJe, Yeejle mejkeej
7.2 keeee&uee %eeHeve (DeeefHeme cewceesjW[ce)
en Deve Heg<e ceW efueKee peelee nw~ Yeejle mejkeej kes ceb$eeueeeW ceW HejmHej He$e-JeJenej kes efueS He$eeeej kes He ceW `mejkeejerHe$e' kee JeJenej ve kejkes `keeee&uee-%eeHeve' kee Heeesie Heeefuele nw~ Fmekee Heeesie DeOeervemLe keeee&ueeeW leLee jepe mejkeejeW Deeefo
kes meeLe He$e-JeJenej ceW veneR neslee~ Fmemes THej mecyeesOeve, mesJee ceW, mJeefveoxMe Deeefo kee Heeesie veneR neslee~ veeres oeF Deesj Hes<eke Heoveece
Je nmlee#ej nesles nQ~ leLee efpeme ceb$eeuee kees en keeee&uee-%eeHeve Yespee peevee nw Gmekeer mesJee ceW en Yespe efoee peelee nw~
GoenjCe
(keeee&uee %eeHeve)
He$e mebKee...................
Yeejle mejkeej
ie=n ceb$eeuee
veF& efouueer, efoveebke ............................
efJe<ee mecemle ceb$eeueeeW kes oHelejeW kes keee&-mecee ceW HeefjJele&ve
efouueer ceW HeefjJenve keer mecemee kees osKeles ngS meYeer cev$eeueeeW kes meefeJeeW (HeMeemeve) keer iele jefJeJeej kees ngF& yew"ke ceW
en efveCe&e efueee ieee Lee efke eefo kesvere meefeJeeuee kes oHelejeW kee owefveke keee&-mecee 10 yepes Heele mes 5 yepes meeeb kes mLeeve
Hej 9 yepes Heele mes 4 yepes meeeb kej efoee peeS lees meefeJeeuee kes npeejeW kece&eejer Iej mes peuoer efvekeueWies Deewj Deve keeee&ueeeW
kes ueesie, pees 10 yepes Heele DeHeves oHelejeW ceW HengBeles nQ keg osj yeeo ceW yemeW Heke[sieW~ Ssmeer JeJemLee mes Heele Deewj meeeb pees yemeeW
ceW DeleefOeke Yeer[ jnleer nw GmeceW keg Devlej DeJeMe He[siee Deewj kece&eeefjeeW kees Yeer yemeW efceueves ceW efkemeer no leke megefJeOee nesieer~
Fme meJe&meccele efveCe&e kees Henueer veJecyej 2007 mes ueeiet kejves kee Yeer efveMee efkeee ieee Lee~ Dele Fme efveCe&e keer metevee
meYeer cev$eeueeeW kees Ske ceeme HetJe& oer pee jner nw leeefke Jes DeHeves YeeJeer keee&JeceeW kees leLee [deter-eeeX kees peneB-peneB DeeJeMeke nes,
Gkele mecee-HeefjJele&ve kees Oeeve ceW jKekej yevee meJeW~
(ke, Ke, ie)
cegKe meefeJe, Yeejle mejkeej
190
(LJ-5)
mesJee ceW,
mecemle cev$eeuee, Yeejle mejkeej
7.3 %eeHeve (cewceeWjW[ce)
Deekeej-Hekeej keer ef< mes %eeHeve Deewj keeee&uee-%eeHeve ceW keesF& Devlej veneR neslee~ FveceW Yeso kesJeue keee&#es$e kee ner nw~
peneB keeee&uee-%eeHeve cev$eeueeeW kes yeere DeeHemeer He$e-JeJenej ceW Heeesie ceW ueeee peelee nw JeneB otmejer Deesj %eeHeve cev$eeueeeW mes yeenj
DeLee&led DeOeervemLe keeee&ueeeW, mebye mebmLeeDeeW ee JeefkeleeeW kes meeLe nesves Jeeues He$e-JeJenej ceW Heegkele neslee nw~ efveegefkeleeeW, He$e-HeeefHlemJeerke=efleeeW SJeb meeceeve meteveeDeeW, pees DeeosMeeW keer keesef ceW veneR DeeleeR, kees mecyeesefOele mebmLeeDeeW SJeb JeefkeleeeW leke %eeHeve eje metefele
kej mecHevve efkeee peelee nw~
GoenjCe
(%eeHeve)
Jeceebke ....................
Yeejle mejkeej
ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme cev$eeuee
veF& efouueer, efoveebke......................
efJe<eeDevegJeeoke kes Heo keer efveegefkele
eer ............................... kees Gvekes efoveebke ..................... kes DeeJesove-He$e leLee Fmeer nsleg ngF& Hejer#ee kes DeeOeej
Hej efnvoer DevegJeeoke kes Heo Hej efvecveefueefKele MeleeX kes Devegmeej efveegkele efkeee peelee nw
1. Jesleveceeve ............... Je Deve Yees~
2. Heo meJe&Lee DemLeeeer nw, Hejvleg mLeeeer nesves keer mebYeeJevee nw~
(ke, Ke, ie)
* ke=les DeJej meefeJe
mesJee ceW,
eer ................
.....................
veF& efouueer
*
(veespeye keesF& DeefOekeejer DeHeves DeOeervemLe DeefOekeejer kees Gmekeer Deesj mes He$e Yespe osves keer mJeerke=efle oslee nw lees veeres cetueDeefOekeejer kes Heo kes meeLe yeeF Deesj `ke=les' Meyo efueKekej He$eeefo Yespes pee mekeles nQ~ en ke=les Debiespeer kes 'For' Meyo
kes efueS ienCe efkeee ieee nw~)
191
(LJ-5)
7.4 HeefjHe$e (mejkeguej)

