Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
LITERATURA E JORNALISMO EM
GABRIEL GARCA MRQUEZ : UMA LEITURA DE CRNICAS
UNIVERSIDADE DE SO PAULO
SO PAULO
2005
RESUMO
PALAVRAS-CHAVE
ABSTRACT
The main purpose of this thesis is to show how the relationships between
Literature
and
Journalism
are
maintained
in
Gabriel
Garcia
Mrquez's
chronicles produced between 1980 and 1984, and published in the Colombian
journal El Espectador, from Bogot. Starting from a thematic segment over a
whole unity of 167 chronicles reunited in the book Notas de Prensa 1980-1984
a reduced corpus was established for the analysis of those relationships,
which
resulted
in
the
recognition
of
literary
traces
in
the
journalistic
K e y-w o r d s
SUMRIO
INTRODUO
7
10
12
15
18
37
31
36
40
43
48
54
61
63
65
67
70
79
81
83
85
92
94
96
101
103
108
116
118
122
123
125
128
134
140
144
152
157
V. BIBLIOGRAFIA
5.1. DO AUTOR
5.2. GERAL
160
164
Introduo
In: Se necesita un escritor. GARCA MRQUEZ, Gabriel. Notas de Prensa 1980-1984. Santaf de
Bogot: Norma. 1991. p.408. (Traduo minha).
ii
reunido e publicado posteriormente em Notas de Prensa 1980-1984
optei por
uma seleo mais reduzida para compor o corpus deste trabalho, recorte que
obedeceu ao critrio temtico centrado em duas frentes, a poltica e a literatura. A
razo para tal escolha mostrar como se comporta o cronista Garca Mrquez
desde o ponto de vista de suas posies ideolgicas de esquerda. O mesmo vale
para conhecer suas reaes quando o tema diz respeito ao universo dos
escritores.
renem
caractersticas
marcantes
como
ambigidade,
1
I. A prtica jornalstica como laboratrio da escrita
GONZLEZ, Anbal. La crnica moderna hispanoamericana. Madrid: Editorial. Jos Porra Turanzas, 1983
p. 63.
2
Bogotazo foi uma srie de reaes espontneas e violentas por parte da populao aps a morte do lder poltico
populista Jorge Elicer Gaitn, de 34 anos, futuro candidato presidncia da Repblica da Colmbia, no dia 9 de
abril de 1948, o que resultou em saques, depredaes, incndios, um saldo de cerca de 300 mil mortos (no
perodo de 1948 a 1962) e o estopim para a chamada onda de violncia colombiana.
3
Nessa poca Garca Mrquez havia publicado trs contos no dirio bogotano El Espectador, todos no
suplemento Fim de semana, sendo os dois primeiros no ano de 1947: A terceira resignao, em 13 de setembro,
e Eva est dentro de seu gato, em 25 de outubro; e o terceiro, Tubal-Can forja una estrella, no dia 17 de janeiro
de 1948. Segundo Vargas Llosa, esse conto foi o primeiro de dez que apareceram publicados no El Espectador
entre 1947 e 1952. Os cinco primeiros, La tercera resignacin, Eva est dentro de su gato, Tubal-Can forja una
estrella, La otra costilla, Dilogo del espejo e Amargura para tres sonmbulos, foram escritos em Bogot. Os
demais, em Cartagena e Barranquilla: Ojos de perro azul, La noche de los alcaravanes, Nabo, Alguien
2
do romancista e amigo Manuel Zapata Olivella,4 Garca Mrquez dirigiu-se a
Clemente Zabala, ento chefe de redao do peridico de linha progressista, munido
de alguns contos e da deciso quase definitiva de trocar a carreira de advogado pelo
ofcio de jornalista. Desse primeiro encontro, em que a literatura foi praticamente o
tema principal, j resultaram os prximos passos do futuro jornalista, como detalhou
Arango: al final de la charla, sin tener muy claro cmo, Gabriel Garca Mrquez se
haba comprometido a escribir una columna diaria.5 O teste propriamente dito ficou
para o dia seguinte, quando Zabala pediu-lhe que trouxesse algo pronto com tema
livre. Horas depois, o entusiasmo do chefe de redao, que publicou uma nota na
primeira pgina saudando o novo colaborador, no o impediu de assinalar com lpis
vermelho os tantos problemas detectados no primeiro texto jornalstico de Garca
Mrquez, publicado na edio de 21 de maio de 1948,6 e que registrou uma
importante passagem na histria da censura imprensa colombiana, justamente
este canto de liberdade, reiterou Arango.7
A interveno de Zabala no tocante a comentrios, revises e correes
desse texto de estria em El Universal, tem sido reiteradamente lembrada pelo autor
e reproduzida em suas falas e entrevistas.
Zabala la ley y lo tach todo, y fue
escribindola l entre las lneas tachadas. En la
segunda noticia volvi a repetir la misma
operacin. Las dos se publicaron sin firma, y yo
pas das estudiando por qu cambi cada cosa
por otra, y cmo las escribi l. Despus ya me
fue tachando menos frases, hasta que un da ya
no tach ms, y se supone que desde aquel
desordena estas rosas, cuentos que nunca recogera en libro, como afirma Vargas Llosa. In: LLOSA, Vargas.
Garca Mrquez: historia de un deicidio. Barcelona-Caracas: Monte vila, 1971. p. 218.
4
Olivella, alm de mdico atuante junto s comunidades carentes do interior colombiano, foi escritor e ativista
poltico. Realizou estudos sobre a cultura afro-colombiana e a msica caribenha. Entre suas obras destacam-se
Tierra mojada (1947), En Chim nace un santo (1964), Chambac, corral de negros (1963) e Chang el gran
putas (1983).
5
ARANGO, Gustavo. Un ramo de nomeolvides: Gabriel Garca Mrquez en El Universal. Cartagena: El
Universal, 1995. p. 91.
6
O texto de Punto y aparte, que foi publicado na pgina 4 do jornal, fazia aluso suspenso do toque de
recolher imposto pelo presidente Mariano Ospina Prez (1946-1950). Ganhou de Garca Mrquez comentrios
como: ... Desde ayer, afortunadamente, no omos el toque de queda. Ha sido suspendido precisamente cuando
se haba incorporado a las costumbres de la ciudad. Muchos sentirn nostalgia por esta destemplada y obligante
serenata. Otros volvern volveremos? a las visitas, recuperaremos nuestra agradable disciplina para esperar la
madrugada olorosa a bosque, a tierra humedecida, que vendr como una nueva Bella-Durmiente deportiva y
moderna. In: ARANGO, Gustavo. Un ramo de nomeolvides. Op. cit. p. 139-40.
7
ARANGO, Gustavo. Op. cit. p.140.
3
momento yo ya era periodista.8
GRIJELMO, Alex. Gabriel Garca Mrquez regresa al calor del reportaje. Madrid. El Pas, 13 de dezembro
de 1998.
9
La nota sobre Bernard Shaw nos ofrece una reveladora afirmacin sobre la idea que tena Garca Mrquez de
su oficio en este momento de su vida: lo interesante de la nueva determinacin de Shaw es que nos est dando un
ejemplo a los que estamos empeados en no escribir por comercio y, sin embargo, lo hacemos por vanidad. In:
ARANGO, Gustavo. Op. cit. p. 144.
10
nota Vida y obra de Poe, escrita por ocasio dos cem anos da morte do escritor americano, que segundo
ARANGO (p. 158) uma das poucas que leva assinatura com seu nome completo, Garca Mrquez atribuiu uma
avaliao bastante crtica: fue una nota engolada, cuyo nico mrito fue el de ser la peor, como consta em suas
memrias. In: GARCA MRQUEZ, G. Vivir para contarla. Buenos Aires: Sudamericana, 2002. p.410.
SALDVAR, Dasso. Uma viagem semente: uma biografia. Rio de Janeiro: Record, 2000. p. 189 (traduo de
Eric Nepomuceno).
11
ARANGO, Gustavo. Op. cit. p.92.
12
Al comienzo, tal vez por el entusiasmo y la novedad de ver su nombre impreso, la columna Punto y aparte,
firmada con su nombre completo, sali publicada casi todo los das ... Despus, por la imposibilitad de mantener
una columna de excelente calidad, por un sentido crtico que slo le permita firmar las notas de las que se senta
particularmente orgulloso o aquellas en las que le interesaba dejar clara su autora, su firma slo aparece en
forma espordica, Arango (Op. cit p.138-9). Essa observao de Arango acompanhada dos seguintes dados:
dos 43 textos assinados por Garca Mrquez nessa poca, 29 foram publicados durante os dois primeiros meses
em que trabalhou no El Universal. J Jacques Gilard, em Textos Costeos. Obra periodstica I (1948-1952),
afirma que so 38 os textos com assinatura. A diferena, segundo Arango (p. 138), confirmou-se aps uma
reviso nos arquivos do jornal, quando foram encontrados outros cinco textos. Sobre tal deciso, de assinar ou
no, Garca Mrquez assim se reportou em Vivir para contarla (p. 410): Me refugi en la impunidad de los
comentarios de la pgina editorial, sin firma, salvo cuando deban tener un toque personal.
4
A necessidade de conseguir suprir com temas interessantes as colunas
dirias obrigava Garca Mrquez a manter-se bem informado no s em relao ao
universo
colombiano,
mas
especialmente
no
mbito
dos
acontecimentos
PEDROSO, Rosa Nvea. Elementos para compreender o jornalismo informativo. In: Sala de prensa. Web para
profesionales de la comunicacin iberoamericanos. V.51, Ano IV, 2003.
14
SALDVAR, Dasso. Uma viagem semente: uma biografia. Rio de Janeiro: Record, 2000. p.172.
15
GILARD, Jacques, Prlogo In: Gabriel Garca Mrquez. Textos Costeos. Obra Periodstica I 1948-1952.
Barcelona: Mondadori, 1991. p.38.
5
ao particular empenho de Zabala, que lea y correga la totalidad de los textos del
peridico y promova un periodismo nutrido con los mejores recursos estilsticos.16
No entanto, ao referir-se ao aprendizado jornalstico de Garca Mrquez durante sua
passagem por El Universal,17 Gilard no fez meno a uma das habilidades do
jornalista ali desenvolvidas, a de fazer bons ttulos, resultado da capacidade de
Garca Mrquez e do incentivo recebido do chefe Zabala, dedicao que obteve de
Garca Usta o seguinte comentrio:
El trabajo con Zabala le permitir al joven Garca
Mrquez acercarse a una forma de titulacin
eficiente y novedosa, que permite ensayar formas
muy variadas: los ttulos de intencin literaria,
plstica o artstica, los de arbitrariedad ingeniosa,
los de una frase sugerente (aparentemente
incompleta). El estilo de titular es coherente con la
nocin de periodismo, la literatura y el mundo que se
tena
por
entonces;
formas
cautivantes,
sorprendentes y humorsticas, combate a la
simplicidad denotativa, a la grandilocuencia y la
monotona.18
6
Zabala, que conferia ao texto uma espcie de tenso dramtica ao comentrio,
fazendo uso da ironia, do humor, das comparaes e das associaes, de acordo
com Usta.21 Esses elementos imprimiam ao texto um acabamento especial, muitas
vezes com requintes literrios, nutrido com as gregueras ou comentrios
humorados e gozadores de autoria de Ramn Gmez de la Serna.22
Foi na figura do espanhol Gmez de la Serna que Garca Mrquez ancorouse nessa poca, com o intuito de levar o aspecto humorstico para seus textos
jornalsticos. A prova dessa iniciativa configurou-se em frases e pargrafos que j
ocupavam as colunas Punto y Aparte, no peridico de Cartagena, e que levou
Garcia Usta a estudar o assunto com detalhes, o que se reverteu em farto registro
de frases e pargrafos escritos sob o calor do efeito das gregueras, que reproduzo
em alguns exemplos:
1) La muerte puede ser apenas un cambio de
estado civil.23
2) La cordura es un estado simple, adocenado,
completamente vulgar, bajo cuyo imperio lo nico
extravagante que podemos permitirnos, de vez en
cuando, es la muy normal e inofensiva costumbre de
vestir colores ms o menos encendidos que los del
vecino de asiento.24
3) Los inconvenientes ortogrficos estimulan el
sistema nervioso.
4) (Sin errores de ortografa) Las caras de las
mujeres no tendran nada de particular.
5) La hache es la nica letra de personalidad.
6) Cuando se rompan las reglas actuales y se ponga
a disposicin de los escritores una ortografa a base
de puros presagios, estoy seguro de que la hache ...
aparecer en cualquier parte.25
21
26
Coluna publicada no dia 26 de maio de 1948 em El Universal. In: USTA, Jorge G. Op. cit. p. 170.
Ao lado do experiente jornalista Manuel Zabala, fundou a revista Mundial e o suplemento literrio do jornal
La Nacin. Os outros intelectuais que compunham o grupo eram: Rojas Herazo, tambm jornalista do El
Universal, Zapata Olivella, Gustavo Ibarra Merlano, os irmos Ramiro e scar de la Espriella. A esse grupo,
estudiosos da obra de Garca Mrquez como Arango e Juan Gustavo Cobo Borda atribuem papel to expressivo
quanto o Grupo de Barranquilla no que diz respeito s contribuies profissionais e culturais na trajetria do
escritor, idia no compartilhada por Jacques Gilard, que creditou aos companheiros de Garca Mrquez de
Cartagena relevncia zero quanto a conhecimentos, descobertas profissionais e poltico-literrias.
28
Opo para a qual Garca Mrquez concedeu a seguinte explicao muito tempo depois em Vivir para
contarla: No quise firmala con mi nombre para curarme en salud por si no lograba encontrable el paso como
haba ocurrido en El Universal. In: GARCIA MRQUEZ, G. Op. cit. p. 433.
29
Garca Mrquez j havia lanado mo deste mesmo pseudnimo por uma vez em El Universal. El 24 de junio
de 1949, en medio al furor y el entusiasmo que se haba desatado por un reinado estudantil, pareci la pgina
editorial una columna titulada Viernes, firmada por Septimus... La utilizacin se explica por el hecho que Garca
Mrquez formaba parte del comit de una de las candidatas, Elvira Vergara, y poda prestarse a suspicacias el
27
8
seguinte Garca Mrquez havia publicado cerca de 400 colunas, tipo de texto
jornalstico que, segundo Santamara Surez, tem as seguintes caractersticas:
La columna personal como un gnero que se
caracteriza por ser un gueto privilegiado del
periodismo impreso, concedido como cheque en
blanco a un escritor de indudable prestigio para que
escriba de lo que quiera y como quiera, con la
condicin de que no se extralimite del nmero de
palabras previamente acordado, y de que respalde
con su firma las genialidades o las tonteras que
decida exponer en cada uno de sus textos. Son
trabajos que en muchas ocasiones resultan ms
literatura que periodismo, y que estn en el lmite
entre los textos de opinin y la creacin literaria.30
9
por intelectuais e escritores liberais progressistas acabou transformando-se em um
duplo convvio, dentro e fora da redao, experincia similar quela vivida junto ao
grupo de Cartagena, que o aproximou de outro grupo, o de Barranquilla,32 ao se
identificar perfeitamente com os interesses comuns dos componentes: a amizade, a
paixo pela cidade, a literatura e o jornalismo.
Permeando esse conjunto de fatores, uma qualidade essencial ao jornalista
fazia-se presente: manter-se bem informado, o que no significava, no caso de
Garca Mrquez, somente a leitura de teletipos, telegramas, publicaes da
Colmbia e estrangeiras, mas tambm a inteirao dos acontecimentos nos diversos
setores da sociedade local e nacional. Em outras palavras, estar continuamente em
contato com as fontes da notcia, item que Garca Mrquez pde aprimorar junto aos
companheiros do jornal, pois boa parte da redao de El Heraldo era de pessoas
ligadas poltica e s manifestaes artsticas e culturais da cidade e do pas.33 A
inteirao dessas atividades contribuiu de maneira decisiva para o perodo, que
haba de ser de intensa actividad periodstica y de gran fervor intelectual y literario,
segundo Gilard.34
Boa parte dessa efervescncia, a qual faz referncia Gilard, deveu-se
compreenso de Garca Mrquez, que mesmo sendo um jovem redator, segundo
Cobo Borda, j tinha conseguido afinar seus instrumentos de captao, no sentido
de entender que no somente la parranda en los burdeles, la charla en el caf, el
31
10
trabajo en las redacciones de peridicos, las historias familiares",35 mas
principalmente o trabalho de escrever e reescrever, acompanhado de horas sem fim
de leitura dos clssicos de literatura em prosa e poesia, o levariam a um lugar muito
definido em uma redao de jornal ou s pginas de um livro. O cronista j tinha
vindo luz. O que permite afirmar que as Jirafas, sob o mbito da prtica jornalstica
e do universo literrio, configuravam-se em textos que fogem aos limites de gnero,
porque j entrecruzavam os elementos do jornalismo e da literatura.
COBO BORDA, Juan Gustavo. Silva, Arciniegas, Mutis y Garca Mrquez y otros escritores colombianos.
Bogot: Biblioteca Familiar Presidencia de la Repblica, Temas de Hoy, 1997. p. 368.
36
GILARD, Jacques. Op. cit. p. 29.
11
de una entrevista a uno de sus dolos deportivos,
con una cosa tan seria como un cuento de Kafka,
Saroyan, Borges, Hemingway, Cortzar, Felisberto
Hernndez o el propio Garca Mrquez.37
37
SALDVAR, Dasso. Garca Mrquez. El viaje a la semilla. Madrid: Alfaguara, 1997. p. 246.
GARCA MRQUEZ, G. Op. cit p. 519.
39
LLOSA, Vargas. Op. cit. p. 30.
40
Os temas esportivos no eram os prediletos de Garca Mrquez, porm estiveram em vrios artigos dos
primeiros nmeros de Crnica como forma de atrair os leitores, segundo confirma Saldvar (p. 218). Estratgia
comercial que no se manteve nas 58 edies do semanrio que oferecia, sobretudo, espao aos assuntos
literrios, dando oportunidade a escritores conhecidos ou no, o que no garantia material suficiente para todas
as edies, submetendo o diretor de redao a um constante exerccio de improvisao na hora do fechamento,
necessidade que obrigou Garca Mrquez a escrever a toque de caixa contos como De cmo Natanael hace una
visita e Ojos de perro azul. In: GARCA MRQUEZ, G. Vivir para contarla, Op. cit. p. 444.
Sobre Crnica, o escritor distanciado do esprito de modstia (grifo meu) afirmou que a publicao representou
um avano no s para a escalada jornalstica do grupo, mas para o jornalismo colombiano: Sin embargo,
medio siglo despus, tengo la impresin de que la revista fue un acontecimiento importante del periodismo
nacional. In: GARCA MRQUEZ, G. Op. cit. p. 444.
41
SANTAMARA SUREZ, Luisa. Op. Cit. p. 97. In: Revista Latina de Comunicacin Social. La Laguna
(Tenerife), ao 7, n 58. julio-diciembre de 2004. http://www.ull.es/publicaciones/latina/20041858yanes.htm
38
12
Logo aps o fechamento de Crnica, o mesmo grupo envolveu-se com outro
projeto, um tablide dirio de oito pginas que circulou de 18 a 23 de setembro de
1951. A publicao alternativa tinha tiragem de 500 exemplares, distribudos
gratuitamente por algumas das principais ruas de Cartagena pela reduzida equipe
responsvel por seu contedo editorial, da qual Garca Mrquez era o diretor de
redao. O grupo batizou a publicao de o menor jornal do mundo, pois no eram
necessrios mais de 60 minutos para concluir cada edio,42 y que, como muestra
evidente de su voluntad de ser parco, se llamaba Comprimido.43 A proposta editorial
do pequeno jornal era produzir um novo tipo de jornalismo, em que a brevidade das
notcias se vinculava atualidade moderna.44
Idem. p. 479.
CEBRIN, Jose L. Retrato de Gabriel Garca Mrquez. Barcelona: Crculo de Lectores, 1989. p. 37.
44
Jacques Gilard encontrou em suas pesquisas duas notas annimas, uma provavelmente de autoria de Clemente
Manuel Zabala, publicada no dia 19 de setembro de 1951 na seo Comentrios: Se trata de Comprimido, que
circular todas las tardes y cuyos redactores se han propuesto hacer con l un novedoso tipo de periodismo, en el
cual las noticias tendrn la brevedad y la elocuencia de una pldora cargada de la ms interesante actualidad. E,
outra talvez atribuda a Garca Mrquez: Comprimido no es el peridico ms pequeo del mundo, pero aspira
serlo con la misma laboriosa tenacidad con que os otros aspiran a ser los ms grandes. In: GILARD, Jacques.
Prlogo. Op. cit. p. 33. Entre as sees de Comprimido figuravam Hospital amoroso, uma espcie de caixa
postal sentimental, Hemos ledo, comentrios sobre poltica, RAIN de El Siglo e Confites internacionales, notas
curtas a partir de telegramas internacionais, os comprimidos. In: USTA, Jorge G. Op. cit. p. 63-4.
45
Um dos primeiros pontos de parada em dezembro daquele ano foi o municpio de Santa Marta, a capital do
departamento de Magdalena, onde esto localizados os municpios de Aracataca (local de nascimento de Garca
Mrquez) e Cinaga, na regio da chamada Zona Bananeira, local one ocorreu o massacre dos trabalhadores em
1928, fato retomado pelo escritor em Cem anos de solido, ou seja, trata-se de uma regio colombiana
diretamente ligada ao passado da famlia do escritor como detalhou Saldvar. In: SALDVAR, Dasso. Op. cit. p.
43
13
14
apareceram em suas memrias: La Jirafa en realidad haba cumplido su misin de
imponerme una carpintera diaria para aprender a escribir desde cero, con la
tenacidad y la pretensin encarnizada de ser un escritor distinto.50 Havia evidncias
de que sua produo em textos para jornal seguia privilegiada, como enfatizou
Gilard. Um dos motivos era sua extrema dedicao no s na condio de colunista
o que lhe permitia usar e abusar da ironia e do humor por exemplo , mas tambm
pelo contato dirio com um variado leque de assuntos, graas leitura e edio de
telegramas vindos das agncias noticiosas internacionais. Essa ltima foi uma
prtica que recebeu de Maryluz Vallejo Meja o seguinte comentrio:
49
Depoimento que aparece na resenha de Adelaida Lpez de Martnez sobre o livro, publicada em Chasqu, vol.
X, nmeros 2 e 3 (febrero-mayo, 1981). p. 72.
50
GARCA MRQUEZ, G. Op. cit. p. 485.
51
MEJA, Maryluz Vallejo. La Crnica en Colombia: medio siglo de oro. Santaf de Bogot: Presidencia de la
Repblica, 1997. p. 22.
52
idem p. 485.
15
Nesse mesmo ano de 1950, Garca Mrquez j havia escrito La Hojarasca, seu primeiro romance,
posteriormente publicado em 1955, o que foi confirmado pelo escritor colombiano no seguinte depoimento a
Daniel Samper Pizano: En 1950, cuando yo estaba em Barranquilla (para ser franco, fue em Cartagena, pero a
los cartageneros no los cito porque son cachacos) escrib La Hojarasca en el reverso de unos boletines de aduana
aburridssimos. In: SAMPER PIZANO, Daniel. El novelista Garca Mrquez no volver a escribir. Letras
Dominicales de El Tiempo, Bogot, 22 de diciembre de 1968. Vale destacar que o primeiro captulo de La
Hojarasca, sob o ttulo de El invierno, foi publicado no jornal El Heraldo em 1952.
54
MARTINEZ, Lopes Adelaida. Op. cit. p. 72.
55
GILARD, Jacques, Prlogo. In Op. cit. p. 39.
