Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
siqgur pRswid]
qqkrw
pihlI vwr CpI
2013
sB h`k pRkwSk dy rwKvyN hn
lyKk fw. hrBjn isMG syKoN
ipMf dwKw, kwlj rof dwKw,
ijlHw luiDAwxw[
e-mail : sekhonhsd@yahoo.com
Pon ; 9463377009 (Bwrq)
kYnyfw
mwiek shwieqw
gurduAwrw isMG sBw
kwlj rof, dwKw dI sMgq
Cwpk
PuAwiel pirMtRz
luiDAwxw
+91-161-2404979, 2404093
email: foil@vsnl.com
www.foil printers Ludhiana.com.
pMnw
mu`K bMd
BUimkw
i-vi
xiii-xv
1.
jIvn idRStI
2.
mulqwn dI jMg
30-45
3.
46-83
4.
84-95
5.
ipSwvr dw prdySpqI
96-107
6.
108-127
7.
128-140
8.
141-158
pusqk prmwx
159-160
1-29
sm`rpx
is`K kOm dy mhwn hIry Aqy Syir-ey-pMjwb
mhwrwjw rxjIq isMG dy is`K rwj dy hIro jrnYl
srdwr hrI isMG nlUAw Aqy smUh ShId isMGW Aqy
isMGxIAW ijnHW dyS vwsIAW dIAW gulwmI dIAW
zMjIrW k`tx leI jwnW vwrIAW[
qqkrw
pihlI vwr CpI
2013
sB h`k pRkwSk dy rwKvyN hn
lyKk fw. hrBjn isMG syKoN
ipMf dwKw, kwlj rof dwKw,
ijlHw luiDAwxw[
e-mail : sekhonhsd@yahoo.com
Pon ; 9463377009 (Bwrq)
kYnyfw
mwiek shwieqw
gurduAwrw isMG sBw
kwlj rof, dwKw dI sMgq
Cwpk
PuAwiel pirMtRz
luiDAwxw
+91-161-2404979, 2404093
email: foil@vsnl.com
www.foil printers Ludhiana.com.
pMnw
mu`K bMd
BUimkw
i-vi
xiii-xv
1.
jIvn idRStI
2.
mulqwn dI jMg
30-45
3.
46-83
4.
84-95
5.
ipSwvr dw prdySpqI
96-107
6.
108-127
7.
128-140
8.
141-158
pusqk prmwx
159-160
1-29
mu`K bMd
jdoN qoN mnu`K hoNd iv`c AwieAw hY, audoN qoN hI in`jqw dI Bu`K ny
ies dw ip`Cw nhIN C`ifAw[ mnu`K svwrQI soc dw gulwm hY[ hmySw
ieh Awpxw qy AwpixAW dw hI Blw cwhuMdw hY, dUijAW dw nhIN[ mu`F
kdIm qoN mnu`K Awpxw iF`f Brn leI dUjy dw glw Gutdw Aw irhw hY[
AwpxIAW loVW leI ieh dUijAW nUM frwauNdw, DmkwauNdw, lu`tdw,
ku`tdw qy mwrdw Aw irhw hY[ audoN jMgl dw rwj sI[ smwj nhIN sI[
smwijk kdrW kImqW pYdw nhIN sn hoeIAW[ hOlI hOlI mnu`KI jIvn
qr`kI v`l quirAw jMgl qoN bwhr AwieAw, soc bdlI, kMm-ik`qy SurU
hoey, jwqW, goqW qy DrmW dI hoNd hoeI[ smW pw ky sMivDwnk kdrW
pYdw hoeIAW, pr dUjy dI qbwhI Aqy Awp dI cODr vwlI soc ny mnu`K
dI soc nUM jrvwxw, inrdeI, lutyrw, kwql bxw id`qw[
Bwrq dI g`l krIey qW ies iv`c vsdy ihMdU muslmwnW dI kdy
nhIN sI bxI[ 'ijs kI lwTI aus kI BYNs' dy AKwx vWg kdy muglW
Aqy kdy ihMdU rwijAW dw rwj ho jWdw sI[ iehnW zr, zorU Aqy zmIn
dy lVweI JgiVAW ny SWqI dyvI nUM BwjVW pweI r`KIAW[
gurU nwnk swihb dI soc ny nvIN kRWqI dw nwhrw id`qw[ ies
kRWqI iv`coN is`K Drm dw prkwS hoieAw[ dsW hI gurU swihbwnW dy
mhwn isDWqW nUM ^qm krn dI smyN smyN dIAW srkwrW ny koeI ksr
nhIN C`fI[ pMjvyN gurW sRI gurU Arjn dyv jI dI qsIihAW BrI
Shwdq ny ij`Qy ie`k pwsy frwkl mnW nUM BWj id`qI auQy dUjy pwsy AxK
Aqy Awzwd jIvn ijaux leI BgqI Aqy SkqI dy isDWq nUM jnm
id`qw[ auprMq nOvyN siqgurW gurU qyg bhwdr jI dI lwswnI Shwdq ny
^wlsy dy pRkrx nUM surjIq kr id`qw[ sRI gurU goibMd isMG jI ny ^wlsy
dw pRkwS kr ky mOq iv`coN nvW jIvn surjIq kIqw[ AwpixAW cOhW
sihbzwidAW dI ShIdI, AnykW isMG isMGxIAW qy Bujg
M IAW dw ShwdqI
gVH, is`K pMQ nUM nvIN rUh Aqy juJwrU soc dy igAw[ k`Px isrW qy bMnH
(i)
ky isMGW nUM Gr Gwt C`fxy pey Aqy Awpxy imSn dI pUrqI leI jUJdy
gey[
isMGW ny Coty Coty rwj pYdw kr ley, ienHW nUM imslW dw nwm id`qw
igAw[ ienHW imslW dI sMGrSmeI pRIiKAw dI bdOlq mhwrwjw
rxjIq isMG dw rwj hoNd iv`c AwieAw[ ies rwj iv`c lokW nUM
KuShwlI, SWqI Aqy Awzwd jIvn nsIb hoieAw[ ies rwj iv`c
pMjwb ny BUgoilk, rwjnIiqk, AwriQk qy Dwrimk KuShwlI hMFweI[
is`K rwj dI POj AMdr ivdySI &OjI, musilm, ihMdU Aqy is`K BrqI
sn[ ienHW &OjIAW ny jwnW qlI aup`r Dr ky v`fIAW m`lW mwrIAW[ ienHW
iv`c fogry gdwr vI BrqI sn pr dyS kOm dy Anmol Aqy su`cy hIirAW
dI lVI vI by-imswl sI jo srIrk qOr qy swfy iv`c nhIN rhy pr
swihq Aqy ieiqhws iv`c auynHW dw nwm ikAwmq q`k cmkdw rhygw[
ienHW iv`c srdwr hrI isMG nlUey dI dyx bVI mhwn hY[
jd bMdy dw jIvn, ijauxw krqw AOKw,
qUPwn J`ly jbr zUlm dy nrk-AnyrI Jokw[
iPr nwnk dIAW ds joqW ny, BgqI SkqI ApxweI[
sUirAW jwm ShIdI pIqy, Brdw ieiqhws gvwhI[
mOq 'coN jIvn lY isMGW ny, julm dI kIqI vwFI,
h`k, s`c dw sUrj ciVHAw, su`qI AxK sI jwgI[
Xu`DW ny iPr sUry prKy, G`t nw au~qry pUry[
dyS kOm dy mrn leI, dOVy ie`k dUjy qoN mUhry[
sUrimAW dI cVHq sukwvy, hr duSmx dw qlUAw,
cmkx sUry qwirAW vWgUM, cMd iesy iv`c nlUAw[
fw. hrBjn isMG syKoN swihb dI ieh s`qvIN pusqk hY[ swihq
ivSw lMmy smyN dw pRqIk hY[ kuJ ivSy huMdy hn ijnHW qy ricAw swihq
sdw jIvq rihMdw hY pr kuJ iviSAW vwlw swihq QoVHy smyN bwAd
Alop ho jWdw hY[ syKoN swihb ny Awm qOr qy ieiqhws nUM hI ivSw
(ii)
mu`K bMd
jdoN qoN mnu`K hoNd iv`c AwieAw hY, audoN qoN hI in`jqw dI Bu`K ny
ies dw ip`Cw nhIN C`ifAw[ mnu`K svwrQI soc dw gulwm hY[ hmySw
ieh Awpxw qy AwpixAW dw hI Blw cwhuMdw hY, dUijAW dw nhIN[ mu`F
kdIm qoN mnu`K Awpxw iF`f Brn leI dUjy dw glw Gutdw Aw irhw hY[
AwpxIAW loVW leI ieh dUijAW nUM frwauNdw, DmkwauNdw, lu`tdw,
ku`tdw qy mwrdw Aw irhw hY[ audoN jMgl dw rwj sI[ smwj nhIN sI[
smwijk kdrW kImqW pYdw nhIN sn hoeIAW[ hOlI hOlI mnu`KI jIvn
qr`kI v`l quirAw jMgl qoN bwhr AwieAw, soc bdlI, kMm-ik`qy SurU
hoey, jwqW, goqW qy DrmW dI hoNd hoeI[ smW pw ky sMivDwnk kdrW
pYdw hoeIAW, pr dUjy dI qbwhI Aqy Awp dI cODr vwlI soc ny mnu`K
dI soc nUM jrvwxw, inrdeI, lutyrw, kwql bxw id`qw[
Bwrq dI g`l krIey qW ies iv`c vsdy ihMdU muslmwnW dI kdy
nhIN sI bxI[ 'ijs kI lwTI aus kI BYNs' dy AKwx vWg kdy muglW
Aqy kdy ihMdU rwijAW dw rwj ho jWdw sI[ iehnW zr, zorU Aqy zmIn
dy lVweI JgiVAW ny SWqI dyvI nUM BwjVW pweI r`KIAW[
gurU nwnk swihb dI soc ny nvIN kRWqI dw nwhrw id`qw[ ies
kRWqI iv`coN is`K Drm dw prkwS hoieAw[ dsW hI gurU swihbwnW dy
mhwn isDWqW nUM ^qm krn dI smyN smyN dIAW srkwrW ny koeI ksr
nhIN C`fI[ pMjvyN gurW sRI gurU Arjn dyv jI dI qsIihAW BrI
Shwdq ny ij`Qy ie`k pwsy frwkl mnW nUM BWj id`qI auQy dUjy pwsy AxK
Aqy Awzwd jIvn ijaux leI BgqI Aqy SkqI dy isDWq nUM jnm
id`qw[ auprMq nOvyN siqgurW gurU qyg bhwdr jI dI lwswnI Shwdq ny
^wlsy dy pRkrx nUM surjIq kr id`qw[ sRI gurU goibMd isMG jI ny ^wlsy
dw pRkwS kr ky mOq iv`coN nvW jIvn surjIq kIqw[ AwpixAW cOhW
sihbzwidAW dI ShIdI, AnykW isMG isMGxIAW qy Bujg
M IAW dw ShwdqI
gVH, is`K pMQ nUM nvIN rUh Aqy juJwrU soc dy igAw[ k`Px isrW qy bMnH
(i)
ky isMGW nUM Gr Gwt C`fxy pey Aqy Awpxy imSn dI pUrqI leI jUJdy
gey[
isMGW ny Coty Coty rwj pYdw kr ley, ienHW nUM imslW dw nwm id`qw
igAw[ ienHW imslW dI sMGrSmeI pRIiKAw dI bdOlq mhwrwjw
rxjIq isMG dw rwj hoNd iv`c AwieAw[ ies rwj iv`c lokW nUM
KuShwlI, SWqI Aqy Awzwd jIvn nsIb hoieAw[ ies rwj iv`c
pMjwb ny BUgoilk, rwjnIiqk, AwriQk qy Dwrimk KuShwlI hMFweI[
is`K rwj dI POj AMdr ivdySI &OjI, musilm, ihMdU Aqy is`K BrqI
sn[ ienHW &OjIAW ny jwnW qlI aup`r Dr ky v`fIAW m`lW mwrIAW[ ienHW
iv`c fogry gdwr vI BrqI sn pr dyS kOm dy Anmol Aqy su`cy hIirAW
dI lVI vI by-imswl sI jo srIrk qOr qy swfy iv`c nhIN rhy pr
swihq Aqy ieiqhws iv`c auynHW dw nwm ikAwmq q`k cmkdw rhygw[
ienHW iv`c srdwr hrI isMG nlUey dI dyx bVI mhwn hY[
jd bMdy dw jIvn, ijauxw krqw AOKw,
qUPwn J`ly jbr zUlm dy nrk-AnyrI Jokw[
iPr nwnk dIAW ds joqW ny, BgqI SkqI ApxweI[
sUirAW jwm ShIdI pIqy, Brdw ieiqhws gvwhI[
mOq 'coN jIvn lY isMGW ny, julm dI kIqI vwFI,
h`k, s`c dw sUrj ciVHAw, su`qI AxK sI jwgI[
Xu`DW ny iPr sUry prKy, G`t nw au~qry pUry[
dyS kOm dy mrn leI, dOVy ie`k dUjy qoN mUhry[
sUrimAW dI cVHq sukwvy, hr duSmx dw qlUAw,
cmkx sUry qwirAW vWgUM, cMd iesy iv`c nlUAw[
fw. hrBjn isMG syKoN swihb dI ieh s`qvIN pusqk hY[ swihq
ivSw lMmy smyN dw pRqIk hY[ kuJ ivSy huMdy hn ijnHW qy ricAw swihq
sdw jIvq rihMdw hY pr kuJ iviSAW vwlw swihq QoVHy smyN bwAd
Alop ho jWdw hY[ syKoN swihb ny Awm qOr qy ieiqhws nUM hI ivSw
(ii)
bxwieAw hY[ ieiqhws nUM swihq iv`c pyS krnw ie`k imAwn iv`co do
qlvwrW pwaux dy qu`l huMdw hY[ ies pusqk dw KrVw pVH ky mYnUM mhW
kvI vwirS Swh dI hIr dI g`l Xwd AweI hY, aunHW hIr rWJy dy ipAwr
dI g`l kridAW ij`Qy r`bI ipAwr dI pySkwrI kIqI, au~Qy mnu`KI srIr
nUM l`gx vwlIAW by-igxq bImwrIAW dy nusKy vI ilK id`qy jo pMjwb
dy jn-jIvn nUM qMdrusq krdy Aw rhy hn[ kvI v`loN vrqy AKwxW
vWg ieh nusKy pMjwbI lokW dI zbwn qy cVHy hoey hn, iqvyN syKoN swihb
dI ies pusqk iv`coN vI bhu BWqI igAwn pRwpq huMdw hY[ kSmIr iv`c
kysr dI KyqI, kysr dy AnykW guxW, srIrk suMdrqw Aqy srIrk
ielwj dw vI izkr hY[
pihly kWf iv`c nlUey srdwr dw jIvn ibrqWq hY[ ienHW dy
bwbw jI Aqy ipqw jI sMpUrn guris`K Aqy isrl`Q sUrmy sn, ijs kr
ky sUrmqweI dI guVHqI bMs iv`coN hI iml geI sI[ s`q swl dI aumry
XqIm ho gey Aqy nwnky Gr srb shUlqW nwl srb p`KI igAwn
pRwpq kIqw[ AMimRqpwn kr ky isMG sj gey Aqy gurU ikRpw sdkw
drSnI juAwn sn qy pyNfU KyfW iv`c g`qky bwjI Aqy qlvwrW dy AYsy
jOhr idKwaux l`gy ik dyKx vwly ienHW dI PurqI Aqy klw qy A`S A`S
kr auTdy sn[ Syr dw iSkwr krky 'nlUey' dw pd hwsl kIqw Aqy
ies Xogqw kwrn Syir-ey-pMjwb mhwrwjw rxjIq isMG dy ijgr dy
toty bx gey[ auprMq byigxq pdvIAW dy mwlk bxy, au~cy Awcrn
dIAW DuMmW pweIAW, svrg vrgw rwj pYdw kIqw, ienHW dy nwm dw
is`kw c`ilAw jo ie`k mhwn ikRSmw sI[
dUjy kWf iv`c mulqwn dI jMg, im`Ty itvwxy dI ij`q au~c dy pIrW
dI suDweI, koihnUr hIry dw ivvwd Kqm krnw, rjOrI Aqy iBMbr dI
ij`q, mulqwn qy kbzw, jMqw dI hrmn ipAwrqw ij`q lYxI Awid ivSy
bVI hI fUMiGAweI q`k CUhy gey hn[
(iii)
qIjw kWf ies pusqk dI ijMd jwn hY[ au~Gy XoiDAW dI vrdI
qy sunihrI inSwn mVHny, qlvwrW qy hIry jVHny, GoiVAW dIAW kwTIAW
dI jVHq jvwhrW nwl krnI, ij`qy hoey ielwikAW iv`c ikilHAW dw
inrmwx krnw[ ikilHAW dIAW dIvwrW dI Kws aucweI cVHweI qoN
ielwvw bwhrvwr fUMGy Kwly putvw ky pwxI nwl Brny srdwr hrI isMG
nlUey dy idmwg dI Ascrz kwF sI[ ies qoN ielwvw kSmIr dI
kdm kdm dI qsvIr, auQoN dy mOsm qy kudrqI suMdrqw, lokW dw
husn, kMm DMdy, smwijk Aqy AwriQk AvsQw bwry jwxkwrI hwsl
krnw nlUey dy mhwn kwrnwimAW dw vrnx hY[ XoDy ny vgwr dw kohV
v`iFAw, Dwrimk AwzwdI dvweI, KyqI bwVI iv`c suDwr kIqw, ByfW
b~krIAW r`Kx vwilAW nUM mwlI m`dd dyxw, Swl audXog pRP`ulq
krnw, kwgz dI dsqwkwrI iv`c suDwr krnw, AwvwjweI leI rsqy
bnwauxy, v`fy AlwtIAW qoN zmInW Koh ky kwSqkwrW nUM vMf dyxIAW,
KyqI audXog sWBx leI godwm bnwauxy, nihrW k`Fvw ky brwn zmInW
'c isMjweI dw pRbMD krnw, ijns KRIdx vycx leI nvyN qol mwp
krny, lokW Kws kr kwimAW dy jIvn iv`c suDwr Aqy KuShwlI
ilAwauxI Awid rwhIN srdwr dI s`cI-su`cI soc nUM drswieAw igAw
hY[ ies kWf dw kuJ ih`sw qW BulyKw pwauNdw hY ijvyN ieh sB kuJ
krnw ie`k sPrnwmw hovy[
coQw kWf ^wlsw rwj dy Kyqr nUM drswauNdw hY ik ieh ikqnw
ivSwl sI[ nwl hI ieh vI Kulwsw krvwauNdw hY ik iSmly vrgy
imSn iv`c srdwr nlUAw jI gorIAW AOrqW dy ArD nMgy srIrW nwl
nwc dy pUry iKlwP sn[ ie`k Kws g`l ieh sI ik srdwr gorI srkwr
nwl Syir-ey-pMjwb dI iksy vI sMDI dy jwqI qOr qy iKlwP sn[ Bwv
Awp rbV dI mohr nhIN sn sgoN qrk BrI soc dy mwilk sn[
pMjvyN kWf iv`c ipSwvr ielwky dI vDIAw rwj sQwpqI dw
izkr hY[ Cyvy kWf nUM vYrwgmeI kWf AwKWgy[ is`K ieiqhws iv`c
(iv)
bxwieAw hY[ ieiqhws nUM swihq iv`c pyS krnw ie`k imAwn iv`co do
qlvwrW pwaux dy qu`l huMdw hY[ ies pusqk dw KrVw pVH ky mYnUM mhW
kvI vwirS Swh dI hIr dI g`l Xwd AweI hY, aunHW hIr rWJy dy ipAwr
dI g`l kridAW ij`Qy r`bI ipAwr dI pySkwrI kIqI, au~Qy mnu`KI srIr
nUM l`gx vwlIAW by-igxq bImwrIAW dy nusKy vI ilK id`qy jo pMjwb
dy jn-jIvn nUM qMdrusq krdy Aw rhy hn[ kvI v`loN vrqy AKwxW
vWg ieh nusKy pMjwbI lokW dI zbwn qy cVHy hoey hn, iqvyN syKoN swihb
dI ies pusqk iv`coN vI bhu BWqI igAwn pRwpq huMdw hY[ kSmIr iv`c
kysr dI KyqI, kysr dy AnykW guxW, srIrk suMdrqw Aqy srIrk
ielwj dw vI izkr hY[
pihly kWf iv`c nlUey srdwr dw jIvn ibrqWq hY[ ienHW dy
bwbw jI Aqy ipqw jI sMpUrn guris`K Aqy isrl`Q sUrmy sn, ijs kr
ky sUrmqweI dI guVHqI bMs iv`coN hI iml geI sI[ s`q swl dI aumry
XqIm ho gey Aqy nwnky Gr srb shUlqW nwl srb p`KI igAwn
pRwpq kIqw[ AMimRqpwn kr ky isMG sj gey Aqy gurU ikRpw sdkw
drSnI juAwn sn qy pyNfU KyfW iv`c g`qky bwjI Aqy qlvwrW dy AYsy
jOhr idKwaux l`gy ik dyKx vwly ienHW dI PurqI Aqy klw qy A`S A`S
kr auTdy sn[ Syr dw iSkwr krky 'nlUey' dw pd hwsl kIqw Aqy
ies Xogqw kwrn Syir-ey-pMjwb mhwrwjw rxjIq isMG dy ijgr dy
toty bx gey[ auprMq byigxq pdvIAW dy mwlk bxy, au~cy Awcrn
dIAW DuMmW pweIAW, svrg vrgw rwj pYdw kIqw, ienHW dy nwm dw
is`kw c`ilAw jo ie`k mhwn ikRSmw sI[
dUjy kWf iv`c mulqwn dI jMg, im`Ty itvwxy dI ij`q au~c dy pIrW
dI suDweI, koihnUr hIry dw ivvwd Kqm krnw, rjOrI Aqy iBMbr dI
ij`q, mulqwn qy kbzw, jMqw dI hrmn ipAwrqw ij`q lYxI Awid ivSy
bVI hI fUMiGAweI q`k CUhy gey hn[
(iii)
qIjw kWf ies pusqk dI ijMd jwn hY[ au~Gy XoiDAW dI vrdI
qy sunihrI inSwn mVHny, qlvwrW qy hIry jVHny, GoiVAW dIAW kwTIAW
dI jVHq jvwhrW nwl krnI, ij`qy hoey ielwikAW iv`c ikilHAW dw
inrmwx krnw[ ikilHAW dIAW dIvwrW dI Kws aucweI cVHweI qoN
ielwvw bwhrvwr fUMGy Kwly putvw ky pwxI nwl Brny srdwr hrI isMG
nlUey dy idmwg dI Ascrz kwF sI[ ies qoN ielwvw kSmIr dI
kdm kdm dI qsvIr, auQoN dy mOsm qy kudrqI suMdrqw, lokW dw
husn, kMm DMdy, smwijk Aqy AwriQk AvsQw bwry jwxkwrI hwsl
krnw nlUey dy mhwn kwrnwimAW dw vrnx hY[ XoDy ny vgwr dw kohV
v`iFAw, Dwrimk AwzwdI dvweI, KyqI bwVI iv`c suDwr kIqw, ByfW
b~krIAW r`Kx vwilAW nUM mwlI m`dd dyxw, Swl audXog pRP`ulq
krnw, kwgz dI dsqwkwrI iv`c suDwr krnw, AwvwjweI leI rsqy
bnwauxy, v`fy AlwtIAW qoN zmInW Koh ky kwSqkwrW nUM vMf dyxIAW,
KyqI audXog sWBx leI godwm bnwauxy, nihrW k`Fvw ky brwn zmInW
'c isMjweI dw pRbMD krnw, ijns KRIdx vycx leI nvyN qol mwp
krny, lokW Kws kr kwimAW dy jIvn iv`c suDwr Aqy KuShwlI
ilAwauxI Awid rwhIN srdwr dI s`cI-su`cI soc nUM drswieAw igAw
hY[ ies kWf dw kuJ ih`sw qW BulyKw pwauNdw hY ijvyN ieh sB kuJ
krnw ie`k sPrnwmw hovy[
coQw kWf ^wlsw rwj dy Kyqr nUM drswauNdw hY ik ieh ikqnw
ivSwl sI[ nwl hI ieh vI Kulwsw krvwauNdw hY ik iSmly vrgy
imSn iv`c srdwr nlUAw jI gorIAW AOrqW dy ArD nMgy srIrW nwl
nwc dy pUry iKlwP sn[ ie`k Kws g`l ieh sI ik srdwr gorI srkwr
nwl Syir-ey-pMjwb dI iksy vI sMDI dy jwqI qOr qy iKlwP sn[ Bwv
Awp rbV dI mohr nhIN sn sgoN qrk BrI soc dy mwilk sn[
pMjvyN kWf iv`c ipSwvr ielwky dI vDIAw rwj sQwpqI dw
izkr hY[ Cyvy kWf nUM vYrwgmeI kWf AwKWgy[ is`K ieiqhws iv`c
(iv)
jmrOd dy iklHy dw Kws AsQwn hY[ ies ielwky iv`c sUrmy nUM mOq dy
PirSqy keI idn l`Bdy iPrdy rhy[ pr ieh XoDw isr qy k`Px bMnH
ky rwxI mOq nUM mKOlW krdw irhw[ isAwixAW dy kQn Anuswr hoxI
nhIN tldI, aus ny Awpxw kMm kr id`qw[ XoDy dy AMq nwl is`K rwj
dy isMGwsn dw ieh QMm Fih FyrI ho igAw[ArQwq isMGwsn fol
igAw qy ieh is`K rwj dy ^wqmy dw sMkyq bixAw[
kwiv totikAW dI KUb vrqoN kIqI hoeI hY[ r`b A`gy Ardws krIey ik
fwktr swihb Koj BrI rcnw krdy rihx qy pMjwbI swihq dI syvw
krdy rihx[
dws
surjIq isMG
muKI-pMjwbI ivBwg (swbkw)
gurU nwnk nYSnl kwlj
nkodr
jlMDr
nlUey ny Awpxy smyN iv`c bhuq swry ikilHAW, SihrW Aqy Drm
AsQwnW dw inrmwx kIqw[ sRI gurU hir ikRSn jI dy nwm qy hzwry dy
iklHy dI auswrI krvweI, hrIpur Sihr nUM sPweI Aqy shUlqW BrpUr
bxwieAw, ipSwvr iv`c iklHy bxwey, pMjw swihb gurU Gr dI syvw
sMBwl dy p`ky pRbMD kIqy, iklHw guzrW vwlw, iklHw jmrOd, kSmIr iv`c
Dwrimk AsQwnW dI auswrI Aqy iklHy bxvwey, sRI Akwl q^q
swihb dy guMbd dI syvw sonw jVw ky krvweI, qrnqwrn, mukqsr
swihb iv`c mhwn srovrW dI syvw Aqy gurU swihbwn dIAW au~cIAW
SwnW nUM buMigAW rwhIN pyS kIqw[
fwktr swihb ny ies pusqk iv`c mhwn ivSy dI Koj krky pyS
kIqw hY[ ieiqhws iksy vI qrHW bxwey nhIN jWdy sgoN ieh hwlwqW dI
dyx huMdy hn[ hwlwqW dI pIVw ieiqhws isrjdI hY[ ies ivcly
pwqrW dy ikrdwr ies nUM au~cw nIvW krdy hn[ sMswr iv`c sYNkVy kOmW
AijhIAW hn ijnHW dw koeI ieiqhws nhIN hY[ AsIN irxI hW Awpxy
gurUAW, BgqW, isrl`Q XoiDAW vIrW Aqy BYxW dy, ijnHW ny Awpxy nwmoinSwn imtw ky is`K ieiqhws dw prp`k mh`l auswirAw hY[ DMnvwdI
hW syKoN swihb dy ijnHW ieiqhws dI lMmI lVI nUM ivigAwnk soc Aqy
qrkmeI sUJ bUJ nwl pyS kIqw hY[ pusqk dI bolI muhwvry BrpUr
TyT pMjwbI hY, ikqy ikqy mwlvy dw ielwkweI Asr idsdw hY[ vwk
bxqr ikqy ikqy Ax-suKwvIN hY pr Awp jI nUM g`l pwTk dy p`ly pw
dyx dw FMg AwauNdw hY[ lyKxI nUM rs BrI bnwaux leI gurbwxI Aqy
(v)
(vi)
jmrOd dy iklHy dw Kws AsQwn hY[ ies ielwky iv`c sUrmy nUM mOq dy
PirSqy keI idn l`Bdy iPrdy rhy[ pr ieh XoDw isr qy k`Px bMnH
ky rwxI mOq nUM mKOlW krdw irhw[ isAwixAW dy kQn Anuswr hoxI
nhIN tldI, aus ny Awpxw kMm kr id`qw[ XoDy dy AMq nwl is`K rwj
dy isMGwsn dw ieh QMm Fih FyrI ho igAw[ArQwq isMGwsn fol
igAw qy ieh is`K rwj dy ^wqmy dw sMkyq bixAw[
kwiv totikAW dI KUb vrqoN kIqI hoeI hY[ r`b A`gy Ardws krIey ik
fwktr swihb Koj BrI rcnw krdy rihx qy pMjwbI swihq dI syvw
krdy rihx[
dws
surjIq isMG
muKI-pMjwbI ivBwg (swbkw)
gurU nwnk nYSnl kwlj
nkodr
jlMDr
nlUey ny Awpxy smyN iv`c bhuq swry ikilHAW, SihrW Aqy Drm
AsQwnW dw inrmwx kIqw[ sRI gurU hir ikRSn jI dy nwm qy hzwry dy
iklHy dI auswrI krvweI, hrIpur Sihr nUM sPweI Aqy shUlqW BrpUr
bxwieAw, ipSwvr iv`c iklHy bxwey, pMjw swihb gurU Gr dI syvw
sMBwl dy p`ky pRbMD kIqy, iklHw guzrW vwlw, iklHw jmrOd, kSmIr iv`c
Dwrimk AsQwnW dI auswrI Aqy iklHy bxvwey, sRI Akwl q^q
swihb dy guMbd dI syvw sonw jVw ky krvweI, qrnqwrn, mukqsr
swihb iv`c mhwn srovrW dI syvw Aqy gurU swihbwn dIAW au~cIAW
SwnW nUM buMigAW rwhIN pyS kIqw[
fwktr swihb ny ies pusqk iv`c mhwn ivSy dI Koj krky pyS
kIqw hY[ ieiqhws iksy vI qrHW bxwey nhIN jWdy sgoN ieh hwlwqW dI
dyx huMdy hn[ hwlwqW dI pIVw ieiqhws isrjdI hY[ ies ivcly
pwqrW dy ikrdwr ies nUM au~cw nIvW krdy hn[ sMswr iv`c sYNkVy kOmW
AijhIAW hn ijnHW dw koeI ieiqhws nhIN hY[ AsIN irxI hW Awpxy
gurUAW, BgqW, isrl`Q XoiDAW vIrW Aqy BYxW dy, ijnHW ny Awpxy nwmoinSwn imtw ky is`K ieiqhws dw prp`k mh`l auswirAw hY[ DMnvwdI
hW syKoN swihb dy ijnHW ieiqhws dI lMmI lVI nUM ivigAwnk soc Aqy
qrkmeI sUJ bUJ nwl pyS kIqw hY[ pusqk dI bolI muhwvry BrpUr
TyT pMjwbI hY, ikqy ikqy mwlvy dw ielwkweI Asr idsdw hY[ vwk
bxqr ikqy ikqy Ax-suKwvIN hY pr Awp jI nUM g`l pwTk dy p`ly pw
dyx dw FMg AwauNdw hY[ lyKxI nUM rs BrI bnwaux leI gurbwxI Aqy
(v)
(vi)
BUimkw
AnMq SkqIAW dy mwlk prmySr dI idRStI bVI byAMq hY ijs
AMdr joq, dwq Aqy jugq dI klw psr rhI hY[ ieh klw auh mhwn
SkqI hY jo idKweI nhIN idMdI pr pRq`K rUp iv`c pRgt hY[ ieh SkqI
AYsI hY ijs nUM mwipAw, qoilAw Aqy igixAw nhIN jw skdw[ hr ie`k
jIv AMdr aus jIvn dwqy vloN klw itkweI hoeI hY Aqy ieh ipCly
jnmW-jnmWqRW dI kIqI kmweI qy ADwrq huMdI hY[ mnu`KI jIvn jW
sMjIv jIvW dy jIvn dw AwrMB vI hY Aqy AMq vI hY pr klw AnMq hY[
pRBU vloN bKSI klw nUM GtwieAw, vDwieAw nhIN jw skdw[ hW mnu`K
AwpxI klw dI vrqoN G`t v`D kr skdw hY[ pRis`D icqRkwr srdwr
soBw isMG Anuswr 'klw ie`k aucyrI qy Awzwd aufwrI hY' jo s`uqIAW rUhW
nUM jgw idMdI hY Aqy Bu`ly-BtikAW nUM shI rsqy pw idMdI hY[ klw qW
hI s&l hY jy klwkwr ies nUM cMgI qrHW smJy[ klw ie`k imSn hoxw
cwhIdw hY pySw nhIN[ Airstotl ny klw nUM kudrq dI sUJ-bUJ vwlI
inrUpx SkqI iliKAw hY[ ieh SkqI ie`k surqw Aqy vzndwr mwp
dw pRqK
` srUp hY[ bMdy ies kudrqI SkqI dy qohPy nUM AwpxI kwblIAq
dI pdvI drswauNdy hn, jdoN aunHW dy mnW AMdr auj`fpuxw pYdw huMdw
hY[
'Imagination then is one instinct of our nature. Next there
is the instinct for harmony, and rhythmymeters being manifestly sections of rhythms Persons, therefore, starting with
this natural gift developed by degrees their special aptitudes
till their rude improvisations give birth.
Akwl purK ny dUjy jIvW dy mukwbly mnu`K nUM au~qm idmwg, cMgI
soc Aqy ie`k dUjy nwl g`lbwq krn, myl-imlwp r`Kx, pVHn Aqy
ilKx leI ivl`Kx ivDI bKSI hoeI hY[ pr ieh Awpxy suAwrQ,
lwB, ih`q Aqy hMkwrI AOguxW nUM mu`K r`K ky kmzorW Aqy grIbW nUM
(vii)
gulwm bxw ky aunHW qy zulm FwhuMdw hY, lu`t-Ksu`t krdw hY ijs kwrn,
jMgl rUpI bol bwlw ho jWdw hY[ ijs dI lwTI aus dI BYNs vwly hwlq
pYdw hox kwrn pwpW dI h`d ho jWdI hY Aqy prjw 'c kurlwht m`c
jWdI hY[ pr AKIr iehnW AwhW Aqy rox dIAW DwhW jdoN jIvn
idhMd suxdw hY qW iehnW nUM T`lHx leI auh iksy mhWblI nUM klw dy
ky sMswr qy Byjdw hY[ auh AgMmI mrd SsqrW Aqy gulwmI dI c`kI
iv`c ips rhI Klkq dI shwieqw nwl pwpI buriCAW dI pMjwlI
auhnW dy gloN luhw idMdw hY[ Asl iv`c Bwxw swrw krqy dw hI vrqdw
hY ijvyN gurbwxI dy bol hn:
loB lhir sB suAwn hlku hY hlikE sBih ibgwry]
myry Twkur kY dIbwin Kbir huoeI gur igAwnu KVgu lY mwry] (983)
mhwrwjw rxjIq isMG dy is`K rwj qoN pihlW bMdw isMG bhwdr
dy ^wlsw rwj (1708 qoN 1716) dw smW C`f ky ihMdusqwn qkrIbn
800 swl ArbW, qurkW Aqy muglW dy ADIn gulmI dIAW zMjIrW iv`c
jkiVAw irhw[ ies smyN dOrwn jo jbr jnHw, Gwx, durgqI Aqy
musIbqW dI hnyrI prjw au~pr Ju`lI auh sMqwp Aqy AiqAwcwr lUM kMfy
KVHy krn vwlI vwrqw hY[ bMidAW dw jIvn pSUAW nwloN vI mMdw sI[
ihMdUAW nUM jbrI muslmwn bxwieAw igAw, iesqrIAW dy sq BMg
kIqy gey, byksUirAW, b`icAW Aqy bu`iFAW nUM vI mOq dy Gwt auqwirAw
igAw[ ihMdUAW qy ho rhy D`ky Aqy slUk bwry igAwnI igAwn isMG jI
'pMQ pRkwS' iv`c ilKdy hn:
bytI bhU nvIN jo AY hYN[ qRY idn jbrn qwihN rKY hYN[
pun jb ihMdU koeI mr hYN[ kbr pIr drvwjy pr hY[
iqs ky nIcy sY lKvY hYN[ murdw iPr jlq so nY hYN[
BUimkw
AnMq SkqIAW dy mwlk prmySr dI idRStI bVI byAMq hY ijs
AMdr joq, dwq Aqy jugq dI klw psr rhI hY[ ieh klw auh mhwn
SkqI hY jo idKweI nhIN idMdI pr pRq`K rUp iv`c pRgt hY[ ieh SkqI
AYsI hY ijs nUM mwipAw, qoilAw Aqy igixAw nhIN jw skdw[ hr ie`k
jIv AMdr aus jIvn dwqy vloN klw itkweI hoeI hY Aqy ieh ipCly
jnmW-jnmWqRW dI kIqI kmweI qy ADwrq huMdI hY[ mnu`KI jIvn jW
sMjIv jIvW dy jIvn dw AwrMB vI hY Aqy AMq vI hY pr klw AnMq hY[
pRBU vloN bKSI klw nUM GtwieAw, vDwieAw nhIN jw skdw[ hW mnu`K
AwpxI klw dI vrqoN G`t v`D kr skdw hY[ pRis`D icqRkwr srdwr
soBw isMG Anuswr 'klw ie`k aucyrI qy Awzwd aufwrI hY' jo s`uqIAW rUhW
nUM jgw idMdI hY Aqy Bu`ly-BtikAW nUM shI rsqy pw idMdI hY[ klw qW
hI s&l hY jy klwkwr ies nUM cMgI qrHW smJy[ klw ie`k imSn hoxw
cwhIdw hY pySw nhIN[ Airstotl ny klw nUM kudrq dI sUJ-bUJ vwlI
inrUpx SkqI iliKAw hY[ ieh SkqI ie`k surqw Aqy vzndwr mwp
dw pRqK
` srUp hY[ bMdy ies kudrqI SkqI dy qohPy nUM AwpxI kwblIAq
dI pdvI drswauNdy hn, jdoN aunHW dy mnW AMdr auj`fpuxw pYdw huMdw
hY[
'Imagination then is one instinct of our nature. Next there
is the instinct for harmony, and rhythmymeters being manifestly sections of rhythms Persons, therefore, starting with
this natural gift developed by degrees their special aptitudes
till their rude improvisations give birth.
Akwl purK ny dUjy jIvW dy mukwbly mnu`K nUM au~qm idmwg, cMgI
soc Aqy ie`k dUjy nwl g`lbwq krn, myl-imlwp r`Kx, pVHn Aqy
ilKx leI ivl`Kx ivDI bKSI hoeI hY[ pr ieh Awpxy suAwrQ,
lwB, ih`q Aqy hMkwrI AOguxW nUM mu`K r`K ky kmzorW Aqy grIbW nUM
(vii)
gulwm bxw ky aunHW qy zulm FwhuMdw hY, lu`t-Ksu`t krdw hY ijs kwrn,
jMgl rUpI bol bwlw ho jWdw hY[ ijs dI lwTI aus dI BYNs vwly hwlq
pYdw hox kwrn pwpW dI h`d ho jWdI hY Aqy prjw 'c kurlwht m`c
jWdI hY[ pr AKIr iehnW AwhW Aqy rox dIAW DwhW jdoN jIvn
idhMd suxdw hY qW iehnW nUM T`lHx leI auh iksy mhWblI nUM klw dy
ky sMswr qy Byjdw hY[ auh AgMmI mrd SsqrW Aqy gulwmI dI c`kI
iv`c ips rhI Klkq dI shwieqw nwl pwpI buriCAW dI pMjwlI
auhnW dy gloN luhw idMdw hY[ Asl iv`c Bwxw swrw krqy dw hI vrqdw
hY ijvyN gurbwxI dy bol hn:
loB lhir sB suAwn hlku hY hlikE sBih ibgwry]
myry Twkur kY dIbwin Kbir huoeI gur igAwnu KVgu lY mwry] (983)
mhwrwjw rxjIq isMG dy is`K rwj qoN pihlW bMdw isMG bhwdr
dy ^wlsw rwj (1708 qoN 1716) dw smW C`f ky ihMdusqwn qkrIbn
800 swl ArbW, qurkW Aqy muglW dy ADIn gulmI dIAW zMjIrW iv`c
jkiVAw irhw[ ies smyN dOrwn jo jbr jnHw, Gwx, durgqI Aqy
musIbqW dI hnyrI prjw au~pr Ju`lI auh sMqwp Aqy AiqAwcwr lUM kMfy
KVHy krn vwlI vwrqw hY[ bMidAW dw jIvn pSUAW nwloN vI mMdw sI[
ihMdUAW nUM jbrI muslmwn bxwieAw igAw, iesqrIAW dy sq BMg
kIqy gey, byksUirAW, b`icAW Aqy bu`iFAW nUM vI mOq dy Gwt auqwirAw
igAw[ ihMdUAW qy ho rhy D`ky Aqy slUk bwry igAwnI igAwn isMG jI
'pMQ pRkwS' iv`c ilKdy hn:
bytI bhU nvIN jo AY hYN[ qRY idn jbrn qwihN rKY hYN[
pun jb ihMdU koeI mr hYN[ kbr pIr drvwjy pr hY[
iqs ky nIcy sY lKvY hYN[ murdw iPr jlq so nY hYN[
jbr nwl jUJdw rhygw[ pr Srq ieh r`KI ik ^wlsw auhI hovygw jo
gurmiq dw DwrnI Aqy gurmirXwdw iv`c prp`k rhygw[ jykr gurU dy
is`K gurU nwnk dy isDwqW qy pihrw nhIN dyxgy qW du`K pwauxgy Aqy
pwpW dy BwgI hoxgy[ gurU nwnk dI is`KI shI jIvn syD dyx krky
mnu`Kqw dI ijMd jwn, Awn Aqy Swn hY[
is`KI bwry Mr.Bertrand Arthur William Russell (Noble
prize winner in literature in 1950) ijhVw mhwn i&lws&r Aqy
gixq ividAw dw mwhr sI[ ies qoN ielwvw ieh ihstorIAn Aqy
smwijk nukqw ingwh iv`c vI mwhr sI Aqy swihq dw Awlock sI[
ieh 1872 qoN 1970 dy drimAwn hoieAw hY Aqy brqwnIAW dw
SihrI sI[ ies dy ivcwr suxo:
"If some lucky men survive on slaught of the third world
war of atomic and hydrogen bombs, then the Sikh religion
will be the only means of guiding them. When asked isn't this
religion capable of guiding mankind before the third world
war? He said,"Yes, it has the capability but the Sikhs haven't
brought out in the broad day light the splendid doctrines of
this religion which has come into existence for the benefit
of the entire mankind. This is their greatest sin and the Sikhs
cannot be freed of it."
gurU swihb ny gur is`K nUM jIvn jwc isKx leI pRyirAw Aqy
nwl hI Drm dI ikrq, nwm jpx Aqy vMf Ckx dw aupdyS id`qw[
AwpxI pMjvIN Aqy nOvIN joq AMdr h`k, s`c, ienswP leI kurbwnI
krn dw v`l isKwieAw, nykI dw prkwS Aqy bdI dw nwS krn leI
CyvIN joq sRI gurU hir goibMd swihb jI ny ipqw gurU Arjn dyv jI dI
Shwdq auprMq mIrI Aqy pIrI dy isDWq nUM is`KI AMdr pRkwiSq kIqw
ArQwq is`K nUM sMq ispwhI bxw id`qw[ duStW dI suDweI leI Ssqr
cu`ky[ dsvIN joq AMdr mrd AgMmVy-srbMsdwnI sRI gurU goibMd isMG
jI ny is`K nUM AMimRq pwn krw ky isMG dI pdvI bKS ky ^wlsy dw rUp
dy id`qw[ nwl hI sRI gurU gMRQ swihb jI nUM jugo jug At`l gurU Qwp
id`qw[ ^wlsy bwry AwiKAw ik Awaux vwly smyN AMdr ^wlsw zulm
(ix)
(x)
jbr nwl jUJdw rhygw[ pr Srq ieh r`KI ik ^wlsw auhI hovygw jo
gurmiq dw DwrnI Aqy gurmirXwdw iv`c prp`k rhygw[ jykr gurU dy
is`K gurU nwnk dy isDwqW qy pihrw nhIN dyxgy qW du`K pwauxgy Aqy
pwpW dy BwgI hoxgy[ gurU nwnk dI is`KI shI jIvn syD dyx krky
mnu`Kqw dI ijMd jwn, Awn Aqy Swn hY[
is`KI bwry Mr.Bertrand Arthur William Russell (Noble
prize winner in literature in 1950) ijhVw mhwn i&lws&r Aqy
gixq ividAw dw mwhr sI[ ies qoN ielwvw ieh ihstorIAn Aqy
smwijk nukqw ingwh iv`c vI mwhr sI Aqy swihq dw Awlock sI[
ieh 1872 qoN 1970 dy drimAwn hoieAw hY Aqy brqwnIAW dw
SihrI sI[ ies dy ivcwr suxo:
"If some lucky men survive on slaught of the third world
war of atomic and hydrogen bombs, then the Sikh religion
will be the only means of guiding them. When asked isn't this
religion capable of guiding mankind before the third world
war? He said,"Yes, it has the capability but the Sikhs haven't
brought out in the broad day light the splendid doctrines of
this religion which has come into existence for the benefit
of the entire mankind. This is their greatest sin and the Sikhs
cannot be freed of it."
