Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
1.
Daexpansocomercialempresaagrcola
1.AocupaoeconmicadasterrasamericanasconstituiumepisdiodaexpansocomercialdaEuropa.
OcomrciointernoeuropeuquevinhasedesenvolvendodesdeosculoXI,atingiuseupicenosculoXV,
quandohouveasinvasesturcasquedificultaramacirculaomercantil.Essasinvasesturcasobrigamos
mercadoresabuscaremrotasalternativasparachegarsndias.
NessecontextoquesedadescobertadaAmrica.
Osespanhissorapidamenterecompensadoscomacolonizaoporcausadoouroeprataabundantes.
2.Ocuparpranoperder:
Oinciodaocupaoeconmicadoterritriobrasileiroemboamedidaumaconseqnciadapressopoltica
exercidasobrePortugaleEspanhapelasdemaisnaeseuropias.Nestasltimasprevaleciaoprincpiodeque
espanhiseportuguesesnotinhamdireitosenoquelasterrasquehouvessemefetivamenteocupado.
Oproblemaeraqueocupareramuitocaroesignificariatransferirrecursosqueestavamsendoempregadosem
empresasmaisprodutivasnooriente.Portugalresolveassumirosriscoscomvistasnamiragemdoouroda
Amricaespanhola.
Defenderoterritrioalgoabsolutamentecaro.AprpriaEspanhaquetinhatantoourotevedificuldadesde
fazlo.Inclusive,crioucolniasdepovoamentoparadefesaeabastecimento,comoocasodeCuba.
Nocasoportugus,bastouoestabelecimentodeprecriasfeitorias,porquedeincionoseencontrououroea
exploraoeconmicalimitavaseaocomrciodemadeirasepelescomosndios.
3.CoubeaPortugalatarefadeencontrarumaformadeutilizaoeconmicadasterrasamericanasquenofosse
afcilextraodemetaispreciosos.Somenteassimseriapossvelcobrirosgastosdedefesadessasterras.[...]Das
medidaspolticasqueentoforamtomadasresultouoinciodaexploraoagrcoladasterrasbrasileiras
acontecimentodeenormeimportncianahistriaamericana.Desimplesempresaespoliativaeextrativaidntica
quenamesmapocaestavasendoempreendidanacostadafricaenasndiasOrientaisaAmricapassaa
constituirparteintegrantedaeconomiareprodutivaeuropia,cujatcnicaecapitaisnelaseaplicamparacriarde
formapermanenteumfluxodebensdestinadosaomercadoeuropeu.
Nessapocanenhumprodutoagrcolaerarentvelosuficientepramanteroscustosdeprotegerumacolniato
grande.Aapostaeraaltaetinhatudopradarerrado,masacaboudandocerto.
1.
Fatoresdoxitodaempresaagrcola
OautorapontaquatrofatoresdexitodaempresaagrcolaportuguesanoBrasil.
1.Tcnicadeproduoportuguesa.osportuguesesjtinhamaexpertisenecessriaparaoplantiodacanade
acarpqjhaviamproduzidoempequenaescalanasilhasdoAtlntico.
2.Criaodemercadopelosholandeses.AntesdaproduoportuguesanoBrasil,ocomrciodeacarera
monopolizadopelosmercadoresdeVeneza.Contudo,comamaiorproduobrasileira,osholandesesseuniram
aosportuguesesepassaramacomercializaroacar,quebrandoomonoplioveneziano,oquetevecomo
conseqnciaumaenormeexpansodomercadodeaucareironaEuropa.
3.Financiamentoholands.Almdacapacidadecomercial,osholandesesforamimportantesnofinanciamentoda
empresaaucareira.Umavezdemonstradoqueonegcioeralucrativo,ocapitalholandsacabouporfinanciaros
recursosrequeridosparaaexpansodacapacidadeprodutiva.
