Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
qxp
14/11/07
17:15
Pgina 2
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 3
I N T E R P R E TA C I N E S T T I C A D E L A E S TAT U A R I A
MEGALTICA AMERICANA
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 4
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 5
JORGE OTEIZA
I N T E R P R E TA C I N E S T T I C A
D E L A E S TAT U A R I A
MEGALTICA AMERICANA
Carta a los artistas de Amrica
SOBRE EL ARTE NUEVO
EN LA POSTGUERRA
1 9 0 8 - 2 0 0 8
CENTENARIOMENDEURRENA
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 6
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 7
NDICE
13
69
259
301
421
453
475
BIBLIOGRAFA ..............................................................................................
495
499
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 8
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 9
CRITERIOS DE LA EDICIN
Como base para esta edicin facsmil de la Interpretacin esttica de la estatuaria megaltica americana se ha tomado el libro existente en la Fundacin
Museo Jorge Oteiza, correspondiente al legado del escultor y en el que figura
una dedicatoria manuscrita a sus padres. Dicha dedicatoria se ha mantenido
tal como aparece en el libro original, incluyndose adems su trascripcin en
castellano y euskera en las respectivas versiones. El ejemplar corresponde a
la nica edicin del libro, la de Ediciones de Cultura Hispnica, Madrid 1952,
y figura en el Fondo Bibliogrfico de la Fundacin Museo Jorge Oteiza con el
registro FB 5.861. Para hacer compatible el tamao adoptado en la reedicin de las obras de Jorge Oteiza y el del libro original, ms pequeo, se
han dejado mayores mrgenes en las partes derecha e inferior de las pginas de la edicin facsmil, lo que ha permitido aadir una nueva paginacin
al tiempo que se respeta la original, figurando ambas en la parte inferior.
Junto a la Interpretacin Esttica de la estatuaria megaltica americana, se
incluye en este volumen la Carta a los artistas de Amrica. Sobre el arte nuevo en la postguerra, igualmente en edicin facsmil y su traduccin al euskera. Como base, en este caso, se ha tomado la separata de la Revista de la
Universidad de Cauca, Colombia, n 5-diciembre de 1944, existente en la Fundacin Museo Jorge Oteiza con el registro FB 11.574. El tamao de la revista
coincide sensiblemente con el de de esta reedicin, por lo que la composicin
del texto no ha requerido ningn tipo de adaptacin. Sin embargo, tambin
existe aqu una doble paginacin, aunque ahora la original aparece en la parte superior de las pginas.
La inclusin en este volumen de la Carta a los artistas de Amrica, un artculo corto y menos ambicioso que la Interpretacin esttica de la estatuaria
megaltica americana, responde al deseo de proporcionar una muestra significativa de los textos elaborados por Jorge Oteiza durante sus aos de exilio
en Suramrica antes de acometer la redaccin de su triloga inacabada El
Realismo Inmvil, del que la Estatuaria megaltica constituye nicamente el
primer captulo. Por otra parte, el hecho de colocar la Carta despus de la Estatuaria megaltica, invirtiendo el orden cronolgico natural, la primera es de
1944 y el segundo de 1952, tiene que ver con la consideracin del primer li-
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 10
bro de Jorge Oteiza como una de sus obras fundamentales, mientras que el
artculo al que el autor se refiere con frecuencia como Carta de Popayn tiene
un carcter mucho ms coyuntural. sta es tambin la razn de mantener
como ttulo principal el del libro, dando al artculo el carcter de un anexo.
Con respecto a las correcciones y notas que el propio autor introdujo en
sus textos, slo se han recogido las que figuran fsicamente en los ejemplares
reproducidos. Y, en cuanto a las notas que figuran como anexo a la edicin de
ambos textos, aunque aparecen numeradas de forma correlativa para evitar
errores, tienen un carcter distinto en cada uno de ellos. En la Estatuaria megaltica, las notas tratan fundamentalmente de esclarecer el contexto geogrfico y documental sobre el que trabaja Jorge Oteiza, de recoger las informaciones existentes sobre la regin andina del Alto Magdalena y los textos de los
arquelogos de que se sirvi Oteiza para elaborar sus ideas estticas. Estos
textos, de Preuss y Prez de Barradas, presentes actualmente en los fondos
de su Biblioteca personal (BPO), sirvieron tambin al autor como fuente de las
ilustraciones empleadas en su libro y han sido contrastados y completados
con otros que se encuentran en bibliotecas especializadas. No se han considerado intencionadamente los textos, tanto del propio autor como de referencias externas posteriores a la edicin del libro y que podran convertirse en
objeto de ulteriores investigaciones. Se ha aadido, adems, un captulo donde se recoge el origen de las reproducciones y las explicaciones sobre las
mismas que figuran en los libros originales. En la Carta a los artistas, se ha incluido un conjunto de notas elaboradas por el propio Jorge Oteiza en 1964, al
parecer con intencin de acometer una reedicin del texto, que se encuentran
en el Fondo Documental de la Fundacin Museo Jorge Oteiza y contienen
ciertas puntualizaciones sobre lo escrito veinte aos antes.
La edicin crtica, por tanto, se abre con un Prlogo que trata sucesivamente las dos obras de Oteiza que componen este volumen. Este Prlogo,
que se ha titulado Arte, ciencia y mito, trata en primer lugar de contextualizar el trabajo de Oteiza dentro del panorama artstico y crtico de su tiempo,
para despus centrarse en un anlisis pormenorizado de la estructura de su
pensamiento, sus ideas y su lenguaje. Al Prlogo, le seguirn las versiones
en castellano y euskera de la Interpretacin esttica de la estatuaria megaltica americana y de la Carta a los artistas de Amrica, el bloque de notas, el
captulo sobre el orgen de las reproducciones, una bibliografa especializada, para concluir con el ndice onomstico general.
10
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 11
Agradecemos al personal de la Fundacin Museo Jorge Oteiza, y especialmente a su documentalista Borja Gonzlez Riera, su ayuda y colaboracin durante todo el proceso de elaboracin de esta edicin crtica. A Pedro
Manterola, Director del Museo Jorge Oteiza, debemos agradecerle su iniciativa y su confianza, adems de su valioso trabajo marcando los criterios fundamentales de esta publicacin. Por ltimo, nuestro recuerdo y reconocimiento a Juan Daniel Fullaondo, a travs de quien, hace ya muchos aos,
pudimos conocer y admirar este primer libro de Jorge Oteiza.
11
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 12
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 13
PRLOGO
ARTE, CIENCIA Y MITO
Mara Teresa Muoz
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 14
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 15
15
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 16
16
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 17
17
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 18
guaje y una arte no menos valioso que el de las llamadas sociedades altamente civilizadas.
Claude Lvi-Strauss afirma en su obra de 1962 que el arte se coloca a
medio camino entre el conocimiento cientfico y el pensamiento mgico o mtico y Jorge Oteiza no se encuentra muy lejos de esta concepcin del arte
cuando publica su Interpretacin esttica de la estatuaria megaltica americana diez aos antes. El lenguaje de las sociedades primitivas, que haba
sido objeto de estudio por parte de Lvi-Strauss como puerta de entrada a la
mente humana, estaba escrito para Oteiza en las piedras que los escultores
del Alto Magdalena haban tallado y dejado esparcidas por su propio paisaje
original. Lo que eran para Lvi-Strauss las palabras, eran para Oteiza las estatuas, unas estatuas que, para hablar, no slo deban haber existido, sino
que necesitaban haber sido descubiertas, estudiadas y catalogadas por los
arquelogos que haban llegado a este enclave andino a lo largo de todo el siglo XIX y el primer tercio del siglo XX. Sin embargo, las conclusiones extradas
por los arquelogos sobre la edad de las culturas, su hipottica originalidad y
sus influencias no eran ms que una base sobre la que construir su esttica
como ciencia independiente, es ms, la arqueologa es utilizada por Oteiza
como el antagonista sobre el que lanzar sus descalificaciones y construir sobre ellas su propio discurso. Para Lvi-Strauss, lo que llamamos pensamiento
primitivo se funda en una demanda esencial de orden, toda cosa debe tener
su sitio y estar en su sitio es lo que convierte a una cosa en sagrada, porque
si se saca de su lugar, todo el orden del universo se ve alterado. Los objetos
sagrados contribuyen al mantenimiento del orden del universo ocupando los
lugares asignados a ellos y dando lugar a los rituales. Esta condicin sagrada
de los objetos resultar igualmente esencial en el pensamiento de Jorge Oteiza, tanto como la vinculacin de stos con su lugar propio, con su propio paisaje. Por otra parte, el escultor Oteiza se alinea tambin con Lvi-Strauss,
aunque con ciertos matices, al considerar el problema de la relacin entre las
obras de arte y los mitos. Si, para Lvi-Strauss, el acto creativo que origina los
mitos es el contrario que el que origina los objetos artsticos, ya que en los primeros se parte de la estructura para llegar a los objetos mientras que en los
segundos se parte de uno o ms objetos que la creacin artstica unifica revelando una estructura comn, Oteiza afirma que, en el caso de la cultura andina estudiada por l, son las propias esculturas las que originan los mitos
fundamentales de la sociedad. Tanto uno como otro, consideran que el arte
18
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 19
19
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 20
bia, as como sus conferencias y escritos en revistas de los pases que recorre. Sus ensayos sobre el tema de las figuras acostadas , que se inicia en
1935, dura ms de una dcada, y estas figuras realizadas en yeso y cemento le conducirn a sus primeros estudios de huecos al filo de los aos cincuenta, cuando tambin emplear en sus maternidades o guerreros el aluminio, la porcelana, el bronce o el latn. La vertiente experimental del Oteiza
escultor estaba ya firmemente asentada a comienzos de los aos cincuenta,
cuando se plantea escribir su primera obra con la ambicin de ofrecer, en
paralelo con su produccin artstica, una visin esttica propia.
El encargo del Apostolado para la Baslica de Arnzazu es de 1950, y sus
obras de ese momento llevan ttulos tan significativos como figuras para el
regreso de la muerte, ensayo sobre lo simultneo o figura triple y liviana,
realizadas respectivamente en bronce y latn, cemento verde y zinc. Dos
aos despus, en 1952, realizar su primera desocupacin del cilindro, la
maqueta para el monumento al prisionero poltico y la tierra y la luna. Los
primeros estudios para el Friso de los Apstoles de Arnzazu son de 1952,
el mismo ao en que se publica su Interpretacin esttica de la estatuaria
megaltica americana.
Ms all de la cronologa del propio Jorge Oteiza, la dcada de los aos
cuarenta supone un momento excepcional en el desarrollo y la difusin del
arte internacional. Coincidiendo con la exhibicin por primera vez en Nueva
York del Guernica de Picasso en 1940, se descubre en Francia, en los alrededores de Montignac, la cueva de Lascaux, con los murales paleolticos
ms extensos encontrados hasta entonces y con 17.000 aos de antigedad. Ese mismo ao 1940, llegan a Estados Unidos Fernand Lger y Piet
Mondrian, seguidos un ao despus por Andr Breton, Marc Chagall, Max
Ernst, Wifredo Lam y Jacques Lipchitz. El MoMA de Nueva York realiza una
exposicin sobre Arte Indio en los Estados Unidos. Los pintores del llamado Expresionismo Abstracto comienzan a exponer en las principales galeras, al mismo tiempo que se inician las gestiones para la construccin de
Guggenheim Museum por parte del arquitecto Frank Lloyd Wright en 1942.
Pollock y Mondrian comparten protagonismo en 1943, cuyos cuadros son
adquiridos por el Museo de Arte Moderno de Nueva York, mientras que Moholy-Nagy, una de las figuras fundamentales de la Bauhaus, funda en Chicago un nuevo Instituto de Diseo. Henry Moore comienza a realizar sus esculturas grupos familiares y expone en el MoMA junto a la muestra Art of the
20
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 21
21
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 22
22
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 23
cuentro del hombre con la naturaleza, sera necesario, dice Worringer, establecer una psicologa de la necesidad artstica y estilstica. El estado psquico en el que la humanidad se encuentra en cada momento frente al cosmos,
frente al mundo exterior, tiene su expresin externa en la obra de arte. El sentimiento vital de una sociedad, que produce las obras artsticas propias de
esa cultura, deriva igualmente para Jorge Oteiza de la situacin anmica del
hombre frente al mundo exterior y, de acuerdo con las ideas expresadas por
Wilhelm Worringer, mientras que el afn de proyeccin sentimental corresponde a una venturosa y pantesta comunicacin entre el hombre y los fenmenos del mundo circundante, el afn de abstraccin es la consecuencia de
una intensa inquietud interior del hombre ante los fenmenos naturales. Oteiza se refiere al miedo del hombre ante lo inexplicable de los acontecimientos
de la naturaleza y a su incomprensin de la muerte, lo que derivara hacia una
necesidad de detener el tiempo y crear un orden artificial con el que conjurar
ese temor existencial. Lo caracterstico y distintivo de la abstraccin geomtrica sera entonces la necesidad que, desde los supuestos de los hombres
en una determinada situacin, sienten de ella. Este valor de necesidad es
propio de las sociedades primitivas, que muestran un sentimiento de desamparo ante la multiplicidad y confusin del mundo, ya que la abstraccin geomtrica opone la inmutabilidad de las formas ideales al movimiento incesante
de la naturaleza. Por el contrario, el acercamiento a lo orgnico y vitalmente
verdadero no significa para los artistas un deseo de representar los objetos
naturales o dar la ilusin de lo viviente, sino el despertar de una sensibilidad
hacia la belleza orgnica y vital, proyectar hacia fuera la esencia y los ritmos
de lo orgnico en un ansia por abrirse al misterioso poder de la forma viva,
que permite al hombre resonar con ella a travs de su propio organismo. Jorge Oteiza, en su propuesta de una nueva esttica, incluso considera el estadio de la abstraccin una etapa previa y ms simple estticamente que la
ms elaborada de las verdaderas obras de arte, que incluyen necesariamente el sentimiento vital, el pulso orgnico de lo viviente.
El papel del creador de la obra de arte resulta fundamental en la concepcin esttica de Oteiza, como lo es para Worringer, quien invoca la voluntad
de arte que Alois Riegl opone a las teoras materiales del arte defendidas
por Gottfried Semper. Si para Semper, la obra de arte primitiva era el producto de tres factores: propsito utilitario, materia prima y tcnica, para Riegl
existe una exigencia latente interior por completo independiente de los obje-
23
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 24
tos y de su tcnica de produccin que se manifiesta como voluntad de forma. Y, aade Worringer, las investigaciones histricas que se han realizado
sobre restos de culturas primitivas han resultado con frecuencia contradictorias con las teoras, como las defendidas por Semper, basadas en las causas
tcnico-mecnicas de los objetos artsticos. La tesis de Worringer de la aparicin espontnea y general del estilo geomtrico, de su condicin de necesidad lgica de los pueblos que no han superado la angustia frente al cosmos y no han alcanzado con la naturaleza una relacin vital, relega a las
influencias de unas culturas sobre otras a un lugar secundario. Lo primero no
sera el modelo natural, sino la ley abstrada de l, por lo que el proceso de la
creacin artstica no es ms que un camino que conduce desde el modelo
natural a la llamada estilizacin, a lo abstracto, lo innime. Esto habra sido lo
primordial que despus, en estados ms avanzados de la sociedad, cobrara vida y vitalidad orgnica en las obras de arte. El creador, por tanto, es el
agente principal del arte y no la materia, es su voluntad formal la que se sobrepone a las exigencias del material y de las tcnicas disponibles para su
produccin. Si el arte es una lucha contra la materia, el impulso vital que los
artistas infunden a la piedra originaria es el fundamento del arte y, tanto en
las estatuas del Alto Magdalena estudiadas por Jorge Oteiza como en su
propio canto rodado convertido con su ojo tallado en el retrato de Sadi Zaartu, la accin creadora del hombre es la que convierte al material inerte en
expresin de las ms altas aspiraciones existenciales e incluso religiosas del
propio hombre y de la sociedad.
Alois Riegl, en su obra de 1893 Stilfragen (Problemas de estilo), dedica
una gran parte de su argumentacin a desmontar las teoras derivadas de la
concepcin tcnico-material de Gottfried Semper, y sobre esa negacin sustentar su propia tesis de que el impuso que da origen a las formas no proviene de la tcnica, sino de la decidida volicin artstica del creador. Lo primordial, para Riegl, no es la herramienta o la tcnica, sino el pensamiento creador
que busca ensanchar su territorio y elevar su capacidad natural. El hombre es
capaz de crear de un modo libre e independiente, sin eslabn material, e incluso Semper nunca trat de encontrar una explicacin puramente materialista para las expresiones artsticas de los pueblos primitivos. Ningn modelo de
la naturaleza ejerci en estas culturas una influencia directa, ya que las formas
artsticas y decorativas a menudo se presentan como perfectamente libres y
producto ms de la fantasa creadora que de la imitacin.
24
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 25
En su Estatuaria megaltica, Jorge Oteiza dedica tambin un amplio espacio a la negacin, a distanciarse de los estudiosos de las culturas andinas
objeto de su inters, sobre todo de las conclusiones presentadas por los arquelogos. A pesar de reconocer la importancia de los descubrimientos y las
ideas de los arquelogos, e incluso su influencia sobre las producciones artsticas de los lugares en los que se producen tales descubrimientos, tambin culpa a los arquelogos de Occidente de haber convertido a las estatuas clsicas de Grecia y Roma en los mximos ejemplos de la belleza y en
modelos universalmente vlidos. Para Oteiza, que se encuentra frente a otros
hallazgos arqueolgicos fuera de Europa, la belleza formal de esas obras de
arte no estaba en su fiel imitacin de la naturaleza, sino en la fuerza de una
voluntad artstica y formal que, aunque tomara los elementos del exterior, los
manipulaba de acuerdo a otras finalidades. La estatuaria del Alto Magdalena,
en los Andes colombianos, haba sido descubierta y, a los ojos del escultor
Oteiza, ofreca objetos nicos que venan a cuestionar la hegemona del arte
occidental y exiga una nueva orientacin esttica, ms all de los puros datos arqueolgicos, para su interpretacin.
La consideracin de la estatua, y en particular de aqullas creadas por
los escultores andinos del Alto Magdalena y estudiadas por Oteiza, no slo
como ejemplos dignos de la ms alta consideracin esttica sino como elementos fundacionales de una cultura propia del lugar y el momento en que
surgieron, le lleva a afirmar las posibilidades de la propia estatua de ser el
origen de los mitos de esa cultura, sin necesidad de basarse en estructuras
mticas previas, surgidas en la literatura o en el lenguaje. La crtica literaria,
o al menos una rama de ella, considera que la mitologa es el principio estructural bsico de la literatura, como lo es la geometra en la pintura y en
las dems artes plsticas. La mitologa clsica o la mitologa derivada de la
Biblia seran, as, una especie de gramtica de los arquetipos literarios. El
gnero mtico, dice el crtico canadiense Northrop Frye en su obra Anatomy
of Criticism de 1957, aqul en el que los personajes poseen el mximo poder de accin, es el gnero literario ms abstracto y convencional de todos
los gneros literarios, del mismo modo que algunas pinturas, como ocurre
con las bizantinas, poseen el mayor grado posible de estilizacin en su estructura. Los principios estructurales de la literatura estn estrechamente relacionados con la mitologa y las religiones, y cualquier historia sobre un hroe o un dios, en cuanto son seres superiores a los dems hombres,
25
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 26
26
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 27
27
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 28
28
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 29
29
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 30
propios mitos, y que primero son las cermicas del hombre de San Andrs y
luego las piedras del hombre de San Agustn, obviamente ambas soluciones
contrarias a las conclusiones de los etnlogos. Sorprendentemente, tambin
Oteiza hace entrar ya en este captulo inicial una figura nueva y enigmtica,
el llamado hombre de Illumbe, una figura intermedia entre los hombres de
San Andrs y San Agustn, un hombre para l dramtico y decisivo pero que
no aparece ligado a ninguna realizacin material concreta.
La discusin sobre el papel que el paisaje desempea en la formacin de
la cultura del Alto Magdalena parte del hecho de que, junto a la estatuaria, es
lo nico que se ha conservado de ella y, por tanto, el nico dato objetivo con
el que pueden ser contrastadas las piedras talladas por los hombres que habitaron esos valles andinos. Para Jorge Oteiza, el paisaje no es solamente el
marco natural en que se produce una cultura, y que incluye datos del mundo mineral, vegetal y animal, sino que es sinnimo de cosmos, de concepcin del mundo, de todo aquello que afecta al hombre desde fuera de l,
pero que tiene una influencia decisiva sobre su propia existencia. Tan importante es el paisaje para Oteiza que considera que cualquier cambio cultural,
existencial o artstico es el resultado de un cambio de paisaje. No importa si
el paisaje es la imponente cordillera andina, ahora despoblada, con sus innumerables valles, lagos y montaas, o la ciudad europea contempornea constituida ms por las relaciones espaciales de sus habitantes que por una geografa natural, como el Pars del siglo XX, para Oteiza, ambos marcos
paisajsticos han permitido a los artistas, prehistricos en un caso y contemporneos en otro, desarrollar una nueva voluntad creadora y una nueva relacin con el paisaje.
La figura del hombre de Illumbe, que Jorge Oteiza introduce en el primer
captulo de la Estatuaria megaltica, cuando presenta ya su solucin personal a las incgnitas sobre la originalidad y la posicin cronolgica respectiva
de las culturas de San Andrs y San Agustn, adelanta la estructura tripartita
con la que va a organizar su anlisis del paisaje y, en consecuencia, la clasificacin de las culturas resultantes de los distintos modos de relacin entre
el hombre y el cosmos. En primer lugar, existira en el paisaje una inmovilidad
natural, una quietud geogrfica, en segundo lugar, una movilidad temporal,
un fluir incesante, y en tercer lugar, una inmovilidad sobrenatural, una estructura absoluta de la naturaleza. A estos tres modos de presentarse el paisaje
ante el hombre, le corresponderan sus dos rostros visibles y un tercero, su
30
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 31
31
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 32
buscando la reencarnacin en el ttem que es una especie de doble-yo superviviente, o bien creyendo en la otra vida, o bien buscando a travs del instinto mgico la creacin de un producto artstico en el que instalarse fuera de
la accin de la muerte. La solucin esttica, la tercera de las enumeradas, es
la nica que interesa al escultor Oteiza como agente de salvacin y, en cuanto relaciona la angustia creadora del artista con la desesperacin existencial,
conecta con la sensibilidad que dio origen a comienzos de siglo al movimiento expresionista, cuya valoracin del yo creador y la situacin angustiada en
la que el artista se enfrentaba a su propia existencia personal, en una poca
marcada por los horrores de la guerra, condujo a un desarrollo y una renovacin sin precedentes de las formas de las distintas artes. Tambin con su solucin esttica, Oteiza vuelve a colocar la voluntad del creador de la obra de
arte por encima de la materia, segn lo afirmado por Alois Riegl en contraposicin a Gottfried Semper, de manera que las estatuas sern algo ms que
objetos, sern los lugares sagrados en que habite definitivamente el hombre
que ha logrado sobreponerse a la angustia ante la muerte.
El difcil equilibrio entre la consideracin de la obra de arte atendiendo a
su origen y la que se concentra exclusivamente en las cualidades del objeto
est presente en este importante captulo del libro de Jorge Oteiza, ms inclinado sin embargo hacia el lado de la actividad creadora que al del puro
anlisis formal. Los estilos constructivos, por tanto, aparecen aqu como una
consecuencia de la actitud de los artistas ms que de la materia con la que
trabajan o las tcnicas disponibles y, en general, de la sensibilidad de las sociedades dentro de las que stos producen en cuanto a la bsqueda de una
salvacin personal. En su apelacin a la mscara como medio para romper
el rostro de las cosas, su movilidad y su mortalidad, Oteiza trata de encontrar un objeto capaz de cuestionar el clasicismo griego como el arte modlico por excelencia y por tanto cualquier criterio de valoracin esttica basado
en los cnones occidentales. Lo ms original del concepto de mscara que
maneja Oteiza es que sta no es un simple medio de ocultacin, que permite al hombre ser otro, sino que en ella se produce una autntica fusin de
rostros, es una materia abstracta y al mismo tiempo viva, estticamente perdurable e inmvil. Y si la mscara es el resultado del choque entre rostros
distintos, cada cultura tendra la capacidad de crear su mscara tpica como
sucede en la cultura de San Agustn, donde su mscara propia sera la fusin
del rostro del hombre con el del jaguar.
32
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 33
33
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 34
del texto, es decir, los antecedentes en el estudio la cultura del Alto Magdalena, aparece ahora centrado exclusivamente en el trabajo de los arquelogos a los que Oteiza alerta para que, en el futuro, estn ms atentos en sus
interpretaciones a las ideas de los artistas y los objetivos de su voluntad creadora. Entre los arquelogos que, desde finales del siglo XVIII, se haban interesado y haban trabajado sobre los restos de las culturas andinas de Colombia, esta vez s, Oteiza menciona expresamente el descubrimiento por
parte del colombiano Caldas de la piedra smbolo de la cultura agustiniana,
la catalogacin realizada por explorador italiano Codazzi y los dibujos de estatuas del colombiano Cuervo Mrquez, pero considera que la figura ms interesante es la del alemn Konrad Theodor Preuss, etnlogo y lingista, que
public hacia 1930 una obra sobre el arte monumental prehistrico de San
Agustn. La relacin se completa con el investigador espaol Prez de Barradas, que realiz excavaciones y public varias obras sobre estas culturas
prehistricas en los aos treinta y cuarenta, entre ellas su Arqueologa agustiniana de 1943.
La consideracin cientfica de trabajo de los arquelogos, etnlogos y
cartgrafos que le haban precedido en sus estudios sobre las culturas andinas de Colombia, le sirve a Oteiza para colocarse en el campo opuesto, en
el de una esttica que no mide, dibuja o se interesa por la cronologa exacta
de estas estatuas, sino que afronta su encuentro con ellas desde la posicin
del creador que busca aprender, reconocer en ellas a los hombres que las
construyeron y devolver a las piedras el significado mgico y religioso del que
haban sido despojadas por los cientficos. En este caso, ciencia y esttica se
colocaran una frente a la otra, la esttica vigilando lo que la ciencia descuida, dice Oteiza, pero reclamando para s la capacidad de conocer de un
modo ms profundo las cualidades esenciales de los objetos artsticos desenterrados por los arquelogos.
El alemn Preuss, al que Oteiza reconoce una slida base para el trabajo
que llev a cabo, algo que descarta en los casos de Codazzi y Cuervo Mrquez, es al mismo tiempo el mejor antagonista sobre el que arrojar unas conclusiones que chocan frontalmente con las extradas por l y una ocasin
para colocar la esttica como disciplina previa a la etnologa, que no podra
sino completar una interpretacin de la estatuaria, nunca iniciarla. Preuss haba llamado la atencin cientfica hacia la cultura del Alto Magdalena y haba
estudiado, durante muchos aos, los idiomas indgenas, pero para Oteiza su
34
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 35
35
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 36
tar el marco conceptual sobre el que realizar despus su interpretacin esttica de la estatua. Alterna, de este modo, captulos ms narrativos y concretos con otros ms abstractos y esquemticos, descripciones con un fuerte contenido visual con formulaciones casi matemticas. En su relato del
viaje podra muy bien identificarse la estructura literaria de un cuento, donde
el arranque es la llegada de noche al pequeo lugar llamado San Andrs con
la sensacin de que la Va Lctea nunca haba estado tan cerca de la tierra
como en ese lugar, para despus reconocer los puntos blancos de sus cermicas y relacionarlos inmediatamente con ese ro de estrellas en el cielo. El
discurso pasa entonces a ser una reflexin interior de quien contempla el paisaje y los objetos depositados en l, Oteiza siente que, en ese lugar encerrado, todo es primitivo, todo sucede por primera vez y, de acuerdo con sus intuiciones de escultor, que en San Andrs se inauguran esos heroicos viajes
al paisaje que sern la materia prima de los mitos y de la propia estatuaria.
San Andrs, con su decoracin cermica y sus tumbas geomtricas, ser el
comienzo de todo, pero tambin en San Andrs se cerrar el ciclo cultural,
en la colina que contiene una circunferencia de piedras, para Oteiza con un
inconfundible estilo terminal, como ltima derivacin de la ltica agustiniana.
A partir de la identificacin de un grupo de tres piedras, aislado, sobre el
que ya haba llamado la atencin Prez de Barradas, Oteiza recorre las distintas estaciones en que se encuentran los restos de la estatuaria del Alto
Magdalena, considerando que el grupo de piedras de San Andrs habra
sido tallado por algn ceramista que da as un salto en el vaco y, sin conocimiento ni influencia alguna de otras estatuas, produce una obra escultrica
en que domina el contorno y no el espacio frontal de la figura. El itinerario
tendr ya, desde este momento, una base objetiva sobre la que apoyar las
reflexiones del narrador, los escalones del paisaje montaoso se vern como
monumentos naturales que anuncian la estatuaria producida por los hombres que habitaron all. Por otra parte, los cantos rodados se hacan cada vez
ms abundantes a medida que se abandonaba la estacin de San Andrs,
en el desfiladero que conduca a la de San Agustn, y Oteiza recurre de nuevo a la Va Lctea como imagen, el ro de piedras abatido sobre la tierra. En
San Agustn, donde no se encuentran ya esas aglomeraciones de grandes
piedras, Jorge Oteiza sita la culminacin social y esttica de estas culturas
andinas colombianas y, tanto aqu como en San Andrs, realiza una seleccin de los lugares ms importantes que contienen estatuas y que sern los
36
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 37
37
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 38
tico, aunque exista una etapa intermedia y que slo incluye a los seres reales y los seres ideales, cuya solucin es el arte abstracto.
Los planteamientos anti-cientficos de Oteiza en su ataque a los arquelogos, etnlogos y otros investigadores de las culturas primitivas, su consideracin de la esttica como una disciplina opuesta y anterior a la ciencia en
la interpretacin de la estatuaria andina, quedan al margen de este captulo
marcado por las referencias constantes a la filosofa y la utilizacin de los
procedimientos propios de la qumica o las matemticas algo ms que como
mero instrumento didctico. Todo el lenguaje del autor se torna ahora ms
positivo, abandonando la dialctica y las descalificaciones, para centrarse en
ofrecer una explicacin convincente e inteligible de la naturaleza y el origen
de las obras de arte. Hay, sin embargo, una excepcin a esta renuncia al lenguaje negativo y combativo, y tiene que ver precisamente con esa clase de
seres que resulta ms problemtica desde el punto de vista filosfico, los llamados valores. Para Oteiza, los valores no son en ningn caso algo preexistente, sino que son creados por el hombre al mismo tiempo que las obras de
arte, por lo que el valor sera algo semejante al significado, inseparable del
objeto que lo contiene.
En el momento ms prximo a la nomenclatura de la qumica, Jorge Oteiza llega a hablar del ser esttico como una sal existencial, en cuanto es un
compuesto ternario, mientras que lo abstracto sera un compuesto cido y
binario. Las etapas abstractas, previas a la realizacin total y completa del
arte, seran las ms difciles, ya que para conseguir esa plstica pura hay que
eliminar la muerte de la vida y constituir esa sntesis absoluta que son las
obras del arte abstracto. Por el contrario, la segunda sntesis en la que intervienen como tercer factor los contenidos vitales, resulta ser ya una mera alteracin de lo plstico que, a travs de la voluntad creadora, conformar la
definitiva obra de arte. Oteiza insiste en utilizar el vocabulario de la ciencia
cuando habla de una ley de las alteraciones, de sntesis sucesivas, incluso de
una forma molecular del arte, con ello, estaramos de nuevo ante la afirmacin de que las formas geomtricas y abstractas del arte corresponden a una
etapa previa y menos desarrollada que aqullas en que se ha incluido el impulso vital, vivificador, de lo orgnico. No obstante, y ya que el momento en
que Oteiza escribe su Estatuaria megaltica corresponde a una dcada
marcada por la preeminencia del arte abstracto en el desarrollo de las nuevas tendencias sobre todo de la pintura, no es extrao que, aunque sea en
38
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 39
39
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 40
dicales y originales sobre el espacio y la escultura. Oteiza no detiene su actividad como escultor para estudiar las obras de las culturas andinas, pero tiene la valenta de prescindir de sus experiencias como creador para situarse
anmicamente en ese tiempo y en ese lugar lejano para dar respuesta a ciertos
interrogantes existenciales que estn por encima de su tiempo. Las piedras
de San Agustn podan sustituir a sus propias obras, ausentes por completo
del discurso de la Estatuaria megaltica, para afirmar con ms rotundidad la
condicin religiosa, mgica, mtica de la escultura de cualquier poca y su
capacidad para ser el origen de una nueva cultura.
La pintura, durante los aos cuarenta y cincuenta del siglo XX, se haba
erigido en arte dominante y, con el desplazamiento del arte internacional de
Pars a Nueva York, los pintores luchaban por eliminar de sus obras cualquier
rastro de contenido literario o natural para profundizar en las leyes propias de
la pintura, su condicin plana y su especfica materialidad. Con los antecedentes de los artistas europeos, que calificaban como no-objetivos, sobre
todo Kandinsky y Mondrian que haban emigrado a Amrica, los lienzos de
gran formato y la forma de verter la pintura sobre stos por parte de los artistas se convirtieron en las seas de identidad del nuevo arte, en el que unos
daban prioridad a las cualidades del propio objeto y otros a la accin misma
de pintar, al creador. Pero si la pintura estaba preparada para esta transformacin, no suceda lo mismo con la escultura, para la que expulsar un contenido figurativo del bloque originario y convertirlo en pura geometra supona una autntica contradiccin y una negacin de las cualidades especficas
de lo escultrico. Jorge Oteiza reconoce este hecho expresamente tambin
para el arte prehistrico, y lo hace identificndolo como una colisin de las
formas reales con una trama ideal, chocando qumica y mortalmente, como
si se tratara de un ejrcito, con la estrategia de un campo geomtrico. El resultado, el arte primero, al arte binario o arte abstracto, afectara a todas las
artes y, como primer sntoma de alteracin creativa de la realidad, presentara una discontinuidad esencial y una supresin del espacio.
Wilhelm Worringer haba llamado la atencin hacia el hecho de que el espacio era el mayor enemigo de cualquier voluntad de abstraccin, por lo que
en este tipo de arte lo primero que deba eliminarse es la tercera dimensin,
la profundidad en la pintura o el bulto en la escultura en favor del bajorrelieve. Igualmente, Alois Riegl consideraba la representacin de un animal a travs del dibujo de su perfil plano como el inicio de un acto creativo que signi-
40
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 41
ficaba la negacin de la realidad por parte del artista y la afirmacin de su voluntad de forma. En el caso de Jorge Oteiza, la obra de arte abstracto, resultado de la insercin de lo geomtrico en el lo real, el arte binario, niega el espacio, pero contiene dentro de s un tiempo propio, el tiempo plstico y,
cuando el espacio entra de nuevo en combinacin con este ser esttico,
aparece el concepto de espacio-tiempo. La obra de arte es, para Oteiza, que
insiste en la analoga qumica, una sal, un voluminato vital en el que lo abstracto acta como el radical cido y la vida como la base. La discontinuidad
espacial y el tiempo plstico sern los que marquen entonces el estado del
ser esttico, su edad histrica y las cualidades de su estilo individual o colectivo. Aqu aparece formulada claramente por Oteiza una lnea de evolucin
artstica, arte inicial-clsico-tardo, que despus ser matizada en su llamada
ley de los cambios, pero que ya en este momento de su discurso supone
una mirada hacia algo que antes haba menospreciado como propio del inters de los arquelogos, los problemas de la evolucin y la tradicin artstica.
Y, aunque para l la esttica sea una ciencia del arte que trata de la inmortalidad, de lo trascendente y en consecuencia de lo supratemporal, existe una
senda precisa que recorre el arte desde su estado inicial identificado con el
naturalismo como imitacin de la naturaleza, pasando por el surrealismo o
antinaturalismo, para concluir en el estado irreversible del superrealismo, el
arte que quiebra el rostro de lo real y hace imposible el regreso a su estado
natural anterior.
Nuevas frmulas se encargarn de expresar esquemticamente cul es el
factor dominante o sobre qu componente se pone el acento en cada una
de estas fases artsticas, que en lo arcaico recaer sobre lo plstico, en lo
clsico existir un equilibrio entre la plstica y la vida y en lo barroco se inclinar marcadamente hacia el factor de la vida. Esta triada estilstica, arcaicoclsico-barroco, como la evolutiva, naturalismo-surrealismo-superrealismo,
es para Oteiza una herramienta triangular que completa la dialctica bipolar
que haba propuesto Heinrich Wlfflin entre lo clsico y lo barroco. Si para
ste, clsico y barroco son conceptos metahistricos, que pueden aplicarse
a distintos momentos y culturas artsticas como fases formalmente identificables, para Jorge Oteiza, tambin los conceptos de su triada aparecen sucesivamente en el desarrollo de todos los estilos, aunque con distintas intensidades en cada caso. Pero hay que llamar la atencin, una vez ms, hacia la
concepcin oteiciana del estado de mxima madurez esttica, el superrealis-
41
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 42
42
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 43
43
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 44
que ver con dimensin espacial, distinguiendo entre bultos, superficies, lneas y puntos. Y despus, utilizando un criterio similar, se ofrece la clasificacin
de las otras dos clases de seres, los seres ideales y los vitales, pero esta vez
Oteiza se apresura y prescinde de la identificacin de los componentes para
enumerar las combinaciones existentes en la estatuaria objeto de su inters,
como son por ejemplo la pirmide escalonada en posicin invertida, en el captulo de los seres ideales, y el hombre disfrazado de bho con serpientes en
las manos o el hombre y el jaguar fundidos en una mscara, en el de los seres vitales.
Antes de presentar un inventario grfico de las estatuas que sern objeto
de su anlisis y comentarios individualizados, Jorge Oteiza anticipa al lector
de su libro los elementos que sern fundamentales en los procesos de creacin de las estatuas y que lo sern atendiendo sobre todo a la frecuencia con
que aparecen, tanto en el paisaje como en la mente del pueblo que las origin, tanto en la naturaleza como en la mitologa. De nuevo, se trata de una
triada de seres, que Oteiza nombra ahora con mayscula, la Serpiente, el Jaguar y el Hombre, y que se someter a la doble herramienta triangular de
anlisis esttico, explicada anteriormente, para identificar las fases de su
desarrollo. Segn sus observaciones de las estatuas, el Hombre se sita
contra la serpiente y establece una relacin vacilante con el bho, hasta decantarse finalmente por el jaguar como factor terrestre. La fusin fundamental y sagrada se produce entonces entre el Hombre y el jaguar, dando lugar
a ese nuevo ser que es la mscara tpica de la cultura de San Agustn, el
hombre-jaguar.
Entre 1935 y 1940, Jorge Oteiza haba realizado una serie de esculturas
que llam figuras acostadas, basndose en la forma geomtrica de una pirmide invertida. Es, por tanto, anterior su experiencia creativa con esta forma
ideal, la pirmide, que su encuentro con ella en los Andes colombianos tambin colocada sobre su vrtice, y las posibilidades estticas de cualquier forma invertida han sido reconocidas por Oteiza en numerosas ocasiones. De
esa misma poca es su inters los huecos en las estatuas, tanto a travs de
sus propias experiencias como de sus estudios de las esculturas con huecos
de Henry Moore. Las maternidades, retratos e imgenes, una de ellas la de
Mara encinta realizada en madera en 1931, fueron algunos de los primeros
temas de la escultura de Jorge Oteiza y, de nuevo, son los que ms atrajeron
su atencin en la estatuaria de San Agustn, los hombres disfrazados de ani-
44
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 45
males, el partero, las estatuas embarazadas y, de nuevo como forma abstracta, la gran piedra triangular colocada sobre el vrtice. No hay duda, por
tanto, de que, aunque l nunca haga referencia en la Estatuaria megaltica a
sus investigaciones ni a sus propias obras, la coincidencia entre la temtica
de los escultores andinos y la suya propia es un hecho indiscutible y las reiteradas apelaciones a su condicin de escultor, frente a otros estudiosos de
las culturas prehistricas, concede un valor de actualidad a su enfoque esttico que va ms all de unas simples coincidencias formales. Lo que encuentra Oteiza es aquello que antes ha experimentado en su propio trabajo de escultor y despus descubrir la coincidencia entre lo contemporneo y lo
prehistrico en un proceso en el que la obra precede a su supuesto modelo,
lo que supone de hecho una negacin de la mimesis como fundamento de la
creacin artstica.
Un simple canto rodado fue convertido por Oteiza en 1935 en el retrato
de Sadi Zaartu sin ms que tallar un ojo sobre l y colocarlo en posicin vertical, el mismo ao que haba realizado en cemento su figura comprendiendo polticamente, tambin llamada el abrazo. Las maternidades y los guerreros son temas desarrollados a finales de los aos cuarenta en distintos
materiales, como el yeso, la porcelana o el aluminio, y tambin lo son las llamadas figuras para el regreso de la muerte, stas realizadas en bronce y
latn. Estos ejemplos, como otros muchos, insisten en mostrar un paralelismo evidente entre el pensamiento y el anlisis esttico aplicado por Jorge
Oteiza a las culturas primitivas y el camino elegido para desarrollar su trabajo de escultor. Sin embargo, su actitud experimental ante la estatua le condujo desde el principio de su carrera tambin por una senda que nada tena
que ver con ninguna de las culturas del Alto Magdalena, ni con las cermicas
planas de San Andrs ni con las piedras de San Agustn. Oteiza trata de introducir el espacio en la escultura horadando el bloque original, busca hacer
convivir el vaco con el lleno e incluso convertir al espacio en el protagonista
de sus obras, es el caso de las llamadas desocupaciones del cilindro, la esfera o el cubo. Y, si el momento culminante de su escultura de bulto podra
situarse en sus retratos, sus cabezas, y en el Apostolado de Arnzazu, donde se funden en una sola figura las personalidades del apstol y alguno de
los amigos del propio escultor, como se fundirn despus las personalidades
de Juan XXIII y Ramn Laborda en su Doble retrato de 1953, la culminacin
de su trabajo con el vaco desembocar en un gran nmero de obras experi-
45
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 46
mentales, o familias de formas, y simultneamente su propia y original definicin del espaci en el Propsito experimental de 1956-57, utilizando tambin el concepto de fusin. El espacio, afirmar Oteiza, no se produce por la
desocupacin fsica de la masa, sino que resulta de la fusin de unidades
formales livianas, dinmicas o abiertas, con lo que se produce el rompimiento de la neutralidad del espacio libre en favor de la estatua. La fusin de unidades formales livianas, como origen de la creacin espacial, viene a avanzar un paso ms sobre la fusin qumica, o alqumica, y la fusin mtica de
rostros que Oteiza haba identificado como base de las realizaciones ms
elaboradas de la ltica de San Agustn. La definicin de espacio como establecimiento un campo de fuerzas a partir de una determinada disposicin de
los objetos, tendra que ver sobre todo con los conceptos manejados por la
fsica o la filosofa de su tiempo, aunque tambin por la arquitectura que,
desde las primeras dcadas del siglo XX, haba establecido que la estructura
de los edificios actuaba como un sistema independiente, capaz de activar el
espacio habitable con independencia de sus lmites fsicos. Le Corbusier y
Mies van der Rohe, cada uno con matices propios, propusieron una arquitectura en la que la estructura reticular de acero u hormign puntuaba y cualificaba el espacio de los edificios, mientras que sus fachadas o divisiones interiores
respondan a sus propias exigencias y establecan una relacin dialctica con
la estructura portante, de manera que el espacio arquitectnico se defina a
partir de la relacin entre los diversos sistemas implicados en la construccin, as como de la disposicin final de los objetos en su interior. Por su parte, el arquitecto americano Frank Lloyd Wright, uno de los ms grandes creadores de espacio en sus obras construidas, neg esa dialctica y propuso
a cambio la fusin de estructura y espacio en una entidad indivisible y orgnica, que tena como emblema el crecimiento de las ramas de un rbol a partir de un nico tronco que es al mismo tiempo soporte y alimento del resto
del organismo. No es extrao, por tanto, que el pensamiento espacial de
Oteiza haya sido recogido como referente, si bien con no pocas dificultades,
por los arquitectos de la segunda mitad del siglo XX, en cuanto su adaptacin al campo de la arquitectura pareca ser tan inmediata como atractiva,
una vez que haban sido llevadas hasta sus propios lmites las concepciones
espaciales de los maestros de la modernidad arquitectnica.
Pero, volviendo de nuevo a la Estatuaria megaltica, donde todava el
pensamiento espacial sobre la estatua est al margen del discurso del autor,
46
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 47
47
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 48
significacin. En el grupo de Illumbe, se encuentra por primera vez una cabeza de jaguar, el animal mtico, y diversas combinaciones entre las figuras del
bho y la serpiente, lo que supone el comienzo de los procesos de fusin
que se concretarn en la piedra del bho con una serpiente en la boca, la del
bho con dos cabezas de serpiente en las garras, o la del bho con manos
humanas que, segn afirma Oteiza, bien pudiera ser el primer tanteo de la
alianza del hombre con el animal, en este caso un animal nocturno como corresponde a la mitologa nocturna de San Andrs.