gurU swihb ny gur is`K nUM jIvn jwc isKx leI pRyirAw Aqy
nwl hI Drm dI ikrq, nwm jpx Aqy vMf Ckx dw aupdyS id`qw[
AwpxI pMjvIN Aqy nOvIN joq AMdr h`k, s`c, ienswP leI kurbwnI
krn dw v`l isKwieAw, nykI dw prkwS Aqy bdI dw nwS krn leI
CyvIN joq sRI gurU hir goibMd swihb jI ny ipqw gurU Arjn dyv jI dI
Shwdq auprMq mIrI Aqy pIrI dy isDWq nUM is`KI AMdr pRkwiSq kIqw
ArQwq is`K nUM sMq ispwhI bxw id`qw[ duStW dI suDweI leI Ssqr
cu`ky[ dsvIN joq AMdr mrd AgMmVy-srbMsdwnI sRI gurU goibMd isMG
jI ny is`K nUM AMimRq pwn krw ky isMG dI pdvI bKS ky ^wlsy dw rUp
dy id`qw[ nwl hI sRI gurU gMRQ swihb jI nUM jugo jug At`l gurU Qwp
id`qw[ ^wlsy bwry AwiKAw ik Awaux vwly smyN AMdr ^wlsw zulm
(ix)
(x)
dyx dI smr`Qw nhIN rKdw? auq`r sI, hW, ies Drm kol ieh smr`Qw
hY[ pr is`KW ny is`K Drm dy gOrvmeI isDwqW nUM pRkwSq nhIN kIqw
ijhVy swrI mnu`Kqw dI BlweI loVdy hn[ ieh ies pwp kwrn bKSy
nhIN jw skdy'[
is`KI mhwn hY[ gurU ikRpw sdkw is`K kOm mwrSl hY[ gurU ny
is`K nUM ies g`l iv`c prp`k kIqw hY ik qUM ie`k Akwl purK qy Brosw
r`Kxw hY, sdw cVHdI klw 'c rihx leI bwxI Aqy bwxy dy DwrnI hoxw
hY, srb`q dw Blw mMgxw hY, sdw praupkwr krnw hY Aqy dyS jW kOm
qy jykr koeI BIV bxy qW Awpxy Awp nUM kurbwn krn qoN vI kdy nhIN
iJjkxw[ mYN qyry sdw AMg sMg hW[ ies leI is`K gurU dy pRym Aqy
pRqIq nUM mu`K rKidAW mOq qoN nhIN frdw, Awpw vwrn leI sdw
qqpr rihMdw hY Aqy gurU crnw iv`c hoeI mOq nUM vfBwgI mMndw hY[
bwbw bMdw isMG bhwdr dI Shwdq auprMq is`KW ny bhuq qsIhy J`ly
Aqy AOKI GVI iv`c ivcridAW jrvwixAW dy mUMh vI BMny[ nvwb
zkrIAw KWn Aqy mIr mMnU vrigAW ny ksmW KwDIAW ik AsIN auqnw
icr p`g Awpxy isr qy nhIN DrWgy ijqnw icr is`KW dw nwmo inSwn
nhIN imtw idMdy[ ieQoN q`k hukmnwmy jwrI kIqy gey ik guV Sbd dI
vrqoN qy vI pwbMdI lgw id`qI ikauNik ieh Sbd gurU nwl imldw
juldw hY[ guV dI QW 'roVI' Sbd vrqx dy AwdyS id`qy gey[ isrW dy
mu`l pwey gey Aqy QW QW qy v`Fy isrW dIAW mInwrW KVHIAW kr ky aunHW
nUM swiVAw igAw[ pr isMGW ny ieh Sbd aucwrn kIqy:
mMnU swfI dwqrI, AsIN mMnUM dy soie[
ijauN ijauN mMnUM v`Fdw, AsIN dUx suvwey hoey[
dyx dI smr`Qw nhIN rKdw? auq`r sI, hW, ies Drm kol ieh smr`Qw
hY[ pr is`KW ny is`K Drm dy gOrvmeI isDwqW nUM pRkwSq nhIN kIqw
ijhVy swrI mnu`Kqw dI BlweI loVdy hn[ ieh ies pwp kwrn bKSy
nhIN jw skdy'[
is`KI mhwn hY[ gurU ikRpw sdkw is`K kOm mwrSl hY[ gurU ny
is`K nUM ies g`l iv`c prp`k kIqw hY ik qUM ie`k Akwl purK qy Brosw
r`Kxw hY, sdw cVHdI klw 'c rihx leI bwxI Aqy bwxy dy DwrnI hoxw
hY, srb`q dw Blw mMgxw hY, sdw praupkwr krnw hY Aqy dyS jW kOm
qy jykr koeI BIV bxy qW Awpxy Awp nUM kurbwn krn qoN vI kdy nhIN
iJjkxw[ mYN qyry sdw AMg sMg hW[ ies leI is`K gurU dy pRym Aqy
pRqIq nUM mu`K rKidAW mOq qoN nhIN frdw, Awpw vwrn leI sdw
qqpr rihMdw hY Aqy gurU crnw iv`c hoeI mOq nUM vfBwgI mMndw hY[
bwbw bMdw isMG bhwdr dI Shwdq auprMq is`KW ny bhuq qsIhy J`ly
Aqy AOKI GVI iv`c ivcridAW jrvwixAW dy mUMh vI BMny[ nvwb
zkrIAw KWn Aqy mIr mMnU vrigAW ny ksmW KwDIAW ik AsIN auqnw
icr p`g Awpxy isr qy nhIN DrWgy ijqnw icr is`KW dw nwmo inSwn
nhIN imtw idMdy[ ieQoN q`k hukmnwmy jwrI kIqy gey ik guV Sbd dI
vrqoN qy vI pwbMdI lgw id`qI ikauNik ieh Sbd gurU nwl imldw
juldw hY[ guV dI QW 'roVI' Sbd vrqx dy AwdyS id`qy gey[ isrW dy
mu`l pwey gey Aqy QW QW qy v`Fy isrW dIAW mInwrW KVHIAW kr ky aunHW
nUM swiVAw igAw[ pr isMGW ny ieh Sbd aucwrn kIqy:
mMnU swfI dwqrI, AsIN mMnUM dy soie[
ijauN ijauN mMnUM v`Fdw, AsIN dUx suvwey hoey[
rwj pRbMD vwlw rwj kIqw[ ies rwj Bwg iv`c hrI isMG dw rol Aqy
kwrnwmy bhuq hI mh`qvpUrn sn[ ies dw nW hIro hox dy nwqy hIry
vWg cmikAw[
by-bhuq hoXw hrI isMG dUlw, ijdHw nwm rOSn dUr dUr swry[
id`lI d`Kx qy cIn mcIn qweIN, bwdSwhW nUM KO& zrUr swry[
rwjw krn qy ibkRmwjIq vWgUM, hwqm qweIN vWgUM mShUr swry[
kwdrXwr jhwn qy nhIN hoxy, swKI auh bulMd hjUr swry[ (2)
(xiii)
rwj pRbMD vwlw rwj kIqw[ ies rwj Bwg iv`c hrI isMG dw rol Aqy
kwrnwmy bhuq hI mh`qvpUrn sn[ ies dw nW hIro hox dy nwqy hIry
vWg cmikAw[
by-bhuq hoXw hrI isMG dUlw, ijdHw nwm rOSn dUr dUr swry[
id`lI d`Kx qy cIn mcIn qweIN, bwdSwhW nUM KO& zrUr swry[
rwjw krn qy ibkRmwjIq vWgUM, hwqm qweIN vWgUM mShUr swry[
kwdrXwr jhwn qy nhIN hoxy, swKI auh bulMd hjUr swry[ (2)
(xiii)
ilKx dw Xqn kIqw igAw hY[ ieiqhws dy nwl nwl ilKq nUM pRym
Aqy rs BrI bnwaux leI gurbwxI Aqy kvIAW dIAW kivqwvW dy
idRStWq vI id`qy gey hn[
dws pRoPYsr surjIq isMG jI dw kotwn kot DMnvwdI hY ijnHW ny
ies KrVy GoiKAw Aqy piVHAw[ pVHn auprMq ies sMbMDI Awpxy
v`fmu`ly ivcwr mu`K bMd iv`c AMikq kIqy hn[ dws AwpxI supqnI
srdwrnI rwijMdr pwl kOr dw vI irxI hY ijs ny swry iviSAW pVH
ky soDW kIqIAW[ sRImqI srlw rwxI dw vI DMnvwd krn qoN nhIN rih
skdw ijs ny keI vwr ies ikqwb dy KrVy tweIp kIqw[ bwr bwr
GoKx auprMq vI ZlqIAW rih jWdIAW hn dws aunHW pRqI pwTkW qoN
muAwPI cwhuMdw hY[
1
jIvn idRStI
(xv)
ilKx dw Xqn kIqw igAw hY[ ieiqhws dy nwl nwl ilKq nUM pRym
Aqy rs BrI bnwaux leI gurbwxI Aqy kvIAW dIAW kivqwvW dy
idRStWq vI id`qy gey hn[
dws pRoPYsr surjIq isMG jI dw kotwn kot DMnvwdI hY ijnHW ny
ies KrVy GoiKAw Aqy piVHAw[ pVHn auprMq ies sMbMDI Awpxy
v`fmu`ly ivcwr mu`K bMd iv`c AMikq kIqy hn[ dws AwpxI supqnI
srdwrnI rwijMdr pwl kOr dw vI irxI hY ijs ny swry iviSAW pVH
ky soDW kIqIAW[ sRImqI srlw rwxI dw vI DMnvwd krn qoN nhIN rih
skdw ijs ny keI vwr ies ikqwb dy KrVy tweIp kIqw[ bwr bwr
GoKx auprMq vI ZlqIAW rih jWdIAW hn dws aunHW pRqI pwTkW qoN
muAwPI cwhuMdw hY[
1
jIvn idRStI
(xv)
kOr AOkV iv`c iGr geI[ Gr dy hwlqW nUM q`k ky mwqw Drm kOr dw
Brw hrI isMG nUM AwpxI BYx smyq Awpxy ipMf lY igAw[ au`Qy hI hrI
isMG viDAw Pu`ilAw Aqy juAwn hoieAw[ aus smyN koeI nhIN sI jwxdw
ik s`q swlw inAwsrw ieh bwlk l`KW pRwxIAW dw Awsrw, inqwixAW
dw qwx, inmwixAW dw mwx Aqy ^wlsw pMQ dI ie`k idn Swn bxygw[
ies qoN vI v`D ky gurU ikRpw sdkw is`KI nUM cwr cMn lw ky ies dy JMfy
dUr dUr q`k Julweygw Aqy koih nUr vrgy hIry mhwrwjw rxjIq isMG
nUM idvweygw[
kwdr dI kudrq bVI Ascrz, AlOikk, AdBu`q Aqy Adu`qI
hY[ ies dy BydW bwry A`j q`k pUrn qOr qy koeI nhIN jwx sikAw[
Akwl purK v`loN ByjIAW nUrwnI rUhW kdy kdweIN sMswr qy AwauNdIAW
hn[ AYsIAW rUhW AMdr mwlk AYsI ivsmwdI klw pw ky Byjdw hY ijs
kwrn aunHW v`loN jIvn AMdr kIqy mhwn, v`fmuly Aqy cmqkwrI ikRSmy
qy kwrnwmy Awp-muhwry pRgt ho jWdy hn[ lukweI AMdr aunHW dw qyjprqwp sUrj dI inAweIN pRkwS ho jWdw hY[ ijs krky aunHW dI soBw
Aqy vifAweI nUM gwieAw jWdw hY[ aunHW dy au~qm gux, kilAwxkwrI
soc Aqy praupkwrqw vwlw rsqw lok-gQwvW Aqy ieiqhws bx ky
sMswr AMdr hIry dI inAweIN cmkdw hY[ auh gQwvW Aqy ieiqhws
drpx rUp ho ky Awaux vwlIAW pIVHIAW qy nslW nUM shI qy s`cy mwrg
qy qorn, ivl`Kx kwrnwmy krn Aqy AwpsI ipAwr Bwvnw pYdw krn
leI auqSwhq krdw hY[ ie`k kvI ny TIk hI iliKAw hY:
hoqw hY kohy-dsq my pYdw kBI kBI[
vuh mrd ijs kw &kr kry ^zP ko ngIN[
pihnx leI loV Anuswr bsqr, ksrq leI Xog smwn Aqy SsqrW
Awid dw pRbMD kIqw[ aunHW simAW iv`c GrylU kMmW dy nwL nwL bcpn
iv`c hI gurU dI is`KI, hiQAwr clwaux, GoL krwaux, inSwnwbwzI
Awid dw AiBAws krwieAw jWdw sI ikauNik muglW v`loN bwhrI
hmly bwr bwr huMdy sn[ ie`k vwr mhwrwjw rxjIq isMG nUM ie`k
AMgryz A&sr ny is`KW dI bhwdrI, dlyrI Aqy AxK bwry pu`iCAw sI[
au~qr iv`c mhwrwjy ny AwiKAw,"gurU ny is`K nUM guVHqI hI ie`k r`b qy
Brosw krn Aqy sMq-ispwhI bxn dI id`qI hY[ is`K b`cy nUM pMj swl
dI aumr iv`c gurbwxI pVHn, kMT krn, GoV-svwrI Aqy qIr-AMdwzI
isKwauxI SurU kr id`qI jWdI hY"[Aihmd Swh AbdwlI dy nwl
rihx vwlw ilKwrI kwzI nUr dIn BwvyN QW QW qy is`KW nUM sg (ku`qy)
ilKdw hY[ pr AwpxI ilKq iv`c is`KW dI vifAweI vI krdw hY Bwv
s`c nUM s`c kihMdw hY[ kI kihMdw hY? 'jykr iksy ny Ssqr clwauxw,
nyzwbwzI , g`qky-bwzI qy GoV-svwrI is`KxI hY auh iehnW qo is`Ky[
qlvwr clwaux dw jo ikRSmw mYN jMg AMdr Awpxy A`KIN iehnW dw
dyiKAw auh hor nhIN iksy dw dyiKAw[ pqw nhIN ieh v`l iehnW ny
ik`QoN is`Ky hn"[ ieM\ hrI isMG bcpn iv`c hI gurbwxI,qIr-AMdwzI,
g`qky-bwzI, nyzy-bwzI, GoV-svwrI is`K igAw sI[ vYsy vI kudrq
v`loN Dur drgwhoN ies nUM v`fy bl Aqy klw dI bKSS hoeI hoeI sI[
aunHW idnW iv`c pVHweI fyirAW dy mhMqW gurduAwirAW dy gRMQIAW
jW inrmilAW dy AwSrmW iv`c rih rhy swDUAW v`loN hI krweI jWdI
sI[ srdwr SmSyr isMG ASok dI ilKq muqwbk pMj swl dI aumr
qoN pihlW hI hrI isMG gurmuKI (pMjwbI) pVHn pwieAw igAw qy Pyr
A`T ku swl dI aumr iv`c mOlvI pwsoN &wrsI pVHweI geI[ Awm
irvwj Anuswr jpu jI, jwpu swihb, s`Xy, cOpeI, AnMd swihb,
rihrws qy kIrqn soihlw nUM Su`D aucwrn Aqy kMT krn qy zor id`qw
jWdw sI[ auprMq pMj gRMQI , bweI vwrW, BgqW dI bwxI pVHw ky sRI gurU
gRMQ swihb jI dI sMiQAw id`qI jWdI sI[ hrI isMG ny ikqnI pMjwbI,
3
kOr AOkV iv`c iGr geI[ Gr dy hwlqW nUM q`k ky mwqw Drm kOr dw
Brw hrI isMG nUM AwpxI BYx smyq Awpxy ipMf lY igAw[ au`Qy hI hrI
isMG viDAw Pu`ilAw Aqy juAwn hoieAw[ aus smyN koeI nhIN sI jwxdw
ik s`q swlw inAwsrw ieh bwlk l`KW pRwxIAW dw Awsrw, inqwixAW
dw qwx, inmwixAW dw mwx Aqy ^wlsw pMQ dI ie`k idn Swn bxygw[
ies qoN vI v`D ky gurU ikRpw sdkw is`KI nUM cwr cMn lw ky ies dy JMfy
dUr dUr q`k Julweygw Aqy koih nUr vrgy hIry mhwrwjw rxjIq isMG
nUM idvweygw[
kwdr dI kudrq bVI Ascrz, AlOikk, AdBu`q Aqy Adu`qI
hY[ ies dy BydW bwry A`j q`k pUrn qOr qy koeI nhIN jwx sikAw[
Akwl purK v`loN ByjIAW nUrwnI rUhW kdy kdweIN sMswr qy AwauNdIAW
hn[ AYsIAW rUhW AMdr mwlk AYsI ivsmwdI klw pw ky Byjdw hY ijs
kwrn aunHW v`loN jIvn AMdr kIqy mhwn, v`fmuly Aqy cmqkwrI ikRSmy
qy kwrnwmy Awp-muhwry pRgt ho jWdy hn[ lukweI AMdr aunHW dw qyjprqwp sUrj dI inAweIN pRkwS ho jWdw hY[ ijs krky aunHW dI soBw
Aqy vifAweI nUM gwieAw jWdw hY[ aunHW dy au~qm gux, kilAwxkwrI
soc Aqy praupkwrqw vwlw rsqw lok-gQwvW Aqy ieiqhws bx ky
sMswr AMdr hIry dI inAweIN cmkdw hY[ auh gQwvW Aqy ieiqhws
drpx rUp ho ky Awaux vwlIAW pIVHIAW qy nslW nUM shI qy s`cy mwrg
qy qorn, ivl`Kx kwrnwmy krn Aqy AwpsI ipAwr Bwvnw pYdw krn
leI auqSwhq krdw hY[ ie`k kvI ny TIk hI iliKAw hY:
hoqw hY kohy-dsq my pYdw kBI kBI[
vuh mrd ijs kw &kr kry ^zP ko ngIN[
pihnx leI loV Anuswr bsqr, ksrq leI Xog smwn Aqy SsqrW
Awid dw pRbMD kIqw[ aunHW simAW iv`c GrylU kMmW dy nwL nwL bcpn
iv`c hI gurU dI is`KI, hiQAwr clwaux, GoL krwaux, inSwnwbwzI
Awid dw AiBAws krwieAw jWdw sI ikauNik muglW v`loN bwhrI
hmly bwr bwr huMdy sn[ ie`k vwr mhwrwjw rxjIq isMG nUM ie`k
AMgryz A&sr ny is`KW dI bhwdrI, dlyrI Aqy AxK bwry pu`iCAw sI[
au~qr iv`c mhwrwjy ny AwiKAw,"gurU ny is`K nUM guVHqI hI ie`k r`b qy
Brosw krn Aqy sMq-ispwhI bxn dI id`qI hY[ is`K b`cy nUM pMj swl
dI aumr iv`c gurbwxI pVHn, kMT krn, GoV-svwrI Aqy qIr-AMdwzI
isKwauxI SurU kr id`qI jWdI hY"[Aihmd Swh AbdwlI dy nwl
rihx vwlw ilKwrI kwzI nUr dIn BwvyN QW QW qy is`KW nUM sg (ku`qy)
ilKdw hY[ pr AwpxI ilKq iv`c is`KW dI vifAweI vI krdw hY Bwv
s`c nUM s`c kihMdw hY[ kI kihMdw hY? 'jykr iksy ny Ssqr clwauxw,
nyzwbwzI , g`qky-bwzI qy GoV-svwrI is`KxI hY auh iehnW qo is`Ky[
qlvwr clwaux dw jo ikRSmw mYN jMg AMdr Awpxy A`KIN iehnW dw
dyiKAw auh hor nhIN iksy dw dyiKAw[ pqw nhIN ieh v`l iehnW ny
ik`QoN is`Ky hn"[ ieM\ hrI isMG bcpn iv`c hI gurbwxI,qIr-AMdwzI,
g`qky-bwzI, nyzy-bwzI, GoV-svwrI is`K igAw sI[ vYsy vI kudrq
v`loN Dur drgwhoN ies nUM v`fy bl Aqy klw dI bKSS hoeI hoeI sI[
aunHW idnW iv`c pVHweI fyirAW dy mhMqW gurduAwirAW dy gRMQIAW
jW inrmilAW dy AwSrmW iv`c rih rhy swDUAW v`loN hI krweI jWdI
sI[ srdwr SmSyr isMG ASok dI ilKq muqwbk pMj swl dI aumr
qoN pihlW hI hrI isMG gurmuKI (pMjwbI) pVHn pwieAw igAw qy Pyr
A`T ku swl dI aumr iv`c mOlvI pwsoN &wrsI pVHweI geI[ Awm
irvwj Anuswr jpu jI, jwpu swihb, s`Xy, cOpeI, AnMd swihb,
rihrws qy kIrqn soihlw nUM Su`D aucwrn Aqy kMT krn qy zor id`qw
jWdw sI[ auprMq pMj gRMQI , bweI vwrW, BgqW dI bwxI pVHw ky sRI gurU
gRMQ swihb jI dI sMiQAw id`qI jWdI sI[ hrI isMG ny ikqnI pMjwbI,
3
aurdU, &wrsI pVHI ies bwry ilKqI q`Q bhuqy mOjUd nhIN sn[ vnIq
nlUAw ny AwpxI pusqk 'hrI isMG nlvw, cYNpIAn Aw& ^wlsw jI'
iv`c AMikq kIqw hY ik hrI isMG &wrsI qy gurmuKI qoN ielwvw pKqUnW
dI BwSw pSqo vI jwxdw sI[ jgq pRis`D XwqrU bYrn hugl ny Awpxy
's&rnwmy' iv`c iliKAw hY ik hrI isMG nlvw PwrsI iv`c A`q drjy
dw inpuMn hY Aqy bVI qyzI nwl PwrsI ilKdw qy boldw hY[ aus dy mUMhoN
pSqo sux ky vI lok AcMBk ho jWdy hn[
bYrn hugl ieh vI ilKdw hY ik sMn 1833 iv`c iSmlw
g`lbwq smyN srdwr hrI isMG nlUAw ivlIAm bYNitk nUM imly qW
imlxI smyN ijs ijs A&sr nwl qy gvrnr jnrl nwl aunHW
g`lbwq kIqI auh swry hI Awp dI isAwxp, au~cI bu`DI Aqy KulHy
suBwA qoN bhuq hYrwn Aqy cikRq hoey[ iehnW dI eIst ieMfIAw kMpnI
dI pwilsI vwk&IAq Aqy gupq kwrnwimAW sMbMDI jwxkwrI qoN
AMgryz APsrW nUM bVI Ascrjqw hoeI sI[
pMifq iSv nrYx ilKdw hY ik srdwr hrI isMG nlUAw mhwrwjw
rxjIq isMG dy drbwr iv`c sB qoN v`D sUrmw Aqy cMgw ivdvwn
srdwr sI[
AMimRqpwn krnw
AMimRq dw Bwv hY Amr kr dyx vwlw rs[ ies nUM Awby-hXwq
(Amr kr dyx vwlw pwxI) jW phul vI AwiKAw jWdw hY[ AMimRq klw
ie`k AYsI mhwn SkqI hY ijs nwl bMdw ivDwn iv`c rih ky gurU dy
isDWq nUM Apxw lYNdw hY[ ieh isDWq SYqwn mn nUM ivSy-ivkwrW qoN
hoV ky kyvl s`c dy rsqy qy hI nhIN qordw sgoN aus nUM BgqI dy mwrg
qy clw ky pRBU joq nwl joV idMdw hY[ AMimRq dI krwmwqI SkqI mnu`K
nUM inrBau, inrvYr Aqy AYsw srbbIr bxw idMdI hY ik auh hr AOkV
dw ft ky bVI dlyrI, bIrqw Aqy bhwdrI nwl mukwblw krn leI
iqAwr ho jWdw hY[
4
aurdU, &wrsI pVHI ies bwry ilKqI q`Q bhuqy mOjUd nhIN sn[ vnIq
nlUAw ny AwpxI pusqk 'hrI isMG nlvw, cYNpIAn Aw& ^wlsw jI'
iv`c AMikq kIqw hY ik hrI isMG &wrsI qy gurmuKI qoN ielwvw pKqUnW
dI BwSw pSqo vI jwxdw sI[ jgq pRis`D XwqrU bYrn hugl ny Awpxy
's&rnwmy' iv`c iliKAw hY ik hrI isMG nlvw PwrsI iv`c A`q drjy
dw inpuMn hY Aqy bVI qyzI nwl PwrsI ilKdw qy boldw hY[ aus dy mUMhoN
pSqo sux ky vI lok AcMBk ho jWdy hn[
bYrn hugl ieh vI ilKdw hY ik sMn 1833 iv`c iSmlw
g`lbwq smyN srdwr hrI isMG nlUAw ivlIAm bYNitk nUM imly qW
imlxI smyN ijs ijs A&sr nwl qy gvrnr jnrl nwl aunHW
g`lbwq kIqI auh swry hI Awp dI isAwxp, au~cI bu`DI Aqy KulHy
suBwA qoN bhuq hYrwn Aqy cikRq hoey[ iehnW dI eIst ieMfIAw kMpnI
dI pwilsI vwk&IAq Aqy gupq kwrnwimAW sMbMDI jwxkwrI qoN
AMgryz APsrW nUM bVI Ascrjqw hoeI sI[
pMifq iSv nrYx ilKdw hY ik srdwr hrI isMG nlUAw mhwrwjw
rxjIq isMG dy drbwr iv`c sB qoN v`D sUrmw Aqy cMgw ivdvwn
srdwr sI[
AMimRqpwn krnw
AMimRq dw Bwv hY Amr kr dyx vwlw rs[ ies nUM Awby-hXwq
(Amr kr dyx vwlw pwxI) jW phul vI AwiKAw jWdw hY[ AMimRq klw
ie`k AYsI mhwn SkqI hY ijs nwl bMdw ivDwn iv`c rih ky gurU dy
isDWq nUM Apxw lYNdw hY[ ieh isDWq SYqwn mn nUM ivSy-ivkwrW qoN
hoV ky kyvl s`c dy rsqy qy hI nhIN qordw sgoN aus nUM BgqI dy mwrg
qy clw ky pRBU joq nwl joV idMdw hY[ AMimRq dI krwmwqI SkqI mnu`K
nUM inrBau, inrvYr Aqy AYsw srbbIr bxw idMdI hY ik auh hr AOkV
dw ft ky bVI dlyrI, bIrqw Aqy bhwdrI nwl mukwblw krn leI
iqAwr ho jWdw hY[
4
nlUey dw iKqwb
pMdrW brs dI aumry hI hrI isMG ny Syr nUM mwrn krky 'nlUAw'
dw iKqwb hwsl kIqw[ lqIP Anuswr Syr dw iKqwb aus ienswn nUM
hI id`qw jWdw sI ijhVw koeI swhsI kMm kry ArQwq Syr dw mukwblw
kr sky[ mhWBwrq dI gwQw Anuswr rwjw nl Awpxy smyN dw mhW
dwnI, nwmI Aqy Adu`qI sUrbIr sI[ pUrbI rwjsQwn Aqy p`CmI au~qr
prdyS dy j`t 'Folw' nwm dw bIr-kwiv bhuq ipAwr nwl gwauNdy sn[
smW pw ky ieh kwiv pMjwb iv`c vI pRc`lq ho igAw[ ies kwiv dy
SbdW iv`c drz sI ik SWqIvx dy jMgl iv`c rwjw nl ny Awpxy ipqw
nUM Syr dy mUMhoN bcw ilAw sI[ iesy qrHW jMgl iv`c ie`k vwr iSkwr
Kyfx smyN hrI isMG qy Acwnk Syr ny hmlw kr id`qw[ pr roSn
idmwg Aqy Syr idl hrI isMG ny qlvwr nwl Syr dy do toty kr id`qy[
lok gwQw Anuswr mhwrwjw rxjIq isMG ny AwpxI A`KIN ieh Ajb
nzwrw q`ikAw[ mhwrwjy ny hrI isMG kol qyzI nwl Aw ky AwiKAw,
"vwh myry rwjw nl, vwh"[ AiqAMq KuSI iv`c mhwrwjy ny hrI isMG
8
nUM glv`kVI 'c ilAw Aqy nwl dy isMGW nUM AwiKAw, "ieh myrw nlUAw
hY"[ ies auprMq hrI isMG dy nwm nwl 'nlUAw' sdw leI pY igAw[
srdwr hzUr ny ausy smyN drbwrI icqRkwr pMifq ibhwrI lwl
jo Syr mwrn dy mOky smyN mOjUd sI, nUM hukm id`qw ik hwlwq nUM q`k ky
hrI isMG nlUey dI Syr nUM mwrn dI qsvIr bxwau[ icqRkwr ny suMdr
icqR bxwey ijhVy mhwrwjy Aqy isMG nUM ByNt kIqy[ ienHW iv`coN ie`k
icqR srdwr hrI isMG nlUey ny bYrn hUgl nUM 8 jnvrI 1821 nUM
id`qw, ijs nUM dyK auh bVw hYrwn qy pRsMn hoieAw[ hUgl dI AwpxI
ilKq ieM\ hY:
I surprised him by knowledge whence he had gained the
applellation of Nalva, and of his having cloven the head of a
tiger who had already seized him as its prep. He told the Diwan
to bring some drawings and gave use his portrait, in the act
killing the beast (Travels in Kashmir & the Punjab by Baron
C. Hugal Page 234).
mOlwnw Aihmd dIn AwpxI pusqk, 'muk`ml qwrIK kSmIr'
iv`c ilKdw hY, "nlvw dI vjw qsmIAw ky muq`Alk mShUr hY
ikauNik rwjw 'nl' zmwnw kdIm my eyk bhwdr Ar sujwq rwjw Qw'[
logNo ny hrI isMG ko 'nl' sy 'nlvw' bxw dIAw[ nlvw sy murwd 'Syr
ko mwrny vwlw' Xw 'Syr A&gwn' hY[
imstr AYn. ky. isnhw AwpxI ilKq 'qwrIK' iv`c ilKdw hY
ik srdwr hrI isMG 'nlvw' aup nwm ies leI pRis`D ho igAw ik
aus ny Syr nUM h`QW nwl mroV ky mwr su`itAw sI[
According to Vigne (1842) young Hari Singh was separated from his companions in the jungle and was found just
as he destroyed a tiger with his sword.
nlUey dw iKqwb
pMdrW brs dI aumry hI hrI isMG ny Syr nUM mwrn krky 'nlUAw'
dw iKqwb hwsl kIqw[ lqIP Anuswr Syr dw iKqwb aus ienswn nUM
hI id`qw jWdw sI ijhVw koeI swhsI kMm kry ArQwq Syr dw mukwblw
kr sky[ mhWBwrq dI gwQw Anuswr rwjw nl Awpxy smyN dw mhW
dwnI, nwmI Aqy Adu`qI sUrbIr sI[ pUrbI rwjsQwn Aqy p`CmI au~qr
prdyS dy j`t 'Folw' nwm dw bIr-kwiv bhuq ipAwr nwl gwauNdy sn[
smW pw ky ieh kwiv pMjwb iv`c vI pRc`lq ho igAw[ ies kwiv dy
SbdW iv`c drz sI ik SWqIvx dy jMgl iv`c rwjw nl ny Awpxy ipqw
nUM Syr dy mUMhoN bcw ilAw sI[ iesy qrHW jMgl iv`c ie`k vwr iSkwr
Kyfx smyN hrI isMG qy Acwnk Syr ny hmlw kr id`qw[ pr roSn
idmwg Aqy Syr idl hrI isMG ny qlvwr nwl Syr dy do toty kr id`qy[
lok gwQw Anuswr mhwrwjw rxjIq isMG ny AwpxI A`KIN ieh Ajb
nzwrw q`ikAw[ mhwrwjy ny hrI isMG kol qyzI nwl Aw ky AwiKAw,
"vwh myry rwjw nl, vwh"[ AiqAMq KuSI iv`c mhwrwjy ny hrI isMG
8
nUM glv`kVI 'c ilAw Aqy nwl dy isMGW nUM AwiKAw, "ieh myrw nlUAw
hY"[ ies auprMq hrI isMG dy nwm nwl 'nlUAw' sdw leI pY igAw[
srdwr hzUr ny ausy smyN drbwrI icqRkwr pMifq ibhwrI lwl
jo Syr mwrn dy mOky smyN mOjUd sI, nUM hukm id`qw ik hwlwq nUM q`k ky
hrI isMG nlUey dI Syr nUM mwrn dI qsvIr bxwau[ icqRkwr ny suMdr
icqR bxwey ijhVy mhwrwjy Aqy isMG nUM ByNt kIqy[ ienHW iv`coN ie`k
icqR srdwr hrI isMG nlUey ny bYrn hUgl nUM 8 jnvrI 1821 nUM
id`qw, ijs nUM dyK auh bVw hYrwn qy pRsMn hoieAw[ hUgl dI AwpxI
ilKq ieM\ hY:
I surprised him by knowledge whence he had gained the
applellation of Nalva, and of his having cloven the head of a
tiger who had already seized him as its prep. He told the Diwan
to bring some drawings and gave use his portrait, in the act
killing the beast (Travels in Kashmir & the Punjab by Baron
C. Hugal Page 234).
mOlwnw Aihmd dIn AwpxI pusqk, 'muk`ml qwrIK kSmIr'
iv`c ilKdw hY, "nlvw dI vjw qsmIAw ky muq`Alk mShUr hY
ikauNik rwjw 'nl' zmwnw kdIm my eyk bhwdr Ar sujwq rwjw Qw'[
logNo ny hrI isMG ko 'nl' sy 'nlvw' bxw dIAw[ nlvw sy murwd 'Syr
ko mwrny vwlw' Xw 'Syr A&gwn' hY[
imstr AYn. ky. isnhw AwpxI ilKq 'qwrIK' iv`c ilKdw hY
ik srdwr hrI isMG 'nlvw' aup nwm ies leI pRis`D ho igAw ik
aus ny Syr nUM h`QW nwl mroV ky mwr su`itAw sI[
According to Vigne (1842) young Hari Singh was separated from his companions in the jungle and was found just
as he destroyed a tiger with his sword.
srdwr dI pdvI
srdwr Sbd 'sr' Aqy dwr dy sMjog qoN bixAw hY[ 'sr dw Bwv
hY AxK r`Kxw[ 'dwr' Sbd sUlI leI vI vriqAw jWdw hY[ so srdwr
dw ArQ hY auh ienswn ijhVw AxK dI ^wqr sUlI qy cVHn dI
ihMmq r`Kdw hovy[ ie`k kvI ny srdwr dI prIBwSw nUM kwiv rUp iv`c
AMikq kIqw hY:
idl-b-idldwr bdyh, qw qo idldwr SvI[
sr bsr dwr binh, qw qo srdwr SvI[
Bwv auh bMdw ijhVw Awpxy ipAwry nUM idl ByNt kr dvy[ AYsI
hwlq iv`c auh ipAwry dy smwn ho jWdw hY[ ArQwq jo Awpxy ieSt
dy hukm iv`c cldw hoieAw Awpxw isr aus A`gy ByNt kr dvy aus nUM
srdwr kihMdy hn[ BweI nMd lwl goieAw jI ilKdy hn ik srdwr
bxn jW khwaux dI KyfH g`lW bwqW dI nhIN, isr DV dI bwzI lwaux
vwlI hY[ auh AwpxI ie`k gzl iv`c AMikq krdy hn:
AY bPzl goieAw! E mz`n dm[
Ko pw inh`d drI rwh, AW rW ik sr n bwSd[
BweI kwnH isMG nwBw ny Awpxy Sbd koS iv`c srdwr dI sMgXw
pRDwn, muKIAw qy iSromxI ilKI hY[ srdwr dI pRIBwSw dws ny AwpxI
pusqk 'gurmiq mwrg Aqy swfw s`iBAwcwr' iv`c KolH ky ibAwn kIqI
hY Aqy srdwr Sbd dy inkws qy ivkws bwry lMbI gwQw ibAwn kIqI
11
srdwr dI pdvI
srdwr Sbd 'sr' Aqy dwr dy sMjog qoN bixAw hY[ 'sr dw Bwv
hY AxK r`Kxw[ 'dwr' Sbd sUlI leI vI vriqAw jWdw hY[ so srdwr
dw ArQ hY auh ienswn ijhVw AxK dI ^wqr sUlI qy cVHn dI
ihMmq r`Kdw hovy[ ie`k kvI ny srdwr dI prIBwSw nUM kwiv rUp iv`c
AMikq kIqw hY:
idl-b-idldwr bdyh, qw qo idldwr SvI[
sr bsr dwr binh, qw qo srdwr SvI[
Bwv auh bMdw ijhVw Awpxy ipAwry nUM idl ByNt kr dvy[ AYsI
hwlq iv`c auh ipAwry dy smwn ho jWdw hY[ ArQwq jo Awpxy ieSt
dy hukm iv`c cldw hoieAw Awpxw isr aus A`gy ByNt kr dvy aus nUM
srdwr kihMdy hn[ BweI nMd lwl goieAw jI ilKdy hn ik srdwr
bxn jW khwaux dI KyfH g`lW bwqW dI nhIN, isr DV dI bwzI lwaux
vwlI hY[ auh AwpxI ie`k gzl iv`c AMikq krdy hn:
AY bPzl goieAw! E mz`n dm[
Ko pw inh`d drI rwh, AW rW ik sr n bwSd[
BweI kwnH isMG nwBw ny Awpxy Sbd koS iv`c srdwr dI sMgXw
pRDwn, muKIAw qy iSromxI ilKI hY[ srdwr dI pRIBwSw dws ny AwpxI
pusqk 'gurmiq mwrg Aqy swfw s`iBAwcwr' iv`c KolH ky ibAwn kIqI
hY Aqy srdwr Sbd dy inkws qy ivkws bwry lMbI gwQw ibAwn kIqI
11
12
13
12
13
A`KW KolH ky lgwqwr KVHnw muSkl huMdw hY ausy qrHW mYnUM quhwfy jmwl
rUpI husn nUM dyK ky mihsUs hoieAw hY"[
pRym isMG hoqI mrdwn ilKdy hn ik APgwinsqwn dw Adu`qI
bhwdr XoDw muhMmd AjIz Kwn sMn 1823 eIsvI iv`c KySgI dy
mYdwn iv`c jd hrI isMG nlvy nwl do cwr h`Q hoieAw qW A`KW
imlwaux dI dyr sI ik bwrkzeI ^wn pr srdwr jI dw AYsw roAb
CwieAw auh mYdwn iv`c ie`k pl leI BI hor nw Tihr sikAw[ ijQy
Awp dy dbdby dw ieh hwl sI aus dy nwl isAwxp qy sMjIdgI vI
ieMnI vDI hoeI sI ik Awpxw nmUnw auh Awp hI sn[
sohx lwl sUrI Anuswr mhwrwjw rxjIq isMG dI lwhOr kcihrI
AMdr hrI isMG nlUey vrgw hor koeI srdwr nmk hlwl nhIN sI[
hrI isMG mwno Arjn sI Aqy mhwrwjw rxjIq isMG ikRSn smwn
ijvyN ik mhwBwrq iv`c pRmu`K sKSIAqW ikRSn qy Arjn sn[
"Arjun had gained victory everywhere on account of the cooperation of Sri Krishan ji" hrI isMG aurP kwdrXwr AwpxI
pihlI SIhrPI iv`c srdwr hrI isMG dI vifAweI ieM\ gwauNdw hY:
sy-swAbqI sux ky bhwdrW dI, idl pING dw AYS hulwirAW iv`c[
rUh KuSI dy nwl vsl krdw, AwSk msq ijaux ipAwirAW iv`c[
rxjIq isMG srdwr dy APsrW nU,M if`Tw nzr mYN pw ky swirAW iv`c[
kwdrXwr bhwdrW iv`c cmky, hrI isMG ijauN cMn isqwirAW iv`c[
hrI isMG v`fy qoN v`fy sUrmyN dI llkwr nUM cxOqI idMdw sI[ ij~Dr
nUM vI cVHweI krdw sI Syr vW|UM BbkW mwrdw jWdw sI[ solW swl dI
aumr iv`c hI ksUr dI jMg smyN hrI isMG ny gwzI pTwxW dy AYsy C`ky
Cufwey ik jMgy mYdwn nUM C`f ky ij`Dr nUM dyiKAw jwnW bcwaux leI B`j
inkly[ nlUey dI Syr-idl rjmYNt dy isMGW ny n`Ty jWdy bhwdr nvwb
kuqbdIn nUM pkV ky muSkW iv`c jkV ilAw[ ies nvwb ny ihMdU Aqy
is`KW dy ielwky AMdr jo vDIkIAW kIqIAW sn qy kr irhw sI , auh
14
bhuq hI idl kMbwaU Aqy dihlwaU sn[ iehnW muglW dy v`fy vfyry
ipSOr qoN bwbr dI &Oj nwl ihMdusqwn qy hmly vkq Awey sn Aqy
v`fIAW jwgIrW dy mwlk hox kr ky prjw qy vDIkIAW kr rhy sn[
iehnW ny ^wlsy dI vD rhI qwkq nUM dyK ky is`KW dw nwmo-inSwn
imtwaux leI v`fI qzvIj GVI sI[ ies g`l dw Syir-ey-pMjwb nUM
jd pqw l`igAw qW iehnW nUM smJwaux leI srdwr &qih isMG
kwilAW vwlw Aqy &kIr AzIz-aud-dIn nUM ByijAw[ pr ieh hMkwrI,
ivkwrI Aqy durwcwrI m`Cry hoey nw tly[ iehnW dI BYVI soc nUM
srdwr &qih isMG Aqy &kIr qoN sux ky Aqy &kIr jI nwl bdslUkI
qy kubcn bolx krky Syir-ey-pMjwb ny ^wlsw &Oj nUM ksUr v`l kUc
krn dw hukm dy id`qw sI[ ies DUAW Dwr jMg iv`c KwlseI &OjW
ny &qih pweI[ muSkW 'c jkVy hoey nvwb kuqbdIn nUM jd mhwrwjw
rxjIq isMG A`gy pyS kIqw igAw qW Syir -ey-pMjwb ny hukm id`qw,
nvwb Kwn dIAW muSkW KolH idau ieh bhwdr sUrmw hY[ ies nUM
mwirAw nhIN sgoN Prwk idl mhwrwjy ny jwgIr dy ky pRvwr smyq
sqluj qoN pwr mmdot ielwky iv`c 22 ipMf Aqy 52 hzwr rupey
swlwnw Awmdn dw prgnw dy ky pIVIHE-dr-pIVHI bKS id`qI[ bwbw
pRym isMG hoqI mrdwn dI ilKq Anuswr ieh jwgIr A`j q`k ies
Grwxy kol hY[
ieM\ ksUr dw ielwkw 28 PrvrI 1806 nUM ^wlsw rwj iv`c
Swml ho igAw[ srdwr inhwl isMG jI AtwrI vwly nUM jo ies muihMm
dy mu`K pRbMDk sn, ieh ielwkw sMBwl ky ^wlsw &OjW ij`q ky DONsy
vjwauNdIAW lwhOr puj
` IAW[ gurU klgIDr ny bic`qR nwtk iv`c iliKAw
hY ik ksUr qy lwhOr Sihr sRI rwm cMdR jI dy pu`qrW ny vswey sn:
qhI iqnY bwDy duie purvw] eyk ksUr duqIAw lwhurvw]
A`KW KolH ky lgwqwr KVHnw muSkl huMdw hY ausy qrHW mYnUM quhwfy jmwl
rUpI husn nUM dyK ky mihsUs hoieAw hY"[
pRym isMG hoqI mrdwn ilKdy hn ik APgwinsqwn dw Adu`qI
bhwdr XoDw muhMmd AjIz Kwn sMn 1823 eIsvI iv`c KySgI dy
mYdwn iv`c jd hrI isMG nlvy nwl do cwr h`Q hoieAw qW A`KW
imlwaux dI dyr sI ik bwrkzeI ^wn pr srdwr jI dw AYsw roAb
CwieAw auh mYdwn iv`c ie`k pl leI BI hor nw Tihr sikAw[ ijQy
Awp dy dbdby dw ieh hwl sI aus dy nwl isAwxp qy sMjIdgI vI
ieMnI vDI hoeI sI ik Awpxw nmUnw auh Awp hI sn[
sohx lwl sUrI Anuswr mhwrwjw rxjIq isMG dI lwhOr kcihrI
AMdr hrI isMG nlUey vrgw hor koeI srdwr nmk hlwl nhIN sI[
hrI isMG mwno Arjn sI Aqy mhwrwjw rxjIq isMG ikRSn smwn
ijvyN ik mhwBwrq iv`c pRmu`K sKSIAqW ikRSn qy Arjn sn[
"Arjun had gained victory everywhere on account of the cooperation of Sri Krishan ji" hrI isMG aurP kwdrXwr AwpxI
pihlI SIhrPI iv`c srdwr hrI isMG dI vifAweI ieM\ gwauNdw hY:
sy-swAbqI sux ky bhwdrW dI, idl pING dw AYS hulwirAW iv`c[
rUh KuSI dy nwl vsl krdw, AwSk msq ijaux ipAwirAW iv`c[
rxjIq isMG srdwr dy APsrW nU,M if`Tw nzr mYN pw ky swirAW iv`c[
kwdrXwr bhwdrW iv`c cmky, hrI isMG ijauN cMn isqwirAW iv`c[
hrI isMG v`fy qoN v`fy sUrmyN dI llkwr nUM cxOqI idMdw sI[ ij~Dr
nUM vI cVHweI krdw sI Syr vW|UM BbkW mwrdw jWdw sI[ solW swl dI
aumr iv`c hI ksUr dI jMg smyN hrI isMG ny gwzI pTwxW dy AYsy C`ky
Cufwey ik jMgy mYdwn nUM C`f ky ij`Dr nUM dyiKAw jwnW bcwaux leI B`j
inkly[ nlUey dI Syr-idl rjmYNt dy isMGW ny n`Ty jWdy bhwdr nvwb
kuqbdIn nUM pkV ky muSkW iv`c jkV ilAw[ ies nvwb ny ihMdU Aqy
is`KW dy ielwky AMdr jo vDIkIAW kIqIAW sn qy kr irhw sI , auh
14
bhuq hI idl kMbwaU Aqy dihlwaU sn[ iehnW muglW dy v`fy vfyry
ipSOr qoN bwbr dI &Oj nwl ihMdusqwn qy hmly vkq Awey sn Aqy
v`fIAW jwgIrW dy mwlk hox kr ky prjw qy vDIkIAW kr rhy sn[
iehnW ny ^wlsy dI vD rhI qwkq nUM dyK ky is`KW dw nwmo-inSwn
imtwaux leI v`fI qzvIj GVI sI[ ies g`l dw Syir-ey-pMjwb nUM
jd pqw l`igAw qW iehnW nUM smJwaux leI srdwr &qih isMG
kwilAW vwlw Aqy &kIr AzIz-aud-dIn nUM ByijAw[ pr ieh hMkwrI,
ivkwrI Aqy durwcwrI m`Cry hoey nw tly[ iehnW dI BYVI soc nUM
srdwr &qih isMG Aqy &kIr qoN sux ky Aqy &kIr jI nwl bdslUkI
qy kubcn bolx krky Syir-ey-pMjwb ny ^wlsw &Oj nUM ksUr v`l kUc
krn dw hukm dy id`qw sI[ ies DUAW Dwr jMg iv`c KwlseI &OjW
ny &qih pweI[ muSkW 'c jkVy hoey nvwb kuqbdIn nUM jd mhwrwjw
rxjIq isMG A`gy pyS kIqw igAw qW Syir -ey-pMjwb ny hukm id`qw,
nvwb Kwn dIAW muSkW KolH idau ieh bhwdr sUrmw hY[ ies nUM
mwirAw nhIN sgoN Prwk idl mhwrwjy ny jwgIr dy ky pRvwr smyq
sqluj qoN pwr mmdot ielwky iv`c 22 ipMf Aqy 52 hzwr rupey
swlwnw Awmdn dw prgnw dy ky pIVIHE-dr-pIVHI bKS id`qI[ bwbw
pRym isMG hoqI mrdwn dI ilKq Anuswr ieh jwgIr A`j q`k ies
Grwxy kol hY[
ieM\ ksUr dw ielwkw 28 PrvrI 1806 nUM ^wlsw rwj iv`c
Swml ho igAw[ srdwr inhwl isMG jI AtwrI vwly nUM jo ies muihMm
dy mu`K pRbMDk sn, ieh ielwkw sMBwl ky ^wlsw &OjW ij`q ky DONsy
vjwauNdIAW lwhOr puj
` IAW[ gurU klgIDr ny bic`qR nwtk iv`c iliKAw
hY ik ksUr qy lwhOr Sihr sRI rwm cMdR jI dy pu`qrW ny vswey sn:
qhI iqnY bwDy duie purvw] eyk ksUr duqIAw lwhurvw]
jrnYlI ruqbw
&Oj AMdr jrnYl dw ruqbw sB qoN SRomxI hY[ ieh ruqbw iksy
ruhwnI BrpUr SKSIAq Aqy gYbI qwkq vwly nUM hI pRwpq huMdw hY[
mhwrwjw rxjIq isMG dy drbwr AMdr hrI isMG ny ieh Ahudw Awpxy
blbUqy qy pRwpq kIqw ArQwq i^dmqgwr qoN srdwr, srdwr qoN
ispwh-slwr, ispwh-slwr qoN gvrnr qy gvrnr qoN jrnYlI hwsl
kIqI[ ^wlsw rwj AMdr BwvyN hor vI jrnYl sn pr jo cwr cMn ies
XoDy ny lwey auh horW qoN inAwry sn ArQwq ^wlsw pMQ dw hMs ho
inbiVAw[ ies dy kIqy cmqkwrI ikRSmy, jMgW-Xu`DW iv`c idKweI
16
jrnYlI ruqbw
&Oj AMdr jrnYl dw ruqbw sB qoN SRomxI hY[ ieh ruqbw iksy
ruhwnI BrpUr SKSIAq Aqy gYbI qwkq vwly nUM hI pRwpq huMdw hY[
mhwrwjw rxjIq isMG dy drbwr AMdr hrI isMG ny ieh Ahudw Awpxy
blbUqy qy pRwpq kIqw ArQwq i^dmqgwr qoN srdwr, srdwr qoN
ispwh-slwr, ispwh-slwr qoN gvrnr qy gvrnr qoN jrnYlI hwsl
kIqI[ ^wlsw rwj AMdr BwvyN hor vI jrnYl sn pr jo cwr cMn ies
XoDy ny lwey auh horW qoN inAwry sn ArQwq ^wlsw pMQ dw hMs ho
inbiVAw[ ies dy kIqy cmqkwrI ikRSmy, jMgW-Xu`DW iv`c idKweI
16
SmSIr, qkbIr Aqy qkdIr dw DnI sI ies leI aus ny Xu`g pltwaU
kwrnwmy krky mhwn s&lqw hwsl kIqI[ iehnW guxW krky krm,
cwl-Fwl, bol-cwl qy rwj pRbMD dIAW bwrIkIAW bwry auh v`fI sUJbUJ rKdw sI[ ies qoN ielwvw SsqrW-AsqrW qy GoiVAW dI pCwx
dw vI pUrw pwrKU sI Aqy jMgW-Xu`DW dy qOr-qrIikAW qy pihlUAW qoN
mwhr sI[ ies leI is`K ieiqhwskwrW ny hI nhIN blik horW ny vI
jrnYl hrI isMG dI BwrI pRsMsw kIqI hY[
aunIvIN sdI iv`c 1887 dy brqwnIAW qoN Cpdy spqwihk
AKbwr Tit-Bits jo imstr lInwrf krUkMb dI AYfItrI hyT hr
sincrvwr v`fI igxqI iv`c Cpdw sI ny dunIAW dy jrnYlW dI
bhwdrI dw bhuq hI ghu nwl qulnwqimk ivSlySx kIqw Aqy AKIr
ieh incoV k`iFAw ik sMswr dw sB qoN v`D sPl jrnYl kOx hoieAw
hY? Some people might think that Napoleon was a great General. Some might name Marshal Hindenburgh, Lord Kichner,
General Karozey or Duke of Willington etc. And some going
further might say Halaku Khan, Genghis Khan, Changez Khan,
Richard or Allaudin etc. But let me tell you that in the North
of India a General of the name of Hari Singh Nalwa of the
Sikh prevailed. Had he lived longer and had the sources and
artillery of the British, he would have conquered most of Asia
and Europe.
Bwv ArQ-koeI qW inpolIAn dw nwm lYxgy ik auh mhwn
jrnYl sI, koeI mwrSl hYfnbrg, lwrf ikcnr, jnrl krobzy,
fXUk AwP vwilMgtn Awid dw nwm lYxgy[ keI horW dw nwm lYxgy
ijvyN hlwkU ^wn, jYNigs Kwn, cMgyz Kwn, ircrf qy AlwaudIn[ pr
mYN quhwnUM d`sW ik auq`rI Bwrq iv`c hrI isMG nlUAw nwm dw is`K
jrnYl bhuq hI hoxhwr Aqy v`fy bl vwlw hoieAw hY[ jykr auh lMmy
smyN leI ijauNdw rihMdw Aqy aus kol brqwnIAW dI &Oj vrgy swDn
18
Aqy qopKwnw huMdw qW auh eySIAw Aqy XUrp dw bhuq swrw ielwkw
hiQAw skdw sI[
aus AMgryz ny ieh vI iliKAw hY ik ie`k mwmUlI igxqI dI &Oz
nwl aus ny APgwinsqwn jYsy mulk nUM sr kIqw Aqy APgwnW au~qy
AYsw is`kw jmwieAw jo ies dI hoxhwrqw dI gvwhI Brdw hY[
APgwinsqwn auh mulk hY ijs iv`c iqMn vwr AMgryz &OjW dw KUn
fuilHAw pr Pyr vI auh au~Qy Amn-kwnUMn bhwl nhIN kr skIAW,
hwlW ik auhnW kol v`fI igxqI iv`c &Oj Aqy zMgI swzo-smwn sI[
hrI isMG nlUey ny swbq kr id`qw ik is`K kOm dunIAW dI bhwdr qy
lVwkU kOm hY[ ies kOm dy idlW AMdr gurU vsdw hY Aqy ieh gurU
dI is`iKAw Aqy aupdyS dy DwrnI hn[
hrI isMG nlUAw srdwr dw db dbw, KO& Aqy DWk pTwxW dy
idlW AMdr AYsw bYT igAw sI ijvyN b`krI Syr qoN frdI hY[ ies nUM
dyKdy hI swry pTwxW dy ichry pIly P`k vrgy Aqy mUMh su`k jWdy sn[
pTwxIAW Awpxy b`icAW nUM jdoN auh AVI krdy sn, roxo nhIN sI htdy
jW kihxw nhIN sI mMndy qW ieh kihky frwauNdIAW sn, 'hrIAw
rWGly' Bwv hrIAw (hrI isMG) Aw igAw hY cu`p kro Aqy kihxw mMn
lau[ sIqw rwm ny ies sMbMDI vI iliKAw hY:
iksy jy pTwx dw puq
` r nhIN cup
` kry, AwauNdw hrI isMG khyN au~cI sy pukwr ky[
ausy vyly jwn hwvw hud
M I aus bwlky dI, lvy gl Gut
` bwqW kry hauNky mwr ky[
Pwqy hoey isMG dy pTwx Ajy qIk Xwro, mUDy ho ky sONdy BwvyN dyK lau ivcwr ky[
sIqw rwm nwm srdwr dw AzreIl, AwK dy pTwx dyKw hm ny suDwr ky[
SmSIr, qkbIr Aqy qkdIr dw DnI sI ies leI aus ny Xu`g pltwaU
kwrnwmy krky mhwn s&lqw hwsl kIqI[ iehnW guxW krky krm,
cwl-Fwl, bol-cwl qy rwj pRbMD dIAW bwrIkIAW bwry auh v`fI sUJbUJ rKdw sI[ ies qoN ielwvw SsqrW-AsqrW qy GoiVAW dI pCwx
dw vI pUrw pwrKU sI Aqy jMgW-Xu`DW dy qOr-qrIikAW qy pihlUAW qoN
mwhr sI[ ies leI is`K ieiqhwskwrW ny hI nhIN blik horW ny vI
jrnYl hrI isMG dI BwrI pRsMsw kIqI hY[
aunIvIN sdI iv`c 1887 dy brqwnIAW qoN Cpdy spqwihk
AKbwr Tit-Bits jo imstr lInwrf krUkMb dI AYfItrI hyT hr
sincrvwr v`fI igxqI iv`c Cpdw sI ny dunIAW dy jrnYlW dI
bhwdrI dw bhuq hI ghu nwl qulnwqimk ivSlySx kIqw Aqy AKIr
ieh incoV k`iFAw ik sMswr dw sB qoN v`D sPl jrnYl kOx hoieAw
hY? Some people might think that Napoleon was a great General. Some might name Marshal Hindenburgh, Lord Kichner,
General Karozey or Duke of Willington etc. And some going
further might say Halaku Khan, Genghis Khan, Changez Khan,
Richard or Allaudin etc. But let me tell you that in the North
of India a General of the name of Hari Singh Nalwa of the
Sikh prevailed. Had he lived longer and had the sources and
artillery of the British, he would have conquered most of Asia
and Europe.