peye Ske ner efJe<ee keer metevee, efveoxMe, DeeosMeeefo efJeefYevve ceb$eeueeeW ee cegKe keeee&ueeeW eje Deve cev$eeueeebs DeLeJee
DeOeervemLe efJeYeeieeW kees Yespeves nesles nQ lees es `HeefjHe$e' DeLee&led ìeMleer efeer' kes He ceW Yespes peeles nQ~ HeefjHe$e kee Hes<eke DeefOekeejer
Ske ner neslee nw Dele kesJeue HeeHlekelee& kee veece SJeb Heo-Helee DeeJeMekeleevegmeej yeouekej Fmes Hesef<ele kej efoee peelee nw~ FmeceW
mJeefveoxMe (meyeefmJeHMeve) `YeJeoere' Deeefo Meyo veneR efueKes peeles keeeWefke en HetJe&-JeefCe&le mejkeejer He$eeeej kes Ske He `keeee&uee
%eeHeve' keer Mewueer kees DeHeveeles ngS efueKee peelee nw~ Fmes `mejkeejer-He$e' keer Mewueer ceW Yeer efueKeves keer HejcHeje nw~ GoenjCe kes efueS
osefKeS HetJe& He=<"eW ceW efoes iees `mejkeejer-He$e' Deewj `keeee&uee-%eeHeve' kes GoenjCe~ eneB Yeer Ske GoenjCe Hemlegle nw
GoenjCe
(HeefjHe$e)
He$e keceebke ................
Yeejle mejkeej
ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme cev$eeuee
veF&, efouueer, efoveebke.........................
iele Je<eeX keer lejn Fme Je<e& Yeer `keeee&uee ceW efnvoer kee Heeesie' efJe<ee Hej Ske `Yee<eCeceeuee' kee Deeeespeve efkeee pee
jne nw~ meYeer cev$eeueeeW kes efnvoer DeefOekeeefjeeW mes meteveeLe& efveJesove nw efke eefo Jes Fme `Yee<eCeceeuee' ceW DeHevee keesF& uesKe He{vee eens
lees efoveebke ............ leke DeOeesnmlee#ejer kes Heeme Yespe oW~ `Yee<eCeceeuee' keer efleefLeeeW Je mLeeve keer metevee MeerIe ner otmejs HeefjHe$e
eje Yespeer pee jner nw~
(ke, Ke, ie)
DeJej meefeJe (efnvoer)
efJelejCeYeejle mejkeej kes meYeer ceb$eeueeeW ceW~
efveegkele efnvoer-DeefOekeeefjeeW keer mesJee ceW~
7.5 mJeerke=efle He$e (meQkeMeve uesj)
je<^Heefle kes veece Hej oer peeves Jeeueer meYeer mJeerke=efleeeB Fmekes Devleie&le Deeleer nQ~ Fmekee HeeHe `mejkeejer-He$e' pewmee ner neslee
nw~ je<^Heefle keer Deesj mes DeYeer< mJeerke=efle nes peeves Hej DeefOeke=le DeefOekeejer Fme efveefcee metevee kes He ceW mebye keeee&uee kees en
He$e Hesef<ele kej oslee nw~ DeefOekelej es mJeerke=efleeeB efJee mecyevOeer nesleer nQ~ Dele Fme mJeerke=efle-He$e keer HeefleefueefHeeeB efJee cev$eeuee Deewj
ceneuesKee-Hejer#eke kes oHelej ceW Yeer Yespevee DeeJeMeke neslee nw~
192
(LJ-5)
GoenjCe
(mJeerke=efle-He$e)
Yeejle mejkeej
ke=ef<e ceb$eeuee
veF& efouueer, efoveebke .................
Hes<eke...............
eer................................
DeJej meefeJe, Yeejle mejkeej
mesJee ceW,
ceneefveosMeke,
kesvere ke=ef<e DevegmebOeeveMeeuee
.............................
veF& efouueer
efJe<eeGHe-efveosMeke kes Heo keer mJeerke=efle
cenesoe,
cegPes en metevee osves kee efveoxMe ngDee nw efke DeeHekeer DevegmebOeeveMeeuee kes efueS Hees ................... kes JesleveJece ceW
GHe-efveosMeke kes Heo keer mJeerke=efle je<^Heefle ves os oer nw~
Fme efveefcee Jee keer JeJemLee eeuet efJee-Je<e& kes efueS DeeHekeer mebmLee kes nsleg mJeerke=le yepe mes keer peeesieer~
YeJeoere
(nmlee#ej)
HeefleefueefHe meteveeLe&
1. efJeeere ceb$eeuee
2. ceneuesKee Hejer#eke keeee&uee
7.6 keeee&uee DeeosMe (DeeefHeme Dee[&j)
Fmekee cegKe GsMe keeee&uee kes efkemeer Yeer Hekeej kes DeeosMeeW kees metefele kejvee neslee nw~ FveceW DeewHeeeefjkelee kes efueS
keesF& mLeeve veneR jnlee Dele mesJee ceW, Hes<eke, mecyeesOeve, mJeefveoxMe Deeefo efueKeves keer FmeceW DeeJeMekelee veneR nesleer~ en Yeer `%eeHeve'
keer Mewueer ceW efueKee peelee nw~ %eeHeve Deewj keeee&uee-DeeosMe ceW Devlej en nw efke %eeHeve ceW peneB meteveeSB, efveoxMe Deeefo nesles nQ JeneB
keeee&uee-DeeosMe ceW HeMeemekeere Dee%eeSB ner efveefnle nesleer nQ pewmesefveegefkeleeeB, HeoesvveefleeeB Deeefo~
193
(LJ-5)
GoenjCe
(keeee&uee DeeosMe)
He$e mebKee .........................
Yeejle mejkeej
ie=n ceb$eeuee
veF& efouueer, efoveebke ..................
eer ....................... efmebn kees Gvekeer eesielee SJeb Jeefj<"lee kes DeeOeej Hej meneeke Heo mes HeOeeve efueefHeke kes Heo
Hej Jesleveceeve.................... ceW Heoesvvele kejkes HeMeemeve-MeeKee cebs efveegkele efkeee peelee nw~
(
)
HeefleefueefHeeeB-metevee, Gefele keee&Jeener SJeb Dee%eevegHeeueve nsleg ..................
1. DevegYeeie DeefOekeejer (HeMeemeve)
2. uesKee efJeYeeie (HeMeemeve)
3. eer ............ efmebn
4. efvepeer meefeJe eer efmebn
7.7 De&-mejkeejer He$e ([s-ceer DeeefHeefMeeue uesj [er.Dees.)
Fmes De&-mejkeejer FmeefueS kene peelee nw keeeWefke Hes<eke HeeHlekelee& kees DeHevesHeve keer YeeJevee mes Jeefkeleiele mlej Hej oHelejer
keecekeepe efveHeeves kes efueS DevegjesOe kej mekelee nw~ ener keejCe nw efke FmeceW oHelejer DeewHeeeefjkelee kee Heg kece jnlee nw FmeerefueS
FmeceW `cenesoe' kes mLeeve Hej èfHee' ee èfHeeJej', `YeJeoere' kes mLeeve Hej `DeeHekee' efueKee peelee nw Deewj veeres nmlee#ej kes meeLe
Heo kee GuuesKe veneR efkeee peelee~ THej mesJee ceW Deewj Hes<eke Deeefo ve efueKekej veeres yeeF Deesj HeeHlekelee& kee Hetje veece Deewj Heo
efueKe efoee peelee nw~
GoenjCe
(De&-mejkeejer He$e)
De&-mejkeejer He$e mebKee..................
Yeejle mejkeej, efMe#ee ceb$eeuee
veF& efouueer, efoveebke ...............
efHeeJej Mecee& peer,
ceQ DeeHekee Oeeve Fme cev$eeuee kes He$e mebKee............ efoveebke.............. keer Deesj efoueevee eenlee ntB~ FmeceW efnvoer
kes Heefleef<"le JeeesJe= uesKekeeW kees ceeve He$e SJeb Hegjmkeej osves keer eespevee keer mJeerke=efle je<^Heefle keeee&uee mes ceeBieer ieF& Leer~ en ceb$eeuee
194
(LJ-5)
Fme eespevee kees `Hemeeo-peevleer' kes DeJemej Hej cete&He osvee eenlee nw~ Dele DeeHe ke=Heee efvepeer mlej Hej Fme efveefcee efe ueskej
eLeeMeerIe mJeerke=efle efYepeJeeves kee ke< kejW~
meOeveJeeo,
DeeHekee
(ke, Ke, ie)
eer................ Mecee&
efvepeer meneeke, je<^Heefle,
je<^Heefle YeJeve,
veF& efouueer~
7.8 DeMeemeefveke He$e SJeb efHHeCeer (DeveDeeefHeefMeeue uesj ee vees et.Dees.)
Fmekee Heeesie cev$eeueeeW kes yeere Je keeee&uee kes yeere efkemeer ceeceues kes mecyevOe ceW metevee/mecceefle/HeefleefJeee/mHe<erkejCe
Deeefo HeeHle kejves kes efueS efkeee peelee nw~
FmeceW oes lejerkes DeHeveees pee mekeles nQ(1) DeYeer< keee& kes efueS HeeFue Hej ner efHHeCeer efueKekej ee (2) Deueie mes
Ske Hetjer efHHeCeer efueKekej cev$eeuee DeLeJee keeee&uee kees Yespe oer peeleer nw~ FmeceW efkemeer Yeer Hekeej keer DeewHeeeefjke MeyoeJeueer kee
Heeesie veneR efkeee pee mekelee nw~ efHHeCeer efueKekej oeF Deesj DeefOekeejer kes nmlee#ej Deewj Heo Debefkele jnlee nw~ veeres efueKe efoee
peelee nw.... `Decegke keeee&uee kees HeeFue meefnle Decegke keee& nsleg Hesef<ele'~ meeLe ner Fme HeMeemeefveke He$e/efHHeCeer keer mebKee [eue
oer peeleer nw~ FmeceW DeeJeMekeleevegmeej HeeFue Hej Ske-oes HebefkeleeeW kee efueefKele cebleJe Jeebefle neslee nw Dele eneB GoenjCe keer keesF&
efJeMes<e DeeJeMekelee Heleerle veneR nesleer~
7.9 Devegmceejke (efjceebF[j)
peye efkemeer Henues Yespes iees He$e kee Gej veneR Deelee lees Gme efJe<ee ceW eeo efoueeves kes efueS pees He$e efueKee peelee nw Jen
Devegmceejke kenueelee nw~ Devegmceejke kee HeeHe Jener neslee nw pees Henues Yespes iees He$e kee Lee~ eefo cetue He$e `mejkeejer-He$e' kes He
ceW Yespee ieee nw lees Devegmceejke Yeer `mejkeejer-He$e' kes He ceW neslee nw Deewj `%eeHeve' nw lees `%eeHeve' kes He ceW~ eefo HeLece Devegmceejke
Yespeves Hej Yeer Jeebefle Gej veneR Deelee lees efleere Devegmceejke Yespevee He[lee nw~ FmeceW THej `HeLece Devegmceejke' ee èfleere Devegmceejke'
efueKe efoee peelee nw~ GoenjCe osvee FmeefueS eneB DeeJeMeke veneR keeeWefke Fmekeer Mewueer cebs Henues Yespes iees He$e kee DevegkejCe cee$e
ner DeYeer< nwGvekes GoenjCe DeeHe HetJe& He=<"eW ceW mecePe ner egkes nQ~
7.10 He=<"ebkeve (Sb[esme&ceW)
Fmekee Heeesie veeres oer pee jner HeefjefmLeefleeeW ceW kejvee DeYeer< neslee nw
1. peye efkemeer Deees ngS He$e kees Gmekes Yespeves Jeeues kees Jewmes kee Jewmee ner ueewevee nes~
2. efkemeer Deve cev$eeuee ee keeee&uee kees cetue He$e Hej ner mecceefle ee metevee HeeHle kejves kes efueS Yespevee nes~
3. efkemeer efueKes iees He$e kees Deve mLeeveebs Hej Gefele keee&Jeener ee peevekeejer osves kes efueS Yespevee nes~
195
(LJ-5)
He=<"ebkeve ceW Ske efveefMele MeyoeJeueer kee Heeesie neslee nw~ pewmes, DeeJeMekeleevegmeej efueKe efoee peelee nw~
(ke) `............. keer mesJee ceW cetue He$e kes meeLe mecceefle/HeefleefJeee Yespeves nsleg'~
(Ke) `HeefleefueefHeeeB metevee, Gefele keee&Jeener SJeb Dee%eevegmeej nsleg'~
GoenjCe kes efueS osefKees Fmeer Hee" ceW efoes iees `keeee&uee DeeosMe' kes HeeHe-GoenjCe ceW veeres efkeee ieee `He=<"ebkeve'~
7.11 DeefOemetevee (veesefefHekesMeve)
Fmekee Heeesie efJeefYevve Hekeej kes mejkeejer efveeceeW, DeeosMeeW, Iees<eCeeDeeW kees leLee jepeHeef$ele (iepes[) DeefOekeeefjeebs kes leyeeoues,
efveegefkeleeeW, ger Hej peeves keer meteveeDeeW kees jepeHe$e (iepes) ceW HekeeefMele kejkes pevemeeOeejCe leke HengBeeves kes efueS efkeee peelee
nw~ DeefOemetevee Deve Heg<e ceW efueKeer peeleer nw Deewj Fmes jepeHe$e kes efpeme Yeeie ceW HekeeefMele neslee nw Gmekee efveoxMe mejkeejer Hesme kees
efoee peevee DeeJeMeke neslee nw~
GoenjCe
(DeefOemetevee)
(Yeejleere jepeHe$e kes Yeeie............ DevegYeeie ............... ceW HekeeMeveeLe&)
Yeejle mejkeej
JeeefCepe efmeefJeue Hetefle& Je menkeeefjlee
ceb$eeuee
veF& efouueer, efoveebke ................
eerveer keer ye{leer ngF& peceeKeesjer leLee YeeJeeW kees osKekej Gefele oece Hej meJe&meeOeejCe leke Fmes HengBeeves kes efueS Fmekee
Heefleefkeuees oece 6 Hees 10 Hewmes Kegues yeepeej ceW efveOee&efjle kej efoee ieee nw~ meYeer menkeejer Yeb[ejeW ceW Fmeer oece Hej eerveer GHeueyOe
kejeves kes efueS mejkeej ves JeJemLee kej oer nw~
(ke, Ke, ie)
HeyebOeke, Yeejle mejkeej Hesme, Hejeroeyeeo
7.12 mebkeuHe (jwpeesuetMeve)
mejkeejer efveCe&eeW, peeBe-DeeeesieeW keer efmeHeeefjMeeW-HeefjCeeceeW, leLee mejkeejer veerefleeeW kees pevemeeOeejCe leke Heeeefjle kejves kes efueS
mejkeej mebkeuHe kes He ceW DeHeves efJeeej SJeb keee&Jece mecee-mecee Hej Hemlegle kejleer jnleer nw~ meYeer Hekeej kes mebkeuHe jepeHe$e ceW
HekeeefMele nesles nQ~ `mebkeuHe' Meyo kes efueS `HemleeJe' Deewj `mebmleeJe' Meyo Yeer Heeesie ceW ueees pee jns nQ~
mebkeuHe kes eej Yeeie efkees pee mekeles nQ(1) HemleeJevee-cetueefJe<ee keer He=<"Yetefce (2) efJe<ee kes GsMe-keejCe (2) cetue
mebkeuHe keer eespevee (4) DeeosMe leLee HeefleeeW kee keneB-keneB efJelejCe~ en Deve Heg<e ceW efueKee peelee nw leLee `mJeefveoxMe', `mebyeesOeve'
Deeefo DeewHeeeefjkeleeDeeW mes cegkele neslee nw~
196
(LJ-5)
GoenjCe
(mebkeuHe)
(Yeejleere jepeHe$e Yeeie............. DevegYeeie .................. ceW HekeeMeveeLe&)
mebkeuHe mebKee ................................
Yeejle mejkeej
efvecee&Ce, DeeJeeme Hetefle& Je HegveJee&me ceb$eeuee
veF& efouueer, efoveebke ........................
Yeejle mejkeej osMe kes nj veeieefjke kes efueS jnves kes cekeeve keer JeJemLee Hej Heee&Hle mecee mes efJeeej kej jner nw~ kesjue
jepe mejkeej ves Yeer Fme efoMee ceW mejenveere keoce G"ees nQ~ jepeOeeveer ceW Yeer [er.[er.S. keer mLeeHevee Fmeer mecemee kes meceeOeeve kes
nsleg keer ieF& Leer~
Fme ue#e kees HeeHle kejves kes efueS Yeer meYeer kees jnves kes efueS cekeeve efceue mekes~ Yeejle mejkeej ves Ske efJemle=le eespevee
leweej kejves kes efueS meYeer jepe mejkeejeW mes mecHeke& mLeeefHele efkeee Lee~ meYeer mejkeej mencele nQ efke nj veeieefjke kees efmej efHeeves
kes efueS ese-ceese cekeeve GHeueyOe kejJeevee DeeJeMeke nw~
Fme mecemee kes meceeOeeve ke eespevee kees keeee&efvJele kejves kes efueS mejkeej ves efveCe&e efkeee nw efke meYeer mejkeejW DeHevesDeHeves jepeeW ceW [er. [er. S. pewmeer mebmLeeSB keeece kejW Deewj Fme efoMee ceW "esme keoce G"eeW~
DeeosMe efoes peeles nQ efke GHeeg&kele mejkeejer eespevee kees cete&He osves kes efueS meYeer mejkeejW JeJemLee kejW SJeb meeOeve pegeSB~
DeeosMe keer HeefleefueefHe meYeer mejkeejeW kees DeeJeMeke keee&Jeener kes efueS Yespe oer peees Deewj jepeHe$e ceW THej efoes efveoxMeevegmeej HekeeefMele
kej oer peees~
(ke, Ke)
7.13 Hesme-efJe%eefHle ee Hesme-vees (Hesme kecetveerke/vees)
mejkeejer efveMeeeW, veerefleeeW Deewj keee&JeceeW kees meJe&meeOeejCe leke Heeeefjle kejves kes efueS Hesme-efJe%eefHle ee Hesme-vees kee Heeesie
efkeee peelee nw~ Fve oesveeW ceW Devlej en nw efke Hesme-efJe%eefHle ceW meceeeej-He$e Heef$ekee kes mecHeeoke kees en t veneR jnleer efke Jen
GmeceW Hesj-yeoue kejs efkevleg Fmekes efJeHejerle Hesme-vees ceW eefo mecHeeoke eens lees Gmekees mebHeeove Yeer efkeee pee mekelee nw~ Fmekes efueS
meceeeej-He$e kees mHe< efveoxMe efoes peeles nQ efke efJe%eefHle ee vees kees Decegke efoveebke leLee, Decegke mecee mes Henues HekeeefMele ve efkeee
peees~
GoenjCe
(Hesme efJe%eefHle)
Yeejle Deewj yebieueeosMe kes ceOe JeeHeeefjke mecePeewlee
Yeejle mejkeej Deewj yebieueeosMe keer mejkeej kes HeefleefveefOeeeW kes yeere ngS Ske JeeHeeefjke mecePeewles kes DeeOeej Hej eneB mes
197
(LJ-5)
meerceW Ske efveefMele cee$ee ceW yebieueeosMe Yespee pee mekesiee~ Gmekes SJepe ceW yebieueeosMe meerceW kes cetue kee Hemeve Yeejle kees Yespesiee~
en efJeefvecee otleeJeemeeW kes ceeOece mes mecHevve nesiee~
efJeosMe ceb$eeuee,
veF& efouueer, efoveebke ....................
(ke, Ke, ie)
cegKe meefeJe, Yeejle mejkeej
7.14 leej (sueerieece)
efkemeer metevee Je meceeeej kees DeefJeuebye Yespeves kes efueS leej kee Heeesie efkeee peelee nw~ Fmekes efueS [ekeKeeves eje Ske
leej kee Heece& efveefMele nw~ eefo Jen GHeueyOe ve nes lees Jewmee ner eFHe kejkes Gmes eLeemLeeve "erke-"eke Yej kej eFHe kejkes DeLeJee
efueKekej Yespee pee mekelee nw~
meYeer peeveles nQ efke Fmekes Heles ceW leLee mebosMe ceW mebef#eHlelee yejlevee DeefveJeee& neslee nw~ leej eje Yespes peeves Jeeues mebosMe keer
mebHegef< kes efueS Gmekeer Ske Heefle meeOeejCe [eke eje Yespeves kee Yeer efveece nw~ eLeemLeeve leej keer Deielee Deewj DeefOeke=le DeefOekeejer
kes nmlee#ej nesvee DeeJeMeke nesles nQ~ GoenjCe keer eneB Hej DeeJeMekelee veneR nw keeeWefke mejkeejer He$e kee ner veneR DeefHeleg efvepeer
He$e-JeJenej kee Yeer en meJe&efJeefole He nw~
7.15 legjvle He$e leLee yeele-He$e (SkemeHesme uesj SC[ mesefJebieece)
mejkeejer keeee&ueeeW ceW Ssmes ceeceues Yeer nesles nQ peneB DeefOeke MeerIelee Fleveer veneR nesleer efke leej Yespee peees Hejvleg meteveemeceeeej DeHeves DeeJeMeke Je MeerIe keee&Jeener kejves kes GHeegkele mecePee peelee nw, JeneB legjvle-He$e Yespee peelee nw~ FmeceW leej keer Yee<ee
kee mebef#eHle He ner Heeesie ceW ueeee peelee nw~ HeeHlekeee& kees Yeer Fmes HeeLeefcekelee osvee nes peelee nw~
peye keYeer metevee ieesHeveere SJeb legjvle Yespeveer nes lees legjvle-He$e kes mLeeve Hej `yeele-He$e' kee Heeesie efkeee peelee nw~ Fmes
`ket-He$e' Yeer kenles nQ~ Fmekeer Yee<ee meebkesefleke nesleer nw efpemekeer jevee kes efueS Ske Deueie efJeYeeie Yeejle mejkeej eje mLeeefHele efkeee
ngDee nw~ Heee efJeosMeeW ceW efmLele otleeJeemeeW kees peye `ket-He$e' Yespes peeles nQ lees GvnW Jeeegeeve ceW Yespes peeves Jeeues `ketveerefleke-[eke
Lewues' ceW [eue efoee peelee nw~ mejkeejer-He$e-JeJenej kee Ske efJeefMe< He Deewj DeefOekelej ieesHeveere He nesves kes keejCe Fmekes GoenjCe
osvee DemecYeJe ner nw~
7.16 metevee (veesefme)
meceeeej-He$eeW ceW mejkeejer meteveeSB meJe&meeOeejCe kees peevekeejer osves kes efueS HekeeefMele keer peeleer nQ leeefke GmeceW efoueemHeer
jKeves Jeeues veeieefjke Gvemes ueeYe G"e mekesb~
GoenjCe
(mejkeejer metevee)
(en efoveebke................. mecee .............. yepes mes Henues HekeeefMele ve keer peeS)
meJe&meeOeejCe kees metefele efkeee peelee nw efke efouueer mebIeMeefmele HeosMe ceW efoveebke............. mes.............. leke Keeses mes
efveefce&le JemlegSb yesevee efveef<e kej efoee ieee nw~ Fme ceewmece ceW otOe kes kece GHeueyOe nesves kes keejCe en metevee peejer kejveer He[
198
(LJ-5)
jner nw~ DeeF&me-Jeerce Deewj Heveerj mes yeveeF& peeves Jeeueer JemlegDeeW Hej en HeefleyevOe ueeiet veneR nesiee~
(ke, Ke, ie)
pevemecHeke& DeefOekeejer
efmeefJeueHetefle& efJeYeeie, efouueer HeMeemeve
mecHeeoke,
owefveke.............
veF& efouueer
7.17 Iees<eCee (HeeskeuescesMeve)
yengle ner kece DeJemej Ssmes Deeles nQ peye mejkeej DeHeves efkemeer efveMee Je efveCe&e kees Ìees<eCee' kes He ceW Heeeefjle-Hemeeefjle
kejves kes efueS HekeeefMele kejleer nw~ es Iees<eCeeSB jepeHeeue ee je<^Heefle kes nmlee#ej mes keer peeleer nw~ Fvekeer Yee<ee keevetve keer ef<
mes veHeer-legueer Je mebele SJeb mebef#eHle nesleer nw~ Ske-Ske Meyo leke& Deewj veee keer lejepet Hej leewue kej jKee peelee nw~ GoenjCe kes
efueS `Yeejle kes mebefJeOeeve kes DebieerkejCe keer Iees<eCee' Deeefo Deeefo~
mejkeejer-He$e JeJenej kes THej eefe&le meYeer HeeHeCe-GoenjCeeW kees ieewj mes He{ves Hej DeeHe mecePe iees neWies efke oHelejer
keecekeepe kes efueS Ske yebOeer-yebOeeF& Mewueer mes Heefjefele nesvee efveleevle DeeJeMeke nw~ Fmekeer HejcHejeiele Heefle ceW HeefjJele&ve keer meueen
FmeefueS veneR oer peeleer keeeWefke en mejkeejer efveeceeW Deewj HeLeeDeeW keer uecyeer HejcHeje kees DeHeveeles ngS efJekeefmele ngF& nw~ ueieve Deewj
DeYeeme mes DeeHe HeeHeCe-keuee ceW MeerIe ner efmenmle nes mekeles nQ~
vees GHeeg&kele meYeer GoenjCeeW kes efJe<ee SJeb leLe, veece, Heo-Heles, efoveebke-mLeeve keefuHele nQ~
199
(LJ-5)
JeeJemeeefeke He$e uesKeve

