Sei sulla pagina 1di 51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Darwiniana,nuevaserie
versinimpresaISSN00116793

Darwinianavol.50no.1SanIsidrojun.2012

ServiciosPersonalizados
Articulo
ArticuloenXML

Referenciasdelartculo

SISTEMTICAYTAXONOMADEPLANTASVASCULARES

Revisintaxonmicadelgnerogavilea(orchidaceae,
chloraeinae)

M.AmeliaChemisquy
DivisinMastozoologa,MuseoArgentinodeCienciasNaturales"Bernardino
Rivadavia"CONICET,Av.AngelnomadeBuenosAires,Argentina
amelych80@yahoo.com.ar

Resumen
SobrelabasedelosltimosestudiosfilogenticosdeGavilea,sepresentauna
revisintaxonmicadelgnero.Seproponeunanuevacombinacin,Gavileachica,
siguiendolacircunscripcinmonofilticaactualdelgnero.Estarevisinincluye:1)la
historiadelgnero,2)unaclaveparalas17especiesdeGavilea,3)descripcionese
ilustracionesdelamayoradelasespecies,4)laactualizacindeladistribucin
geogrficadesusespecies,incluyendolaampliacindeladistribucindeG.
platyanthayG.supralabellataenRoNegroyTierradelFuego(Argentina),
respectivamente,5)observacionesnomenclaturalesy6)listassinonmicascompletas
yactualizadas.Sedesignancincolectotipos(Asarcaaraucana,G.australis,A.
patagonica,G.supralabellata,yG.wittei).

Comocitaresteartculo
Traduccinautomtica
Enviararticuloporemail
Indicadores
Citado
porSciELO
Linksrelacionados
Citado
porGoogle
SimilaresenSciELO
SimilaresenGoogle
Bookmark
|

Otros

Permalink

Palabrasclave.ArgentinaChileGavileanomenclaturaOrchidaceaetaxonoma.
Abstract.
AfterthemostrecentphylogeneticanalysesofGavilea,anupdatedtaxonomicrevisionispresentedhere.Anewcombination,
Gavileachica,isproposedfollowingthecurrentmonophyleticcircumscriptionofthegenus.Thisrevisionincludes:1)thehistoryof
thegenus,2)akeytothe17speciesofGavilea,3)descriptionsandillustrationsofmostspecies,4)updatedgeographical
distributionofthespecies,includingtheextensionoftherangeofdistributionofG.platyanthaandG.supralabellatatoRoNegro
andTierradelFuego(Argentina)respectively,5)nomenclaturalobservationsand,6)acompleteandupdatedlistofsynonymsfor
everyspecies.Fivelectotypes(Asarcaaraucana,G.australis,A.patagonica,G.supralabellata,andG.wittei)arealsodesignated.
Keywords..ArgentinaChileGavileanomenclatureOrchidaceaetaxonomy.

INTRODUCCION
Historiadelgnero
ElgneroGavileafuedescritoporPoeppigen1833paraagruparalasespecieschilenassimilaresala
descritaporFeuille(1714)como"Epipactisflorealbo,vulgoGavil",incluyendoenelmismoatres
especies:G.acutifloraPoepp.,G.leucanthaPoepp.yG.odoratissimaPoepp.Posteriormente,Poeppig&
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

1/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Endlicher(183638)transfierensusespeciesalgneroAsarcaLindl.Enesamismaobraseexcluyede
Asarcaalaespecietipo(A.speciosaLindl.)transfirindolaaChloraeaLindl.,cambiandoaselconcepto
deAsarcaqueusarnlosautoresposterioresconrespectoalapropuestadeLindleyalcrearelgnero.
SegnPoeppig&Endlicher(183638)Asarcasedivideendosgruposinformales:porunladolas
verdaderasAsarca,decolumnabreve,espigasmultiflorasylabelotrilobado,dondeseubicabanlastres
especiespreviamentedescritascomoGavileaporotrolado,elgrupoinformalGavileaconespeciescon
columnamslarga,labeloenteroeinflorescenciaspaucifloras.BajoelgrupoinformalGavilea,Poeppig&
EndlicherubicaronaA.maculosaPoepp.,A.bidentataPoepp.&Endl.yA.parvifloraPoepp.(especies
actualmenteubicadasbajoChloraea).Lindley(1840)aceptalaredefinicindePoeppig&Endlicherdel
gneroAsarca.Comenta,sinembargo,quealcrearelgneroChloraea,ltuvolaintencindeincluiren
esegnerolas"EpipactisvulgoGavil"decolumnacortayespigamultifloralaxa,peroparaevitar
confusiones,ydadoquePoeppig&Endlicherrealizarondescripcionesmuycompletasconilustraciones,
prefieredejardeladosuconceptodeAsarcayadoptareldePoeppig&Endlicher.Apartirdeese
momentoseutilizelnombreAsarcasensuPoeppig&Endlicherparadesignaragranpartedelas
especiesincluidasactualmenteenGavilea(lasespeciesdecolumnacorta),mientrasquelasAsarcade
columnalarga(AsarcasensuLindley),juntoconlaespecietipodeesegnero,fueronubicadasbajo
Chloraea.Correa(1956)adviertequeAsarcaPoepp.&Endl.nonLindl.esunnombreilegtimoyrevalida
elnombreGavileaPoepp.,queeselutilizadoactualmente.
LaprimerarevisindelgneroAsarcasensuPoeppiglarealizaRichard(1852)enelmarcodelaFlora
chilenadeC.Gay.Enesetrabajo,elautorcuestionalanecesidaddesepararlosgnerosAsarcay
Chloraeayremarcaqueelnicocarcterquelossepararaesellargodelginostemio,queenGavileaes
cortoyestsoldadoengranparteconellabelo.Basndoseenestadiferencia,proponetransferiralas
especiesdelgrupoinformalGavileadePoeppigaChloraeaydejarenAsarcasolamentealasespeciesA.
leucantha,A.odoratissima,A.verrucosaA.Rich.,A.glanduliferaPoepp.,A.acutiflorayA.sinuataLindl.y
alaespeciedudosaA.kingiiHook.f.Porotrolado,proponetransferirChloraeacommersoniiBrongn.a
Asarca,porposeerlacolumnacorta.
Kraenzlin(1904)realizalaprimeraclaveparaelgnero,dondeseincluyen15especiesbajoAsarca.De
lasespeciesdelgrupoinformalGavilea,KraenzlinslomantienedentrodeAsarcaaA.parviflora
(actualmentesinnimodeChloraeagaleataLindl.).ComoprincipalescaractersticasdeAsarca,Kraenzlin
menciona:1insercindelosspaloslateralesdebajoodetrsdellabelo2labelocortamenteungiculado
3presenciadeglndulasglobosasenlaunindellabeloconlacolumna4probablenectarioenelcanal
queexisteenelvrticedelovario,dondeseuneellabeloy5espolnsiempreausente.Deestaforma,
sedelimitaelgneroporprimeravezysedefinenlasdiferenciasconChloraea.
Posteriormente,Reiche(1910)revisaelgneroparaChilebasndoseeneltrabajodeKraenzlin(1904),
peromodificandolevementelaclavepropuestaporeseautor.Propone12especiesparaChile(dadoque
sinonimizavariasdelasespeciesincluidasenlaobradeKraenzlin,1904),ymantienebajoAsarca,como
especieconflictiva,aA.parviflora.
Skottsberg(1924)revisatambinelgneroAsarcaymantienelaseparacindeAsarcayChloraea
basndoseenellargodelacolumnayenlaformaenlaqueellabeloseunealacolumnaenAsarca.Para
estarevisin,SkottsbergexaminaelherbarioSGO(Chile)ydiscuteproblemastaxonmicos.
Ademsdelostrabajosarribamencionados,elgneroAsarcafuetratadoenfloraslocales,catlogoso
descripcionesdeespecies,sinprofundizarenlataxonomadelgnero(Hooker,1847Philippi,185758,
186465,1865Hauman,1917,1920Hoehne,1940).
Correa(1956)realizalaprimerarevisindelasespeciesargentinasdeGavilea,incluyendonueve
especiespreviamentedescritascomoAsarca.Posteriormente,Correa(1966)divideaGavileaendos
secciones:laseccinGavilea,conellabeloverdaderamentetrilobadoydosglndulasglobosasenla
unindelacolumnaconellabelo,ylaseccinAnadenia,sinlasdosglndulasglobosasyellabeloentero
a"oscuramentetrilobado"(cuandodebidoalaformayeltamaodeloslbuloslateralesodellbulo
apical,ellabelodalaimpresindeserentero).Dentrodelaseccintipolaautoraincluyalasespecies
G.glandulifera,G.australis(Skottsb.)M.N.Correa,G.lutea(Pers.)M.N.Correa,G.odoratissima,G.
litoralis(Phil.)M.N.CorreayG.araucana(Phil.)M.N.Correa,mientrasqueenlaseccinAnadeniaincluy
aG.patagonica(Skottsb.)M.N.Correa,G.supralabellataM.N.CorreayG.kingii(Correa1969a).
Lostrabajosmsmodernosyabarcadoresenelgneroseencuentranencatlogosytrabajosflorsticos
realizadosparaChileporMarticorena&Quezada(1985),Novoaetal.(2002,2006),Lehnenbach(2003)y
Novoa(2008a),yenloscatlogosdePlantasVascularesdelConoSurrealizadosporCorrea(1996)y
Schininietal.(2008).Enestostrabajossehacenlistadosdelasespeciestantoargentinascomochilenas,
conclaves,figurasydescripciones,perosinrevisarprofundamentelataxonomadeGavilea.Porotra
parte,Ormerod(2002)realizunaactualizacindelanomenclaturadelgneroGavilea,marcandovarios
errorescometidosporautorespreviosyproponiendocombinacionesnuevas.Sinembargo,estetrabajo
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

2/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

fuemuyacotado,dejandoanporresolverproblemasennumerosasespeciesdelgnero.Posteriormente,
Chemisquy(2009a)tratproblemasnomenclaturalespuntualesparacincoespeciesdelgnero.
Afinidadesyubicacinsistemtica
Gavileafueasociada,durantemuchotiempo,conlasorqudeasaustralianasdelatribuDiurideae
(subfamiliaOrchidoideae),formandopartedelasubtribuChloraeinaejuntoconBipinnulaComm.exJuss.,
Chloraea,CodonorchisLindl.,GeoblastaBarb.Rodr.yMegastylisSchltr.(Dressler,1981,1993).Sibienel
conceptodelasubtribupropuestoporDressler(1981,1993)fueelmsutilizado,Szlachetko(1995)trata
Chloraeinaeconunconceptomsamplio,incluyendoalosgnerosBurnettiaLindl.,LyperanthusR.Br.y
RimacolaRupp.(paraunarevisinmsdetalladadelahistoriataxonmicadelasubtribuvase
Chemisquy&Morrone,2010,2012).Posteriormente,sobrelabasedefilogeniasmoleculares,lasubtribu
ChloraeinaefueredefinidayubicadacomogrupohermanoodentrodelatribuCranichideae(Cameronet
al.,1999Koresetal.,2000,2001Clementsetal.,2002Freundesteinetal.,2004Chase,2005
Cameron,2006Chemisquy&Morrone,2010,2012).Actualmente,segnelconceptomsaceptadodela
subtribu(otribuparaalgunosautores),staincluyeaBipinnula,Chloraea,GavileayGeoblasta(Clements
etal.,2002Pridgeonetal.,2003),mientrasquetrabajosrecientesmostraronqueelgneroCorreorchis
Szlachesvlidoyformatambinpartedelasubtribu(Chemisquy&Morrone,2012Cisternasetal.,2012).
Estoscincogneroscompartennumerosascaractersticasmorfolgicas:plantasterrestres,perennes,
simpodiales,conracescarnosasyagrupadasenmanojoslashojassonssiles,agudas,glabras,ms
largasqueanchasyfrecuentementearrosetadaslasinflorescenciassonerectas,terminales,unia
multifloras,confloresresupinadaslaspiezasfloralessonlibres(salvoenunospocoscasosdondelos
spaloslateralessonbasalmenteconnatos),ellabelopuedeserssilounguiculadoysiemprese
diferenciadelasotraspiezasfloraleslacolumnaesglabra,conosinalaselovarioylacpsulason
glabrosyerguidos.CabedestacarquelosanlisisfilogenticosmostraronquelosgnerosBipinnula,
Chloraea,yGeoblastanosonmonofilticosynecesitanserrevisados(Chemisquy&Morrone,2010,2012
Cisternasetal.,2012).
FilogeniasmolecularesrecientesdelasubtribuydelgneroGavileamostraronqueGavileaespolifilticoy
quepararecuperarsumonofiliaesnecesarioincluiraChloraeachicaSpeg.&Kraenzl.enelgnero
(Chemisquy&Morrone,2012Cisternasetal.,2012).Chemisquy&Morrone(2012)concluyeronquelas
seccionesdeGavileanosonmonofilticas,mientrasquelatopologaobtenidanopermitilasubdivisin
delgneroennuevassecciones.Porlotanto,enestetrabajonosetendrnencuentalassecciones
previamentepropuestasporCorrea(1966).
ElobjetivodeestetrabajoesrevisarlataxonomadeGavilea,incluyendoaChloraeachicaenelgnero
paramantenersumonofiliadelimitaradecuadamentelasespeciesqueconformanelgnero,resolver
problemasnomenclaturalesyactualizarlalistadeespeciesvlidas,sussinnimosysudistribucin
geogrfica.
MATERIALESYMTODOS
Seanalizaronalrededorde600ejemplaresdelossiguientesherbarios:BA,BAA,BAB,CONC,CORD,
CTES,F,HIP,LIL,LP,SGO,SI(Thiers,2012),ascomoplantasvivasdurantecoleccionesrealizadas
paraestetrabajo.Seestudiarontodoslosejemplarestipoosusimgenesdigitalescuandonosetuvo
accesoalosoriginales.
Lasdescripcionesdelasespeciessebasaronentodoelmaterialobservado.Enelcasodeespeciespoco
recolectadaslasdescripcionessecomplementaroncondatosobtenidosdelabibliografa(Reiche,1910
Correa,1956,1966,1968,1969aDanton,1998Johnson1997,2002RojasVillega&Novoa,2008).
Paracadataxnsecitaunejemplarrepresentativoporcadadivisinadministrativadesegundoorden
(departamentosopartidosenArgentinayregionesenChile).Seincluyeunndicedecolectoresconel
totaldelmaterialexaminado(Anexo1).
LaversinelectrnicaenPDF("PortableDocumentFormat")deestetrabajorepresentaunartculo
publicadodeacuerdoalInternationalCodeofNomenclatureforalgae,fungi,andplantsy,porlotanto,las
novedadesnomenclaturalespresentesenlaversinelectrnicaestnefectivamentepublicadasbajoese
Cdigo.LaversinelectrnicadeestetrabajoestarchivadaydisponibleenelInstitutodeBotnica
Darwinionyenlosrepositoriosdigitalesindicadosen
http://www.ojs.darwin.edu.ar/index.php/darwiniana/about/editorialPolicies#custom0.
TRATAMIENTOTAXONMICO
GAVILEAPoepp.,Fragm.Syn.Pl.:18.1833.TIPO:GavilealeucanthaPoepp.,nomilleg.superfl.[=
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