4.Modeobra.Asoperaesdeguerraparacapturadenegrospagos,iniciadasquaseumsculoantesnos
temposdeDomHenrique,haviamevoludonumbemorganizadoelucrativoescamboqueabasteciacertasregies
daEuropademodeobraescrava.Medianterecursossuficientes,seriapossvelampliaressenegcioeorganizara
transfernciaparaanovacolniaagrcoladamodeobrabarata,semaqualelaseriaeconomicamenteinvivel
Cadaumdosproblemasreferidostcnicadeproduo,criaodemercado,financiamento,modeobrapde
serresolvidonotempooportuno,independentementedaexistnciadeumplanogeralpreestabelecido.Oque
importateremcontaquehouveumconjuntodecircunstnciasfavorveissemoqualaempresanoteria
conhecidooenormexitoquealcanou.Nohdvidaqueportrsdetudoestavamodesejoeoempenhodo
governoportugusdeconservarapartequelhecabiadasterrasdaAmrica,dasquaissempreseesperavaqueum
diasairiaoouroemgrandeescala.Semembargo,essedesejospoderiatransformarseempolticaatuantese
encontrassealgoconcretoemqueseapoiar.Casoadefesadasnovasterrashouvessepermanecidopormuitotempo
comoumacargafinanceiraparaopequenoreino,seriadeesperarquetendessearelaxarse.Oxitodagrande
empresaagrcoladosculoXVInicanapocaconstituiuportantoarazodeserdacontinuidadedapresena
dosportuguesesemumagrandeextensodasterrasamericanas.
1.
Razesdomonoplio
Ocaptulodebruasesobreaseguintequesto:porqueforamosportuguesesenoosespanhisque
monopolizaramomercadoaucareirocolonial?
Paratanto,precisoanalisaracolonizaoespanhola.Osespanhisencontraramdesdecedometaispreciosospara
aexplorao.Assim,arelaoentreMetrpoleeColnialimitouseatransfernciaunilateraldeexcedentelquido,
naformademetaispreciosos.Ouseja,tinhaseummodeloemqueasubsistnciadoscolonizadoseradadaporsi
prprios(autosuficincia),e,quantoaoscolonizadores,aexploraosedavapormeratransfernciaunilateral.No
haviaumarelaodetroca.
Comisso,oEstadoespanholpassouaficarcadavezmaisrico,oquegerouumaumentonofluxoderendagerado
pelosgastospblicose,consequentemente,umaterrvelcriseinflacionria,traduzidaporumpersistentedficitna
balanacomercial.Ora,comoacmuloestataldemetaispreciosos,hocrescimentodarendaatravsdegastos
pblicos,eumaumentonasimportaesespanholas,emdetrimentodasuaproduointerna.Nesseaspecto,coma
Espanhacheiademetaispreciosos,todaaEuropadesenvolveusuaproduoparaexportarpraEspanha,enquanto
queaEspanhafoiinundadadeprodutosimportados,eviusuaproduointernaentraremdeclnio.
ArelaoentreColniaeMetrpole,nocasoespanhol,desefrisar,nofoialmdaexploraodosmetais
preciosos,porisso,emquepeseaAmricaEspanholatermelhorescondiespraempresaagrcola,estano
prosperouefoiPortugalquemmonopolizouomercadoagrcoladapoca.
umdosfatoresdexitodaempresacolonizadoraagrcolaportuguesafoiadecadnciamesmadaeconomia
espanhola,aqualsedeveuprincipalmentedescobertaprecocedosmetaispreciosos.
1.
Desarticulaodosistema
OsPasesBaixos(Nederlanden)eramcompostosdeprovnciascompreendidasentreaatualHolanda,Blgicae
partedoNortedaFrana.Setedessasprovnciasconseguiramsuaindependncia,formandoaHolanda.Aparteque
noconseguiuindependnciaestavasobodomnioespanhol,porisso,erachamadadePasesBaixosespanhis.
AHolandaindependenteforaquemfinanciouaempresaagrcolabrasileira,edesenvolveuocomrciocom
Portugal.Porm,comodomnioespanholnosnapartenoindependentedosPasesBaixos,comotambmsob
Portugal,essarelaocomaHolandaazedou.
Emconseqnciadarupturadessesistemacooperativolusoholands,osholandesesocuparammilitarmente
regiescanavieirasnonordesteeadquiriramoconhecimentodetodososaspectostcnicoseorganizacionaisda
indstriaaucareira.Comessesconhecimentos,elesplantamcananoCaribeequebramomonoplioportugus.
Esquematicamente:
GuerraHolandaxEspanhaHolandainvadeoNordesteeaprendeastcnicasaucareirasHolandapassaa
produziracarnoCaribe,quebrandoomonoplioportugusquedadopreodoacarecontraodovolume
deacarvendidopelosportuguesesreduonovalorrealdasexportaesportuguesasdepreciaoda
moedaportuguesa.
1.
Ascolniasdepovoamentodohemisfrionorte
ComodebilitamentodapotnciamilitarespanholanaprimeirametadedosculoXVII,Holanda,Franae
Inglaterrapassaramaseorganizarpratomaropreciosoquinhoespanhol.Paratanto,FranaeInglaterrapassaram
aapoderarsedasestratgicasilhasdoCaribeparanelasinstalarcolniasdepovoamentocomobjetivosmilitares.
