Sei sulla pagina 1di 54

Edicin e s p e c i a l del Instituto Central M e t e o r o l g i c o y Geofsico de Chile

VOCABULARIO
DE

LA

LENGUA RAPA-NUI
ISLA DE

PASCUA

POR

EDGARDO

MARTINEZ

SANTIAGO DE CHILE
S e c c i n I m p r e s i o n e s d e l Instituto M e t e o r o l g i c o
1913

INTRODUCCION
Si algn mrito tiene el trabajo que emprend en la Isla de
Pascua durante mi estada en ella de ms de un ao, al tratar
de formar un vocabulario iapa Nui, o pequea gramtica,
(si es que se le puede dar ste nombre), es indudablemente el
procurar no se pierda por completo todo vestigio de un dialecto que 60 o 70 aos atrs constitua un verdadero idioma, distinto al de las otras islas Polinsicas, como eran tambin sus
costumbres, trabajos manuales, y, en una palabra, su civilizacin, de la que quedan an tan grandiosos restos.
Esta desaparicin o transformacin paulatina que ha ido sufriendo el idioma -Rapa Nui, se debe, a no dudarlo, a las siguientes causas, que dada la inteligencia de los isleos y su asombrosa facilidad para asimilarse palabras extranjeras, no han
podido menos que bastardear por completo su propia lengua:
a) Las innumerables visitas hechas a la isla, desde hace siglos,
por naves extranjeras, entre las cuales son las mas importantes
por su frecuencia y tiempo de estadas las verificadas por buques franceses e ingleses;
b) El rapto llevado a cabo por piratas peruanos de miles de
indgenas, cuya mayor parte fu llevada a las huaneras de las
islas Chinchas, pero otra fu abandonada en Tahit y Gambier,
estando completamente comprobado que muchos de aquellos
infelices pudieron volver a su tierra natal;
c) El establecimiento en la isla de misioneros franceses, los
qu, para poder comunicarse con los naturales no trepidaron
en hacer uso del dialecto tahitiano, ensendoles todas las
prcticas religiosas y an a leer, a muchos de ellos, en aquella
lengua, enseanza que los canacas que an sobreviven no
han olvidado, y que se trasmiten hoy dia;

IV

d) La permanencia entre los isleos, en aos anteriores, de


numerosos empleados ingleses y chilenos durante largos espacios de tiempo, y
e) Los viajes, ms o menos peridicos, que efectan a aquella tierra nuestras naves de guerra.
Es por las causas arriba citadas, que cada ao que trascurre
se hace ms difcil para el investigador, poder decidir que palabras, del dialecto que actualmente hablan, son verdaderamente canacas, cuales tahitianas y cuales han sido tomadas de los
idiomas francs, ingls o espaol.
Calculo que el vocabulario formado, apesar del inmenso
trabajo que me tom para tratar de averiguar el origen de cada
palabra, todavia contiene un 3 0 X de frases tahitianas, un 5 X
de inglesas y un 10% de palabras tomadas del espaol y francs, sin que me haya sido posible prescindir de ellas.
Hay que agregar, todavia, que careciendo la isla de vegetacin, (propiamente tal), de aves, animales, ros, fuentes etc. es
decir, de todo aquello que pudiera herir vivamente la imaginacin de los indgenas, forzosamente su lenguaje tenia que ser
muy pobre, y, como desconocan casi por completo toda manufactura extranjera, bastando a sus necesidades los poqusimos
toscos y primitivos utensilios que posean y su an ms primitivo traje, es natural que al ir conociendo nuevos objetos,
fueran aumentando su fraseologa con palabras tomadas de
diferentes idiomas, y que ellos arreglaban a su sabor para facilitar la pronunciacin.

No me decid a emprender la formacin de este vocabulario


hasta despus de una estada de 5 meses en la isla, dedicndome en este tiempo a aprender el mayor nmero de frases
pascuinas para poder interrogar en su propia lengua, y con
mayor eficacia, a los isleos.
Tambin inici a los pocos dias de mi llegada la enseanza
del espaol, tomaudo como discpulos a 4 o 5 isleos, entre

y
ellos dos mujeres: Luisa Nicolo y Renga Hito Taura. La
primera tenia ya algunos conocimientos del castellano por haber sido, a los 9 aos de edad, sirviente de un seor Snchez,
Administrador que fu de la isla, aos atrs. En cuanto a la.
otra, demostr clara inteligencia al poderse esplicar inteligiblemente en aquel idioma a los pocos meses. (1)
Con esta valiosa y eficaz ayuda para mis estudios, principi
mis tareas, las que duraron, ms o menos 6 meses, dedicndoles 2 o 3 horas diarias.
Este largo perodo de tiempo que parecer excesivo si se toma en cuenta las cortas proporciones de mi trabajo, no lo es,
en realidad, si se aquilatan las dificultades, molestias y malos
ratos porque tuve que pasar para obtener el modesto resultado
que presento.
Si bien, los naturales de la Isla de Pascua son de carcter
benvolo y sumiso, y si se quiere, del todo deferentes a los deseos del extranjero, conservan, sinembargo, algunos de los defectos innatos a la raza, dos de los cuales son la rapia y la
mentira llevados a sus mayores extremos.
Es por sto que el extranjero (2) (los chilenos no somos considerados tales, pues se nos aprecia) tropieza en primer lugar
con el prurito que tiene el pascuense de mentir a todo lo que
se le pregunta, considerndose entre ellos que el engaar a un
extrao a su raza, es una muestra fehaciente de clara e ingeniosa mentalidad.
Dadas estas dificultades que me fueron pronto conocidas,
cada vez que trataba de obtener datos lengisticos de los isle(1) E s indudable que las m u j e r e s posen una inteligencia y vivacidad
muy superior a la de los hombres.
(2) H a reinado siempre u n a verdadera animosidad entre los pascuenses
contra los extranjeros, debido a que se trasmiten de generacin en generacin las relaciones de atrocidades i>or ellos cometidas en otras pocas. Aun para los actuales visitantes de la Isla, no existe muy buena
voluntad, pues dicen los isleos que stos nada bueno o aprovechable
para sus intereses les dejan en sus visitas.

VI

os, convocaba a dos ancianos, dos personas de regular edad y


a las dos mujeres citadas, las que, en caso de duda, podian
servirme de fieles intrpretes. Sin embargo, todas nuestras sesiones terminaban por no entendernos, por disgustarse los pascuenses, por declararme roro piro, es decir imbcil, ya que
no podia comprender las explicaciones tan claras (a su juicio)
que me daban, y por fin se marchaban, sin atender a mis splicas amistosas para continuar la interrogacin. Excusado es
decir, que las reiteradas preguntas que les hacia fatigaban por
completo sus dbiles cerebros, incapaces de soportar esta labor
mental, y es por esto que concluian por enfadarse y considerarme de una inteligencia igual o inferior a la de ellos.
Curioso es tambin consignar, que tanto los viejos como los
jvenes y nios varones de la poca actual, no demuestran el
menor inters en aprender otro idioma que el _Rapa nui, y
si no aera que oyeran a sus ascendientes o descendientes, respectivamente, no llegaran a sus oidos otras novedades de lenguaje que aquellas pocas palabras que comentan y balbucean
con insistencia infantil las personas de edad viril. (1)
Debo tambin constatar que los isleos, en general, me declararon tener muy buena lengua, es decir, que mi pronunciacin de su idioma era casi igual a la de ellos, en oposicin a
los vocabularios que hay en ingls y francs (muy restringidos)
que les le, y que no entendieron en absoluto,, apesar de que
yo, conociendo ambos idiomas, les daba su verdadera pronunciacin y en parte la indgena.
La repeticin visible.de ciertas palabras, la traduccin de las
mismas a nuestro idioma vulgar, la contradiccin entre los mismos vocablos y un sin nmero de errores que al parecer existen en este vocabulario, se deben a innumerables motivos que
me seria imposible demostrar en este corto trabajo. No obstante, para dar una ligera esplicacin sobre las dificultades con
(1) E n la Isla casi todos son parientes cercanos.