Bwv ArQ-koeI qW inpolIAn dw nwm lYxgy ik auh mhwn
jrnYl sI, koeI mwrSl hYfnbrg, lwrf ikcnr, jnrl krobzy,
fXUk AwP vwilMgtn Awid dw nwm lYxgy[ keI horW dw nwm lYxgy
ijvyN hlwkU ^wn, jYNigs Kwn, cMgyz Kwn, ircrf qy AlwaudIn[ pr
mYN quhwnUM d`sW ik auq`rI Bwrq iv`c hrI isMG nlUAw nwm dw is`K
jrnYl bhuq hI hoxhwr Aqy v`fy bl vwlw hoieAw hY[ jykr auh lMmy
smyN leI ijauNdw rihMdw Aqy aus kol brqwnIAW dI &Oj vrgy swDn
18
Aqy qopKwnw huMdw qW auh eySIAw Aqy XUrp dw bhuq swrw ielwkw
hiQAw skdw sI[
aus AMgryz ny ieh vI iliKAw hY ik ie`k mwmUlI igxqI dI &Oz
nwl aus ny APgwinsqwn jYsy mulk nUM sr kIqw Aqy APgwnW au~qy
AYsw is`kw jmwieAw jo ies dI hoxhwrqw dI gvwhI Brdw hY[
APgwinsqwn auh mulk hY ijs iv`c iqMn vwr AMgryz &OjW dw KUn
fuilHAw pr Pyr vI auh au~Qy Amn-kwnUMn bhwl nhIN kr skIAW,
hwlW ik auhnW kol v`fI igxqI iv`c &Oj Aqy zMgI swzo-smwn sI[
hrI isMG nlUey ny swbq kr id`qw ik is`K kOm dunIAW dI bhwdr qy
lVwkU kOm hY[ ies kOm dy idlW AMdr gurU vsdw hY Aqy ieh gurU
dI is`iKAw Aqy aupdyS dy DwrnI hn[
hrI isMG nlUAw srdwr dw db dbw, KO& Aqy DWk pTwxW dy
idlW AMdr AYsw bYT igAw sI ijvyN b`krI Syr qoN frdI hY[ ies nUM
dyKdy hI swry pTwxW dy ichry pIly P`k vrgy Aqy mUMh su`k jWdy sn[
pTwxIAW Awpxy b`icAW nUM jdoN auh AVI krdy sn, roxo nhIN sI htdy
jW kihxw nhIN sI mMndy qW ieh kihky frwauNdIAW sn, 'hrIAw
rWGly' Bwv hrIAw (hrI isMG) Aw igAw hY cu`p kro Aqy kihxw mMn
lau[ sIqw rwm ny ies sMbMDI vI iliKAw hY:
iksy jy pTwx dw puq
` r nhIN cup
` kry, AwauNdw hrI isMG khyN au~cI sy pukwr ky[
ausy vyly jwn hwvw hud
M I aus bwlky dI, lvy gl Gut
` bwqW kry hauNky mwr ky[
Pwqy hoey isMG dy pTwx Ajy qIk Xwro, mUDy ho ky sONdy BwvyN dyK lau ivcwr ky[
sIqw rwm nwm srdwr dw AzreIl, AwK dy pTwx dyKw hm ny suDwr ky[
cwlcln
bMdy dw au~cw Awcrn jIvn dw au~qm nmUnw ArQwq au~cy jIvn
dI inSwnI huMdI hY nw ik au~cw A~hudw, bhuqw Dn mwl jW pRis`DI
20
cwlcln
bMdy dw au~cw Awcrn jIvn dw au~qm nmUnw ArQwq au~cy jIvn
dI inSwnI huMdI hY nw ik au~cw A~hudw, bhuqw Dn mwl jW pRis`DI
20
ivsqwr pUrbk ikqwb 2010 iv`c ilKI aus iv`c mu`K qOr qy ieh
q`qswr id`qw hY:
Awpxy jIvn kwl iv`c nlUey srdwr ny byAMq AOrqW nUM muglW
v`loN kIqI jw rhI bypqI qoN bcwieAw Aqy Awpxw ikrdwr au~cw
22
jdoN lwVy nUM kYd 'coN k`F ky Aqy ilAWdI lwVI nUM srdwr dy A`gy
pyS kIqw qW nlUey srdwr ny lVkI qoN aus dw nW p`uiCAw, auq`r iv`c
aus ny ikhw, "srdwrw! mYN qW frI hoeI Awpxw nW vI Bu`l geI hW!
qUM hI mYnUM bcwaux vwlw hY, b`s hux qyrI Srn iv`c hW[ AgoN srdwr
23
ivsqwr pUrbk ikqwb 2010 iv`c ilKI aus iv`c mu`K qOr qy ieh
q`qswr id`qw hY:
Awpxy jIvn kwl iv`c nlUey srdwr ny byAMq AOrqW nUM muglW
v`loN kIqI jw rhI bypqI qoN bcwieAw Aqy Awpxw ikrdwr au~cw
22
jdoN lwVy nUM kYd 'coN k`F ky Aqy ilAWdI lwVI nUM srdwr dy A`gy
pyS kIqw qW nlUey srdwr ny lVkI qoN aus dw nW p`uiCAw, auq`r iv`c
aus ny ikhw, "srdwrw! mYN qW frI hoeI Awpxw nW vI Bu`l geI hW!
qUM hI mYnUM bcwaux vwlw hY, b`s hux qyrI Srn iv`c hW[ AgoN srdwr
23
ny lVky Aqy lVkI qoN aunWH dI ie`Cw bwry pui` CAw qW dohW ny ikhw, "swnUM
qusIN Awpxy pMQ iv`c Swml kr lau[ AsIN is`K bx ky jIvn ijauxw
hY qy is`KI iv`c hI mrnw hY"[auprMq iehnW nUM AMimRq Ckw ky ^wlsw
pMMQ iv`c Swml kr ilAw Aqy bIbI dw nW 'swrMgq kOr' r`iKAw[
hrI isMG nlUAw bhuq hI rihqvwn is`K sI Aqy bhuq hI au~cysu`cy cwlcln dw mwlk sI[ Agr koeI nlUey dy Awcrn bwry jwxnw
cwhuMdw hY qW bIbI bwno dI swKI zrUr pVHy[ ieh bwno ie`k bhuq hI
suMdr mugl muitAwr sI[ srdwr hrI isMG jI APgwinsqwn iv`c
jmrOd dy AsQwn qy &Oj smyq ie`k tYNt iv`c ibrwjmwn sn[ ies
dy mn iv`c ie`Cw jwgI ik jykr myry bhwdr hrI isMG qoN pu`qr jnmy
qW auh vI ies jYsw XoDw ho skdw hY ijhVw dunIAW qy myrw nwm au~cw
kr skdw hY[ ie`k idn ieh pu`CdI pu`CdI aus jgHw jw phMucI ij`Qy
nlUey dw invws sI[ sur`iKAw qy KVHy sYink ny bwno nUM p`uiCAw , "qUM iks
nUM imlxw hY"? aus ny ikhw, "mYN quhwfy srdwr nUM imlxw hY"[ sYink
ny srdwr nlUey nUM d`isAw ik quhwnUM ie`k bIbI imlxw cwhuMdI hY[
hY"[ ieh sux ky bwno dIAW A`KW Br AweIAW qy rox vwlI hwlq ho
geI[ kuJ smW soc ky bolI, "is`Kw! mYN suixAw hY ik gurU nwnk bVw
mhwn hY qy bKSSW dw Gr hY Aqy aus dy Gr qoN kdy koeI KwlI nhIN
muiVAw[ pr qUM gurU dw is`K hox dy nwqy mYnUM KwlI hI vwps Byj irhw
hYN"[ srdwr nlUey ny iPr AwiKAw , "pu`qrI! qUM mYnUM hI Awpxw pu`qr
smJ Aqy mYN qYnUM A`j qoN mW kih ky bulwieAw krWgw"[ bwno kihMdI,
srdwr jI! "mYN is`KW dy au~cy cwlcln bwry suxdI sW pr qUM qW prp`K
hI drsw id`qw hY"[ ies auprMq hrI isMG bwno nUM mW kihky bulwauNdw
irhw Aqy bwno aus nUM pu`qr kih ky bulwauNdI sI[ so ieh hY gurU dy is`K
dw cwlcln [ gurbwxI AYsy is`KW bwry kih rhI hY:
nwnk soihwgx kw ikAw ichn hY
AMdir scu muKu aujlw KsmY mwih smwie] (185)
nwm dw is`kw
rwj Bwg clwaux leI Dn dI v`fI zrUrq huMdI hY[ srkwrW ieh
is`ky rwjy, rwxIAW jW dyS dy mhwn ivAkqIAW dy nW qy clwauNdIAW
hn[ ieh is`ky iksy ^ws rwj dI bwdSwhI dw icMnH huMdy hn[ pRym isMG
hoqI mrdwn AwpxI pusqk iv`c ilKdy hn ik ^wlsw rwj smyN ieh
sB qoN pihlw mOkw sI ik mhwrwjw rxjIq isMG v`loN Purmwn jwrI kr
ky srdwr hrI isMG dy nW qy kSmIr iv`c is`kw (zrb) clwaux dw
mhwn AiDkwr bKS id`qw[ ies Purmwn rwhIN srdwr hrI isMG dI
iezq Aqy bhwdrI nUM v`fw mwx bKiSAw[ hor qW hor mhwrwjw
swihb ny Awpxy ijauNdy jIA kMvr nO inhwl nUM C`f ky hor iksy nUM ieh
mwx nhIN sI id`qw[ ies qoN pihlW ^wlsw rwj smyN bwbw bMdw isMG
bhwdr ny nwnk SwhI is`kw jwrI kIqw sI[ suirMdr isMG ny 2001 Aqy
2004 iv`c Sikh Coinage Symbol of Sikh Sovereignty sMbMDI
bVw ivsQwr nwl iliKAw hY[ auh ilKdy hn ik kSmIr iv`c ^wlsw
rwj smyN ibkrmI sMmq 1876 (sMn 1819) nUM srdwr hrI isMG
24
25
ny lVky Aqy lVkI qoN aunWH dI ie`Cw bwry pui` CAw qW dohW ny ikhw, "swnUM
qusIN Awpxy pMQ iv`c Swml kr lau[ AsIN is`K bx ky jIvn ijauxw
hY qy is`KI iv`c hI mrnw hY"[auprMq iehnW nUM AMimRq Ckw ky ^wlsw
pMMQ iv`c Swml kr ilAw Aqy bIbI dw nW 'swrMgq kOr' r`iKAw[
hrI isMG nlUAw bhuq hI rihqvwn is`K sI Aqy bhuq hI au~cysu`cy cwlcln dw mwlk sI[ Agr koeI nlUey dy Awcrn bwry jwxnw
cwhuMdw hY qW bIbI bwno dI swKI zrUr pVHy[ ieh bwno ie`k bhuq hI
suMdr mugl muitAwr sI[ srdwr hrI isMG jI APgwinsqwn iv`c
jmrOd dy AsQwn qy &Oj smyq ie`k tYNt iv`c ibrwjmwn sn[ ies
dy mn iv`c ie`Cw jwgI ik jykr myry bhwdr hrI isMG qoN pu`qr jnmy
qW auh vI ies jYsw XoDw ho skdw hY ijhVw dunIAW qy myrw nwm au~cw
kr skdw hY[ ie`k idn ieh pu`CdI pu`CdI aus jgHw jw phMucI ij`Qy
nlUey dw invws sI[ sur`iKAw qy KVHy sYink ny bwno nUM p`uiCAw , "qUM iks
nUM imlxw hY"? aus ny ikhw, "mYN quhwfy srdwr nUM imlxw hY"[ sYink
ny srdwr nlUey nUM d`isAw ik quhwnUM ie`k bIbI imlxw cwhuMdI hY[
hY"[ ieh sux ky bwno dIAW A`KW Br AweIAW qy rox vwlI hwlq ho
geI[ kuJ smW soc ky bolI, "is`Kw! mYN suixAw hY ik gurU nwnk bVw
mhwn hY qy bKSSW dw Gr hY Aqy aus dy Gr qoN kdy koeI KwlI nhIN
muiVAw[ pr qUM gurU dw is`K hox dy nwqy mYnUM KwlI hI vwps Byj irhw
hYN"[ srdwr nlUey ny iPr AwiKAw , "pu`qrI! qUM mYnUM hI Awpxw pu`qr
smJ Aqy mYN qYnUM A`j qoN mW kih ky bulwieAw krWgw"[ bwno kihMdI,
srdwr jI! "mYN is`KW dy au~cy cwlcln bwry suxdI sW pr qUM qW prp`K
hI drsw id`qw hY"[ ies auprMq hrI isMG bwno nUM mW kihky bulwauNdw
irhw Aqy bwno aus nUM pu`qr kih ky bulwauNdI sI[ so ieh hY gurU dy is`K
dw cwlcln [ gurbwxI AYsy is`KW bwry kih rhI hY:
nwnk soihwgx kw ikAw ichn hY
AMdir scu muKu aujlw KsmY mwih smwie] (185)
nwm dw is`kw
rwj Bwg clwaux leI Dn dI v`fI zrUrq huMdI hY[ srkwrW ieh
is`ky rwjy, rwxIAW jW dyS dy mhwn ivAkqIAW dy nW qy clwauNdIAW
hn[ ieh is`ky iksy ^ws rwj dI bwdSwhI dw icMnH huMdy hn[ pRym isMG
hoqI mrdwn AwpxI pusqk iv`c ilKdy hn ik ^wlsw rwj smyN ieh
sB qoN pihlw mOkw sI ik mhwrwjw rxjIq isMG v`loN Purmwn jwrI kr
ky srdwr hrI isMG dy nW qy kSmIr iv`c is`kw (zrb) clwaux dw
mhwn AiDkwr bKS id`qw[ ies Purmwn rwhIN srdwr hrI isMG dI
iezq Aqy bhwdrI nUM v`fw mwx bKiSAw[ hor qW hor mhwrwjw
swihb ny Awpxy ijauNdy jIA kMvr nO inhwl nUM C`f ky hor iksy nUM ieh
mwx nhIN sI id`qw[ ies qoN pihlW ^wlsw rwj smyN bwbw bMdw isMG
bhwdr ny nwnk SwhI is`kw jwrI kIqw sI[ suirMdr isMG ny 2001 Aqy
2004 iv`c Sikh Coinage Symbol of Sikh Sovereignty sMbMDI
bVw ivsQwr nwl iliKAw hY[ auh ilKdy hn ik kSmIr iv`c ^wlsw
rwj smyN ibkrmI sMmq 1876 (sMn 1819) nUM srdwr hrI isMG
24
25
nlUAw gvrnr dy nW hyT pihlI vwr ieh is`kw jwrI hoxw ijs nUM
'hrI isMGIAw' ruipAw kihMdy sn bhuq hI mhq`qv pUrn Gtnw sI[
hrI isMG nlUAw dI inmrqw dyKo jdoN Syir-ey-pMjwb v`loN
iehnW nUM Awpxy nW qy is`kw jwrI krn dw Purmwn imilAw qW au~qr
iv`c srdwr swihb ny bVw DMnvwd kIqw[ ieh vI iliKAw ik is`kw
qW sRI hzUr dy nwm qy hI soBdw hY[ pr mhwrwjw ny hrI isMG dI
ilAwkq, kurbwnI, ivSwl idlI Aqy inrmwxqw nUM jwx ky AiDkwr
id`qw ik qusIN Awpxy nW qy is`kw jwrI kro[ ieM\ srkwr dw hukm mMn
ky is`kw cwlU kIqw ijs dy ie`k pwsy 'sRI Akwl shwie' Aqy sMmq
1876 aukirAw hoieAw sI Aqy dUjy pwsy 'hir' qy ies dy hyT 'Xk
ruipAw' drj sI (qvwrIK ipSwvr, sPw 905; sr vwltr lwrYNs
dI vYlI Aw& kSmIr, sPw 234; mukMml qvwrIK kSmIr s&w 17)
aus smyN kSmIr iv`c v`K v`K iksm dy is`ky c`l rhy sn Aqy
ieh v`K v`K simAW qy srkwrW v`loN clwey hoey sn[ hrI isMG dy
rupey iv`c ds mwSy ^wls cWdI sI Aqy ies dI kImq A&gwnW v`loN
jwrI kIqy Aqy jbr Kwn v`loN kwbl dy iv`c c`l rhy rupey dy brwbr
sI[ mOlwnw muhMmd dIn ny ies dI kImq A`T Awny ilKI hY Aqy ieh
ruipAw kSmIr iv`c 1892 q`k bhuq QwvW qy mOjUd sI[ sr lYpl
igRPn ny, reIsn-pMjwb sPw 181 iv`c AMikq kIqw ik hrI isMGIAw
ruipAw jo kSmIr iv`c jwrI kIqw pMjwb iv`c vI 1890 q`k Awm
cldw sI[ cWdI dy is`ky qoN Cu`t qWby dw is`kw vI 'hrI isMGIAw' pYsw
khwauNdw sI[ vnIq nlUAw Anuswr keI is`ikAW qy gurmuKI iv`c
'hrI' dyvnwgrI iv`c 'hir jI' jW 'aum SRI' auk`irAw hoieAw sI[ Kry
qy Koty rupey dI pCwx leI vI ies iv`c ^ws inSwn sI[ gnySI lwl
ny 1846 iv`c qwrIK -ey-pMjwb-ey-kSmIr iv`c iliKAw hY ik ieh
is`ky clwaux nwl ^wlsw rwj dI Awmdn iv`c coKw vwDw hoieAw hY[
so AYsy nwiek, sUrbIr, audwric`q, gOrvmeI Aqy mwx m`qy XoDy
dy guxW dw ieiqhwskwrW ny srvyKx, inrIKx Aqy prIKx kr ky ies
26
nUM bVI mhwnqw id`qI hY[ iksy ny ies nUM 'mUrq Aw& ^wlsw AOP dI
is`K AYmpwier' iks ny tYrr Pwr A&gwn, 'iksy ny cYNpIAn Aw& dI
^wlsw', 'vuAwies Aw& dI isKs', '^wlsw rwj dw QMmH' qy 'Kwlsw'
rwj' dw hIrw AwiKAw hY[ kwdrXwr ny hrI isMG srdwr dI isPq
ieM\ kIqI hY:
rxjIq isMG srdwr dy AwSkW nUM, if`Tw nzr mYN pw ky swirAW iv`c[
kwdrXwr bhwdrW iv`c cmky, hrI isMG ijauN cMn isqwirAW iv`c[
nlUAw gvrnr dy nW hyT pihlI vwr ieh is`kw jwrI hoxw ijs nUM
'hrI isMGIAw' ruipAw kihMdy sn bhuq hI mhq`qv pUrn Gtnw sI[
hrI isMG nlUAw dI inmrqw dyKo jdoN Syir-ey-pMjwb v`loN
iehnW nUM Awpxy nW qy is`kw jwrI krn dw Purmwn imilAw qW au~qr
iv`c srdwr swihb ny bVw DMnvwd kIqw[ ieh vI iliKAw ik is`kw
qW sRI hzUr dy nwm qy hI soBdw hY[ pr mhwrwjw ny hrI isMG dI
ilAwkq, kurbwnI, ivSwl idlI Aqy inrmwxqw nUM jwx ky AiDkwr
id`qw ik qusIN Awpxy nW qy is`kw jwrI kro[ ieM\ srkwr dw hukm mMn
ky is`kw cwlU kIqw ijs dy ie`k pwsy 'sRI Akwl shwie' Aqy sMmq
1876 aukirAw hoieAw sI Aqy dUjy pwsy 'hir' qy ies dy hyT 'Xk
ruipAw' drj sI (qvwrIK ipSwvr, sPw 905; sr vwltr lwrYNs
dI vYlI Aw& kSmIr, sPw 234; mukMml qvwrIK kSmIr s&w 17)
aus smyN kSmIr iv`c v`K v`K iksm dy is`ky c`l rhy sn Aqy
ieh v`K v`K simAW qy srkwrW v`loN clwey hoey sn[ hrI isMG dy
rupey iv`c ds mwSy ^wls cWdI sI Aqy ies dI kImq A&gwnW v`loN
jwrI kIqy Aqy jbr Kwn v`loN kwbl dy iv`c c`l rhy rupey dy brwbr
sI[ mOlwnw muhMmd dIn ny ies dI kImq A`T Awny ilKI hY Aqy ieh
ruipAw kSmIr iv`c 1892 q`k bhuq QwvW qy mOjUd sI[ sr lYpl
igRPn ny, reIsn-pMjwb sPw 181 iv`c AMikq kIqw ik hrI isMGIAw
ruipAw jo kSmIr iv`c jwrI kIqw pMjwb iv`c vI 1890 q`k Awm
cldw sI[ cWdI dy is`ky qoN Cu`t qWby dw is`kw vI 'hrI isMGIAw' pYsw
khwauNdw sI[ vnIq nlUAw Anuswr keI is`ikAW qy gurmuKI iv`c
'hrI' dyvnwgrI iv`c 'hir jI' jW 'aum SRI' auk`irAw hoieAw sI[ Kry
qy Koty rupey dI pCwx leI vI ies iv`c ^ws inSwn sI[ gnySI lwl
ny 1846 iv`c qwrIK -ey-pMjwb-ey-kSmIr iv`c iliKAw hY ik ieh
is`ky clwaux nwl ^wlsw rwj dI Awmdn iv`c coKw vwDw hoieAw hY[
so AYsy nwiek, sUrbIr, audwric`q, gOrvmeI Aqy mwx m`qy XoDy
dy guxW dw ieiqhwskwrW ny srvyKx, inrIKx Aqy prIKx kr ky ies
26
nUM bVI mhwnqw id`qI hY[ iksy ny ies nUM 'mUrq Aw& ^wlsw AOP dI
is`K AYmpwier' iks ny tYrr Pwr A&gwn, 'iksy ny cYNpIAn Aw& dI
^wlsw', 'vuAwies Aw& dI isKs', '^wlsw rwj dw QMmH' qy 'Kwlsw'
rwj' dw hIrw AwiKAw hY[ kwdrXwr ny hrI isMG srdwr dI isPq
ieM\ kIqI hY:
rxjIq isMG srdwr dy AwSkW nUM, if`Tw nzr mYN pw ky swirAW iv`c[
kwdrXwr bhwdrW iv`c cmky, hrI isMG ijauN cMn isqwirAW iv`c[
ie`k gwQw drswauNdI hY ik ie`k vwr Drmswlw iv`c Swm smyN jdoN
srdwr swihb rihrws swihb dw pwT kr rhy sI qW Acwnk qurkW
dI &Oj ny hmlw kr id`qw[ ies hmly nUM aunHW dy byty srdwr jvwhr
isMG ny roikAw pr srdwr hrI isMG pwT dI sMpUrnqw kr ky Aqy
Ardws ip`CoN hI Drmswlw qoN bwhr Awey[
14 mwrc 1832 dI g`l hY ik sr AlYgzYNfr bwrns hrI
isMG nlUey nUM Atk ivKy imilAw[ auh Awpxy s&rnwmy (Barnes
Travels into Bukhara Voluma II, page 66) iv`c ilKdw hY ik hrI
isMG ny mYnUM bhuq ipAwr idKwieAw Aqy sohxI mihmwn invwzI
kIqI[ aunHW ie`k idn Atk dirAw qoN pwr jwxw sI qy mYnUM vI nwl
jwx leI ikhw[ AsIN GoiVAW qy svwr ho gey qy jdoN dirAw pws
phuMcy qW pwxI pUry vyg iv`c c`l irhw sI Aqy au~cIAW au~cIAW pwxI
dIAW C`lW idKweI dy rhIAW sn[ mYN ieh iBAwnk idRS dyK ky vwps
muVn dw ierwdw bxw ilAw[ bwrns dI ilKq hY:
We were shocked at the catastrophe and proposed to
return , but the chief (Hari Singh) would not listen to it. He
gave a laugh, and said, "What is the use of (Sikh) if he cannot
pass the Attock (Indus)"? The Principal branch, however, was
still in our front; and I only agreed to cross if the horse men
were left behind. "Leave my guard, "impossible but we did
leave it, and safely passed the ford..
Bwv ibpqw BirAw idRS dyK ky jdoN mYN ip`Cy muVn bwry ikhw qW
ieh sux ky swfw muKI hrI isMG h`s ipAw Aqy swfI g`l nhIN suxI[
aus ny AwiKAw, "auh is`K kwhdw jykr auh Atk dirAw pwr nhIN
kr skdw[ dirAw swfy swmHxy sI[ KYr mYN ies Srq qy dirAw pwr
krn leI sihmq ho igAw jykr hor GoV svwr BIV BVkw nhIN
krngy[ myrI g`l mMn ky mYnUM ip`Cy ibTw ky srdwr dirAw pwr kr
igAw[
28
ie`k gwQw drswauNdI hY ik ie`k vwr Drmswlw iv`c Swm smyN jdoN
srdwr swihb rihrws swihb dw pwT kr rhy sI qW Acwnk qurkW
dI &Oj ny hmlw kr id`qw[ ies hmly nUM aunHW dy byty srdwr jvwhr
isMG ny roikAw pr srdwr hrI isMG pwT dI sMpUrnqw kr ky Aqy
Ardws ip`CoN hI Drmswlw qoN bwhr Awey[
14 mwrc 1832 dI g`l hY ik sr AlYgzYNfr bwrns hrI
isMG nlUey nUM Atk ivKy imilAw[ auh Awpxy s&rnwmy (Barnes
Travels into Bukhara Voluma II, page 66) iv`c ilKdw hY ik hrI
isMG ny mYnUM bhuq ipAwr idKwieAw Aqy sohxI mihmwn invwzI
kIqI[ aunHW ie`k idn Atk dirAw qoN pwr jwxw sI qy mYnUM vI nwl
jwx leI ikhw[ AsIN GoiVAW qy svwr ho gey qy jdoN dirAw pws
phuMcy qW pwxI pUry vyg iv`c c`l irhw sI Aqy au~cIAW au~cIAW pwxI
dIAW C`lW idKweI dy rhIAW sn[ mYN ieh iBAwnk idRS dyK ky vwps
muVn dw ierwdw bxw ilAw[ bwrns dI ilKq hY:
We were shocked at the catastrophe and proposed to
return , but the chief (Hari Singh) would not listen to it. He
gave a laugh, and said, "What is the use of (Sikh) if he cannot
pass the Attock (Indus)"? The Principal branch, however, was
still in our front; and I only agreed to cross if the horse men
were left behind. "Leave my guard, "impossible but we did
leave it, and safely passed the ford..
Bwv ibpqw BirAw idRS dyK ky jdoN mYN ip`Cy muVn bwry ikhw qW
ieh sux ky swfw muKI hrI isMG h`s ipAw Aqy swfI g`l nhIN suxI[
aus ny AwiKAw, "auh is`K kwhdw jykr auh Atk dirAw pwr nhIN
kr skdw[ dirAw swfy swmHxy sI[ KYr mYN ies Srq qy dirAw pwr
krn leI sihmq ho igAw jykr hor GoV svwr BIV BVkw nhIN
krngy[ myrI g`l mMn ky mYnUM ip`Cy ibTw ky srdwr dirAw pwr kr
igAw[
28
2
mulqwn dI jMg
mulqwn pwiksqwn dy pMjwb dw bhuq purwxw Sihr hY[ ieh
Jnwb dirAw dy d`KxI kMFy qy siQ`q hY Aqy lhOr qoN 221 mIl dUr
hY[ pihly pihl ies dw nW mulw sQwn sI jo ik ipCoN mulqwnpur vjoN
jwixAw jwx l`gw[ ie`Qy ie`k purwqn mMdr sI ijs iv`c ihMdU Brw
sUrj dyvqy dI pUjw krdy sn[ bwrns ilKdw hY ik mulqwn dIAW cwr
cIzW DUV, grmI, mMgqy Aqy kbrsqwn bhuq mShUr hn[ grmI ru`q
iv`c qwpmwn 54 ifgrI sYNtIgRyf q`k phuMc jWdw hY[ muglW dy rwj
smyN bMgwl qoN kwbl q`k dy vpwrk rsqy iv`c mulqwn Sihr sB qoN
mu`K sI[ ieh Sihr rySmI kpVy leI vI pRis`D sI[ mhwrwjw rxjIq
isMG drbwrIAW jW ivdySIAW leI rySm dy suMdr qy kImqI isrpwau
mulqwn qoN mMgwauNdw sI[
mulqwn dy rwijAW, vzIrW bwry qW kihxw hI sI kI ie`QoN dy qW
pIr, PkIr vI bVy hMkwrI, ivkwrI qy mkwrI sn[ ieh Sihr sUPI
sMqW dw gVH sI Aqy ieh krwmwqW idKw ky prjw nUM Brmw ky lu`t rhy
sn[ iehnW nUM is`Dy rsqy qy pwaux leI jdoN sRI gurU nwnk dyv jI
mulqwn phuMcy qW iehnW gurU jI nUM bVy nwtkI FMg nwl ie`QoN jldI
cly jwx leI AwiKAw[ BweI gurdws jI AwpxI vwr iv`c ies bwry
ilKdy hn :
myilE bwbw auiTAw mlqwny dI jwriq jweI[
AgoN pIr mulqwn dy duD ktorw Br ly AweI[
bwby kF kr bgl qy cMbylI duiD ivic imlweI[
ijau swgr ivic gMg smweI[ (vwr 1, pwauVI 44)
Bwv iSvrwq dy myly iv`coN is`DW nwl g`lbwq krn ip`CoN gurU jI
mulqwn phuMcy[ PkIr jwx ky mulqwn dy pIrW ny gurU jI A`gy du`D dw
30
31
2
mulqwn dI jMg
mulqwn pwiksqwn dy pMjwb dw bhuq purwxw Sihr hY[ ieh
Jnwb dirAw dy d`KxI kMFy qy siQ`q hY Aqy lhOr qoN 221 mIl dUr
hY[ pihly pihl ies dw nW mulw sQwn sI jo ik ipCoN mulqwnpur vjoN
jwixAw jwx l`gw[ ie`Qy ie`k purwqn mMdr sI ijs iv`c ihMdU Brw
sUrj dyvqy dI pUjw krdy sn[ bwrns ilKdw hY ik mulqwn dIAW cwr
cIzW DUV, grmI, mMgqy Aqy kbrsqwn bhuq mShUr hn[ grmI ru`q
iv`c qwpmwn 54 ifgrI sYNtIgRyf q`k phuMc jWdw hY[ muglW dy rwj
smyN bMgwl qoN kwbl q`k dy vpwrk rsqy iv`c mulqwn Sihr sB qoN
mu`K sI[ ieh Sihr rySmI kpVy leI vI pRis`D sI[ mhwrwjw rxjIq
isMG drbwrIAW jW ivdySIAW leI rySm dy suMdr qy kImqI isrpwau
mulqwn qoN mMgwauNdw sI[
mulqwn dy rwijAW, vzIrW bwry qW kihxw hI sI kI ie`QoN dy qW
pIr, PkIr vI bVy hMkwrI, ivkwrI qy mkwrI sn[ ieh Sihr sUPI
sMqW dw gVH sI Aqy ieh krwmwqW idKw ky prjw nUM Brmw ky lu`t rhy
sn[ iehnW nUM is`Dy rsqy qy pwaux leI jdoN sRI gurU nwnk dyv jI
mulqwn phuMcy qW iehnW gurU jI nUM bVy nwtkI FMg nwl ie`QoN jldI
cly jwx leI AwiKAw[ BweI gurdws jI AwpxI vwr iv`c ies bwry
ilKdy hn :
myilE bwbw auiTAw mlqwny dI jwriq jweI[
AgoN pIr mulqwn dy duD ktorw Br ly AweI[
bwby kF kr bgl qy cMbylI duiD ivic imlweI[
ijau swgr ivic gMg smweI[ (vwr 1, pwauVI 44)
Bwv iSvrwq dy myly iv`coN is`DW nwl g`lbwq krn ip`CoN gurU jI
mulqwn phuMcy[ PkIr jwx ky mulqwn dy pIrW ny gurU jI A`gy du`D dw
30
31
im`tI G`tw cVH igAw[ srdwr hrI isMG, inhwl isMG Aqy Aqr isMG
ikauNik ieh kMD dy nzdIk sn iehnW qy kMD dw mlbw Aw ifigAw
Aqy P`tV ho ky DrqI qy ifg pey[ kMD iv`c pwV ipAw dyK ky nvwb
dy &OjIAW ny iehnW v`l A`g nwl bldIAW hWfIAW su`tIAW[ jdoN rswly
dy isMGW ny ieh srdwr if`gy pey dyKy Aqy iehnW kol A`g dIAW lwtW
dyKIAW qW mOq dI prvwh nw kridAW iehnW nUM bwhr k`Fx dI ihMmq
kIqI[ ies smyN q`k hrI isMG Aqy nwl dy isMG burI qrHW P`tV ho cu`ky
sn[ A`g l`gx kwrx srIr vI Juls gey[ kYNp q`k phuMcidAW mhwn
sUrmw srdwr Aqr isMG DwrI pRwx iqAwg cu`ky sn[ hrI isMG smyq
bhuq sUrmy bysurq sn[ dUjy pwsy ^wlsw &OjW golIAW cldIAW iv`c
kMD dy pwV rwhIN iklHy iv`c jw cVHIAW[ isMGW dIAW qlvwrW hnyrI
vWgUM SUkdIAW Aqy gwty lhuMdIAW dyK qurk Qr Qr kMbx l`g gey[
AwKIr hiQAwr su`t ky hwr kbUl kr leI[ nvwb muz`&r Kwn nUM
isMGW ny pkV ilAw[
auDr Syir-ey-pMjwb nUM pqw l`igAw ik hrI isMG Aqy inhwl
isMG AtwrI vwly dI hwlq bhuq hI gMBIr hY mhwrwjw swihb ny
AzIz-aud-dIn Aqy vYdW nUM iehnW dy P`tW qy mrHm p`tI krn leI
hukm id`qw[ vYdW ny srdwr dI nwjuk hwlq dyK ky jdoN bcx dI nw
aumId mhwrwjy nUM d`sI qW auh ieqnw mwXUs hoieAw ik A`goN bolx dI
ihMmq vI nw rhI[ pr :
ijs dw sws n kwFq Awp] iqs ko dy kr rwKY hwiQ]
32
33
im`tI G`tw cVH igAw[ srdwr hrI isMG, inhwl isMG Aqy Aqr isMG
ikauNik ieh kMD dy nzdIk sn iehnW qy kMD dw mlbw Aw ifigAw
Aqy P`tV ho ky DrqI qy ifg pey[ kMD iv`c pwV ipAw dyK ky nvwb
dy &OjIAW ny iehnW v`l A`g nwl bldIAW hWfIAW su`tIAW[ jdoN rswly
dy isMGW ny ieh srdwr if`gy pey dyKy Aqy iehnW kol A`g dIAW lwtW
dyKIAW qW mOq dI prvwh nw kridAW iehnW nUM bwhr k`Fx dI ihMmq
kIqI[ ies smyN q`k hrI isMG Aqy nwl dy isMG burI qrHW P`tV ho cu`ky
sn[ A`g l`gx kwrx srIr vI Juls gey[ kYNp q`k phuMcidAW mhwn
sUrmw srdwr Aqr isMG DwrI pRwx iqAwg cu`ky sn[ hrI isMG smyq
bhuq sUrmy bysurq sn[ dUjy pwsy ^wlsw &OjW golIAW cldIAW iv`c
kMD dy pwV rwhIN iklHy iv`c jw cVHIAW[ isMGW dIAW qlvwrW hnyrI
vWgUM SUkdIAW Aqy gwty lhuMdIAW dyK qurk Qr Qr kMbx l`g gey[
AwKIr hiQAwr su`t ky hwr kbUl kr leI[ nvwb muz`&r Kwn nUM
isMGW ny pkV ilAw[
auDr Syir-ey-pMjwb nUM pqw l`igAw ik hrI isMG Aqy inhwl
isMG AtwrI vwly dI hwlq bhuq hI gMBIr hY mhwrwjw swihb ny
AzIz-aud-dIn Aqy vYdW nUM iehnW dy P`tW qy mrHm p`tI krn leI
hukm id`qw[ vYdW ny srdwr dI nwjuk hwlq dyK ky jdoN bcx dI nw
aumId mhwrwjy nUM d`sI qW auh ieqnw mwXUs hoieAw ik A`goN bolx dI
ihMmq vI nw rhI[ pr :
ijs dw sws n kwFq Awp] iqs ko dy kr rwKY hwiQ]
32
33
srkwr A`gy pyS kIqw ies dy h`Q joVy hoey sn Aqy srIr kMb irhw
sI[ rodyN kurlwauNdy ny AwpxI ic`tI dwVHI PV ky AwiKAw, "SihnSwh!
mYQoN v`fI Bu`l hoeI hY[ mYN quhwfy nwl kIqy vwAdy A`KoN-proKy kr id`qy,
mYN v`fw DRoh kmwieAw hY Awp nwl m`Qw lw ky[ ikrpw kro myrI jwn
bKS idau[ mYN bwjguzwrI, nzrwnw qy qwvwn jMg sB kuJ dy idAWgw
Aqy A`goN qoN AijhI glqI nhIN krWgw"[ mhwrwjy ny ies dIAW
lylVIAW sux ky Awpxy nrm suBwA Anuswr kyvl muAw& hI nhIN kIqw
sgoN nvwbI bKS ky mulqwn dw cMgI qrHW rwj-pRbMD krn leI
AwiKAw[
mhwrwjy ny mulqwn dI ij`q dI KuSI iv`c BwrI drbwr AwXojq
kIqw[ ies iv`c isr DV dI bwzI lwaux vwly ShId Aqy P`tV is`KW
dI mihmW gwien kIqI, aunHW dy prvwrW nUM pYnSnW qy jwgIrW
bKSIAW[ srdwr hrI isMG dI idKweI mhwn dlyrI bdly ivSyS
DMnvwd kIqw igAw, 20 hzwr rupey slwnw jwgIr id`qI[ KuSI iv`c
Aw ky Syir-ey-pMjwb ny sony dIAW mohrW hrI isMG dy isr qoN dI
vwrIAW[ sIqw rwm ny ies smyN dw nzwrw kwiv rUp iv`c ieM\ iliKAw
hY:
qb mhwrwj QwpI dyn hrI isMG qweIN,
inmk hlwlI AYsw sUrmw nw kweI hY[
vwr ky k`Fy mohrW su`t idMdy sIs au~qoN,
ihrdy ky bIc KuSI jweI nw smweI hY[
srkwr A`gy pyS kIqw ies dy h`Q joVy hoey sn Aqy srIr kMb irhw
sI[ rodyN kurlwauNdy ny AwpxI ic`tI dwVHI PV ky AwiKAw, "SihnSwh!
mYQoN v`fI Bu`l hoeI hY[ mYN quhwfy nwl kIqy vwAdy A`KoN-proKy kr id`qy,
mYN v`fw DRoh kmwieAw hY Awp nwl m`Qw lw ky[ ikrpw kro myrI jwn
bKS idau[ mYN bwjguzwrI, nzrwnw qy qwvwn jMg sB kuJ dy idAWgw
Aqy A`goN qoN AijhI glqI nhIN krWgw"[ mhwrwjy ny ies dIAW
lylVIAW sux ky Awpxy nrm suBwA Anuswr kyvl muAw& hI nhIN kIqw
sgoN nvwbI bKS ky mulqwn dw cMgI qrHW rwj-pRbMD krn leI
AwiKAw[
mhwrwjy ny mulqwn dI ij`q dI KuSI iv`c BwrI drbwr AwXojq
kIqw[ ies iv`c isr DV dI bwzI lwaux vwly ShId Aqy P`tV is`KW
dI mihmW gwien kIqI, aunHW dy prvwrW nUM pYnSnW qy jwgIrW
bKSIAW[ srdwr hrI isMG dI idKweI mhwn dlyrI bdly ivSyS
DMnvwd kIqw igAw, 20 hzwr rupey slwnw jwgIr id`qI[ KuSI iv`c
Aw ky Syir-ey-pMjwb ny sony dIAW mohrW hrI isMG dy isr qoN dI
vwrIAW[ sIqw rwm ny ies smyN dw nzwrw kwiv rUp iv`c ieM\ iliKAw
hY:
qb mhwrwj QwpI dyn hrI isMG qweIN,
inmk hlwlI AYsw sUrmw nw kweI hY[
vwr ky k`Fy mohrW su`t idMdy sIs au~qoN,
ihrdy ky bIc KuSI jweI nw smweI hY[
ieh hIrw kwbl dy rwjy Swh sujwA qoN Syir-ey-pMjwb nUM imilAw
sI[ bwrkzeI srdwr &qih Kwn vzIr dw zor vDx kr ky Swh
mihmUd ny Awpxy Coty BweI Swh sujwA nUM g`dIE lwh id`qw sI[ Swh
sujwA SwhI prvwr smyq mhwrwjw rxjIq isMG dI Srn Aw igAw[
pr idl-idmwg iv`c rwj Bwg dI iK`c kwrn kSmIr dy hwkm A~qw
muhMmd ^wn dI m`dd nwl ieh ipSwvr qy kwbj ho igAw[ ipSwvr
qoN c`l ky ies ny Swh mihmUd nUM iSkSq dy ky A&gwinsqwn qy kbzw
kr ilAw[ Aihmd Swh AbdwlI dI sMqwn hox dy bwvjUd Swh sujwA
Awpxy bwrkzeI BrwvW dy A`XwSI, md-msqI Aqy BYVIAW krqUqW
kwrn bhuqw icr rwj nw kr sikAw[ mihmUd Swh ny Swh sujwA nUM
AYsI BWj id`qI ik ieh jwn bcwA ky kSmIr phuMc igAw[ Swh
sujwA dI bygm ny ieh fr mihsUs kr ky ik kSmIr dw hwkm A`qw
muhMmd ^wn Swh mihmUd dy kihx qy aus dy Swh nUM mrvw nw dvy
Syir-ey-pMjwb nUM jw imlI[ mhwrwjy pws iesny Arz kIqI ik ayh
AwpxI &Oj Byj ky kSmIr dy hwkm qoN Cufw ky Swh sujwA nUM lwhOr lY
Awaux qy auh koihnUr hIrw ByNt kr dvygI[
mhwrwjw swihb ny srdwr nlvw nUM kSmIr qy cVHweI krn leI
hukm id`qw Aqy Swh sujwA nUM A`qw muhMmd ^wn dy bMdI^wny 'coN shI
slwmq Cufw ky ilAwaux leI AwiKAw[ iehnI idnI vzIr-&qih
Kwn vI srkwr nUM ^wlsw drbwr iv`c Aw imilAw[ aus ny AwiKAw
ik mYN kSmIr dI lu`t coN nO l`K rupey quhwnUM dyvWgw[ AwpW iek`Ty
cVHweI krIey[ ieM\ dohW &OjW ny sWJI cVHweI kIqI Aqy kSmIr qy jw
Dwvw boilAw[ vzIr &qih ^wn cwhuMdw sI ik ikvyN nw ikvy Swh
sujwA myry h`Q Aw jwvy Aqy ^wlsw &Oj nUM vwAdw kIqw Dn vI nW
dvW[ sujwn hrI isMG nlUey ny dUjy srdwrW nwl iml ky bVI smJdwrI
Aqy PurqI nwl Swh sujwA nUM Cufw ilAw[ vzIr &qih ^wn lu`t dw
swrw mwl lY ky kwbl nUM qur igAw Aqy Awpxy Brw AzIm ^wn nUM
kSmIr dw sUbydwr Qwp igAw[
37
ieh hIrw kwbl dy rwjy Swh sujwA qoN Syir-ey-pMjwb nUM imilAw
sI[ bwrkzeI srdwr &qih Kwn vzIr dw zor vDx kr ky Swh
mihmUd ny Awpxy Coty BweI Swh sujwA nUM g`dIE lwh id`qw sI[ Swh
sujwA SwhI prvwr smyq mhwrwjw rxjIq isMG dI Srn Aw igAw[
pr idl-idmwg iv`c rwj Bwg dI iK`c kwrn kSmIr dy hwkm A~qw
muhMmd ^wn dI m`dd nwl ieh ipSwvr qy kwbj ho igAw[ ipSwvr
qoN c`l ky ies ny Swh mihmUd nUM iSkSq dy ky A&gwinsqwn qy kbzw
kr ilAw[ Aihmd Swh AbdwlI dI sMqwn hox dy bwvjUd Swh sujwA
Awpxy bwrkzeI BrwvW dy A`XwSI, md-msqI Aqy BYVIAW krqUqW
kwrn bhuqw icr rwj nw kr sikAw[ mihmUd Swh ny Swh sujwA nUM
AYsI BWj id`qI ik ieh jwn bcwA ky kSmIr phuMc igAw[ Swh
sujwA dI bygm ny ieh fr mihsUs kr ky ik kSmIr dw hwkm A`qw
muhMmd ^wn Swh mihmUd dy kihx qy aus dy Swh nUM mrvw nw dvy
Syir-ey-pMjwb nUM jw imlI[ mhwrwjy pws iesny Arz kIqI ik ayh
AwpxI &Oj Byj ky kSmIr dy hwkm qoN Cufw ky Swh sujwA nUM lwhOr lY
Awaux qy auh koihnUr hIrw ByNt kr dvygI[
mhwrwjw swihb ny srdwr nlvw nUM kSmIr qy cVHweI krn leI
hukm id`qw Aqy Swh sujwA nUM A`qw muhMmd ^wn dy bMdI^wny 'coN shI
slwmq Cufw ky ilAwaux leI AwiKAw[ iehnI idnI vzIr-&qih
Kwn vI srkwr nUM ^wlsw drbwr iv`c Aw imilAw[ aus ny AwiKAw
ik mYN kSmIr dI lu`t coN nO l`K rupey quhwnUM dyvWgw[ AwpW iek`Ty
cVHweI krIey[ ieM\ dohW &OjW ny sWJI cVHweI kIqI Aqy kSmIr qy jw
Dwvw boilAw[ vzIr &qih ^wn cwhuMdw sI ik ikvyN nw ikvy Swh
sujwA myry h`Q Aw jwvy Aqy ^wlsw &Oj nUM vwAdw kIqw Dn vI nW
dvW[ sujwn hrI isMG nlUey ny dUjy srdwrW nwl iml ky bVI smJdwrI
Aqy PurqI nwl Swh sujwA nUM Cufw ilAw[ vzIr &qih ^wn lu`t dw
swrw mwl lY ky kwbl nUM qur igAw Aqy Awpxy Brw AzIm ^wn nUM
kSmIr dw sUbydwr Qwp igAw[
37
srdwr hrI isMG ny Swh sujwA nUM lwhOr drbwr iv`c phuMcw
id`qw[ mhwrwjy v`loN ij`q dIAW BwrI KuSIAW mnweIAW geIAW[ Swh
sujwA dw vI cMgw suAwgq krky aus nUM aus dI bygm pws mubwrk
hvylI iv`c phuMcw id`qw[ BwvyN bygm Aqy Swh sujwA ny koihnUr hIrw
dyx qoN twl-mtol kIqw pr mhwrwjw rxjIq isMG ny ih`k dy zor nwl
ies nUM kwbU kr ilAw[ qkrIbn 26 swl (1813-1839) q`k ieh
hIrw mhwrwjy kol irhw[ jdoN 1839 iv`c mhwrwjy ny Awpxw AMqlw
smW nyVy AwauNdw dyiKAw qW koihnUr nUM jgn nwQ mMdr (auVIsw) dy
nW qy vsIAq (willed) krvw id`qw sI[ pr ^wlsw rwj qy kwbU pw
ky eIst ieMfIAw kMpnI ny lwhOr dy ^wlsw qoSyKwny iv`coN hor bhumu`lIAW vsqW smyq koihnUr hIrw vI curw ilAw[ ieM\ AMgryz srkwr
ny mhwrwjy dI soc pUrI nw hox id`qI[
leI mwno ieh mu`K duAwr sI[ mhwrwjw rxjIq isMG dy smyN ies iklyH
au~pr jhwn dwd ^wn dw kbzw sI[ mhwrwjy dI bu`DI bhuq qIKx Aqy
soc-dUr idRStI vwlI sI[ srdwrW nwl soc ivcwr kr ky srkwr ny
ikhw ik ijqnw icr q`k AwpW Atk dy iklyH qy kbzw nhIN kr lYNdy
auqnW icr APgwnW nUM pMjwb AMdr dwKl hox qoN rok nhIN skWgy Aqy
pMjwb iv`c Amn-Amwn vI auqnw icr nhIN ho skdw[ ieM\ Akl qoN
kMm lYNidAW mhwrwjy ny Atk iklHy qy kbzw krn leI dIvwn mohkm
cMd Aqy srdwr hrI isMG nlUey nUM bIVw cu`kx leI AwiKAw[
hukm imlx dI dyr sI ik ^wlsw &OjW hrI isMG dI kmwn hyT
bVy zor Aqy Sor nwl Atk v`l nUM cVHIAW ijhlm dirAw pwr kr ky
ieh pMjw swihb qoN huMdIAW hoeIAW brhwn dy mYdwn iv`c phuMc
geIAW[ auDroN bhwdr &qih ^wn vzIr Awpxy BweI infr dosq
muhMmd ^wn nUM nwl lY ky 15 hzwr A&gwnW nwl hzro dy lwgy
SmSbwd dy mYdwn iv`c Aw fitAw[
38
39
srdwr hrI isMG ny Swh sujwA nUM lwhOr drbwr iv`c phuMcw
id`qw[ mhwrwjy v`loN ij`q dIAW BwrI KuSIAW mnweIAW geIAW[ Swh
sujwA dw vI cMgw suAwgq krky aus nUM aus dI bygm pws mubwrk
hvylI iv`c phuMcw id`qw[ BwvyN bygm Aqy Swh sujwA ny koihnUr hIrw
dyx qoN twl-mtol kIqw pr mhwrwjw rxjIq isMG ny ih`k dy zor nwl
ies nUM kwbU kr ilAw[ qkrIbn 26 swl (1813-1839) q`k ieh
hIrw mhwrwjy kol irhw[ jdoN 1839 iv`c mhwrwjy ny Awpxw AMqlw
smW nyVy AwauNdw dyiKAw qW koihnUr nUM jgn nwQ mMdr (auVIsw) dy
nW qy vsIAq (willed) krvw id`qw sI[ pr ^wlsw rwj qy kwbU pw
ky eIst ieMfIAw kMpnI ny lwhOr dy ^wlsw qoSyKwny iv`coN hor bhumu`lIAW vsqW smyq koihnUr hIrw vI curw ilAw[ ieM\ AMgryz srkwr
ny mhwrwjy dI soc pUrI nw hox id`qI[
leI mwno ieh mu`K duAwr sI[ mhwrwjw rxjIq isMG dy smyN ies iklyH
au~pr jhwn dwd ^wn dw kbzw sI[ mhwrwjy dI bu`DI bhuq qIKx Aqy
soc-dUr idRStI vwlI sI[ srdwrW nwl soc ivcwr kr ky srkwr ny
ikhw ik ijqnw icr q`k AwpW Atk dy iklyH qy kbzw nhIN kr lYNdy
auqnW icr APgwnW nUM pMjwb AMdr dwKl hox qoN rok nhIN skWgy Aqy
pMjwb iv`c Amn-Amwn vI auqnw icr nhIN ho skdw[ ieM\ Akl qoN
kMm lYNidAW mhwrwjy ny Atk iklHy qy kbzw krn leI dIvwn mohkm
cMd Aqy srdwr hrI isMG nlUey nUM bIVw cu`kx leI AwiKAw[
hukm imlx dI dyr sI ik ^wlsw &OjW hrI isMG dI kmwn hyT
bVy zor Aqy Sor nwl Atk v`l nUM cVHIAW ijhlm dirAw pwr kr ky
ieh pMjw swihb qoN huMdIAW hoeIAW brhwn dy mYdwn iv`c phuMc
geIAW[ auDroN bhwdr &qih ^wn vzIr Awpxy BweI infr dosq
muhMmd ^wn nUM nwl lY ky 15 hzwr A&gwnW nwl hzro dy lwgy
SmSbwd dy mYdwn iv`c Aw fitAw[
38
39
hoieAw, isMG au~Ty, bwxI pVHI Aqy isMGW dI cVHdI klw Aqy ik`lHy aup`r
&qih pwaux leI Ardws kIqI[ sUrj cVHidAW hI gwzI AlI AlI
kr ky isMGW qy tu`t pey isMG vI boly so inhwl, siq sRI Akwl dy jYkwry
gjwauNdy AsmwnI ibjlI vWg mugl &OjW qy jw vrHy[ mro jW A`gy vDo
isMGW leI nlUey dw Purmwn sI[ srdwr nLUAw Awp vYrI dy dlW vl
pwxI dy hVH vWg A`gy vD irhw sI[ ies izMdgI mOq dy svwl iv`c
dohW dlW dy sUrmy koeI ksr bwkI nhIN sI C`f rhy[ pr r`bI Bwxw AYsw
vriqAw ik isMGW dy zoS A`gy muglW dy hoS au~f gey[ ^wlsy dw plVw
BwrI pY igAw[ srdwr jsvMq isMG mokl ny dosq muhMmd Kwn qy AYsI
qlvwr clweI ik ieh GoVy qoN ifg ipAw[ ieh smJ ky ik Kwn
mwirAw igAw hY mugl &Oj mYdwn C`f ky jMgy mYdwn 'coN B`jx l`gI[ ausy
smyN srdwr hrI isMG sYinkW smyq Atk iklHy vl qyzI nwl viDAw[
isMGW nUM J`KV dI qrHW vD dy dyK ky iklHy iv`c mOjUd A&gwnW dy qoqy
au~f gey Aqy ieh jwnW bcwaux leI qoiqAW vWg ibnw mukwbly iklHy
'coN au~f inkly[ srdwr nlUey ny iklHy qy kbzw kr ky ^wlseI JMfy Julw
id`qy[ A&gwnW au~qy ^wlsy dI ieh pihlI Aqy mu`K &qih sI[
ies ij`q dI KuSI iv`c lwhOr, AMimRqsr Aqy btwlw Awid
SihrW iv`c dIpmwlw kIqI geI[ srkwr ny srdwrW Aqy sYinkW nUM
ies ij`q kwrn v`fIAW jwgIrW, iK`lqW Aqy Dn dI bKiSS kIqI[
s`Xd muhMmd lqI& ny 'History of the Punjab' iv`c pMnw 397 qy
iliKAw hY ik ies ij`q dy idn qoN APgwnW dy idlW AMdr ^wlsy dI
bhwdrI dw AYsw is`kw bYTw ik A`gy nUM ^wlsw sdw leI A`gy vDdw
igAw[
&qih ^wn v`loN krweI jw rhI mwr-DwV Aqy lu`t-Ksu`t dIAW ^brW
idn-bidn phuMc rhIAW sn[ iehnW dI suDweI leI srkwr v`loN
srdwr hrI isMG nlUAw, dIvwn rwm idAwl Aqy srdwr dl isMG nUM
&Oj dy ky ByijAw[ rwjOrI dy rwjw Agr ^wn ny lwlc dI cwl ADIn
hrI isMG nUM KihVw C`fx leI AwiKAw[ pr srdwr nlUAw AYsy lwlc
iv`c Psx vwly nhIN sn[ nlUey dI scweI vwlI nIqI nUM BWp ky Agr
^wn mOq qoN frdw mihl mwVIAW C`f ky iq`qr ho igAw[ is`K &Oj ny
rwjOrI Sihr lu`itAw, aus dy mihl Fwh id`qy[ ies auprMq iBMbr nUM
kbzy iv`c kIqw[ lutyirAW nUM krVIAW sjwvW id`qIAW Aqy Awaux
vwly smyN AMdr bMdy bxn leI AwiKAw[ KUMKwr rweIsW nUM kYdI bxw ky
lwhOr Byj id`qw[
40
41
hoieAw, isMG au~Ty, bwxI pVHI Aqy isMGW dI cVHdI klw Aqy ik`lHy aup`r
&qih pwaux leI Ardws kIqI[ sUrj cVHidAW hI gwzI AlI AlI
kr ky isMGW qy tu`t pey isMG vI boly so inhwl, siq sRI Akwl dy jYkwry
gjwauNdy AsmwnI ibjlI vWg mugl &OjW qy jw vrHy[ mro jW A`gy vDo
isMGW leI nlUey dw Purmwn sI[ srdwr nLUAw Awp vYrI dy dlW vl
pwxI dy hVH vWg A`gy vD irhw sI[ ies izMdgI mOq dy svwl iv`c
dohW dlW dy sUrmy koeI ksr bwkI nhIN sI C`f rhy[ pr r`bI Bwxw AYsw
vriqAw ik isMGW dy zoS A`gy muglW dy hoS au~f gey[ ^wlsy dw plVw
BwrI pY igAw[ srdwr jsvMq isMG mokl ny dosq muhMmd Kwn qy AYsI
qlvwr clweI ik ieh GoVy qoN ifg ipAw[ ieh smJ ky ik Kwn
mwirAw igAw hY mugl &Oj mYdwn C`f ky jMgy mYdwn 'coN B`jx l`gI[ ausy
smyN srdwr hrI isMG sYinkW smyq Atk iklHy vl qyzI nwl viDAw[
isMGW nUM J`KV dI qrHW vD dy dyK ky iklHy iv`c mOjUd A&gwnW dy qoqy
au~f gey Aqy ieh jwnW bcwaux leI qoiqAW vWg ibnw mukwbly iklHy
'coN au~f inkly[ srdwr nlUey ny iklHy qy kbzw kr ky ^wlseI JMfy Julw
id`qy[ A&gwnW au~qy ^wlsy dI ieh pihlI Aqy mu`K &qih sI[
ies ij`q dI KuSI iv`c lwhOr, AMimRqsr Aqy btwlw Awid
SihrW iv`c dIpmwlw kIqI geI[ srkwr ny srdwrW Aqy sYinkW nUM
ies ij`q kwrn v`fIAW jwgIrW, iK`lqW Aqy Dn dI bKiSS kIqI[
s`Xd muhMmd lqI& ny 'History of the Punjab' iv`c pMnw 397 qy
iliKAw hY ik ies ij`q dy idn qoN APgwnW dy idlW AMdr ^wlsy dI
bhwdrI dw AYsw is`kw bYTw ik A`gy nUM ^wlsw sdw leI A`gy vDdw
igAw[
&qih ^wn v`loN krweI jw rhI mwr-DwV Aqy lu`t-Ksu`t dIAW ^brW
idn-bidn phuMc rhIAW sn[ iehnW dI suDweI leI srkwr v`loN
srdwr hrI isMG nlUAw, dIvwn rwm idAwl Aqy srdwr dl isMG nUM
&Oj dy ky ByijAw[ rwjOrI dy rwjw Agr ^wn ny lwlc dI cwl ADIn
hrI isMG nUM KihVw C`fx leI AwiKAw[ pr srdwr nlUAw AYsy lwlc
iv`c Psx vwly nhIN sn[ nlUey dI scweI vwlI nIqI nUM BWp ky Agr
^wn mOq qoN frdw mihl mwVIAW C`f ky iq`qr ho igAw[ is`K &Oj ny
rwjOrI Sihr lu`itAw, aus dy mihl Fwh id`qy[ ies auprMq iBMbr nUM
kbzy iv`c kIqw[ lutyirAW nUM krVIAW sjwvW id`qIAW Aqy Awaux
vwly smyN AMdr bMdy bxn leI AwiKAw[ KUMKwr rweIsW nUM kYdI bxw ky
lwhOr Byj id`qw[
40
41
^wlsw jI, ikRq gxyS dws ipMgl 1952)[ srdwr hrI isMG aunHIN
idnIN AtkoN pwr A&gwnW dI suDweI iv`c l`igAw hoieAw sI[ mhwrwjw
ny ies muihMm iv`c Sihjwdw KVg isMG nUM vI 25 hzwr jMgI jvwn
Aqy qopKwnw lY ky Swml hox leI AwiKAw[ hrI isMG ny KUn-^rwby
qoN bcx leI Awpxy eylcI dIvwn BvwnI dws Aqy kwdr bKS Byjy[