Ouseja,franceseseinglesescomearamaformarncleosdepopulaoeuropia,naexpectativadeumassaltoem
largaescalaaosricosdomniosespanhis.
Oautorpassaaanalisarocasoingls.
Comooobjetivopolticoeratomarascolniasespanholas,a
colonizaoinglesa
baseouseno
sistemadapequena
propriedade
.Paratanto,mobilizousegrandescontingentespopulacionais,umavezquecomapolticados
enclousures
haviaumconsidervelexcedentedepopulao.Ademais,apolticade
intolernciareligiosa
tambm
colaboroupraincentivaresse
movimentomigratriodemassa
.Assim,temseuma
colonizao
baseadana
pequena
propriedade
efundadana
exploraodemodeobraeuropiabarata
.Otrabalhadoreuropeuquevinhapras
colniasinglesas,trabalhavaporcincoanoscomoumescravoedepoisrecebiaumpedaodeterra.Deincio,a
colonizaofoiumfracassoporqueoqueseconseguiaproduzirnoinovavaemnadaomercadoeuropeu,contudo,
AscondiesclimticasdasAntilhaspermitiamaproduodeumcertonmerodeartigoscomooalgodo,o
anil,ocafeprincipalmenteofumocompromissorasperspectivasnosmercadosdaEuropa.Aproduodesses
artigoseracompatvelcomoregimedapequenapropriedadeagrcolaepermitiaqueascompanhiascolonizadoras
realizassemlucrossubstanciaisaomesmotempoqueosgovernosdaspotnciasexpansionistasFranae
Inglaterraviamcrescerassuasmilcias.
1.
ConsequnciasdapenetraodoacarnasAntilhas
Comosucessodaagriculturatropicalsobretudodofumotemseumagrandedificuldadequantoao
abastecimentodamodeobraeuropia.
Dissodesenvolveseumaintensaconcorrncianomercadodeprodutostropicaisentre:regiesqueexplorammo
deobraescravaatravsdegrandespropriedadesXregiesdepequenaspropriedadesqueusammodeobra
europia.
Essaconcorrnciaresultanumabaixadospreosnosmercadosinternacionaiseapartemaisfracasedesmonta,ou
seja,ascolniasdepovoamentonasAntilhasentramemdecadncia.LatifndiosescravocratasXpequenas
propriedadesdeeuropeusconcorrnciaquedadospreosLatifndiosescravocratasvencem.
NessaprimeiratentativadeumaempresaagrcolanasAntilhas,porcausadosobjetivospolticoscultivavamse
produtostropicaismenosacanadeacarque,atentoeramonopliodoBrasil.Contudo,comaexpulso
definitivadosholandesesdonordestedoBrasil,elesvoprasAntilhasedisseminamaproduodoacarcujo
knowhowelesadquiremnoBrasilporl.Comoaempresaagrcolaestavaemdecadncianaregio,aproduo
deacarholandesatobemrecebidaqueaoinvsdedisputaremumanovaterra,elespreferemcolaborarcomos
colonosfranceseseinglesesfornecendo,almdaajudatcnica,crditoparacompraraequipamentos,escravose
terra.Dessaforma,menosdeumdecniodepoisdaexpulsodosholandesesdoBrasil,operavanasAntilhasuma
economiaaucareiradeconsiderveispropores,cujosequipamentoseramtotalmentenovos,equesebeneficiava
demaisfavorvelposiogeogrfica.Comisso,apopulaoeuropianasAntilhasdiminuiurapidamentedando
lugaraumgrandecontingentedeescravosafricanoseconstruindo,atravsdoacar,umaenormetransformao
naeconomiacolonialamericana.
HolandesesexpulsosdoNEdoBrasilvoparaasAntilhasplantarcanafimdosistemadecolniade
povoamentonasAntilhas.
Odesenvolvimentodaempresaaucareiraantilhanapermiteodesenvolvimentodacolniadepovoamentona
AmricadoNorte.Nesta,aeconomiaautosuficiente,baseadanapequenapropriedadeatravsdoregimede
servidotemporria.Comoaproduoantilhanaselimitaaoacar,ascolniasdepovoamentopassama
abastecerregularmenteasilhas.Ademaisdosbensdeconsumo,ascolniasdoNortefornecemprasAntilhas
animaisdetiropararodarosmoinhos,caixasdemadeiras,navioseatmesmo,nocasofrancs,destilaode
bebidasalcolicas.