Los comentarios de Jorge Oteiza sobre las estatuas se van cargando
progresivamente de emotividad al tiempo que su lenguaje se hace ms aseverativo y personal, de manera que deber recurrir en ocasiones a los autores msticos o a los poetas, San Juan de la Cruz o Walt Whitman, para apoyar la vehemencia de sus palabras. As se refiere, por ejemplo, a una de las
representaciones del hombre-bho como una de las piedras ms extraordinarias producidas por cualquier estatuaria, y considera la intencin artstica
de su creador tan potente como la intuicin cristiana que dio lugar a la aparicin del ngel. Para Oteiza, esta fusin inicial podra haber sido el origen de
otra cultura ltica distinta de la de San Agustn, pero fue sta la que finalmente se abri paso y adopt como mito central el del hombre-jaguar, que comienza a encarnarse en la piedra desde que el hombre esconde su rostro
tras una mscara neutra, simple, hasta que lo hace tras una en la que ya se
ha grabado un rostro de jaguar. Todava aqu, afirma Oteiza, se trata de una
estatua con dos rostros superpuestos, a los que seguirn otras en que el
hombre aparece disfrazado de jaguar, o vestido con la mscara del jaguar y
con la serpiente dominada en sus propias manos. Pero, a partir de este momento en que todava domina el animal sobre el hombre, se caminar hacia
el periodo clsico de equilibrio entre los dos componentes antagnicos, creando la aleacin esttica de la mscara. Las sucesivas manifestaciones del
hombre-jaguar, que en el periodo de decadencia acusar la presencia del
hombre frente a la del jaguar, sern tratadas por el autor como evidencias
materiales de las intuiciones estticas formuladas en los primeros captulos
de su libro. El hombre de San Agustn es, para Jorge Oteiza, un hombre espiritualmente salvado y sus creaciones estticas estn imbuidas de una profunda pasin religiosa que le proporcionar la energa necesaria para la realizacin individual y social de su vida. Este hombre adopta desde el principio
una actitud descubridora, libre de soluciones heredadas, a la que seguir
48
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 49
otra ms conservadora, semejante al sentimiento mstico, en que se repetirn los mitos en derivaciones barrocas, hasta originar las ricas realizaciones
de las altas culturas andinas. La estatua ya no sobrevivir a esta fase, desaparecer en la casa, de manera que el hijo del escultor es el arquitecto de
Tiahuanaco, donde Oteiza reconoce la frontera cultural en la evolucin de estos pueblos andinos. El hijo de Tihuanaco ser, a su vez, el ingeniero incaico, que acumular innumerables habitaciones de piedra, y que ser el representante de la ltima cultura andina que llegar a su fin sin un solo escultor.
A partir de la contemplacin de ese hipottico primer hombre-jaguar de
San Agustn, teje Oteiza su discurso ms elaborado y extenso de los que
constituyen los comentarios sobre las estatuas, recorriendo el ciclo completo
de la creacin mtica y la salvacin religiosa del hombre de las culturas andinas. Con este discurso, anticipa sus formulaciones posteriores de la evolucin del arte segn una va que conduce desde el momento en que la expresin va creciendo hasta alcanzar un punto de inflexin, que obliga a una
descarga emocional hasta el vaciamiento expresivo total de la obra, su denominada ley de los cambios. Varias estatuas posteriores del hombre-jaguar
habran alcanzado la perfecta fusin qumica de los dos rostros y una expresin superreal e irreversible, seran la culminacin de la cultura de San Agustn, que es la de un escultor victorioso sobre la muerte y cuya duracin sera,
segn Oteiza, de slo 150 aos. Despus se inaugura una etapa monumental marcada por la gran piedra solar y las pirmides colocadas sobre el vrtice, y aparecen los guerreros agustinianos en torno a los cuales descubre
Oteiza la existencia de una estructura mtica original, la de los zomacos o
moneadores que lidiaban al mono, smbolo del enemigo, sirvindose de un
escudo y una lanza en una de las manos y una piedra en la otra. En esta fiesta ritual, la misin de la piedra no sera en ningn caso ofensiva, sino que tendra como objeto provocar el ataque del animal para permitir al guerrero que,
escondiendo su rostro tras el escudo, pudiera desviar la trayectoria del animal y atacarle mortalmente con su lanza. La de los gladiadores o zomacos,
sera una especie de espectculo popular para esa sociedad, comparable a
lo que es la tauromaquia para el pueblo espaol, que se celebrara al aire libre sobre la superficie plana de la meseta.
Las ceremonias rituales implican una actividad del hombre y poseen un
tiempo propio de desarrollo, que puede repetirse una y otra vez, esa condicin temporal es la esencia misma del ritual. Por el contrario, existen encla-
49
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 50
ves geogrficos, inmviles, que por sus caractersticas naturales y por su relacin con los habitantes se erigen en lugares sagrados sobre los que el
hombre deposita sus creaciones artsticas fundamentales. Es el caso de la
meseta de San Agustn, plagada de pequeos montculos, colinas artificiales,
templos, estatuas y tumbas, centro principal de esta cultura andina en uno
de cuyos lmites identifica Jorge Oteiza otro de estos lugares sagrados, la
Quebrada de Lavapatas, el lecho del ro del mismo nombre con oquedades
naturales y artificiales y figuras de serpientes. Oteiza se refiere tambin a las
estatuas existentes la colina llamada el Alto de Lavapatas, una serie de monolitos, y a las del Alto de los dolos, cuyas caractersticas indicaran su pertenencia ya a una prolongacin de la cultura clsica agustiniana, marcada
por su barroquismo formal. Las derivaciones de la Estatuaria de San Agustn
se extenderan, adems, fuera de los lmites de su entorno geogrfico, hasta
llegar a otros pases como Per, Bolivia o Mjico. A estos otros lugares dedicar Oteiza sus ltimos comentarios, insistiendo una vez ms sobre la potencia creadora de la cultura agustiniana de Colombia como origen de los mitos
andinos y su capacidad para convertir las piedras naturales en estatuas o
piedras sagradas. La conciencia religiosa de este pueblo es la que, en definitiva, habra hecho posibles tanto la creacin de sus mitos como de su civilizacin.
Antes de acometer el ltimo y fundamental captulo de la Estatuaria megaltica, todava ofrece Oteiza a los lectores una segunda parte de lo que llama el proceso, y que antes haba dedicado a la descripcin de los tres tipos
de seres existentes en la naturaleza y a los elementos protagonistas de la
creacin esttica. Una vez recorrido el inventario grfico de las estatuas, se
propone ahora una vuelta atrs, una diseccin de la estatua en la que todava los factores que intervienen en su formacin aparecen separados. Insiste
por ensima vez Oteiza en las divisiones ternarias tanto para realizar una clasificacin de los seres naturales, reales, ideales y vitales, como de los materiales creativos, la serpiente, el jaguar y el hombre, y de los tres hombres fundamentales de la estatuaria agustiniana, el hombre en San Andrs, en Illumbe
y en San Agustn. Pero esta vez, ya familiarizado el lector con las caractersticas que Oteiza reconoce en cada uno de ellos, se introducen clasificaciones adicionales que, esta vez ya sin forzar la habitual triada, se combinan
con las anteriores para dar lugar a unas relaciones mucho ms complejas y
a veces contradictorias. Se trata de asimilar los periodos artsticos a las cin-
50
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 51
co edades del hombre, niez, adolescencia, juventud, madurez y decadencia, y de introducir los matices de lo mvil y lo inmvil para analizar con ms
precisin cada una de las estatuas o grupos de estatuas. Todava existira
una componente ms, la del paisaje, que identificara los lugares sagrados en
que se produce la acumulacin de estas estatuas y marcara los distintos
momentos de desarrollo de la escultura agustiniana. Oteiza trata as de volver al origen, cuando las cosas estaban separadas, y separadas del paisaje,
para seguir mejor su trayectoria hasta las distintas fusiones y transfiguraciones y hasta su localizacin en un enclave geogrfico concreto.
Los esquemas finales en los que se ordenan, de principio a fin, 37 estatuas seleccionadas, atienden a dos modos de analizar, en un caso, el camino desde el momento en que los componentes creativos, serpiente, jaguar y
hombre, aparecen como seres independientes hasta los distintos lugares en
que estn presente uno o varios de ellos formando parte ya de la estatua, y
en el otro, estableciendo las fases de desarrollo que se inician en el realismo
geomtrico, para pasar despus por las del naturalismo, el surrealismo, el
superrealismo y finalmente el clasicismo, con derivaciones, ya fuera de esa
cultura, cuyas caractersticas pueden calificarse de barrocas. No resulta fcil, ni siquiera tras haber recorrido las ms de cien pginas que preceden a
estos esquemas, entender la intrincada manera de clasificar de Oteiza, ni seguir las lneas curvas que nos sealan las relaciones entre unos y otros elementos o las quebradas que nos conducen de una a otra etapa cultural. Y
una de las principales dificultades de este discurso sobre el desarrollo de la
estatuaria de San Agustn reside en la ubicacin que en cada momento elige
para el concepto de clasicismo, un concepto del que al comienzo del libro
haba renegado, por su identificacin con los cnones de la cultura europea
occidental, pero que recupera para denominar el momento culminante de las
creaciones escultricas de los Andes colombianos. Oteiza coloca lo que denomina como gran clasicismo agustiniano en la cuarta etapa atendiendo a
las edades del hombre, la madurez, coincidiendo con la estabilizacin mtica,
religiosa y esttica de la fusin del hombre-jaguar y un hombre hijo del sol, el
elemento fijo de la naturaleza, y seguro frente al paisaje. A este hombre le habran precedido el de la niez, hombre de la noche, hijo de la luna y de la
muerte, el de la adolescencia, un hombre mvil geogrfico que busca su libertad, y el de la juventud, un hombre trgico y descubridor de la fe. Tras la
madurez, habra venido la decadencia del hombre de la falsa angustia, barro-
51
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 52
co y epigonal, que encubre el origen humano y esttico de los mitos religiosos y da paso a la Academia y la dispersin de la cultura.
Cuando Jorge Oteiza propone considerar por separado cada uno de los
componentes de la creacin esttica, ya sean las distintas clases de seres o
los personajes protagonistas de la cultura andina de San Agustn, vuelve a
encontrar en la clasificacin el mejor medio para tratar ordenadamente cada
uno de los conceptos que maneja. Por eso dedicar discursos independientes a la serpiente, el jaguar y el hombre, en los que se detiene no slo en sus
caractersticas particulares, la serpiente ser smbolo de lo mvil y negativo
mientras que el jaguar ser el hijo del sol, sino en su capacidad para engendrar sus propios mitos y su desarrollo cultural desde su nacimiento hasta su
muerte. Pero tambin utilizar Oteiza en estos discursos parciales un lenguaje alusivo, metafrico, en el que la serpiente es un ro o la Va Lctea y el jaguar es la mscara que busca una humanizacin hasta alcanzar la condicin
de hombre-jaguar, una sntesis semejante a la que da lugar al ngel en la tradicin cristiana. Recorridas las etapas de estos dos animales mticos hasta
su total extincin, ambos en el lugar sagrado de Lavapatas segn afirma
Oteiza, el hombre tomar el relevo de la lucha serpiente-jaguar e iniciar las
todava ms numerosas fases de su desarrollo vital identificadas, tambin
metafricamente, con las cinco edades humanas.
Hasta aqu, hasta el momento en que aparece el hombre, todava el mtodo clasificatorio adoptado por Oteiza y que concretar grficamente en los
dos cuadros sinpticos que cierran el captulo, se mantiene como un instrumento til para la estructura y la inteligibilidad del discurso. Pero a partir de
ese momento, el tejido clasificatorio, que se subdivide una y otra vez para
dar cabida a un conjunto cada vez ms numeroso de conceptos y de imgenes, comienza a adoptar la forma de un laberinto en el que el autor introduce al lector abriendo constantemente nuevas puertas a otros modos de clasificar. As, por ejemplo, habla Jorge Oteiza por primera vez aqu del hombre
de las tumbas, el hombre de la plaza y el hombre del camino, introduciendo
una referencia urbana y paisajstica que se mantiene slo durante las etapas
iniciales del hombre, la niez y la adolescencia. En la edad correspondiente
a la juventud se manejarn otras referencias, los conceptos artsticos del Surrealismo, el Superrealismo, mientras que el clasicismo llegar con la madurez y lo acadmico y lo barroco con la decadencia, completndose as el
ciclo artstico que se habra iniciado con los estilos geomtricos y el natura-
52
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 53
53
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 54
54
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 55
55
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 56
56
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 57
57
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 58
58
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 59
un estilo artstico para sus reflexiones DOrs elija el barroco, cuyas caractersticas formales le sitan en oposicin frontal al clasicismo. No hay duda
tampoco de que, si hay que buscar un referente cultural para el pensamiento esttico de Jorge Oteiza, ste ha de estar tambin en los filsofos y estudiosos de la esttica centroeuropeos, alemanes o del llamado crculo de Viena, al que perteneceran entre otros Alois Riegl y Wilhelm Worringer, y no en
los tericos del arte italianos o, en general, los que consideran la tradicin
greco-latina superior a cualquier otra y modelo de todo arte. Para Oteiza, el
criterio supremo de la belleza para enjuiciar las obras de arte no sirve para
una actividad artstica, como la defendida por l, en que la situacin trgica
del creador y su voluntad artstica se imponen sobre los condicionantes de
los materiales con que trabaja. El producto esttico es algo ms que un objeto material, porque encarna las aspiraciones humanas de superar su condicin mortal y los mitos propios de una sociedad. Frente a la humanizacin
esencial del arte clsico grecorromano, Oteiza parte de un pantesmo elemental y directo como caracterstico de otras sociedades que, como la sociedad prehistrica del Alto Magdalena en los Andes colombianos, habra
producido una arte extraordinario al margen del esteticismo de la belleza.
Gran parte de los conceptos que maneja Oteiza en su Estatuaria megaltica,
pertenecen a la tradicin centroeuropea de pensamiento que pone en la voluntad artstica del hombre el origen de cualquier creacin formal.
Ser el caso de la mscara, uno de los emblemas de la Viena fin de siglo
y que tiene que ver con la existencia de una realidad oculta tras la apariencia, tanto en la forma de una ciudad deslumbrante en las fachadas de sus
edificios como en la personalidad de sus habitantes con elegantes indumentarias, tras las que se esconde el territorio del inconsciente tratado por el psicoanlisis. La figura del enmascarado es una figura teatral, que en ocasiones
puede saltar fuera del escenario para responder a los deseos del hombre de
convertirse en otro y que tiene su apoteosis urbana el en carnaval, cuando
toda la poblacin es una poblacin de enmascarados. Jorge Oteiza descubre en los Andes colombianos las figuras enmascaradas de su estatuaria y
reconoce en ellas la ms alta realizacin esttica del pueblo de San Agustn
y la encarnacin de los mitos que son origen de su cultura. Para Oteiza, la
mscara andina comienza siendo el rostro de un animal superpuesto a otro
animal, para pasar en una etapa ms avanzada a incorporar el elemento humano y finalmente a constituirse como una fusin entre el rostro humano y el
59
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 60
rostro del animal, en este caso el animal mtico, el jaguar. El pintor alemn
Franz Marc, colaborador de Kandinsky, dedic gran parte de su actividad a
la pintura de animales y, en su primera exposicin individual, se refiri al ritmo orgnico de todas las cosas y a su deseo de comunicar a travs de la
pintura la fuerza bsica y primaria que conecta a los animales con el universo. A travs de los animales, deca Marc, de su carcter pre-racional, genrico e intemporal, se expresa el pulso vital, la penetracin pantesta en la circulacin sangunea de la naturaleza, por eso practico la animalizacin del
arte o una animalizacin de la experiencia del arte.
Oteiza descubre en San Agustn el papel fundamental que desempea el
animal en la estatua, como tambin en las representaciones mticas o rituales. Los animales propios de las culturas andinas, como el bho y la serpiente, se funden en las estatuas de piedra y se muestran a travs de sus rasgos
ms caractersticos, como las garras y el pico pero, sobre todo, la cabeza. El
jaguar, animal mtico por excelencia en estas culturas, aparecer en principio
como antagonista del hombre, pero inmediatamente prestar su rostro para
esconder primero y fundirse despus con el rostro humano dando lugar a la
mscara. Esta es una de las aportaciones ms originales de la interpretacin
esttica que propone Jorge Oteiza, el concepto de mscara como fusin de
los caracteres propios del hombre y el jaguar, como alianza entre la naturaleza humana y la naturaleza animal, para colocarse por encima de la condicin
temporal y el rostro mvil del universo.
Es cierto que Jorge Oteiza, en la Estatuaria megaltica, reduce al mnimo, o no menciona en absoluto los movimientos artsticos surgidos en la primera mitad del siglo XX, y que su atencin en todo caso estara en la corriente experimental que trajo consigo la aparicin del Cubismo. Sin embargo, el
concepto de abstraccin como fusin de las entidades reales con las ideales
y de la obra de arte como combinado terciario de estas dos con los seres vitales, le sita muy cerca de una serie de artistas y corrientes artsticas que le
haban precedido y que tambin haban manejado los conceptos de abstraccin y de fusin e incluso haban tomado la mscara o el disfraz como elementos fundamentales para su identificacin. Adems de los artistas del llamado crculo de Viena, los representantes del movimiento expresionista
haban debatido y experimentado con la abstraccin pictrica y haban recurrido al primitivismo como fuente de renovacin de su arte, mientras que el
surrealismo y el Dada emplearon todo tipo de combinaciones de seres, inclu-
60
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 61
so las ms aberrantes, para apartarse de los convencionalismo y los cnones artsticos dominantes. En este ltimo caso, el Dada, uno de sus representantes, Tristan Tzara, coloca una mscara africana en el hueco de la escalera de su casa de Pars, construida por el viens Adolf Loos, mientras que
la alemana Hannah Hch emplea mscaras sobre cuerpos clsicos en los fotomontajes que constituyen la serie denominada museo etnogrfico.
Y otro de los trminos sobre los que Oteiza vuelca toda la potencia de su
anlisis es el de paisaje, utilizndolo como complementario de los objetos artsticos y como rasgo distintivo de la cultura de San Agustn. Al paisaje se refiere sobre todo en la primera parte de su libro y despus lo incluye siempre
como un componente imprescindible de la situacin existencial del hombre
cuya voluntad artstica produce esa estatuaria ejemplar. El hombre, como la
estatua, viven en el paisaje y existe una comunin esencial entre ambos ya
sea como oponentes o como aliados. Algunas de las metforas ms brillantes del texto de Jorge Oteiza tienen que ver con su concepcin del paisaje,
como aqulla en que ve las piedras esparcidas por el lecho del ro como si la
Va Lctea hubiera sido abatida sobre la tierra. El llamado land-art, o arte
del paisaje, comenzaba en los mismos aos en que Oteiza visita el Alto Magdalena a actuar con las relaciones especficas entre los objetos y el territorio
abierto de la naturaleza, estableciendo nuevas marcas o relaciones con los
elementos naturales, ya fueran montaas, ros, desiertos o selvas. El arte
contemporneo, como este arte prehistrico desarrollado en lugares a cielo
abierto, saltaba fuera del recinto de los museos para constituirse como un
elemento ms del territorio, del paisaje.
La interpretacin esttica que propone Jorge Oteiza coincidiendo con la
mitad del siglo XX est indudablemente impregnada de la cultura de su tiempo y, a pesar de su carcter marginal en relacin con los lugares y los objetos sobre los que se produce en los aos cincuenta la crtica de arte, el pensamiento oteiciano comparte los parmetros fundamentales sobre los que se
plantea en ese momento la renovacin en todos los campos artsticos. Pero
una de las ventajas con que cuenta Oteiza con respecto a sus contemporneos, ya sean crticos o artistas, es que l se mueve simultneamente en ambos territorios, el de la crtica y el de la creacin, y adems cuenta con un
lenguaje propio a travs del que formular sus proposiciones y juicios. El lenguaje es el arma ms eficaz con que cuenta el escultor Oteiza para hacerse
un hueco en la historiografa y la crtica de arte, porque es a travs de l
61
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 62
62
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 63
en vida de Oteiza, con prlogos de autor para cada una de estas nuevas ediciones y, como continuacin, escribi un nuevo libro, Ejercicios Espirituales
en un tnel de 1983, tras la publicacin frustrada de la Esttica del huevo en
1968. Adems de estas obras escritas de considerable extensin, Jorge
Oteiza ha producido numerosos artculos y ensayos ms breves publicados
en revistas o como textos independientes. Pero su proyecto inicial de aglutinar las ideas desarrolladas durante su exilio americano sobre una esttica
objetiva, y que deban plasmarse en un libro titulado El Realismo Inmvil,
nunca lleg a completarse. El esfuerzo de escribir estaba, sin embargo, hecho y Oteiza consigui publicar nicamente la primera parte de este estudio,
la que se ocupaba de la estatuaria original americana, dejando pendientes
las otras dos, que deban tratar respectivamente sobre la esttica objetiva y
sobre el estado del arte nuevo. Algunas de estas cuestiones han aparecido
en textos de los ltimos aos de su vida, pero la Estatuaria megaltica permanece todava hoy como la nica evidencia de aquel empeo y como el texto
fundacional del pensamiento esttico de su autor.
A ms de medio siglo de distancia de su publicacin en Madrid por Ediciones Cultura Hispnica, en 1952, la Interpretacin esttica de la estatuaria
megaltica americana aparece en esta edicin crtica sin haber sido nunca
previamente reeditada. El primer libro de Jorge Oteiza ha sido a lo largo de
todos estos aos extensamente citado y muchas de sus observaciones, sus
afirmaciones o sus juicios se han convertido en aforismos, al aparecer descontextualizados y utilizados por los ms diversos autores con cualquier propsito argumental. El libro original de Oteiza ha sido durante dcadas un objeto inencontrable, figurando en muy pocos fondos de bibliotecas y limitado
a los ejemplares distribuidos por el propio autor entre sus familiares y amigos. Al contrario de lo sucedido con otros textos suyos, Jorge Oteiza nunca
quiso reeditar este primer libro, aunque s establecer una continuidad entre
ste y los temas desarrollados en uno de sus ltimos volmenes, el titulado
Goya maana de 1997. La coincidencia en el tiempo entre el momento de
mxima agitacin creadora de Jorge Oteiza y el libro ahora reeditado, as
como el hecho de que este libro se produjera entre el exilio americano y el regreso a Espaa del escultor, le convierte en un documento de excepcional
importancia para rastrear la concepcin esttica de su autor. La necesidad
de escribir, y de escribir sobre la estatuaria megaltica americana, unas piedras talladas con las que se encontr en las profundidades de los valles an-
63
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 64
64
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 65
plea Jorge Oteiza en esta Carta exige contar con una serie de antagonistas
cuyas ideas o postulados sirvan al autor para, a travs de su negacin, definir una posicin propia. Estos antagonistas los encontrar tanto entre las autoridades polticas e institucionales de distintos pases de Amrica como entre los intelectuales de cualquier poca que han tratado temas relacionados
con el arte. Entre estos ltimos, es significativa la oposicin que muestra
Oteiza frente a lo afirmado por San Agustn o por Wilhelm Worringer, dos figuras que podran situarse precisamente entre las ms prximas a las posiciones estticas defendidas por el escultor vasco.
Jorge Oteiza reclama en este texto una Esttica que constituya el nuevo
territorio autnomo que se ocupa del arte y que sea al mismo tiempo el mtodo de trabajo de los artistas, sustituyendo a otras disciplinas que antes se
haban ocupado de las formas artsticas. A travs de la Esttica es como
debe realizarse la reeducacin del hombre, ya que se trata de una disciplina
objetiva y una tcnica racional, la nica capaz de introducirle en la vida de las
formas. Oteiza se niega a aceptar el subjetivismo de las ideas estticas, desde el momento en que las experiencias del arte abstracto ya han mostrado
ntidamente el fenmeno plstico en su estado ms puro y simple. En Chile,
en 1935, el propio Oteiza haba titulado Encontrismo una exposicin de algunas de sus esculturas en que se intentaba mostrar el material abstracto
que se encuentra, tras su envolvente ms utilitaria, en las cosas familiares. La
atencin hacia el arte abstracto, como tendencia ms activa en el arte contemporneo, habra permitido descubrir las unidades inherentes que permanecen en las obras cuando los contenidos externos y la significacin del
mundo en que han surgido se agotan histricamente, por tanto, la supervivencia del arte recae en las misteriosas geometras en las que se instalan sus
obras. El lenguaje y las ideas del artista deben medirse por los acontecimientos que originan, no por los que traducen, seala Oteiza en su Carta a los artistas de Amrica, la misin tradicional del artista ha sido dictar los modos de
salvacin del hombre y el arte de hoy est llamado a liberar todas las posibilidades del espacio. Pero el arte americano que representa el muralismo de
Mxico no supone un planteamiento real de los problemas del espacio. En
este sentido, el Guernica de Picasso se muestra como el resultado de una
voluntad creadora mucho ms potente que la de los muralistas mexicanos,
Rivera o Siqueiros. Los artistas de Mxico no han creado un nuevo estilo artstico, insiste Oteiza siguiendo la cadena de negaciones que estructura su
65
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 66
66
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 67
que trabaja el pintor, como uno de los conceptos originales sobre los que
construir una nueva Esttica. El muro, dice Oteiza, es el resultado del corte
de un hiperespacio por un espacio de cuatro dimensiones. En este orden dimensional, antes estaran la circunferencia, como resultado de cortar una esfera por un plano, y la propia esfera, como resultado de cortar una hiperesfera por un espacio de tres dimensiones. El muro es siempre un sistema
abierto y posee un equilibrio inestable que exige ser restablecido constantemente desde el exterior, el muro es el corte de un espacio cilndrico ideal sobre el que el artista proyecta los contenidos de representacin. Los muralistas mexicanos, como Siqueiros, habran afrontado el arte pblico y sus
enormes posibilidades, pero su trabajo sobre el muro estara lastrado por el
romanticismo tcnico y el agigantamiento de las figuras propios de la decadencia de las culturas, significaran el fin de un modo visual de entender la
pintura. Porque el dinamismo, insiste Oteiza, no reside en el espectador, sino
en la condicin espacio-temporal de los conjuntos plsticos formales, que
son obligados a converger sobre puntos los fundamentales previstos por el
artista en cada obra. El sentido del espacio plstico habra sido experimentado con mayor seguridad y mayores posibilidades para el futuro en las
obras de artistas europeos, como Picasso en el Guernica, por lo que no tendra sentido que los artistas de Amrica reclamasen un espacio propio sin
haber entendido y experimentado antes las consecuencias del arte europeo,
sin haber llevado a cabo un intenso trabajo individual y sin someterse a un
profundo intercambio de ideas con artistas de otras partes del mundo.
En su apologa del arte europeo de vanguardia, Oteiza rechaza aliarse
con quienes reclaman originalidad e independencia para su arte, con los que
defienden que existe o puede existir un estilo propiamente americano. A pesar de haber descubierto y admirado las creaciones de las culturas precolombinas, Jorge Oteiza se coloca del lado de la crtica internacional que, con
el desplazamiento del centro mundial del arte de Pars a Nueva York y el exilio de un gran nmero de artistas europeos, reconoca una continuidad entre
el arte europeo y el americano y afirmaba la condicin experimental de todo
el arte moderno. La atencin hacia las estatuas de piedra y las cermicas
prehistricas halladas en los valles andinos de Colombia se haba erigido en
fuente de legitimidad para los artistas de Amrica, pero tambin deba interpretarse como la exigencia de una nueva conciencia artstica para los creadores contemporneos. Asumir la vocacin experimental del arte era la con-
67
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 68
dicin previa para la creacin de una Esttica objetiva, vlida en cualquier lugar del mundo, ya que desde cualquier lugar el artista deba participar en el
internacionalismo de un arte basado en las cualidades propias del objeto. A
partir del momento en que Oteiza abandona Amrica para regresar a Europa, a su tierra vasca, surgirn nuevas tendencias en el arte que ya no tendrn
como centro el objeto artstico, sino que se concentrarn en actuar sobre el
sujeto, sobre el observador del arte. Jorge Oteiza haba emprendido en el
exilio su actividad como escritor, haba comenzado a experimentar las posibilidades del lenguaje, y es a su lengua original, la lengua vasca, a la que recurre cuando trata de adivinar los significados secretos de las palabras. Y
concluye su Carta con una mencin a su pueblo vasco, al que considera autor del primer arte realista dinmico en los frescos prehistricos. Al pueblo
vasco le reclamar Oteiza que luche por realizar nacionalmente su espritu
con nuevas formas de cultura, con una vocacin artstica coincidente con la
de Amrica. Pero, como ya haba denunciado antes en el caso de Amrica,
tambin entre sus compatriotas encontrar voces de resistencia que debern ser combatidas, porque entre las tareas artsticas de nuestra generacin,
concluye Oteiza, se encuentra la desagradable y forzosa necesidad de enfrentarse a las crticas y a las opiniones mezquinas que obstaculizan nuestra
actividad. Por fortuna para la firmeza y la rotundidad del discurso esttico
que mantendr durante toda su vida, Oteiza nunca se encontrar libre de tales enemigos.
68
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 69
I N T E R P R E TA C I N E S T T I C A D E L A E S TAT U A R I A
MEGALTICA AMERICANA*
* Edicin facsmil.
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:15
Pgina 70
INTERPRETACION ESTETI
CA
DE
LA
MEGALITrcA
ESTATUARIA
AMERICANA
N"RA..'(IO
VILLECAS.
JORGE DE OTEIZA
Interpretacin esttica
de la estatuaria megaltica
amencana
Jorge de Oteiz.
Interpretacin esttica
de la estatuaria megaltica
amencana
Madrid J952
rROPIEDAD RESERVADA
IMPRESO EN ESPARA
INDICE
Pgs.
15
Advertencia personal .
17
l._PLANTEAMIENTO
Mito del Hombre y el Jaguar, en Amrica.
Situacin geogrfica.
Las dos incgnitas.
Investigacin etnolgica e investigacin es
ttica.
Solucin a las dos incgnitas.
Exposicin.
1l.EL PAISAJE
y EL
HOMBRE
. . . . . o o o . .
25
Imaginacin existenciaL
Lo Inmvil.
Humanizaci6n y deshumanizacin.
s
79
PgS.
1I1.-LA ESTATUA
EL ARQUELOGO
39
. . . . . .
l.
....................
(Por qu
se
hace
y cmo.)
2.
19
65
La
primera pIedra.
37
estatuas.
75
Inventario ontolgico.
Los protagonistas.
Los hechos.
VIl.-HISTORIA GRFICA.
..
..
. .
. .
. . . . . .
. .
..
. .
. .
81
La
G
80
serpiente.
105
Pgs.
El jaguar.
El hombre (los tres hombres: cinco edades
culturales).
Primer cuadro sinptico (resumen con 37
estatuas) .
Segundo cuadro sinptico (coordina::in de
los datos fundamentales del proceso).
Sntesis del hombre agustiniano Oas tres mo
radas).
IX._LA ESTATUA. COMO SACRAMENTO AGusnNlANO...
115
131
..
.............................
.. oO
...........
..
131
131
135
136
136
138
139
7
81
Pgs.
10.
11.
12.
. . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
112
143
.......
.. .........
..
. .
....
...
..
....
...
...
. o " ,
82
111.
117
118
118
119
C.
lil
5.
110
t49
Actualidad agustiniana:
151
153
El espritu en la piedra)
se
sor
83
modo
debemos
sagamente
JO
84
cuanto
tiene de ms cndido.
pero tambin
(Rev$ta
de
Amrica.'
II
85
ADvERTENCIA PERSONAL.
89
16
90
1.
PLANTEAMIENTO.
Mito
la estatua, la
en
Amrica.
17
91
en.
una de las
Situacin geog(fca'
En el nudo central de los Andes, en Colombia, en un rea
muy reducida, en el nacimiento del gran ro Magdalena'
pueblo desconocido dej una estatuarla fantstica que', en
opinin de los mismos etnlogos. plantea uno de los proble
mas ms arduos de la prehistoria americana.
,.
92
19
93
Primera incgnita.
Se produjo esta estatuaria por la influencia de alguna de
las otras culturas con las que puede relacionarse, o .fue su
aparicin independiente
de ellas?
Segunda incgnita.
El pequeo circulo geografico en donde se produjo esta
estatuaria tiene dos estaciones arqueolgicas centrales. Al
Sur, con la denominacin de agustiniana, por el pueblo que
actualmente est emplazado en este lugar -San Agustin!... la
regin de centenares de piedras talladas,
y. al Norte. con la
1911.
es
caracteristico en ar
y lingsticos
y examen de los
94
?
N
+w
+2
2.
3.
Cordillera oriental.
central.
I
I
I
I
I
I
I
_______
----t------I
... _
_ _ _ __ __ _ _ _
/20 KIn$ _ __ _ _ -
- - - -- -
- -+
7. San AglUtill y
10
21
97
e! lazo de unin en
tre las culturas del Norte y las del Sur est en San Agus
tin y que nos queda siempre _dice al final de su Iibro- un
problema: cul fue el pueblo o cul la regin que di las
ideas expresadas y cul fue el pueblo que las recibi?".
A! respecto
22
98
23
99
II.
EL PAISAJE Y EL HOMBRE.
un
Rostros y
mscara
en
el paisaje.
25
101
un
2'
102
103
El
descubrimiento de
la mue rte
trgico.)
.
(Sentimiento
El miedo
lo he
redaron. sencillamente.
un ser sin
fuerza, sin conocimiento, diriamos que sin vida casi, casi sin
muerte. Hasta que el contorno .enemigo del paisaje comienza
a repetirse. Y todo aparece con un trmino y con un regreso,
todo reaparece. Como el sol, y con las estaciones. la vida
regresa.
gresaba.
en
28
104
pera
breviviente.
crea.se
El
si mismo el doble-yo so
descendiente
podr
considerarlo
y es en
Solucin de la muerte
(lo magico).
29
105
Ida y
regreso del
hombre
en el paisaje.
Imaginacin existencial.
El primer hombre de la cultura agustiniana
slano, que nace de
es
el andre
106
107
l.'
2.'
3.'
El cosmos...
Geometrismo.
La tierra....
Naturalismo y surrealismo.
2.',
32
108
se afirma en la
Lo inm6vil.
El primer ingreso del hombre en el paisaje es una in
tuicin producida por el miedo y la necesidad. Se basa la
da en la contemplacin sensible del rostro de las cosas,
en
Lo que ne
.....
33
109
el clasicismo griego en
el rostro
ha sido, a una mxima distancia,
final de la contradiccin
al paisaje con la m
110
Humanizacin y deshumanizacin.
La solucin de la muerte es el gran tema central del hom
bre verdadero, del hombre cultural. Ese hombre es el tema
del arte. Ahora bien, aunque nadie confundir este tema del
hombre en el arte con el tema de la figura humana, debemos
advertir las inUmas relaciones de ambos aspectos a 10 lar
go de todo el desarrollo de la historia. Advertidas las ca
racterlsticas propias de las mscaras y los rostros, y de s
tos con la filosofa y de aqullas con el instinto religioso y
espontneamente mgico en los grandes estilos, nos podre
mos referu a ellos correctamente si los dividimos en estilos
geomtricos o deshumanizados y estilos figurativos o hu
manizados.
Es importante anotar esta consecuencia; yo no
creo que un ciclo cultural puede iniciarse original
y libremente, hasta que el artista, con los nuevos
datos para una propia concepcin del mundo, no se
replantee una angustiosa revisin del paisaje y no
arranque, en funcin de esta' nueva previsin de lo
eterno, de un nuevo miedo existencial, las mscaras
os
111
el estilo
38
112
37
113
IIl.
LA
ESTATUA Y EL ARQUELOGO
39
115
XVIII,
Las juz
del des
'0
116
la actualidad.
117
ellas.
di
americano.
Antecedentes en la investigacin,
arqueolgica de San Agustn
Caldas en
42
118
11).
1807.)os
Codazzi,'9 en
Cuervo Mrquez:' en
eo...
Estu
descripcio
de
esta cultura.
Agustn, 2.'
edici6n, 1931.)"
al de
119
et
120
"Disparates".
ga
"
121
1943.)
Son importantisimas las excavaciones de este investiga
dor espaol. Se apresur. ::on incompletas razones etnol
gicas. en afirmar que la cultura agustiniana no fu original.
sino influida. Respecto a la de San Andrs, la coloc en una
etapa epigonal en la declinacin de la litica agustiniana. Se
nosotr09, como
Datos particulares.
En el capitulo "Solucin esttica de algunos obstculos en
la investigacin arqueolgica" completamos crtcamente los
datos ms fundamentales y en relacin con nuestros prop
sitos. de los investigadores cuyos datos generales acabamos
de consignar (cap. X, pg. 131 ) .
46
122
Afirmacin personal.
Yo, sencillamente, no soy un profesional del inters me
ramente cientifico. No puedo interesarme, como plstico;
no me interesa la arqueologa. Tengo la misma profesin
de los hombres que fabricaron estas estatuas que tratamos
de comprender, de descifrar. Si ellos no hubieran quebrado
su "verdad cientifica", y su "verdad natural", y su "ver
dad politica", estas tres cosas fundamentales de una cultura
verdadera, no hubieran podido caber dentro de esas pie
dras y no se hubieran podido salvar. Yo no he ido donde
estas estatuas con los ojos pastorIles del turista o los ojos
123
124
IV.
l.
49
125
Objeto
metafi
sico
Con
qu se hace el
.rer
esttico.
50
126
Los {actores.
De una clasificacin objetiva de la realidad existencial
aceptamos de la filosofa tres mundos ontolgicos:
2.
.ser
51
127
Parntesis:
Existencia/ismo y racionalismo axiolgico.
Son las dos lineas en las que se pueden resumir las
diversas corrientes en la actualidad filosfica. Todo
esto es sumamente dificil, irreductible a un esquema.
peto nosotros tenemos que apartarnos de esta cues
tin, tocndola antes: El exlstencialismo pone en la
vida el supremo objeto metafisico. Por ello que no
tiene una solucin existencial absoluta. El existen
cialismo catlico la pide prestada a la religin. El
existencialismo ateo, se convierte en un vivismo exis
tencial donde slo al genio esttico personal le cabe
una insconciente solucin.
En cuanto al racionalismo, hace de los valores la
razn vital. Se intenta
unir
ambas corrientes y su
128
129
(1)
(2)
(3)
(4)
SR
S 1 = seres ideales
factor intelectual
lo que se piensa
sv = seres vitales
factor vital
lo que se siente
"""
SE = Ser esttico
producto art
stico
[o que se inmortaliza
(1)
seres reales
(2) X (3)
factor sensible
lo que se ve
Solucin?
130
( 1 ) . (2) x
x . (3 ) y
(1 . 2 ) 3 (i )
x
y
arte abstracto
131
se
su
(1)
+ (2) +
(1)
(2)
(3)
tres
naturalezas
.se
una
con
106 argumentos
naturales suminis_
66
132
una
ser
est
Los
va/ores estticos
y absoluta: la
Vocabulario y resumen.
Ley de las
Dialctica
tiempo
plstico
objetivo de los
133
E3T;
E)
v;
La obra de arte ts
vida y la mutrte
lecular expuesta
(La
cido ts lo abstracto.
Tradicin y progreso.
La tradicin artistica residt tn d cumplimiento, invada
ble, de esta frmula dt la creacin esttica. El progreso
del arte, su evolucin histrica, dependt de la evolucin
de los factotts, de los tres mundos ontolgicos, cuya reprt
sentacin hacia ti uterior del arte tquivale al contenido his
trico variab!t
Solucin exi5tencial.
Es la respuesta triunfante al por qu de la creacin es
ttica. En el arte, como sistema superior dt la comunica
cin espiritual }' de la comunin con lo dtrno, se perde
ran, y no slemprt, aquellos comunicados no determinados
propiamente para nosotros, pero conservar siempre una
50
134
La Belleza.
No podemos buscar ideales de belleza en esta estatuaria
de original autenticidad,
135
2.
136
Naturalismo.
Estilo falso en que el artista confia ,plenamente en la imi
tacin de la naturaleza. (Corresponde a la teora superficial
y aesttlca de lo bello.)
Surrealismo.
Naturalismo de las formas individuales y alteracin de! or
den espadal en que se nos presentan en el repertorio de
la
Superrealismo.
Aqu no disloca el artista solamente el orden aparente
de la naturaleza. que hasta puede respetarlo; aqu se efec
ta la dislocacin formal de las unidades o cuerpos indi
viduales de la naturaleza. Aqu se quebranta el rostro n
i
dividual de las cosas, hacindose imposible su regreso al
estado natural anterior. En el surrealismo las formas natu-
61
137
e1 momento
060 0-6 O
666 06-0
Producto artistico barroco. . . 006 0 0-6
62
138
surrealismo
superrealismo
natural
georn6trico
vit.1
ARCAICO
CLASICO
BARROCO
comienzo de un
estilo nuevo
63
139
V.
EL
TRAYECTO.
65
141
142
67
143
la talla
el borde plano.
La otra
68
144
se
alternan horizontal
145
ducido.
70
146
El
Marne (fotos
15, 16).
lfIumbe.
En la entrada del valle de San Agustn est en su periodo
naturalista este grupo de estatuas:
2.
1.
Foto
21.
22.
El escultor andresiano
se
de las piedras
(fotos
25
29).
10
71
147
B.-
>
>
>
>
>
>
>
C.-
>
"
'3
'.
'5
"
'7
"
'9
>
>
>
>
>
9
"
>
"
>
'3
filOS. hs.
3"
3'
3'
"
,.
38-39
.'
.'
"
148
Desbordamiento epigonal.
z:or?
BoliVia?
Nicaragua?
MJICO?
espeCial.
73
149
VI.
Inventario ontolgico.
"
151
piedras
pjaro
rostros humanos
buho
jaguar
mono
superficies
p"
valle
guila, sapo
luna
Vla Lctea
lneas
erpientes
arco iris
raylls
hilos vegetales
hilos luminosos
puntos
estrellas
gotas de lluvia
pequeas piedras
y elementos humanos. . .
paisaje:
y sobre el
vrtice ) . . .
Puntos organizados y en desorden . . .
Lineas paralelas, y cruzadas originando rombos. . .
76
152
tica:
153
Los
protagonistas.
y en la mente, en
y la persistencia de
y la importancia de algunos de los resul-
78
154
Los hechos.
155
cultura.
Pero, antes de
esa
37
156
VII.
HISTORIA GRPlCA,"
Lm. l.
Introduccin instantnea a la imaginacin
de los dos trminos humanos en la plastica
Fot.
1.
original americana:
BI hombre andresiano de la cultura smero
caldea
Fot. 2.
(3000
a. C.).
Fot. 3 .
y el hombre de
bisonte,
(Pintura
prehistrica
europea:
la cul
81
157
Fot.
1:
(1).
Fot. 5 (2).
Fot. 6 (3).
Fot. 7.
82
158
en la Universidad de Popayn.)
Lm. 3.
Fot.
8.
Tumba numo
ultraexistencial,
ceramista
agricultor.
9.
serpiente
con
punteado
en
83
159
Fot. 10.
Fot.8.
Lm. 3.
El grupo de las tres piedras en la plaza de
San Andrts.
Piedra con una figura grabada en la arista (5).
Fot. 1 1 .
Fot. 13 (1, 5). La misma en primer termino, de frente. Al
lado, y sobre ella. la piedra redonda -mu
cho menos importante_ con los soles gra
bados en el canto plano. Y la Gran piedra
con misteriosas seales (sealada con una + )
que muestra en la fotegrafla la cara no gra
bada (1).
Primeras piedras, en mi Interpretacin. ta
!ladas por los ceramistas de San Andres. La
gran roca, posiblemente sea la piedra mas
sagrada de lOs Andes. (Mis fotograBas se
velaron y an no he recJbido las que soli
cite que sacase a un arquelogo amigo colom
biano.) Toda la atencin que ha recibido esta
piedra de los exploradores de esta localidad
arqueolgica, son estas solas palabras de P
rez de Barradas, que ya he mencionado:
8'
160
Tierraden.tro.)
Fot. 12.
Fot. 14 (6).
otros
descubrimientos.
Como
en
San
en
161
162
Lm. 4.
Fot. 17 ( 1 3 ) .
"
18 (104).
1 9 (15).
Pot. 20.
Lm. 5.
.
Grupo de IlIumbe.
Retrato de jaguar.
Cabeza. de intuicin monumental. Severa
representacin de una cabeza de jaguar. con
la boca cerrada. Es como una imagen para la
veneracin, un rostro intocable. Todava el
hombre de esta cultura no se atreve a entrar
en trato directo y personal con i!:l. Es utili
zado indirectamente. Debemos suponer que a
travs de danzas y enmascarado, el hombre
87
163
(lO).
un
(11)
Y el
as los arquelogos si
88
1 64
Fot.22 (12;.
Wm. 6.
Fot. 25 ( 1 6 ) . Buho con serpiente (plstica redonda).
Fot. 26 (17). Buho con serpiente (plstica cubica).
Fot. 27 (18). Hombre disfrazado de buho (plstica cubi
ca) u hombre con mscara de buho: intencin
en IlIumbe del hombre-buho.
"El pico es demasiado largo para ser un
89
165
mera fantasa
no existe en
90
166
Fot. 29 (20).
167
el supremo
andresiano de la muerte.
De aqu prodra haber atrancado toda una
cultura liUca distinta a la que se di en San
Agustn. Probablemente no alcanz la popu
laridad necesaria. o su proyeccin posterior
poltica no fu suficiente como enlace con l a
tradicin que lleg e n IlIumbe esa solemne
cabeza de jaguar con su culta correspondien
te, a que nos hemos referido en la ltimina
5.
Lm. 8.
Fot.30
(21 )
23)
ambos
para confun
92
168
169
en
el
en
el
94
170
del sen_
actitud descubridora, li_
timiento trgico:
la
final
actitud conservado
ra:
el
sentimiento mstico.
rederos irn
desapareciendo,
repitiendo los
una
95
171
172
Lm. 9.
Fot.33 (2i).
Escultorjaguar agustiniano.
Culminacin del superrealismo inferior ar
caico. preclsico. El escultor victorioso. El
hombrejaguar, personalmente el escultor, el
escultor-jaguar. (En las manos un marti
l lo y
un cincel). No es la sonrisa enigmtica de
un artista del Renacimiento, de UDa Gioconda
arcaica. (El Padre de la Iglesia Catlica San
Agustin -quien para muchos es hoy conside
rado como el gran esteta producido por la
cultura de Occidente, para nosotros, a la In
versa, sus errores estticos son hoy el argu
mento contra las nuevas corrientes estti
cas-, afirmaba que para ver en arte basta
cerrar los ojos. Aqui, con abrir los ojos, sa
bemos que todo lo que hay no es ms que lo
que est, y ya es bastante enigma.) Hasta este
momento es que calculo el tiempo transcu
rrido desde la primera tatua, inferior a
150 aos. La cultura agustiniana haba sido
ya conquistada.