56
Em vez de ser despojada de suas concepes anteriores, medida que adquiria outras, a palavra acumulou-as
e hoje pode comport-las todas: norma, ornamento, desvio, tipo, sintoma, cultura, tudo isso que queremos
dizer, separadamente ou simultaneamente, quando falamos de um estilo. In: COMPAGNON, Antoine. O
Demnio da teoria Literatura e senso comum. Belo Horizonte: UFMG, 2001. p. 173. (traduo de Cleonice
Paes Barreto Mouro e Consuelo Fortes Santiago).
16
mais amplo, a esse conjunto de traos que abarcam no somente o conhecimento
mas a habilidade, a competncia, a experincia de se escrever para um veculo de
comunicao impresso e dirio como o jornal, entendo que ao conceito de estilo
preciso agregar o trabalho sobre a linguagem: o lxico, a sintaxe, o processo
seletivo das notcias e o teor dado a cada uma delas, operaes que atendem s
especificidades jornalsticas, a saber, o tipo de texto, a seo (editoria) em que ser
inserido, bem como o seu tamanho e a linha editorial do peridico.
Mesmo diante da complexidade que comporta o conceito de estilo, pode-se
dizer que nessa poca de El Heraldo o jovem jornalista j privilegiava a busca por
questionamentos e expresses originais em suas colunas, ttica que acabou
encaminhando Garca Mrquez a uma certa obsesso pela manuteno de traos
marcadamente literrios e poticos, o que, na opinio de Gilard,57 era fruto da
influncia propriamente formal del piedracielismo e gerou resultados negativos.
Diante das evidncias literrias que alcanavam as Jirafas de Garca
Mrquez entre os anos de 1951 e 1952, como bem observou Gilard, um sintoma j
estava sinalizado, o de que a notcia passaria a ceder espao para a fico,
evidncia apontada por Vargas Llosa, que viu nessa possibilidade de valorizao da
fico o real motivo do abandono de Garca Mrquez pela carreira do Direito. Qu
lo sedujo en el periodismo: no la pgina editorial sino la labor del reportero que se
moviliza tras la noticia y, si no la encuentra, la inventa la visin de la realidad
como una suma de ancdotas.58 Essa situao, confirmada nos estudos de Gilard,
mereceu do professor da Universidade de Toulouse-Le Mirail a seguinte observao:
Es particularmente llamativa la abundancia de esas notas, tanto en Cartagena como
en Barranquilla, en las que cuenta detalles y peripecias de sus viajes, aun cuando se
trate a veces de viajes imaginarios.59
57
Idem. p. 41. Piedracielismo aqui referido uma aluso ao grupo Piedra y Cielo criado nos 30 na Colmbia e
tinha como referncias Juan Ramn Jimnez, Rubn Daro e Pablo Neruda. Reunia poetas como Dario Samper,
Jorge Rojas, entre outros, que mantinham a proposta literria de revolucionar as formas poticas da poca,
enfatizando principalmente o uso das metforas. In: SALDVAR, Dasso. Op. cit. p.137.
58
LLOSA,Vargas. Op.cit. p. 41.
59
GILARD, Jacques. Gabriel Garca Mrquez. Textos Costeos. Obra periodstica 1. Op. cit. p. 43.
17
Poderia-se perguntar de que forma essa seduo pelo ficcional efetivou-se
em Garca Mrquez se at esse perodo o jornalista vinha dedicando sua escritura
mais intensivamente s colunas, s notas informativas e de opinio e aos editoriais
do que s reportagens propriamente ditas. Uma das possibilidades para tal
indagao pode ser creditada ao ato de comunicao que produz o jornalismo,
fazendo com que o responsvel pela produo do texto transforme o acontecimento
do mundo natural ou do mundo simblico em acontecimento jornalstico, como
afirma Rosa Nvea Pedroso.60
Uma vez seduzido pela fico, o que remonta aos tempos dos primeiros
contos publicados em El Espectador, a Garca Mrquez restava alimentar a energia
motriz que movia sua produo jornalstica, a busca de uma narrativa prpria. Para
tanto, era preciso assumir o posto de narrador, papel que sobretudo avaliza o
manejo do ficcional, segundo a viso de Cobo Borda:
Que un buen narrador es aquel que no nos permite
vacilar ni por un instante, arrollados por el poder
compacto de su imaginacin. Slo gracias a ella se
vuelve persuasiva su capacidad de mentir, de
exagerar o fabular.61
18
opinio, tambm a crnica tem a capacidade polimrfica de incorporar em sua
estrutura interna diversas vozes, portadoras de sentidos de mundos diferentes,
segundo afirma Elena Palacios.62
Como tem sido reiterado at aqui, o jornalismo para Garca Mrquez nestes
nos ltimos cinqenta anos tem-se mostrado como um espao experimental de sua
escritura, concedendo portanto abertura a outras formas de exercit-lo. Uma
alternativa dessa prtica foi a reportagem, que serviu de subsdio, bastante
promissor como enfatizou Gilard, para a Jirafa do dia 15 de maro de 1952. Tentarei
demonstrar essas relaes a partir do texto Algo que se parece a un milagro,63 em
que a contribuio do gnero reportagem teve reflexos imediatos no aspecto
narrativo, a ponto de deixar o texto dinmico, menos reflexivo e imvel, como
apontou Saldvar.64
Nesta Jirafa, Garca Mrquez evidencia a capacidade de contar bem uma
histria, ou narr-la, como prefere Lancelotti ao advertir que narrar, do latim refero,
remete a voltar para trs,65 admitindo portanto a participao do passado. Tal
qualidade, que o escritor colombiano j trazia desde cedo, ficou registrada em
publicaes escolares como a revista Juventud.66 Acrescenta-se ento a importncia
da reportagem para a construo do texto, prtica jornalstica que proporcionou ao
cronista no somente a coleta de informaes, mas tambm impresses, sensaes
61
19
e emoes, matria-prima suficiente para nutrir o texto de elementos informativos e,
igualmente, enriquec-lo no tocante estrutura narrativa.
Movido pela curiosidade, que a energia motriz do jornalismo, Garca
Mrquez foi conferir de perto o que tinha acontecido naquela zona rural, em que as
aes das foras militares do governo interino de Roberto Urdaneta Arbelez (195153) faziam vtimas entre os camponeses. Embora no haja preciso cronolgica, a
referncia pode ser ao incio do que mais tarde se consagrou como os conflitos de
Llano e El Davis.67 O cronista nos esclarece:
Hace alguns das, hubiera encontrado consecuencia
de ciertos episodios amargos ocurridos hace ms de
un mes, y de los cuales dio cuenta la prensa de todo
el pas en su oportunidad.
20
69
RAMA, ngel. La narrativa de Gabriel Garca Mrquez. Edificacin de un arte nacional y popular. Bogot:
Cuadernos de Colcultura, nmero 1, 1991. verso on-line disponvel em:
http://www.javeriana.edu.co/Facultades/C_Sociales/Facultad/sociales_virtual/publicaciones/novelacol/contenido
/bibliograf/rama.htm
21
cantos, porque en La Paz todo el mundo canta, de
nacimiento, en cualquier parte y a cualquier hora.70
Algo que se parece a un milagro in GARCA MRQUEZ, G. Textos costeos. Obra periodstica I 19481952. Barcelona: Mondadori, 1991. p. 572-3.
71
SIMS, Robert L. El laboratorio periodstico de Garca Mrquez: Lo carnavalesco y la creacin del espacio
novelistico. In: Revista Iberoamericana. Octubre-Diciembre, n 137. Vol. LII. p. 988.
22
posible gracias a la misma voluntad de los hombres
y tiene que existir la historia. No es ms que un
texto, breve adems, pero al par que nos recuerda
que la actitud personal de Garca Mrquez es de
rechazo a la realidad dominante de Colombia,
tambin nos demuestra que otro momento de la
obra de ficcin haba empezado a germinar.72
GILARD, Jacques. Gabriel Garca Mrquez. Textos Costeos. Obra periodstica 1. Op. cit. p. 59.
23
tranqilo e acanhando ganhou, na interpretao de Garca Mrquez, forte marca
literria, o que me leva a entender que j havia uma ao contnua de imbricao
dos elementos jornalsticos com os literrios, ao que, na opinio de Gilard, pode
ter ocorrido de forma no-consciente. Garca Mrquez manifest una tendencia a
cruzar la frontera de los gneros, y quizs de manera cada vez ms inconsciente ...
Tal vez pela tentacin normal en un narrador de vocacin.74
As razes que justificam tal proposio so os traos literrios evidentes no
texto, que se assemelha a um conto, pois apresenta elementos condizentes com
esse gnero literrio. Trata-se de um relato curto, que se desenvolve em um espao
fsico, o vilarejo de La Paz, delineado entre a entrada da vila, as ruas, a praa
principal e o palco, e que mantm uma relao prpria de tempo a partir de um fato
acontecido. o que Lancelotti chama de temporalidade prpria do conto, ou seja, o
relato se nutre do que ocorreu no passado,75 expresso no primeiro verbo do texto:
No s si fue una fortuna desde mi punto de vista de simple turista o una
circunstancia lamentable, desde otro ngulo. Essa marca temporal especfica do
conto permite ao narrador uma independncia em relao ao tempo de contar a
histria. Em outras palavras, Garca Mrquez se manteve em um tempo diferente
daquele em que se desenvolveram as aes entre os personagens. Seguindo o
conceito de Lancelotti, Garca Mrquez s pde narrar essa histria depois de ela ter
acontecido, o que explica a ao temporal compreendida entre a situao inicial a
chegada do cronista ao povoado, provavelmente no comeo do anoitecer e o final
da ao, nas primeiras horas da madrugada.76 H uma ao de personagens que
circulam em um lugar geogrfico que sempre de mbito restrito, como condiz
estrutura do conto: Pablo Lpez; vrias mulheres annimas, como aquela que chega
com o filho na cadeira e a dona do hotel; os annimos moradores; o que toca a
dulzaina, espcie de clarinete; o que questiona a Pablo o que cantar (Al cabo del
rato lleg un hombre en un burro y se le dijo: Canta, Sabas. Y el del burro dijo:
73
24
Qu canto. Pero lo que Sabas tena era deseos de cantar; y cant77) e aquele que,
motivado pela alegria, acaba deixando-se embalar por umas doses etlicas extras.
Por se tratar de uma histria curta, vai direto ao ponto, sem deter-se em
pormenores secundrios, em que os personagens esto reunidos sob um s
conflito, constituindo uma unidade dramtica, como afirma Moiss.78 H uma tenso
interna da trama narrativa, o que pode ser compreendido como o tom, a intensidade
que cada frase ou palavra passa a ocupar na arquitetura do texto at o final, que
nesse
caso foi
positivo.
Resultado
cujo
mrito
coube
aos
personagens
77
A referncia ao nome do personagem Sabas, que aparece nessa coluna de 1952, pode ter sido um esboo de
um futuro personagem de Garca Mrquez, Don Sabas, o padrinho do filho do coronel protagonista do romance
El coronel no tiene quien le escriba, publicado em 1961.
78
MOISS, Massaud Op. cit. p. 21.
79
Idem
80
PEDROSO, Rosa N. Op. cit.
81
MORA, Gabriela. En torno al cuento: de la teora general y de su prctica en Hispanoamrica. Madrid: Jos
Porra Turranzas, 1985. p. 117.
25
No s si fue una fortuna desde mi punto de vista
de simple turista o una circunstancia lamentable,
desde otro ngulo.
Por ltimo, un poco antes de las ocho, cuando el
silencio haca suponer que estbamos en el filo de
la medianoche, nos decidimos a convencer, por
cualquier medio el acordeonista Pablo Lpez.
26
do texto com outra inesperada manifestao dos habitantes de La Paz,
representados por uma voz feminina, a proprietria do hotel local, que declarou: Es
el primer borracho que se ve desde hace un mes.
O encerramento do texto com uma frase peculiar, carregada por uma pitada
de humor, obedeceu tambm a um propsito literrio. Embora tenha a marca mpar
do estilo lingstico de Garca Mrquez, funcionou como fecho desse relato, recurso
comum estrutura do conto, que segundo Lancelotti es un orbe cerrado y finito.84
A frase, intencionalmente criada para produzir tal efeito, o do grande desfecho,
trouxe tambm a sintetizao do ritmo que a narrativa vinha mantendo, ou, como diz
Mora, ese eje que es la pulsacin del autor al narrar y que transmite al lector.85
A proximidade com a reportagem, prtica tida por Garca Mrquez como el
hada madrina de la cual se nutren todos, gnero que me parece el ms natural y til
del periodismo,86 que vinha trazendo registros notveis em sua produo
jornalstica at ento como colunista de El Heraldo, no o impediu de viver mais uma
experimentao dentro do mundo da imprensa. Uma rpida passagem pelo mais
novo peridico da Colmbia, El Nacional, fez com que Garca Mrquez assumisse o
desafio de responder pela edio vespertina do jornal, exercendo o cargo de chefe
de redao. Em sua nova funo, teve como companheiro o jornalista lvaro
Cepeda Samudio, encarregado da edio matutina do peridico. Embora bastante
experiente no comando de uma redao, que se resumia aos trabalhos editorais e
administrativos, Samudio no conseguiu xito em relao aos problemas de ajustes
da implantao de um novo maquinrio americano. O resultado, desastroso, veio em
menos de trs meses, quando ambos deixaram, no final daquele ano de 1953, o
jornal El Nacional e a cidade de Barranquilla.87 O fato foi recuperado por Garca
Mrquez anos depois sob a seguinte explicao: Fue una aventura mortal. Los
pocos nmeros que lograron salir fueron el resultado de un acto heroico, pero nunca
84
27
se supo de quin. A la hora de entrar en prensa las planchas estaban empasteladas.
Desapareca el material urgente, y los buenos enloquecamos de rabia.88
88
28
extrema solido em que vivia a rainha-me da Inglaterra, Isabel, sobre o qual
Saldvar fez as seguintes observaes:
La nota demostraba tambin que el periodismo
de comentario seguira siendo, como en El
Universal y El Heraldo, un laboratorio de
decantacin y de delimitacin de sus temas
literarios: el amor y la muerte, la soledad del
poder, el tiempo primigenio de la circularidad e
inmovilidad del tiempo, el mundo como aldea
global y los largos viajes, y, en medio, la
trascendencia definitiva de las minucias
cotidianas.92
SALDVAR, Dasso. Gabriel Garca Mrquez. El viaje a la semilla. La Biografia. Op. cit. p. 306. O artigo
est reproduzido no volume 3 de Gabriel Garca Mrquez. Obra Periodstica Entre cachacos II, com prlogo de
Jacques Gilard, pp. 851-2.
93
GARCA MRQUEZ, G. Op. cit. p. 532.
94
GILARD, Jacques, Prlogo. Op. cit. p. 44.
29
um desmoronamento de terras no povoado de La Media Luna, na regio de
Medelln), El Choc que Colombia desconoce, De Corea a la realidad (sobre os
veteranos da guerra da Coria) e El triple campen revela sus secretos (a respeito
do ciclista colombiano Ramn Hoyos Vallejo, publicada em 14 captulos).
O conjunto de reportagens, que foi se avolumando para esse peridico,
trouxe para Garca Mrquez a consolidao de dois aspectos em particular: a
realizao pessoal de efetivar-se como reprter, o que significaria conviver com o
esprito aventureiro e fora da rotina, e destinar todo o tempo de trabalho realizao
de grandes reportagens, o que, para Garca Mrquez foi um passo importantssimo
nessa trajetria de experimentaes da escritura, contribuio assinalada por
Vargas Llosa, que assim a expressou:
Que el periodismo fue para Garca Mrquez algo
ms que una actividad alimenticia, que lo ejerci con
alegra e incluso pasin. Es el aspecto aventurero
del periodismo lo que lo entusiasm, pues cuadraba
perfectamente con un rasgo de su personalidad: la
fascinacin con los hechos y personajes inusitados,
la visin de la realidad como una suma de
ancdotas.96
O que incluiu vrios contos e a srie completa de La Sierpe. In: GARCA MRQUEZ, G. Vivir para contarla.
Op cit. p. 525.
96
LLOSA, Mario Vargas. Garca Mrquez: Historia de um deicidio. Monte vila: Barcelona-Caracas, 1971.
p.41.
30
produo de textos jornalsticos um trao que viria a ser uma de suas mais
expressivas marcas, o carter de relato, como observou Saldvar:
Y es que, en el fondo, los reportajes de Garca
Mrquez implicaban un trabajo mucho ms poltico y
revolucionario que el de la mayora de sus
contemporneos de izquierda, y si sus textos
lograban franquear de la censura del rgimen era
porque el escritor, a diferencia de sus camaradas,
no haca poltica demaggica y mitinera, ni entraba
en entelequias ideolgicas propias del marxismo
esclerotizado de Mosc, sino que se dedicaba a
investigar, a pensar y a narrar la realidad
colombiana en cada lnea, en cada pgina
(utilizando muchas veces los mismos datos que le
suministraban
sus
amigos
del
partido).
Esencialmente, es lo mismo que hara en sus
cuentos y novelas, pero de forma traspuesta.97
31
velha, com uma placa Refgios do Correio. Desci, fui at l e descobri que ali guardavam as cartas extraviadas.
Eram quartos e quartos de cartas que no chegaram nunca. Quem cuidava da casa era um senhor, bem velho.
Deixou que eu mexesse por ali durante meses. Me lembro de uma carta que me emocionou particularmente. Era
simplesmente dirigida senhora que vai missa das cinco, todos os dias, na parquia de Nossa Senhora das
guas. A carta vinha de uma colnia de leprosos. Levei meses indo igreja at descobrir a senhora e
conseguimos que ela recebesse oficialmente a carta. Foi uma bela reportagem, mas ningum fez comentrios.
Geralmente, nunca do valor s melhores coisas que fao. CAMBAR, Isa. In: Estou me sentindo uma Miss
Universo. Folha de S. Paulo, domingo, 24 de setembro de 1978.
100
LLOSA, Vargas. Op. cit. p. 43.
101
SALDVAR, Dasso. Garca Mrquez. El viaje a la semilla. La biografia. Op. cit. p. 318.
32
imprensa.102 Antecipando-se a uma possvel reao de Pinilla, o que significaria
punies ao reprter e empresa, o jornal decidiu enviar Garca Mrquez para a
Europa como correspondente internacional, com a incumbncia primeira de realizar
a cobertura da Conferncia dos Quatro Grandes,103 em julho de 1955, na cidade de
Genebra.
Da capital sua, onde acompanhou por uma semana a conferncia junto a
centenas de correspondentes estrangeiros, Garca Mrquez enviou para Bogot
duas matrias curtas e seis longas reportagens, todas sem a mesma qualidade
daquelas que vinha produzindo em seu pas. Eram textos deficientes em
informaes e sem o esmero esttico j conhecido do pblico leitor do jornalista.
Essas falhas, na opinio de Saldvar,104 justificaram-se pela inexperincia do
reprter em coberturas internacionais.
Sin embargo, el glorioso y brillante reportero que ya
era, no lo fue en este primer contacto con el Viejo
Mundo. Excepto por el manejo de los datos y la
concepcin de ancdota, cuesta trabajo creer que
estos primeros trabajos de Ginebra sean del mismo
reportero que haba escrito El Choc que Colombia
desconoce. Los tres cables y los seis reportajes no
slo carecen de la habitual elaboracin, sino que
estn armados de ancdota y datos de superficie,
de tal manera que Garca Mrquez se vio de pronto
en la paradoja de ser un periodista limitado y
provinciano en la capital poltica del mundo,
mientras que en Colombia, trabajando desde la
provincia, haba sido un periodista clsico y
universal.105
102
Debido al conflicto entre la dictadura y la prensa liberal, que concluy con la clausura de los peridicos
opositores, El Espectador, entre ellos, afirmou Gilard. In: GILARD, Jacques. Gabriel Garca Mrquez. Obra
Periodstica 3. De Europa y Amrica. In Prlogo. Op. cit. p. 8.
103
As principais razes que levaram Garca Mrquez Europa como correspondente de El Espectador
acabariam sendo diludas por todo o tipo de especulaes. Teria sido uma espcie de exlio forado pelo rano
poltico que a publicao da srie sobre o nufrago criou no regime ditatorial de Rojas Pinilla. Tambm seria
dito, segundo verses do agrado do dono do jornal, que na realidade a viagem foi um prmio a sua exitosa
carreira de redator e reprter durante um ano e meio. Como o mesmo Saldvar acrescenta, Garca Mrquez
havia acariciado o projeto fazia tempo, pois queria estudar cinema em Roma, necessitava ampliar seus horizontes
culturais e ter uma perspectiva suficiente da Colmbia e da Amrica Latina. In: SALDVAR, Dasso. Viagem
semente. Uma Biografia. Op. cit. p. 285. Na bagagem, Garca Mrquez levava a conquista de uma das primeiras
premiaes, da Asociacin de Escritores y Artistas com o conto Un da despus del sbado.
104
SALDVAR, Dasso. Gabriel Garca Mrquez. Viaje a la semilla. La biografia. Op.cit. p. 328.
105
Idem.
33
Tal descompasso foi prontamente superado pela retomada das reportagens
em srie, como a que reconstruiu passo a passo o julgamento pelo assassinato da
jovem Wilma Montesi, havia dois anos, e que mantinha a Itlia em permanente
viglia, publicada com sucesso sob o ttulo de El escndalo del siglo. Antes, porm,
Garca Mrquez deixou emergencialmente Genebra e foi para Roma conferir a
suposta iminncia da morte do Papa Pio XII devido a uma crise aguda de soluo,
deslocando-se at Castelgandolfo, residncia de vero do Sumo Pontfice, que,
como confirmou o correspondente em econmica matria que enviou a El
Espectador, estava muito bem de sade.
Dois meses depois, mesmo diante da possibilidade de criar problemas entre
o jornal e a censura vigente na Colmbia, que consistia em aes de enfrentamento
contra a imprensa, no sentido de proibir e perseguir notcias e reportagens que
depunham contra o governo militar da poca, Garca Mrquez optou por conferir ao
vivo em que consistia o socialismo e, para tanto, escolheu a Polnia e a
Tchecoslovquia. No entanto, tudo o que apurou dessa viagem manteve-se
arquivado por um tempo e serviu como matria-prima para a srie de reportagens 90
das en la Cortina de Hierro, escrita em Paris dois anos mais tarde e publicada em
parte pela revista Cromos, de Bogot, e na ntegra, em formato de livro, anos
depois. No roteiro dessa temporada europia, que durou quase trs anos, constaram
Frankfurt,
Veneza,
Roma,
Paris,
Londres,
Alemanha
Oriental,
Repblica
106
34
aconteceu, como apontaram as crticas de Gilard e Saldvar.107 Mas no houve
tempo disponvel para o correspondente superar os resultados negativos, pois a
exemplo do que vinha acontecendo com outros veculos de comunicao
colombianos El Independiente no escapou da ao dura do governo de Pinilla e
parou de funcionar em abril de 1956, fato que colaborou para tornar a vida de Garca
Mrquez na Europa ainda mais difcil, pois diante da reduzida oferta de trabalho foi
obrigado a partir para solues alternativas na tentativa de driblar os problemas
financeiros.108
Esse quadro comeou a apresentar melhoras em agosto daquele mesmo
ano (1956), quando o jornalista aceitou a proposta do compatriota Plnio Apuleyo
Mendoza, que assumira o cargo de diretor de redao, para juntar-se equipe de
colaboradores do semanrio venezuelano Elite. A produo de Garca Mrquez para
esse veculo estendeu-se at maro de 1957 e apresentou oscilaes de qualidade
e freqncia. No todo es bueno en esa nueva tanda de publicaciones iniciada en
septiembre de 56, observou Gilard ao utilizar-se das seguintes argumentaes para
justificar o comentrio: La proporcin de originalidad periodstica es casi nula en
esos escritos (en cambio casi siempre existe la originalidad del enfoque, as como la
de la forma).109 Esses problemas, no entanto, embora tenham interferido, no
comprometeram essa fase jornalstica de Garca Mrquez, em que se encontrava
sob uma nova condio, a de escrever para um pblico desconhecido e estrangeiro,
que tambm no o conhecia, diferentemente da etapa anterior, quando era enviado
especial de um jornal colombiano Europa. Na condio de colaborador, Garca
Mrquez passou a enfrentar as dificuldades de um jornalista freelance, que por falta
de infra-estrutura ficava limitado a fontes no-oficiais e passava a trabalhar
107
El proceso de los secretos en Francia , em nossa opinio, a nica reportagem ruim que Garca Mrquez
escreveu em toda sua longa e brilhante carreira de jornalista. Sem estrutura, sem seu estilo habitual, sem ritmo,
quase que sem humor, esta reportagem parece ter sido escrita muito depressa, sem um trabalho prvio da
estrutura e sem uma assimilao completa do material. In: SALDVAR, Dasso. Ibidem. p. 468.
