Sei sulla pagina 1di 7

Associao Nacional de Histria ANPUH

XXIV SIMPSIO NACIONAL DE HISTRIA - 2007


Os jesutas e a cristianizao dos tupis nas misses de Maynas.
Fernando Torres-Londoo*
Resumo: Esta comunicao examina as mediaes desenvolvidas por missionrios jesutas
como o padre Fritz na cristianizao de tupis do rio Amazonas. apresentado aqui que o
missionrio levado pela condies de fronteira das misses com os tupis, estabeleceu com
estes relaes definidas pela traduo cultural.
Palavras chaves: misses, missionrios, ndios, Amazonas, Maynas.
Abstract: This communication examines the mediations developped by the jesuit
missionaries like Father Fritz in the christianization of the tupi tribe of the Amazon river.
According to this, the missionary, influenced by the frontier conditions of the tupi missions,
established with them a relationship defined by the cultural translation.
Key words: missions, missionaries, indians, Amazon river, Maynas.

Na segunda metade do sculo XVII, missionrios jesutas das misses de Maynas


introduziram o cristianismo entre povos de lngua tupi, localizados nos rios Huallaga, Ucayali
e Amazonas. Temidos pelos seus vizinhos e pelos europeus que transitavam a regio, e
localizados inicialmente fora do centro das redues, povos como os Cocamas e os Omaguas,
foram trazidos para o cristianismo e cumpriram importante papel na afirmao espacial das
misses. Esta comunicao, recorrendo ao cronistas e testemunhos das misses, examina essa
pratica missionria levada a cabo pelos padres Lorenso Lucero e Samuel Fritz, identificando
traos que marcaram sua dinmica de contato com um carter diferenciado, que lhes permitiu
transitar culturalmente entre o projeto missionrio e o universo indgena.
Partimos de considerar que na dinmica do estabelecimento das misses a reduo
passava a ser um espao de reconfigurao, que abarcava vrios aspectos que no apenas o
religioso. A localizao do assentamento era definida pelo missionrio,

tambm a

organizao espacial: a reduo era organizada em torno igreja ou capela e casa do padre.
A organizao temporal tambm passava ser modificada. O dia se organizava em torno s
obrigaes religiosas, marcando o sino em muitas delas o tempo das diferentes atividades. As
formas de subsistncia tambm sofreram alteraes, fosse pelo fato da reduo, com a
conseqente obrigao da assistncia catequese, colocar limitaes mobilidade dos ndios,
interferindo muitas vezes em suas prticas tradicionais de caa e pesca.(TORRES*

Doutor em Histria pela USP. Professor do Departamento de Histria da PUC SP. A pesquisa onde se insere
este trabalho conta com o financiamento do CNPq.

ANPUH XXIV SIMPSIO NACIONAL DE HISTRIA So Leopoldo, 2007.

LONDOO, 2006, p.28). Mas tambm, pelo fato de terem sido introduzidas nas redues
divises de trabalho por gnero (GOLOB, 1982, p.226), como tambm pela obrigao que os
ndios passavam a ter em relao manuteno do padre .(TORRES-LONDOO, 2006,
p.27). No resta dvida de que o missionrio sendo a figura detentora dos sentidos das novas
configuraes passava a ter um importante papel com decorrente poder. Deveria o processo
evangelizador culminar no batizado, que marcaria a incorporao do ndio ao universo
catlico.
Porm, nas redues de Maynas, os constantes levantamentos ou rebelies 1, assim
como as contnuas fugas de ndios das redues2 e o assassinato de alguns padres3 do conta
de uma situao que com grande freqncia escapava ao percurso imaginado pelos
missionrios, indicando que o trabalho missionrio se desenvolvia em um clima de
permanente tenso. A estes problemas deve ainda se acrescentar outras questes que em
muito afetavam o trabalho missionrio e que no estavam diretamente relacionadas
interao entre missionrios e ndios assentados, tais como os ataques de grupos indgenas
inimigos dos grupos reduzidos, os graves surtos de epidemias4 que dizimaram vrias
populaes indgenas, como tambm as entradas espanholas e portuguesas para obteno
de mo de obra indgena. Todos estes eventos marcaram e conformaram o desenrolar das
misses de Maynas e explicam porque as mesmas sempre foram instveis e precrias, tanto
no que ao nmero de catecmenos e de adeses ao cristianismo como a sua durao. David
Sweet, citado por Ann Golob, descreve esse ambiente como carregado da possibilidade de
uma morte iminente;
On a day-to-day basis, the people of all races in Amazonia were kept reminded
by ever-present disease more than by any other single factor of the possibility of
an early death, of the unlikelihood of the fulfillment of long-term plans and
projects, of the tenuousness of mens hold over the environment and their ties to
one another. It was an atmosphere conducive not to institution-building, to
investment and accumulation and trust, but rather to a quest for quick and easy
gain, to a spirit of unscrupulous self-reliance and ultimate social irresponsibility.
The social and organic pathologies were as one(GOLOB, 1982, P. 200).