Gran piedra solar. (De lado y de frente.)
Se inaugura lo monumental. La.<. formas
triangulares sobre el vrtice. La.<. grandes ca
bezas que resuelven en la estatua la eleva
cin del encuentro total de las gravitaciones
plsticas: la pirmide sobre el vrtice
(fot. 26. Texto. pg. lil).
Lm. 10.
Fot. 36.
,
Hombre solar.
97
173
Fot.37.
Lm.
11.
174
la
nomaquia_. El "escudo
Las he visto en
la
lanza.
piedra.
Es
La
otra
lgico
mano
levanta
entender
que
la
el ata
el senti
99
175
y propaganda poliUca,
sodal
y de la
H,
(29),
" .5.
Gran partero.
Monolito plano de cuatro metros de altuIa
Tablero sagrado en que se proclama grfica
mente la ms alta obligacin social del agus
tinlano, el aumento de su poblacin. El
es
y planeamiento
Lm.
14.
Quebrada de Lavapatas.
Fot. i6 (30).
LAm . 15.
Fot. i7 (32).
lOO
176
Lm. 16.
Fot. 51 (35).
177
Lm. 17.
Fot. 55 (37 ) .
Fot. 56.
Lm. 18.
Fot. 57.
Fot. 58.
102
178
Pat. 59.
Tiahuanaco.
Tampoco en
expre
103
179
8, fot. 32,
y que repre
de la estatua. Como el da de ma
10'
180
LAMINAS
HISTORIA GRAF'ICA CON 18 LAllUNAS
y 61 J'O'l'OGHA;'{AS
La explicacin de las reproducciones, desde la pgina 8 1 . Los
nmeros en crculo corresponden a las 7 estatuall entre parJI
tesis en el texto, del resumen.
111
Lm. l .
11
Lm. 2.
Lam.3.
Lam. 4.
lamo S.
Um. 6.
Lam. 7.
Lam. 8.
188
Lam. 8.
188
Um. lO.
Lam. l l
Lam. 12.
Lam. 13.
Um. 14.
Um. 15.
Lam. 16.
Lim. 17.
Lam. 18.
VIII.
EL PROCESO.
(Segunda parte.)
la
199
2.)
La Serpiente.
Pensamos, asi, a
en
relieve-,
el ro de puntos de la ornamen
en
los anti
en
la
en
el hombre enmas
106
200
aguar.
201
JO)
se provoca la crisis de
202
e!
desde una
solucin
n
i virtlndose sobre
sol: e!
hombre-jaguar es
intermedia,
pesada
y piramidal,
de esta estatuaria
una con
la composicin. El anlisis
de 10 monumental es la labor inmediata, e! compr()
miso creador, de todo artista consciente que haya
visitado San Agustin. A mi regreso, mi estado es
piritual fu opuesto al de Pedro Nell: despus de
esa estatuaria. el plstico actual, debe ser capaz de
todo o no ha visto nada.
ciencia monumental d e
donde
ha finalizado la
serpiente.
En
el Lavapatas.
en
el
lgica declinacin
don.
El Hombre..
En esta cultura,
dualismo serpiente-jaguar
lO'
203
la
estatuarla que
115.)
a)
pacial y colectiva.
de: la noche.
204
11.
\11
205
La madurez:
IV.
y monumental.-Cul
y esttica del nombrejaguar y
El escultor megaltico
f)
minacin espiritual
V.
mos
g)
10
epigonal.
112
206
en
en
la contemplacin.
113
207
el camino de salvacin.
Sl1
cuerpo. Su
se
con
la luna, e intuye
el plan de su libertad.
dios.
208
A: Agoramaquia.
Morada de la Noche.
B: Ofidiomaquia.
Morada de la Tierra.
C : Litomaquia.
Motada de la Luz.
es
El
Hombre I ),Jmero
e de lum!na'ot1I
agustinlanQ
la
statua
='----;---r-:;--;-.Lp",
RII,,-,,1 PIO
UAb:
.
i
:&
1
...
.. .
.4
3-
,
"
11
"
,-
U
Z1
"
!2
un
17
"
"
u
17
,.
10
g
a
s-
li
19
1II
l4
IV
H
27
u
"
,.
2"
t7
11
2'
AlTO LU meRA!
I
Al
I
\ ALTO LA! HUAtH
.
,:
.
"
,,
tT
-,O:"
1 ,-,,
,,
,,
1,,0
T'
I \ILO lmm
31 JOlnlUtO O
33 J\
O V1tUlO I Ol JUITA
l lTaUlO HJ
.. .. . HJ. llVfATU
1
U. Bi
14 SZ:;[;'.
I
UTO UVArAIH
11,
12
13
3l
1'
34
37
"
i6'
n
V
H
"
"
"
"
.
1
.
!l
. . . . . . .. m l .
.c"',,:.'
/
J/
HOIBU . . .
!.UbRH
,,,
-41
'UnA
-41.
"
. -
41
EP1OUl
49
t
"
---,-"
I 1..:
,-"
'_
"-"
L
Il,,O ,
T."
"
_
_
_
fiN
AlTO LOI
/IDOlO
A lbRU
1 &\::'. .. ...
W HR
Buho
'1
\ / 1/ (lU"IIMO i
==
;:==
=ht;;;
t+t=
O
i/
1/PiOTOB
'"
=
O(======
TFYO
!-:::::=At:==t'lm
;;
''
,
.t..
"
"
(-)
"..,./"
9,,,
.+IIlOlDl.IA
"lI6IOI
eudro.r.tericr.
en el
IX.
115
211
ligiosa.
un
nuevo sen
y de abordar la correspondiente
10
en
la conciencia ar
-el sentimien
212
y menos la plstica
y su muerte conjunta y barroca en la ciudad morada
y por qu pa
117
213
Naturaleza de la estatua.
Para conocer a! hombre agustiniano preciso es buscarle
en estas piedras. Si l no estuviera en ellas, ya estas piedras
hubieran desaparecido. Ellas
son
!lU
alma.
Lo que
La
118
214
"9
215
ser
120
216
Plan de salvacin.
fluir
superficial e incesante.
12\
217
mismo l a
La esta
122
218
La es
la noche y
la direccin ultravital.
219
la
estatua.
el arte _digmoslo se
se
220
hemos
preguntado
hace
uroos
captulos
un
pequeo par
221
Al principio de
Reinvenci6n
de
la
estatua
un
montn de .,iedras
si
no ader
la plstica clave
La virtud
el hombre de la
126
222
10
una
10 que
(La
se
10 preparen
se
127
223
Conclusin.
En la investigacin de esta cultura del Alto Magdalena
hemos considerado estos cuatro factores:
1,
2,
El paisaje.
3.
con ella,
4.
Nosotros.
en
224
y no creo que
se
de
turales.
Si no aprovechamos la contemplacin de esta ciudad in
mvil, para el anlisis de su victoria. para el enriquecimien
to de nuestra condencia metafisica, para la restauracin est
tica de un instinto religioso gastado y corrompido, en el que
se acomodan los desertores y fracasados del arte: si no apro
vechamos esta estatuaria ejemplar para el enriquecimiento
de nuestros medios en la reinvencin de los mitos como pro.
gramas nuevos de trabajo; si aqu no nos sentimos herederos
de una gran capacidad de rebelin plastica para la ideacin
de nuestros propios medios de sobrevivir, de nuestra propia
estatuaria original. es que la esterilidad illoral y politica de
nuestra poca est ya dentro de nosotros tambin.
,
129
225
130
226
eficacia y de su vida,
x.
A.
ApENoICES.
1.
un
.....
no
es posible que
30),
300
181
227
228
Lo que
un
1.0
2.
3.
San Agustn.
Calli!jn de Huailas; y
Chavn.
'33
229
2.
es
la reproduccin de
'34
230
3.
lUla
vivienda, escribe:
" Nada nos dicen por ahora las piedras labradas de la pJa
za de San Andrs. La arista rocosa transformada en una
cabeza de animal, pudiera corresponder a la cultura de Sn
a;
contradictoria en
231
de altar y de
ella, como para rezar, hasta que baje
1.
sean
contemporneos.
el sol
en
el mismo
5.
en
San Agustn.
Sobre la involuci6n
de f8
cermica
agustiniana.
232
233
pansiD conquistadora
de este pueblo
es
el
Viaje
de sus
6.
Sobre
el
doble-yo.
(Preuss)
separa de su insignia.
Pero,
se
funde con l en la
Es indesdoblable,
138
234
nagualismo,
Los yo-secundarios.
Frente al vastsimo panorama de las ceramicas america
nas, especialmente ante las mochicas y las de Chavln y
Recuay, en el Per, podramos aadir que experimentamos
la sensacin de que en estas culturas posteriores se pre
mia
(!)
7.
Jaguarizado el hombre en
la estatua, se da concretamente
'39
235
y cl
236
10
encontramos en
10
de la cabeza y la for
9.
10
el cuadro general de su es
mo cermico.
141
237
2.0
Litica mensular
Plastica redonda.
1.
5.-
y exclusiva de un sentimiento
10.
Clave agustiniana de
lo
monumental.
la inte
142
238
11.
239
12.
se
La
en
las
cermica. Es
240
San Agustin,
se
un
l, pera'
241
que hace
B.
Expticaci6n
se:
10
146
242
1.
Comedores de piedra3.
se
en
piedras
243
L)
cristiano en
0,
ni ms grande amor, ni
ms
pura sabidura
[a purificacin.
tiniano se confiesa,
1<.
244
i.
el de Jos
5.
14'
245
su esti
l o un falso naturaUsmo, sino un autntico realismo
esttico, expresivo y constructor. La caridad en los sen
timientos formales slo surge en los periodos de absoluta
decadencia. Caridad es dependencia insegura y colonial.
Ahi tenemos el cuadrorollo del arte chino, basado en la
impotencia esttica para romper la natural.::za. Y todo el
246
La
C.
Actualidad agustiniana.
l.
Sobre
l?sttica
son, tcnicamente,
151
247
el porvenir de
al hombre uni
f:1,
248
un
de
un
249
Guido. en la Argentina,
se
actualiza en un Picasso
10 s artistas
el de
10 tuviera representara ese
250
251
la salida, buscando
se
156
252
un
Ceznne, Whitman.
Unamuno. . . )
157
253
ACABSE
DE
IMPRIMIR
ESTE
LIBRO,
cl!'/TERPRETACIN ESTTICA DE LA ES
TATUARlA MEGALTICA AMF.RlCANAJ, DE
JORGE DE OTEIZA, EN LA IMPRENTA DE
SILVERIO AOUIRRE, CALLE DEL OJ;:N!:BAL
LVAREZ DE CASTRO, r.1tM. 38, MADRID,
EL DA 7 DE MARZO DE 1952, FESTIVIDAD
DE SANTO TOMS DE AQUINO
LA COLECCION
ti
$e
Ho......u
IDEAS .
como
finaU.,bd primor
_1, ponCT ck AH,v, 1.. id,nda4
piritual y cultural de todos 101
pueblo. que hablan el Idioma u
pa1ol, ,.."nando tanto 101 v.ton,
propon.,
hispnicII.
VOLUMENES PUBLICADOS:
.La Cultura Esp&ola .n Jo. lli
mOl veint. aos: El Teatro., por
Nicolu Gonzlu Ruis.
Vida
de 1. Avellanad
.. , por M.r
cId" 8a.Llest.ros.
nato de Mendon.
Ru..
y r.dlmo .n NcrtuiMricl.>,
por Manu.1 Fra,. Iribam.
Seunt.
Jorge de OI.lu.
Edicin facsmil.
09
i'l m RICi'l
S O B R g g L Q RTg n U gVO
g n LQ P O SIG U g R R Q
sePRRATA oe LA ReVISTA oe LR
univeRSIDAD Del
CRUCR."'
COlomBIA.
n.o 5
.,
DICiemBRe, 1 9 4 4
"'
CARTA A lOS ARTISTAS DE AMER1CA
OENERACION
CONCEPTOS
OAUOUlN
ISMOS y
LA
UN
ARTSTICA - LA
fORMALES
DE
FUTURO Cl.ASICISMO
PINTURA
AMeRICANO y
MURAL
NUEVA
TUMPO
ESTETICA y
DlMENSION-DE
MEXICANA -
RENACIMIENTO
RI:':NACIMIENTOS EUROPEOS.
76
266
77
267
78
268
79
269
80
270
81
A.
'-..1
'1/
271
REVI A DE L
272
U
NIVERSIDAD DEL CA CA
"""'
:",;l"!!i':i
.t0'
.. .
273
84
1
r
274
85
275
86
276
87
277
88
Noa,Noa,
pico. Este es un psimo negocio espiritual
eSe:! isla feliz de \,:, Micronesia. lo fu tanto para Gau
guin como le pude!3 haber sido cualquier airo rincn
del mundo. donde 10 mismo. hubiere:! desesperado por
una eva in"'salvadora a los fuluros principios eslticos.
En el idIoma ms anliguo del mundo, en mi idioma
vasco Que acostumbro a ulilizClr por capricho potico,
para pregunlar a 1<15 Dalabras por alguna de sus opi,
oiones secretas, Noa-Noa (la Isla Feliz) significa Adn ..
de ..Adnde. Quiza Itlmbin signific esto exactamente
en el alma desgarrada y desorientada de Oaugull.
el Renacimiento haba consliludo. con e.l aporte
de la tercera dimensin en la perspectiva, un gran
escenario detrs del muro. Antes hahan sucedido las
cosas de la pintura sin perduse la catagoria bidimen ..
sional de la pared fsica. Habfa que ensar en esto, y
aVilnzar. Para ello se tenfa que descubrir primero el
momento exacto en que los hechos fundamentales de
alor se producen en el fenmeno artstico de toda
creaccin. El estudio de estos complicados aspIlctos
que origitarfall l. nueva conciencia esttica, la genera
cin que sucedera a Gauguin haba de iniciarlo. En
efecto, el Cubismo loma el escenario del Renacimiento
y lo estrella violentamente contra [a pared. Y comien.
z a a ver qu sucede, y a experiment<1r. A recons
truir r pidamente toda la historia del fenmeno m u
ral, desde el umbrl'l[ his!rico de nuestra cltlturl. Los
temas desarmados por el Cubismo, quedan alinea
dos en el t<1l1er del pintor como u n a coleccin de " res
los visua[es" procedentes de la percepcin externa.
Los problemas emocionl'lntes del espacio, quedan des
nudos frente al investigador, con la clave de una hislo..
ria pasada y con una clave histrica para el porvenir:'"
Aqu es donde nuestros m'lestros de gener<1cin ante..
rior, pecando gravemente de ligereza y precipitacin,
con apenas un nuevo sentimiento espaci'll, de natura..
leza intuitiva y potica, comienzan a reinst'llar los te
mas en el cuadro, y convierten sus primeros encuentros
formales en peQuels propiedldes privadls, que :512 re..
p<1rten y explotln como pequeos esli[os personales
con patente de invencin. Dejaban para IlUestrl gene
racin el ['lrgo trabajo de completar las primeras in
vestigaciones y de cumplir las pruebas de conjugacin
lbsh'lcta, considerando las primeras formiS puras como
elementos standar, y en espacios pblicos de ejecucill,
donde una nueva conciencia mural todav(a infeurfilmente
278
(7
89
~
279
90
1m
(
280
i/
\'1\
91
-.
"
_
_
_
_
281
282
283
284
95
-ae
(
)
285
286
96
97
287
288
(1
99
289
100
enco
contra dos, Que ese ilTa"S
cosas Ui miliares, caracteriza..
material "bslrt'lcto e
ra el arte popular de un maana prximo."" CUMdo
el 1(!'i'liSTIi, asul1l1endo tareas ' de progrllsiva responsa
bilidad. abendonara esas especulaciones provisionales.
Equivalen estos primeros ismos a decir Que el arlis
la descubre para el hombre. y para las cosas Que
Sus
alcaliza. una materia idntica a ta eternidad.
primeras pruebas, en este tiempo. e:: justo Que se
repil"n ",n obras de une:! simple y pura naturaleza es...
padal, donde el slmbolo racional y el potico de u n
liempo. se hacen posibles d e significacin religiosa
y perdurable. Lo sustancial es Que se ha llegado a
la invencin de la materia t'lostracto, al descubrimiento
de esas uilidades indiferentes, Que por ft'll causa, hacen
permanecer a las obrt'ls de arte, cuando sus contenidos
exlernos de significacion y el mundo Que los ha ori
ginado. se agotan histbricamente. Sobrevive el arte.
por las invisibles --por las razonzs anoladas, hoy per
feclamenl(2 visibles- y misleriosas cajt'l5 de geomelrla (2n
290
101
el arlistd
conoce y
291
102
r;in;;;,"'t::
v-
__
__
292
'0'
104
y esta diversidad
tolal.
de
294
T
1" "t..",,-
! 1,
105
CJ
295
106
296
107
297
'1}
.;;)
lOS
ue son la
cueva de Allamlra ha dicho Dechellele.
capilla sixrina del arle paleollico. El ar
nuevo ex
Iica hoy estlicamenle y actualiza estos nlecedenles,
I mismo que pora Amrica sus secrela formas anli
g s. Conlamos con el folklore ms r' o de Europa,
de us del ruso, nunca sin embargo 1 hemos utiliza
n la redo!! ccin snperior de un estilo hislrico.
do
Rea recemos pues. arlsHcamenle,
mo el pueblo
ms j ven. sin freno ni faliga alguno!! ara lo empresa
colecli
y origino!! l de un arte. Aho o!! nos place que
el vasc no haya hecho ms que ex' !ir y existir como
la ms vja fuenle y ejemplo eur 120 ms visible de
la vida de la demacrada. Olros pueblos se preocu
paron de I contrario, v desapar cieron o declinaron.
Monlesquieu, llam dichosos a I S pueblos cuya histo
ria es aburrid
Esta puede h V ser nuestra fortuna
n suficienle energil la
paro!! afronlo!! r J piamente y
lareil univerSlll d u n il cullur
y de un Qenllcimiento.
No tenemos 'sloria m deroa de carcter polftico,
religioso. mililar y
listico. Nilda ms que maravillo..
sas historias individu es.
ue por es lo llparecen con
signadas en [a historia
e olros paises. Slo disrin
guimos dos dolos hisl iCllmente suficientes o impar
lilnles. En un liempo u
para muchos es antiguo V
olvidable, y pilri.1 nos tros muy prximo e inolvidable.
105 Eslijdos vecinos (le Fra cia y Espaf'ia, se reparten
nuestro Oills y n stras lib tades. Aguardilmos una
completa lec/ura
e la Cart
del Allnlico."1 El airo
hecho es que n estro Renac ento cumpli tolal y
sangrientamente on la guerril de Espail, su primer
momento polftic la declaracin reliminar y romntica
de su ilnunciaci n. El dolor es desasosiego cultural
del alma. es fe n Is nuevas idea . obliga a los pue
blos a ave! ig r la sustancia Inri o!! de su vida, el
verdildero cont )roo del mundo y I
fecha exaclo.. de
su corazn.
No han e istido en nueslro pue lo ms que [as
ar!es en LISO c 10tidil'lll0 y popular. p que no hemos
necesitado mil . nI nos ha interesado.
ay conspira..
mas por reill zr nacionillmente llueslr
esplrilu. en
todas las nuev s formas de la clllturll y, e es le senli
do, frmement creemos que es idnlica nu sira vaca..
cin artfstica
la vocacin arllstica de Am 'ca, en la
rull abierfa
roicamenfe por Is ltimas tende cias. Sin
embilrgo. au dentro de nuestras mismas agrll aciones
culturales d nuestro Renacimienlo. se oyen, igu mente,
298
109
299
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 301
E S TAT U A R I A M E G A L I T I K O A M E R I K A R R A R E N
ULERPEN ESTETIKOA
Itzulpena: Pello Zabaleta
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 302
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 303
E S TAT U A R I A M E G A L I T I K O A M E R I K A R R A R E N
ULERPEN ESTETIKOA*
* [eskaintzaren transkripzioa]
Guraso maite-maiteok: seme izpiritual apal eta lehen honek bere aitona maiteak
besarkatzen ditu.
Biloba hau hitz egiten duela jada jaio da. Zuena da liburu hau eta zuen eskuetan jartzen dut.
Segituan etorriko dira beste batzuk, Arantzazun gure Andramariren oinetan utziko dizkizuedan
harrizko biloba puskak kontuan hartu gabe. Jainkoak nahi badu, familia ugari batekin
inguratuko zaituztet. Zuen Javierin, Karmenzita, Maripili eta Albertito eta aurki Frai
Germanek Jainkoarentzat irabazten hasiko direnen ondoan, apalenak eta gutxiago inportanteak
izan arren, errazenak eta gutxien arriskatuak ez diren nire hauek ere kontuan hartu behar
dituzue. Badut ustea oso azkar eta bada ordua jada nire seme hauek zor dizuegun zorion
handiaren pixka bat ematen lagunduko dizuetela. Gure guraso maite-maiteok, zuen semeok
zuen fede ematen dugu eta aldarrikatzen zaituztete eta adierazten gugandik: Gora Artazelai,
Gora Doa Karmen! Gizaldi eta gizaldietan. Amen
Madril 1952ko martxoak 30
Zuen Jorgek
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 304
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 305
AURKIBIDEA
309
313
I. PLANTEAMENDUA ..................................................................................
315
321
331
339
305
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 306
V. IBILBIDEA ................................................................................................
351
359
Inbentario ontologikoa
Protagonistak
Gertakariak
363
381
Sugea
Jaguarra
Gizakia (hiru gizonak: bost kultur adin)
Lehen lauki sinoptikoa (laburpena 37 estatuakin)
Bigarren lauki sinoptikoa (Prozesuko oinarrizko datuen koordinaketa)
Gizaki agustindarraren sintesia (hiru egoitzak)
389
X. GEHIGARRIAK .........................................................................................
401
401
401
403
403
404
306
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 307
405
406
407
407
408
409
410
410
412
412
413
413
414
414
415
415
417
307
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 308
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 309
Eskultore espainiar batek, Jorge de Oteizak, bere irudi euskalduna Magdalena Garaian gure lehen-gizonen diseinua zurrundu zuten harrizko irudi agustindarrekin nahastu du. Bere larritasun unamunotarrak, bere bi tasunetan, espainiar gisan, esan nahi baita misiolari, aurkitzaile eta konkistatzaile bezala
eta, orobat, eskulturgile gisan, zeinarentzat zerbait esatea, bere hitzen arabera, eskuak estatuaz betetzea baita, estatuaria megalitikoaren mundu kondentsatuan murgildu da eta ustekabez, intuizio jenialez, aurrerantzean bazterrera ezingo diren tesi eztabaidagarriz beteriko liburu bat idatzi du.
Estatuaria agustindarrarekin izandako harremanak ez ditu berarengan
sortu ez Preussen ez Prez de Barradasen ideia eta ondorio berak; biak ere
arkeologo ospetsuak, haientzat irtenbiderik gabe geratu da arazoa, ea lore
estatuaria hari ama lurtzat balio izan zion kultura hura hartzailea, imitatzailea
edo jatorrizkoa izan zen. Arkeologoen aldean, Oteizak irudimenezko hatsez
beteriko metodoak erabili ditu, Unamunoren ez filosofatu, baizik mitologizatu aginduari jarraiki.
Ikerketa etnologikoak eta estetikoak elkarren artean osatu beharko dute
emaitzak aurrez aurre jarriz. Biek lan egiten dute esparru desberdinetan, baina ezin esan dezakegu kontrajarriak direnik, baina, nolabait, hala hartu behar
ditugu ohartarazten du zorrotz gure ikerlariak, argituz ezen estetikak ez duela lan egiten objektuaren muga laburretatik at, baizik haren egituraren barne
formalerantz.
Estatuaren galdeketa hau kultura haren mututasun misteriotsutik atzeratua bizi zen eta gizaki berezi honek berriro abiarazten duen elkarrizketa bat da.
Zein da ibilbide izpirituala, zeinaren adierazpen plastiko sakonena San
Agustingo estatuarian loratzen den? Oteizaren ustez, San Agustingo korapilo
geografikoa irradiatze korapilo etnografiko ere bihurturik geratzen da. Eta
egun hartako diseinua gehiago murrizten du aztarna geografikoa edo soilik
naturala jartzen duenean Illumben, gizaki haren abiapuntu bezala, bere bidea
zeramikatan markatuz, San Andrestik eta azkenik San Agustingo estatuetan
309
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 310
310
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 311
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 312
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 313
OHAR PERTSONALA
313
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 314
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 315
I. PLANTEAMENDUA
315
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 316
Hule-ren eskola posibilitate bat aurreratzera ausartzen direnean, eragin guztia jatorrizko kultura maiatik, Mexikotik, datorrenaren zentzuan egiten dute.
Baina ez nire metodoak, ez nire denborak, ez nire asmoetan ematen didate
bide etnologoen esparru eztabaidatsuan sartzeko, segituan nabarmen geratuko denez.
KOKAPEN GEOGRAFIKOA
Andeetako erdiko korapiloan, Kolonbian, esparru oso murritz batean, Magdalena ibai handiaren sorburuan, herri ezezagun batek estatuaria zoragarri
bat utzi zuen, etnologoen beraien ustez, historiaurre amerikarreko arazo zailenetako bat planteatzen duena.
Zailtasunez betea dago egin asmo dudan azterketa, ez baitaukagu hura
sortu zuen herri galdutik bizirik iraun duen bakarra den estatuaria berezi honen ulerpen estetiko zuzenik batere. Eta gainera gertatzen dena da ez dagoela estetika objektiborik ere, hau da, emaitzarekin, aurrez aurre eta bakarka,
emaitza artistikoarekin funtzionatuko duen metodorik.
Koka dezagun, lehenbizi, ikertzera goazen estatuaria honen esparru geografikoa (ikus 20. eta 21. orrietako irudietako mapak). Kolonbiako erdiko
mendikateko hegoko mugan eta 3.000 metro inguruko garaieran aurkitzen da
Magdalena aintzira. Han jaiotzen da Magdalena ibaia, eta mendikateko ekialdeko saihetsera jaitsiz, lurraldea Iparrerantz ibiliz, Atlantikoan isurtzen ditu
urak. Magdalena aintziratik hurbil lautada izoztu eta zingiratsua sortzen da
Kolonbiako beste ibai handia, Cauca edo Mendebaleko Magdalena: hau kontrako norabidetik jaisten da, mendikateko mendebaleko saihets guztia zeharkatuz, Magdalena ibaia, amaitu baino pixkat lehentxeago aurkitzeko.
Caucaren ezkerretara geratzen da, beraz, mendebaleko mendikatea eta
Magdalenaren eskuinera ekialdeko mendikatea. Hiru mendikateek bat egiten
dute Magdalenaren sorburuan Andeetako korapilo orografikoa edo Andeetako Erdiko Mendigunea osatuz. Eta eskualde ezkutu eta estrategiko honetan
da non Magdalena Garaiko estatuaria megalitikoaren, edo agustindarraren
azaltzea orobat korapilo etnologiko bat den, honek Iparreko (Nikaragua eta
Mexiko) eta Hegoko (Ekuador, Peru eta Bolibia. Amazonas Ibaiaren adar kolonbiarrak) kolonaurreko kulturekin dituen harreman nabarmenak kontuan
hartuz.
316
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 317
Kultura hau ikertutzat jo ahal izango da, bi ezezagun funtsezko hauek argitu daitezenean:
LEHEN EZEZAGUNA
Estatuaria hau erlaziona daiteken beste kulturetako baten eraginez gertatu
zen, edo bere kasakoa izan zen haren agertzea, eta, hartaz, besteengan eragina izan zezakeen?
BIGARREN EZEZAGUNA
Estatuaria hau gertatu zen ingurune geografiko txikiak bi estazio arkeologiko
nagusi ditu. Hegora, leku hau kokaturik dagoen herriaren izenez San Agustin agustindar deitua, ehunka harri landuen eskualdea, eta, Iparrera, zuzenean 100 kilometro inguruko urruntasun teorikora, gaurko San Andres herriaren
izenez, geometrikoki apainduriko hilobi batzuk, zeramika hondar batzuekin.
Zein izan zen egiaz lehenbizikoa, San Agustingo harriena, ala San Andresko
zeramika?
317
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 318
la. Eta gizakiaren zientziaren, etnologiaren atal funtsezko solidarioak izendatzen ditu, baina estetika ahazten du.
Etnologoaren funtsezko zientzien artean estetika bat edukitzeak ikerketa
arkeologikoan emaitzen izaera hedatu, zalantzati eta axalekoa dakar. Ikerketa etnologikoak eta estetikak elkar osatu behar dute beren emaitzak aurrez
aurre ipiniz. Alor desberdinetan lan egiten dute biek, ezin esan dezakegu kontraesanguratsuak direnik, baina, nolabait, horrela iritzi behar ditugu.
Estatuaren kanpoko aldean egiten du lan etnologiak, urrunenetik interpretearen esparru pertsonalean, hizkuntz eta folklore tradizioetan, etnografikoetan oro
har, bere alderdi irudikatzaileek finkaturiko estatuaren eskualde axalenekora arte.
Estetikak beste aldetik egiten du lan, objektuaren beraren muga laburretan,
etnologoa geratzen den kanpoko atal figuratibotik, haren egituraren barne formalerantz eta, gehienera ere, posible denean, paisaiako osagarriak dauzka,
zama eta indar kosmikoen eskenatoki denez, sorkuntza estetikoko lekuko eta
eragile denez. Interprete estetikoa, bada, estatuaren alboan kokatzen da, eta
sortzailearen egoera existentziala berregiten du eta grina kreatzailearen sorburuak eta ibilbideak eta bere azken kokapena objektu artistikoan atrapatzen
ditu. Estatuaren disekzioak, paisaiaren anatomia iraunkorrean, erabilitako lerroak eta giltzadurak, obraren fisiologia izpiritual erabakitzailea salatuko dizkigu.
Metodo logikoki estetikoak, hau da, objektiboak, artearen errealitate objektiboaren gainean, aukera honetan, estatuaren gainean, itxaron besterik ez
du beharko. Metodo honek bere galdeketa halako moduan antolatu behar du
non estatuak beti erantzuten duen, bai atzerriko museo batean hertsirik badago edo lekuz aldatua, lur arrotz batera eramana. Egin zuen gizaki izpirituala salatuko du beti estatuak, hura erabili zuen herriaren kultura eta asmo politikoak eta bereganatu zuen toki geografikoa.
Zorionez, estatu hauek lekuko guztiz garrantzitsu batekin iristen dira guregananaino: beraien paisaia propioarekin, zeinaren aurrean eta haren lekukotza baliotsuaren pean, ikerketa etnologikoaren ondorioak beren zehaztasun gabezia zalantzati osoan agertu zitzaizkigun.
318
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 319
Agustinen dagoela eta beti geratzen zaigula dio bere liburuaren azkenean
arazo bat: zein izan zen adierazten diren ideiak eman zituen herria edo zein
eskualdea eta zein jaso zituen herria?
Honi dagokionez, gure ikerketaren emaitza borobila da: kultura agustindarra ama-kultura bat da. Bere mitoak sortu eta landu zituen, izugarrizko bilakaera sortzaile batean bere estatuariako forma megalitikoak asmatu zituen.
Ez zen izan ideiak jaso zituen herri bat, ondarea jaso zuena, baizik, bere kasa,
eduki zituenak bilatu eta aurkitu zituen eta harrizko errepertorio miragarrian
luze eta zabal adierazita utzi zituen, non biltzen den haren egite jatorrizkoaren
kostu izpirituala eta drama heroikoa.
AZALPENA
Estatuaria agustindarrari buruzko txosten honen aurretik erabilitako metodoaren sintesi bat, estetika objektiboko eskema eta kontzeptu batzuk jarri behar dira. Eta segida honetan, atal oso laburretan, hona nire azalpena: paisaia
eta gizakia. Estatua eta arkeologoa. Estetika objektibo bateko oinarrizko
kontzeptuak. Bidaia San Agustinera. Plastika agustindarraren historia eta
sailkapena. Arima agustindarraren deskribapena eta hango estatuariaren gidoi grafikoa. Ikerketa etnologikoko zalantza zenbaitetarako irtenbide estetikoa.
319
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 320
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 321
I I . PA I S A I A E TA G I Z A K I A
321
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 322
322
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 323
azalarazten paisaiaren funtsezko aurpegien sarrera kultura bakoitzaren ezaugarri berezien barruan haren oinarrizko maskaran, gelditasunaren goi-naturazko arloan.
Orain garrantzizko iruditzen zaigu, bertatik, gertakari hau, aurrerago zertuko dugun sentimen tragikoaren erroa, adieraztea.
HERIOTZAREN AURKIKUNTZA
(SENTIMEN TRAGIKOA)
Lehen kulturek atrapatu zuten bikoiztasun natural adierazia: geldia mugikorra kultura guzti hauen ekoizkin artistikoaren ulertzen da bere une klasikoan dela lan itxi eta estatikoan, sotilean aurkitzen da paisaiaren etengabeko zaintzean, Naturarekiko borroka existentzialean.
Gizakiaren historiak lehen herritik edo lehen herrietatik, lehen kulturetatik
San Agustingo hau bezalakoetatik, giza bizitzaren eta heriotzaren aurrean
daukan larriaren arazo banaezina azaltzen du nabarmen. Espazioarekiko beldurra, ezerezarekiko beldurra, izulaborri kosmikoa, herri oso gutxik erdietsi zituzten hura garaitzeko baliabideak San Agustingo hau da horietako bat.
Gainerakoek beste herrietan bilatu behar izan zuten ezagutza zail hau edo
jaso egin zuten, besterik gabe.
Naturaren aurrean gizakia azaltzen da indarrik gabeko, ezagutzarik gabeko izaki bezala, ia-ia bizitzarik gabeko, ia-ia heriotzarik gabeko bezala. Harik
eta paisaiaren inguru etsaia errepikatzen hasten den arte. Eta dena azaltzen
da amaitze batekin eta itzultze batekin, berriro azaltzen da dena. Eguzkia bezala, eta urtaroekin, bizitza itzultzen da. Eta gizakiak sinetsi zuen bere bizitza
bera ere itzuli egiten zela.
Bizitzara itzultzen zela abereen forma berean edo forma ezagunetan. Lehen kultura batzuetako forma totemikoek erakusten dute hori,
etnologia klasikoak dioenez. Nire desadostasuna horri dagokionez,
kultura agustindarraren nire ulerpenetik atera dezakedan ondorioan
bermatzen da; horren arabera han aurkitu uste izan den totemismo
mota hau ez baitago.
Totema herri oinordekoetan gertatzen da bakarrik, jatorrizko kulturen atzetik datozen herrietan. Totema da arbasoa bere burua sortzeko
323
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 324
324
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 325
aurkitu Jainkoa artean. Kultura agustindarretik jasotzen dugu erantzun erabakigarri bat, hango estatuen muntaketa izpiritualera agertzen garelarik.
Esan izan da, eta errepikatu ere sarri errepikatzen da, arimaren egoera
dela paisaia. Egiaz arimaren hondamenezko egoera bat da gizakia paisaian
sartzera behartzen duena. Eta arimaren beste egoera bat paisaiatik garaile
itzultzen den gizakiarena. Joanak eta etorriak daude, gizakiak paisaiara etengabe egiten dituen bidaiak, diot, kultura baten osaketa ibilbidean: historiako
hasierako unetan herrien ariman ingeniaritzako lan bat da ia-ia hasierako
makina hunkigarri bat artistaren bidaia hauetan osoki muntatua.
IRUDIMEN EXISTENTZIALA
Kultura agustindarreko lehen gizakia andrestarra da, ezerezetik, gizakiak Naturaren aurrean duen pobretasun erabatekoenetik jaio dena. Gizaki honek
bere irudimenean aurkitzen du hasierako bere kapitala. Bere inguruaren sakonean dago, han azaltzen da: gizaki kosmografiko bat da. Joate lehen, aurrez-aurreko eta heroikoarena paisaian. Horrela uxatzen du bere segurtasun
gabezia izpirituala. Itzultzen dena Illumbeko gizakia izan daiteke, lurtarra, gizaki geografikoa, segurtasun izpiritualaren eta segurtasun gabezia materialaren erdibidean dagoena. Illumbeko gizakia lurrera itzultzen da bere lehen
mitoen jabetza hartzeko, San Agustingo gizakiaren, gizaki historikoaren, gizaki politiko eta estetikoki garailearen materia aitzindariak ditu jada.
San Andresko gizakia harridurako eta begiestearen gizakia da: heriotzaren semea kosmosean kokatuz bere salbazioa bilatzen duena. Ikusten duenean kokatzen da: imajinatzen ari dena izaki. Eguzkiaren indarraren aurrean,
ilargiaren eta heriotzaren alaba den bere irudi segurtasunik gabea begiesten
du. Apur bat pasatzen da gizaki hau suge apainduriadun bere zeramikaren
bidez eta beti ortziaren zeinu orokorraren pean, beti Ostrailikaren harea zuriaren pean. Eta beste apur bat pasatzen da bere hilobietan, orobat bere apainketa zuzenaren bidez harremanetan dagoen ortziaren sarearen pean: hormen
hondoaren eta buztin zuriz margoturiko gangadun sabaiaren gainean, lerro
paraleloak marratzen ditu koloretan bi norabidetan, dena erronboz estalita
geratzen delarik eta erronbo bakoitzean izar bat ipintzen du.
Gero ikusiko dugu nola erronboa gizakiaren sinbolo bihurtzen den,
eta triangelua erpinaren gainean eguzkiaren sinbolo. Nabarmen ikus-
325
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 326
GELDIA
Beldurrak eta premiak sorturiko intuizio bat da gizakiaren lehen sarrera paisaian. Joatea oinarritzen da gauzen aurpegiaren begieste sentiberan, sakonaren, haren errealitate ezkutuaren zelatan.
Sakon den orok behar du maskara, idatzi zuen Nietzschek. Baina ez da hau sakon dena. Sakon den oro jada maskara delako.
326
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 327
Maskara behar duena aurpegia da, bizirik irauteko. Horregatik bidaiatzen du artistak bidaia oldartsu eta dramatiko honetan, paisaiaren sakonaren bila.
Baina, sakona gauzen aurpegiraino ateratzean maskara ez bezala
azal al daiteke? Halere, ez sakonean aurkitzen da maskara, baizik
osagaiak haren eraikuntza zailerako. Atzoko maskara bat gaur beste
aurpegi bat gehiago izan daiteke, eta are maskara ere irudi lekiguke
atzoko maskara bat. Ez maskarak ez aurpegiak, berenez, dute iraunkortasunik ez interesik berenez artistarentzat.
Artistak, itzultzen denean, ez dakar, zehatz esanda, maskararik,
gauzen aurpegia hausteko baliabideak baizik, horrela haren hilkortasuna hausteko, haiek salbatzeko. Sintesia delako artearen kimika berezian, eta geroago argituko dugu, maskaren eta aurpegiaren sintesia
delako, aurpegi desberdinen sintesia magiko dena, diot, bere produktuek iraun behar dutenean artistak aurkitzen duena.
Badira maskara naturalak, aurpegi geldiak direnak, eguzkia bezala. Badira forma mugikorrak, ilargia bezala, aurpegi guztiak bezala argitzen eta iluntzen direnak. Aurpegien arteko talka hilgarriak bakarrik
eramaten du maskararen estetikoki geldiaren materia abstraktura eta
bizira. Kultura bakoitza da talka hauen eramatearen teknika berezi
bat, dialektika pertsonal bat ikuskizun naturalak hausteko. Kultura bakoitzak dauka bere maskara tipikoa. (Estatuaria honetan, ikusiko dugunez, sugearen aurrean, gizakiak bere aurpegia jaguarrarenarekin
bat egiten du).
Kulturen bilakaera historikoan gertatzen dena da batzutan maskararen aldeko hobespen bat dagoela, geldiaren aldekoa, jarrera apolotarra, eta beste batzutan aurpegien aldekoa, mugikorraren aldekoa,
jarrera dionisiotarra, gizakien, garaien eta herrien edo premiaren arabera. Eta badira bi joera hauen muturretan kokaturik dauden estiloak:
Hala klasizismo greziarra mutur batean, non maskara finkatua eta administratua izan den beharbada beste edozein kultura batean baino
zorroztasun handiagoz, baina hain sotilki eta aurpegiekiko maila hain
urrutian agian emaitza artistiko onerako posible den urruntasun handien eta arriskutsuenera, non axaleko ikerketa arkeologiko batek aurpegien arte soiltzat hartu duen eta, arrazoi honengatik, haren ustezko
gizatiartzea irudikatzeko duen leialtasunaren arabera, deitu izan duen
327
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 328
328
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 329
329
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 330
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 331
I I I . E S TAT U A E TA A R K E O L O G O A
Garbi dago arkeologoak dituen ideien eta haren agerpenen garrantziaren arteko erlazioa, arkeologoaren kalitatearen eta aurkikuntzaren kalitatearen arteko erlazioa
Badago, halaber, eragin nabarmen bat aurkikuntza arkeologikoen eta arkeologoen interpretazioa dagokien lurraldeetako ekoizpen artistikoaren artean. Eta gerta daiteke orobat hemen Amerikan gertatzen egongo beharko
luke jada ezen artistaren, poetaren, borondate sortzaile ororen ideiak edo
asmoak oro har arkeologoaren eta ustiatzailearen txostenetan eraginik izatea
zabaltze ulertzaile baterako.
(Platon: Egiazko poetaren egitekoa ez da hitzaldiak bertsotan
osatzea, mitoak asmatzea baizik.
Unamuno: Ez naiz filosofatzen saiatzen, mitologizatzen baizik.)
Panorama europarrean, gure mendeko bi guda handiek hartzen dutela, Berpizkundeaz geroztik erabilitako aintzat hartze artistikoaren irizpideen bat-bateko bezalako porrota gertatzen da. Hautsitako iritzia
edertasun idealaren existentzian oinarritzen zen, Berpizkundeko arkeologoek eta geroko arkeologoek XVIII. mendean, balioztapen estetikorako irizpide bakar bezala iraun zezan lagundu zuten irizpide platoniko
batean. Inguru sortzailean ideal hori laburbil daiteke, Natura imitatzearen teoria bat bezala, non berregiteko gaitasuna ahalmen artistikoen
ageriko zeinua den. Aipatzen ditudan arkeologoek Greziako eta Erromako aro klasikoetako estatuak lur azpitik atera zituzten. Giza edertasunaren eredu gorentzat jo zituzten eta arteko historiografoek eredu
bezala, proba unibertsalki klasiko bezala eskaini zituzten.
Irizpide hertsi honekin gertatzen zen ezen kontinente europarretik
kanpoko aurkikuntza arkeologikoak bereziki kolonaurreko Amerikakoak, ezin azal zezaketela kultura beheragokoak eta herri basatiak
baino. Era honetan, gaitasun berregilea artean borondate artistiko edo
331
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 332
332
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 333
333
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 334
baizik gauzei buruz jakiten dena edo jakin uste dena. Eta jakinduria hau da
artista orok bere lanerako bilatzen saiatu behar duena. (Cuervo Mrquez: Estudios arqueolgicos y etnogrficos americanos.)
Preuss, 1914ean. Codazzik abiatu zituen katalogoa eta deskripzioak zabaldu zituen. Bere eragina jakingarria izan zen kultura honetan ondorengo
ikerketa etnologikoetarako. Hizkuntzalaritza aldetik garrantzi handiko lanak
aurreratu zituen eta beste herri batzuetako elezaharrak eta mitoak antzeko
irudikapen artistikoekin uztartu zituen. (Arte monumental prehistrico de San
Agustn, 2. arg. 1931.)
Preussek guztiz kontrako aiurri interpretatzailea zuen Cuervo Mrquezen
aldean. Honek ez zuen dokumentazio zientifikorik pentsatzeko eta asko hitz
egin bazuen ere, ez zuen ezer esan; aldiz, Preussek, gauzatu zuen lanerako
dokumentazio trinkoa zuelarik, ez zuen ezer pentsatu estatuaria honen errealitateari buruz. Eskultore agustindarrak argi eta garbi adierazitako gauzen
aurrean, Preussen sentiberatasun eskasak eta bere norabide estetiko tamalgarriak desesperatzeko moduan desbideratzen dute. Axalean, zehaztasunez
deskribatu zituen estatuak. Asko atera zituen fisikoki lur azpitik, baina ezer ez
haien barruan zegoenetik.
Preussen balioa kultura honen alde arreta zientifikoa erakartzea izan da.
Bere ikerketa urte luzeak hizkuntza indigenetan interes handiko izan dira bere
garaian, baina ez dute ezer argitzen herri agustindarren errealitate bereziari
buruz. (Beste gauza bat izan zitekeen, nork daki, Worringer baten presentzia
San Agustinen). Preussek bazekien historiografian eta arteko kritikan sorkuntza artistikoaren ulerpena, irudikapen naturalistikotik garbi desbideratua, borondate formalean bilatzen duen korronte moderno bat bazela. Baina Preuss
ez zen estetikoki kritiko bat, etnologo handi bat baizik, eta etnologia, berak
pentsatzen zuenaren alderantziz, zientzia bat da edo zientzien sintesi bat,
sintesi horretan estetika sartzen ez duen artean, estatuaria baten ulerpena
osatzeko balio duena baina ez hura abiarazteko. Eta honi dagokionez, Preussen pentsamendua berak adierazi du argi eta garbi: Etnologiak herriaren
ezagutza izpiritualari argia eman behar dio ondoren artean, zentzu zabalago
batean, jarduteko. Nire ustez, alderantzizko antolaketa batek bakarrik ikerketan, hura zuzentzen eta sakontzen du.
