Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
Introduo:Porquebinrio?
Muitaspessoasdevemseperguntarporqueosengenheirosdecomputadoresdecidiramusarosistema
binrioaoinvsdosistemadecimal,muitomaisnaturalparatodososusurios(pelomenosatualmente).
Aquestomeramenteprtica.Conformevimosacima,pararepresentarqualquervalorembinrio
precisamosdeapenasdoissmbolos.muitomaissimplescriarumdispositivoquepossadetectardois
estadosemumcircuitoeltrico,acesoeapagadooupresenadesinaleltricoeausnciadesinaleltrico.
Paracriarumequipamentoqueusasseosistemadecimalinternamenteserianecessrioqueelepudesse
detectardezestadoseltricosdiferentes.Fazendoaanalogiacomalmpada,imaginecomopodeser
possvelidentificardoestadototalmenteacesoaototalmenteapagadocomoitoestadosintermedirios.
Secomplexofazerissoaolhonu,imaginecomocriarumequipamentoquepossaexecutaressa
detecocomnveiseltricosbaixssimosaaltavelocidade,dentrodeummicroprocessador.
Umpequenoerrodedetecodeumnvelparaoutropodeprovocarerrosgravesdeprocessamento.Por
estemotivo,aindahojeconsideradomaisfcildetectardoisnveiseltricosapenas.Voltandoanalogia
dalmpada,apenastotalmenteacesooutotalmenteapagado.
Seumdiahouvertecnologiacapazdelidarcomdez(oumais)nveiseltricos,talveznoprecisemosmais
usarobinrio.
SistemasdenumeraoIntroduo
Oquequerdizer14?
Sabemos,porforadeeducaoehbitoqueosalgarismos1e4colocadosdestaformarepresentama
quantidadecatorze,noprecisamosdenenhumaferramentaparachegaraestaconcluso.Masistos
verdadeseestivermosutilizandoosistemadecimal,debasedez.
Osalgarismos14poderiamestarrepresentandoasquantidade20ou12,dependendodabasequeestiver
sendousada,assimcomooscaracteresXIVtambmrepresentamaquantidadecatorze,seestivermos
utilizandoalgarismosromanos.
Osistemadecimalutilizadohojedeformapadronizadanodiaadia,sejanocomrcioouemtransaes
bancrias,nohnecessidadedeesclarecerseovalorestexpressonabasedecimalouno.
Masnemsemprefoiassim.Diversospovoscriaramdiversasformasderepresentaremsequantidades,
algumasquesobrevivemathojeemnossocotidiano.
Porexemplo,porqueestamosacostumadosacomprarcertasmercadoriasemdzias?Ouporqueum
minutosemsessentasegundoseumahoratemsessentaminutos?Talvezestessejamfsseisculturais
desistemasqueutilizavamabasedozeouabasesessentaaoinvsdabasedez.
http://online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
1/11
13/02/2015
online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
Umamesmaquantidadepodeserrepresentadadeformasdiferentes
Almdessas,existemindciosdousonopassadodevriasoutrasbasesesistemasnumricos,comoa
basevinte,queaindapodeserencontradaemcertasexpressesdoidiomafrancscomoquatrevinte
(quatrovezesvinte)paraexpressaraquantidadeoitenta.
Umsistemanumricoconhecidoqueaindausadoosistemasromano.Estesistemausaoscaracteres
I,V,X,C,DeMparaformarvaloresnumricosetotalmentediferente(emuitomaiscomplexo)queo
sistemadecimal,principalmentepornoteroconceitodeposioqueexisteemsistemasdenmeros
basecomoodecimal.
Pararepresentaraquantidade419nosistemaromano,usasearepresentaoCDXIX,nonosso
objetivoaquiexplicarofuncionamentodosistemaromano,masapenasparadescreveresteexemplo,o
funcionamentooseguinte500menoscem(CD)maisdez(X)maisnove,oudezmenosum(IX).
SistemadeNmerosBase
Osistemadecimalbaseadonoconceitodearitmticadeposio.Istoquerdizerquecadacasadeum
valorexpressonosistemadecimalcorrespondeaumapotnciadabase.