Dentre os levantamentos mais importantes cabe destacar: o dos Maynas (1637), dos Cocamas (1663), dos
Avixiras (1667), dos Cunivos (1695), dos Gaes (1707) e dos Payaguas (1735 e 1745),(BORJA MEDINA, 1999,
p. 436
2
Entre os anos de 1750 e 1761, se teriam realizado 38 entradas ao Alto Amazonas, destinadas a capturar ou
recapturar ndios, (GOLOB, 1982, p. )
3
Desde o inicio das misses de Maynas em 1638 at 1707, segundo levantamento que fizemos em diversas
crnicas, foram mortos os padres: Figueroa (1666), Suarez (1677), Hurtado (1677), irmo Herrera (1686),
Richter (1695), Durango (1707).
4
Os informes relatam a ocorrncia de surtos nos anos de 1660, 1669, 1680 e 1691 no sculo XVII e nos anos de
1749, 1756 e 1762 no sculo XVIII. Dentre as vrias doenas que ajudaram a diminuir as populaes as duas
principais foram varola e sarampo. (GOLOB, 1982, p. 197)

ANPUH XXIV SIMPSIO NACIONAL DE HISTRIA So Leopoldo, 2007.

Nesse cenrio um dos mais duros golpes que o trabalho missionrio podia sofrer
era a morte de um dos padres. Escrevendo a respeito do assassinato do Padre Suarez pelos
Abijiras no ano de 1677, Rodriguez tece o comentrio que segue que dimensiona uma forma
de elaborao das tenses e conflitos no que se refere conduo do processo evangelizador:
y procuraba con suavidad sacarlos de sus abusos, embriaguezes y torpe trato con muchas mugeres; y
en este punto se iba mucho a la mano, por no cargrsela tan pesada como sola su zelo en las
missiones de las ciudades.(RODRIGUEZ 1990, p.462-463)

O comentrio, misto de censura e elogio, traz implcita a noo de que o zelo


missionrio deve ser modulado em funo do espao em que se d o seu trabalho. Aquele
zelo que seria admirvel quando praticado nas misses na cidade resulta excessivo para o
trabalho evangelizador com os ndios fora desse mbito. No caso do Padre Suarez, no tendo
sabido dosar a mo, a sua virtude teria acabado acarretando-lhe a morte. Entendemos que o
comentrio no fala de mudana de valores, porm da modulao de atitudes e demandas em
funo do espao e condies em que se desempenhava o trabalho evangelizador, da
compreenso do momento oportuno dentro processo de converso para se colocar certas
demandas.
esta adequao, excepcional em funo do espao, terra de gentis, em que se d
a misso e pensada como concesso dos estgios iniciais de contato dentro do percurso
idealizado de evangelizao que cria a possibilidade de um certo repertrio de abordagens e
prticas missionrias. E possvel constatar que em determinadas circunstncias a
flexibilizao chegou a um ponto em que o sentido da dinmica de contato parece estar
invertido. Algumas referncias parecem apontar mais no sentido da insero do missionrio
no universo indgena do que o contrrio, como o sugere o relato de Samuel Fritz no seu dirio
respeito ao que teria sido sua permanncia numa aldeia Yurimagua em 1689, que at sua
chegada era visitada pelo diabo que curava os enfermos, encarnando este em animais como
tigres ou atravs dos mohanes.(MARONI, 1988, p. 315). Presente o missionrio e ausente o
diabo era do primeiro que os Yurimaguas esperavam as curas e em que reconheciam uma
posio de poder. Se a aceitao por parte do missionrio decorria da compreenso da perda
que a sua demanda colocava para os Yurimaguas e se a entendia como sendo transitria ou se
foi efetivamente mantida por muito tempo so questes que escapam ao alcance do episdio
aqui recuperado. Mas difcil imaginar que o Padre Fritz no entendesse que ao assumir tais
funes estaria ocupando uma posio de prestgio e poder. A posio privilegiada dos

ANPUH XXIV SIMPSIO NACIONAL DE HISTRIA So Leopoldo, 2007.