VII

que se tiene que tropezar al tratar de trasportar a nuestro idioma las frases pascuenses, me voi a permitir citar solo un caso
de los muchos con que tuve que luchar.
Se trataba, por mi parte, de buscar-el equivalente de lapa labra prestar, palabra que a mi juicio debia ser muy co mn entre los isleos, siendo que viven en la ms perfecta
sociabilidad. Sinembargo, despues de interrogar a muchsi mos pascuenses, esplicndoles como podia el: yo te doy y
despues t me ds a mi, me convenc de que esa palabra
les era completamente desconocida, y solo un sabio de la
Isla, me trat de demostrar que corresponda al baimi
tahitiano. Poniendo por ejemplo la frase : prstame un pl tao un rapa nui verdadero la convierte en nda, toma un
pltano, psamelo y yo -despus- te paso a t el pltano que
es tuyo; o algo asi por el estilo, que en el ms puro pas cuense equivale a: Cojomi quini, cabai mai te maica qui
u, ap cabai te maica tocu.
Pudese con este solo ejemplo conocer las facilidades que
presta la sintxis canaca. (1)

Habindoseme pedido que publique los datos sobre el idioma a p a Nui, tal como los obtuve en la Isla, sin entrar a su
anlisis lengstico, de comparacin y mucho menos gramatical; me es grato contribuir con esta modesta ofrenda a los trabajos de investigacin futura que emprendan personas ms
preparadas, y en todo caso, a la divulgacin de un dialecto que
se habla en Territorio Nacional, antes que se extinga por completo aquella raza, para nosotros, por todos conceptos, muy
digna de estudio y amparo.
Edgardo Martnez.
(1) Varias veces he usado la palabra canaca al tratar de los isleos,
pero conste, que con razn, ellos la rechazan enrgicamente, pues dicen
que en su idioma se les debe denominar .Rapa Nui y en espaol pascuenses o chilenos puesto que lo son, ya que Chile tom posesin oficial de la Isla en 1888, y antes, moralmente.

YTII

ADVERTENCIA
En el lenguaje pascuense no existen las letras de nuestro
alfabeto: d , f j s, y mucho menos la x y 2.
Tampoco figuran en su vocabulario nuestros sonidos de: ch,
II y rr o sus equivalentes; tenindose siempre en cuenta que la
letra r conserva su sonido suave, an ms ligero cuando se vea
impresa en cursiva. E n cuanto a la U, puedo casi asegurar que
no existe entre los pascuenses, y, si la uso, es por remarcar la
pronunciacin liviana que dan los indgenas a la y en algunas
palabras. La diferencia entre la b y la v, no es sensible en la
diccin de los isleos, por lo cual las ocupo indiferentemente,
otro tanto sucede con la j y la h. letras cuya pronunciacin es
casi igual, advirtiendo que la ltima es siempre aspirada.
Las innumerables frases en que figuran la ng o la gn, deben
pronunciarse con el sonido fontico (3, (griego), del cual se lia
carecido para la impresin.
La letra , figura en varias palabras, apesar de que seria
ms apropiado el uso de la gn francesa y de otros idiomas.
El empleo de la K lo he restringido en cuanto me ha sido
posible, reemplazndolo casi simpre por la c, que se presta mejor a nuestra lengua y costumbres ortogrficas.
La Q figura indistintamente. La W la he empleado en dos o
tres palabras; deba en realidad haberla suprimido, ya que su
uso no obedece a ninguna necesidad de pronunciacin para
nosotros.
Respecto a los verbos, debo dejar constancia que la diferentes formas verbales son desconocidas, diferencindose, a lo ms,
una de otras, por el pronombre, y an ste, en muchas frases,
lo suprimen. La formas presentes, prteritas, futuras etc., las
construyen caprichosamente o mejor dicho las desconocen,
aadiendo simplemente para lo que quieren espresar las palabras: antes, despus y ahora., o sus equivalentes, para
completar sus frases.
La slaba Ca, (imperativo?), sirve para dar fuerza a la espresin o mandato y se usa con todos los verbos.

VOCABULARIO I Li LENGUA I LA ISLA I PASCUA


Verbos

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.

Abrazar.
Abrir.
Abrir un hoyo.
Acabar, terminar, concluir.
Acostar.
Agarrar, (atraer a s).
Amarrar.
Andar (ir).
Apagar.
Aprender, entender, comprender.
Apuntar (escribir).
Arrancar.
Arrodillar.
Avergonzar.

1. Hai mai, cahi mai.


2. Caiji, mataki (mas usado).
3. Camaa.
4. Oti, cati.
5. Came, momoi.
6. Toti.
7. Care.
8. Gaojo.
9. Catiani.
10. Acarongo.
11.
12.
13.
14.

Puta, caputa.
Catre.
Catucu, tutri.
Hacam.

B
1. Bajar (del caballo, de una
silla, etc.) .

1. Catpa.

2. Bajar (de una altura o descender.

2. Catru.

3. Bailar.
4. Barrer con escoba.
5. Beber, tomar.

3. Ori, cari.
4. Capurmu.
5. Canu.

6. Besar.

6. Hngui.

7. Bostezar.
8. Botar.
9. Boxear.

7. Acamma.
8. Caha.
9. Cavava.

C
1. Calentar.
2. Callar.
3. Caminar.

1. Acavra.
2. Camu.
3. Catera .

4. Cansar, cansancio.
5. Cantar.

4. iji rji.
5. Caut, hmne (en la iglesia).

6.
7.
8.
9.

6.
7.
8.
9.

Carnear, descuartizar.
Cerrar.
Chupar i fumar.
Cocer alimentos en lioyo
con piedras calientes.

Morenga.
Capuro.
Camo, mo mo.
Cato.

10. Cojer, agarrar.


11. Comer.

10. Carnu.
11. Cacai (mucho), cai es comer.

12. Conversar, hablar.


13. Cortar (en jeneral).
14. Cortar el pelo.

12. Bananga, bananga nanga.


13. Cahre.
14. Cabru.

15.
16.
17.
18.

15.
16.
17.
18.

Cortar pasto (antiguo).


Correr.
Coser.
Cubrir, tapar.

Caverimi.
Tahti.
Cacagi.
Capa, etpi (poco usado).

D
1. Dar (pasar algo).
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.

Dar el brazo a una mujer.


Defecar.
Dejar, soltar.
Descansar.
Descansar o respirar de
alivio
Desfallecer
Desperdiciar, perder.
Despertar.
Detener, parar.
Dio (verbo dar).
Disparar, tirar.
Doler.
Dormir.

1. Echar afuera.
2. Empezar, principiar.
3. Empujar.
4. Empujar, quitar de delante.
5. Encender.
6. Enfriar.
7. Ensillar (un caballo).
8. Entrar o meter.
9. Envolver, enrollar.
10. Esconder (jente).
11. Esconder (cosas).
12. Escribir.
13. Escribir.
14. Escupir.

1. Cabai i tacu (cabai es mas


usado).
2. Ca hi.
3. Ca neni.
4. Acarre.
5. Hacara.
6. Aumani.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.

1.
2.
3.
4.
5.

Coromki.
Marre.
Cara.
Mara.
Ai.
Papakina.
Mami.
Caharu.

Caha quihho.
Amta,
Catono.
Cai (mas usado).
Acah.

6. Acataqueo.
7. Cahre.
8. Caro.
9. Cabire, (taliitiano) katru.
10. Capico.
11. Cana.
12. Mtu rongo rongo.
13. Papa, (tahitiano).
14. Anu.

1 . Arnna.
1 . Cath.

15. Esperar.
16. Estornudar.
F

1. Haca kemo.
2. Acarangaranga.
3. Ca mo.

1. Finjir.
2. Flotar en el agua (persona).
3. Fumar.
G
1. Golpear.
2. Guardar.
3. Gustar, querer.

1. Acatni.
2. Apo, caapo.
3. Cahnga.
H
1. Nho.
2. Haca eke, (antiguo, mui
usado).
3. Cabire, anga.
4. Catnu te cai.
5. Matamine.
6. Eriki te roi.
7. Au fimu,

1. Habitar.
2. Hacer.
3.
4.
5.
6.
7.

Hacer.
Hacer la comida,
Hacer seas con los ojos.
Hacer la cama.
Humear (el humo o vapor
de la comida).
I

1. Ir.

1. Cajo.
J

1. Jugar.
2. Jugar a la pelota.

1. Cor.
2. Hra, cahra.

L
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.

Lavar (la cara).


Lavar (limpiar objetos).
Leer.
Levantar.
Levantar (otro modo).
Levantar (cosas).
Levantar (a una persona).
Limpiar.
Llamar.
Llevar.
Llorar.
Llorar haciendo visajes.

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.

Cahpu.
Catata.
Cai.
Caa.
Ac ava ava. .
Ac a,
Ac a quirunga.
Cha ri.
Ca ri.
Maumi.
Tni, catani ( tagni).
Tagni taitu.

