Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
SetDez1999,n12,pp.521.
Formarprofessoresemcontextossociaisem
mudana.Prticareflexivaeparticipao
crtica
PhilippePerrenoud
*1
FaculdadedePsicologiaeCinciasdaEducao
UniversidadedeGenebra
1999
TraduodeDeniceBarbaraCatani
Associedadessetransformam,fazemseedesfazemse.Astecnologiasmudamo
trabalho,acomunicao,avidacotidianaemesmoopensamento.Asdesigualdadesse
deslocam, agravamse e recriamse em novos territrios. Os atores esto ligados a
mltiplos campos sociais, a modernidade no permite a ningum protegerse das
contradiesdomundo.
Quais as lies que da podem ser tiradas para a formao de professores?
Certamente,convmreforarsuapreparaoparaumaprticareflexiva,paraainovao
eacooperao.Talvezimporte,sobretudo,favorecerumarelaomenostemerosae
individualistacomasociedade.Seosprofessoresnochegamaserosintelectuais,no
1
*CourrielPhilippe.Perrenoud@pse.unige.ch.Internet:http://www.unige.ch/fapse/SSE/teachers/perrenoud/
LaboratoireInnovation,Formation,Education(LIFE):http://www.unige.ch/fapse/SSE/groups/LIFE
sentidoestritodotermo,soaomenososmediadoreseintrpretesativosdasculturas,
dosvaloresedosaberemtransformao.Senoseperceberemcomodepositriosda
tradioouprecursoresdofuturo,nosaberodesempenharessepapelporsimesmos.
Prtica reflexiva e participao crtica sero entendidas aqui como orientaes
prioritrias da formao de professores. Mas, antes de desenvolver essa dupla tese,
questionemos,deincio,aprpriaidiadequeastransformaesdasociedadeclamam
automaticamenteporevoluesnaescolaenaformaodeprofissionais.
Aescolapodeficarimvel
emcontextossociaisemtransformao?
Obomsensolevaapensarque,seasociedademuda,aescolaspodeevoluircom
ela,antecipar,atmesmoinspirarastransformaesculturais.Issosignificaesquecer
queosistemaeducativobeneficiasedeumaautonomiarelativa(BourdieuePasseron,
1970), e que a forma escolar (Vincent, 1994) em parte construda para proteger
mestresealunosdofurordomundo.
Semdvida,osprofessores,osalunoseseuspaisfazempartedomundodotrabalho
e,evidentemente,dasociedadecivil.Assim,pormeiodeles,retomandoafrmulade
SuzanneMollo(1970),asociedadeestdentrodaescolatantoquantooinverso.No
entanto,a escola nopoderia cumprir suamissosemudassedefinalidades acada
mudanadegovernoetremessesobresuasbasescadavezqueasociedadefossetomada
porumacriseouporconflitosgraves.importantequeaescolaseja,emparte,umosis
equeelacontinueafuncionarnascircunstnciasmaismovimentadas,mesmoemcaso
deguerraoudegrandecriseeconmica.Elapermanece,senoumsanturio,pelo
menosumlugarcujoestatutoprotegidoreconhecido.Quandoaviolnciaurbanaou
arepressopolicialchegamsescolas,osespritosficamchocados.
Aescolanotemvocaoparaseroinstrumentodeumafaco,enemmesmode
partidos no poder. Ela pertence a todos. At mesmo os regimes totalitrios tentam
preservaressaaparnciadeneutralidadeepaz.Competeaosistemaeducativoencontrar
um justo equilbrio entre uma abertura destruidora dos conflitos e sobressaltos da
sociedadeeumfechamentomortfero,queoisolariadorestantedavidacoletiva.
Um outrofator intervm: adespeitodas novastecnologias,damodernizaodos
currculos, da renovao das idias pedaggicas, o trabalho dos professores evolui
2
Quemuitosjovenssaiamdaescolapoucoinstrudos,svezesiletrados,aquemisso
incomodaconcretamente,entreosprivilegiados?Aignornciadosoutroscomoafome
nomundo:cadaumdeploraessesflagelosecontinuaadedicarsessuasocupaes.A
misria do mundo (Bourdieu, 1993) no impede a Terra de girar e s faz sofrer
verdadeiramente aqueles que so suas vtimas diretas. Alguns dos nossos
contemporneos ainda pensam, sem ousar mais dizer em voz alta: se todos fossem
instrudos,quemvarreriaasruas?Outrosnovemporquedispensaratodosformaes
dealtonvelquandoosempregosdisponveisnooexigem.
Minhaargumentaonocnica.Elavisasomenteademonstrarqueavontadede
mudar a escola para adaptla a contextos sociais em transformao, ou melhor,
democratizaroacessoaosaber,nobempartilhadoequeessavontadefreqentemente
frgileselimitaadiscursosquenopassamao.
Hoje, de bomtom preocuparse com a eficcia, a eficincia e a qualidade da
educaoescolar.Nonosenganemos:oobjetivoconservaroadquirido,gastando
menos,umavezqueosEstadosnotmmaisosmeiosdedesenvolveraeducaocomo
nostemposdecrescimento.Fazermelhorcommenos;taladivisadosgovernosh
algunsanos.