mohanes, figura recorrentemente citada nas crnicas, descrita para vrios grupos, a respeito
da mesma segue um dos vrios trechos que descrevem tal figura feita pelo Padre Figueroa:
Tambien tienen noticia del demonio, y nombre en cada nacion, con que le llaman.
() Y aunque no le adoran, entienden que los mohanes hechizeros lo invocan
para saber algunas cosas, y que les dice la bentura que tendrn quando ban
caar, si ha de sanar morir el enfermo que curan, y otras cosas de sus guerras,
etc., en que s puede ser que de hecho les hable; pero lo ms ordinario se juzga que
los hechizeros finjen que el demonio les habla, para acreditarse en el officio y por
engaar y sacar la paga que les dan, [y] cobrar autoridad entre lo yndios para ser
respetados y temidos (los ms son aborrecidos), que lo consiguen los que se juzgan
ser sabios en essa facultad. Para alcanzar esta estimacion usan de varios
embustes. () Dixe que los ms hechizeros son aborrecidos, porque as como
dellos esperan las curas y sanidad de sus enfermedades y otras utilidades, de la
mesma manera, y aun con ms firme y general persuasin les atribuyen sus males y
desastres. (FIGUEROA, 1986, pg. 279 280)

A descrio do Padre Figueroa recupera aspectos semelhantes queles elaborados


pelo Padre Fritz. A diversidade de nomes no lhe gera confuso e facilmente o missionrio
identifica em vrias naes o demnio. Mas esta descrio avana mais nos aspectos
negativos do demnio e dos mohanes que com ele mantm trato, aqui se duvida de que
efetivamente a comunicao entre eles exista. Desmontada a possibilidade de dilogo resta a
figura do embuste para dar conta das aes dos mohanes, fingimento que facilmente se
entenderia pelo proveito que tirariam: autoridade, respeito, temor, estimao e pago. No
difcil entender as distncias entre os dois relatos, enquanto o Padre Figueroa faz uma
descrio distanciada, pelo menos no que se refere ao fato da sua narrativa no se referir a
uma situao de tenso com um grupo indgena a colocar a sua vida em perigo, o relato do
Padre Fritz d conta de uma situao em que colocada a impossibilidade de coexistncia entre
ele e a figura em que o diabo aparecia para os Yorimaguas, o desfecho da excluso
permanecia incerto, podendo resultar na eliminao do missionrio. Na delicada situao em
que o Padre Fritz se encontrava no de se estranhar que tenham sido mobilizados todos os
recursos possveis de comunicao: falas, tradues, ndices e smbolos e que a comunicao
tenha includo a todos os elementos em jogo; missionrio, Yurimaguas e o diabo.
O episdio narrado pelo Padre Fritz aponta para processos de traduo e de
traslado de significados que permitem imaginar as trocas que aconteciam no contato entre
missionrios e ndios. O contato com os Yurimaguas tinha sido trabalhado a travs das redes
de contato indgenas, levando os Cocamas da reduo de La laguna a se refugiar de uma
epidemia de varola como os distantes Omaguas, nas ilhas do Mara]on como o coloca o
texto a seguir:

ANPUH XXIV SIMPSIO NACIONAL DE HISTRIA So Leopoldo, 2007.

donde fueron recibidos con mucho agasajo. Refirironles stos las vejaciones
continuas que padecian de los portugueses del Gran Par, los cuales subian cada
paso sus tierras en busca de cautivos y les llevaban presos hasta sus propios
hijos. Compadecidos los Cocamas de lo que oian referirse (sic), y agradecidos al
hospedaje que los habian hecho, los convidaron que subiesen ellos tambien su
pueblo de La Laguna y fuesen ver su misionero, que era la sazon el esclarecido
P. Juan Lorenzo Lucero, en quien, los decian, habian de hallar todo amparo y
consuelo y no dejarian [de] volver regalados sus tierras. Animados con estas
exhortaciones y promesas tan favorables, los principales curacas se resolvieron
subir con los Cocamas hasta La Laguna ver el Padre, quien los recibi con
singulares muestras de cario, los regal cuanto pudo, y los explic lo mucho que
los importaba para cuerpo y alma el hacerse xtianos y sujetarse la direccion y
enseanza de los misioneros de la Compaa. Pareciles muy bien cuanto les decia
el Padre, y le instaron fuese l mismo sus tierras, donde todos lo recibirian con
mucho gusto; (MARONI 1988, pg. 309 310)