108
Garca Mrquez declarou em suas entrevistas que tentou de tudo nesse perodo que viveu na Europa para
conseguir se manter: de cantor de msicas tpicas latino-americanas em um restaurante a vendedor de jornais e
garrafas vazias, sem veculo para publicar suas matrias como freelance, obrigou-se prtica de sua outra faceta,
a de romancista e contista.
109
Jacques Gilard argumentou tal crtica recorrendo a dois artigos assinados por Garca Mrquez: De Gaulle, s
escribi su libro?, publicado em 8 de setembro de 1956, classificando-o como medocre, e Estn en Caracas
las mujeres que desaparecen en Pars?, publicado em 12 de janeiro de 1957. In: GILARD, Jacques. Gabriel
Garca Mrquez .Obra Periodstica 3 (1955-1960). De Europa y Amrica: Sudamericana: Buenos Aires, 1997.
Op. cit. p. 28.
35
marginalmente, longe das fontes oficiais, j que era impedido de participar de
entrevistas coletivas de imprensa ou de ter acesso a autoridades.
Tal situao obrigou Garca Mrquez a escrever de segunda mo, como
observou Gilard, o que significava apurar mal a notcia, limitando-se a tomar
conhecimento dos fatos pela prpria imprensa, ouvindo noticirios no rdio ou na TV
e lendo os jornais estrangeiros, o que nem sempre era possvel, devido sua
pssima condio financeira, que o impedia de comprar essas publicaes. Tais
fatores o incentivaram a buscar alternativas, como a consulta informal aos
chamados
bastidores
da
imprensa,
geralmente
conversando
com
alguns
36
ele tinha a seu favor quantas linhas fossem necessrias para contar a sua histria a
seu modo e, em segundo lugar, dispunha do tempo que achasse necessrio para
faz-lo, prerrogativas improvveis de se conquistar em uma redao, que obedece a
uma linha industrial de produo e, por isso, mantm o ritmo do calor da hora para a
quase totalidade dos textos ali publicados. Tais aspectos, somados sua nova
condio de jornalista da rua, mais observador do que inquisidor, mais interpretativo
do que pesquisador, convergiram em traos comuns na safra de crnicas e
reportagens que produziu para o semanrio, marcas que no comprometiam um dos
objetivos bsicos do jornalismo, o de levar ao pblico um fato com clareza e
objetividade, seguindo os princpios da facilidade de leitura e compreensibilidade do
texto, como admite Erbolato.111
No preciso ressaltar que Garca Mrquez encontrou poucas dificuldades,
a essa altura de sua trajetria jornalstica, para colocar em ao tal frmula, que
abarcava todos aqueles aspectos que vinha exercitando nas publicaes
colombianas: o uso de um lxico mais potico que factual, a construo de uma
sintaxe mais literria do que jornalstica, o uso de estruturas textuais internas que se
aproximavam mais do conto e da crnica, o emprego do critrio subjetivo para
escolha e organizao de dados mesclando opinio com informao , a liberdade
de agregar citaes, monlogos, dilogos, pensamentos e pontos de vista
estrutura dos textos, a possibilidade de criar personagens que, em plena ao
narrativa, se encarregavam de transmitir as notcias ao pblico.
111
37
maneira diferenciada de abordar determinado tema, como o fez na longa matria A
cinco minutos de la Tercera Guerra, publicada na revista venezuelana em dezembro
de 1956, quinze dias aps a ocorrncia do fato: a iminncia de mais uma guerra
mundial o conflito entre Inglaterra e Egito devido ocupao do Canal de Suez
por tropas egpcias.
A alternativa que Garca Mrquez encontra para contar aos leitores hispanoamericanos as razes que geraram o possvel conflito e porque esse conflito no se
concretizou o relato de como os cinco protagonistas do fato Anthony Eden, da
Inglaterra, Guy Mollet, da Frana, Bulganin, da Rssia, o general Gamal Abdel
Nasser, do Egito, e o presidente americano Dwight Eisenhower se comportam em
seus respectivos pases, acomodados em seus ambientes de trabalho durante o
desenrolar dos fatos, entre a noite do dia 5 e a manh do dia 6 novembro de 1956.
Para tanto, Garca Mrquez divide o relato em cinco blocos de textos, aluso
aos minutos referidos no ttulo, justamente o espao de tempo que a Frana levou
para desistir do confronto, e tambm ao quinteto de polticos envolvidos na questo.
Essa diviso ganhou, sob o mbito literrio, uma justificativa para a manuteno do
grau de suspense, conduzindo o leitor trama, parceladamente, por captulos. Para
o universo jornalstico, o objetivo idntico, dar um flego leitura, separando os
fatos e personagens em itens de tal forma que melhore a compreenso dos
acontecimentos.
De los cinco hombres que jugaron dramticamente,
como en una partida de pker, la suerte de la
humanidad, solo uno durmi esa noche sus ocho
horas completas; el presidente Eisenhower. Los
otros cuatro Anthony Eden, da Inglaterra; Guy
Mollet, de Francia; el mariscal Bulganin, de Rsia, y
el general Nasser, de Egipto, pasaron la noche en
vela, literalmente colgados del telfono.112
38
venezuelanos, que no estavam nem habituados nem inteirados da complexidade
de razes que envolviam o possvel conflito, Garca Mrquez preferiu dar espao a
uma narrativa em que a descrio tem participao especial.
Ao descrever com detalhes e mincias aes, cenrios e reaes dos
personagens, Garca Mrquez fornece subsdios ao leitor para ir construindo os
fatos e tambm as imagens desse amontoado de novidades, que vai desde os
espaos geogrficos at a cor da roupa desses polticos. Esses retratos vo
tomando forma por meio de uma narrativa que concede pouco espao s inferncias
do jornalista. A carga de subjetividade, ao expressar pontos de vista, opinies,
posies polticas e ideolgicas, mais acentuada em outros textos, ficou reduzida.
Esse leve toque fictcio, como chamou Gilard, trouxe crticas e principalmente a
ficcionalidade. Para exemplificar, apresento aqui alguns trechos extrados do texto:
1) El arzobispo de Canterbury el poderoso seor
que impidi el matrimonio de la princesa Margarita
manifest con franqueza su desacuerdo con la
aventura de Suez.
2) El general Eisenhower saba que el problema de
Suez poda esperar cuarenta y ocho horas, hasta
cuando l fuera otra vez, por cuatro aos ms,
presidente de los Estados Unidos.
3) Calvo, vestido de gris como casi todos los
franceses y como casi todos los ingleses , el
seor Guy Mollet, que necesita espejuelos para leer,
no tuvo necesidad de ellos para descifrar la
satisfaccin en los rostros de sus ministros.
39
ilusrio, que far com que ele compreenda melhor a histria que est sendo narrada.
Porm, nem tudo o que est reunido nesse relato concretamente real, j que,
como foi dito, o que est sendo contado fruto da capacidade narrativa do autor.113
H que se destacar que tal operativo antagnico ao jornalismo informativo,
que defende a autenticidade dos fatos e das informaes transmitidas, devido a um
compromisso social no sentido de tornar pblico e de interpretar aquilo que
acontece na sociedade, como lembra Rosa Nvea Pedroso,114 antagonismo que, no
caso de Garca Mrquez, no impede que a fico seja utilizada em um texto
jornalstico como A cinco minutos de la Tercera Guerra com o intuito de construir
uma narrativa coerente.
Esse texto, que na opinio de Gilard puede figurar dignamente entre los
ms perfectos relatos escritos por Garca Mrquez,115 mantm em sua estrutura
dados de toda ordem, do colarinho das capas de chuva usadas pelos polticos
europeus que se encontravam levantados por conta da garoa que pulverizava
Londres, aos tipos de aeronaves, como os B-52, que carregavam bombas atmicas,
detalhes que so levados para o leitor por conta da descrio.
Para chegar s informaes ou s cenas, a condio primeira do jornalista
estar no local dos fatos. Como isso no acontecia com Garca Mrquez nesse
perodo de freelance, o jornalista, de acordo com Gilard, se abastecia de
informaes arrecadadas em leituras de jornais, revistas e enciclopdias, o que
inclua todo tipo de publicao, desde as mais srias, como o tradicional peridico
francs Le Monde, at as revistas semanais de fofocas. Em outras palavras, a
matria-prima para textos como esse, que abordava assuntos reais, Garca Mrquez
obtinha da prpria imprensa, o que, alis, era compatvel com o tempo que dispunha
para isso. Nesse caso especfico de A cinco minutos de la Tercera Guerra, o texto
foi publicado 15 dias aps o fato ter acontecido, como mostra este trecho:
113
a categoria do real (e no os seus contedos contingentes) que ento significada; por outras palavras, a
prpria carncia do significado, em proveito exclusivo do referente, torna-se o prprio significante do realismo:
produz-se um efeito do real, fundamento desse verossmil inconfessado que forma a esttica de todas as obras
correntes da modernidade. In: BARTHES, Roland. O efeito do real. In: O rumor na lngua. Coleo Signos
44. Lisboa: Edies 70, 1970. p. 136.
114
PEDROSO, Rosa Nvea. Op. cit.
115
GILARD, Jacques. Op. cit. p. 30.
40
Falsa reportagem. Foi esse o termo que Gilard usou para classificar textos
como esse. A referncia no-autenticidade de muitos fatos foi adotada em sentido
duplo. Falsa porque Garca Mrquez no a fez, a inventou, e falsa porque no vinha
a ser uma reportagem, mas um relato. Como se viu na crnica analisada
anteriormente, esse aspecto da ficcionalidade j vinha sendo freqentemente
utilizado por Garca Mrquez. Porm, foi nesse texto que, segundo Gilard, o
jornalista conseguiu beirar a perfeio. Anos depois essa veio a se reverter em uma
das marcas mais intensas da escritura do autor colombiano.
No dia 23 de janeiro de 1958, Mrquez e Mendoza publicaram um editorial a quatro mos saudando a
recuperao da democracia e contando as ltimas horas da queda da ditadura de Prez Jimnez. Sem consultar o
diretor da revista, Carlos Ramrez MacGregor, que estava em Nova York, eles ousaram e rodaram a edio com
41
tambin fue intensa y ardiente de actividades periodsticas, como assinalou
Gilard.117 A intensidade produtiva de Garca Mrquez, classificada por Gilard como
ardente, contou tambm com o fator ousadia, pois sob o estmulo de Apuleyo
dedicou-se a artigos de opinio e reportagens de linha eminentemente poltica e
divergentes da direo da revista. Para os textos opinativos manteve sua assinatura.
J o pseudnimo Gastn Galds ele reservou para outras sees da revista, que
mantinham um teor poltico diferente, opo que obteve de Gilard esta interpretao:
El que sali firmado con el nombre y los apellidos reales representaba una labor de
bsqueda de datos, de sntesis, de organizacin y redaccin. El otro era una crnica
sentimental en la que se retomaban y retocaban noticias aparecidas en magazines
del mundo entero.118
Em Momento, Garca Mrquez teve oportunidade de novamente destinar
boa parte do tempo tambm s atividades de reprter. E foi com reportagens como
Slo doce horas para salvarlo,119 publicada em maro de 1958, que o jornalista
atingiu, segundo Gilard, um momento especialmente importante e maduro. La
maestra es tal, en Momento, que Garca Mrquez renuncia por completo al empleo
del yo del narrador-testigo; su narracin es impersonal, lejana, casi fra, a pesar de
evocar y a veces defender con ardor entraables causas humanas.120
Ao mencionar a disposio de Garca Mrquez em dedicar seus trabalhos
jornalsticos a temas humanos, Gilard confirma o assunto principal dessa
reportagem, a busca desenfreada de uma me e mais um grupo de pessoas
solidrias por uma vacina anti-rbica para o filho de um ano e meio. A busca
tornou-se desenfreada porque a vacina produzida na Venezuela, pas onde morava
a criana mordida pelo co raivoso, comeava a fazer efeito aps uma semana da
a tiragem de 100 mil exemplares, que foram vendidos em poucas horas, convertendo Momento na revista mais
popular de Caracas. In: SALDVAR, Dasso. Viagem semente. Uma Biografia. Op. cit. p. 327.
117
GILARD, Jacques. Op. cit. p. 42.
118
Idem. p.43. O texto foi publicado em Momento na edio de 14 de maro de 1958 e est reproduzido no
volume Gabriel Garca Mrquez. Obra Periodstica 3. De Europa y Amrica, que tem prlogo e recompilao
de Jacques Gilard, p.435-43.
119
Reportagem publicada em maro de 1958 e apontada por Gilard como um dos momentos de totalidade de
Garca Mrquez, donde se vuelve a encontrar el mismo rigor narrativo, sin fallas ni momentos de respiro... Una
historia minuciosamente elaborada a partir de hechos averiguados por el mismo Garca Mrquez, un suspenso
perfecto, sin ms trucos que la estricta voluntad de ser fiel a lo sucedido y a su compleja cronologa. In:
GILARD, Jacques, Prlogo. Op. cit. p. 47. O texto foi reproduzido no volume Gabriel Garca Mrquez. Obra
Periodstica 3. De Europa y Amrica. Op. cit. pp. 435-43.
42
aplicao, prazo que colocou em risco a vida do garoto. Entre os seus comentrios,
Gilard destaca o rigor narrativo de Garca Mrquez no texto que inicia com um mau
pressgio: Haba sido una mala tarde de sbado.
O elogio feito por Gilard d conta de que se trata de uma histria
minuciosamente elaborada a partir de dados averiguados por Garca Mrquez. Un
suspense perfecto, sin ms trucos que la estricta voluntad de ser fiel a lo sucedido,
completa o crtico, o que no o impediu de levantar a possibilidade de o reprter ter
tomado liberdades ficcionais com relao a alguns fatos da histria.
Puede haber detalles adulterados con miras a
obtener una narracin ms eficiente. Se cree en la
verdad de Slo doce horas para salvarlo como se
cree en la de El coronel no tiene quien le escriba;
bajo el efecto de una manera literaria. Pero
predomina la impresin de que el reportaje se
escribi sin trampear en ningn momento, con una
honradez constante tanto en la recogida de datos
como en la redaccin.121
43
Garca Mrquez pudo realizar una excelente
investigacin para su novela-reportaje Noticia de un
secuestro, pero bien se pudo tomar libertades en su
apreciacin de los hechos y hasta imaginarse
aquellos aspectos de la vida de los protagonistas
que no pudo registrar veridicamente.124
124
SAAD, Saad Anuar. El periodismo literario (o la novela de no ficcin). Sala de Prensa, 13, Noviembre 1999,
Ao II, Vol. 2. verso on-line.
125
A demisso de Plinio Apuleyo foi uma resposta sua deciso de publicar o editorial daquela edio, de
autoria de Carlos Ramrez MacGregor, o proprietrio da revista, sem assinatura na pgina de notas,
acompanhado de fotos que mostravam o carro de Nixon, ento vice-presidente dos Estados Unidos, atingido por
pedras atiradas pelos manifestantes durante sua visita Venezuela. In: SALDVAR, Dasso. Viagem semente.
Uma Biografia. Op. cit. p. 335.
126
Publicao popularmente conhecida como Venezuela pornogrfica em razo da quantidade de fotos que
deixavam mostra os dotes fsicos femininos.
44
com suas iniciais.127 Nove meses depois, em janeiro de 1959, esse desnimo frente
atividade jornalstica foi revertido em entusiasmo quase imediato quando do
regresso de Cuba, onde tomou conhecimento das mudanas do pas ps-Revoluo
Cubana e acompanhou o julgamento e fuzilamento pblico de pessoas envolvidas
em crimes de guerra durante o governo de Fulgncio Batista, na chamada
Operacin Verdad. A permanncia de Garca Mrquez na revista venezuelana
prolongou-se at maio daquele mesmo ano, quando atendeu a outro convite de
Apuleyo, desta vez para implantar e dirigir a filial da agncia noticiosa cubana
Prensa Latina, em Bogot.128
Apesar da dedicao integral Prensa Latina, conciliou o trabalho na
agncia com a criao da revista Accin Liberal, que passou a circular em janeiro de
1960. A responsabilidade editorial da publicao trimestral ficou a cargo de Garca
Mrquez e Plinio Apuleyo Mendoza. De excelente apresentao grfica e visual,
com teor marcadamente crtico e poltico, a revista tinha como pontos-chave
questes voltadas para o problema da violncia na Colmbia e a solidariedade
Revoluo Cubana, como observou Gilard. Temas igualmente tratados no campo
das artes pela artista plstica e crtica uruguaia Marta Traba e, no cinema, pelo
fotgrafo Guillermo Angulo, ambos colaboradores e integrantes do conselho editorial
da revista. Porm, esse ritmo acelerado de trabalho foi modificado com a
transferncia de Garca Mrquez, em setembro daquele mesmo ano, para a sede de
Prensa Latina, em Havana, onde se encontrava o jornalista e escritor argentino
Rodolfo Walsh.129 Noventa dias aps essa passagem-estgio por Cuba, Garca
Mrquez mudou-se para a filial americana de Prensa Latina, em Nova York.130 O
127
45
ambiente poltico nos Estados Unidos naquele momento, em que as campanhas da
imprensa e do governo americano contra Fidel Castro eram intensas, acarretou
srios problemas para o escritor, que resultaram no desligamento de Prensa Latina
e no abandono do pas.
A prxima parada foi a Cidade do Mxico. Na capital mexicana, embora
contasse com o apoio de lvaro Mutis,131 Garca Mrquez teve de recorrer
novamente condio de freelance para reorganizar a vida pessoal, o que se
traduziu em artigos e reportagens para as revistas Universidad de Mxico e
Mexicana de Literatura, coordenadas respectivamente por Jaime Garca Terrs e
Carlos Fuentes; na direo e na diagramao de duas revistas populares, La
Familia, voltada para mexericos, e Sucesos para Todos, de linha editorial
sensacionalista,132 e ainda no papel de locutor-comentarista da Rdio Universidad,
na poca dirigida pelo escritor espanhol Max Aub.
No entanto, a heterogeneidade desses trabalhos no afastou Garca
Mrquez de uma produo mais condizente com a trajetria jornalstico-literria que
vinha traando, como o fez na nota Un hombre ha muerto de muerte natural,
dedicada ao escritor Ernest Hemingway.133 Muito prximo da crnica, o texto
mantm elementos do universo literrio, como o que destaca Jos Mara de Areilza:
Sntesis de lo temporal con lo permanente, maridaje del acontecimiento con un
contexto, simbiosis del pensamiento con el relato.134 Porm, como se tratava de um
texto para ser publicado em um peridico, o artigo no podia fugir completamente ao
de emergncia para fechar a passagem aos novos ventos da revoluo cubana. In: SALDVAR, Dasso. Op. cit.
p. 354.
131
Mutis estava no Mxico havia cinco anos, tempo em que reunira um grupo de amigos muito influentes como
os intelectuais Octavio Paz, Juan Rulfo, Carlos Fuentes, Juan Jos Arreola, Jaime Garca Terrs, o que de certa
forma facilitou a recepo de Garca Mrquez como colaborador em algumas das principais publicaes
mexicanas, acadmicas ou no.
132
Com seu talento jornalstico e sua viso comercial, tinha conseguido tir-las do limbo do mau-gosto e da
sordidez e transform-las em publicaes amenas e de certo interesse geral. Melhorou sua diagramao e seu
contedo: entre os tpicos conselhos para donas-de-casa, as aulas de culinria e bordado, os fuxicos sociais, os
crimes e as reportagens sensacionalistas, foi colocando grandes romances e biografias em captulos, as obras de
Agatha Christie, reportagens sobre cultura de outros pases, artigos sobre Buda, Cristo, Julio Verne e Albert
Einstein, incluindo at uma seo de poesia, no caso da revista La Familia. In: SALDVAR, Dasso. Viagem
semente. Uma Biografia. Op. cit p. 367.
133
O artigo em homenagem ao escritor americano foi escrito por Garca Mrquez na noite do mesmo dia em que
chegou ao Mxico, quando soube pelos jornais da morte daquele que declarou ter sido um de seus autores de
referncia. In: LLOSA, Vargas. Op. cit. p. 66.
134
AMANDO, Miguel de. Sociologa de las pginas de opinin. Barcelona : ATE, 1982. p. 36.
46
princpio jornalstico de levar informao. O que Garca Mrquez solucionou
utilizando o suicdio como ponto de partida noticiosa. O choque da perda de um de
seus autores referenciais no passa inclume. A incredulidade est traduzida no
ttulo Un hombre ha muerto de muerte natural, enfatizando e repetindo a palavra
morte no uso do verbo ha muerto com o substantivo muerte e, ainda, no prprio
texto:
Esta vez parece ser verdad: Ernest Hemingway
ha muerto. La noticia ha conmovido, en lugares
opuestos y apartados del mundo, a sus mozos
de caf, a sus guas de cazadores, a sus
aprendices de torero, a sus choferes de taxi, a
unos cuantos boxeadores venidos a menos y a
algn pistolero retirado.
47
A tenso, ora mais tnue ora mais acentuada entre a realidade e a fico
presente nos textos jornalsticos de Garca Mrquez, aparece fortemente
dimensionada nesse pargrafo. As figuras da fico, portanto integrantes do
universo das narrativas literrias dos livros de Hemingway, tomam o mesmo plano
do real. como se o escritor fosse um ser nico, uma somatria do que ele
escreveu e do que viveu. Em um dos lados dessa tenso, o cronista elege a imagem
crtica dos cemitrios demasiado higinicos dos Estados Unidos, aluso aos
tmulos no individualizados e nada naturais, contrariamente ao que props
Hemingway em sua literatura, o que se confere no seguinte trecho:
Mientras tanto, en el pueblo de Ketchum, Idaho, la
muerte del buen vecino ha sido apenas un doloroso
incidente local. El cadver permaneci seis das en
cmara ardiente, no para que se le rindieran
honores militares, sino en espera de alguien que
estaba cazando leones en frica. El cuerpo no
permanecer expuesto a las aves de rapia, junto a
los restos de un leopardo congelado en la cumbre
de una montaa, sino que reposar tranquilamente
en uno de esos cementerios demasiado higinicos
de los Estados Unidos, rodeado de cadveres
amigos. Estas circunstancias, que tanto se parecen
a la vida real, obligan a creer esta vez que
Hemingway ha muerto de veras, en la tercera
tentativa.135
135
In: El Pas, domingo, 11 julio 1999, n 1164, verso digital. En enero de 1983, slo un mes despus de haber
recibido en Estocolmo el Premio Nobel, Gabriel Garca Mrquez escribi una remembranza de su primera
llegada a Ciudad de Mxico, en el 2 de julio de 1961. All, entre otras cosas, deca: La fecha no se me olvidar
nunca, porque al da siguiente muy temprano un amigo me despert por telfono y me dijo que Hemingway
haba muerto. De inmediato, el Nobel colombiano escribi una nota titulada Un hombre ha muerto de muerte
natural, que no volvi a aparecer en prensa peridica ni en libro hasta ahora, con motivo del centenario de
Hemingway que se celebra este mes.