Comofunciona?Partindodadireitaparaaesquerda,aprimeiracasarepresentaabaseelevadapotncia
0,asegundacasarepresentaacasaelevadapotncia1,aterceirarepresentaacasaelevadasegunda
potnciaeassimpordiante.
Aorepresentarumvalorcomo419,podemostraduzilorapidamenteparaquatrocentenas,umadezena
enoveunidades.
Aformadeumnmerodecimal
Osistemadecimalomaiscomum,masusamosoutrasbases.Dentrodacomputaosvezes
necessrioasbases2,8ou16.Estessistemassochamadosdebinrio(base2),octal(base8)e
hexadecimal(base16).
Pararepresentarquantidadesnestessistemasusamosalgarismosorganizadosdaseguinteforma:um
sistemanumricodebasekrequerksmbolosdiferentespararepresentarosdgitos0ak1.Seguindo
esseraciocnio,osnmerosdosistemadecimalsoformadosapartirde10dgitos.
0123456789
Osistemabinriousaabase2eosseusnmerossoconstrudosapartirdeapenasdoisdgitos.
01
Osnmerosoctaisusamabase8eusam8dgitosparaformarseusnmeros.
01234567
http://online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
2/11
13/02/2015
online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
Osistemahexadecimalusaabase16,eprecisade16algarismospararepresentarquantidades.Dessa
forma,sonecessriosoutrossmbolosalmdosnmerosde0a9.Porconveno,usamseasletrasde
AaFpararepresentarestesvalores.Destaforma,osnmeroshexadecimaisutilizamosseguintes
caracteresparaexpressarquantidades.
0123456789ABCDEF
Nosquatrosistemas(binrio,octal,decimalehexadecimal)ofuncionamentoomesmo,variando
apenasabaseusada.Acasamaisdireitacorrespondecasadepotncia0(20,80,100e160),acasa
seguinteesquerdacorrespondecasadepotncia1(2 1,8 1,10 1e16 1)eassimpordiante,sempre
adicionadoumaunidadeaoexpoentedabasemedidaquesevaidadireitaparaaesquerda.
Podeparecercomplexoaprincpio,mastodosossistemasfuncionamdeformaanlogaaosistema
decimal,quetodosutilizamosnodiaadia.Bastasubstituirosconceitosdeunidade,dezenaecentenapor
10 0e10 1,10 2eacompreensodasoutrasbasesficamuitomaissimples.
Nafiguraabaixo,temosarepresentaodeumamesmaquantidade(419)nasbases2,8,10e16.
Binrio
1x2 8
1x2 7
0x2 6
1x2 5
0x2 4
0x2 3
0x2 2
1x2 1
1x2 0
256
+128
+0
+32
+0
+0
+0
+2
+1
Octal
6x8 2
4x8 1
3x8 0
384
+32
+3
Decimal
4x10 2
1x10 1
9x10 0
400
+10
+9
Hexadecimal
1x16 2
10x16 1
3x16 0
256
+160
+3
Aquantidade419expressaembinrio,octal,decimalehexadecimal
http://online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
3/11
13/02/2015
online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
Seexecutarmosassomasapontadas,veremosquetodasasrepresentaessereferemaomesmovalor,
anicadiferenaabase.
Natabelaabaixotemosasrepresentaesembinrio,octalehexadecimalparaosvaloresdecimaisde0a
32.
Decimal Binrio
http://online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
Octal
Hexadecimal
10
11
100
101
110
111
1000
10
1001
11
10
1010
12
11
1011
13
12
1100
14
13
1101
15
14
1110
16
15
1111
17
16
10000
20
10
17
10001
21
11
18
10010
22
12
19
10011
23
13
20
10100
24
14
21
10101
25
15
22
10110
26
16
23
10111
27
17
24
11000
30
18
25
11001
31
19
4/11
13/02/2015
online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
26
11010
32
1A
27
11011
33
1B
28
11100
34
1C
29
11101
35
1D
30
11110
36
1E
31
11111
37
1F
32
100000
40
20
Umvaloremdecimalexpressaumaquantidade,quepodetambmserexpressaemoutrasbases.
