Sei sulla pagina 1di 19

Lngua e nacionalismo: o caso

catalo - GEALA/PPGL - UFC

Lngua e nacionalismo: o caso


catalo

Lngua e nacionalismo:
o caso catalo
Prof. Miguel Afonso Linhares IBFC Raimundo Llio/IFRR/UECE

O nacionalismo no o despertar de uma nao conscincia


de si, mas algo que cria e mantm uma nao.
Os fundamentos ideolgicos dos nacionalismos
estabeleceram-se em fins do sculo XVIII e comeos do XIX.
Uma nao no uma comunidade definida naturalmente por
um conjunto de condies objetivas, mas uma comunidade
imaginada, que existe enquanto os sujeitos que a compem
creem que formam uma nao.
Uma nao no surge do nada. um processo lento e que
pode ser favorecido por elementos distintivos da comunidade
que se constri como nao.
Os nacionalismos so oportunistas. Segundo lhes convenha,
apresentam-se como nacionalismos ou patriotismos, ou
advogam um fundamento tnico ou civil.

Lngua e nacionalismo: o caso


catalo - GEALA/PPGL - UFC

Pressupostos tericos

Lngua e nacionalismo: o caso


catalo - GEALA/PPGL - UFC

A definio de um cdigo lingustico como uma lngua


tambm no resulta de uma essncia desse cdigo ou da
comunidade que o usa, mas uma construo scio-histrica,
uma atividade poltica atravessada por ideologias,
especialmente os nacionalismos.
No h uma relao necessria entre lngua e nacionalismo.
Os nacionalismos lingusticos no so a regra, mas a exceo.
Em geral, os nacionalismos comeam por evocar uma
independncia perdida, que deve ser recobrada.
O poder da lngua como elemento constituinte da nao
costuma ser percebido a partir da doutrinao no
nacionalismo atravs do ensino obrigatrio da lngua.
A partir da Frana, a frmula jacobina um Estado = uma nao
= uma lngua tornou-se um verdadeiro dogma da doutrina
nacionalista.
(cf. ZABALTZA, 2006)

A lngua catal a continuao do latim falado no nordeste da


provncia romana da Hispnia Tarraconense.
Esse territrio dilatou-se primeiro at o rio Ebro atravs das
conquistas de Raimundo Berengrio IV (1131-1162), conde de
Barcelona, e depois s ilhas Baleares e a Valncia atravs das
conquistas de Jaime I (1213-1276), conde de Barcelona e rei de
Arago.
Hoje, o catalo a lngua verncula do departamento francs dos
Pireneus Orientais (exceto a comarca da Fenolheda); do Principado
de Andorra; da comunidade autnoma espanhola da Catalunha
(exceto a comarca do Val dAran); de uma faixa de municpios da
comunidade autnoma de Arago rente fronteira com a Catalunha,
conhecida como Franja de Arago; da maior parte da Comunidade
Valenciana; das comunidade autnoma das Ilhas Baleares; do
municpio italiano de lAlguer, localizado na ilha da Sardenha.

Lngua e nacionalismo: o caso


catalo - GEALA/PPGL - UFC

A lngua catal

Pasos Catalans
DEPARTAMENT DELS PIRINEUS ORIENTALS

CATALUNYA

LALGUER

COMUNITAT VALENCIANA

EL CARXE

ILLES BALEARS

Llengua catalana en focus GEALA/PPGL - UFC

FRANJA DARAG

ANDORRA

O nacionalismo catalo, ou catalanismo (catalanisme), um


conjunto de discursos constituintes da nao catal.
ambguo em mais de um sentido. Por um lado, o
entendimento sobre o territrio da nao catal pode se
restringir Catalunha ou aos Pases Catales (Pasos Catalans).
Por outro lado, compreende vrios projetos polticos para a
nao, desde a autonomia at a independncia.
O catalanismo remonta a meados do sculo XIX, quando
comeou a desenvolver-se a Renaixena, o renascimento da
lngua catal, um movimento de dignificao e glorificao
dessa lngua aps um momento de decadncia que se
arrastava desde o sculo XVI.

Lngua e nacionalismo: o caso


catalo - GEALA/PPGL - UFC

O nacionalismo catalo

Primeira fase Estende-se da publicao de La ptria, de


Bonaventura Carles Aribau, em 1833, Restaurao da dinastia
de Bourbon em 1874;
Segunda fase Estende-se da Restaurao borbnica em 1874 ao
Desastre de 1898;
Terceira fase Estende-se do Desastre de 1898 promulgao do
Estatuto de Autonomia em 1932.