Pelo relato rede de alianas indgenas teriam se somado a figura de um inimigo


comum, os portugueses do Par, e os ganhos materiais que os ndios obtinham a travs do
trato com os missionrios. Cabe lembrar que os missionrios estavam entrando na rea sem
um efetivo militar permanente5, as escoltas militares garantidas pelas Ordenanzas sobre
Descubrimientos eram espordicas e tinham por finalidade garantir proteo para o caso de
contatos iniciais em que no houvesse havido a possibilidade de articul-lo a partir da rede
indgena ou para expedies punitivas de administrao de justia, no caso de rebelies, ou
de capturas de ndios fugidos. No sendo a correlao de foras favorveis ao missionrio
fcil entender porque as demandas que o mesmo viesse a colocar teriam que ser muito bem
dosadas, sob o risco de pr a perder o contato e o trabalho evangelizador. Porm, mesmo a
presena militar no sendo constante na regio, no significa isto que no houvesse j sobre
as naes indgenas uma presso do universo colonial, maior quanto mais prximos
estivessem estes povos da rea colonial. No caso da reduo de Nuestra Seora las Nieves de
Yurimaguas apesar da presso espanhola no ser forte, havia uma grande presso portuguesa,
que se materializava na forma de entradas para captura de mo de obra indgena. Ao contrrio
do que tinha acontecido com outros grupos indgenas, mais prximos ao universo colonial
espanhol, os missionrios destas reas podiam tecer uma rede de aliana por oposio
figura do colonizador, j que como coloca o Padre Fritz no han visto estos indios ms
gobernador ni espaol que m (MARONI, 1988, pg. 336) Se nas proximidades da esfera
colonial espanhola a identificao dos missionrios ao universo colonial tinha sido o motivo
do assassinato do Padre Ferrer, nestas paragens os missionrios, porque jesutas ao servio do
rei de Espanha, identificavam e tratavam o portugus como inimigo:
5

Em 1573 o rei Felipe II promulga as Ordenanzas sobre Descubrimientos, que probem novas expedies e
conquistas como forma de conter os gastos que delas decorriam e passa a confiar o descobrimento e pacificao
nas reas de fronteira principalmente aos missionrios de ordens religiosas com apio de pequenas escoltas ou
guarnies militares. BOXER, Charles, A Igreja e a expanso ibrica (1440-1770), Lisboa, edies 70, 1981,
p.92.

ANPUH XXIV SIMPSIO NACIONAL DE HISTRIA So Leopoldo, 2007.

Cuatro dias antes que yo llegase, se habian ido rio abajo los portugueses con el
cacao que habian cogido y algunos esclavos. Decia el cacique de Yurimaguas que
habian salido de all muy enojados, amenazando ellos y los Aizuares volverian
cuanto antes llevarlos todos presos por abajo, porque rehusaban darles sus hijos
que los llevasen consigo al Par, y cautivos que rescatar. Cuando les pedian los
hijos, solian responderles que el Padre (hablando de m) se habia de enojar, que
no tenian ms Padre quien obedecer que m; y si pedian cautivos, les decian
que ya no tenian enemigos quien quitrselos, porque yo tenia apunados en mi
libro todos los gentiles de tierra adentro y habia hecho paces con todos ellos,
prohibindoles el hacer guerra. Y como no han visto estos indios ms gobernador
ni espaol que m, en cuanto les decian los portugueses, les daban siempre con el
Padre; por lo cual, enfadado el capitan que no sacse (sic) dellos lo que pretedia,
dijo al cacique que este rio no era del Padre, sino del Morobisava (as llaman al
gobernador portugus) y que habian de volver y amarrarlos todos por orden de
dicho Morobisava. Notable es la estimacin y confianza que tienen estos indios en
el Padre, de modo que se persuaden que solo el Padre es bastante para hacer
frente todos los portugueses; y as, todas las veces que reciben algun agravio,
toda su defensa es decirles: Yo he de ir lo del Padre quejarme; nosotros no
tenemos ms dueo ni amparo que nuestro Padre, quien es nuestro amador. Mas
que nos amarreis, pues no est all nuestro Padre, quien todo lo ha de saber.
(MARONI, 1988, pg. 336)