iehnW nvwb nUM AwiKAw ik auh sulwh-s&weI nwl mulqwn isMGW dy
hvwly kr dyvy Aqy srkwr pwsoN jwgIr hwsl kr ky su`K-SWqI nwl
Awpxw jIvn bqIq kry[ jykr ieh g`l mnzUr nhI qW lVweI leI
iqAwr ho jwvy[ rwj Bwg dw mwlk mwieAw kwrn A`q dw AMnHw Aqy
bolw huMdw hY ijs kwrn auh iksy dI g`l nhIN suxdw Aqy hMkwr iv`c
msq huMdw hY[ vYsy vI khwvq hY 'lwqoN ky BUq bwqoN sy nhIN mwnqy'[ AYsy
lok 'fMfy dy Xwr' huMdy hn[ ieM\ ieh nvwb jdoN bwr bwr smJwaux
qy vI nhIN smiJAw qW Sihzwdw KVk isMG ny ^wlsw &Oj nUM iqMn
ih`isAw iv`c vMf ky mulqwn qy cVHweI krn dI ivauNq bxweI[ ie`k
pwsy Sihzwdw Awp qy dIvwn cMd, ivckwr srdwr hrI isMG nlUAw
Aqy dUjy pwsy srdwr &qih isMG, srdwr DMnw isMG Aqy srdwr Swm
isMG AtwrI[
id`qI[ iklHy AMdr nvwb dy gwjI vI pUrI swvDwnI vrqx l`gy[ ij`Qy
ikqy kMD tu`tdI sI auh borIAW nwl surwK ie`ky dm Br idMdy sn[ cOQy
idn ^wlsw &Oj lwhOrI drvwjw qoVn iv`c s&l ho geI[ srdwr
nlvy dw dsqw pwxI dy hVH vWg Sihr 'c jw viVAw[ nvwb dI &Oj
ny qkVw mukwblw kIqw[ BwvyN A&gwn srIrW dy qkVy Aqy k`dwvr sn
pr joS, sMjm Aqy swhshIx sn[ieh r`iKAk dy qOr qy lV rhy sn
jd ik isMG hmlwvr vjoN auqSwh iv`c Aw ky jUJ rhy sn[ CykV
isMGW ny kwPI ktw-v`FI ip`CoN Sihr qy kbzw jmw ilAw[ pr nvwb
muj`&r ^wn gwzIAW nUM lY ky mulqwn dy iklHy iv`c jw viVAw[ 8
&rvrI nUM srdwrW ny slwh mSvry ip`CoN iklHy nUM Gyr ilAw[ ieh iklHw
ihMd dy mShUr p`ikAw ikilHAW iv`coN ie`k nwmI iklHw mMinAw jWdw sI[
ies dIAW dIvwrW 40 Pu`t au~cIAW Aqy 6 Pu`t cOVIAW sn[ iklHy AMdr
AMn pwxI vI nvwb ny bhuq jmHw kIqw hoieAw sI[ iklHy aup`r bIVIAW
qopW vI AwlHw drzy dIAW qy dUr q`k mwr krn vwlIAW sn[ ies leI
iklHy nUM sr krnw koeI sOKI g`l nhIN sI[ isMG iklHy dy shI itkwixAW
qy in`q golwbwrI krdy rhy[ Gyry nUM 3 mhIny dw smW bIq igAw[ grmI
ru`q kwrn hYzy dI bImwrI vI &Oj iv`c PYl geI[
43
^wlsw jI, ikRq gxyS dws ipMgl 1952)[ srdwr hrI isMG aunHIN
idnIN AtkoN pwr A&gwnW dI suDweI iv`c l`igAw hoieAw sI[ mhwrwjw
ny ies muihMm iv`c Sihjwdw KVg isMG nUM vI 25 hzwr jMgI jvwn
Aqy qopKwnw lY ky Swml hox leI AwiKAw[ hrI isMG ny KUn-^rwby
qoN bcx leI Awpxy eylcI dIvwn BvwnI dws Aqy kwdr bKS Byjy[
iehnW nvwb nUM AwiKAw ik auh sulwh-s&weI nwl mulqwn isMGW dy
hvwly kr dyvy Aqy srkwr pwsoN jwgIr hwsl kr ky su`K-SWqI nwl
Awpxw jIvn bqIq kry[ jykr ieh g`l mnzUr nhI qW lVweI leI
iqAwr ho jwvy[ rwj Bwg dw mwlk mwieAw kwrn A`q dw AMnHw Aqy
bolw huMdw hY ijs kwrn auh iksy dI g`l nhIN suxdw Aqy hMkwr iv`c
msq huMdw hY[ vYsy vI khwvq hY 'lwqoN ky BUq bwqoN sy nhIN mwnqy'[ AYsy
lok 'fMfy dy Xwr' huMdy hn[ ieM\ ieh nvwb jdoN bwr bwr smJwaux
qy vI nhIN smiJAw qW Sihzwdw KVk isMG ny ^wlsw &Oj nUM iqMn
ih`isAw iv`c vMf ky mulqwn qy cVHweI krn dI ivauNq bxweI[ ie`k
pwsy Sihzwdw Awp qy dIvwn cMd, ivckwr srdwr hrI isMG nlUAw
Aqy dUjy pwsy srdwr &qih isMG, srdwr DMnw isMG Aqy srdwr Swm
isMG AtwrI[
id`qI[ iklHy AMdr nvwb dy gwjI vI pUrI swvDwnI vrqx l`gy[ ij`Qy
ikqy kMD tu`tdI sI auh borIAW nwl surwK ie`ky dm Br idMdy sn[ cOQy
idn ^wlsw &Oj lwhOrI drvwjw qoVn iv`c s&l ho geI[ srdwr
nlvy dw dsqw pwxI dy hVH vWg Sihr 'c jw viVAw[ nvwb dI &Oj
ny qkVw mukwblw kIqw[ BwvyN A&gwn srIrW dy qkVy Aqy k`dwvr sn
pr joS, sMjm Aqy swhshIx sn[ieh r`iKAk dy qOr qy lV rhy sn
jd ik isMG hmlwvr vjoN auqSwh iv`c Aw ky jUJ rhy sn[ CykV
isMGW ny kwPI ktw-v`FI ip`CoN Sihr qy kbzw jmw ilAw[ pr nvwb
muj`&r ^wn gwzIAW nUM lY ky mulqwn dy iklHy iv`c jw viVAw[ 8
&rvrI nUM srdwrW ny slwh mSvry ip`CoN iklHy nUM Gyr ilAw[ ieh iklHw
ihMd dy mShUr p`ikAw ikilHAW iv`coN ie`k nwmI iklHw mMinAw jWdw sI[
ies dIAW dIvwrW 40 Pu`t au~cIAW Aqy 6 Pu`t cOVIAW sn[ iklHy AMdr
AMn pwxI vI nvwb ny bhuq jmHw kIqw hoieAw sI[ iklHy aup`r bIVIAW
qopW vI AwlHw drzy dIAW qy dUr q`k mwr krn vwlIAW sn[ ies leI
iklHy nUM sr krnw koeI sOKI g`l nhIN sI[ isMG iklHy dy shI itkwixAW
qy in`q golwbwrI krdy rhy[ Gyry nUM 3 mhIny dw smW bIq igAw[ grmI
ru`q kwrn hYzy dI bImwrI vI &Oj iv`c PYl geI[
43
iek`lw isMG Aw ky moFw dvy[ sB qoN pihlW ieh kMm mYN krWgw[
kmWfr dy kihx qy isMGW dI kqwr l`g geI[ ijlwnI ilKdw hY ik
ieh dyK ky mYN hYrwn ho igAw[ soicAw pqw nhIN isMGW nUM ienHW dy gurU
ny kI CkwieAw hoieAw hY ik ieh mrn qoN rqI Br vI nhIN frdy[ myry
dyKdy dyKdy sB qoN pihlW kmWfr ny qop dy tu`ty phIey vwly pwsy moFw
id`qw[ ie`k is`K ny qop clweI qy ijvyN hI golw inkl ky kMD iv`c jw
v`ijAw kmWfr vI nwl hI ShId ho igAw[ ieM\ igAwrW isMG
ShIdIAW pw gey[ ieh kMD pwV ky hI hty[ A`gy c`l ky ieh ilKdw
hY ik ieh swkw dyK ky myrw idl ih`l igAw ik ikvyN iehnW ny jwnW
vwrIAW[ pRBwvq ho ky mYnUM vI joS AwieAw ik mYN vI qop Q`ly moFw dvW
pr soicAw jykr mYN vI ShId ho igAw qW ies idl-ivMnvyN swky nUM
dunIAW swmHxy hor kOx r`Kygw[ is`KW dI kurbwnI dI ieh byimswl
khwxI hY[
ieh jMg kwPI lMbI hox kr ky ^wlsy dI pq nUM bcwaux leI
AkwlI PUlw isMG vI kOmI ipAwr sdkw mulqwn phuMc igAw sI[
ijauN hI iklHy dI dIvwr iv`c pwV ipAw ieh kOmI prvwnw Aqy
gurmiq dw dIvwnw isMGW nUM nwl lY mwro mwr krdw iklHy AMdr jw
viVAw[ iklHy AMdr Awhmo-swhmxy dI h`QopweI dI lVweI hox krky
ieqnw BwrI KUn-Krwbw hoieAw ijhVw keI swl lokW dI Xwd bixAw
irhw[ sUrmy srdwr hrI isMG Aqy dUjy isrk`F srdwrW ny gwzIAW dy
C`ky Cufw id`qy[ ies ktw v`FI iv`c nvwb muj`Pr ^wn sxy aus dy pMj
pu`q mwry gey Aqy bwkI dy iqMn pu`qr sr&rwz ^wn, zulPkwr Kwn Aqy
AmIr KW bcy jo 300 A&gwnW smyq isMGW ny kYdI bxw ley[ ies jMg
iv`c 12 hjwr A&gwn Aqy 4 hjwr dy krIb isMG mwry gey[
auprMq mulqwn nUM KUb lu`itAw[ kMvr KVk isMG ny ij`q ip`CoN
iklHy iv`c dwKl ho ky nkdI Dn, sonw, cWdI hor kImqI mwl jo SwhI
^jwny coN h`Q l`igAw aus dI sWB sMBwl kr ky lwhOr phuMcw id`qw[
nvwb dI hIry jVq qlvwr Aqy Fwl DMnw isMG dy h`Q AweI sI[ jdoN
44
ies ny ieh mhwrwjw swihb nUM pyS kIqI qW aus ny ieh dovyN vsqW
Aqy pMj hzwr rupey bhwdrI bdly DMnw isMG nUM bKS id`qy[ ies jMg
dI ij`q auprMq srdwr hrI isMG nlUAw dI jwgIr dUxI kr id`qI[
mugl ieiqhwskwrW dIAW ilKqW muqwbk, "rxjIq isMG dI
&Oj mulqwn qoN ip`Cy D`kI jwxI sI jykr PUlw isMG ie`k pwgl AkwlI,
ihMmq kr ky (kMD dy) aus mory iv`coN j`Qw lY ky AMdr nw jw vVdw[
lY&tInYt krnl gulcrn isMG ny Awpxy ie`k lyK jo 'sIs-gMj'
id`lI dy rswly 1984 iv`c 'mw: rxjIq isMG dw mulqwn &qih krnw
pMnw 73-96 qy iliKAw hY"? ies lVweI qoN swbq huMdw hY ik ie`k
nIvIN p`Dr dI isKlweI vwlIO Aqy AnuSwSn hIn &Oj ie`k fispln
vwlI Aqy byhqr isKlweI Aqy AwXojq &Oj dw mukwblw nhIN kr
skdI[ Dwrimk jnUMn &wiedymMd huMdw hY, pr ieh fispln, cMgI
isKlweI Aqy ivauNqbMdI dy Gwty nUM kdI vI pUrw nhIN kr skdw[ pr
lwiek, inpuMn Aqy idRV lIfriSp cMgy is`ty pYdw krdI hY[
aunHW ieh vI iliKAw ik mhwrwjw rxjIq isMG ie`k bhuq hI
SkqISwlI, sw& idl, sucyq, sMjmI Aqy skImI rwjw sI[ gulwm,
ijlwnI dw iliKAw ik`sw ies g`l dI gvwhI Brdw hY ik is`KI
siprt kwrn is`K &Oj dy hOsly hmySw cVHdI klw vwly rihMdy sn[
mulqwn dI ij`q bVI hI mh`qv pUrn sI[ ies nwl is`K rwj
Atk qoN lY ky d`Kx iv`c pMj nd dirAw q`k jw imilAw[ pMjwb iv`c
A&gwnW dI qwkq dw Bog pY igAw[ ies ij`q ny isMD leI rwh KolH
id`qw[ ies nwl kMDwr qoN mulqwn huMdw hoieAw id`lI nUM jWdw rsqw jo
qjwrq p`KoN pRis`D sI, is`K rwj dy ADIn ho igAw[ sIqw rwm kohlI
Anuswr ies ij`q kwrn lwhOr dy Kzwny iv`c 680975 rupey swlwnw
dw vwDw ho igAw sI[
45
iek`lw isMG Aw ky moFw dvy[ sB qoN pihlW ieh kMm mYN krWgw[
kmWfr dy kihx qy isMGW dI kqwr l`g geI[ ijlwnI ilKdw hY ik
ieh dyK ky mYN hYrwn ho igAw[ soicAw pqw nhIN isMGW nUM ienHW dy gurU
ny kI CkwieAw hoieAw hY ik ieh mrn qoN rqI Br vI nhIN frdy[ myry
dyKdy dyKdy sB qoN pihlW kmWfr ny qop dy tu`ty phIey vwly pwsy moFw
id`qw[ ie`k is`K ny qop clweI qy ijvyN hI golw inkl ky kMD iv`c jw
v`ijAw kmWfr vI nwl hI ShId ho igAw[ ieM\ igAwrW isMG
ShIdIAW pw gey[ ieh kMD pwV ky hI hty[ A`gy c`l ky ieh ilKdw
hY ik ieh swkw dyK ky myrw idl ih`l igAw ik ikvyN iehnW ny jwnW
vwrIAW[ pRBwvq ho ky mYnUM vI joS AwieAw ik mYN vI qop Q`ly moFw dvW
pr soicAw jykr mYN vI ShId ho igAw qW ies idl-ivMnvyN swky nUM
dunIAW swmHxy hor kOx r`Kygw[ is`KW dI kurbwnI dI ieh byimswl
khwxI hY[
ieh jMg kwPI lMbI hox kr ky ^wlsy dI pq nUM bcwaux leI
AkwlI PUlw isMG vI kOmI ipAwr sdkw mulqwn phuMc igAw sI[
ijauN hI iklHy dI dIvwr iv`c pwV ipAw ieh kOmI prvwnw Aqy
gurmiq dw dIvwnw isMGW nUM nwl lY mwro mwr krdw iklHy AMdr jw
viVAw[ iklHy AMdr Awhmo-swhmxy dI h`QopweI dI lVweI hox krky
ieqnw BwrI KUn-Krwbw hoieAw ijhVw keI swl lokW dI Xwd bixAw
irhw[ sUrmy srdwr hrI isMG Aqy dUjy isrk`F srdwrW ny gwzIAW dy
C`ky Cufw id`qy[ ies ktw v`FI iv`c nvwb muj`Pr ^wn sxy aus dy pMj
pu`q mwry gey Aqy bwkI dy iqMn pu`qr sr&rwz ^wn, zulPkwr Kwn Aqy
AmIr KW bcy jo 300 A&gwnW smyq isMGW ny kYdI bxw ley[ ies jMg
iv`c 12 hjwr A&gwn Aqy 4 hjwr dy krIb isMG mwry gey[
auprMq mulqwn nUM KUb lu`itAw[ kMvr KVk isMG ny ij`q ip`CoN
iklHy iv`c dwKl ho ky nkdI Dn, sonw, cWdI hor kImqI mwl jo SwhI
^jwny coN h`Q l`igAw aus dI sWB sMBwl kr ky lwhOr phuMcw id`qw[
nvwb dI hIry jVq qlvwr Aqy Fwl DMnw isMG dy h`Q AweI sI[ jdoN
44
ies ny ieh mhwrwjw swihb nUM pyS kIqI qW aus ny ieh dovyN vsqW
Aqy pMj hzwr rupey bhwdrI bdly DMnw isMG nUM bKS id`qy[ ies jMg
dI ij`q auprMq srdwr hrI isMG nlUAw dI jwgIr dUxI kr id`qI[
mugl ieiqhwskwrW dIAW ilKqW muqwbk, "rxjIq isMG dI
&Oj mulqwn qoN ip`Cy D`kI jwxI sI jykr PUlw isMG ie`k pwgl AkwlI,
ihMmq kr ky (kMD dy) aus mory iv`coN j`Qw lY ky AMdr nw jw vVdw[
lY&tInYt krnl gulcrn isMG ny Awpxy ie`k lyK jo 'sIs-gMj'
id`lI dy rswly 1984 iv`c 'mw: rxjIq isMG dw mulqwn &qih krnw
pMnw 73-96 qy iliKAw hY"? ies lVweI qoN swbq huMdw hY ik ie`k
nIvIN p`Dr dI isKlweI vwlIO Aqy AnuSwSn hIn &Oj ie`k fispln
vwlI Aqy byhqr isKlweI Aqy AwXojq &Oj dw mukwblw nhIN kr
skdI[ Dwrimk jnUMn &wiedymMd huMdw hY, pr ieh fispln, cMgI
isKlweI Aqy ivauNqbMdI dy Gwty nUM kdI vI pUrw nhIN kr skdw[ pr
lwiek, inpuMn Aqy idRV lIfriSp cMgy is`ty pYdw krdI hY[
aunHW ieh vI iliKAw ik mhwrwjw rxjIq isMG ie`k bhuq hI
SkqISwlI, sw& idl, sucyq, sMjmI Aqy skImI rwjw sI[ gulwm,
ijlwnI dw iliKAw ik`sw ies g`l dI gvwhI Brdw hY ik is`KI
siprt kwrn is`K &Oj dy hOsly hmySw cVHdI klw vwly rihMdy sn[
mulqwn dI ij`q bVI hI mh`qv pUrn sI[ ies nwl is`K rwj
Atk qoN lY ky d`Kx iv`c pMj nd dirAw q`k jw imilAw[ pMjwb iv`c
A&gwnW dI qwkq dw Bog pY igAw[ ies ij`q ny isMD leI rwh KolH
id`qw[ ies nwl kMDwr qoN mulqwn huMdw hoieAw id`lI nUM jWdw rsqw jo
qjwrq p`KoN pRis`D sI, is`K rwj dy ADIn ho igAw[ sIqw rwm kohlI
Anuswr ies ij`q kwrn lwhOr dy Kzwny iv`c 680975 rupey swlwnw
dw vwDw ho igAw sI[
45
Agr iPrdOs br rU ey zmIn Asq, hmy Asq hmy Asq E hmy Asq[
Agr iPrdOs br rU ey zmIn Asq, hmy Asq hmy Asq E hmy Asq[
49
49
50
51
50
51
pMifq bIrbl (bIrbr) nUM jwgIr bKSI Aqy kSmIr dy mwlIey coN
l`g pg 53 l`K rupey (kSmIrI is`ky) id`qy[ ieh pRgtwvw munSI
sohx lwl ny AwpxI ilKq 'vYlI AO& kSmIr' iv`c 199 s&y qy kIqw
hY[
pMifq bIrbl (bIrbr) nUM jwgIr bKSI Aqy kSmIr dy mwlIey coN
l`g pg 53 l`K rupey (kSmIrI is`ky) id`qy[ ieh pRgtwvw munSI
sohx lwl ny AwpxI ilKq 'vYlI AO& kSmIr' iv`c 199 s&y qy kIqw
hY[
kSmIr GwtI AMdr hYjy dI iBAwnk bImwrI &Yl geI ijs iv`c
35 hzwr qoN v`D lok mr gey sn[
2.
3.
lyh ldwK Aqy lwgly ielwikAW iv`c ByfW ijnHW qoN kImqI Aqy
vDIAw aun Aqy hor k`cw mwl pRwpq huMdw sI, bImwrI kwrn
ie`jVW dy ie`jV mwry gey[
4.
ijhlm dirAw dy dohIN pwsIN vsx vwly K`Ky' Aqy b`by' AwpsI
KihbwjI kwrn lVdy JgVdy sn[
5.
kSmIr GwtI AMdr hYjy dI iBAwnk bImwrI &Yl geI ijs iv`c
35 hzwr qoN v`D lok mr gey sn[
2.
3.
lyh ldwK Aqy lwgly ielwikAW iv`c ByfW ijnHW qoN kImqI Aqy
vDIAw aun Aqy hor k`cw mwl pRwpq huMdw sI, bImwrI kwrn
ie`jVW dy ie`jV mwry gey[
4.
ijhlm dirAw dy dohIN pwsIN vsx vwly K`Ky' Aqy b`by' AwpsI
KihbwjI kwrn lVdy JgVdy sn[
5.
ky dUjIAW sur`iKAq QwvW qy cly gey sn[ bwrSW G`t hox kwrn
Anwj dI ik`lq kwrn vI lok Gr bwr C`f ky hor QwvW qy jw
vsy sn[
ky dUjIAW sur`iKAq QwvW qy cly gey sn[ bwrSW G`t hox kwrn
Anwj dI ik`lq kwrn vI lok Gr bwr C`f ky hor QwvW qy jw
vsy sn[
Dwrimk AwzwdI
Drm dw Bwv hY s`c ArQwq r`bI inXm jW kwnUMn [ Drm
dieAw dw pu`qr hY , dieAw qoN pYdw huMdw hY[ Bwv ijs ihrdy iv`c
dieAw hY auQy Drm pRPul`q huMdw hY[ ivdvwnW dy kQn Anuswr s`c dy
pYr huMdy hn Aqy JUT dy pYr nhIN huMdy[ AslI DrmI bMdw s`c boldw
hY, JUT nhIN boldw ikauNik aus iv`c mYN nhIN huMdI[ Drm dw mqlb
hI hY, mYN nUM pry Drnw[ Drm bwry gurbwxI dy bol hn:
leI hukm kIqw Aqy dUjy dy Drm nUM hwnI phuMcwaux qoN vrijAw[
ihMdUAW pRqI Drm dI bhwlI dy Purmwn kwrn hr gopwl kOl (1883)
dI ilKq Anuswr 40 hzwr ihMdUAW ijhVy D`ky nwl muslmwn bxwey
gey sn ny iPr ihMdU Drm Dwrn kr ilAw[ hor qW hor gvrnr
swihb dy cMgy rwjnIqk Aqy AwriQk PYsilAW kwrn bhuq swry ihMdU
Aqy muslmwn is`K sj gey[
hrI isMG nlUAw ny ihMdU pMifqW nUM purwqn mMdr ijhVy ik muglW
ny Fwh id`qy sn Aqy aunHW dI jgHw msijdW auswr id`qIAW sn nUM
dubwrw bnwaux dI jdoN g`l kIqI qW auhnW ieh suJwA Tukrw id`qw[
kmzor idl hox kwrn fr gey ik ikqy muslmwn swfy ivru`D nw ho
jwx[ dUjw iehnW dy mn iv`c sI ik is`K rwj pqw nhIN ikMnw icr
rhy[
DOl Drmu dieAw kw pUq] sMqoK Qwip riKAw ijin sUiq] (5)
bolIey sc Drm JUT n bolIey]
hrI isMG ny gaU nUM ihMdU Drm AMdr piv`qr mMnx kwrn swry
kSmIr iv`c gaU h`iqAw bMd krn dw vI hukm id`qw[ muslmwn
ikauNik gaU dw mws KuS ho ky KWdy hn ies leI aunHW kihxw SurU kr
id`qw ik kw&r (is`K gvrnr) ny ieh cMgI g`l nhIN kIqI[ ies
bMdS nwl GwtI iv`c muslmwnW leI mIt dI Gwt vI ho geI pr ies
dI pUrqI leI aunHW ByfW, b`krIAW Aqy m`CI dy mIt qy inrbwh krnw
SurU kr id`qw[
Drm 'coN sMqoK jnmdw hY[ sMqoK dw vwsw au~Qy huMdw hY ij`Qy mYN
nw hovy[ pr sMswrI bMidAW ny mYN nUM A`gy r`K ky Awpxy Awpxy Drm bxw
ley hn Aqy iehnW nUM vpwr dw DMdw bxw ilAw Aqy srkwr dw AMg
smJ ilAw[ ijvyN ieslwm AMdr srkwrI hukmW Anuswr ihMdUAW nUM
muslmwn bnwaux leI iDM|ojorI vrqI geI[ kSmIr ikauNik ihMdUAW
dw kyNdr sI, ies leI muglW Aqy A&gwnW ny ie`Qy A`iqAwcwr kr
ky ihMdUAW nUM ieslwm AMdr ilAWdw Aqy iehnW dy bhuq swry mMdr vI
Fwh id`qy[ hrI isMG ny hr ie`k nUM Awpxy Drm iv`c p`ikAW rihx
58
59
Dwrimk AwzwdI
Drm dw Bwv hY s`c ArQwq r`bI inXm jW kwnUMn [ Drm
dieAw dw pu`qr hY , dieAw qoN pYdw huMdw hY[ Bwv ijs ihrdy iv`c
dieAw hY auQy Drm pRPul`q huMdw hY[ ivdvwnW dy kQn Anuswr s`c dy
pYr huMdy hn Aqy JUT dy pYr nhIN huMdy[ AslI DrmI bMdw s`c boldw
hY, JUT nhIN boldw ikauNik aus iv`c mYN nhIN huMdI[ Drm dw mqlb
hI hY, mYN nUM pry Drnw[ Drm bwry gurbwxI dy bol hn:
leI hukm kIqw Aqy dUjy dy Drm nUM hwnI phuMcwaux qoN vrijAw[
ihMdUAW pRqI Drm dI bhwlI dy Purmwn kwrn hr gopwl kOl (1883)
dI ilKq Anuswr 40 hzwr ihMdUAW ijhVy D`ky nwl muslmwn bxwey
gey sn ny iPr ihMdU Drm Dwrn kr ilAw[ hor qW hor gvrnr
swihb dy cMgy rwjnIqk Aqy AwriQk PYsilAW kwrn bhuq swry ihMdU
Aqy muslmwn is`K sj gey[
hrI isMG nlUAw ny ihMdU pMifqW nUM purwqn mMdr ijhVy ik muglW
ny Fwh id`qy sn Aqy aunHW dI jgHw msijdW auswr id`qIAW sn nUM
dubwrw bnwaux dI jdoN g`l kIqI qW auhnW ieh suJwA Tukrw id`qw[
kmzor idl hox kwrn fr gey ik ikqy muslmwn swfy ivru`D nw ho
jwx[ dUjw iehnW dy mn iv`c sI ik is`K rwj pqw nhIN ikMnw icr
rhy[
DOl Drmu dieAw kw pUq] sMqoK Qwip riKAw ijin sUiq] (5)
bolIey sc Drm JUT n bolIey]
hrI isMG ny gaU nUM ihMdU Drm AMdr piv`qr mMnx kwrn swry
kSmIr iv`c gaU h`iqAw bMd krn dw vI hukm id`qw[ muslmwn
ikauNik gaU dw mws KuS ho ky KWdy hn ies leI aunHW kihxw SurU kr
id`qw ik kw&r (is`K gvrnr) ny ieh cMgI g`l nhIN kIqI[ ies
bMdS nwl GwtI iv`c muslmwnW leI mIt dI Gwt vI ho geI pr ies
dI pUrqI leI aunHW ByfW, b`krIAW Aqy m`CI dy mIt qy inrbwh krnw
SurU kr id`qw[
Drm 'coN sMqoK jnmdw hY[ sMqoK dw vwsw au~Qy huMdw hY ij`Qy mYN
nw hovy[ pr sMswrI bMidAW ny mYN nUM A`gy r`K ky Awpxy Awpxy Drm bxw
ley hn Aqy iehnW nUM vpwr dw DMdw bxw ilAw Aqy srkwr dw AMg
smJ ilAw[ ijvyN ieslwm AMdr srkwrI hukmW Anuswr ihMdUAW nUM
muslmwn bnwaux leI iDM|ojorI vrqI geI[ kSmIr ikauNik ihMdUAW
dw kyNdr sI, ies leI muglW Aqy A&gwnW ny ie`Qy A`iqAwcwr kr
ky ihMdUAW nUM ieslwm AMdr ilAWdw Aqy iehnW dy bhuq swry mMdr vI
Fwh id`qy[ hrI isMG ny hr ie`k nUM Awpxy Drm iv`c p`ikAW rihx
58
59
KyqIbwVI suDwr
60
61
KyqIbwVI suDwr
60
61
jWdw sI qW ie`k KrvwV bIj nwl do qrk (Cy syr dy qol dw ie`k qrk
huMdw hY) v`D ilAw jWdw sI[ ijs kwrn izmIdwrW dy p`ly QoVHy dwxy hI
bcdy sn[
sMn 1819 iv`c hVHW dI mwr kwrn Dwn dI &sl qbwh ho
geI[ izmIdwrW kol ibjweI leI bIj vI nhIN sI[ pr srdwr nlUAw
ny puxC, rwjOrI qy muj`Prwbwd qoN do hzwr KrvwV srkwrI ^jwny 'coN
kFvw ky Dwn dw bIj 16 rupey pRqI KrvwV dI bjwey 3 rupey pRqI
KrvwV vMifAw Aqy qrk lYxw vI ^qm krw id`qw[ ies shwieqw
nwl ieh lwB hoieAw ik 1821 iv`c ipCly 12 swlW qoN v`D aupj
hoeI Aqy Agly swlW 'c vDdI geI[ hor qW hor izmIdwrW qoN mwlIey
dw lgwn vI qIjw ih`sw Gtw id`qw[ aupj smyN vwDy kwrn Aqy mwlIAw
Gtx kwrn izmIdwrW qy srkwr nUM lwB hoieAw[ ByfW, b`krIAW cwrn
vwly AwjVIAW nUM vI ivqI shwieqw dyxI AwrMB kIqI[ ies qoN ielwvw
A&gwnI hkUmq vloN aupj, mMgxI Aqy ivAwh qy lwieAw 'qorw tYks'
vI sdw leI bMd kr id`qw[ sB qoN mu`K PYslw ieh kIqw ik A&gwnI
jwgIrdwrW dIAW zmInW nUM ^wlsw srkwr dI zmIn AYlwn id`qw[
auprMq kSmIr dy ihMdUAW, muslmwnW Aqy is`KW qoN ies zmIn qy KyqI
krn dIAW dr^wsqW mMgIAW Aqy A&gwnI lokW nUM KyqI krn vwilAW
nwl Kyq iv`c kMm krw ky gujwrw krn leI hukm kIqw[ nwl hI bhuq
swrI zmIn jMg iv`c ShId hox vwly Aqy Bwg lYx vwly is`K &OjIAW
nUM p`ky qOr qy kwSq krn leI dy id`qI[
hrI isMG ny kysr (sY&rn) dI KyqI nUM auqSwhq krn qy vI
bhuq zor id`qw ikauNik ieiqhwsk p`KW Anuswr 90 qoN vI v`D
bImwrIAW dy ielwj leI kysr vriqAw jWdw hY[ kysr ieqnw kImqI
hY ijqnw ik sonw Aqy qoilAw vI rqIAW mwiSAW iv`c jWdw hY[
purwqn gRMQW iv`c ies nUM 'kSmIr jnnI' iliKAw hY[ BwvyN eIrwn iv`c
vI ies dI kwSq kIqI jWdI sI pr auh kSmIrI kysr dy mukwbly
GtIAw iksm dw sI[ kSmIr iv`c pwmpur dy Awly-duAwly ies dI
62
kwSq kIqI jWdI sI pr jo kysr pwmpur qoN iqMn ku koh qy vwnqU iv`c
&ldw hY auh bhuq hI vDIAw igixAw jWdw hY Aqy ies dy Pu`lW dI
sugMDI bhuq dUr q`k mihsUs kIqI jWdI hY[ pRym isMG hoqI mrdwn
ilKdy hn ik kysr dI sugMDI iv`c rihx vwly nUM jukwm Aqy isr drd
nhIN huMdw[
iehnW guxW kwrn srdwr nlUAw ny pwmpur dy kysr augwaux
vwly izmIdwrW dw iek`T kIqw Aqy auhnW nUM ies dI kwSq sMbMDI Aw
rhIAW AOkVW ijvyN ik srkwrI lgwn Aqy kysr dI corI Awid dUr
kIqIAW[ ies dI kwSq vDwaux leI Awp kmytI dy srpRsq bxy[
kysr dw bUtw qkrIbn ie`k Pu`t au~cw huMdw hY Aqy hr twhxI
qy cwr Pu`l lgdy hn[ hryk Pu`l iv`c iqMn prwg kx huMdy hn[ Pu`lW
dw rMg BwvyN v`K-v`K huMdw hY pr kysrI rMg dy Pu`lW vwlI iksm bhuq
guxkwrI huMdI hY[ kysr dw suAwd kuV`qx vwlw huMdw hY pr ivigAwnk
Koj muqwbk ies iv``c 150 qoN v`D imSrq vsqUAW huMdIAW hn ijvyN
kwrbohweIfRyt, KurwkI rySw, pRotIn, ivtwimn ey, QwieAwmIn,
rweIboPlwivn, nwiesn, ivtwimn sI, kYlSIAm, lohw, mgnySIAm,
&wsPors, putwSIAm, izMk, slynIAm, Polyt Awid[ kysr dI 100
gRwm mwqRw iv`c 310 ik`lo kYlrI qwkq huMdI hY[ nvIN Koj Anuswr ies
iv`c kYNsr dI rokQwm dy Aqy AYNtIAwksIfYNt q`q mOjUd hn[ ieh
A`KW dI ingwh vI vDwauNdw hY[ ies dIAW p`qIAW dI vrqoN audwsI
dUr kr idMdIAW hn[ bUitAW dy Pu`lW qoN kysr iek`Tw krnw bhuq hI
imhnq vwlw Aqy isrVI kMm hY[ ies leI Krcw bhuq AwauNdw hY
ijs kwrn ies dI kImq v`D hY[
jWdw sI qW ie`k KrvwV bIj nwl do qrk (Cy syr dy qol dw ie`k qrk
huMdw hY) v`D ilAw jWdw sI[ ijs kwrn izmIdwrW dy p`ly QoVHy dwxy hI
bcdy sn[
sMn 1819 iv`c hVHW dI mwr kwrn Dwn dI &sl qbwh ho
geI[ izmIdwrW kol ibjweI leI bIj vI nhIN sI[ pr srdwr nlUAw
ny puxC, rwjOrI qy muj`Prwbwd qoN do hzwr KrvwV srkwrI ^jwny 'coN
kFvw ky Dwn dw bIj 16 rupey pRqI KrvwV dI bjwey 3 rupey pRqI
KrvwV vMifAw Aqy qrk lYxw vI ^qm krw id`qw[ ies shwieqw
nwl ieh lwB hoieAw ik 1821 iv`c ipCly 12 swlW qoN v`D aupj
hoeI Aqy Agly swlW 'c vDdI geI[ hor qW hor izmIdwrW qoN mwlIey
dw lgwn vI qIjw ih`sw Gtw id`qw[ aupj smyN vwDy kwrn Aqy mwlIAw
Gtx kwrn izmIdwrW qy srkwr nUM lwB hoieAw[ ByfW, b`krIAW cwrn
vwly AwjVIAW nUM vI ivqI shwieqw dyxI AwrMB kIqI[ ies qoN ielwvw
A&gwnI hkUmq vloN aupj, mMgxI Aqy ivAwh qy lwieAw 'qorw tYks'
vI sdw leI bMd kr id`qw[ sB qoN mu`K PYslw ieh kIqw ik A&gwnI
jwgIrdwrW dIAW zmInW nUM ^wlsw srkwr dI zmIn AYlwn id`qw[
auprMq kSmIr dy ihMdUAW, muslmwnW Aqy is`KW qoN ies zmIn qy KyqI
krn dIAW dr^wsqW mMgIAW Aqy A&gwnI lokW nUM KyqI krn vwilAW
nwl Kyq iv`c kMm krw ky gujwrw krn leI hukm kIqw[ nwl hI bhuq
swrI zmIn jMg iv`c ShId hox vwly Aqy Bwg lYx vwly is`K &OjIAW
nUM p`ky qOr qy kwSq krn leI dy id`qI[
hrI isMG ny kysr (sY&rn) dI KyqI nUM auqSwhq krn qy vI
bhuq zor id`qw ikauNik ieiqhwsk p`KW Anuswr 90 qoN vI v`D
bImwrIAW dy ielwj leI kysr vriqAw jWdw hY[ kysr ieqnw kImqI
hY ijqnw ik sonw Aqy qoilAw vI rqIAW mwiSAW iv`c jWdw hY[
purwqn gRMQW iv`c ies nUM 'kSmIr jnnI' iliKAw hY[ BwvyN eIrwn iv`c
vI ies dI kwSq kIqI jWdI sI pr auh kSmIrI kysr dy mukwbly
GtIAw iksm dw sI[ kSmIr iv`c pwmpur dy Awly-duAwly ies dI
62
kwSq kIqI jWdI sI pr jo kysr pwmpur qoN iqMn ku koh qy vwnqU iv`c
&ldw hY auh bhuq hI vDIAw igixAw jWdw hY Aqy ies dy Pu`lW dI
sugMDI bhuq dUr q`k mihsUs kIqI jWdI hY[ pRym isMG hoqI mrdwn
ilKdy hn ik kysr dI sugMDI iv`c rihx vwly nUM jukwm Aqy isr drd
nhIN huMdw[
iehnW guxW kwrn srdwr nlUAw ny pwmpur dy kysr augwaux
vwly izmIdwrW dw iek`T kIqw Aqy auhnW nUM ies dI kwSq sMbMDI Aw
rhIAW AOkVW ijvyN ik srkwrI lgwn Aqy kysr dI corI Awid dUr
kIqIAW[ ies dI kwSq vDwaux leI Awp kmytI dy srpRsq bxy[
kysr dw bUtw qkrIbn ie`k Pu`t au~cw huMdw hY Aqy hr twhxI
qy cwr Pu`l lgdy hn[ hryk Pu`l iv`c iqMn prwg kx huMdy hn[ Pu`lW
dw rMg BwvyN v`K-v`K huMdw hY pr kysrI rMg dy Pu`lW vwlI iksm bhuq
guxkwrI huMdI hY[ kysr dw suAwd kuV`qx vwlw huMdw hY pr ivigAwnk
Koj muqwbk ies iv``c 150 qoN v`D imSrq vsqUAW huMdIAW hn ijvyN
kwrbohweIfRyt, KurwkI rySw, pRotIn, ivtwimn ey, QwieAwmIn,
rweIboPlwivn, nwiesn, ivtwimn sI, kYlSIAm, lohw, mgnySIAm,
&wsPors, putwSIAm, izMk, slynIAm, Polyt Awid[ kysr dI 100
gRwm mwqRw iv`c 310 ik`lo kYlrI qwkq huMdI hY[ nvIN Koj Anuswr ies
iv`c kYNsr dI rokQwm dy Aqy AYNtIAwksIfYNt q`q mOjUd hn[ ieh
A`KW dI ingwh vI vDwauNdw hY[ ies dIAW p`qIAW dI vrqoN audwsI
dUr kr idMdIAW hn[ bUitAW dy Pu`lW qoN kysr iek`Tw krnw bhuq hI
imhnq vwlw Aqy isrVI kMm hY[ ies leI Krcw bhuq AwauNdw hY
ijs kwrn ies dI kImq v`D hY[
pRwpq huMdI sI aunHW nUM pwlx vwilAW dI koeI shwieqw nhIN kIqI[
dUjw, kSmIr dI au~n jo A&gwinsqwn ByjI jWdI sI aus dI kImq qy
15 pRqISq ktOqI lw id`qI ijs kwrn au~n auqpwdkW nUM v`fw Gwtw
ho irhw sI[ qIjw, Swl audXog dI aun`qI leI Swl auqpwdkW leI
koeI srkwrI krzw Awid nw dyxw[
Swl audXog dI qr`kI leI srdwr nlUey ny qyzI nwl v`fy &Ysly
ley, ijvyN ByfW b`krIAW pwlx vwilAW dI hr p`KoN srkwrI shwieqw
krnw, A&gwinsqwn nUM KRId ky iljwx vwlI au~n qy l`gI 15 pRqISq
ktOqI Kqm krnw Aqy Swl audXog clwaux vwilAW nUM nkdI krzw
dyxw Awid[ ie`s v`fy &Ysly nwl Swl vycx dw jo bwhrI vpwr kyvl
APgwnW dy h`Q iv`c sI auh is`KW, ihMdUAW Aqy muslmwn vpwrIAW dy
spurd kr id`qw[
mUrkrw&t Aqy trYbY`k (1841) dI ilKq Anuswr auprokq
cMgy PYsilAW nwl Swl audXog iv`c v`fw vwDw hoieAw[ sMn 1820
iv`c 4 l`K kSmIrI rupey dy SwlW dw inrmwx hoieAw jo ik 40 l`K
klk`qw islIkw Aqy 5 l`K pONf dy brwbr sI[ Swl bnwaux leI
mwlkW ny 48 hzwr julwhy Aqy hzwrW hI kwimAW nUM ies ruzgwr qy
lwieAw hoieAw sI[
ieiqhwskwrW ny ieh vI iliKAw hY ik kSmIr dy pwxI iv`c
kudrqI bhuq v`fw gux hY ik ieh au~n nUM bhuq nrm Aqy grm bxw
idMdw hY[ ijs kwrn ie`QoN dy SwlW dI iksm (quality) vDIAw hY[
srdwr hrI isMG ny ies audXog nUM auqSwhq krn leI srkwrI
^jwny 'coN kwgz dy im`l mwlkW nUM G`t ivAwj drW qy coKw Dn
auplBD krwieAw[ ie`QoN dy kwgz nUM pMjwb iv`c iv`krI leI Kws
pRbMD krvwey[ ^wlsw rwj smyN ie`Qy ijhVw kwgz iqAwr huMdw sI
aus dy nW sn, Syr-jMgI, dwh-msqI, hsq-msqI, hrIrIAW, klmdwnI
Awid[ klmdwnI kwgz, f`ibAW Aqy QwlIAW Awid bnwaux Aqy
inkwSI dy kMm leI kmwl Aqy mnmohxw huMdw sI[
ieM\ AwpxI gvrnrI smyN srdwr swihb ny kSmIr dI burI
qrHW aulJI qwxI nUM suXog FMg nwl sulJwieAw[ iehnW dy rwj smyN
kSmIrIAW ny su`K dw swh ilAw, byAMq qr`kI kIqI, AwpsI BweIcwrw
Aqy ivrsw mzbUq kIqw ijs kwrn hrI isMG dw nW ie`Qy Aim`t Cwp
C`f igAw[ Syir-ey-pMjwb ny kSmIr iv`c Amn psMd hwlq, srkwrI
Kjwny dI Awmdn iv`c v`fw vwDw dyK Aqy ^wlsw rwj dIAW h`dW hor
vDwaux leI srdwr hrI isMG dw AiqAMq DMnvwd kIqw Aqy nwl hI
hor zrUrI kMmW nUM nypry cwVHn leI vwps bulwaux leI s`dw p`qr
ByijAw[ pihly gvrnr dIvwn moqI rwm nUM dubwrw gvrnrI dy Ahudy
qy lgw id`qw[ s`dw p`qr iv`c ieh vI drj sI ik dIvwn moqI rwm
nUM Awp jI v`loN clweIAW nvIAW XojnwvW, kIqy suDwr Aqy gvrnrI
krn dy qOr qrIikAW bwry cMgI qrHW smJwky swnUM &Oj smyq KuSbU dy
mukwm Aw imlxw[ AsIN 10 nvMbr 1821 nUM muMGyr v`l cVHweI krnI
hY[
hrI isMG ny jwx qoN pihlW BwrI drbwr sjwieAw bVy ipAwr
Bry Aqy idl tuMbvyN SbdW nwl kSmIr dI prjw v`loN aunHW nUM id`qy mwx
Aqy siqkwr dw DMnvwd kIqw[ aunHW AwiKAw, "BwvyN myrw idl nhIN sI
krdw kSmIr vrgI suMdr jgHw nUM C`fx leI pr mYN srkwr dw hukm
Awaux qy jw irhw hW[ qusIN Awaux vwly smyN AMdr dIvwn moqI rwm
64
65
pRwpq huMdI sI aunHW nUM pwlx vwilAW dI koeI shwieqw nhIN kIqI[
dUjw, kSmIr dI au~n jo A&gwinsqwn ByjI jWdI sI aus dI kImq qy
15 pRqISq ktOqI lw id`qI ijs kwrn au~n auqpwdkW nUM v`fw Gwtw
ho irhw sI[ qIjw, Swl audXog dI aun`qI leI Swl auqpwdkW leI
koeI srkwrI krzw Awid nw dyxw[
Swl audXog dI qr`kI leI srdwr nlUey ny qyzI nwl v`fy &Ysly
ley, ijvyN ByfW b`krIAW pwlx vwilAW dI hr p`KoN srkwrI shwieqw
krnw, A&gwinsqwn nUM KRId ky iljwx vwlI au~n qy l`gI 15 pRqISq
ktOqI Kqm krnw Aqy Swl audXog clwaux vwilAW nUM nkdI krzw
dyxw Awid[ ie`s v`fy &Ysly nwl Swl vycx dw jo bwhrI vpwr kyvl
APgwnW dy h`Q iv`c sI auh is`KW, ihMdUAW Aqy muslmwn vpwrIAW dy
spurd kr id`qw[
mUrkrw&t Aqy trYbY`k (1841) dI ilKq Anuswr auprokq
cMgy PYsilAW nwl Swl audXog iv`c v`fw vwDw hoieAw[ sMn 1820
iv`c 4 l`K kSmIrI rupey dy SwlW dw inrmwx hoieAw jo ik 40 l`K
klk`qw islIkw Aqy 5 l`K pONf dy brwbr sI[ Swl bnwaux leI
mwlkW ny 48 hzwr julwhy Aqy hzwrW hI kwimAW nUM ies ruzgwr qy
lwieAw hoieAw sI[
ieiqhwskwrW ny ieh vI iliKAw hY ik kSmIr dy pwxI iv`c
kudrqI bhuq v`fw gux hY ik ieh au~n nUM bhuq nrm Aqy grm bxw
idMdw hY[ ijs kwrn ie`QoN dy SwlW dI iksm (quality) vDIAw hY[
srdwr hrI isMG ny ies audXog nUM auqSwhq krn leI srkwrI
^jwny 'coN kwgz dy im`l mwlkW nUM G`t ivAwj drW qy coKw Dn
auplBD krwieAw[ ie`QoN dy kwgz nUM pMjwb iv`c iv`krI leI Kws
pRbMD krvwey[ ^wlsw rwj smyN ie`Qy ijhVw kwgz iqAwr huMdw sI
aus dy nW sn, Syr-jMgI, dwh-msqI, hsq-msqI, hrIrIAW, klmdwnI
Awid[ klmdwnI kwgz, f`ibAW Aqy QwlIAW Awid bnwaux Aqy
inkwSI dy kMm leI kmwl Aqy mnmohxw huMdw sI[
ieM\ AwpxI gvrnrI smyN srdwr swihb ny kSmIr dI burI
qrHW aulJI qwxI nUM suXog FMg nwl sulJwieAw[ iehnW dy rwj smyN
kSmIrIAW ny su`K dw swh ilAw, byAMq qr`kI kIqI, AwpsI BweIcwrw
Aqy ivrsw mzbUq kIqw ijs kwrn hrI isMG dw nW ie`Qy Aim`t Cwp
C`f igAw[ Syir-ey-pMjwb ny kSmIr iv`c Amn psMd hwlq, srkwrI
Kjwny dI Awmdn iv`c v`fw vwDw dyK Aqy ^wlsw rwj dIAW h`dW hor
vDwaux leI srdwr hrI isMG dw AiqAMq DMnvwd kIqw Aqy nwl hI
hor zrUrI kMmW nUM nypry cwVHn leI vwps bulwaux leI s`dw p`qr
ByijAw[ pihly gvrnr dIvwn moqI rwm nUM dubwrw gvrnrI dy Ahudy
qy lgw id`qw[ s`dw p`qr iv`c ieh vI drj sI ik dIvwn moqI rwm
nUM Awp jI v`loN clweIAW nvIAW XojnwvW, kIqy suDwr Aqy gvrnrI
krn dy qOr qrIikAW bwry cMgI qrHW smJwky swnUM &Oj smyq KuSbU dy
mukwm Aw imlxw[ AsIN 10 nvMbr 1821 nUM muMGyr v`l cVHweI krnI
hY[
hrI isMG ny jwx qoN pihlW BwrI drbwr sjwieAw bVy ipAwr
Bry Aqy idl tuMbvyN SbdW nwl kSmIr dI prjw v`loN aunHW nUM id`qy mwx
Aqy siqkwr dw DMnvwd kIqw[ aunHW AwiKAw, "BwvyN myrw idl nhIN sI
krdw kSmIr vrgI suMdr jgHw nUM C`fx leI pr mYN srkwr dw hukm
Awaux qy jw irhw hW[ qusIN Awaux vwly smyN AMdr dIvwn moqI rwm
64
65
nwl aus qrHW dw vrqwv krnw ijs qrHW myry nwl kIqw hY[ ikrpw
krky kSmIr dI qr`kI nUM mu`K r`Kxw"[
ijs idn 6 nvMbr 1821 nUM mhwn jrnYl ny kSmIr qoN cwly
pwey ieiqhwskwrW Anuswr auh nzwrw idl nUM DUA pwaux vwlw sI[
kUc krn smyN v`fI igxqI iv`c iek`Ty hoey lokW ny rsqy dy dohIN pwsIN
Klo ky A`QrU BrIAW A`KW nwl srdwr nUM ivdwiegI id`qI[ Asmwn
ngwirAW dI gUMj nwl Aqy jYkwirAW dI jY jY kwr nwl gUMj irhw sI[
^wlsw &Oj ijs dI igxqI qkrIbn 7 hjwr sI jdoN gVHI
hbIbulw dy rsqy pKlI dy mYdwn iv`c pu`jI qW pqw l`igAw ik hzwry
dy jdUnW Aqy iqnwvlIAW ny 30 hzwr lSkr iek`Tw krky ^wlsy dw
rsqw rok ilAw hY Aqy lVweI leI pUrI iqAwrI kr leI hY[ jdoN
srdwr nlUAw nUM ieh ^br imlI qW auhnW Awpxy kuJ eylcI jdUnW
Aqy iqnwvlIAW nUM ieh d`sx leI p`qr ilK Byjy ik AsIN qW mWglI
dy ielwky iv`c dI lMGxw hI hY ies leI lVweI nUM iqAwgo Aqy KwhmKwh lhU nw foilHAw jwvy[ pr ieh hYNkVbwz, BYVy Aqy AVbYVy gwzI
nw tly Aqy nwkwbMdI pUry zor Sor nwl kr leI[ iehnW dy mnW iv`c
bhuqI igxqI dw, qwkq dw Aqy lu`tI hoeI Dn dOlq dw gumwn sI[
AYsy hwlwq jdoN srdwr nlUey ny q`ky qW ie`ky dm ^wlsw &Oj nUM
iqMn BwgW 'c vMf ky hmlw kr id`qw[ A`goN joSIly Aqy Awpxy Awp nUM
v`fy bhwdr khwaux vwly ieh iqnwvlI ^wlsw &Oj qy tu`t pey[ qVw
qV golIAW c`lx l`gIAW, qlvwrW dI kVw kV krn l`gI Aqy iBVdy
hoey sUrmy lhU-luhwn ho ky DrqI qy if`gx l`gy[
jMgy mYdwn iv`c gwjIAW nUM KMiBAW dI qrHW fty dyK ky srdwr
myG isMG rUsw isMGW smyq bVI inrBYqw nwl A`gy viDAw Aqy gwzIAW
dw gVH qoV id`qw[ mWglI dy nwky qy loQW dy Fyr l`g gey[ lVdw lVdw
BweI rUsw golIAW l`gx nwl pRwx iqAwg igAw[ pr ies dI dlyrI
Aqy h`lw SyrI ny jMg iv`c ieqnI hnyrI ilAw id`qI ik isMGW ny mWglI
66
muMGyr qy cVHweI
mhwrwjy dy hukm Anuswr srdwr nlUAw &Oj smyq 28 nvMbr
1821 nUM KuSbU dy mYdwn qy phuMc gey[ slwh mSvry dOrwn Syir-eypMjwb ny AwiKAw ik muMGyr dy nvwb hw&z Aihmd ^wn dI socxI shI
nhIN[ ie`k qW ies ny itvwixAW dy AwgU jo hmySw AwpxI ivroDqw
krdw sI aus nUM Awpxy kol iklHw jMfvwlw iv`c pnwh id`qI sI[ dUjw,
67
nwl aus qrHW dw vrqwv krnw ijs qrHW myry nwl kIqw hY[ ikrpw
krky kSmIr dI qr`kI nUM mu`K r`Kxw"[
ijs idn 6 nvMbr 1821 nUM mhwn jrnYl ny kSmIr qoN cwly
pwey ieiqhwskwrW Anuswr auh nzwrw idl nUM DUA pwaux vwlw sI[
kUc krn smyN v`fI igxqI iv`c iek`Ty hoey lokW ny rsqy dy dohIN pwsIN
Klo ky A`QrU BrIAW A`KW nwl srdwr nUM ivdwiegI id`qI[ Asmwn
ngwirAW dI gUMj nwl Aqy jYkwirAW dI jY jY kwr nwl gUMj irhw sI[
^wlsw &Oj ijs dI igxqI qkrIbn 7 hjwr sI jdoN gVHI
hbIbulw dy rsqy pKlI dy mYdwn iv`c pu`jI qW pqw l`igAw ik hzwry
dy jdUnW Aqy iqnwvlIAW ny 30 hzwr lSkr iek`Tw krky ^wlsy dw
rsqw rok ilAw hY Aqy lVweI leI pUrI iqAwrI kr leI hY[ jdoN
srdwr nlUAw nUM ieh ^br imlI qW auhnW Awpxy kuJ eylcI jdUnW
Aqy iqnwvlIAW nUM ieh d`sx leI p`qr ilK Byjy ik AsIN qW mWglI
dy ielwky iv`c dI lMGxw hI hY ies leI lVweI nUM iqAwgo Aqy KwhmKwh lhU nw foilHAw jwvy[ pr ieh hYNkVbwz, BYVy Aqy AVbYVy gwzI
nw tly Aqy nwkwbMdI pUry zor Sor nwl kr leI[ iehnW dy mnW iv`c
bhuqI igxqI dw, qwkq dw Aqy lu`tI hoeI Dn dOlq dw gumwn sI[
AYsy hwlwq jdoN srdwr nlUey ny q`ky qW ie`ky dm ^wlsw &Oj nUM
iqMn BwgW 'c vMf ky hmlw kr id`qw[ A`goN joSIly Aqy Awpxy Awp nUM
v`fy bhwdr khwaux vwly ieh iqnwvlI ^wlsw &Oj qy tu`t pey[ qVw
qV golIAW c`lx l`gIAW, qlvwrW dI kVw kV krn l`gI Aqy iBVdy
hoey sUrmy lhU-luhwn ho ky DrqI qy if`gx l`gy[
jMgy mYdwn iv`c gwjIAW nUM KMiBAW dI qrHW fty dyK ky srdwr
myG isMG rUsw isMGW smyq bVI inrBYqw nwl A`gy viDAw Aqy gwzIAW
dw gVH qoV id`qw[ mWglI dy nwky qy loQW dy Fyr l`g gey[ lVdw lVdw
BweI rUsw golIAW l`gx nwl pRwx iqAwg igAw[ pr ies dI dlyrI
Aqy h`lw SyrI ny jMg iv`c ieqnI hnyrI ilAw id`qI ik isMGW ny mWglI
66
muMGyr qy cVHweI
mhwrwjy dy hukm Anuswr srdwr nlUAw &Oj smyq 28 nvMbr
1821 nUM KuSbU dy mYdwn qy phuMc gey[ slwh mSvry dOrwn Syir-eypMjwb ny AwiKAw ik muMGyr dy nvwb hw&z Aihmd ^wn dI socxI shI
nhIN[ ie`k qW ies ny itvwixAW dy AwgU jo hmySw AwpxI ivroDqw
krdw sI aus nUM Awpxy kol iklHw jMfvwlw iv`c pnwh id`qI sI[ dUjw,
67
dyK nvwb bygmW sxy srdwr hrI isMG dI Srn iv`c Aw igAw Aqy
jwn b^SI leI Arz kIqI[ nlUey srdwr ny iehnW nUM kuJ isMGW dI
ingrwnI hyT Syir-ey-pMjwb pws Byj id`qw[ s`Xd muhMmd lqI& dI
ilKq muqwbk dlyr mhwrwjy ny 20 dsMbr 1821 vwly idn nvwb nUM
bhumu`lI iK`lq dy ky C`f id`qw[ Agly idn srdwr hrI isMG nwl
slwh krky mhwrwjy ny srdwr Amr isMG nUM ie`Qy dw gvrnr lgw
id`qw[ mhwrwjw swihb sxy srdwr hrI isMG, jnvrI 1822 nUM
lwhOr phuMc gey[
68
69
dyK nvwb bygmW sxy srdwr hrI isMG dI Srn iv`c Aw igAw Aqy
jwn b^SI leI Arz kIqI[ nlUey srdwr ny iehnW nUM kuJ isMGW dI
ingrwnI hyT Syir-ey-pMjwb pws Byj id`qw[ s`Xd muhMmd lqI& dI
ilKq muqwbk dlyr mhwrwjy ny 20 dsMbr 1821 vwly idn nvwb nUM
bhumu`lI iK`lq dy ky C`f id`qw[ Agly idn srdwr hrI isMG nwl
slwh krky mhwrwjy ny srdwr Amr isMG nUM ie`Qy dw gvrnr lgw
id`qw[ mhwrwjw swihb sxy srdwr hrI isMG, jnvrI 1822 nUM
lwhOr phuMc gey[
68
69
isMG rwvlipMfI nUM SwqI kwiem krn leI ByijAw sI[ kuJ smyN ip`CoN
m`Kx isMG dw kql ho igAw[ ieh ^br sux ky Atk dw iklHydwr
srdwr hukmw isMG icmnI qyzI nwl ^wlsy dI m`dd leI hzwry phuMc
igAw[ srdwr m`Kx isMG dy kwqlW nUM szwvW dy ky srdwr icmnI
vwps Atk Aw igAw[ ie`Qy Aw ky hzwry dI swrI ^br lwhOr drbwr
AMdr Byj id`qI[ lwhOr iv`c muMGyr dI ij`q dIAW Ajy KuSIAW mnweIAW
jw rhIAW sn[ Syir-ey-pMjwb nUM ^br imlI ik A&gwn buriCAW ny
gvrnr Amr isMG klwn nUM mwr id`qw hY[ ies ^br dw mhwrwjw
swihb nUM gihrw sdmw hoieAw[ ikauNik ie`k qW Amr isMG dw k`dkwT bhuq sI, dUjw ieh mMinAw pRmMinAw dlyr sI Aqy qIjw rwj nIqI
iv`c mwhr sI[
auprokq cMgy cMgy srdwrW nUM hzwry dy ielwky iv`c mwrn krky
Aqy au~Qy dy hwkmW v`loN mwlIAw nw dyx kr ky srkwr ny lMbI soc
ivcwr ip`CoN srdwr nlUAw nUM 1822 dy SurU iv`c hjwry dw gvrnr
Qwp id`qw[ srdwr hrI isMG &Oj smyq 26 &rvrI 1822 nUM hzwry
phuMc gey[ ie`Qy phuMc ky sB qoN pihlW srdwr Amr isMG dy kwqlW
dw pqw krvw ky aunHW nUM pkiVAw[ iPr ielwky invwsIAW dw v`fw
iek`T krvw ky iehnW nUM qop A`gy KVHw krky aufw id`qw[ ies szw dw
Asr ieh hoieAw ik muV koeI bdmwS bdmwSI qy nw au~qirAw[ sMn
1822 qoN 1837 q`k nlUAw srdwr hzwry dy gvrnr rhy pr ies
dOrwn iksy mugl nUM srdwr jW ihMdU nUM qMg krn jW mwrn dI jur`Aq
nhIN sI peI hwlWik ielwky iv`c 95 pRqISq mugl sn jd ik gYr
muslmwnW 'coN isr& ie`k pRqISq hI is`KW dI AwbwdI sI[
srdwr hrI isMG ny pwKlI, smqUr, drbMd Awid QwvW qy vI
Awpxw db dbw jmw ilAw[ bwhrI hmilAW qoN sur`iKAw leI keI
ikilHAW dI auswrI SurU krvw id`qI[ hjwry dy mYdwnI ielwky iv`c ijs
nUM hjwry dw idl ikhw jWdw sI ^wlsw &Oj leI A`TvyN siqgurW dy nW
qy hirikSn gVH iklHw auswirAw ijhVw qihsIl hrIpur iv`c hY[