Lngua e nacionalismo: o caso


catalo - GEALA/PPGL - UFC

Segundo Gimeno Ugalde (2010), podem-se distinguir trs


fases no desenvolvimento do catalanismo desde a primeira
manifestao literria da Renaixena (publicao da ode La
ptria, de Bonaventura Carles Aribau, em 1833) at a maior
conquista do catalanismo antes do estabelecimento da
ditadura do general Francisco Franco (promulgao do
Estatuto de Autonomia em 1932):

Lngua e nacionalismo: o caso


catalo - GEALA/PPGL - UFC

Na primeira fase, houve um movimento de dignificao e


glorificao da lngua catal. A Catalunha era entendida como
uma regio da Espanha e aspirava-se a um Estado espanhol
federal. Consequentemente, o castelhano era encarado como
a lngua nacional da Espanha e da Catalunha, de modo que se
aceitava a diglossia. O prprio status do catalo foi motivo de
discusso. Surgiram as primeiras tentativas de codificao.
Na segunda fase, houve um movimento de extenso do uso
da lngua catal alm da literatura. O entendimento de qual
era a nao dos catales era ambguo. O catalanismo foi
politizado aps romper com o federalismo espanhol.
Questionou-se o estatuto do castelhano como nica lngua
nacional da Espanha e propugnou-se que o catalo tambm o
era. Apareceu a reinvindicao de oficializar o catalo, nesse
momento majoritariamente como cooficialidade com o
castelhano. O debate acerca da codificao intensificou-se.

Lngua e nacionalismo: o caso


catalo - GEALA/PPGL - UFC

Na terceira fase, houve um movimento de reivindicao do


uso geral da lngua catal. A Catalunha passou a ser entendida
como a nica nao dos catales. A burguesia catal apoiou as
instituies catalanistas, que obtiveram as suas primeiras
vitrias eleitorais. O Estado espanhol reconheceu a Catalunha
como entidade poltica em dois momentos: de 1914 a 1925
como uma federao das provncias catals (Mancomunitat de
Catalunya) e de 1931 a 1939 como regio autnoma da
Repblica. O catalo passou a ser encarado como a lngua
nacional da Catalunha e a oficialidade exclusiva tornou-se
majoritria na reinvindicao de oficializao. Alcanou-se a
codificao.

Qu vol dir llengua prpia? Segons el diccionari, propi s all


que s duna persona o duna cosa en exclusi de tota altra,
per tant s quelcom que contribueix a definir una persona o
una cosa. Propi s el que s genu en oposici al que s
derivat. Propi s, continua dient el diccionari, quelcom que
no s manllevat.
Totes aquestes accepcions es poden aplicar al catal, llengua
prpia de Catalunya i aix no s destranyar perqu el catal
s la la llengua histrica de Catalunya, s la llengua de
Catalunya des dels orgens, la llengua usual nica fins fa cent
anys. s la llengua medullar, s la que li dna personalitat
prpia i definida. Tot aix noms ho s el catal (PUJOL, 1996,
178).

Lngua e nacionalismo: o caso


catalo - GEALA/PPGL - UFC

Lngua, nao e identidade no discurso


da poltica lingustica da Catalunha

Crtica
A relao entre lngua e nao unidimensional.
A lngua prpria define a nao.
A lngua prpria a nica arraigada legitimamente na Catalunha.
A relao entre lngua e nao imutvel.

El cataln es la lengua propia de Catalua, porque es la lengua


que se forj en Catalua a lo largo de los siglos, por evolucin
natural del latn [] (MOLL, 1981, p. 14).
[...] ladjectiu prpia no es pot predicar en el cas de la llengua
castellana, perqu no s la llengua que ha nascut a Catalunya
(RENIU, 1995).

Crtica
O catalo no falado apenas na Catalunha. Nos demais
territrios, tambm se advoga que a lngua prpria.

Lngua e nacionalismo: o caso


catalo - GEALA/PPGL - UFC

Crtica
O que essa tradicionalidade? Como se mede?

Lngua e nacionalismo: o caso


catalo - GEALA/PPGL - UFC

Aquestes llenges [histriques], tot i ser en realitat


extraterritorials, a causa daltres factors demogrfics o poltics
poden passar a ser dominants i arribar a ser considerades
tamb histriques al mateix territori [...], amb un estatus igual
o encara ms alt que la llengua originria.
[llenges sobrevingudes sn] fruit de desplaaments de
poblaci amb escassa tradicionalitat, les quals es trobarien en
una posici ben diferent, de clara extraterritorialitat (MAR,
1995, p. 46).