3/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Gavileavenosa(Lam.)GarayetOrmerod],designadoporCorrea,Bol.Soc.Argent.Bot.6:73.1956.
Plantasherbceas,terrestres.Racesfasciculadas,carnosas.Hojasbasalesescasas,lanceoladasa
anchamentelineares,formandounarosetaolaxamentedistribuidasalolargodelescapo.Escapoerguido,
cubiertodepocashojascaulinares,deaspectosimilaralasbasales.Inflorescenciaespiciforme,paucia
multiflora,laxaenlamayoradelasespecies.Floresssiles,blancas,verdosasoamarillas,conperianto
abiertoenlamayoradelasespecies,vistosas.Spalodorsalconelpicerecurvo,spaloslaterales
libres,conelpicemembranceo,agudooacuminado,oengrosadoyalargadoformandounacaudcula
carnosa(exceptoenG.trullata,dondelacaudculanoescarnosa).Ptaloslibres,usualmenteconpapilas
overrugassobrelosnervios.Labelossilocortamenteunguiculado,comnmentetrilobadoomenos
frecuentementeentero,conpapilas,crestasoverrugasensusuperficie,unidoalacolumnaypresentando
ensuunindosglndulasglobosasenlamayoradelasespeciescuandoellabeloestrilobado,eldisco
essiemprecarnoso.Columnabreve,hastade0,6cm,usualmentenosobrepasandolamitaddelspalo
dorsal(exceptoenG.chica),rectaogeniculada,alada.Anterabilocular,apical.Polinias4,oblongas,
imperfectamentedivididas,amarillas,sinviscidio.Estigmaventral,entero,prominente.Ovarioresupinado,
erguido,glabro,unilocular.Frutocpsula,con6costillas,conrestosdelaspiezasfloralesensupice.
Distribucinyhbitat.ElgneroGavileaincluye17especiesamericanasdedistribucinaustral,
habitandolosbosquesandinopatagnicosdelsurdeArgentina,lasIslasMalvinas,yelcentroysurde
Chile(Fig.1).Adems,GavileaodoratissimapresentaunapoblacinenlaprovinciadeBuenosAires
(Argentina).Florecendesdemediadosdelaprimaverahastamediadosdelverano.

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

4/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Fig.1.MapadedistribucindelgneroGavilea(reagris).

Observaciones.GavileaseseparadeBipinnulaporlaausenciadefimbriasenlosmrgenesapicalesde
losspaloslateralesydeGeoblastaporposeerunainflorescenciamultiflora.Elgneroconelqueesms
afnmorfolgicamenteesChloraea,delqueseseparaprincipalmenteporellargodelacolumna,queen
Chloraeatienemsde10mm,mientrasqueenGavileanosuperalos6mmdelargo.
EnChloraeachicalacolumnanosobrepasalamitaddelspalo(aunquemidehasta6mm)ylasfosas
nectarferasseubicanenlauninentreellabeloylacolumna,caractersticasquerelacionanaesta
especieconelgneroChloraea(Correa,1969b).Sinembargo,ellosanlisisfilogenticoscitados,C.
chicaapareceanidadaenGavilea,asociadaaG.australis.Laafinidadentreambasespeciesesposible
debidoaqueC.chica,enelextremoaustraldesudistribucin,seencuentraensimpatraconG.australis,
loquepermitiraelflujognicoentreambasespecies.Porotrolado,losespecmenesdeC.chicaincluidos
enlosanlisisfilogenticosnoseagrupanenunclado,loquepodraindicarqueseestllevandoacabo
algnprocesodeespeciacin,oqueambasespecieshibridanohibridaronenalgnmomentodelpasado,
conposibleseventosdeintrogresin(vaseChemisquy&Morrone,2012).
LaincorporacindeChloraeachicaenGavileanoimplicauncambiosustancialenladiagnosisdelgnero,
dadoqueestaespeciecompartecaracteresmorfolgicosconGavilea:lasflorespequeas(sonmayores
enChloraea)ylacolumnamscorta(mslargaenChloraea).SibienG.chicaposeecanales
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

5/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

nectarferos,estostambinestnpresentesenalgunasespeciesdeBipinnula,loquemuestraquenoson
uncarcterexclusivodelgneroChloraea.
GavileainsularisM.N.CorreayG.supralabeloapical,ellabelodalaimpresindeserentero.Pallata
poseenlabelotrilobado,perodebidoalaraestasespecies,Correa(1956ytrabajosposterioformay
tamaodeloslbuloslateralesodellbures)utilizabaeltrmino"oscuramentetrilobado".
ClaveparalasespeciesdeGavilea
1.Labelounguiculado..........................................................................
1.Labelonounguiculado..........................................................................

.................................G.chica
....................................
.......

2(1).Labelotrilobadoo,enalgunoscasos,ellbuloapicaloloslateralespuedenestarreducidosaunquereconociblesyentoncesellabelopuedeparecer
....................................
entero(G.insularisyG.supralabellata)...................................................................................
........
.....................................
2.Labeloentero.................................................................................................... ....................................
..................................
........
3(2).Labeloconlbuloslateralesbiendesarrolladosyelapicalreducido,contornoobdeltoide............................................ ........................................
...................
.G.insularis
3.Labelotrilobadoconlostreslbulossemejantes,otrilobadoconloslbuloslateralespocodesarrolladosydecontornolanceolado............... ....................................
...........
........
4(3).Floresnodesplegadasaparcialmentedesplegadasdurantelaantesis......................................................... ........................................
.....................
...........5
4.Florescompletamentedesplegadasdurantelaantesis......................................................................
....................................6
..........................
5(4).Labelomscortoquelamitaddellargodelosspalos.................................................................... ...................................
.........................
......
5.Labelodelargosimilaralosspalos.................................................................................... ....................................
.............................
supralabellata
6(5).Spaloslateralesconelpiceacuminado,membranceo,nuncacarnoso....................................................... ....................................
.....................
........
6.Spaloslateralesconelpiceprolongadoencaudculascarnosas.............................................................. ........................................
.......................
...........8
7(6).Floramarilloverdosa,lbuloapicaldellabeloredondeadoaovado............................................................
.................................
.......................
7.Florblanca,lbuloapicaldellabeloalargado............................................................................... ...........................................
............................
....G.venosa
8(6).Mrgenesinferioresdellabelolaciniados,estigmadivididoen3lbulosplumosos.................................................
G.australis
...................
8.Mrgenesdellabelolisosuondulados,nuncalaciniados,estigmanodivididoenlbulos.............................................. ...........................................
....................
...........9
9(8).Ptalosconpapilasoverrugassobrelosnervios........................................................................ ...........................................
...........................
...........10
Ptalosdesnudos,sinpapilasniverrugas(ocasionalmenteconverrugasenG.wittei).............................................................................................
.....................
...........13
10(9).Lbuloapicaldellabeloredondeado................................................................................. .........................................
............................
G.odoratissima
10.Lbuloapicaldellabeloalargado..................................................................................... ...........................................
..............................
...........11
11(10).Lbuloapicaldellabelodensamentecubiertodepapilas,lbuloslateralesredondeadosspalosconcaudculascortas(menosde0.5cm)...... ..........................................
........
G.glandulifera
Lbuloapicaldellabelomsomenoscubiertoporcrestasypapilas,lbuloslateralesoblongosspalosconcaudculaslargas(msde0.5cm)....... ...........................................
.........
...........12
12(11).Lbuloslateralesdellabeloformandounnguloobtusoconelapical........................................................ ..........................................
......................
..G.araucana
12.Lbuloslateralesdellabeloformandounngulorectooagudoconelapical...................................................... ...........................................
......................
G.platyantha
13(9).Labeloconcrestaseneldiscocentral,sinpapilaspediceladas............................................................. .......................................
........................
longibracteata
13.Labelosincrestas,conpapilaspediceladasencasitodasusuperficie.......................................................... ...........................................
.......................
......G.wittei
14(2).Labeloparablicoaligeramentecordado.......................................................................................................................
...........................
.G.cardioglossa
14.Labelooblongo,elpticootriangular,nuncaparabliconicordado.............................................................. ...........................................
.......................
...........15
15(14).Spaloslateraleslinearlanceolados,picedellabeloobtusoolevementeagudo................................................ ...........................................
...................
.....G.kingii
15.Spaloslateralesovados,picedellabeloagudooacuminado............................................................... ...........................................
.........................
...........16
16(15).Floresamarilloverdosas,labeloelptico,verrugascubriendoelterciobasaldellabelo,spaloslaterlessincaudculas..................... .........................................
.............
.G.gladysiae

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

6/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae
16.Floresblancas,labelotriangular,lasverrugaslleganhastaelpicedellabelo,spaloslateralesconcaudculas............................ ..........................................
...............
.....G.trullata

Gavileaaraucana(Phil.)M.N.Correa,Bol.Soc.Argent.Bot.6:82.1956.AsarcaaraucanaPhil.,Linnaea
29:56.185758.TIPO:Chile,"HabitatinditioneAraucanorum".XIVRegin:Valdivia,Corral,1857,R.A.
Philippi686(lectotipoP372113,imagendigital!,aqudesignadoduplicadosBM95610,imagendigital!,P
372114,imagendigital!)Figs.2y3A.

Fig.2.Gavileaaraucana.A,aspectogeneral.B,flor.C,brctea.D,piezasflorales.E,ovarioycolumna.A,deMorroneetal.5672
(SI)BE,deMorroneetal.5584(SI).

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

7/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Fig.3.Aspectodelasflores.A,Gavileaaraucana.B,G.australis.C,G.gladysiae.D,G.glandulifera.E,G.litoralis.Escala=1
cm.

AsarcaaraucanaPhil.var.incisaHauman,AnalesSoc.Ci.Argent.90:111.1920.TIPO:Argentina,Santa
Cruz,LagoArgentino,"danslesboisdelarivemridionaledulacArgentino",II1902,C.Spegazzinis.n.
(holotipoLP!).
Plantade(40)5075cmdealtura.Racesescasas,largas,pilosas.Hojas4a8enpseudorosetabasalo
laxamentedistribuidasporlabasedelescapo,oblongas,de1830x3,54,5cm,papirceas,erguidas,de
colorverdesatinado,piceagudohojascaulinares46,envainantes,erguidas,deconsistenciasimilara
lasbasales,disminuyendodetamaohaciaelpice,piceagudo.Inflorescenciade(7)1017cm,
multiflora,laxa,con916(22)flores.Floresblancoverdosas,desplegadas,suavementefragantes.Brctea
lanceolada,mslargaqueelovario,llegandohastalamitaddelspalodorsal,de2,33,2x0,40,55(0,7)
cm,membrancea,5nervia,nerviospocoramificados,conspicuosenmaterialherborizado,pice
acuminado.Spalodorsalelptico,de0,91,8x0,40,6cm,membranceo,con5nerviosverde
amarillentos,losnervioslateralesramificados,piceacuminadoocaudado.Spaloslateralesovados,de
(1,6)1,82,6x0,450,63cm,membranceos,con5nerviosverdeplidos,loslateralesramificados,pice
caudado,engrosadoyalargadoformandounacaudculacarnosade0,91,3cm.Ptalosoblongos,de
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

8/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

0,751,1(1,4)x0,40,55cm,membranceos,conpapilasverdesdispuestassobrelasnervaduras,de
disposicinasimtricaentreambosptalos,cubriendoel1/4basaldelasuperficie,salvoenelnervio
mediodondelleganprximasalpice,5nervios,conlosnervioslateralesramificadosentodalasuperficie
yelrestoramificadossoloenelpice,piceagudo.Labelotrilobado,de0,70,9(1,2)x0,91,2cmlbulos
lateralesformandounnguloobtusoconelapical,de0,250,35x0,350,45cm,amarillos,carnosos,
erguidos,oblongos,curvadoshaciaadentro,converrugasverdesenlacaraadaxialyenelmargen
superiorycrestasenelmargeninferiorlbuloapicalde0,550,6(0,8)x0,150,3cm,blanco,carnoso,
alargado,concrestasypapilasdecolorverdedispersasensusuperficie,elpiceengrosadodecolor
verdediscocarnoso,densamentecubiertoporcrestasdecolorverde.Columnade0,50,6cm,decolor
blanco,conlosbordeslateralesrojooscuro,condosreplieguesglobososycarnososdecolorrojoenla
uninentrelacolumnayellabelo,formandounngulorectoconelovario.Ovariocilndrico,de1,72,2x
0,250,4cm,erguido.Frutode1,952,5x0,91cm.
Distribucinyhbitat.EnArgentinaseencuentraenlazonacordilleranadeNeuqun,RoNegro,
ChubutySantaCruz,mientrasqueenChiletieneunadistribucinmsamplia,desdelaRegin
MetropolitanahastaelnortedelaXIIRegin(Fig.4).Creceenbosques,enlugareshmedosysombros,
enlahojarascaalasombradepinos,cipresesoarrayanes.Tambinselaencontrenroquedales,en
lugareshmedosyenlacostaderosolagos,asociadaaericceasyespeciesdeEscalloniaMutisex.L.
f.Usualmenteseencuentraformandograndespoblaciones.