Idazten du Preussek: Apainduria batzuk, urrezkoak beharbada, gustu
handikoak beren diseinu garbian, ikustean, bertatik somatzen dugu sentsazio estetiko bat, barneko poz bat. Ezbairik gabe, San Agustingo biztanle za-
334
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 335
harrek ere barneko atsegin bera dastatu zuten. Garbi egiaztatzen da Preussen kontzeptu honen bidez arima agustindarraren emaitza gorena ulertzeko
bera kokatzen den egoera antizientifikoa, antiestetikoa. Hemendik baldin arte
bikain hau arte basati, odoltsu, mitoen eta edertasun mota berezi baten
adierazgarri bezala jotzen badu, estatuaria hau denean mitoen, burubidearen,
arima beraren, gizakiz, eskultorez osaturiko gizarte berezi horren asmaketaren eta fabrikatzearen bilakaera beraren adierazpen objektiboa. Preussek ikusi dituenetako estatuek garbi erakusten dituztenean ez jabetze edo dohan jarauntsiriko mitoak, baizik mito zati garestiak, kultura horretako gizakiak bere
salbamena erdietsi uste duen pentsamendu erlijiosoko eta programa plastiko
eta politikoko zatiak hazten.
Oro har, etnologoen prestakuntza artistikoa, eta bereziki San Agustingoena,
imitatzearen irizpideari atxikiriko hezkuntza izun bati dagokio, halako moduan
non haientzat guztientzat, azken batean, plastika agustindarreko adierazpenak Disparate batzuk baino ez baitira. Nondik etorri zitzaien galdetzen du
gainera Preussek, monumentu eskultoriko hauetan guztietan ikusten ditugun bezalako obra hain gutxi arrazoizko baterako grina hori? Zuzen nabilela
uste dut erantzuten du berak pentsatzean kasu honetan sentimen erlijiosoaren azalpen bat baino ez dela. (Sentimen erlijioso honen analisia da, hain
zuzen ere, guk aurkitu behar duguna, estatuaria honen azken argibideari hau
da: haren erro estetikoari jarraiki).
Ikerketak etorkizun eman zezakeenaren aurrean, kultura honen ezezagun
handiaren aurrean haren jatortasuna ezer ez baieztatzeko zuhurtzia zientifikoa edo trebetasuna izan zuen Preussek. Halere, aitortu behar dugu, gure
ikuspuntutik, Preussen prebentzio oso zuzen hau, alegia; San Agustingo kultura izan zitekeela harekin zerikusi nabarmena zuten besteengan eragina
izan zuena, kontuan izanik estatuaria honen izaera bereziki arkaikoa, hango tenplu eta gurtze-lekuekin eta hango zeramika garatu gabearekin (San
Agustingo herriko zeramika aipatzen du, ez andrestarra), eta gaineratzen
die, arrazoiz, ezaugarri hauei: formen aberastasuna eta tipoaren iraunkortasuna.
Prez de Barradas, 1936ean. (Antropologa y arqueologa de Tierradentro, Bogot, 1937. El arte rupestre en Colombia, Madril, 1941. Arqueologa
agustiniana, Bogot, 1943).
Garrantzirik handienekoak dira ikertzaile espainiar honen indusketak. Arrazoi etnologiko osorik gabe, kultura agustindarra jatorrizkoa ez zela, baizik era-
335
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 336
gina izan zuena, baiestera lehiatu zen. San Andreskoari dagokionez, litika
agustindarraren gainbeheran aldi epigonal batean kokatu zuen. Preuss hartu
zuen euskarritzat. Hark baino sentiberatasun handiagoa zuela eta zientzia aldetik gutxiago zekiena eta zuhurtzia gutxiagokoa izaki, Prez de Barradasek,
Tello perutarrari jarraiki eta, gizaki batek, zaldi batek edo landare batek bezala, kulturek adin jakin dutela dioen Spengler-en kontzeptuarekin biak San
Agustingo kulturari dagokionez mila urteko iraupen bat Spenglerena, Kristo
aurreko 300dik 700era arte, izendatzen dio. Eta egia izan ere izan daiteke. Eta
egia da mila eta bostehun urte inguru agitu zela, nire ondorioen arabera, kultura garai andetarren aurrekoa baita, baina iraupenari dagokionez, bilakaera
megalitiko handia, bere izaera sozial eta premiatsuarengatik, ezin luza zitekeen ehunda berrogeita hamar urtetik gora osatuz (4. zenbakia duen estatuatik
24.era arte, lauki sinoptikoetan (bi irudi 114. eta 115. orrialdeetan).
Oro har, etnologoak beldurtu egiten dira harri hauekin. Egia zientifikoa,
guri, sortzaile bezala, egiaz izugarri interesa ezin dakigukeen egia zientifiko
hori bilatzen dutela errepikatzen dute etengabe. Baina zer da egia zientifikoa
ikertzaile hauentzat?
DATU BEREZIAK
Irtenbide estetikoa ikerketa etnologikoko eragozpen zenbaiti kapituluan
osatzen ditugu kritikoki oinarrizko datuak eta gure asmoei dagokienez, aipatu berri ditugun ikertzaileen datu orokorrak (X. kap. 131. or.)
BAIESPEN PERTSONALA
Ni, besterik gabe, ez naiz interes soilik zientifikoaren profesional bat. Ezin interesa naiteke plastiko bezala: ez zait interesatzen arkeologia. Ulertu, dezifratu nahi ditugun estatua horiek egin zituzten gizakien lanbide bera dut. Baldin
haiek ez bazuten hautsi egia zientifikoa eta egia naturala, eta egia politikoa, egiazko kultura baten hiru gauza funtsezkoak, ezin kabi ahal izango ziren harri hauen barruan eta ezin salba ahal zitezkeen. Ni ez naiz joan estatua
hauengana turistaren artzain gisako begiekin edo arkeologoaren eta induskatzailearen aritmetikako begiekin, ni hor egon naiz ikasteko, ezagutzeko.
336
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 337
337
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 338
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 339
I V. O I N A R R I Z K O K O N T Z E P T U A K U L E R P E N E S T E T I K O B AT E R A K O
OBJEKTU METAFISIKOA
Artistaren objektu metafisiko goren eta bakarra gizakiak heriotza garaitzeko, haratagoan, Erabatekoan, Jainkoagan kokatzeko premia erabatekoak
finkatzen du. Nahita edo nahigabe, salbamen borondateak eginiko izate estetikoa da erdietsitako objektu metafisikoa. Bere irritsa da bektore sortzailea. Haren faktoreak?
339
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 340
FAKTOREAK.
Errealitate existentzialaren sailkatze objektibo batetik filosofiatik hiru mundu
ontologiko onartzen ditugu:
1. Izate errealak. Mundu ontologikoa, esfera edo bere espazialtasunagatik fisikoki ezaugarritzen diren objektuen natura. Denboran daude. Azaldu egiten dira, aldatzen, desagertzen. Errealitatearen forma hautemangaiak. Ikusten edo gogoratzen dena. Faktore hau ezagutzen da lan artistiko osatu
orotan. Naturaren modeloak dira: aurpegi bat, sudur bat, mendi bat, hosto
bat... Artearen gai fisikoa da (Estatuan mulko naturala, pinturan azalera, musikan soinua, etab. Material egiazko hau erabili ohi dugu arteak sailkatzeko:
arte guztiak dira espazialak.)
2. Izate idealak. Izate espazio gabeko eta denbora gabekoen mundu ontologikoa. Objektu matematikoak eta erlazio idealak, idealizatzea eta logika
espaziala, osagai geometriko soilak. Iraunkorra artelan orotan eta nabarmena antolaketa matematikoan. (Sudurraren aurrean, mulko natural bezala, piramidea, bolumen geometrikoa antitesi ideal bezala. Sudurra ez toki antropologiko bezala, baizik gorputz geometriko bezala obrako espazio orokorreko
anatomia soilean.)
3. Bizi izateak. Bizitza. Berberetasun bat-bateko eta higikorra. Denborazko egitekoa. Eta elkarbizitza. Hitz batean: Sentimenak. (Sudurraren adibidearen aurrean mulko natural bezala, forma bizigabe egiazko izate denez, piramide geometriko bezala forma ideal eta geldi denez. Bizi izate denez asmo
adierazle, bizidun, grinatsu, aske baten pareko litzateke).
340
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 341
BALIOEN KRITIKA
Balioak dira objektuen teoriak sailkatzen duen beste taldea. Ez dute izatea,
balioa baino, hauxe da haren errealitatea filosofoentzat, hauek balioen artean
bereizten baitituzte logikoak, etikoak eta estetikoak. Guretzat, ordea, balio
estetikoak, hauek baitira hemen interesatzen zaizkigunak, Izate estetikoaren
tasunak dira, bertatik ikusiko dugunez. Aurretik filosofiaren aldetik artistaren
okerreko pentsakizunaren aipamena egingo dugu. Gure egitekoa zein da?
galderari filosofoak diktatzen digu: balioaren eta haren adierazpenaren artean
gu kokatzea, balio estetikoak ulertzea, haiek administratzea. Eta non daude
balio estetikoak, nolakoak dira barka, nola balio dute? Hemen zailtasunak
irtenbide desberdinak dituzten arazo desberdinetan azaltzen zaizkigu. Artis-
341
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 342
tak balioak jarraitu behar ditu, haiek aurkitu, haietara hurbildu. Mller-ek,
adeikor, lagundu nahi dio artistari, etengabe luza daitekeen 34 balio artistikoen osaketa abiaraziz. Zerrenda tasun morfologikoen, arteko objektu baten
deskribapen literarioko une berezi batzuen zenbaketa arrunt bat baino ez da.
Uko egiten diogu berta-bertatik balioen kontzeptu honi. Beraiek azaltzen
zaizkigu, gaurko filosofian, antzinako filosofiako egoera berean. Idealismo
platonikoan, arbola baten ostean, emakume aurpegi baten ostean, ilunabar
baten ostean, kontzeptu erlijioso baten ostean, etab. edertasun ideala bilatu
behar du artistak, eta edertasun maila, balio artistikoa erdiesten zuen arteko
obrak artistak absolutura hurbiltzea lortu zuen heinean. Kantek, metafisika
baliogabetzean ezagupenaren teoria batean bermaturik dagoela uste duelako (erabat, ordez teoria moral bat jarriz), egiten duena da Absolutu greziarra
edertasun ideala dinamizatzea, era horretan bihurtzen delarik filosofiaren
gaurko zeru, balioen galaxia hau, hauts jainkotiar hau, guretzat idealismo artistiko greziarraren lapurreta germaniko bat delarik, graziarik batere gabekoa,
estetikoki inolako interesik gabekoa. Guretzat balioak ez dira laburbiltzen
dugu aurreiritzi subjektiboak, baizik emaitzak sorkuntza artistikoan, ondorio
existentziala.
Ezabatu egiten dugu, bada, balioen mundu hau arteko obraren faktore
bezala eta gure ekuazio existentziala apartatu ditugun datuekin finkatzen
dugu: ekuazioaren termino batean Izate estetikoa, eta bestean hiru mundu
ontologikoak. Nola jokatzen den eta balioak nola sortzen diren ikustera joan
aurretik, ekoizkin estetikoaren faktoreen zenbaketa egiten dugu, errazago eskematizatzeko haiei dagozkien laburdurekin.
(1) = IEr = izate errealak
(2) = IId = izate idealak
(3) = BIz = bizi izateak
(4) = IEs = Izate estetikoa
(1) x (2) x (3)
faktore sentibera
faktore intelektuala
bizi faktorea
ekoizkin artistikoa
ikusten dena
pentsatzen dena
sentitzen dena
hilezkor egiten dena
Irtenbidea?
342
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 343
tetikoarekin bete behar dut. Beste terminoan hiru objektu taldetan, hiru arasetan bezala, Errealitate jasoaren gaiak dauzka laburbildurik. Hiru eskalazko
faktore dira berak dituenak eta haietara oldartzen da joran sortzailez, horrek
adierazten duelarik laugarren faktore bat, faktore bektoriala, motore edo presio metafisikoa edo eginkizun existentziala. Betiereko gai bat bilatzen du eta
hiru izate motetatik inork ez dauka. (1)ean kausalitateak bizitza eta heriotza
ipintzen die. (2)an denboragabetasunak heriotzatik eta bizitzatik kanpo ipintzen ditu. (3)an denborazko bizitzak bizitza eta heriotza ipintzen dizkigu. Baina betierekotasun bokazio horrek jartzen duen indar bortitz horrek artista eroriarazten du bortizki haren hiru faktore materialen gainean, berenez ezgauza
baitira betierekotasunerako, beren artean jotzeko dialektika propio batekin,
kimika berezi batekin, zeina, pentsa daitezkeen alde guztiak gorabehera, eragiketa sortzaile garailea hutsik egin gabe era honetan argituko dugun formula
den:
(4) bi ezezagun dituen ekuazio baten irtenbidea da:
IEs = x.y non (x) izate mota bat diren balio oinarrizko eta estetikoki osatugabeak
dituztenak eta non (y) IEs-en balio azken eta erabatekoak diren.
(1) . (2) = x
x = balio plastikoak (P) = arte abstraktua.
x . (3) = y
y = balio estetikoak (IEs)
(1 . 2) 3 = (4)
343
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 344
erortzen dela, elkar joka, elkar joka kimikoki, hiltzeko eran, transzendentalki, barruti geometriko baten estrategiarekin. Emaitza jator bat da emaitza, topaketa existentzial bat, izate berri bat: Egoera plastikoa, arte sotila, arte bitarikoa edo, besterik gabe, arte abstraktua (arte guztiak dira plastikoak)1. Orain
zilegi da, filosofoaren iritzi okerraren aurrean, artistaren (Picasso) baiespen intuitibo hau dezifratzea: Nik ez dut bilatzen (ez ditut bilatzen balioak axiologoen inolako arasa batean), aurkitu egiten dut (nahi dudan hori bakarrik aurkitzen dut: izate estetikoa. Zer da, bada, IEs?).
BALIO ESTETIKOAK
IEs osatzen den bigarren sintesia da. Egoera estetikoko ekuazioa, egonkortasun betiereko eta erabatekoa: bizitza, bizi edukiak, da hirugarren faktorea
zeinaren plastikoarekiko azken talkak erabakitzen duen artelanaren azken aldatzea edo taxutzea.
1. Arte abstraktuaren zertzeari eta deiturari buruz ez dago adostasunik. Arte ez figuratibo, ez
objektibo, arte konkretu, deitu ohi zaio. Guillermo de Torrek, berriki (La Nacin, Buenos Aires, 10XII-50) Arte absolutu deitura hobesten du, Sartoris-ek Altamirarako proposatu zuena. Aurreko artikulu batean, Guillermo de Torre berak abstraktua bere izena aurkitu ez duen arte bezala izendatu zuen. Guretzat, ez da egon halako arazorik, abstraktuaren deitura egokia finkatu dugun
artearen ekuazio estetiko beretik edo formula molekular, egiturazkotik sortzen baita logikoki. Izate
estetikoa gatz existentzial bat da, eta abstraktua haren konposatu bitariko edo erradikal azidoa.
Erka dezagun gatz inorganiko sotil batekin:
GATZ = (Metaloide + Oxigeno) + Metal = konposatu hirutariko.
Metaloide + Oxigeno = Konposatu bitariko edo erradikal azido.
IZATE ESTETIKO = (1) + (2) + (3) = Konposatu hirutariko edo Gatz estetiko = Arte absolutu.
(1) + (2) = Arte ez absolutu, baizik erlatibo. Arte bitariko. Arte erradikal edo,
besterik gabe, abstraktu. Plastika soila.
Artearen historia aipaturiko hiru natura ontologikoen arteko borroka hauen historia da. Lehenbizi, mota abstraktu edo bitariko konposatuak finkatzen dira, gelditzearen egoitza espazialak,
hara Bizitza deitzen delarik heriotza kentzeko eta era horretan sintesi estetiko erabateko eta azkenak osatzeko. Konbinaketa plastiko soilak (Abstraktua dena, bitarikoa dena) dira sorkuntza
zailena, kontzeptu geometrikoak izan ere kultur eta zientzia gaurkotasunetik atereak izan behar
baitute, ezaugarri emaileak, beren lehen sintesian artistari argudio naturalekin materia abstraktu
nahiko adierazkorra eta egiazki historikoa horni diezaioten. (Gaurko Arte abstraktu kasik guztia,
naturalismo geometriko soil bat ez bada, Antzinateko artistaren, Berpizkundeko gizakiaren idealizazio estetiko bat baino ez da, gaur desegokia). Bizia Abstraktuaren sartze traumatikoak eragindako azken aldaketa ez da emaitza sortzaile pertsonal bati dagokienetarako aurreko talka bezain
erabakigarria.
344
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 345
345
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 346
egingo dira, eta ez beti, guretzat berariaz finkaturiko komunikatuak, baina beti
gordeko du salbamen lotura bat gizakiaren eta Jainkoaren artean: Izate estetikoa da, ahitu gabe erretzen ari den sasia da. Estetika, beraz, artearen zientzia denez, Hilezkortasunaren teoria bat da, salbamenaren kalkulu eta gauzatze pertsonal eta zuzena. Izate estetikoa, benetako irtenbide existentziala.
Estetikotik transzenditzeak Jainkoa atzematen du: Sortzaileari sortua itzultzen dio sorkuntza ekimen jator batean, horrela zuritzen eta betetzen delarik
gizakiaren definizio jainkotiar bera: Jainkoaren antzera imajinatua.
HARREMANA SORTZAILEAREKIN
(Komunio erlijiosoa eta komunio estetikoa). Artea goragoko komunikazio bezala, ikusten dugu, dela harreman bat, Jainkoagan salbatzeko artistak aurkitzen duena... Gizakiak Jainkoaren mezu bezala hartzen duena da materia
non idazten duen bere goragoko erantzuna. Jainkoak Semea bidaltzen badigu, guk Semearekin dugun komunioa izango da gure salbamen erantzuna (irtenbide erlijiosoa). Guk artean Sortzailearen mezua hartzen dugu sorkuntzako munduek eta objektuek ontologikoki finkatzen diren sailkapenean. Gure
erantzuna jasotako mezu horren termino berberetan da Aitarekiko komunioa,
irtenbide estetikoa.
EDERTASUNA
Zinezko egiazkotasuna duen estatuaria honetan ezin bila dezakegu edertasun idealik.
Edertasunaz eta naturalismoaz mintza zitekeen faktoreei buruz bakarka,
ez estetikoki, gagozkielarik, baina ez emaitzari buruz ari garela. Baldin artista
izun batek leialki erreproduzitzen badu egiazko natura, natura faktorearen irudi bat emango digu, errealitatearen naturalismo bat. Izango da naturalismo
geometrikoa, baldin natura idealak soilik erreproduzitzen badigu. Eta naturalismo bitalista izango da, baldin bizitza ematen badigu errealitatearen irudi
bakar bezala. Baldin faktore hauetatik aparte dagoen erreprodukzioari edertasun deitzen badiogu, artearenarekin zerikusirik batere ez duten edertasunaren hiru kontzeptu dauzkagu jada. Hiru natura hauek elkarren artean beren
346
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 347
buruei uko egiten diete, ondoriotzat errealismo sotil edo abstraktu bat daukagularik lehen sintesi plastikoan eta azken errealismo artistiko edo konposatu
bat dugularik bigarren sintesian. IEs-a, beraz da natura bakoitzetik bakarka, zentzugabekeria natural bat. Ekoizkin estetikoa, zentzu honetan, beti da
zentzugabekeria hirukoitza. Heriotzaren zentzugabekeriaren aurka, sorkuntza
betierekoaren zentzugabekeria. Egia estetikoa edertasun artistikoaren pareko egiten badugu, orduan badaukagu jada Edertasunaren kontzeptu tinko
eta egiazkoa. Beste zerbait da hau jada. Baina, guk, nahasketak ekiditeko, ez
dugu ezertarako erabiltzen edertasun hitza, ospe estetikorik batere gabe iristen baita guganaino.
NATURALISMOA
Estilo izuna, non artistak naturaren imitatzean jartzen duen bere uste osoa.
(Ederraren teoria axaleko eta aestetikoari dagokio).
SURREALISMOA
Bakarkako formen naturalismoa eta naturaren errepertorioan aurkezten zaizkigun antolaketa espazialaren aldaketa. Artistak harri bat airean, telefonoa ka-
347
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 348
pelaren lekuan, gibel bat makulu batean, erloju bihur bat adar batean, etab.
kokatzen dituen estiloa: irrealismo edo antinaturalismo artistikoa, iragan-unetan eta gainbeherakoetan artistak odolik isuri gabe esperimentatzen duena.
Garbi dago paraerrealismoa edo subnaturalismoa dela, zehazki Surrealismo
hitzaz izendatuko duguna, gaur kontzeptu hain desberdinez zamaturiko hitz
hori kontzeptu bakar honetara mugatuz.
SUPERREALISMOA
Hemen artistak ez bakarrik lokatzen du naturako ageriko ordena, hura errespetatu ere egin baitezake; hemen batasunen edo naturako bakarkako gorputzen lokatze formala gauzatzen da. Hemen gauzen bakarkako aurpegia
hausten da, ezinezko bihurtuz aurreko egoera naturalera itzultzea. Surrealismoan forma naturalak beren antolaketa naturalera itzul daitezke: formek deskonbinaketa fisiko bat baino ez dute jasan. Estilo superrealean forma naturalen
eraldaketa kimiko estetiko bat gertatu da. Bestelako mundu ezin itzulizkoa,
izate mota berri bat azaltzen da. Hemen benetako zentzugabekeria sortzailea
dago, karikatura dago edo maskara estetikoa; hiltzen da bakardadea, gauzaren heriotza baita, izate naturalaren ezkongabetasun ontologikoa ahitzen
da eta anitza sartzen da artearen gauza berrian, horrela deformatua konformatua azaltzen delarik iraunkorraren neurrian. Izate berriak dira, balio plastiko eta balio estetiko deitu ditugun tasun berriak dituztenak.
Hiru kontzeptu hauek definitu ditugun ordenan egiaztatuko dugu estilo
guztien garapenean agertzen direla. Beren iraupenagatik, bakarka, haien
nahasketaren uneagatik eta honen intentsitateagatik, estilo baten nortasuna zehazten joango gara. Egiaztatuko dugu obra baten ahultzea surrealismoaren kariaz eta haren heldutasun estetikoa artista superrealizatzen den
heinean.
348
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 349
1 2 3
ontologikoa: O O O
OO O- O
O-O
OO O O-
surrealismoa
superrealismoa
naturala
geometrikoa
bizia
ARKAIKOA
KLASIKOA
BARROKOA
+
+
estilo berri baten hasiera
349
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 350
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 351
V. I B I L B I D E A
PLASTIKA ANDRESTARRA
Gauez sartu nintzen San Andresko leku labur honetan, eta hau ere zortea
izan zen. Iritsi nintzen informazio hau nuela: hango kultur formak zeramika
batzuk eta hilobi batzuk geometrikoki apainduak, eta harrizko estatua batzuk estatuaria agustindarra gainbehera zetorrela egin zirela. Iristen nintzen
halaber zirrara pertsonal bortitz batekin, bere ekoizkinak puntu zuriz estaltzea
(inpresio hutsak buztin zuriz beteak, azaleko material zikin, burdintsuaren gai-
351
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 352
nean nabarmentzen zirelarik) sekula ahazten ez duen hango estilo zeramikoagatik. Hobietan aurkitutako zeramika hauen zatiak, Popayngo Unibertsitateko museotik gogoratzen nituen: Jaguar buru txiki bat, gizon txiki bat eskuak
buruan zituela etzanda eta suge buru batzuk (4. 5. 6. 7. argazkiak)
Gauez sartu nintzen eta diot ezen ikuskizuna, plastiko bezala eskultore
bezala eta zeramikagile bezala, ez ulertu ordea bi erabilpen profesional berezi hauek egundo nahas ditzakedanik espero ez nuen zirrara izugarrikoa izan
zen. Sentiberatasun plastikoa ez da zainketa pasionatu eta jarraitua baino,
artistak gauzen erlazio izpiritualak bereganatzeko, argitu behar den misterioaren eta batek berriro liluratzeko eta aurkikuntzari irtenbide estetikoa emateko
etengabe sortzen saiatzen den misterioaren artean.
Bidexka estu, ilunetan gora eginez, nik sekula lurraren gainean materialki,
ez hain bizi ez hain hurbil eroria ikusi ez nuen Ostrailika batekin gauak osotoro estaltzen zuen eltze geografiko txiki baten antzera ikusten zen ibar txiki batera azaldu ginen. Nola ez uste izan edo sumatu jada, berta-bertatik, emoziozko eta kosmogoniazko indarren bat egite bereziak era horretan egositako
gizonari azkartasun erlijio bat eta tasun misteriotsu bat eman ziola toki honetan? Dena da hemen hasierako: itxia, lehen aldiz gertatzen da dena.
Bertatik uztartzen ditut antzinako zeramika andrestarretako puntu zuriak
buztinezko suge honekin edo ortziko ibai zuri honekin. Gero, hurrengo egunean ikusiko dudanarekin San Agustinen sartu baino askoz lehenago ondorioztatuko dut ezen hemen dela, San Andresen non Andeetako kultur megalitiko handiko gizakiak estreinatu duela, begiespenarekin eta paisaiaren
lehen bidaia heroikoekin, gai metafisiko existentziala eta mitoetako oinarrizko
gaiak eta are estatuaria bera.
Azken itzuliak paisaiatik, baliabide erlijiosoak eta tresneria estetikoa Naturaren aurrean segurtasun gabezia izpiritualaren kontra erabateko segurtatzearekin, eramango dira gero San Agustinen eta, halaber era zirraragarrian, harik eta sistema existentzial erlijioso andrestarra, nekazari eta zeramiko, estilo
zibil eta lurtar, agustindar bihurtzen den arte, artistak zabaltze politikoa eta
bizi konkista hots egin eta ziurtatzeko duen litika batean. (Planteaketa estetikoa sistematizatze erlijiosoen aurretik doa beti. Bizi handitasun baterako aldez aurretik heriotzari buruzko programa bat behar da).
Plastika andrestarrak bi era ongi berezituak hartzen ditu: zeramikena, estilo barneko eta bakarkakoa, analitiko eta irudikatzailekoa, eta hilobiena: estilo sinbolikoa eta espazioaren aurrean babesgarrikoa, hizkuntza geometriko,
352
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 353
itxi eta linealekoa erronboz betea eta erronbo bakoitzean izar bana taldekako hilobien hormak handitu eta eusten dituen sare baten gisan. (Ez dira
freskoak pintura hauek, esan ohi denez, baizik zeramikagilearen erreboke
edo engobaduen buztin koloreztatua tenika zuhurra).
Egunez, bisitatu genituen hilobi hauek eta estatua handiz osaturiko biribilkia zuen hegia bat, hau bai estilo epigonal agustindar nabarmenekoa. Inguruaren erdian arkeologoek harrizko eserleku txiki bat ipini dute, Prez de Barradasen ustez arrantxo baten irudikapena dena.
Ibar txiki honetako atal itxian edo barnekoan, mendikatean bermaturik,
lautada txiki bat altxatzen da enparantza eta ermita kolonial indigena bat duena; honek, egiaz paisaiaren sugestioan parte hartzen du, duen armonia naturalarekin eta proportzioekin, higadura geologikoak, labar batzuetan ipinitako
elizaren aurre utzi zuen sentimen geometrikoarekin. Paisaiak pentsatu du hemen gizakia.
353
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 354
354
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 355
ILLUMBE
San Agustingo ibarraren sarreran bere aro naturalistan dago estatua multzo
hau:
1. Erretratu zuzen eta bikaina, hotsandikoa, ahoa itxita daukan jaguar batena. 24. argazkia.
2. Zurezko maskara neutroa duen irudia (mozorro soila). Preussek sumila
duen pertsona batekin nahasten du, eta hala onartu ere onartzen da. 23. argazkia.
3. Prez de Barradasen ustez sudur bat den txirula moduko bat jotzen
duen irudia. 21. argazkia.
4. Hontz edo arrano bat ahoan suge bat duela. 22. argazkia.
Eskultore andrestarra San Agustinen berdin litzateke, agustindarra balitz
ere sartzen da jada. Naturalismo hau dorpeki errepikatzen da barruti agustindarraren erdian, mahai gisako harri batzutan. Badago gune guztiz garrantzitsu bat Illumbeko honi dagokiona, San Agustinerako antzeko beste sarrera
moduko bat da: Alto de las piedras (25.tik 29.erako argazkiak). Aldi bera da
estatuariaren ibilbidean: plastika esferoidala, teknikoki eta kulturalki hontzaren eta sugearen irudiarekin bat egiten dena. Erabaki desesperatuz, etengabez, porrotez eta haztamu berriz bilatzen da mitoaren eta haren zertze plastikoaren hautaketa. Bakardade izpiritualeko lehen aldia ixtera doa. Gizakiak
bere giro geografikoko indar handietako batekin ituna egingo du hori da
hontzarekin entseatzen duena. Itun hau aurkitu eta finkatzean, estatua zorroztasun geometriko areagotu eta progresibo batetik sartzen da aro klasiko-
355
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 356
22
Mendebaleko mendixka
23
24
9
Iparreko mendixka
25
26
11
27
12
C mahaitxoa.
28
13
29
30
31
32
33
34
38-39
41
42
43
356
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 357
Gainezkatze epigonala
Oinordeko berriek errepikatzen dituzte, ahulduta, gizaki agustindar garailearen obrak: 54, 55. argazkiak.
357
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 358
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 359
V I . P R O Z E S U A (lehen atala)
INBENTARIO ONTOLOGIKOA
Lehen mota: Izate errealak. Lehen zerrenda honetan haien alderdi nagusiei jaramon egin behar diegu: a) Gauza edo objektu egiazko bezala inguratzen gaituen naturako errepertorioan (gizakiak, abereak, aizkorak, arrainak, ibaiak,
mendiak, harriak, egurrak, etab.), eta b) Forma natural edo gorputz eta presentzia orokor bezala espazio naturalean (mulkoak, koloreak, lerroak bolumenak, aurpegiak, lerroak); berriro: formak leku abstraktu pertsonalak bezala, kontzientzia geometriko edo matematiko baten albora.
Gainera zerrenda hau osatzerakoan saiatuko gara, haren antolaketa hobeto prestatzeko, lehenago aipatu ditugun kontzeptu laguntzaile hauei arreta
eskainiz: higikor naturalaren eta geldi naturalaren ezaugarriei paisaian: izate
erreal higikor ezkorrak () = ilargia, ibaia, sugea. Izate geldi baikorrak (+) =
eguzkia, mendia, jaguarra.
bereizketa bizitzatik:
Mulkoak
azalerak
lerroak
harriak
txoria
tximinoa
arraina
ibarra
ilargia
Ostrailika
sugeak
marrak
+
giza aurpegiak
hontza
jaguarra
arranoa, zapoa
eguzkia
ortzadarra
landare hariak
hari argitsuak
puntuak
izarrak
euri tantak
harri txikiak
359
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 360
Oro har (nahikoa zorroztasunez gogoetaturiko sailkapen bati oraingoz uko eginez)
hauek lirateke osagaiak:
Paisaia estatuarian: sugeak, eguzkiak, jaguarrak, hontzak, arranoak, tximinoak, zapoak...
Aurpegiak eta giza osagaiak...
Maskara neutro edo zurezko mozorro bat, harrian irudikatua.
Mihiak, arrainak, izarrak...
Giza irudi bat, arrain bat duela, txirula bat duela, poltsa bat duela...
Amatasunak.
Pareko presentziak paisaian: eguzkia, ilargia, izarrak, ortzadarra, mendia, ibarra,
harri biribildun ibaia, labarrak eta mailadun piramide naturalak, Lavapatas haitzartean
harrizko uharka zulo grabatuzko ibaiarekin...
Bigarren mota: Izate idealak. Gauza idealak. Geometria estatuarian: biribilkiak,
erronboak, triangeluak kontrako bi jarreratan (oinaren gainean eta erpinaren gainean)...
Puntuak antolatuta eta antolakuntzarik gabe...
Lerro paraleloak, eta gurutzatuak erronboak sortuz...
Lerro hautsiak. Grekak bi jarreratan, iraulita eta korapilatuta...
Mailadun piramideak (eta jarrera iraulian).
Eta haien eratorpen geometrikoak estiloan edo Tipologia plastikoa:
Estatua biribilak. Estatua kubikoak eta prismatikoak. Goranzko eta beheranzko prismatikoak (hau da, oinaren gaineko edo erpinaren gaineko piramideei dagozkienak; hizkera plastikoan, ahoskatze estetiko barneko edo agerikoa eta monumentala): estatuak desgizatiartze edo geometrizatze egoeraren arabera...
Hirugarren mota: Bizi izateak. Asmo politikoa estatuarian, bizi aipamena, propaganda edo mitoaren literatur aurreproiektua, sinboloen kanpokoa.
Lehen motako osagaien nahastura: maskara aktiboak, expresionistak eta sinbolikoak.
Gizon emagin bat.
Estatua haurdunak.
Gudariak. Osagai sinbolikoak dituzten estatuak: eskuetan aizkorak, zulakaitzak:
barraskiloak, mailuak, totumak, arrainak, poltsak...
Hontzak sugeak ahoan dituztela.
Gizonak hontz mozorrotuak, sugeak edo errege makilak eskuetan dituztela.
Gizona jaguar mozorrotuta sugea eskuetan duela.
Gizona eta jaguarra mozorro jatorrizko irudi batean bat eginak.
Burugainekoak eta irudikapenak burugainekoan lumekin, ile-uztaiekin...
Burugainekoa piramide itxuran sei zatitan zatitua. Burugainekoa uztai itxuran sei
zatitan edo lerrotan zatitua. (Ortzadar forma).
360
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 361
PROTAGONISTAK
Orain da inbentario zabal honetan sorkuntza estetikoko drama aparteko osagai oinarrizkoak hautatzeko arretarik handienaz jokatzeko unea. Zeintzuk dira
irudi aldaketarik gabeak eta protagonistak? Hauek aurkitzeko, azaltzen diren
iraunkortasunari eta estatuarian egiaz azaltzen eta desagertzen diren uneei
begiratu beharko zaie.
Berrikusketa lehen eta azken batean, oinarrizko hiru pertsonaia hauek
hauta ditzakegu: Sugea, Jaguarra eta Gizakia. Esan nahi baitugu hiru osagai
hauek bortizki presente daudela protagonistikoki kokatuak hemen sortu
zen herriaren Paisaian, Estatuarian eta buruan, burubidean Mitologian.
Pertsonai hauetako bakoitzaren bilakaera segi dezakegu, aztertuz une berean ezaugarri batzuen azkartasuna, aldaketa funtsezkoak eta bigarren mailakoak eta haien iraunkortasuna, eta emaitza edo eraldaketa zenbaiten garrantzia eta haien iraupena. (Ez dugu sekula begien aurretik kenduko jada aipatu
dugun bilakaera estetiko oroko lanabes bikoitz triangularra).
GERTAKARIAK
Estatuaria bateko mailarik apalenetan aurkituko dugu bilatzen dugun pertsonaiaren edo osagaiaren jaiotzaren gakoa, eta haren bilakaera edo garapen
mailarik gorenera iristean, haren desagertzearen edo heriotzaren zergatia.
Gure behaketaren lehen emaitza, sotilena eta orobat funtsezkoena, da
gure hiru protagonistetako bat Gizakia sugearen eta jaguarraren erdian ko-
361
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 362
katurik dagoela. Eta era horretan kokatzen da azkenik zalantza dramatikoetan jaguarraren ordez hontzarekin txandatu ondoren, sugearen kontra. Zalantza hauek denborale luzea hartu behar izan zuten, gizakiak hontzarekin
entseaturiko ituna errepikatu egiten baita eta heldu egiten baita goranzko
plastika baten aldietan, gero aipatuko ditugun uneetan, erdiesten duelarik lilura izpiritual bat, poetikoki zakarra, herrikoia eta paregabea. Gero, hau zabalduko duen oharren batean, kultura honetako arte jondo bezala izendatuko
dugun uneak dira hain zuzen ere.
Baina gizakiaren ondoan nagusi bihurtzen den pertsonaia ez da hontza,
jaguarra baino, eta honek gizakiarekin itun sagaratuan bat egitea lortzen du,
guztizko eran, kultura honetako Maskara berezia sortuz: gizaki-jaguarra.
Baldin herri honek jaguarraren mitoak oinordekotzan jaso izan balitu, ahalegin beldurgarri hau aurreztuko zukeen, nire ustez sentimen tragikoa artean
zertzen hobekien laguntzen diguten adibide historiko bortitzenetako bat salatzen baitu.
Jaguarra da faktore lurtarra zeinarekin ugaltzen den bikoizten den kultura honetako abenturari hasiera ematen dion gizakia apenas gizaki, berak
munduaz duen ulermoldeko programa betez bere mitologia izatea erdietsi
zuenera iristeko: Eguzkiaren seme, gizaki aske, indartsu eta askikoa lurrean. Eguzkiaren seme izendatu zituzten beren buruak erraz haren kultur oinordeko aberatsek, Andeetako Kultura Garaietan.
Hasierako kultura honen arima, bada, haren eragile izpirituala eta sinbolikoa, hango estatuariak itzultzen du; gizakiaren eta sugearen arteko borroka
da. Batasun protagonista hauetako bakoitzaren bilakaera bakarka segituko
dugu, bada, horretarako aski izango dugularik haien une edo egoera berezienak bereiztearekin. Sugearekin hasi eta jaguarrarekin jarraituko dugu. Gizakia
suge-jaguar antitesiaren arabera emango zaigu. Gizaki honen abentura jaguarraren zori oneko abenturari egokituko zaio. Sugearen zori ona, eta zori
txarra, izango da. Gizakia egoera anitz eta oinarrizkoetakoetatik igaroko da:
historikoki, kultura honetako arima apartekoaren irudi zehatza hornituko diguten gizaki zenbaiten bat egitea izango da
Baina azken deskribapen hau baino lehen, berriro eten behar dugu San
Agustinera bigarren eta azken bidaia egiteko, oraingo honetan hautatu berri
ditugun 37 estatuetan barna. Haren bilakaera osatzen duen hango estatuariaren laburpen trinkotu honen zinemako gidoi gisako bat emango dugu.
Jada haren egiazko historia edukiko dugu ia-ia.
362
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 363
IRUDIEN ARGIBIDEA
Dagozkien irudi orriak kapituluaren azkenean daude.
I. Irudi orria
1. arg.
2. arg.
3. arg.
2. Irudi orria
4. arg. (1).
5. arg. (2).
6. arg. (3)
363
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
7. arg.
14/11/07
17:17
Pgina 364
(San Andresko 8. hilobikoa, haizkora landu batekin eta zeramikazko beste zati batzuekin, gaur Popayngo Unibertsitateko Museoan).
Andrestarra da hau, heriotzaren eta begiespenaren aurkikuntzako harriduraren gizakia. Beldur osokoaren, izulaborriaren gizakia, bere salbamen sena bere segurtasun gabezia existentziala gainditzera zuzenduko duena. Illumbeko
gizakiak segurtasun gabezia honi irtenbidea eman diolarik,
agustindarrari egokituko zaio segurtasun gabezia material
eta sozialaren planteaketa eta azken irtenbidea.
Gizaki andrestar bera, Ostrailikaren azpian etzanda. (Zeramikazko baso batetik hartua).
(San Andresko 9. hilobitik, gaur Popayngo Unibertsitatean).
3. Irudi orria
8. arg.
9. arg.
364
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
10. arg.
8. arg.
14/11/07
17:17
Pgina 365
3. Irudi orria
11. arg.
13. arg (4,5)
12. arg.
365
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
366
14/11/07
17:17
Pgina 366
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 367
4. Irudi orria
17. arg. (13)
18. arg. (14)
19. arg. (15)
20. arg.
Hiru harri, giza buru baten giza irudi batekin, soin batekin
eta irudi oso batekin. Alto de las Huacas-ekoa da, San Andrestik San Agustinera uste izan dugun bidean beste norabidea. Berdin-berdin izan zitekeen litikako sortze independiente batekoa gaurko gune agustindarreko sarreran. Guk
nahiago dugu hura, buztinezko modelatutik, harri agustindarra konkistatzen ari den aurrerapen izugarria gauzatzen den
norabidean kokatzea. Erreprodukzio hauek parentesi artean
bezala ematen ditugu aurretiko zeramikazalearen pean zizelkatzearen hasierako estiloa apainduz. Buztinean egindako
modeloei dagozkie irudikapen hauek.
Preussen nano monumentala (Ikus 140. or. IX. kap.)
5. Irudi orria
24. arg. (9)
Illumbeko taldea.
Jaguar erretratua.
Burua, sen monumentalekoa. Jaguarraren buruaren irudikapen zorrotza, ahoa itxita duela. Gurtzeko bezalako irudi bat
da, uki ezin daitekeen aurpegi bat. Kultura honetako gizakia
ez da ausartzen oraindik harekin tratu zuzen eta pertsonalean sartzen. Uste izatekoa da dantzen bitartez eta maskara
jantzita duela, gizakiaren beste itundu baten laguntzarekin
txori zerutiar bat, arranoa edo hontza (haren irudikatze zehatzari buruz aburuak banaturik daude. Guk hontza aipatuko dugu beti) gizakia suge garaituaren aurrean. Jaguarraren eskultura hau taldeko gainerako irudiekin barne-barnetik
dago lotua.
Xirularia (Cabuyalen aurkitua)
Barradasen ustez, txirula dirudiena sudur luze bat da, ahoan
duen seinalea geroago emandako kolpea edo hondamena
dela uste baitu. Gure ustez, txirula dirudiena, egiaz txirula da
eta multzoaren esanahia osatzeko: jaguarraren buru-altarea,
dantzari ezkutua (11) eta bilatzen den xedea: sugea garaitzea
(12), hori hontzak egiten duelarik bitarteko bezala.
367
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 368
6. Irudi orria
25. arg. (16)
26. arg. (17)
27. arg. (18)
368
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 369
369
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 370
8. Irudi orria
30. arg. (21)
370
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 371
371
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 372
372
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 373
sentimen tragikoaren jarrera: jarrera aurkitzailea, jasotako irtenbideetatik libre. Agustindarraren azken orduan hilobi-aldareen eta ofizialtasun erlijiosoaren orduan, gizakiaren aurpegiak segurtaturik uste diren orduan jarrera kontserbatzailea
gauzatuko da: sentimen mistikoa, non oinordeko aberatsak
desagertzen joango diren, mitoak errepikatuz faza barrokoetan, estatuak bidea irekitzen dion arte Andeetako kultura garaietako arkitektura militar eta inperialistari.
Tiahuanacon aurkitzen dut nire iritzia da kultur muga Andeetako herri hauen bilakaeran: Tiahuanaco da estatuaria
oinordetua arkitekturaren aurrean adio esaten duena. Ez
dago arkitektura andetarrik fede mistikorik gabe: fede hau
da estatuariak garraiatu duena. Tiahuanaco da murruko erliebea: etxean desagertzen den estatua. Tiahuanaco aurretik, estatuarian bizi dira herriak. Estatuaren semea da Tiahuanacoko arkitektua. Tiahuanacoko semea da ingeniari
militar inka. Machu-Pichuko inken aurretiko gizakiak, harrizko haren bizilekuen bilaketa zenbatuezinean, San Agustingo
bere jatorri urrunen azken isla gordetzen du pisu batean: harrizko alfonbra bezala, hontzaren irudi zapaldua (7) harrizko
uztai bikoitza mokoan duela, zeramiketan esan nuenez (La
Pazko Museoa) errepikatu zuena. Machu-Pichuren ondoren,
jaiotzen eta hiltzen da azken kultura andetarra eskultore
bat bera ere gabe: zibilizazio inka.
Lehenbiziko gizaki-jaguarra. San Agustingo (Illumbe eta goi
ordoki agustindarraren artean, sarreran) antzinako elizako
pilare baten oin edo idulki bezala erabiltzen den soina. Adierazpen superreala, atzeraezina. Sugearen kontra hitzarturiko
bi aurpegien bat egite kimiko guztizkoa. Gizaki agustindarraren jaiotze estetikoa. Garaipenaren gizakia. Sustantzia
jainkotiarra aurkitua izan da: jaguarra zen zeharka elkartzen
eta banatzen zituena Jainkoaren gizakia, eguzkiaren gizakia.
Eskuen egoera adierazgarriagatik, ikus daiteke eskultoreak hegodun gizaki-hontzaren ahalegin harroa arreta handiz
segitu duela. (Peruko, Ekuador, estatua batzuk badute zerikusirik lehenbiziko gizaki-jaguar honekin).
373
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 374
9. Irudi orria
33. arg. (24)
Eskultore-jaguar agustindarra. Superrealismo azpiko arkaiko, aurreklasikoaren gailurra. Eskultore garailea. Gizaki-jaguarra, pertsonalki eskultorea, eskultore-jaguarra. (Eskuetan
mailu bat eta zizel bat). Ez da Berpizkundeko artista baten,
Gioconda zahar baten irribarre misteriozkoa). San Agustin,
Eliza Katolikoko Gurasoetakoak askoren ustez Mendebaldeko kulturak sortu duen esteta handia, guretzat, alderantziz, haren oker estetikoak gaur argudio dira korronte estetiko berrien kontra esaten zuen aski dela begiak ixtea artea
ikusteko. Hemen, begiak ixtearekin, badakigu dagoen guztia dagoena baino ez dela eta nahikoa misterioa da jada).
Une honetara arte lehen estatuaz geroztik igarotako denbora kalkulatzen dut, 150 urte baino gutxiago. Kultura agustindarra konkistatua zen jada.
Eguzki harri handia (alde batetik eta aurretik).
Monumental dena abiatzen da. Forma triangularrak erpinaren gainean. Grabitazio plastikoen topaketa osoaren jasotzea estatuan laburbiltzen duten buru handiak: piramidea erpinaren gainean (26. arg. Hitzak, 141. or.)
Eguzki gizakia.
Idazkun nekrologikoa. (Gizaki agustindar, eguzkiaren semearen agiria).
Gizaki-jaguar handia (zizel, barraskilo eta ile-uztai dirdaitsua). (9. irudi orriko 33. argazkiaren bertsio klasiko monumentala).
39. eta 40. arg. Gizaki-jaguarraren bertsio klasikoak.
12. Irudi orria
41. arg. (27)
374
Eguzki seme handia (heriotzaren irudi txikiarekin). (Gailur klasikoa, Gizaki megalitiko agustindarraren erpina).