Asilhassetransformaram,empoucotempo,emgrandesimportadorasdealimentos,eascolniassetentrionais,
quehaviapouconosabiamquefazercomseuexcedentedeproduodetrigo,seconstituramemprincipalfonte
deabastecimentodasprsperascolniasaucareiras.
OdesenvolvimentodascolniasdoNortetributriodeumasriedefatorescomoaguerracivilnaInglaterra,o
prolongadoperododeguerracomaFranaealegislaoprotecionistanavalinglesa.
Temosaquiaterceiraetapanaocupaoeconmicadasterrasamericanas:I.Espanha/metaispreciososII.Brasile
Antilhas/artigosagrcolasIII.AmricadoNorte/produointerna.
AscolniasdonortedosEUAsedesenvolveram,assim,nasegundametadedosculoXVIIeprimeiradosculo
XVIII,comoparteintegrantedeumsistemamaiornoqualoelementodinmicosoasregiesantilhanas
produtorasdeartigostropicais.Ofatodequeasduaspartesprincipaisdosistemaaregioprodutoradoartigo
bsicodeexportao,earegioqueabasteciaaprimeirahajamestadoseparadasdefundamentalimportncia
paraexplicarodesenvolvimentosubseqentedeambas.Aessaseparaosedevequeoscapitaisgeradosno
conjuntodosistemanohajamsidocanalizadosexclusivamenteparaaatividadeaucareira,quenarealidadeera
maislucrativa.Essaseparao,aotornarpossvelodesenvolvimentodeumaeconomiaagrcolanoespecializada
naexportaodeprodutostropicais,marcaoinciodeumanovaetapanaocupaoeconmicadasterras
americanas.Aprimeiraetapaconsistirabasicamentenaexploraodamodeobrapreexistentecomvistasacriar
umexcedentelquidodeproduodemetaispreciososasegundaseconcretizaranaproduodeartigosagrcolas
tropicaispormeiodegrandesempresasqueusavamintensamentemodeobraescravaimportada.Nestaterceira
etapasurgiaumaeconomiasimilardaEuropacontempornea,isto,dirigidadedentroparafora,produzindo
principalmenteparaomercadointerno,semumaseparaofundamentalentreasatividadesprodutivasdestinadas
exportaoeaquelasligadasaomercadointerno.
Deumpontodevistamacroeconmico,ascolniasdaNovaInglaterra(assimcomoNovaYorkePensilvnia)
continuaramaser,avanandoosculoXVIII,economiasdeprodutividaderelativamentebaixa.Oprodutopor
habitantedeveriasersubstancialmenteinferioraodascolniasagrcolasdegrandesplantaes.Contudo,otipode
atividadeeconmicaquenelasprevaleciaeracompatvelcompequenasunidadesprodutivas,debasefamiliar,sem
ocompromissoderemunerarvultososcapitais.Poroutrolado,aabundnciadeterrastornavaatrativaaimigrao
europianoregimedeservidotemporria.Aosurgirparaopequenoproprietrioapossibilidadedevender
regularmentepartedesuaproduoagrcola,tornouseparaelevivelofinanciamentodaviagemdeumimigrante
cujotrabalhoseriaexploradodurantequatroanos.
AdistintaorganizaoeconmicadascolniasdoNorteemrelaosAntilhastornadistintaaorganizao
poltica
1
:nasAntilhasinglesasosgruposdominantesestavamligadosaosinteressesdaMetrpole,enquantoque
nascolniasdonortehaviaindependnciaentreosinteresses.
Essascolniasdepequenosproprietrios,emgrandeparteautosuficientes,constituemcomunidadescom
caractersticastotalmentedistintasdasquepredominavamnasprsperascolniasagrcolasdeexportao.Nelas
eramuitomenoraconcentraodarenda,easmesmasestavammuitomenossujeitasabruscascontraes
econmicas.Demais,apartedessarendaquerevertiaembenefciodecapitaisforneoserainsignificante.Em
conseqncia,opadromdiodeconsumoeraelevado,relativamenteaonveldaproduopercapita.Aocontrrio
doqueocorrianascolniasdegrandesplantaes,emquepartesubstancialdosgastosdeconsumoestava
concentradanumareduzidaclassedeproprietriosesesatisfaziacomimportaes,nascolniasdonortedosEUA
osgastosdeconsumosedistribuampeloconjuntodapopulao,sendorelativamentegrandeomercadodos
objetosdeusocomum.