Fig.4.MapadedistribucindeGavileaaraucana(crculos)yGavileaaustralis(tringulos).

Observaciones.EspeciemorfolgicamenteafnaG.glandulifera,delaqueseseparaprincipalmentepor
lacantidaddepapilasenellabelo,quesonmsnumerosasenG.glandulifera.Otradiferenciaesel
tamaodelasflores:G.araucanaposeefloresmsgrandes,concaudculasmslargas(lasmslargas
delgnero)queG.glandulifera.
Florecedesdemediadosdenoviembrehastaprincipiosdeenerolosejemplaresmsaustralespresentan
floracinmstarda.Muypocasfloresentranenantesisalmismotiempo,siendocomnencontrarplantas
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

9/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

confrutosenelterciobasal,floresenantesisenelterciomedioyfloresinmaduraseneltercioapicaldela
inflorescencia.
EnladescripcinoriginaldePhilippi(185758)noseindicamaterialtipoparaGavileaaraucana,ysolo
dice"Chile:HabitatinditioneAraucanorum".Hasta1976nosecreaenChilelaregindelaAraucanay
entre1833y1925ValdiviaformabapartedelaprovinciadeValdivia.Porotrolado,hastaelsigloXIXse
llamAraucanosalosMapuches.As,"ditioneAraucanorum"podrareferirseaunterritorioocupadopor
Mapuches,quebienpodraserlazonadeValdiviadondePhilippitenasuestancia(SanJuan)yregiones
aledaas.EnelherbariodeSantiago(SGO)seencuentrancincoejemplaresdeterminadosporPhilippi
comoAsarcaaraucanaeidentificadoscomocotypusporRebecaAcevedodeV.Deestosejemplares,
slotresposeenunafechadecoleccinqueseajustaalafechadepublicacindeltrabajo:SGO063633,
SGO71594ySGO71612.Porotrolado,enelherbariodePars(P)seencuentrandepositadosdos
ejemplaresrecolectadosporPhilippienCorral(Valdivia)eidentificadoscomoisotiposdeA.araucana.
ExisteotroejemplarenBM,esteltimonoidentificadocomotipoporloscuradoresdelherbario.Deestos
tresejemplaresrecolectadosporPhilippi,depositadosenPyBM,slouno(P372113)poseeenla
etiquetaelao1857comofechadecoleccin.Laletraquefiguraenlasetiquetasdelostresejemplares
dePhilippidepositadosenPyBMperteneceaHohenacker,quiendistribuyejemplaresdePhilippientre
losherbarios.DadoquetantolosejemplaresdepositadosenSGOcomolosqueestnenPyBM
coincidenconlalocalidadtipo(siconsideramosqueserefiereaterritorioMapuche),losseisejemplares
podranserconsideradossintiposdeGavileaaraucana.Deestosseisejemplares,seeligialejemplarP
372113comolectotipo,dadoqueeselmejorpreservado,ydondemejorseobservanloscaracteres
florales.
Materialrepresentativoexaminado
ARGENTINA.Chubut.Depto.Cushamen,PNLagoPuelo,subidaalmiradordellago,26XI2006,Morrone
etal.5677(SI).Depto.Futaleuf,PNlosAlerces,LagoCisne,14XII1962,Roquero5717(BA).Neuqun.
Depto.Alumin,LagoQuilln,14XII1985,Correaetal.9329(BAB).DeptoLcar,PNLann,29XII2002,
Johnson1034(CTES,SI).Depto.LosLagos,PNLosArrayanes,PennsulaQuetrihu,senderoLos
Arrayanes,05XII2008,Morroneetal.6112(SI).RoNegro.Depto.Bariloche,PNNahuelHuapi,Valle
RoAlerce,VentisqueroFras,13I1952,Boelcke&Correa5493(BAA,BAB,SI).SantaCruz.Depto.
LagoArgentino,PNLosGlaciares,senderodelacosta,21XII2009,Chemisquy20(SI).
CHILE.Sinelocus,I1859,Philippis.n.(SGO63637).ReginMetropolitanadeSantiago.Prov.
Santiago,ComunaSanJosdeMaipo,SanGabriel,CajndelMaipo,01XII1950,Lpezs.n.(CONC
127740).VIIRegin.Prov.Cauquenes,Chanco,ReservaFedericoAlbert,01X1999,Armestoetal.
992697(CONC).VIIIRegin.Prov.Biobo,Antuco,PNLagunadelLaja,caminoaLosBarros,29XI2008,
Morroneetal.6038(SI).IXRegin.Prov.Cautn,Pucn,Caburga,24I1974,Montero9132(CONC).X
Regin.Prov.Llanquihue,PuertoVaras,PNVicentePrezRosales,laderadelVolcnOsorno,04XII
2008,Morroneetal.6100(SI).XIVRegin.Prov.Valdivia,rutaentreRiihueyEnco,caminoalVolcn
Chashuenco,21XI2006,Morroneetal.5584(SI).XIRegin.Prov.Aysn,LagoMeulln,21I2007,
Garca4001(CONC166047).XIIRegin.Prov.ltimaEsperanza,PNTorresdelPaine,SaltoGrandedel
Paine,23XII2009,Chemisquy33(SI).
Gavileaaustralis(Skottsb.)M.N.Correa,Bol.Soc.Argent.Bot.6:77.1956.AsarcaaustralisSkottsb.,
Kongl.SvenskaVetensk.Akad.Handl.50(3):22.1913.TIPO:Argentina,IslasMalvinas,sinedata,W.
Chartress.n.(lectotipoK463641aqudesignado).Figs.3By5.

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

10/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Fig.5.Gavileaaustralis.A,aspectogeneraldelaplanta.B,flor.C,brctea.D,spalodorsalyptalos.E,labelo.F,spalos
laterales.G,ovarioycolumna.H,fruto.AH,deJohnson1024(SI).

AsarcaenigmaticaHauman,AnalesSoc.Ci.Argent.90:114.1920.Chloraeaenigmatica(Hauman)
Hoehne,Fl.Bras.12:196.1940.TIPO:Chile,XIIRegin,Magallanes,IslaNavarino,25II1896,N.Alboff
s.n.[holotipoBA17454!isotiposCORD!,SI61389!(fragm.exBA)].
Plantade3060cmdealtura.Racesabundantes,largas,pilosas.Hojas47,laxamentedistribuidasenla
basedelescapo,hacindosemsenvainanteshaciaelpice,piceoblongo,de1214x3,54cm,
papirceas,erguidashojascaulinaresenvainantes,erguidas,deconsistenciasimilaralasbasales,
disminuyendolevementedetamaohaciaelpice,piceagudo.Inflorescenciade(6)917cm,multiflora,
densa,con720(27)flores.Floresblancoverdosas,desplegadas.Brctealanceolada,mslargaqueel
ovariosuperandolamitaddelspalodorsal,de1,92,5x0,550,75cm,membrancea,5nervia,nervios
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

11/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

muyramificados,conspicuosenmaterialherborizado,piceagudo.Spalodorsalelptico,de11,2x0,45
0,65cm,membranceo,con45nerviosdecolorverdeamarillento,losnervioslateralesramificados,los
centralesengrosadosensusbases,piceagudoalevementeacuminado.Spaloslateralesovados,de
1,21,8x0,350,55cm,membranceos,con5nerviosdecolorverdeclaro,muyramificados,picecauda
do,engrosadoyalargadoformandounacaudculacarnosade0,350,45cm.Ptaloselpticos,de0,751x
0,30,55cm,membranceos,papilasdecolorverdedispuestassobrelosnervios,dedisposicin
asimtricaentreambosptalos,llegandohastalamitaddelptalo,con4nervios,loslateralesramificados,
conelpiceobtusoalevementeagudo.Labelotrilobado,de0,71x0,81cmlbuloslateralesformando
unngulorectooagudoconelapical,de0,30,4x0,30,45cm,amarillos,carnosos,curvadoshacia
adentro,redondeadosconelmargeninferiorlaciniado,converrugasdecolorverdeenlasuperficie
adaxiallbuloapicalde0,40,5x0,30,4cm,blanco,carnoso,redondeado,concrestasyverrugasde
colorverdedispersasensusuperficiehastalamitado2/3dellbulo,piceapiculadoycarnosodisco
carnoso,conalgunascrestasdecolorverde.Columnade0,55cm,recta,elestigmadivididoentres
lbulosplumosos,evidentesenfloresinmaduras.Ovariocilndrico,de1,21,6x0,350,5cm,erguido.
Frutoelptico,de1,351,75x0,651cm.
Distribucinyhbitat.EnlaArgentinafueencontradasoloenTierradelFuegoyenlasIslasMalvinas,
mientrasqueenChileestdescritaparaelsurdelaXIIRegin(Fig.4).Creceensueloshmedos,entre
arbustosbajos(Ericaceae,EmpetrumrubrumVahlexWilld.)oenpastizales,usualmenteexpuestaa
insolacindirecta.Formapoblacionesmuyabundantesynosueleencontrarseasociadaaotrasorqudeas.
Observaciones.GavileaaustralisesmorfolgicamenteafnaG.araucana,delaquesesepara,
principalmente,portenerellbuloapicaldellabeloredondeado(mientrasqueellabelodeG.araucana
poseeellbuloapicalalargado)yporelporte,dadoqueG.australisesunaplantademenoralturaqueG.
araucana.
Estaespecieeslanicadelgneroqueposeeelestigmadivididoentreslbulosplumosos.Estoslbulos
sonnotoriosenlasprimerasetapasdeldesarrollodelaplantayposteriormentesetransformanenmasas
viscosaspara,enlasenescencia,convertirseendosfilamentos(Novoa,2008b).Sobrelabasedeeste
carcter,Novoa(2008b)incluyaestaespecieenunanuevaseccin,Plumaria.Sinembargoestaseccin
esunnombreinvlidoporquefuepublicadaen2008enunarevistaelectrnica,sinversinimpresa.
Floreceentremediadosdediciembreyfebrero.JuntoconGavilealuteayG.gladysiaeesunadelas
especiesdefloracinmstardadelgnero,loqueseencuentrarelacionadoasudistribucinaustral.
Wright(1911)publicunlistadodeespeciesvegetalesdelasIslasMalvinasenelcualcitaaAsarca
commersonii(actualmenteGavilealutea)sobrelabasedecuatroejemplares:W.Chartress.n.(K463641),
W.F.Wrights.n.(K463642),C.Abbots.n.(nolocalizado)yL.Firmins.n.(nolocalizado).Skottsberg
(1913)consideraqueestosejemplarescorrespondenaunaespecienueva,Asarcaaustralis.Enel
protlogodeA.australis,Skottsbergcitasieteejemplares:loscuatrocitadosporWright[deloscualessolo
observWrights.n.(K463642)yChartress.n.(K463641)],Mrs.Vallentin35a(MANCH807),unejemplar
deE.Racovitzacitadocomonovisto,yP.Dusns.n.(UPS217),quefueutilizadopararealizarlalmina.
LuegodeobservarimgenesdigitalesdeloscuatroejemplaresvistosporSkottsbergsecomprobque
tresdeellossetratandeGavileaaustralis,mientrasqueelrestante(W.F.Wrights.n.,K463642)
correspondeaGavilealitoralis(enlaetiquetadelejemplarseobservaladeterminacinAsarcalitoralis
realizadaporSkottsberg).DeesostresejemplaresasignadosaA.australisseeligiChartress.n.(K
463641)comolectotipodadoqueesenelquemejorseobservanlascaractersticasdelaespeciey
porqueposeeunaetiquetaenlaqueSkottsberglodeterminacomoA.australis.
Materialexaminado
ARGENTINA.TierradelFuegoeIslasdelAtlnticoSur.Depto.IslasdelAtlnticoSur,IslasMalvinas,
1860,Abbots.n.(K463640).Depto.Ushuaia,Ea.Harberton,PennsulaHarberton,10I1968,Moore1413
(BAB)PennsulaHarberton,II1966,Goodall326(LP)MonteSusana,10I1960,Correa&PrezMoreau
1878(BAB)MonteSusana,frentealGolf,06I2010,Chemisquy49(SI)PNTierradelFuego,18XII
2002,Johnson1024(CTES,SI)PNTierradelFuego,LagoRoca,13II1962,Correaetal.5134a(BA)
PNTierradelFuego,18XII1999,Xifreda&Sanso2065a(SI)PNTierradelFuego,MiradordelaLaguna
Verde,05I2010,Chemisquy48(SI)CaletaJosefina,17XI1958,Magens1251(SI).
CHILE.XIIRegin.Depto.AntrticaChilena,CabodeHornos,cumbredelacolinaalSOdePunta
Guerrico,19I1994,Gosewijns.n.(HIP12938,SGO131794).Depto.TierradelFuego,Timaukel,Camino
aPuertoArturo,CaboNose,24I1994,Pisanoetal.7741(CONC14152,CONC140816,HIP)Timaukel,
SectorTimaukel,ForestalTrillium,CaminoaPuertoArturo,RoCucharita,22I1994,Pisanoetal.7613
(CONC140817,CONC142424)Porvenir,CaletaJosefina,17111958,Huntleys.n.(BAB,CONC27384).
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

12/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Depto.ltimaEsperanza,Natales,PuertoNatales,CerroCastillo,05I1957,Roelerss.n.(CONC27382)
Natales,PuertoNatales,CerroCastillo,01III1955,Roehrss.n.(CONC18595).
Gavileacardioglossa(Reiche)Martic.,Gayana,Bot.57(2):192.2000[2001].Asarcacardioglossa
Reiche,AnalesMus.Nac.SantiagodeChile,Secc.II,Bot.18:18.1910.TIPO:Chile,XIVRegin,Valdivia,
CordilleraPelada,I1872,R.A.Philippi297[holotipoSGO63655!isotiposSGO38444!SI119121!SI
61387!(fragmentosexSGO)].Fig.6.