48
Su destino, en cierto modo, ha ido el de sus
hroes, que slo tuvieron una validez
momentnea en cualquier lugar de la Tierra, y
que fueron eternos por la fidelidad de quienes
los quisieron. sa es, tal vez, la dimensin ms
exacta de Hemingway.
mexicano
Carlos
Fuentes
como
parceiro.138
Esses
experimentos
profissionais tiveram um certo xito e acabaram repetindo-se por quase dois anos,
tempo que coincidiu com o lanamento e a repercusso de Cien aos de soledad
(1967), que entre outras razes foi o que o levou a deixar a capital mexicana e
instalar-se em Barcelona no ano de 1968, com a vaga esperana de dedicar-se
exclusivamente a outro romance, El otoo del patriarca (1975).
136
Un relato, El mar del tiempo perdido, con el que clausurara toda una etapa de su vida de escritor. Pasaran
varios aos antes que volviera a escribir ficciones. In: LLOSA, Vargas, Mario. Historia de un deicidio. Op. cit.
p. 66. El mar del tiempo perdido fue publicado en la Revista Mexicana de Literatura. Mxico. junio-julio, 1962,
p. 3-21.
137
A respeito de como Garca Mrquez conquistou tal premiao, o depoimento do fotgrafo Guillermo Angulo,
que conheceu o escritor em Paris na dcada de 50, bastante ilustrativo. Yo tengo la culpa del primer premio
que recibi Gabo. Un da not que haba una competencia y que el primer premio era de 15 mil pesos... Me envi
su novela, que vino atada con una corbata. La llamaba Esta ciudad de mierda. Yo le saqu esa pgina, y le dije
que haba llegado sin ttulo. Yo saba que con un ttulo como se nunca conseguira el premio. Despus le puso
La mala hora. In: PATERNOSTRO, Silvana. La mirada de los otros, Buenos Aires, 2 de mayo de 2004,
Pgina12, Radar, ano 7, n. 402, p. 6.
138
Fuentes tambm foi parceiro de Garca Mrquez na reviso crtica da primeira adaptao de Pedro Pramo,
de Rulfo, para o cinema. Como afirmou Vargas Llosa, desde entonces escribi mucho para cine, pero pocos
guiones los escribi ntegramente l; a menudo su trabajo consisti en remendar y rehacer guiones ajenos. Em
1964 escreveu o roteiro de Tiempo de Morir, que foi publicado na Revista Mexicana de Literatura e
posteriormente filmado por Arturo Ripstein no ano de 1965. In: LLOSA, Vargas. Op. cit. p. 67.
49
139
No ano de 1996 pesquisadores sociais e comunicadores iniciaram uma segunda fase da revista sob a
coordenao de Orlando Fals Borda, que s se manteve por 25 nmeros at o ano de 2000. In: verso on-line da
Biblioteca Pblica Piloto de Medelln para a Amrica Latina, www.bibliotecapiloto.gov.co
140
Em artigo publicado no jornal nicaragense La Prensa, edio de 11 de maio de 2003, nmero 23.085,
intitulado GGM en su laberinto.
50
A extensa reportagem de 30 pginas141 descreveu um retrato nada imparcial
de Cuba, em particular quando tratou da figura de Fidel Castro, amigo pessoal do
escritor colombiano desde 1948. O tom ufanista com que Garca Mrquez relatou o
xito do sistema poltico do Estado cubano, por ter se tornado um dos fiis
defensores da atuao do lder socialista, turvou a transparncia da realidade da ilha
caribenha em seu modus vivendi; impedindo os leitores de terem informaes e
impresses do que efetivamente aconteceu com o povo cubano mediante a ao de
um regime autoritrio.
O corte socialista desse novo empreendimento jornalstico era apenas mais
uma expresso do grau de envolvimento de Garca Mrquez junto s questes
polticas, causa que o levou para Angola entre 1975 e 1976 no duplo papel de
jornalista e militante, por ocasio do envio de tropas cubanas ao territrio africano,
para auxiliar os integrantes do MPLA (Movimento para a Liberao de Angola) na
guerra pela independncia desse pas africano,142 o que resultou em outra extensa
reportagem, igualmente publicada em trs etapas no jornal El Espectador de Bogot,
que posteriormente ganhou o formato de livro, ambos com o ttulo homnimo de
Operacin Carlota Cuba em Angola (1977). Nesse perodo, a dedicao de Garca
Mrquez aos movimentos e causas polticas latino-americanas se intensificou,
solicitando-lhe um nmero avantajado de viagens e uma agenda repleta de
compromissos, atividades que no o distanciaram da imprensa. Tanto que em 1980
retomou sua participao no El Espectador e passou publicao semanal de
crnicas que foram reunidas em Notas de Prensa 1980-1984.
Em maro de 1981, Garca Mrquez deixou a Colmbia mediante um pedido
de exlio ao governo mexicano, motivado por problemas de carter poltico, o que o
escritor denominou perseguio velada das foras militares do governo de Julio
Cesar Turbay Ayala, assunto que ser mais detalhado no segundo captulo deste
trabalho. Na Cidade do Mxico, onde se instalou e ficou por mais de vinte anos,
141
Publicada originalmente em trs partes: La mala noche del bloqueo, na revista Alternativa, n 51, Bogot, em
agosto de 1975; La necesidad hace parir gemelos, na revista Alternativa, n 52, Bogot, agosto de 1975, e Si no
me creen, vayan a verlo, na revista Alternativa, n 53, Bogot, setembro de 1975, reproduzida no 4 volume da
obra jornalstica de Garca Mrquez.
142
Foi chamada Operao Carlota, que consistiu no desembarque de 650 militares cubanos, homens e mulheres,
de abril a dezembro de 1965 em territrio africano, que sob o comando de Che Guevara atuaram na guerra dos
angolanos em busca da sua independncia.
51
passou a dividir o tempo entre vrios projetos enquanto, paralelamente, lanava
Crnica de una muerte anunciada (1981), outra de suas obras, a exemplo de
Noticias de un secuestro (1996) , em que o jornalismo responde pelo eixo central da
narrativa literria.
Envolvido em pesquisas de campo para o novo romance, El otoo del
patriarca (1975), que remete ficcionalmente a trs ditadores latino-americanos:
Rafael Trujillo, da Repblica Dominicana, Marcos Prez Jimnez, da Venezuela, e
Anastasio Somoza Garca, da Nicargua, o escritor recorreu todos os pases da
regio do Caribe. Mais uma vez Garca Mrquez conciliava os interesses
jornalsticos e polticos, o que convalidou sua ida ao territrio nicaragense em 1982
para participar in loco da Revoluo da Nicargua, experincia compartilhada com o
escritor argentino Julio Cortzar.
O grau de envolvimento com causas polticas levou-o a uma participao
mais efetiva junto aos grupos de revolucionrios, como os da Nicargua, resultando
em uma numerosa produo jornalstica, parte registrada em reportagens especiais
e parte publicada em livros como Viva Sandino (1982) e El asalto: el operativo con el
que el FSLN se lanz al mundo (1983), o que j havia sucedido com Periodismo
militante (1978), Chile, el golpe y los gringos (1974) e mais tarde se repetir com
Persecucin y muerte de minoras em co-autoria com Guillermo Nolasco Juarez
(1984) e La aventura de Miguel Littin clandestino en Chile (1986). Foi nessa poca
que repartiu com o amigo jornalista Plinio Apuleyo a edio do livro que rene vrios
de seus depoimentos em formato de entrevista, Gabriel Garca Mrquez. El Olor de
la Guayaba. Conversaciones con Plinio Apuleyo Mendoza (1982).
At o lanamento do romance El amor en los tiempos del clera (1984), suas
aspiraes jornalsticas de criar mais um empreendimento editorial no se
acalmaram. Por isso tentou levar adiante o projeto do peridico El Otro, que deveria
ser financiado com parte de sua premiao com o Nobel em 1982. Segundo
Cebrin, a inteno desse jornal era precisamente lo que su propio nombre
indicaba, las noticias vistas desde otro punto de vista al que la prensa institucional
52
colombiana tena acostumbrado al lector.143 Nesse projeto, que naufragou antes de
nascer, Garca Mrquez envolveu outros dos amigos jornalistas, Rodolfo Terragno, o
fundador do El Diario de Caracas, e o escritor e jornalista argentino Toms Eloy
Martnez. Dois anos depois, em 1984, como confirmou o escritor e jornalista
Cbrian,144 Garca Mrquez abandonou definitivamente a idia.
Decidido a fundar uma oficina-escola de jornalismo, com o objetivo de zelar
pela qualidade do ensino dessa prtica, em especial na Amrica Latina, e com isso
manter os pilares fundamentais do jornalismo: o domnio da lngua, as questes
ticas, os exerccios de reportagem, entre outros, Garca Mrquez criou a Fundacin
para el Nuevo Periodismo Iberoamericano, inaugurada 1993 em Cartagena. A
instituio, por meio da realizao de seminrios, conferncias e cursos, vem
reunindo estudantes do mundo todo para aperfeioamento da prtica jornalstica,
alm do aprofundamento de temas que as redaes jornalsticas no costumam
tratar, como a questo tica das fontes, a necessidade de se pr em prtica o
jornalismo investigativo e a dedicao maior s reportagens culturais.
Movido pela veia jornalstica, o escritor lanou Noticia de un secuestro
(1996), obra que gerou discusses no campo da crtica literria e da imprensa no
apenas por sua temtica e abordagem de fatos contemporneos ocorridos sob o
teor da violncia na Colmbia, como seqestros de personalidades, intelectuais e
jornalistas, alguns amigos do escritor, mas precisamente por retomar o exerccio da
reportagem, eixo propulsor do livro.145 Dois anos depois, Garca Mrquez assumiu
novamente a tripla funo dos primeiros tempos do El Espectador, ao atuar como
143
CEBRIN, Juan Luis. Retrato de Gabriel Garca Mrquez. Madri: Crculo de Lectores, 1989, p. 37. O
escritor dedicou-se por mais de um ano ao jornal que nunca foi posto em circulao. Segundo o prprio Garca
Mrquez, por dificuldades relativas a dinheiro e questes polticas, como confirmou em depoimento a Cebrin,
Es muy caro sacar a un diario. Y en Colombia las cosas no estn nada fciles. In: CEBRIN, Juan Luis. Op.
cit. p. 41. Quanto ao nome do peridico, Cebrin reproduziu o que Garca Mrquez pretendia, uma homenagem
ao conto homnimo de Borges e, conseqentemente, uma aluso a sua outra vocao e personalidade.
144
Idem, p. 41.
145
No final de 1995, a Colmbia vivia mais um drama de outro seqestro, o de Juan Carlos Gaviria, irmo do expresidente Csar Gaviria, quando apareceu na imprensa o seguinte anncio: Los secuestradores ofrecen la
liberacin de Juan Carlos Gaviria si Garca Mrquez asume la presidencia del gobierno en lugar del actual
mandatario, Ernesto Samper. Para o qual, Garca Mrquez respondeu: Nadie puede esperar que asuma la
irresponsabilidad de ser el peor presidente de la Repblica ... Liberen a Gaviria, quitnse las mscaras y salgan a
promover sus ideas de renovacin al amparo del orden constitucional. In: www.uolsinectis.com.ar /biblioteca.
53
reprter, editor e colunista, na verso colombiana da revista Cambio,146 alm de
experimentar uma nova atividade no campo jornalstico, tornando-se scioproprietrio da publicao semanal. A gama de incumbncias, uma vez mais, no o
distanciou das grandes entrevistas, especialmente aquelas com personalidades
polticas e intelectuais, como os presidentes Hugo Chvez, da Venezuela, e Bill
Clinton, dos Estados Unidos, o lder sovitico Mihail Gorbachov, entre uma extensa
lista de nomes espalhados pelo mundo inteiro, tampouco dos artigos de opinio,
reproduzidos em vrios veculos estrangeiros, como os jornais La Nacin, El Pas, El
Tiempo, The New York Times e as revistas Vogue, Times, Harperss.
Como um jornalista de seu tempo, Garca Mrquez segue em plena
atividade produzindo reportagens, entrevistas e artigos, enfocando personagens e
abordando temas que despertem curiosidade e interesse entre o pblico leitor.
Paradoxalmente, o cronista Garca Mrquez continua permitindo maior aproximao
de leitores e internautas, fazendo de sua coluna na revista Cambio, Gabo
Contesta, um espao democrtico para reflexo e discusso de uma infinidade de
assuntos que integram o dia-a-dia de leitores. nesse tom de conversa que est
sempre ajudando a estabelecer ou restabelecer a dimenso das coisas, pois pega o
mido e mostra nele uma grandeza, uma beleza ou uma singularidade
insuspeitadas, caractersticas particulares da crnica, como afirma Antonio
Candido,147 que Garca Mrquez mantm a vivacidade de seus textos, entremeando
jornalismo e literatura, ao mesmo tempo em que abre um espao para a abordagem
jornalstica da realidade.
146
Alm da verso colombiana, Cambio manteve por quase dois anos a edio mexicana, que parou de circular
em maro de 2003. A exemplo do que ocorre na Colmbia, Cambio verso Mxico dedicou-se a um novo
jornalismo, voltado para a qualidade, tica e atualidade, e tinha Garca Mrquez como um dos scios
proprietrios, juntamente com a Rede Televisa de Comunicao.
147
CANDIDO, Antonio. A vida ao rs-do-cho. In: A Crnica: o gnero, sua fixao e suas transformaes:
Campinas: Unicamp. Rio de Janeiro: Fundao Casa de Rui Barbosa. 1992. p.14.
54
55
Idem. p. 31.
O Tribunal Russell II uma organizao voltada para a defesa dos Direitos Humanos. Garca Mrquez fundou a
organizao Hbeas em defesa de presos polticos em Cuba, onde trabalhou conjuntamente com o historiador
iugoslavo Vladimir Dedijer; Juan Bosch, ex-presidente da Repblica Dominicana, e o escritor argentino Julio
Cortzar.
4
SAID, E. W. Op. cit., p. 31.
3
56
57
BOBBIO, Norberto. Os intelectuais e o poder: dvidas e opes dos homens de cultura na sociedade
contempornea (traduo de Marco Aurlio Nogueira). So Paulo: Unesp, 1997. p. 34.
8
In: Entrevista con Rita Guibert, Siete voces. Mxico: Organizacin Editorial Novaro, S.A.1974.
http://www.literatura.us/garciamarquez/guibert.html
9
SAID, E. W. Op. cit. p. 31.
58
10
59
GARCA MRQUEZ, G. In: Gratitudes. Noticia de un secuestro. EUA: Penguin Books, 1996. p. 6.
60
15
GMEZ, Gonzalo S. El compromiso social y politico de los intelectuales. Intervencin con motivo del
otorgamiento de la Diskin Memorial Lectureship por la Latin American Studies Association y Oxfam America.
Miami, marzo 2000 in: www. mamacoca.org/sanchez_intelectuales
61
62
Carlos Andrs Prez e, em particular, com Fidel Castro tem extrapolado o territrio de
suas aes culturais e polticas, como observou o jornalista Jess Quintero: Aunque
detesta el poder, se codea con jefes de Estado y primeros ministros de medio mundo. A
veces cumple el papel de mediador entre unos e otros, y trae y lleva recados al odo
que con frecuencia acaban salvando vidas, poniendo presos en la calle o cerrando
crisis.20 No entanto, entre os representantes do poder de seu pas no se demonstrou
inconveniente algum em convivncia to estreita. Como evidenciou outro ex-presidente,
Csar Gaviria (1990-1994), em uma entrevista imprensa espanhola:
En los momentos ms difciles de mi gobierno,
siempre encontr el buen consejo desinteresado de
Gabo, precedido por un anlisis lcido de la
situacin, producto sin duda de su capacidad para
estar mejor informado que todo el mundo sobre los
sucesos, y de su buen olfato de viejo periodista.21
ANDERSON, Jon Lee. El poder de Garca Mrquez. El Pas Dominical. Madri. 31 de outubro de 1999. p.116-28
in: http://www.cvcervantes.es
20
QUINTERO, Jess. 70 aos de Garca Mrquez y otros treinta en la soledad de la fama: La Revista. El Mundo,
1996. http://w3.el-mundo.es/larevista
21
In: BENGOECHEA, A. de. El Gabo poltico. ABC verso on-line, www.abc.es
22
Siempre ha sido aliado de los mandatarios que ven en l una persona que puede mediar, resolver, utilizar sus
contactos para uno u otro fin. A veces se equivoca y lo utilizan o le dejan cuando ya no lo necesitan. Creo que ese es
el punto flaco de esa generacin del boom literario, declar Vargas. in: BENGOECHEA, A. de. Op. cit.
23
MICHELSEN, Alfonso Lpez. El colombiano del siglo XX. Biblioteca Virtual Cervantes. www.cvc.cervantes.es,
Bogot, setembro, 1999.
24
AGUDELO, J. Dario. Gabo para los que no saben dnde queda Colombia. Boletn Cultural y Bibliogrfico.
Nmero 3, Volume XXII , 1985. www.banrep.gov.co
63
Jaramillo Agudelo: Es que mientras el Libertador hizo el pas, Garca Mrquez ha sido
quien ms reveladoramente lo ha dicho.25 Essa imagem, segundo Agudelo, teve
repercusso mais ampla:
25
Idem.
AGUDELO, J. Dario. Op. cit.
27
SAID, E. W. Op. cit. p. 30.
28
BOBBIO, Norberto. Op. cit. p. 23.
26
64
29
COBO BORDA, Juan Gustavo. Silva, Arcinegas, Mutis y Garca Mrquez y otros escritores colombianos. (Temas
de Hoy) Bogot: Biblioteca Familiar de la Presidencia de la Repblica, 1997.
30
MENDOZA, Plinio A. El olor de la guayaba Conversaciones com Plinio Apuleyo Mendoza: Buenos Aires:
Sudamericana, 1982. p. 85.
31
A cerimnia aconteceu em 11 de dezembro de 1982 e, por votao unnime dos 18 membros da academia sueca, a
instituio consagrou-lhe o prmio relevando seus dotes jornalsticos.
65
Trecho do discurso La soledad de Amrica Latina, proferido por Garca Mrquez na Academia Sueca de Letras,
quando recebeu o prmio Nobel de Literatura.
33
Blusa de mangas compridas, abotoada e com bolsos retangulares na parte de baixo, geralmente forrada com seda.
Juntamente com o chapu, as calas compridas e as alpargatas, compem o traje tpico llanero, usado pelos
colombianos da regio de Arauca. http://www.sinic.mincultura.gov.co
34
SAID, E.W. Op. cit. p. 40.
66
coerncia absoluta dessa sua maneira de agir, o que de certa forma acabou
colaborando com mais uma de suas atividades intelectuais, a de cronista. No poderia
ser diferente em se tratando de uma figura que ao seguir o modelo do intelectual
independente de partidos e do Estado vem enxergando e pensando o mundo a partir
de uma perspectiva poltica. E foi sob essa perspectiva que o escritor, repetindo uma de
suas freqentes tarefas jornalsticas desde os anos 50, dedicou-se semanalmente
redao de uma crnica para o jornal colombiano El Espectador durante os primeiros
quatro anos da dcada de 80. Essa parcela da produo jornalstica, assim como
grande parte de suas reportagens, manteve-se pontuada por aspectos poltico-sociais,
em especial aqueles tocantes a questes hispano-americanas e sempre em relao
com sua literatura, como confirmam os comentrios de Lpez Lemus:
Esta participacin de Garca Mrquez en la
problemtica social de su poca, no puede ser
separada de su obra literaria, porque en ella se
registra de muy diversas maneras, ya sea por medio
de la mitificacin o de la interpretacin de mitos, o
por alusiones directas y reelaboraciones de
acontecimientos a partir de la realidad epocal.
Garca Mrquez comparte su dedicacin a la
creacin
literaria
con
numerosas
labores
periodsticas y cinematogrficas y con vnculos con
movimientos revolucionarios de su momento.35
LPEZ, Lemus. in: Diccionario Enciclopdico de las Letras de Amrica Latina. Venezuela: Biblioteca Ayacucho;
Monte Avila, 1993. p. 1892-1893.
36
GARCA MRQUEZ, G. Notas de Prensa 1980-1984. Santaf de Bogot: Editorial Norma, 1995.
67
39
Granada, no Caribe.
Amrica Latina, que paradoxalmente iniciava os anos 80 substituindo
ditaduras militares por democracias em 26 pases,40 somava-se uma gama de questes
igualmente graves: elevados ndices de desemprego, inflao, violncia social,
narcotrfico, poluio ambiental, regresso da industrializao, debilitao geral dos
sistemas polticos, polarizao e excluso social, alm do incio das delicadas
negociaes com o Fundo Monetrio Internacional (FMI).
37
ARON, Raymond. Paz e guerra entre as naes. So Paulo: IOESP, 2002. p. 111.
Os registros apontam mais de 200 mil mortos na Guatemala, 75 mil em El Salvador e cerca de 50 mil na
Nicargua. Entre maro de 82 e agosto de 83, mais de 440 aldeias indgenas foram totalmente destrudas e
queimadas sob o comando militar do general Ros Montt, genocdio que chegou a 200 mil vtimas. In: Nosso Tempo
Volume II. Edio Brasileira: Klick /Jornal da Tarde, 1995. p. 539.
39
Em 1983, mesmo ano da invaso da ilha de Granada, no Caribe.
38
68
40
O primeiro pas a adotar ares democrticos foi o Peru (1980), seguido por Bolvia (1982), Argentina (1983),
Uruguai (1984), Brasil (1985), Haiti (1986), Paraguai (1989) e Chile (1989).
41
Diferentemente dos demais pases da Amrica Latina os colombianos no viveram grandes perodos sob governos
militares. A experincia civil na Colmbia a mais longa de toda Amrica Latina. No entanto, h uma
preponderncia em resolver todos os problemas por meio de armas. Colombia lleva ms de doscientos aos de
conflictos declarados o sin declarar, casi ininterrumpidamente. A pesar de ello, nunca las fuerzas armadas han
ocupado funciones gubernamentales in: PEREZ, Diego. Realidad del desplazamiento interno en Colombia: las
otras vctimas de la guerra. www.desplazados.org.co
42
Como o presidente Jaime Pardo Leal da Unin Patritica (UP), partido com razes marxistas formado pelas FARC
(Fuerzas Armadas Revolucionarias Colombianas), e os representantes polticos do movimento guerrilheiro M-19 e
do EPL (Ejrcito Popular de Liberacin). www.desplazados.org.co
43
Foi uma ao das foras governantes que consistia em discutir o processo de paz e, ao mesmo tempo, insistir nas
perseguies a guerrilheiros anistiados e pessoas consideradas simpatizantes da guerrilha, como advogados,
defensores de presos polticos, representantes da esquerda. in: PREZ, Diego. Op.cit. www.desplazados.org.co
69
44
O que provocou um revide de Israel, bombardeando a sede da OLP, em Beirute no Cairo, resultando na morte de
300 pessoas. in: Enciclopdia Nosso Tempo. Op. cit. p.596.
45
MANAUT, Ral Bentez. Negociaciones de paz en el Tercer Mundo: anlisis comparativo. Centro de
investigacin, docencia, documentacin y divulgacin de Relaciones Internacionales y Desarrollo. In
http://www.cidob.es/castellano/index.cfm
70
46
A ascenso do sindicalismo na Polnia e, conseqentemente, o fim do comunismo no Leste Europeu tiveram como
protagonista o lder sovitico Lecha Walesa, ganhador do Nobel da paz de 1983.
47
Prlogo Por qu doce, por qu cuentos y por qu peregrinos in: GARCA MRQUEZ, G. Doce cuentos
peregrinos: Barcelona: Mondadori, 1992. p.14-5.
48
Garca Mrquez acabava de regressar Colmbia aps um ano de ausncia motivada por viagens de carter
poltico, como foi a visita ao rei Juan Carlos I, da Espanha, e outras de carter jornalstico, para a realizao de
entrevistas com personagens de destaque no cenrio internacional, como o papa Joo Paulo I, em Roma.