M
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

Mariscar.
Martillar, golpear.
Matar.
Mentir.
Meter.
Mirar.
Mirar.
Mondar (pelar).
Morder.
Morir.

1. Hahki.
2. Tngui tngui.
3. Catini, tingai(mas usado).
4. Avre.
5. Caaho, acaro.
6. Uimi.
7. Cai.
8. Hni hni.
9. Cagnu.
10. Camte.
N
1. Poreco.
2. Cu.

1. Nacer.
2. Nadar.
O
1. Orinar.

1. Cammi.

Quirunga.
Hono hono.
Toomi.
Tacu, (pascuense), cabamai.
5. Pasar escondido algo.
5. Acancu.
6. Pasear.
6. Hare, cahare.
7. Pegar (golpear).
7. Pa pa.
8. Peinar.
8. Cahhri.
9. Camoto.
9. Pelear.
10. Manu, camanu.
10. Pensar (creer).
11. Nangaro .
11. Perder un objeto.
12. Pescar (sacar arriba el pez). 12. Ica kato omi.
13. Toomi te ica.
13. Pescar (traer pescado).
14. _Ra .
14. Pillar, cojer una persona.
15. Penetli.
15. Pintar.
16. Cauri.
16. Planchar.
17. Baaimi (tahitiano).
17. Prestar.
18. Cau.
18. Pujar.
1.
2.
3.
4.

1.
2.
3.
4.

Parar, pararse,
Parchar, remendar.
Pasar (en sentido de traer).
Pasar, dar.

Q
1. Cai, hro, cariti.

1. Quitar.
R
1.
2.
3.
4.

Rabiar.
Rascar.
Razgar, partir lea.
Reflotar (sar a la superficie del agua).
5. Reir.
6. Reir mucho.

1. Caphi.
2. Au u.
3. Hca hca pao pao.
4. Capuc.
5. Cata.
6. .Cata cata.

7.
8.
9.
10.

7.
8.
9.
10.

Cacata.
Cahe.
Ngare perpe.
Cahinga, poro reco (dar
un resbalon).
11. Hngu.
12. Capure.
13. Gongro.

Reir despacio.
Remar.
Remojar.
Resbalar.

11. Respirar.
12. Rezar.
13. Roncar.
S
1. Sacar (mu usado).
2. Sacar (poco usado).
3. Salir.
4. Saltar.
5. Saludar (antiguo).
6. Sanar, curar.
7. Secar.
8. Sentarse.
9. Sepultar.
10. Silbar.
11. Sobar.
12. Sonarse.
13. Sondear, buscar, mirar el
mar en busca de pescado.
14. Soplar (antiguo).
15. Subir (antiguo).
16. Subir, montar.
17. Sujetar.

1. Tirar el anzuelo.
2. Tirar el anzuelo.

1. Captu.
2. Acapiti.
3. Caha.
4. Carre.
5. Cacoia.
6. iiiva .
7. Aca paca paca.
8. Canjo.
9. Murki.
10. Puhi gntu.
11. Cahra hra.
12. Cahori.
13. Acapri te ica.
14.
15.
16.
17.

Pupu hi, hahu.


Caliiti.
Cake, capike.
Camu.

1. Cah (Accin de lanzarlo).


2. Caha te ru.

3.
4.
5.
6.
7.

Tirar, botar.
Toser.
Trabajar.
Traer.
Tragar.

3.
4.
5.
6.
7.

1. Venir.

Hro, caliro.
Oatmu.
Anga.
Maumi, toomi.
Cahro.

1. Cojomi, (se dice tambin


pero mal dicho cajomi).
2. Cai.
3. Caru.

2. Ver.
3. Vestir.
Z

1. Erku.

1. Zabullir.

Sustantivos, etc.

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.

A, tambin, para (prep.)


Abdomen
Abuelo-a
Aceite
Adis, (jeneral)
Adis (vaya Ud. bien)
Agallas
Agona
Agua
Agua salada
Agua de olor (florida etc.)
Aguja para ropa

1. Qui
2. Manava
3. Tupuna
4. Hinu
5. Yornna
6. Cajo, (Yornna, talliti)
7. Ma
8. Aca mingo mingo
9. Bi
10. Bai cava
11. Moni
12. Ibi caui chu

13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.

Aguja para tatuar


Agujero, cerradura
Ahogado
Ahora
Aire
Aj
Alemn
Aletas de los peoes
Alfiler
Alga marina
Alma
Almohada
Almohada (piedra u otro
objeto)

13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.

26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.

Altar
Alto
Amargo
Amarillo
Amigo
Ancho
Angosto
Anguila (blanca)
Anguila (negra)
Anjel
Ano
Anoche
Anteayer
Antebrazo
Anteojo
Antes
Anzuelo de piedra
Anzuelo de huesos humanos

26. Fata
27. Roa roa, tambin u n g a
28. Meta eriva, au re
29. Togua mamari, pva
30. Hva
31. Ac ano ano
32. Vaca vaca
33. Koiro
34. Corja
35. Merji
36. Caja
37. Anga p
38. Anga tai ji ra
39. Hru, turi rima
40. Ho i mata
41. "Vaha (antiguo)
42. Mangai maa
43. Mangai ibi tagnata

44. Anzuelo (moderno)

Eji tacona
Putabire
Tagnata mate iroto i te bi
Ani r, (antiguo)
Hahu
Opro
Puruta
Tutu
Acaru ro (pini, tahit)
Miritnu
Cuhne
Gnarli (tura, tahitiano)
iaanga

44. Bu

10

45. Ao
46. Aquellos
47. Araa
48. Arbol
49. Arbol del coco
50. Arbusto
51. Arcilla
52. Arena
53. Aretes de hueso de pescado
54. Arisco, indcil
55. Aros para las orejas
56. Arpillera, igual a saco
57. Arriba
58. Arriba
59. Arteria
60. Asientos de canoas
61. Atad
62. Atravesado
63. Ausente
64. Ayer
65. Ayuda
66. Azcar
67. Azul

45. Tu
46. ina (antiguo)
47. Nani
48. Miro, tpu
49. Nu
50. Miro tca taca (antiguo)
51. One bi
52. One
53. Ibi h u
54. Mnu
55. Ai taringa
56. Put
57. Quirunga
58. iunga
59. Ua nho toto
60. Pepe
61. Avakta
62. Hacarava
63. Ngaro
64. Anga tai ji
65. Hau
66. Chota (tahitiano), mna
mna nene (canaca)
67. Ni nam (Ere re, tahit)
B

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

Bacalao
Babia
Baile
Bajo
Bajo (en el suelo)
Ballena
Bao
Barba

1. Toremo
2. Paconga
3. Hco hco
4. Cotti
5. Yrro
6. Taoraja
7. Hpu
8. Oaue

- 11

9. Barba, patilla
10. Barbiquejo
11. Barro, lodo
12. Batalla, guerra
13. Batir las manos (palmotear)
14. Beber agua
15. Bien parado, derecho
16. Bifurcacin cola del pez
17. Bigote
18. Blanco
19. Boca
20. Bofe (pulmn)
21. Bofetada
22. Bonito, lindo ( t a m b i n
bueno)
23. Bonito, hermoso (tahiti)
24. Botalon
25. Botavara
26. Bote
27. Botella
28. Boton
29. Boya
30. Brazo
31. Bueno
32. Buen viento
33. Buque
34. Burla
35. Burro

9. Vre
10. Nave
11. One hke lika
12. Tana
13. Htu htu
14. Canu ta bai
15. Hakanojo riva riva
16. Magnganga, manganga
17. Vre mtu
18. Tea tea
19. Hha
20. Ate nu nu
21. Capco erima
22. iiva riva
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.

Neje nje
Veo taguaka
Acarava
A^aca pe pe
pu
Hero
Kte (igual a canasto)
Orco
.Riva riva (le aaden maitai)
i v a riva mati
Miro (pah, tahiti)
Hca rca
Mni

C
1.
2.
3.
4.

Caballo.
Cabeza.
Cabezaso.
Cabo, cordel (en jeneral).

1.
2.
3.
4.

Hi
Puco
Titn ai puco
Tara hti

12

5.
6.
7.
8.

Cabo (promontorio).
Cabra.
Cabrn
Cacareo de la gallina al
poner el huevo

5.
6.
7.
8.

Heili (antiguo)
Apai oru
Bato bato
Pacco

9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.

Cachimba
Cadena
Caderas
Caf
Calabaza (enredadera)
Caliente
Calma
Calor
Cama
Camino, sendero
Camisa
Camote
Campanilla, (vulg.) epiglotes

9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.