70
isMG rwvlipMfI nUM SwqI kwiem krn leI ByijAw sI[ kuJ smyN ip`CoN
m`Kx isMG dw kql ho igAw[ ieh ^br sux ky Atk dw iklHydwr
srdwr hukmw isMG icmnI qyzI nwl ^wlsy dI m`dd leI hzwry phuMc
igAw[ srdwr m`Kx isMG dy kwqlW nUM szwvW dy ky srdwr icmnI
vwps Atk Aw igAw[ ie`Qy Aw ky hzwry dI swrI ^br lwhOr drbwr
AMdr Byj id`qI[ lwhOr iv`c muMGyr dI ij`q dIAW Ajy KuSIAW mnweIAW
jw rhIAW sn[ Syir-ey-pMjwb nUM ^br imlI ik A&gwn buriCAW ny
gvrnr Amr isMG klwn nUM mwr id`qw hY[ ies ^br dw mhwrwjw
swihb nUM gihrw sdmw hoieAw[ ikauNik ie`k qW Amr isMG dw k`dkwT bhuq sI, dUjw ieh mMinAw pRmMinAw dlyr sI Aqy qIjw rwj nIqI
iv`c mwhr sI[
auprokq cMgy cMgy srdwrW nUM hzwry dy ielwky iv`c mwrn krky
Aqy au~Qy dy hwkmW v`loN mwlIAw nw dyx kr ky srkwr ny lMbI soc
ivcwr ip`CoN srdwr nlUAw nUM 1822 dy SurU iv`c hjwry dw gvrnr
Qwp id`qw[ srdwr hrI isMG &Oj smyq 26 &rvrI 1822 nUM hzwry
phuMc gey[ ie`Qy phuMc ky sB qoN pihlW srdwr Amr isMG dy kwqlW
dw pqw krvw ky aunHW nUM pkiVAw[ iPr ielwky invwsIAW dw v`fw
iek`T krvw ky iehnW nUM qop A`gy KVHw krky aufw id`qw[ ies szw dw
Asr ieh hoieAw ik muV koeI bdmwS bdmwSI qy nw au~qirAw[ sMn
1822 qoN 1837 q`k nlUAw srdwr hzwry dy gvrnr rhy pr ies
dOrwn iksy mugl nUM srdwr jW ihMdU nUM qMg krn jW mwrn dI jur`Aq
nhIN sI peI hwlWik ielwky iv`c 95 pRqISq mugl sn jd ik gYr
muslmwnW 'coN isr& ie`k pRqISq hI is`KW dI AwbwdI sI[
srdwr hrI isMG ny pwKlI, smqUr, drbMd Awid QwvW qy vI
Awpxw db dbw jmw ilAw[ bwhrI hmilAW qoN sur`iKAw leI keI
ikilHAW dI auswrI SurU krvw id`qI[ hjwry dy mYdwnI ielwky iv`c ijs
nUM hjwry dw idl ikhw jWdw sI ^wlsw &Oj leI A`TvyN siqgurW dy nW
qy hirikSn gVH iklHw auswirAw ijhVw qihsIl hrIpur iv`c hY[
70
Syr isMG kr rhy sI hvw dy qyz vyg vWg Atk pwr kr gey Aqy
gwzIAW nwl pMjw jw lwieAw[ dohW pwisAW dIAW &OjW dw Awhmo
swhmxy BwrI ByV hoieAw[ DrqI qy loQW ivC geIAW, AnykW hI
Gwiel hoey qVP rhy sn pr sUrmy qno mno ie`k dUjy qy fwFy vwr kr
rhy sn[ gwzIAW dI &Oj dI igxqI ieiqhwskwrW ny ^wlsy dI &Oj
nwloN cwr guxw v`D ilKI hY[ iehnW Atk dy pu`l dy r`sy v`F ky pul
^qm kr id`qw qW ik hor ^wlsw &Oj m`dd leI nw Aw jwvy[ Sihjwdw
Syr isMG Aqy srdwr nlvw BwvyN pUry qwx nwl mukwblw kr rhy sn
pr gwzIAW dI &Oj jo kIVI dy ktk vWg sI, ny ^wlsw sYnw dw kwPI
nukswn kIqw[ auDroN mhwrwjw swihb ny srdwr PUlw isMG nUM m`dd
leI ByijAw[ jdoN AkwlI PUlw isMG ny dyiKAw ik Atk dw pul
gwzIAW ny qoV id`qw hY qW mOq dI prvwh nw kridAW GoVw Atk v`l
TylH id`qw[ AkwlI jI vl dyK ky sYinkW ny vI dyr nhIN lweI dirAw
pwr kr gey[ iehnW nUM dyK isMGW dy joS ny AYsw hulwrw KwDw ik
gwzIAW aup`r mwno kihr tu`t ipAw[ iehnW jwnW bcwaux leI n`T
B~j SurU kr id`qI[ srdwr hrI isMG ny iklHw jhWgIr qy kbzw kr
ilAw[ muhMmd AzIm ^wn ny mYdwny jMg 'coN dOV rhy sYinkW nUM p`q
bcwaux leI A`lw dw vwsqw pwieAw pr jwn ipAwrI jwx ky auh nw
ruky[ iBAwnk jMg dI ^br sux ky Syir-ey-pMjwb Awp &Oj smyq
nuSihry phuMc gey[ ieQy sUhIey ny ^br id`qI ik muhMmd AzIm ^wn
ny ip~Cy ht ky KySgI dy AsQwn qy morcy g`f ley hn[ Syir-ey-pMjwb
ny AkwlI PUlw isMG, srdwr hrI isMG, Sihzwdw KVk isMG nUM A`gy
vDx leI ikhw[ A`gy jw ky AwpsI AYsw ByV hoieAw ik DrqI lhU
nwl rMgI geI, Asmwn qopW dy goilAW Aqy DUV dy kxW nwl kwlw BUrw
ho igAw Aqy gzb dw Gmswn m`c igAw[ pr isMGW dy A`gy A&gwnW
dI hwlq ieh ho geI jYsI hMsW A`gy ttIhrIAW dI huMdI hY[ muhMmd
AzIm ^wn nUM rx q`qy 'coN dOVidAW dyK ky ispwhI vI rx C`fx l`gy[
dOVy jWidAW ny ip`Cw nhIN dyiKAw Aqy nW hI isMGW ny iehnW qy hmlw
kIqw[ muhMmd AzIm ^wn AwpxI jwn bcw ky kwbl nhIN phuMc
sikAw[ jMg iv`c hwr kwrn idl dw dOrw pYx nwl rsqy iv`c hI pRwx
iqAwg igAw[^wlsw pMQ dw DrmI sUrmw AkwlI PUlw isMG Aqy hor
keI srdwr ies jMg iv`c ShIdI gwny pw gey[
72
73
jMg dI &qih auprMq ^wlsw &Oj kuJ smW Awrwm krky mhwrwjw
rxjIq isMG Aqy srdwr hrI isMG nwl XUsPzeI, hsq ngr (Ast
ngr) Aqy ipSwvr ielwikAW iv`c phuMcI ij`Qy pTwxW ny ^wlsw rwj
dy AsUlW qy c`lx qy SWqI r`Kx dw pRx ilAw[ ies qoN ielwvw nzrwny
vI srkwr nUM ByNt kIqy[ srdwr nlUAw jI qkrIbn 7 mhIny ipSwvr
hI rhy qWik ie`Qy Amn Amwn bhwl hovy, lokW nUM hr p`KoN rwhq imly
Aqy srkwrI pRbMD Xog FMg nwl c`ly[ jdoN cwry pwsy SWqI ho geI qW
srkwr dy hukm Anuswr &Oj smyq srdwr swihb ipSwvr qoN hzwry
v`l rvwnw hoey[
Syr isMG kr rhy sI hvw dy qyz vyg vWg Atk pwr kr gey Aqy
gwzIAW nwl pMjw jw lwieAw[ dohW pwisAW dIAW &OjW dw Awhmo
swhmxy BwrI ByV hoieAw[ DrqI qy loQW ivC geIAW, AnykW hI
Gwiel hoey qVP rhy sn pr sUrmy qno mno ie`k dUjy qy fwFy vwr kr
rhy sn[ gwzIAW dI &Oj dI igxqI ieiqhwskwrW ny ^wlsy dI &Oj
nwloN cwr guxw v`D ilKI hY[ iehnW Atk dy pu`l dy r`sy v`F ky pul
^qm kr id`qw qW ik hor ^wlsw &Oj m`dd leI nw Aw jwvy[ Sihjwdw
Syr isMG Aqy srdwr nlvw BwvyN pUry qwx nwl mukwblw kr rhy sn
pr gwzIAW dI &Oj jo kIVI dy ktk vWg sI, ny ^wlsw sYnw dw kwPI
nukswn kIqw[ auDroN mhwrwjw swihb ny srdwr PUlw isMG nUM m`dd
leI ByijAw[ jdoN AkwlI PUlw isMG ny dyiKAw ik Atk dw pul
gwzIAW ny qoV id`qw hY qW mOq dI prvwh nw kridAW GoVw Atk v`l
TylH id`qw[ AkwlI jI vl dyK ky sYinkW ny vI dyr nhIN lweI dirAw
pwr kr gey[ iehnW nUM dyK isMGW dy joS ny AYsw hulwrw KwDw ik
gwzIAW aup`r mwno kihr tu`t ipAw[ iehnW jwnW bcwaux leI n`T
B~j SurU kr id`qI[ srdwr hrI isMG ny iklHw jhWgIr qy kbzw kr
ilAw[ muhMmd AzIm ^wn ny mYdwny jMg 'coN dOV rhy sYinkW nUM p`q
bcwaux leI A`lw dw vwsqw pwieAw pr jwn ipAwrI jwx ky auh nw
ruky[ iBAwnk jMg dI ^br sux ky Syir-ey-pMjwb Awp &Oj smyq
nuSihry phuMc gey[ ieQy sUhIey ny ^br id`qI ik muhMmd AzIm ^wn
ny ip~Cy ht ky KySgI dy AsQwn qy morcy g`f ley hn[ Syir-ey-pMjwb
ny AkwlI PUlw isMG, srdwr hrI isMG, Sihzwdw KVk isMG nUM A`gy
vDx leI ikhw[ A`gy jw ky AwpsI AYsw ByV hoieAw ik DrqI lhU
nwl rMgI geI, Asmwn qopW dy goilAW Aqy DUV dy kxW nwl kwlw BUrw
ho igAw Aqy gzb dw Gmswn m`c igAw[ pr isMGW dy A`gy A&gwnW
dI hwlq ieh ho geI jYsI hMsW A`gy ttIhrIAW dI huMdI hY[ muhMmd
AzIm ^wn nUM rx q`qy 'coN dOVidAW dyK ky ispwhI vI rx C`fx l`gy[
dOVy jWidAW ny ip`Cw nhIN dyiKAw Aqy nW hI isMGW ny iehnW qy hmlw
kIqw[ muhMmd AzIm ^wn AwpxI jwn bcw ky kwbl nhIN phuMc
sikAw[ jMg iv`c hwr kwrn idl dw dOrw pYx nwl rsqy iv`c hI pRwx
iqAwg igAw[^wlsw pMQ dw DrmI sUrmw AkwlI PUlw isMG Aqy hor
keI srdwr ies jMg iv`c ShIdI gwny pw gey[
72
73
jMg dI &qih auprMq ^wlsw &Oj kuJ smW Awrwm krky mhwrwjw
rxjIq isMG Aqy srdwr hrI isMG nwl XUsPzeI, hsq ngr (Ast
ngr) Aqy ipSwvr ielwikAW iv`c phuMcI ij`Qy pTwxW ny ^wlsw rwj
dy AsUlW qy c`lx qy SWqI r`Kx dw pRx ilAw[ ies qoN ielwvw nzrwny
vI srkwr nUM ByNt kIqy[ srdwr nlUAw jI qkrIbn 7 mhIny ipSwvr
hI rhy qWik ie`Qy Amn Amwn bhwl hovy, lokW nUM hr p`KoN rwhq imly
Aqy srkwrI pRbMD Xog FMg nwl c`ly[ jdoN cwry pwsy SWqI ho geI qW
srkwr dy hukm Anuswr &Oj smyq srdwr swihb ipSwvr qoN hzwry
v`l rvwnw hoey[
&Oj lVdI lVdI A`gy lMG geI[ ijs rsqy hrI isMG jw rhy sI au~Qy
iehnW v`fy p`QrW hyT brUd BirAw hoieAw sI[ ies brUd nUM Ptwaux
leI pTwx luky hoey sn[ mOkw qwV ky iehnW plIiqAW nUM dwg id`qw
ijs kwrn v`fw Dmwkw hoieAw[ ies Dmwky nwl phwVI qoN v`fy v`fy
p`Qr ruVH pey jo srdwr nlUAw Aqy aunHW nwl c`l rhy juAwnW nUM GVIs
ky phwVI dI K`f 'c ryVH ky lY gey[ nlUey srdwr nUM l`Bx leI srdwr
swihb mhW isMG mIrpurIAw Aqy srdwr tyk isMG sUrimAW nUM nwl
lY ky swrI rwq Bwldy rhy pr koeI au~G su`G nw l`gI[ idn ciVHAw
qW dyiKAw srdwr swihb ie`k drKq dy mu`F iv`c Psy hoey lhU nwl
l`Q-p`Q pey sn[ bVI muSkl nwl cu`k ky ilAWdw , mrHm p`tI kIqI
pr srIr bhuq nFwl ho cu~kw sI[
dUjy idn srdwr mhW isMG ny nwVy ipMf qy h`lw boilAw, ijs
nzdIk ieh Bwxw vwpirAw sI[ ipMf nUM lu`t ky A`g lgw id`qI[ ieM\
duSmx dw nws krdy krdy isrIkot dy ielwky nUM sr kr ilAw[
srdwr dy burI qrHW j^mI hox dI ^br jd Syir-ey-pMjwb nUM imlI
qW ie`ky dm iqAwrI krky hzwry vl nUM qur pey[ pr iehnW dy phuMcx
q`k srdwr swihb TIk ho gey sn[ mhwrwjw swihb nUM nwl lY ky
nlUAw srdwr ny dUr dUr q`k GumwieAw iPrwieAw[ ie`QoN dw rwj
pRbMD dyK ky srkwr AiqAMq KuS hoeI[
bdly qYnUM kI szw deIey? firAw hoieAw ieh kuJ nw boilAw[ srdwr
jI ny is`K sYinkW nUM AwiKAw, "ies nUM A`j soc lYx idau, k`lH nUM iPr
pyS kirau"[ ^wn srdwr dy jwho-jlwl Aqy roAb-dwb vwly ichry
nUM q`k ky ieqnw dihl igAw ik ies ny rwq smyN zihr Kw ky Awqm
h`iqAw kr leI[
srdwr hrI isMG nlUAw ny 1828 iv`c ktocIAW nUM Ajy kwbU hI
kIqw sI ik pqw l`igAw s`Xd Aihmd jhwd dw nwm dy ky pTwxW nUM
is`KW ivru`D BVkw irhw hY[ ieh brylI dw vsnIk sI Aqy 1786
iv`c jnimAw sI[ m`ky-SrI& h`j qy jwx krky pTwxW dy idl AMdr
ies dw bVw siqkwr sI[ieh kyvl s`Xd hI nhIN blik Awpxy Awp
nUM pMj AwSw (Bwv auh s`Xd hY, hwjI hY, gwjI hY, KlIPw hY Aqy
jhwdI hY) khwauNdw sI[ ies ny is`KW dI qwkq dy ^wqmy leI bhuq
swry ihMdusqwnI mOlvI vI ie`kTy kr ley[ iehnW mOlvIAW ny kwPI Dn
mwl iek`Tw krky jhwd leI lokW nUM aukswieAw[ ieh vI sunyhy s`Xd
q`k phuMcwey ik is`K rwj swnUM kMfy dI qrHW cuB irhw hY Aqy ieh kMfw
k`Fx vgYr pTwx su`K dI nINd nhIN sON skdy[ ieh mujwihd AMgRyzI
hkUmq dy ieSwry qy vI is`KW ivru`D pRcwr kr rhy sn[ AMdrKwqy
s~Xd ny ies jhwd leI Dn vI id`qw Aqy hiQAwr vI id`qy[
ie`Qy kuJ smyN leI srdwr swihb Awpxy Gr gujrW vwly GrylU
kMmW nUM inptwaux cly gey[ jwx l`gy hzwry iv`c gvrnrI dw kMmkwj Awpxy nwieb srdwr mhW isMG mIr purIey nUM sMBwl gey[ pr kuJ
smW bwAd hzwry 'c hwlwq iPr AYsy ho gey ijvyN jdoN Syr jMgl iv`coN
ikqy aury pry cilAw jwvy qW dUjy jwnvr pUCW cu`k lYNdy hn[ muhMmd
^wn qwrIn dy BqIjy ny isrIkot dy ielwky iv`c bgwvq kr id`qI[
ieh ^br sux ky srdwr hzwry phuMc igAw[ bwgIAW dI suDweI leI
isrIkot qy cVHweI kIqI[ Awm lokW nUM mrn qoN bcwaux leI ^wn dy
BqIjy dosq Kwn nUM pkiVAw[ ies nUM srdwr ny pu`iCAw ik bgwvq
74
75
&Oj lVdI lVdI A`gy lMG geI[ ijs rsqy hrI isMG jw rhy sI au~Qy
iehnW v`fy p`QrW hyT brUd BirAw hoieAw sI[ ies brUd nUM Ptwaux
leI pTwx luky hoey sn[ mOkw qwV ky iehnW plIiqAW nUM dwg id`qw
ijs kwrn v`fw Dmwkw hoieAw[ ies Dmwky nwl phwVI qoN v`fy v`fy
p`Qr ruVH pey jo srdwr nlUAw Aqy aunHW nwl c`l rhy juAwnW nUM GVIs
ky phwVI dI K`f 'c ryVH ky lY gey[ nlUey srdwr nUM l`Bx leI srdwr
swihb mhW isMG mIrpurIAw Aqy srdwr tyk isMG sUrimAW nUM nwl
lY ky swrI rwq Bwldy rhy pr koeI au~G su`G nw l`gI[ idn ciVHAw
qW dyiKAw srdwr swihb ie`k drKq dy mu`F iv`c Psy hoey lhU nwl
l`Q-p`Q pey sn[ bVI muSkl nwl cu`k ky ilAWdw , mrHm p`tI kIqI
pr srIr bhuq nFwl ho cu~kw sI[
dUjy idn srdwr mhW isMG ny nwVy ipMf qy h`lw boilAw, ijs
nzdIk ieh Bwxw vwpirAw sI[ ipMf nUM lu`t ky A`g lgw id`qI[ ieM\
duSmx dw nws krdy krdy isrIkot dy ielwky nUM sr kr ilAw[
srdwr dy burI qrHW j^mI hox dI ^br jd Syir-ey-pMjwb nUM imlI
qW ie`ky dm iqAwrI krky hzwry vl nUM qur pey[ pr iehnW dy phuMcx
q`k srdwr swihb TIk ho gey sn[ mhwrwjw swihb nUM nwl lY ky
nlUAw srdwr ny dUr dUr q`k GumwieAw iPrwieAw[ ie`QoN dw rwj
pRbMD dyK ky srkwr AiqAMq KuS hoeI[
bdly qYnUM kI szw deIey? firAw hoieAw ieh kuJ nw boilAw[ srdwr
jI ny is`K sYinkW nUM AwiKAw, "ies nUM A`j soc lYx idau, k`lH nUM iPr
pyS kirau"[ ^wn srdwr dy jwho-jlwl Aqy roAb-dwb vwly ichry
nUM q`k ky ieqnw dihl igAw ik ies ny rwq smyN zihr Kw ky Awqm
h`iqAw kr leI[
srdwr hrI isMG nlUAw ny 1828 iv`c ktocIAW nUM Ajy kwbU hI
kIqw sI ik pqw l`igAw s`Xd Aihmd jhwd dw nwm dy ky pTwxW nUM
is`KW ivru`D BVkw irhw hY[ ieh brylI dw vsnIk sI Aqy 1786
iv`c jnimAw sI[ m`ky-SrI& h`j qy jwx krky pTwxW dy idl AMdr
ies dw bVw siqkwr sI[ieh kyvl s`Xd hI nhIN blik Awpxy Awp
nUM pMj AwSw (Bwv auh s`Xd hY, hwjI hY, gwjI hY, KlIPw hY Aqy
jhwdI hY) khwauNdw sI[ ies ny is`KW dI qwkq dy ^wqmy leI bhuq
swry ihMdusqwnI mOlvI vI ie`kTy kr ley[ iehnW mOlvIAW ny kwPI Dn
mwl iek`Tw krky jhwd leI lokW nUM aukswieAw[ ieh vI sunyhy s`Xd
q`k phuMcwey ik is`K rwj swnUM kMfy dI qrHW cuB irhw hY Aqy ieh kMfw
k`Fx vgYr pTwx su`K dI nINd nhIN sON skdy[ ieh mujwihd AMgRyzI
hkUmq dy ieSwry qy vI is`KW ivru`D pRcwr kr rhy sn[ AMdrKwqy
s~Xd ny ies jhwd leI Dn vI id`qw Aqy hiQAwr vI id`qy[
ie`Qy kuJ smyN leI srdwr swihb Awpxy Gr gujrW vwly GrylU
kMmW nUM inptwaux cly gey[ jwx l`gy hzwry iv`c gvrnrI dw kMmkwj Awpxy nwieb srdwr mhW isMG mIr purIey nUM sMBwl gey[ pr kuJ
smW bwAd hzwry 'c hwlwq iPr AYsy ho gey ijvyN jdoN Syr jMgl iv`coN
ikqy aury pry cilAw jwvy qW dUjy jwnvr pUCW cu`k lYNdy hn[ muhMmd
^wn qwrIn dy BqIjy ny isrIkot dy ielwky iv`c bgwvq kr id`qI[
ieh ^br sux ky srdwr hzwry phuMc igAw[ bwgIAW dI suDweI leI
isrIkot qy cVHweI kIqI[ Awm lokW nUM mrn qoN bcwaux leI ^wn dy
BqIjy dosq Kwn nUM pkiVAw[ ies nUM srdwr ny pu`iCAw ik bgwvq
74
75
ijs kOm dw ivrsw ShIdIAW BirAw hovy, ijnHW AMdr au~cI DOx
krky ijaux dw swhs TwTW mwry Aqy ijnHW ny gYrW dy A`gy kdy isr hI
nhIN JukwieAw auh Avysly nhIN huMdy[ auh hmySw swvDwn rihMdy hn[
imrzw gwlb dy bol hn:
rMgoN my dOVqy iPrny ky hm nhIN kwiel,
jb AWK sy hI nw tpky qo iPr lhU ikAw hY?
Bwv is`KW dy nyzy gwzIAW dIAW sMjoAW nUM cIr ky ie`k nhIN pMjW
nUM ivMnH rhy sn[ ieh nyzy gwjIAW dy srIrW iv`c dI ieMv inkl rhy
sn ijvyN drjI dI sUeI k`pVy iv`c dI Awrpwr inkldI huMdI hY[
srdwr hrI isMG ny cqr bu`DI qoN kMm lYNidAW srdwr bu`D isMG
nwl slwh kIqI ik AwpW nUM jMg nUM ie``Qy hI nhIN mkwauxw cwhIdw sgoN
s`Xd dw ip`Cw krnw cwhIdw hY[ ^wlsw &Oj cVHI AwauNdI dyK ieh lUMd
KuvV qoN vI B`j inkilAw[ pr A`gy mOlvI iesmweIl nwl iml ky 14
hzwr gwzIAW nwl iPr lVweI leI ft igAw[ ie`Qy vI zorW dw jMg
hoieAw Aqy ^wlsw h`QoN hwr Kw ky dOV igAw[ hwzIAW nwl lVdw
lVwauNdw ^wlsw pMjqwr phuMc igAw pr s`Xd bunyr dy phwVW iv`c
77
ijs kOm dw ivrsw ShIdIAW BirAw hovy, ijnHW AMdr au~cI DOx
krky ijaux dw swhs TwTW mwry Aqy ijnHW ny gYrW dy A`gy kdy isr hI
nhIN JukwieAw auh Avysly nhIN huMdy[ auh hmySw swvDwn rihMdy hn[
imrzw gwlb dy bol hn:
rMgoN my dOVqy iPrny ky hm nhIN kwiel,
jb AWK sy hI nw tpky qo iPr lhU ikAw hY?
Bwv is`KW dy nyzy gwzIAW dIAW sMjoAW nUM cIr ky ie`k nhIN pMjW
nUM ivMnH rhy sn[ ieh nyzy gwjIAW dy srIrW iv`c dI ieMv inkl rhy
sn ijvyN drjI dI sUeI k`pVy iv`c dI Awrpwr inkldI huMdI hY[
srdwr hrI isMG ny cqr bu`DI qoN kMm lYNidAW srdwr bu`D isMG
nwl slwh kIqI ik AwpW nUM jMg nUM ie``Qy hI nhIN mkwauxw cwhIdw sgoN
s`Xd dw ip`Cw krnw cwhIdw hY[ ^wlsw &Oj cVHI AwauNdI dyK ieh lUMd
KuvV qoN vI B`j inkilAw[ pr A`gy mOlvI iesmweIl nwl iml ky 14
hzwr gwzIAW nwl iPr lVweI leI ft igAw[ ie`Qy vI zorW dw jMg
hoieAw Aqy ^wlsw h`QoN hwr Kw ky dOV igAw[ hwzIAW nwl lVdw
lVwauNdw ^wlsw pMjqwr phuMc igAw pr s`Xd bunyr dy phwVW iv`c
77
jw luikAw[ lokW nUM lVw ky qy mrvw ky Awp mYdwn iv`coN dOV jwxw
kwierqw hY Aqy ku`qy dI mOq dy brwbr hY[ ie`k jrmn &OjI icMqk
'kwlz ivtz' (On War Vol.I., Page 297) qy ilKdw hY, AslI
sUrbIr ijvyN ik cwrls XII, mwrlbro, XUjIn , PrYNfirk Awzm
AwpxIAW PYslw kuMn ij`qW mgroN vYrI dw zordwr ip`Cw krdy sn[
lYPtInYNt krnl gulcrn isMG Awpxy ie`k lyK 'jnrl hrI isMG
nlvw 'ijhVw sIs-gMj mwsk id`lI mwrc 1986 nUM CipAw dy pMnw
33 qy ilKdy hn ik hrI isMG ny vI sYdU Aqy hor lVweIAW ij`qx
auprMq ieM\ hI kIqw sI[ ies leI aus dw nwm vI auprokq ilst
iv`c Swml kIqw jw skdw hY[
sYdU dy mYdwn AMdr gwzIAW dI igxqI ^wlsw &Oj nwloN l`g Bg
20 guxw v`D sI[ bwrns AlYgjYNfr jMg dy kuJ Arsy ip`CoN sYdU iv`c
dI lMiGAw qW cwry pwsy ies nUM kbrW hI kbrW idKweI id`qIAW[ ies
ny AwpxI ilKq iv`c jo 1831 dI hY iv`c iliKAw hY ik ^wlsy dI
8 hzwr &Oj ny 150000 lSkr qy iklHw KYrwbwd aup`r &qih pweI[
iesy qrHW lYPtInYNt ivlIAm jd bwr sr klyf vYNJ nwl sYdU iv`c dI
lMiGAw qW aus ny vI AwpxI fwierI iv`c dohW &OjW dI igxqI bwrns
vwlI hI ilKI hY[ ieh igxqI bwrns nUM iksy is`K ny nhIN sgoN jnrl
kort dI &Oj dy ie`k muslmwn njIb jmWdwr ny d`sI sI (ilKq
jnrl AO& ey mwrc PrOm idhlI tU ipSwvr, lYPtInYNt ivlIAm
bwr, s&w 203)[ ieh sMkyq pRym isMG hoqI mrdwn v`loN pusqk jIvn
ieiqhws hrI isMG nlUAw iv`c vI drz hY[
KbrW AKbwr (The Times London) iv`c vI CpIAW[ ies ij`q nUM
lY ky mhwrwjw rxjIq isMG dI &OjI qwkq nUM bhuq hI sUJ bUJ vwlI
Aqy SkqISwlI drswieAw igAw[
s`Xd muhMmd ijhVw Awpxy Awp nUM vwhwbI msIhw AKvwauNdw
sI 1828 iv`c Pyr isMD iv`c Aw viVAw Aqy 5600 jhwdIAW nwl
pihlW ies ny hsq ngr iklHy qy kbzw kr ilAw ijhVw ipSwvr
qoN 25 mIl dI dUrI qy au~qr pUrb idSw iv`c sI[ mYsn cwrls dI
842 ilKq muqwbk ies auprMq ies ny bwlw ihswr dy iklHy nUM sr
kr ilAw[ mhwrwjw swihb ny ies nUM pkVn leI ie`k l`K dw ienwm
r`iKAw[ s`Xd ny pYNdy ^wn dy bMidAW nUM auksw ky Awpxy nwl rlw ilAw
Aqy jUn 1830 nUM drbMD dy ielwky iv`c Aw phuMicAw[ &ulqrW dy
AsQwn qy hrI isMG nwl qkVI mu`T ByV hoeI pr mrdW dy mrdwny
Aqy rx dy dIvwny Syr jo sINh vWg bukdw sI Aqy jMg dy hr hunr dw
mwhr sI A`gy ieh bhuqw icr lV nw sikAw Aqy phwVW 'c jw
luikAw[ sIqw rwm srdwr dI bhwdrI bwbq ilKdw hY:
ATwrW sO aunq
` I iv`c s`Xd KW Aihmd, iPr inkl phwVoN kSmIr iv`c AwieAw[
krdw ie`kTy jo muslmwn ielwky iv`c, Awx ky qy m`Qw muV ^wlsy nwl lwieAw[
hrI srdwr &Oj AwpnI sMBwl swrI, mwr mwr qurkW dI DUV sI aufWvdw[
sIqw rwm au~T n`Tw s`Xd Aihmd ^wn Pyr, cldI nw pyS idl iv`c gu`sw
KWvdw[
78
79
jw luikAw[ lokW nUM lVw ky qy mrvw ky Awp mYdwn iv`coN dOV jwxw
kwierqw hY Aqy ku`qy dI mOq dy brwbr hY[ ie`k jrmn &OjI icMqk
'kwlz ivtz' (On War Vol.I., Page 297) qy ilKdw hY, AslI
sUrbIr ijvyN ik cwrls XII, mwrlbro, XUjIn , PrYNfirk Awzm
AwpxIAW PYslw kuMn ij`qW mgroN vYrI dw zordwr ip`Cw krdy sn[
lYPtInYNt krnl gulcrn isMG Awpxy ie`k lyK 'jnrl hrI isMG
nlvw 'ijhVw sIs-gMj mwsk id`lI mwrc 1986 nUM CipAw dy pMnw
33 qy ilKdy hn ik hrI isMG ny vI sYdU Aqy hor lVweIAW ij`qx
auprMq ieM\ hI kIqw sI[ ies leI aus dw nwm vI auprokq ilst
iv`c Swml kIqw jw skdw hY[
sYdU dy mYdwn AMdr gwzIAW dI igxqI ^wlsw &Oj nwloN l`g Bg
20 guxw v`D sI[ bwrns AlYgjYNfr jMg dy kuJ Arsy ip`CoN sYdU iv`c
dI lMiGAw qW cwry pwsy ies nUM kbrW hI kbrW idKweI id`qIAW[ ies
ny AwpxI ilKq iv`c jo 1831 dI hY iv`c iliKAw hY ik ^wlsy dI
8 hzwr &Oj ny 150000 lSkr qy iklHw KYrwbwd aup`r &qih pweI[
iesy qrHW lYPtInYNt ivlIAm jd bwr sr klyf vYNJ nwl sYdU iv`c dI
lMiGAw qW aus ny vI AwpxI fwierI iv`c dohW &OjW dI igxqI bwrns
vwlI hI ilKI hY[ ieh igxqI bwrns nUM iksy is`K ny nhIN sgoN jnrl
kort dI &Oj dy ie`k muslmwn njIb jmWdwr ny d`sI sI (ilKq
jnrl AO& ey mwrc PrOm idhlI tU ipSwvr, lYPtInYNt ivlIAm
bwr, s&w 203)[ ieh sMkyq pRym isMG hoqI mrdwn v`loN pusqk jIvn
ieiqhws hrI isMG nlUAw iv`c vI drz hY[
KbrW AKbwr (The Times London) iv`c vI CpIAW[ ies ij`q nUM
lY ky mhwrwjw rxjIq isMG dI &OjI qwkq nUM bhuq hI sUJ bUJ vwlI
Aqy SkqISwlI drswieAw igAw[
s`Xd muhMmd ijhVw Awpxy Awp nUM vwhwbI msIhw AKvwauNdw
sI 1828 iv`c Pyr isMD iv`c Aw viVAw Aqy 5600 jhwdIAW nwl
pihlW ies ny hsq ngr iklHy qy kbzw kr ilAw ijhVw ipSwvr
qoN 25 mIl dI dUrI qy au~qr pUrb idSw iv`c sI[ mYsn cwrls dI
842 ilKq muqwbk ies auprMq ies ny bwlw ihswr dy iklHy nUM sr
kr ilAw[ mhwrwjw swihb ny ies nUM pkVn leI ie`k l`K dw ienwm
r`iKAw[ s`Xd ny pYNdy ^wn dy bMidAW nUM auksw ky Awpxy nwl rlw ilAw
Aqy jUn 1830 nUM drbMD dy ielwky iv`c Aw phuMicAw[ &ulqrW dy
AsQwn qy hrI isMG nwl qkVI mu`T ByV hoeI pr mrdW dy mrdwny
Aqy rx dy dIvwny Syr jo sINh vWg bukdw sI Aqy jMg dy hr hunr dw
mwhr sI A`gy ieh bhuqw icr lV nw sikAw Aqy phwVW 'c jw
luikAw[ sIqw rwm srdwr dI bhwdrI bwbq ilKdw hY:
ATwrW sO aunq
` I iv`c s`Xd KW Aihmd, iPr inkl phwVoN kSmIr iv`c AwieAw[
krdw ie`kTy jo muslmwn ielwky iv`c, Awx ky qy m`Qw muV ^wlsy nwl lwieAw[
hrI srdwr &Oj AwpnI sMBwl swrI, mwr mwr qurkW dI DUV sI aufWvdw[
sIqw rwm au~T n`Tw s`Xd Aihmd ^wn Pyr, cldI nw pyS idl iv`c gu`sw
KWvdw[
78
79
jhwdI ies dy nwl juV gey[ ieslwm dI r`iKAw leI ieh pTwx isr
DV dI bwzI lwaux leI iqAwr sn Aqy SsqrW nwl pUrI qrHW lYs
sn[
auDroN srdwr hrI isMG nlUAw, kMvr Syr isMG Aqy jnrl
vYnqUrw dIAW &OjW ny bwlw kot nUM cwry pwisauN Gyr ilAw[ jMg SurU ho
geI[ jYkmwaUNt (1829-1832) Anuswr s`Xd dy bMdy jMg AMdr
cIiqAW dI inAweIN is`KW nwl lVy[bwlw kot jhwdIAW dw tRyinMg kYNp
hox kr ky ieQoN dy bMdy jMg dy mwhr sn[ pr isMGW A`gy iehnW dI
pyS nw geI[ jMg dOrwn ie`k isMG ny s`Xd Aihmd dw isr v`F ky
kMvr Syr isMG A`gy ilAw r`iKAw[ Awpxy nwiek dw ieh hSr dyK ky
pTwx ijDr bcwau dw rsqw dyiKAw auDr nUM hrn ho gey[ rx q`qy
AMdr vI is`K rwjnIqI dy nwl nwl Drm nIqI ApxwauNdw hY, ispwhI
huMidAW sMqgIrI krdw hY ArQwq gurU dy hukm nUM pugwauNdw hY Aqy
duStpuxW mn iv`c nhIN ilAwauNdw[ jMg dI ij`q auprMq kMvr Syr
isMG Aqy srdwr nlUey ny isMGW nUM AwiKAw,"s`Xd dw DV l`Bo"[ DV
l`iBAw, auprMq kbr Kod ky sIs Aqy DV au~qy kImqI duSwlw pw ky
muslmwn mOlvI dy h`QoN ieslwm dIAW rsmW Anuswr s`Xd dw AMqm
sMskwr krwieAw[ iesy qrHW mOlvI muhMmd iesmweIl Aqy pRwx
iqAwg gey mugl sYinkW nUM vI siqkwr sihq d&nwieAw[
vnIq nlUAw ny iliKAw hY ik ^wlsw rwj ^qm hox ip~CoN jdoN
AMgryzI srkwr ny ies iK`qy iv`c Amn kwnUMn kwiem krnw cwihAw
qW mnu`KI hmdrdI Alop ho geI sI[ cwrls (2000) iv`c ilKdw
hY ik 1853 iv`c ipSwvr AMdr ie`k muslmwn v`loN brqwnIAW dy
kimSnr nUM mwrn krky AMgryzW ny pihlW aus mugl nUM PWsI id`qI
auprMq aus dw srIr ie`k sUr dI K`l iv`c mVH id`qw[ muslmwnW leI
AYsI szw bVI hI iBRSt mMnI jWdI hY[ mwnoN aus leI svrg dy
drvwzy bMd krn dy qu`l hY[ muslmwn Drm AMdr sUr nUM bhuq piv`qr
mMinAw jWdw hY[ AYsIAW Axmnu`KI sjwvW bhwdrI dI inSwnI nhIN
drswauNdIAW[
80
zmInI suDwr
KyqIbwVI ijs aup`r 12 pRqISq lok KyqI krdy sn dI aupj
vDwaux leI zmInI suDwrW dI aus smyN bhuq zrUrq sI[ mugl rwj
AMdr zmIn dw mwlk (vwrs) qkVw hI huMdw sI Aqy koeI j`dI mwlkI
dw kwnUMn nhIN sI[ mwlk kol bhuqI zmIn hox krky auh aupj
vDwaux v`l koeI bhuqw iDAwn nhIN sI idMdw[ pr srdwr nlUAw ny
v`fy AlwtIAW qoN zmInW Koh ky ikswnW nUM vMf id`qIAW[ vMf vI ies
AwDwr qy kIqI ik ijhVw ikswn srkwr nUM pUrw mwlIAw dyvygw auhI
zmIn dw mwlk hovygw[ ieM\ ^wlI peIAW zmInW qy vI KyqI AwrMB ho
geI Aqy pYdwvwr iv`c BwrI vwDw hoieAw[ zmInW dy pihly vwrsW ny
ies kwnUMn dw AiqAMq ivroD kIqw pr srdwr hrI isMG ny iehnW
dI koeI pRvwh nw kIqI[ KyqIbwVI dI vwDU aupj nUM sWBx leI godwm
vI bxwey[ ieh aupj aunHW swlW iv`c vrqI jWdI sI ijnHW iv`c bwrS
hox krky kwl pY jWdw sI[
jhwdI ies dy nwl juV gey[ ieslwm dI r`iKAw leI ieh pTwx isr
DV dI bwzI lwaux leI iqAwr sn Aqy SsqrW nwl pUrI qrHW lYs
sn[
auDroN srdwr hrI isMG nlUAw, kMvr Syr isMG Aqy jnrl
vYnqUrw dIAW &OjW ny bwlw kot nUM cwry pwisauN Gyr ilAw[ jMg SurU ho
geI[ jYkmwaUNt (1829-1832) Anuswr s`Xd dy bMdy jMg AMdr
cIiqAW dI inAweIN is`KW nwl lVy[bwlw kot jhwdIAW dw tRyinMg kYNp
hox kr ky ieQoN dy bMdy jMg dy mwhr sn[ pr isMGW A`gy iehnW dI
pyS nw geI[ jMg dOrwn ie`k isMG ny s`Xd Aihmd dw isr v`F ky
kMvr Syr isMG A`gy ilAw r`iKAw[ Awpxy nwiek dw ieh hSr dyK ky
pTwx ijDr bcwau dw rsqw dyiKAw auDr nUM hrn ho gey[ rx q`qy
AMdr vI is`K rwjnIqI dy nwl nwl Drm nIqI ApxwauNdw hY, ispwhI
huMidAW sMqgIrI krdw hY ArQwq gurU dy hukm nUM pugwauNdw hY Aqy
duStpuxW mn iv`c nhIN ilAwauNdw[ jMg dI ij`q auprMq kMvr Syr
isMG Aqy srdwr nlUey ny isMGW nUM AwiKAw,"s`Xd dw DV l`Bo"[ DV
l`iBAw, auprMq kbr Kod ky sIs Aqy DV au~qy kImqI duSwlw pw ky
muslmwn mOlvI dy h`QoN ieslwm dIAW rsmW Anuswr s`Xd dw AMqm
sMskwr krwieAw[ iesy qrHW mOlvI muhMmd iesmweIl Aqy pRwx
iqAwg gey mugl sYinkW nUM vI siqkwr sihq d&nwieAw[
vnIq nlUAw ny iliKAw hY ik ^wlsw rwj ^qm hox ip~CoN jdoN
AMgryzI srkwr ny ies iK`qy iv`c Amn kwnUMn kwiem krnw cwihAw
qW mnu`KI hmdrdI Alop ho geI sI[ cwrls (2000) iv`c ilKdw
hY ik 1853 iv`c ipSwvr AMdr ie`k muslmwn v`loN brqwnIAW dy
kimSnr nUM mwrn krky AMgryzW ny pihlW aus mugl nUM PWsI id`qI
auprMq aus dw srIr ie`k sUr dI K`l iv`c mVH id`qw[ muslmwnW leI
AYsI szw bVI hI iBRSt mMnI jWdI hY[ mwnoN aus leI svrg dy
drvwzy bMd krn dy qu`l hY[ muslmwn Drm AMdr sUr nUM bhuq piv`qr
mMinAw jWdw hY[ AYsIAW Axmnu`KI sjwvW bhwdrI dI inSwnI nhIN
drswauNdIAW[
80
zmInI suDwr
KyqIbwVI ijs aup`r 12 pRqISq lok KyqI krdy sn dI aupj
vDwaux leI zmInI suDwrW dI aus smyN bhuq zrUrq sI[ mugl rwj
AMdr zmIn dw mwlk (vwrs) qkVw hI huMdw sI Aqy koeI j`dI mwlkI
dw kwnUMn nhIN sI[ mwlk kol bhuqI zmIn hox krky auh aupj
vDwaux v`l koeI bhuqw iDAwn nhIN sI idMdw[ pr srdwr nlUAw ny
v`fy AlwtIAW qoN zmInW Koh ky ikswnW nUM vMf id`qIAW[ vMf vI ies
AwDwr qy kIqI ik ijhVw ikswn srkwr nUM pUrw mwlIAw dyvygw auhI
zmIn dw mwlk hovygw[ ieM\ ^wlI peIAW zmInW qy vI KyqI AwrMB ho
geI Aqy pYdwvwr iv`c BwrI vwDw hoieAw[ zmInW dy pihly vwrsW ny
ies kwnUMn dw AiqAMq ivroD kIqw pr srdwr hrI isMG ny iehnW
dI koeI pRvwh nw kIqI[ KyqIbwVI dI vwDU aupj nUM sWBx leI godwm
vI bxwey[ ieh aupj aunHW swlW iv`c vrqI jWdI sI ijnHW iv`c bwrS
hox krky kwl pY jWdw sI[
sI[ auh ilKdw hY ik mYN dUr dUr q`k hzwry dy ielwky iv`c igAw pr
hrIpur vrgw sw&-suQrw, hrw-Brw Aqy cihl-pihl vwlw ielwkw
hor koeI idKweI nhIN id`qw[ ie`Qy is`KW dy Gr bVy suMdr sn, lok Awp
vI s&weI vwly sn Aqy v`fI g`l AMimRq vyly au~T KVoNdy sn[ ieh
Awp qW imhnqI sn pr iehnW dIAW iesqrIAW bMidAW qoN vI v`D
imhnq krdIAW sn Aqy bsqr vgYrw vI cMgy Aqy sw& pihndIAW
sn[ jdik muslm ielwikAW iv`c bVI gMdgI sI, lokW dy Gr Aqy
k`pVy vI mYly-kucYly sn[ is`KW dI aun`qI hrI isMG dI v`fI dyx sI[
ikauNik ies ny KyqIbwVI Aqy vpwr vDwaux leI jwdUgrI qr`kI
krvweI sI[ National Archieves of India, New Delhi (Foreign
Secret Consultation 31.12.1847 Page 326 qy drj hY, 'Hari
Singh Nalwas resource management in this difficult and turbulent frontier was more efficient than that of the British)
Bwv ies sImw vwly gVbVI ielwky iv`c hrI isMG dy rwj pRbMD dy
sroq AMgryz hkUmq nwloN vI bhuq kwrgr sn[ hzwry dy gztIAr
(1901) iv`c drz hY ik hrI isMG Awpxy kwrnwimAW dI Cwp ie`Qy
C`f igAw ikauNik koeI qwkqvr, dlyr Aqy v`fy idl vwlw bMdw hI
ieh kMm kr skdw hY[ aus ny is`D kr id`qw ik ivroDI qwkqW
swhsI, gqISIl, ihMmqI Aqy in~fr bMdy dy mUhry nw AV skdIAW hn
Aqy nw KVH skdIAW hn[
ieM\ ieh gurU klgIDr dw isMG sUrmw Aqy srdwr Asmwnqw
ivru`D jUiJAw, suqMqrqw leI liVAw Aqy s&lqw sihq AwpxI
mMzl vl vDdw hoieAw sUrj v`q ho ky cmikAw[ ies Syr idl XoDy
dy Xu`g pltwaU kwrnwimAW krky srdwr nlUey dI pRis`DI bwry ie`k
gYr is`K AwpxI SihrPI iv`c ilKdw hY:
by-bhuq hoieAw hrI isMG dUlo, ijhdw nwm roSn dUr dUr swry[
id`lI d`Kx qy cIn mcIn qweIN, bwdSwh nUM KOP zrUr swry[
rwjw krn qy ibkRmwjIq vWgU, hwqmqweIN vWgUM mShUr swry[
kwdrXwr jhwn qy nhIN hoxy, sKI auh bulMd hzUr swry[
83
sI[ auh ilKdw hY ik mYN dUr dUr q`k hzwry dy ielwky iv`c igAw pr
hrIpur vrgw sw&-suQrw, hrw-Brw Aqy cihl-pihl vwlw ielwkw
hor koeI idKweI nhIN id`qw[ ie`Qy is`KW dy Gr bVy suMdr sn, lok Awp
vI s&weI vwly sn Aqy v`fI g`l AMimRq vyly au~T KVoNdy sn[ ieh
Awp qW imhnqI sn pr iehnW dIAW iesqrIAW bMidAW qoN vI v`D
imhnq krdIAW sn Aqy bsqr vgYrw vI cMgy Aqy sw& pihndIAW
sn[ jdik muslm ielwikAW iv`c bVI gMdgI sI, lokW dy Gr Aqy
k`pVy vI mYly-kucYly sn[ is`KW dI aun`qI hrI isMG dI v`fI dyx sI[
ikauNik ies ny KyqIbwVI Aqy vpwr vDwaux leI jwdUgrI qr`kI
krvweI sI[ National Archieves of India, New Delhi (Foreign
Secret Consultation 31.12.1847 Page 326 qy drj hY, 'Hari
Singh Nalwas resource management in this difficult and turbulent frontier was more efficient than that of the British)
Bwv ies sImw vwly gVbVI ielwky iv`c hrI isMG dy rwj pRbMD dy
sroq AMgryz hkUmq nwloN vI bhuq kwrgr sn[ hzwry dy gztIAr
(1901) iv`c drz hY ik hrI isMG Awpxy kwrnwimAW dI Cwp ie`Qy
C`f igAw ikauNik koeI qwkqvr, dlyr Aqy v`fy idl vwlw bMdw hI
ieh kMm kr skdw hY[ aus ny is`D kr id`qw ik ivroDI qwkqW
swhsI, gqISIl, ihMmqI Aqy in~fr bMdy dy mUhry nw AV skdIAW hn
Aqy nw KVH skdIAW hn[
ieM\ ieh gurU klgIDr dw isMG sUrmw Aqy srdwr Asmwnqw
ivru`D jUiJAw, suqMqrqw leI liVAw Aqy s&lqw sihq AwpxI
mMzl vl vDdw hoieAw sUrj v`q ho ky cmikAw[ ies Syr idl XoDy
dy Xu`g pltwaU kwrnwimAW krky srdwr nlUey dI pRis`DI bwry ie`k
gYr is`K AwpxI SihrPI iv`c ilKdw hY:
by-bhuq hoieAw hrI isMG dUlo, ijhdw nwm roSn dUr dUr swry[
id`lI d`Kx qy cIn mcIn qweIN, bwdSwh nUM KOP zrUr swry[
rwjw krn qy ibkRmwjIq vWgU, hwqmqweIN vWgUM mShUr swry[
kwdrXwr jhwn qy nhIN hoxy, sKI auh bulMd hzUr swry[
83
4
iSmlw imSn dw mu`KI
mhwrwjw rxjIq isMG dw ^wlsw rwj dirAw sqluj qoN mulqwn,
kSmIr Aqy ipSwvr q`k PYl cu`ikAw sI jd ik eIst ieMifAw kMpnI
(AMgryzI hkUmq) ny sqluj qoN d`Kx q`k pYr pswry hoey sn[ Syirey-pMjwb dy rwj ADIn pMjwb dw ielwkw sI[ AMgryz A&sr keI
vwr grmI dIAW Cu`tIAW iSmly ibqwauNdy sn ikauNik grmI iv`c ie`Qy
mOsm bhuq suhwvxw huMdw hY[ jdoN vI AMgryz A&sr iSmly AwauNdy qW
ihMdusqwn dIAW v`K v`K irAwsqW dy rwjy, mhwrwjy , nvwb Awid
iehnW nUM iSmly ivKy 'jIau AwieAW' kihx AwauNdy Aqy iehnW dI
cwplUsI vI krdy sn[ sMn 1809 dI AMimRqsr sMDI kwrn Syir-eypMjwb nwl vI AMgryzW ny im`qRqw bxweI hoeI sI[ ies imqRqw dI AwV
hyT AMgryz hkUmq ie`k pMQ do kwj kr rhI sI[ ie`k qW vpwrk
swDnW leI AwvwjweI ^wqr pMjwb dw rsqw vrq rhI sI dUjw rwj
Bwg dw Byd lY rhI sI[
AMgryz hkUmq ielwkw isMD qy kbjw krky Awpxw rwj Bwg
smu`cy A&gwinsqwn Aqy bloicsqwn qy jmwaux dI soc rhI sI[ aunHI
idnI s`Xd Aihmd brylvI dw db dbw ^qm ho cu`ikAw sI Aqy
AMgryz hkUmq Swh sujwA nUM kwbl dI g`dI qy ibTwaux dy Xqn iv`c
sI[ pr Syir-ey-pMjwb Aqy ies dy jrnYl AMgryz dI ies kUV nIqI
qy ingwh r`K rhy sn[
ieh pqw l`gx qy ik 1831 dIAW grmIAW iv`c pihlI vwr
AMgryz srkwr dy do v`fy A&sr (birtS gvrnr jnrl, lwrf
ivlIAm bYNitk Aqy birtS kmWfr-ien-cI& lwrf flhOjI) iek`Ty
iSmly Aw rhy hn[ mhwrwjw rxjIq isMG ny Awpxy jrnYlW Aqy
drbwrIAW dI mIitMg iv`c ikhw ik myrI soc hY AwpW nUM vI imlxI
84
iv`c iSmlw ivKy zrUr Swml hoxw cwhIdw hY[ sB ny ies g`l qy
sihmqI pRgt kIqI pr nwl hI keIAW ny ivcwr id`qy ik swnUM
AMgryz srkwr A`gy gofy nhIN tykxy cwhIdy[ iehnW PrMgIAW dIAW
momo TgxIAW g`lW qy ivSvwS nhIN krnw cwhIdw[
iehnW idnW iv`c srdwr hrI isMG nlUAw Atk ivKy sn[
iehnW nUM sunyhw imilAw ik qusIN lwhOr jldI phuMco[ mhwrwjw swihb
bhuq sUJvwn sn[ aunHW iSmly ivKy v&d Byjx leI iqMn AiDkwrIAW
hrI isMG nlUAw, &kIr AzIz-aud-dIn Aqy dIvwn moqI rwm) dI
cox kIqI[ ies v&d iv`c srdwr hrI isMG nlUAw nUM muKI bxwieAw
ikauNik ie`k qW srdwr nlUAw swry jrnYlW iv`c mu`K miltrI kmWfr
sI[ dUjw, aus nUM mhwrwjw ny ie`k nwmvr jrnYl hox dw purskwr
id`qw hoieAw sI[ qIjw, ieh XUrpI &OzW dy FMgW qoN pUrI qrHW nwl jwxU
sI[iehnW guxW qoN ielwvw ieh s^iSAq p`KoN bhuq hI roAb vwlw,
idmwg p`KoN bu`DImwn, g`lbwq p`KoN hwzr juAwb, idRV ihrdy vwlw
Aqy idloN sw& Aqy BrosyXog sI[ ies v&d dI cox qoN mhwrwjw
swihb dI Drm inrp`Kqw fu`lH fu`lH pYNdI hY[ ikauNik ies iv`c ie`k
is`K, ie`k ihMdU Aqy ie`k muslmwn r`iKAw igAw[ iehnW iv`coN hrI
isMG sB qoN CotI aumr dw sI[ auprly gux jo srdwr nlUAw bwry
vrnx kIqy hn ieh koeI PrzI nhIN AslIAq hY[ bYrn hugl
ijhVw jrmnI dw &OjI, ivdvwn Aqy nIqIvwn sI auh hrI isMG dI
1836 iv`c aus nwl hoeI imlxI bwry ilKdw hY:
Our conversation was very different from the majority
of such interviews in India.... the exchange of ideas and of
references to events which had actually taken place. His questions proved him to have thought and reasoned... He was one
of the very few Sardars at the court of Lahore who could read
and write persian, the official language... (Hugel, 1845: 255)
85
4
iSmlw imSn dw mu`KI
mhwrwjw rxjIq isMG dw ^wlsw rwj dirAw sqluj qoN mulqwn,
kSmIr Aqy ipSwvr q`k PYl cu`ikAw sI jd ik eIst ieMifAw kMpnI
(AMgryzI hkUmq) ny sqluj qoN d`Kx q`k pYr pswry hoey sn[ Syirey-pMjwb dy rwj ADIn pMjwb dw ielwkw sI[ AMgryz A&sr keI
vwr grmI dIAW Cu`tIAW iSmly ibqwauNdy sn ikauNik grmI iv`c ie`Qy
mOsm bhuq suhwvxw huMdw hY[ jdoN vI AMgryz A&sr iSmly AwauNdy qW
ihMdusqwn dIAW v`K v`K irAwsqW dy rwjy, mhwrwjy , nvwb Awid
iehnW nUM iSmly ivKy 'jIau AwieAW' kihx AwauNdy Aqy iehnW dI
cwplUsI vI krdy sn[ sMn 1809 dI AMimRqsr sMDI kwrn Syir-eypMjwb nwl vI AMgryzW ny im`qRqw bxweI hoeI sI[ ies imqRqw dI AwV
hyT AMgryz hkUmq ie`k pMQ do kwj kr rhI sI[ ie`k qW vpwrk
swDnW leI AwvwjweI ^wqr pMjwb dw rsqw vrq rhI sI dUjw rwj
Bwg dw Byd lY rhI sI[
AMgryz hkUmq ielwkw isMD qy kbjw krky Awpxw rwj Bwg
smu`cy A&gwinsqwn Aqy bloicsqwn qy jmwaux dI soc rhI sI[ aunHI
idnI s`Xd Aihmd brylvI dw db dbw ^qm ho cu`ikAw sI Aqy
AMgryz hkUmq Swh sujwA nUM kwbl dI g`dI qy ibTwaux dy Xqn iv`c
sI[ pr Syir-ey-pMjwb Aqy ies dy jrnYl AMgryz dI ies kUV nIqI
qy ingwh r`K rhy sn[
ieh pqw l`gx qy ik 1831 dIAW grmIAW iv`c pihlI vwr
AMgryz srkwr dy do v`fy A&sr (birtS gvrnr jnrl, lwrf
ivlIAm bYNitk Aqy birtS kmWfr-ien-cI& lwrf flhOjI) iek`Ty
iSmly Aw rhy hn[ mhwrwjw rxjIq isMG ny Awpxy jrnYlW Aqy
drbwrIAW dI mIitMg iv`c ikhw ik myrI soc hY AwpW nUM vI imlxI
84
iv`c iSmlw ivKy zrUr Swml hoxw cwhIdw hY[ sB ny ies g`l qy
sihmqI pRgt kIqI pr nwl hI keIAW ny ivcwr id`qy ik swnUM
AMgryz srkwr A`gy gofy nhIN tykxy cwhIdy[ iehnW PrMgIAW dIAW
momo TgxIAW g`lW qy ivSvwS nhIN krnw cwhIdw[
iehnW idnW iv`c srdwr hrI isMG nlUAw Atk ivKy sn[
iehnW nUM sunyhw imilAw ik qusIN lwhOr jldI phuMco[ mhwrwjw swihb
bhuq sUJvwn sn[ aunHW iSmly ivKy v&d Byjx leI iqMn AiDkwrIAW
hrI isMG nlUAw, &kIr AzIz-aud-dIn Aqy dIvwn moqI rwm) dI
cox kIqI[ ies v&d iv`c srdwr hrI isMG nlUAw nUM muKI bxwieAw
ikauNik ie`k qW srdwr nlUAw swry jrnYlW iv`c mu`K miltrI kmWfr
sI[ dUjw, aus nUM mhwrwjw ny ie`k nwmvr jrnYl hox dw purskwr
id`qw hoieAw sI[ qIjw, ieh XUrpI &OzW dy FMgW qoN pUrI qrHW nwl jwxU
sI[iehnW guxW qoN ielwvw ieh s^iSAq p`KoN bhuq hI roAb vwlw,
idmwg p`KoN bu`DImwn, g`lbwq p`KoN hwzr juAwb, idRV ihrdy vwlw
Aqy idloN sw& Aqy BrosyXog sI[ ies v&d dI cox qoN mhwrwjw
swihb dI Drm inrp`Kqw fu`lH fu`lH pYNdI hY[ ikauNik ies iv`c ie`k
is`K, ie`k ihMdU Aqy ie`k muslmwn r`iKAw igAw[ iehnW iv`coN hrI
isMG sB qoN CotI aumr dw sI[ auprly gux jo srdwr nlUAw bwry
vrnx kIqy hn ieh koeI PrzI nhIN AslIAq hY[ bYrn hugl
ijhVw jrmnI dw &OjI, ivdvwn Aqy nIqIvwn sI auh hrI isMG dI
1836 iv`c aus nwl hoeI imlxI bwry ilKdw hY:
Our conversation was very different from the majority
of such interviews in India.... the exchange of ideas and of
references to events which had actually taken place. His questions proved him to have thought and reasoned... He was one
of the very few Sardars at the court of Lahore who could read
and write persian, the official language... (Hugel, 1845: 255)
85
hrI isMG nlvw ijs dy imSn iv`c 265 sYink hoxgy, bwry
iSmly phuMcx sMbMDI brqwnIAW dy iejMt kYptn vyf ny gvrnr
jnrl nUM p`qr ilK ky sUicq kr id`qw sI[ mhwrwjw swihb ny &kIr
AzIz-aud-dIn nUM hox vwlI swrI g`lbwq dw mUl KrVw (protokol)
iqAwr krn leI AgwaUN luiDAwxy Byj id`qw Aqy dIvwn moqI rwm nUM
kYptn vyf kol iPlOr phuMcx leI AwiKAw[
2.