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 375
375
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 376
kuineko eskuaz lantza oratzen du bere etsaia hiltzeko erasotzeko. Hau izan behar zuen herri ikuskizun agustindarra,
hango festa jondoa, tauromakia herri espainiarrarentzat
dena. Ez, ez da nekropoli bat pabiloiez beteta dagoen goi
ordoki hau, herri bizitzako, gizarte hezkuntzako eta propaganda politikoko lekua baizik, eta festa nazionalekoa: gladiadoreena edo zoomakoena.
Gizon emagin handia.
Lau metroko garaierako monolito laua.
Agustindarrak gizartean zuen betebehar gorena grafikoki
hots egiten duen taula sagaratua. Eskultoreak gizakia antzematen den irudi handiak haurdun gisan irudikatzen ditu
jainko zoomorfoak, gizaki-jaguarraren eredu erlijiosoak.
Kultura honetako une klasiko handia da: segurtasun izpiritual osoarena, mitoen erredakzio osoa eta patu sozialaren
planteaketa lurtarra militarra.
Quebrada de Lavapatas
Haitzarteko ohea zulo naturalak eta artifizialak dituela, eta
suge irudi grabatuak (gordetzeko gaurko lanen egoera...).
376
Jaguar edo tximino jaguartu buru mural handia (protobarrokoa). Une hauetan Migel Anjel moduko arkaiko bat azaldu
izan balitz bezala har genezake. (Hau diot eskultura honen
aurrean nik sentitu nuen sentsazioa zuzenean adierazteko,
jada goi ordokiko une klasiko handitik at).
Estatua hauetatik, haitzartetik ez dut kalkulatzen jada igaro den denbora: guztiz astiroa izan zitekeen, baina guretzat
jada ez du interesik.
Une berdina, artistikoki. Branka litiko protobarrokoa. (Greco
baten tentsio formalari buruz arituko bagina bezala Berpizkunde formalki estatikoaren aurrean). Sintesi klasikoen erdibitze barrokoa, ni-bikoitza?
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 377
56. arg.
Ondare megalitiko agustindarra. Eskultura eskualde agustindar berean hegoalderantz Moscopn. Gaur Popayngo
unibertsitatean, Henry Lheman arkeologoak eramanda.
Harrizko eskultura txikia. Ondare agustindarra (Trombetas
ibaian Brasil). Preussen 86. xafla. Bilakaera formala: ohar
hutsarteak estatuan: ez zen honetan ahalegindu jatorrizko
eskultore agustindarra. (Ez dauzkat eskura, hemen neke
handiz eskuratu ziren mito zaharren erabilera librea nabarmen adierazten duten Andeetako bestelako aldagarri plastikoen beste hainbat dokumentu):
Ekuador
Nikaragua
Mexiko
Brasil
Peru
Bolibia
Argentina
377
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 378
18. Irudi-orria
57. arg.
58. arg.
59. arg.
60. arg.
378
Zeramika hezurrezko xaflatxoak dituena. San Andresko gizakiaren oinordeko harro bat. Kolonbian: Ro de la Miel. Kultura kinbaya (?)... (Gogora, 2. irudi-orria, harriduraren gizakia Ostrilika andrestarraren azpian).
Zeramika perutarra. Buruzapia, jaguar eta suge irudiak dituena.
Tiahuanaco. Eguzki sartzea, Eguzkiaren semearen erliebe
laua, jaguarrak eta sugeak dituela.
(Argitalpen hau izatez behin-behinekoa eta presakakoa
delako, urte asmo direla egindako ohar hauek alde batera
utzi ditut eta ezinezko izan zait gainera berriro ikustea, bestela nire tesirako aparteko interesa duten erreprodukzio sorta bat gainera nezakeen. Gauza litikoak eta bereziki zeramikoak ama-arrasto agustindarra nabarmen dutela: hontzak,
txoriak, tximinoak, baita sugeak ere, jaguarraren letaginaz
apaindurik. Jatorrizko drama agustindarrean alboko diren
pertsonai sail oso bat, gerora erabilia da santutegi batean
bezala gizaki-jaguarraren ezaugarrien dirdai zerutiarrean).
Lan honen asmoan ere ez legoke leku erabilgarririk.
Monumentua Bolibarri San Agustinen.
Idulkia, non eskultore-argazkilari batek, oroitzapenezko
oturuntz baten amaieran, Askatzailearen soina ipini zuen.
Herrian kontatu zidaten ezen gau batez desagertu zela soina eta ez zutela sekula jakin zer gertatu zen. Argibide egiazko bat baino ez zegoela jabetu nintzen, leku honetan izan
ere bizirik baitaude eskultore nazio bateko indar bizi guztiak
eta airea biztandurik baitago. Antzeko halabehar batez, idulkiari enparantzan sakabanaturik zeuden hainbat eskulturen
arteko hiru ezarri zitzaizkion: haietako bat lehen kultura
amerikarraren omenaldi adierazkorrena da eta herri amerikarren askatasunaren oroitzapenezko lan hau berezi bihurtzen
du: aipatzen dudan eskultura da 8. irudi orriko 32. argazkian
eskaintzen duguna eta lehenbiziko gizaki-jaguarra, herri
agustindarraren beldur existentzialaren kontrako garaipeneko gizona adierazten du.
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
61. arg.
14/11/07
17:17
Pgina 379
379
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 380
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 381
V I I I . P R O Z E S U A (Bigarren atala)
Orain, gidoi grafiko honen ondoren, estatuaria agustindarraren hautaketa antolatu bat berrikusi dugunean, Sugearekin hasteko puntuan
geundenean eten genuen hiru pertsonai protagonistetako bakoitzarekin behaketa banaka hobeto entsea dezakegu.
Bestelako daturik gabe herri bati dagokion estatuaria baten ikerketa estetikoari ekiteak, Alto Magdalenako gizakiaren eta Andeetako Erdialdeko Mendiguneko paisaia den haren ingurunearen arteko gatazka existentzial bikain horren berreraikitzeak esan nahi duen kultur egitandi apartekoa aztertzen
saiatzeak badu zerikusirik alor militarrean gatazka bat berreraikitzeko edo hilketa bat berreraikitzeko teknikarekin. (Hemen ere, kultura agustindar honetan, bada hildako bat, kultura garaile guztietako bera: Sugea).
Estatua desestatuatu beharko da, haren disekzioa egin, hura itzuli, liskar
esentziala aurkitzeko. Gauza eraldatuak berriro estatuan jarri, aurreko egoerara eraman, faktore sortzaile bezala hautatuak izan zirenean, lekuren batetik,
guretzat gutxien usteko genuenetik, paisaiatik, alegia. (Ikusi 2. laukia).
SUGEA
Era honetan pentsatzen dugu sugea egoera guzti hauetan: lehenbizi,
zeramika andrestarrean eta gainera haren irudikatze naturalaz gaindi
eta irudikapen zuzenez gaindi: suge linealak eta erliebean, San Andresko gaueko ortzian, Ostrailikan edo ilargizko ibaian, haien zeramiken esnezko apainketako puntuen ibaian, ohe zaharretan harri potorren ibaian eta jada San Agustinen, iraunkor estatuarian: estatuazko
381
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 382
ibai batean, hontzaren mokoan, hasieran; gero hontzaren ostean mozorroturiko gizakian, jaguarrean estetikoki eraldaturiko gizakiaren, zehatz-zehatz, eskuetara iritsi arte. Eta azkenik, Lavapataseko ohe sagaratu bertaraino, zulo naturalezko eta artifizialki osaturiko eta suge
erliebez estaliriko ibai batean.
Haren ibilbidearen ordena hauxe litzateke paisaian eta estatuarian: sugearen presentzia naturan eta haren analogia ibaiarekin eta
Ostrailikarekin eta heriotzarekin. Higikorraren eta ezkorraren muineko
sinbolo. Giza bizitzaren higikortasuna bera: gizaki-ilargizkoa, heriotzaren seme, harengandik libratu behar denez: sugea menderatu behar
zen sinbolikoki. Horrela azaltzen da gizakia zeramika andrestarrean,
Ostrailikaren azpian, sugeen eta jaguar buruen artean. Harrizko estatuetan sartzen da haiek menderatu arte, klasizismo megalitikoan hiltzen
delarik, Lavapataseko haitzartean bertan. Hemen amaitzen da sugearen mitoa. Hemen amaitzen da heriotzaren bidaia dramatikoa: hemen
amaitzen da arima agustindarraren gau iluna.
Gero jada, Lavapataseko beste ertzetik, Alto del Lavapatasen eta
Alto de los Idolos-etik heriotza jada beste heriotza bat da: bere mitologia landua jada zabal dezakeen eta une berean lurreko edozein eskenatokitan, Andeetako kultur segiden norabide perpendikularrean,
heda daitekeen abentura sozial eta militar handi baterako munduaren
ulermoldearen lehen filosofia oso bat abiarazi dezakeen zibilizazio baten heriotza bat da erlijio ofizial sailkatu eta bat egingarri batean. Horrela etorriko dira kultura garai deituak, baina, aurkikuntza sortzaileari
dagokionez honen parekorik ez ziren izan, Amerika osorako finkatu
baitzituen oinarri ezistentzialak eta mitologikoak.
JAGUARRA
Sugearen aurrez aurre jaiotzen da. Pentsamendu agustindarrean lurrean
eguzkiaren bizi sinbolo gorenaren ordezkari bezala azaltzen da: higiezinaren
adierazpen bat, irmotasunarena eta bizi segurtasunarena ilargiaren aldaketaren eta heriotzaren aurrean (Ikus 2. laukia).
Zeramika andrestarrean sortzen da. Illumbeko litika naturalistan
azaltzen da, buru handi batean bikain irudikatua (24. arg.). Haren au-
382
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 383
383
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 384
tatu duen artista kontziente ororen konpromiso sortzailea. Nire itzulerakoan, nire egoera izpirituala Pedro Nellenaren kontrakoa izan zen:
estatuaria horren ondoren, gaurko plastikoak edozertarako gai izan
behar du edo ez du ezer ikusi.
Behin gailentasun klasikoa erdietsita, jaguarraren amaia sugea amaitu den
lekua izango da. Lavapatasen, sugea hiltzen den leku berean, hiltzen da jaguarra ere. Puntu honetatik, zatika joango da askatzen gizakiaren aurpegitik,
eta oreka estetikoa hautsirik, gainbehera logiko bat gauzatuko da gizatiartzearen bidetik.
GIZAKIA
Kultura honetan, gizakia abentura da, suge-jaguar (higikor naturalaren sinboloa, higigaitz naturalaren sinboloaren alderantziz) bikoiztasunaren garapena.
Prozesu honetako hiru une hauetan gizakia guztiz definiturik geratzen da: estatuaria agustindarreko oinarrizko hiru gizakiak dira: San Andresko gizakia,
Illumben eta San Agustinen. Eta oraindik bi une, bi gizaki gehiago aipa ditzakegu, kultura honetako ziklo osoa organikoki osatuz: I, haurtzaroa; II, nerabezaroa; III, gaztaroa; IV, heldutasuna, eta V, gainbehera. (Lauki sinoptikoetan
garbi zerturik geratuko dira alderdi hauek, jada ezagutzen dugun estatuariaren multzotik hautaturiko erreprodukzioei dagozkienak. Bi irudi-orrietan 114.
e ta 115. orrien artean).
384
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 385
Gorputz lurpeko, arima zerutiar. Bereizkuntza handiena gorputzaren eta arimaren artean. Kokapen kosmografikoa.
Semi-ni. Beldur dio sugeari. Inbidia dio jaguarrari. Sugea eta jaguarra gurtzen ditu. Ilargia eta eguzkia. Baina gauaren ondoan
bizi da.
b) Enparantzako gizakia. Seinaleak dituen harri handia. Bizitzaren
bihozkada tragikoa. Salbamenaren fede pertsonalaren eta harriaren betiereko sinbolismo ezkutuaren aurkikuntza. Andrestarraren eta Illumbekoaren erdibideko gizakia. Litikari hasiera
emate dion zeramikalaria: eskultorearen jaiotza, eskulturarik
gabe: litomakoa.
II. Nerabezaroa: Illumbeko gizakia. Erromantizismo arkaikoa. Surrealismoa. Zoomakoa, poeta, mito edo segurtasun izpiritualaren programa bilatzaile. Igarotze aldiko gizakia.
c) Bideko gizakia. Gizaki higikorra, geografikoa. Eskultur naturalismoa. Ilundu egiten da hasierako sentimen geometrikoa eta
zeramika erlijiosoarena, baina bizitzen hasten da, bere buruan
ustea izaten. Askatasuna bilatzen du, eguzkiaren kultuan segurtasuna bilatuz. Bitartekoekin itunak egitea entseatzen du, jaguarrarekiko begirunerik handiena duela. Abere santuak baikorrak hautatzen ditu sugearen kontra, ausartu gabe ordea
jaguarrarekin zuzeneko harremanak izatera: igela, tximinoa,
arranoa (?) eta goragoko maila batean, hontza. Dantzaren eta
musikaren proiekzio politikoa: maskara neutroa edo mozorroa
azaltzen da.
III. San Agustingo gizakia: Gaztaroa. Arte jondoa: superrealismoa. Fedearen aurkitzailea. Sentimen tragiko handia. Gizaki-jaguarra.
d) Hontzaren estatuaria jondoa. Surrealismo preklasikoa, gorakakoa. Bere indar izpirituala ugaltzeko, hontzarekin kasik bat egitea erdiesten du. Gizaki-jaguarraren kultura honetako jatortasunaren erabateko bermea. Eskultore tragikoa. (Eliza jaiotzen da).
e) Superrealismoa. Harremana estatuan, gizakiak jaguarrarekin.
Eskultorea gidari erlijioso eta politiko... Jaguarraren maskararen
erabilera plastikoaren bilakaera. Jaguartzea edo gizakiaren
385
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 386
ugaltze erlijiosoa. Plastika biribiletik kubikorako bilakaera estetikoa eta sarrera buru handietan.
IV. Heldutasuna: Eguzkiaren semea. Klasizismo agustindarra. Segurtasun soziala.
f) Eskultore megalitiko eta monumentala. Gizaki-jaguarraren burutze izpiritual eta estetikoa eta muineko mito agustindarraren
finkatzea... Estatuariaren adierazpen ageriko eta ofiziala. Kultur
egonkortzea: klasizismo agustindar handia.
V. Gainbehera: Larritasun izuna. Mistizismoak eta zibilizazioa. Antropomakoa.
g) Eskultorearen desagertze erlijioso eta politikoa. Apez eta militar lanbideen azaltzea. Akademia jaiotzen da. Zibilizazio agustindarra. Jaguarraren heriotza eta mito erlijiosoen jatorri gizatiar
eta estetikoaren estaltzea. Gizaki militarra eta askatasun sortzailearen heriotza. Eta herriaren eta kulturaren sakabanatzea.
Barrokoa eta epigonala.
386
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 387
maren artean (Illumbeko gizakiaren arima jada daukan Jainko andrestarrarekin borrokan ari da). Bestea bere kapituluetako baten izenburuan dago jarria:
Arimak baliatu behar dituen amarruetako batzuk borroka honetan Jainkoa
menderatzeko. (Illumbeko gizakiaren ekintza izugarria da bitarteko jainkotiarraren amarru egiaz eraginkorra aurkitzeko, haren itun estetiko eta erlijiosoa
jaguarrarekin. Eta horixe da gaur kultura agustindar deitzen dugun harrizko
epopeia honetan idatzita dagoena eta lehen Jainkoaren eta lehen arimaren
lehenbiziko sintesi garailea, herri amerikarren Andeetako ama kultura dena).
San Andresen eta San Agustinen geratzen dira kultura honetako bi gune
arkeologikoak edo estazio laburpenak hango estatuariaren eragilea bizirik
irauteko borondate bortitza bektoretzat dauzkaten bi erdiguneak. Txandaketa moduko bat da, salbamenaren lasterketa moduko bat, horretarako bost lekutan bost gizaki hauek aurkitzen ditugu zelatan jarriak, estrategia azken eta
eredugarri batean.
Begiespenaren hiria eta ekintzaren hiria: salbamen ahalegin ezin eutsizko
ororen sentimen tragikoaren bi aldiak. Bien arteko zubi bezala da Illumbeko
gizakia. Arima agustindarraren gure deskribapena, hain zuzen, bi horietara laburbiltzen da.
HIRU EGOITZAK
Hiru gizakiak dira arima agustindarraren hiru estilo progresiboak, haren hiru
egoitzak. San Andresen, munduaren gau iluna da. A ordua, begiespenean oinarritua. Osagai magikoak bilatzea teologia baterako: munduaren ulermoldea, jakite zientifikoa. Illumben arimaren gau iluna da: B ordua, izpirituak
ekintzari ekiten diona. Ikusmolde politikoa eta bizi jakitea. San Agustinen,
egun iraunkorra. D ordua, salbamen bidea. Hilezkortasun ikusmoldea, jakite
estetikoa.
Mundua biraka dabil etengabe, ziuntan, nahasturik, gizaki andrestarraren
gainean. Gizakia zelatan dago bere beldur kosmikoan kuzkurturik. Hilobitarra,
lurrari itsatsia bere gorputza. Haren arima ortziaren gorenean, tentsio izpiritual
izugarrian. Gizakiak, zaintza soilik, izaki amaigabez beteriko mundua ikusten
du, errepikatzen dela. Eta kategoria bikoitz eta antinomikoa planteatzen da:
eguzkia irudi higigaitzen, indarraren eta segurtasunaren eragile arrunten buru
dela. Ilargia, higikortasunaren, iluntasunaren eta heriotzaren errepertorio
387
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 388
388
Gauaren Egoitza.
Lurraren Egoitza.
Argiaren Egoitza.
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 389
I X . E S TAT U A S A K R A M E N T U A G U S T I N D A R B E Z A L A
Beren estatuen aurrean kokatzean, haiekin bat egitean, gizaki guzti hauek liluratu egiten ziren, jainkotu egiten ziren, izpiritualki gizaki-jaguar, gizaki oso,
supergizon bihurtuz. Gordetzen dira oraindik kultura agustindarreko asmakizun goren honen aztarnak, denborak aldaturiko eta hondaturiko frogak:
haien harrien edo forma sagaratuen eukaristia sinbolikoa: estatuaren bidez
egindako eraldaketaren sakramentua.
Guztien artean froga nagusia (denborak hondatuarenak, iraunkor bakarra
eta guk zuzenean heldu dugun bakarra estatua bera baita), harri-jaleen elezaharra da (147. or.).
Honen antzeko sineskizun pilak dirau gaur oraindik eta jakingarria da nola
San Agustinen hango estatuarian jatorrizkoak eta gaurkoen aldean irauliak
bezala atrapa daitezkeen, haien agertzearen muga hunkigarri eta zehatzetara
murrizturik. Estatuaria Agustindarrean adierazten eta irauten duen ezerk ez
du eskaintzen jarauntsi denaren zehaztasun gabeziarik: pertsonalki bilatu eta
aurki denarenik. Geroagoko mitologia andetarretako erro oinarrizko eta objektiboak azaltzen dira berriro estatua hauetan. Haientzat beren ama hiriburua, metropoli erlijiosoa bezala dira. Eta kultura garaiei, agustindarraren ondorengo egoera kronologiko honengatik, zilegi zaie egia mitologiko bakar
baten aldagarri zabalak garatzea, are morfologia hain oparoak non haien
idazketek harrian kutsu epigonal eta akademiko zaharkitua erakusten duten.
389
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 390
390
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 391
ESTATUAREN IZAERA
Gizaki agustindarra ezagutuko badugu, ezinbestekoa dugu hemen bila dezagun. Ez balego bera haietan, dagoeneko desagertuak lirateke harri hauek.
Haiek dira bere egoitza betierekoa. Baldin hango estatuetako baten aurrean
galdetuko bagenu, nor bizi da?, beti, munduko edozein kultur ordutan, berak
erantzungo liguke halako zehaztasunez non erraza litzatekeen haren arima
deskribatzea. Estatuaria honetan lehen mailan ziurtatzen zaiguna bere izaera
propioa da: artea dela Jainkoak gizakiari eman dion heriotzaren gaineko nagusigoa. Artea da hura osatzen duen ororen izaera normalaren gainetik dagoen goi-naturazko emaitza hau. Zer ikasi ederra garai honetan edo beste
egiazkoren batean Edertasunak kaosaren eta heriotzaren kontra altxatu
handien artisten arreta erakar zezakeela oraindik uste zutenentzat. Paisaia
bat aurkitzea da kultura baten oinarrizko eragiketak ziurtatzea, baina ez da
erraza era sortzailean era garailean paisaian sartzea. Ezinbestekoa da hura
existentzialki behar izatea eta kemen eta borondate sortzaile jator baten jabe
izatea.
Kosmos agustindarraren konkista heroikoa eta segurtasuna eta eskultore
hauek gero hura erabiltzeko izan duten sentiberatasunaren kontrol zorrotza
dira herri honen jite harrigarriro pertsonala. 200 eskultore inguruk lan egin behar izan du hemen une klasikoaren hurbiltzean, ideia sistema erabat orekatu
eta premiara egokituriko baten jabe zirelarik: panteismo gutxienekoa, oinarrizkoa eta zuzena.
Baldin historiaurre europarrak menderatu behar duenaren irudia bilatzen
badu eta hura adierazten, agustindar hau goragoko osagaiez janzten edo
mozorrotzen da, menderaezin bihurtuz. Europarrak tigrearen letaginak bereziko ditu, agustindarrak ipini egiten dizkio, hura menderatzeko jokatzen duen
gertakarian murgiltzen da pertsonalki. Baita europarrak ere, noski, artistak
beti jokatzen du mundu mailan, denak laguntzen du sentimen unibertsal garbi hau zailago bihurtzen.
Badago arterik, arte beti aparteko eta izugarririk, herrien historiaurrean,
artea izan ere, bere neurri erraldoietan hori baita artearen normaltasun ba-
391
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 392
karra gauzatzen baita, herrien zailtasun existentzialean, hauek era atzeraezin eta goragoko batean salbamena eskatzera beharturik sentitzen direnean.
Artea edertasunaren estetizismotik at sortzen den garai handiak dira hauek.
Edertasun artistikoaz mintzatzen den garaietan, ez dago egiazko arterik, ez
dagoelako haren egiazko beharrik ezta haren egiazko goi-naturaren kontzientzia berta-bertakorik edo senik ere.
Eskultore agustindarraren barneko espazio kosmikoa kanpoko ikuskizunean transzendentalki banan-banakoturik dauden pertsonaien baliokidetasun
protagoniko eta politikoz biztandurik dago. Ortzia eta lurra, jatorria eta patua,
ongia eta gaizkia, eskultore agustindarrek ezagutu, adierazi eta herriaren eskura jartzen dituzten zenbait pertsonairen drama bat da, horrela herriak ulertzen duelarik nondik datorren eta nora doan. Estatua bakoitzak hots egiten
du barne nagusigoko metodo erlijiosoa eta guztien joran zibila.
Ez da estatuaria agustindarra munduaren zirrara naturalaren ateratze lirikoa, beste kulturen geroko garaiak diren bezala, lehen jatorrietatik, ziurgabetasun sortzailetik urrundu direnean; oinordekoek eratorpen erromantiko
formaletara, mito urrunen gainbehera literario aberatsetara, Mexikoko eta Peruko kultur gailurretan gehiegi estimatzen dugun ele edertasun plastiko bikain
horretara dedikatzen dituzte garai horiek.
Ez dago ama estatuaria honetan ezer luzaturik, luxuzkorik, ez dago baretasunik bere xedearen bilaketan hura aurkitu arte. Gero gertatzen da herri litomako, estatua amerikarraren asmatzaile honen bat-bateko desagertze moduko bat, urrea agertzen da haien azken hilobietan, gudarien hilobietan. Eta
herria, konkistatzailea, bere estatuariatik apartatua, desagertu egiten da.
Aurkikuntzan behin eta berriro ekitea, fedearen indarra aurkikuntzarako,
sotiltasuna ondorioetan, ezaugarri harrigarriak eta bakarrak dira kultura honetan. Dena dago hemen hain biribil eta betiko, hain zutun eta garbi, lur propioaren gainean, hain berri eta hain asmatu berri, non ezinezko den zalantzatan jartzea ezen leku honetan egin dela historia hau, lehen aztarnetatik azken
ondorioetaraino.
Hemen ez dago luxurik ez edukian ez adierazpen formalean, zehaztasun
eredugarri bat baino eta soiltasuna eta lakonikotasun izpirituala baino. Pobretasun bat gainerako estatuaria amerikarrekin erkatuz, haren jatortasunaren
eta haren benetako aberastasun estetikoaren froga nabaria dena. Harri
hauen jatorrizko poesiarekin blai daude mito andetar guztiak, baina inon ez
dira hain murriztuak eta funtsezkoak haien materiak eta konbinaketak. Ez bai-
392
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 393
ta hau eskultore herri bat bakarrik bidezko iruditzen zait zehaztea, baizik
hango mitologia eskultoreek beraiek bakarrik sortua izan daitekeen mitologia
da. Ez bakarrik eskulturak ia beti poetek, filosofoek, politikoek edo apezek
landuriko mitoak adierazten ditu, baina eskultoreen beraien bihotzetik eta burutik sorturiko kultura berezia da.
Eskultore agustindarrak naturaren ikuskizun anitza menderatzen du eta
berak duen konpromiso sozialari bere estatua zuzen, neurritsu eta eraginkorra landuz erantzuten dio. Ez da aurkituko beste estilo arkaiko batean hainbesteko sotiltasun eta laztasun poetikorik, ez hainbesteko zakartasun eredugarririk, hainbesteko irrikarik, estatua premia hain aho batezko, herrikoi,
existentzialik ere.
SALBAMEN ASMOA
Eta bada kultura honetan, hain zuzen ere, jatorrizko salbamen asmo handi
baten konpromiso saihestezina. Estatuek biltzen dituzte indar baikorrak, eskulturgileak gizakiarekin bat egitera behartu dituelarik paisaiaren aurpegietan
haragitu diren izuaren eta desegintzaren aurka, haien jario azaleko eta etengabean. Eskultoreak geldiarazten du gizakiaren gainera oldartzen diren munduaren aurpegien abiada beldurtzekoak, izulaborrian eta zalantzan murgilduz.
Eskultoreak geldiarazten ditu inguruko paisaiaren eta gauzen aurpegi amaibakoak, bere arimaren ordu amai gabeak eta ahultzaileak, eta ilunak, eta
maskara izatera murrizten ditu, higigaiztasun erabatekora hurbilduz, orduan
estetikoki menderaturik baliogarritasun erlijiosora eskaintzen direlarik.
Maskara da paisaiaren, arima zigortuaren egoeren itzultzea, bere kultur
senaren bidea, konkistako bide historikoa den norabide izpiritual batean. Gizaki agustindarraren arazo erabakigarria ez da gelditzea, ez da, gure egunetako ikusle baten antzera, estatuaz at, nahasturik egotea, barruan dagoela jakitea baino. Maskararen jabea da eta haren barruan bizi da. Maskararik
dagoen lekuan badago lekurik. Kanpoan etsaia geratzen da: menderatzeko
geratzen diren aurpegi amai gabekoekin harturik dagoen mundua, haien
menderatzea bakarrik orain posible izango delarik estatua hauetatik.
San Agustingo herria bere estatuen barruan dago. Hornitua, gizakia bere
estatuek barnean dauzkaten gizagaineko indarrek azpian hartua, haiek gidatzen dute, haien tresna eraginkor bihurturik, jainko itxurako, eta beste herri
393
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 394
bat edozeinen gaineko. Beren paisaia bera menderatu dute eta ez dago beste paisaia bat geldiaraziko duenik.
Guztien lanaren goi-naturazko babesa, kontzientziaren jainkotzea, kontzientzia sozial bortitz baten egituratzea produktu artistikoari dagokionez, eskultore lehen eta miragarri hauek bete duten egitekoa da.
Beren batasun megalitikoen desfilea herri honetako barruti geopolitikoan
zehar, egintzaren bitarteko diren santu edo supergizon koru moduko bat da.
Estatuaria honek eskala estetiko eta politikoki progresibo bat osatzen du, eskultoreak bere baitan sumatu duen paisaiaren uholde metafisikoaren mailagatik. Herri honek jakin zuen planteatzen bere gainditzearen miraria eta gauzatu
egin zuen, bere garaipenaren, bere existentzia magikoaren egiaztapen iraunkorra utziz.
Harrizko jainko hauek, Magdalenaren sorrera ekarri zuten indarrekin garraiaturiko materiarekin, irakatsi eredugarri hau ari dira hots egiten: lur egiazko honetan egiazko bizitza bat bizi behar da. Hona hemen estatuaria hau,
egiaren froga apartekoa dena. Gure izate politikoa eta gure etorkizuna haien
egiazko mugen esku daude. Mugaren bidez bakarrik izango gara muga
gabeko eta betiereko: eta jainkoak paisaiaren baldintzetara mugatzen dira,
formak eta idazketa artean harriaren baldintzetara eta jatorrizko pentsamenduaren arau osoetara. Eta gizakiak beren estatuen baldintza erabili eta erabilgarrietara. Bere bizitza propio eta mugatua bilatuz aurkitu zuten betikotasuna, eta baliabide zail hauek bete zituztelako iraun dute bizirik.
Estatua hauek dira herri hau izan behar duen makina sozial handia elikatu
zuten galdera erlijiosoak. Harrizko estatua da arima agustindarraren benetako egoitza. Maskara hauek dira sortzen lagundu eta adierazi zuten kulturaren
egiazko aurpegia. Baldin kultura batek aurreratu egiten dugu maskara propiorik ez badu ez da egiazko kultura. Gizakiak paisaiaren historiak, bere arimaren historia naturala, kontatu ahal baino lehen, naturaz gaindiko eran sortu behar dira: ikusmolde estetiko propiorik gabe ez dago arima propiorik ezta
garapen historiko egiazkorik ere.
San Agustinen, estatuaren aurrean, egun oro da igande, egintza oso da
egintza sagaratu, era sozial eta salbamenera sagaraturik bizitzea. San Agustingo gizakiak estatuaren aurrean, guztien patu erlijiosoaz bat egiten du era
misteriotsuan. Estatuak, eskualde agustindarrean ugaltzen delarik, paisaia
barruti sagaratu, tenplu iraunkor bihurtzen du. Eta gauak eta egunak, bizitzak
eta heriotzak, zibilak eta erlijiosoak, sagaratuak eta profanoak, arrazionalak
394
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 395
eta irrazionalak bat egiten dute berriro betierekoaren eta unibertsalaren biribilki geldi eta gero eta handiagoan.
San Agustinen ikuslea hango estatuen barruan kokatzen da, hango jarduera izpiritualaren mekanismo propioan sartuz. Gizaki kristaua tabernakuluaren barruan bezala bizi da haietan. Estatua da leku sagaratua, haren gune
edo forma barnekoa, salbamenaren egintza metafisikorako gordea. Gida eta
babes den estatuaren eta herriaren artean itun erlijioso bat gauzatzen da,
eta horren bidez gizakia bera eta mundua birsortzen dira etengabe, bat egin
eta mantentzen dira, mendeetan zehar iraungo dute.
Antolakuntza unibertsala estatuen bidez sartzen da munduan eta haietan
egiten du topo gizakiarekin. Gizakiak estatuan egiten du aurrera, betikotasunera igarotzen da. Horregatik da estatua bat maskara bat bada, bizitza bat beste
munduan eta, une berean, mundu honetako aurpegi bat edo gauza batzuk.
Horregatik estatuek bizi duten paisaia da salbaziorako prestaturiko lurraldea.
Abiarazia, amaitua, estatua bat inork ezin geldiaraziko du sekula. Bizitzaren formak eta heriotzaren formak eramanak izan dira biribilki material batera
non hautsi egin diren, goragoko norabide biologiko antinatural, disparatezko
bat erdietsiz: estatuaren norabide ultra bizitzazkoa, trasexistentziala eta bortxaezina... Bere arimako eta bere paisaiako gauzekin eskultoreak gauzaturiko naturaz gaindiko eragiketa miragarri honetatik sorturiko orbain materialak
betirako gelditzen dira estatuan: haren forma sinkopatuak dira, haren organismoa bizitza ezin geldituzko, heriotza hurbilezinerako gelditasun goreneko
makinan eraldatuak. Disparatezko eragiketa azken hau gabe ez dago sorkuntza estetikorik, izate estetikorik. Disparaterik gabe ez dago estatuarik.
ESTATUAREN KOSTUA
Denek errepikatzen dute sarri goraipamen ergel bezala erabili ohi den oinarrizko oker hau: Halako herriak sobera zituen arterako indarrak. Arterako
esan dezagun seko bertatik ez dira indarrak soberan daudenak, egon dauden guztiak dira kultura baten asmakuntzan, salbameneko baliabide jatorrizkoetan eragiltzeko, maiz dira falta ere falta direnak: lehenbiziko energiak, onenak, salbatzeko dira eta batzutan, San Agustingo honetan bezala, etsituki.
Planteamendu estetikorik gabe, berriro diot, herri baten energien balantzarik
gabe, ez da izan irtenbide kultural-historikorik batere.
395
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 396
Baldin mundua aurkitzen bada gaur bentzutua, moralki berreraikitzeko ezgauza dela, arteari ez bere hizkera berriak entseatzen ez haiei dagozkien proiekzio erlijioso, berhezitzaile eta politikoei buruz iritzia ematen
utzi ez zaiolako da. Debekatu egin da, zentsuratu egin da artista berriaren ahalegin orientatzailea. Mundu mailako biltzarren bidez posible zatekeen haren esku hartzea ez da onartu. Geroago izango da arte berriaren
edukiak erdietsiko duela, bakarkako ahalegin amai gabeko eta anarkikoen bidez, bere irtenbide orokor sakonak eta zehatzak adieraztea.
Botere estetikotik darie botere erlijiosoak eta moralak. Ordena aldaezin horretan: sekula ez alderantziz, politikotik eta moraletik haien balioen
arabera ez baita egundo iristen estetikora, baizik bigarren mailakora,
komertzialera eta apaingarrira. Harrigarri bezala azaltzen zaigu kultura
agustindarraren kasu pertsonala: ez dut uste beste adibiderik izango denik historian: artistaren botere izpirituala da, botere politikoa bere esku
hartuz. Harrigarria gertatzen da inbertsio izpiritualaren ekonomia historikoa. Bertikalki herri baten, kultura erlijioso eta politiko baten garaiera
osoaren zalantzarik gabeko hazkundea ziurtatzen da hango estatuarian.
Duela zenbait kapitulu geure buruei galdetu diegu ea nor zen eta
zer nahi zuen San Andresko plazan harri handiaren gainera oldartzen
den gizaki andrestar hark. Eskultore baten aztarnak, bere salbamen
osoa etsituki irrikatzen zituen aztarna garbiak uzten dizkigu gizaki honek. Beste eskultore batzuk jarraikiko zaizkio hura aurkitu arte, gizagaindiko oldar uhinetan itzuliz, harri beraien gainera. Lurralde bakoitzean gisa honetako berrehun gizaki beharko lirateke gaur, hauek
bezalako artisten alderdi politiko txiki bat.
Eskultore bat ez da gizaki mota unibertsal baten forma hasierako eta dramatikoa, ez gehiago eta ez gutxiago ez da beste ezer. Irtenbide politiko bat
da estatua bat. Halako premia dagoenean edo egonda ere aurkitzen ez denean, gaur egun gertatzen den bezala, ez lukete eduki beharko eskultorerik
herriek. Zoritxarrekoak inertziagatik premiarik ez dagoen garaietan izaten direnak (Orduan gaur bezala eskultore-jostun, eskultore-ilemoztaile, apaintzaile, artista gozogile, oturuntza amaierako argazkilari morroi mota endekatu
hori izaten da). (Ikus Bolibarren monumentuaren argazkia San Agustinen).
Aro artistikoen hasieran, gizakia bere irudi naturalekin erauzia da obratik
desgizatiartzearen, errealismo geometrikoaren garaia harik eta gizaki berri
396
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 397
honen forma argitu arte (munduaren ikusmoldea), era horretan bakarrik sartzen baita estatuan eta da benetakotzat egiaztatua. Horrela da nola gauzatzen den estatuan gizakiaren egituratze izpiritualaren prozesua, hari emoziozko indar berriak, gustu berriak, bihotz erlijioso berri bat eta are buru berri
bat ematen dizkiolarik. Apika zailenerako gauza da bakarrik artea, horregatik
haren berrazaltzea nagusitzen da eraberritzeko ezintasuna gaurko betetasunean ispilatzen denean.
397
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 398
AMAIA
Alto Magdalenako kultura honen ikerketan lau faktore hauek hartu ditugu gogoan:
1. Harrizko estatuak.
2. Paisaia.
3. Harekiko zerikusi posiblea duten herri indigenen tradizioa.
4. Gu.
Ikerketaren gai eraginkor lau talde hauetatik, laugarrena da gu ikerketan
benaz interesaturik dagoena: gure esku egongo da, beraz, emaitza. Beste
hiru faktoreetatik hirugarrena da material lagungarri bat, baina zalantzazkoa.
Lehenbiziko biak, ordea, objektiboak, zalantzagabeak eta zuzenak dira: estatuak, agerian dagoen ondare bakarra, eta paisaia, lekuko bakarra, eragilea
zalantzarik gabe eta bizirik iraun duena lankide izan eta adierazi zuten esta-
398
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 399
399
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 400
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 401
X. GEHIGARRIAK
401
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 402
nas ezer eta ez da agitzen lau hormetatik kanpo. Gero ibaiarekin jaisten dira
eskultoreak.
Hego Amerikako gune arkeologiko zaharren bezala jotzen direnekin zerikusi agustindarra kronologikoki finkatzea geratuko litzateke: Callejn de Huailasko litikarekin, Chavn-ekoarekin, biak Perun.
Ochoa andereoak, arkeologo kolonbiarrak, Perutik itzultzean, han Tellorekin museografia ikasi ondoren, nire galderari erantzun zion esanez bere ustez era honetan gauzatu zela estatuaria hegoamerikarraren antzinatasuna:
1. Callejn de Huailasko harriak.
2. Chavn; eta
3. San Agustin.
Callejnera bidaiatzeko asmoa nuen hango harriak San Agustingo zabarragoekin erkatzeko, Larcoko Museoan, Trujillon (Peru), Chicln-eko Museoan,
beha ahal izan nituenekin, eta gainera Museoaren eta inguruen jabe den jaun
feudalaren jabegoko argazki sorta argitaragabe batekin, aski izan nuen, xehetasun guztiz garrantzizko hau nabarmen ikusi baitnuen: Callejn de Huailasko
harriak hasierako lehen landugabetasunekoak dira, bere antzeko agustindarrak adinako trebetasun gabezia teknikoa edo handiagoa dutenak. Baina hauxe da aldea: San Agustinen pobretasun teknikoa pobretasun izpirituala dela
orobat. Eskultoreak ez du apenas ezer esateko. Callejnen, aldiz, nola esan ez
dakien eskultoreak asko dauka jada esateko. Hitz batean: Callejn de Huailasen estatuariaren hasieran badago ondare izpirituala, San Agustinen, aldiz, ez.
Gehiago oraindik: gailur morfologiko agustindarrean beheragoko estatuen bidezko eduki morfologikoaren heldutasuna erdietsia da era organiko eta agerikoan. Estatuek orduan esaten dutena, aurrekoetan ez zen jakina. Callejnen
beheragoko aro morfologikoan jada bertsio hain zuzen agustindar perfektoenean, bilakaera puntu garaienean katalogatu ditugunen bertsio zabar baina
osoak daude (hain zuzen ere 11. irudi orrian (26) eskaintzen den estatua bihurtua du, belarriz, harri koskor baliogabe batean, Callejngo eskultore hasi berri batek. Chiclingo Museoaren jabe den Larco jaunari eskatu nion hari argazki
bat egiteko baimena, baina adeitsu baimena ukatu egin zidan, eta gisa berean Aita Infantek zuzentzen duen eta Callejngo bildumarik osoena gordetzen
duen Hurazko Museora berak bidali zuen Snchez jaunak egindako eta bere
esku zituen argazkien erreprodukzioa ere ukatu zidan).
Chavngo eskultur aro andetarrari dagokionez ongi jasoa dago Limako
Museo Arkeologikoan linealki hertsia den barrokismo batekoa da, nabarmen
402
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 403
403
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 404
duek. Abere buru bihurturiko haitz ertza San Agustingo kulturakoa izan liteke
eta hango beste abere estatua garatugabeekin zerikusirik izan. Uste hau
kontraesanguratsua da Barradasengan eta azpimarratu egin nahi dugu. Nolatan zientifiko etnologo honek ez du erreparatu era horretan ase egingo zen
bere harridura ezen harri handian ordenaz grabatzen hasitako zuloak baldin zuloetan erreparatu badu, eta orobat landu nahi izan den ertzak bi gertakari oinarrizko hauek salatzen dituztela, alegia: Lehenbizi, haren egilea zeramikagile andrestar bat dela (zulo grabatuak eta haitzaren soslaia hautatzea
esku-tradizioaren pisu logikoaren azpian lan egiteko esparru nahikoa eta gehiegi bezala). Bigarren, haren egileak sekula ez duela ikusi era agustindarrean, eskulturaren eran landuriko harririk.
Eta ez dut nahikoa azpimarratzen, baldin harrira aldaturiko zeramika andrestarreko puntu hauengatik berriro galdetzen badut. Edozeinek, izan ere,
ikusi beharko luke ezen teknografikoa dena, sentimen plastikoa eta tradizio
sortzailea, esku-estiloa nondik halako oldez eta harriaren esperientzia gabezia eskultorikoaz eta halako bat-bateko premiaz harri hau besarkatu duen gizakiak jauzi egin baitu, San Andresko azken zeramikagilea eta San Agustingo lehen eskultorea dela.
Lehen harri sagaratua da, gaur Amerikako Andeen gainean egon daitekeen monumenturik bikainena apika. Harri hau, hango estatuariaren jatorrizko
marka izan daiteke eta deskribatzeko apenas daukana (zalantzarik gabe
denak eragozten dio), aldareko eta gogoetarako harri bakarra da gehiago.
Haren ondoan, otoitz egiteko bezala, hor markaturik dagoen misterio guzti
horrekin berarekin zamaturik gaua jaitsi arte, zulo batzuekin iltzatua, haren
materiaren iluntasun gogorrean. Lan seinaleak dituen harri bat? Amaitu ote
zezakeen eskultoreak? Zer gertatzen zitzaion gizaki horri, zer nahi zuen eta
nor zen?
Prez de Barradasek, Illumbeko harriei dagokienez, esan dezanean San
Agustindik irtenez, nik zentzua irauli eta esango dut: San Agustinen sartuz.
4. HILOBIEI BURUZ
Prez de Barradasek bereizi egiten ditu pobreentzako hilobiak (goian) eta
jende boteretsu eta buruzagientzat ibarrean. Ez dugu ulertzen halaber etnologo beraren galdera honen izaera zientifikoa: garaikideak direla jota, bi leku
404
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 405
hauetatik zeinek dauka zentzu erlijioso sakonagoa? Luxuzkoa den, baina (sic)
apainduria lineala duen hilobiak, ala muinoko ertzean, ortzitik hurbilago eta
eguzki irudiak dituen hilobiak? Prez de Barradasek dio galdera hori berez
erantzuten dela, baina berak berez erantzuten du, izan ere eguzkia goiko
apaindurietan behekoetako ilargi-kultua baino geragokoa baita, estatuarian
bertan ikusten dugun argibidearengatik: San Agustinen bere gailurra du
eguzkizko eta politikora, litografikora San Andresen bertan zeramiko eta ilargizkotik hasten den igarotzea.
405
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 406
Agustinek, aldiz, gizagaindikoaren asmatzea bilatzen eta erdiesten du, lurrean heriotzaren gaineko garaipena lortzeko. Estatua da herriaren gotortze izpirituala: bere salbamenaren giltzak. Herri honen hedatze konkistatzailea bere
estatuen bidaia da, eraldaturiko gizakien segizioa beren mitoekin, beren jatorrizko kulturarekin.
6. NI-BIKOITZARI BURUZ
Ni-bikoitza nortasunaren erdibitze bezala hartu ohi da (Preuss), jainkoz populaturik dagoela jakin badakien kanporako gizakiaren proiekzio bezala. Ikus
nola erakusten duen ondare bat daukan gizakiak gainerako jainkoen aurrean:
gizakia (eta bere burua adierazten duen estatua agustindarraren amaian eta
gero, baina sekula ez lehenago) ez da urruntzen bere intsigniatik. Alderdi politiko baten edo fede erlijioso baten intsignia izango litzateke hasierako ni-bikoitzaren kontzeptuari legokiokeena. Kristoren irudia edo Gurutze Santuaren
seinalea, gizaki kristauan: bere ni-bikoitza.
Baina, zer sumatzen dugu gailur klasiko agustindarraren ondorengo estatuariaren ni-bikoitzean? Lehenik, lehenago ez dago ni-bikoitzik San Agustinen: gizaki izutu eta beste ni batekin bikoizteko (ugaltzeko) erabakia duen
baten nia bakarrik: horrela jaguarrean pentsatzen du, lehenago bere ituna
hontzarekin hitzartu ondoren, harekin bat egiten du maskara estetiko agustindarrean, gizaki-jaguarrak: ez bi izaki bata bestearen gainean edo bata besteaz mozorroturik, izaki bakar bezala baizik, gizaki jainkotiarra eta supergizakia, gizaki kimikoki bikoitza, destolestatuezina, bat.
Da destolestatuezina, eta horregatik lehen oinordeko artistikoetan, aurretiko jainkotiar baten tradizioa duen beste gizaki epigonal agustindar horrek lehenbizikoz erabiltzen du ni-bikoitz bat (bera, erdibitu daitekeena), non bere
beste nia gizaki-jaguar agustindarra baita, gizaki aurpegia, bere ohiko letaginekin eta suge garaituaren gaineratze apaingarri eta osagarriarekin.