Phi phi
Bib
Tipi
Tje (tahit)
He
Vera
Marie
Palia
Bi
Hra acamanga
Cacava
Cumra
ieva reva

22. Canasto

22. Kte

23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.

23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.

Cangrejo
Canbal
Canilla
Canoa
Canto del gallo
Cansancio
Cansancio
Caa
Caamazo
Can grande
Can chico
Capa de hojas que tapa
el cura.ntro

35. Cara

Piqua
Cai tangta
Cucmu ta
Yaca
Oa (te ma)
Hkahra y mongora
Pra (poco usado)
Ta
Hki kejo
Hngo
Hango riqui riqui
Taguve

35. Arinna

13

36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.

Cara larga
Caracol
Crcel cueva, calabozo
Cardo de leche (?)
Carne de vaca (antiguo)
Carne
Carne cocida en hoyo

43.
44.
45.
46.
47.
48.

Carne cocida en agua


Carne asada
Carreras de caballo
Casa
Casa, cueva para pollos
Casado-a

49. Cscara
50. Caspa
51. Cebo blanco de pescado
(aceite)
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.

Cebolla
Cejas
Celoso-a
Cementerio
Cementerio
Ceniza
Ceniza
Ceniza de madera
Cerilla (vulg.) de oidos
Cerro
Chaleco
Chancho
Chanchito (insecto)
Chapa, candado
Chaqueta
Chico, pequeo
Chile (antiguo)

36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.

Arnna roa roa


Pur
Ana pru
Poporo hva
Pipo
Kiko
Kiko otu
Kiko turnu bai
Kiko me
Heti te hi
Hre
Ana ma

48.
49.
50.
51.

Ai poipo
Kiri
laja
Poop

52. Ani ani (tahiti)


53. Jji
54. Macota
55. Avagna, menem
56. Papeco (mui antiguo)
57. Icubera (antiguo)
58. Eo o
59. Mri kuni (antiguo)
60. Taquitri
61. Maunga (montaa)
62. Kakri manava
63. Oru tamara (macho)
34. H j u hju
65. Pono
66. Cacva.
67. Iti
68. Quihiba

14

69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.

Chileno
69. Quihba, papa
Chino
70. Tengt
Chiton (calla)
71. Camu
Choclo (antiguo)
72. Tarke
Chueco
73. Baipu
Cielo
74. lid fii
Cielo azul
75. Ra i ni nam
Cigarro
76. Ptu
Cigarro puro
77. Moque
Cinta para el pelo
78. Hirite
Cinta al rededor del som79. iipena
brero
80. Cintura
80. Ta ibi
81. Clavo
81. Yo
82. Cltoris
82. Matako
83. Clueca
83. Cu cu
84. Cobarde
84. Mah
85. Cocina
85. Hemu
86. Codo
86. Tri rima
87. Cogote
87. Ngo
88. Cojo
88. Baihti
89. Cola de pescado
89. Hcu
90. Color hoja seca
90. iito paca paca
91. Color amarillo de madu91. ffito pararuti
rez
92. Mea mea
92. Colorado
93. Lapti
93. Conejo
94. Tatarapa
94. Confesion
95. Ehu
95. Constipado
96. Ka
96. Contento, gozo
97. Conversacin
97. Bannga
98. Convlvulo, yedra
98. Tana
99. Copa para beber
99. .Rapa rapa
100. Copulacin
100. Ay ay, ca y
101. Corazon
101. Ynanga (maftu, tahiti)

15

102.
103.
104.
105.
106.
107.
108.

Corcova
Cordel grueso
Cordero
Corona para el sombrero
Corona de flores
Correcto
Cortar el pelo

109. Cortar en dos o mas partes


110. Cortar las uas
111. Corto, chico
112. Corvas
113. Cosquillas
114. Costados de la canoa
115. Costillas
116. Crneo
117. Crepsculo vespertino
118. Crespo
119. Cresta de gallo, etc.
120. Cruz
121. Cuadernas de canoa
122. Cuando
123. Cucaracha, barata
124. Cucaracho chico
125. Cucaracho chico (hediondo)
126. Cuchara
127. Cuchillo
128. Cuerda (camo indjena)
129. Cuerda, cordel
130. Cuernos
131. Cuerpo
132. Cuero
L33. Cuero cabelludo

102.
103.
104;
105.
106.
107.
108.

Nhi nlii
Hti
Mami
Hi
Hi te re
iiva mo
Cabru te puco, cabru
te arujo
109. Cahre hre
110.
111.
112.
113.
114.
115.
116.
117.
118.
119.
120.
121.
122.
123.
124.
125.

Cahre te mai ccu


Poto poto
Panga
Ac reca reca
Ko ko vaca
Cava cava
Biribiri puco
Ata ta p
Mahtu
/crpe
Tataur
Cava cava vaca
Alia (antiguo)
Coca (talliti)
Maqure
Atahe

126.
127.
128.
129.
130.
131.
132.
133.

o
He
Mahute
Tara
Tra
Acri
Kiri (piel)
Kiri puoco

16

134. Cueva
135. Cueva lugar donde antes se enterraba
136. id id formando plataformas
137. Cumulus nimbus, nimbus
138. Cuncuna
139. Cuado
140. Cudada
141. Cura, saeerdote

134. Ana
135. Aju
136. Aju paegna
137. ingi uri uri
138.
139.
140.
141.

Ngarra
Taoquete
Najini
Mata

D
1. Damajuana, vasija
2.

(en talliti mui


usado)
3. Dedal de madera, reempuje
4. Dedo
5. Dedo grande del pi
"6. Derecho-a
7. Deseo, ganas
8. Despacio
9. Dia
10. bueno
11. caluroso
12. ardiente
13. Diablo
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.

Diente
Dintel (marco) de la puerta
Dios
Diosa
Dolor (en jeneral)
Dolor de cabeza
de dientes

1. Ipu
2. Ti ia ia .
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.

Paa
Manga manga
Manga manga tumu
Matu
Hrfga
Kro iti
Malina
Mahna riva riva
Mahna paliia
Mahna va va
Atua (ntes), hoi Tatne
(talliti)
14. Nljo
15. Ajajre
16. Atua
17. Kirto
18. Mame
19. Garuru
20. Nijo ngaha,

17

21.
de barriga
22.
de estmago
23.
al corazon (pena)
24. Dorso de la mano
25. Dulce i tambin rico
26. Durazno

21.
22.
23.
24.
25.
26.

Manava tabiri
Maulli inanga
Marnai maftu (tahiti)
Pku pku erima
Nene
Pti (tahiti)

E
1. Ebrio (curado)
2. Eclipse de sol
3.
(i tapar la cara con
las manos)
4. Edad
5. Encia
6. Enemigo
7. Enfermedad, dolor
8. Embudo
9. Empeine del pie
10.


11.


12. Erizo de mar
13. Escoba
14. Escremento
15. Escroto
16. Espada
17. Espalda
18. Espalda, lomo
19. Espejo
20. Espina dorsal
21. Esposa (mujer)
22. Espuma
23. Esqueleto
24. Estatuas de piedra
25. Estatua (piedra) muigrande

1. Taro
2. acai
3. i2aaci (antiguo) metetu
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.

E h tu (mata hi, tahiti)


Acu
Ta he ho va
Maulli
Hri
Kri kri ve (1)
Pararhe ve (2)
Pka pka ve (3)
Htuke hba
Purmu
Tute
Kri maripu
He muti
Otto (vase pulmn)
Ta ibi
Huir, ho (tahiti)
Ibi tika
Nga ble
Kuta kuta
Ina kiko, Ibi n
Moi
Moi ni ni

18

26. Estela o franjas blancas en


el mar
27. Estera tejida
28. Estranjero
29. Estrella
30. Estrella del mar

26. Ara ra
27.
28.
29.
30.

Moegna
Papa
Hetu, fti (tahiti)
Pca pca

F
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.

Falanje dedos, articulacin


Farol
Feto
Fibra de caa
Fierro enmohecido
Fiesta
Flaco
Flauta de caa
Flor
Flotador de canoas
Fractus cmlus
Francs
Frazada
Frente
Fri
Fuego
Fuerza

1. Cacri rima
2. Hra parpa
3. Mata pku
4. Caigna
5. Toto oho
6. Coro, (ngongoro)
7. Paki rki, papcu (?)
8. Phi, hio (tahit)
9. Pa, re
10. Ama
11. Tto p te rangi
12. Frni
13. Prnquete, (tahit ?)
14-, Cori
15. Taqueo
16. Hji
17. Rri
G

1. Galleta
Gallina
3. Gallo
4. Ganado
5. Gato
6. Gaviota
7. Gordo

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Cru cru je
ja
Ma
Mearj i puaca
Cur
Ka ka
Puro, r u r

19
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.