86
3.
4.
5.
87
hrI isMG nlvw ijs dy imSn iv`c 265 sYink hoxgy, bwry
iSmly phuMcx sMbMDI brqwnIAW dy iejMt kYptn vyf ny gvrnr
jnrl nUM p`qr ilK ky sUicq kr id`qw sI[ mhwrwjw swihb ny &kIr
AzIz-aud-dIn nUM hox vwlI swrI g`lbwq dw mUl KrVw (protokol)
iqAwr krn leI AgwaUN luiDAwxy Byj id`qw Aqy dIvwn moqI rwm nUM
kYptn vyf kol iPlOr phuMcx leI AwiKAw[
2.
86
3.
4.
5.
87
88
rsmI sMmyln
srdwr hrI isMG jI nlUAw Aqy aunHW dy v&d dI AMgryz
A&srW nwl 27 ApRYl 1831 nUM pYiltI dy grYNf hotl iv`c rsmI
g`lbwq hoeI[ ies g`l bwq iv`c dohW rwjW dIAW gupq g`lW nUM pRSn
auq`r rwhIN iekWqvws iv`c sWJw kIqw igAw[ BwvyN ies mIitMg bwry
89
88
rsmI sMmyln
srdwr hrI isMG jI nlUAw Aqy aunHW dy v&d dI AMgryz
A&srW nwl 27 ApRYl 1831 nUM pYiltI dy grYNf hotl iv`c rsmI
g`lbwq hoeI[ ies g`l bwq iv`c dohW rwjW dIAW gupq g`lW nUM pRSn
auq`r rwhIN iekWqvws iv`c sWJw kIqw igAw[ BwvyN ies mIitMg bwry
89
90
mym vI ih`sw lY rhI sI[ pr ^wlsw &Oj dy imSn ny ieh psMd nhIN
kIqw[ mUMh iv`c tokw twkI vI kIqI, auh ieh dyK ky hYrwn Aqy prySwn
hI nhIN hoey sgoN aunHW dy idlW qy ies gm dI gihrI s`t v`jI[ ^wlsw
gurU dy aupdyS qy cldw hoieAw iesqrI dI ie`zq Aqy p~q dw
rKvwlw hY, prweIAW iesqrIAW v`l nhIN q`kdw Aqy nw hI AYsy nwc
(mujry) dyKdw hY[ nwcW, nwtkW, cytkW Awid nUM gurU swihb ny mwVy
AwiKAw hY ikauNik ieh bySrmI dw qwx huMdy hn[
nwtk cytk kIey kukwjw] pRBu logn ko Awvq lwjw]
90
mym vI ih`sw lY rhI sI[ pr ^wlsw &Oj dy imSn ny ieh psMd nhIN
kIqw[ mUMh iv`c tokw twkI vI kIqI, auh ieh dyK ky hYrwn Aqy prySwn
hI nhIN hoey sgoN aunHW dy idlW qy ies gm dI gihrI s`t v`jI[ ^wlsw
gurU dy aupdyS qy cldw hoieAw iesqrI dI ie`zq Aqy p~q dw
rKvwlw hY, prweIAW iesqrIAW v`l nhIN q`kdw Aqy nw hI AYsy nwc
(mujry) dyKdw hY[ nwcW, nwtkW, cytkW Awid nUM gurU swihb ny mwVy
AwiKAw hY ikauNik ieh bySrmI dw qwx huMdy hn[
nwtk cytk kIey kukwjw] pRBu logn ko Awvq lwjw]
mIitMg iv`c g`lbwq kyvl dohW rwjW iv`c im`qRqw sMbMDI hovygI
Aqy koeI rwjnIiqk mu`dw nhIN ivcwirAw jwvygw[
2.
3.
4.
5.
quhwfy swihb nwl ies imlxI dI g`l bwq Awaux vwly smyN
AMdr koeI imswl nhIN hovg
y I[ AgwaUN vwlI imlxI jW imlxIAW
Awpxy ih`qW nUM m`uK r`K ky hI hovygI jW hoxgIAW[
92
ropV imlxI
lMbI soc ivcwr ip`CoN ieh BYA ho igAw ik ieh imlxI ropV
ivKy AkqUbr iv`c hovygI[ AMgryz kw&lw sqluj dy K`by pwsy Aqy
is`K Kw&lw s`jy pwsy itkw krygw[ ies imlxI leI iqAwrIAW zor
93
mIitMg iv`c g`lbwq kyvl dohW rwjW iv`c im`qRqw sMbMDI hovygI
Aqy koeI rwjnIiqk mu`dw nhIN ivcwirAw jwvygw[
2.
3.
4.
5.
quhwfy swihb nwl ies imlxI dI g`l bwq Awaux vwly smyN
AMdr koeI imswl nhIN hovg
y I[ AgwaUN vwlI imlxI jW imlxIAW
Awpxy ih`qW nUM m`uK r`K ky hI hovygI jW hoxgIAW[
92
ropV imlxI
lMbI soc ivcwr ip`CoN ieh BYA ho igAw ik ieh imlxI ropV
ivKy AkqUbr iv`c hovygI[ AMgryz kw&lw sqluj dy K`by pwsy Aqy
is`K Kw&lw s`jy pwsy itkw krygw[ ies imlxI leI iqAwrIAW zor
93
Sor nwl SurU ho geIAW[ XUrpI &OzW ny pihlW Aw ky lwl rMg dy tYNt
g`f id`qy[ is`K sYnW dy Tihrn leI rwjw iDAwn isMG fogrw ny kysrI
rMg dy tYNt lvw ky sohxI iqAwrI krweI[ dirAw au`pr dI lMGx leI
dohW iDrW ny Awpxy Awpxy pul iqAwr krvwey[ mhwrwjw rxjIq isMG
25 AkqUbr nUM 6 hzwr ipAwdw &Oj Aqy 10 hzwr GoV svwrW nwl
ie`Qy pu`jy[ iehnW ny swihbzwdw KVk isMG, jINd dw rwjw sMgq isMG,
srdwr Aqr isMG sMDwvwlIAw, rwjw gulwb isMG Aqy Swm isMG
AtwrIvwly nUM gvrnr jnrl lwrf ivlIAm bYNitk nUM Su`B ieCwvW
dyx leI ByijAw[ iehnW dy AMgryzI kYNp iv`c phuMcx qy &OjW v`loN
slwmI id`qI geI[ mhwrwjw Aqy gvrnr jnrl ivckwr mIitMg 26
AkqUbr nUM hoeI[ mhwrwjw Aqy srdwrW dy kysrI puSwky pihny hoey
sn[ Syir-ey-pMjwb dI sunihrI kursI Aqy koihnUr hIrw sB leI
iK`c dw kyNdr bxy hoey sn[ mIitMg dOrwn vyf Aqy pirnsY~p AnuvwdI
(interpretor) sn[ 27 AkqUbr nUM hrI isMG nlUAw, swihbzwdw
KVk isMG Aqy rwjw gulwb isMG ny gvrnr jnrl nUM ^wlsw kYNp 'c
Awaux qy jIau AwieAW AwiKAw[ auprMq srdwr nlUAw ny nyzwbwzI
dw bhuq hI cmqkwrI prdrSn kIqw[ ies ip`CoN bYNitk ny ie`k p`qr
id`qw ijs dy mu`Fly Sbd sn:
The interview at Rooper was no doubt intended to cement more strongly the union of the two powers..."
Bwv ies iv`c koeI S`k nhIN sI ik ropV dI g`lbwq ny do
qwkqW dI im`qRqw nUM vDyry p`ikAw kIqw hY....
iesy qrHW mhwrwjw v`loN vI jo KrVw ilKqI rUp iv`c bYNitk nUM
id`qw igAw aus dy Sbd sn:
"The friends and enemies of the one should be considered the friends and enemies of the other"
94
95
Sor nwl SurU ho geIAW[ XUrpI &OzW ny pihlW Aw ky lwl rMg dy tYNt
g`f id`qy[ is`K sYnW dy Tihrn leI rwjw iDAwn isMG fogrw ny kysrI
rMg dy tYNt lvw ky sohxI iqAwrI krweI[ dirAw au`pr dI lMGx leI
dohW iDrW ny Awpxy Awpxy pul iqAwr krvwey[ mhwrwjw rxjIq isMG
25 AkqUbr nUM 6 hzwr ipAwdw &Oj Aqy 10 hzwr GoV svwrW nwl
ie`Qy pu`jy[ iehnW ny swihbzwdw KVk isMG, jINd dw rwjw sMgq isMG,
srdwr Aqr isMG sMDwvwlIAw, rwjw gulwb isMG Aqy Swm isMG
AtwrIvwly nUM gvrnr jnrl lwrf ivlIAm bYNitk nUM Su`B ieCwvW
dyx leI ByijAw[ iehnW dy AMgryzI kYNp iv`c phuMcx qy &OjW v`loN
slwmI id`qI geI[ mhwrwjw Aqy gvrnr jnrl ivckwr mIitMg 26
AkqUbr nUM hoeI[ mhwrwjw Aqy srdwrW dy kysrI puSwky pihny hoey
sn[ Syir-ey-pMjwb dI sunihrI kursI Aqy koihnUr hIrw sB leI
iK`c dw kyNdr bxy hoey sn[ mIitMg dOrwn vyf Aqy pirnsY~p AnuvwdI
(interpretor) sn[ 27 AkqUbr nUM hrI isMG nlUAw, swihbzwdw
KVk isMG Aqy rwjw gulwb isMG ny gvrnr jnrl nUM ^wlsw kYNp 'c
Awaux qy jIau AwieAW AwiKAw[ auprMq srdwr nlUAw ny nyzwbwzI
dw bhuq hI cmqkwrI prdrSn kIqw[ ies ip`CoN bYNitk ny ie`k p`qr
id`qw ijs dy mu`Fly Sbd sn:
The interview at Rooper was no doubt intended to cement more strongly the union of the two powers..."
Bwv ies iv`c koeI S`k nhIN sI ik ropV dI g`lbwq ny do
qwkqW dI im`qRqw nUM vDyry p`ikAw kIqw hY....
iesy qrHW mhwrwjw v`loN vI jo KrVw ilKqI rUp iv`c bYNitk nUM
id`qw igAw aus dy Sbd sn:
"The friends and enemies of the one should be considered the friends and enemies of the other"
94
95
5
ipSwvr dw prdySpqI
ipSwvr qkrIbn 836 vrS A&gwnW dw qkVw gVH irhw sI[
Awpxy Awp nUM bVy qwkqvr, blvwn Aqy D`kV khwaux vwly AnykW
rwjy mhwrwijAW ny ies au~pr kbzw krn dIAW bhuq koiSSW kIqIAW
pr sB As&l rhy[ ipSwvr nUM &qih krn leI brqwnIAW, rUs Aqy
eIrwn vwly vI koiSS kr rhy sn[ BwvyN ipSwvr dw ielwkw keI swlW
qoN is`K rwj dy ADIn sI pr bwrkzeI srdwr gVbVI kr rhy sn[
hzwrw ifsitRkt gztIAr, 1907 pMnw 131 muqwbk hrI isMG nUM
mhwrwjw ny mwx-siqkwr dy ky AwiKAw ik auh CyqI qoN CyqI dirAw
rwvI Jnw Awid pwr kr ky iPr jldI AtkoN pwr jw ky sUbw ipSwvr
nUM Awpxy AiDkwr hyT kr lvy[ srdwr nlUAw ny srkwr dw hukm mMn
ky &Oj smyq rwvlipMfI v`l cwly pw id`qy[ ies dI md`d leI kMvr
nO inhwl isMG ADIn jnrl vYnqUrw dI &Oj ByjI geI (aumdw quq
` vwrIK,
3/1, pMnw 118-119)[
ipSwvr nUM pihly pihl gMDwrw kihMdy sn Aqy ies dI rwjDwnI
'prospur' sI[ rwjw pors ny ies nUM vswieAw sI[ ieh ielwkw cMdr
gupq morIAw dy ADIn vI irhw[ bwbw pRym isMG hoqI mrdwn Anuswr
cMdr gupq morIAw ny A`j qoN 2200 swl pihlW ihMdusqwn dI auh
kudrqI srh`d kwiem kr id`qI, ijs leI A`j q`k sMswr dIAW
v`fIAW qwkqW bwvjUd Xqn krn dy BI kwmXwb nhI ho skIAW[
mhwrwjw rxjIq isMG dI soc sI ik pMjwb dI purwxI cMdr gupq
vwlI srh`d q`k is`K rwj dy JMfy JUlx[ pr hrI isMG Aqy rxjIq
isMG dy byvkq clwxy kwrn ieh kMm ADUrw rih igAw[ ies g`l dI
qweId pMjwb rIkwrfz iv`c kYptn vyf pulItIkl eyjMt, luiDAwxw
dy ^q, jo aus ny gvrnr jnrl nUM julweI 1, 1832 nUM iliKAw iv`c
drz hY[
96
5
ipSwvr dw prdySpqI
ipSwvr qkrIbn 836 vrS A&gwnW dw qkVw gVH irhw sI[
Awpxy Awp nUM bVy qwkqvr, blvwn Aqy D`kV khwaux vwly AnykW
rwjy mhwrwijAW ny ies au~pr kbzw krn dIAW bhuq koiSSW kIqIAW
pr sB As&l rhy[ ipSwvr nUM &qih krn leI brqwnIAW, rUs Aqy
eIrwn vwly vI koiSS kr rhy sn[ BwvyN ipSwvr dw ielwkw keI swlW
qoN is`K rwj dy ADIn sI pr bwrkzeI srdwr gVbVI kr rhy sn[
hzwrw ifsitRkt gztIAr, 1907 pMnw 131 muqwbk hrI isMG nUM
mhwrwjw ny mwx-siqkwr dy ky AwiKAw ik auh CyqI qoN CyqI dirAw
rwvI Jnw Awid pwr kr ky iPr jldI AtkoN pwr jw ky sUbw ipSwvr
nUM Awpxy AiDkwr hyT kr lvy[ srdwr nlUAw ny srkwr dw hukm mMn
ky &Oj smyq rwvlipMfI v`l cwly pw id`qy[ ies dI md`d leI kMvr
nO inhwl isMG ADIn jnrl vYnqUrw dI &Oj ByjI geI (aumdw quq
` vwrIK,
3/1, pMnw 118-119)[
ipSwvr nUM pihly pihl gMDwrw kihMdy sn Aqy ies dI rwjDwnI
'prospur' sI[ rwjw pors ny ies nUM vswieAw sI[ ieh ielwkw cMdr
gupq morIAw dy ADIn vI irhw[ bwbw pRym isMG hoqI mrdwn Anuswr
cMdr gupq morIAw ny A`j qoN 2200 swl pihlW ihMdusqwn dI auh
kudrqI srh`d kwiem kr id`qI, ijs leI A`j q`k sMswr dIAW
v`fIAW qwkqW bwvjUd Xqn krn dy BI kwmXwb nhI ho skIAW[
mhwrwjw rxjIq isMG dI soc sI ik pMjwb dI purwxI cMdr gupq
vwlI srh`d q`k is`K rwj dy JMfy JUlx[ pr hrI isMG Aqy rxjIq
isMG dy byvkq clwxy kwrn ieh kMm ADUrw rih igAw[ ies g`l dI
qweId pMjwb rIkwrfz iv`c kYptn vyf pulItIkl eyjMt, luiDAwxw
dy ^q, jo aus ny gvrnr jnrl nUM julweI 1, 1832 nUM iliKAw iv`c
drz hY[
96
sdIAW Br ijauNdw hY jd ik mnu`KI jIvn v`D qoN v`D ie`k sdI dy eyV
gyV hI hY[ ^wlsw sYnw nUM pqw l`igAw ik hwjI ^wn Aqy muhMmd ^wn
A`gy v`fI igxqI iv`c brkzeIAW dy lSkr hiQAwrW nwl lYs jMg
leI morcw bMdI krI bYTy hn[ ieh SurU qoN hI ^wlsw rwj dw ivroD
kr rhy sn Aqy ies ielwky iv`c ihMdUAW Aqy is`KW ivru`D &qUr
mcwieAw hoieAw sI[ ^wlsy ny BwvyN pihlW vI iehnW nUM krwry h`Q
idKwey sn Aqy ieh jwnW bcw ky B`jy sn[ ies vwr srdwr nlUAw
ny ieh g`l Twx leI sI ik ielwky iv`c jo A`g iehnW ny lweI hoeI
hY aus nUM buJwey vgYr g`l rws nhIN AwauxI[ gurU dy isMG iehnW
pTwxW qy Bu`Ky SyrW vWg jw pey[ isMGW dI qlvwr iehnW aup`r hnyHrI
vWg c`lI, golIAW mINh vWg vrHIAW Aqy qopW dy goly giVAW vWg
if`gy[ BwvyN hwjI ^wn Aqy ies dy pTwx vI CwqIAW qwx ky lVy pr
isMGW dI cVHq Aqy dlyrI A`gy iehnW dy hoS au~f gey[ lVdy lVdy
hwjI ^wn Aqy muhMmd ^wn burI qrHW Pt`V ho gey[ isMGW dw vI BwvyN
kwPI nukswn hoieAw pr meI 1834 nUM ^wlsy dy inSwn pSOr dy iklHy
bwlw ihswr qy JUl gey[ auprMq ^wlsy ny ies iklHy dw nW sumyr gVH
r`iKAw[ pTwxW ny hwr mMn leI Aqy bhuq swirAW nUM bMdI bxw ilAw[
XUs&zeIAW qoN iKrwj vsUl kIqw Aqy kYdIAW nUM lwhOr phuMcw id`qw[
ies ij`q dI KuSI iv`c mhwrwjy ny 7 meI 1834 nUM ipSwvr dy swry
pRWq nUM ^wlsw rwj iv`c Swml krn leI srdwr nlUAw nUM iK`lq dy
ky bKiSAw[ kwdrXwr ny ies jMg iv`c hrI isMG dI c`lI qyg Aqy
ipSwvr iv`c Dmk bwry kwiv toty iv`c ies qrHW iliKAw hY:
qy-qyg mYdwn my bhuq c`ly, nwl qyg dy rwj kmWvdw ey,
cVHql Syr dI cVHy mYdwn AMdr, iklHy mwr lYNdw &qih pWvdw ey[
audoN Bwj pYNdy v`fy KYbrW nUM , jdoN Dmk pySwvr nUM jWvdw ey[
kwdrXwr kMDwrIAw dosq muhMmd, frdw kwbloN aurW nw AWvdw ey[
sdIAW Br ijauNdw hY jd ik mnu`KI jIvn v`D qoN v`D ie`k sdI dy eyV
gyV hI hY[ ^wlsw sYnw nUM pqw l`igAw ik hwjI ^wn Aqy muhMmd ^wn
A`gy v`fI igxqI iv`c brkzeIAW dy lSkr hiQAwrW nwl lYs jMg
leI morcw bMdI krI bYTy hn[ ieh SurU qoN hI ^wlsw rwj dw ivroD
kr rhy sn Aqy ies ielwky iv`c ihMdUAW Aqy is`KW ivru`D &qUr
mcwieAw hoieAw sI[ ^wlsy ny BwvyN pihlW vI iehnW nUM krwry h`Q
idKwey sn Aqy ieh jwnW bcw ky B`jy sn[ ies vwr srdwr nlUAw
ny ieh g`l Twx leI sI ik ielwky iv`c jo A`g iehnW ny lweI hoeI
hY aus nUM buJwey vgYr g`l rws nhIN AwauxI[ gurU dy isMG iehnW
pTwxW qy Bu`Ky SyrW vWg jw pey[ isMGW dI qlvwr iehnW aup`r hnyHrI
vWg c`lI, golIAW mINh vWg vrHIAW Aqy qopW dy goly giVAW vWg
if`gy[ BwvyN hwjI ^wn Aqy ies dy pTwx vI CwqIAW qwx ky lVy pr
isMGW dI cVHq Aqy dlyrI A`gy iehnW dy hoS au~f gey[ lVdy lVdy
hwjI ^wn Aqy muhMmd ^wn burI qrHW Pt`V ho gey[ isMGW dw vI BwvyN
kwPI nukswn hoieAw pr meI 1834 nUM ^wlsy dy inSwn pSOr dy iklHy
bwlw ihswr qy JUl gey[ auprMq ^wlsy ny ies iklHy dw nW sumyr gVH
r`iKAw[ pTwxW ny hwr mMn leI Aqy bhuq swirAW nUM bMdI bxw ilAw[
XUs&zeIAW qoN iKrwj vsUl kIqw Aqy kYdIAW nUM lwhOr phuMcw id`qw[
ies ij`q dI KuSI iv`c mhwrwjy ny 7 meI 1834 nUM ipSwvr dy swry
pRWq nUM ^wlsw rwj iv`c Swml krn leI srdwr nlUAw nUM iK`lq dy
ky bKiSAw[ kwdrXwr ny ies jMg iv`c hrI isMG dI c`lI qyg Aqy
ipSwvr iv`c Dmk bwry kwiv toty iv`c ies qrHW iliKAw hY:
qy-qyg mYdwn my bhuq c`ly, nwl qyg dy rwj kmWvdw ey,
cVHql Syr dI cVHy mYdwn AMdr, iklHy mwr lYNdw &qih pWvdw ey[
audoN Bwj pYNdy v`fy KYbrW nUM , jdoN Dmk pySwvr nUM jWvdw ey[
kwdrXwr kMDwrIAw dosq muhMmd, frdw kwbloN aurW nw AWvdw ey[
smyN Sihr AMdr dIp mwlw kIqI geI[ ihMdU Aqy muslmwnW ny ies
kwrvweI nUM slwihAw ikauNik auh iehnW dy zulmW qoN bc gey[ pSOr
dI ij`q is`K rwj dI sB qoN mhwn ij`q hY Aqy ies dw swrw ishrw
jrnYl hrI isMG nlUAw nUM jWdw hY[ (AY~n ey AweI/AY~s pI sI 2:
12:1834-61)
ipSwvr dI ij`q auprMq Agly swl bsMq ru`qy mhwrwjw swihb
ie`Qy pDwry Aqy swrw rwj pRbMD dyK ky srdwr nlUAw dI BwrI SlwGw
kIqI[ aunHW ie`k v`fw drbwr kIqw ijs iv`c ielwky dy reIsW, ^wnW
Awid ny KuSI KuSI nzrwnw srkwr nUM id`qw[ ies bdly Syir-ey-pMjwb
ny iehnW nUM jwgIrW b^SIAW ijhVIAW bwjy Grwxy dy bMidAW pws
hoqI mrdwn jI dy smyN q`k vI hwsl sn[
kuJ smW bIqx ip`CoN srdwr nlUAw nUM ^br imlI ik AmIr
dosq muhMmd Kwn bwrkzeI kwbl iv`c hY[ ieh ipSwvr hiQAwaux
leI &yr BwrI jMgI iqAwrIAW kr irhw hY[ ieh jhwd dw nW dy ky drw
KYbr kol phuMc igAw[ BwvyN ieh pihlW vI do vwr hzwry Aqy
nuSihry dIAW lVwieAW AMdr hwr Kw ky dOV igAw sI pr Ajy vI
hMkwr mn 'coN nhIN sI igAw[ srdwr hrI isMG twkry leI qihkwl
bwlw dy mYdwn iv`c phuMc gey Aqy ipSwvr vwly swry rsqy bMd kr
id`qy[
11 meI 1835 nUM nmwz pVH ky muhMmd Kwn ny isMGW qy v`fw
hmlw kIqw[ ies vwr ieh isMGW dy dMd K`ty krn dy joS iv`c sI[
&OjI lSkr Aqy Aslw vI ies pws bhuq sI[ bVw iBAwnk Xu`D iCV
igAw[ dohW pwisAW dy sUrmy jwn qoV ky lV rhy sn[ pr hrI isMG
ny jMg dI AYsI ivauNq bxweI ik muhMmd Kwn Aqy aus dI &Oj nUM pUrI
qrHW Gyrw pw ilAw[ swrw idn jMg huMdI rhI[ idn smyN isMGW dI mwr
peI dyK rwq smyN hnHyry iv`c ieh kwbl v`l dOV igAw[ &Oj dw v`fw
nukswn krw ky AYsw dOiVAw muV ipSwvr v`l mUMh nhIN kIqw[
101
smyN Sihr AMdr dIp mwlw kIqI geI[ ihMdU Aqy muslmwnW ny ies
kwrvweI nUM slwihAw ikauNik auh iehnW dy zulmW qoN bc gey[ pSOr
dI ij`q is`K rwj dI sB qoN mhwn ij`q hY Aqy ies dw swrw ishrw
jrnYl hrI isMG nlUAw nUM jWdw hY[ (AY~n ey AweI/AY~s pI sI 2:
12:1834-61)
ipSwvr dI ij`q auprMq Agly swl bsMq ru`qy mhwrwjw swihb
ie`Qy pDwry Aqy swrw rwj pRbMD dyK ky srdwr nlUAw dI BwrI SlwGw
kIqI[ aunHW ie`k v`fw drbwr kIqw ijs iv`c ielwky dy reIsW, ^wnW
Awid ny KuSI KuSI nzrwnw srkwr nUM id`qw[ ies bdly Syir-ey-pMjwb
ny iehnW nUM jwgIrW b^SIAW ijhVIAW bwjy Grwxy dy bMidAW pws
hoqI mrdwn jI dy smyN q`k vI hwsl sn[
kuJ smW bIqx ip`CoN srdwr nlUAw nUM ^br imlI ik AmIr
dosq muhMmd Kwn bwrkzeI kwbl iv`c hY[ ieh ipSwvr hiQAwaux
leI &yr BwrI jMgI iqAwrIAW kr irhw hY[ ieh jhwd dw nW dy ky drw
KYbr kol phuMc igAw[ BwvyN ieh pihlW vI do vwr hzwry Aqy
nuSihry dIAW lVwieAW AMdr hwr Kw ky dOV igAw sI pr Ajy vI
hMkwr mn 'coN nhIN sI igAw[ srdwr hrI isMG twkry leI qihkwl
bwlw dy mYdwn iv`c phuMc gey Aqy ipSwvr vwly swry rsqy bMd kr
id`qy[
11 meI 1835 nUM nmwz pVH ky muhMmd Kwn ny isMGW qy v`fw
hmlw kIqw[ ies vwr ieh isMGW dy dMd K`ty krn dy joS iv`c sI[
&OjI lSkr Aqy Aslw vI ies pws bhuq sI[ bVw iBAwnk Xu`D iCV
igAw[ dohW pwisAW dy sUrmy jwn qoV ky lV rhy sn[ pr hrI isMG
ny jMg dI AYsI ivauNq bxweI ik muhMmd Kwn Aqy aus dI &Oj nUM pUrI
qrHW Gyrw pw ilAw[ swrw idn jMg huMdI rhI[ idn smyN isMGW dI mwr
peI dyK rwq smyN hnHyry iv`c ieh kwbl v`l dOV igAw[ &Oj dw v`fw
nukswn krw ky AYsw dOiVAw muV ipSwvr v`l mUMh nhIN kIqw[
101
rwj pRbMD
ipSwvr dw ielwkw AiqAMq gVbVI vwlw hox krky ie`Qy dw
pRbMD clwaux koeI sOKI g`l nhIN sI[ mhwrwjy ny srdwr nlUAw nUM
ieQy bhuq swvDwnI nwl c`lx leI AwiKAw[ kudrqI dyx kr ky hrI
isMG bhuq hI suXog, dUrdrSI, KulH iKAwlI Aqy audwric`q pRbMDk
sI[ ij`Qy ieh nrm idl Aqy duKIAW dw drd vMd sI, auQy p`Qr idl,
duSmx dy nkyl pwaux vwlw vI sI[ ies sMbMDI kwdrXwr dy bol ieM\
hn:
Al& Aw ipSwvr dy iv`c Xwro, hrI isMG hux rwj kmwaux l`gw[
gzb nwk A&gwn p`ky, iv`coN sUeI dy n`ky lMGwaux l`gw[
nwl nok-sMgIn mhIn kr ky, dyKo AwpxI eIn mnwaux l`gw[
kwdrXwr dlyrI dy kMm kr ky, nwm Awpxw roSn krwaux l`gw[
mwSy) dy brwbr huMdw sI[ ihMdUAW (kw&rW) aup`r ieh bhuq v`fw Bwr
hI nhIN sI sgoN ies dy auqwrn smyN ie`zq vI rolI jWdI sI[ bwdSwh
dy hukm Anuswr hr ihMdU bwlg nUM Awp hwzr ho ky ieh tYks dyxw
pYNdw sI[ ieM\ juAwn muMifAW nUM dyK ky aunHW qoN ieh mugl GrW iv`c
bygwrW krwauNdy sn Aqy suMdr DIAW, BYxW, nUhW nUM D`ky nwl iljw ky
Awpxy GrW dw kMm krWauNdy sn Aqy aunHW dI iezq lu`tdy sn[ ijhVw
ieh jzIAw nhIN sI auqwrdw aus nUM sKq sjw id~qI jWdI sI[
srdwr nlvw ny sB qoN pihlW AwpxI gvrnrI smyN ihMdU BrwvW dw
jzIAw ^qm kIqw[ ^jwny iv`c ies Gwty dI pUrqI leI muglW dy
hryk Gr qy 4 rupey pRqI Gr 'iKrwj' auhnW aup`r lgw id`qw[ swrI
pYdwvwr dw pMjvW ih`sw mwmly vjoN srkwr nUM jWdw sI[ hoqI mrdwn,
pRym isMG jI dI ilKq muqwbk 1221630 rupey swlwnw srkwr nUM hyT
ilKy pMj prgixAw qoN pRwpq huMdw sI[
1.
2.
3.
4.
5.
hrI isMG ny pihly hwkmW nwloN mwmly dy ryt kwPI Gtw id`qy
sn[ fwktr cOpVw ny AwpxI ilKq (The Punjab as a Soverign
State dy pMnw 130) iv`c iliKAw hY ik mwmlw Gtwaux dy nwl
ijmIdwrW nUM hor vI bhuq shUlqW id`qIAW[ srdwr swihb ny bwV
Aqy kwbl dirAw iv`coN keI nihrW isMjweI leI kFweIAW[ munSI
Swhwmq AlI (The Sikhs and Afgan dy s&w 201 qy ilKdw hY ik
jd AsIN 13 mwrc nUM cmknI (ipSwvr) phuMcy qW keI nihrW dyKIAW
102
103
rwj pRbMD
ipSwvr dw ielwkw AiqAMq gVbVI vwlw hox krky ie`Qy dw
pRbMD clwaux koeI sOKI g`l nhIN sI[ mhwrwjy ny srdwr nlUAw nUM
ieQy bhuq swvDwnI nwl c`lx leI AwiKAw[ kudrqI dyx kr ky hrI
isMG bhuq hI suXog, dUrdrSI, KulH iKAwlI Aqy audwric`q pRbMDk
sI[ ij`Qy ieh nrm idl Aqy duKIAW dw drd vMd sI, auQy p`Qr idl,
duSmx dy nkyl pwaux vwlw vI sI[ ies sMbMDI kwdrXwr dy bol ieM\
hn:
Al& Aw ipSwvr dy iv`c Xwro, hrI isMG hux rwj kmwaux l`gw[
gzb nwk A&gwn p`ky, iv`coN sUeI dy n`ky lMGwaux l`gw[
nwl nok-sMgIn mhIn kr ky, dyKo AwpxI eIn mnwaux l`gw[
kwdrXwr dlyrI dy kMm kr ky, nwm Awpxw roSn krwaux l`gw[
mwSy) dy brwbr huMdw sI[ ihMdUAW (kw&rW) aup`r ieh bhuq v`fw Bwr
hI nhIN sI sgoN ies dy auqwrn smyN ie`zq vI rolI jWdI sI[ bwdSwh
dy hukm Anuswr hr ihMdU bwlg nUM Awp hwzr ho ky ieh tYks dyxw
pYNdw sI[ ieM\ juAwn muMifAW nUM dyK ky aunHW qoN ieh mugl GrW iv`c
bygwrW krwauNdy sn Aqy suMdr DIAW, BYxW, nUhW nUM D`ky nwl iljw ky
Awpxy GrW dw kMm krWauNdy sn Aqy aunHW dI iezq lu`tdy sn[ ijhVw
ieh jzIAw nhIN sI auqwrdw aus nUM sKq sjw id~qI jWdI sI[
srdwr nlvw ny sB qoN pihlW AwpxI gvrnrI smyN ihMdU BrwvW dw
jzIAw ^qm kIqw[ ^jwny iv`c ies Gwty dI pUrqI leI muglW dy
hryk Gr qy 4 rupey pRqI Gr 'iKrwj' auhnW aup`r lgw id`qw[ swrI
pYdwvwr dw pMjvW ih`sw mwmly vjoN srkwr nUM jWdw sI[ hoqI mrdwn,
pRym isMG jI dI ilKq muqwbk 1221630 rupey swlwnw srkwr nUM hyT
ilKy pMj prgixAw qoN pRwpq huMdw sI[
1.
2.
3.
4.
5.