Quem faz absoluta questo de que o sistema educativo mantenha todas as suas
promessas?Quandoasociedadesepreocupaverdadeiramenteemelevaronvelcultural
dasgeraes,emgeral,pararesponderdemandadeeducaodospaisdasclasses
mdias.Umavezqueobtenhamoquequerem,isto,oacessoaospercursosescolares
que permitem s suas crianas enfrentar os estudos superiores, a escola lhes parece
cumprirasuamisso.Ademocratizaodosestudosatingiu,hoje,umlimiarque,em
numerosospases,colocaasclassesmdiasaoladodosfavorecidos.Osdesfavorecidos
so menos numerosos, mas ainda mais desfavorecidos do que antes. Sua expresso
polticatemumainfluncialimitada,nosomenteporquesoimigradossemdireitos
polticos,masmaisglobalmenteporquesuapobrezaeseuescassonveldeinstruono
lhes d muitas oportunidades de se fazer ouvir e nem mesmo de compreender os
mecanismosquefabricamofracassoescolardesuascrianas.Ocmulodaalienao,
sabesebem,sentirseonicoresponsvelporsuasituaoinfeliz,devlacomo
conseqncialgicaeportantojustadesuaprpriaincapacidadedevencer.
Praticamente no existem foras sociais importantes para exigir uma escola mais
eficaz.Paradoxalmente,socertosgovernosealgunsmeioseconmicoslcidosque
4
medemosriscosdeumaescolainerteeparcialmenteineficaz.Elespodemcontarcomo
apoio ativo de certas organizaes internacionais, de movimentos pedaggicos, da
pesquisaemeducaoedasforasdeesquerda.
Noverdadequeocontextodetransformaoemqueseencontraaescolaproduza
mudanasautomticas.Estatransformaodeveserlidaedecodificadaparaincitara
escolamudana.Ora,osprofessoreseospaisqueseapegamaostatusquonotem
nenhuminteresseemfazeressaleitura.Poroutrasrazes,todososqueachamquea
escolacustacarodemaisequeosimpostossomuitopesadoscolocamsenocampodos
conservadores.Asforasquequeremadaptaraescolaevoluodasociedadeentoso
pouconumerosaseconstituemumaalianainstvel.Emoutraspalavras,aidiadequea
escola deva formar o maior nmero de pessoas levando em conta a evoluo da
sociedadenocombatidaabertamente,maselasumprincpiomotorparaaqueles
queatomamverdadeiramenteasrioefazemdissoumaprioridade.
Seria,ento,absurdosustentarqueporqueasociedademuda,aescolavmobilizar
toda sua inteligncia e seguila, isto , antecipar essas mudanas. Sem dvida, as
evolues demogrficas, econmicas, polticas e culturais transformam os pblicos
escolareseascondiesdeescolarizaoeacabamporobrigaraescolaamudar.Elase
adapta,ento,masomaistardepossvel,demododefensivo.Naausnciadaadeso
massivadaspessoasdaescolaaumapolticadeeducaovisionriaeaudaciosa,a
mudanasocialadquire,antesdetudo,aparnciasdeumaimposioaserignoradapelo
maiortempopossvel.
Osnumerososatoresegrupossociaisquenomantmnenhumaambionovacom
relaoescolae,almdisso,notmmaisaimpressodequeelafracasseemsuas
missestradicionais,notmnenhumarazodequererqueseformemelhor,quese
consideremaisequesepaguemelhorosprofessores.
Realmente,mesmoaquelesqueestoconvencidosdequeaescoladeveseadaptar
vida moderna e tornarse mais eficaz no esto prontos para elevar o nvel de
formaoedeprofissionalizaodosprofessores.Elesmantmnovasexpectativascom
relaoaosistemaeducativo,masrecusamseaadmitirqueissocusteumcentavoa
mais.Suaambivalnciatemumduplofundamento:
sabemquenosepodeformarprofessorescomumnvelmaisaltoedarlhesmais
responsabilidades sem paglos melhor; ora, os portavozes da economia sempre
sonharamcomumaeficciacrescentequenoexigissenenhumnovoinvestimento;
5
elestememqueosprofessoresformadosnumaprticareflexiva,paraaparticipao
crticaeparaacooperao,tornemseoscontestadoresempotencialou,pelomenos,
interlocutoresincmodos.
Para os idealistas, como eu, o progresso da escola indissocivel de uma
profissionalizaocrescentedosprofessores.Sejamoslcidososuficienteparasaber
queesseparadigmaeosseuscorolrios,emtermosdeestatuto,deganhos,denvelde
formao,deatitudereflexiva,deempowerment,1demobilizaocoletiva,degestode
estabelecimentosedepensamentocrtico,longeestodeobterunanimidade,mesmo
entreaquelesaquemostatusquonosatisfaz.
Sejamos bastante lcidos, tambm, para saber que esse paradigma
(profissionalizao,prticareflexivaeparticipaocrtica)nocorresponde:
nemidentidadeouaoidealdamaioriadosprofessoresemfuno;
nemaoprojetoouvocaodamaioriadaquelesquesedirigemparaoensino.
claro que ningum indiferente aos benefcios simblicos e materiais de uma
profissionalizaocrescente,enenhumprofessoropeseareivindicarmaisautonomia,
comacondiodequenotenhadepagarseupreo:acrscimoderesponsabilidades,de
cooperao,detransparnciae,semdvida,detrabalho...
Seriaumarazopararenunciaraoparadigmadoprofessorreflexivoecrtico?No
acredito.Mesmosehpoucaschancesderealizlointegralmente,acurtooumesmoa
mdio prazo, podese contribuir para orientar as reformas da formao inicial, num
sentidoqueprepareofuturo.
Esseparadigmapodepareceraindamaisirrealistanospasesquenemmesmotmos
meiosderecrutarouformardemodosuficienteprofessoressimplesmentequalificados.
verdadequeosdebatesinternacionaispriorizamosmodelosquecorrespondemmelhor
aos pases industrializados. Estaramos errados, ento, se acreditsemos que o de
senvolvimentoeconmicoasseguraaprofissionalizao:todosospasesdealtonvel
econmicobrincamcomessaidia,masosprogressossomuitolentos.Aocontrrio,eu
diria que uma das desvantagens das sociedades desenvolvidas que ela so hi
perescolarizadas.Osistemaeducativoumaimensaburocraciaeumapartedocorpo
docenteinstalousenumavisobastanteconservadoradoofcio.