Gordura (grasa)
Gotera (en casa)
Grande
Granizo
Grasa (elaborada)
Grito
Guerrero
Guerra
Gusano
Gusano

8. Nako
9. Tru hre.
10. Ni
1 ]. Mata mata ika
12. Muri
13. Caju
14. Tagnata matu
15. Tgua
16. Oii
17. Anuje (otra clase)
H

1. Hambre
2. Harina
3. Hediondo
4. Helecho
5. Hermano, a
6. Hgado
7. Hilo
8. Hilo de mahte
9. Hoja de camote
10. pltano
11. higuera
12. llama
13. d e tarro
14. Hoja
15. Hoja de caa
16. Hombre
17. Hombro
18. Hormiga
19. Hoyo (en jeneral)
20. Hoyo para sepultura
21. Hueso
22. Huevo

1. Maruki, Eporemo
2. Hargua (Tahit)
3. Piro
4. .Rku
5. Taina
6. Lepe lpe
7. Tura
8. Hu
9. itau
10. Rito
11. u pa pica
12. .au ji
13. iiu patro
14. iup
15. Ru ta
16. Tagnata (Tae, tahit)
17. Cpu bi
18. Re
19 P; tambin, Umu
20. Ra,
21. Ibi
22. Mamri

20

23. Huevo empollado


24. Hmedo
25. Humo

23. Mamri acame


24. Bi bi, rri
25. Hu
I

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

Indice (dedo)
Ingls
Intestinos
Invierno
Ir
Ir adelante
Irse al cielo
Irse al infierno
Izquierda

1.
2.
3.
4.

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

iima thi hena


Paratane
Nne nne
Tong
Cajo
Cajo ama
Iri qui te rai
Eojo qui te p aguji
Mai

Jente
Jente orejas grandes
Jente orejas chicas
Jente que trabajaba solamente en las estatuas
5. Jente reunida
6. Juventud

1.
2.
3.
4.

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

1. Mtu
2. ipe rpe
3. Tke tke, ru rau
4. Moco
5. ra
6. Hemma
7.
8. Koni roa, Boa roa
9. Arro

Labios
Labios estirados
Ladrn
Lagartija
Langosta
Lapa (marisco)
Leche
Lejos
Lengua

Tagnata
Anu epe
Anu rnomoco
Tagnata baratari
moi
5. Tagnata pri
6. Cope tngu tngu

ite

10. Libro

21

10. Puka (tambin: Pra pra,


Pta)
11. Bija
12. Cavi
13. Maam
14. Matariki
15. Khi khi
16. Tngi
17. Tabri

11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.

Liendre
Lienza para pescar
Lijero (liviano)
Lima (herramienta)
Liquen
Llanto
Llave

18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.

Llevar (conducir) un muerto 18. Camu te papcu


19. va
Lluvia
Loco (marisco)
20. Tacatre pane
Loco
21. Nva nva hva
Lombriz
22. Anje
Lona (vela)
23. Hki kho
Luna
24. Mahna
Luz
25. Maha
M

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.

Madera, tabla
Madre
Malo-a
Malvavisco
Manco
Mano
Manso
Mantequilla
Maana (dia siguiente)
Maana
Mariposa
Martillo
Maza corta
Maza para baile

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.

Miro
Mata
ique ique
Mva
Rimahti
Erima
Mangaro
Chu chu te
Ap
Popo hnga
Pepa
Hamra (del Ingls)
Pua
o

22

15. Maza larga con cabeza


figurada
16. Medias
17. Medio
18. Mejilla
19. Mellizos
20. Memoria
21. Mentira
22. Mi marido
23. Mi mujer
24. Mirada
25. Mirar fijamente
26. Mitad
27. Moco (secrecin nasal)
28. Moco

29. Moderno, nuevo


30. Monja
31. Montaa
32. Montura, silla
33. Mosca
34. Mosquito
35. Mudanza, traslado
36. Muerto
37. Mujer
38. Mueca (brazo)
39. Msculos
40. Muslo

15. a
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.

Toquni (del Ingls)


Vanga
Cucmu
Agu
Manu
Ro ro (avre, tahiti)
Tacu qunu
Tacu bie
Mata acahre
Mata i
Momre
Hupe
Piro (tahitiano)
Ou ani
Nru
Manga
Ppe
Tacare
Ngao ngao
Hkanke, ragna
Mte, papcu
Ble (bajini, tahiti)
Kakri rima
Kiko nna
Ppa kna

N
1.
2.
3.
4.
5.

Naipe
Nalgas
Nariz
Nata
Nativo, propietario

1.
2.
3.
4.
5.

Pre
Ujo, tki ve
Iju
Cta cta
Ha kna

23

6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.

Negro
Nido
Nio
Nio hombre
Nia
No
Noche
Nombre
Na, pintada amarilla con
pa
Na blanca
Nube, cielo es igual
Nuevo
Nuez de la garganta

6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.

ri ri
Ohnga
Pki
Poki tamara
Poki tamajine
Ina
Anga p
Inga
Na. ranu

15.
16.
17.
18.

Na ta
B i
Hou
Gru hra

0
1. Ojo
2. Ojo hinchado
3. Ola
4.
5.
6.
7.

1. Mata
2. Mata ju
3. Ea, guve (del ingles Wave?)
4. Maramita
5. Cocma
6. Taringa
7. Mea popo (antiguo, no se
usa)

Olla
Ombligo
Oreja
Orgulloso

P
1. Padre
2. Papa (antiguo)
3. Paja u hoja seca de pltano
4. Paja (otra para tejidos)
5. Paja (otra para tejer)

1. Mata (tambin madre)


2. Pporohba
3. Cacca
4. i^ujra
5. Uco coco

24

6. Palo para vela (mstil)


7. Palos que sujetan flotador
canoa
8. Palo fuerte usado como
palanca
9. Palo para remover piedra
i tierra
10. Palo- para remover tierra
(mas dbil)
11. Palo toromiro para machacar mahute

6. Et
7. Kito
8. Acae
9. ca
10. Oca caquri
11. Ique

12. Palma de la mano


L3. Palt
14. Pan
15. Pana (la) vulgar, (intestinos)
16. Pantaln
17. Pantaln (antiguo)
18. Pantorrilla
19. Pauelo
20. Pauelo
21. Papel de fumar

12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.

Pararha
Lucu (antiguo)
Hargua (tahiti)
Ate hio hio
Pirip (tahiti)
Ve Be
Hru
/aup
Hori (tahiti)
Pra pra te mo

22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.

Parafina
Pared de la choza
Paredes laterales
Pariente
Pasado maana
Pasto
Pasto fino
Pasto seco
Pastilla

22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.

Mur arajo
Pini hre
Cao cao hre
Tagnata hre
Ap ra
Maco
Turuma
Maco
Vere a

31.
32.
33.
34.

Pato
Pavo real
Pechos
Peinado

31.
32.
33.
34.

Mora
Piti te
Uroma
Hhari

25

35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.

Pelea
Pelo
Pelos de la ingle
Pelota
Pena, dolor
Penas interiores
Perdiz
Perineuni
Perro
Peruano
Pesado

35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.

Tua tautgna, moto


Jau ojo
Acavgna. eriki
Pop
Topa tgni
Manva mate
Bib
A^ahanga takit
Pahnga
Pru
Panga

Pesar, dolor
Pestaas
Pez luna
Pez volador
Pez con cuernos (?)
Pezn, teta
Pi
Piedra, peso para red de
tortuga
54. Piedra que sirve de ancla
55. Piedra lisa para machacar
mahute

46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.

Topa tngi
Yque vque
Ibi heliu
Hahve
Tute moro ariki
U
Be
Maa linu

56. Piedra con escoriaciones


blancas formada por la
sal marina
57. Piedra forma de formon
58. Piedra caliente
59. Piel leprosa
60. Pierna

56. Klii khi

57.
58.
59.
60.

Toki
Maa vera
Kri obi

61.
62.
63.
63.

61.
62.
63.
63.

Anan
Otu
Pipi pipi
(bis) Ibi ja

46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.