71
49
MARIN, Jorge. Periodismo y literatura, enfoque sistmico en la novelstica de Gabriel Garca Mrquez.
http://www.monografias.com/trabajos11/perilite/perilite.shtml#BREV
50
AGUIAR e SILVA, Manuel de. Teoria e metodologia literrias. Lisboa: Universidade Aberta, 1990. p.221-2.
51
SATO, Nanami. Jornalismo, literatura e representao in: CASTRO, Gustavo de. & GALENO, Alex.
Jornalismo e Literatura: a seduo da palavra: So Paulo: Escrituras, 2002. p. 33.
72
de ficcin porque ha servido para mantenerme en contacto con la realidad .52 Com
Garca Mrquez concorda a crtica Isabel Rodrguez-Vergara, que assim expressou-se
sobre o comportamento do escritor em Crnica de una muerte anunciada: Su mtodo
es pues, el de un reportero investigativo, quien describe contraponiendo las acciones y
los puntos de vista de numerosos testigos y participantes.53
Portanto, a prtica jornalstica que tomava conta dos ares do escritor, com
intenso frescor nessa poca, impulsiona-o a retomar as pginas da imprensa e acercarse concomitantemente da literatura e do jornalismo. Em um movimento de extrema
cumplicidade desses dois universos, Garca Mrquez retornou s crnicas: Textos que
se abastecem com pesquisas e depoimentos, em livros e documentos, em
interrogatrios e em enquetes, como afirma o prprio escritor,54 mas que ao mesmo
tempo so unicamente dependentes do ponto de vista, subjetivo e crtico, do autor que
ao selecionar os fatos jornalsticos que compem tais textos mantm-se atento ao
uso da prtica da pirmide informativa,55 balizando o peso que cada um dos fatos
ganhar, de acordo com o efeito de sentido, e a orientao ideolgica da interpretao
que deseja obter em relao ao leitor.
O conjunto desses textos adquiriu importncia fundamental na obra
garciamarquiana por constiturem uma srie de crnicas que promoveram a
intertextualidade entre os universos do jornalismo e da literatura, o que representa,
entre outros fatores, a possibilidade de estudos e anlises de elementos de ordem
literria e, ao mesmo tempo, de aspectos relacionados transmisso, interpretao e
reflexo dos fatos no tocante ao campo jornalstico. Isso sem mencionar o aspecto
histrico, j que a esse conjunto de textos coube tambm a funo de registro e a
52
STONE, Peter H. Confesiones de escritores. Los reportajes de The Paris Review. Escritores Latinoamericacos
(prlogo de No Jitrik). Madrid: El Ateneo, 1981. p. 148.
53
RODRGUEZ-VERGARA, Revista de Estudios Colombianos, n. 12-14, 1994. p. 64.
www.colombianistas.org/estudios/estudios12.html.
54
GARCA MRQUEZ, G. Sofismas de distraccin Sala de Prensa . Artculos. Ao III, Vol. 2, marzo 2001.
http://www.saladeprensa.org/art201.htm
55
Pirmide um conceito jornalstico que consiste em um relato que prioriza no a seqncia cronolgica dos fatos,
mas a escala em ordem decrescente dos elementos mais importantes, na verdade, os essenciais, em uma montagem
que os hierarquiza de modo a apresentar inicialmente os mais atraentes, terminando por aqueles de menor apelo. in:
PENA, Felipe. Teoria do Jornalismo. So Paulo: Contexto, 2000. p. 48.
73
56
Do grego chroniks, relativo a tempo (chrnos). No cabe dvida ao afirmar que, antes do Modernismo hispanoamericano, o conceito de crnica remetia-se a textos cujo objetivo era o de registro em ordem temporal dos
acontecimentos de um espao concreto uma cidade, um reino, e portanto estavam ligados Histria. E que uma
vez liberto da conotao historicista, passou, a partir do sculo XIX, com o advento dos folhetins franceses, a ser
utilizado dentro dos parmetros literrios, o que refora o parentesco e a filiao do gnero com a literatura e o
jornalismo.
57
MOISS, Massaud. A criao literria. Prosa: 9 ed. So Paulo: Melhoramentos, 1979. p. 250.
58
MATEO, ngeles. La crnica y fin de siglo en Hispanoamrica (Del siglo XIX al XXI).In: Revista Chilena de
Literatura, Estudios, n. 59, Novembro, 2001. Verso on-line: www.uchile.cl/facultades/filosofa/revista_literaria
59
SATO, Nanami. Jornalismo, literatura e representao. in: CASTRO, Gustavo de & GALENO, Alex.
Jornalismo e Literatura: a seduo da palavra: So Paulo: Escrituras, 2002. p. 33.
74
ambigidade consolida-se como uma das caractersticas mais fortes do gnero, ponto
com o qual concorda Moiss, que assim se expressa:
A crnica ambgua. Duma ambigidade irredutvel,
de onde extrai seus defeitos e qualidades. Difere,
porm, da matria substancialmente jornalstica ...
No visa mera informao; o seu objetivo,
confesso ou no, reside em transcender o dia-a-dia
pela universalizao de suas virtualidades latentes.60
60
75
61
GARCA MRQUEZ, G. Notas de Prensa 1980-1984. Santaf de Bogot: Norma, 1995. pp. 404-7.
Segundo Martha Cerda, el empleo de la ironia puede reflejar la madurez de uma tradicin literaria. in: CERDA,
Martha.
Aspectos
teoricos
sobre
la
ironia.
Guadalajara.
Jal.
Mxico,
1990.
http://www.uv.mx/usbi_xal/bd/tesis_posgrado/pequeno/html/index.htm
63
DUCROT, Oswaldo & TODOROV, Tzvetan. Dicionrio Enciclopdico das Cincias da Linguagem. So Paulo:
Perspectiva, 1972. 3. ed. p. 254.
62
76
Como condiz a esse tipo de texto que, por fazer parte do mundo jornalstico,
precisa sobretudo informar, mas que tambm permite ao leitor ter acesso a emoes
que a notcia pode provocar, a crnica tem como ponto de partida o fato
cronologicamente mais recente e mais importante: a manifestao de 400 mil pessoas
nas ruas de Israel, no dia 21 de setembro de 1982, em protesto contra o fim dos
massacres e a renncia de Sharon. A partir desse dado o cronista elege sob critrios
subjetivos os demais elementos informativos que daro uma viso interpretativa em
relao ao que estava acontecendo entre esses dois povos, mais precisamente nos
ltimos trs anos, 1979-1982, sob os auspcios dos dois lderes. E vai buscar tambm
no mbito literrio recursos para faz-lo.
O produto dessa intercomunicao se apresenta nos cinco primeiros pargrafos
em que o encadeamento de informaes e interpretaes detalha os antecedentes e as
conseqncias dos episdios em que Ariel Sharon e Beguin so protagonistas,
revelando a mo contundente do cronista ao optar por um lxico voltado
intencionalmente para expressar qualidades negativas dos dois. Por isso a abundncia
de adjetivos pejorativos em algumas frases que destaco:
77
78
CANDIDO, Antonio. A vida ao rs-do-cho. In: A Crnica: o gnero, sua fixao e suas transformaes no
Brasil. So Paulo: Unicamp; Fundao Casa de Rui Barbosa, 1992. p. 15.
79
80
81
2.7. Autocrtica
Outro tema que aparece nesta crnica, embora no ocupe tanto espao, a
crtica aos meios de comunicao. Como jornalista e intelectual Garca Mrquez no
deixa amainar o tom crtico ao referir-se passividade com que os colegas de
profisso, assim como os colegas intelectuais, receberam as informaes de episdios
to importantes que ele assim traduziu: Las reacciones de los medios de comunicacin
ante esos tres acontecimientos, as como las de los intelectuales y la de la opinin
pblica en general, fueron para m una leccin inquietante.
A crtica contra o jornalismo persiste. Desta vez o cronista ao afirmar que seu
conhecimento sobre os povos judeu e palestino veio da Bblia releva a importncia ao
ato da leitura e experincia de leitura, questionando a qualidade da imprensa, que
insiste na transmisso de informaes superficiais, imprecisas e tendenciosas.
A capacidade de criticar, colocando o dedo na ferida de quem cometeu
desatinos polticos, ideolgicos, sociais e humanos como Sharon e Beguin, demonstra
um cronista totalmente seguro em relao a seu posicionamento poltico, o que o
motivou tambm a legitimar sua solidariedade a outras populaes que sofrem as
mesmas dificuldades das guerras como os poloneses e os argentinos. E mais, deixa-o
em posio confortvel para declarar seu posicionamento contrrio aos anticomunistas
82
83
O Livro das Lamentaes um registro de angstias e lamentos de quando a cidade de Jerusalm foi tomada pelo
rei Nabucodonosor, em 586 a.C.
66
En cambio, cuando las tropas de Israel invadieron y ensangrentaron Lbano, el silencio fue casi unnime aun entre
los ms exaltados jeremas de Polonia, a pesar de que ni el nmero de muertos ni el tamao de los estragos admitan
ninguna posibilidad de comparacin entre la tragedia. in: Beguin y Sharon, Premios Nobel de la Muerte in:
GARCA MRQUEZ, G. Notas de prensa. Op. cit. p. 406.
84
Tengo muchos amigos, cuyas voces fuertes podran escucharse en medio mundo, que hubiera querido y sin duda
siguen queriendo expresar su indignacin por este festival de sangre, pero algunos de ellos confiesan en voz baja que
no se atreven por temor de ser sealados de antisemitas. In: Beguin y Sharon, Premios Nobel de la Muerte. In:
GARCA MRQUEZ, G. Notas de Prensa. Op. cit. p. 406.
85
revela de forma metafrica a relao poltica que intelectuais mantm, nem sempre
coerente, s vezes de aparncia, exatamente pelas dificuldades em manter de forma
harmoniosa a conjuno da ideologia, da poltica e da cultura.
Ainda dentro desse caminho de interpretao sob um contexto religioso, Garca
Mrquez traz para a crnica outras construes que, da mesma forma, impregnam de
um juzo de valor, o ideolgico, a outros sujeitos. Em particular destaco a Unio
Sovitica, que manteve um comportamento dotado de uma prudencia casi
inconcebible.68 De novo, a marca subjetiva do autor emerge em adjetivao ao
classificar a atitude da URSS de uma cautela inconcebvel, o que nos leva a pensar
que, por ser a Unio Sovitica um bloco de pases comunistas (o Muro de Berlim no
havia cado), deveria prestar solidariedade ao Lbano e, acima de tudo, manifestar-se
contrariamente a Israel, dentro de uma certa coerncia poltica e ideolgica.
Incoerncia igual ou maior que a poltica a religiosa. o que o cronista revela
ao afirmar que, diante de uma guerra suja como foi a de Israel sobre o Lbano, fica
evidente que para os lderes Sharon e Beguin a noo de Deus outra, muito distante
daquela que a nao israelense conhece e mantm dentro dos princpios religiosos da
igualdade e da complacncia: aquella guerra sucia no es la suya porque est muy lejos
de ser la de su dios, que durante tantos y tantos siglos se haba complacido con la
convivencia de palestinos y judos bajo el mismo cielo.69
68
Por ltimo, la prudencia casi inconcebible de la Unin Sovitica, y la fragmentacin fraternal del mundo rabe
acabaron de completar las condiciones propicias para el mesianismo demente de Beguin y la barbarie guerrera del
general Sharon. In: Beguin y Sharon, Premios Nobel de la Muerte. in: GARCA MRQUEZ, G. Notas de Prensa.
Op. cit. p. 406.
69
In: Premios Nobel de la Muerte. Op. cit. p. 407.
86
dominantes, possvel ser reconhecido com bastante clareza em S: ya viene el lobo .70
A exemplo do que ocorreu em Beguin y Sharon, Premios Nobel de la Muerte, o eixo
central desta crnica tambm um pedido de paz. Um pedido fortemente acentuado,
um clamor para a Amrica Central, em particular para a Nicargua, pas que se
encontrava na iminncia de invaso por tropas norte-americanas.71 Entre os temas
transversais abordados nesta crnica est o questionamento sobre a tica e qualidade
da informao jornalstica, assunto recorrente no conjunto de Notas de Prensa e
igualmente apontado na crnica anterior.
Para tratar de um tema rduo, a denncia que o governo de Ronald Reagan
concretizaria a invaso do territrio nicaragense sob a alegao de terminar com outro
foco de comunismo na Amrica Central, o cronista, mais uma vez, vai buscar uma sada
no entrecruzamento da literatura com o jornalismo. O resultado ele encontra no
universo da fbula, em que personagens como o lobo, que representam o mal,
defrontam-se com figuras de ndole contrria representantes do bem, como o pastor.
Dentro desse mbito fabuloso, Garca Mrquez utiliza metaforicamente a figura do lobo
para representar os Estados Unidos e, Nicargua, conseqentemente, cabe a figura
do pastor, ou melhor, do bem. Seguindo a linha das histrias desse universo, sempre
h uma contenda entre os inimigos e o resultado nico: a vitria do bem sobre o mal.
Afinal tem que haver uma justificativa para a moral da histria, ou melhor, para o
aniquilamento do mal.
Mas como Garca Mrquez est tratando de um fato histrico, o resultado do
enfrentamento, ao contrrio da fbula, poder no consagrar o bem, ou seja, a
Nicargua, como o vencedor. Fora do faz-de-conta, a Nicargua teme pela chegada do
lobo em seu territrio, alerta que o cronista deixa bem evidente no ttulo. Ao referir-se
metaforicamente ao lobo, no caso os Estados Unidos, Garca Mrquez j revela qual
70
71
87
72
Lead ou lide nada mais do que o relato sinttico do acontecimento logo no comeo do texto, respondendo s
perguntas bsicas do leitor: o qu, quem, como, onde, quando e por qu. PENA, Felipe. Op. cit. p. 42.
88
... Todava hoy continan dando clases en sus escuelas siniestras, lo cual es ahora s una versin moderna de la
fbula del lobo, pero al revs. In S: ya viene el lobo in: GARCA MRQUEZ, G. Notas de prensa Op. cit. p. 469.
74
Dicionrio Eletrnico Houaiss da Lngua Portuguesa. Editora Objetiva.
89
75
Este convencido de ltima hora permita pensar tambin que haba sido, una patraa del gobierno argentino el
retiro anunciado de sus maestros de represin en Amrica Central, tambin por la actitud de los Estados Unidos en la
guerra de las Malvinas. La patraa acab de confirmarse con visos de burla sangrienta hace algunas semanas. In
Si:ya viene el lobo. In: GARCA MRQUEZ, G. Notas de prensa. Op. cit. p. 469.
76
MOLINER, Mara. Diccionario de uso del espaol. V.2. Madrid: Gredos. 1992. v.1. p. 669.
90
91
79
KRAMER, Mark. Reglas quebrantables para periodistas literarios (traduccin de Mercedes Guhl y Mario Jursich
Duran). in: http://www.elmalpensante.com/32_reglas_quebrantables.asp
92
Fazendo jus sua intensa atividade intelectual, nesta crnica Garca Mrquez,
alm de jornalista, aparece como o escritor premiado com o Nobel de Literatura. Mas
ao intelectual politicamente engajado que os jornalistas recorrem diante da iminncia da
invaso do territrio nicaragense, como ele relata na seguinte passagem:
A los numerosos periodistas que vinieron a mi casa
de Mxico el 21 de octubre pasado, a las seis de la
maana les expres mis temores de una invasin
inminente a Nicaragua desde el territorio de
Honduras, y les dije que haba que hacer lo
imposible por evitarla. No hablaba por decir algo
resonante en la maana del Nobel, no; el proyecto
de invasin a Nicaragua desde Honduras lo haba
preparado la CIA bajo los auspicios del anterior
93
80
94
81
GARCA MRQUEZ, G. Notas de Prensa. Op. cit. p. 495. Publicada em 23 de maro de 1983.
95
96
82
Torrijos morreu vtima de acidente areo em 31 de julho de 1981, cujas causas no foram esclarecidas. Cerca de 15
dias antes de sua morte Garca Mrquez esteve em sua companhia durante um passeio ilha de Contadora, no
Caribe. Passagem registrada na crnica Torrijos, publicada em Notas de Prensa. Desde 1968 quando assumiu a
presidncia do Panam, o general se converteu em um lder carismtico devido s mudanas que promoveu no pas
nas reas da educao e agricultura, implantando reforma agrria e um programa de alfabetizao.
83
KRAMER, Alan. Reglas quebrantables para periodistas literarios. Op. cit.
97
84
Aspecto assim interpretado pelo escritor Ariel Dorfman: Pero que lo envuelve desde antes, desde un lejano,
intangible antes, casi como un pecado original, la estructura que nuestros padres nos han legado y que ellos a su vez
recibieron de sus padres, de generacin en generacin cambiando y siendo determinadas, esta herencia de temprana
muerte posible. in: DORFMAN, Ariel. Imaginacin y violencia en Amrica. Santiago del Chile: Editorial
Universitaria, 1970. p. 11.
98
85
86
99
87
As empez todo, deca, refirindose a as bandas de criminales a sueldo que sembraban el terror en El Salvador,
y que haban llegado al extremo inimaginable de acribillar a un arzobispo en el altar mayor de la catedral y en el
instante de la elevacin. in: Manos arriba! in: GARCA MRQUEZ, G. Notas de Prensa. Op.cit. p. 496.
100
101
102
O recurso acaba funcionando como estmulo duplo para que o leitor prossiga na
leitura. Primeiro, porque divide com ele, leitor, uma passagem intimista de sua vida,
compartindo algo que lhe querido, a famlia, ou melhor, o av; segundo, que sob outro
ponto de vista, este av real a que se refere Garca Mrquez pode ser entendido como
o av da fico, o consagrado Aureliano Buenda, tambm coronel que, do alto de seus
quase 100 anos de idade, conduz a histria mais premiada do escritor no romance Cem
anos de solido. Nesta segunda possibilidade o leitor se v projetado no mesmo
patamar do consagrado av-personagem.
89
103
104
O rompimento desse compromisso ao qual se refere Garca Mrquez constituise em uma outra possibilidade de interpretao da crnica Manos arriba!. Pois ao
promover a liberao de informaes sobre essa questo da violncia e seus
desdobramentos, o cronista revela tais dados ao leitor, retirando essas informaes de
um lugar secreto e colocando-as em lugar pblico. Este ato de trazer a pblico, no
entanto, s se concretiza no momento oportuno, como o prprio Garca Mrquez afirma:
Tambin aquel incidente qued como un secreto entre muy pocos. Hasta este
momento, en que me ha parecido oportuno evocarlo ante la imprevisible carrera de
armamento civil y militar que est padeciendo Colombia.
H para esta crnica uma outra via de leitura, baseada na mesma idia de
revelao. Tal possibilidade de interpretao se justifica no reconhecimento do
emprego de um lxico incisivo pelo cronista no sentido de identificao do que est
escondido e do que est s claras. Transportando essa opo para o tema central da
crnica, possvel fazer a leitura de que h uma violncia que est escondida,
encoberta, neste caso, sob o consentimento das autoridades colombianas e outra, a
olhos nus, da qual o governo colombiano igualmente compartilha; conseqentemente
90
GARCA MRQUEZ, G. Notas de Prensa 1980-1984. Santaf de Bogot: Norma, 1995. p. 108, publicada em 8
de abril de 1981.
105
possvel estender esse quadro questo das armas: quelas que de forma
escancarada circulam e aquelas que no se v, ambas, no entanto, possuem o
respaldo governamental.
O duo de intenes esconder/revelar permeia a trajetria da narrativa que vai
apresentando o general Torrijos. Fiquemos apenas, como exemplo, no pargrafo inicial
da crnica em que a figura do militar panamenho comea a ser traada. Ali o cronista
lana mo de expresses que efetivam o jogo do escondido e do visvel: Torrijos,
como todo mundo lo sabe, era un hombre de armas. A confirmao de que ele um
homem que usa e tem armas, ao justificada pelo fato de ser um militar, vem a pblico
agora atravs da crnica e funciona como um reforo: pblico e notrio que Torrijos
tem armas, portanto ele passa a partir deste ato de revelao a ficar isento e ileso de
qualquer acusao sobre o uso ou o porte das armas. Essa iseno que o cronista
imprime figura de Torrijos vai prosseguindo progressivamente. Para deixar claro ao
pblico leitor que o general um homem de bem e que no faz uso nem das armas
nem da violncia, Garca Mrquez recorre a um conjunto de expresses que mantm
esse duplo de visvel e encoberto. O cronista vai destampando seu passado e, assim,
revela sua histria, tornando-a pblica.
Ao viajar incgnito, ou seja, escondido de certo modo, soma-se o fato de
Torrijos hospedar-se em hotis com a identidade alterada,91 duas atitudes no
recomedveis a um general, que exerce tambm a chefia de uma nao. Porm, ambas
as idias se contrapem revelao pblica sobre suas armas. Outra possibilidade
desse jogo de esconder e revelar pode ser verificada no contraste de situaes vividas
por Torrijos, de viajar incgnito e no correr perigo, probabilidade muito distinta de ele
viajar pela Colmbia sem proteo policial. Com isso, a crnica pode criar perspectivas
de leituras que envolvem a situao colombiana, pas onde o militar de alta patente tem
91
Uno termina por no saber si lo estn protegiendo o si lo estn vigilando, dijo alguna vez, con su humor de
siempre, y decidi renunciar, contra su propio corazn, a uno de los pocos placeres solitarios de su edad adulta, que
era el de viajar de incgnito por los pases vecinos, y en especial por Colombia.
(...)Por muy inocente y explicable que se la intencin, es un delito grave entrar en Brasil e inscribirse en los hoteles
con la identidad tergiversada y solo la comprensin del gobierno impidi que la travesura del general Torrijos se
convirtiera em um incidente grave, y se mantuvo en secreto. in: Manos arriba!. in: GARCA MRQUEZ, G. Notas
de Prensa. Op. cit. p. 495.
106
que andar escoltado, devido ao perigo iminente de que alguma arma dispare, e o civil
fica desprotegido, o que contrasta com outros pases latino-americanos, em que
militares andam incgnitos e no se sentem ameaados pela violncia das armas.
Este ato de trazer ao pblico o que estava escondido acima de tudo ao de
um intelectual que, como reitera Said, precisa desenterrar o que estava esquecido.
Establecer relaciones que eran negadas, sealar cursos alternativos de accin que
podran haber evitado la guerra y sus secuelas concomitantes de destruccin
humana.92 E para dar sentido a esse ato, o cronista faz uso de sua arma prpria, que
a palavra. Arma para a qual Garca Mrquez chama ateno ao afirmar: Tal vez los
escritores somos los pocos colombianos que ya no tenemos ms armas que la mquina
de escribir. Isso ganha reforo na seguinte afirmao de Bobbio:93
Embora com nomes diversos, os intelectuais
sempre existiram, pois sempre existiu em todas as
sociedades, ao lado do poder econmico e do poder
poltico, o poder ideolgico que se exerce no sobre
os corpos, como o poder poltico, jamais separado
do poder militar, no sobre a posse de bens
materiais, dos quais se necessita para viver e
sobreviver, como o poder econmico, mas sobre as
mentes pela produo e transmisso de idias, de
smbolos, de vises do mundo, de ensinamentos
prticos, mediante o uso da palavra (o poder
ideolgico extremamente dependente da natureza
do homem como animal falante).
92
93
107
caracterizando um dilogo mais ou menos vivo entre o criador e o pblico, como bem
observou Candido.94
94
CANDIDO, Antonio. Literatura e sociedade: estudos de Teoria e Histria da Literatura. So Paulo: T.A.Queiroz,
2000. 8. ed. p. 74.
