Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
Os Pinos
Los Pinos
Qu din os rumorosos
na costa verdecente
ao raio transparente
do prcido luar?
Qu din as altas copas
de escuro arume arpado
co seu ben compasado
montono fungar?
De tu verdor ceido
y de los benignos astros,
confin de los verdes castros
y tierra valerosa.
Nunca te olvides
de la injuria y el rudo encono;
despierta de tu sueo,
hogar de Breogn.
Os bos e xenerosos
a nosa voz entenden
e con arroubo atenden
o noso ronco son,
mais so os iorantes
e fridos e duros,
imbciles e escuros
non nos entenden, non.
Ya ha llegado el momento
de aquellos antiguos bardos,
que a vuestras ilusiones
cumplido fin darn:
pues, donde quiere, gigante,
nuestra voz pregona
la redencin de la buena
nacin de Breogn.
Eduardo Pondal
HINO GALEGO
1. O Hino galego e o sistema cultural de Galicia. O Hino o smbolo acstico mais solemne e
transcendental de Galicia como comunidade poltica. Como un producto da cultura galega, reflexa o
ambiente social e cultural de Galicia, como un dos seus mais importantes testimonios. un Hino
que, dende a sa estrea en 1907, pasou por moitas vicisitudes, dende a prohibicin absoluta, en
tempos de restriccin espiritual e expresiva, ata a permisividade total, sen obstculos nin censura,
pasando por situacins intermedias, moitas veces ambiguas, nas que se tolerou a sa prctica, pero
interpretado como unha cancin mais dentro do rico folklore galego. Xurde en La Habana, froito
do espritu organizador dun linotipista emigrante, polo que, igual que a Bandeira* e o Escudo*,
est vinculado espritu creador da Galicia emigrante. o nico smbolo galego que non foi
contestado ou criticado, polo que esperta a adhesin de tdolos medios nacionalistas e rexionalistas
e de persoas que non se distingan por un excesivo celo centralista.
Galicia rica en smbolos acsticos ou sonoros de tipo ideolxico e poltico. Os berros ou gritos
son moitos e utilizanse con frecuencia, tanto en festas tpicas, como en actos patriticos. Algns
destes berros teen efecto rubricante, para rubrica-la culminacin dun acto poltico, como Terra a
Nosa! ou o de Galicia ceibe!. Mais que gritos ou berros de identificacin e de adhesin e
proselitismo son instrumentos de afirmacin e de profundizacin no espritu comunitario que se
vive nese momento no banquete no acto poltico ou cultural. Pode ser utilizado como medio de
contestacin, cando se atopan elementos de das forzas totalmente diferentes, na que unha se
distingue polo seu acusado centralismo e non acepta os smbolos de Galicia. Poden ser utilizados,
tamn, como divisas especiais, para distingui-la emocin que desperta calquer aspecto cultural de
Galicia.
Algns berros, gritos ou divisas son anteriores elaboracin e estrea do Hino. No s. XIX
utilizaronse algns moi especficos, sobre todo por Alfredo Braas, interesado na creacin dunha
simblica poltica para o rexionalismo galego. Surge et ambula!, explicao no seu discurso nos
Xogos Florais de Tui, porque esas palabras dos Evanxeus sern o lema das nosas libertades: Pro
libertate patria outro grito ou lema, que, na sa obra El Regionalismo di que se dieron la mano
las provincias y los pueblos gallegos antes aislados. O mais utilizado, sen embargo, e o de Deus
Fratresque Galleciae, non sempre escrito do mesmo xeito, pero dito en moitos discursos, como o
do banquete do 7 de maio de 1893 en Barcelona, no que dixo que: bien quisiera que al lema que
hemos adoptado de Deus fratresque gallaici se le aadiesen algunas palabras ms y resonase en los
valles y montaas de la nativa tierra este grito de guerra regionalistas: "Dios, los hermanos gallegos
y sus aliados los catalanes". No El Regionalismo di do lema o grito que s el santo lema de Deus
fratresque Galaicae, lacnico pero sublime resumen de nuestro credo regionalista. Este lema ou
grito aparece en varias ocasins, posteriormente, figurando, por exemplo, en Antfona da cantiga de
Ramn Cabanillas, publicada no ano 1951, en Vigo, para termina-lo seu prlogo, dicindo que:
Falo c-os que profesan con fe invencibre na groria e santidade da nosa anterga divisa: Deus
Fratresque Galleciae.