Pia
Piojo
Pito de caa u otro
(bis) Pigmeo

54. Ac maa
55. Maa ttu mahte

26

64. Plancha
65. Planta de nieve (?)
66. Planta
67. Plata, dinero
68. Pltano
69. Plato
70. Playa
71. Plomo, gris plateado
72. Plomo (color)
73. Pluma
74. Pluma de ave, gallina etc.
75. Pollo
76. Polluelos
77. Popa
78. Poroto
79. Poroto seco
80. Polvos para la cara
81. Precipitacin
82. Preada (mujer)
83. Preez (avanzada)
84. Presa, tajamar
85. Principio de la espalda en
la cintura
86. Primavera
87. Primo
88. Proa
89. Prximo
90. Puerro
91. Puerta
92. Puerta
93. Pulga
94. Pulgar
95. Plmon
96. Pulso
97. Puntapi

64. Aur
65. Herpo. (mui conocido)
66. Eca hca.
67. Mni (del ingles)
68. Malea
69. Maleti
70. Hnga
71. Pupugn rju rju
72. ju ju
73. Vaero
74. Hru hru ma
75. Maanga
76. Punaca
77. T atu
78. Arico
79. Arico pca pca
80. Pugna hu
81. Hro horu, keo keo
82. Anutma be
83. Anautma
84. Kato
85. Ta apapa
86.
87.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
96.
97.

"Vaha hora
Taina
Poijujo
Tethi
Hekekehe
Opni (talliti)
Papre
Cora
_Rima meta na na
lita
a a naii
Caha ai be

Q
1.
2.
3.
4.
5.

1.
2.
3.
4.
5.

Quede Ud. bien (saludo)


Quien
Quijada, carretilla
Quilla (canoa)
Quitasol

Canjo
A i
Caguja
Tino
Hemaha

K
1. Rabia
2. Raz
3. Raz de camote
4. Raz comestible
5. Raz comestible
6. Rata de la isla
7. Ratn
8. Rayo
9. Recien nacido (nio)
10. Red
11. Red grande
12. Red grande (otra forma)
13. Red para langostas y crustceos
14. Red para pescados grandes
15. Red redonda
16. Red redonda
17. Red para pescado chico
18. Red para tortuga
19. Rei
20. Relmpago
21. Reloj
22. Remo
23. Remo doble
24. Reunin

1. Polii
2. ca
3. Vu
4. TJa taro
5. Cpe (ame?)
6. Co biro
7. Kire, quie
8. Homo
9. Poki porecoilio
10. Cupgna
11. Cupgna tku
12. Cupgna maito
13. Cupgna pji
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.

Cupgna acatahri
Cupgna tku tku
Cupgna hra
Cupgna paroco
Cupgna hnu
Ariiki
Uira
Tca tca
Mata co, he vaca
Ao
Piri

28

25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.

Reunidos
Rico (exelente)
Rifle
Riones
Ro
Robalo (?)
Roca
Rodilla
Ropa
Ropa vieja, rota
Rosado (color)
Rotura en la ropa

25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.

Aeaptu
Nene
Hngo
Moci ci
Bai the
Paqua
Yja, mtu
Tri
Chu
Moinre chu
Enga enga
Paiji

S
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.

Sbana
Saco
Sal
Salmn (pez parecido)
Sangre
Sangre de narices
Sarna
Sartn
Seco
Sed
Smen
Sesos
Si
Silencioso
Sirviente
Sobaco
Sobar el maliute
Sol
Solo .
Soltero

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.

13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.

Cju ri
Put
Ka va (miti, tahiti)
Atre, (es chico)
Tto
Tto iju
Eca ca~
Por
Pca pca
Mte vi
Taca tea
Eo ro

Pva
Pukurnga
Aigna
Cahra hora te mahte
ia
Hoko tji n
Ture ara

29

21. Sombrero
21. Hu
22. Soza
22. Hrepepe
23. Suciedad de mosca, insec- 23. Bri (tahiti?)
tos etc.
24. One
24. Sucio
25. Hnga bi
25. Suegro-a
26. Hra ki to mea
26. Suerte
27. Hra ki tornea raque raque
27. Suerte mala
28. Pna
28. Suspensores
T
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.

Tabaco
Taln
Tambor grande (bombo)
Tapa-rabo (trapo)
Tapa de botella
Tapa (otro modo)
Tatuaje
Taza
Techo
Tela hecha de mahute y
nica ropa antiguamente.
Tendn
Tenedor
Ternero
Tetera
Tiburn
Tiburn (dicen es otro ms
grande)
Tiernamente, carioso
Tierra colorada
Tierra (por el mundo)
Tinta

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

Parua, ava ava (tahiti)


Reke
Htu litu nui ni
Hmi cauja
Puru (ori, tahiti)
Tapi (tahiti?)
Takna
ua
Cu cu
Nua

11.
12.
13.
14.
15.
16.

Nna
Oca oca (patia, tahiti)
Pu polii
Titata, moco moco
Mango
Niuhi

17.
18.
19.
20.

Cro viti
One ma
Caina
Bai uri uri (nika, tahiti)

30

21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.

To-a
Tobillo
Toki redondo
Toki en la punta de un palo
Tonto
Toro
Totora, tejida como estera
Totora (paja seca)
Tortuga
Trapo tapa-rabo y amarra
de la cintura
Trenza de pelo
Tripa
Tronco de rbol
Trueno
Tubrculo amarillo como
zanahoria
Tubrculo, (pa), con que
se pintan la cara
Tuerto
Tumba

21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.

Tupna (igual a abuelo)


Pku piku ve
Cautki
Moki oho
Maam
Puja
Moegna, peha, (tahiti)
Gntu
Hnu
Hmi ne

31.
32.
33.
34.
35.

Hri
Niro niro
Tutma
Htu tiri
Pa

36. Quia
37. Matakeva
38. Avnga

V
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

Vaca
Valiente
Valle
Vaso
Vela (buque, canoa)
Vello
Vena
Vencedor
Venganza
Verano

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

Pa bajini (cava, antiguo)


Alto, matu'
Ava monga
Ipu
Chu quequho
Hu hu
Ua a
Matata
Copka
Hora

B i -

11. Verde (color)


12. Verde claro
13. Vergenza
14. Vermellon
15. Vid (parra)
16. Vida
17. Viento
18. Viento del E
19. Vientre
20. Vientre (guata) del pez
21. Viga
22. Vino
23. Viudo-a
24. Viruela
25. Volca
26. Vulva

11. Mohna (tahiti), mata


12. Auma
13. Hacam
14. Ura ra
15. u p a vino
16. Po
17. Toqueru
18. Maratojo (antiguo)
19. Kop mu
20. Kop
21. Tarva
22. Ava
23. Hve
24. Mange
25. a n o
26. Canntu, comri

U
1.
2.
3.
4.

Univalvo pequeo
Ua
Uretra
Uva

1.
2.
3.
4.

1. Yankee
2. Yegua

Gningngi
Mai ccu
Tagu mmi
Vino (??)

1. Marite
2. Hi bajini

Z
1. Zapallo
2. Zapato

1. Mautn
2. Kiri be

32

Adverbios,

preposiciones,

etc.

Todo-a-os-as
Aqu
All
Mucho
Poco
Ljos
Cerca, pequeo
Demasiado
Bastante
Despacio
Lijero
Luego
Todava
Nunca
Grande
Mas grande
Despues, con el significado de
mas tarde es igual a espera
Ms
Pronto
Cerca

Ananke, pour (tahiti)


Quini
Quir
Mear j i
Me iti iti, te nngo nngo
Conuira, ra r, mra
Poto poto
Ac iti (?)
Ngo
Cora iti
Quo mi
E cohni
Caiti
Ina ro tu
Ni ni
Mettu
Arnna

Con
Para

Cot
En algunas frases m, en
otras qui
Mocu
Maua
Maana
Moraua
Qu

Para m
Para t
Para l
Para todos
A i para

Kia
Ani ra ni
Tpu qui, meni

33

l, ella, etc.
Ellos
Aquellos
Mo
Tuyo
Suyo
De ellos, (todos)
Qu?
Quien
Nosotros
Yo
Tu, usted

la a , coa
Pour
Ign
Macu
Mo u
Mona, coce
Moraua
Qu? .
A i
Matu
Au, co u
Ce, coce, to u, to, maagu

Nosotros (tratndose de 2 o
ms)
Ustedes, vosotros (muchos)
l
El (artculo)
Me (vg: psame)
Mi

Matu
Matu pour
Mera, ite mera
Te
Mi
Co u (?)