108
III. Gabriel Garca Mrquez e a tradio da crnica na Amrica Hispnica
Caribe a forma como so chamados os colombianos que nascem na Costa Atlntica do pas, regio onde se
localiza a cidade natal de Garca Mrquez. O caribe reconhecido por seu comportamento extrovertido,
brincalho, com um p na ironia; por estar sempre de cabea fresca e fazendo piadas, s vezes mal
compreendido pelos compatriotas mais comedidos, os cachacos.
2
Cachaco a maneira como os colombianos da Costa Atlntica, os costeos, chamam os compatriotas do
interior, em especial os de Bogot, mais comedidos em seu comportamento. Garca Mrquez evidencia essa
forma de tratamento justamente por trazer sua escritura um trao popular da cultura colombiana. Trao esse
reconhecido pelo professor Jacques Gilard, responsvel pela recompilao dos trabalhos jornalsticos do
escritor colombiano no perodo entre 1948 e 1960, a ponto de nomear o segundo dos quatro volumes dessa
coleo de Entre cachacos. Esse volume rene as crticas de cinema de Garca Mrquez para o jornal El
Espectador, publicadas entre maro e julho de 1955.
3
La crnica modernista es, pues, la heredera digamos as de un rbol genealgico complicado, cuyas
races se hallan en el artculo de costumbres ingls (los trabajos del Spectator de Addison), francs (los
escritos de Jouy y de Balzac) y espaol (sobre todo, los artculos de Larra), y cuyas ramificaciones se extieden
hasta las Tradiciones peruanas, de Ricardo Palma, y la chronique parisiense (en diarios como Le Figaro y La
Chronique Parisiense), y de ah hasta los escritos de Manuel Gutirrez Njera, en Mxico, alrededor de 1875.
Sabemos, sin embargo, que las genealogas producen una imprensin de continuidad que es, en buen medida,
ajena a lo que en realidad ocurre en la historia literaria: entre la chronique y la crnica, y los anteriores
artculos de costumbres y tradiciones, existen semejanzas y diferencias significativas. In: GNZALEZ,
Anbal. La crnica modernista hispanoamericana. Madrid: Porra Turanzas, 1983. pp. 64-5.
109
Entre a teoria e a prtica que as pesquisas vm reunindo sobre o tema A
crnica no Caribe considerei importante destacar um exemplo mais prtico, um
pequeno trecho do escritor porto-riquenho Edgardo Rodrguez Juli, que assim se
manifesta a respeito dessa relao no prlogo de seu livro Crnicas caribeas:
La crnica es seguramente el gnero caribeo por
excelencia. Desde Coln, que crey ver palmas
como el primer escenario del paraso hasta Mart
que vio en la palma la promesa del huerto
republicano, la crnica ha sido el diario de
navegacin y el ensayo de arribo de una cultura que
ha registrado sus descubrimientos y sus
fundaciones como si fuesen el recomienzo del
mundo. Si Alejo Carpentier construy un museo
para esa saga, Antonio Bentez Rojo le dio un mapa
abierto y creciente. Si Garca Mrquez registr el
nomadeo funambulesco de las costas, Luis Rafael
Snchez dio cuenta de la prosa callejera de las
islas. El Cronos caribeo, que ya haba auscultado
Rubn Daro, es una frase que se prolonga para
demorar la fugacidad del habla.4
JULI, Edgardo Rodrguez. Crnicas caribeas. San Juan. Puerto Rico. Editorial del Instituto
Puertorriqueo, 2002. In: http://www.brown.edu/Departments/Hispanic_Studies/Juliortega/index.html
110
escritores hispano-americanos contemporneos que, em maioria expressiva, vm
mantendo a produo desses textos que mesclam as informaes dos dados
jornalsticos com a viso de um mundo fictcio e, portanto, literrio de seu autor,
sempre enriquecidas pelo contedo crtico e reflexivo. Tal situao recebeu o
endosso do argentino Toms Eloy Martnez:
Todos, absolutamente todos los grandes escritores
de Amrica Latina fueron alguna vez periodistas. Y a
la inversa: casi todos los grandes periodistas se
convirtieron, tarde o temprano, en grandes
escritores. Esa mutua fecundacin fue posible
porque, en cada una de sus crnicas aun en
aquellas que nacieron bajo el apremio de las horas
de cierre, los maestros de la literatura
latinoamericana comprometieron el propio ser tan a
fondo como en el ms decisivo de sus libros.5
Discurso proferido durante o seminrio Situaciones de crisis en medios impresos, realizado na cidade de
Bogot, na Colmbia, em 15 de maro de 1996, na Fundacin para el Nuevo Periodismo Iberoamericano.
In:www.fnpi.org/
111
presentan localizaciones de conflaciones de
diversas influencias. El escritor se puede esconder
bajo la mscara del narrador, el periodismo aboga
por la autenticidad del discurso.6
112
autor com a produo literria, o escritor modernista passava tambm a ler esse
entorno, segundo nos confirma Vieira:
El escritor modernista lee, traduce y establece
nuevas genealogas literarias que residen fuera del
espacio nacional para fomentar nuevas prcticas de
lectura. Este proceso acelerado de informacin
requiere entonces de una especie de sistema, una
escuela o movimiento de traduccin. En otras
palabras, podramos argumentar que el modernismo
concomitante a la mecanizacin del sistema de
consumo del proyecto de la modernidad acarrea
consigo una mecanizacin del proceso de escritura.9
10
113
realidad, un deseo de novedad y de ruptura incesante y cosmopolita, aclara
Susana Rotker.12
Essa srie de contrastes que marcavam o comportamento da poca
encontrou acolhida, principalmente nas capitais hispano-americanas que viviam
uma espcie de convulso novidadeira em praticamente todos os setores da
sociedade, da cultura indstria, da economia ao comportamento: El constante
desesperado afn de lo original", como sintetizou ngel Rama,13 o que configurouse em um contexto que, sob o ritmo de recuperar o tempo perdido, imps
rapidamente s grandes cidades inovaes cientficas, tecnolgicas, culturais e
espirituais que vinham acontecendo na Europa e nos Estados Unidos desde o final
do sculo anterior, o XVIII.
Nessa desesperada busca pela novidade alterou-se o modo de vida, e
aquela sociedade com bases rurais dava passagem a uma outra, oligrquica, que,
enriquecida s custas da venda de matria-prima para empresas americanas e
europias, adotava os costumes do cosmopolita: consumindo, de mquinas a
cultura, em grau elevado. Sob a conivncia dos avanos tecnolgicos e dos meios
de comunicao, a imprensa ganhou prestgio maior. O nmero de jornais
aumentou sensivelmente, crescimento auxiliado com o surgimento das rotativas
de impresso e a linotipia.14
No se pode negar que, alm da divulgao de uma substancial carga
literria por meio das crnicas e a democratizao das notcias, os jornais tambm
atendiam ao apelo das empresas jornalsticas, que salvo poucas excees
11
idem.
ROTKER. Susana. Op. cit. p. 39.
13
RAMA, ngel, Rubn Daro y el modernismo: Universidad Central de Venezuela. Caracas. 1970. p. 76.
14
Vale lembrar que em 1866 surgem: o sistema de impresso por rotativas e a linotipia, que eleva a tiragem
dos jornais dirios, imprimindo milhares de exemplares em poucas horas. A lista de peridicos criados nessa
poca imensa. Destacam-se, entre eles: La Prensa (1869), La Nacin (1870) e La Razn (1905), de Buenos
Aires, El Mercurio (1900) e ltimas Noticias (1902), de Santiago do Chile, El Imparcial (1896) e El
Universal (1916), da Cidade do Mxico, El Da (1886), de Montevidu, La Prensa (1903), de Lima, El
Universal (1909), de Caracas, El Espectador (1887) e El Tiempo (1911), de Bogot. Fonte: MATEO,
ngeles. Crnica y fin de siglo en Hispanoamrica (Del siglo XIX al XXI).
12
114
fixavam seus interesses na comercializao dos peridicos. Pois o jornal, a
exemplo do que acontecia com toda a sociedade, que j havia entrado na era da
industrializao e, portanto, da mercantilizao, enfrentava as presses de
mercado, fator que por sua vez se refletia entre os cronistas, encarregados de
escrever sobre temas que agradassem e provocassem a curiosidade do leitor.
Nesse aspecto concorda Gonzlez:
La crnica desde su nacimiento como gnero
periodstico est sujeta a exigencias de actualidad,
de novedad y a lo que podramos llamar de leyes de
oferta y demanda, ya que, desde el punto de vista
del periodismo, la crnica es una mercanca; es una
mercanca de lujo: su valor es menos informativo que
recreativo.15
115
escritor, aspecto marcante desse perodo, como confirma Anbal Gonzlez: El
escritor hispanoamericano gravit, pues, hacia el periodismo como una forma de
poder sacar a la luz su labor; pero, a la vez, comenz a sentir las severas
limitaciones que ste le opona a su trabajo creador.17
As limitaes a que faz referncia Gonzlez recaram especificamente
entre os poetas modernistas que, por essas particulares circunstncias sociais,
acabaram assumindo a funo de cronistas dos jornais e produzindo um estilo de
texto diferenciado. Por tanto, los textos en prosa que estos escritores destinaron a
la prensa peridica, generalmente denominados prosa de no-ficcin, son los que
hemos de considerar como crnicas, afirma Jos Olivio Jimnez.18
Esse novo gnero, a prosa no-ficcional, passa a ter com o jornalismo de
final de sculo uma relao intrnseca justamente pelo ponto em comum, as
estratgias de escritura. Essa semelhana, presente tanto na prosa modernista
como no discurso jornalstico, provocou estudos crticos, entre outros, de ngel
Rama, ao reconhecer como caractersticas do jornalismo a novidade, a
atratividade, a velocidade, o choque, a excentricidade, a intensidade e a
sensao, marcas que se assemelhavam ao que as tendncias estilsticas da arte
modernista ressaltavam: la bsqueda de lo inslito, el acercamiento de elementos
dismiles, la renovacin permanente, la audacia temtica, el registro de los
matices, la mezcla de sensaciones, la interpenetracin de distintas disciplinas,
como complementou o crtico uruguaio.19
Diante desse cenrio em que a diversidade dos eixos espaciais, temporais
e subjetivos predominava, a narrativa de no-fico que os cronistas modernistas
assinavam diariamente para as pginas dos jornais hispano-americanos e
alguns estrangeiros, como foi o caso do cubano Jos Mart e do nicaragense
17
116
Rubn Daro20 acarretou uma incluso de sujeitos, de tempos e de espaos
novidadeiros que acabaram por causar rupturas de fronteiras estticas, sociais,
nacionais, lingsticas e epistemolgicas, provocando, por exemplo, a divulgao
desses textos fora do mbito regional. Como assinala Gonzlez:
... los modernistas hicieron de la crnica no slo un
gnero ms literario que periodstico, sino la
convirtieron en un vehculo de intercambio e
intercomunicacin literaria, aprovechando el vasto
alcance y difusin de diarios como La Nacin, de
Buenos Aires, La Opinin Nacional, de Caracas y El
Partido Liberal, de Mxico.21
20
Jos Mart passou boa parte da vida em Nova York e na Europa, como correspondente. Suas crnicas eram
publicadas em uma srie de jornais, como La Amrica, de Nova York, e reproduzidas em tantos outros da
Amrica Hispnica. Rubn Dario, da mesma forma, colaborou como cronista em vrios peridicos do Chile,
Costa Rica, Espanha e Nicargua. Vale destacar que a produo de crnicas de ambos foi, a exemplo de uma
extensa lista de nomes como o de Jos Mara Vargas Vila e Enrique Gmez, extremamente volumosa,
segundo apurou Susana Rotker.
21
GONZLEZ, Anbal. Op. cit. p. 221.
22
Idem. p. 75.
117
Hay crnicas que van ms al lado del Periodismo,
o da Filologa, o de la Literatura. Pues la crnica
percibe la historia a partir de la nocin de la
novedad. En ese sentido la crnica participa
plenamente del inters del periodismo, de lo nuevo.
Lo nuevo, es por supuesto, lo que rompe la
cotidianidad, la rutina, lo que sale de la norma.23
Entrevista feita com o professor Anbal Gonzlez em 5 de maio de 2002, no Instituto Cervantes, So Paulo.
ORTEGA, Julio, C. Nueva crnica de las islas. In:
http://www.brown.edu/Departments/Hispanic_Studies/Juliortega/Entrevistas.htm
24
118
25
JOZEF, Bella. Histria da literatura hispano-americana. Rio de Janeiro: Francisco Alves, 1989. 3. ed. pp.
111-2.
26
MEJA VALLEJO, Maryluz. La crnica en Colombia: medio siglo de oro. Santaf de Bogot: Presidencia
de La Repblica, 1997. p. 33.
27
MEJA VALLEJO, Maryluz. Op. cit. p. 246.
119
en la revolucin integral del lenguaje.28 Juntam-se a Herazo: Germn Arciniegas
(El Tiempo), Clemente Manuel Zabala (El Universal), Eduardo Zalamea Borda (El
Universal), Alfonso Fuenmayor (El Universal) e Clemente Manuel Zabala (El
Universal). Essa gerao j apresentava como um trao a ser destacado a
presena de aspectos literrios, como observou Valejo Meja:
Las crnicas de muchos autores permiten hablar de
antecedentes directos del gnero. Los pioneros se
caracterizaron por el soplo potico de sus relatos y
la sobriedad narrativa que corresponda a la manera
como se expresaba la literatura de la poca.
Ya en, Gabriel Garca Mrquez, Cepeda Samudio y
Rojas Herazo caso colombiano encontramos un
tipo de crnica ms acorde con el desarrollo de la
literatura que se prolonga, alcanzando formas an
ms avanzadas en estructura y tcnicas narrativas
quienes aprovechan la sucesin de hechos
estremecedores o situaciones curiosas, y el
progreso de la literatura latinoamericana con la
intencin marcada de engrandecer un gnero que
ha venido a cobrar una vigencia inusitada. Y todo
ello, sustentado en lo que hemos llamado el arte
narrativo.29
28
GARCIA USTA, Jorge. Cmo aprendi a escribir Garca Mrquez. Medelln: Lealon, 1995. p. 246.
MEJA VALLEJO, Maryluz. In: La crnica (Primer captulo del libro La Crnica, de la coleccin
Biblioteca Moderna de Periodismo, editada por la Universidad Autnoma del Caribe de Barranquilla,
Colombia). Sala de Prensa, n. 36. Octubre, 2001. Ao III, Vol. 2. http://www.saladeprensa.org/art276.htm.
29
120
La aparicin en Barranquilla de la revista Voces en
1917 propicia que se introduzca una vanguardia
autctona en Colombia (especialmente en la zona
costea) que genera el desarrollo de la obra de
autores como lvaro Cepeda Samudio, Germn
Vargas, Alfonso Fuenmayor o el mismo Garca
Mrquez. Simultneamente, en Bogot surge Los
Nuevos, grupo de intelectuales que forman la revista
del mismo nombre, donde escritores dispares se
expresan marcando nuevas tendencias, que
finalmente no consiguen cimentar en la literatura
colombiana. Es el colombiano Jos Flix Fuenmayor
(1885-1966) precursor de la narrativa de la poca
el orientador e idelogo del inicio del Grupo de
Barranquilla. La influencia que ejerce en Garca
Mrquez es significativa, puesto que contribuye a la
formacin literaria temprana de nuestro autor. La
llegada del librero cataln Ramn Vinyes a
Barranquilla en 1914 es el germen que produce el
desarrollo del grupo y el nacimiento de la revista
Voces, que difunde textos renovadores tanto en
narrativa como en poesa, abrindose a nuevos
valores europeos, latinoamericanos y colombianos.
La difusin de la literatura norteamericana y
especialmente la de William Faulkner (del que
traducirn sus textos) ser de gran influjo en el
grupo de narradores de los aos 40, configurado ya
el Grupo de Barranquilla.30
30
VZQUEZ,
Mara
ngeles.
Entorno
literario.
http://cvc.cervantes.es/actcult/garcia_marquez/obra/entorno.htm
31
AMANDO, Miguel de. Sociologa de las pginas de opinin. Barcelona: A.T.E. 1982. p. 39.
http://www.monografias.com/trabajos11/perilite/perilite.shtml#BIBLIO
121
Em relao ao cronista, h uma especificidade, pois ele precisa imprimir
escrita a mesma intensidade que imprime leitura, para assim acompanhar sua
produo diria ou semanal. Portanto, formar-se um cronista igualmente formarse um leitor exemplar, que acima de tudo tenha um trabalho de leitura atenta, seja
assduo e crtico junto s obras literrias, o que acaba colaborando de forma
prtica e objetiva na construo da crnica, como confirma Villoro:
La crnica combina el sentido de los datos del
periodismo con la capacidad de introspeccin de
la literatura. En este sentido, no hay crnica
objetiva. El nico compromiso tico que me parece
vlido consiste en explicitar el punto de vista del
cronista. Y como se trata de un gnero muy
verstil y que mejora por asociacin: conocer las
guerras pnicas y La Ilada puede ser decisivo al
momento de narrar un deporte.32
Miguel de Amando afirma ainda que Garca Mrquez, por ser um leitor
contumaz, faz uso desse trabalho de leitura como um de seus instrumentos na sua
produo ficcional: Se considera un omnvoro lector, procaz y constante, analtico
en cuanto al estilo que empleaban los escritores contemporneos para descubrir
sus secretos y llevarlo a la prctica.33
Ao manter-se na condio de leitor literrio ativo, Garca Mrquez no s
transita entre os universos dos autores, dialogando com o estilo literrio de cada
um, como tambm conversa com o universo cultural que cada escritor cultiva,
prtica que resulta no melhor dos suprimentos para o que Jacques Gilard chamou
de iderio cultural e que, na verso de Rosa Nvea Pedroso, recebeu o nome de
bagagem cultural pessoal, itens imprescindveis a um cronista, como j
32
VILLORO, Juan. El ornitorrinco de la prosa. Revista Lateral n. 75, marzo. 2001. http://www.lateraled.es/index.html
33
AMANDO, Miguel de. Sociologa de las pginas de opinin, Barcelona: A.T.E., 1982. p. 39.
http://www.monografias.com/trabajos11/perilite/perilite.shtml#BIBLIO
122
comprovamos na abordagem de Beguin y Sharon, Prmios Nobel de la Muerte,
por exemplo.
VALEJO MEJA, Maryluz. In: Prlogo. La crnica en Colombia: medio siglo de oro. Santaf de Bogot:
Presidencia de La Repblica, 1997 p. 16.
35
Mamar gallo, de donde vienen mamagallismoy mamagallista, es una expresin popular, de uso
corriente hoy en toda Colombia, que designa el particular sentido de humor de los habitantes de la Costa
Atlntica. En general, suele usarse como sinnimo de tomar el pelo, pero en trminos garciamarquianos
mamar galloes el humor fino, carente de mal gusto. In: SALDVAR, Dasso. Garca Mrquez El viaje a la
semilla La Biografa. Madrid: Alfaguara Santillana, p.486.
123
amigos, pero no le quit el apetito. En Pars, donde
pasaba das enteros viendo pelculas antiguas,
entraba a los cines de barrio con un queso y tres
barras de pan de medio metro y sala a medianoche
buscando dnde comer. Hace apenas un mes, en la
carretera de la Cordialidad, para distraer el hambre
mientras arrancaba el bus, se comi 14 empanadas
de huevo.36
GARCA MRQUEZ, G. In: Angulo, un fotgrafo sin fotogenia. Obra periodstica 3 De Europa y
Amrica. Buenos Aires: Sudamericana. 1983. pp. 582-3.
37
Da entrevista realizada com o professor Anbal Gonzlez em 5 de outubro de 2002 no Instituto Cervantes,
em So Paulo.
38
CANDIDO, Antonio. A vida ao rs-do-cho. In A crnica. Op. cit. p. 13.
124
Despus de los modernistas siguieron escribiendo textos muy parecidos a
crnicas y hasta a veces llamados crnicas por otros autores de menor
envergadura durante los aos 20 y 30, explica Gonzlez ao fazer meno a
alguns cronistas que, nas primeiras dcadas do sculo XX, conseguiram xito com
seus textos voltados mais para o entretenimento.
Entre os cronistas modernistas hispano-americanos e os contemporneos
colombianos a Garca Mrquez h como ligar os pontos deste traado da gnese
do cronista, pois estamos localizados no perodo compreendido entre as duas
primeiras dcadas do sculo XX e 1950, quando o escritor j havia confirmado
com suas colunas dirias, parte dessa filiao literria, vendo no jornalismo um
espao efetivo para uma escrita que sempre se aportou na literatura, posio bem
diferente daquela que seus antecessores modernistas insistiam em levar a pblico
mediante queixas constantes de que o jornalismo os impedia de produzir uma
narrativa no-ficcional e literria. Gonzlez toma partido dessa pendenga e assim
se manifesta:
La crnica ha seguido siendo un vehculo de
expresin habitual al margen de los dems
gneros establecidos, y con muy distinta escritura,
por supuesto de los escritores hispanoamericanos,
desde la generacin de Borges, Carpentier y
Lezama, hasta la de escritores ms jvenes, como
Vargas Llosa, Garca Mrquez, Cabrera Infante y
muchos otros. Sin embargo, algo que distingue a los
escritores contemporneos de sus antecesores
modernistas en su relacin con el periodismo es su
eficaz crtica de epistemologa empirista que
sustenta al periodismo, la cual les ha permitido ver a
la prensa slo como otra manifestacin textual, ni
ms ni menos autorizada o verdadera que la
literatura.39
125
particular, a contribuio significativa junto prosa latino-americana, fatores que
no distanciam de todo Garca Mrquez dessa filiao, no sendo possvel
localiz-lo como um herdeiro direto do gnero. A herana se pode aventar de
forma oblqua e indireta, como admite Gonzlez, ao lembrar que o escritor
colombiano, antes de consolidar-se como cronista, j havia escrito contos e muitas
colunas de opinio:
En el caso de figuras como Garca Mrquez es una
feliz coincidencia que el hecho de que de nuevo,
como en la poca de los modernistas, tenan
autores que se destacan en otros gneros, en este
caso en la novela, se volvieron en autores clebres.
Pero l es quien vuelve a dignificar la crnica. La
crnica que estaba marginada, relegada a columnas
de opinin o vocacionales a figuras de menos
relieve, de repente cuando un Garca Mrquez se
ocupa de escribir crnicas llevanta el nvel del
gnero y llevanta su visibilidad.40
126
devoo para dar ao texto um acabamento de arteso. Acima de tudo, uma
atividade que demanda muito tempo, como confirma o prprio escritor: Un oficio
tan completo que no se noten jams las cuatro horas que le dedicamos a un
prrafo.42 Mais que isso, proporcionou ao escritor imprimir aos textos jornalsticos
o status de um trabalho verdadeiramente artstico-literrio, con una nueva voz
propia , latinoamericana, complementa a escritora.
A produo de quatro anos ininterruptos resultou em 167 textos.43 So
crnicas que registraram aspectos do universo cronolgico, sociopoltico,
econmico, cultural e emocional dos quatro primeiros anos da dcada de 80,
especialmente
conturbados
efervescentes.