Aessasdiferenasdeestruturaeconmicateriamnecessariamentedecorrespondergrandesdisparidadesde
comportamentodosgrupossociaisdominantesnosdoistiposdecolnias.NasAntilhasinglesasosgrupos
dominantesestavamintimamenteligadosapoderososgruposfinanceirosdaMetrpoleetinhaminclusiveuma
enormeinfluncianoParlamentobritnico.Esseentrelaamentodeinteressesinclinavaosgruposquedirigiama
economiaantilhanaaconsiderlaexclusivamentecomoparteintegrantedeimportantesempresasmanejadasda
Inglaterra.Ascolniassetentrionais,aocontrrio,eramdirigidasporgruposligados,unsainteressescomerciais
centralizadosemBostoneNovaYorkosquaisfreqentementeentravamemconflitocomosinteresses
metropolitanos,eoutrosrepresentativosdepopulaesagrcolaspraticamentesemqualquerafinidadede
interessescomaMetrpole.EssaindependnciadosgruposdominantesvisvisdaMetrpoleteriadeserum
fatordefundamentalimportnciaparaodesenvolvimentodacolnia,poissignificavaquenelahaviargos
polticoscapazesdeinterpretarseusverdadeirosinteressesenoapenasderefletirasocorrnciasdocentro
econmicodominante.
1.
Encerramentodaetapacolonial
DuranteaUnioIbrica(15801640)PortugalficasobojulgodaEspanha.Nesseperodo,Portugalperdeseu
melhorentrepostoorientaleoNE(ondeestoacar)doBrasilinvadidopelosholandeses.Aorecuperara
independncia,PortugalencontrasedebilitadoporqueestsendoameaadopelaEspanhaenotemmeiospra
defenderoquerestoudesuascolnias.Nessecontextodecrescenteatividadeimperialista,Portugalalienapartede
suasoberaniaparaaInglaterrapormeiodosacordosde16425461,nosquaisosportuguesesfaziamconcesses
econmicasemtrocadeproteopolticainglesa.
Detodasorte,aproteopolticanoresolviaoproblemadacolniacausadopeladesorganizaodomercadode
acar.Umadasestratgiasparasolucionaroproblemafoireduzirasimportaesparafomentaraproduo
internanosetormanufatureiro,contudo,umanovacircunstnciapermiteoabandonodessaestratgia:aproduo
de
ouro
noBrasilnocomeodosculoXVIII.
Em1703celebradooTratadodeMethuenoudosPanoseVinhosemquePortugalrenunciavaatodo
desenvolvimentomanufatureiro,implicandoparaaInglaterraatransfernciadoimpulsodinmicocriadopela
produoaurferanoBrasil.
Aeconomialusobrasileiraeraumaarticulaodaeconomiainglesa.CoubeaPortugalaposiodeentreposto
entreBrasileInglaterra.NoBrasil,oouromudousubstancialmenteapopulaodadosaexpansodemogrficaeo
crescimentodapopulaodeorigemeuropiaemdetrimentodosescravos.AInglaterra,contudo,foiagrande
beneficiadaporqueociclodoourofomentousuaproduomanufatureiraepermitiuaconcentraodecapitalque
criouosistemabancrioingls.
Observadadeumaperspectivaampla,aeconomialusobrasileiradosculoXVIIIseconfiguravacomuma
articulaoearticulaofundamentaldosistemaeconmicoemmaisrpidaexpansonapoca,ouseja,a
economiainglesa.Ociclodoouroconstituiumsistemamaisoumenosintegrado,dentrodoqualcoubeaPortugal
aposiosecundriadesimplesentreposto.AoBrasiloouropermitiufinanciarumagrandeexpansodemogrfica,
quetrouxealteraesfundamentaisestruturadesuapopulao,naqualosescravospassaramaconstituirminoria
eoelementodeorigemeuropia,maioria:ParaaInglaterraociclodoourobrasileirotrouxevimforteestmuloao
desenvolvimentomanufatureiro,umagrandeflexibilidadesuacapacidadeparaimportar,epermitiuuma
concentraodereservasquefizeramdosistemabancrioinglsoprincipalcentrofinanceirodaEuropa.A
Portugal,entretanto,aeconomiadoouroproporcionouapenasumaaparnciaderiqueza,repetindoopequeno
reinoaexperinciadaEspanhanosculoanterior.