Quien sabe!
Delante
Detras
Cmo?
Cuando, qu dia?
Cuando
Qu?, qu cosa?
Ua. tambin
Yo tambin

Ca iti mi, ca iti u


Quima, maima
Quita
Peh?
E hia mahna?
Ah
?
Coce na, pera ce
Co u na

34

Nmeros
Cai'dinales
1 Catji
2 Cara
3 Catru
4 Caj
5 Carima
6 Cano
7 Cajtu
8 Cabu
9 Caba
10 Anga hru
11 Anga hru matji
12 Anga hru rnara
13 Anga hru matru
14 Anga hru mah (maj)
15 Anga hru marma
16 Anga hru mano
17 Anga hru majtu
18 Anga hru mabu
19 Anga hru rnaba
20 Cara te anga hru

21 Cara te anga hru


mataji
30 Catru te anga hru
31 Catru te anga hru
mataji
40 Caj te anga hru
100 Caru (1)
200 Cara te ru
201 Cara te rau matji
300 Catru te ru
301 Catru te ru mataji
400 Caj te ru
500 Carima te ru
1,000 Pire
2,000 Cara te pire
4,000 Caj te pire
10,000 Ca mano (2)
100,000 Ca pca
1.000,000 H r
1.000,000 o mas, Mingi negi

Ordinales
P r i m e r o = Rah (110 conocen otro)

(1) Los tanacas, en realidad, parece que jams han conocido mayor nmero de cifras, sin embargo, un contador de la Marina Norte-Americana,
Mr. Thompson, da los nombres de las cifras que siguen hasta llegar al milln. Interrogu sobre el particular a casi todos los viejos i aunque algunos dijeron haber oido frases algo parecidas, ninguno estaba seguro de
ello.
(2) E s seguro que se han querido burlar de Mr. Thompson, (a lo que son
mui aficionados los canacas), porque stas palabras no son conocidas ni
parecidas al idioma canaca.

35

Meses, dias de la semana, etc.


Ao
Mes
Semana
Dia

Tu
Avi (tahiti)
Tapti (tahiti)
Mahna

Enero
Febrero
Marzo
Abril
Mayo
Junio
Julio
Agosto
Setiembre
Octubre
Noviembre
Diciembre

Coro
Tahro
Tetup
Taraho
Bitu ni
Bitu ptu
Temro
Anakna
Hora ti
Hora ni
Tangarori
Corti

Canaca
Lnes
Mrtes
Mircoles
Jueves
Viernes
Sbado
Domingo

apotaje
apora
Japoturu
.Rapoh
iaporima
./apoono
apohtu

Tahitiano
Monir
Mahna
Mahna
Mahna
Mahna
Mahna
Mahna

piti
tru
mha
pe
pu
tapti

Diferentes clases de plantas comestibles


Maca=Pltano
Enki (Indijena)
Puruvino, (Tahiti), grande y
grueso
Dio (Talliti), chi co
Maica tama, (Isla de Samoa)

Pca pca (Indgena)


Corotea
Ejji
Epju
Nhe

id
id
id
id
Cumra

Camote

Mri mmu (como yema de


huevo)
Ehba (blanco)
Mri kia kia (largo)
Ete (blanco)
Ti ti cobro (largo como raz)
Uri uri (negro-morado)
iu miro (negro)
Aropiro (amarillo como man- Epuna (negro)
tequilla)
Emacto (blanco)
.Renga me thi tea tea
Caba tageti (blanco)
/tenga me thi ri ri
Caba ca ro ro (blanco)
Oke ke (algo colorado)
re bai (blanco)
Pca taro (morado-negro)
Apca u (blanco)
Tipa tai paca (blanco)
Ta tea (blanco)
Apka (blanco)
E mine (blanco)
Pita (blanco)
Euremo (colorado)

Ta=Caa de azcar
Ta mamri ma
jRuma
Qui ta
Ta mnu u u
Parco
Jagni corobo

agni
Hra hra cop
Hra hra bti bti
Purucna
Tri harba
Atre re

Tro
Tro gnti
Gnti pra
Corornari
Tutacori
Baijiti
Veta
Ta coro

37

Tarro
Qutu nga mea
Qutu tacara
Gnha atea
Ore re tapata
Epa
Tro baij
Quia quia

Iji=Yama
Pa ru ojo ri
Pa ru jo tea
Pa tibeca
Pa ru ru
Pa roa
Pa bji
Ehe
Ehe rnato raja
Ije mtu p
Enje
Nje mata toca
Nje re je re je
Rbi
/llii uri
Ebi tea
7abi cra cra
Tejo popo
Tea raacna
Tea nuji
Bri ca tu
Moco hja tea

Bri pupru
-Ra papa
Eike ipu maqure
Etke tarcra
Tpere uri
Tpere tea
Moco hcu quu
Papque tea
Apca u
Cne cne
Panerre
Cucru toa
Mine
Papque uri
Papque Chu chu
Anucaho
iabi
iabi mnga mnga
abi paco
Ecca ra rabi

38

Nombres Zooljicos
Peces
Paqua (rbalo?)
Mahqui
Cji
Cacca
Na ne
Coquri
Corba
Paju
Coro
Ura (langosta)
Ure re (pez largo)
Taremo (bacalao?)
R ji
Majre
Patqui
Taorja (ballena)
Ibi hehu (pez luna?)
Tute moro arqui (pez con
cuernos?)
Copco haroa
Hahve (pez volador)
Ecu
Pre mato

Mango (tiburn)
Raa
Copco
Atre (parece salmn chico)
Cotejiba
Popo
Mor
Cotti
Corja
Marri
Totoma
Cna cna
Nju
Parco
He he
Paratti
Titebe
Ta
Gn
Atu

Mariscos
Hnu (tortuga)
Piquea (cangrejo, jaiva)
Mma

Pca pca (estrella de mar)


iimumma
Pur

39

Pipri
Aque
Pari
Mnga rnnga
Pqui pqui
Pipi

Atque
Miritcmu
Tacap
Irire
Otque

Ares
Quena
Macje
Tubi
Manutra
Curn
Bib (perdiz)

Tabque
Quia quia
Cucru twa
Taco
Tuo

Diferentes diablos de la Isla (i)


Diablo=Tatne, Diabla=Bie Tatne
Miqui rniqui mca mca (en el Campo)
Cote qui avro ra (Angapico)
Atare tre (en el Campo)
Cje liju omco piqui (Tajai-Tope)
Cju mahu (Tajai)
Cote moi (Anotai-Mataveri)
Apqui te moci otu o (Angonu)
Coppe (Angara)
Pe pe atarivera (Anaquena). (2)
(1) La mayor parte de los nombres de estos demonios, corresponden al
de hombres o m u j e r e s que en vida tuvieron costumbres depravadas. Los
ttulos entre parntesis corresponden a los lugares de la isla donde efectan sus apariciones (!!)
(2) E s t e diablo anda con una casa de piedra en la mano i la coloca sob r e el viajero, p a r a comrselo despus.

40

Caba ro caba ta. (3)


Marnga uca (Angara)
Mata cra cra (Ovaje)
Moco moco pa pa (Anaquena)
Mata vara vara ju ra ai (Angopuna)
Cotru te aca viri (Tongariki)
Pepeh (Acanga)
Mata tutuma (Ce ce)
Manu ma (Anga te)
Hke maku (Baij)
Toque te te (Anga pucura)
Bie moko, Bie kena (son dos diablas, hermanas)
Conu, Hori (tambin hermanas)
jRi copco (Volcn Bana-Kao)
Bie kentea (Mataveri)
Moheva hva (Apia)
Maa (4)

Frases en Jeneral
Come bastante camote en la
maana
Estoi comiendo todava
Comer despacio
El hombre di camotes
Ladrn de camotes, etc. i de
comida
Come caa
Lleno de agua
Treme el cuchillo

Cai u ngo cumara popohanga


Caioti te cai
Cai cora ti
Te tne ai te cumara
Tre i?apahana
Caci ta
Cua te bai
Tomai te he

(3) E s mujer. Se lleva a un cerro, solo a los hombres, para matarlos.


(4) Piedra diablica. Se entierra para obtener b u e n a crianza de pollos,
etc. o buenas cosechas de camotes, yamas, caas i otras.