Esses
ltimos
fatores
no
127
128
No corpus de crnicas agrupado em Notas de Prensa possvel passar
muitas horas em companhia de personagens velhos conhecidos dos leitores de
outras pginas, as dos livros, ou ento compartilhar das atividades midas que
autores e personagens desempenham sem a menor preocupao com o enredo
oficial, como apontar um lpis ou tomar caf na casa de parentes numa tarde de
domingo. nessa variedade de assuntos voltados para a escritura que Vallejo
Meja acredita estar a melhor poro do cronista. Os motivos, a autora assim os
expressa:
Sin embargo, son sus pginas sobre literatura las
que mejor dibujan la imagen del autor. En ellas es
certero, e incluso didctico, aunque algo arbitrario;
sanguneo en sus comentarios y a ratos furibundo,
pero entraable y perpetuamente decidido a olvidar
la endeble frontera que media entre la realidad y la
ficcin.46
129
cultural que rodeia a figura do escritor no dia-a-dia, quando da feitura de suas
pginas para a narrativa ficcional e tambm quando da produo de outras linhas
das crnicas jornalsticas. O investimento de Garca Mrquez nessa temtica
alto durante o perodo de 1980 a 1984. Do conjunto de 176, mais de 100 dessas
crnicas abordam tpicos relacionados ao universo do escritor e da escritura,
motivo que me levou a eleger as crnicas Un domingo de delrio, Se necesita un
escritor e El amargo encanto de la mquina de escribir como amostras
representativas de tal temtica e que permitir, atravs de uma leitura apurada,
prosseguir com o traado proposto no incio do captulo, chegando gnese do
cronista. Esse trio de crnicas tem em comum o tema do ofcio de escritor, que,
por bifurcar sua escritura entre as crnicas e a fico narrativa, acaba por nos
revelar esse territrio fronteirio que, atualmente, j no mais existe. Falo da
fronteira entre o jornalismo e a literatura, limite no to definido assim, que, na
opinio de Anbal Gonzlez, ainda existe e persiste:
Pero es una frontera mvil. Justamente lo que
sucede es que los lmites entre periodismo y ficcin
narrativa en Hispanoamrica se han movido y
redefinido muchsimas veces. En ocasiones, al calor
de sucesos histricos y el propio desarrollo del
periodismo como institucin. As que ha habido
pocas en que la que los dos discursos se han
asemejado mucho y otras pocas en las que han
insistido en sus diferencias.47
130
Por este motivo es novelista y no ensayista. Se trata, quiz, de un rasgo
geogrfico, cultural: las gentes del Caribe describen la realidad a travs de
ancdotas.48
Em concordncia com Mendoza, se poderia dizer que esta crnica um
retrato em alto relevo da realidade cotidiana das gentes do Caribe e tem na
cidade de Cartagena o cenrio do encontro entre os dois. Por convenincias
prticas e afetivas, o cronista, na pele de anfitrio, recebe o amigo no aeroporto e
de l partem ambos para uma programao intensiva que inclui almoo,
recepes, um tour por alguns pontos tursticos da cidade e um prosaico caf na
casa dos pais de Garca Mrquez.
A crnica se apresenta dividida em trs partes definidas a partir de trs
espaos geogrficos diferentes da cidade litornea: o aeroporto, a zona do cais da
baa de las nimas e a residncia dos Garca Mrquez. Por meio desses espaos
o cronista vai revelando como a vida de alguns colombianos, que como ele e
sua famlia, oriundos da Costa Atlntica, portanto caribes, encaram sob uma
maneira descontrada e muito peculiar o dia-a-dia.
com essa alternativa dos trs episdios, que tm comeo, meio e fim e
se assemelham a mini-contos ou captulos de um pequeno seriado, que o cronista
nos conduz ao assunto principal da crnica, a relao do colombiano com a sua
realidade cotidiana, tema que percorre todo o relato sob a forma de uma
indagao: quais so os limites entre o inventado e o real? E por que haveria de
se pensar em imaginao e realidade em uma crnica, gnero que se abastece de
notcias, portanto de acontecimentos no-ficcionais? Particularmente porque o
cronista Garca Mrquez, um escritor que em vrias oportunidades explorou, na
sua escritura de fico, o realismo mgico, modalidade narrativa em que o jogo do
real e do inventado preponderante, razo mais que pertinente para a pergunta.
47
48
131
49
CARPENTIER, Alejo. A Literatura do maravilhoso. (traduo de Rubia Prates Goldoni e Srgio Molina).
So Paulo: Editora Revista dos Tribunais; Vrtice, 1987. pp. 122 e 125.
50
PIZANO, Daniel Samper. Gabo, el mamagallista. In: cariabianmagize. www.wecindario.com
132
Portanto, em clima de descontrao e bom humor que o cronista
sintetiza no primeiro pargrafo de Un domingo de delirio o que de to
extraordinrio havia ocorrido naquele dia da visita do amigo europeu cidade
colombiana, a ponto de justificar o adjetivo do ttulo da crnica. E a exemplo do
que fez no romance Crnica de una muerte anunciada, Garca Mrquez j nos
revela nesse primeiro pargrafo o final da histria. Neste caso, as duas frases do
amigo ao despedir-se do cronista no final da tarde funcionam como palavraschave sobre o que vir da em diante: No has inventado nada en tus libros, me
dijo al despedirse. Eres un simple notario sin imaginacin.
Ao afirmar que Garca Mrquez um notrio, ou seja, um escrivo, e
como tal limitado redao de documentos cujo formato e contedo nunca
mudam, e que por isso mesmo no realiza nenhum tipo de interveno na funo
que exerce, o amigo anuncia mais uma pergunta. Se o cronista um mero
escrivo que sobrevive copiando o que est a seu redor, o que ser que ele
copiou? A primeira tentativa de resposta para tal questo vem em forma de
justificativa. Teriam sido os feitios do Caribe os responsveis por provocar no
amigo europeu um tipo de atordoamento para que ele chegasse a tal
constatao? Assim, Garca Mrquez responde pelo amigo, creditando aos
encantos caribenhos os motivos que levaram o amigo a tal concluso.
Como num jogo de adivinhaes, o cronista vai munindo o leitor de pistas
para alcanar a resposta. Esse mecanismo de operar o texto empresta de outro
gnero literrio, o conto, elementos que imprimem narrativa marcas muito
diferenciadas de um texto jornalstico, como j foi visto anteriormente. So
alternativas que do espao de convivncia comum a relatos curtos que envolvem
personagens, lugares e aes correlatos ao tema central.51
51
El cuento es una narracin, fingida en todo o en parte, creada por un autor, que se puede leer en menos de
una hora y cuyos elementos contribuyen a producir un solo efecto. In: El cuento hispanoamericano.
Antologa crtico-histrica. Mxico: Fondo de Cultura Econmico, p. 8.
133
O primeiro desses episdios comea no aeroporto, justamente com
palavra delirio que j havia aparecido no ttulo, funcionando como um duplo sinal,
grfico e semntico. Trata-se de um aviso sobre o teor das aes que iro se
desenrolar nesse espao geogrfico da cidade que, metaforicamente, um dos
pontos de entrada de estrangeiros, ou melhor dizendo, uma das portas de entrada
daqueles que vm de fora. Ali, no lugar destinado a receber os estrangeiros, o
problema principal est, coincidentemente, nas portas que, por questes
estruturais, acabam transtornando a entrada e a sada de passageiros. Porque
entre outras razes elas so mal sinalizadas. A confuso segue por outros
meandros do aeroporto, mas o cronista opta em encerrar este primeiro episdio
com uma frase precisa: Aqu todo el mundo sabe por donde entra y por dnde se
sale, de autoria de um agente. No entanto, o precedente da declarao
igualmente interessante: Es que no hay que hacerle caso a los letreros.
O tom bem-humorado dessa primeira parte e que acompanha toda a
extenso do relato no neutraliza a ao da ironia, presente nessas duas frases
finais. A idia central desse recurso literrio utilizado pelo cronista, a ironia, um
contraste entre uma realidade e uma aparncia", segundo afirma Muecke.52 Em
outras palavras, Garca Mrquez nos diz que, embora o aeroporto de Cartagena,
talvez o segundo em importncia do pas, no consiga fornecer satisfatoriamente
as informaes sobre como embarcar e desembarcar, os colombianos tm total
domnio de como faz-lo. Porm, ao lanar mo de uma frase com sentido
ambguo, como o faz, o cronista deixa claro que todo cidado colombiano sabe
muito bem como entrar e sair do pas, ato que necessariamente no precisa ser
consumado atravs das portas de um aeroporto, muito menos por portas que
indiquem sadas e entradas oficiais. Tais possibilidades se estendem quando no
lugar de portas passamos a utilizar fronteiras, ou seja, h mais opes de
entradas e sadas na Colmbia daquelas que indicam os letreiros oficiais.
Retomando o que nos afirma Muecke sobre a ironia, aparentemente as portas
52
134
oficiais existem mas, na prtica, as entradas e sadas podem ser outras, oficiosas
talvez.
135
GARCA MRQUEZ, G. El otoo del patriarca. Madrid: Espasa Calpe, 1996. 3. ed. p. 135.
136
MENDOZA, Plinio Apuleyo El olor de la guayaba. Conversaciones con Plinio Apuleyo Mendoza. Buenos
Aires: Sudamericana, 1996. p. 125-6.
137
uma citao de fora, no caso o trecho da descrio do cais, confirma uma vez
mais
capacidade
fragmentria
do
gnero
crnica,
que
acomoda
55
AFRANIO COUTINHO. Antologia brasileira de literatura. v. 3. Rio de Janeiro: Letras e Artes, 1967. p.
98.
138
compreenda a intencionalidade do cronista descobrir quem o monsenhor
Demetrio Aldous56 e o que faz o postulador da f naquele pedao de Cartagena,
referncia ao personagem do romance.
Para terminar esse segundo episdio, Garca Mrquez deixa o tempo
passado e retorna ao presente. Diferentemente da seqncia anterior, a
passagem do cais para o outro ponto da cidade intencionalmente linear. Ao no
reconhecer o lugar, porque a paisagem local foi totalmente modificada, o amigo
espanhol vai tomar conhecimento do que foi construdo no lugar da antiga zona do
cais e do mercado central, um imenso centro internacional de convenes.
Demetrio Aldous , conocido como el eritreno, a quien se haba encomendado la misin de escudriar la
vida de Bendicin Alvarado ... auditor de la Sagrada Congregacin del Rito y promotor y postulador de la fe.
In: GARCA MRQUEZ, G. El otoo del patriarca. Op. cit. p. 133.
57
Gnero literario creado por Ramn del Valle-Incln, escritor espaol de la generacin del 98, en el que se
deforma la realidad, recargando sus rasgos grotescos, sometiendo a una elaboracin muy personal el lenguaje
coloquial y desgarrado. In: MOLINER, Mara. Diccionario de uso del espaol. V.2. Madri: Gredos, 1992.
v.1.
58
En efecto, 3.000 convencionistas necesitan por lo menos diez jumbos de los ms grandes para llegar a la
ciudad, y por lo menos un mes para salir con la capacidad actual de las siete puertas del aeropuerto. Ser
necesario paralizar un da completo el trfico de la ciudad para llevarlos desde sus hoteles hasta el centro de
convenciones, y otro da completo, para el viaje contrario, y aun as se formar un embotellamiento
139
140
141
patriarca e a matriarca da famlia, responsveis por 16 filhos e 54 netos a
sensao de visitar uma famlia caribe. A exemplo dos episdios anteriores,
mesclam-se informaes de mbito jornalstico narrativa. Porm, no se trata de
qualquer cl daquela parte do territrio hispano-americano. a morada do casal
que gerou Garca Mrquez, o que equivale dizer que, sob o mesmo pacto de
leitura, na mesma casa, possvel encontrar parentes do cronista e, por assim
dizer, parentes dos personagens de Garca Mrquez numa convivncia pacfica.
A esta altura, como a conversa j toma um teor mais afetivo e, portanto,
ntimo, o cronista evidencia esse clima com marcas estilsticas. Precisamente
lanando mo de verbos e elementos modalizadores dos turnos de conversa. o
que ocorre na frase de incio do pargrafo: Mientras conversbamos, lleg una
nieta a contamos que la noche anterior se haba desdoblado. Cuando regres del
bao, me dijo, me encontr conmigo misma que todava estaba en la cama.
Mientras/enquanto um marcador de turno usado nas conversaes que,
transposto para a crnica, passa a funcionar como uma marca de informalidade e
tambm como o anncio de um relato subseqente, elemento nada comum ao
contexto jornalstico e corriqueiro nos relatos literrios.
Ao contrrio do texto jornalstico, que exige a necessidade de uma voz
neutra para transmitir a notcia, aqui a voz personalizada de um autor que o faz,
e cabe ao cronista trazer novos fatos ao relato. E quantidade a palavra de ordem
no episdio final dessa crnica. Os nmeros tambm so altos na casa dos Garca
Mrquez. Alm de altos no so precisos, informao ilustrada por duas das
quase dez cenas distintas que presencia o amigo. Ao conferir que a marcenaria
no fez as tbuas das prateleiras com as mesmas medidas, um dos irmos de
Garca Mrquez afirma que no Caribe no existem dois metros iguais. Ainda
falando de nmeros, a outra referncia recai sobre um ttulo que o patriarca dos
Garca Mrquez havia adquirido para garantir uma velhice tranqila sua
esposa, que havia completado 76 anos. Os bnus tinham validade para o ano
142
2000, quando a mulher j no estaria mais disponvel para resgat-lo, pois estaria
morta.
A intensidade deste episdio final toma o pargrafo nico e acirra as
gargalhadas do leitor, que passa a tomar conhecimento do modus vivendi da
famlia atravs do olhar do visitante espanhol, que estranha a naturalidade da
garota cujo corpo se desdobrou. ao mesmo tempo o olhar do estrangeiro
desambientando com tanta fartura de gente, de barulho, de emoes, e tambm o
olhar indagador de quem, ao ter feito o pacto de leitura com o autor, conhece
muito daquelas cenas por meio das pginas da fico de seu amigo.
bvio que em se tratando de um autor que tem boa parte de sua filiao
literria no realismo mgico/real maravilhoso e que, por criar obras sob esse estilo
consagrou sua escritura mundialmente, na casa onde vive a sua famlia no
poderiam faltar elementos maravilhosos e inslitos, como a chegada inesperada
da tia Elvira com o feliz intuito de despedir-se da numerosa famlia de sua irm.
Como competente arteso, Garca Mrquez reserva para o final a cena
responsvel pelo total aturdimento do editor espanhol, que a esta altura repetia
para o cronista as frases do incio do texto: voc no passa de um copista.
Tambm cabe triunfante visita da tia mais uma dose dessa picante indagao
que tempera o relato: o que fato inventado, o que fato vivido. E para apimentar
um pouco mais essa que a questo central da crnica, transcrevo aqui dois
segmentos. Primeiramente um trecho da crnica relatando a visita-relmpago da
tia:
En esas estbamos cuando toc a la puerta una
hermana de mi madre, la ta Elvira, de 84 aos, a
quien no veamos desde haca quince aos. Vena
de Riohacha, en un taxi expreso, y se haba
envuelto la cabeza con un trapo negro para
protegerse del sol. Entr feliz, con los brazos
abiertos, y dijo para que todos la oyramos: Vengo
a despedirme, porque ya casi me voy a morir.60
60
143
61
MENDOZA, Plinio Apuleyo. Gabriel Garca Mrquez. El olor de la guayaba. Conversaciones con Plinio
Apuleyo Mendoza. Buenos Aires: Sudamericana, 1996. 5. ed. p. 13.
144
sobrinos, que entramos y salimos a toda hora, y
cada uno con su tema propio.62
62
145
A inteno de Garca Mrquez em Se necesita un escritor no outra que
no a de revelar ao leitor a complexidade que envolve o mundo do cronista e o do
ficcionista, dois plos to prximos e aparentados mas muito distintos em suas
essncias. Logo nas primeiras frases da crnica a informalidade da sintaxe
colabora para que um tema, que diz respeito muito mais ao cronista do que
propriamente ao leitor, se torne um bom motivo para uma leitura interessante e
prazerosa. Tal caminho, o da linguagem coloquial, encontra defensores como
Kramer, que corrobora com o uso de frases objetivas e vocabulrio mais simples
quando se trata de uma crnica:
La formalidad del lenguaje protege devociones,
fes, tabes, apariencias, verdades oficiales. El
tono intimista elude esas prohibiciones, dice cosas
del modo que los enterados usan cuando, al dejar
el trabajo, hablan en confianza con amigos o
amantes. Es la voz con la que dejamos ver cmo
son realmente las personas y las instituciones. Es
una caracterstica fundamental del periodismo
literario y, tambin, algo nuevo en el periodismo.64
64
KRAMER, Mark. Reglas quebrantables para periodistas literarios (traduccin de Mercedes Guhl y Mario
Jursich Duran). In: http://www.elmalpensante.com/32_reglas_quebrantables.asp
146
pode ser arregimentado por seleo, mediante testes de avaliao, ou seja, o
escritor passa a ser ento funcionrio de uma empresa e, conseqentemente,
cumpre uma rotina de horrio e tarefas.
Menos humanizada, uma outra possibilidade de interpretao do ttulo em
formato de anncio a inteno do cronista em colocar o escritor no mesmo plano
da mercadoria, um tipo de produto que circula no mercado e que, por isso, sofre
todas as presses da lei da oferta e da procura. E tal qual uma mercadoria, o
escritor est disponvel em vrios exemplares, como convm ao produto
industrializado.
Em ambas as alternativas a proposta nica: desmistificar a imagem do
escritor romntico, desfazendo a idia ultrapassada de que algum para escrever
uma obra literria ou uma crnica de jornal necessite ser portador de poderes
extraordinrios. Se o propsito do cronista desmascarar a imagem mtica do
escritor, o primeiro passo anunci-lo em pblico, para que venham os
candidatos. Porm, a indefinio registrada no pronome se deixa em aberto o
sujeito da ao e, assim, no se sabe ao certo quem est pedindo e tambm que
tipo de escritor solicitado. precisamente esse o eixo questionador da crnica:
dependendo da especificidade do pedido se saber que tipo de escritor
requisitado. Pode ser o profissional, aquele que escreve por encomenda, aquele
que funcionrio de uma empresa jornalstica ou editorial e passa atender s
necessidades de produo de texto ou aquele que sobrevive por obra e graa de
sua produo ficcional, sem nenhum tipo de vnculo comercial.
Embora o rol de possibilidades seja ainda maior, a dicotomia para qual o
cronista se volta mais objetiva: a exemplo de qualquer outra atividade,
profissional ou artstica, a questo ter ou no talento. Garca Mrquez admite
que, se preciso, escreve um conto de 15 pginas em uma noite, porm no
garante a qualidade do texto. Em compensao, leva pelo menos uma semana
para redigir uma carta de felicitaes ou de psames. Essa afirmao, vinda de
147
um escritor que, na poca, se encontrava a dois meses de ser laureado com o
Nobel de Literatura e que ocupava as listas de mais vendidos com o romance Cien
Aos de Soledad, no mnimo instigante. Nada mais coerente para um autor que
comea a crnica fazendo uma provocao j no ttulo. Porque quem fala aqui o
cronista e no o escritor. E para atender plenamente os requisitos de manter-se
cronista, alm de talento e competncia preciso sobretudo ter ritmo de escritura.
para este alvo que Garca Mrquez mira, ollhando-se no espelho quando afirma:
La escribo todos los viernes, desde las nueve de la maana hasta las tres de la
tarde, con la misma voluntad, la misma conciencia, la misma alegra y muchas
veces con la misma inspiracin con que tendra que escribir una obra maestra.
A questo de manter-se em forma, ou com o brao quente, como
enfatiza Anbal Gonzlez, traduzida por Garca Mrquez dentro do mbito fsico
e no somente intelectual. Tanto que ele pegar como referncia os jogadores de
beisebol que so craques em arremessos, ou seja, os peloteros.65 A questo em
si, de manter-se em forma com o ritmo da escritura literria, de tamanha
importncia para o cronista que toma praticamente toda a crnica. Tamanho
destaque encontra suas razes em dois motivos. O primeiro deles o retorno do
cronista aos jornais aps um intervalo de vinte anos, dado j abordado em outro
ponto deste trabalho. A necessidade de tal quesito, como ele mesmo deixou
registrado no prlogo de Doce cuentos peregrinos, foi justamente a de no perder
o ritmo. Diferentemente de seus antecessores modernistas, o escritor colombiano
nos anos 80 no dependia da publicao das crnicas para sobreviver
financeiramente. O outro motivo tambm relacionado com a prtica jornalstica,
pois, com o compromisso semanal de escrever uma crnica, Garca Mrquez
acercava-se novamente reportagem. reportagem, a que ele j atribuiu o
ttulo de madrinha do ofcio, que um bom jornalista atribui parte de seu sucesso.
Sem reportagem no h notcia, no existe crnica, no se redige nota nem
65
148
artigos, declaraes que ele e todos os jornalistas compromissados com a
profisso repetem e praticam diria e incansavelmente, idia que o cronista leva
para o texto quando descreve seu processo de feitura das crnicas. Neste trecho
ele assim nos conta:
Sin embargo, casi siempre tengo varios temas
pensados con anticipacin, y poco a poco voy
recogiendo y ordenando los datos de distintas
fuentes y comprobndolos con mucho rigor, pues
tengo la impresin de que los lectores no son tan
indulgentes con mis metidas de pata como tal vez lo
seran con el otro escritor que me hace falta.66
149
informativo con las correspondientes recreaciones
y envolturas estticas y narrativas de ah la
necesidad de una labor de reportera que bien
podra alcanzar los lmites de la "saturacin". Es, en
otras palabras, el llamado supervit de informacin:
un porcentaje de material obtenido en el trabajo de
campo, superior al que va a ser utilizado en la
conformacin de la crnica.67
SIMANCA, Jaime de la Hoz e SAAD, Anuar Saad. La crnica (Primer captulo del libro La Crnica, de la
coleccin Biblioteca Moderna de Periodismo, editada por la Universidad Autnoma del Caribe de
Barranquilla, Colombia). Sala de Prensa, n 36. Octubre, 2001. Ao III, Vol. 2.
http://www.saladeprensa.org/art276.htm GARCA MRQUEZ, Gabriel. In: Discurso durante a abertura do
encontro realizado em Cartagena pela Fundacin para un Nuevo Periodismo Iberoamericano em 1999. O
texto foi editado no jornal La Patria de Manizales, vol. I.
68
A referncia do autor o cronista Rubem Braga. In: ARRIGUCCI. JR, Davi. Enigma e comentrio: ensaios
sobre literatura. Op. cit. p. 50.
150
criadagem, o que demonstra que essa tarefa de escrever semanalmente
tambm um ato de submisso escritura. O ofcio de escrever lhe impe uma
tarefa e ele a cumpre, diferentemente de um escritor que se senta para escrever a
seu bel prazer.
A auto-referncia do cronista encontra respaldo na jornalista e escritora
Alma Guillermoprieto, que revela o grau de comprometimento de Garca Mrquez
com essa funo:
Nunca he logrado entender la vocacin de Gabriel
Garca Mrquez por el periodismo, oficio cuyos
productos duran poco y ofrecen un placer mezquino
(a comparacin de los que brindan la cocina o la
carpintera, digamos) ... Se me ocurre que lo que
ms le gusta a nuestro autor del periodismo es
precisamente el que sea el oficio. Dominar sus
secretos artesanales, trabajar mucho, tener tcnica,
son virtudes que modestamente hace cuestin de
destacar.69
69
GUILLERMOPRIETO, Alma. El olor a tinta. Revista Cambio, 28 de octubre, 2004. in: www.revista
cambio.com.co
151
tom la determinacin de no escribir ms estas notas me lo impidi, con un
autoritarismo implacable, el pequeo argentino que tambin yo llevo dentro.70
Ao costurar esses elementos que compem o universo daquele que se
dedica escritura, seja como um operrio da palavra que, por isso, a exemplo
dos peloteros, tem que treinar e manter o corpo e a mente sos para esse ato
seja como um escritor, que alm da inspirao, da capacidade e da habilidade, da
mesma maneira tem que se dedicar com afinco sua produo ficcional, o
cronista tece um painel desse mundo para o pblico e, portanto, desmistifica a
imagem do escritor, colocando-o no mesmo patamar de outro profissional e
retirando-o daquele altar de superioridade. Mais que isso, Garca Mrquez deixa
claro nessa crnica que, em se tratando de categorias profissionais, no d no
mesmo ser jornalista e escritor, como quer o senso comum. Para dizer que a
diferena existe e vital para ambos os casos, ele vai buscar a soluo na forma
mais corriqueira e nos mostra a dificuldade que o escritor e cineasta Alcoriza
enfrenta h horas para atender o pedido de sua cozinheira, o de redigir uma carta
para a direo da previdncia social.
no fecho da crnica que Garca Mrquez responde pergunta instigante
que permeia todo o texto, a de que existe um escritor para cada ocasio. Por isso
o seu pedido, de um outro escritor emprestado, para atender a determinadas
exigncias, neste trecho que transcrevo:
Nunca olvidar la cara de misericordia de la buena
cocinera cuando volvi por su carta a las tres de la
tarde y le dijimos sin pudor que no habamos podido
escribirla. "Pero si es muy fcil", nos dijo, con toda
su humildad. "Mire usted", Y entonces empez a
improvisar la carta con tanta precisin y tanto
dominio que Luis Alcoriza se vio en apuros para
copiarla en la mquina con la misma fluidez con que
ella dictaba. Aquel da como todava hoy me
qued pensando que tal vez aquella mujer, que
envejeca sin gloria en el limbo de la cocina, era el
70
Alm de uma citao popular que estava em moda especialmente na Amrica Latina nesse ano, a referncia
de Garca Mrquez pode ser uma aluso ao livro de Alejo Carpentier, Ese musico que llevo dentro, que foi
lanado em 1980 e rene um conjunto de crnicas sobre msica e musicistas.