hrI isMG ny pihly hwkmW nwloN mwmly dy ryt kwPI Gtw id`qy
sn[ fwktr cOpVw ny AwpxI ilKq (The Punjab as a Soverign
State dy pMnw 130) iv`c iliKAw hY ik mwmlw Gtwaux dy nwl
ijmIdwrW nUM hor vI bhuq shUlqW id`qIAW[ srdwr swihb ny bwV
Aqy kwbl dirAw iv`coN keI nihrW isMjweI leI kFweIAW[ munSI
Swhwmq AlI (The Sikhs and Afgan dy s&w 201 qy ilKdw hY ik
jd AsIN 13 mwrc nUM cmknI (ipSwvr) phuMcy qW keI nihrW dyKIAW
102
103
ijhVIAW bwV Awid dirAwvW iv`coN k`FIAW geIAW sn[ Syir-eypMjwb ny KuS ho ky srdwr nlUAw nUM bhuq mwx id`qw Aqy ipSwvr iv`c
vI Awpxy nwm dw is`kw(zrb) clwaux leI AwiKAw[ srdwr ny
ijhVw is`kw clwieAw aus dy ie`k rupey dw Bwr 135 gRyn (swFy 8
mwSy) sI[ hoqI mrdwn ilKdy hn ik sMn 1937 iv`c vI lwhOr dy
Ajwieb Gr iv`c srdwr hrI isMG dw ipSOrI tkswl dw is`kw mOjUd
sI[
hrI isMG dI gvrnrI smyN ipSwvr iv`c mhwrwjw rxjIq isMG
dy v`fy pu`qr nO inhwl isMG dy nwm qy vI is`kw c`ilAw ijs nUM nO inhwl
isMGI is`kw kihMdy sn[ ieh cWdI dw is`kw sI[ ies is`ky dy dohIN
pwsIN ibkRmI 1891 aukirAw hoieAw sI[ ieh is`kw 18 ipSwvrI
Awny dy brwbr sI Aqy ies dw Bwr 124-130 gRynz sI[ pr hrI
isMG vwlw is`kw 15 ipSwvrI Awny dy brwbr sI Aqy ies dw Bwr
170 gRynz sI (16 gRynz dw Bwr ie`k mwSy dy brwbr huMdw hY)[
ipSwvr iv`c nwnk SwhI is`kw vI c`ldw sI jo 24 ipSwvrI Awny dy
brwbr sI Aqy Bwr iv`c 170-172 gRynz sI[ ipSwvrI culnI jW
rupeIAw 16 Awny dw sI[ nwnk SwhI dy 100 rupey dw mu`l kwbl dy
113, pySwvr dy 122, nO inhwl dy 133 Aqy hrI isMG dy 160 rupey
dy brwbr sI[ bVI hI Ascrz g`l ieh sI ik hrI isMG dI mOq dy
sO swl ip`CoN vI 15 pRqISq mwmlw hrI isMG dy rupey nwl c`l irhw
sI (vnIq nlUAw)
&OjI pRbMD
bwhrI hmilAW qoN bcwA leI Aqy hmlwAwvrW dw twkrw
krn leI keI ikilHAW dI auswrI krvweI[ iehnW iv`coN jmrOd
(&iqhgVH) dw iklHw ie`k sI[ srdwr hrI isMG ny 17 AkqUbr
1836 vwly idn v`fw &OjI iek`T kr ky Ardws krw ky jmrOd dy iklHy
dI nINh Awpxy h`Q nwl r`KI Aqy qkrIbn do mhIinAW iv`c ies dI
iqAwrI mukMml krw id`qI[ ij`Qy ieh iklHw bxvwieAw au~Qy pihlW
Qyh qy ie`k k`cI gVHI bxI hoeI sI[ Aqy ies nUM jmrOd dI gVHI kihMdy
sI Aqy ipMf lwgy v`fI mwqrw iv`c pwxI mOjUd sI[ pSqo iv`c pwxI
dy iek`T nUM rOd kihMdy hn[ ieM\ jMm+rOd qoN ies jgHw dw nW jmrOd
pY igAw sI[ ieh pwxI drw ^Ybr qoN AwauNdw sI[ dUr idRStI qoN kMm
lY ik srdwr ny pwxI dy pRbD
M leI iklHy AMdr ie`k KUh vI KudvwieAw[
ies qoN ielwvw ipSwvr Aqy jmrOd dy ivckwr ie`k Cotw burj hrI
isMG vI bxvwieAw[ hoqI mrdwn jI AwpxI pusqk jo auhnW 1937
iv`c ilKI iv`c ilKdy hn ik ieh iklHw Ajy vI mOjUd hY Aqy ies
iv`c pulIs dw Qwxw hY[ iehnW ikilHAW iv`c &OzI qopKwnw Aqy
loVINdw jMgI j^Irw rKvwieAw[ ienHW ikilHAW qy ^wlsy dy inSwn
swihb JULdy sn[ iehnW inSwnW nUM q`k mugl BwvyN kcIcIAW v`tdy
sn pr ^wlsy nwl m`Qw lwaux qoN aunHW dy idl dihldy sn[
rwj AMdr SWqI dI bhwlI leI AYsy kwnUMn bxwey gey ik koeI
iksy nwl D`kw-SwhI nw kry, julm nw Fwh sky, dgw-&ryb nw kry Aqy
lu`t-Ksu`t qoN bcwA rhy[ iehnW kwnUMnW AMdr drz hI nhIN kIqw
sgoN iehnW nUM lwgU kIqw[ aus vyly hukm sI ik ijhVw iksy nwl vYrivroD krygw ibn pu`C aus nUM ijauNdy hI A`g iv`c swV id`qw jwvygw[
ies kwrn BwvyN koeI kwnUMn dI Av`igAw G`t hI krdw sI pr ijhVw
mwVI motI glqI kwrn pkiVAw jWdw sI auh dovyN h`Q joV ky Aqy
DrqI qy n`k nwl lkIrW k`F ky hoey zurm qoN srdwrW koloN Cu`tx leI
muAw&I mMgdw sI[ ie`QoN q`k vI q`Q mOjUd hn ik glqI qoN bKSx
104
105
ijhVIAW bwV Awid dirAwvW iv`coN k`FIAW geIAW sn[ Syir-eypMjwb ny KuS ho ky srdwr nlUAw nUM bhuq mwx id`qw Aqy ipSwvr iv`c
vI Awpxy nwm dw is`kw(zrb) clwaux leI AwiKAw[ srdwr ny
ijhVw is`kw clwieAw aus dy ie`k rupey dw Bwr 135 gRyn (swFy 8
mwSy) sI[ hoqI mrdwn ilKdy hn ik sMn 1937 iv`c vI lwhOr dy
Ajwieb Gr iv`c srdwr hrI isMG dw ipSOrI tkswl dw is`kw mOjUd
sI[
hrI isMG dI gvrnrI smyN ipSwvr iv`c mhwrwjw rxjIq isMG
dy v`fy pu`qr nO inhwl isMG dy nwm qy vI is`kw c`ilAw ijs nUM nO inhwl
isMGI is`kw kihMdy sn[ ieh cWdI dw is`kw sI[ ies is`ky dy dohIN
pwsIN ibkRmI 1891 aukirAw hoieAw sI[ ieh is`kw 18 ipSwvrI
Awny dy brwbr sI Aqy ies dw Bwr 124-130 gRynz sI[ pr hrI
isMG vwlw is`kw 15 ipSwvrI Awny dy brwbr sI Aqy ies dw Bwr
170 gRynz sI (16 gRynz dw Bwr ie`k mwSy dy brwbr huMdw hY)[
ipSwvr iv`c nwnk SwhI is`kw vI c`ldw sI jo 24 ipSwvrI Awny dy
brwbr sI Aqy Bwr iv`c 170-172 gRynz sI[ ipSwvrI culnI jW
rupeIAw 16 Awny dw sI[ nwnk SwhI dy 100 rupey dw mu`l kwbl dy
113, pySwvr dy 122, nO inhwl dy 133 Aqy hrI isMG dy 160 rupey
dy brwbr sI[ bVI hI Ascrz g`l ieh sI ik hrI isMG dI mOq dy
sO swl ip`CoN vI 15 pRqISq mwmlw hrI isMG dy rupey nwl c`l irhw
sI (vnIq nlUAw)
&OjI pRbMD
bwhrI hmilAW qoN bcwA leI Aqy hmlwAwvrW dw twkrw
krn leI keI ikilHAW dI auswrI krvweI[ iehnW iv`coN jmrOd
(&iqhgVH) dw iklHw ie`k sI[ srdwr hrI isMG ny 17 AkqUbr
1836 vwly idn v`fw &OjI iek`T kr ky Ardws krw ky jmrOd dy iklHy
dI nINh Awpxy h`Q nwl r`KI Aqy qkrIbn do mhIinAW iv`c ies dI
iqAwrI mukMml krw id`qI[ ij`Qy ieh iklHw bxvwieAw au~Qy pihlW
Qyh qy ie`k k`cI gVHI bxI hoeI sI[ Aqy ies nUM jmrOd dI gVHI kihMdy
sI Aqy ipMf lwgy v`fI mwqrw iv`c pwxI mOjUd sI[ pSqo iv`c pwxI
dy iek`T nUM rOd kihMdy hn[ ieM\ jMm+rOd qoN ies jgHw dw nW jmrOd
pY igAw sI[ ieh pwxI drw ^Ybr qoN AwauNdw sI[ dUr idRStI qoN kMm
lY ik srdwr ny pwxI dy pRbD
M leI iklHy AMdr ie`k KUh vI KudvwieAw[
ies qoN ielwvw ipSwvr Aqy jmrOd dy ivckwr ie`k Cotw burj hrI
isMG vI bxvwieAw[ hoqI mrdwn jI AwpxI pusqk jo auhnW 1937
iv`c ilKI iv`c ilKdy hn ik ieh iklHw Ajy vI mOjUd hY Aqy ies
iv`c pulIs dw Qwxw hY[ iehnW ikilHAW iv`c &OzI qopKwnw Aqy
loVINdw jMgI j^Irw rKvwieAw[ ienHW ikilHAW qy ^wlsy dy inSwn
swihb JULdy sn[ iehnW inSwnW nUM q`k mugl BwvyN kcIcIAW v`tdy
sn pr ^wlsy nwl m`Qw lwaux qoN aunHW dy idl dihldy sn[
rwj AMdr SWqI dI bhwlI leI AYsy kwnUMn bxwey gey ik koeI
iksy nwl D`kw-SwhI nw kry, julm nw Fwh sky, dgw-&ryb nw kry Aqy
lu`t-Ksu`t qoN bcwA rhy[ iehnW kwnUMnW AMdr drz hI nhIN kIqw
sgoN iehnW nUM lwgU kIqw[ aus vyly hukm sI ik ijhVw iksy nwl vYrivroD krygw ibn pu`C aus nUM ijauNdy hI A`g iv`c swV id`qw jwvygw[
ies kwrn BwvyN koeI kwnUMn dI Av`igAw G`t hI krdw sI pr ijhVw
mwVI motI glqI kwrn pkiVAw jWdw sI auh dovyN h`Q joV ky Aqy
DrqI qy n`k nwl lkIrW k`F ky hoey zurm qoN srdwrW koloN Cu`tx leI
muAw&I mMgdw sI[ ie`QoN q`k vI q`Q mOjUd hn ik glqI qoN bKSx
104
105
leI kurwn dI sONh mugl KWdy sI[ sIqw rwm ny AwpxI kwiv rcnw
iv`c kwnUMn bwry ieM\ iliKAw hY:
swry hI ielwky iv`c k`iFAw kwnUn
M ie`k,kry jo lVweI PUk idMdy nhIN J`k dy[
A`g pwsoN fr pTwx jwx bIs kos, h`Q joV k`Fdy lkIrW nwl n`k dy[
lVWgy nw muV ky duhweI A`lw pwk dI hY,Kwx v`fy sugD
M qy kurwn pey c`k dy[
sIqw rwm m`c geI duhweI hrI isMG vwlI, mwr mwr mugl aufwey vWg P`k dy[
hY[ iehnW ny mMinAW ik hrI isMG ny iBAMkr Aqy zwlm pTwxW nUM kwbU
krI r`iKAw[ BwvyN AMgryzW nUM ipSwvr dy AwLy-duAwly hrI isMG v`loN
auswry bhuq iklHy iml gey sn pr pKqUnW ny AMgryzW dy pYr nhIN
l`gx id`qy[
ieiqhwsk q`QW nUM GoK ky dyKIey qW is`KW ny muglW vWg nw qW
iksy qy zulm hI Fwhy Aqy nw hI k`tV pMQkqw idKweI[ pr iehnW
A&gwnW dy idlW AMdr is`KW dw BwrI fr vD igAw sI[ Kws kr hrI
isMG dy nW qoN qW ieh Qr Qr kMbdy sn[ ieh vI ieiqhwsk scweI
hY ik mhwrwjw rxjIq isMG dy drbwr dw hor koeI srdwr ipSwvr
v`l nUM mUMh nhIN sI krnw cwhuMdw[ gurU ikRpw sdkw Aqy r`bI bl kwrn
kyvl hrI isMG hI ipSwvr iv`c Syr vWg buu`ikAw Aqy AMqly dm q`k
ie`Qy dw kmWfr ien-cI& irhw[ ies dUly ny Awpxy Awp nUM bhwdr
Aqy dYNq khwaux vwly muglW dy mUMh AYsy BMny ik dunIAW dI koeI v`fI
qoN v`fI qwkq Ajy q`k Ajyhw nhIN kr skI[
hrI isMG dI sUrbIrqw bwry ie`k kvI dy ivcwr ieM\ hn:
nlUey Syr ny muglW nUM vKq pwieAw, vYrI dlW dy QMmH iQVkw id`qy[
pSOr, mulqwn, ^Ybr d`ry vrgy, gVH muglW dy sUrmy Jukw id`qy[
sYNkVy swlW gulwmI dy dwg Do ky, is`K rwj dy JMfy Julw id`qy[
107
leI kurwn dI sONh mugl KWdy sI[ sIqw rwm ny AwpxI kwiv rcnw
iv`c kwnUMn bwry ieM\ iliKAw hY:
swry hI ielwky iv`c k`iFAw kwnUn
M ie`k,kry jo lVweI PUk idMdy nhIN J`k dy[
A`g pwsoN fr pTwx jwx bIs kos, h`Q joV k`Fdy lkIrW nwl n`k dy[
lVWgy nw muV ky duhweI A`lw pwk dI hY,Kwx v`fy sugD
M qy kurwn pey c`k dy[
sIqw rwm m`c geI duhweI hrI isMG vwlI, mwr mwr mugl aufwey vWg P`k dy[
hY[ iehnW ny mMinAW ik hrI isMG ny iBAMkr Aqy zwlm pTwxW nUM kwbU
krI r`iKAw[ BwvyN AMgryzW nUM ipSwvr dy AwLy-duAwly hrI isMG v`loN
auswry bhuq iklHy iml gey sn pr pKqUnW ny AMgryzW dy pYr nhIN
l`gx id`qy[
ieiqhwsk q`QW nUM GoK ky dyKIey qW is`KW ny muglW vWg nw qW
iksy qy zulm hI Fwhy Aqy nw hI k`tV pMQkqw idKweI[ pr iehnW
A&gwnW dy idlW AMdr is`KW dw BwrI fr vD igAw sI[ Kws kr hrI
isMG dy nW qoN qW ieh Qr Qr kMbdy sn[ ieh vI ieiqhwsk scweI
hY ik mhwrwjw rxjIq isMG dy drbwr dw hor koeI srdwr ipSwvr
v`l nUM mUMh nhIN sI krnw cwhuMdw[ gurU ikRpw sdkw Aqy r`bI bl kwrn
kyvl hrI isMG hI ipSwvr iv`c Syr vWg buu`ikAw Aqy AMqly dm q`k
ie`Qy dw kmWfr ien-cI& irhw[ ies dUly ny Awpxy Awp nUM bhwdr
Aqy dYNq khwaux vwly muglW dy mUMh AYsy BMny ik dunIAW dI koeI v`fI
qoN v`fI qwkq Ajy q`k Ajyhw nhIN kr skI[
hrI isMG dI sUrbIrqw bwry ie`k kvI dy ivcwr ieM\ hn:
nlUey Syr ny muglW nUM vKq pwieAw, vYrI dlW dy QMmH iQVkw id`qy[
pSOr, mulqwn, ^Ybr d`ry vrgy, gVH muglW dy sUrmy Jukw id`qy[
sYNkVy swlW gulwmI dy dwg Do ky, is`K rwj dy JMfy Julw id`qy[
107
6
jmrOd dI jMg Aqy sUry dw AMq
AxKI , ihMmqI, dlyr Aqy inrBY XoDw muglW nUM llkwrdw Aqy
vMgwrdw au~cw mnbol kr ky ^Ybr dI GwtI iv`c phuMc igAw[ d`rw
^Ybr jmrOd qoN SurU ho ky au~qr-p`Cm v`l au~cIAW phwVIAW iv`c dI
ivMg vl KWdw 22 koh (33 mIl) lMbw qorKwm jw ky ^qm huMdw hY
jo ik kwbl dI rwjDwnI hY[ ieh d`rw smuMdrI ql qoN 1070 mItr
au~cw hY Aqy pwiksqwn-A&gwinsqwn nUM imlwauNdw hY[ bweIbl iv`c
ies nUM pyS hybr iliKAw hoieAw hY[ ^Ybr d`ry iv`c dI lMGdy rsqy
nUM suPyd koh kihMdy hn Aqy ieh purwqn smyN qoN m`D eySIAw Aqy
d`KxI eySIAw dw vpwrk rsqw hY Aqy &OjI Xu`D klw dI ^ws jgHw hY[
ieiqhws muqwbk KYbr dw Sbd hYbrIaU qoN bixAw hY ijs dw Bwv
hY iklHw, gVH jW mh`l[ ^Ybr Asl iv`c pSqo dw Sbd hY[
muhMmd gOrI, mihmUd gznvI, qYmUr lMg Aqy bwbr vrgy ies
rsqy hI ihMdusqwn nUM lu`tx Awey Aqy 1526 qoN 1857 q`k mugl rwj
kwiem kIqw[ ies auprMq ihMdusqwn qy nwdr Swh Aqy Aihmd Swh
durwnI hmlwvr bx ky Awey[ iehnW hmilAW iv`c A&gwnW ny
ihMdusqwn jo sony dI icVI AKvwauNdw sI nUM KUb lu`itAw, ieQoN dI
sMsikRqI qbwh kr id`qI Aqy bhU bytIAW dI iezq lu`t ky aunHW nUM tky
tky iv`c gznI dy bzwrW AMdr vyicAw[ is`K rwj smyN kudrq v`loN Byjy
sUrmy hrI isMG nlUAw ny isMG XoiDAW nwl iehnW A&gwnW dy mUMh AYsy
BMny ik ^Ybr rwhIN Awaux vwly hmlwvrW ny muV ieDr nUM mUMh nhIN
kIqw[
srdwr nlUAw v`loN ipSwvr qoN jmrOd q`k keI iklHy bnwaux
kr ky Aqy iehnW iv`c is`K &OjI v`fy Asly sihq qwienwq krwaux
kr ky kwbl kMbx l`g ipAw[ AmIr dosq muhMmd ^wn iqMn vwr
is`KW qoN mwr Kwx ip`CoN Awp qW muV isMG srdwr nwl m`Qw lwaux qoN
iJjkdw sI[ies ny A&gwnW nUM duhweI pweI ik jykr Awpxw bcwA
cwhuMdy ho qW ieslwm dw vwsqw jhwd leI iqAwr hovy[ mYN Awpxy pMjy
pu`qrW (muhMmd A&jl ^wn, muhMmd Akbr ^wn, gulwm hYdr ^wn,
muhMmd Awzm ^wn Aqy muhMmd Akrm ^wn) nUM kOm dI r`iKAw leI
sONp irhw hW[ ieh pMjy kOm leI jwnW vwrn leI iqAwr hn[ dosq
muhMmd ^wn dI ieh pukwr sux ky A&gwinsqwn qoN vgYr ibjOV,
108
109
6
jmrOd dI jMg Aqy sUry dw AMq
AxKI , ihMmqI, dlyr Aqy inrBY XoDw muglW nUM llkwrdw Aqy
vMgwrdw au~cw mnbol kr ky ^Ybr dI GwtI iv`c phuMc igAw[ d`rw
^Ybr jmrOd qoN SurU ho ky au~qr-p`Cm v`l au~cIAW phwVIAW iv`c dI
ivMg vl KWdw 22 koh (33 mIl) lMbw qorKwm jw ky ^qm huMdw hY
jo ik kwbl dI rwjDwnI hY[ ieh d`rw smuMdrI ql qoN 1070 mItr
au~cw hY Aqy pwiksqwn-A&gwinsqwn nUM imlwauNdw hY[ bweIbl iv`c
ies nUM pyS hybr iliKAw hoieAw hY[ ^Ybr d`ry iv`c dI lMGdy rsqy
nUM suPyd koh kihMdy hn Aqy ieh purwqn smyN qoN m`D eySIAw Aqy
d`KxI eySIAw dw vpwrk rsqw hY Aqy &OjI Xu`D klw dI ^ws jgHw hY[
ieiqhws muqwbk KYbr dw Sbd hYbrIaU qoN bixAw hY ijs dw Bwv
hY iklHw, gVH jW mh`l[ ^Ybr Asl iv`c pSqo dw Sbd hY[
muhMmd gOrI, mihmUd gznvI, qYmUr lMg Aqy bwbr vrgy ies
rsqy hI ihMdusqwn nUM lu`tx Awey Aqy 1526 qoN 1857 q`k mugl rwj
kwiem kIqw[ ies auprMq ihMdusqwn qy nwdr Swh Aqy Aihmd Swh
durwnI hmlwvr bx ky Awey[ iehnW hmilAW iv`c A&gwnW ny
ihMdusqwn jo sony dI icVI AKvwauNdw sI nUM KUb lu`itAw, ieQoN dI
sMsikRqI qbwh kr id`qI Aqy bhU bytIAW dI iezq lu`t ky aunHW nUM tky
tky iv`c gznI dy bzwrW AMdr vyicAw[ is`K rwj smyN kudrq v`loN Byjy
sUrmy hrI isMG nlUAw ny isMG XoiDAW nwl iehnW A&gwnW dy mUMh AYsy
BMny ik ^Ybr rwhIN Awaux vwly hmlwvrW ny muV ieDr nUM mUMh nhIN
kIqw[
srdwr nlUAw v`loN ipSwvr qoN jmrOd q`k keI iklHy bnwaux
kr ky Aqy iehnW iv`c is`K &OjI v`fy Asly sihq qwienwq krwaux
kr ky kwbl kMbx l`g ipAw[ AmIr dosq muhMmd ^wn iqMn vwr
is`KW qoN mwr Kwx ip`CoN Awp qW muV isMG srdwr nwl m`Qw lwaux qoN
iJjkdw sI[ies ny A&gwnW nUM duhweI pweI ik jykr Awpxw bcwA
cwhuMdy ho qW ieslwm dw vwsqw jhwd leI iqAwr hovy[ mYN Awpxy pMjy
pu`qrW (muhMmd A&jl ^wn, muhMmd Akbr ^wn, gulwm hYdr ^wn,
muhMmd Awzm ^wn Aqy muhMmd Akrm ^wn) nUM kOm dI r`iKAw leI
sONp irhw hW[ ieh pMjy kOm leI jwnW vwrn leI iqAwr hn[ dosq
muhMmd ^wn dI ieh pukwr sux ky A&gwinsqwn qoN vgYr ibjOV,
108
109
kuMnV Awid dy ielwikAW qoN BwrI igxqI iv`c jhwdI kwbl phuMcx
l`gy[ ieM\ &OjW nUM A`lw dIAW ksmW kro jW mro KuAw ky ies ny ApRYl
dy SurU iv`c ipSwvr v`l iklHw &qih gVH (jmrOd) Aqy hsq ngr
v`l qor id`qIAW[ iehnW &OjW dI AgvweI ies dy pMjy pu`qr Aqy
imrjw Abdul s`mI ^wn Aqy dosq muhMmd ^wn kr rhy sn[ srdwr
hrI isMG aus smyN sumyr gVH (bwlw ihswr) iv`c sI[ &qih gVH dw
iklHw jmrOd dy au~qr v`l 11 mIl dI dUrI qy ^Ybr dy mu`K qy hY[ jdoN
hI srdwr swihb nUM ieh mulK`eIAw cVH ky Awaux dI ^br imlI qW
ieh cukMny ho gey Aqy Syir-ey-pMjwb nUM hor &Oj Byjx leI p`qr ilK
Byjy[ ie`k qW aunHI idnI kMvr nO inhwl isMG dI SwdI hox krky
mhwrwjw swihb lwhOr iv`c SwdI dy kMmW 'c ru`Jy hoey sn[ dUjw,
iDAwn isMG fogrw srdwr nlUAw nUM v`fy AhuidAW dy imlx kr ky
AMdr Kwqy hrI isMG nwl Kwr KWdw sI Aqy idl dw Kotw sI ijs
kwrn ies ny ByjIAw ic`TIAW d`bI r`KIAW Aqy mhwrwjw q`k phuMcx
nw id`qIAW[ qIjw, kwPI B`j n`T kwrn srdwr nlUAw bImwr ho gey[
dUjy idn vI swry CwqIAW fwh ky lVy[ vYrI vwr vwr iklHy v`l
AMDw-DuMd goly vrHw ky AMdr jwx dI koiSS kr irhw sI[ iehnW ny d`rw
^Ybr dy k`Ty (nwly) dw pwxI, ijhVw iklHy AMdr vrqoN leI jWdw sI,
auh bMd kr id`qw Aqy cwry pwsy AYsw Gyrw pwieAw ik bwhroN koeI
m`dd nw iml sky[ srdwr mhW isMG ny siqgurW nUM iDAw ky bVI
joSIlI Awvwz iv`c AwiKAw, isMGo! swfI ShIdI dy pl nyVy Aw rhy
hn[ jo siqgurU nUM Bwvygw auhI hovygw, hOslw r`K ky pUry qwx nwl
mukwblw kro[ ieh Sbd sux ky isMGW ny AYsw golIAW dw mINh
vrHwieAw ik mugl A`lw A`lw krdy jwnW lkox l`gy[ srdwr SmSyr
isMG ASok muqwbk 800 qoN vI G`t isMGW ny 30 hjwr qoN v`D pTwx,
jo v`fy it`fI dl dI inAweIN sn, nwl pUrw idn mukwblw kIqw[ rwq
ho geI Aqy golwbwrI vI m`Dm ho geI[ lMgr pwxI C`kx auprMq
ivcwr kIqI ik bwhrI m`dd leI koeI aupwA krIey[ keI isMG sunyhw
phuMcwaux leI iqAwr ho gey Aqy kuJ iklHy dI FhI PsIl Brn l`g
pey qW ik vYrI AMdr nw Aw vVy[
110
111
jmrOd dI jMg
kuMnV Awid dy ielwikAW qoN BwrI igxqI iv`c jhwdI kwbl phuMcx
l`gy[ ieM\ &OjW nUM A`lw dIAW ksmW kro jW mro KuAw ky ies ny ApRYl
dy SurU iv`c ipSwvr v`l iklHw &qih gVH (jmrOd) Aqy hsq ngr
v`l qor id`qIAW[ iehnW &OjW dI AgvweI ies dy pMjy pu`qr Aqy
imrjw Abdul s`mI ^wn Aqy dosq muhMmd ^wn kr rhy sn[ srdwr
hrI isMG aus smyN sumyr gVH (bwlw ihswr) iv`c sI[ &qih gVH dw
iklHw jmrOd dy au~qr v`l 11 mIl dI dUrI qy ^Ybr dy mu`K qy hY[ jdoN
hI srdwr swihb nUM ieh mulK`eIAw cVH ky Awaux dI ^br imlI qW
ieh cukMny ho gey Aqy Syir-ey-pMjwb nUM hor &Oj Byjx leI p`qr ilK
Byjy[ ie`k qW aunHI idnI kMvr nO inhwl isMG dI SwdI hox krky
mhwrwjw swihb lwhOr iv`c SwdI dy kMmW 'c ru`Jy hoey sn[ dUjw,
iDAwn isMG fogrw srdwr nlUAw nUM v`fy AhuidAW dy imlx kr ky
AMdr Kwqy hrI isMG nwl Kwr KWdw sI Aqy idl dw Kotw sI ijs
kwrn ies ny ByjIAw ic`TIAW d`bI r`KIAW Aqy mhwrwjw q`k phuMcx
nw id`qIAW[ qIjw, kwPI B`j n`T kwrn srdwr nlUAw bImwr ho gey[
dUjy idn vI swry CwqIAW fwh ky lVy[ vYrI vwr vwr iklHy v`l
AMDw-DuMd goly vrHw ky AMdr jwx dI koiSS kr irhw sI[ iehnW ny d`rw
^Ybr dy k`Ty (nwly) dw pwxI, ijhVw iklHy AMdr vrqoN leI jWdw sI,
auh bMd kr id`qw Aqy cwry pwsy AYsw Gyrw pwieAw ik bwhroN koeI
m`dd nw iml sky[ srdwr mhW isMG ny siqgurW nUM iDAw ky bVI
joSIlI Awvwz iv`c AwiKAw, isMGo! swfI ShIdI dy pl nyVy Aw rhy
hn[ jo siqgurU nUM Bwvygw auhI hovygw, hOslw r`K ky pUry qwx nwl
mukwblw kro[ ieh Sbd sux ky isMGW ny AYsw golIAW dw mINh
vrHwieAw ik mugl A`lw A`lw krdy jwnW lkox l`gy[ srdwr SmSyr
isMG ASok muqwbk 800 qoN vI G`t isMGW ny 30 hjwr qoN v`D pTwx,
jo v`fy it`fI dl dI inAweIN sn, nwl pUrw idn mukwblw kIqw[ rwq
ho geI Aqy golwbwrI vI m`Dm ho geI[ lMgr pwxI C`kx auprMq
ivcwr kIqI ik bwhrI m`dd leI koeI aupwA krIey[ keI isMG sunyhw
phuMcwaux leI iqAwr ho gey Aqy kuJ iklHy dI FhI PsIl Brn l`g
pey qW ik vYrI AMdr nw Aw vVy[
110
111
jmrOd dI jMg
bhwdrI nUM mu`K rKidAW l`K l`K DMnvwd kIqw[ ipSwvr qoN c`lx smyN
jmrOd dI pqlI hwlq bwry srdwr nlUAw ny lwhOr v`l p`qr ilK
ByijAw Aqy jldI &Oj Byjx dI qwkId kIqI[
bhwdrI nUM mu`K rKidAW l`K l`K DMnvwd kIqw[ ipSwvr qoN c`lx smyN
jmrOd dI pqlI hwlq bwry srdwr nlUAw ny lwhOr v`l p`qr ilK
ByijAw Aqy jldI &Oj Byjx dI qwkId kIqI[
sUhIey ny ^br id`qI sI ik hrI isMG nlUAw qw bImwr ipAw hY[ Ajy
ieh BwSx dy ky hitAw hI sI qW hrI isMG nlUAw &Oj smyq jYkwry
gjwauNdy dgV dgV Aqy mwro mwr krdy rx-BumI iv`c Aw phuMcy[
isMGW ny mOq dI pRvwh nw kridAW pTwxW dy dlW iv`c vV ky AYsI qyg
vwhI ik k`dUAW vWg iehnW dy isr lwh su`ty[ auDroN iklHy iv`coN isMGW
ny qopW Aqy golIAW dI BwrI buCwV SurU kr id`qI[ jMg dw mYdwn lhUluhwn ho igAw[ pTwxW leI mwnoN prloN Aw geI[ jdoN suixAw ik
nlUAw Aw phuMicAw hY qW s~mI Kwn dy pYrW hyToN zmIn inkl geI Aqy
buKlw igAw[
mYN
mYN
mYN
mYN
mYN
mYN
mYN
mYN
mYN
mYN
s~mI ^wn ny ieh g`lW bVy hMkwr iv`c Aw ky kIqIAW[ ies nUM
ies jMg dI ij`q dw p`kw Brosw ies leI sI ikauNik ies dI &Oj dy
Awpxy KwnW nUM jMg iv`c mrdy Aqy B`jdy dyK s~mI Kwn nUM bVw
roh ciVHAw[ ieiqhwsk ilKqW dsdIAW hn ik ieh bhuq bhwdr
Aqy zorwvr sI Aqy rx-BumI iv`c jd AwauNdw sI KlblI mcw idMdw
sI[ jMg h`QoN jWdI dyK ies ny hrI isMG nlUey nUM vMgwirAw Aqy au~cI
Awvwz iv`c AwiKAw bMdy nw mrvw, myry nwl do h`Q kr ky dyK[ ies
114
115
sUhIey ny ^br id`qI sI ik hrI isMG nlUAw qw bImwr ipAw hY[ Ajy
ieh BwSx dy ky hitAw hI sI qW hrI isMG nlUAw &Oj smyq jYkwry
gjwauNdy dgV dgV Aqy mwro mwr krdy rx-BumI iv`c Aw phuMcy[
isMGW ny mOq dI pRvwh nw kridAW pTwxW dy dlW iv`c vV ky AYsI qyg
vwhI ik k`dUAW vWg iehnW dy isr lwh su`ty[ auDroN iklHy iv`coN isMGW
ny qopW Aqy golIAW dI BwrI buCwV SurU kr id`qI[ jMg dw mYdwn lhUluhwn ho igAw[ pTwxW leI mwnoN prloN Aw geI[ jdoN suixAw ik
nlUAw Aw phuMicAw hY qW s~mI Kwn dy pYrW hyToN zmIn inkl geI Aqy
buKlw igAw[
mYN
mYN
mYN
mYN
mYN
mYN
mYN
mYN
mYN
mYN
s~mI ^wn ny ieh g`lW bVy hMkwr iv`c Aw ky kIqIAW[ ies nUM
ies jMg dI ij`q dw p`kw Brosw ies leI sI ikauNik ies dI &Oj dy
Awpxy KwnW nUM jMg iv`c mrdy Aqy B`jdy dyK s~mI Kwn nUM bVw
roh ciVHAw[ ieiqhwsk ilKqW dsdIAW hn ik ieh bhuq bhwdr
Aqy zorwvr sI Aqy rx-BumI iv`c jd AwauNdw sI KlblI mcw idMdw
sI[ jMg h`QoN jWdI dyK ies ny hrI isMG nlUey nUM vMgwirAw Aqy au~cI
Awvwz iv`c AwiKAw bMdy nw mrvw, myry nwl do h`Q kr ky dyK[ ies
114
115
dy kVkvyN bolW nUM sux ky srdwr nlUAw A`gy viDAw Aqy AwiKAw,
s~mI ^wn! qUM qwkq prKxI hY qW Aw jw[ pry kr dy hor &OjIAW nUM[
pihly iqMn vwr qUM myry qy krIN jykr mYN bc igAw iPr mYN qyry qy vwr
krWgw[ s~mI ^wn dy kIqy iqMny vwr hrI isMG ny pCwV id`qy[ s~mI
^wn! hux myrw vwr Awvygw iqAwr ho jw[ srdwr nlUey ny do DwrI KMfy
nwl jdoN vwr kIqw qW ieh P`tV ho ky DrqI qy ifg ipAw[ srdwr
dI Ku`lH -idlI dyKo dubwrw if`gy pey qy vwr nhIN kIqw[ sgoN s~mI ^wn
dy swQI ispwhIAW nUM AwiKAw, Awpxy hIro nUM cu`k ky lY jwau[ ies dy
j^mW qy mrHm p`tI kro[ ieM\ s~mI ^wn nUM j^mI hwlq iv`c dyK ky
pTwx mYdwn coN dOVn l`g pey[
ieiqhwskwrW Anuswr dosq muhMmd dw Cotw pu`qr hYdr ^wn
ijhVw pihlI vwr jMgy mYdwn iv`c AwieAw sI ies G`lU-Gwry nUM dyK
cIkW mwrdw Aqy roNdw krlwauNdw bcwau bcwau dI rt lweI jw irhw
sI[ AmIr dy dUjy pu`qr Akbr ^wn Aqy Akrm ^wn qW mOq qoN frdy
phwVW dIAW klMdrW iv`c hI luky rhy[
mYsn Awpxy s&rnwmy (Jorney in Balochistan, Afganistan
and Punjab Volume III, Page 384) iv`c ilKdw hY ik 30 ApRl
Y nUM
srdwr hrI isMG ny iehnW (AmIr dosq muhmMd ^wn) dI &Oz qy Dwvw
krky ienHW swirAW nUM A`gy Dr ilAw[ ies mYdwn iv`c hrI isMG dy
rswly ny A&gwnW dIAW 14 v`fIAW qopW qy kbzw kr ilAw[ iehnW
ij`qIAW qopW iv`c koh iSkn nwmI qop ieiqhws iv`c bVI pRis`D mMnI
geI sI[
ies jMg AMdr hrI isMG dy v&wdwr Aqy ijgrI dosq nvwb
Arvwb muhMmd ^wn qihkwl nUM ie`k pTwx ny nlUey dIAW A`KW swmHxy
golIAW nwl aufw id`qw[ srdwr swihb ny jdoN Awpxw ieh im`qr
qVP qV& ky mrdw dyiKAw qW bVy joS 'c Aw ky AwpxI qlvwr nwl
aus pTwx nUM f`kry f`kry kr id`qw[ ieM\ ipAwry dosq pRqI p`kI
im`qrqw dw sbUq id`qw[
116
A&gwnI &Oj burI qrHW hwr Kw ky d`rw ^Ybr v`l dOV geI[
srdwr hrI isMG dI idlI ie`Cw sI ik iehnW dw ip`Cw nw kIqw jwvy
Aqy isMG Awrwm kr lYx[ is`K &Oj keI idnW dI lVdI lVdI kw&I
Q`k-tu`t geI sI[ pr hoxI nUM jo mMnjUr sI auh hoxw sI[
srdwr inDwn isMG pMj h`Qw joS iv`c Aw ky AwpxI &OjI tukVI
lY ky duSmx nUM Bjwaux leI d`rw ^Ybr v`l viDAw[Awpxy isMG swQI
nUM ieM\ dyK srdwr hrI isMG nlUAw nw rih sikAw[ aus dI m`dd
leI juAwnW nUM nwl lY A`gy viDAw[ srdwr swihb ny Ajy inDwn
isMG nUM vwps prq Awaux leI sunyhw G`ilAw hI sI ik ieqny nUM
SmsudIn ^wn 2000 svwrW smyq dry iv`c Aw igAw[ bhuq ktw v`FI
hoeI[ pr ^wlsy dIAW qygW A`gy ieh ^wn KVH nhIN sikAw[ r`bI Bwxw
dyKo ie`k pwsy qW ^wlsy dI ij`q dy DONsy v`j gey[ pr dUjy pwsyy Aiq
ipAwrw Aqy bhwdr jrnYl srdwr hrI isMG burI qrHW P`tV ho
igAw[
srdwr nlUAw surkmr pws Awpxy bwfI gwrf srdwr AjYb
isMG rMDwvw nwl jw rhy sn[ ie`Qy rqI nwmI ctwn iv`c ie`k guPw sI[
117
dy kVkvyN bolW nUM sux ky srdwr nlUAw A`gy viDAw Aqy AwiKAw,
s~mI ^wn! qUM qwkq prKxI hY qW Aw jw[ pry kr dy hor &OjIAW nUM[
pihly iqMn vwr qUM myry qy krIN jykr mYN bc igAw iPr mYN qyry qy vwr
krWgw[ s~mI ^wn dy kIqy iqMny vwr hrI isMG ny pCwV id`qy[ s~mI
^wn! hux myrw vwr Awvygw iqAwr ho jw[ srdwr nlUey ny do DwrI KMfy
nwl jdoN vwr kIqw qW ieh P`tV ho ky DrqI qy ifg ipAw[ srdwr
dI Ku`lH -idlI dyKo dubwrw if`gy pey qy vwr nhIN kIqw[ sgoN s~mI ^wn
dy swQI ispwhIAW nUM AwiKAw, Awpxy hIro nUM cu`k ky lY jwau[ ies dy
j^mW qy mrHm p`tI kro[ ieM\ s~mI ^wn nUM j^mI hwlq iv`c dyK ky
pTwx mYdwn coN dOVn l`g pey[
ieiqhwskwrW Anuswr dosq muhMmd dw Cotw pu`qr hYdr ^wn
ijhVw pihlI vwr jMgy mYdwn iv`c AwieAw sI ies G`lU-Gwry nUM dyK
cIkW mwrdw Aqy roNdw krlwauNdw bcwau bcwau dI rt lweI jw irhw
sI[ AmIr dy dUjy pu`qr Akbr ^wn Aqy Akrm ^wn qW mOq qoN frdy
phwVW dIAW klMdrW iv`c hI luky rhy[
mYsn Awpxy s&rnwmy (Jorney in Balochistan, Afganistan
and Punjab Volume III, Page 384) iv`c ilKdw hY ik 30 ApRl
Y nUM
srdwr hrI isMG ny iehnW (AmIr dosq muhmMd ^wn) dI &Oz qy Dwvw
krky ienHW swirAW nUM A`gy Dr ilAw[ ies mYdwn iv`c hrI isMG dy
rswly ny A&gwnW dIAW 14 v`fIAW qopW qy kbzw kr ilAw[ iehnW
ij`qIAW qopW iv`c koh iSkn nwmI qop ieiqhws iv`c bVI pRis`D mMnI
geI sI[
ies jMg AMdr hrI isMG dy v&wdwr Aqy ijgrI dosq nvwb
Arvwb muhMmd ^wn qihkwl nUM ie`k pTwx ny nlUey dIAW A`KW swmHxy
golIAW nwl aufw id`qw[ srdwr swihb ny jdoN Awpxw ieh im`qr
qVP qV& ky mrdw dyiKAw qW bVy joS 'c Aw ky AwpxI qlvwr nwl
aus pTwx nUM f`kry f`kry kr id`qw[ ieM\ ipAwry dosq pRqI p`kI
im`qrqw dw sbUq id`qw[
116
A&gwnI &Oj burI qrHW hwr Kw ky d`rw ^Ybr v`l dOV geI[
srdwr hrI isMG dI idlI ie`Cw sI ik iehnW dw ip`Cw nw kIqw jwvy
Aqy isMG Awrwm kr lYx[ is`K &Oj keI idnW dI lVdI lVdI kw&I
Q`k-tu`t geI sI[ pr hoxI nUM jo mMnjUr sI auh hoxw sI[
srdwr inDwn isMG pMj h`Qw joS iv`c Aw ky AwpxI &OjI tukVI
lY ky duSmx nUM Bjwaux leI d`rw ^Ybr v`l viDAw[Awpxy isMG swQI
nUM ieM\ dyK srdwr hrI isMG nlUAw nw rih sikAw[ aus dI m`dd
leI juAwnW nUM nwl lY A`gy viDAw[ srdwr swihb ny Ajy inDwn
isMG nUM vwps prq Awaux leI sunyhw G`ilAw hI sI ik ieqny nUM
SmsudIn ^wn 2000 svwrW smyq dry iv`c Aw igAw[ bhuq ktw v`FI
hoeI[ pr ^wlsy dIAW qygW A`gy ieh ^wn KVH nhIN sikAw[ r`bI Bwxw
dyKo ie`k pwsy qW ^wlsy dI ij`q dy DONsy v`j gey[ pr dUjy pwsyy Aiq
ipAwrw Aqy bhwdr jrnYl srdwr hrI isMG burI qrHW P`tV ho
igAw[
srdwr nlUAw surkmr pws Awpxy bwfI gwrf srdwr AjYb
isMG rMDwvw nwl jw rhy sn[ ie`Qy rqI nwmI ctwn iv`c ie`k guPw sI[
117
ies guPw iv`c kuJ gwzI pTwx luky hoey sn[ ies guPw iv`coN Acwnk
golIAW c`lIAW jo srdwr AjYb isMG dy l`gIAW[ golIAW l`gx kwrn
ieh GoVy qoN if`g ipAw Aqy QW qy hI pRwx iqAwg igAw[ ieh Bwxw
bIqx qy srdwr hrI isMG GoVy qoN bVI PurqI nwl auqirAw Aqy GoVy
dI lgwm PVH ky guPw v`l igAw[ gwzIAW ny hor golIAW dwgIAW ijnHW
coN ie`k CwqI iv`c v`jI Aqy dUjI v`KI iv`c[ golIAW l`gx dy bwvjUd
ieh gwzIAW v`l vDy Aqy sB nUM qlvwr nwl mOq dy Gwt auqwr id`qw[
jdoN srIr v`l dyiKAw qW P`tW coN KUn dIAW DwrW vg rhIAW sn[ aus
smyN idl krVw kr ky GoVy dI rkwb qy pYr DirAw Aqy plwkI mwr
ky suAwr ho gey[ GoVy nUM A`fI lweI Aqy s^q zKmI hwlq iv`c GoVw
qyzI nwl dOVw ky is`Dy jmrOd dy iklHy iv`c phuMcy[ rsqy iv`c srIr
dI ivgV rhI hwlq nUM dyK ky Awpxy ipAwry, inAwry Aqy iSMgwry GoVy
nUM AYsw kih rhy hn ijvyN ik kwdrXwr ny AwpxI kwiv rcnw iv`c
AMikq kIqw hY:
nUn inkl c`l GoiVAw iklHy dy v`l, AsW pwvxw nhIN dUjI vwr Pyrw[
golI l`gI ey kihr dlyr vwlI, Gwiel hoieAw ey A`j svwr qyrw[
myry bMikAw CYl CbIilAw auey, hY qUM sYAW mYdwnW dw Xwr myrw[
kwdrXwr jy lY clyN A`j fyry, qyrw kdy nw BulsI ipAwr Syrw[
auqwro[ golIAW v`jx kwrn srIr juAwb deI jw irhw hY[ srdwr
mhW isMG jrnYl nlUey dI hwlq dyK ky bhuq Gbrw gey[ GoVy qoN lwh
ky srdwr nUM mMjy qy swvDwnI nwl iltwieAw[ P`t bMnHx vwly nUM qurMq
bulwieAw[ mrHm p`tI qW kr id`qI pr srdwr dI hwlq plo plI
ivgV rhI sI[ auDroN srdwr inDwn isMG pMj h`Qw &Oj smyq ij`q dy
ngwry Aqy jYkwry gjwauNdw iklHy iv`c Aw phuMicAw[pr jdoN srdwr
hrI isMG dy burI qrHW zKmI hox bwry suixAW qW KuSIAW m`Dm pY
geIAW[ iklHy AMdr kihr Cw igAw[ AMqly swhW qy phuMc srdwr ny
mMjy dy Awly-duAwly bYTy Aqy KVHy srdwrW nUM AwiKAw isMGo! jmrOd dI
&qih sMbMDI mYN sB dw DMnvwdI hW ikauNik qusIN bhuq Gwlxw Gwl
ky Aqy jwnW vwr ky ies iklHy aup`r ^wlsw rwj dy JMfy Julwey hn[ l`K
l`K Sukr hY aus krqwr dw ijs ny dwsW qoN ieh kwrj krwieAw hY[
aus mwlk dw s`dVw Aw igAw hY, dws nUM KuSI KuSI ivdw krnw[ ijs
smyN srdwr lihxw isMG ny, ijhVy srdwr jI dy juAweI sn (srdwr
nlUey dI DI bIbI cMd kOr srdwr lihxw nwl ivAwhI hoeI sI), ny
ieh Sbd suxy qW ikhw bwpU jI! swnUM C`f ky iks dy hvwly kr c`ly
hoN? qW DImI Awvwz iv`c AwiKAw, pu`qr! Akwl purK sB dw rwKw
hY[ AKIr qy mhW isMG nUM ikhw, mhW isAW! ijqnw icr mhwrwjw
swihb nhIN phuMc jWdy auqnw icr iklHy qoN bwhr myry sMswr qoN jwx
dI ^br nw phuMcy[ ieh AMqly Sbd kihx dI dyr sI mhWblI XoDw
Aqy jrnYl; AwKrI svws lY ky sMswr qoN clw igAw[
srdwr dI Shwdq sMbMDI kvI gurid`q isMG jI kuMdn ny mn nUM
tuMbx vwly Sbd au~cry hn:
mOq nhIN sUrmy dI, mOq ieh pMjwb dI sI[
sONdy swr auhdy jwg peIAW brbwdIAW[
mwnoN tu`tw puL sqluj dw sI aus idn[
AweI sI gulwmI, qur geIAW sI AwzwdIAW[
119
ies guPw iv`c kuJ gwzI pTwx luky hoey sn[ ies guPw iv`coN Acwnk
golIAW c`lIAW jo srdwr AjYb isMG dy l`gIAW[ golIAW l`gx kwrn
ieh GoVy qoN if`g ipAw Aqy QW qy hI pRwx iqAwg igAw[ ieh Bwxw
bIqx qy srdwr hrI isMG GoVy qoN bVI PurqI nwl auqirAw Aqy GoVy
dI lgwm PVH ky guPw v`l igAw[ gwzIAW ny hor golIAW dwgIAW ijnHW
coN ie`k CwqI iv`c v`jI Aqy dUjI v`KI iv`c[ golIAW l`gx dy bwvjUd
ieh gwzIAW v`l vDy Aqy sB nUM qlvwr nwl mOq dy Gwt auqwr id`qw[
jdoN srIr v`l dyiKAw qW P`tW coN KUn dIAW DwrW vg rhIAW sn[ aus
smyN idl krVw kr ky GoVy dI rkwb qy pYr DirAw Aqy plwkI mwr
ky suAwr ho gey[ GoVy nUM A`fI lweI Aqy s^q zKmI hwlq iv`c GoVw
qyzI nwl dOVw ky is`Dy jmrOd dy iklHy iv`c phuMcy[ rsqy iv`c srIr
dI ivgV rhI hwlq nUM dyK ky Awpxy ipAwry, inAwry Aqy iSMgwry GoVy
nUM AYsw kih rhy hn ijvyN ik kwdrXwr ny AwpxI kwiv rcnw iv`c
AMikq kIqw hY:
nUn inkl c`l GoiVAw iklHy dy v`l, AsW pwvxw nhIN dUjI vwr Pyrw[
golI l`gI ey kihr dlyr vwlI, Gwiel hoieAw ey A`j svwr qyrw[
myry bMikAw CYl CbIilAw auey, hY qUM sYAW mYdwnW dw Xwr myrw[
kwdrXwr jy lY clyN A`j fyry, qyrw kdy nw BulsI ipAwr Syrw[
auqwro[ golIAW v`jx kwrn srIr juAwb deI jw irhw hY[ srdwr
mhW isMG jrnYl nlUey dI hwlq dyK ky bhuq Gbrw gey[ GoVy qoN lwh
ky srdwr nUM mMjy qy swvDwnI nwl iltwieAw[ P`t bMnHx vwly nUM qurMq
bulwieAw[ mrHm p`tI qW kr id`qI pr srdwr dI hwlq plo plI
ivgV rhI sI[ auDroN srdwr inDwn isMG pMj h`Qw &Oj smyq ij`q dy
ngwry Aqy jYkwry gjwauNdw iklHy iv`c Aw phuMicAw[pr jdoN srdwr
hrI isMG dy burI qrHW zKmI hox bwry suixAW qW KuSIAW m`Dm pY
geIAW[ iklHy AMdr kihr Cw igAw[ AMqly swhW qy phuMc srdwr ny
mMjy dy Awly-duAwly bYTy Aqy KVHy srdwrW nUM AwiKAw isMGo! jmrOd dI
&qih sMbMDI mYN sB dw DMnvwdI hW ikauNik qusIN bhuq Gwlxw Gwl
ky Aqy jwnW vwr ky ies iklHy aup`r ^wlsw rwj dy JMfy Julwey hn[ l`K
l`K Sukr hY aus krqwr dw ijs ny dwsW qoN ieh kwrj krwieAw hY[
aus mwlk dw s`dVw Aw igAw hY, dws nUM KuSI KuSI ivdw krnw[ ijs
smyN srdwr lihxw isMG ny, ijhVy srdwr jI dy juAweI sn (srdwr
nlUey dI DI bIbI cMd kOr srdwr lihxw nwl ivAwhI hoeI sI), ny
ieh Sbd suxy qW ikhw bwpU jI! swnUM C`f ky iks dy hvwly kr c`ly
hoN? qW DImI Awvwz iv`c AwiKAw, pu`qr! Akwl purK sB dw rwKw
hY[ AKIr qy mhW isMG nUM ikhw, mhW isAW! ijqnw icr mhwrwjw
swihb nhIN phuMc jWdy auqnw icr iklHy qoN bwhr myry sMswr qoN jwx
dI ^br nw phuMcy[ ieh AMqly Sbd kihx dI dyr sI mhWblI XoDw
Aqy jrnYl; AwKrI svws lY ky sMswr qoN clw igAw[
srdwr dI Shwdq sMbMDI kvI gurid`q isMG jI kuMdn ny mn nUM
tuMbx vwly Sbd au~cry hn:
mOq nhIN sUrmy dI, mOq ieh pMjwb dI sI[
sONdy swr auhdy jwg peIAW brbwdIAW[
mwnoN tu`tw puL sqluj dw sI aus idn[
AweI sI gulwmI, qur geIAW sI AwzwdIAW[
119
121
121
hrI isMG dy AMgITy nUM iek`Tw kr ky siqkwr vjoN srdwr suMdr isMG
pihlW phoey phuMcy Aqy iPr gMgw iv`c pwieAw[ srdwr nlUey dy
AMgITy nUM jo gwgrW iv`c r`iKAw hoieAw sI, dy drSnW leI is`K, ihMdU
Aqy muslmwn v`fI igxqI iv`c rsqy dy dohIN pwsI KVHy sn[ rwm
idAwl ny ies nzwry nUM ie`k kib`q iv`c vrnx kIqw hY:
qMbU
Pu`l
Eh
jb
dUjy pwsy jdoN kwbl dy gwjIAW nUM pqw l`igAw ik hrI isMG
nlUAw mwirAw igAw hY qW Sihr iv`c BwrIAW KuSIAW mnweIAW
geIAW Aqy dIpmwlw kIqI geI[ srdwr SmSyr isMG ASok Anuswr
AmIr dosq muhMmd ^wn dy drbwr iv`c crcw SurU ho geI ik hrI
isMG nUM mwrn dw ishrw iks dy isr qy bMinHAw jwvy[ muhMmd ^wn
dIAW 14 bygmW iv`coN 13 vIN bygm ny ijs dw AmIr dy idl au~qy aus
dI cwihqw bIvI hox kr ky, pUrw pUrw kbzw sI[ ie`k ^udgrz mW hox
dy nwqy ies ij`q dw ishrw Awpxy pu`qr muhMmd Akbr Kwn dy isr
hI bMnHvwieAw hwlW ik srdwr hrI isMG dy hmly smyN jd A&gwnI
&OjW mYdwny jMg iv`coN n`sIAW qW muhMmd Akbr ^wn sB qoN pihlW
dOiVAw sI[ kyvl muhMmd A&zl ^wn Aqy S`msudIn Kwn hI AKIr
q`k lVdy rhy[ SmSyr isMG ASok dI ilKq muqwbk muhMmd A&zl
Kwn, Awpxy ipqw dy ies XkqrPw PYsly qoN hmySw leI nwrwj rihx
l`g ipAw[ ieh g`l mohn lwl kSmIrI ny (Life of Amir Dost
Muhammed Khan) 1846 iv`c ilKI hY[ vnIq nlUAw ny iliKAw
hY ik kYptn vyf ny ie`k p`qr AMdr DMnvwd vjoN muhMmd Akbr ^wn
nUM hrI isMG dI mOq bwry iliKAw sI[Bwv ies nUM kYptn vyf qoN
srdwr dI mOq dI ^br imlI[
123
hrI isMG dy AMgITy nUM iek`Tw kr ky siqkwr vjoN srdwr suMdr isMG
pihlW phoey phuMcy Aqy iPr gMgw iv`c pwieAw[ srdwr nlUey dy
AMgITy nUM jo gwgrW iv`c r`iKAw hoieAw sI, dy drSnW leI is`K, ihMdU
Aqy muslmwn v`fI igxqI iv`c rsqy dy dohIN pwsI KVHy sn[ rwm
idAwl ny ies nzwry nUM ie`k kib`q iv`c vrnx kIqw hY:
qMbU
Pu`l
Eh
jb
dUjy pwsy jdoN kwbl dy gwjIAW nUM pqw l`igAw ik hrI isMG
nlUAw mwirAw igAw hY qW Sihr iv`c BwrIAW KuSIAW mnweIAW
geIAW Aqy dIpmwlw kIqI geI[ srdwr SmSyr isMG ASok Anuswr
AmIr dosq muhMmd ^wn dy drbwr iv`c crcw SurU ho geI ik hrI
isMG nUM mwrn dw ishrw iks dy isr qy bMinHAw jwvy[ muhMmd ^wn
dIAW 14 bygmW iv`coN 13 vIN bygm ny ijs dw AmIr dy idl au~qy aus
dI cwihqw bIvI hox kr ky, pUrw pUrw kbzw sI[ ie`k ^udgrz mW hox
dy nwqy ies ij`q dw ishrw Awpxy pu`qr muhMmd Akbr Kwn dy isr
hI bMnHvwieAw hwlW ik srdwr hrI isMG dy hmly smyN jd A&gwnI
&OjW mYdwny jMg iv`coN n`sIAW qW muhMmd Akbr ^wn sB qoN pihlW
dOiVAw sI[ kyvl muhMmd A&zl ^wn Aqy S`msudIn Kwn hI AKIr
q`k lVdy rhy[ SmSyr isMG ASok dI ilKq muqwbk muhMmd A&zl
Kwn, Awpxy ipqw dy ies XkqrPw PYsly qoN hmySw leI nwrwj rihx
l`g ipAw[ ieh g`l mohn lwl kSmIrI ny (Life of Amir Dost
Muhammed Khan) 1846 iv`c ilKI hY[ vnIq nlUAw ny iliKAw
hY ik kYptn vyf ny ie`k p`qr AMdr DMnvwd vjoN muhMmd Akbr ^wn
nUM hrI isMG dI mOq bwry iliKAw sI[Bwv ies nUM kYptn vyf qoN
srdwr dI mOq dI ^br imlI[
123
D`s geIAW[ ieh mwrIAW iks ny r`b hI jwxdw hY[ srdwr ie`k
isAwxw qy dwnw purS sI, Aqy auhny bhwdrI Aqy hOsly drswauNidAW
AwpxI jwn Akwl purK dy hvwly kr id`qI hY[ auh pUrw nmk-hlwl
sI"[
AMgryz ilKwrI gRyA ilKdw hY ik,"Swn dy rwh bMdy nUM SmSwn
v`l iljWdy hn" pr ie`k s`cy sYink vWgMU nlvy dI mOq mYdwny-jMg
iv`c hoeI[ auh Awpxy ip`Cy bhwdrI, hunrmMdI dI ie`k prMprw C`f
igAw hY jo imtweI nhIN jw skdI[ auh is`K ieiqhws iv`c pTwxW
nUM A`gy A`gy lgwaux vwlw sB qoN v`D mShUr ivAkqI hoieAw hY[...swrI
srh`d aus dy nwm qoN kMbdI sI"[
ieiqhwsk q`Q hn ik srdwr nlUAw golIAW l`gx auprMq hoS
iv`c sI[ aus ny Awp jw ky golIAW clwaux vwilAW nUM qlvwr nwl
mOq dy Gwt auqwr id`qw[ auu~QoN auh GoVy qy svwr ho jmrOd iklHy phuMcy[
P`tV hwlq iv`c srdwr mhW isMG Aqy horW nwl vI g`lbwq kIqI[
jykr is`K &Oj 'coN iksy ny ieh kwrw kIqw huMdw qW d`s idMdy[ bMdy dw
mwirAw bMdw nhIN mrdw[ mOq dw sdVw qW r`b v`loN hI AwauNdw hY[
hoxI tldI nhIN Aqy ijs ny hiQAwr clwauxw hY auh vI hwzr ho
jWdw hY[ imQy smyN Anuswr hoxI AwpxI klw vrqw idMdI hY nhIN qW
pihlW vI ieh sUrmw AnykW bwr burI qrHW P`tV hoieAw sI[ vnIq
nlUAw ny AwpxI ikqwb dy pMnw 262 qy srdwr Arjn isMG v`loN d~sI
hrI isMG dI dlyrI Aqy mOq qoN infr hox qy gwQw ilKI hY:
gwQw Anuswr ie`k A&rIdI pTwx jo jwm ipMf dw sI AwpxI
bygm dy nwl jmrOd dy iklHy kol dI svyr v^q lMG irhw sI[ kudrqI
srdwr nlUAw bwhr KVHy dwqx kr rhy sI[ pTwx ny srdwr nUM
AwiKAw,"isMGw! qYnUM pqw ieh pTwxW dI DrqI hY[ qUM hiQAwr ibnw
iklHy dy bwhr quirAw iPrdw hYN[ qYnUM koeI pTwx mwr skdw hY[ kI qUM
mrn qoN nhIN frdw"? nlUAw ny auq`r iv`c ikhw, is`KW nUM qW gurU
125
D`s geIAW[ ieh mwrIAW iks ny r`b hI jwxdw hY[ srdwr ie`k
isAwxw qy dwnw purS sI, Aqy auhny bhwdrI Aqy hOsly drswauNidAW
AwpxI jwn Akwl purK dy hvwly kr id`qI hY[ auh pUrw nmk-hlwl
sI"[
AMgryz ilKwrI gRyA ilKdw hY ik,"Swn dy rwh bMdy nUM SmSwn
v`l iljWdy hn" pr ie`k s`cy sYink vWgMU nlvy dI mOq mYdwny-jMg
iv`c hoeI[ auh Awpxy ip`Cy bhwdrI, hunrmMdI dI ie`k prMprw C`f
igAw hY jo imtweI nhIN jw skdI[ auh is`K ieiqhws iv`c pTwxW
nUM A`gy A`gy lgwaux vwlw sB qoN v`D mShUr ivAkqI hoieAw hY[...swrI
srh`d aus dy nwm qoN kMbdI sI"[
ieiqhwsk q`Q hn ik srdwr nlUAw golIAW l`gx auprMq hoS
iv`c sI[ aus ny Awp jw ky golIAW clwaux vwilAW nUM qlvwr nwl
mOq dy Gwt auqwr id`qw[ auu~QoN auh GoVy qy svwr ho jmrOd iklHy phuMcy[
P`tV hwlq iv`c srdwr mhW isMG Aqy horW nwl vI g`lbwq kIqI[
jykr is`K &Oj 'coN iksy ny ieh kwrw kIqw huMdw qW d`s idMdy[ bMdy dw
mwirAw bMdw nhIN mrdw[ mOq dw sdVw qW r`b v`loN hI AwauNdw hY[
hoxI tldI nhIN Aqy ijs ny hiQAwr clwauxw hY auh vI hwzr ho
jWdw hY[ imQy smyN Anuswr hoxI AwpxI klw vrqw idMdI hY nhIN qW
pihlW vI ieh sUrmw AnykW bwr burI qrHW P`tV hoieAw sI[ vnIq
nlUAw ny AwpxI ikqwb dy pMnw 262 qy srdwr Arjn isMG v`loN d~sI
hrI isMG dI dlyrI Aqy mOq qoN infr hox qy gwQw ilKI hY:
gwQw Anuswr ie`k A&rIdI pTwx jo jwm ipMf dw sI AwpxI
bygm dy nwl jmrOd dy iklHy kol dI svyr v^q lMG irhw sI[ kudrqI
srdwr nlUAw bwhr KVHy dwqx kr rhy sI[ pTwx ny srdwr nUM
AwiKAw,"isMGw! qYnUM pqw ieh pTwxW dI DrqI hY[ qUM hiQAwr ibnw
iklHy dy bwhr quirAw iPrdw hYN[ qYnUM koeI pTwx mwr skdw hY[ kI qUM
mrn qoN nhIN frdw"? nlUAw ny auq`r iv`c ikhw, is`KW nUM qW gurU
125
goibMd isMG dI Et hY[ mwrnw r`Kxw gurU dw kMm hY[ jykr qyry 'c
ihMmq hY mYnUM mwr dy jW mukwblw kr ky dyK lY[ pTwx kihMdw,"isMGw
myrI bygm nwl hY[ ies nUM mYN Gr C`f AwvW[ jykr ihMmq hY Aw myry
nwl myry jwm ipMf c`l au~Qy jor Azmw lvIN[ ies jwm ipMf dy nW qy
hI jmrOd dw iklHw hoNd iv`c AwieAw sI[ dlyr Aqy byKO& srdwr
dwqx krdw hI A&rIdI nwl aus dy ipMf clw igAw[
ies pTwx ny ipMf vwsI ie`kTy kr ley Aqy mukwbly leI
AwKwVw bMnH ilAw[ pTwx ny qlvwr Fwl nlUey nUM dy id`qI Aqy Awp
vI c`k leI[ mukwblw SurU ho igAw[ nlUAw ny AwiKAw,"A&rIdI!