O destino do berro ou grito extinguirse no momento do acto patritico, cultural ou recreativo,
cumprindo a sa funcin integradora, rubricante ou exaltadora no acto mismo. Pero, moitas destas
exclamacins convertindo en divisas escritas e sendo, incluso, base para ttulos de libros e revistas.
Anda cando o seu destino primario o acto da sa pronunciacin, logo utilizanse en escritos de
diverso tipo, como libros, revistas, adhesivos e outros medios nos que predomina a escritura. Cun
variante, o grito de Terra a nosa escrbese nunha folla solta do 30 de maio do 1921, asinada por
Xavier Soto e Manuel Antonio, na que no seu encabezamento escrbese Terra ceibe! e termina
coa rbrica citada de Terra a nosa!. Esta folla importante para establecer unha relacin entre o
Hino e a Bandeira, porque se dirixe s bos galelos para explicar como a Mocidade galeguista de
Vigo pedira Concello desta cidade que nos actos oficiais lado da Bandeira espaola figurase a
galega, e como a peticin foi unnimemente votada en contra.
Outros smbolos acsticos ou sonoros poden sustituir, nalgunhas ocasins, Hino galego. O aspecto
conxuntivo do Hino, antes da sa creacin en 1907, logrbase por medio dalgunhas famosas
cancins galegas, sobre todo con Negra sombra, msica de Juan Montes e letra de Rosala de
Castro, feito que se documenta perfectamente no Manifiesto para la Solidariedad gallega, firmado
na Corua o 14 de septembro de 1907, e nas que as ltimas palabras dise o seguinte: Decid, pues:
si ahora no es la hora de reflexionar hondo y revolverse firme para salir de casa y hacer la unin
gallega, la de todos los gallegos que sienten un nudo en la garganta al escuchar Negra sombra y
energa en su alma al oir un viva a Galicia. decid. cundo ser?. Os coros e orfens tian que
utilizar estas canciones galegas, sobre todo a mencionada polo seu sentimiento e capacidade
conxuntiva, en sustitucin do Hino, pero logo quedaron no seu debido lugar, como excelentes obras
da msica galega. para interpretar dentro da sa autntica finalidade artstica e cultural.
Desde o ano 1968 a cancin folk, titulada Venceremos, utilizada segn a versin de Joan Baez,
ocupou en moitos casos o lugar do Hino galego, en circunstancias especiais, sobre todo en intres
nos que predominaba o ambiente propicio de protesta. Cantrono especialmente, pblicos xuvens,
case sempre como un modo de protesta, de afirmacin e de reivindicacin fronte centralismo, a
inxustiza e a dominacin de Galicia.
Moitos smbolos acsticos, como os berros, as cancins en xeral de alusin poltica, os slogans,
divisas e lemas, nalgns movementos de masas, de tipo poltico, ou en actividades como as do Da
de Galicia, ou da Patria Galega, nense e forman unha totalidade acstica de tipo simblico que
culmina xeralmente co Hino galego.
O hino galego, pois, forma parte dun complexo simblico, como un subsistema do sistema poltico
galego, pero non limitado expresin oral ou acstica. Con motivo da promulgacin do Estatuto de
Galicia, aprobado o 21 de Decembro de 1980, a Federacin de Sociedades Filatlicas de Galicia,
conseguiu a emisin dun selo do Estado, no que o lema foi o Hino galego. O boceto foi realizado
por Xos Guitin Seixo e, como sucede nestes casos en Galicia, cando se inauguran placas, etc., non
estivo exento de polmica. Foi unha importante contribucin difusin do Hino galego,
reproducindo a partitura do mesmo no mapa de Galicia, co Escudo lado, co fondo azul no mar e o
branco no chan galego. Editouse un sobre especial, co Hino ocupando a sa terceira parte; logrouse
un mataselos especial tamn, cos retratos de Pondal e Veiga, con motivo do 17 de Maio de 1981 e a
revista da federacin adicou especial atencin tema do Hino.