He$e-uesKeve Yeer Ske keuee nw~ Fmekes efueS %eeve keer HeefjHekeJelee, efJeeejeW keer iecYeerjlee, efJe<ee kee %eeve, DeefYeJeefkele keer
kegMeuelee SJeb Yee<ee Hej efveeb$eCe keer DeeJeMekelee nw~ He$e kesJeue nceejs efJeeejeW kes Deeoeve-Heoeve kee ner ceeOece veneR nw yeefuke Deepe
kes Jew%eeefveke egie ceW mebHetCe& keee& JeeHeej FvneR kes DeeOeej Hej euelee nw~ JeeJemeeefeke #es$e ceW Yeer He$eeW kee cenJe ye{lee pee jne nw~
He$e-JeJenej JeJemeee kee Ske DeefveJeee& Debie yeve ieee nw~ FmeefueS He$e-uesKeve ceW Delevle meeJeOeeveer jKeveer eeefnS~
He$e-uesKeve keer efJeMes<eleeSB
1. mejuelee He$e keer Yee<ee mejue, mJeeYeeefJeke leLee mHe< nesveer eeefnS~ FmeceW keef"ve Meyo ee meeefnefleke Yee<ee kee Heeesie ve nes~
DemHe< leLee peefue Yee<ee kes Heeesie mes He$e veerjme Deewj HeYeeJenerve yeve peelee nw~
2. mHe<lee mejue Yee<ee-Mewueer, GHeegkele Meyo-eeve, mejue Jeekee-jevee He$e kees HeYeeJeMeeueer yeveeleer nw~ mHe<lee kes efueS DeHeeefuele
MeyoeW kee Heeesie veneR kejvee eeefnS~
3. mebef#eHlelee Deepe kes Jemle peerJeve ceW Jeefkele He$e-He{ves ceW DeefOeke mecee veneR osvee eenlee, efJeMes<ekej JeeJemeeefeke He$e ceW~
FmeefueS He$eeW ceW DeveeJeMeke efJemleej veneR nesvee eeefnS~
4. Deeke<e&kelee JeeJemeeefeke He$e megvoj SJeb Deeke<e&ke nesves eeefnS~ efueKeles mecee mJelee SJeb mHe<lee Hej efJeMes<e Oeeve osvee
eeefnS~
5. ceewefuekelee He$e ceW ceewefuekelee efvepeer efJeMes<elee nw~ He$e ceW efIemes-efHes JeekeeeW kes Heeesie mes yeevee eeefnS~ He$e-uesKeke kees mJeeb
kes efJe<ee ceW kece leLee HeeHlekeee& kes efJe<ee ceW DeefOeke efueKevee eeefnS~
He$eeW kes Hekeej
He$eeW kes cegKeleee oes Hekeej nQ 1. DeveewHeeeefjke leLee 2. DeewHeeeefjke~ DeveewHeeeefjke He$eeW ceW HeeefjJeeefjke leLee JeeJemeeefeke
He$e Deeles nQ~ DeewHeeeefjke He$eeW ceW DeeefOekeeefjke He$e, JeeJemeeefeke He$e leLee keeee&ueeer He$e HeefjieefCele nQ~ nceeje DeefYeHesle JeeJemeeefeke
He$eeW mes nw efpevekee cegKe efJe<ee JeJemeee mes ner mebyebefOele neslee nw~ JeeJemeeefeke He$e kes Devleie&le JeJemeeefeeeW keer Deesj mes JeeHeeefjke
Heefle<"eveeW Je mebmLeeDeeW kees leLee JeeHeeefjke mebmLeeveeW keer Deesj mes JeJemeeefeeeW kees He$e efueKes peeles nQ~
He$e kee HeeHe1. mebyeesOeve He$e HeeHlekeee& kee Helee yeeF Deesj efueKee peelee nw, DeHeves mebyebOe kes Devegmeej mebyeesOeve Meyo efueKee peelee nw~
2. DeefYeJeeove mebyeesOeve kes yeeo He$e HeeHlekeee& kes mebyebOeevegmeej DeefYeJeeove efkeee peelee nw~ ye[eW kees HeCeece, ejCe-mHeMe&, meeoj
vecemkeej Deeefo lees eseW kees DeeMeerJee&o, MegYeeMeer<e, efejeeg nes, KegMe jnes, Hemevve jnes Deeefo efueKee peelee nw~
200
(LJ-5)
3. He$e kee efJe<ee Jemleg efveHeCe efJe<ee He$e kee HeeCe neslee nw, Deeke<e&ke leLee HeYeeJeMeeueer {bie mes DeeJeMekeleevegmeej DevegsoeW
ceW efJeYeeefpele He$e ner uesKeke kes cetue GsMe kees megieceleeHetJe&ke Hetje kej mekelee nw~
4. nmlee#ej He$e kes Deble ceW He$e-uesKeke DeHevee nmlee#ej kejlee nw~ nmlee#ej DeHeves neLe mes Deewj meener ceW ner nesvee eeefnS~ nmlee#ej
kes veeres DeHeves Heo kee GuuesKe kejvee eeefnS~
GoenjCemJeHe eneB keg JeeJemeeefeke He$eeW kes vecetves Hemlegle nQ
1. Hegmlekesb cebieJeeves kes efueS HekeeMeke kes veece He$e
Heceeso eeoJe
31, mele efvekesleve
veF&-efouueer- 110023
efoveebke 30 efomecyej, 2006
mesJee ceW,
eerceeve JeJemLeeHeke cenesoe,
JeeCeer HekeeMeve
21-S, oefjeeiebpe,
veF& efouueer-110002
cenesoe,
ke=Heee efvecveefueefKele Hegmlekesb DeefJeuebye Jeer.Heer.Heer. eje Gefele keceerMeve keekej GHeeg&kele Heles Hej efYepeJeeves kee ke< kejW~
Fme He$e kes meeLe ceQ Ske meew Hees kee [êHe (ms yeQke mebKee 504 efoveebke 29 efomecyej, 2006) Deefiece efYepeJee jne
ntB~
Hegmlekesb Yespeles mecee ke=Heee Fme yeele kee Oeeve jKeW efke mebmkejCe efyeukegue vees neW~ HegmlekeeW kes veece efvecveefueefKele nQ
1. iee megOee HeOeeve mebHeeoke Hees. jcesMe ieewlece
2. keeJe-megceve HeOeeve mebHeeoke, Hees. jcesMe ieewlece
oesveeW HegmlekeeW keer Ske-Ske Heefle ner eeefnS~
meOeveJeeo
YeJeoere,
Heceeso eeoJe~
201
(LJ-5)
2. veiej-efveiece kes ie=nkej DeefOekeejer kees DeHevee ie=nkej efyeue "erke kejeves kes efueS He$e
mesJee ceW,
ie=nkej DeefOekeejer,
efouueer veiej efveiece,
oefjeeiebpe
efouueer-110002
efJe<ee ie=nkej efyeue ceW mebMeesOeve~
cenesoe,
ceQ cekeeve veb. 2350 ieueer veb. 1 ceW jnlee ntB~ cegPes DeYeer DeeHekes efJeYeeie mes DeHevee ie=nkej efyeue (Jeceebke 40A/ 2002
efoveebke 30/12/2006) HeeHle ngDee nw~ cesje cekeeve 100 iepe ceW Ske cebefpeuee yevee ngDee nw~ efpemeceW ceQ DeHeves HeefjJeej kes meeLe 20
Je<eeX mes jn jne ntB~ ceQves DeHeves cekeeve ceW ve lees efkejeSoej jKee nw Deewj ve ner veJe-efvecee&Ce kejJeeee nw, efHej Yeer cesje ie=n-kej yengle
ye{e ngDee Deeee nw~ efHeues Je<e& ie=nkej 1200 Hees Lee Hejvleg Fme Je<e& en jkece 5000 Hees nw~ Fme mebyebOe ceW ceQves ie=nkej efJeMes<e%e
mes Yeer yeeleeerle keer nw~ Gvekes Devegmeej Yeer en jeefMe "erke veneR nw~
ceQ DeeHemes DevegjesOe kejlee ntB efke DeeHe cesjs ie=nkej efyeue keer Hegve peeBe kee DeeosMe oW leLee "erke ie=nkej ueieekej veee ie=nkej
efyeue yeveJee oW~ veee efyeue cegPes MeerIeeefleMeerIe Yespe oW leeefke Debeflece efleefLe mes Henues ner ceQ Fmes pecee keje meketB~ DeeHekeer ke=Hee kes efueS
ceQ ke=le%e jntBiee~
OeveJeeo,
YeJeoere,
jceCe kegceej
cekeeve veb. 2350, ieueer veb. 1, oefjeeiebpe
2 peveJejer, 2007
202
(LJ-5)
5. keesMe-Heefjee
[e@. Deefveue kegceej efmebn,
eJekelee, efnvoer efJeYeeie,
Heer.peer.[er.S.Jeer. kee@uespe (meebOe)
vesn veiej, veF& efouueer
efkemeer Yeer Yee<ee kes yeejs ceW peeveves kes efueS keesMe yengle DeeJeMeke ceevee peelee nw~ Fmeer kes ceeOece mes keesF& Yeer efpe%eemeg
Jeeqkele efkemeer Yee<ee kes MeyoeW kes eeesie keer yeejerefkeeeW kee DeejbefYeke %eeve eeHle kejlee nw~ keesMeeW ceW MeyoeW kes JeCe&veelceke, Ssefleneefmeke,
legueveelceke Deeefo meYeer ekeej keer peevekeeefjeeB oer peeleer nQ~ `keesMeeW ceW efJeefOeJeled SJeb JeJeefmLele Heefle Hej pees %eeve mebeesefpele neslee
nw, Jen ele#e DeLeJee Hejes#e He ceW efeeeMeerue Jew%eeefveke ef kee eefleHeueve neslee nw~' Yee<ee peye leke yeesueeeue ceW Heeefuele jnleer
nw, leye leke ueesie DeYeeme Deewj eeesieeW kes DeeOeej Hej ner MeyoeW kes DeLe& mecePe uesles nQ, Hej peye keesF& Yee<ee Hegjeveer nes peeleer nw Deewj
Gmekes yeesueves JeeueeW kes Deefleefjkele Deve ueesieeW kees Yeer Gme Yee<ee keer peevekeejer DeeJeMeke eleerle nesves ueieleer nw, leye Gmekes MeyoeW
kes DeLe& peeveves kes efueS Meyo keesMeeW kee efvecee&Ce pejer nes peelee nw~
`keesMe' Meyo kee eeesie yengle efoveeW mes neslee Dee jne nw~ keesMe Meyo keer oes JeglHeefeeeB efceueleer nQ~ èfvekele' ceW Fmes
`kegMe' Oeeleg mes GlHevve yeleeee ieee nw, peyeefke GCeeefo ceW `keg' mes~ Fve oesveeW OeelegDeeW kee DeLe& Iesjvee, {kevee, DeHeves ceW jKevee Deeefo
nQ~ DeejbYe ceW `keesMe' Deewj `kees<e' oesveeW Jele&efveeeW kee eeueve Lee Deewj Fvekee DeLe& Leekeesje, HeerHee, yeeuer, yeeoue, ceeve, mebotke,
Lewueer Deeefo~ Fme ekeej keesMe Gve JemlegDeeW kes efueS eegkele ngDee, efpeveceW keg meben efkeee pee mekes~
Gmeer meboYe& mes pees[kej GHeeg&kele oesveeW Jele&efveeeB eeggkele nesleer jneR~ yeeo ceW efnvoer Yee<ee kes Devleie&le Fve oesveeW Jele&efveeeW
kees Deueie-Deueie meboYeeX ceW meerefcele kej efoee ieee~ 20JeeR Meleeyoer kes ceOe mes `kees<e' kee eeesie `Kepeevee' kes efueS Deewj `keesMe'
Meyo kee eeesie `MeyokeesMe' kes efueS efkeee pee jne nw~ Dele Yee<ee kes MeyoeW kes JeCee&vegece meben kes efueS MeyokeesMe kee eeesie
efkeee peelee nw~ Debes]peer ceW keesMe kes efueS èf[keMevejer' Meyo kee eeesie efkeee peelee nw pees uewefve kes Deccre mes yevee nw Deewj
uewefve ceW Fmekee DeLe& neslee nwkenvee ee yeesuevee~ Fme JeglHeefe kes Devegmeej kens ee yeesues ieS MeyoeW kee meben ef[keMevejer kenueelee
nw~ Debes]peer ceW keesMe kee mebyebOe Lexicon mes Yeer pees[e peelee nw~ Deewj Fmekee Yeer Jener DeLe& nw~ Fme ekeej Debes]peer Deewj efnvoer ceW
Ske ekeej mes `keesMe' kes meboYe& ceW meceeve ceeveleeSB nQ~ keesMe keer HeefjYee<ee Deveske ekeej mes oer ieF& nw~ Dee@kemeHees[& ef[keMevejer kes
DevegmeejDictionary-Book dealing normally in alphabetical order with the words of a language or of some special subject, author etc.'' (keesMe Jen Hegmleke nw, efpemeceW meeceeveleee JeCee&vegece mes efkemeer Yee<ee
kes MeyoeW DeLeJee efJeMes<e efJe<eeeW ee efHej uesKeke Deeefo kes mecyevOe ceW DeOeeve neslee nw~)
`SvmeeFkeueesHeeref[ee efyeeefvekee' ceW keesMe keer HeefjYee<ee Fme ekeej oer ieF& nw"Dictionary, a book listing
words of a language, with their meaning in the same or another language usually in alphabetical order, often with date regarding pronounciation, origin and usage.''
DeLee&led `keesMe' Ske Ssmeer Hegmleke nw, efpemeceW efkemeer Yee<ee kes Meyo Deewj Gvekes DeLe& ee lees Gmeer Yee<ee ceW ee efkemeer otmejer
Yee<ee ceW, meeceeveleee JeCee&vegece mes efoS jnles nQ~ eee MeyoeW kes GeejCe, Gvekeer JeglHeefe Deewj eeesie kee efJeJejCe Yeer GmeceW jnlee
nw~
203
(LJ-5)
keesefueeme& SsvmeeFkeueesefHeef[ee ceW Yeer keesMe keer ueieYeie Ssmeer ner HeefjYee<ee oer ieF& nw~ iueermeve ves keesMe kees Yeeef<eke SJeb
DeYeeef<eke meYeer JeJemLeeDeeW kee efceueve-mLeue mJeerkeej efkeee nw~ Jes JeeCeer-JeJenej kes Deewefele Hej efJeMes<e yeue osles nQ~
[e@. YeesueeveeLe efleJeejer kee ceevevee nw efke keesMe keer Ske HetCe& HeefjYee<ee osvee Delevle keef"ve nw, efHej Yeer ceess leewj Hej `keesMe
Ssmes meboYe&-ebLe kees kenles nQ, efpemeceW Yee<ee efJeMes<e kes Meyoeefo kee meben nes ee meben kes meeLe Gvekes Gmeer ee otmejer ee oesveeW Yee<eeDeeW
ceW DeLe&, Heee&e, eeesie ee efJeueesce nes ee efJeefMe DeLeJee efJeefYevve efJe<eeeW keer eefJeefeeW keer JeeKee, veeceeW (mLeeve, Jeeqkele Deeefo)
kee Heefjee ee keLeveeW Deeefo kee mebkeueve eceye He ceW nes~'' Fme HeefjYee<ee ceW JeCee&vegece kes mLeeve Hej eceye Meyo kee eeesie
efkeee ieee nw~ etbefke efleJeejer peer kee Ssmee ceevevee nw efke efJeMJe keer Deveske Yee<eeDeeW kes keesMe efmeHe& JeCee&vegece ceW veneR nesles~ keYeer
lees GvnW efJe<eeece mes lees keYeer efJe<ee DeLeJee De#ej mebKee ece mes jKee peelee nw~ Dele eceyelee ]peeoe GHeegkele Meyo nw~ THej
keer Deve HeefjYee<eeDeeW ceW keesMe kes mLeeve Hej efmeHe& Meyo keesMe kees HeefjYeeef<ele kejves kee eelve eqkeee ieee nw~ Fme ekeej keesMe keer
HetCe& HeefjYee<ee GvnW veneR kene pee mekelee, keeeWefke Deveske ekeej kes keesMeeW ceW efmeHe& Meyo Deewj Gvekes DeLe& veneR nesles, yeefuke efJeefYevve
ekeej keer Deefleefjkele peevekeeefjeeB Yeer oer peeleer nQ~ pewmesHeee&ekeesMe ceW Heee&eJeeeer Meyo eqoS peeles nQ~ HeeefjYeeef<eke MeyoeJeueer ceW
efJeefYevve efJe<eeeW mes peg[s MeyoeW kees mecePeeee peelee nw, cegneJejs-ueeskeesefkele keesMe ceW cegneJejeW Deewj ueeskeesefkeleeeW kes DeLe& kes eeesie Yeer
efoS peeles nQ Deeefo~ Fme ef mes osKeves Hej Ske DeeoMe& keesMe Jen Hegmleke nw, efpemeceW nceejer DeeJeMekeleevegmeej Jes meye meteveeSB efceue
peeSb, efpevekeer nceW ]pejle He[leer nw~ %eeve kes efJeefJeOe #es$e nesves kes keejCe Deveske ekeej keer DeeJeMekeleeSB nesleer nQ~ Fme DeeOeej Hej
keesMeeW kees efveefce&le efkeee peelee nw efke efJe<ee-efJeMes<e keer meYeer DeHes#eeSB HetCe& nes peeSb~ veece keesMe, meboYe& ebLe keesMe, meeefnle keesMe,
GjCe-metefkele keesMe Deeefo ceW Deueie-Deueie ekeej keer meteveeSB mebeefnle nesleer nQ~ keesMeeW kes Fme JeeHeke mJeHe kees osKeles ngS keesMe
kees Ske meerefcele HeefjYee<ee ceW mecesvee Delevle keef"ve nw~ Dele keesMeeW keer efJeefJeOelee kees osKeles ngS Gvekeer meJe&ceeve HeefjYee<ee veneR
oer pee mekeleer~ efHej Yeer YeesueeveeLe efleJeejer keer HeefjYee<ee ceW ueieYeie meYeer keesMeiele efJeMes<eleeDeeW kees mecesves kee eeeme efkeee ieee nw~
keesMe ceW MeyoeW kee JeCee&vegece