Tradizioa ahultzean, ni-bikoitza sotiltzen da eta gizaki-jaguarraren botere
osoa banatu egiten da bitarteko jainkotiar txikien, abereen eta konpromiso erlijioso bereziengatik harturiko gauzen kalendrera gero eta handiago batean,
baina haien artean ez dira ahultzen jaiera nagusia eta protagonista zaharren
oroitza (jaguarra eta sugea) eta gizaki agustindarraren epika monumentaleko
elezaharretako bertsioak. Nagualismoa edo gizakiaren eta abereen arteko bat
406
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 407
BIGARREN MAILAKO-NIAK.
Zeramika amerikarren panorama guztiz zabalaren aurrean, bereziki Peruko
motxikenen eta Chavingoen eta Recuaykoen aurrean, gainera genezakeen
geroagoko kultura hauetan jaguarrarekin batera plastika agustindarrak sugearen kontra entseatu zituen bigarren mailako abereak saritzen direla. Hala, letaginak dituzten hontzak edo urubiak aurkitzen dira, gizaki-hontzak (!) letaginak dituztenak eta baita sugeak letagindunak. Sagaratua ahultzean, jaiera
partikularrak, fetitxeak eta sineskeria ugaltzen dira, interes estetiko orotatik at
jada.
407
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 408
408
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 409
409
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 410
410
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 411
batera. Une berean, beste era industrial bat hartzen du gainbeherak: zizelkatzea erliebe apaletan, linealki (51. arg.), eta era hau da kultura jarauntsietan
garatuko dena, teoria apaingarri handiena Tihuanacon lortu arte, eta han estatuak leku uzten die azkenik arkitekto megalitiko handiei, Machu-Pichutik azken inkenen arte. Hauxe da luzeran Andeetako kulturen norabidea: mokorraren litika eta hutsarteak bakarrik zeramikari atxikiriko eskultur irudikapenetan.
Hutsarte hauek zeramikagileen aipamen txikietan beren eskulan profesionalaren mende daude bakarrik. Interesatzen zaigu beste arazo bat da hau eta
hartara iritsi gara:
Ikusten dugu (56. argazkian erreproduzitua) Andeetatik alde bakarretik,
Atlantikorantz, jaulki den kultur talde bateko eskultura bat. Agustindarretik
oso hurbil dagoen eskultura bat da, guk zalantzarik gabe geroago kokatzen
duguna. Zergatik? Hona han erabaki sortzaile hain garbiz egiten diren hutsarteen izugarrizko garrantzia. Ez daude San Agustinen, bi arrazoirengatik. Lehenbizikoa eta garrantzia gutxikoa, masa hartuak eta hutsak elkar osatzen diren estilo honi buruzko informaziorik ez duelako. Bigarrena, estetikoki, estiloa
desberdina eta propioa delako: estatuaren barneko lekua agustindarraren
egoitza sagaratua da. Harriaren bekoki birjinean ipini du eskua eta han pentsatu du era jatorrizkoan bere burua. Tiahuanacoko gizakia, denborazko
urruntasun handiena Andeetako gainerako kulturei dagokienez, hutsarteak
dituen estatua txiki honetako gizakia baino askoz hurbilago dago San Agustingo kulturatik. Gizaki hau izan ere, kasik pertsonalki bere eskuez tradizio
agustindarra bilduz, arrotz sentitu da hari dagokionez. Beste patu baten susmoa izan baitu, bere ariman sentimen tragiko berri bat sortu da. Estatua
agustindarraren zoru landuaren azpian gizaki berri honek beste hazi bat jarri
nahi izan balu bezala, beste mugatze sagaratu bat bilatu bere arimarentzat,
salbamen era pertsonal bat.
Labore bat suntsitzen da beste bat ereiteko. Eta gaur gari sail bat zulatzen da zoruaren azalaren azpian petrolioaren susmoa dagoenean. Zuloak dituen eskultura berri honetako gizakiak zulatu egin du estatua agustindarra.
Eta zer egin dezake gizakiak bere ariman irrits sortzaile berri bat sortzen denean eta estilo arrotz, erabat osaturiko batek menderatua zeukanean? Berarengandik oso hurbil badago, hura zulatu, bere oinarri bortxa ezinenean ukatu. Hori da El Grecori Berpizkundearen ondoan gertatzen zaiona, senaren
kolpe bakar batez hura iraultzean (arte berriaren Sorrera). Hori da San Agustingo estatua zulatu honetan gizakiak egiten duena. Aldiz, baldin gizakia ja-
411
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 412
rauntsiriko estilo horretatik jada urrun aurkitzen bada (gaur gizakiari mundu
gotikoaren eta haren plastikaren aurrean gertatzen zaion bezala), ekarpen berriekin eraiki ahal izateko sistema oso bat dauka bere alde, haietatik hizkera
izpiritual berri oso bat planeatzeko. (Gaur kubismoa ez da lehen asmo iraultzailea baino, erdi analitikoa eta utzia, erdi erromantikoa eta nahasia).
1. HARRI JALEAK
Huitotoen artean (Amazona kolonbiarreko tribuak) tradizioko da gizakiak, hasieran, juka jaio baino lehen, harriz elikatzen zirela. Bada harrizko eguzki eta
harria jaten duena deitura (Nofuiekeitoma eta Nofuinidieike).
Norbaiti burura lekioke hortzeria hain beldurgarriz hornituriko estatuaria
hau gizaki harri jaleen tradizioarekin lotu zitekeela. Ez dezagun ukitu arazo
honen azal hutsala. Saia gaitezen:
Baldin estatuaria agustindarra sortu zuen herriak beren harriak egitean halako premia eta halako sukarra izan bazuen (gogora dezagun Preussen kezka sakona, bere buruari, erantzun gabe, galdetzen ziolarik: Nondik etorri zitzaien grina hori obra itxuraz hain zentzugabeko bategatik?). Baldin herri
horrek, zentzuzko premia guztien gainetik bere estatuaria monumentala erai-
412
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 413
ki bazuen, han arrazoiketa gorenaren premia grinatsua, arrazoi guztien oinarriko sistema, arrazoi metafisiko gorena salbamen erabatekoa bilatzen zuelako eraiki zuen. (Harri sagaratua asmatzeko prozesu guztia, eduki dugu
gogoan). Estatuez elikatu zirelako, harriak jaten zituzten (beraiek jainkoturiko
harriak), kristauak ogi legami gabea, hostia sagaratua jaten duen bezala bere
bizitzaren ziurtatze betiko edo jainkotiarrerako. Esanahi berbera daukate komunio kristauak ogi zerutiarrarekin eta komunio agustindarrak harri jainkotiarrarekin: bi misterioen bidez bihurtzen da gizakia goi-naturazko.
Aro klasikoak estatuaria agustindarrean bere produktu miragarrietan arima agustindarraren eredu izpirituala irudikatzen du: goinaturazko gizakiaren
egiazko erretratua, kristautasuneko ikonografian pareko estetikorik gabea,
zein da, izan ere goi-naturazko gizaki gotikoaren erretratu benetakoa? (Ap. 1.
kap.). Nork adierazi du harri batekin gizaki kristaua Jainkoarekiko komunioko
une gorenean? Haren egiazko forma garaile eta goi-naturazkoa?
3. ARAZTEA
La Quebrada de Lavapatas, bere zulo natural eta artifizialen, bere erreten eta sugeen grabatu sinbolikoak dituzten azken administrazio zuhurrarekin, funtsean
bainu sagaratu eta arazlea zatekeen, eta han aitortzen da agustindarra, han ateratzen zaizkio bere barneko erruaren, bere beldurren eta bere gaitz moralen su-
413
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 414
geak, estatuetan izpiritualki sar dadin prestatuz, bere komunio jainkotiartzailearen egintzarako. Azpimarratzen saiatzen naizen alderdi honen ondoan zigor materialeko egintzak izan zirela hori da hemen ulertu nahi izan den gauza bakarra
kezkatzen ez nauen auzi bat da, bigarren mailakotzat jotzen baitut eta hango
estatuen eta hango kulturaren fundazioaren plano estetikotik kanpokotzat.
Laburbilduz, herri honek sinetsi zuena da gizakia goi-naturazko bihur daitekeela eta bere fedeari zegokion mitologia sortu zuen. Bere kultura abiatu
zen bere premien arazoa planteatzean, premia gorenaren alorrean: gizakiaren
gutxiagotasunaren disparatearen kontra, sorkuntza jainkotiarraren disparatea. Harri hauek aurrean Valeryren hitz hauek datozkit gogora: Apenas den
gizaki Jainkoaren antzeko bihurtzeko premia sentitu ez duena.
414
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 415
buruz estatuaren osagai artistikoen barneko administrazioan. Ez dago karitaterik estatuaria honetan (ezta beste ezeinetan ere, artearen garaipen handien
historia laburrean) hura osatzen duten osagai naturalekin. Bortizki hausten
dute hura eraikitzeko erabiltzen duten gauzen egoera naturala, horregatik ez
dute bilatzen natura hura kopiatzeko: ez da bere estiloa naturalismo izun bat,
baizik benetako errealismo estetiko, adierazle eta eraikitzaile bat. Karitatea
sentimen formaletan erabateko gainbehera garaietan sortzen da bakarrik.
Karitatea da mendekotasun segurtasun gabe eta koloniala. Hor daukagu lauki-bilkari txinatarra, natura hausteko ezintasun estetikoan oinarritua. Eta naturalismo fotografiko unibertsal oro, dena obrara aldatzen duena, han argudioa den erakunde kolonial handitik darion karitate plastikotik ez estetikan,
ez politikan (baldin logikarik bada) da pentsatzekoa karitatea bizitzeko. Gehiago bizi da gaitik hurbilago dena: artea non haien zatietako bakar baten karitatetik bizi diren lauki edo estatua zabalera handian.
Estatuaria agustindarrean, alde batetik, badago gai bat indarrez aldarrikatzen dena eta, bestetik, haren argitze plastiko zuzenari dagokionez, gaia
buruan eta eskuetan laburbiltzen da, bortizki eskematizatuz estatuaren gainerako eskematikoarekin pobretasun materialean berdindu arte. Eratzen ari
den gure hizkerarentzat pareko soiltasun bat bilatzen dugunontzat dira portaera eredu paregabea. Estatua hauen ondoan eskultoreak gobernatzeko
duen eta gaur berriro hartu behar dugun lege zaharra hots egin dezakegu:
estatua zatirik apalena, estatua baten gune tematikotik bolumen hutsalenak
eta itxuraz urrunenak dauka halako garrantzia plastikoa nola bolumen itxuraz
nabarmenenak eta agerikoenak. Justiziaren sentimena bere osotasunean
baita sentimen funtzional handia, arkitekturan doi hasia, ezezaguna nazioarteko politikan, eta plastikan, bereziki, kasik jada galdua, lehen saio eskolakoen ondoren: gauza bere baitatik at, talde ideia, osotasunarena, atalen, egituraren portaera zuzenduz. Atalen kontzientzia bere baitatik at: egituraren
sentimen osoa.
C. GAURKOTASUN AGUSTINDARRA
1. JAINKOTIARRARI BURUZ ARTE ERLIJIOSOAN
Ez da egokia izango beharbada, literalki termino erlijiosoetan, artelanaren salbamen ahalmenaz hitz egitea. Termino estetikoetan, zilegi da, eta gehiago
415
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 416
416
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 417
Atzo mirari baten anekdota irudikatzen zen, gaur misterio baten irudi plastikoa entsea daiteke. Gaur artistak horrela hitz egin dezake eta horrela ikusteko prestatu behar du gizakiak.
Hona Alto Magdalenako gizaki hau kultur egoera babesgabeenetan arte
jainkotiar baten asmakuntza denaz guretzat eredu bihurturik. Gizakia bermatzeko gunerik gabe, bere beldur ezezagun existentzialaren pareko natura batean askatua. Gero eredu gotikoa, naturalismo greziarrera loturiko gizakiaren
adierazpen arranditsu garailea.
Gaur gizakiak, naturalismo orotatik askaturik, bere baitatik kanporako bidaia orotarako izpiritualki prestaturik, gauza guztien egiturak asmatzen ditu
berriro. Zer egiten du arteak? Hasia du jada hark ere bere bide berria. Artista
bakoitzak dugu gure garai propioaren erantzukizuna eta haren arrazoi eta irtenbide estetikoa emateko erantzukizuna. Jainkoaren aurrean, artista ere salbatu edo hil egiten da betikoz. Hauxe da guztia.
417
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 418
Non hasten da Amerikako paisaia dena paisaian oinarritu nahi den honetan Van Gogh baten pinturan bezala? Hauxe da leinu amerikarra, El Greco
eta Goyaz geroztik, eta gaur Picasso batengan eta Orozco batengan eguneratzen dena, Rivera baten eta Siqueiros baten, eta are Gauguin baten, itxura
iruzurti eta lapurraren aurrean. Gaur artista guztiok munduko edozein lekutan
egiteko berberak ditugu. Gure arteko alde naturalak ezin izan daitezke aldez
aurretiko xedeak.
Ez paisaiak du Amerikan beste kontinenteetan ez bezalako baliorik, eta
izango balu ere ez luke ordezkatuko faktore natural isolatu horrek ezer garrantzizkorik artearen sorreran. Badauka, aldiz, nahi duenaren kontzientzia
denez, estatuaria megalitikoan gizakiak paisaiarekin duen erlazio sortzailea,
mekanismo eredugarria, zeinaren egintza ikertzen saiatu garen.
Adierazpen estetikorako kontinente berri honetan txanda artistikoaren
kontzeptuari dagokionez aurrekoaz uztarturik joan ohi den beste kontzeptu
izuna ez du adierazten politika europar zahar eta pozoinduaren nazionalismo itxi ustela baino, zeinaren zerraldo artistikoa gaur neurri berdinetan banaturik aurkitzen dugun errealismo sozialistaren akademia errusiarrean eta naturalismo erlijiosoaren mendebalekoetan.
Guk uste dugu gure garaian jada eraberrituak izan diren faktore estetiko
guztiak, ezagutzaren eta esperientzia izpiritualaren barruti guztiak, horiekin gizakiak aldiro berrantolatzen baititu bizitzako eta arteko bere estiloak. Baldin
mundua setatzen bada beste estilo jada garaituen, beste hizkera artistiko
jada ahituen formei besarkaturik segitzen, artistak bere materialak zabaltzeko, jada gauzaturik dauden lehen arrazoiketa plastikoak ikertzeko eta jaiotzen
ari den hizkera plastiko unibertsalaren bat egiteko monumental edo plastikoko mota posibleen teoria eta froga jarraitzeko erantzukizuna du. Hauxe da
Amerikaren mundu mailako egitekoa eta artista europar ororen egiteko amerikarra. Gaur izan ere denon txanda da edo jada ezin izango da inorena.
b) Estatuaria honen presentzia, ezin ekidin dezakegu haren hasierako garrantzia Altamirako gure hasierako pinturaren aurretiko historikoarekin lotzea.
Zertarako balio dio artista amerikarrari Andeetako kultura garaien ondare
artistiko distiratsuak? Zertan interesa lekiguke inertzia barroko-prehispaniar
(maia eta inka) eta kolonial erraz guzti hori? Zertarako dira bereak gaur munduko arraza guztiak, baldin artista amerikarra bere jatorrizko estatuariaren
arraza magikoaren jabe egiten ez bada berriro?
418
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 419
Antzekoa da hemen Europan artista espainiarrek geure buruei ezarri behar diegun gogoeta. Arte greziarraren hanpatzetik bizi gara. Ez zaigu bururatzen gure ondare arabea, eta atzeraka gehiago eginez, gure ondare erromatarra, eta beste urrats bat atzerago, eta gure ondare feniziarra aipatzea baino.
Baina, zergatik gelditzen gara hor? Hiru ekarpen hauen, espainiar denaren
hiru neurri horiek aztertzen baditugu, hiru ekarpen baliotsu direla ulertzen
dugu, baina haietatik bat bera ere ez dela jatorrizko gaitasunaren jabe.
Hala, badira une batzuk non herrien historia lokagune batean sartzen den,
gelditu egiten den. Orduan sumatzen da karraska izpiritual bat eta ahuen
handi bat: hauxe izan zen 98ko belaunaldia. Irteera entseatzen da, aurretiko
tradizionalen zerrenda irtenbidea bilatuz. Tradizioa atzerrian: feniziarrak, erromatarrak, arabeak. Irtenbidea etxean: historiaurreko bertakoa. Unamunok
bakarrik du salbamen honen susmoa (Europa da auzia, irtenbidea Espainia.
Eta gaineratzen du: euskalduna naizelako naiz bi bider espainiar). Esan nahi
zuen: hats sortzaile europarra historiaurretu egin behar da berriro. Berreuskaldundu egin behar dugu espainiar guztiok.
Arkeologiak sortzaileari gaina hartzen dionean, hilobiak itzultzen direnean,
derrigorrezkoa da beste egiteko jatorrizko bat bilatzea. Ondare dirdaitsuek
gaina hartzen dutenean, herriek, beren lokagunetik irten gabe, horitzen,
urrezko beren mendeen lilurarekin itotzen hasten dira. Itzali egiten da ikuspen
sortzailea eta irtenbide izpiritualak faltsutzen dira. Orduan bihurtzen da beharrezko sorkuntzaren erabakitze existentzialaren eta jatorrizko askatasunaren
aurretiko bat aurkitzea. Aurkitzea edo asmatzea.
Zein da Quijotek Espainiako lurretan bilatzen duen sekretua? Bizkaitarrarekin duen topatzea bere arimaren barneko erroarekiko topatzea da. Bizkaitarra da Quijotea seriotan hartzen duen gizon bakarra. (Quijotek bere ametsa errealitatearekin nahasten du. Bizkaitarrak ez du bereizten bere ametsa
errealitatetik. Mota magiko bat berekoak dira. Maleziarik gabeak biak ere.
Jakingo bagenu nora doan Quijote, jakingo genuke nondik datorren Bizkaitarra. Eta, hara Utzi ni bakarrik, eskatzen du Bizkaitarrak bera bakarrik borrokan sartzeko, liburuko espainiar guztien bizi definizio espainiarrena emanez. Unamunok bere burua aitortzen du Quijotean (Quijote Bizkaitarrarekin
topatzea iheskorregia da: berriro topatu beharko zuketen elkar!), eta berriro
sortzean, Unamunok sinestea sortzea da, esaten zuen euskaldunoi uzten
digu Espainiaren birsortzeko programa gure geure eta orobat Europaren birsotzerako.
419
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 420
420
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 421
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 422
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 423
Etorkizuneko egitekoetarako bere kontzientzia zintzotasunez prestaturik daukan artista europar batentzat iraingarriak eta jasan ezinezkoak gertatzen dira
Europako artearen gainbeherari eta osoki amerikarra den arte baten premiari
buruz Ameriketako egunkarietan etengabe azaltzen diren iragarkizunak. Izan
ere, ez baitago artearen gisako gainbeherarik Europan, ezta Amerikan azaltzen da arrazoi bat bera ere hemen, edo beste lekuren batean, bakarka salbazioko bide bat abiarazteko. Propaganda zentzugabeko honekin kalte larria jasaten duten bakarrak gaur gazte diren eta hezkuntzan diharduten artistak dira.
Eskematikoegi bada ere, orain saiatzen naiz argitzen ezen gerra osteko
arteak behar bezala jarduteko prestaturik dagoen belaunaldi bat daukala,
kontzientzia estetiko sendo eta berri batean bermaturik. Eta, gainera, lehen
une batean lurralde guztietako artistek, denek batera, arte berriak barnean dituen funtsezko arazoei jaramon egin beharko dietela.
Gerra ostearen hasieraren ezaugarri izango den belaunaldikoak garen artisten izenak, ezagun ezinezkoak dira gaur, baina guztiz alderantzizkoa gerta-
423
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 424
tuko den garaia hurbiltzen ari da. Mende honetako lehen 20etan jaio ginen
gu, eta gure aurreko belaunaldiko gure maisuen ondoan joandako mendeko
azken 20 urteetan jaiotako artistak gure jatorrizko ekarpena gaineratzeko
prest geundenean, gudak isildu, erail edo sakabanatu gintuen.
Hutsik egin gabe, 20 urtero, edo 30 urtero, belaunaldi berri bat azaldu ohi
da Lurraren gainean. Belaunaldi bakoitza bizi goi arnas berri bat eta irakaspen historiko handi bat bezala gauzatzen da. Baldin dei honetara automatikoki jotzen ez bada, gero berandu da gazte izateko edo gaurkotasunez lan
egiteko.
Sentiberatasun pertsonal batez eta belaunaldiko beste batez osatua dago
arte sentiberatasuna. Sentiberatasun pertsonalean osagai inpertsonalak, nahigabeko historikoa, etnikoa eta lekukoa jaraunsten dira. Belaunaldiko sentiberatasuna, aldiz, kulturaren politika unibertsaletik abiatzen da eta nahitako
historikoa da, intelektuala eta bila daitekeena dena, eraldaketa eta mito berriak.
Artistak era horretan herri baten jarduera anonimoa laburbiltzen du eta
une berean kultura baten maila unibertsalaren salaketa izugarria da. Hemendik artistaren erantzukizuna eta haren porrota bere kultura pertsonala baino
ordezkatzen ez duenean. Gizaki bat errepika daiteke, baina belaunaldi bat,
eta horretatik artea ere, ezin errepika daiteke sekula. Ortegaren ustez, 30 urte
dira belaunaldi bat, 15 prestakuntzarako eta 15 nagusigorako. Guda hau
amaituko den urtearen izena eramango du gure belaunaldiak.
Begien aurrean daukat berriki Buenos Airesen argitaratu den liburu bat
(Pintura Moderna, Julio E. Pairo, Poseidon argitaldaria). 1800 eta 1940 arteko pinturaren ikuspegi bat da eta obran aipatzen diren artisten zerrenda dakar. Gure belaunaldikoren bat bederen azaltzen ote den jakin nahi izan dut,
eta, egiaz, 146 pintoreen artean bakar bat aipatzen da, 1904ean jaioa, Salvador Dal, prestakuntza sakoneneko pintoreetako bat, baina, hain zuzen ere,
gure pailazo espekulatzaile egoera moral eta artistiko orotan pazientziarik gabea, bere irrits komertzialei bakarrik leial.
Gure belaunaldiaren ideia propioak Gauguinen belaunalditik abiatzen dira
eta Kubismotik hona, azken joera artistikoen emaitza zuzen dira. Haren asmoen eta bereziki haren esperimentazioetan gordetzen diren balioen berrikusketa arretatsu bat daukate, beraz. Munduaren eraberritze politiko eta soziala odolaren bidez ikusi behar zuen mende hau etorkizunaren intuizio
iraultzaile batekin hasten da arteari dagokionez, egonarri gabezia sortzailea-
424
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 425
rekin osatzen ditu positiboki lehen ikerketa eta froga mugimenduak. Artistak,
Cezanneren iragarpen jakintsuaz batasun geometrikoen bizitza bortitz eta oinarrizkoak erabili ditu, horiek baitira jarduera sortzaile ororen oinarri, berriro
hasteko, Van Goghek sumatu eta gero Gauguinek garbi azaldu zuen bezala,
oinarrizko arazo artistikoen berraurkitzea eta formulatzea entseatuz. Hala,
Kubismoarekin abiaturiko joera guztiak biharko artearentzat ezinbesteko
prestakuntza ikasgaia dira artistaren kontzientzia sortzailean.
Baldin Amerikak, eta gauza bera ulertu behar da Lurreko beste herri guztientzat, munduko ondare guztiak nahi baditu, artearen historiari jarraipena
emateko, Kubismotik hona izan diren ikerketa eta hautaketa mugimendu guztiak bere eginez hasi behar du.
Baldin Amerikak inolako ondarerik nahi ez badu eta jatorrizko arte bat entseatzea hobesten badu, aitortu behar du hau hasitzat eman daitekeela bakarrik Kubismoarekin, haren eskolako lehen sintesi abstraktuekin.
Baina, nire ustez, bi postulatuek ez dute adierazten Amerikarentzat eta
herrialde guztientzat bakarra den tesi bat argudiatzeko bi era baino, alegia:
arte posible bakar bat orain, berria ezagutzen eta hura gauzatu behar den esperientzia amankomunen nazioarteko oinarriagatik.
Baldin Amerika hitzarekin berria dena ulertu nahi bada, amerikarra dei daiteke arte berria. Eta Amerika hitza Worringer entseatu zen bezala kolonial
esanahiarekin erabiltzea hobesten bada, berbera da ondorioa, ezin uler baitaiteke aro klasiko bat haren etorkiari dagokionez estilo kolonial bezala ez
bada. Amerika da gaur, teorikoki, kultura berri bat gauzatzeko ageriko lekua.
Amerikar bakarrik esan nahi du bihar, etorkizuneko gizakia, sentitzeko eta berrazaltzeko era berria. Eta Amerika era horretan ia-ia, oraindik denbora gehiagoz, Amerika ez balitz ere, gaur jada kontsigna berria da era unibertsal horretan bizitza sentitzen duen herriarentzat.
Baina, Amerikak garbi eta zehatz esanda, zer nahi du artean?
Hezkuntzako Ministerioari egindako txosten batean, Kolonbiako Kultur
Zabalkundeko eta Artederretako Zuzendariak gerra osteko kultur nahimen
amerikarraren premia darabil gogoan, baina irmotasun sendoz Ismoak
izendaketa orokorrarekin axalkiro ezagutzen diren arteko azken joerei dagokienez berak duen ulertu ezina adierazten du soilik. Eta esaten du ezen 14ko
gerraren ostean belaunaldi amerikarrek Ismoak beraien zerbait balitz bezala
onartu zituztela, era horretan naziotasun izaera hartu zutelarik, harik eta haien
funtsik ezak, haien tasun dorpeak, inguruko errealitatearekiko loturarik gabe-
425
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 426
ak, haien ezdeuskeria eta hustasuna agerian jarri zuten arte. Gertakariak bereiztea konbeni da.
Hustasuna eta gainbehera inguruko ingurunean zeuden, lurralde honetan
eta guztietan, eta horren kontra aurre hartu zuten Ismoek, orain denok batera gerra ostean etorriko dela irizten dugun artearen bizitza izpiritual berri baten aldeko borroka izugarrietan, eta inork ez du antzematen nola etorriko den
eta are gutxiago oraindik erantzukizun larrienekin batera beren buruetan nahasmendu hain heldu eta erabatekoak dituztenek. Berriak dira oso halaber
Bogotako Artederretako Eskolako gaurko Zuzendariaren adierazpenak, eta
guk ulertu genuen kezka estetiko gorenen planteaketa, bilatze eta konponketarako egindako Institutu hori arte eta lanbide eskola arrunt baino apenas gehiago bihurtzera jotzen zutela. Amerikar bezala pintatu behar dugu, errepikatu ohi da artisten manifestu guztietan, baina ez da esaten nola pintatu
behar duten pintore bezala. Ez dio axolarik baldin batzuek jakin badakite ere
guzti hau zuzengabea dela, gure belaunaldiko artista amerikarrek ez badakite, haiekin batera lan egin behar dugularik ustez barne-barnetik eta hala nahi
ere nahi dugu guk, guda ostean.
Haiei, beraz, bakarrik zuzentzen natzaie, artearen patu handi baten hautatze eta prestatzerako une aparteko honetan, beren zuzendari ofizialen aldetik eta belaunaldiko beren maisuen aldetik desorientatze larriena jasaten ari
direla jakinarazi asmoz. Bi guden artean heztea tokatu zaigu eta orain guri tokatzen zaigu gure buruak ulertzea eta uler gaitzaten. Bihar, guda hau amaitu
eta hurrengo egunean, bizitza berri baten sentimenak oso artista gutxi aurkituko ditu behar bezalako mekanika izpiritual batez horniturik eta beren baldintza teknikoetatik nola mintzatu behar diren eta zer esan behar duten adieraziko duen programa bat ateratzeko gai izango direnak. Oso gutxik egiaztatu
ahal izango dute beren obraren bidez artea ibili badabilela eta gizakiaren historia amaigabe eta katramilatua ez dela gelditzen. Eta ezertan ez du, artistikoki, eraginik izango bihar Bakerako arte bat gaiaz mintzatzeak, gaur propaganda antifaszista bat, dela Errusiako, Iparramerikako edo Mexikoko
pintoreen erromantizismo akademiko bidegabe baten arau erreakzionarioetan antolatuz Garaipenerako arte bat gaiaz jarduteak ezer esan nahi ez
duen bezala.
Historikoki jazoten da ezen gizakiak bere burua adierazten duela egunoroko gaiekin bere egunoroko gaitasun teknikoan. Landako egunoroko argia
beretzat arazo formala zuen Milletek nekazariaren egunoroko gaiak adieraz-
426
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 427
427
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 428
428
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 429
kontzientzia publiko berri baten goragoko balioen antolaketa eta egiteko erlijiosoa erdiestea ekartzea. Erlijioak, politikaren administrazio ageriko eta esklusibo batean, artearen proiekzio zibila eta haren gauzatze kolektiboa adieraziko lituzke. Artista da biharko gizaki publikoa, atzoko gizaki publikoak,
politikoak, desgizatiartzen eta gaurko hondamendira ekartzen lagundu zuen
bizitza bergizatiartzeko. Beldurra izan zaio artistari bere ahalmen egonarri
gutxiko eta salatzaileengatik, eta amaitzen den gizartean esku hartze orotatik
zapuztua izan da.
Gaurko artistak ez du jaso ondaretzat, ez bere ekonomia izpiritualerako
eta bere bizitza profesionaleko etekin tekniko nahikoarako hauxe da egia,
ez haren zabalkunderako, hiztegi bat, notazio teknika bat, ezta hizkera bat
ere. Espazioaren anatomia baten ordez, giza-soinaren geografia berezi bat
daukagu, forma gardenen zinematika baten edo espazioaren fisiologia baten
ordez, geometrografia baten eta konposizio planen eta erreakzio plastikoen
idazkera matematiko baten ordez, ez daukagu eskura edertasunaren kontzeptu aestetiko estu baten eta ikuspegi espekulatibo eta filosofiarako prestaketaren ikuspuntutik soilik interesgarri diren puntu batzuen mende dauden
dozena erdi bat izenlagun baino. Matematika lehen mailan dago orain kontzeptu filosofikoen sortzaile bezala, une berean artista bultzatu duelarik bere
ideien formulatze propiora.
Baldin artista ez bada arduratzen bere mekanismoa aberasteaz, inork ez
dio esango zein eratan egin, baina eskatu ahal izango diote, bai, bere obran
irudika eta finka dezan bera bizi den ordua. Gaur ezinezko da jada ezer berririk ulertzea ideia estetikoen historia xalo eta klasikoarekin, ezta administratu
ez jarraitu ere seinale zalantzarik gabeko gisan gure belaunaldia jaiotzen den
jakin min artistikoa erakartzen duen ideien ondasun nahasia arteko mugimendu garaikideetan sumatu eta poetikoki kopiaturikoa. Irizten dugu Estetika lurralde aske berri bezala eta hain zuzen ere ezagutzen lurralde katramilatuan
eraiki ziren besteen batze-puntuan kokaturiko bezala. Artistak ez ditu aurkitu
barneko arazo bakoitzaren definizioek eta ondorioek finkaturiko izpirituaren
esferen mugarri desberdinak. Pribatuegiaren itxura zeukan filosofoaren alorrera beste lurraldeetako egonarririk gabeko jendeak hasi ziren etortzen. Honek Hans Driech, Heidelbergeko jakitunarengan sortu zuen kezka biziak amorruz beterik idatzarazi zion: Eta oinarri erlatibistak eskatu dizkidate nire
bitalismorako, eta eskulturgileari aholkatu ere aholkatuko dizkiote eskultura
erlatibistak. Zorionez, berandu iritsi zitzaigun aholku hau.
429
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 430
430
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 431
zeinetan estilo baten irudia osatzera eta ixtera doala dirudien. Kultur gorputza orduan ikusteko moduko hazkunde erregular batez garatzen da, kultur aldien hirugarren aro batekin neke eta desbideratze indar erromantikoen bidez
oreka nahasten hasten den arte eta kultura baten egonkortasuna hausten
den arte. Orduan da kulturen organismoa abiadura moteltzen dela eta zabuka hasten. Orduan barneko lehen-indarrak borrokatzen dira beren egonkortasuna leheneratzeko, kanpoko aurkikuntzen ikuskizunak bultzaturik, eta klasizismo berri baten prestaketa berriro abiarazteko. Arrazionalismo grekoko
giza mitoen klasizismo honen ondoren dator mito kristauen klasizismo gotikoa. Honen ondoren, Berpizkundeko mito nazionalena eta, Berpizkundearen
ondoren, amerikarrak dei ditzakegun klasizismo berriaren nazioarteko mitoak, gerra osteko egun hurbil batean guztientzat agerian jartzen hasiko direnak.
Frantziako Iraultzak sortzen du Parisen artelanen lehen herri-museoa. Napoleonek hornitu zuen nazioarteko mailan bere konkisten emaitzekin. Artistak
iraganera zeramatzan Erromako bidea etorkizunera bidaiatzera bultzatuko dituen Pariseko bidea da orain. Eta arte egiptoarra, greziarrak, arte beltza, grabatu japoniarrak eta Amerikako arte zaharra Parisen erakusten dira munduko
artista guztien begien aurrean. Artea aintzat hartzearen nazioarteko kontzientzia baten ahalegina hastera doa eta hasiko da oraindik ezin da jakin nola,
estilo berri handi bat. Lehen unean nahasmendua eta bidaiatzeko sukarra
agertzen dira. Van Goghek bere anaiari bakarrik idatziko dio: Parisera gehien
erakartzen nauena da koadro bat zer den dakien batekin solasean jardutea.
Ez da Parisen edo Amerikan non bilatu behar den, dena da betierekoz antzekoa. Artistak alor guztietara eta lurralde guztietako alorretara irauli dira, argia
euripean, elurpean eta eguzki sutuenen pean bilatuz. Harik eta Gauguinek
bere begietarako, argitasun tropikal batean, ikuskizun primitibo baten bila iritsi den Tahititik idazten duen arte: berriro hasiz bakarrik itzul dakioke osasuna
arteari. Une honetan, konbeni da Cezanne, hura ere nekatuta, harrapa dezagun, Provenzako bere herritxo txikira itzultzen dela, hauxe adieraziz: ezen
kubo batengatik, kono batengatik eta zilindro batengatik bakarrik bidaia daiteke Naturan zehar emaitzak lortuz. Bi gizon hauetatik, bi esaldi hauek zuzen ulertzetik abiatzen dira, hurrengo belaunaldiko gizakiekin, ismoak deituriko abanguardiako mugimentuak. Hauen ondoan egon daitezke Whitmanen
hitz hauek: Hauexek dira aro guztietako eta herri guztietako gizakien pentsamenduak. Ez dira bereziak. Ez dira nireak bakarrik. Zureak ere ez badira,
431
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 432
ez dira ezer edo kasik ezer. Ez badira misterioa eta une berean misterio guztiak irekitzen dituen giltza, ez dira ezer. Ez badira berta-bertakoa eta urrunekoa, ez dira ezer. Eta hauxe da hain zuzen ere gure belaunaldiak ismoetan
ikusten duena eta azken denbora honetan ulertzen saiatu beharko genukeena, joera hauen emaitzak aztertuz eta gure betebehar hurbilak eratorriz, jarraipen kreatzaile zorrotz batean.
Ez dago Amerikan Europan jaio berria den nazioarteko estilo berriarekiko
sinpatia naturalik; hala eta guztiz ere, ez legoke gaurko arte amerikarrik batere Gauguinen jarraitzaileen ekarpen europarrik gabe. Pintura mexikar handia
zuzenean dator Gauguinen lehen azalpen europarretik, kubistatik, Mexikon,
ikerketa berriak albora utziz, ustiatzeko aukera izan delarik. Kubismoaren ondoan ikasten du Riverak Gauguinen sotiltze kromatiko handien irritsa, borondate linea zorrotz batenpean, ulertzen. Bere aberrian esku zabalez eskaintzen
zaizkion hormetan entseatzen du Riverak azkar-azkar. Parisko bere maisuak
eta lagunak ahazten ditu, hobeto esanda, bere belaunaldiaren egiazko kezkak ahazten ditu, horma zabalera handien jabe delako eta bere herriaren historia miragarriak dituelako haietan erabiltzeko. Ez dakit bururatu ote zitzaion
orduan bere lagun zaharren bat gonbidatu behar zuela murruen gainean ikasten jarraitzeko. Parisko lagun pobreak (hormetan eta bere lurraldeen laguntza
ofizialetan pobre) denek dekadente deituko zituzten eta Riverak berak gudukatuko zituen. Une honetan esan daiteke bikainak direla pintore mexikar handiaren muralak, baina gauzatze muralaren arazoak asko direla ekarri behar
dut gogora eta haietako bat edozein ezin har daitekeela errezeta finko eta
menderatu gisan. Siqueirosek, teknikoki bera dena ere, azken joera europarrei zor die, pinturakoei osorik ez bada ere, zalantzarik gabe bai Alemaniako
abanguardiako antzerki esperimentalekoei. Eta Siqueirosek ere presa handia
izan zuen Parisen kezka iraultzailean mundu guztitik, eta bereziki Espainiatik,
elkartzen ziren artistengandik urruntzen. Siqueirosek niretzat Amerikako artista interesgarriena eta intuizio kreatzailean hobekien hornituriko eragin naturaletako bat, baina orobat intelektualki desordenatua, eta oso ongi antolaturiko propaganda pertsonal itogarri batekin ez du eskubiderik begiak ireki
dizkiotenak eta egunen batean haiek argitzen lagundu beharko diotenak dekadente bezala izendatzeko.
Artearen ahitzea adierazteko Gauguinek erabiltzen dituen hitzek postulatu
inpresionisten ahitzea adierazi nahi dute. Lehen-kulturetako giroa bilatu zuen
Gauguinek, inpresionismoa hiltzear zeukan natura kanpoko eta itxuratiari ihes
432
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 433
eginez. Marrazki sotilduan eta Japoniatik zetozen grabatuen koloratze lau xaloetan pentsatzen zuen eta orobat berari iristen zitzaizkion eta berak zuzenean zeuzkan Kolon aurreko Amerikako arteko obra linealki eskematizatuen informazioetan. Gaur aski lirateke harrizko estatuak eta zeramika amerikar
zaharretako ontzi batzuk era berri batean aintzat hartzea kontzientzia artistiko moderno bat eratzeko jakinarazpen harrigarrienak eta egokienak ateratzeko. Gauguinengan bazegoen zantzu moduko izugarri eta ilun bat ezen estiloak erregimen lineal indartsu baten mende jarriz bakarrik eraberri daitezkeela.
Baina berak ez zuen hau garbi ikusi, argiaren munduaz beterik zegoelako.
Zentzu honetan, bere garaian ez dago Van Goghen hitz hauek baino inarrosaldi iraultzaile sakonagorik: Kolore sotilenekin, okreekin adibidez, berriro
hasteko tentazioa daukat. Baina anaiari egindako azken gutunetako batean
izan ziren idatziak, jada heriotzara azkar-azkar bidaiatzen zuenean.
Gauguinek higatzen jarraitu zuen bakarrik eta ezinbestean, koloreak sutzen zuen mundu batean. Van Gogh erre zen gauzen larruazal erotua hertsi
nahirik, haietatik erauzia zuelarik bere eskuekin erritmoen nozio lehena eta
mistikoa. Argiaren makinak ezin herrestatu izan zuen Van Goghen bizitza bere
itxura azkarra hein handi batean galdu gabe, honek argitu ziolarik Gauguini
bere jatorri estatikoa azalera leunean eta konposizio egiazko ororen sakonean. Baina Cezanne da zehazki funtsezko irudi geometrikoen ahalmen formalak eta haien presentzia ezkutua gauza guztietan aurkituko dituena. Espazio
plastikoaren jaiotzak eta bizitza hertsiak bide ematen dute historia berri baterako kuboaren edo hiru neurritako puntuaren metafisika batetik abiatuz. Geometria berezi honek izan behar du gaur artista bakoitzarengan ikerketa pertsonal baten gai eta postulatu sortzaile berrien jatorri posible.
Kubista deitu zaie bertatik formen mundua esperimentalki berriz aztertzen
hasi zirenei. Gauguinek, Cezanne eta Gogh eta Sourat bere lagun errebeldeekin, somatu zuen bidea eta atea adierazi zuen nondik oldarka sartu zen artearen objektibitate berriaren bila arte modernoko primitiboen nazioarteko brigadako lehen taldea, bere Ismoekin. Gure historia bi belaunaldien historia da,
Gauguinena eta, gero, Picassorena. Azken hau ez ulertzea Gauguinena erdizka ezagutzea da eta hura batere ez ezagutzea. Bakarka ezin gogoan har daiteke Gauguinen obra eta are gutxiago, Amerikako paisaia tropikalaren erakarpen exotikoak sorturiko bere bidaiatik axalkiro ondorioztatzeko programa
serio bat artista amerikarrarentzat, lurralde hauetan pentsamenduaren korronte zabal batek nahiko lukeen bezala. Ez dago ezer okerragorik, ezer ez
433
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 434
434
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 435
maisuak, arintasun eta zalaparta bekatu larria eginez, izaera intuitibo eta poetikoko sentimen apenas espazial berri batekin, gaiak berriro koadroan kokatzen hasten diren, eta beren lehen topaketa formalak jabego pertsonal txiki
bihurtzen dituzten, estilo pertsonal txiki gisan banatu eta ustiatzen dituztelarik asmakizun patentearekin. Gure belaunaldirako uzten zituzten lehen ikerketak osatzeko eta bat egite frogak gauzatzeko lan luzea, lehen forma gardenak
osagai standar bezala iritziz, eta gauzatzeko espazio publikoetan, non kontzientzia mural berri bat haurren eran ulertua kimikoki konbinatu beharko den
kanpoko edukien irudikapenarekin.
Estetika amerikar baten grinak zentzurik izan dezake bakarrik ahalmen
sortzaile baten irrits berri eta handinahi bat bezala, europarrentzat eta amerikarrentzat mendebaleko kultura moderno baten alor amankomunean. Arazo
guztiz eztabaidagarri eta pasionatua estilo bereziki amerikar baten problematasunaren hau. Ikus dezagun ea baden artea ulertzeko era berezi bat Amerikan. Badute baliotasunik kultur aurrekari ez europarrek baiezkoa emateko
arte amerikar berriaren berezitasun formalari. Bi kontinente kultur bat berarekin, zertan oinarri ditzakete arteko beren desberdintasun formalak?
Kontzientzia metafisiko bat da espazioa, onar diezaiokegu Worringeri.
Galde diezaiegun geure buruei: ba al da espazio amerikarrik. Artista amerikarraren egintza sortzailean, zein ezaugarri ditu espazioren bere sentimenak?
Lehenbizi, gaurko artistaren eragiketak zuzentzen dituen espazio baten kontzientzia garbia, gure mundu izpiritualaren eta gure asmoen aberastasunari
datxekion eran formulatzeko dago oraindik. Jakin behar du artistak ezagutza
hau gure ekarpenaren egiteko pertsonala dela eta guztiok behartzen gaitu
erantzukizun berarekin. Espazioaren eta hartaz, denboratasun plastikoaren ulertzean eta erabilgarritasun funtzionalean, balioen planteaketan, arteak ekingo dituen herri obra handien gauzatzean asmatze handiagoak lagunduko dien artisten edo herriaren esku dago gerra osteko artea. Alabaina,
Mexikon gauzatu dira herri pinturako obra nabarmenenak, baina inolaz ere
hango artisten talentua gutxietsi gabe, egunen batean jabetuko gara ezen
haien muralak oldar naturalaren ondorio direla gehiago espazioaren arazoen planteaketa ez xaloaren ondorio baino.
Begira dezagun, ordea, itsasoaz bestalde, aparteko adibide bat, hormarako zirriborroa, Picassoren Gernika murala, hura aipatu beharko baitu ezagutzarekin artistaren egiteko berrietarako zerbait ekarri nahiko duen ikerketa
orok. Gernika bere gida-trazatuan, ordena espazial ororen, muraltasun oro-
435
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 436
436
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 437
Baldin gaur Mexikoko pintura gainbehera badoa, da zer bilatu behar duen
edo halako presaz eta halako arrakasta hain errazez egiten jardun duena teknikoki zer den ez dakielako.
Siqueirosek antolatu berri du Arte Errealista Garaikideko Zentrua, bere
aberriko artea jotzen ari den gainbeherari eta axalkeriari aurre egiteko. Baina
Siqueirosek erasotzen eta Europako azken joerak ulertu gabe segitzen du.
Haiei dagokienez esaten du ezen murrua ez dela leku oso egokia pintura europarraren entseatze intelektualista eta dekadentetarako. Ikusiko dugu aurki
murruari aurre egin beharko diogunean, edo eraikuntza plastiko bati, estatuaria monumental edo publiko bati irtenbidea ematerakoan. Hain zuzen ere horixe da prestakuntzako joera modernoetan kontuan hartzen den xede naturala.
Pintura mexikarrak astora ari dira itzultzen. Astoa da, maisu mexikarrek arreta
handiagoz prestatu beharko zuketen lekua. Astoan ikasten da murru bat ezagutzen eta neurtzen. Murrua Siqueiros pintoreari beti txikitxoa iruditu bide zaio.
Orain pintura mexikarrari handitxoa ari zaio gertatzen. Onar beza Siqueiros kamaradak etorkizuneko muralista mexikarrek beren ikasketa oihal txikitan osa
dezaten. Badirudi Siqueiros berak orain planteatzen edo aurkitzen duela arazo zahar bat, esaten baitu ezen arte forma berriak aurkitu behar direla eta
gaineratzen du ezen mundu demokratikoan, zeinaren alde borrokatzen den.