Teatro da Habana, estreouse o Hino galego. Nun da moi solemne, en homenaxe pstumo a
Pascual Veiga, co fin de recadar fondos para elixir un monumento sa memoria en Mondoedo,
puido ser cantado por primeira vez. En 1908, o da 13 de Decembro, a Xunta Xeral do Centro
Galego, declarou Hino oficial Hino, para todas as actividades en que os organismos da famosa
entidade interviesen. A medida que o rexionalismo avanzaba e an despertando as ansias
rexionalistas en Galicia, botbase de menos un hino emotivo e expresivo vez. Os intentos de
Alfredo Braas e de Luis Taibo, as como os de Galo Salinas e Varela Silvari non pasarn de meros
intentos, pero expresaban xa claramente a intencin de ter un Hino en Galicia, como Catalua tia
Els Segadors. En 1890, tal como conta A Nosa Terra, no seu nmero do 1 de Setembro de 1927,
celebrouse en A Corua un certame musical, no que foi presidente Pascual Veiga e primeiro
secretario Francisco Tettamancy, co fin de premiar unha Marcha Rexional Galega, para a que
Eduardo Vicenti regalou unha pluma de ouro. Pero, ata ese momento do 20 de Decembro de 1907,
en pleno xito rexionalista e cando o agrarismo e o solidarismo efectuaran un gran avance, non se
puxo en prctica e estreouse debidamente.
O Hino galego, foi o resultado dun gran esforzo de coordinacin de Xos Fontenla Leal. Primeiro,
pediu a letra a Curros Enrquez, a gran figura galega na Habana nese momento, e a msica a Castro
Chan, pero o non conseguilo coa premura que necesitaba, escolleu o poema Os Pinos de Pondal,
estableceu contacto con Pascual Veiga e o resultado foi un hino entre literario e patritico, non moi
comn en canto s seus smbolos e, dende logo, non moi comn no sentido de que foi aproveitado
un poema xa escrito, parcialmente, e non un poema xa escrito, especialmente para facer un hino.
Fontenla Leal chamoulle Hino Rexional Galego, as como en 1890, chamouselle Marcha
Rexional Galega, pero inmediatamente pasou a chamarse o Hino a Galicia e xa definitivamente o
Hino galego, sen que falten s veces denominacins como Hino de Galicia.
Dende 1907 ata 1923 o rexionalismo e agrarismo cantaron o Hino galego nos seus actos e, o mesmo
tempo, foi aceptado por moitos galegos non radicalmente centralistas, os cales non logran asimilalo
ata a campaa electoral de 1977, etapa na que o usan polo menos formalmente. O impulso dado
rexionalismo polo nacionalismo, coas Irmandades da Fala fronte, fixo que o Hino galego se
incorporase normalmente actividade poltica. Na Semana Catalana. por exemplo, celebrada en
Decembro de 1917, coa asistencia e activa participacin de Francisco Camb, o Hino a Galicia
interpretouse en varias ocasins. A Gaceta de Galicia, de Santiago, do da 17, explica como a banda
municipal de Betanzos o interpretou na Estacin de ferrocarril cando os parlamentarios catalns se
trasladaban a A Corua. Nesa cidade, d o mesmo diario, na metade do banquete, que o pblico
irrumpiu no comedor instalado no Palacio municipal, e cantouse o Hino a Galicia, repitindose
ante o local das Irmandades da Fala, izndose a bandeira galega no balcn.
Previamente, unha comisin galega estivo en Catalua, e a Gaceta de Galicia do da 17 conta como
rematar Camb o seu discurso no Centro Autonomista de Dependentes cantouse Els Segadors,
seguindo o diario compostelano describindo o acto con estas palabras: Rematado o canto nacional
cataln os ilustres expedicionarios formando un grupo cantan o Hino Galego, letra de Pondal e
msica de Veiga. As notas delicadas da melodiosa cancin son escoitadas con delectacin, estando
todos en p e descubertos. Nas eleccins parlamentarias de 1918, os rexionalistas e nacionalistas
fixeron uso amplo do Hino. Os berros e o Hino soaron largamente durante a campaa. O mesmo
peridico composteln conta, na sa edicin do 5 de marzo de 1918, como ao rematar unha sesin
galego adquire unha oficialidade fctica ou legal dentro do territorio de Galicia, compartindo co
Hino nacional ou do Estado espaol os correspondentes honores, lugares, funcins e privilexios.