meeceevele efkemeer keesMe ceW MeyoeW kees Gmeer ece ceW mLeeve efoee peelee nw, efpeme ece ceW Gme Yee<ee keer JeCe&ceeuee ceW Gmekes
Meg kes JeCe& Deeles nQ~ Fme ekeej efkemeer Yeer keesMe ceW eefJeefeeW kees osKeves kes efueS meJe&eLece Gme Yee<ee kes JeCeeX kes ece kees {tB{ves
kes efueS efvecve peevekeeefjeeB DeeJeMeke mecePeer peeleer nQJeCe&ece, Devegveeefmekelee Deewj DevegmJeej, mJejeW keer cee$eeSb SJeb mebegkele JebpeveeW
kee mLeeve~
(ke) JeCe&ece keesMeeW ceW JeCee&vegece kees meJee&efOeke cenJeHetCe& ceevee peelee nw~ Meyo keesMeeW kees meeceevele JeCee&vegece ceW ner efveefce&le
efkeee peelee nw~ MeyokeesMeeW ceW JeCe&ceeuee kes eLece JeCe& `De' mes DeejcYe nesves Jeeues MeyoeW kees meyemes Henues jKee peelee nw, efHej Gmekes
yeeo eceMe Dee, F, G... ke Ke ie.... ue, Je, Me, me, <e, n mes Meg nesves Jeeues MeyoeW kees jKee peelee nw~ MeyoeW kes MegDeeleer
JeCe& kes Deefleefjkele MeyoeW ceW Meeefceue otmejs, leermejs JeCeeX keer efmLeefle kee Yeer Oeeve jKee peelee nw~ pewmes Debke kes yeeo eceMe Debkeke,
DebkekejCe, Debkekeej, DebkeKejer, DebkeieefCele, Debkeiele, Debke, Debkee, Debkeleer, Debke[er, Debkeleb$e, Debkeve Deeefo Meyo Deeles nQ~ FveceW
leermejs mLeeve Hej Deeves Jeeues JeCe& eceMe ke, kee, Ke, ie, , e, leer, leb, ve efnvoer JeCe& ceeuee ceW Yeer Fmeer ece ceW Deeles nQ~ efpeme
ekeej otmejs mLeeve kes JeCe& keer yeejer Hetjer nes peeves kes yeeo leermejs JeCe& kee Jece ueeiet neslee nw, Gmeer ekeej Deeies eceMe eewLes, HeebeJeW
mLeeve kes JeCeeX kee ece Yeer efvejvlej euelee nw~ MeyokeesMe ceW `De' mes Meg nesves Jeeues MeyoeW kes yeeo `Dee' mes Deewj yeeo ceW Deeies kes
JeCeeX mes Meg nesves Jeeues Meyo jKes peeles nQ~ Fme ekeej JeCeeX kes ece kee Hetje efveJee&n efkeee peelee nw~
(Ke) DevegmJeej Deewj Devegveeefmeke keesMeeW ceW JeCe&ece kes Deefleefjkele efyevog Deewj evefyevog kee Yeer efJeMes<e cenJe neslee nw~
FvnW eceMe DevegmJeej Deewj Devegveeefmeke kene peelee nw~ DevegmJeej Deewj Devegveeefmeke OJeefveeeW mes egkele MeyoeW kees MegDeeleer JeCeeX kes
204
(LJ-5)
ece ceW meyemes Henues jKee peelee nw~ pewmesDebke, DeeBKe, kebieve, ebeue, bkeCe, lebie, HebKe, nbme Deeefo MeyoeW kees eceMe De, Dee,
ke, e, , He, n JeCeeX mes DeejbYe nesves Jeeues MeyoeW kes meyemes Henues jKee peelee nw~
Jebpevee kes ke, e, , le, He JeieeX kes Hebece JeCe& *, Ce, ve, ce veeefmeke OJeefveeeB kenueeleer nQ~ Fvekes mebeesie mes yeves MeyoeW
kees efyevog Deewj JeCe& oesveeW keer meneelee mes efueKee peelee nw~ pewmesDeble-Devle, Debyee-Decyee, ebeue-e_eue, [b[e-[C[e, cebeve-e_eve
Deeefo~ Deepekeue cegCe keer megefJeOeeSb SJeb MeyokeesMeeW ceW SkeHelee yeveeS jKeves kes efueS Ssmes MeyoeW kees kesJeue efyevog ueieekej (Deble,
Debyee Deeefo) ner efueKee peelee nw~ Dele DevegmJeej Deewj Devegveeefmeke JeCeeX mes Meg nesves Jeeues MeyoeW kees JeCee&vegece ceW meyemes Meg ceW
jKee peelee nw~
mJejeW keer cee$eeSB keesMeeW ceW MeyoeW kees JeCee&vegece ceW jKeves kes meeLe-meeLe, GveceW Deeves Jeeues mJejeW keer cee$eeDeeW kees Yeer ece ceW
jKee peelee nw~ pewmeskebke[, kebkeeue, ke#e, ke#ee, keeve, efkejevee, keercele, kegue, ketue, kesMe, kewoer, keesMe, keewve Deeefo~ eneb Hej
meYeer Meyo `ke' mes DeejcYe nesves Jeeues Meyo nw Deewj MeyokeesMe ceW es GHeeg&kele ece ceW ner jKes ieS nQ, keeeWefke DevegmJeej kes yeeo
mJej keer ieejn cee$eeDeeW Dee (e), F& (ef) Deeefo kes ece kee Oeeve jKee ieee nw~ MeyokeesMeeW ceW mJejeW kes Fmeer ece kee efveJee&n efkeee
peelee nw~
(Ie) mebegkele Jebpeve efnvoer JeCe&ceeuee ceW #e, $e, %e Deewj e eej mebegkele Jebpeve nQ~ Fve JebpeveeW kee efvecee&Ce oes JeCeeX kes cesue
mes ngDee nw~ eLee#e = ke + <e, $e = le + j, %e = pe + _e Deewj e = Med + j, Fme mebeesie ee cesue ceW Henuee JeCe& DeeOee
nw, FmeefueS Fmekes veeres nuevle ( d ) ueiee nw~ MeyokeesMeeW ceW #e, $e, %e Deewj e mes Meg nesves Jeeues MeyoeW kees eceMe ke, le, pe
Deewj Me JeCe&ceeuee kes meeLe jKee peelee nw~ etBefke Fvekee DeejbefYeke JeCe& DeeOee ee nuevle (ked + <e) neslee nw, FmeefueS JeCee&vegece ceW
`Deew' mJej cee$eeDeeW kes yeeo FvnW Deble ceW jKee peelee nw~ pewmes `#e' mes DeejbYe nesves Jeeues Meyo keewve, keewce Deeefo kes yeeo Deeles nQ~
meeLe ner `#e' mes Meg nesves Jeeues MeyoeW kes Henues kee, e, keue, keJe mes yeves Meyo jKes peeles nQ, keeeWefke `#e' kee otmeje JeCe& `<e'
(ked + <e) JeCe&ceeuee ceW e, j, ue, Je, Me kes yeeo Deelee nw~ Fmeer efveece kee Heeueve Mes<e mebegkele JebpeveeW $e, %e, Deewj e mes yeves
MeyoeW kes meboYe& ceW Yeer efkeee peelee nw~ Fmeer ekeej oes ee oes mes DeefOeke JebpeveeW mes efceuekej yeves Deve mebegkele JebpeveeW kees Yeer mJejeW
kes ece kee Heeueve kejles ngS `Deew' kes yeeo jKeles nQ~ keesMe kes keg GoenjCeeW mes Fme yeele kees mecePee pee mekelee nw~
veew-efJe., Dee" Deewj Ske, Dee" mes Ske DeefOeke~
veewne - Heg. (De.) ce=leke kes efueS jesvee-Heervee~
vebke Heg. (meb.) jLe kee Ske efJeMes<e Debie~
vebkeg Heg. (meb.) yeejnefmebiee, Ske cegefve, efJe. - yengle euevesJeeuee
vebie Heg. (meb.) efendve, Yeso, ekeej
veee Gefele Devegefele kee efJeJeske, veereflemebiele yeele, FbmeeHe, Hewmeuee, meeMe, efJe<Ceg~ (ye=nle efnvoer keesMe-%eeveceb[ue)
eneB `ve' JeCe& kes Devleie&le `veew' mes Meg nesves Jeeues MeyoeW (veewne) kes yeeo `veb' Deewj `vee' mebegkele JebpeveeW mes DeejbYe nesves Jeeues
Meyo jKes ieS nw~~ Dele kees<eeW kes mener eeesie kes efueS GHeeg&kele yeeleeW kee %eeve nesvee DeeJeMeke ceevee peelee nw~
keesMeeW kes ekeej