OouroentraemdeclnionoBrasilaofimdosculoXVIII.Noperodoemqueociclodoouroestavaemvigorno
BrasilaInglaterraconseguiudesenvolversuasmanufaturas,entrandodefinitivamentenaRevoluoIndustrial.
Agora,porm,comofimdociclo,interessavaaosinglesesampliaromercadoeuropeu,sobretudovendendopra
Frana.Nessapocadesenvolveseadoutrinaeconmicaliberalinglesaemcontraposioaomercantilismo.Ao
exigiroabandonodoprotecionismo,oliberalismoinglsacabacomoprivilgioaduaneiroaosvinhosportugueses,
abrindoasportasparaosvinhosfrancesese,consequentemente,abrindoomercadofrancsparaospanosingleses.
ComatransfernciadogovernolusoparaoBrasilem1808,todososprivilgiosqueaInglaterragozavacontra
PortugalagoraeramassumidoscontraoBrasil.
ApsaindependnciadoBrasilosprivilgiosinglesessemantiveramecriaramsriasdificuldadeseconmicas.
Essasdificuldades,porsuavez,reduziamacapacidadedeaodopodercentrale,poroutro,devidoao
descontentamento,criavamfocosdedesagregaoterritorial.
Osprivilgiosconcedidosaosinglesessterofimcomoaumentodaimportnciadocafnaeconomiabrasileirae
aconseqenteampliaodarelaoeconmicacomosEUA.QuandoterminaoacordoBrasileInglaterraem1842
oBrasilresistepressodefirmaroutroacordoeasimpossvelobservarumaindependnciadoBrasilem
relaoInglaterra.Assim,foipossvelelevarastarifaseconsequentementeaumentaropoderfinanceirodo
governocentral.
Contudo,sedopontodevistapolticoodesenvolvimentodaeconomiacafeeirasuperouadependnciabritnica,
dopontodevistadaestruturaeconmicaoBrasilnosealteroutantoumavezqueotrabalhoescravoaindaeraa
basedasociedade.
1
OquelembraofamosotrechodoPrefcioContribuioCrticadaEconomiaPolticadoMarx:
Oresultado
geralaquechegueieque,umavezobtido,serviudefiocondutoraosmeusestudos,poderesumirseassim:na
produosocialdasuavida,oshomenscontraemdeterminadasrelaesnecessriaseindependentesdasua
vontade,relaesdeproduoquecorrespondemaumadeterminadafasededesenvolvimentodassuasforas
produtivasmateriais.Oconjuntodessasrelaesdeproduoformaaestruturaeconmicadasociedade,abase
realsobreaqualselevantaasuperestruturajurdicaepolticaequalcorrespondemdeterminadasformasde
conscinciasocial.Omododeproduodavidamaterialcondicionaoprocessodavidasocial,polticae
espiritualemgeral.Noaconscinciadohomemquedeterminaoseuser,mas,pelocontrrio,oseusersocial
quedeterminaasuaconscincia.Aochegaraumadeterminadafasededesenvolvimento,asforasprodutivas
materiaisdasociedadesechocamcomasrelaesdeproduoexistentes,ou,oquenosenoasuaexpresso
jurdica,comasrelaesdepropriedadedentrodasquaissedesenvolveramatali.Deformasde
desenvolvimentodasforasprodutivas,estasrelaesseconvertememobstculosaelas.Eseabre,assim,uma
pocaderevoluosocial.Aomudarabaseeconmica,revolucionase,maisoumenosrapidamente,todaa
imensasuperestruturaerigidasobreela.Quandoseestudamessasrevolues,precisodistinguirsempreentreas
mudanasmateriaisocorridasnascondieseconmicasdeproduoequepodemserapreciadascomaexatido
prpriadascinciasnaturais,e,asformasjurdicas,polticas,religiosas,artsticasoufilosficas,numapalavra,
asformasideolgicasemqueoshomensadquiremconscinciadesseconflitoelutampararesolvlo.Edomesmo
modoquenopodemosjulgarumindivduopeloqueelepensadesimesmo,nopodemostampoucojulgarestas
pocasderevoluopelasuaconscincia,mas,pelocontrrio,necessrioexplicarestaconscinciapelas
contradiesdavidamaterial,peloconflitoexistenteentreasforasprodutivassociaiseasrelaesdeproduo.
Nenhumaformaosocialdesapareceantesquesedesenvolvamtodasasforasprodutivasqueelacontm,e
jamaisaparecemrelaesdeproduonovasemaisaltasantesdeamadureceremnoseiodaprpriasociedade
antigaascondiesmateriaisparaasuaexistncia.