Podeserento,paradoxalmente,queospasesquedevemformarnovosprofessores
emgrandenmero,pormotivosdemogrficosouparadesenvolveraescolarizaode
6
massa,tenhammaisoportunidadesderompercomastradieseconsigaminscreverde
sadaaprofissionalizaonaconcepodebasedoofciodeprofessor.Osdesafioscom
que se defrontam os pases em desenvolvimento reclamam uma forma de prtica
reflexivaedeparticipaocrtica,enquantoospasesmaisdesenvolvidosparecemno
esperargrandecoisadeseusprofessores,anoserquedemaula.Noentanto,no
sonhemos:aprofissionalizao,aprticareflexivaeaparticipaocrticavoalmdo
saberfazerprofissionaldebase,massupemsuaaquisioprvia.Seospasesem
transformao esto prontos para mobilizar seus professores na aventura do
desenvolvimento,nemsempretemosmeiosdeformlos...
Certamente,nenhumpensamentomgicoresolveresseproblema.Seumpasno
temosmeiosdeformartodososseusprofessores,podeparecersurrealistadefenderuma
prticareflexiva.Defato,veremosquemenosabsurdodoqueparece.
Primeiro,ascompetnciasdebase
Qualquerumquequeprojetadonumasituaodifcil,semformao,desenvolve
umaatitudereflexivapornecessidade.Osprofessorescujascompetnciasdisciplinares,
didticasetransversaissofrgeisarriscamse,nocotidiano,aperderodomniodesua
aulaetentamentodesenvolverestratgiasmaiseficazes,aprendendodaexperincia.
Masquedesperdcio!Comefeito:
porumlado,elesdescobremporensaioeerro,nosemsofrimento,osconhecimentos
elementares que poderiam ter construdo durante sua formao profissional, por
exemplo, que as crianas no so adultos, que so todas diferentes, que tm
necessidadedeconfiana,queelasprpriasconstroemseussaberesetc.
poroutrolado,parasobreviver,desenvolvemprticasdefensivasque,senolevama
aprender,lhespermitempelomenosconservarocontroledasituao;assimsendo,
alguns se fecham, permanentemente, aos mtodos ativos e ao dilogo com outros
profissionais.
preciso, ento, ancorar a prtica reflexiva sobre uma base de competncias
profissionais. Quais? Tentei descrever dez tipos de competncias novas ligadas s
transformaes do ofcio de professor: 1. organizar e animar as situaes de
aprendizagem;2.geriroprogressodasaprendizagens;3.conceberefazerevoluiros
dispositivosdediferenciao;4.envolverosalunosnassuasaprendizagensenoseu
trabalho;5.trabalharemequipe;6.participardagestodaescola;7.informareenvolver
7
ospais;8.servirsedenovastecnologias;9.enfrentarosdeveresedilemasticosda
profisso;10.gerirsuaprpriaformaocontnua(Perrenoud,1999a).Encontrase,em
anexo,uminventriomaisdetalhado.
Podese discutir, infindavelmente, esse referencial, como qualquer outro. O
importante:
1.Queexistaumquesusciteconsensoamploaotrminodeumverdadeirodebatee
torneseumverdadeiroinstrumentodetrabalhoparaosestudantes,osformadoreseas
pessoasdocampo(executivos,professoresassociados).
2. Que se apie em competncias e que considere os conhecimentos, sejam eles
disciplinares,profissionaisouadvindosdascinciashumanas,comorecursosaservio
dessascompetnciasmaisdoquecomofinsemsimesmos.
3.Queascompetnciasprofissionaissituemseclaramenteparaalmdodomnio
acadmicodossaberesaensinar,queelasabarquemsuatransposiodidticaemclasse,
aorganizaodotrabalhodeapropriao,aavaliao,adiferenciaodoensino.
4.Queasdimensestransversaisdoofciosejamhonradasparaalmdealgumas
horasdeformaocomum,depedagogiageraloudesensibilizaoparaaspectos
relacionais,queoscomponentestransversaisconstituamoobjetodeaportestericose
deaprofundamentosemestgio,domesmomodoqueasdidticasdasdisciplinas.
5.Queaformaoeoreferencialdecompetnciasconsideremtodaarealidadedo
ofciovalendosedeumaanliserigorosadasprticas,emsuadiversidade,semesquecer
isso quejamais ditoclaramente,mas quepesa terrivelmentena vida cotidianade
professores e de alunos: o tdio, o medo, a seduo, a desordem, o poder etc.
(Perrenoud,1996a).
6.Queoreferencialdecompetnciasexeraumavanootimizadorsobreoestado
dasprticas,semfazerdosnovosprofessorespobreskamikazes,condenadosasofrerem
comosarcasmoouoostracismoporpartedosprofessoresveteranos;importadarlhes
osmeiosdeexplorarasnovasviasabertaspelapesquisaemeducao,por equipes
inovadorasoumovimentospedaggicos.
7. Que essas competncias sejam susceptveis de serem desenvolvidas desde a
formaoinicial,numverdadeirodispositivodealternnciaedearticulaoterico
prtica,masqueelasguiemtambmodesenvolvimentoprofissional,sejanointeriordos
estabelecimentosounombitodaformaocontnua.
8.Queoreferencialsejauminstrumentomuitoclaroparasustentaraconcepoea
gestodeplanosedispositivosdeformaotantoquantodeavaliaodecompetncias
efetivasdeestudantesouprofessoresformados.