keesMe ceW emlegle efkeS peeves Jeeues efJe<eeeW keer meteer Fleveer efJemle=le nw Deewj efvele veS-veS ekeej kes keesMeeW kes efvecee&Ce keer
mebYeeJeveeSb Fleveer DeefOeke nQ efke keesMeeW kee meJe&mJeerke=le JeieeakejCe kejvee ve lees mebYeJe nw Deewj ve ner mebiele nw~ efHej Yeer ceess leewj Hej
205
(LJ-5)
keesMeeW kee JeieeakejCe Yee<ee, eefJeef, keeue, DeLe&, eefJeefece, eeesie, HeevlejCe Deeefo kes DeeOeej Hej efkeee pee mekelee nw~ YeesueeveeLe
efleJeejer ves keesMeeW kes cetuele leerve Yeso yeleeS nQJeeqkelekeesMe, HegmlekekeesMe Deewj Yee<eekeesMe~ efkemeer Ske Jeeqkele eje DeHeves meeefnle
ceW eegkele MeyoeW kee keesMe JeeqkelekeesMe kenueelee nw~ pewmesMeskemeHeerej, leguemeeroeme, emeeo Deeefo kes keesMe Fmeer ekeej kes keesMe
nw~ HegmlekekeesMe Jen neslee nw pees kesJeue Ske Hegmleke ceW eegkele MeyoeW kee neslee nw~ pewmesyeeFefyeue keesMe, kegjeve keesMe Deeefo~ Yee<eekeesMe
Ske Yee<ee ee yeesueer kes nes mekeles nQ ee Ske mes DeefOeke Yee<eeDeeW kes~ Ske Yee<ee kes keesMe Jes nesles nQ, efpeveceW DeLe& Gmeer Yee<ee ceW
mHe efkeS peeles nQ, efpeme Yee<ee kes Meyo nesles nQ~ pewmesefnvoer - efnvoer ee Debespeer-Debespeer Meyo keesMe~ Yee<ee keesMe ecegKe leerve ekeej
kes nesles nQ~ JeCe&veelceke, Ssefleneefmeke Deewj legueveelceke~
JeCe&veelceke keesMe en efkemeer Yee<ee ee yeesueer kes Ske efveefMele keeueKeC[ kee keesMe neslee nw~ Fme ekeej kes keesMe
ceW efpeve MeyoeW kes Ske mes DeefOeke DeLe& nesles nQ Gve DeLeeX kees eeesieeefOekee kes DeeOeej Hej Ske ece ceW jKee peelee nw~ Jen DeLe& meyemes
Henues efoee peelee nw efpemekee eeesie meyemes DeefOeke efkeee peelee nw~ efnvoer ceW veeiejer eeeefjCeer meYee kee èfnvoer Meyomeeiej' Fmeer ekeej
kee JeCe&veelceke keesMe nw~
Ssefleneefmeke keesMe Ssefleneefmeke keesMe ceW efkemeer Yee<ee ee yeesueer kes meYeer keeueeW ceW eegkele MeyoeW kees Meeefceue efkeee
peelee nw~ FmeceW MeyoeW kee ece eeesiekeeue kes DeeOeej Hej efveefMele efkeee peelee nw~ MeyoeW kes pees DeLe& meyemes Henues eegkele ngS nQ,
Jes meyemes Henues jKes peeles nQ Deewj yeeo ceW efJekeefmele DeLe& eceMe yeeo ceW~ FmeceW DeLeeX kees Fefleneme kes DeeOeej Hej mepeeee peelee nw~
mebmke=le kee ceesefveej efJeefueecme keesMe, Debespeer keer Dee@kemeHees[& ef[keMevejer Deeefo Fmeer ekeej kes Ssefleneefmeke keesMe nQ~
legueveelceke keesMe FmeceW oes ee oes mes DeefOeke Yee<eeDeeW kee eeesie neslee nw~ es keesMe oes ekeej kes nesles nQ~ Ske ceW
eesleYee<ee kes MeyoeW keer ue#eYee<ee ee Yee<eeDeeW ceW JeeKee keer peeleer nw~ otmejs ceW efmeHe& eefleMeyo jKes peeles nQ~ keeefceue yegukes kee
`Debespeer-efnvoer keesMe', kesvere efnvoer efveosMeeuee mes ekeeefMele èfnvoer-Debespeer HeeefjYeeef<eke keesMe' Ssmes ner keesMeeW kes GoenjCe nQ~ keg
efJeeveeW ves keesMeeW kees efmeHe& oes YeeieeW ceW efJeYeeefpele efkeee nwMeyokeesMe leLee Deve keesMe~ MeyokeesMe Deveske ekeej kes nes mekeles nQ~
pewmesHegmlekekeesMe, meeefnlekeej keesMe, Yee<ee keesMe, yeesueer keesMe Deeefo~ Yee<ee keesMe Yeer SkeYee<eer Deewj yengYee<eer He ceW nes mekeles
nQ~ Hegve SkeYee<eer keesMe kes Devleie&le legueveelceke, JeglHeefe, Heee&e, efJeueesce, GeejCe Deeefo kes DeeOeej Hej Deveske Yeso efkeS pee mekeles
nQ~ Deve keesMe kes Devleie&le efJeMJekeesMe, HeeefjYeeef<eke keesMe, GjCe ee metefkele keesMe, cegneJeje-ueeskeesefkele keesMe, veece keesMe Deeefo
jKes peeles nQ~ keesMeeW kes Fve YesoeW ceW mes keg YesoeW kee efJemle=le JeCe&ve efvecveefueefKele ekeej efkeee pee mekelee nw~
1. efnvoer-efnvoer Meyo keesMe