Fig.6.Gavileacardioglossa.A,aspectogeneraldelaplanta.B,flor.C,brctea.D,spalodorsalyptalos.E,labelo.F,spalos
laterales.G,fruto.AG,deSchlegel5808(CONC).

Plantade2555cmdealtura.Racesnovistas.Hojas34laxamentedistribuidasporlabasedelescapo,
oblongas,de1015x23cm,piceagudohojascaulinares4a5,envainantes,erguidas,reducindose
levementedetamaohaciaelpice,piceacuminado.Inflorescenciade59cm,multiflora,densa,con6
11flores.Floresblancas,desplegadas.Brctealanceolada,pocomslargaqueelovario,23x0,30,4
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

13/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

cm,piceagudooacuminado.Spalodorsaloblogo,de11,4x0,250,3cm,3nervio,losnervioslaterales
ramificados,piceacuminado.Spaloslateraleslanceolados,de1,21,75x0,20,4cm,membranceos,4
nervios,conlosnervioslateralesramificados,picecaudado,engrosadoyalargadoformandouna
caudculacarnosade0,40,6cm.Ptalosoblongos,de0,91,1x0,30,35cm,membranceos,4nervios,
conlosnervioslateralesramificados,converrugasdispersassobrelosnerviosenlamitadbasaldel
ptalo,piceagudo.Labeloentero,parablicoalevementecordado,de0,81x0,50,7cm,membranceo,
deaspectosimilaralosptalos,conlosmrgeneslevementeirregulares,conescasaspapilasyverrugas
enlosnervioscentralesyensusramificaciones,llegandohastaelpicedellabelo,4nervio,conlos
nerviosmuyramificadosenlosbordesyenelpice,piceagudoyengrosado.Columnarecta,de0,4cm.
Ovariooblongo,de1,61,8x0,20,3cm,erguido.Frutode1,72x0,70,9cm.
Distribucinyhbitat.EspecieescasamenterecolectadaenlaXyXIVRegindeChile(Fig.7).

Fig.7.MapadedistribucindeGavileacardioglossa(crculos)yGavileachica(tringulos).

Observaciones.GavileacardioglossaesmorfolgicamenteafnaG.insularisprincipalmenteporlaforma
dellabeloyladisposicindelaspapilasenelmismo.Ambasespeciessediferencianporelporteyporel
colordelasflores,dadoqueG.insularisesunaplantamuchomspequeaconfloresdecoloramarillo,
mientrasqueG.cardioglossaposeefloresbancas.Floreceafinesdediciembreyenelmesdeenero.
Materialexaminado
CHILE.XRegin.Prov.Llanquihue,Frutillar,10I1967,Schlegel5808(CONC).XIVRegin.Prov.
Valdivia,FundoEsmeralda,09I1961,Schlegel3398(CONC)LaUnin,CordilleraPelada,elMirador,22
I1971,Weldt&Rodrguez917/212(CONC)Llancacura,10I1961,Schlegel3425(CONC).
Gavileachica(Speg.&Kraenzl.)Chemisquy,combnov.ChloraeachicaSpeg.&Kraenzl.,Orchid.Gen.
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

14/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Sp.2:131.1904.TIPO:Argentina,Chubut,Patagoniacentral,RoChico,sinedata,C.Spegazzini7m
(holotiponolocalizado).
ChloraeakruegeriKraenzl.,Orchid.Gen.Sp.2:13.1904.TIPO:Chile,XIIRegin,Magallanes,Rodelos
Alerces"ExexpedicioneReihueaest",sinedata,A.Selles.n.(holotipoSGO64010!).
Plantade1560cmdealtura.Racesabundantes,largas,glabras.Hojas68laxamentedistribuidasporla
basedelescapo,oblongolanceoladasde914x1,52cm,carnosasydelgadas,arqueadas,decolor
verdeamarillento,reducidasdetamaohaciaelpice,piceagudo.Inflorescenciade411cm,multiflora,
algodensa,con515flores.Floresblancoverdosas,parcialmentedesplegadasdurantelaantesis.Brctea
lanceolada,mslargaqueelovario,1,72,6x0,50,6cm,hialina,5nervada,nerviosnoramificados,
conspicuosenmaterialherborizado,piceacuminado.Spalodorsaloblongo,de0,91,1x0,30,4cm,
membranceo,con3nerviosdecolorverdeamarillento,losnervioslateralesramificados,piceagudocon
losmrgenesreplegados.Spaloslateralesoblongos,de0,81,1x0,20,3cm,membranceos,con3
nerviosdecolorverdeclaro,loslateralesramificados,piceagudoconlosmrgenesreplegados.Ptalos
oblongos,de0,70,9x0,250,35cm,membranceos,conpapilasverdesdispuestassobrelosnerviosen
laporcinbasaldelptalo,4nervios,conlosnervioslateralesramificados,piceobtuso.Labeloentero,
unguiculado,de0,70,9x0,40,6cm,ovado,membranceo,conlosmrgeneslevementeirregulares,con
crestasypapilasverdesenlosnervios,llegandohastaelpice,3nervio,conlosnerviosmuyramificados
enlosbordesyenelpice,piceagudo.Columnade0,6cm,recta,condoscanalesnectarferos
naciendoenlauninentrelacolumnayellabelo.Ovariocilndrico,pedicelado,de1,71,9x0,20,4cm,
erguido.Frutode1,82x0,60,8cm.
Iconografa.Correa(1969b:397,Fig.5).
Distribucinyhbitat.Especieampliamentedistribuida,enChilehabitadesdelaReginMetropolitana
hastalaXIIRegin,mientrasqueenArgentinaseencuentradesdelaprovinciadelNeuqunhastaSanta
Cruz.(Fig.7).Creceenmallinesyzonaspantanosas.Seencuentraasociadaaarbustoscomoericceas,
especiesdeEscalloniaodeBerberisL.ytambinselaencontrasociadaaespeciesdeNothofagus
Blume.Crecebajoinsolacindirectaoamediasombra.Poseeregeneracinvegetativapormediode
estolones.
Observaciones.GavileachicasiempreseubicenelgneroChloraea,debidoaqueposeelacolumna
largaydoscanalesnectarferosconspicuosenlabasedelacolumna(Correa,1969b).Sinembargo,la
filogeniamolecularmsabarcadoradeGavileamostrqueestaespeciedebeserincluidaenelgnero
Gavileaparamantenersumonofilia,mostrandoqueG.chicaseencuentrarelacionadaconG.australis
(Chemisquy&Morrone,2012).
Durantelaantesisyenestadonatural,laflordeGavileachicaseasemejaaladeG.australis,
principalmentedebidoalcolorblancoverdosodelaspiezasfloralesyalaspapilasverdesenellabeloy
losptalos.Poseeunperododefloracintardo,desdeprincipiosdediciembrehastafinalesdeenero.
Materialexaminado
ARGENTINA.Chubut.Depto.Tehuelches,RoPico,HostalTajaluz,03II2008,Morrone&Giussani5853
(SI).Neuqun.Depto.Huiliches,PNLann,cabeceraestedelLagoCurrhuChico,16I2003,Johnson
1052(SI).Depto.LosLagos,PN.NahuelHuapi,28I1964,Diem3222(SI)PNNahuelHuapi,valle
superiordelroEstaca,15I1963,Diem3070(SI).RoNegro.Depto.Bariloche,CaminoLlaoLlaoaVilla
Tacul,20I1955,Diem2400(SI)PNNahuelHuapi,ValledelroAlerce,16I1952,Boelcke&Correa
5629(SI).SantaCruz.Sinlocalidad,25III1930,Donat264(SI).Depto.LagoArgentino,BrazoNortedel
LagoArgentino,VentisqueroUpsala,19I1967,Boelckeetal.12534(SI)PuertoFerrari,25II1914,Iter
Patagonicum82(SI)PNLosGlaciares,GlaciarPeritoMoreno,PasarelasySenderodelaCosta,26XII
2000,Guerridoetal.310(SI).
CHILE.VIIIRegin.Prov.Biobo,Antuco,PNLagunadelLaja,caminoaLosBarros,29XI2008,Morrone
etal.6036(SI).IXRegin.Prov.Cautn,Pucn,CaminodeCaburguaaPucn,03XII2008,Morroneetal.
6095(SI).XRegin.Prov.Llanquihue,LagoTodoslosSantos,05II1917,Wolffhgel219(SI).XIIRegin.
Prov.ltimaEsperanza,TorresdelPaine,CerroCastillo,05I1957,Magens1191(SI).
GavileagladysiaeChemisquy,Brittonia61(3):201.2009.TIPO:Argentina,SantaCruz,LagoArgentino,
ParqueNacionalLosGlaciares,GlaciarPeritoMoreno,SenderodelaCosta,21XII2000,C.Guerrido&D.
Fernndez296(holotipoSI!isotipoNY!).Fig.3C.
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

15/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Plantade4055cmdealtura.Racesabundantes,largas,glabras.Hojas58enpseudorosetabasalo
laxamentedistribuidasenlabasedelescapo,oblongoelpticasde1421x23,5cm,carnosasydelgadas,
arqueadas,decolorverdelustroso,piceagudohojascaulinares3a5,envainantes,erguidas,de
consistenciamsdelgadaquelasbasales,reducidasdetamaohaciaelpice,piceacuminado.
Inflorescenciade1013cm,multiflora,algodensa,con1017flores.Floresamarilloverdosas,
desplegadas.Brctealanceolada,apenasmslargaqueelovario,de1,72,7x0,40,55cm,hialina,4
nervada,nerviosnoramificados,conspicuosenmaterialherborizado,piceacuminado.Spalodorsal
oblongo,de(1,2)1,61,9x0,40,6cm,membranceo,con5nerviosdecolorverdeamarillento,los
lateralesramificados,piceacuminado.Spaloslateralesovados,de11,4x0,30,5cm,membranceos,
con5nerviosdecolorverdeclaro,loslateralesramificados,piceacuminado.Ptalosoblongos,de0,9
1,2x0,350,55cm,membranceos,conpapilasverdesdispuestassobrelasnervaduras,dedisposicin
asimtricaentreambosptalos,cubriendo1/4delasuperficiebasal,salvoenelnerviomediodonde
superanlamitaddelptalo,pudiendoestarausentesenalgunosejemplares,5nervios,conlosnervios
lateralesramificados,piceacuminado.Labeloentero,de0,851,3x0,50,7cm,elptico,membranceo,
deaspectosimilaralosptalos,conlosmrgeneslevementeirregulares,conescasasverrugasverdesen
losnervios,cubriendohasta1/3delalminayescasascrestasenlapartebasaldellabelocasienlaunin
conlacolumna,6nervio,conlosnerviosmuyramificadosenlosbordesyenelpice,piceacuminadoy
engrosado.Columnabreve,de(0,4)0,6cm,geniculada,decoloramarillo,conlosbordeslateralesrojo
oscuro,condosglndulasglobosasenlauninentrelacolumnayellabelo.Ovariocilndrico,de1,651,9
x0,50,6cm,erguido.Frutode1,82,5x0,81cm.
Referencias.ParaunadiscusinsobresuhistoriataxonmicavaseChemisquy(2009b).
Iconografa.Chemisquy(2009b:202,Fig.1a,b).
Distribucinyhbitat.Especiededistribucinaustral,habitaenChileenelsurdelaXIIReginmientras
queenArgentinaseencuentraalsurdelaprovinciadeSantaCruz(Fig.8).Creceenelmargende
bosquesoenroquedalesasociadosacursosdeagua.Seencuentraasociadaaarbustoscomoericceas,
especiesdeEscalloniaodeBerberis,perocasisiemprecrecebajoinsolacindirecta.Creceasociada
tambinaGavilealutea,G.araucanayG.litoralis.Sibiensudistribucinesacotada,formapoblaciones
abundantes.
Observaciones.GavileagladysiaeesmorfolgicamenteafnaG.trullatayG.cardioglossa,delasquese
distingueporelcolordelaflor(G.trullatayG.cardioglossaposeenfloresblancas)yporlaformadel
labelo,elpticoenG.gladysiae,triangularenG.trullatayparablicoenG.cardioglossa.Florecedesde
mediadosdediciembrehastafinesdeenero.
Materialexaminado
ARGENTINA.SantaCruz.Depto.LagoArgentino,PNLosGlaciares,CanaldelosTmpanos,Senderode
laCosta,7XII2005,Guerrido&Fernndez687(SI)PNLosGlaciares,senderodelacosta,21XII2009,
Chemisquy22(SI)FiordoSpegazzini,BahaPuestoVacas,19I1967,Boelckeetal.12588(SI),12588b
(BAA)PNLosGlaciares,VentisqueroMoreno,10XII1968,DeMarcodeKreibohm677a(SI)PNLos
Glaciares,VentisqueroMoreno,17XII1981,Cusatos.n.(BAA17884)PNLosGlaciares,LagoViedma,
PuertoMoyano,16I1997,Johnson699(BAB)ValledelRoFitzRoy,lagodelVentisquero,01I1951,
Sleumer1430(LIL).
CHILE.XIIRegin.Depto.Magallanes,PuntaArenas,sectorFuerteBulnes,19XII2004,Domnguez310
(CONC)PuntaArenas,ParqueHistricoReyFelipe,FuerteBulnes,MiradordePuertodelHambre,25
XII2009,Chemisquy41(SI).Depto.ltimaEsperanza,PNTorresdelPaine,Ea.CerroCastillo,Lago
Maravilla,21XII1975,T.B.P.A.8394(HIP5030).
Gavileaglandulifera(Poepp.)M.N.Correa,Bol.Soc.Argent.Bot.6(2):75.1956.Asarcaglandulifera
Poepp.,Fragm.Syn.Pl.:20.1833.TIPO:Chile,VIIIRegin,Antuco,"Cr.inChileaustral,graminosis
alpinis,AndesdeAntuco,Fl.Dcbr.",sinedata,E.F.Poeppig771(holotiponolocalizado,probablemente
WisotiposBM95614,G1686269imagendigital!).Figs.3Dy9.