9.Queadimensoreflexivasejaprontamenteinscritanaprpriaconcepodascom
petncias; queserenuncieento sprescriesfechadasou sreceitas,parapropor
conhecimentos argutos sobre os processos de ensinoaprendizagem, instrumentos de
inteligibilidadedesituaeseducativascomplexaseumpequenonmerodeprincpios
queorientemaaopedaggica(construtivismo,interacionismo,atenodirigidaparao
sentidodossaberes,negociaoenormatizaodocontratodidticoetc.).
10.Queaparticipaocrticaeainterrogaoticasejamconstantementeconduzidas
de forma paralela, a partir das prprias situaes, desenvolvendo um discernimento
profissionalsempresituadonaencruzilhadadaintelignciadassituaesedocuidado
comooutro,isto,dasolicitudedaqualfalaPhilippeMeirieu.
Vse,maisclaramenteaindacomessasltimasteses,queaprticareflexivaea
participaocrticanopoderiamseapresentarcomopedaosenxertados,enemmesmo
como andares acrescidos ao edifcio das competncias. So, ao contrrio, fios
condutoresdoconjuntodaformao,dasatitudesquedeveriamseradotadas,visadase
desenvolvidas pelo conjunto dos formadores e das unidades de formao, segundo
diversasmodalidades.
Meu propsito, aqui, no desenvolver os dispositivos de formao (Perrenoud,
1996b,1998c).Bastadizerqueascompetnciasprofissionaisspodem,naverdade,ser
construdasgraasaumaprticareflexivaenaqualhajaparticipaoqueseassegure
desde o incio dos estudos. Em outras palavras, esses dois componentes que foram
apresentados at aqui como os objetivos da formao so tambm suas maiores
alavancas: funcionandonumaposturareflexivaenumaparticipaocrticaqueos
estudantestiraroomelhorproveitodeumaformaoemalternncia.
A prtica reflexiva
como domnio da complexidade
OconceitoconhecidodesdeasobrasdeSchon(1983,1987,1991).Entretanto,
apesardostrabalhosmaiscentradosnaformaodeprofessores,persisteumaconfuso
entre:
or um lado, a prtica reflexiva espontnea de todo ser humano que enfrenta um
obstculo,umproblema,umadecisoatomar,umfracassoouqualquerresistnciado
realaoseupensamentoouasuaao;
poroutrolado,prticareflexivametdicaecoletivaqueosprofissionaisusamdurante
otempoemqueosobjetivospostosnosoatingidos.
Um sentimento de fracasso, de impotncia, de desconforto, de sofrimento
desencadeia uma reflexo espontnea para todo ser humano e tambm para o
profissional.Masesseltimotambmrefletequandoestbem,umavezquehaverse
comsituaesdesconfortveisnoseunicomotor;suareflexoalimentadatambm
pelavontadedefazerseutrabalhodemodomaiseficazeaomesmotempoomais
prximopossveldesuatica.
Numofcioimpossvel,osobjetivosraramentesoatingidos.poucofreqente
quetodososalunosdeumaclasseoudeumestabelecimentodominemperfeitamenteos
saberes e as competncias visados. Por isso, no ensino, a prtica reflexiva sem ser
permanentenopoderiaselimitarresoluodascrises,deproblemasoudedilemas
atrozes. melhor imaginla como um funcionamento estvel, necessrio em
velocidadedecruzeiroevitalemcasosdeturbulncia.
Outradiferenamuitoimportante:umprofissionalreflexivo2aceitafazerpartedo
problema.Refletesobresuaprpriarelaocomosaber,comaspessoas,opoder,as
instituies,astecnologias,otempoquepassa,acooperao,tantoquantosobreomodo
desuperaraslimitaesoudetornarseusgestostcnicosmaiseficazes.
Enfim,umaprticareflexivametdicainscrevesenotempodetrabalho,comouma
rotina.Noumarotinasonfera;umarotinaparadoxal,umestadodealertapermanente.
Porisso,elatem necessidadededisciplinaedemtodosparaobservar,memorizar,
escrever,analisarapscompreender,escolheropesnovas.
Podese acrescentar que uma prtica reflexiva profissional jamais inteiramente
solitria. Ela se apia em conversas informais, momentos organizados de
10
profissionalizaointerativa(GatherThurler,1996),emprticasdefeedback3metdico,
dedebriefing4,deanlisedotrabalho,dereflexosobresuaqualidade,deavaliaodo
quesefaz.Aprticareflexivaatpodesersolitria,maselapassatambmpelosgrupos,
apelaparaespecialistasexternos,insereseemredes,isto,apiasesobreformaes,
oferecendoosinstrumentosouasbasestericasparamelhorcompreenderosprocessos
emjogoemelhorcompreenderasimesmo.
Porqueserianecessrioinscreveraatitudereflexivanaidentidadeprofissionaldos
professores? Responderei inicialmente: para liberar os profissionais do trabalho
prescrito,paraconvidlosaconstruirsuasprpriasiniciativas,emfunodosalunos,
docampo,domeioambiente,dasparceriasecooperaespossveis,dosrecursosedas
limitaesprpriasdoestabelecimento,dosobstculosencontradosouprevisveis.
Admitese,certamente,queapartedotrabalhoprescritodecresce,emprincpio,num
processodeprofissionalizao.Restacompreenderporqueessapartedeveriadecrescer
noofciodoprofessor.Umapartedossistemaseducativosaindaapostamnumaformade
proletarizaodoofciodoprofessor(Perrenoud,1996c)classificandoosprofessoresno
queaOCDEchamoudeprestaodeservios5.