41

Plantas indjenas comestibles

Guarda la comida
Escama el pescado
Descuera el pescado
Descuera la vaca
Pelar el chancho (sacar el pelo)
Hace la comida
Calienta la comida
Pn la olla al fuego
Cuece los camotes (en hoyo)
Pela (monda) los camotes
Matar un chancho
Abre el hoyo de la comida
Saca brevas
Baja brevas
Bota las brevas
Enciende el fuego
Apaga el fuego
Pilla una gallina
Suelta (deja) la gallina

Se fu, se march violentamente


Venga XJd. luego
Venga Ud. luego
Anda lejos (mandato)
Qutate de delante (id)
Pngase atras (id)
Prate, levntate

Taro, ji (yama), Ti, Manota


(se hace chuo), P naco naco
(semilla colorada)
Apo te ci
Unhi te ica
Bru bru te ica
Acah te puca
Carra te ru
Catnu te ci
Acavra te cai
Acaque te pai quirunga qui
te hji
Cato te cumara
Hni hni te cumara
Catini te ru
Camaa te mu
Nre more te pica
Acatpa te pica
Caha mai te pica
Acah te hji
Catini te hji
Caru mai te ma
Acatre te ma

Cajo a
Cojonii ce cohini
Cojomi ce quo mai
Cajo ce conuira
Cai ce maima
Cabri ce quita
Caa ce quirunga

42

Pngase boca abajo


Adis i anda
Buenos dias i venga
Adonde va Ud?
Vamonos a acostar
Anda para all
Venga ac o aqu
Anda a ver la jente que viene
para ac
Vmos a pa.sear
Vmos en la noche a pescar

Araro ce te ro
Cajo
Cojomi
Qui h ce?
Momi tawa
Cao jo quir
Cojomi quini
Cao jo cai tetagnata gna ojo
mai qui nei
Mtu. qui ojo qui ahre tawa
Tawa quitru qui tai ite po qui
te ica
Vmos a rezar
Mtu qui te pre
Un viejo viene
Ethi r u
Quiero ir a dormir
Anga mohoru
Tenga lista la canoa para ir a liva riva te vaca moa qui te
pescar
ica
En 20 dias mas me embarco E ra te angabru mahna,
te, ana tu mai te miro ojo
en un buque i me voi a Chile
Quihiba

Ropa (en jeneral)


Ropa rota
Scate el vestido

Chu
Chu momre
Captu te chu

Eres un tonto
Lvate completamente
Lmpiate bien
Ay! ay! ayayai!

Bo ro piro ce (sesos malos)


Cahpu pour tecona
Cahpu acamai tki (antiguo)
Ag ag

49

T eres tonto
Hazme un cigarro
Pn la mano
Quita la mano
No tiene Ud. vergenza
Ud. no tiene vergenza?
Esprese
Principiemos conversar (hablar)

Coce mam (tahitiano)


Cabire te ptu
Acarre te erima
Cai te erima
Amahre ce
Ina hacam ce?
Arnna (vicioso, anra)
Cojomaitawa qui bananga

E ja ta u?
Que tiene (objetos) Ud?
E ja to u mai?
Que tiene (siente) Ud?
Peh ce qui mai ena?
Cmo (que) dice Ud?
Ma w
Bueno, est bien
Qui h ce?
Que quiere Ud?
Camu
Cllate
fiva riva
Bueno, bonito
Orha (tahiti)?
Que hora es?
Uimi u
Yo miro
Pepe
Silla de montar
Capa te ppe te hi
Ensilla el caballo
Cahre te hoi
Amarra
Acan
Dale agua al
Kake (kapke) te hi
Sbete
Catpa
Bjate del
Camu
Sujeta el
Mumi, toomai te hi
Trae
Hi mnu
Caballo clicaro
Hi bajini mnu
Yegua chcara
Raz indij ena de que hacen una especie de almidon=Maota
Raz o tubrculo como zanahoria de cuyas fibras se hacen nas
sirviendo el tubrculo para dar color, amarillo o naranja, a los
os y a la c a r a = P a

- 44

Dme o pseme
Cabai mi
Mujer u hombre vestido del sexo contrario=jRu iba
Yo quiero mucho a mis amigos=C anga rji u tocu hova
Dar vuelta el sombrero en son de combate. La parte de atrs
se pone adelante=Ojo tca tre
Sintate
Ca jo
Anda
Cajo
Cierra la ventana
Capuro te hamra rama rama
Mataki te hamra rama rama
Abre

Levanta la ventana
Ac a te hamra rama rama
Cierra la puerta
Capuro te opni
Eti
Se acab, concluy, fin
Botih (tahit)
Se acab, concluy, fin
Pa pa ce
Te pego (te golpeo)
Todos nosotros vamos a tra- Tatu po cajo qui te anga
bajar
Mata ro ro
Ojos colorados (enfermedad)
Andar mal, por defecto de las Apeyura tantr"(tahitiano)
piernas o pies
Coi tu ingoa?
Como se llama Ud?
E ha tu mata hti?
Que edad tiene Ud?
Como dice Ud. sangre en Peh te ingoa o te toto ite
tagnata hiba?
chileno?
Arnna cabi tu
Psemelo despues
Ap te coro
Maana tengo fiesta
Ce ut riva riva
Ud. canta mui bien

Bonita, linda, hermosa


Fea
Cuando (que dia) nos casamos?
No querr nunca Ud.

iiva riva, nje nje (es tahitiano)


Bque raque
E hia mahna ai poipo tawa?
Ina u caihnga tu qui u

45

Me quiere Ud?
Lo quiero
Ud. es mui bonita
fea
Quiere casarse conmigo?
La abrazo
Venga para abrazarla
Dmosnos el brazo
No te quiero
Venga aqu cerca para besarla
Venga para que nos besemos
Todas las mujeres son celosas
Reciba mis saludos
Yo pienso en Ud.
Corazon
Mi corazon sufre por Ud.
Todos los dias pienso en Ud.
Dgame Ud. si me quiere
Quiero una joven, estoi cansado de las mujeres viejas
Adis, buenos dias etc. saludo
en jeneral
Ya se fu
Hombre simptico
Mujer simptica

Cabanga ee qui u?
Cahanga u qui ce
Ce neje neje
Ce raque raque
Ai poipo ce qui u?
Hi mai ce qui u
Cohomai qui hi mai ce qui u
Ca hi tawa
Ina cahanga ce
Ac tupu qui mi, eoe qui a
nei, qui hngui tawa
Cohomi qui hngui tawa
Po pour te bajini macota
Arja mai ce qui u
Manu qui ce
Inanga, maftu (es mas usado,
tahitiano)
Mami maftu ce
Pour te mahna mamau qui
ce
Caqui mai ce qui u, cahanga ce qui u?
Anga u qui te poki api, au
mni (tambin roji roji) te
bie ru u.
Yorna (tahit)
Cu ojo
Erpa,, rpa
Eca, uca

4t

Frases sexuales y scatolgicas


Clitoris
Concubitus
Fruamus coitu
Coitus fictus inter mulieres
Coitus contra n a t u r a m per
anum
Masturbatio virorum
Masturbatio feminarurn
Mulier devirginata
Yestem tibi dabo si rnecum
concubueris
Mentulam penitus immitte
Bonam mentulam habes
Sugere mammas
Mentulam
Vulva
Vulva cum odore mala
Anus
Testiculi
Testiculi magni
Testes tuos magnos operi
Esne avidus Veneris?
Pra'be vulvam

Matatu, tatki
Nne
Mtu qui nene
Malira
Ay te cauja

Pure ir
jinia aho te cac
Hke bie
Cabi ce te chu, momoi
tawa
Caro re quiroto ni
Ure riva riva to u
Orno mo te
Quinonga, re (tahitiano)
Comri, cac (tahitiano)
Cac piro
Caja, mahgnngo
Ja
Ja raj i
E pi te ja rji te hre
Va vea ce?
Cabi mai (ora, tahitiano) te
cac
Oro ro tawa?
Fornicemus?
Tqui tqui, ay ay
Fornicare
I ut ar.um tuum squalidum Cajo cahpu te caja one
laves
Piro
Fcetidus
Fcetidissimus
Piro piro qu
Veniut cubitum camus
Cojomai tawa quirunga qui te
roi

47

Cubas upina
Expande femora
Natos altius tolle
Celerius te moveas
Actus ejaculandis
Mentulam erecta
Canis (insulto muy hiriente)
Hac nocte domum tuam ir
volo ut tibi accumbam
Semen
Semen in vulvam deponere
Decedo ad mejendum
Decedo ad cacatum
Flatus
Flaum emisisti
Pubes
Puella virgo

Came ararunga
Caiji te bae
Caea quirunga te cauja
Hni hni oru mai
E ti
Toro re
Ur pu
Ojo r tu au, qui to o, hre
ra ite ponei quimoe tawa
Pi p
Vacu vacu pi p
Je ojo u mimi
Je ojo u neni
Eve
Pnt te ve ce
Pku
Nre

Potrebbero piacerti anche