Entre 1931 e 1936 desenrolouse a primeira etapa de bsqueda de autonomismo constitucional,
abeiro da Constitucin republicana de 1931. Dende 1978, abeiro da Constitucin, desenrrlase a
segunda etapa de creacin autonmica, neste caso cunha situacin intermedia denominada
preautonoma, e cun proceso de elaboracin do proxecto de Estatuto totalmente diferente, sen a
participacin directa do pobo e sen a intervencin dos Concellos galegos. Na segunda etapa, debido
exclusin das forzas extraparlamentarias, grande parte do proceso autonmico produciuse fora das
institucins oficiais, polo que o Hino, ademais de ser un instrumento de integracin formal, foi,
tamn, un instrumento de militancia e de protesta.
Nas etapas autonmicas, o Hino do Estado espaol ou Hino nacional e o do ente galego, sea rexin,
como en 1931 ou sexa nacionalidade, coma en 1978, adquiren certa equiparacin, sen excluirse
mtuamente, completndose dentro dun mesmo acto. Sen embargo, en certas ocasins, produciuse
algn incidente, debido a que os organizadores, de boa fe ou con calquer intencin omitiron a un
deles. Na Asemblea dos Concellos de Galicia, preparatoria do proxecto de Estatuto, produciuse
precisamente un incidente desta natureza, na sesin inagural do da 17 de decembro de 1932,
segundo consta nas actas, publicadas no libro El Estatuto de Galicia. Actas y documentos (A
Corua, 1976) de Baldomero Cores Trasmonte, a Banda Municipal de Santiago de Compostela,
situada no baixo do Palacio de Raxoi, interpretou o Hino Galego, cantandollo os asemblestas. Un
asemblesta dixo, nembargantes: Noto la ausencia del Hino Nacional y ruego al Presidente ordene
que se toque. Es de lamentar que sea un asemblesta quien tenga que hacer esta advertencia. Pero,
tal como din as Actas, coincidiendo con estas ltimas palabras, la Banda interpreta el Hino de
Riego.
O presidente da Asemblea, Osorio e Tafall, interviu para dicir: Una breve explicacin necesaria y
conveniente. La orden recibida por la Banda Municipal del Presidente de la Comisin, era que
tocase ambos Hinos. Precisamente, como se habr notado, ha coincidido el ruego del seor
asemblesta con la interpretacin del Hino Nacional. Terminou dicindo: Queda, pues, complacida
la asemblea, pero que tenga la seguridad, que el Hino de Riego se ha tocado, no por el ruego
formulado, sino porque ya era ese el propsito, co cal rubricuse con aplausos.
As intencins estn moi claras. As forzas espaolistas acusan s galeguistas e pro-galeguistas de
dominar a Asemblea e comezan por plantexar o problema dos smbolos. Que non foi un acto
intrascendente, omisin dos msicos nada mis, senn que para tales forzas era unha omisin
deliberada, aprbase coas palabras dun tenaz contradictor do Estatuto, cal foi Vicente Sierra, quen,
en El Progreso, de Pontevedra, do 28 de marzo de 1933, ao discutir con Bveda, tratando de
explicar o que pasou na Asemblea de Santiago: O Sr. Bveda non quere ter en conta que o que
pasou daquela foi o que decidiu Partido Radical a opoerse Estatuto. O olvido de tocar o Hino
nacional despois do galego que esixiu a protesta do partido radical-socialista e que fixo vibrar a
parte da Asamblea unha vez cumplida a peticin daquel partido con gritos de Viva a Repblica
espaola! e Viva Espaa! Poda pesar, tamn, o recordo da asamblea preparatoria, celebrada en
Santiago o 4 de xuo dese mesmo ano, baixo a presidencia de Xaime Quintanilla. El Compostelano
conta que a Banda Municipal interpretou o Hino Galego, coreando polos asemblestas, e
coincidiendo con estas ltimas palabras, la Banda interpreta el Hino de Riego, pero naquel intre
artigo 9 do proxecto do Partido Obreiro Galego, de novembro de 1978, dise: O hino galego o
denominado Os Pinos. No artigo 8 do proxecto do Movemento Comunista de Galicia, de
decembro de 1978, dise expresamente que: O hino galego Os Pinos. Anque o concepto de
propio poidera interpretarse en sentido circunstancial, no caso do Hino existe unanimidade en canto
adopcin de Os Pinos como o Hino oficial, polo que co Estatuto de 1980 adquire oficialidade
xenrica e implcita, que soamente normas e disposicins posteriois detallarn no seu da.