efnvoer-efnvoer Meyo keesMe kees SkeYee<eer keesMe Yeer kene peelee nw~ efnvoer-efnvoer Meyo keesMe Jewmes ebLe nesles nQ efpeveceW efnvoer
Yee<ee kes MeyoeW kes meceke JeCe&-efJeveeme, DeLe&, eeesie, Heee&e Deeefo efnvoer Yee<ee ceW ner emlegle efkeS peeles nQ~ Fme ekeej efnvoer-efnvoer
MeyokeesMe SkeYee<eer keesMe nw~ Fme ekeej kes Meyo keesMeeW ceW MeyoeW kees JeCee&vegece ceW jKee peelee nw~ Meyo keesMe ceW jKes ieS MeyoeW
kes DeLe& efJeefYevve emebieeW SJeb #es$eeW mes pees[kej efoS peeles nQ~ MeyoeW kes eesle DeLeJee JeglHeefe SJeb JeekejefCeke keesefeeW kees Yeer mHe
efkeee peelee nw~ eefo keesF& Meyo Ske mes DeefOeke JeekejefCeke keesefeeW ceW eegkele neslee nw lees Ske keesef ceW Gmekes DeLe& kees mHe kejkes,
efHej otmejer keesef kees Yeer kees<"ke ceW jKekej DeLe& mHe kej efoee peelee nw~ GoenjCe kes efueS `ye=nled efnvoer keesMe' (%eeveceb[ue) ceW
`keue' Meyo kee DeLe& Deieues ee efHeues efove, Deeies euekej ee Heers efoee ngDee nw Deewj meboYee&vegmeej Fmekes DeLe& enCe kee efveoxMe
nw~ efnvoer-efnvoer Meyo keesMe ceW efkemeer Meyo kee eLeemebYeJe efJemle=le yeewje emlegle efkeee peelee nw~ eLee
Debke-Heg. (meb.) efendve, eHe, mebKee kee efendve (1, 2, 3, Deeefo), Deoo, He$e-Heef$ekeeDeeW keer yebOes ngS mecee Hej ekeeefMele
nesves Jeeueer eefle, efueKeeJe, De#ej `legce meve efceefnb efke efJeefOe kes Debkee'- (jecee)-keuebke, oeie; veeke kee Ske KeC[ ee meie&, Heke
206
(LJ-5)
kee Ske ekeej, ngke pewmee s{e Deewpeej, Jee jsKee, PegkeeJe, cees[, ieeso, ees[, yeieue, vekeueer ue[eF&, mLeeve, osn, oHee, yeej, HeeHe,
DeHejeOe, HeJe≤
kejCe - Heg. efendve ueieeves keer efeee~
ieefCele - Heg. mebKeeDeeW kee efnmeeye, mebKeeDeeW kees pees[ves-Ieeves, iegCee-Yeeie kejves keer efJeee~
iele
- efJe. Heke[ ceW Deeee ngDee~
leb$e
- Heg. DebkeMeee, yeerpeieefCele~
HeeMe
- Heg. ieefCele keer Ske efeee, Deeefuebieve keer cege~
cegneJejs - Debke osvee, ieues ueieevee
ueieevee - Yejvee-ieues ueieevee, efueHeevee
Debkeke - Heg. (meb.) efnmeeye efueKevesJeeuee, efendve kejves Jeeuee~ (eer. Debefkekee)
Debkeve - Heg. (meb.) efendve kejvee, uesKeve, efe$eCe, Mejerj Hej MebKe, ee Deeefo HeJeevee, efieveleer kejvee, efendve yeveeves
kee meeOeve~ (ye=nled efnvoer keesMe)
Fme ekeej kes MeyokeesMe ceW en eelve efkeee peelee nw efke eegkele Yee<ee DeLeJee efpeme Yee<ee kee keesMe nw, Gme Yee<ee kes
Ske efJeefMe keeueKeb[ kes mecetn kes efJe<ee ceW mecekeeefueke Deewj keeueeefceke meYeer keesefeeW keer peevekeeefjeeB oer pee mekes~ pewmesefoS
ieS MeyoeW kee ceeveke GeejCe keee nw, GmeceW eke=efle-elee ee eke=efle-efJeYeeie keer keee efmLeefle nw, Jen efkeme HeoYeso (meb., meJe&veece,
efJeMes<eCe Deeefo) kes Devleie&le nw, Gmekee cetueeesle keewve-meer Yee<ee Deewj Meyo nw? Deeefo~ GoenjCe kes efueS jeceev Jecee& eje mebHeeefole
`ceeveke efnvoer keesMe' ceW Debke Meyo kee Fme ekeej efJeMues<eCe nw
Debke- Heg. (meb. Debke (efe kejvee) + Deed, uew. Debkemed, ieg-Deebke, Deeke[eW, efmeb.Debieg, kee. DeeBKe, efmebn-Debke, ceje Debke),
(efJe. Debkeveere, Debefkele, Debkee, YeeJe, Debkeve) Fme Meyo keesMe ceW MeyoeW kes DeLe&, JeglHeefe, Oeeleg, Deve Yee<eeDeeW kes mece Meyo, cegneJejs,
GoenjCe SJeb eLeemLeeve Deve peevekeeefjeeB Yeer oer ieF& nQ~ OeelegDeeW kees () kes eje Debefkele efkeee ieee nw~ `Debke' Meyo kes efueS
uewefve Debkeme, iegpejeleer-Debke, Deebke, Deebke[eW, efmebOeer-Debieg, keMceerjer-DeebKe, efmebnueer-Debke, ceje"er-Debke Deeefo efoS ieS nQ~ meeLe ner
Debke mes yeveves Jeeues efJeMes<eCe-Debkeveere, Debefkele Deeefo leLee YeeJeJeeeke meb%ee Debkeve Yeer efoS ieS nQ~
Fme ekeej kes keesMe leweej kejles mecee meyemes ye[er mecemee keesMekeej kes meccegKe en nesleer nw efke efkeme ekeej kes MeyoeW
kees keesMe kes Debleie&le enCe kejW Deewj efkeme ekeej kes MeyoeW kees es[ oW~ Dele leeie Deewj enCe keer ebefLe mes THej G"kej keesMekeej
meeceevele yeesueeeue, meeefnle, efJe%eeve, eece, eevleere, osMeer-efJeosMeer meYeer MeyoeW kees enCe kejlee nw~ pees meeceeve JeJenej ceW eegkele
nesles nQ~
2. efnvoer-Debespeer MeyokeesMe
Fmes ef-Yee<eer keesMe Yeer kene peelee nw~ FmeceW efnvoer MeyoeW kes DeLe& kes meeLe-meeLe GeejCe Deeefo kees Yeer Debespeer Yee<ee ceW
emlegle efkeee peelee nw~ etbefke Fme ekeej kes keesMeeW ceW eefJeefeeB efnvoer Yee<ee kes MeyoeW keer nesleer nQ, FmeefueS GvnW efnvoer JeCe&ceeuee
kes eceevegmeej jKee peelee nw~ efnvoer MeyoeW kes meeLe Gvekes Gefele GeejCe kes efueS Debespeer OJeefve-efendveeW, Yee<ee SJeb JeekejefCeke HeeW
kee mebkesle efe Deeefo Yeer emlegle efkeee peelee nw~ Fme lejn kes keesMeeW ceW keesMekeej kee en eeeme jnlee nw efke efnvoer Yee<ee kes MeyoeW
kees Debespeer Yee<ee ceW Hetjer lejn mHe efkeee pee mekes~
efnvoer-Debespeer MeyokeesMe kee efvecee&Ce keee& De"ejnJeeR Meleeyoer ceW ner Deefnvoer Yee<eer efJeeveeW eje Meg efkeee ieee Lee~
207
(LJ-5)
Heieg&meve, Hewef^ke, nwefjme, efieueeeFm kes MeyokeesMe Fmeer ekeej kes nQ~ eeefHe Fve DeejbefYeke keesMeeW ceW keg vetveleeSB Yeer nQ, pees Deepekeue
kes keesMeeW ceW megOeej ueer ieF& nQ~ [e@. censv elegJexoer SJeb [e@. YeesueeveeLe efleJeejer eje mebHeeefole `JeeJeneefjke efnvoer-Debespeer MeyokeesMe'
Ske DeeoMe& GoenjCe ceevee pee mekelee nw~ Fmemes emlegle keg DebMe Fme ekeej nQ
keeveej kachnar (nm) the tree Bauhinia variegate (its buds are used as vegetable and its
flowers in medical prescriptions); keer keueer bud of keeveej
keeje kachra : (nm) refuse, rubbish; sweepings; debris; breezing.
keejer kachri : (nf) Cucunis madras patamus (a small fruit of the melon family)
keenjer kachehri : (nf) a court of justices, court of law: ceW peevee to take recourse to legal
processes.
keeeF& kachai : (nf) (the smell or tough of) rawness.
keeeuet kacha:lu : (nm) the esculent root Arum colocasia; kejvee/yeveevee To give a sound
thrashing.
keetcej kachu:mar (nm) anything well-crushed; kejvee/ efvekeeuevee to make mincemeat of a
person, to crush, to pound thoroughly; to render (something) unserviceable by
careless handling.
keeewjer kachauri : (nf) a cake made of flour stuffed with bruised pulse or boiled potato etc.
fried in ghee or oil.
keee kachcha : (a) uncooked; unboiled; raw, unripe; green; crude; incomplete, unfinished;
rough; imperfect, immature; inauthentic; doubtful; vague; weak; built of mud-bricks; provisional; nor fast (as sleep, colour); De (Dee) meeceer a temporary cultivatior; one who is not sincere in
one's dealings; an unsteady man; kejvee to put to shame, to abash; to baste; keeiepe a provisional
document; Kee peevee lit, to swallow up unroasted- it denotes an angry outburst; efKeuee[er an
inexperienced strategist; Ie[e unbaked carthern pot; an impressionable mind; eyee peevee see Kee
peevee, efee bonafide detailed account, inside story, real tale; Hekekee half cooked; half baked He[vee;
to prove unavailing/ineffective; ceeue raw material; jbie not fast colour, colour that will wash
out; neLe an untained hand; keeer Gce immature age, impressionable age; keeer keueer a budding
beauty; keeer ieesueer Kesuevee lit, to 'play with mud marbles' to act in an inexperienced manner; not
to hold all strings under control; keeer ieesueer veneR Kesuevee to by nobody's fool, to have learnt the trcks
of the trade keeer peyeeve loose talk; slander, reviling utterance, abuse; keeer veeRo ceW peieevee to awaken
when one has not had full sleep; keeer-Hekekeer unconfirmed; keeer-Hekekeer kenvee to scold roundly, to
take to task; keeer yener a rough account book; keeer yeele loose talk; unconfirmed report; keeer jmeesF&
articales of food not prefared or fried in ghee (as rice, pulse, etc).
Fme Meyo-keesMe ceW Meyo kees G=le kejves kes yeeo Gmekee GeejCe Debespeer Yee<ee ceW emlegle efkeee ieee nw efHej Meyo keer
JeekejefCeke keesef (meb%ee, meJe&veece, efuebie, efJeMes<eCe Deeefo) mHe keer ieF& nw~ Heue, meypeer, HeewOes Deeefo mes peg[s MeyoeW kes Jew%eeefveke
veece Yeer efoS ieS nQ~ pewmes keejer ee keeeuet kee~ cegneJejs, keneJeleeW Deeefo mes mebyebOe MeyoeW keer Deveske DeefYeJeeqkeleeeW kees emlegle efkeee
208
(LJ-5)
ieee nw~ pewmes `keee' Meyo mes keeer Gce, keeer jmeesF& Deeefo~ FmeceW en eeeme efkeee ieee nw efke efnvoer-Yee<ee kes Meyo kees Debespeer
ceW Hetjer lejn mHe efkeee peeS~
3. HeeefjYeeef<eke MeyoeJeueer
efJeefMe DeLe& ceW eegkele nesves Jeeues MeyoeW kees HeeefjYeeef<eke Meyo kenles nQ~ efkemeer Yee<ee kes HeeefjYeeef<eke MeyoeW kee meerOee mebyebOe
Gme Yee<ee kes meebmke=efleke SJeb Jeweeefjke efJekeeme mes neslee nw~ meceepe ceW efvejvlej efJekeeme kes meeLe Yee<ee Yeer peefue SJeb efJeefJeOecegKeer nesleer
peeleer nw~ Fme efJekeeme kes ece ceW Deveske veJeerve mebkeuHeveeDeeW kee pevce neslee nw Deewj Gve mebkeuHeveeDeeW keer HeeefjYeeef<eke MeyoeJeueer efveefce&le
keer peeleer nw~ Fme ekeej HeeefjYeeef<eke Meyo Jes nQ efpevnW #es$e-efJeMes<e ceW Ske efveefMele HeefjYee<ee ceW meerefcele kej efoee peelee nw Deewj Jes
Gme #es$e ceW "erke Gmeer DeLe& ceW eegkele nesles nQ~ pewmes meeceeefpeke efJe%eeve kes Devleie&le eegkele meceepeJeeo, HetbpeerJeeo, GHeefveJesMeJeeo,
meeceepeJeeo Deeefo Meyo Ssmes ner GoenjCe nQ~ Fmeer ekeej meeefnle ceW eegkele jme efJeYeeJe, GerHeve, Devegeeme, GHecee, Heke Ssmes ner
HeeefjYeeef<eke Meyo nw~ HeeefjYeeef<eke MeyoeW kee Ske efJe<ee ee efmeevle kes meboYe& ceW Ske ner DeLe& neslee nw, FmeefueS Jes Ske He nesles
nQ~
HeeefjYeeef<eke Meyo oes ekeej kes nesles nQHetCe& HeeefjYeeef<eke Meyo Deewj De& HeeefjYeeef<eke Meyo~ HetCe& HeeefjYeeef<eke MeyoeW kee
eeesie %eeve-efJe%eeve kes #es$eeW leke meerefcele neslee nw~ Jes meeceeve Yee<ee ceW eegkele veneR nesles~ pewmes-eMeemeve ceW eegkele-keeee&ueeer %eeHeve,
efJeOeseke, DeeJeleer, HeeJeleer Deeefo~ De& HeeefjYeeef<eke Meyo Ske lejHe lees efJeefMe %eeve-efJe%eeve mes mebyebOe nesles nQ, lees otmejer Deesj meeceeve
yeesueeeue keer Yee<ee ceW Yeer eegkele nesles nQ~ pewmesjme, De#ej, ekeeMe, Deeefo Meyo~ es Meyo DeHeves #es$e efJeMes<e ceW HeeefjYeeef<eke DeLe&
ceW eegkele nesles nQ, peyeefke meeceeve yeesueeeue ceW Deueie DeLe& ceW~ meeefnle ceW `jme' keer mebKee veew yeleeF& ieF& nw, peyeefke meeceeve peerJeve
ceW `jme' Hese HeoeLe& kes DeLe& ceW Deveske nQ~ Fmeer ekeej `Yeeweflekeer' ceW èkeeMe' kee DeHevee Deueie DeLe& nw, peyeefke meeceeve peerJeve ceW
Gmemes efYevve~ Fme ekeej Ssmes Meyo peye HeeefjYeeef<eke DeLe& ceW eegkele nesles nQ lees Gvekee meeceeve DeLe& veneR enCe efkeee peelee Deewj
peye meeceeve DeLe& ceW eegkele neW lees Gvekee HeeefjYeeef<eke DeLe& enCe kejvee Devegefele neslee nw~ mebefJeOeeve ceW efnvoer kees jepeYee<ee Ieesef<ele
efkeS peeves kes yeeo efnvoer ceW Yeer HeeefjYeeef<eke MeyoeJeueer kes efvecee&Ce keer eefeee leerJe ngF&~ Deye leke Deveske HeeefjYeeef<eke MeyoeJeueer efveefce&le
efkeS pee egkes nQ~ pewmesveeiejer eeeefjCeer meYee eje ekeeefMele èfo efnvoer meeFefvefHeke iuee@mejer', jengue meebmke=leeeve SJeb eer
efJeeeefveJeeme efcee eje mebHeeefole `Meemeve MeyokeesMe', Jew%eeefveke leLee lekeveerefke MeyoeJeueer Deeeesie eje ekeeefMele `ye=nle eMeemeve
MeyoeJeueer' Deeefo~
eMeemeve kes efueS HeeefjYeeef<eke MeyoeJeueer efvecee&Ce kee keee& `Jew%eeefveke leLee lekeveerkeer MeyoeJeueer Deeeesie' kej jne nw~ eeefHe
mJeleb$elee eeeqHle kes yeeo efnvoer leLee Deve Yeejleere Yee<eeDeeW kes %eeve-efJe%eeve kes efJeefYevve #es$eeW kes HeeefjYeeef<eke MeyoeW kes efvecee&Ce kee
keee& Deueie-Deueie mebmLeeDeeW leLee efJeeveeW eje ye[er lespeer mes efkeee ieee, efkevleg Ske ner Yee<ee ceW Heee&eeW keer DeveskeHelee SJeb
efJemebieefleeeB ye[s Hewceeves Hej GYej kej meeceves DeeF&~ Mew#eefCeke ef mes en efebleepeveke efmLeefle Leer Deewj Fmemes efveHeves kes efueS Yeejle
mejkeej ves Fme Deeeesie kee ie"ve meved 1960 F&. ceW efkeee~ Fme Deeeesie ves Henues mes efveefce&le MeyoeJeefueeeW kee Hegvejer#eCe Deewj mecevJee
kej HeeefjYeeef<eke MeyoeJeueer kee efvecee&Ce efkeee~ eMeemeve mes peg[s MeyoeW kees FmeceW efvecveefueefKele ekeej emlegle efkeee ieee nw
Abandonment Heefjleeie
Abate
GHeMeceve kejvee; GHeMeceve nesvee, keceer kejvee; keceer nesvee
Abatement
GHeMeceve, keceer
Abbreviation mebef#eefHle
209
(LJ-5)
Heo leeie osvee