Podemseenunciartrsargumentosemfavordaprofissionalizao:
1.Ascondieseoscontextosdeensinoevoluemcadavezmaisdepressa,fazendo
com que seja impossvel viver com as aquisies de uma formao inicial que
rapidamente se torna obsoleta e que seja mais realista imaginar que uma formao
contnuabempensadadarnovasreceitasquandoasantigasnofuncionaremmais;o
professor deve tornarse algum que concebe sua prpria prtica para enfrentar
eficazmenteavariabilidadeeatransformaodesuascondiesdetrabalho.
2.Sesequerquetodosalcancemosobjetivos,nobastamaisensinar,precisofazer
com que cada um aprenda encontrando o processo apropriado. Esse ensino sob
medidaestalmdetodasasprescries.
3. As competncias profissionais so cada vez mais coletivas no mbito de uma
equipeoudeumestabelecimento,oquerequerslidascompetnciasdecomunicaoe
deconciliao,logo,deregulaoreflexiva.
Aatitudeeacompetnciareflexivasapresentamvriasfacetas:
11
Aparticipaocrticacomo
responsabilidadedacidadania
Que um professor reflexivo mantenha uma relao de envolvimento com a sua
prpriaprticaomnimoqueseexige,naperspectivadaprofissionalizao.Aqui,
tratasedeumaoutraformadeenvolvimento,deumcompromissocrticonodebate
socialsobreasfinalidadesdaescolaeseupapelnasociedade.
Hoje,umprofessorrelativamentecompetenteeeficazemclassepodeestarausentede
qualqueroutracena:
notrabalhaemequipeouemrede;
noparticipadavidaedoprojetodoestabelecimento;
mantmseafastadodasatividadessindicaisecorporativasnombitodaprofisso;
investemuitopouconavidasocial,cultural,polticaeeconmicalocal,regionalou
nacional.
Cadaprofessor,segundoessesquatrocritrios,temumperfilquelheprprio.Entre
osqueseenvolvememtodososnveiseosquesemantmadistnciadetudo,achamse
prticas diferenciadas.Assim,podese trabalhar emequipesemse preocupar coma
polticaeducacionaloupodesesermilitantesindicaloupolticosemseenvolvercomo
seu estabelecimento de ensino. A participao ativa e crtica, para a qual conviria
prepararosprofessores,seexpressarianessesquatronveis.
Aprenderacooperareaatuaremrede.Atualmente,oquadrodasatribuiesdos
professoresnoosobrigaatrabalharemconjunto,mesmosecoexistemnomesmoandar
esetomamcaf,todososdias,mesmamesa(Dutercq,1993).Aformaodeveaterse
aoindividualismodosprofessores,vontadedecadaumdeseronicocomandantea
bordo.Importatrabalharasrepresentaesdacooperaoeforjarinstrumentospara
evitarseusobstculosaelaeencontrarosusosquelhesomaisoportunos.
Aprender a viver a escola como uma comunidade educativa. O estabelecimento
escolartendeatornarseumapessoamoraldotadadecertaautonomia.Estaltimano
temsentidoseoresponsvelpelaescolaforonicoabeneficiarsedela,assumindo
tambm sozinho os riscos e as responsabilidades do poder. Se se quer que o
13
14
Essaparticipaotantomaisnecessria,nessembito,umavezqueassociedades
contemporneas no sabem mais muito bem quais finalidades destinar educao
escolar. Ouvemse discursos muito contraditrios sobre a escola. Uns mantm
expectativasirreaiseloucasesperanas:restabelecer ovnculosocial,lutarcontraa
violnciaeapobreza.Outrosperderamtodaaconfianaecriticamviolentamenteo
sistema educativo: escola ineficaz, esclerosada, burocrtica, arcaica, fechada... Onde
estoosprofessoresnessesdebates?Certamente,descobremsealgunsnospartidos,nas
mdias,algunsfazemcarreira,soeleitos,principalmentenonvellocal.Istocontinua
sendoumainflunciamarginaleindividual.Enquantoosmdicosexercemumaforte
influnciasobreaconcepodasadepblicaedaspolticassanitrias,noseobserva
nadadeequivalenteentreosprofessores.
seguramenteumaquestodestatus,depoder,derelaesdefora.tambmuma
questo:
deidentidadeindividualecoletiva;
decompetncias.
Sobreessesdoispontos,aformaopoderiaagireincitarosfuturosprofessoresasair
desuapassividadecvicaenquantoprofissionaisdaeducao.
Como?Aoperaodelicada,umavezquenoumaquestodeengajarosfuturos
professoresnumavisonicadaeducao.precisobuscarumaviaequivalenteaessa
messagemcvicaquesedirigeaoseleitoresparadizerlhes:Voteemquemvoc
quiser,masvote!
Maisdoquedoutrinao,tratasedeanlise,decompreensodoqueestemjogo.
Nesse sentido, uma formao mnima em filosofia da educao, em economia, em
histria,emcinciassociaisnoumluxo,mesmoseessessaberesnosodiretamente
investidosnaaula.Quantosprofessoresnoviramnadachegandoquandoofascismo
instalouseemseupas?Muitosnotemqualqueridiadocustorealdaeducaoenem
mesmo do seu oramento. A maioria s conhece rudimentos da histria do sistema
educativoounotemnenhumavisoclaradasdesigualdadessociaisedosmecanismos
queasperpetuam.
Formarparaacompreensodosmecanismossociaisnoneutro,mesmoseseevita
doutrinar.Podeseesperarumaformaoequivalenteapropsitodacooperao,das
organizaesedasprofisses,temasaindamaislegtimosparafuturosprofessores.
15
Formadoresreflexivosecrticos
paraformarprofessoresreflexivosecrticos...
A universidade parece ser o lugar, por excelncia, da reflexo e do pensamento
crtico. Podese ento ser tentado a dizer que formar os professores segundo esse
paradigmaumatarefanaturaldasuniversidades.