oficialidade real uniuse a oficialidade xenrica e soamente falta, ou todava falta, a oficialidade
formal, para precisar os honores e privilexios correspondentes.
usa o monlogo en E ti, campanas de Anllns, Dous rapaces, non sei onde y otros moitos poemas,
pero neste caso o monlogo convirtese en dilogo pola participacin expectante do raio
transparente. O ton indicativo e persoal do poema, cun mandato contnuo para que Galicia cambie o
seu rumbo, avala esta interpretacin do poema coma un dilogo asimtrico basado no tradicional
recurso tcnica da prosopopeia. A longa descripcin dos pinos, en tono directo e moi persoal, ten
unha excepcin na segunda estrofa, onde se contina a descripcin paisaxstica, o cal parece unha
anomala formal dentro da forma do poema. E anda cando o poema completo ten numerosos
matices, variacins sobre o mesmo asunto, interpretados na sa totalidade adquiren un sentido
patritico trascendente.
En canto msica son moitos os aspectos que hai que interpretar facer unha anlise adecuada.
Coros, orfens, a xente espontneamente, os polticos coma Porteiro e outros en circunstancias
especiais, interpretrono de moitas diversas maneiras, en mltiples circunstancias, nuns casos
soamente a msica, e, noutros, a letra e a msica. O disco conta xa cunha boa coleccin de
aportacins de filarmnicas, orfens, coros e outras agrupacins. Numerosos coros e bandas teen
discos sobre o tema do Hino. A distribucin da letra e da msica por casas comerciais, en
calendarios de man, facilitan a difusin do Hino, de modo que se vai facendo familiar para todo o
pobo galego.
As relacins dos elementos a que alude falar de Breogn explican o desexo de ofrecer unha
explicacin total de Galicia. Cada un dos elementos teen implicacins sobre aspectos da realidade
social. Fogar/Patria, Nazn/Estructura sociopoltica, Rexin/mbito, Arpas/Cultura, Fillas/Sexo,
Grei/Poboacin, Armas/Defensa e Eidos/Territorio, poden deducirse fcilmente da totalidade dos
versos finais, polo que o poema completo supn unha descripcin esquemtica e emocional de
Galicia a orde territorial, demogrfico cultural e social. Sen poder completar con outras referencias
da obra do poeta, pero soamente coas recollidas en Os Pinos pdese captala intencin profunda do
bardo de Ponteceso. No poema, os dous mis totalizadores, como o sentimental do Fogar e o
poltico de Nazn resumen tdolos demis, polo que o Hino pode ser interpretado tamn dentro do
seu proprio cerco intencional.
Das frases do poema Os Pinos, cantadas cando se canta o Hino longo, tiveran especial pregnancia
na cultura galega, desvinculadas do Hino mesmo, anda no seu campo semntico e ideolxico, Os
bs e xenerosos, do primeiro verso da terceira estrofa, e Os tempos son chegados, primeiro verso da
carta estrofa utilizouse e utilzase en moitas ocasins, sen aludir sequera sa procedencia coma
tpicos, clichs ou estereotipos ideolxicos e polticos, nuns casos aplicados con xustiza e noutros
casos, dado o ambiente emocional en que soen pronunciarse ou escribirse, con demasiada
prodigalidade. Os bs e xenerosos se opone a los iorantes, fridos, duros embciles e escuros, polo
que existe certo maniquesmo, anque non se precisa explcitamente quen son, nin se repite logo en
todo o poema, porque ten mis sentido positivo que negativo, ten mis de mesinico que de
maniqueo.
Os tempos son chegados implica unha visin o desenrrolo histrico, que non foi captado claramente
na obra de Pondal, limitados, xeralmente, a explica-lo seu helenismo, o seu celtismo, o seu
berberismo e outros aspectos externos, cando, en realidade, o importante o sentido dinmico do
tempo histrico subxacente, perfectamente captable no poema e, quizis, no Hino, sen necesidade
de acudir totalidade da sa obra, entendendo o Hino coma un microsistema total da ideoloxa
pondaliana e de quen a comparta e a comparten, esbozada sintticamente. Frente presente
oprobioso, oclocrtico de decadencia, impnse a redencin futura, mesinica, partindo do pasado
glorioso, comparable a unha idade dourada. Sen alcarzar un sentido dialctico claro, menos, este
sentido do tempo ten un matiz evolutivo de indudable dinamismo.