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

16/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Fig.9.Gavileaglandulifera.A,aspectogeneraldelaplanta.B,flor.C,brctea.D,spalodorsalyptalos.E,spaloslaterales.F,
labelo.G,fruto.AF,deJohnson1053(SI)G,deMorroneetal.5391(SI).

ChloraeaalboroseaKraenzl.&Speg.,AnalesMus.Nac.BuenosAires7:166.1902.TIPO:Argentina,
Chubut,FutaleufLaguieo,"secusRioCarrenleof",I1900,C.Spegazzinis.n.(holotipoLP2064!).
AsarcaappendiculataPhil.exKraenzl.,Orchid.Gen.Sp.2:33.1903.TIPO:Chile,ReginMetropolitana,
O'Higgins,CajndelMaipo,Talcareg,1870,R.A.Philippi196(lectotipoSGO63656!,designadopor
Chemisquy,Darwiniana47:316.2009).
GavileaauriculataRavenna,Onira11(16):45.2008.TIPO:Chile,VIRegin,SanFernando,Termasdel
Flaco,31XII2007,P.Ravenna5240(holotipoSI89805!:isotiposBAA,BAB).
Plantade3565(75)cmdealtura.Racesabundantes,largas,pilosas.Hojas4a6,enrosetabasal,
oblongasde1117x1,73cm,papirceas,erguidas,decolorverdeclaro,senescentesenelmomentode
lafloracin,piceagudohojascaulinares4a6,envainantes,erguidas,deconsistenciasimilaralas
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

17/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

basales,demenortamaohaciaelpice,agudas.Inflorescenciade920cm,multiflora,laxa,con920
flores.Floresblancoverdosas,desplegadas,fragantes.Brctealanceolada,mslargaqueelovario,de
1,63x0,350,7cm,membrancea,5nervia,nerviosramificados,conspicuos,piceacuminado.Spalo
dorsalelptico,de0,81,2x0,30,5cm,carnosoconlosmrgenesmembranceos,con5nervios
ramificadosdecolorverde,piceagudooacuminado.Spaloslateralesovados,de11,5(2)x0,35
0,5(0,6)cm,carnososconmrgenesmembranceos,con5nerviosramificadosdecolorverde,los
lateralesramificados,picecaudado,engrosadoyalargadoformandounacaudculacarnosade0,24
0,5(0,7)cm.Ptalosoblongos,de0,70,95x0,250,45cm,membranceos,conpapilasyverrugasverde
plidasdispuestasenformadispersasobrelasnervaduras,dedisposicinasimtricaentreambosptalos,
cubriendo1/31/2delasuperficiebasal,6nervios,conlosnerviosramificados,piceobtusoalevemente
agudo.Labelotrilobado,de0,50,65(0,8)x0,60,8cm,lbuloslateralesformandounnguloagudoconel
apical,pequeos,de(0,15)0,250,35x0,270,35(0,43)cm,amarillointenso,carnosos,erguidos,
redondeados,curvadoshaciaadentro,concrestasverdesdispuestasenformaconcntricaen1o2
hileraslbuloapicalde0,30,4(0,45)x0,150,25(0,35)cm,blanco,carnoso,alargado,densamente
cubiertoentodasusuperficieporpapilaspediceladasdecolorblancooblancoverdoso,elpice
engrosadodecoloramarillodiscocarnoso,densamentecubiertoporpapilaspediceladasycrestasde
colorblancooverdeplidas.Columnageniculada,de0,40,5cm,incurvada,decolorblanco,conlos
bordeslateralesrojooscuro,condosreplieguesglobososycarnososenlauninentrelacolumnayel
labelo.Ovariocilndrico,de(1,3)1,52x0,20,35cm,erguido,ligeramenteespiralado.Frutooblongo
ovado,de1,52,0x0,61cm.
Distribucinyhbitat.EnArgentinahabitalazonacordilleranadesdelaprovinciadeNeuqunhasta
SantaCruz,mientrasqueenChileseencuentradesdelaIVReginalaXI(Fig.8).Creceensuelos
arenososorocosos,usualmentealasombraderbolesyarbustos,enpoblacionesmixtasconotras
orqudeas.Ocasionalmentecreceencampoabierto,coninsolacindirecta,encuyocasolasplantas
tiendenatenermenoralturaysermenosrobustas.

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

18/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Fig.8.MapadedistribucindeGavileagladysiae(crculos)yGavileaglandulifera(tringulos).

Observaciones.GavileaglanduliferaesmorfolgicamenteafnaG.platyantha,delaquesedistingue
principalmenteporlaformadeloslbuloslateralesdellabeloqueenlaprimerasonpequeosy
redondeados,mientrasqueenG.platyanthasondemayortamaoyoblongos.Otrascaractersticasque
lasdiferenciansonelnmero,eltamaoyelcolordelaspapilascapitadasdellabelo,queenG.
glanduliferasonmuyabundantes,delgadasydecolorverdeblanquecino,mientrasqueenG.platyantha
sonmenosabundantes,gruesasydecolorverdeoscuro.Florecedesdeprincipiosdenoviembrehasta
finesdeenero,conelmximodelafloracinendiciembre.
Materialrepresentativoexaminado
ARGENTINA.Sinprovinciaconsignada.Caridad,enloscerrosdeprecordillera,02II1947,Soriano2562
(SI).RoChico,Patagonia,XII1887,Spegazzini407f(LP2065).Chubut.Depto.Cushamen,ElHoyo,
caminoalaCascada,02XII2006,Morroneetal.5779(SI).Depto.Esquel,LagoVerde,07I1967,De
MarcodeKreibohm650(SI).Depto.Futaleuf,LagoFutalaufquen,06I1967,DeMarcodeKreibohm574
(SI).Neuqun.Depto.Alumin,Pulmar,08XII1981,Cabreraetal.32934(SI).Depto.Huiliches,PN
Lann,LagoCurrhuChico,16I2003,Johnson1053(CTES,SI).Depto.Lcar,LagoMeliquina,19I
1964,Schajowskoys.n.(BAA7743).Depto.LosLagos,PuertoManzano,16XII1962,Diem3048(SI).Ro
Negro.Depto.Bariloche,baseNortedelCerroVentana,06XII2008,Morroneetal.6120(SI).Santa
Cruz.Depto.LagoArgentino,LagoSanMartn,Ea.ElCondor,25XI2001,Johnson951(SI).
CHILE.Sinreginconsignada.CajndelosHelados,07I1951,Ricardis.n.(CONC10197).Saltodel
Agua,1854,Philippis.n.(SGO63660).ReginMetropolitanadeSantiago.Prov.Santiago,Cajndel
Maipo,Alfalfal,XII1887,Kuntzes.n.(SGO77605).IVRegin.Prov.Limar,PNFrayJorge,24VIII1947,
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

19/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Jiless.n.(SGO73266).VRegin.Prov.Quillota,CerroHionco,SanFranciscodeLimache,11X1926,
Looser5689(SI).Prov.Valparaso,CerrodelaCampana,minaLaPronosticada,11XII1938,Garaventa
s.n.(CONC20197).VIRegin.Prov.Cachapoal,Rengo,CordilleradePopeta,1881,Philippis.n.(SGO
77606).VIIRegin.Prov.Linares,Maule,RNBellotosdelMelado,06I2000,Humaaetal.20175
(CONC).VIIIRegin.Prov.Biobo,PNLagunadelLaja,caminoaLosBarros,29XI2008,Morroneetal.
6040(SI).IXRegin.Prov.Malleco,Angol,Nahuelbuta,Philippis.n.(SGO77608).
GavileainsularisM.N.Correa,RevistaMus.LaPlata,Secc.Bot.11(55):75.1968.TIPO:Chile,V
Regin,ArchipilagoJuanFernndez,IslaAlejandroSelkirk,cerroCorrespondencia,28I1956,G.
Kuschels.n.(holotipoS2367imagendigital!).
Plantade1020(30)cmdealtura.Racesfasciculadas,largas,robustas.Hojas3a7enrosetabasal,
oblongas,de59x1,53cm,carnosas,erguidas,piceagudohojascaulinares2a5,envainantes,
erguidas,deconsistenciasimilaralasbasales,disminuyendodetamaohaciaelpice,piceacuminado.
Inflorescenciade26cm,multiflora,densa,con(3)1020flores.Floresamarilloverdosas,desplegadas.
Brcteaoblonga,mslargaqueelovario,de1,82,5x0,5cm,membrancea,piceagudo.Spalodorsal
lanceolado,de0,70,9x0,250,3cm,membranceo,con3nerviosdecolorverde,losnervioslaterales
ramificados,piceagudo.Spaloslateraleselpticos,de11,3x0,3cm,membranceos,con5nerviosde
colorverde,loslateralesramificados,picecaudado,engrosadoyalargadoformandounacaudcula
carnosade0,65cmdelargo.Ptaloselpticos,de0,650,8x0,250,3cm,membranceos,conescasas
verrugasverdesdispuestassobrelasnervadurasenlabasedelptalo,3nervios,conlosnervioslaterales
ramificados,piceagudo.Labeloobdeltoideo,lbuloslateralesbiendesarrolladosyelapicalreducido,de
0,60,7x0,650,7cm,lminaconpapilasyverrugascolorverdedispuestassobrelosnervios,
concentradasprincipalmenteenlalneamediadellabelo,conelpicetruncado.Columnabreve,de0,2
0,3cm,recta,decolorblanco,conlosbordeslateralesrojooscuro,condosreplieguesglobososy
carnososdecolorrojoenlauninentrelacolumnayellabelo.Ovariocilndrico,de11,5x0,20,3cm,
erguido.Frutooblongoovado,de2x0,8cm.
Iconografa.Danton(1998:228,Fig.1).
Distribucinyhbitat.EspecieendmicadelasIslasJuanFernndez(Chile),yhastaelmomentola
nicaOrchidaceaepresenteenelarchipilago.Ademsdelacoleccinoriginal,laexpedicindeP.
Danton,BreteauyBaffrayen1997,encontrunapoblacindecercade100plantasenladerasdelsector
LaCucharaentre1000y1250ms.m.Creceenpastizalesdealtura,ensueloshmedos,juntoconvarias
especiesdehelechos,ericceas,asterceas,juncceasygramneas.
Observaciones.GavileainsularissediferenciadelasrestantesespeciesdeGavileaporlaforma
levementecordiformedellabelo.SibienposeeciertassimilitudesmorfolgicasconG.cardioglossa,
ambasespeciessedistinguenporelcolordelasflores(blancasenG.cardioglossa)yporelporte(G.
insularisesunaplantamspequea,conelescapomscortoqueG.cardioglossa).Floreceafinesde
diciembreyenenero.
Materialexaminado
CHILE.VRegin.Prov.Valparaso,IslaA.Selkirk,sectorLaCuchara,27XII1997,Dantons.n.(SGO)
IslaA.Selkirk,sectorLaCuchara,XII1997,TorresMuras.n.(SGO).
Gavileakingii(Hook.f.)M.N.Correa,Bol.Soc.Argent.Bot.6(2):85.1956.AsarcakingiiHook.f.,Fl.
Antarct.2:351.1846.Chloraeakingii(Hook.f.)Macloskie,Rep.PrincetonUniv.Exp.Patagonia,Botany1
(2):322.1904.TIPO:Chile,XIIRegin,Magallanes,PuertodelHambre,sinedata,Capt.Kings.n.
[holotipoK463644,imagendigital!isotipoSI61390!(fragmentoexK)].
Plantade3045cmdealtura.Racesnovistas.Hojas4,enpseudorosetabasal,oblongas,de15x3cm,
piceacuminado.Inflorescenciade610cm,multiflora,densa,con612flores.Floresamarilloplido,
posiblementedesplegadas.Brctealanceolada,acuminada,delmismolargoqueelovario,de2x0,5cm,
membranaceaahialina,4nervia,nerviospocoramificados.Spalodorsaloblongo,de1,25x0,3cm,
acuminado,conelpiceprolongado,membranceo,5nervio,losnervioslateralespocoramificados.
Spaloslateraleslinearlanceolados,de1,25x0,3cm,membranceos,acuminados,4nervios.Ptalos
oblongos,de1x0,3cm,membranceos,agudosaobtusos,5nervios.Labeloentero,oblongo,de1x0,5
cm,membranceo,obtusoolevementeagudo,converrugasdispuestassobrelosnervios,cubriendodos
terciosdelalmina,7nervio,conlosnerviosmuyramificadosenlosbordesyenelpice.Columnabreve,
de0,2cm.Frutoovado,de2x1cm.
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