Todavia,salvoem medicina,engenhariaeadministrao,auniversidadenoest
organizadaparadesenvolvercompetnciasprofissionaisdealtonvel.Mesmonesses
domnios,Tardif(1996)mostraqueossaberesdisciplinaressuperamodesenvolvimento
decompetncias.Issolevoualgumasfaculdadesdemedicinaaoperaremumarevoluo,
introduzindoaaprendizagemporproblemas,quecolocaaabordagemtericaaservio
daresoluodoproblemaclnicodesdeoprimeiroano.Gillet(1987)prope,como
mesmoesprito,darscompetnciasumdireitodegestosobreosconhecimentos,
masessaperspectivacontrariaatendnciamaisfortedasinstituiesdetipoescolar:
criar cursos, multiplicar os saberes reputados como indispensveis e deixar para os
estgiosouotrabalhodefimdecursoouaalgunstrabalhosprticosocuidadode
desencadearsuaintegraoesuamobilizao.
16
Porissoquenosepodeeleger,semumaanlise,auniversidadecomoolugarideal
daformaodeprofessores.Mesmonoqueconcerneprticareflexivaeparticipao
crticaadvidametdicaseimpe.
Aprticareflexivanoumametodologiadepesquisa
Aformaoparaapesquisa,prpriadascarreirasuniversitriasde2e3ciclos,no
preparaipsofactoparaaprticareflexiva.Devemosnosrenderevidncia:quando
ensinam, os pesquisadores podem, durante anos, entediar seus alunos, perderse em
monlogosobscuros,irmuitorapidamente,mostrartransparnciasilegveis,organizar
avaliaes arcaicas e assustar os alunos pelo seu nvel de abstrao ou sua pouca
empatiaousensodedilogo.Issotantopodesugerirumgrandedesprezopeloensino
quantoumafracacapacidadereflexivaaplicadaaessetrabalho.
Maisseriamente,mesmosehpontoscomuns(Perrenoud,1994a)pesquisaeprtica
reflexivaapresentamtambmgrandesdiferenas:
Elasnotmomesmoobjeto;apesquisaemeducaointeressaseportodosos
fatos,processosesistemaseducativoseportodososaspectosdasprticaspedaggicas.
Oprofessorreflexivodirige,prioritariamente,umolharsobreseuprpriotrabalhoeseu
contextoimediato,nodiaadia,nascondiesconcretaselocaisdeseuexerccio.H,
ento,aomesmotempolimitaoelocalizaodocampodeinvestigao.
Pesquisaeprticareflexivanoexigemamesmaatitude.Apesquisaquerdescrever
e explicar, exibindo a sua exterioridade. A prtica reflexiva quer compreender para
regular,otimizar,ordenar,fazerevoluirumaprticaparticularapartirdoseuinterior.
Pesquisaeprticareflexivanotmamesmafuno.Apesquisavisaasaberesde
carter geral, durveis, integrveis a teorias e a prtica reflexiva contentase com
conscientizaesesaberesdaexperinciateislocalmente.
Elasnopossuemosmesmoscritriosdevalidao.Apesquisaexigeummtodoe
um controle intersubjetivo, o valor da prtica reflexiva se julga pela qualidade das
regulaesqueelapermiteoperarepelasuaeficcianaidentificaoeresoluode
problemasprofissionais.
A universidade ento no pode, s pelo fato de que ela inicia para a pesquisa,
pretender formar profissionais reflexivos, alm de tudo. Se quer fazlo, deve
17
19
Ascinciasdaeducaoeasprticas
Nocentrododebate,achaseaconcepodasrelaesentreascinciashumanaseas
prticaseducativas.Seformarprofessoresumsimplesservioprestadocomunidade
ouatmesmoummeiodeampliarooramentoacadmicoparainvestiroexcedenteno
terceirocicloenapesquisa,podeseduvidardequeauniversidadesejaolocalidealpara
formarosprofessores.
20
Aocontrrio,setornarasprticasinteligveisestnocentrodoprogramatericodas
cincias da educao, quer se trate de polticas educacionais, da gesto dos
estabelecimentosescolaresoudotrabalhoemclasse,entoformarosprofessoreseos
tcnicosedirigentesescolares umformidveltrunfoparaapesquisafundamental.
Efetivamente,aformaoprofissionalobrigaavalidareaaprofundarasteorias,atque
elassetornemdignasdecrditoeutilizveis.Seostrabalhosdospesquisadoresem
educao freqentemente fazem sorrir uma parte dos professores, porque eles
testemunham um desconhecimento da realidade escolar no cotidiano, que torna
insuportvelseudiscurso,querelesejacrtico,prescritivo,idealistaouterico...
Alm disso, como cruzamento interdisciplinar, as cincias da educao s se
sustentam juntas pela sua referncia comum a um campo social, a um sistema e a
prticascomplexas.Paraalmdaambiointerdisciplinar,oengajamentonasformaes
profissionaisaformamaisseguradefazercomque,nosomentecoexistam,mas
trabalhemjuntos,psiclogos,historiadores,socilogos,antroplogos,psicanalistasda
educao, quer seja no quadro das didticas das disciplinas ou das abordagens
transversais.
Estouconvencidodequeascinciasdaeducaotmtudoaganharaoformaros
profissionaisdaeducaoequeelaspodemchegaraissosemfazerconcessestericas
ouepistemolgicas.umacondionecessriaparaqueainserodaformaodos
professores na universidade tenha sentido. Se os universitrios vivem a formao
profissionalcomoummalnecessrio,umpreoapagar,ummododedesvilosdesuas
pesquisas,aformaospodesetornarmedocre.Elaserconfiadaaprofessoresque
notmoutraescolha,orientadosporalgunsmilitantes.