Por menciona-la presencia de estereotipos pregnantes na cultura galega, bastarn dous exemplos
soamente. Ramn CabaniIlas, en De que morte morreu nosa prenda?, referirse a Castelao,
remata o poema exclamando: Morreu do mal dos bs e xenerosos!/Morreu do amor Terra!.
Nunca mellor aplicada a expresin tpica a Castelao, pero non sempre se empregan con tanta
precisin. En canto tpico ou clich, Os tempos son chegados, e sexa cal fora o xuicio que mereza
o caso, pdese recorda-lo remate do discurso de Antonio Rosn, coma presidente da Xunta de
Galicia, no acto de constitucin oficial, celebrado o 18 de abril de 1978, no Pazo de Xelmrez de
Santiago de Compostela. Sera interminable a relacin de actos e momentos nos que foron
pronunciadas tales frases clich pero anda cando non chegaron os tempos e os bos e xenerosos non
proliferaron, indican que a linguaxe do Hino tivera certa eficacia cultural e cumprira unha funcin
divulgadora con bastante pregnancia comunicativa. O mesianismo do Hino galego un aspecto do
mesianismo patrocinado por Eduardo Pondal en toda a sa obra. Pdeselle a Galicia, Fogar de
Breogn, que desperte dun so, que non esquenza as inxurias e que escoite a voz dos rumorosos
pinos; dicir, tamn a voz do pobo galego. O circuito ideolxico do Hino est claro: frente
presente oprobioso, oclocrtico, de decadencia absoluta, simbolizada pola inaccin do soo, o pobo
galego, a grei de Breogn, a nazn de Breogn, teen que reaccionar e busca-la sa redencin. Non
existe ningunha personalizacin no poema. o pobo sinxelo e chan a quen se apela:
personalidade bsica e elemental, que se fai o chamamento porque nela reside a condicin de bo e
xeneroso, dos adxectivos que Pondal usa con algunha frecuencia na sa obra potica.
Na segunda estrofa soamente se insina esta relacin entre a accin e a decadencia, dicir que
Galicia valerosa, valeroso chan, di, que Galicia est durmida, que a inxuria impxose e maniatou,
pero que ten que espertar. A relacin desperta/sono moi estreita e moi explicativa. Nas estrofas
tres e cinco a idea est xa moi clara e pode ser entendida con toda claridade. O Mesas esperado o
pobo mesmo, democrticamente sen lderes absolutos nin relativos, o pobo chan en busca da sa
propia libertade e da sa identidade cultural.
Sera demasiado esaxerado ver na obra de Pondal un sentido dialctico da historia, pero, menos,
pode atoparse un sentido histrico subxacente moi profunco. O celtismo, o helenismo e outros
revestimientos histricos son algo anecdtico e circunstancial, perfectamente transmutables uns por
outros: o importante o sentido ntimo da historia. Dunha historia que ten un presente oclocrtico
ou catico e decadente, un futuro de redencin cando os tempos son chegados, e un pasado, Idade
de ouro, que preciso acudir, non como unha tradicin estereotipada, senn como o fundamento
primario da personalidade do pobo. Todo o poema Os Pinos unha amplificacin desta idea que,
sinxelamente, se esboza xa na segunda estrofa ata onde, nos ltimos anos, chegaron os coros
cantar o Hino. pobo bstalle con frecuencia as insinuacins, cando nelas est implcito o sentido
da libertade da convivencia profunda dentro dunha cultura coma a galega. En parte, o xito e a
pregnancia do Hino hai que atribulos a esta capacidade para penetrar nos sentimentos e nas
emocins dun pobo, expresando os seus ideais e as sas aspiracins fundamentais.
Bibl: Xon Barreiro, As Nosas Letras, Barcelona, 1978; Luis Carr Alvarellos, Manuel Curros
Enrquez. Sa vida e a sa obra, Buenos Aires, 1953; Baldomero Cores Trasmonte, Sociologa
poltica de Galicia, La Corua, 1976; 0 Carroncho de David, Santiago, 1961, y El modelo
sociobibliotecario y la proyeccin internacional del libro, en Boletn de la Sociedad de
Bibliotecarios de Puerto Rico, 1974; Juan Naya Prez, El Himno Gallego. Notas para su historia,
en Galicia, Buenos Aires, 1971. (B. C. T.)