Guda irabazteko bakarrik borrokatzen da gaur. Atlantikoko Karta deitzen
duten horretan ez daude arteko forma berriak, baizik Siqueirosek intelektualista
eta dekadente deitzen duen mugimendu europarrean, Kubismoan hasi eta horixe planteatzen duelarik, artearen ulerpenaren berrikusketa orokor batekin batera. Siqueirosek oso berandu aholkatzen du hau ere: ezen artearen ulerpen
guztiak berrikusi behar direla. Erantzukizun zentzuren batekin garai hau bizi
izan dugun artistok burutua dugu lan hori. Ezin izan daiteke hainbestekoa Siqueiros pintorearen xalotasuna edo hainbeste bere oharkabeak arteko alorretik
kanpo guri pentsarazteko edota ilargira begira bizi izan dela edota ezin bereizi
ahal izan dituela merkatariak jarrera batzuen berritasunetik, haietan hertsirik dagoen berritasunarekin eta agindu iraultzaile sakonarekin. Autoen pinturaren kalitatean eta hura ipintzeko eran baino gehiago murruak kanpotik hartzen dituen
ahalmen linealetan uste izan dugu dela ezinbestekoa gure arreta jartzea, bi guden arteko ahalegin aurremuralak burututzat eman daitezkeen une honetan.
Leku publiko edo espazio konposatuetarako, antolakuntza ageriko eta
propioko arteko obren eraikuntza zuzentzen duten lege monumentalek historia sentimental oso antzinakoa eta ederra dute. Baina beharbada gaur lehen
437
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 438
aldiz aurre egingo dio arte publikoak bere errealitate estetiko propioari eta posibilitate erraldoiak dituen historia bati. Hau bezalako aukeratan da, noski,
non artistak bana gaitezkeen, eta ez gehiago europar eta amerikarretan, balioen mekanika zehatz batean gure sentimenak artistikoki adierazi nahi ditugun artistetan, eta era erromantiko edo xalo batean bakarrik egin dezaketen,
edo hala nahiago duten artistetan. Oraingo une honetan, Siqueiros pintorearen obra iruditzen zait bereziki aurreratuena munduan, baina erromantizismo
tekniko nahasienak baldartua. Estetikoki Picassoren Gernika muralak hura
uler dezaketenei eta haren balio funtsezko baina gardenak, etorkizun hurbil
batean, luzatzeko arrazoiak dituztenei bizitza ziurragoa eta posibilitate urrunagoak eta garaileagoak agintzen dizkie.
Gernikaren diagramazio konposatzailea, ortogonala eta geldia, eta Siqueirosen diagramazio makoa, zehatzago diagonala, eta orobat estatikoa
edo geldia dira bi emaitza funtsezko Amerikako eta munduko gogoeta sakonagorako oraingo une honetan. Formek, plastikoki, multzo artistiko muralean
hiru ordena funtsean desberdin eta progresibo osa ditzakete. Lehenbizi. Gelditasun edo oreka estatiko bat: Sistema geldia (Antzinatea). Bigarren. Mugimendu bat zentralki orekatua: Sistema higikor estatikoa (Zentzu honetan Berpizkundeak esan nahi du ikerketa linealeko ahaleginik garaiena obraren
konposaketan, hau sistema itxi eta aske bezala harturik, haren apainduriatarako eginkizuna gora behera), eta Hirugarren. Mugimendu eszentriko eta
egongaitza: Sistema higikor dinamikoa (Eraikitze borondate hau gure etorkizun hurbileko xede klasiko berriei dagokie).
Itxaropen orotarako paregabeko egoera baten aurrean aurkitzen gara ideal sortzaile handi batean, mundu gotikoa edo Berpizkundeko mundua hastera doan une haiekin konparatzea onartuko genuke bakarrik. Iruzkingile egitekoa baino gehiago gure egintza berri eta harrigarrietarako bokazioa da gurea.
Artistarengan munduaren bilakaera dakarren asmo berri bakoitzak, planteaketa berri batean, adierazpen eta garapen formaletako aldaketei buruzko
kasu zehatz batzuen irtenbidea esan nahi izan du. Asmakuntza aldietan irudikatzea markestu edo aldatu egiten da. Itxuraz, gainbehera garaietan aberastu edo zabaldu egiten da. Desitxuratzeen mailaketa edo eskala batek gure
hizkuntzari Neurriaren kontzeptu zuzena ematen dio, lau eta bost neurriena,
osaketako gure arazoetan.
Plano batek ebakiriko esfera baten ebakidura zirkunferentzia bat da. Espazio batek hiru dimentsiotan ebakiriko hiperesfera baten ebakidura esfera
438
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 439
bat da. Espazio batek lau dimentsiotan ebakiriko hiperespazio baten ebakidura murru bat da, non argitzen eta gauzatzen diren gure asmo berriak. Lan
baten garapen publikoa espazioa zuzentzen duten arauen mende dago, eta
espazio horrek kalkulatua eta gainditua izan behar du, halako moduan non
ikuslea, lehenbizikoz artearen historian, ez den ikuskizun muraletik libre. Berpizkundeko barneko eskenatokia gaur murruaren aurretiko beste eskenatoki
batez osatua da, eta hor ikuslea atrapaturik gertatzen da, konposaketa birtualean era eraginkorrean hartua horrela formen trafikoa berriro etengabe
hasten delarik. Gerra osteko arteak gupidarik gabe salatuko du ikuslearengan
bizkarroi zahar eta tradiziozkoa, edo egiazko gizon berria bestela. Murrua, era
horretan, gertatzen da beti zatiki bat, sistema ireki bat, eta haren oreka azaltzen da neurririk gabeko, egonkortasunik gabea da eta berreraiki egiten da
kanpoko aldean. Formek jotzen dute norabide makotuetan denboralki matematikoa den balio batekin, horrek zertzen eta bereizten baitu estetikoki konposizio berria. Murrua da espazio zilindriko ideal baten ebakidura artistak,
irudikapen edukiekin, murruaren gainean irauli behar duen balio-datuekin
prestatua.
Arkitekturaren egiteko plastikoetan deituriko gizartea bera da artea eta,
plastikan bertan, artistaren formulen bidez ulertua eta osatua. Leku bat espazioan da artea, beti ere artistaren arazo espazialak agerrarazte honetarako
prestaturik badaude. Justino Fernndez kritikariak Orozco pintore mexikar
handiaren Jesus-en elizako muralak komentatzen dituela (El Hijo Prdigo aldizkaria, Mexiko, martxoa, 1944), dio ezen pintura hauen esanahi dinamikoa
hain da nabaria non eskatzen baitu ikuslea mugitzen has dadin fisikoki eta izpiritualki, hura jaso ahal izateko. Hortaz, etorkizuneko muralismoaren ulerpenari buruzko nire uste sendoa guztiz kontrakoa da, gutun honetan aldez aurretik ukitzea komenigarri iruditzen zaizkidan ideia orokorretatik eratortzen
den bezala. Dinamiko dena ez da ikuslea pintura berrian, multzo plastiko formalen eramate espazio-tenporalen barneko kalkulua baizik, era horretan behartzen zaizkielarik etengabe elkartzera ikuslearen bidean aldez aurretik begiztaturiko puntuen gainean. Gune murala anitza da eta ikusleak bera
kokatzen den lekua aurkituko du. Ikuslea ez zaio jarraikitzen konposizioari
murru bateko gertakariak ikuskatzen arituko balitz bezala. Pintura baten karta grafikoa, ikuspegi anitzezko izaera baten kalkulaturiko proiekzio bat da,
bost dimentsio plastikotan. Murru berriak ikuslearengan sortzen duen sentsazioa ohiko esperientzia ezagun bat gogora ekartzen ausartzen naiz begiek
439
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 440
beren begiradarekin, edozein lekutan jarrita ere, sarri hartatik ihes egin nahirik, segitzen diguten erretratu horien antzeko dela esan daiteke.
Artistaren tradiziozko egitekoa izan da, gaurkotasun erlijiosoan, gizakiaren
salbatzeko moduak diktatzea indar espazialen atxikitze eta menderatzearen
bidez artean, artista egiptoarraren eredu distiratsuetatik hasita, espazio handien presentzia misteriotsu eta durduzagarria ezabatuz ikuslearen pasibotasun izpiritual baten, kikiltze eta segurtasun sentsazio baten mesedetan. Gaur
arteak bestelako egiteko baten alde jo dezake: espazioaren posibilitate osoan askatu, haiek salatu eta gizakiaren gainera zuzendu, bere baitatik sentimen erlijioso berriak bere komunikazio bizitzarako ateratzera behartzeko gai
den asaldura sortzailean hura jartzeko.
Siqueirosen mekanismo konposatzailea dator, erromantikoki, axaleko zinematografiatik, zeinaren arabera publiko dena ulertzen baita greziarren zuzenketa optikotik eta Leonardoren haur oharpenetatik, baloratze objektibora
baino gehiago gerora argazki makinaren asmakuntza iritsiko zitzaigun bidetik
naturaren kanpoko argitasuna begitantzera jarrietara. Era honetan, Rafaelek
azalera mural konposatuetan, edo guztiz lauak ez zirenetan, bilatzen zituen
aldaketa berek ez dute beste interes estetikorik ez bada konponketa edo zuzenketa soilena irudikapen natural baten mende egon behar zuen emaitza
baten sentsazioa ikuspegi optikoaren konpromisoarekin orekatzeko. Zatikien
barne egituratzearen pentsamenduak ez zuen aldaketarik batere jasaten eta
gure estilo hurbilerako jauzi sortzaileak ez zuen posible orduan. Ez dirudi orobat serioa Siqueirosen pentsakeran, haren esperientziak ikuslearen garapen
psikologiko eta teatralera mugatzen direnez. Honengatik, murru bat Siqueirosi iruditu behar zaiola leku murritzegia. Haren pintura ezin hertsa daiteke, ez
luke asmatuko zer egin murru zatiki baten bizitzan edo haren pinturari ezarritako horma baten mugan.
Siqueiros da murruaren gainezka egite epidermikoa sabaiaren gainean,
gainerako hormen gainean, zolaren gainean, mugimendu desesperatuan,
ikuslearen jarraikitze xaloan. Hau bai litzatekeela Spengleren ustez kultura baten gainbeheraren iragarpen den irudien erraldoitzea. Zinez uste dut, ezen
murruaren larru piktorikoaren tenkatze gehiegizko honek, Siqueirosekin, pintura ulertzeko tradiziozko zentzu bisual baten etenera eta berezko heriotzara
garamatzala, biharko gizonaren begietan amaiturik egongo baita hori eta estetika berri batek iragartzeko, zehazteko eta, praktikoki, emateko egitekoa
duten begi berri batzuez ordezkatua izango. Izan ere, Siqueirosen intuizioak
440
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 441
niretzat susmo hori daukat Alemanian Piscator-ek eta Gropius-ek egin zituzten ahalegin funtsean antzerkikoetan oinarritzen direla, beren antzerki politikoko eskenatoki esperimentala ikuslearen gainean eta albotan jarritako
pantailekin luzatzen baitzuten, haietan bistak edo zinema zatiak proiektatzen
zirelarik dekoratua eta antzerki-ekintza dramatikoki osatuz.
Era oso okerrean gutxiesten da kolonial hitzaren esanahi sortzailea. Ez da
harritzeko baldin Gilermo Worringer historiografo alemaniarrak era horretan
ulertzen badu, arte egiptoarraren itxura koloniala arkitektura amerikar modernoarekin erkatzen duenean. Konbentzitzen gaitu Worringerek egiptoar hitzaren eduki artistikoa amerikar eta kolonial hitzekin berdintzean. Baina Worringeren pentsamendu antolatzailearen ahalmen eskematizatzaile honetatik eta
espazioaren kontzientziari buruzko gogoeta jakin batzuetatik aparte, arbuiatu
egiten ditugu haren bizi-intuizio egiazkorik eta gaurkotasunik eza, ezkortasuna eta haren ondorioen zuzentasun gabezia estetikoa.
Era gordinean esateko dio Worringer berak, arkitektura amerikar modernoaren handitasun objektiboa goraipatu ondoren, indar formal amerikar
hori irudimen gabezia da, aldiz arrazionaltasun objektiboaren forma gorena
dauka, arkitektura egiptoarraren alderdi ikaragarrienetakoa dena. Eta gaineratzen du gero: arte gogo bortitz bat dagoen lekuan, ez da iristen batasun
hain leundura formulario artistikoan. Oldar natural ezak ematen du segurtasun hori gauzatze formalean. Guztiz faltsua da iruzkin hau. Ez du bereizten
Worringerek bi arte grina guztiz berezi daudenik, baina oldar natural bakar
baten bi forma bezala, beren premiengatik historikoki desberdinak diren bi
enpresatan ezartzen direlako.
Oldar naturalak, kultur aroen hasieran, materialak ekartzen ditu intuizio
sortzailearen bilaketa zalantzagarri eta urdurian. Baina, hizkera artistiko berriaren lehen formen asmaketa prozesua aurrera joan delarik, bigarren grina
bat erdiesten da, klasikoa, arrazionala eta formulista (Antzeko une bati egiten
dio aurre orain arte berriak). Ez dugu ulertu behar Worringeri gertatzen zaion
bezala ezen ez arkitektura modernoan, ezta Egipton ere, faltako denik arte
grina, ezta oldar naturala ere. Egipton nahikoa material, edo ez, eman zioten
herrien oldar naturala bikain ordezkatua da bere hizkuntza plastiko aurreratu
eta jatorrizkoa eraikitzeko. Gaur, belaunaldi berriko artistok ez dugu nahi beste ezer ez bada erregistro zabal eta praktikoen, gauzatze artistikoen garapenera iristea. Konbentzio edo formulazio hauetan da hain zuzen ere non eman
ditzakegun eta horregatik da konbentzio eta ez oldar natural gure jakine-
441
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 442
razpenak gure errealitatearen irudi berezi batean. Egiptok bere enpresa artistikoak lantzeko arrazionalki hartu, bahetu eta antolatu zuena ekintza sortzaile
bikaina izan zen. Egoera bera, zinez, Egiptoko hau Amerikako gaurkoarekin
eta, oro har, herri guztien gaurko garaiarekin, herri oinordeen egoera etorkizunaren aurrean. Azterketa aurretiko eta sakon bat behar da bakarrik eta
poztasun eta gaztetasun handi bat, ondare handi bati aurrez aurrez begiratzeko eta burugabe hartan ez hondoratzeko edo ihes egiteko. (Ezer ez hartzea nahi izatea, Medellingo Manifestuan bezala, beldurra eta ezgaitasuna da.
Eta askoz okerrago da oraindik, Medellingo Manifestuari lagun egiten dioten
erreprodukzioetan bezala, hartzea eta axalkiro hartzea, eta ukatzea gainera).
Klasizismoak antolaketa kolonial osokoak dira, handituz doan kulturen
ibilbidean. Estilo gotikoa halaber da amerikarra Erromanikoaren aldean. Amerika azken kultur mugimenduetakoa da, ondare gisan administratzeko eta garatzeko, Egiptok antzinateko herriekin egin zuen bezala. Artistek arte europarraren azken ondorioak ulertu eta behar bezala esperimentatu ez dezaten
artean, alferrik izango da zerbait seriotan entsea dezaten. Hortik, ideal estetiko bezala, Indoamerikanismoen mugatzea eta mehartasuna zentzugabea
gertatzen den bezala, orobat erreprodukzio arkeologikoen profanatzaile eta
merkatari inmorala den Perlotti eskultorearen obra, imitatzeko eredu gisan
atsegin adierazkorrez aipatzen duen Ricardo Rojas idazle argentinarraren
Eurindia.
Maila berean dira erdipurdikoak Pedro Nell Gmez Amerikako muralisten
artean trebeenetako bat, Medellingo Manifestuaren sinatzailea eta ziurrenera
erredaktatzaile bakarra pintore kolonbiarraren indoamerikarrari buruzko teoria artistikoak. Kultura europarrak ezin helaraz daitezkeela, eta gutxiago
oraindik Amerikan deklaratzeko ausarkeria dauka pintore honek, Pedro Nellengan bere murru jakingarriak balioztatzen dituen bakarra Europan helarazia
denean. Baldin estetikoki berak bere pinturari ezer gaineratu ezin izan badio
eta harreman europarretik urrundu nahi izan badu, hortxe daude bere azken
muralak, bere bizileku partikularrean, bere kontakizunen historia kanpoko eta
amerikarren edertasuna ez sendatu ez geldiarazi ezingo duten gainbehera
pertsonal nabaria salatuz. Zatiki muralen antolaketa eta beste pinturetako
konposizioa imitatzea arriskutsua da, baina askoz arriskutsuagoa da oraindik,
jatortasunez pintura bat konposatu nahi izatean, hura nahikoa ez ikertu izana
dituen barneko arazoetan. Erraza da murru baten pintatzea amaitzea. Zailena da, une bakoitzean, murru bat zer den eta nola funtzionatu behar duen
442
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 443
443
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 444
444
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 445
gauzentzat betikotasunaren pareko materia bat aurkitzen duela esatea bezala dira lehen ismo hauek. Bidezko da haren lehen frogak, garai honetan, natura espazial sotil eta garden bateko obretan errepika daitezen, non sinbolo
arrazionala eta garai bateko poetikoa posible bihurtzen diren esanahi erlijioso
eta iraunkorrez. Funtsezkoa da ezen materia abstraktuaren asmakuntzara iritsi garela, batasun indiferenteen aurkikuntzara, horregatik arteko obrei iraunarazten dietelarik, esanahizko beren kanpoko edukiak eta sortu dituen mundua historikoki ahitzen direnean. Arteak irauten du bizirik, haren obran
kokatzen diren eta artistak ezagutzen eta legalki berritzen jakin behar dituen
geometriako kaxa ezkutuengatik aipaturiko arrazoiengatik, gaur erabat agerikoengatik eta misteriotsuengatik.
Artistak argitzen asmatu ez dituen lekuetan bizi da misterioa, baina, erretiratzen bezala, leku ezagunetatik eta hark nola argitu dituenetatik dator. Zenbat eta sentiberagoa eta zabalagoa ezjakintasunak ukitzen duen lekua, misterioa nabarmenagoa eta gutxiago mitseriotsua bihurtzen da. Artistaren asmo
burutsua misterioa guztiz erauztea da. Zorionez, artistak badaki beti geratzen
dela uste ez den zerbait, misterioa, murrizten, bortxatzen, zokoratzen eta era
misteriotsuagoan argitzen den lekuan. Jarraikitzen ez zaionean hiltzen da
misterioa. Izateko lekurik ez duenean bakarrik izan izaten da. Horregatik da
misterio. Zenbat eta misterio gutxiago dagoen artistarentzat, orduan eta miraritsuagoa eta aberatsagoa egiten da haren misterioa. Jakinduriari ihes egiten diona da misterioa, baina ongi ulertzen da haren mende dagoela. Zuhurki
esan ohi du herriak: Honek dakiena ez da misterioa, ez dakienak, izan ere,
ez dauka misteriorik (Baldin misterioa ez bada eta une berean misterio guztiak irekitzen dituen giltza, ez dira ezer).
Arte berrian, berriro azaltzen da misterioa artistaren komunikazioaren gaitasuna sagaraturako esparru goren bezala. Van Wick Brooks kritikari iparramerikarrak abanguardiako mugimenduak salatzen dituenean Perl Harbouren
errua beraiek balute bezala, beren obrekin nazioa Frantzia bezain erraz inbaditua izan zitekeen herri endekatu bezala aurkeztu zutenean, eta horrekin Tojo
eta Hitler bultzatu zituztenean Estatu Batuen kontrako gerrara jotzera, egiazko artearen kontrako kritika baten eta mundu baten erdipurdikotasuna eta
usteltze intelektuala eta morala adierazten du. Ismoek frogatu zuten, beren
obrek merezi izan duten ez-ulertzeagatik beragatik, ezer aurreikusteko gauza
ez den mundu baten ikuspegi fosila. Bizitza berri baten misterioa, Errusiako
iraultza politiko sozialak eta ismoen iraultza artistikoak aurreratua, ez zen su-
445
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 446
matua izan nahikoa garaiz, arteko eta nazioarteko politikako akademiko zaharren ikuspegi zabar eta zoologikoaren aldetik. Baldin beharrezkoak baziren
begi berriak artearen bizi eraberritzerako ismoek adierazten duten segada izpiritual bikaina ulertzeko, halaber ziren beharrezkoak begi berri hauek Hitlerek
demokraziei jarri zien segada kriminala antzemateko. Ez zegoen misteriorik
Espainiako gerran, ezta ere Tojok Estatu Batuei egin zien saldukerian.
Denboraren kontzeptuak eta neurriaren arazoek ematen diote izate berri
praktikoa Estetikari. Xalotasun ikaragarriz mintzatu nahi izan da artistikoki
gorputz erregularrei buruz lau dimentsioetako espazio batean. Picasso bera
eta Braque saiatu dira uneren batean laugarren dimentsioaren ilusio plastikoa
ematen, haur asmo poetiko batekin. Juan Grisen kubismo makoan bakarrik
aurki daiteke laugarren dimentsioarekin zuzen uztar daitekeen asmo bakarraren intuizio plastikoa. Gauza bat baita lau dimentsiotako espazio bat edo gorputz baten laugarren dimentsioa, eta beste bat oso bestelakoa forma artistiko
baten laugarren dimentsioa eta are dimentsio kopuru handiagoa konposizioaren arazo funtzionaletan. Azken alderdi hau da laugarren dimentsioari era zuzenean ekiteko modua, eta baita bosgarrenari ere, dimentsio kopuru handiagoak ekarpen guztiz ahul bat eta gehiegizko nahasmendua esan nahiko luke.
Dimentsioek konposizio baten irtenbideak bete behar dituen planteaketen
kopurua esan nahi dute artistarentzat. Hala, hasierako bi dimentsioek materia piktorikoan, xedatuko den izaera formaleko asmo berri bakoitzeko, aldaketa bat dakarte edo dimentsio berri bat. Bi zenbakik zertzen dute forma lau
edo piktoriko baten asmo naturala, bi dimentsioak koordenatu laukizuzeneko
sistema batean. Hirugarren dimentsioarekin zehaztasun natural bat erantsi
zaio, kanpoko naturatik. Koordenatuak zeiharrak bihurtu dira. Eraketa piktorikoaren plano laburbiltzailean integratzeko une mekaniko eta muralak forma
komunikatzaileari aldaketa berri bat ematen dio. Laugarren dimentsio edo
proportzio arkitektoniko soila. Bost zenbaki edo dimentsioekin, forma berriro
gizakiari datxekiola geratzen da, formei azken dinamika bat ematen dien azken planteaketa da, eta ikuslea bera obraren barne historiara sartua geratzen da.
Bi dimentsioek planoaren ohiko natura ematen diote. (Ikuspuntu ortogonala, forma geldia). Hiru dimentsio, forma lauaren ezohiko natura da (Ikuspuntu diagonala. Forma mugikorra eta itxia). Lau dimentsio, hiru dimentsioen
forma naturalaren natura anormala da (Ikuspuntu makoa, itxia eta geldia).
Hiru dimentsio, aurreko formaren natura anormala da, artean monumentala
edo publikoa denaren sentimen berri batean bertakotzen dena (Ikuspuntu
446
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 447
mako ireki eta geldia). Ikusleak koadroaren edo estatuaren lur bizia zapaltzen
du, bere barnetasun ezegonkor eta dinamiko, makotu eta irekian onarturik,
ikuskizun era bikainean geldi batean orain arte posible zen errealitate plastiko
baten unibertso askotariko eta aberats batekin.
Denboraren kontzeptu formal berri batek formen orientabide indibidualak
zuzentzen ditu, haien erlazioak kontrolatu eta sailkatzen ditu. Obra baten
funtsezko osagaiak estrukturalki zehazten eta teknikoki haren estiloa edo haren konposizioaren formula deskribatzen laguntzen du. Denbora plastikoaren
morfologia bat artearen historia bat da, non balioen izate objektiboa matematikoki jasotzen den, kimika organikoko formulekiko antz handia duten formuletan. Egia da, noski, emaitza hauek osotoro entseatzeko, artearen errealitate objektibotik kanpo ulerturiko Denboraren historia oso bati uko egin behar
izan diogula, guztiz faltsua delako. Plotinoren eta Platonen teoria zaharretan
azaltzen den denboraren kontzeptu hori bera da Simmel-en eta Bergson-en
azken aldikoetan azaltzen dena, jada iragarria San Agustinez geroztik eta azken aldian Amerikan Leopoldo Hurtado musikologo argentinarrak emanak
izan direnak (Espacio y Tiempo en el arte actual, Ed. Losada. Buenos Aires. 1941).
Artearen esparruan, estetikoki gure pentsamenduak egiaztatu egin behar
ditugu guk. Kontzeptu artistikoen bokazio esperimental hau ez ezagutzeagatik ideia onenen historiak ez du posible egin gaur arte Estetikaren egiazko
jaiotza, gure geldotasunaren aurrean, espekulazio filosofiko garaietara eman
dute, baina artistarentzat erabat haurren gisako eta ezkorrak izan dira. Hona,
adibide gisan, San Agustinen izugarrikeria hau, gaur estetikoki onartu ezin
daitekeena (De Musica VI. liburua): Poema baten iraupena bertsoen kopuruaren arabera neurtzen dugu. Bertsoen iraupena, oinen kopuruaren arabera. Oinen iraupena, azkenik, silaben kopuruaren arabera. Hona hemen zailtasuna (eta hona hemen zehazki nabarmen San Agustinen okerra): bertso
laburrago batek, geldiroago ahoskatzen bada, bizkor esandako bertso luzeago batek baino gehiago iraungo du. Eta iraupen desberdintasun hau poema
osora hedatzen da. Ez da orduan poema berez irauten duena, baizik guk iraunarazten diogu. San Agustinen ondorioa azpimarratu nahi izan dut, Denborari buruzko bere ideia guztien laburpen zehatza, poema batekin harremanetan jartzean, zalantzarik gabe distrakzio arriskutsu batekin (azkena berbera
litzateke tentsio garaiko beste mekanismo batekin ere, denborazkoa izaera
artistikoko edozein objekturen errealitate bizi edo elektrikoa da) erraustu egi-
447
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 448
ten dira begien aurrean eta supitoki. Poema batek, estatua batek, edozein
produktu plastikok beti funtzionatzen du beti irauten du berez, denbora artistak jartzen baitio eta gero jada, sekula ez, inork ez gaineratzen dio, ez kentzen dio, ez aldatu ere alda diezaioke.
San Agustinekin, antzinako eta gaurko, salbuespenik gabe nik ezagutzen
dudalarik, denak tematzen dira gure iraupen propio eta bereziaren parean bakarrik den eta neur daitekeen denbora baten kontzeptuan. Eta errepikatu eta
errepikatu egiten da denbora ez dela izan berez eta bere hartan, iraungo
duen kontzientzia bat eta bere ibilbide atzeraezinean aurkituko diren gertakariak behar dituela. Artean guk denborari, kontzientzia iraunkor bezala, espazioa ematen diogu. Denbora bere hartan da eta berez da, balio hirukoitza
duen osagai plastiko bat da, haren balentzietako bat espazio baten balio bakarreko osagaiarekin asetzen delarik. Gertakariak artean itzulgarri, mugikor
eta betiko bihurtzen dira. Espazioa da kontzientzia materiala, denboraren
ekintzaz eta gaurkotasuna artean. Denborak bermatzen du espazio estetiko
baten desegin ezintasuna, haren neurria eta iraunkortasuna da. Denborak
eusten dio espazioari hura mugitu eta uztartzen duelako atergabeko antolakuntza batean. Denbora batek espazio bat zeharkatzen du eta eragiketa egin
dezake alderantziz ere. Denbora pasatzen den unean, espazio artistikoak bakarrik neur dezake. Orduan erabil ahal zezakeen San Agustinek denbora-espazioa bere adierazmoldea, denboraren bilakaeraren zati bat izendatzeko
erabiltzen duena. Espazio batek irauten du baldin denborarik badu. Eta orduan da, hain zuzen, espazio hori artean forma bat dela. Forma baten bizitza
artistikoan bakarrik gauzatzen da denbora bere hiru balentzia edo unetan,
hau da: denbora objektiboki eta arrazionalki egiaztatua behar duen lekuan.
Estetikoki, forman, agituko dena eta gogoratzen dena bizirik eta presente
daude materialki, txandatuz eta elkarri jarraituz ibilbide itzulgarri batean, zinematografiako zinematika kronoanalogikotik pinturako zinematika espazialera
arte.
Forma baten iragana eta etorkizuna haren presente berean ari dira agitzen, artistak ezarritako denborazko erritmoa adieraziz. Espazioa da sorkuntza artistikoaren gorpuzdun materia eta abiapuntua. Arima, obraren bizitza,
han denbora bati ostatu ematea da, haren arazoetan datzalarik artistaren benetako asmakuntza. Baldin murru baten gainean denborari buruzko iritziak
adierazten baditugu, ikusten dugu ezen, arbel egiaztatzaile batean bezala,
kontzeptuak aldatzen direla, beren artean doitzen direlarik, elkar ezagutuz,
448
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 449
baliozkotasun objektiboa eta adierazpen batasuna eta hiru egoeren banaezintasuna erdietsiz. Filosofoen denbora gabetasun jainkotiarraren kontzeptua
bera guretzat kontrako ulermoldean azaltzen da. Jainkoa, izateko, ez da denboratik at jartzen, denborazko baliozkotasuneko hiru alderdiekin guztiz bat
egiten du, bere nortasuneko hiru pertsona egiazkoek bezala, denboraren hiruko estetikoa bezala, gertakari formal bakoitzean.
Denbora sortzen da eta horrela zehazten dugu trinko denboraren gure
kontzeptu pertsonala artean espazioaren jarraitasuna eteten denean. (Spengler-ek kulturen ibilbide historikoan sumatzen duen jarraitasun gabezia bera,
haren bereizte agerikoa, uler daiteke egiazko denbora barneko eta propioaren azaltze bezala, kultur espazioak multzo bakar baten edo kultur antolakuntza bakar baten eta aurrera egite bakar baten zati bihurtzen dituelarik.
Kulturaren beraren historia gure gaurko kontzientzia berriari dagokion arteko
obra zehatz bat bezala azalduko balitzaigu bezala, eta ez gainbeherakoi baizik nahimen kreatzailearen gorakakoa). Denborak jarraitasuna edo espazioaren egoera amorfoa hausten du. Kolore bakar bateko azalera isolatu orotan,
ez dago denborarik. Espazio eten orotan denbora aldagaitz bat dago. Denbora natura artistikoan ez, baizik espazioarekin loturik, konposatu kimiko,
iraupen estetiko bat osatuz aurkitzen den osagai bat, gorputz sotil bat da.
Espazioen planteaketa bere egiten duen obra orok hondoan denborazko
teorema plastiko zorrotz bat dauka. Oraintsuko bi adibiderekin, inpresionismoarekin eta kubismoarekin, denborazko alderdia azpimarratzen dugu eta erkatze berbera erabiltzen duen Hurtadoren gogoeten alderantziz erabat, noski. Kubismoak, espazio etenari adierazpen sutsuena ematen dionak, nahi gabe
denborari irtenbide fisikoa ematen dio. Forma onargarri geldoena obra artistiko batean, denbora arautu eta era bereko bat, lehen mailako eta denbora sotila. Alderantziz, Inpresionismoan, irudikatu nahi ziren modeloen ordu argitsuak,
kanpoko beste edozein edukik bezala, ez dauka inolako zerikusirik denborazko borondatearekin. Koadro inpresionistak naturaren zabalera jarraitua bilatzen
du, bi egunez luzatu litekeen musika konposizio batean bezala, inolako denborazko baliorik ez duelarik. Guk ezin dugu luzatu denbora poema batean, hura
oso sakonean aldatu gabe. Guk ezin dugu azkarrago irakurri, apetazko geldotasunarekin, ez poema bat, ezta musika idazketa bat ere. Ezin irakur ditzakegu estatu baten bolumenak edo pintura bat ibili, edozein denborarekin.
Denbora behar izango du ikusteko, edo asko iraungo du ikusle baten
kontzientziak, baina ez da aldatuko horregatik obra baten denbora. Zenbat
449
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 450
eta gehiago parte hartu edo iraun forma artistiko batek ikuslearen kanpoko
kontzientzian harenetik dauden datuengatik, hainbat eta denbora plastiko
gutxiago izango du formak (gitarra bat, sudur bat, arbola bat) objektu estetiko bezala. Denbora da balioen azaltzea eta argitzea, espezien ordena berezi
baten bidez. Espazio bakoitzak du bere denborazko zifra, bere portaeraren
giltza formala. Espazioa da materia aritmetikoa eta kopuru formala. Denbora
da haren tasuna, haren kalkulu lokala eta haren pentsamendu geometrikoa,
haren eraketa plastikoa. Denbora da obraren kontzientzia bera, hura biziz,
irakurtzen ikasi behar den hizkera unibertsalean agerrarazten zaiguna. Denbora konposatuagoei denbora balio zehaztugabeago bat edo obraren denbora gutxiago denborazkoa dagokio. Zentzu honetan, obra inpresionistari
denborazko taupada isila eta presatia izenda diezaiokegu, espazialki jarraitu
den noragabe baten edo etentasun material amaigabeko baten gutxieneko
denboren multzotzearen pareko dena (San Agustinen ulermolde estetikoki
okerrarekin argi dezake Hurtadok 88.or. inpresionismoa dela denborak
forma plastiko baten bidez nola eragiten duenaren adibiderik zinezkoena. Haren ideala da obran sentsazio edo inpresio bakoitza kontzientzian itsasten
den une iheskorra ispilatzea, hartan inolako osagai antolatzailek edo hierarkiak esku hartu gabe. Hau jada aurreratu dudala uste dut: ezen denboraren
kontzeptu egiazki plastiko batean hain zuzen ere aurki ditzakegula antolaketa
arau zilegi eta beharrezkoak). Eta besterik ez.
Oinarrizko puntu batzuk ukitu ditut, sakoneko kezkak gu guztiongan, irrikatuz bakarrik ezen ondorengo egitekoak erantzukizun handiz behartzen gaituztela bakarkako ikerketa lan egitekotsura eta lankidetza hertsira ideien trukean eta are izaera monumentaleko lehen obrak gauzatzeko. Ezin gera
gaitezke inolako kontzeptu artistikoren aurrean, eta are gutxiago bizkar eman,
gure errealitate esperimentaletik analisi pertsonalik eta zehatzik egin gabe. Ismoen aldeko iritzi oro egiaztatu egin behar da. Oro har, azken joerekiko iritzi
zinez kontrako oro, erreakzionarioa da zalantzarik gabe. Ezaugarri berri eta
nazionalak dituen arte bat nahi izan aurretik, hauek ezinbestean sortzen joango dira, europarrek bezala amerikarrek ere programa luze bat daukagu betetzeko.
Europan, gure belaunaldiaren etorkizun sortzaile berezia, hemen bezalaxe, ulergaitza da halaber eta erasoa. Zilegi bekit nire herri euskaldunaren berri labur batekin amaitzea. Hau jotzen dut, sentimentalki nire lagun artista
amerikarrei herri baten gonbitea uztea bezala, etxe baten helbidea, guk he-
450
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 451
men, urte hauetan, anaikiro hartuz, aurkitu dugun ostatuari erantzun nahiko
liokeena. Gainera guztion lanetan lankidetza eskaintzen jakingo dugu eta hura
sakonki aintzat hartzen.
Gaur, gure euskal herria Euzkadi da erantzukizun historiko handiagoz
oinarri artistiko berriak ulertu eta aldeztera beharturik dagoen herri europarra.
Guri azaltzen zaigu gure herria Grezia berri baten guztiz aukerako patuarekin,
posibilitate mugagabe eta sinestezinak dituena bere hedatze naturalerako
arte estilo bikain bat landuz. Europako herri zaharrena da, historiaurre europarreko misterioa gure izatearen inguruan dabil. Lehen arte errealista dinamikoa historiaurreko euskaldunak egiten du, eta Altamirako leizeko freskoei buruz esan du Dechellete-k, arte paleolitikoko kapera sixtotarra direla. Arte
berriak aurretiko hauek argitzen ditu estetikoki eta eguneratzen ditu, Amerikako antzinako bere forma ezkutuek bezala. Errusiakoaren ondoren Europako folklore aberatsena dugu, baina ez dugu sekula erabili estilo historiko baten goragoko idazketan. Berriro azaltzen gara, beraz, artistikoki, herri gazteen
bezala, galgarik eta inolako nekerik gabe arte baten egiteko kolektibo eta jatorrizkorako. Atsegin zaigu orain ezen euskaldunak ez duela izan baino egin
eta izan demokraziaren bizitzako iturburu zaharren eta adibide europar agerikoen bezala. Beste herri batzuk kontrakoaren kezka izan zuten eta desagertu egin ziren edo gainbehera egin zuten. Zoriontsu deitu zituen Montesquieuk
historia aspergarria duten herriak. Hauxe izan daiteke gaur gure zoria kultura
baten eta Berpizkunde baten egiteko unibertsalari nahikoa kemenez garbi
ekiteko.
Ez daukagu izaera politiko, erlijioso, militar edo artistikoko historia garaikiderik. Bakarkako historia miragarriak bakarrik, horregatik azaltzen baitira jasoak beste lurralde batzuen historian. Historiaren aldetik bi datu askietsi eta
garrantzizko bakarrik nabarmentzen ditugu. Askorentzat antzinako eta ahazteko modukoa, eta guretzat oso hurbileko eta ahantzi ezinezko den denbora
batean, Frantziako eta Espainiako albo herriek gure lurraldea eta gure askatasunak banatzen zituzten beren artean. Atlantikoko Kartaren irakurketa osoaren zain gaude. Beste gertakaria da ezen gure Berpizkundea erabat eta
odoleztaturik bete zuela Espainiako gerrarekin bere lehen une politikoa, bere
deikundearen aitzineko aldarrikapen erromantikoa. Samina arimaren kultur
sosegurik eza da, ideia berrietan fedea da, beren bizitzaren barneko muina,
munduaren egiazko ingurunean eta beren bihotzaren data zehatza ikertzera
behartzen ditu herriak.
451
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 452
Gure herrian ez dira izan arteak beren erabilera egunoroko eta herrikoian,
gehiago behar izan ez dugulako, ezta interesatu ere interesatu zaigulako.
Gure izpiritua nazionalki gauzatzeko konspiratzen dugu gaur, kulturaren forma berri guztietan eta, zentzu honetan, irmoki sinesten dugu berberak direla
gure arte bokazioa eta Amerikaren arte bokazioa, azken joerek heroikoki ireki
duten bidean. Hala eta guztiz ere, gure Berpizkundeko gure kultur taldeen
barruan bertan, entzuten dira, halaber, argitu ezinezko erresistentzia erreakzionario baten ahots etengabeak. Gure arazoak aberri maitasunez hedatu
nahi dituen azken aldiko argitalpen batean (Arte y cultura Vasca, Buenos
Airesen argitaratua, gure arteaz hitz egiten da eta idazten duenak, Juan Len
de Cruzaleguik, hau bezalako iritziak adierazten ditu: Euskal jitearen trinkotasuna ez da ausartzen funtsik ez duen futurismo batean... Eta era honetan
argitzen ditu joera berriak: Mota hau da postinpresionismoaz dihardu Matissetik Picasso malagatarrerainoko piztien askakeria neurrigabearekin
abiatzen dena eta Kubismo zurrunarekin eta bestelako bikaintasunekin historiaurreko primitibismo batera, pentsamendu freudtarrarekin ezkontza bitxi
batean, itzultzea eskaintzen diguna, objektibotasunik gabeko eta ulertezinezko erasoaldi aldikakoei gehienetan superrealismo izena daraman subjektibismokoa forma plastikoa ematen alferrik saiatzen delarik. Ez nau lotsatu
behar gisako aberkide zintzo baten ergelkeria hauek hona ekartzeak, hasiberri itsu eta arrunt bat edozeinen ohiko nahasmenduetan murgildurik baitago.
Lotsatuko nintzateke bakarrik, gure belaunaldiko egiteko artistiko hurbilak betetzeko zuzentasunez eta erantzukizunez prestatzeko ahalegin guztiak egin
ez banitu. Zoritxarrez hauen artean aurkitzen da, une hauetan bereziki, kritika
eta iritzi prestaturik gabekoen edo asmo zekenen arrisku oso larria gupidarik
gabe erasotzeko premia derrigorrezko eta nahigabetsu hau.
Popayn, 1944ko iraila.
JORGE DE OTEITZA
(Caucako Unibertsitatea. Kolonbia)
452
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 453
N O TA S A L A E D I C I N
Joaqun Lizasoain y Antonio Rubio
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 454
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 455
455
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
456
14/11/07
17:17
Pgina 456
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 457
457
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 458
458
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 459
459
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
21.
22.
23.
24.
25.
460
14/11/07
17:17
Pgina 460
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
26.
27.
28.
29.
30.
14/11/07
17:17
Pgina 461
lleg Jos Prez de Barradas en 1937, al que siguieron otros arquelogos, gelogos y cientficos que continuaron con el estudio de la regin.
Francisco Jos de Caldas (1771-1816). Naturalista y gegrafo colombiano nacido en Popayn. Estudi astronoma, derecho, botnica y medicina. Acompa a Alejandro de Humboldt en su viaje por Amrica del Sur, llegando hasta las
cimas del Pichinch y del Chimborazo. Fue tambin compaero del explorador
espaol Jos Celestino Mutis en sus expediciones por Per y Nueva Granada,
y explor los Andes y el Ro Magdalena. Sus numerosos descubrimientos, en
los diferentes campos que trat, le hicieron ser reconocido con el nombre de El
Sabio Caldas. Particip en la causa de la Independencia de Amrica, muriendo fusilado en Bogot y convirtindose as en uno de los mrtires de Colombia.
En 1757 Fray Juan de Santa Gertrudis visit las cabeceras del Ro Magdalena y
escribi un relato sobre las estatuas de la regin de San Agustn. El Manuscrito
Maravillas de la Naturaleza, se encuentra en la Biblioteca Pblica de Palma de
Mallorca, y durante cerca de dos siglos pas ignorado, hasta que en 1956, sali a la luz, publicndose en la coleccin de la Biblioteca de la Presidencia de
Colombia. Oteiza, por tanto, no tuvo ocasin de conocer este primer texto sobre las estatuas del Alto Magdalena.
Caldas fund el Semanario del Nuevo Reino de Granada a principios de 1808,
rgano de difusin del pensamiento cientfico y cultural de la poca. El Semanario se public hasta 1810, y en l apareci el grueso de la obra de Caldas en
forma de ensayos, entre los que se encuentran sus escritos sobre sus descubrimientos en la regin de San Agustn.
Agustn Codazzi (1793-1859). Cientfico de origen italiano que desarroll su tarea investigadora en Venezuela y Colombia. Luch junto a las tropas de Napolen, viajando a Venezuela donde se incorpor a los partidarios de la emancipacin americana. Despus de la lucha por la Independencia, realiz la geografa
y el atlas de todas las provincias venezolanas. Se traslada a Colombia, para realizar una tarea semejante. Propone la realizacin de un trabajo de tipo geogrfico naturalista que permita obtener inversin extranjera para el pas. Esta iniciativa se conoce como la Comisin Corogrfica, trmino derivado de la palabra
corografa, que es la ciencia que tiene por objeto describir un pas, una regin o
una provincia sin descender a los pormenores de la topografa, una geografa
que inclua temas etnogrficos, botnicos y geolgicos. Elabor el plano de Bogot y asesor al gobierno colombiano en el estudio sobre el canal de Panam.
Muri durante una expedicin en la ciudad de Espritu Santo, hoy denominada
Agustn Codazzi.
La expedicin del gegrafo italiano Agustn Codazzi produjo las primeras descripciones e ilustraciones de las estatuas de San Agustn. El artculo Ruinas de
San Agustn se public en los libros: Antigedades Peruanas de Mariano
461
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
462
14/11/07
17:17
Pgina 462
Eduardo de Rivero y Johann Jakob von Tschudi, en Viena, 1851, y en Geografa fsica y poltica de los Estados de Colombia de Felipe Prez, en Bogot,
1863. Hasta entonces la investigacin y conocimiento de la cultura agustiniana
se haba basado en el carcter histrico y humanista, sin contemplar un punto
de vista cientfico, como el que aportaba Codazzi.
Carlos Cuervo Mrquez (1858-1930). Cientfico, periodista, militar y poltico. Estudi en la Escuela de Ciencias Naturales de la Universidad Nacional de Colombia. Su adhesin a la ideologa en que se fundamentaba el proyecto de La Regeneracin, le permiti obtener el grado de general, convirtindolo en militar de
las causas conservadoras, lo que le llev a ejercer diversos cargos polticos,
acadmicos y diplomticos en el pas. Entre ellos destaca el de Ministro de Instruccin Pblica, desde donde promovo las expediciones cientficas a San
Agustn.
En el trabajo de Cuervo Mrquez como cientfico resaltan las diferentes expediciones que hizo, en 1887, a las regiones de Tierradentro y a los llanos de San
Martn en el Huila, las cuales, complementadas posteriormente con una expedicin a San Agustn, le permitieron escribir su obra Prehistoria y viajes, estudios
arqueolgicos y etnogrficos, publicada en 1893 en Bogot y reeditada por la
Editorial Amrica en Madrid en 1920 con otros estudios aadidos por el autor.
Konrad Theodor Preuss, del Museo Etnolgico de Berln llega a Colombia a finales de 1913 y permanece en el pas hasta finales de 1919. El antroplogo alemn
elige la zona de San Agustn en el Alto Magdalena para iniciar sus trabajos de investigacin en Colombia. En San Agustn permanece desde diciembre de 1913
hasta marzo de 1914, ocupado en las excavaciones que relata parcialmente en
su carta del 31 de enero de ese ltimo ao. De su intensa actividad en Colombia
quedan varias publicaciones, entre ellas un volumen sobre sus trabajos arqueolgicos en la regin de San Agustn, publicado en Stuttgart, 1927, y parcialmente
traducido al espaol recientemente, por la Universidad Nacional de Colombia. En
1929 se public en Gttingen su libro Monumentale Vorgeschichtliche Kunst, citado anteriormente, que contiene la primera descripcin cientfica de una cultura
prehistrica colombiana. Preuss adems public numeroso material divulgativo y
numerosos artculos especializados en varias revistas alemanas de su tiempo, entre los que se encuentra la Carta de viaje desde Colombia.