pihlW qUM vwr kr lY, pr qkVw ho ky krIN"[ pTwx ny vwr kIqw,
srdwr ny Fwl qy vwr rok ilAw[ srdwr ny ikhw,"A&rIdI! qkVw
ho hux myrI vwrI hY, " nlUey ny AYsw vwr kIqw ik qlvwr s`p vwgUM
SUkdI Fwl nUM pwr kr ky pTwx dy srIr qy jw v`jI[ lhU vih quirAw[
srdwr ny AwpxI auprlI p`g lwhI[ mrHm vgYrw mMgvw ky zKm qy
lw ky KUn rokx leI p`g lpyt id`qI[ is`K dw AYsw ihrdw dyK ky ipMf
vwsI hYrwn rih gey[ pTwx ny pyNfUAW nUM AwiKAw,"is`K nUM kuJ nw
AwiKau[ mYN Awp hI is`K nUM mukwbly leI aukswieAw sI"[ srdwr
hrI isMG nlvw qur ky iklHy AMdr phuMc gey[ kuJ idnW ip`CoN pTwxW
nUM pqw l`igAw ik auh is`K qW 'hrIAw' sI[ auh AwpxI mUrKqw qy
pCqwauNx l`gy ik hrIAy nUM mwrn dw bhuq vDIAw mOkw AsIN Ko id`qw
hY[(Tales from Sikh History 1918: 23-6)
jo ienswn s`c Aqy ienswP dI Kwqr Aqy dIn duKIAW, d`bykucly, grIb-gurby Aqy qIRmq dI ie`zq bcwayux ^wqr Shwdq idMdw
hY, auh ShId khwauNdw hY[ ShId hmySw Amr rihMdw hY[ sMswr qW
kI inrMkwr dy Gr iv`c vI aus dI hmySw soBw huMdI hY[ ijvyN ik gurU
swihb PrmwauNdy hn:
syeI pUry Swh vKqY aupir liV mUey] (145)
gurmuKw ky muK aujly hir drgih soBw pwie] (1415)
126
127
goibMd isMG dI Et hY[ mwrnw r`Kxw gurU dw kMm hY[ jykr qyry 'c
ihMmq hY mYnUM mwr dy jW mukwblw kr ky dyK lY[ pTwx kihMdw,"isMGw
myrI bygm nwl hY[ ies nUM mYN Gr C`f AwvW[ jykr ihMmq hY Aw myry
nwl myry jwm ipMf c`l au~Qy jor Azmw lvIN[ ies jwm ipMf dy nW qy
hI jmrOd dw iklHw hoNd iv`c AwieAw sI[ dlyr Aqy byKO& srdwr
dwqx krdw hI A&rIdI nwl aus dy ipMf clw igAw[
ies pTwx ny ipMf vwsI ie`kTy kr ley Aqy mukwbly leI
AwKwVw bMnH ilAw[ pTwx ny qlvwr Fwl nlUey nUM dy id`qI Aqy Awp
vI c`k leI[ mukwblw SurU ho igAw[ nlUAw ny AwiKAw,"A&rIdI!
pihlW qUM vwr kr lY, pr qkVw ho ky krIN"[ pTwx ny vwr kIqw,
srdwr ny Fwl qy vwr rok ilAw[ srdwr ny ikhw,"A&rIdI! qkVw
ho hux myrI vwrI hY, " nlUey ny AYsw vwr kIqw ik qlvwr s`p vwgUM
SUkdI Fwl nUM pwr kr ky pTwx dy srIr qy jw v`jI[ lhU vih quirAw[
srdwr ny AwpxI auprlI p`g lwhI[ mrHm vgYrw mMgvw ky zKm qy
lw ky KUn rokx leI p`g lpyt id`qI[ is`K dw AYsw ihrdw dyK ky ipMf
vwsI hYrwn rih gey[ pTwx ny pyNfUAW nUM AwiKAw,"is`K nUM kuJ nw
AwiKau[ mYN Awp hI is`K nUM mukwbly leI aukswieAw sI"[ srdwr
hrI isMG nlvw qur ky iklHy AMdr phuMc gey[ kuJ idnW ip`CoN pTwxW
nUM pqw l`igAw ik auh is`K qW 'hrIAw' sI[ auh AwpxI mUrKqw qy
pCqwauNx l`gy ik hrIAy nUM mwrn dw bhuq vDIAw mOkw AsIN Ko id`qw
hY[(Tales from Sikh History 1918: 23-6)
jo ienswn s`c Aqy ienswP dI Kwqr Aqy dIn duKIAW, d`bykucly, grIb-gurby Aqy qIRmq dI ie`zq bcwayux ^wqr Shwdq idMdw
hY, auh ShId khwauNdw hY[ ShId hmySw Amr rihMdw hY[ sMswr qW
kI inrMkwr dy Gr iv`c vI aus dI hmySw soBw huMdI hY[ ijvyN ik gurU
swihb PrmwauNdy hn:
syeI pUry Swh vKqY aupir liV mUey] (145)
gurmuKw ky muK aujly hir drgih soBw pwie] (1415)
126
127
7
SihrW, ikilHAW Aqy Dwrimk AsQwnW dw
inrmwx
blkwrI XoDw hrI isMG nlUAw kyvl &OjI jrnYl, hunrmMd
sYink Aqy suGV rwj-pRbMDk hI nhIN sI sgoN au~cI mwnsk bu`DI
vwlw, ivauNqkwr Aqy mnsUby-bwz S^SIAq dw mwlk sI[ iehnW
cmqkwrI guxW sdkw aus ny gulwmI dIAW jMzIrW nUM qoVn leI
ApxweI AgWh vDU Xu`D nIqI qoN ielwvw Biv`K iv`c prjw dI BlweI
leI bhuq hI dUr-AMdySI nIqI nUM mu`K r`K ky gOrvmeI kwrz kIqy[
iehnW kwrjW iv`c nvyN SihrW dI sQwpnw, ikilHAW dI auswrI, pwxI
dy pRbD
M , Dwrimk iemwrqW dw inrmwx, bwgbwnI Aqy sud
M r bgIicAW
dI iqAwrI mu`K ivSy sn[ Awpxy sMKyp (46 swl) jIvn AMdr
ijhVIAW XwdgwrW kwiem kIqIAW aunHW dw vyrvw Bwv rUp iv`c
vrnx kIqw jw irhw hY[
mrdwn dI ilKq muqwbk ieh iklHw 1937 q`k qW hoNd iv`c sI[
aunHW dy dyKx Anuswr ieh hrI isMG dI au~c idmwgI qy ieMjInIArI
dy kmwl nUM drswauNdw hY[ hrI isMG dI mOq auprMq Aqy is`K rwj dy
^wqmy ip`CoN jdoN mugl phwVI kbIilAW ny mwrc 1846 iv`c ihMdU Aqy
is`KW qy hmly krny SurU kr id`qy qW aunHW ies iklHy iv`c dwKl ho ky
Awpxy Dn mwl nUM sur`iKAq kIqw[ vnIq nlvw ny ieh vI Kulwsw
kIqw hY ik hrI isMG dI ie`k BYx sI ijs dw nW sI ikSn dyvI-ikSno
(ikSn kOr)[ so hirikSn gVH iklHy dy nwm iv`c dohW BYx BrwvW dw
nwm vI Aw jWdw hY[
ies iklHy qoN ielwvw Amn kwnUMn dI bhwlI leI srdwr nlUAw
ny hzwry dy ielwky iv`c cwr iklHy hor bxvwey sn, ijvyN iklHw nvW
Sihr, iklHw DmDoV, iklHw drbMD Aqy iklHw SIn ikAwrI[ hoqI
mrdwn jI Anuswr 1937 dy Aws pws kyvl drbMD iklHw cMgI hwlq
iv`c sI, ijs iv`c nvwb drbMd rihMdw sI pr bwkI dy iklHy Fih cu`ky
sn[
7
SihrW, ikilHAW Aqy Dwrimk AsQwnW dw
inrmwx
blkwrI XoDw hrI isMG nlUAw kyvl &OjI jrnYl, hunrmMd
sYink Aqy suGV rwj-pRbMDk hI nhIN sI sgoN au~cI mwnsk bu`DI
vwlw, ivauNqkwr Aqy mnsUby-bwz S^SIAq dw mwlk sI[ iehnW
cmqkwrI guxW sdkw aus ny gulwmI dIAW jMzIrW nUM qoVn leI
ApxweI AgWh vDU Xu`D nIqI qoN ielwvw Biv`K iv`c prjw dI BlweI
leI bhuq hI dUr-AMdySI nIqI nUM mu`K r`K ky gOrvmeI kwrz kIqy[
iehnW kwrjW iv`c nvyN SihrW dI sQwpnw, ikilHAW dI auswrI, pwxI
dy pRbD
M , Dwrimk iemwrqW dw inrmwx, bwgbwnI Aqy sud
M r bgIicAW
dI iqAwrI mu`K ivSy sn[ Awpxy sMKyp (46 swl) jIvn AMdr
ijhVIAW XwdgwrW kwiem kIqIAW aunHW dw vyrvw Bwv rUp iv`c
vrnx kIqw jw irhw hY[
mrdwn dI ilKq muqwbk ieh iklHw 1937 q`k qW hoNd iv`c sI[
aunHW dy dyKx Anuswr ieh hrI isMG dI au~c idmwgI qy ieMjInIArI
dy kmwl nUM drswauNdw hY[ hrI isMG dI mOq auprMq Aqy is`K rwj dy
^wqmy ip`CoN jdoN mugl phwVI kbIilAW ny mwrc 1846 iv`c ihMdU Aqy
is`KW qy hmly krny SurU kr id`qy qW aunHW ies iklHy iv`c dwKl ho ky
Awpxy Dn mwl nUM sur`iKAq kIqw[ vnIq nlvw ny ieh vI Kulwsw
kIqw hY ik hrI isMG dI ie`k BYx sI ijs dw nW sI ikSn dyvI-ikSno
(ikSn kOr)[ so hirikSn gVH iklHy dy nwm iv`c dohW BYx BrwvW dw
nwm vI Aw jWdw hY[
ies iklHy qoN ielwvw Amn kwnUMn dI bhwlI leI srdwr nlUAw
ny hzwry dy ielwky iv`c cwr iklHy hor bxvwey sn, ijvyN iklHw nvW
Sihr, iklHw DmDoV, iklHw drbMD Aqy iklHw SIn ikAwrI[ hoqI
mrdwn jI Anuswr 1937 dy Aws pws kyvl drbMD iklHw cMgI hwlq
iv`c sI, ijs iv`c nvwb drbMd rihMdw sI pr bwkI dy iklHy Fih cu`ky
sn[
ipSwvr dy iklHy
hrI isMG qkrIbn iqMn swl (1834 qoN 1837) ipSwvr dw
gvrnr irhw[ ies smyN dOrwn iK`qy iv`c cMgy rwj-pRbMD qy Amn
SWqI dI bhwlI leI ies ny bVy Ajb Aqy gzb dy kMm kIqy[ pMjwb
v`loN muglW qy pTwxW dy mUMh moVn leI cwr iklHy jhWgIrw, nuSihrw,
ipSwvr 'c sumyr hVH Aqy jmrOd ivKy &qihgVH is`K &Oj dI mzbUqI
leI bxvwey[ ies qoN ielwvw Atk dy iklHy nUM hor mzbUq krvwieAw[
sumyr gVH ikly dw pihlw nW bwlw-ihswr sI Aqy ieh bwbr
ny bxvwieAw sI[ bwbr ip`CoN A&gwnW ny ies nUM nSt kr id`qw sI
pr bwbr dy pu`qr hMmwXU ny ies nUM dubwrw bxvwieAw sI[ Akbr dy
rwj smyN A&gwnW ny ies nUM iPr Fwh id`qw sI[ pr muglW ny iPr
bxw ilAw[ nuSihry dI jMg smyN 1823 iv`c is`K &Oj ny ies nUM qbwh
kr id`qw sI[ mUr krwPt ny jd ieh jgHw dyKI qW ies nUM 'gMdgI dw
Fyr' hI iliKAw[ is`KW ny jdoN 1834 iv`c ipSwvr qy kbzw kIqw qW
ies jgHw qy srdwr nlUAw ny ies iklHy nUM bxvwieAw Aqy 'bwlwihswr' dw nW bdl ky 'sumyr gVH r`K id`qw[ sumyr gVH ies dw nW
ikauN r`iKAw? ies dw vI v`fw kwrn sI[
sRI gurU nwnk dyv jI 1510 iv`c audwsI dOrwn mwaUNt kYlwS
prbq ijs nUM sumyr prbq vI kihMdy hn is`DW nwl goSt krn gey
sn[ mhwrwjw rxjIq isMG jdoN ieh nvW bixAw iklHw pihlI vwr
16 meI 1835 nUM dyKx Awey qW aunHW AwiKAw sumyr prbq qy qW gurU
nwnk dyv jI Awey sn ies leI ies iklHy dw nW sumyr gVH hovygw[
iehnW ikilHAW qoN ielwvw hrI isMG ny ipSwvr ivKy BweI jogw
isMG, BweI bIbw isMG Aqy gurU nwnk dyv jI dy pu`qrW sRI cMd Aqy sRI
131
ipSwvr dy iklHy
hrI isMG qkrIbn iqMn swl (1834 qoN 1837) ipSwvr dw
gvrnr irhw[ ies smyN dOrwn iK`qy iv`c cMgy rwj-pRbMD qy Amn
SWqI dI bhwlI leI ies ny bVy Ajb Aqy gzb dy kMm kIqy[ pMjwb
v`loN muglW qy pTwxW dy mUMh moVn leI cwr iklHy jhWgIrw, nuSihrw,
ipSwvr 'c sumyr hVH Aqy jmrOd ivKy &qihgVH is`K &Oj dI mzbUqI
leI bxvwey[ ies qoN ielwvw Atk dy iklHy nUM hor mzbUq krvwieAw[
sumyr gVH ikly dw pihlw nW bwlw-ihswr sI Aqy ieh bwbr
ny bxvwieAw sI[ bwbr ip`CoN A&gwnW ny ies nUM nSt kr id`qw sI
pr bwbr dy pu`qr hMmwXU ny ies nUM dubwrw bxvwieAw sI[ Akbr dy
rwj smyN A&gwnW ny ies nUM iPr Fwh id`qw sI[ pr muglW ny iPr
bxw ilAw[ nuSihry dI jMg smyN 1823 iv`c is`K &Oj ny ies nUM qbwh
kr id`qw sI[ mUr krwPt ny jd ieh jgHw dyKI qW ies nUM 'gMdgI dw
Fyr' hI iliKAw[ is`KW ny jdoN 1834 iv`c ipSwvr qy kbzw kIqw qW
ies jgHw qy srdwr nlUAw ny ies iklHy nUM bxvwieAw Aqy 'bwlwihswr' dw nW bdl ky 'sumyr gVH r`K id`qw[ sumyr gVH ies dw nW
ikauN r`iKAw? ies dw vI v`fw kwrn sI[
sRI gurU nwnk dyv jI 1510 iv`c audwsI dOrwn mwaUNt kYlwS
prbq ijs nUM sumyr prbq vI kihMdy hn is`DW nwl goSt krn gey
sn[ mhwrwjw rxjIq isMG jdoN ieh nvW bixAw iklHw pihlI vwr
16 meI 1835 nUM dyKx Awey qW aunHW AwiKAw sumyr prbq qy qW gurU
nwnk dyv jI Awey sn ies leI ies iklHy dw nW sumyr gVH hovygw[
iehnW ikilHAW qoN ielwvw hrI isMG ny ipSwvr ivKy BweI jogw
isMG, BweI bIbw isMG Aqy gurU nwnk dyv jI dy pu`qrW sRI cMd Aqy sRI
131
kurwPt ie`Qy AwieAw, pMjy dw inSwn p`Qr qy dyK ky gur is`KW qoN pu`C
ky iliKAw:
Beyond the tomb was a spot of a rill, trickling from a
block of a stone, supposed to have been sanctified by a miracle
wrought there by Nanak coming to the place fatigues and
thirsty, through he had a claim upon hospitality of this brother
ascetic, and involved the spirit of Baba Wali for a cup of water. The Mohammaden saint, indignant at the presumption of
an on believer, to his application by throwing a stone at him
of several tons weight. Nanak caught the missile in his hand,
and placed it on the ground, leaving the impression of his
fingres upon its hard substance, at the same time he commanded water to flow from it, and this constituted the rill
here observable, along which were a number of Sikh fanatics
who had come on piligrimage. (Travels in the Punjab, Ladakh,
Kashmir Page, 319-320 by Mooncraft)
Bwv mkbry qoN QoVIH dUrI qy phwVI dy iknwry au~pr ie`k p`Qr
dy Q`ilauN pwxI dw somw vih irhw sI, ijhVw nwnk dy cmqkwr kwrn
Pu`itAw sI, jdoN auh Q`ky hoey Aqy ipAwsy ie`Qy phuMcy sn[ auh qW
Awpxy Awp nUM Kudw prsq khwaux vwly Brw nUM imlx Awey sn Aqy
bwbw vlI pwsoN pwxI dy ie`k ipAwly dI mMg kIqI sI[ muslm sMq ny
ie`k gYr muslm dI mMg nUM sux ky gu`sy 'c Aw ky ie`k bhuq Bwrw p`Qr
aus au~pr su`itAw[ nwnk ny Awpxy h`Q nwl rok ky aus p`Qr nUM DrqI
qy QMmH id`qw[ ijhVy h`Q dy pMjy nwl p`Qr roikAw sI s^q p`Qr qy
aus dy inSwn pY gey sn[ aus smyN aus ny au~Qy pwxI vgw id`qw ijhVw
hux ie`Qy c`l irhw hY Aqy somy dy rUp iv`c idKweI idMdw hY[ ie`Qy
SrDwvwn is`K bYTy hoey sn jo drSnW leI Awey sn[
iesy qrHW hugl ny 1835 dy Awpxy s&rnwmy iv`c pMjw swihb
dw izkr kIqw hY Aqy 1836 iv`c munSI Swhmq AlI ny jdoN ieh pMjy
133
kurwPt ie`Qy AwieAw, pMjy dw inSwn p`Qr qy dyK ky gur is`KW qoN pu`C
ky iliKAw:
Beyond the tomb was a spot of a rill, trickling from a
block of a stone, supposed to have been sanctified by a miracle
wrought there by Nanak coming to the place fatigues and
thirsty, through he had a claim upon hospitality of this brother
ascetic, and involved the spirit of Baba Wali for a cup of water. The Mohammaden saint, indignant at the presumption of
an on believer, to his application by throwing a stone at him
of several tons weight. Nanak caught the missile in his hand,
and placed it on the ground, leaving the impression of his
fingres upon its hard substance, at the same time he commanded water to flow from it, and this constituted the rill
here observable, along which were a number of Sikh fanatics
who had come on piligrimage. (Travels in the Punjab, Ladakh,
Kashmir Page, 319-320 by Mooncraft)
Bwv mkbry qoN QoVIH dUrI qy phwVI dy iknwry au~pr ie`k p`Qr
dy Q`ilauN pwxI dw somw vih irhw sI, ijhVw nwnk dy cmqkwr kwrn
Pu`itAw sI, jdoN auh Q`ky hoey Aqy ipAwsy ie`Qy phuMcy sn[ auh qW
Awpxy Awp nUM Kudw prsq khwaux vwly Brw nUM imlx Awey sn Aqy
bwbw vlI pwsoN pwxI dy ie`k ipAwly dI mMg kIqI sI[ muslm sMq ny
ie`k gYr muslm dI mMg nUM sux ky gu`sy 'c Aw ky ie`k bhuq Bwrw p`Qr
aus au~pr su`itAw[ nwnk ny Awpxy h`Q nwl rok ky aus p`Qr nUM DrqI
qy QMmH id`qw[ ijhVy h`Q dy pMjy nwl p`Qr roikAw sI s^q p`Qr qy
aus dy inSwn pY gey sn[ aus smyN aus ny au~Qy pwxI vgw id`qw ijhVw
hux ie`Qy c`l irhw hY Aqy somy dy rUp iv`c idKweI idMdw hY[ ie`Qy
SrDwvwn is`K bYTy hoey sn jo drSnW leI Awey sn[
iesy qrHW hugl ny 1835 dy Awpxy s&rnwmy iv`c pMjw swihb
dw izkr kIqw hY Aqy 1836 iv`c munSI Swhmq AlI ny jdoN ieh pMjy
133
iklHw jmrOd
hrI isMG ny ^Ybr dy ielwky dw srvyKx kIqw ijs nUM sYlwnI
jMg, kql jW mOq dw rwh kihMdy sn[ ies rsqy iv`c A&gwnW ny ie`k
gVHI bxweI sI ijs aup`r nlUey ny AkqUbr 1836 qy kbzw kr ilAw
sI[ ieh gVHI ipSwvr dy lihMdy pwsy 12 iklomItr Aqy ^Ybr pws
d`ry dy pUrbI mUMh qoN 6 iklomItr qy sI[ ieh gVHI k`cI hox kr ky ie`Qy
mzbUq iklHw jmrOd ijs dw nW iqAwrI auprMq '&iqhgVH' r`iKAw,
17 AkqUbr 1836 nUM Awp nINh r`K ky iqAwr krvwieAw sI[ ies
dI ih&wjq leI 800 ipAwdw &Oz , 200 GoV svwr Aqy 10 v`fIAW
Aqy 12 hlkIAW qopW r`KIAW geIAW[ srdwr mhW isMG nUM hzwry qoN
bulw ky ie`Qy dw srh`d-dwr QwipAw[
ies qoN ibnW burj hrI isMG (ipSwvr jmrOd dy ivckwr),
bwrw, imcnI (kwbl dirAw dy kMFy qy) Aqy Sbkdr (ijs nUM is`KW
dI FyrI vI AwiKAw jWdw sI)[ Awid iklHy bxvwey[ Sbkdr iklHw
iqMn rwhW (ibjOr, kwbl qoN hsq ngr Aqy muhmwd) qy nzr r`Kx
leI auswirAw sI[ iehnW ikilHAW qoN ielwvw duSmx qy ingrwnI
r`Kx leI do do koh dI iv`Q qy au~cy au~cy mInwr vI bxvwey[
iklHw gujrWvwlw
gujrWvwlw mhwrwjw rxjIq isMG Aqy srdwr nlUey dw jnm
AsQwn hY[ pihlW pihl ieh ie`k Cotw ijhw ipMf sI[ hrI isMG ny
ies ipMf duAwly im`tI dI au~cI kMD iqAwr krvweI[ ipMf dy au~qr
v`l iklHw vI bxvwieAw Aqy iklHy dy Awly-duAwly fUMGI Aqy cOVI KweI
putvweI[ ies iklHy dy AMdr bwrWdrI AMgryzI PYSn iv`c ausrvweI[
iklHy dy mu`K duAwr aup`r do v`fIAW bMdUkW iP`t krweIAW Aqy naubq
Kwny qy ngwry itkvwey[ ies naubq Kwny iv`c Syr vI r`Ky hoey sn[
135
iklHw jmrOd
hrI isMG ny ^Ybr dy ielwky dw srvyKx kIqw ijs nUM sYlwnI
jMg, kql jW mOq dw rwh kihMdy sn[ ies rsqy iv`c A&gwnW ny ie`k
gVHI bxweI sI ijs aup`r nlUey ny AkqUbr 1836 qy kbzw kr ilAw
sI[ ieh gVHI ipSwvr dy lihMdy pwsy 12 iklomItr Aqy ^Ybr pws
d`ry dy pUrbI mUMh qoN 6 iklomItr qy sI[ ieh gVHI k`cI hox kr ky ie`Qy
mzbUq iklHw jmrOd ijs dw nW iqAwrI auprMq '&iqhgVH' r`iKAw,
17 AkqUbr 1836 nUM Awp nINh r`K ky iqAwr krvwieAw sI[ ies
dI ih&wjq leI 800 ipAwdw &Oz , 200 GoV svwr Aqy 10 v`fIAW
Aqy 12 hlkIAW qopW r`KIAW geIAW[ srdwr mhW isMG nUM hzwry qoN
bulw ky ie`Qy dw srh`d-dwr QwipAw[
ies qoN ibnW burj hrI isMG (ipSwvr jmrOd dy ivckwr),
bwrw, imcnI (kwbl dirAw dy kMFy qy) Aqy Sbkdr (ijs nUM is`KW
dI FyrI vI AwiKAw jWdw sI)[ Awid iklHy bxvwey[ Sbkdr iklHw
iqMn rwhW (ibjOr, kwbl qoN hsq ngr Aqy muhmwd) qy nzr r`Kx
leI auswirAw sI[ iehnW ikilHAW qoN ielwvw duSmx qy ingrwnI
r`Kx leI do do koh dI iv`Q qy au~cy au~cy mInwr vI bxvwey[
iklHw gujrWvwlw
gujrWvwlw mhwrwjw rxjIq isMG Aqy srdwr nlUey dw jnm
AsQwn hY[ pihlW pihl ieh ie`k Cotw ijhw ipMf sI[ hrI isMG ny
ies ipMf duAwly im`tI dI au~cI kMD iqAwr krvweI[ ipMf dy au~qr
v`l iklHw vI bxvwieAw Aqy iklHy dy Awly-duAwly fUMGI Aqy cOVI KweI
putvweI[ ies iklHy dy AMdr bwrWdrI AMgryzI PYSn iv`c ausrvweI[
iklHy dy mu`K duAwr aup`r do v`fIAW bMdUkW iP`t krweIAW Aqy naubq
Kwny qy ngwry itkvwey[ ies naubq Kwny iv`c Syr vI r`Ky hoey sn[
135
136
136
138
138
8
srdwr hrI isMG nlUAw dI bMs Aqy AMs
140
pu`qr
gurid`q isMG
jvwhr isMG
pMjwb isMG
Arjn isMG
pu`qrIAW
cMd kOr
nMd kOr
8
srdwr hrI isMG nlUAw dI bMs Aqy AMs
140
pu`qr
gurid`q isMG
jvwhr isMG
pMjwb isMG
Arjn isMG
pu`qrIAW
cMd kOr
nMd kOr
142
bIbI cMd kOr srdwr lihxw isMG gVHJ`k pu`qr srdwr kwhn
isMG nUM ivAwhI hoeI sI[ gVHJ`k ipMf vVYc j`tW ny vswieAw sI[
srdwr lihxw isMG jmrOd ivKy srdwr hrI isMG dy AMqly svwsW
q`k kol sI[ ieh Aqy cMd kOr dovyN gujrWvwly nlUAw dI ivDvw pqnI
kol rhy[ sMn 1893 iv`c lihxw isMG dI mOq auprMq A`DI pYnSn
AMgryzI srkwr ny bIbI cMd kOr dy nW lgw id`qI sI[
hrI isMG dI Shwdq smyN bIbI nMd kOr Ajy AxivAwhI sI[
ies ipCoN nMd kOr dI SwdI bwbw gMfw isMG nwl kotlI vwly bwbw
&kIr cMd (isAwlkot) dy lVky nwl hoeI[ bwbw gMfw isMG sRI gurU
nwnk dyv jI dI s`qvIN pIVHI iv`coN sn[ bwbw gMfw isMG dy cwcw jI
bwbw rwm isMG jI bydI bVy zorwvr is`K sn Aqy A&gwnW nwl lVdy
lVdy aunHW Shwdq pRwpq kIqI sI[ vnIq nlvw dI ilKq muqwbk
bIbI nMd kOr dI pMjvIN pIVHI coN bI. AY~s. bydI ny pwiksqwn iv`c
AwpxI bMs dw purwqn ipMf kotlI jdoN dyiKAw qW nMd kOr dy shury Gr
'c aus dw sMdl vu`f dw PrnIcr, ie`k mMjw ijs nUM sony dy pwvy Aqy
cWdI dIAW bwhIAW l`gIAW sn Aqy Kwxy pkwaux vwly BWfy vI dyKy[
ies ny auh jgHw vI Gr 'c dyKI ij`Qy auh bcpn iv`c luikAw krdw
sI[
142
bIbI cMd kOr srdwr lihxw isMG gVHJ`k pu`qr srdwr kwhn
isMG nUM ivAwhI hoeI sI[ gVHJ`k ipMf vVYc j`tW ny vswieAw sI[
srdwr lihxw isMG jmrOd ivKy srdwr hrI isMG dy AMqly svwsW
q`k kol sI[ ieh Aqy cMd kOr dovyN gujrWvwly nlUAw dI ivDvw pqnI
kol rhy[ sMn 1893 iv`c lihxw isMG dI mOq auprMq A`DI pYnSn
AMgryzI srkwr ny bIbI cMd kOr dy nW lgw id`qI sI[
hrI isMG dI Shwdq smyN bIbI nMd kOr Ajy AxivAwhI sI[
ies ipCoN nMd kOr dI SwdI bwbw gMfw isMG nwl kotlI vwly bwbw
&kIr cMd (isAwlkot) dy lVky nwl hoeI[ bwbw gMfw isMG sRI gurU
nwnk dyv jI dI s`qvIN pIVHI iv`coN sn[ bwbw gMfw isMG dy cwcw jI
bwbw rwm isMG jI bydI bVy zorwvr is`K sn Aqy A&gwnW nwl lVdy
lVdy aunHW Shwdq pRwpq kIqI sI[ vnIq nlvw dI ilKq muqwbk
bIbI nMd kOr dI pMjvIN pIVHI coN bI. AY~s. bydI ny pwiksqwn iv`c
AwpxI bMs dw purwqn ipMf kotlI jdoN dyiKAw qW nMd kOr dy shury Gr
'c aus dw sMdl vu`f dw PrnIcr, ie`k mMjw ijs nUM sony dy pwvy Aqy
cWdI dIAW bwhIAW l`gIAW sn Aqy Kwxy pkwaux vwly BWfy vI dyKy[
ies ny auh jgHw vI Gr 'c dyKI ij`Qy auh bcpn iv`c luikAw krdw
sI[
sMpUrn isMG dw pu`qr krqwr isMG sI jo 1794 iv`c pUrw ho igAw Aqy
A`gy bMs nhIN c`lI[ gurid`q isMG dI mOq 1882 iv`c hoeI sI[
sMn 1848 iv`c ieh kuJ isMGW nUM lY ky Jnwb pwr kr ky srdwr Syr
isMG AtwrI vwly nwl jw imilAw[ srdwr sujwn isMG bydI (swihb
isMG dw v`fw pu`qr ) vI Syr isMG dIAW &OjW iv`c jw Swml hoieAw[
jvwhr isMG mwqw rwj kOr dI ku`KoN 1809 iv`c jnimAW[ ieh
Awpxy ipqw hrI isMG vWg kw&I dlyr, qyj-qrwr Aqy sUrmw sI[
ieiqhwsk q`Q drswauNdy hn ik ie`k idn Swm nUM srdwr hrI isMG
Drmswlw iv`c bYTy rihrws swihb dw pwT kr rhy sI ik qurkW ny
isMGW qy hmlw kr id`qw[ iksy bMdy ny ies qurkW dI Aw rhI &Oj bwry
jvwhr isMG nUM ikhw,"qurk bVI BwrI igxqI iv`c Aw rhy hn jykr
izMdgI cwhuMnw hY qW dOV jw"[ jo au~qr jvwhr isMG ny id`qw Aqy ijs
qrHW qurkW nwl twkrw kIqw aus sMbMDI kvI sIqw rwm ilKdw hY:
mwry iklkwrI jvwhr isMG blkwrI, sUry dw Drm nhIN n`sxw mYdwn sy[
Kwie ky kRD
o KMfw sUiqAw imAwn iv`cNo , boly siqnwm Ds igAw AiBmwn sy[
Dr id`qI vwF ie`k vwFIAW sy j`t vwgUM , m`cI hwhw kwr DUV imlI Asmwn sy[
sIqw rwm mwr mwr s`Qr ivCw id`qy, swmHxy jo Awvy J`t au~f jwey bwx sy[
ie`k AMgryz lyfI (1853) iv`c ies lVweI sMbMDI ilKdI hY:
......on the occasion of our recent movable defeat at
Chillianwala, the prestige of our usually victorious army experienced a humilating failure.
Bwv icilAWvwlw ivKy kuJ smW pihlW swfI hoeI hwr ny ie`k
jyqU Aqy qzrbykwr &Oj nUM jlwlq BrI PylHqw drsw id`qI hY[
144
145
sMpUrn isMG dw pu`qr krqwr isMG sI jo 1794 iv`c pUrw ho igAw Aqy
A`gy bMs nhIN c`lI[ gurid`q isMG dI mOq 1882 iv`c hoeI sI[
sMn 1848 iv`c ieh kuJ isMGW nUM lY ky Jnwb pwr kr ky srdwr Syr
isMG AtwrI vwly nwl jw imilAw[ srdwr sujwn isMG bydI (swihb
isMG dw v`fw pu`qr ) vI Syr isMG dIAW &OjW iv`c jw Swml hoieAw[
jvwhr isMG mwqw rwj kOr dI ku`KoN 1809 iv`c jnimAW[ ieh
Awpxy ipqw hrI isMG vWg kw&I dlyr, qyj-qrwr Aqy sUrmw sI[
ieiqhwsk q`Q drswauNdy hn ik ie`k idn Swm nUM srdwr hrI isMG
Drmswlw iv`c bYTy rihrws swihb dw pwT kr rhy sI ik qurkW ny
isMGW qy hmlw kr id`qw[ iksy bMdy ny ies qurkW dI Aw rhI &Oj bwry
jvwhr isMG nUM ikhw,"qurk bVI BwrI igxqI iv`c Aw rhy hn jykr
izMdgI cwhuMnw hY qW dOV jw"[ jo au~qr jvwhr isMG ny id`qw Aqy ijs
qrHW qurkW nwl twkrw kIqw aus sMbMDI kvI sIqw rwm ilKdw hY:
mwry iklkwrI jvwhr isMG blkwrI, sUry dw Drm nhIN n`sxw mYdwn sy[
Kwie ky kRD
o KMfw sUiqAw imAwn iv`cNo , boly siqnwm Ds igAw AiBmwn sy[
Dr id`qI vwF ie`k vwFIAW sy j`t vwgUM , m`cI hwhw kwr DUV imlI Asmwn sy[
sIqw rwm mwr mwr s`Qr ivCw id`qy, swmHxy jo Awvy J`t au~f jwey bwx sy[
ie`k AMgryz lyfI (1853) iv`c ies lVweI sMbMDI ilKdI hY:
......on the occasion of our recent movable defeat at
Chillianwala, the prestige of our usually victorious army experienced a humilating failure.
Bwv icilAWvwlw ivKy kuJ smW pihlW swfI hoeI hwr ny ie`k
jyqU Aqy qzrbykwr &Oj nUM jlwlq BrI PylHqw drsw id`qI hY[
144
145
AwklYNf nUM i&rozpur ivKy imlx vwlI cotI dy srdwrW dI kmytI iv`c
vI Swml sI[ sohx isMG sUrI Anuswr 1838 dy nvMbr mhIny iv`c
srdwr AjIq isMG sMDwvwlIAw, rwjw sucyq isMG Aqy srdwr Arjn
isMG ny AwklYNf dw suAwgq AMimRqsr ivKy vI kIqw sI[ ^wlsw
drbwr dy ilKqI prmwxW iv`c drz hY ik Arjn isMG mOjIb Aqy
mOjIl svwrI dw mu`KI sI[ 26 ApRYl 1839 nUM ieh kMvr nO inhwl
nwl ipSwvr iv`c jnrl vYnqUrw dy v&d iv`c vI Swml hoey[
mhwrwjw rxjIq isMG 27 jUn 1839 nUM pRlok suDwr igAw[
ies auprMq srdwr KVk isMG rwj g`dI qy bYTy[ srdwr Arjn isMG
GoV svwr sYnw dy muKI Qwpy gey[ sqMbr 1839 iv`c ieh lwrf
AwklYNf nwl iSmly ivKy g`lbwq krn leI vkIl dy qOr qy Swml
hoey[ iehnW nwl srdwr lihxw isMG mjITIAw Aqy &kIr AzIzaud-dIn vI gey sn[ BwvyN &kIr AzIz-aud-dIn nwloN Arjn isMG
aumr iv`c Ahudy Aqy qzrby krky bhuq Coty sn pr vwpsI smyN
AwklYNf v`loN Arjn isMG nUM &kIr nwloN bhumu`lI iK`lq ByNt kIqI
geI[ sMn 1840 iv`c Arjn isMG ny mMfI Aqy kmlgVH iv`c vI
vYnqUrw nwl g`lbwq kIqI[
mhwrwjw KVk isMG Aqy nO inhwl dy dyhWq ip`CoN srdwr
Arjn isMG mhwrwjw Syr isMG dy smyN vI cMgI pdvI qy irhw[ jdoN
ieh 1843 iv`c ipSwvr Aqy kwbl dI cVHweI ip`CoN lwhOr phuMcy qW
iehnW nUM 'rob Aw& Awnr' dy ky nvwijAw (sohx lwl sUrI)[ 1
AkqUbr 1843 nUM Arjn isMG nUM lwhOr dy rswly dw kmWfr QwipAw[
ies qoN pihlW iDAwn isMG Aqy sMDwvwlIAw dI imlI Bugq ny sqMbr
1843 nUM mhwrwjw Syr isMG nUM kql krvw id`qw sI[ iDAwn isMG
Awpxy pu`qr hIrw isMG nUM g`dI qy ibTwauxw cwhuMdw sI pr Arjn isMG
Aqy hor srdwrW ny ies dw ft ky ivroD kIqw[
srdwr Arjn isMG Aqy srdwr jvwhr isMG ny pMjwb dI
AwzwdI leI jMgW AMdr brqwnvI &Oj nwl qkVw AwFw lwieAw[ pr
147
AwklYNf nUM i&rozpur ivKy imlx vwlI cotI dy srdwrW dI kmytI iv`c
vI Swml sI[ sohx isMG sUrI Anuswr 1838 dy nvMbr mhIny iv`c
srdwr AjIq isMG sMDwvwlIAw, rwjw sucyq isMG Aqy srdwr Arjn
isMG ny AwklYNf dw suAwgq AMimRqsr ivKy vI kIqw sI[ ^wlsw
drbwr dy ilKqI prmwxW iv`c drz hY ik Arjn isMG mOjIb Aqy
mOjIl svwrI dw mu`KI sI[ 26 ApRYl 1839 nUM ieh kMvr nO inhwl
nwl ipSwvr iv`c jnrl vYnqUrw dy v&d iv`c vI Swml hoey[
mhwrwjw rxjIq isMG 27 jUn 1839 nUM pRlok suDwr igAw[
ies auprMq srdwr KVk isMG rwj g`dI qy bYTy[ srdwr Arjn isMG
GoV svwr sYnw dy muKI Qwpy gey[ sqMbr 1839 iv`c ieh lwrf
AwklYNf nwl iSmly ivKy g`lbwq krn leI vkIl dy qOr qy Swml
hoey[ iehnW nwl srdwr lihxw isMG mjITIAw Aqy &kIr AzIzaud-dIn vI gey sn[ BwvyN &kIr AzIz-aud-dIn nwloN Arjn isMG
aumr iv`c Ahudy Aqy qzrby krky bhuq Coty sn pr vwpsI smyN
AwklYNf v`loN Arjn isMG nUM &kIr nwloN bhumu`lI iK`lq ByNt kIqI
geI[ sMn 1840 iv`c Arjn isMG ny mMfI Aqy kmlgVH iv`c vI
vYnqUrw nwl g`lbwq kIqI[
mhwrwjw KVk isMG Aqy nO inhwl dy dyhWq ip`CoN srdwr
Arjn isMG mhwrwjw Syr isMG dy smyN vI cMgI pdvI qy irhw[ jdoN
ieh 1843 iv`c ipSwvr Aqy kwbl dI cVHweI ip`CoN lwhOr phuMcy qW
iehnW nUM 'rob Aw& Awnr' dy ky nvwijAw (sohx lwl sUrI)[ 1
AkqUbr 1843 nUM Arjn isMG nUM lwhOr dy rswly dw kmWfr QwipAw[
ies qoN pihlW iDAwn isMG Aqy sMDwvwlIAw dI imlI Bugq ny sqMbr
1843 nUM mhwrwjw Syr isMG nUM kql krvw id`qw sI[ iDAwn isMG
Awpxy pu`qr hIrw isMG nUM g`dI qy ibTwauxw cwhuMdw sI pr Arjn isMG
Aqy hor srdwrW ny ies dw ft ky ivroD kIqw[
srdwr Arjn isMG Aqy srdwr jvwhr isMG ny pMjwb dI
AwzwdI leI jMgW AMdr brqwnvI &Oj nwl qkVw AwFw lwieAw[ pr
147
Bwv ^Vg (qyg) duStW dy dlW dy toty krn vwlI hY Aqy Xu`D
BUmI iv`c mUrKW nUM nwS krn vwlI mhwn SkqI hY[ ieh mwno sUrj v`q
kRWqIkwrI ho ky hnHyr grdI nUM imtw ky pRkwS krn vwlI ArQwq
gulwmI dIAW zMjIrW qoV ky AwzwdI idvwaux vwlI hY[ ieh sMqW nUM su`K
dyx vwlI Aqy BYVI m`q vwilAW nUM hrn krn vwlI hY, iesy kr ky hI
AsIN ies dI Srn leI hY[ qyg jgq AMdr jY jY kwr krwaux vwlI,
isRStI nUM swjx qy bcwaux vwlI qy pwlx vwlI hY[ hy ^Vg! qyrI jY
hovy[ jY hovy[
ikrpwn ie`k ssqw, hr ie`k dI phuMc vwlw Aqy lwiesMs
rihq hiQAwr hY[ ijs dy v`fI sRI swihb pihnI huMdI hY CyqI kIiqAW
cor, fwkU Awid aus bMdy dy nyVy nhIN AwauNdw[ jd ik ivigAwnk FMg
nwl iqAwr kIqy hiQAwr bhuq mihMgy, AmIr dI phuMc vwly Aqy
149
Bwv ^Vg (qyg) duStW dy dlW dy toty krn vwlI hY Aqy Xu`D
BUmI iv`c mUrKW nUM nwS krn vwlI mhwn SkqI hY[ ieh mwno sUrj v`q
kRWqIkwrI ho ky hnHyr grdI nUM imtw ky pRkwS krn vwlI ArQwq
gulwmI dIAW zMjIrW qoV ky AwzwdI idvwaux vwlI hY[ ieh sMqW nUM su`K
dyx vwlI Aqy BYVI m`q vwilAW nUM hrn krn vwlI hY, iesy kr ky hI
AsIN ies dI Srn leI hY[ qyg jgq AMdr jY jY kwr krwaux vwlI,
isRStI nUM swjx qy bcwaux vwlI qy pwlx vwlI hY[ hy ^Vg! qyrI jY
hovy[ jY hovy[
ikrpwn ie`k ssqw, hr ie`k dI phuMc vwlw Aqy lwiesMs
rihq hiQAwr hY[ ijs dy v`fI sRI swihb pihnI huMdI hY CyqI kIiqAW
cor, fwkU Awid aus bMdy dy nyVy nhIN AwauNdw[ jd ik ivigAwnk FMg
nwl iqAwr kIqy hiQAwr bhuq mihMgy, AmIr dI phuMc vwly Aqy
149
150
151
150
151
153
153
Aw& ^wlsw' iliKAw hY, kroey ny 'dI AweIfIAl is`K solzr' iliKAw
Bwv nmUny dw ispwh-slwr[ gujrWvwlw dy 1893-94 dy gztIAr
iv`c 'Ney of the Punjab' Bwv pMjwb dI nINh iliKAw jd ik igRPn
Aqy mY~sI ny 1909 iv`c cYNpIAn Aw& dI ^wlsw iliKAw hY[
1)
&Oj jwie peI qMbU lu`txy nUM, hrI isMG srdwr sI mnHy krdw[
shweI isMG iPrMgI nUM mwr ky jI, qopKwny dy iv`c brUd Brdw[ (24)
2)
3)
mhW isMG srdwr qqbIr kIqI, Pu`l cwie qUPwn dy iv`c pWdw[
iv`c pwlkI dy srkwr bYTI, nwl GoiVAW dy Asvwr lWdw[
cMbw GoVw srdwr dw bhuq cMgw, rx iv`c qlvwrIAW jwie KWdw[
mhW isMG hiQAwr srkwr dy jI, cwey GoVy dy hMny dy nwl lWdw[ (74)
4)
Aw& ^wlsw' iliKAw hY, kroey ny 'dI AweIfIAl is`K solzr' iliKAw
Bwv nmUny dw ispwh-slwr[ gujrWvwlw dy 1893-94 dy gztIAr
iv`c 'Ney of the Punjab' Bwv pMjwb dI nINh iliKAw jd ik igRPn
Aqy mY~sI ny 1909 iv`c cYNpIAn Aw& dI ^wlsw iliKAw hY[
1)
&Oj jwie peI qMbU lu`txy nUM, hrI isMG srdwr sI mnHy krdw[
shweI isMG iPrMgI nUM mwr ky jI, qopKwny dy iv`c brUd Brdw[ (24)
2)
3)
mhW isMG srdwr qqbIr kIqI, Pu`l cwie qUPwn dy iv`c pWdw[
iv`c pwlkI dy srkwr bYTI, nwl GoiVAW dy Asvwr lWdw[
cMbw GoVw srdwr dw bhuq cMgw, rx iv`c qlvwrIAW jwie KWdw[
mhW isMG hiQAwr srkwr dy jI, cwey GoVy dy hMny dy nwl lWdw[ (74)
4)
5)
kwnH isMG bMgw ieh jMg nwmw srdwr hrI isMG pitAwly
vwilAW pws sI[ srdwr krm isMG ihstorIAn ny ies dI
nkl kIqI sI pr CpI nhIN[ ies dw AMqlw dohrw sI:
hrI isMG muK nwm kih, jo bWDy qlvwr[
qIn lok jIvq iPrY, koaU nw sky hY twr[
6)
nUn inkl cl GoiVAw iklHy dy v`l, AsW pwvxw nhIN dUjI vwr Pyrw[
golI l`gI hY kihr klyr vwlI, Gwiel hoXw hY A`j Asvwr qyrw[
myry bWikAw CYl CbIilAw auey, hY qUM sYAW mYdwnW dw Xwr myrw[
kwdrXwr jy lY c`ly A`j fyry, qyrw kdy nw Bu`l sI ipAwr Syrw[
(qIjI sIhrPI)
7)
5)
kwnH isMG bMgw ieh jMg nwmw srdwr hrI isMG pitAwly
vwilAW pws sI[ srdwr krm isMG ihstorIAn ny ies dI
nkl kIqI sI pr CpI nhIN[ ies dw AMqlw dohrw sI:
hrI isMG muK nwm kih, jo bWDy qlvwr[
qIn lok jIvq iPrY, koaU nw sky hY twr[
6)
nUn inkl cl GoiVAw iklHy dy v`l, AsW pwvxw nhIN dUjI vwr Pyrw[
golI l`gI hY kihr klyr vwlI, Gwiel hoXw hY A`j Asvwr qyrw[
myry bWikAw CYl CbIilAw auey, hY qUM sYAW mYdwnW dw Xwr myrw[
kwdrXwr jy lY c`ly A`j fyry, qyrw kdy nw Bu`l sI ipAwr Syrw[
(qIjI sIhrPI)
7)
pr jIvn nUM ruSnOx leI, au~cw-su`cw bnwaux leI Aqy shI syD dyx
leI hrI isMG nlUAw vrgy mhwn XoiDAW dw ieiqhws A`j dy smyN
AMdr mwnisk bl qoN ielwvw, srIrk bl, scweI dw bl, sMqoK Aqy
aupkwrqw dw rsqw idKwaux leI AiqAMq shwiek ho skdw hY[
suihrdqw, isAwxp Aqy suhj iesy g`l iv`c hY ik Ajy vI
sMBwl jweIey[ ijs XoDy ny dyS dI AwzwdI leI Awpxy Awp nUM lyKy lw
id`qw aus nUM nw Bu`lIey[ ikauNik ies sUrmy ny sony dI icVI AKvwaux
vwly ihMdusqwn au~pr bwr bwr hmlw krky lu`tx vwilAW dy mUMh AYsy
BMny sn ik sdw leI aunHW nUM dyS AMdr vVno rok id`qw[ aus ny
A&gwnW qy AYsI ij`q pRwpq kIqI jo nw rUs, nw brqwnIAW nw
AmrIkw vrgy SkqISwlI dyS Ajy q`k kr sky hn[ ies mnu`KI
AwzwdI, mzlUmW qy gaU grIb dI r`iKAw, mwnvvwdI Aqy kilAwxkwrI
dyS dy jMzIry, kOm dy hIry Aqy sMGrS dy qdbIry dI mihmw ieM\ hI
gwauxI bxdI hY:
ijs Drq v`l koeI nhIN sI mUMh krdw,
hrI isMG dUlw Syr au~Qy jw bu`ikAw[
XoDw mOq dI nhIN sI prvwh krdw,
jykr ruikAw qW imSn pUrw kr ruikAw[
swrw jIvn lMGw id`qw sMGrS AMdr,
isMG hox nwqy kdy vYrI A`gy sI nw JuikAw[
Aim`t Cwp C`f igAw auh sMswr AMdr,
aus kMm dI jo rUsI, AMgryz nw koeI hor kr sikAw[
pusqk prmwx
pRym isMG hoqI (bwbw) (1937) jIvn ibRqWq srdwr hrI isMG
nlvw, lwhOr bu`k Swp, insbq rof, lwhOr[ (pMjwbI)
SmSyr isMG ASok (1990) vIr nwiek hrI isMG nlvw[ pblIkySn
ibaUro pMjwbI XUnIvristI, pitAwlw[ (pMjwbI)
AOqwr isMG sMDU (1935) jnrl hrI isMG nlvw[ pblIkySn kinMGm
ihstOrIkl suswietI, lwhOr[ (AMgryzI)
bYrn crlz hugl (1970) tRYvlz ien kSmIr AYNf pMjwb[
pblIkySn lYNgUeyz, fIpwrtmYNt pMjwb, pitAwlw[ (AMgryzI)
jOhr AY~s AY~s (1996) is`K vYrIAr hrI isMG nlvw[ pblIkySn
nYSnl bu`k Swp, id`lI[ (AMgryzI)
sUrj isMG (1912) cmkdy lwl srdwr hrI isMG nlUAw[ pblIkySn
: cqr isMG , jIvn isMG AMimRqsr (pMjwbI)
suKidAwl isMG (2002) Kwlsw pMQ dy pMj q^q[pblIkySn :
pMjwbI XUnIvristI, pitAwlw[ (pMjwbI)
rxjIq isM G (1973 ) jIvn-jnrl srdwr hrI isM G
nlUAw[pblIkySn : SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI AMimRqsr[
(pMjwbI)
rwm ikSn (1927) srdwr hrI isMG nlUAw[pblIkySn : lwhOrI
gyt, lwhOr[(aurdU)
vnIq nlUAw (2009) hrI isMG nlUAw cYNpIAn Aw& dI ^wlsw jI
1791-1837)[ pblIkySn : mnohr pbilSrz 2(6 AnswrI
rof dirAw gMj nvIN id`lI[ (AMgryzI)
158
159
pr jIvn nUM ruSnOx leI, au~cw-su`cw bnwaux leI Aqy shI syD dyx
leI hrI isMG nlUAw vrgy mhwn XoiDAW dw ieiqhws A`j dy smyN
AMdr mwnisk bl qoN ielwvw, srIrk bl, scweI dw bl, sMqoK Aqy
aupkwrqw dw rsqw idKwaux leI AiqAMq shwiek ho skdw hY[
suihrdqw, isAwxp Aqy suhj iesy g`l iv`c hY ik Ajy vI
sMBwl jweIey[ ijs XoDy ny dyS dI AwzwdI leI Awpxy Awp nUM lyKy lw
id`qw aus nUM nw Bu`lIey[ ikauNik ies sUrmy ny sony dI icVI AKvwaux
vwly ihMdusqwn au~pr bwr bwr hmlw krky lu`tx vwilAW dy mUMh AYsy
BMny sn ik sdw leI aunHW nUM dyS AMdr vVno rok id`qw[ aus ny
A&gwnW qy AYsI ij`q pRwpq kIqI jo nw rUs, nw brqwnIAW nw
AmrIkw vrgy SkqISwlI dyS Ajy q`k kr sky hn[ ies mnu`KI
AwzwdI, mzlUmW qy gaU grIb dI r`iKAw, mwnvvwdI Aqy kilAwxkwrI
dyS dy jMzIry, kOm dy hIry Aqy sMGrS dy qdbIry dI mihmw ieM\ hI
gwauxI bxdI hY:
ijs Drq v`l koeI nhIN sI mUMh krdw,
hrI isMG dUlw Syr au~Qy jw bu`ikAw[
XoDw mOq dI nhIN sI prvwh krdw,
jykr ruikAw qW imSn pUrw kr ruikAw[
swrw jIvn lMGw id`qw sMGrS AMdr,
isMG hox nwqy kdy vYrI A`gy sI nw JuikAw[
Aim`t Cwp C`f igAw auh sMswr AMdr,
aus kMm dI jo rUsI, AMgryz nw koeI hor kr sikAw[
pusqk prmwx
pRym isMG hoqI (bwbw) (1937) jIvn ibRqWq srdwr hrI isMG
nlvw, lwhOr bu`k Swp, insbq rof, lwhOr[ (pMjwbI)
SmSyr isMG ASok (1990) vIr nwiek hrI isMG nlvw[ pblIkySn
ibaUro pMjwbI XUnIvristI, pitAwlw[ (pMjwbI)
AOqwr isMG sMDU (1935) jnrl hrI isMG nlvw[ pblIkySn kinMGm
ihstOrIkl suswietI, lwhOr[ (AMgryzI)
bYrn crlz hugl (1970) tRYvlz ien kSmIr AYNf pMjwb[
pblIkySn lYNgUeyz, fIpwrtmYNt pMjwb, pitAwlw[ (AMgryzI)
jOhr AY~s AY~s (1996) is`K vYrIAr hrI isMG nlvw[ pblIkySn
nYSnl bu`k Swp, id`lI[ (AMgryzI)
sUrj isMG (1912) cmkdy lwl srdwr hrI isMG nlUAw[ pblIkySn
: cqr isMG , jIvn isMG AMimRqsr (pMjwbI)
suKidAwl isMG (2002) Kwlsw pMQ dy pMj q^q[pblIkySn :
pMjwbI XUnIvristI, pitAwlw[ (pMjwbI)
rxjIq isM G (1973 ) jIvn-jnrl srdwr hrI isM G
nlUAw[pblIkySn : SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI AMimRqsr[
(pMjwbI)
rwm ikSn (1927) srdwr hrI isMG nlUAw[pblIkySn : lwhOrI
gyt, lwhOr[(aurdU)
vnIq nlUAw (2009) hrI isMG nlUAw cYNpIAn Aw& dI ^wlsw jI
1791-1837)[ pblIkySn : mnohr pbilSrz 2(6 AnswrI
rof dirAw gMj nvIN id`lI[ (AMgryzI)
158
159
160
160