Existemvriastcnicasparaconverterdeumabaseparaoutra.Paraconverterapartirdebinriopara
octal,bastaagruparosalgarismosemgruposde3.Cadagrupode3dgitosbinriosdarorigemauma
casadonmeroemoctal.
Parafazeraconversoentrebinrioehexadecimal,omecanismoomesmo,bastandousargruposde4
dgitosaoinvsde3.Casosejanecessrio,completeoltimogrupoesquerdacomzeros(ozero
esquerdanosignificativo,independentedabase).
Vejaumexemplodestesmtodosnafiguraabaixo.
Conversodebinrioparaoctalehexadecimal
Aconversodedecimalparabinriopodeserfeitadeduasformasdistintas.Aprimeiraformaconsisteem
subtrairpotnciasde2dovalordecimal.Comeamosidentificandoqualamaiorpotnciade2quepode
sersubtradadovalordecimal.
Vamosusaronmero419comoexemplo.Amaiorpotnciade2quepodesersubtradadele256(28)
apotnciaseguinteseria512,quenopodesersubtradade419semdeixarumvalornegativo.Apartir
dorestodasubtrao(163),repetimosoprocesso.Amaiorpotnciade2quepodesersubtradade163
128(2 7).Orestodestasubtrao35,erepetimosesteprocessoatqueasubtraoresulteemzero.
Destaforma,aspotnciasusadasforam:256(2 8),128(2 7),32(2 5),2(2 1)e1(2 0).Asomadestes
valorescorrespondeaovalororiginal:419.
Dessaforma,ascasasdonmerobinrioqueforamselecionadascorrespondema1,ascasasqueno
foramusadas(potncias6,4,3e2)receberozero.
Conversodedecimalparabinrio
http://online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
5/11
13/02/2015
online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
Aoutraformadeconversodedecimalparabinriousadivisessucessivaspordois.Apsaprimeira
diviso,dividisseoquocientepordoisnovamenteatchegaraumquocientezero.
Onmerobinrioserformadopelosrestosdasdivises,sendoqueoltimorestocorrespondercasa
maisesquerdaeoprimeirocasamaisdireita.
Conversodedecimalparabinrio
Nohdiferenafundamentalentreasduastcnicas,vistoqueoresultadodevesersempreomesmo.
Aconversodedecimalparaoctalehexadecimalpodeserfeitaconvertendoseonmeroemdecimal
parabinrioedepoisparaasoutrasbases,ouusandoasmesmastcnicasdeconversodedecimalpara
binrio,masusandoasbases8ou16.
Paraconverterdeoctalparahexadecimalouviceversa,aformamaissimplesconverterovalorpara
binriodedepoisparabasedestino,usandoatcnicadeagrupamentodebits.
ConceitosFundamentaisdeContagemeConversodeBases
Umabrevehistria
Acreditasequeanecessidadedecriaodenmerosveiocomanecessidadedecontar.Sejao
nmerodeanimais,alimentos,oucoisasdotipo.Comoaevoluonoslegoualgumascaractersticas,
comooscincodedosemcadamoecincodedosemcadap,seriamuitonaturalqueosprimeiros
sistemasdenumeraofizessemusodasbases10(decimal)e20(vigesimal).Onmero80,emfrancs,
escritocomoquatrevingt(ou,quatrovezesovinte)remanescentedeumsistemavigesimal.
Ideiadecontagem
Osistemausadocomumenteparacontagemodecimalformadopelacombinaodedez
algarismoshinduarbicos{0,1,2,3,4,5,6,7,8,9}.Aocontarse,iniciasedozeroatonove,para
continuareindicarqueumadezenajfoicontadacolocaseoalgarismo1aesquerdaeiniciase
novamentedozeroaonoveeamedidaqueumciclocompletadovaiseindicandocomalgarismosa
esquerda.Parasistemasnumricoscomoutrosconjuntosdealgarismosaidiaamesma.