DeHenjCe, Yeiee ues peevee
og<esefjle kejvee
og<esjke
eemLeieve
DevegHeeqmLeefle, iewjneefpejer, DeYeeJe
Fme HeeefjYeeef<eke MeyoeJeueer ceW Debleje&êre MeyoeW kees eLeemebYeJe Gvekes eeefuele Debespeer HeeW ceW ner DeHeveeee ieee nw~
pewmeskewuee@jer, SseqcHeej, HeejsveneF Deeefo~
Abdicate
Abduction
Abet
Abettor
Abeyance
Absence
cenJeHetCe& eMve
1.
efJeJeseveelceke eMve
(ke) keesMe efkemes kenles nQ? keesMe efkeleves ekeej kes nesles nQ? efJeefYevve ekeej kes keesMeeW kee mebef#eHle Heefjee
oerefpeS~
2.
(Ke) keesMeeW cebW JeCee&vegece kee keee DeefYeeee nw? keesMeeW ceW JeCee&vegece kes cenJe Hej ekeeMe [eefueS~
(ie) efnvoer-efnvoer MeyokeesMe kees GoenjCe meefnle mHe keerefpeS~
(Ie) HeeefjYeeef<eke Meyo efkemes kenles nQ? HeeefjYeeef<eke MeyoeJeueer kee efJeMues<eCe keerefpeS~
efvecveefueefKele ceW mes efkemeer Ske Hej efHHeCeer efueefKeS
(ke) efnvoer-efnvoer MeyokeesMe
(Ke) efnvoer-Debespeer MeyokeesMe (ie) HeeefjYeeef<eke MeyoeJeueer
meneeke HegmlekeeW keer meteer