Pelo que a narrativa permite inferir a importncia do Padre Fritz tinha aumentado
consideravelmente desde o relato do episdio da chegada na aldeia, inclusive o seu relato
mantm uma certa distncia em relao ao poder que ele sente que os ndios lhe conferem,
admirando-se que os ndios se persuaden que solo el Padre es bastante para hacer frente
todos los portugueses. Se quando do episdio da chegada ao Yurimaguas a situao parecia
de precrio equilbrio com risco de vida, neste outro episdio da entrada dos portugueses
onde os Yorimaguas a posio do Padre Fritz parece ter evoludo para uma posio de poder
que ele sabe no ter por base o seu real poder.
Se esse o momento histrico que as crnicas permitem recuperar, em termos de
trabalho missionrio as mesmas estariam naquele nvel que com muita freqncia os padres
descrevem como ternas e que muitas vezes so comparadas nas descries das crnicas ao
estgio da infncia. A comparao do processo evangelizador aos estgios biolgicos do
crescimento imprime descrio um carter inexorvel e permite entender o jogo de
concesses para com os ndios ternos como concesses realizadas a crianas em funo do
seu estgio de compreenso, tratamento ou concesses que se sabe devero mudar quando
atingirem o estgio adulto.
Importa entender tambm o contexto em que padres como Lucero ou Fritz estava
realizando o seu trabalho missionrio, j que na nossa interpretao a que se localizam as
razes que permitem entender o porqu de fazer uma elaborao que em muito parece a
narrativa da sua incluso no universo indgena. A misso do Padre Fritz tinha sido articulada

ANPUH XXIV SIMPSIO NACIONAL DE HISTRIA So Leopoldo, 2007.

pelo Padre Lorenzo Lucero, que atravs dos Cocamas tinha realizado contato com os
Omaguas.
Con esta promesa, muy contentos volvieron los Omaguas sus tierras,
predicando en todas partes la liberalidad y cario del P. Lucero, con que toda la
nacion concibi grandes deseos de tener Padre que les doctrinase y amparase.
Enviaron en varias ocasiones embajadas al P. Lucero, pidiendo los enviase
misionero conforme les habia prometido, dndole juntamente cuenta, como
amigo, de las guerras que tenian con sus enemigos; pero como la sazon no habia
en el Maraon ms que cuatro misioneros, de los cuales cada uno tenia su cargo
muchos pueblos de gente ya reducida, no se les pudo cumplir la palabra hasta el
ao de 1686, en que, habiendo llegado de Alemania Quito y de all pasado al
Maraon el P. Samuel Fritz, natural del reino de Bohemia, varon escogido de Dios
por apstol de aquellas gentes, el P. Francisco Viva, que habia poco antes
sucedido al P. Lucero en el cargo de superior de las misiones, determin consolar
los Omaguas, dndoles por misionero dicho Padre.(MARONI, 1988, P. 309).

Trabalhava o missionrio a partir da rede indgena para atrair novos grupos para a
evangelizao, o contato dos Cocamas com os Omaguas introduzia o missionrio como
amigo ao que se somava um mesmo inimigo: os portugueses. Vrios dos grupos reduzidos
mantiveram seu poderia blico, atuando como fora militar das redues. A esse propsito o
Padre Figueroa tece o seguinte comentrio: como frontera que tiene la ciudad para su
resguardo y de los Padres, para que otras gentes no se atreban intentar alamientos y
barbaridades, porque ben que tienen los espaoles gente fiel de quien balerse cuando lo
intenten (Figueroa, p. 188).

Bibliografia
BORJA,Francisco de, Los Mainas despues de la expulsin de los jesutas, en NEGRO
Sandra, MARZAL Manuel, Un reino en la frontera. Las misiones jesuticas en la Amrica
colonial, Lima, Fondo Editorial, PUC/Ediciones Abya-Yala, 1999.
FIGUEROA,.Francisco, Informe de las misiones em el Maraon, Gran Par o Rio de las
Amazonas, pro el P. Francisco Figueroa, en FIGUEROA Franciso, ACUA Cristobal y
otros, Informes de jesuitas en el Amazonas 1660-1684, Monumenta Amaznica, Iquitos,
CETA, 1986.
GOLOB, Ann, The upper Amazon in historical perspective Doctor in Anthropology,
U.N.Y, 1982. University Microfilms International. Ann Arbor, Michigan, U.S.A.
MARONI, Pablo, Noticias Autenticas del famoso rio Maraon (1738), Monumenta
Amaznica, Iquitos, Ceta, 1988.
RODRIGUEZ, Manuel, El descubrimiento del Maraon, Madrid, Alianza Editorial, 1990.
TORRES-LONDOO, Fernando, Trabalho indgena na dinmica de controle das redues
de Maynas no Maraon do sculo XVII, Histria, v.25, n.1, 2006.

Potrebbero piacerti anche