20/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Iconografa.Chemisquy(2009b:202,Fig.1c).
Distribucinyhbitat.Hastaelmomento,estaespecieessoloconocidaenlalocalidaddelejemplartipo.
Observaciones.Hastaelpresente,Gavileakingiiseconocesloporelejemplartipo.Entrabajosprevios
(Lehnebach&Riveros,2000Novoaetal.,2002,2006Domnguez,2002,2003ayb),ejemplaresdeG.
gladysiaeydeG.trullatasondeterminadoserrneamentebajoG.kingii.SibienG.kingiicompartevarias
caractersticasmorfolgicasconlasespeciesarribamencionadas,laformadellabeloyladisposicinde
laspapilasenelmismopermitendiferenciarlas(Chemisquy,2009b).EnChile,aficionadosalasorqudeas
(http://www.flickr.com/photos/chilena/4011455668/)yDomnguez(2002)aseguranhaberencontradola
poblacintipodeestaespecie.Sinembargo,hastaelmomentonoexistenejemplaresdeestaespecie
depositadosenlosherbarios,ylasfotospublicadasenInternetnopermitenasegurarquesetratadeG.
kingiiynodeG.gladysiae.
Nosepuedeasegurarquelasfloresestndesplegadasdurantelaantesis,dadoquesibienenelejemplar
tipolasfloresestndesplegadas,podradebersealestadodemadurez(fruto)oporcmofueherborizado
elmismo.
Dadasudistribucinaustralseestimaunafloracintarda(diciembrefebrero).
Gavilealitoralis(Phil.)M.N.Correa,Colecc.Ci.Inst.Nac.Tecnol.Agropecu.8(2):195.1969.Chloraea
litoralisPhil.,Linnaea33:244.18641865.Asarcalittoralis(Phil.)Kuntze,Revis.Gen.Pl.2:652.1891.
Asarcalitoralis(Phil.)Reiche,AnalesMus.Nac.Chile,Bot.18:16.1910,comb.illeg.TIPO:Chile,XIV
Regin,Valdivia,Corral,sinedata,H.Krauses.n.[holotipoSGO63654!isotipoSI40133!(fragmentoex
SGO)].Figs.3Ey10.

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

21/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Fig.10.Gavilealitoralis.A,aspectogeneraldelaplanta.B,brctea.C,piezasflorales.D,variacinmorfolgicaenelpicedelos
spaloslaterales.E,ovarioycolumna.AC,E,deMorroneetal.5632(SI)D,deMorroneetal.5598(SI).

AsarcamacropteraKraenzl.,Orchid.Gen.Sp.2:38.1904.Gavileamacroptera(Kraenzl.)M.N.Correa,
Bol.Soc.Argent.Bot.6(2):82.1956.TIPO:Chile,XIVRegin,Valdivia,Corral,12XI(sinao),Nanas.n.
(holotipoK364728,imagendigital!).
Plantade25a45cm.dealtura.Racesabundantes,largas,pilosas.Hojas4a6enrosetabasal,oblongas
de1722x2,5cm,erguidas,arqueadas,carnosas,lustrosas,decolorverdesatinado,piceagudohojas
caulinares34,envainantes,decreciendodetamaohaciaelpice,erguidas,msdelgadasquelas
basales,piceagudoalevementeacuminado.Inflorescenciade1015cm,multiflora,densa,con1320
flores.Floresamarilloverdosas,desplegadas.Brctealinearlanceolada,apenasmslargaqueelovario,
de1,53,5x0,350,5cm,membrancea,3nervia,nerviospocoramificados,piceacuminado.Spalo
dorsalelptico,de1,1,6x0,50,7cm,membranceo,con5nerviosdecolorverde,pocoramificadas,
piceagudooacuminado,ocasionalmenteengrosado.Spaloslateralesovados,de1,21,6x0,450,8cm,
membranceos,con5nerviospocomanifiestos,pocoramificados,decolorverde,piceacuminadoy
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

22/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

engrosado.Ptaloselpticos,de1,1,5x0,50,7cm,membranceos,converrugasdecolorverdeintenso,
dispuestassobrelasnervaduras,condisposicinasimtricaentreambosptalos,cubriendo1/31/2dela
superficie,5nervios,conlosnervioslateralesramificados,piceobtusoalevementeagudo.Labelo
trilobado,de0,80,9x(0,7)11,5cm,lbuloslateralesformandounnguloagudoconelcentral,de0,35
0,7x0,30,7cm,erguidos,redondeados,levementecurvadoshaciaadentro,converrugasgruesasde
colorverdeplidocubriendogranpartedellbulo,dejandolareginapicallibre,dedisposicinasimtrica
entreamboslbuloslbuloapicalcarnoso,redondeadoaovado,densamentecubiertoporpapilascolor
anaranjadoenelcentroyverdehacialosbordes,piceagudodiscocarnoso,densamentecubiertopor
papilasyverrugasdecoloranaranjadointenso,distribuidassobrelosnervios.Columnacorta,de0,40,6
cm,geniculada,decoloramarilloplido,conlosbordeslateralesanaranjados,condosrepliegues
globososycarnososenlauninentrelacolumnayellabelo.Ovariocilndrico,de1,652x0,350,5cm,
erguido.Frutode1,82,2x0,81cm.
Distribucinyhbitat.EnChilesedistribuyedesdelaIXReginhastaelsurdelaXIIRegin,mientras
queenArgentinahabitaenSantaCruz,TierradelFuegoeIslasMalvinas(Fig.11).Creceensuelos
arenososorocosos,expuestaainsolacindirecta.Alcontrariodeotrasespecies,formapoblacionesde
pocosindividuos.
Observaciones.GavilealitoralisesmorfolgicamenteafnaG.odoratissima,einclusiveGosewijn(1998)
sugiriqueambaspodranserconsideradaslamismaespecie.Sinembargo,G.litoralissediferenciade
G.odoratissimaporlaausenciadecaudculas,yporellbuloapicaldellabelo,queenG.odoratissimaes
redondeado,mientrasqueenG.litoralisesmsalargadoycasiagudo.Existenejemplaresconuna
morfologaintermediaentreambasespecies,conellbuloapicaldellabelomsredondeadoyconel
picedelosspaloslateralesalgoalargadoycarnoso,aunquenollegaaformarcaudculascomoenG.
odoratissima.Estosejemplarespodranserhbridosentreambasespecies.Porotrolado,existen
diferenciasenladistribucingeogrficadeambasespecies,dondesibienhaysuperposicinenlos
rangosdedistribucin,G.litoralistieneunadistribucinmsaustralqueG.odoratissima.Otradiferencia
entreambasespecieseslapocadefloracin,teniendoG.odoratissimaunafloracinmstempranaque
G.litoralis,queflorecedesdemediadosdenoviembrehastaprincipiosdeenero.
LagrafacorrectadelnombredeestaespecieesGavilealitoralis,no"littoralis"comoenCorrea(1969a).
Materialexaminado
ARGENTINA.SantaCruz.Depto.LagoArgentino,LagoSanMartn,Ea.ElCndor,25XI2001,Johnson
943(SI).TierradelFuegoeIslasdelAtlnticoSur.Depto.IslasdelAtlnticoSur,IslasMalvinas,Wright
s.n.(K463642).Depto.Ushuaia,PNTierradelFuego,LagunaVerde,18XII2002,Johnson1023(CTES,
SI)PNTierradelFuego,CampingLagoVerde,cruceentreRN3yelRoOvando,5I2010,Chemisquy
47(SI)Ushuaia,25II1896,Alboff830(SI).
CHILE.IXRegin.Prov.Malleco,Ercilla,Pailahueque,puenteDumo,16XI1980,Montero11779
(CONC).XIVRegin.Prov.Valdivia,caminoalParqueOncol,22XI2006,Morroneetal.5598(SI).X
Regin.Prov.Osorno,Puyehue,Ruta237,PasoC.Samor,23XI2006,Morroneetal.5632(SI)
Osorno,01IX1930,Behns.n.(CONC20194).XIRegin.Prov.Aysn,IslaTangbac,26XI1947,Behn
129(CONC).XIIRegin.Prov.Magallanes,PuntaArenas,ParqueHistricoReyFelipe,FuerteBulnes,
miradordePuertodelHambre,25XII2009,Chemisquy40(SI).Prov.TierradelFuego,Timaukel,Sector
RoCndor,ForestalTrillium,BahadePuertoArturo,6II1995,Pisanoetal.7985(HIP).Prov.ltima
Esperanza,PNTorresdelPaine,Ea.CerroCastillo,LagoMaravilla,21XII1975,T.B.P.A.8391(HIP)PN
TorresdelPaine,LagoGrey,roquedalescruzandoellechosecodellago,23XII2009,Chemisquy37(SI)
PuertoNatales,MonumentoNaturalCuevadelMilodon,caminoalacuevadelmedio,22XII2009,
Chemisquy30(SI).Prov.AntrticaChilena,CabodeHornos,PuertoWilliams,24XI1970,Pisano2835
(CONC).
Gavilealongibracteata(Lindl.)SparreexL.E.Navas,Fl.CuencadeSantiagodeChile1:181.1973.
ChloraealongibracteataLindl.,Quart.J.Sci.Lit.Arts1:48.1827.Asarcalongibracteata(Lindl.)Kuntze,
Revis.Gen.Pl.2:652.1891.AsarcasinuataLindl.Gen.Sp.Orchid.Pl.408.1840,nom.illeg.superfl.
Asarcalongibracteata(Lindl.)Skottsb.,Kongl.SvenskaVetensk.Akad.Handl.56(5):198.1916,comb.
illeg.TIPO:Chile,VIIIRegin,Biobo,Concepcin,X1825,J.McRaes.n.(holotipoK364622imagen
digital!).Figs.12y13A.

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

23/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Fig.12.Gavilealongibracteata.A,aspectogeneraldelaplanta.B,flor.C,spalodorsalyptalos.D,labelo.E,spaloslaterales.
F,brctea.G,frutoinmaduro.A,deBehns.n.(CONC)BF,deMuoz2406(SGO)G,deMorroneetal.6017(SI).

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

24/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Fig.13.Aspectodelasflores.A,Gavilealongibracteata.B,G.lutea.C,G.odoratissima.D,G.supralabellata.E,G.trullata.F,G.
venosa.Escala=1cm.