Konrad Theodor Preuss, Arte Monumental Prehistrico. Excavaciones hechas
en el Alto Magdalena y San Agustn (Colombia). Comparacin arquolgica con
las manifestaciones artsticas de las dems civilizaciones americanas, Tomos I y
II, Escuelas salesianas de tipografa y fotograbado, Bogot, 1931.
Konrad Theodor Preuss, op. cit., pg.154.
Konrad Theodor Preuss, op. cit., pg. 154.
Konrad Theodor Preuss, op. cit., pg. 2.
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 463
463
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 464
48. Rafael Larco Hoyle (1901-1966) inaugura en 1926 el Museo Rafael Larco Herrera, que llevaba el nombre de su padre, coleccionista arqueolgico desde
1903, situado en Chicln, junto a Trujillo, Per. En este museo se llegaron a coleccionar ms de 45.000 piezas, siendo considerada la ms grande coleccin
privada de arte precolombino en el Per y el Mundo. En 1956 el museo es trasladado a Lima.
49. El Museo Arqueolgico de Ancash, en Huraz, contiene el Parque ltico ms
grande de Sudamrica. Este Parque alberga alrededor de 100 piezas pertenecientes en su gran mayora a la Cultura Recuay, 200-600 d.C., pudiendo observarse esculturas de guerreros, personajes masculinos sentados, msicos, etc.
algunas de ellas procedentes del Callejn de Huaylas, asentamiento cultural denominado como el valle del ro Santa, que discurre entre dos macizos montaosos de gran altura.
50. Jos Prez de Barradas, Arqueologa y Antropologa Precolombinas de Tierradentro, Bogot, Imprenta Nacional, 1937, pgs. 56-57.
51. Jos Prez de Barradas, op. cit., pg. 57.
52. Jos Prez de Barradas, op. cit., pgs. 59-60.
53. Jos Prez de Barradas, op. cit., pgs. 61-62.
54. Jos Prez de Barradas, op. cit., pg. 62.
55. Konrad Theodor Preuss, op. cit., pgs. 171-175 y 212-215.
56. Antonio de Herrera, en Historia General de los hechos de los Castellanos en las Islas y Tierra Firme, Madrid, 1729, describe as el nagualismo: El Diablo acostumbraba a engaar a estos nativos aparecindoseles en forma de len, tigre, coyote, lagartija, serpiente, pjaro o cualquier otro animal. A estas apariciones ellos le
dan el nombre de Naguales, que es algo as como decir guardianes o compaeros; y cuando ese animal muere, tambin muere el Indio al que estaba asignado.
57. Konrad Theodor Preuss, op. cit., pg. 174.
58. Konrad Theodor Preuss, op. cit., pg. 182.
59. Konrad Theodor Preuss, op. cit., pg. 173.
60. Konrad Theodor Preuss, op. cit., pg. 2.
61. En este punto final Oteiza retoma los planteamientos manejados en la Carta a
los Artistas de Amrica revisndolos a travs de las teoras expuestas en el libro
Interpretacin Esttica de la Estatuaria Megaltica Americana.
* * *
62. La Carta a los artistas de Amrica. SOBRE EL ARTE NUEVO EN LA POST-GUERRA, se public por primera vez como separata del nmero 5 de la Revista de
la Universidad del Cauca, en diciembre de 1944. Posteriormente volvera a editarse aos ms tarde en la revista Espiral de Bogot.
464
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 465
63. En 1964, Jorge Oteiza escribe una serie de anotaciones a la Carta a los Artistas
de Amrica. Como justificacin Oteiza afirma: 20 aos despus como antes
ocurra al novelista, no son muchos, si es que hemos logrado concluir una historia. Creemos que s, pero el explicarlo, es ya otra historia, que no tardaremos
tanto en concluir. Pasados otros 20 aos, en 1984, completa la revisin del trabajo con breves notas. Gran parte de ellas se incluyen en la presente edicin
identificndolas con su correspondiente fecha.
64. Considero proftico lo que afirmaba en esta Carta. Se completa con el catlogo de Sao Paulo (1957) y el de Montevideo (1960) y el Quousque Tandem
(1963). En aquel tiempo, en el de esta Carta, me faltaba el conocimiento de la
obra de Malevich y Kandinsky, y tambin otras documentaciones fundamentales. Culturalmente, es tremenda desgracia nacer en esta pennsula que se dice
ibrica, para los vascos agarrados por las uas, colgados en los Pirineos, sin
nada por este lado ni por el otro. Quiz, la conciencia de esta situacin trgica,
concentr prisa y resolucin en cada uno de nuestros contados y difciles movimientos. (J. O. 1964)
65. Efectivamente, yo soy un hombre de la generacin de 1945, he hablado de mi
generacin tnel, preparado para actuar instantneamente o que senta la necesidad de estar preparado as, ya desde un nuevo instinto existencial, en esos
momentos, del lado de su pueblo y con toda el alma sin vacilacin ninguna. Lo
que hicimos cada uno y lo que no hicimos (para la historia universal de nuestra
cultura), lo que pas, lo que aun no nos est pasando, se sabr, yo ya no s si
oportunamente, pero no resultar del todo intil cuando se sepa. (J. O. 1964)
66. Julio E. Payr (1899-1971), pintor y crtico de arte argentino, fue responsable de
organizar y sistematizar la educacin artstica en su pas. Fund el Fondo Nacional de las Artes, y estableci los estudios de Historia de las Artes en la Universidad de Buenos Aires. Entre sus obras, se encuentra el libro Pintura Moderna (1800-1940), publicado en Buenos Aires.
67. En 1949, a mi regreso a Espaa, mi objetivo era encontrar la solucin o el medio para que los artistas nos agrupramos en una misin urgente de poner en
claro la investigacin artstica en el mundo y definir nuestro servicio poltico,
nuestra conducta revolucionaria, en la sociedad, en nuestro pueblo. Comenzamos por pretender para San Sebastin, una nueva Escuela de Arte Contemporneo, no pudimos pero logramos que no se nos impusiera una Escuela de Bellas
Artes, al tradicional y corrompido estilo (1949). En las reuniones Internacionales
de Santander (1951 y 52, me parece) propusimos la creacin de una Facultad
de arte dentro de Investigaciones Cientficas (el Instituto de Investigaciones Estticas, que el Ministro actual de Informacin, Fraga Iribarne, entonces Presidente Nacional de Cultura, acept con visible incomodidad propondra al Ministro
de Educacin y nos minti). Luego propusimos la creacin de una agrupacin
465
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
466
14/11/07
17:17
Pgina 466
independiente de Artistas (con Moreno Galvn, 1953) y que los mismos artistas,
ya orientndose en pandillas serviles, haciendo cola en los presupuestos oficiales, rechazaron. Despus volvimos a concentrar toda nuestra preocupacin en
nuestro Pas Vasco (El Instituto Internacional de Investigaciones Estticas o Laboratorio de investigaciones comparadas). Digo que volvimos, porque (olvidaba) comenzamos la lucha en Bilbao (1949-51), Academia Arteta, Studio, etc) (J.
O. 1964)
En el mes de enero de 1944, se celebra durante la Exposicin Nacional de Medelln, el Saln de Artistas Independientes. Un ms despus, durante la clausura de la Exposicin, los artistas Rafael Senz, Pedro Nel Gmez, Gabriel Posada Zuloaga, Maruja Uribe, Graciela Sierra, Jesusita Vallejo, Dbora Arango,
Laura Restrepo y Octavio Montoya, firman el Manifiesto de los Artistas Independientes de Colombia a los Artistas de las Amricas, tambin conocido
como Manifiesto de Medelln. Como antecedente a este escrito debe citarse
la Llamada a los artistas de Amrica realizada en 1921 en Mxico por Siqueiros y Rivera. El manifiesto de los artistas independientes signific una forma
de reafirmar la adscripcin de los artistas al ideal americanista propagado en los
aos cuarenta dentro del arte latinoamericano y colombiano.
Este manifiesto, de carcter idealista, escrito veinte aos despus de las grandes
declaraciones artsticas mejicanas, se corresponde con la ltima etapa de identificacin nacionalista dentro del arte americano. En los trece puntos del documento se destacan conceptos como americanismo e independencia artstica.
Se expresa esta funcin social del artista con toda claridad y las diferencias entre el artista prehistrico europeo y el americano en INTERPRETACIN ESTTICA DE LA ESTATUARIA MEGALTICA AMERICANA (1952) y el QUOSQUE TANDEM (1963). En Amrica (San Agustn) el escultor es el creador de sus propios
mitos y agente social, religioso y poltico, directamente, etc. (J. O. 1964)
Dice Ya hece unos aos,..., debe decir Ya hace unos aos,....
Dice ... la ordenacin y misin religiosa..., debe decir ... la ordenacin y emisin religiosa....
La triple sensibilidad existencial, elaborada por el artista (Ver QUOSQUE TANDEM) (J. O. 1964)
En un ejemplar de la Carta a los artistas de Amrica existente en su biblioteca
personal, Jorge Oteiza realiza una serie de anotaciones, entre ellas sustituye la
palabra cinemtica por dinmica.
El primer planteamiento para una Ontologa del arte (una ciencia particular) en
INTERPRETACIN ESTTICA DE LA ESTATURIA MEGALTICA AMERICANA. (J.
O. 1964)
He obedecido a este sentimiento, en todo intento de interpretacin del pasado.
Mis notas sobre el error histrico objetivo como prueba de validez histrica, no
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
88.
14/11/07
17:17
Pgina 467
se si ya las he publicado en alguna parte o pertenecen a mi libro prximo y estticamente conclusivo. (J. O. 1964)
As ha sucedido, Clasicismos formalistas y Clasicismos informalistas (el Barroco, con el sentido que preciso en otro lugar). Solidificacin racional y geomtrica, espacialista y Descongelacin de los formalismos. La diferenciacin fundamental de los estilos por la naturaleza de la circulacin narrativa: en
discontinuidad espacial (clasicismo formalista) y en continuidad espacial (clasicismo informalista). Etc. (J. O. 1964)
El arte como desocultaciones (QUOSQUE TANDEM) (J. O. 1964)
Faltaban tendencias, las que han sucedido luego y que no se han sabido analizar dentro de un proceso invisible. En mi LEY DE LOS CAMBIOS se enmienda
el error. (J. O. 1964)
Tremenda intuicin, para m, del GRIS que ya propusimos como Color fundamental. Y notas sobre el no-color de Kandinsky. Mi explicacin frente al falso
planteamiento del Bauhaus de los colores fundamentales. (Y nota sobre el color en ACTEON) (J. O. 1964)
Una Topologa, en una Metafsica. (J. O. 1964)
Dice ... compaeros Gogh y Sourat,..., debe decir ... compaeros Gogh y
Seurat,....
Dice ... como le pude haber sido..., debe decir ... como le pudo haber
sido....
Dice ... por una evacin salvadora..., debe decir ... por una evasin salvadora....
Cubismo analtico y Cubismo sinttico. Mi denuncia (Chile, 1935, exposicin y
conferencia El Encontrismo) de las falsas unidades formales utilizadas como
propiedades privadas (Picasso, Arp, Brancussi, Liptchis). Ms tarde, mi Regreso de la Muerte y mi intuicin hiperboloide contra el cilindro, relacin masaenerga y unidades livianas abiertas. Y anteriormente, orientacin de los aplastamientos volumen (en Dimitri Txaplin, 1929, su exposicin en Madrid) hacia
exterior (planteamiento de lo hiperespacial que ahora relacion con exterior
energa en el hiperboloide) que completar en Exposicin y Catlogo Sao Paulo. Etc. (J. O. 1964)
Dice ... de la temporalidad pltica-..., debe decir ... de la temporalidad plstica-....
Dice ... los das fiuales..., debe decir ... los das finales....
En 1944, se funda la Sociedad de Arte Moderno de Mxico, una iniciativa privada ante la falta de atencin de los poderes estatales mejicanos en materia de
exposiciones artsticas. Dicha asociacin, creada a imagen y semejanza de las
fundaciones privadas estadounidenses, cont con el apoyo de influyentes personalidades y directores de museos de Norteamrica, quienes formaron parte
467
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
89.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
96.
97.
98.
99.
100.
468
14/11/07
17:17
Pgina 468
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 469
101. Dice ... es el anuncia de..., debe decir ... es el anuncio de....
102. A veces (quiz siempre), lo que en el momento nos ocupa nos impide comprender el sentido, la orientacin o el inters, de otros pensamientos. Cuando ya al
final de mi investigacin, le el pequeo librito Naturaleza y Abstraccin de
Worringer (si es que antes lo haba ledo, no estaba yo en condiciones de entenderlo), me qued maravillado de la naturaleza de mis conclusiones y de su relacin ntima con las ideas de este extraordinario Worringer. Quisiera un da poderme dedicar a revisar la obra de este hombre. Cmo es que las grandes ideas
tienen de algn modo que ser nuestras para poder reconocerlas en los dems?
Es que no se puede facilitar, en tiempo y compresin, el resultado de esfuerzos anteriores, y economizar nuestro trabajo? Triste situacin la del que se adelante y pretende ser entendido por los dems (Ms triste, siempre, la de los dems) (J. O. 1964)
103. Dice ... lo oportunidad ni mi atencin,..., debe decir ... la oportunidad de mi
intencin,....
104. Siento una satisfaccin ahora y un gran descanso espiritual al comprobar aqu
la tenacidad con que busco algo que luego creo haber hallado (Esttica bifsica, Ley de los Cambios) (J. O. 1964)
105. Dice ... se ha edificada..., debe decir ... se ha edificado....
106. Dice ... constantes cupa importancia..., debe decir ... constantes cuya importancia....
107. Hoy agregara: en el de una pared (en la que el tiempo ya ha retirado su apariencia anterior), en el de un rostro (que la vida acaba de desfigurar con una interjeccin), etc. Ya he tratado el arte como desocultacin. Era el punto homlogo al de
los informalismos, en el que trataba de explicar lo que en el formalismo racionalista hacamos y tenamos los artistas que darnos prisa en acabar. (J. O. 1964)
108. Hace 29 aos que hice esa exposicin, equivala al POP ART de los artistas actuales. Pero lo verdaderamente importante es que aqu anuncio (hace 20 aos)
(lo vuelvo a decir en el Cat. De Sao Paulo) lo que est ocurriendo visiblemente
para todos en los momentos actuales (que queremos seguir sin entender) (Yo
ya he cumplido. En mi libro, el prximo y el ltimo en que trato de explicar, ya
basta de explicaciones que me han sonsumido la vida, quedarn estas explicaciones, con esa intemporalidad natural que quedan resumidas las verdades en
un catecismo. Los catecismos son para los dems (que estn perdidos, se lo
merecen) Pero si uno mismo no crea un catecismo, cmo reconocer y probar el
gusto verdadero por la libertad. La vida no est en el catecismo, pero antes no
es uno libre, la vida empieza despus (sin el catecismo) (J. O. 1964)
109. Todo esto que es tan claro, muchos no logran entenderlo. He pasado luego todos estos aos, trabajando por entenderlo yo mismo mejor. Ahora, leyendo esto,
no podra encontrar una forma ms clara de resumir lo que pienso. (J. O. 1964)
469
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 470
110. En el ejemplar de su biblioteca personal, Oteiza tacha con una cruz, suprimiendo el contenido desde este punto hasta el final del prrafo.
111. De nuevo sustituye Oteiza en sus correcciones la palabra cinemtica por dinmica.
112. Este es el tiempo que corresponde al razonamiento geomtrico del Espacio, es el
tiempo que se produce en la conjugacin de los espacios discontnuos, la pulsacin geomtrica en la narracin espacialista. Aquiles al dar la ventaja a la tortuga,
se instala en este organismo esttico, espacialmente discontnuo o clsico. Aquiles al medir (al tener que calcular la mitad de la distancia que en cada momento
le separa de la tortuga), est subdividiendo, componiendo, el espacio total de la
carrera. Mientras que la tortuga vive un tiempo distinto, el tiempo natural de la realidad. Los Impresionismos se producen comenzando la segunda fase en la Ley
de los cambios, en un proceso final de desocupacin espacial de la expresin,
las divisiones materiales (el tiempo geomtrico y racional) se est borrando, fundindose el compuesto en un solo vaco intemporal y receptivo. En TRATAMIENTO DEL TIEMPO EN EL ARTE CONTEMPORNEO dejo completo el Cuadro esquemtico de los Tiempos, con el anlisis del Tiempo continuo en las estructuras
inestables (Informalismos), y en el razonamiento del Tiempo desocupado (lineal,
unidimensionalmente) como conclusin final en la investigacin informalista (que
es cuando aparece la naturaleza mvil, libre, informal, del Tiempo, del mismo
modo que surga el movimiento en mi Par experimental, de su misma condicin
estructural condenada a buscar el tercer punto de apoyo intilmente, ya que al
encontrarlo perda el anterior. Catlogo de Sao Paulo, auto-movilidad en la estatua frente al movimiento causado por un agente exterior). (J. O. 1964)
113. En 1968 (libro de Alfaguara, Esttica del huevo) defino estetisema esta mnima
cantidad espacio-temporal de energa esttica, de valor esttico ms radical y
simple, como mnima extensin discontinua (/ = E2T), cuando el Espacio como extensin se divide en 2, la interrupcion surge como Tiempo interno
o estructural. Y me doy cuenta de que Planck haba considerado la energa como
discontinua, definiendo como quantum de energa a la unidad o paquete mnimo
de esta energa disconinua. Considero que equivale exactamente a mi estetisema.
As, un Mondrian sera el ejemplo ms grfico, visual, de un paquete de estos paquetes mnimos, una cadena de quantos de energa esttica o de estetisemas.
Toda obra de arte, a este nivel material y abstracto, puede definirse y anotarse
como una cadena espacio-temporal de estetisemas. Podramos proyectar una
maqueta espacio-temporal de estetisemas como partitura funcional para ser traducida estticamente en cualquier lenguaje fabricado o artstico. (J. O. 1984)
114. En el mismo ejemplar de su biblioteca personal, Oteiza tacha todos los prrafos
que vienen a continuacin, interpretndose el final de este prrafo como final de
la Carta.
470
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 471
115. La Carta del Atlntico fue suscrita el 14 de Agosto de 1941, por el Presidente
de los Estados Unidos Franklin Delano Roosevelt, y el Primer ministro de Gran
Bretaa Winston Churchill. Entre los objetivos del documento destaca la reconstruccin econmica y social de la humanidad, tratando de garantizar a todas las naciones, en igualdad de condiciones el intercambio comercial y la disposicin de las materias primas necesarias para su prosperidad econmica. La
Carta del Atlntico fue incorporada a la Declaracin de las Naciones Unidas,
aprobada el 1 de enero de 1942.
116. En 1942, Oteiza es contratado por el Gobierno de Colombia para que organice
la enseanza oficial de la cermica. Se instala en Popayn, donde habra de
crearse una Escuela de Cermica. Cuando se publica la Carta en septiembre de
1944, Oteiza era Director de la Escuela de Cermica de la Universidad del Cauca.
117. La Universidad del Cauca se fund en 1827, diez y siete aos despus de la independencia de Colombia, por iniciativa de los Libertadores. El origen de la Universidad fue el Seminario Mayor de Popayn, un centro educativo de primer orden donde se form la generacin que sera protagonista de las luchas por la
Independencia, entre ellos Caldas. La Universidad de Cauca es en la actualidad
un centro de tendencia libre pensadora, laica, humanista y a la vez tcnica, de
gran prestigio en Amrica Latina.
471
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 472
Mapa A
472
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 473
Mapa B
473
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 474
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 475
Gran parte de las imgenes utilizadas por Oteiza para explicar su Historia Grfica proceden de las lminas de los libros de Preuss, Arte Monumental Prehistrico, y de Prez de Barradas, Arqueologa y Antropologa Precolombinas de Tierradentro y Arqueologa Agustiniana, pertenecientes a su biblioteca personal. A continuacin se
incluyen para las fotos identificadas, los textos originales de Preuss y de Prez de Barradas referidos a sus ilustraciones, siguiendo el esquema explicativo de Jorge Oteiza para su mejor comparacin.
Lam. 1.
Fot. 1.
Fot. 2.
Fot. 3.
Lm. 2.
Fot. 4 (1).
Prez de Barradas: Arqueologa y Antropologa Precolombinas de Tierra Adentro (A.A.P.T.A.), lmina XXX.
Explicacin de lmina:
Cabezas humanas y de animales (serpientes) que adornaban los vasos
de la sepultura nmero 8, de la necrpolis de San Andrs. Universidad
de Popayn. La figura mayor fue hallada en la zona de Benalczar; es
de barro cocido, y es de tipo quimbaya; 32 cm de alta. Gobernacin de
Cauca. Foto. P.J. Cervell.
Fot. 5 (2).
Fot. 6 (3).
Fot. 7.
475
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 476
Fot. 9.
Fot. 10.
Lm. 3.
Fot. 11.
Fot. 12.
Fot. 13.
Fot. 14 (6).
Fot. 15 (7).
Fot. 16 (8).
Lm. 4.
Fot. 17 (13). Preuss: Arte Monumental Prehistrico, Gttingen, 1931 (A.M.P.), plancha 46.2-3.
476
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 477
Texto de plancha:
Figura tosca, vista por delante y por detrs, la parte inferior se rompi
(Museo de Berln) altura 0,7m.
Pg. 81:
Figura pequea con los brazos en posicin especial (Pl. 46, 2-3).-El
original est en el Museo de Berln. Tiene la nariz perfectamente recta
sin alas; la boca, rectangular y sin dientes, est mutilada; los contornos
del lado izquierdo de la cara faltan y cada mano tiene seis dedos. La representacin en la parte posterior de la cabeza es quiz un peinado; la
parte inferior de la figura no est labrada, pero las proporciones de los
miembros son mejores que en las dems estatuas.
Mide 0,31 metros de alto por 0,15 de ancho y 0,15 de espesor.
Fot. 18 (14). Preuss: (A.M.P.), plancha 46.2-3.
Id.
Fot. 19 (15). Preuss: (A.M.P.), plancha 67.2.
Texto de plancha:
Figura femenina. Molde (Museo de Berln).
Pg. 186:
Las dems figuras femeninas que se encuentran, pueden en su mayora
considerarse como Diosas de la Muerte, que por analoga con las civilizaciones mejicanas, tienen una relacin bastante intima con la Diosa de
la Luna y la Diosa de la Tierra. Es cierto que las estatuas no llevan ningn
smbolo que nos muestre con evidencia su ser ntimo; por el contrario todas tienen facciones humanas como las diosas del parto, pero se encuentran siempre en las vecindades de sepulcros o bien tienen algn
nexo con las sepultura, cosa que de ningn modo puede ser fortuita,
porque en tales lugares podemos excluir por completo las figuras masculinas, por lo menos hasta donde llegan nuestros conocimientos.
A este respecto deben especialmente mencionarse las sepulturas del
Alto de las Huacas y del Alto de los dolos, en donde no pude encontrar
sino una figura femenina, que lleva en la mano derecha una taza.
Fot. 20.
477
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 478
taba debajo de una laja de piedra y se encuentra actualmente en el Museo de Berln. A juzgar por el cuerpo saliente, que se adelgaza hacia
abajo, representa a un nio. El miembro viril est roto en la punta, faltan
las manos y las partes de la cara son muy poco precisas, debido a la
descomposicin de la piedra. En esta figura se puede observar as mismo una boca inmensa.
Tamao:0,42metros de alto por 0,20 de ancho y 0,18 de espesor.
Lm. 5.
Fot. 21 (10). Prez de Barradas: Arqueologa Agustiniana (A.A.), lmina 23 B.
Explicacin de la lmina:
La famosa Flautista de Codazzi, reencontrada por J.P.de B. el da 16
de abril de 1936 en El Cabuyal. Es considerada como figura con una
nariz larga. Altura total 80 cms. Foto Bein.
Pgs. 32,33:
Una de las estatuas ms curiosas descritas por Codazzi y Cuervo Mrquez era la figura de una mujer tocando una flauta.
El primero la describe de la siguiente forma: Alli se encuentra una media
estatua de mujer, de 8 decmetros de alto, reposando sobre una pilastra
hexgona de 6 decmetros de alto, con cornisa circular perfectamente labrada. Adorna la cabeza de la estatua un casquete semiesfrico del cual
salen dos fajas de lienzo que cubren las orejas; el rostro es mofletudo y
juvenil... resalta en el semblante cierta expresin humilde; no se ve la
boca, y del lugar que debiera aparecer sale una especie de instrumento
largo y terminado como trompeta, que la estatua mantiene con sus manos en actitud de sacar sonidos. Cuervo Mrquez lo interpreta como
clarinete. Y vuelve a insistir en que tena dos cintas o fajas que ocultan
las orejas. A parte de esta falta de lgica que permite interpretar como
taedora de un instrumento musical una figura con las orejas tapadas, las
descripciones son en algunos puntos contradictorias por lo que esta figura que no pudo encontrar el Profesor Preuss, resultaba sumamente
extraa. En ningn caso se haban presentado columnas hexagonales
ni instrumentos de msica. El Profesor Preuss no pudo hacer otra cosa
que transcribir y hacer la crtica de las reseas de Codazzi y Cuervo Marquez y del dibujo del primero (Preuss, pgina 23, lmina 8-2)...
Figura con una nariz larga... Est tallada en una piedra gruesa pero la
figura est marcada slo en la cara delantera. La cabeza lleva un tocado semiesfrico, un poco plano por delante y da la impresin de tapar
478
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 479
479
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 480
Pg. 28:
Figura femenina con un pisn (Pl. 6, 1-2).-La ms meridional de las
tres primeras figuras descritas por Codazzi en el numero 1, representa
a una mujer que tiene entre sus manos una maza casi cilndrica, ms
gruesa en su parte inferior y que probablemente serva para pilar alguna
sustancia. Los cuatro dedos agarran por delante el pisn, mientras los
pulgares lo sostienen por detrs. Los ojos son rectangulares; falta la nariz; la aparente ausencia de orejas es menos extraa; la boca, que es
tambin rectangular, se halla reproducida en otras estatuas, solo que en
estos casos casi siempre se ven los dientes. En los dedos de los pies se
distinguen claramente las uas. El vestido consta de un tocado que cae
sobre el pelo y termina en un reborde en la parte inferior de la porcin
delantera; una especie de corona saliente remeda una terraza. La toca
baja por ambos lados en forma de cinta. Tiene adems esta figura una
bocamanga en cada mueca y una cinta debajo de las rodillas... La estatua debe considerarse ms bien como un alto relieve.
Tiene una altura de 1,05 metros y 20 centmetros de zcalo, por una anchura mxima de 66 centmetros y un espesor de 54 centmetros; es de
piedra blanca grisosa.
Fot. 24 (9).
480
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 481
Lm. 6.
Fot. 25 (16). Prez de Barradas: (A.A.), lmina 25 B.
Explicacin de la lmina:
guila con cetros en las garras. El Batn. Descubierta por J. P. de Barradas. Alto, 81 cms; ancho de la cabeza, 40 centmetros.
Pg. 36:
Figura gruesa tallada sobre un bloque de piedra redondeado. La base
est apenas trabajada. La cabeza tiene pico largo y ojos redondeados,
alargados en la comisura externa. Encima de la cabeza y hacia atrs tiene un adorno rectangular con tres lneas internas verticales, que no alcanzan el lmite superior. Las alas muy bien trabajadas, se cruzan sobre
la espalda. Es curiosa la posicin de las patas. Estn dobladas sobre el
pecho y cogen una especie de cetros o de objetos indeterminados, con
un extremo superior redondeado. Se aprecian bien las garras pero no el
resto de las patas.
Dimensiones. Altura, 81 centmetros; circunferencia mxima, 255 centmetros; anchura de la cabeza, 40 centmetros; longitud del ala derecha
82 centmetros.
Fot. 26 (17). Preuss: (A.M.P.), plancha 54.1.
Texto de plancha:
Bho con una serpiente (cerro de la pelota). Altura 1,51 m.
Pg. 91:
Bho con una serpiente (Pl. 54, 1). ...encontr la figura de un bho,
que corresponde al nmero 33 de Codazzi. Estaba cado boca abajo y
se hall a un metro de distancia de la figura anterior... Es tan parecida a
la mencionada anteriormente en todos sus detalles, que juzgo inoportuno hacer una nueva descripcin. La cabeza de la serpiente est rota en
la cara anterior. El cuerpo muestra en la parte frontal unos rasguos y,
en direccin a las alas, se observan cinco rayas transversales.
Tamao: 1,51 metros de alto por 1,27 de ancho y 0,25 de espesor.
Fot. 27 (18). Preuss: (A.M.P.), plancha 13.1.
Texto de plancha:
Molde de un bho (Museo de Berln).
Pg. 39:
Bho sentado (Pl. 13, 1-2): A unos 120 metros al sur del sitio donde
hall las dos figuras anteriores, cerca de una pendiente empinada de
unos cincuenta metros, que da comienzo a un precipicio que se prolonga hasta el ro Naranjo... se hallaba en el suelo la estatua de un bho
sentado, que dibuj y describi Codazzi en el nmero 8 y que actual-
481
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 482
Lm. 7.
Fot. 29 (20). Fuente sin identificar.
Lm. 8.
Fot. 30 (21). Prez de Barradas: (A.A.), lmina 188 B.
Explicacin de la lmina:
Estatua con una maza. Quebradillas. Alto visible, 175 centmetros; anchura mxima, 70 cms, y grueso 20 centmetros.
Pgs. 120,121:
Figura con un pisn en la mano. Parada en un hoyo al W. de las anteriores.
Cara de contorno redondeado. Una lnea recta limita la cara del tocado
o del pelo. Ojos redondos o salientes. Nariz larga con base ensanchada. Boca con extremos curvados hacia arriba y con los colmillos salien-
482
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 483
483
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 484
484
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 485
Fot. 36.
485
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 486
cos puntiagudos en el lado inferior. Puede ser que la faja alrededor del
cuerpo represente un delantal corto caracterstico del sexo femenino.
Los cinco dedos de cada pie, estn representados por medio de muescas. Otras muescas semejantes se encuentran tambin en la parte central del zcalo.
Mide 2,02 metros de alto por 1,23 de ancho y 0,30 de espesor (sin el
zcalo 1,59 metros). Es de piedra blanca grisosa.
Fot. 37.
Lm. 11.
Fot. 38 (26). Fuente sin identificar.
Fot. 39.
Fot. 40.
Lm. 12.
Fot. 41 (27). Prez de Barradas: (A.A.), lmina 88.
Explicacin de la lmina:
Figura de varn con un crneo colgado del cuello. Montculo NW. De
Mesita B. Alto sin zcalo, 177 centmetros, ancho, 102 centmetros, y
grueso, 48 centmetros. (Preuss, Monumentale, etc., pginas 37-38; lmina 29-2).
Lm. 13.
Fot. 42 (28). Preuss: (A.M.P.), plancha 24.
486
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 487
Texto de plancha:
Pilastras con las figuras de guerreros en el templo del montculo occidental de la meseta A. Caritide del lado izquierdo. Altura 1,74m, molde
de la caritide del lado derecho (Museo de Berln). Altura 1,85m (sin zcalo).
Pg. 54:
Las caritides (Pl. 24, 1-2).-Es extrao que Codazzi afirme expresamente que las pilastras del templo no estn modeladas con formas escultricas y en relieve. La caritide que encontr en el templo debajo de
la laja que le serva de techumbre al edificio, sin duda alguna hace juego con la hallada fuera. Ambas representan guerreros con el mismo escudo de forma extraa, y una lanza sostenida en posicin oblicua por la
mano izquierda. En la mano derecha, levantada como en actitud de
arrojar algo, hay una piedra. Ambas figuras estn labradas en relieve en
columnas circulares cuya parte superior sobrepasa en mucho la altura
de la cabeza. En la pilastra del lado derecho la parte que sirve de sostn a la techumbre est como engastada en la cabeza. Se debe esta
separacin al hecho que en los tiempos modernos se trat de separar
la parte superior de la columna, probablemente con el fin de poder ms
fcilmente trasportar la estatua. Las caras tienen definidas las facciones
humanas. A ambos lados de los labios se observa una protuberancia
muy pequea con la cual quiz quiso el artista representar que la figura
tena en la boca alguna cosa que estaba masticando. Un cinturn circunda la figura que adems ostenta en la cabeza un tocado muy diferente del de las dems figuras que he visto; sin embargo no estoy seguro que se trate de un tocado, pues pueden ser tambin los cabellos. En
la figura del lado izquierdo este tocado o cabello est ceido por medio
de una faja. El tocado de la estatua derecha es mucho ms alto; baja en
forma escalonada sobre la frente y est decorado con una placa de 6
puntas que tal vez representa una diadema de oro. Los dedos de los
pies no estn cincelados en ninguna de las dos figuras.
La altura de la pilastra izquierda, sin el zcalo es de 1,74 metros por un
ancho de 0,48 y un espesor de 0,42. La pilastra del lado derecho mide
1,85 metros de altura (sin el zcalo), por 0,45 de ancho y 0,32 de espesor.
Fot. 43 (29). Prez de Barradas: (A.A.), lmina 109.
Explicacin de la lmina:
Estatua monumental con otra cara en el extremo inferior, llamada vulgarmente El Obispo. De su tamao monumental puede dar idea mi
hija Beln, de tres aos y medio de edad, colocada al pie. Alto, 425
487
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 488
488
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 489
(aqu el escalonado por delante no es visible), coronado por un apndice de perfil rectangular; y por un adorno alargado de las orejas dirigido
hacia arriba (lmina 114 a).
A corta distancia de la cabeza infantil hay un cinturn formado por dos
lneas paralelas (lmina 115). Desde un poco ms debajo de l hasta el
cuello de la cara inferior, hay una lnea media que da la ilusin de unas
piernas. Antes de proceder a la interpretacin de esta parte, en la que
el modelado es muy borroso, describiremos la cara inferior. El tocado de
sta est formado por dos franjas extremas con lneas arqueadas y una
central lisa de forma trapezoidal. Los ojos son redondos y la boca arqueada. No se ven los dientes, puesto que muchas partes de la losa no
se terminaron de tallar, y se conserv la superficie naturalmente patinada de la piedra. Ahora bien: ms arriba de esta cara se ven unos brazos
diseados que no se terminaron, probablemente porque las desigualdades en espesor de la losa impedan la obtencin del relieve deseado.
(Lmina 111).
La estatua no est pulimentada, como tantas otras, lo cual sirve para
dar una idea del mtodo de trabajo. No hay huellas de talla a cincel,
sino ms bien a punzn, con el que se haran pequeos hoyos contiguos que lograban rebajar poco a poco las partes destinadas a quedar
en bajo relieve.
Hemos dicho que esta estatua fue un magnfico fracaso, puesto que no
podemos comprender cmo sus autores omitieron la base destinada a
ser hincada en el suelo. No creemos, puesto que nada hay que lo pruebe de manera plena que la estatua estuviera la mitad al aire y la otra mitad enterrada, o mejor dicho, en un templo subterrneo. Nuestra creencia es que empez a esculpirse la losa por la parte inferior, y que
habindose calculado mal el espesor de la piedra, hubo necesidad de
desistir y comenzar por el otro extremo, a lo cual contribuye tambin lo
que puede deducirse del examen de la cara posterior.
Lm. 14.
Fot. 44.
489
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 490
tualmente tambin en la plaza de San Agustn. Tiene en la cabeza un tocado ancho, formado por seis fajas paralelas que se ven claramente en
la parte trasera. A ambos lados de este tocado estn esculpidas dos
cabezas de mono en las cuales se observa otro adorno, dividido en cinco partes que se adelgazan hacia arriba. Estas cabezas de mono son
muy parecidas a las que observamos en las dos pilastras, reproducidas
en la PL. 18,1-2. A los lados de estas cabezas se pueden ver, tanto por
delante como por detrs, los brazos y las manos con tres dedos cada
una. En los lbulos de las orejas llevan orejeras grandes y redondas,
ms o menos definidas. Entre los colmillos de la figura principal aparecen siete dientes en el maxilar superior y otros tantos en el inferior. El
pelo partido lleva una cinta con trece crculos, que probablemente representan un adorno de oro. De esta se desprenden otras dos cintas
tripartidas, las cuales circundan la cara, ...que caen entre las orejas y
los ojos. Las dos cintas, en la parte posterior de la cabeza, demuestran
que se trata de una representacin masculina... De estas cintas pende,
cosa bien rara, un tringulo con la punta hacia abajo, quiz una decoracin de oro. Pero lo que mejor demuestra que se trata de simbolizar con
esta figura un varn, es el cinturn que sostiene el taparrabo. Las muecas tienen en el lado superior fajas anchas. En los dedos se pueden
ver las uas. Los pies no estn representados; pero la separacin de las
piernas se ve tambin en el lado posterior.
Mide 1,54 metros de alto por 1,28 de ancho y 0,28 de espesor. Es de
piedra gris oscura.
Fot. 45.
490
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 491
491
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 492
Lm. 16.
Fot. 51 (35). Preuss: (A.M.P.), plancha 20.1.
Texto de plancha:
Deidad con martillo y cincel (vistas por delante y por detrs), segn fotografa del Museo de Berln, altura 1,65 m.
Pg. 50:
Figura masculina con martillo y cincel (Pl. 20). La primera de las figuras, que se halla en el nmero 12 de Codazzi, tiene alrededor de los cabellos escalonados o del gorro, una cinta doble, entrelazada por delante y por detrs, que llega en el lado posterior hasta el zcalo de la
columna. La representacin de cintas que caen por el dorso hace suponer que se trata de una figura masculina, pues los adornos que se emplean para las mujeres suelen ser distintos. Adems de la cinta hay
adornos de uno y otro lado y en la parte posterior de la cabeza se ve
una especie de doble escala. Fuera de los ojos, muy bien formados y de
unos discos muy grandes en los lbulos de las orejas, la figura presenta las aletas de la nariz muy pronunciadas y una boca desmesuradamente grande con los colmillos caractersticos. Aunque la figura parece
estar desprovista de toda indumentaria, se advierte en las muecas anchas cintas. La mano derecha agarra un martillo con dos puntas y en la
izquierda hay quiz un cincel.
Mide 1,45 metros de altura (con el zcalo), por un ancho de un metro.
Fot. 52.
492
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 493
Lm. 17.
Fot. 55 (37).
493
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
Fot. 56.
14/11/07
17:17
Lm. 18.
Fot. 57.
Fot. 58.
Fot. 59.
Fot. 60.
Fot. 61.
494
Pgina 494
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 495
BIBLIOGRAFA
AA.VV., Oteiza 2000, Catlogo de la Exposicin, Fundacin Kutxa, Grficas Txuri Urdin, San Sebastin, 2000.
lvarez, Soledad, Jorge Oteiza Pasin y Razn, Editorial Nerea / Fundacin-Museo
Jorge Oteiza, San Sebastin / Pamplona, 2003.
Amezaga, Elas, Jorge Oteiza. Ahora tengo que irme, Txalaparta, Tafalla, 2003.
Barney-Cabrera, Eugenio, El Hombre y el Paisaje, en Historia del Arte Colombiano,
tomo 1, Salvat Editores, Barcelona, 1977.
El Universo del Mito, en Historia del Arte Colombiano, tomo 1, Salvat Editores,
Barcelona, 1977.
San Agustn, un pueblo de escultores, en Historia del Arte Colombiano, tomo 1,
Salvat Editores, Barcelona, 1977.
El Arte Agustiniano. Boceto para una interpretacin esttica, Escuela de Bellas Artes, Universidad Nacional, Bogota, 1964.
Cassirer, Ernst, Antropologa Filosfica: Introduccin a una filosofa de la cultura, Fondo de Cultura Econmica, Mjico, 1945.
Caldas, Francisco Jos de, Semanario de la Nueva Granada: Miscelanea de ciencias,
literatura, artes e industria, Lasserre ed., Paris, 1849.
Codazzi, Agustn, Ruinas de San Agustn, en Prez, Felipe, Geografa fsica y poltica de los Estados de Colombia, 2 vol., Bogot, 1863. Rivero, Eduardo Mariano y
von Tschudi, Johann Jakob, Antigedades Peruanas, Viena, 1851.
Crespo, ngel, Jorge de Oteiza, humanista, Nueva Forma, nm. 18, Madrid, julio
1967.
Algunos momentos en la evolucin del escultor, Nueva Forma, nm. 18, Madrid,
julio 1967.
Cuervo Mrquez, Carlos, Prehistoria y viajes, tierradentro, los paeces, San Agustn, el
llano..., Bogot, 1893.
Estudios Arqueolgicos y Etnogrficos: Prehistoria y viajes americanos, Biblioteca
de la Presidencia de Colombia, Editorial Amrica, Madrid, 1920.
Arqueologa Agustiniana, Boletn de Historia y Antigedades, Bogota, 1941.
Duque Gmez, Luis, San Agustn: Resea Arqueolgica, Publicacin del Instituto Colombiano de Antropologa, Imprenta Nacional, Bogot, 1963. (BPO)
Elorrieta y Artaza, Toms, La Carta del Atlntico y la Carta de Filadelfia: reflexiones y
documentos, Escuela Social de Madrid, 1945.
495
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 496
Faure, Elie, Historia del arte. El arte antiguo, vol. I, Poseidn, Buenos Aires, 1943. (BPO)
Fullaondo, Juan Daniel, Doble Retrato. Conversaciones sobre Jorge Oteiza, Kain Editorial, Madrid, 1991.
Oteiza 1933-1968, Nueva Forma-alfaguara, Madrid, 1968.
Gamboa Hinestrosa, Pablo, La Escultura Agustiniana, Revista de Divulgacin Cultural, n 9, Universidad Nacional, Bogota, 1971.
Garca, Julio Csar, Los primitivos: introduccin a la prehistoria colombiana y americana y al estudio de la infancia de la humanidad, Bogot, 1938. (BPO)
Guyeau, Jean Marie, Education et Heredite. tude sociologique, Paris, 1902.
La educacin y la herencia: Estudio sociolgico, La Espaa Moderna, Madrid, 1920.
Hernndez de Alba, Gregorio, La piedra tallada de San Agustn, Boletn de Historia
y Antiguedades, n 24, pgs. 690-695, Bogot, 1937.
Humboldt, Alexander von, Vues des Cordillres et monuments des peuples indignes
de lAmrique, Paris, 1816.
Krickeberg, Walter, Altmexicanische Kulturen, Mit einem Anhang ber die Kunst Altmexikos, Safari, Berlin, 1966.
Las antiguas culturas mexicanas, Fondo de Cultura Econmica, Mjico, 1975.
Muoa, Pilar, Oteiza, la vida como experimento, Alberdania, Irn, 2006.
Muoz, Mara Teresa (ed.), Las Piedras de San Agustn. Sobre la estatuaria megaltica de Jorge Oteiza, Mairea Libros, Madrid, 2006.
Naranjo Villegas, Abel, El espritu en la piedra. Excursin al subsuelo de nuestra historia, Revista Amrica, Bogot, marzo 1947, pgs. 391-394.
Nietzsche, Friedrich, Ms all del bien y del mal: preludio para una filosofa del futuro,
La Espaa Moderna, Madrid, 1920.
Oteiza, Jorge, Quosque Tandem...!, Auamendi, Zarauz, 1963.
El final del arte contemporneo, Nueva Forma, nm. 17, Madrid, junio 1967.
Esttica del Huevo. Huevo y laberinto. Mentalidad vasca y laberinto. A Juan Daniel
Fullaondo en memoria y homenaje, Pamiela, Pamplona, 1995.
Goya maana. El realismo inmvil. El Greco, Goya, Picasso, 1949, Fundacin-Museo Jorge Oteiza, Editorial Erel, Alzuza-Nafarroa, 1997.
Pelay Orozco, Miguel, Oteiza. Su vida, su obra, su pensamiento, su palabra, La Gran
Enciclopedia Vasca, Bilbao, 1978.
Prez de Barradas, Jos, Arqueologa Agustiniana, Imprenta Nacional, Bogot, 1943.
(BPO)
Arqueologa y Antropologa Precolombinas de Tierradentro, Imprenta Nacional,
Bogot, 1937. (BPO)
Preuss, Konrad Theodor, Monumentale vorgeschichtliche Kunst, Vandenhoeck & Ruprecht, Gttingen, 1929.
496
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 497
497
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 498
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 499
NDICE ONOMSTICO*
499
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 500
500
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 501
Smith, David, 21
Sourat (ver Seurat, George)
Spengler, Oswald, 122, 285, 295, 336,
440, 449, 463
Stoepel, Karl Theodor, 460
Stbel, Alphons, 460
Tachudi, Juan Diego de, 460
Tello, Julio Csar, 122, 228, 336, 402, 463
ta Candelaria, 199, 381
Tojo, Eiku, 291, 292, 445, 446
Torre, Guillermo de, 132, 344
Tschudi, Johann Jakob von, 462
Txaplin, Dimitri (ver Chaplin, Dimitri)
Tzara, Tristan, 61
Uhle, Friedrich Maximiliano, 92, 316, 457
Unamuno, Miguel de, 83, 115, 123, 213,
252, 253, 309, 331, 337, 391, 420, 456
Uribe, Maruja, 466
Uzcudun, Paulino, 19
Valery, Paul, 245, 414
Vallejo, Jesusita, 466
van Gogh, Vincent, 160, 213, 250, 253,
265, 267, 274, 276, 277, 288, 365, 390,
418, 420, 423, 425, 431, 433, 443, 467
Van Wyck Brooks, 291, 445
Virgilio, 85, 310
Whitman, Walt, 48, 167, 253, 275, 370,
420, 431
Wlfflin, Heinrich, 41, 139, 349
Worringer, Wilhelm, 19, 22, 23, 24, 27, 33,
40, 59, 120, 267, 279, 286, 334, 425,
435, 441, 469
Wright, Frank Lloyd, 20, 46
Zaartu, Sadi, 19, 24
501
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 502
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 503
Oteiza-Megalitica-Carta.qxp
14/11/07
17:17
Pgina 504