1.
2.
3.
4.
keesMe efJe%eeve
MeyoeLe&ke %eevekeesMe
Yee<eeefJe%eeve keer HejsKee
meeefnlekeesMe

jeceev Jecee&
[e@. njerMe Mecee&
[e@. Oeerjsv Jecee&
210
mveeleke Hee"eJece
efnvoer Yee<ee ìe'
1.
Hee"-mebkeueve
(i)
(xii)
F&oieen
ogKe kee DeefOekeej
efnvoer kee mejueerkejCe-jececeveesnj ueesefnee
mebmke=efle-vejsv osJe
ieeBJeeW keer DeefveJeee& DeeJeMekeleeSB-efMeJe Hetpeve menee
efouueer keer DeeHe yeerleer-YeieJeeveMejCe GHeeOeee
oerHeeJeueer meeceeefpeke cebieuese kee Heeflecee HeJe& nwnpeejer Hemeeo efJesoer
DeHeveer-DeHeveer yeerceejer-nefjMebkej HejmeeF&
THej G"ves keer cegmeeryele Mejo peesMeer
Lekeer-nejer Oejleer kees Deye efJeeece oerefpeS
megbojueeue yengiegCee
GHeYeeskeleeJeeo keer mebmke=efle - Hees. MeeceeejCe otyes
Yee<ee, yeesueer Deewj Heee&JejCe- DevegHece efcee
2.
gleJeeeve Deewj yeesOeve
(i)
efvece&uee-Hesceebo
[e@. Hesceuelee Yemeerve
(iv)
Meyo-efvecee&Ce keer HeefJeee

mebefOe Deewj meceeme mes yeves Meyo
efnvoer keer ceeveke Jele&veer
HeoyebOe jevee
eespeke leLee efJejece efendveeW kee Heeesie
Jeekee MeesOeve
[e@. ceervee#eer Jeeme

4.
uesKeve keee&
(i)
%eeve-efJe%eeve kes #es$eeW kes jeseke

meeceeve efJe<eeeW Hej uesKe efueKevee
meceeeej
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
(vi)
(vii)
(viii)
(ix)
(x)
(xi)
[e@. YeJeeveer oeme

[e@. meercee pewve
[e@. MeefMe mejoevee
[e@. megOeerj Mecee&
[e@. MegYeue#ceer
[e@. megOeerv kegceej
[e@. cebpeguee ceesnve
[e@. veeceosJe
[e@. efovesMe kegceej iegHlee
[e@. Dees.Heer.Mecee&
[e@. Hesceuelee Yemeerve
3.
(i)
(ii)
(iii)
(ii)

(iii)
metevee
keeee&ueeer He$e-uesKeve
JeJemeeefeke He$e-uesKeve
5.
keesMe-Heefjee
(LJ-5)

[e@. Deefveue kegceej efmebn
mebHeeoke [e@. Hesceuelee Yemeerve

[e@. meercee pewve
[e@. MegYeue#ceer
[e@. cepebguee ceesnve
[e@. YeJeeveer oeme
[e@. efovesMe kegceej iegHlee
[e@. Dees.Heer.Mecee&
212

SOL BA Program 1st Year Hindi C Study Material in PDF

Caricato da

Informazioni sul documento

Titolo originale

Copyright

Condividi questo documento

Condividi o incorpora il documento

Opzioni di condivisione

Hai trovato utile questo documento?

Questo contenuto è inappropriato?

Copyright:

SOL BA Program 1st Year Hindi C Study Material in PDF

Caricato da

Copyright:

1.

[e@. YeJeeveer oeme

IIIrd Proof Page Maker 7.0

IIIrd Proof Page Maker 7.0

3. cegKe efJeeej efyevog

IIIrd Proof Page Maker 7.0

IIIrd Proof Page Maker 7.0

IIIrd Proof Page Maker 7.0

IIIrd Proof Page Maker 7.0

5. Devegso JeekejCe mes mecyeefvOele HeMve

IIIrd Proof Page Maker 7.0

IIIrd Proof Page Maker 7.0

F&oieen DeYeemeeLe& HeMve

F&o kes efove yees keeeW KegMe Les?

IIIrd Proof Page Maker 7.0

(ii) ogKe kee DeefOekeej

-[e@. meercee pewve

IIIrd Proof Page Maker 7.0

IIIrd Proof Page Maker 7.0

IIIrd Proof Page Maker 7.0

IIIrd Proof Page Maker 7.0

IIIrd Proof Page Maker 7.0

IIIrd Proof Page Maker 7.0

IIIrd Proof Page Maker 7.0

eMeHeeue efkeme Jeeefvlekeejer mebie"ve mes mecye Les?

ueieYeie 200 MeyoeW ceW Gej oerefpeS

efvecve MeyoeW kes Meg He efueefKeS

efvecve MeyoeW kes DeLe& yeleeFS

efvecve MeyoeW kes efJeueesce yeleeFS

oes-oes Heee&eJeeeer Meyo efueefKeS

Jeekee Meg keerefpeS

IIIrd Proof Page Maker 7.0

(iii) efnvoer kee mejueerkejCe

[e@. MeefMe mejoevee

IIIrd Proof Page Maker 7.0

IIIrd Proof Page Maker 7.0

DeHeves DeeHe efkeee peeves Jeeuee efebleve

mejkeej/HeMeemeve mes mebyebefOele

ie=nceb$eer (Home Minister)

IIIrd Proof Page Maker 7.0

IIIrd Proof Page Maker 7.0

IIIrd Proof Page Maker 7.0

IIIrd Proof Page Maker 7.0

IIIrd Proof Page Maker 7.0

8. DeYeeme kes efueS keg mebkesle

2. DeeMee mHe< keerefpeS

3. DeYeeme kes efueS Devegso

4. Yee<ee mebyebOeer HeMve

IIIrd Proof Page Maker 7.0

cegneJejeW kee DeLe& efueKekej Jeekee ceW Heeesie keerefpeS

IIIrd Proof Page Maker 7.0

[e@. megOeerj Mecee&

IIIrd Proof Page Maker 7.0

mebmke=efle efveyevOe kee meej

IIIrd Proof Page Maker 7.0

IIIrd Proof Page Maker 7.0

Devegso kes eMve Deewj Gej

IIIrd Proof Page Maker 7.0

IIIrd Proof Page Maker 7.0

DeeMee mHe keerefpeS

IIIrd Proof Page Maker 7.0

ueIeg Gejelceke eMve

mebefOe efJeso keerefpeS

IIIrd Proof Page Maker 7.0

DeLe& mHe keerefpeS

Deer ekeej YeeefJele efkeee ngDee es YeeJeeW mes Yeje