AsarcaberteriReichb.f.,Linnaea19:377.1847.TIPO:Chile,VIRegin,Cachapoal,Rancagua,MonteLa
Leona,sinedata,C.G.L.Bertero175(holotipoP372119,imagendigital!isotiposP372120,imagen
digital!,P372121,imagendigital!).
AsarcaverrucosaRich.inGay,Fl.Chil.5:465,tab.66.1852.TIPO:Chile,sinelocus,"secraenlas
provinciasdelsur",sinedata,L.G.Richard&A.Richardt60(holotipoP372124,imagendigital!).
AsarcaspectabilisPhil.,Linnaea29:55.185758.TIPO:Chile,VIIRegin,Linares,CordilleradeLinares,I
1856,Ph.Germains.n..(lectotipoSGO63653!designadoporChemisquy,Darwiniana42:316.2009).
Plantade3560cmdealtura.Racesabundantes,largas.Hojas4a7enrosetabasal,oblongas,de1420
x3cm,erguidas,decolorverdeclaro,piceagudohojascaulinares4a5,envainantes,erguidas,de
consistenciasimilaralasbasales,detamaoconstantealolargodelescapo,piceagudo.Inflorescencia
de1023(30)cm,multiflora,laxa,con1030omsflores.Floresblancas,desplegadas.Brctea
lanceolada,mslargaqueelovario,llegandohastalamitaddelspalodorsal,de2,32,9x0,50,7cm,
membrancea,36nervia,nerviosmuyramificados,conspicuosenmaterialherborizado,pice
acuminado.Spalodorsalovado,de0,91,25x0,350,6cm,membranceo,35nervio,nervioslaterales
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

25/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

ramificados,piceagudooapiculado.Spaloslateralesoblongos,de1,62x0,30,6cm,membranceos,
de0,61cmdelargo,35nervios,nerviosramificados,elnerviocentralengrosado,picecaudado,
engrosadoyalargadoformandounacaudculacarnosacolorverdeoscuro.Ptalosoblongos,de0,81,05
x(0,26)0,50,6cm,membranceos,34nervios,conlosnerviosramificados,piceobtusooagudo.
Labelotrilobado,de0,750,9x0,60,85cm,lbuloslateralesformandongulorectoconelapical,de0,25
0,35x0,250,45cm,amarillos,carnosos,erguidos,redondeados,conbordesirregulares,engrosadosde
colorverde,conlosnerviosengrosadoscolorverdeintensolbuloapicalde0,50,6x0,150,25cm,
blanco,carnoso,alargado,plegadoporlalneamedia,conescasascrestasdecolorverdedispersasensu
superficieyenlosmrgenes,piceengrosadocolorverdeintensodiscocarnoso,blanco,conalgunas
crestasdecoloramarilloverdoso.Columnade0,40,5cm,geniculada,decolorblanco,conlosbordes
lateralesrojooscuro,condosreplieguesglobososycarnososdecolorrojoenlauninentrelacolumnay
ellabelo.Ovariocilndrico,de1,251,9x0,20,6cm,erguido.Frutoelptico,de2,43x0,61,2cm.
Referencias.Paradiscusinsobrenomenclaturaysinnimosdeestaespecie,vaseChemisquy(2009a).
Distribucinyhbitat.EspecieendmicadeChile.HabitadesdelaIVReginhastalaXIVRegin(Fig.
11).Creceenzonashmedas,alasombradeespeciesdeNothofagus,oexpuestaainsolacindirecta,
frecuentementeasociadaahelechos,briofitasyespeciesdeCalceolariaL.
Observaciones.GavilealongibracteatapuedeserfcilmenteconfundidaconG.platyanthayG.venosa.
Delaprimerasedistingueporladisposicindelascrestasypapilasenellabeloyporlaausenciade
papilasenlosptalos,mientrasquesepuedediferenciardeG.venosaporlapresenciadecaudculasen
losspaloslaterales.Esunadelasespeciesdefloracinmstemprana,desdefinesdeoctubrehasta
principiosdediciembre,aunquealgunosaficionadosafirmanhaberlaencontradoenflorenjulio.
Navas(1973),alpublicarlanuevacombinacinGavilealongibracteata,citacomobasnimoa"Asarca
longibracteataLindl.,Quart.J.Sci.Lit.Arts1:48.1827."siendoelnombrecorrectoChloraea
longibracteataLindl.Estoesconsideradounerrordecitacinynoinvalidalapublicacindelanueva
combinacin(art.33.4,McNeilletal.,2006).
DentrodeestaespecieseincluyenpartedelosejemplarescomnmentedeterminadoscomoGavilea
leucanthaPoepp.Poeppig(1833)citcomoparatiposdosejemplarescuyamorfologacoincideconlade
Gavilealongibracteata,loquegenerestaconfusin(vasetambinobservacionesenG.platyantha).
Materialrepresentativoexaminado
CHILE.Sinelocus,11X1892,Reiche152(SGO063638).ReginMetropolitanadeSantiago.Prov.
Chacabuco,Colina,TermasdeColina,18IX1941,Looser5675(CONC134525,SI).Prov.Maipo,
HaciendaRinconada,LaCesta,QuebradaLaPlata,31VIII1960,Schlegel2754(CONC,SGO).Prov.
Santiago,Macul,04X1926,Looser5692(SI).IVRegin.Prov.Coquimbo,Ovalle,CerroTalinay,15IX
1957,Cabrera12753(LP).Prov.Limar,Combarbal,01IX1960,Naranjos.n.(CONC127752).V
Regin.Prov.Petorca,ValledeOchoa,02IX1956,Schlegel1189(CONC).Prov.Quillota,CuestaLa
Dormida,FundoSantaLaura,05X1991,Mednetal.51(BAA).Prov.SanAntonio,ElTabo,Quebrada
deCrdoba,07X1980,Villagrn2876(SGO).Prov.Valparaso,08IX1929,Behns.n.(SI).VIRegin.
Prov.Cachapoal,Rancagua,CaminoaTermasdeCauquenes,14X1998,Muoz3905(SGO).Prov.
Colchagua,SierradeBellavista,25X1957,Schlegel1373(CONC).VIIRegin.Prov.Curic,Licantn,
sinedata,sincolectors.n.(SGO063644).Prov.Talca,Constitucin,SanRamn,14X1958,Barnier127
(CONC).VIIIRegin.Prov.Biobo,Tucapel,RutadeTucapelaCantera,300mantesdelpuenteLajitas
Norte,30112008,Morroneetal.6062(SI).Prov.Concepcin,Hualpn,CaletaLenga,27XI2008,
Morrone&Giussani5929(SI).Prov.uble,Ranquil,FundoElMilagro,17XI1953,Sparre10035(CONC).
IXRegin.Prov.Malleco,Angol,caminoalPNNahuelbuta,29XI2008,Morroneetal.6017(SI).XIV
Regin.Prov.Valdivia,Corral,SanJuan,1867,Philippis.n.(BAF).
Gavilealutea(CommexPers.)M.N.Correa,Bol.Soc.Argent.Bot.6:78.1956.SerapiasluteaPers.,
Syn.Pl.2:513.1807.Asarcalutea(CommexPers.)Kuntze,Revis.Gen.Pl.2:652.1891.Asarcalutea
(CommexPers.)Skottsb.Kongl.SvenskaVetenskapsakad.Handl.56(5):199.1916,comb.illeg.Chloraea
commersoniiBrongn.,Voy.Monde191.1834,nom.illeg.Asarcacommersonii(Brongn.)Hook.f.,Fl.
Antarct.2:351.1846,comb.illeg.Asarcacommersonii(Brongn.)Kuntze,Revis.Gen.Pl.2:6521891,
comb.illeg.TIPO:Chile,XIIRegin,Magallanes,BahaBougainville,XII1767,P.Commersons.n.
(holotipoP372125,imagendigital!isotipoP372126,imagendigital!).Figs.13By14.

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

26/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Fig.14.Gavilealutea.A,aspectogeneraldelaplantamostrandodiferenciasenlainfrutescencia.B,flor.C,brctea.D,spalo
dorsalyptalos.E,labelo.F,spaloslaterales.G,fruto.A,deDonat372(SI)ydeMarcodeKreibohm678(SI)B,dedeMarco
deKreibohm678(SI)C,deRubuliss.n.(SI)DF,deXifreda2066(SI)G,deWitte20(SI).

GavileaacutifloraPoepp.,Fragm.Syn.Pl.:19.1833.Asarcaacutiflora(Poepp.)Poepp.&Endl.,Nov.Gen.
Sp.Pl.2:14.1837.TIPO:Chile,VIIIRegin,Biobo,Antuco,CerroPilque,sinedata,E.F.Poeppig819
(holotipoG168632,imagendigital!).
AsarcabrachychilaPhil.,AnalesUniv.Chile27:332.1865.TIPO:Chile,VIIIRegin,uble,Chilln,sine
data,M.A.deSolsOvandos.n.[holotipoSGO63628!isotiposSGO71603!SGO38431!SI61386!
(fragmentoexSGO38431)].
AsarcathermarumPhil.exKraenzl.,Orchid.Gen.Sp.2:40.1903.TIPO:Chile,VIIIRegin,uble,Chilln,
LasTrancas,I1894,R.A.Philippi116(holotipoSGO77621!).
AsarcatenuifloraRolfe.,Bull.Misc.Inform.Kew1:80.1916.TIPO:Chile,IXRegin,Malleco,"entreLolco
yLonquimay",27I1882,H.J.Elwess.n.(holotipoK463639,imagendigital!).
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

27/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Plantade3065cmdealtura.Racesescasas,cortas,amarillentas.Hojas45(7)enpseudorosetabasal
olaxamentedistribuidasenlabasedelescapo,oblongas,de918x2,53,5cm,erguidas,decolorverde
satinado,piceagudohojascaulinares34,envainantes,erguidas,deconsistenciasimilaralasbasales,
disminuyendodetamaohaciaelpice,piceagudo.Inflorescenciade59(13)cm,multiflora,muydensa,
conmsde20flores.Floresamarillasoamarilloverdosas,nodesplegadasaparcialmentedesplegadas.
Brctealanceolada,pocomslargaqueelovario,de1,62,3x0,250,35(0,5)cm,membrancea,6
nervia,nerviospocoramificados,elcentralmuyvisible,piceagudo.Spalodorsallanceolado,de
1,251,55x0,250,35cm,membranceo,3nervio,losnervioslateralesramificados,piceagudoo
acuminado.Spaloslateralesoblongolanceolados,de1,31,7x0,250,3cm,membranceos,34nervios,
losnervioslateralesramificados,elcentralmuyvisible,picecaudado,engrosadoyalargadoformando
unacaudculacarnosacolorverdeplidode0,30,6cm.Ptalosoblongolanceolados,de0,81,1x0,25
0,35cm,membranceos,3(5)nervios,conlosnervioslateralesramificados,piceagudo.Labelo
trilobado,amarillo,muypequeocomparadoconelrestodelaspiezasflorales,de0,350,5x0,250,45
cmlbuloslateralesformandounngulorectoaagudoconelapical,de0,150,2x0,1cm,carnosos,
erguidos,curvadoshaciaadentro,conlosmrgenesondulados,conescasasverrugasypapilasverde
plidosobrelosnerviosenlacaraadaxiallbuloapicalde0,10,25x0,1cm,carnoso,alargado,con
crestasypapilasdecolorverdecubriendodensamentesusuperficiediscocarnoso,desprovistode
crestasypapilas,salvoenlauninconloslbuloslateralesyapical.Columnabreve,de0,20,4cm,recta,
condospequeosreplieguesglobososycarnososenlauninentrelacolumnayellabelo.Ovario
cilndrico,de0,91,2x0,250,3cm,erguido.Frutoelptico,de1,62x0,91,2cm.
Distribucinyhbitat.Eslaespeciededistribucinmsampliadelgnero.EnArgentinaseencuentra
enlazonacordilleranadeNeuqun,RoNegro,Chubut,SantaCruzyTierradelFuego.EnChilehabitaen
lazonacordilleranadelasregionesVIIIalaXII(hastaelmomentonofuecoleccionadaenlaXIVRegin)
(Fig.15).Creceenbosques,enlugareshmedosysombros,enlahojarascaalasombraderboles
tambinselaencuentraensuelosridosexpuestaainsolacindirectayavientos,dondelasplantas
tienenuntamaomarcadamentemenorquecuandocrecenalasombra.

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

28/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Fig.15.MapadedistribucindeGavilealutea.

Observaciones.Gavilealuteasereconocefcilmenteportenerunaespigamuydensaconlasflorespoco
abiertasdurantelaantesis,enlaqueresaltansuscaudculasverdes(sinembargo,vaseG.
supralabellata).Otracaractersticadistintivadelaespecieeseltamaodellabelo,queesmuypequeoen
comparacinalasotraspiezasflorales.EstacaractersticaladiferenciadeG.supralabellata,queesla
especieconlaquemscaractersticasmorfolgicascomparte.Esunadelasltimasespeciesdelgnero
enflorecer,desdemediadosdediciembrehastamediadosdeenero.Aparentementeeltiempodefloracin
esmuycortoyaquegranpartedelosejemplarescoleccionadosposeenfrutos.Losejemplaresquecrecen
enelbosquetienenunafloracinligeramentemstardaquelosquecrecenexpuestosalsol.
EnGavilealutea,lainflorescenciasecadelafloracinanteriorsemantieneapesardeestarcomenzando
unnuevociclodefloracin.Porlotantosepuedenencontrarrosetasconvarassecasdesdemuy
tempranoenelciclo.Enejemplarescoleccionadosenfruto,lainfrutescenciapuedeserunpocomslaxa
quecuandolaplantaseencuentraenantesis.
Materialrepresentativoexaminado
ARGENTINA.Chubut.Depto.Futaleuf,Corcovado,12I1948,Soriano2990(BAA,SI).Depto.
Languieo,ValledelaLagunaBlanca,15XII1902,Koslowski62(CORD,SI).Depto.RoSenguerr,Lago
LaPlata,19I1948,Soriano3151(BAA,SI).Depto.Tehuelches,LagoGeneralVintter(GeneralPaz),2IV
1991,Nicora9652(SI).Neuqun.Depto.Alumin,Quilln,LaOfelia,MallnEscondido,II1942,Prez
Moreaus.n.(LIL63482,LIL63481).Depto.Lcar,subidaalVolcnLann,02II2006,Morroneetal.5397
(SI).Depto.LosLagos,ArroyoPedregoso,10XII2001,Medanetal.s.n.(BAA24970).Depto.orquin,
Caviahue,14I1973,Cabreraetal.22948(LP).Depto.Picunches,PinoHachado,01II1920,Hauman
17457(BA).RoNegro.PNNahuelHuapi,ValledelRoireco,13I1946,Boelckeetal.1873(BAA,
CONC).Depto.Bariloche,PNNahuelHuapi,cerroChallHuaco,26I2006,Belgranoetal.545(SI).Santa
Cruz.Depto.LagoArgentino,ElChaltn,caminoalLagodelDesierto,cruzandoelRoElctrico,20XII
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

29/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

2009,Chemisquy12(SI).TierradelFuegoeIslasdelAtlnticoSur.Depto.RoGrande,
desembocaduradelRoGrande,07II1896,Alboff843(SI).Depto.Ushuaia,LagoEscondido,camino
bordeandoallagohacialaHostera,06I2010,Chemisquy51(SI).
CHILE.Sinelocus,sinedata,sincolectors.n.(SGO150247).VIIIRegin.Prov.uble,Chilln,Termasde
Chilln,10II2007,Chiapellaetal.,1755(SI).IXRegin.Prov.Cautn,Temuco,RefugioVolcnLlaima,
03II1961,Ricardi&Matthei5312/116(CONC).Prov.Malleco,Lonquimay,08XII2004,Espejos.n.
(CONC159995).XRegin.Prov.Osorno,PNPuyehue,Antillanca,21I1988,Gardner&Knees3869
(CONC).XIRegin.Prov.Aisn,RegindellagoBuenosAires,ValleIbez,25I1939,Rentzell6187
(SI).Prov.Coihaique,ReservaForestalManoNegra,14XII1979,Schlegel7200(CONC).XIIRegin.
Prov.Magallanes,PuntaArenas,caminoalFuerteBulnes,alrededoresdelatumbadeStokes,25XII
2009,Chemisquy39(SI).Prov.ltimaEsperanza,PNTorresdelPaine,LagoGrey,senderoalmirador,
23XII2009,Chemisquy38(SI).
GavileaodoratissimaPoepp.,Fragm.Syn.Pl.:19.1833.Asarcaodoratissima(Poepp.)Poepp.&Endl.,
Nov.Gen.Sp.Pl.2:13.1837.Chloraeaodoratissima(Poepp.&Endl.)Macloskie,Rep.PrincetonUniv.
Exp.Patagonia,Botany8:323.1904.TIPO:Chile,VIIIRegin,Biobo,Antuco,"australisgraminosis
alpinis",sinedata,E.F.Poeppig653,DiarIII(holotipoBM95601,imagendigital!).Figs.13Cy16.