Entomuitoimportantesaberporqueauniversidadequerformarprofessores.Se
porrazesclaramenteligadasasuaidentidadeearticuladaconstruodesaberesese
ela est disposta a conceber os percursos de formao profissional superando seus
hbitosetradiesdidticas,entocertamenteelaolugarapropriado.
Se,aocontrrio,auniversidadequerseocupardaformaodeprofessoresapenas
paranoabandonlaaoutrasinstituiesouparaampliarseupblico,obtersubvenes
ouprestarumservio,entoprefervelconfiaraformaoainstitutosquenotero
vergonhadeformarprofissionais.
Desejovivamente,comosepodeperceber,queasuniversidadesultrapassemesse
estgio.Algumasotmfeitohdcadas,mesmotendodedefrontarsecomoretorno
21
dorecusado,isto,opesodossaberes,asformasacadmicasdesuatransmissoeo
desprezopelasprticas.
Oqueseriaindefensvelseriapretenderformarosprofessoressemdarlhesosmeios.
porissoqueodesenvolvimentodeprogramasdeformaodeprofessoresdeveriaser
objetodeparceriasslidaseequitativascomosistemaeducativo.
No anormal que, para reconhecer as formaes, os ministrios imponham
condiesquantoaoperfilprofissionalequalidadedasformaes.Emcontrapartida,
elesdevemengajarseemfacilitaraarticulaoteoriaprtica.Nobasta,noentanto,
obter o acordo das instituies. Importa que a parceria estendase a associaes
representativasdaprofisso.Seospoderesorganizadorespodemencontraroslocaisde
estgioeatmesmodesignarautoritariamenteosconselheirospedaggicosouossuper
visores de estgios, uma formao de qualidade s pode funcionar base do
voluntariadodeprofessoresformadoresemcampo,deumconsensosobreaconcepo
deformaoedeumengajamentocoletivoemfavordaprofissionalizaodoofcio.
A universidade teme tais parcerias que podem sujeitlas demanda social e
restringir sua independncia. Na formao profissional, a parceria incontornvel e
oferece, alm disso, uma oportunidade nica de construir percursos de formao
defensveis,aomesmotempoacadmicoseprofissionais.
Emconcluso,eudiriaqueseauniversidade,potencialmente,omelhorlugarpara
formarosprofessoresparaaprticareflexivaeaparticipaocrtica,eladeve,para
realizaressepotencialeprovarsuacompetncia,evitartodaarrognciaesedispora
trabalharcomosatoresemcampo.Emcontrapartida,osministrios,asassociaes,as
comisses escolares, os estabelecimentos escolares e outros poderes organizadores
deveriamesforarse,porseulado,paraabriremanterumdilogoquenonegueas
diferenas!
Dessepontodevista,arealidadeatualofereceumvastocaleidoscpio,inclusiveno
interiordeumspas.Enquantoalgumasuniversidadesestomuitoprximasdeum
modelocentradosobreaprticareflexivaeaparticipaocrticanocoraodascincias
daeducao,outraslhesoantpodas.Seriaumerro,portanto,simplificaroquadro.De
fato,todososdilemasetodasascontradiesdoensinosuperiorserefratamnaquesto
dopapeldasuniversidadesnaformaodosprofessores.
22
Refernciasbibliogrficas
BOURDIEU,P.,(org.),(1993).Lamisredumonde.Paris:Seuil.
BOURDIEU,P.;PASSERON,J.C.,(1970).Lareproduction:lmentspourunethorie
dusystmedenseignement.Paris:Ed.deMinuit.
DEROUET,J.L.;DUTERCQ,Y.,(1997).Ltablissementscolaire,autonomielocaleet
servicepublic.Paris:ESF.
DUTERCQ,Y.,(1993).Lesprofesseurs.Paris:Hachette.
GATHERTHURLER,M.,(1996).Innovationetcooprationentreenseignants:lienset
limites. In: BONAMI, M.; GARANT, (orgs.). Systmes scolaires et pilotage de
linnovation:mergenceetimplantationduchangement.Bruxelles:DeBoeck.
__________, (1998). Vers une autonomie accrue des tablissements scolaires: les
nouveauxdfisduchangement.In:PELLETIER,G.;CHARRON,R.,(orgs.).Diriger
enpriodedetransformation.Montral:ditionsAFIDES.
__________, (2000). Ltablissement scolaire, un lieu o construire le sens du
changement.Paris:ESF.
GILLET,P.,(1987).Pourunepdagogiqueoulenseignantpraticien.Paris:PUF.
HUBERMAN,M.;GATHERTHURLER,M.,(1991).Delarecherche lapratique.
Berna:Lang.
LATOUR,B.;WOOLGAR,S.,(1988).Laviedelaboratoire:laproductiondesfaits
scientifiques.Paris:LaDcouverte.
MILLS,C.W.,(1967).Limaginationsociologique.Paris:FranoisMaspro.
MOLLO,S.,(1970).Lcoledanslasocit:psychosociologiedesmodlesducatifs.
Paris:Dunod.
PAQUAY,L.;ALTET,M.;CHARLIER,E.;PERRENOUD,Ph.,(org.),(1998).Former
des enseignants professionnels: quelles stratgies? Quelles comptences? 2 ed.
Bruxelas:DeBoeck.
PERRENOUD,Ph.,(1992).Lerleduneinitiationlarecherchedanslaformationde
basedesenseignants.ducationetRecherche,n1,p.1027(reprisdansPERRE
NOUD, Ph., La formation des enseignants entre thorie et pratique. Paris:
LHarmattan,1994,cap.VI,p.123146).
23
___________,(1994a).Laformationdesenseignantsentrethorieetpratique.Paris:
LHarmattan.