SistemasNumricosusadosemSistemasdigitais
Asbases(ousistemasnumricos)maisutilizadasparasistemasdigitaisso:
Binria(Base2){0,1}
Octal(Base8){0,1,2,3,4,5,6,7}
http://online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
6/11
13/02/2015
online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
Decimal(Base10){0,1,2,3,4,5,6,7,8,9}
Hexadecimal(Base16){0,1,2,3,4,5,6,7,8,9,A,B,C,D,E,F}
Umarelaoentreelaspodeservisualizadanatabelaaseguir:
Tabela1.Comparaoentreossistemasdenumerao:
Binria Octal Decimal Hexadecimal
http://online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
00000
00
00
00
00001
01
01
01
00010
02
02
02
00011
03
03
03
00100
04
04
04
00101
05
05
05
00110
06
06
06
00111
07
07
07
01000
10
08
08
01001
11
09
09
01010
12
10
0A
01011
13
11
0B
01100
14
12
0C
01101
15
13
0D
01110
16
14
0E
01111
17
15
0F
10000
20
16
10
10001
21
17
11
10010
22
18
12
7/11
13/02/2015
online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
10011
23
19
13
10100
24
20
14
Narealidade,onicosistemadenumeraoutilizadoemcircuitosdigitaisobinriodevidoaofatode
taiscircuitosseremcapazesdediferenciarapenasdoisintervalosdetensoeltrica.Osistemadecimalo
utilizadonaturalmenteporsereshumanosenquantoossistemasoctalehexadecimalapenasfacilitama
leituradenmerosbinriosporsereshumanos.
Agoraparaserepresentarumnmeronecessriodizertambmemqualbasenumricaeleest
escrito.Sendoassimaseguinterepresentaoseradotada:
[10100]2=[24]8=[20]10=[14]16(1)
Ouseja,abasedosistemadenumerao(nmerodealgarismosutilizado)aparecenocantoinferior
direito.
Desdecrianas,aprendemosarepresentarosnmerosnabase10,utilizandoosdgitosde0a9.Mas
agoravamosaprenderarepresentarosnmerosassociadosaumabasedenumeraoarbitrria.Por
exemplo,deacordocomatabelaacima,onmero3decimalrepresentadocomo11embinrio.Para
noconfundircomonmeroonzedecimal,escrevemos:
3 10=11 2
Ofatodecrescermosacostumadosarepresentarquantidadesnumricasutilizandoosistemadecimal(
isto,debase10)deveseapenasaofatocasualdeoserhumanoterevoludocom5dedosemcada
mo.
Setivssemosevoludodemodoatermos4dedosemcadamo,onossosistemadenumerao
provavelmenteseriaooctal.
Converso
Antesdedescobrirmoscomoaconversodenmerosdeumabaseparaoutra,vamosrepensarosistema
decimal,aqueestamosacostumados.
Porumaquestodeeficincia,utilizamosumsistemacomnotaoposicionalpararepresentar
nmerossuperioresa9.Aposiododgitorepresentaopesodessedgitononmero.Nos
acostumamosautilizarcasasdecimaiscomounidade,dezena,centena,milhar,etc.Acasadadezena
compeso10(aquantidadededgitosdosistemadenumerao),acasadacentenacompeso100(isto
,10x10),eacasadomilharcompeso1000(isto,10x10x10).
Aregrabsicaquecadacasapossuiumpeso10vezesmaiorqueadadireita.Porexemplo:
7356 10=7x1000+3x100+5x10+6x1
Oquetambmpodeserescritodaseguinteforma:
7356 10=7x10 3+3x10 2+5x10 1+6x10 0
Onmero7356umasomaponderadadeseusalgarismosmultiplicadospelosseuspesos.Eopeso
associadoacadaalgarismodaforma10 nousejabase10comumexpoentenquenaverdade
umndicequerepresentaaposiododgito(posio0paraaunidade,1paraadezena,2paraa
centenaeassimpordiante).Portanto,costumasedizerqueosistemadenumeraodecimal,por
possuir10dgitos,umsistemadebase10.