152
escritor secreto que me haca falta en la vida para
ser un hombre feliz.71
71
GARCA MRQUEZ, G. Se necesita un escritor. In Notas de Prensa 1980-1984. Op. cit. p. 408-11.
Nota publicada em 6 de outubro de 1982.
153
Entre o mundo do escritor e a pgina de papel, do livro ou do jornal, no
h maneira de fazer com que esses extremos desse processo da escritura se
encontrem seno por obra de um instrumento, a mquina de escrever. Essa
ferramenta assume uma importncia fundamental no processo de escritura, pois
sem mquina o texto no ganha materialidade, no passa para o papel. Talvez por
esse motivo o cronista tenha atribudo a este objeto um contraponto potico, com
uma soluo estilstica no ttulo. na figura do oxmoro de amargo encanto que
Garca Mrquez encontra uma maneira sinttica de anunciar o que vai nos contar.
Por ser o cronista um representante contumaz da nova narrativa de fico
hispano-americana, portanto com razes firmes no real maravilhoso, ou seja, do
inslito, a expresso amargo encanto esteja de bom tamanho e muito bem
contextualizada.
E j que o assunto central da crnica o fazer literrio, o passo seguinte
que o cronista opta o de relacionar o objeto-smbolo com seus usurios. Em
outras palavras, os escritores tm suas peculiaridades uns produzem fazendo
uso da mquina, outros das mos; uns em p, outros somente com o auxlio dos
dedos indicadores e acomodados entre ruidosas mesas de bar, outros no abrem
mo das silenciosas escrivaninhas caseiras. Nesse propsito renem-se Jean
Paul Sartre, Hemingway, Carlos Fuentes, James Joyce, Voltaire, Eduardo
Zalamea Borda e Garca Mrquez, escondido atrs de sua mquina de escrever,
alternando entre em um sujeito coletivo, de terceira do plural, e um singular. Ao
assumir o plural, o cronista atesta que seu outro escritor, aquele que foi tema da
crnica Se necesita un escritor, das premiaes literrias, da consagrao junto
ao pblico e crtica, tambm tem uma viso de si mesmo, que ele expressa no
seguinte trecho da crnica que transcrevo:
Los escritores que escriben a mano, y que son ms
de los que uno se imagina, defienden su sistema
con el argumento de que la comunicacin entre el
pensamiento y la escritura es mucho ms ntima,
porque el hilo continuo y silencioso de la tinta hace
las veces de una arteria inagotable. Los que
escribimos a mquina no podemos ocultar por
154
completo cierto sentimiento de superioridad tcnica,
y no entendemos cmo fue posible que en alguna
poca de la humanidad se haya escrito de otro
modo. Ambos argumentos, desde luego, son de
orden subjetivo.72
72
73
155
Mas como o ofcio de redigir abarca tambm outras categorias
profissionais, o cronista traz os jornalistas para cena, que em comum com os
escritores tm os instrumentos de trabalho. Ao revelar que entre os consagrados
homens de imprensa h aqueles que preferem a escrita mo, o cronista cita
jornalistas do jornal francs Nouvel Observateur e o escritor Ernest Hemingway,
que tambm exerceu a prtica jornalstica. Com esse acrscimo Garca Mrquez
d continuidade a sua proposta iniciada na crnica anteriormente analisada, de
desmistificao do escritor e, agora, do jornalista. So duas profisses que em
comum enfrentam tambm a questo da popularidade. Assim como os escritores,
os grandes jornalistas fazem circular diariamente nas pginas dos peridicos a
rubrica de seus nomes, o que os torna mais visveis ao pblico, fato recorrente
entre os cronistas, que por publicarem textos com um estilo muito diferenciado do
que a maioria das sees do jornal, carregam no estilo essas marcas muito
personalizadas que acabam se popularizando junto s suas assinaturas. Em
outras palavras, os jornalistas que se dedicam ao estilo do jornalismo literrio so
to reconhecidos quanto os escritores. Portanto, quando Garca Mrquez revela
essas pequenas intimidades desses profissionais da imprensa, est de certa
forma colocando-os no mesmo nvel de igualdade, retirando-lhes o glamour que a
imprensa insiste em lhes atribuir e reafirmando que cada um tem seu modo
particular e nico de escrever.
Nessa tarefa de contar um pouco dos segredos de cada escritor, Garca
Mrquez no abandona as intervenes irnicas e bem-humoradas. Neste caso,
nem os consagrados escapam e ao mexicano Carlos Fuentes que o cronista
dedica os ares mais zombeteiros, em uma passagem que transcrevo aqui:
Carlos Fuentes, que escribe slo con el ndice de la
mano derecha. Cuando fumaba, escriba con una
mano y sostena el cigarrillo con la otra, pero ahora
que no fuma no se sabe a ciencia cierta qu hace
con la mano sobrante. Uno se pregunta asombrado
156
cmo su dedo ndice pudo sobrevivir indemne a las
casi dos mil pginas de su novela Terra nostra.74
157
anos que esse processo vai conquistando diferenciais decisivos. O tempo passa a
ser um grande colaborador da escritura na medida em que nutre a maturidade da
tcnica do ofcio e, concomitantemente, aperfeioa idias e pensamentos, dando
ainda chances maiores para mais e mais leituras. Para inserir elemento to
fundamental nesse mosaico que envolve o mundo da escritura, Garca Mrquez
mais uma vez recorre estrutura da narrativa e vai recolher em suas memrias de
aprendizado jornalstico essa referncia. Em meio a papis, lpis, canetas e
mquinas de escrever, o cronista, a partir da metade do relato, opta por outro
rumo, o do passado, muda de tempo. Volta anos atrs, mais precisamente nos
tempos de redator, reprter, colunista e cronista e reprisa cenas dos primrdios do
jornalismo grfico, como a linotipia.76 Nesse passeio de lembranas jornalsticas,
uma especialmente escolhida, a feitura do primeiro romance, La hojarasca (1952).
Para tanto Garca Mrquez utiliza imagens prosaicas, como as que ele nos revela
no seguinte trecho, que reproduzo:
La mitad de mi primera novela la escrib en ese
papel en las madrugadas ardientes y olorosas a miel
de imprenta del peridico El Universal, de
Cartagena, pero luego la continu en el dorso de
unos boletines de aduana que estaban impresos en
un papel spero y de mucho cuerpo. se fue el
primer error: desde entonces, slo puedo escribir en
un papel como se: blanco, spero y de 36
gramos.77
Idem. p. 363.
Linotipia: sistema que consistia no uso de letras fundidas em chumbo para a confeco da pgina matriz
destinada impresso de jornais.
77
El amargo encanto de la mquina de escribir. In GARCA MRQUEZ, G. Notas de Prensa. p. 364.
76
158
159
generalizar tal possibilidade, estendendo-a para o conjunto das 167 crnicas. Pois
nesse grupo h crnicas que abordam temas absolutamente calcados no presente
daqueles primeiros quatro anos da dcada de 80, razo pela qual comprometeria
seu prazo de validade. Outras, ao contrrio, embora marcadamente datadas,
podem se tornar objetos de grande valia para a reconstituio de importantes
momentos do cenrio mundial, em particular das Amricas Latina e Central e
Caribe, realidades para as quais Garca Mrquez se debruou com mais
incidncia. Esse ponto de vista tem adeptos como Gil Gonzlez, que afirma ser a
crnica a marca do tempo em letra impressa, afirmao que ele assim
complementa:
La crnica es la estampa del tiempo en letra
impresa. Es la obra del dios Cronos condensada en
un espacio previamente determinado. Si la vida est
trabada por lo que nos acontece en un tiempo, la
crnica sera la narracin ordenada de esos hechos
en secuencias temporales. Por lo tanto, este gnero
histrico, literario y periodstico se caracteriza por
ser una forma inconfundible de narrar. La crnica se
reconstruye la realidad, trozo a trozo, fragmento a
fragmento, ordenando y desordenando el tiempo de
los acontecimientos, erigindose en testimonio
directo de una poca.79
78
GONZLEZ, Anbal. Em entrevista com o autor realizada em outubro de 2002, no Instituto Cervantes, em
So Paulo.
79
GIL GONZLEZ, Juan Carlos. La crnica periodstica: evolucin, desarrollo y nueva perspectiva. Viaje
desde la historia al periodismo interpretativo. In: htpp//www.us.es Facultad de Ciencias de la Informacin de
la Universidad de Sevilla.
i
Algumas palavras iniciais para uma concluso
The Paris Review. Confesiones de escritores latinoamericanos. Los reportajes de The Paris Review.
(prlogo de No Jitrik). Madrid: El Ateneo, 1981. p. 144.
ii
Diferenas que surgem a partir do uso que Garca Mrquez faz de
mecanismos operativos pertinentes narrativa literria para imprimir s crnicas
um carter informativo, de registro histrico e principalmente um trabalho
artesanal, com a carpintaria do texto, escolhendo e experimentando lxico,
sintaxe, emoo, sonoridade em um eterno redigir.
160
BIBLIOGRAFIA DO AUTOR
161
162
1994 - Diatriba de amor contra un hombre sentado. Bogot: Arango Editores, 1994.
1994 - Del amor y otros demonios. Barcelona: Mondadori, 1994.
1995 - Obra Periodstica 4 Por la libre (1974-1995). Barcelona: Mondadori, 1999.
1995 - Me alquilo para soar Taller de guin de Gabriel Garca Mrquez. Bogot:
Voluntad, 1995.
1996 - Noticia de un secuestro. New York: Penguin Books, 1996.
1996 - Cmo se Cuenta un Cuento Taller de guin de Gabriel Garca Mrquez Taller de
cine Escuela Internacional de Cine y Televisin E.I.C.T.V, 1998.
1998 - La bendita mana de contar Taller de guin de Gabriel Garca Mrquez, Madrid:
Ollero & Ramos, Editores y E.I.C.T.V Escuela Internacional de Cine y Televisin, 1998.
1999 - Primeros reportajes. Caracas: Consorcio de Ediciones Carriles, 1999.
2002 - Vivir para contarla. 1 ed. Buenos Aires: Sudamericana, 2002.
2004 - Memoria de mis putas tristes. Buenos Aires Sudamericana. Madrid: Mondadori,
2004.
Co-autorias
1980 - La batalla de Nicaragua, Gregorio Selser con colaboraciones de Ernesto
Cardenal, Gabriel Garca Mrquez y Daniel Waksman Schinka. Mxico: Bruguera
Mexicana, 1980.
1992 - Alejandro Obregn, Textos: Gabriel Garca Mrquez, Alvaro Mutis.
Pierre Restany e Daniel Samper Pizano. Madrid: Lerner y Lerner Editores,
1992.
1992 - El coloquio de invierno, 3 tomos (en colaboracin de Fernando del Paso y
Gabriel Garca Mrquez), Fondo de Cultura Econmica (FCE), Universidad Nacional
Autnoma de Mxico (UNAM) y Centro Nacional para la Cultura y las Artes (CNCA),
1992.
1996 - Clave diccionario de uso del espaol actual. Concepcin Maldonado, Gabriel
Garca Mrquez y Nieves Almarza Acedo. Madrid : I B D Ltda, 1996.
2001- Antologa de Grandes Reportajes Colombianos. Compilador: Daniel Samper
Pizano.
Bogot:
Aguilar,
2001.
163
2003 - The Right to Tell - The Role of Mass Media in Economic Development. New
York: Banco Mundial, 2003.
Prlogos
164
BIBLIOGRAFIA GERAL
165
166
_________________. Crnicas. La Habana: Letras Cubanas. 1985.
CARUCCI, Alberto Rodrguez. in: Diccionario Enciclopdico de las Letras de
Amrica Latina. Biblioteca Ayacucho.Venezuela: Monte vila Editores
Latinoamericana, 1995.
CASANOVA, Pablo Gonzlez. Histria Contempornea da Amrica Latina
Imperialismo e libertao. trad. Claudia Schilling. So Paulo: Vrtice, 1987.
CASTAGNINO, Ral. H. O que literatura? trad. de Luiz Aparecido Caruso.
So Paulo: Mestre Jou, 1969.
CASTRO, Gustavo de & GALENO, Alex (org.). Jornalismo e Literatura A seduo
da palavra. So Paulo:Escrituras, 2002.
CEBRIN, Juan Luis. Cartas a un joven periodista y un eplogo para adolescentes.
Buenos Aires: Aguilar, 2003.
___________________. Retrato de Gabriel Garca Mrquez. Buenos Aires:
Galaxia Gutemberg, 1989.
CECCHI, Horacio. El ojo crnico Manual para aspirantes a cronistas. Buenos
Aires: La Posta, Colihue,1998.
CHAU, Marilena. O que ideologia, So Paulo:Brasiliense,1980.
CHIAMPI, Irlemar.O realismo maravilhoso. Forma e Ideologia no Romance
Hispano-Americano. So Paulo: Perspectiva, 1980.
COMPAGNON, Antoine. O Demnio da Teoria Literatura e senso comum. Belo
Horizonte: Editora UFMG. 2001. (traduo de Cleonice Paes Barreto Mouro e
Consuelo Fortes Santiago)
CORTZAR, Julio, Obra Crtica, vol. 3, Madrid: Alfaguara, 1984.
COSSON, Rildo, Romance-reportagem: o gnero.
Universidade de Brasilia e Imprensa Oficial, 2001.
So
Paulo:
Editora
167
CURY, Maria Zilda Ferreira, Horizontes Modernistas O jovem Drummond e seu
grupo em papel jornal. Belo Horizonte: Autntica, 1998.
DINES, Alberto. O papel do jornal uma releitura. So Paulo: Summus,1986.
DURAN, Moreno, R.H. De la barbrie a la imaginacin. Buenos Aires: Tercer
Mundo Editores, 1998.
EAGLETON, Terry. Una introduccin a la teora literaria. 3. ed. trad. de Jos
Esteban Caldern Santaf de Bogot: Fondo de Cultura Econmica, 1994.
ERBOLATO, Mrio L. Tcnicas de Codificao em Jornalismo Redao, Captao
e Edio no Jornal Dirio. 3 ed. Petrpolis:Vozes, 1984.
ESTUDOS DE LITERATURA BRASILEIRA. Braslia:Universidade de Braslia, PsGraduao em Literatura. n. 17, Jan/Fev., 2002.
FERNNDEZ MORENO, Csar (coord).Amrica latina em sua literatura. So
Paulo: UNESCO/ Perspectiva, 1972.
FOUCAULT, Michel. Microfsica del poder. Buenos Aires: La Piqueta, 1978.
_______________. As palavras e as coisas: uma arqueologia das cincias
humanas. 6. ed., So Paulo: Martins Fontes,1992.
GALEANO, Eduardo. Nosotros decimos No - Crnicas 1963/1988. Madrid: Siglo
XXI de Espaa Editores, 1989.
_________________. A descoberta da Amrica (que ainda no houve). 3. ed.
Porto Alegre: Editora da Universidade. Universidade Federal do Rio Grande do
Sul, 1999.
GOMES, Mayra Rodrigues. Poder no jornalismo: Discorrer, Disciplinar, Controlar.
So Paulo: Hacker Editores/ Edusp, 2003.
GRAMSCI, Antonio. Los intelectuales y la organizacin de la cultura. Buenos
Aires: Nueva Visin, 1977.
GONZLEZ, Anbal. La Crnica Modernista Hispanoamericana. Madrid: Jos
Porra Turanzas, S.A. 1983.
_________________. Crnica y cuento en el modernismo, en Pupo-Walker.
Enrique (coord.), El cuento hispanoamericano. Madrid: Castalia, 1995.
_________________. La novela modernista hispanoamericana. Madrid:
Gredos.1987.
168
169
__________________. Pginas Ampliadas. O livro-reportagem como extenso do
jornalismo e da literatura. Barueri, SP: Manole, 2004.
LIMA, Jos Lezama. La Expresin Americana, Mxico DF: Fondo de Cultura
Econmica,1993.
LOPES, Dirceu Fernandes e PROENA, Jos Luiz (org). Jornalismo
Investigativo. So Paulo: Publisher Brasil, 2003.
LOPEZ, Tel P.Ancona. Mario de Andrade Txi e Crnicas no Dirio Nacional.
So Paulo: Duas Cidades, Secretaria da Cultura, Cincia e Tecnologia, 1976.
MAAR, Wolfgang Leo. O que poltica.So Paulo:Brasiliense,1982.
MARCOS, Juan Manuel. De Garca Mrquez al Postboom. 1. ed. Madrid:
Orgenes. 1986.
MARCONDES FILHO, Ciro. A saga dos ces perdidos. Comunicao &
Jornalismo. So Paulo: Hacker Editores, 2000.
MARTN-BARBERO, Jess y otros. Anexos de Nestor Garca Canclini e Carmen
Fuente Cobo. Periodismo y Cultura. Bogot: Tercer Mundo e Instituto Colombiano
de Cultura, 1991.
MESA, Augusto Escobar. (coord.) La pasin de leer Frontera seductora entre el
sueo y la viglia. Antioquia: Editorial Universidad de Antioquia Comfama, 2002.
MEJA, Maryluz Vallejo. La crnica en Colombia: Medio Siglo de Oro. ed on-line in
www.banrep.gov.co/blavirtual, 1998.
MENDOZA, Plinio Apuleyo. Aquellos tiempos con Gabo. Hallazgo de un Garca
Mrquez desconocido. Barcelona: Plaza & Jans, 2000.
_______________________. Gabriel Garca Mrquez El olor de la guayaba
Conversaciones con Plinio Apuleyo Mendoza. 5.ed. Buenos Aires: Sudamericana,
1996.
MIN, Gianni. Habla Fidel. Prlogo de Gabriel Garca Mrquez. Buenos Aires:
Sudamericana, 1988.
MOISS, Massaud. A criao literria. Prosa. So Paulo: Melhoramentos,1979.
MONTORO, Jose A. Periodismo y literatura. Madrid :Guadarrama, 1973.
MORA, Gabriela. Entorno al cuento: De la teora general y de su prctica en
Hispanoamrica. Madrid: Jos Porra Turanzas,1985.
170
______________/ El cuento modernista hispanoamericano. Manuel Guitrrez
Njera, Rubn Daro, Leopoldo Lugones, Manuel Daz Rodrguez, Clemente Palm.
Lima-Berkeley: Latinoamaericana, 1996.
PAULIUKONIS, Maria A. Lino e GAVAZZI, Sigrid. Texto e discurso Mdia, literatura
e ensino. Rio de Janeiro: Lucerna, 2003.
PEDRAZA,Omar y RINCN, Herms. Colombia I el medio y la historia. Colombia
II recursos y regiones. Biblioteca Iberoamericana. Madrid: Anaya, 1988.
PENA, Felipe. Teoria do Jornalismo. So Paulo: Contexto, 2005.
PERALTA, Dante. A.J. y URTASUN. La crnica periodstica: herramientas para
una lectura crtica y redaccin. Buenos Aires: La Cruja, 2003.
RAMA, Angel. Dirio 1974-1983. Caracas: Fondo Editorial La Nave Va, 2001.
___________La critica de la cultura en Amrica Latina. Caracas: Biblioteca
Ayacucho.
_____________ (col) Ms all del boom: literatura y mercado. Mxico: Masc,
1981.
_________________ La narrativa de G.G.M. Edificacin de um arte nacional y
popular. Bogot.
_______________ . Novisimos narradores hispanoamericanos em marcha.
Mxico: Marcha, 1981.
RIBEIRO, Darcy. As Amricas e a Civilizao. Estudos de antropologia da
civilizao. 4.ed. Petrpolis: Vozes, 1983.
RIVERA, Jorge B. El periodismo cultural. 3. ed. Buenos Aires: Paids, 2003.
ROTKER, Susana. Fundacin de una escritura Las crnicas de Jose Mart, Cuba:
Casa de las Amricas, 1991.
S, Jorge de. A crnica. 5.ed. So Paulo:tica, 1997.
SAER, Juan Jose. El concepto de ficcin. Buenos Aires: Ariel, 1997.
SAID, Edward W. Representaciones del intelectual. Barcelona: Paids Studio,
1996.
SALDVAR, Dasso. Gabriel Garca Mrquez Viagem semente Uma biografia.
trad. de Eric Nepomucemo. Rio de Janeiro: Record, 2000.
_______________. Gabriel Garca Mrquez El viaje a la semilla La
biografia.Madrid: Alfaguara.Santillana, 1997.
171
SARAIVA, Arnaldo. Literatura Marginalizada Novos Ensaios. Porto: Edies
rvore,1980.
SARTRE, Jean-Paul. O que literatura? trad.Carlos Felipe Moiss. So Paulo:
tica, 1999.
SETTI, Ricardo A. Conversas com Vargas Llosa. So Paulo: Brasiliense,1986.
SEVILLA, Florencio y ALVAR. Actas del XIII Congreso de la Asociacin
Internacional de Hispanistas Madrid 6-11 de Julio de 1998, Madrid: Castalia, 1998.
SOARES, Anglica. Gneros literrios. 6.ed. So Paulo: tica, 2002.
TORRE, Guillermo. Nuevas direcciones de la crtica literaria. Madrid: Alianza
Editorial, 1970.
UREA, Pedro Henrquez. Historia de la cultura en la Amrica Hispnica. Mxico:
Fondo de Cultura Econmica, 1987.
VILAS BOAS, Sergio. O estilo magazine O texto em revista. 2.ed. So Paulo:
Summus Editorial., 1996.
WELLEK, Ren e WARREN, Austin. Teoria da Literatura. 3.ed. Sintra:
Publicaes Europa-Amrica., 1976. (traduo de Jos Palla e Carmo).
WILLIAMS, Raymond L. Novela y poder en Colombia 1844-1987. 2. Ed. Bogot:
Tercer Mundo Editores, 1992.
Sites
http://www.aldeaeducativa.com/aldea/
http://www.cidob.org
http://www.ideasapiens.com/
http://www.mamacoca.org/
http://www.acnur.org/publicaciones/
http://www.scielo.cl/scielo.
http://alainet.org/active/show_text
http://www.acnur.org/publicaciones
http://www.andes.missouri.edu/andes/
http://www.ponteiro.com.br/
http://www.rebelion.org
http://www.banrep.gov.co
http://cvc.cervantes.es/actcult/garcia_marquez
http://www.saladeprensa.org
http://www.revistanumero.com
172
http://www.revistacambio.com
http://www.udea.edu.co
http://www.sololiteratura
http://www.quepasa.cl
http://www.elpais.com.uy
http://www.pagina12.com.ar
http://www.bib.via.mx
http://www.ucm.es
http://wwww.cromos.com.co