___________, (1994b). Prticas pedaggicas, profisso docente e formao:
perspectivassociolgicas.Lisboa:D.Quixote.
___________, (1996a). Enseigner: agir dans lurgence, dcider dans lincertitude.
Savoirsetcomptencesdansunmtiercomplexe.Paris:ESF.
___________, (1996b). Former les matres du premier degr lUniversit: le pari
genevois.In:Lapierre,G.,(org.).QuiformelesenseignantsenFranceaujourdhui?.
Grenoble:UniversitPierreMendsFrance,ActesdesAssisesdelARCUFEF.
__________, (1996c). Le mtier denseignant entre proltarisation et
professionnalisation:deuxmodlesduchangement.Perspectives,v.26,n3.
__________, (1996d). Lanalyse collective des pratiques pdagogiques peutelle
transformerlespraticiens?In:MinistredelEducationNationale,delEnseignement
Suprieur et de la Recherche, Lanalyse des pratiques en vue du transfert des
russites.Paris.
__________, (1998a). Construire des comptences ds lcole. 2 ed. Paris: ESF.
(ediobrasileira:Construirascompetnciasdesdeaescola.PortoAlegre:Artmed,
1999).
__________,(1998b).Laqualitduneformationsejouedaborddanssaconception.
Contributionlarflexionsurlesprogrammes.PdagogieCollgiale(Qubec),v.11,
n3,v.11,n4,p.1622.
__________,(1998c).Delalternancelarticulationentrethoriesetpratiquesdansla
formationdesenseignants.In:TARDIF,M.;LESSARD,C.;GAUTHIER,C.,(orgs.).
Formationdesmatresetcontextessociaux:perspectivesinternationales.Paris:PUF.
__________,(1998d).Delarflexiondanslefeudelactionunepratiquerflexive.
Genebra:FacultdePsychologieetdesSciencesdelducation.
__________,(1998e).Savoirrflchirsursapratique,objectifcentraldelaformation
desenseignants?Genebra:FacultdePsychologieetdesSciencesdelducation.
__________,(1999a).Dixnouvellescomptencespourenseigner:invitationauvoyage.
Paris:ESF(ediobrasileira:Deznovascompetnciasparaensinar.PortoAlegre:
Artmed,1999).
24
Notas
1Emingls,nooriginal.Significainvestimentodepoder(N.E.).
2Praticienrflexif,nooriginal.(N.E.)
3Emingls,nooriginal.Significaretroalimentao.(N.E.)
4Emingls,nooriginal.Significaresponderainterrogaesapsarealizaode
tarefas.(N.E.)
5Livraisondeservices,nooriginal.(N.E.)
6 Dpartement de lInstruction Publique, nome dado ao rgo responsvel pela
Educaoemalgunscantessuos.(N.T.).
PhilippePerrenoud,socilogoeantroplogo,professordaUniversitdeGenve,
Sua, na rea de currculo, prticas pedaggicas e instituies de formao. Seus
trabalhossobreaconstruodasdesigualdadeseofracassoescolarolevaramase
interessarpelaprofissodealuno,pelaprofissoeformaodeprofessores,pelos
processosdeinovaoepelaspolticaseducacionais.Publicouinmerasobras,sendo
25
queoitodelasencontramsetraduzidasparaoportugus.Oltimolivrotraduzido
Deznovascompetnciasparaensinar(PortoAlegre:Artmed,2000).
26
Anexo:
Referencial completo
Dezdomniosdecompetnciasreconhecidascomoprioritrias
naformaocontnuadosprofessores
Competncias
dereferncia
Engajarosalunosematividadesdepesquisa,
emprojetosdeconhecimento
2.Geriraprogressodasaprendizagens
Adquirirumavisolongitudinaldosobjetivos
doensinoprimrio
Observareavaliarosalunosnassituaesde
aprendizagem, segundo uma abordagem
formativa
27
Fazerbalanosperidicosdecompetnciase
tomardecisesdeprogresso
3. Conceber e fazer evoluir dispositivos de Geriraheterogeneidadenointeriordogrupo
diferenciao
classe
Superarbarreiras,ampliaragestodaclasse
paraumespaomaisvasto
Praticaroapoiointegrado,trabalharcomos
alunoscomgrandedificuldade
Ofereceratividadesdeformaooptativas,de
modoqueoalunocomponhalivrementeparte
desuaformao
Favoreceradefiniodeumprojetopessoal
doaluno
5.Trabalharemequipe
Elaborarumprojetodeequipe,representaes
comuns
Formarerenovarumaequipepedaggica
Confrontar e analisar juntos situaes
complexas,prticaseproblemasprofissionais
28
Gerircrisesouconflitosentrepessoas
6.Participardagestodaescola
Elaborarenegociarumprojetodaescola
Gerirosrecursosdaescola
Coordenareestimularumaescolacomotodos
os parceiros (praescolares, do bairro,
associaes de pais, professores de lngua e
culturadeorigem)
7.Informareenvolverospais
Conduzirasentrevistas
Envolverospaisnavalorizaodaconstruo
desaberes
8.Servirsedenovastecnologias
Utilizarosprogramasdeediodetextos
Explorar as potencialidades didticas de
programas com relao aos objetivos dos
vriosdomniosdoensino
Analisararelaopedaggica,aautoridadee
acomunicaoemclasse
Saberexplicitarsuasprticas
Fazerseuprpriobalanodecompetnciase
29
seuprogramapessoaldeformaocontnua
Envolverseematividadesnodomniodeum
setordoensinooudoDIP6
Colhereparticipardaformaodoscolegas
Fonte: Classeur Formation Continue: programme des cours (19961997). Genve,
Enseignementprimaire,Serviceduperfectionnement,1996.
30