Crtica
El hecho histrico de que en Catalua ha existido poblacin
castellanoparlante a partir del siglo XV (SSELBECK, 2008, p. 171).
[O sistema educativo catalo] restringe dramticamente el derecho
de los nios castellanohablantes a recibir la enseanza en su lengua
materna, un derecho fundamental proclamado por la UNESCO en
1951 (SSELBECK, 2008, p. 171).
[L]a crtica hacia el nacionalismo se reduce a culpar a los Estados de
la invencin de naciones ilegtimas, cuando al mismo tiempo se
afirma que las minoras constituyen naciones autnticas
(SSELBECK, 2008, p. 181).

Lngua e nacionalismo: o caso


catalo - GEALA/PPGL - UFC

El esfuerzo desmesurado por parte de los lingistas de proporcionar


una definicin de llengua prpia que haga posible atribuirle este
estatus solamente al cataln, excluyendo al castellano, demuestra
que tales definiciones no se fundan en hechos cientficos y
neutrales, sino que se basan en el deseo de probar la mayor
legitimidad del arraigo del cataln en Catalua (y en el Pas
Valenciano e Islas Baleares) con respecto al castellano y otras
lenguas (SSELBECK, 2008, p. 171)

Crtica
Pressupe que o desenvolvimento histrico que comportou a
situao anormal ilegtimo e deve ser corrigido voltando
situao normal original.

Lngua e nacionalismo: o caso


catalo - GEALA/PPGL - UFC

Normalitzar vol dir fer normal, oi? Quina seria la situaci


lingstica normal? En un territori on hi ha una llengua oficial
que a ms a ms s la prpia del pas, el normal s que tots
els ciutadans spiguen aquesta llengua i lemprin en qualsevol
situaci [...]. Hem de tendir a que el catal sigui veritablement
la llengua prpia daqu, que tota relaci normal es faci en
catal (MOLL, 1986, p. 25).

Crtica
A poltica lingustica desenvolvida em uma contradio:
favorece-se uma lngua que deixou de ser importante para a
populao.

Lngua e nacionalismo: o caso


catalo - GEALA/PPGL - UFC

Val la pena de remarcar que els prejudicis que puguin existir


en pro de la normalitzaci de la llengua catalana com a idioma
del pas sn fruit duna desinformaci absoluta que existeix
entre la poblaci pel que fa a la importncia del fet lingstic,
del que vol dir llengua i poble i de la interrelaci entre llengua
i pensament (ARENAS, 1991, p. 61).

O estudo de Sselbeck contm uma problematizao


relevante de definies essencialistas de lngua, nao e
identidade mesmo em tempo recente, definies que,
segundo a sua interpretao, no do conta da complexidade
da vivncia dos objetos a que se referem. Contudo, a nosso
ver, o autor no ultrapassa o essencialismo: se as definies
de lngua prpria (da Catalunha) estudadas no conseguem
coerentemente excluir o castelhano, que entendimento
coerente se pode construir desse conceito? Defendemos que
preciso encar-la em uma perspectiva scio-histrica: o
catalo foi construdo como a lngua prpria da Catalunha por
ter sido e ser o principal elemento constituinte da identidade
nacional catal.

Lngua e nacionalismo: o caso


catalo - GEALA/PPGL - UFC

Consideraes finais

SSELBECK, Kirsten. Lengua, nacin e identidad en el


discurso de la poltica lingstica de Catalua. In: SSELBECK,
Kirsten; MHLSCHLEGEL, Ulrike. Lengua, nacin e identidad: la
regulacin del plurilingismo en Espaa y Amrica Latina.
Madrid: Iberoamericana; Frankfurt am Main: Vervuert Verlag,
2008, p. 166-185.
GIMENO UGALDE, Esther. La identidad nacional catalana:
ideologas lingsticas entre 1833 y 1932. Madrid:
Iberoamericana; Frankfurt am Main: Vervuert Verlag, 2010.

ZABALTZA, Xabier. Una historia de las lenguas y los


nacionalismos. Barcelona: Gedisa, 2006.

Lngua e nacionalismo: o caso


catalo - GEALA/PPGL - UFC

Referncias

Moltes grcies
afonsolinhares@hotmail.com

Potrebbero piacerti anche