Econsequentementetemosospesos(1paraaunidade,10paraadezena,100paraacentenaeassim
pordiante.)
Paraosistemabinrio,comoestepossui2dgitos,asuabase2.Podemosutilizarumaregraanloga
darepresentaodecimal.Assim,onmero1101 2equivalea:
1101 2=1x2 3+1x2 2+0x2 1 +1x2 0=8+4+0+1=13 10
conformepodeserverificadonatabela.
http://online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
8/11
13/02/2015
online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
Teorema:Sejabqualquerinteiromaiorque1.Ento,paracadainteiropositivon,existeuma
representao:
n=as*bs+as1*bs1+...+a0*b0(2)
ondecadaaiuminteirononegativoigualaosalgarismosqueformaonmero.Estarepresentaode
nunicaechamadaderepresentaodennabaseb.Exemplos:
1.12 10=1.10 1+2.10 0=12 10(3)
2.11 16=1.16 1+1.16 0=17 10
3.1100 2=1.2 3+1.2 2+0.2 1+0.2 0=12 10
4.14 8=1.8 1+4.8 0=12 10
Dessamaneirapodemosrealizaraconversodeumabasearbitrriaparadecimal.
Eocaminhooposto?Comoconverterumnmerodecimalparabinrio?
Vamosreanalisaraconversobinriodecimalparadescobrirmaneirasderealizaraconversonosentido
oposto.
Sabemos,porexemplo,que1101 2=13 10
Dessamaneirapodemosrealizaraconversodeumabasearbitrriaparadecimal.
Eocaminhooposto?Comoconverterumnmerodecimalparabinrio,porexemplo?
Vamosreanalisaraconversobinriodecimalparadescobrirmaneirasderealizaraconversonosentido
oposto.
Sabemos,porexemplo,que1101 2=13 10
Etambmque:
1101 2=1x2 3+1x2 2+0x2 1 +1x2 0
ouseja:
1101 2=2x(2x(2x1+1)+0) +1
ou
13 10=2x(2x(2x1+1)+0) +1
Repareque,sedividirmos13por2,orestodadivisoserobitmenossignificativoquenocasovale
1.
Eoquociente110 2,quenadamaisdoqueonmero1101 2semesseltimobit.
Seessequocientefornovamentedivididopor2,encontramosresto0(segundobitdaesquerdaparaa
direita)eonovoquocienteser11 2(queonmero1101 2)semosdoisbitsmenossignificativos(
dadireita).
Moraldahistria:Dividindo13 10por2,sucessivamente,osrestosobtidossoosbitsdesejadosparaa
conversoembinrio.
13|_2_
16|_2_
03|_2_
11|_2_
http://online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
9/11
13/02/2015
online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
10
Osrestosdebaixoparacimaformamonmero1101 2.
Reparequealtimadivisononecessria.Podemosfazersimplesmente:
13|_2_
16|_2_
03|_2_
11
Ecomeardoltimoquocienteeirsubindo,obtendoosrestosnasequncia.
Generalizando,paraconverterumdadonmero[n]10paraumadeterminadabasek:
n|k.(4)
a0q0|k.
a1q1
:
:
qs|k.
as1as
Onmeroescritonabasekescritocomo:
[a0a1a2...as1as]k(5)
Paraconverterparaoctal,bastaconverterpelatabelade3em3bitsparacadadgitooctal.(Pois2 3=8)
Exemplo:
110101001010 2=6512 8
Ouseja,deformadetalhada:
110 2=6 8101 2=5 8001 2=1 8010 2=2 8
Jparaconverterparahexadecimal,bastaconverterpelatabelade4em4bitsparacadadgito
hexadecimal.(Pois2 4=16)
Exemplo:
110101001010 2=D4A16
Deformadetalhada:
1101 2=D160100 2=4 161010 2=A16
Paraconverterdehexadecimalparaoctalouviceversa,amelhormaneiraconverterantespara
binrio.Poisdessamaneira,apenasconsultaseatabelaenonecessriorealizarqualqueroperao
aritmtica.
http://online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
10/11
13/02/2015
online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
http://online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
11/11