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

30/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Fig.16.Gavileaodoratissima.A,aspectogeneraldelaplanta.B,brctea.C,piezasflorales.D,ovarioycolumna.A,deMorrone
etal.5638(SI)BD,deMorroneetal.5542(SI).

AsarcachrysostachyaPhil.,Linnaea29:55.18571858.TIPO:Chile,XIVRegin,Valdivia,Haciendade
SanJuan,X1854,R.A.Philippis.n.(holotipoSGO063650!).
AsarcasulphureaPhil.,Linnaea29:57.18571858.TIPO:Chile,VIIIRegin,uble,CordilleradeChilln,
1855,Ph.Germains.n.(holotipoSGO063652!).
AsarcaventanaeHauman,AnalesMus.Nac.Hist.Nat.BuenosAires29:360.1917.TIPO:Argentina,
BuenosAires,Tornquist,SierradelaVentana,alpiedelaSierradelaVentana,25XII1905,L.Hauman
s.n.(neotipoSI40228!designadoporChemisquy,Darwiniana47:318.2009).
Plantade54a90cmdealtura.Racesabundantes,largas,pilosas.Hojas5a8enrosetabasal,oblongas
de1217,5x2,54cm,erguidas,arqueadas,carnosas,lustrosas,decolorverdesatinado,piceagudo
hojascaulinares3a6,envainantes,erguidas,msdelgadasquelasbasales,piceagudo.Inflorescencia
de(10)1326cm,multiflora,laxaamedianamentedensa,con16a32flores.Floresamarilloverdosas,
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

31/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

desplegadas,fragantes.Brctealanceolada,mslargaqueelovario,23x0,50,7cm,membrancea,5
nervia,piceagudo.Spalodorsalelptico,1,11,6x0,60,9cm,membranceo,con5nerviosverdes,los
lateralesramificados,piceagudooacuminado.Spaloslateralesovados,de1,52,1x0,60,9cm,
membranceos,con6nerviosmanifiestos,ramificados,decolorverde,picecaudado,engrosadoy
alargadoformandounacaudculacarnosade0,50,86cm.Ptaloselpticos,de0,91,2x0,70,9cmancho,
membranceos,converrugasdecolorverdeintensodispuestassobrelosnervios,condisposicin
asimtricaentreambosptaloscubriendo1/32/3delasuperficie,piceobtusoalevementeagudo.
Labelotrilobado,de0,60,93x1,11,6cm,lbuloslateralesformandounnguloagudoconelcentral,de
0,40,5x0,450,5cm,erguidos,redondeados,levementecurvadoshaciaadentro,congruesasverrugas
verdesoanaranjadoverdosas,abarcandotodoellbuloodejandolareginapicallibre,dedisposicin
asimtricaentreamboslbuloslbuloapicalcarnoso,de0,30,4x0,250,35cm,densamentecubiertopor
papilasdecoloranaranjadointenso,piceredondeadodiscocarnoso,densamentecubiertoporpapilasy
verrugasdecoloranaranjadoverdoso.Columnade0,5cm,geniculada,decoloramarilloplido,conlos
bordeslateralesrojointenso,condosreplieguesglobososycarnososenlauninentrelacolumnayel
labelo.Ovariocilndrico,de1,62,2x0,30,5cm,erguido.Frutoelptico,de1,72,9x0,91,2cm.
Referencias.Paradiscusinsobrenomenclaturaysinnimosdeestaespecie,vaseChemisquy(2009a).
Distribucinyhbitat.EnArgentinatieneunadistribucindisyunta,conpoblacionesdepocosindividuos
enBuenosAires,enelsistemadeSierrasdeVentania,mientrasqueenPatagoniaexistengrandes
poblacionesenlasregionescordilleranasdeNeuqun,RoNegro,ChubutySantaCruz.EnChilehabita
desdelaVIIReginhastalaXIRegin(Fig.17).Crecetantoenterrenorocosoyhmedo,bajoinsolacin
directa,comoenbosques,encondicionesdehumedadysombra.

Fig.17.MapadedistribucindeGavileaodoratissima.

Observaciones.GavileaodoratissimapuedeserfcilmenteconfundidaconG.litoralis,delaquese
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

32/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

distingueprincipalmenteporposeercaudculasengrosadasenelpicedelosspaloslaterales(versusel
piceagudooacuminadodeG.litoralis).Estaespecietieneunperododefloracintemprano,desdefines
deoctubrehastadiciembre.Esunadelasespeciesdelgneroquemantienelashojasverdesporms
tiempo,inclusivehastamuyavanzadoelfruto.
Correa(1956,1969a)sealaqueGavileaodoratissimaposeelosptalosdesnudos(sinpapilas)sin
embargo,elanlisisdeabundantematerialdeherbarioyejemplaresenelcampopermitieronobservar
quelaespecieposeeverrugasverdes,relativamenteabundantes,sobrelanervaduradelosptalos.
Materialrepresentativoexaminado
Sinelocus,Eskuche1278(CTES).ARGENTINA.BuenosAires.Pdo.Saavedra,Pig,CerroCurMalal
Grande,12XI1928,Sealas.n.(LP21789).Pdo.Tornquist,PPSierradelaVentana,subidaalMiradorde
laVentana,28X2006,Morroneetal.5458(SI).Chubut.Depto.Cushamen,Ruta40km31,caminodeEl
BolsnaEsquel,24XI2006,Morroneetal.5648(SI).Depto.Futaleuf,PNLosAlerces,RoArrayanes
30X2008,Biganzoli&Larsen1857(SI).Depto.Tehuelches,RoPico,I1903,sincolectors.n.(LP2066).
Neuqun.RoQuilquihue,XII1898,sincolectors.n.(LP2069).OrilladelRoChapelc,XII1898,sin
colectors.n.(LP2070).Depto.Huiliches,PuertoCanoas,25XI1997,Delucchi1687(LP).Depto.Lcar,
PNLann,subidalavolcnLann,29XI2006,Morroneetal.5723(SI).Depto.LosLagos,PNLos
Arrayanes,PennsulaQuetrihu,senderoLosChaares,05XII2008,Morroneetal.6111(SI).RoNegro.
Depto.Bariloche,PNNahuelHuapi,rutaprov.258,a61kmdeBarilochecaminoalCerroTronador,27
XI2006,Morroneetal.5685(SI).
CHILE.Sinelocus,X1870,Philippis.n.(SGO063649).Sinelocus,sinedata,Philippis.n.(SGO77614).
Sinelocus,1882,Poeppigs.n.(MO2155121).VIIRegin.Prov.Curic,Molina,PNRadalSieteTrazas,
senderoChiquillanes,31X1999,Moreira449(SGO).VIIIRegin.Prov.Biobo,Antuco,caminoalPN
LagunadelLaja,15XII2001,Espejo9(CONC).Prov.uble,Chilln,CaminoaTermasdeChilln,30XI
2008,Morroneetal.6047(SI).IXRegin.Prov.Cautn,Villarrica,islaenellagoVillarrica,01XI1942,
Theunes.n.(CONC20198).Prov.Malleco,PNMalalcahuello,SaltoLaPrincesa,19XI2006,Morroneet
al.5542(SI).XIRegin.Coihaique,CaminoaCerroManoNegra,13XI1979,Schlegel7186(CONC
118571).XIVRegin.Prov.Ranco,LaUnin,FundoCatamutum,28X1928,Behns.n.(CONC20199).
Gavileaplatyantha(Rchb.f.)Ormerod,Oasis2(2):7.2002.AsarcaplatyanthaRchb.f.,Linnaea22:862.
1849.TIPO:Chile,VRegin,Quillota,encolinasrocosas,X1829,C.G.L.Bertero915(lectotipoP372116,
imagendigital!designadoporChemisquy,Darwiniana47:319.2009duplicadosP372115,imagendigital!,
P372117,imagendigital!,TUB,imagendigital!).Fig.18.

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

33/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Fig.18.Gavileaplatyantha.A,aspectogeneraldelaplanta.B,flor.C,spalodorsalyptalos.D,labelo.E,spaloslaterales.F,
brctea.G,fruto.AG,deDiem2008(BAA).

AsarcaglanduliferaPoepp.var.illapelinaReiche,AnalesMus.Nac.SantiagodeChile,Secc.II,Bot.18:
13.1910.Gavileaglandulifera(Poepp.)M.N.Correavar.illapelina(Reiche)Novoa,Espejo,Cisternas,
RubioyDomnguez,GuadecampodelasorqudeasChilenas:98.2006,comb.illeg.TIPO:Chile,IV
Regin,Choapa,Illapel,1893,G.Geisdes.n.(lectotipoSGO63658!designadoporChemisquy,
Darwiniana47:319.2009).
Plantade3560cmdealtura.Racesescasas,largas,pilosas.Hojas5a6enpseudorosetabasalo
laxamentedistribuidasenlabasedelescapo,oblongoelpticas,de1125x2,54cm,erguidas,pice
agudohojascaulinares4a6,envainantes,erguidas,deconsistenciasimilaralasbasales,disminuyendo
ligeramentedetamaohaciaelpice,piceacuminado.Inflorescenciade1334cm,multiflora,laxa,con
(9)1835flores.Floresblancoverdosas,desplegadas.Brctealanceolada,ligeramentemslargaqueel
ovario,de1,62,75x0,350,6cm,membrancea,5nervia,nerviospocoramificados,conspicuosen
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

34/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

materialherborizado,piceagudooacuminado.Spalodorsaloblongo,de0,91,45x0,40,65cm,
membranceo,5nervio,losnervioslateralesramificados,piceacuminadoocaudado.Spaloslaterales
ovados,de1,32x0,50,65cm,membranceos,5nervios,nervioslateralesramificados,picecaudado,
engrosadoyalargadoformandounacaudculacarnosade0,50,7cm.Ptaloselpticos,de0,851,1x0,4
0,6cm,membranceos,conpapilasverdesdispuestassobrelasnervaduras,dedisposicinasimtrica
entreambosptalos,cubriendo1/2delasuperficiebasal,salvoenelnerviomediodondelleganprximo
alpice,5nervios,conlosnerviosramificados,piceagudo.Labelotrilobado,de0,550,8x0,81cm,
lbuloslateralesformandounngulorectoaagudoconelapical,de0,250,4x0,30,45cm,amarillo
anaranjados,carnosos,erguidos,oblongos,converrugasverdeoscurosobrelosnerviosenlacaraadaxial
yenelmargensuperiorlbuloapicalde0,40,5x0,20,4cm,blanco,carnoso,alargado,globoso,color
verdeplido,cubiertoengranparteporcrestasypapilaspediceladasdecolorverde,conelpice
engrosadodiscocarnoso,conpapilaspediceladasycrestasdispersasensusuperficie.Columna,de0,4
0,6cmdelargo,geniculada,decolorrojizo,condosreplieguesglobososycarnososenlauninentrela
columnayellabelo.Ovariocilndrico,de1,51,95x0,30,4cm,erguido.Frutoelptico,de2,53x0,91,2
cm.
Referencias.Paradiscusinsobrenomenclaturaysinnimosdeestaespecie,vaseChemisquy(2009a).
Distribucinyhbitat.EnChilehabitadesdelaIVReginhastalaIXRegin,siendounadelasespecies
cuyadistribucinllegamsalnorte(Fig.19).EnestetrabajoseamplasudistribucinalaArgentina,dado
queexistencuatroejemplarescoleccionadosenNeuqunquehabansidodeterminadospreviamente
comoG.glanduliferasinembargo,lamorfologadellabelopermiticoncluirquepertenecenaG.
platyantha.

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

35/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Fig.19.MapadedistribucindeGavileaplatyantha(crculos)yGavileasupralabellata(tringulos).

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

36/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Observaciones.GavileaplatyanthaposeecaractersticasmorfolgicasintermediasentreG.araucanay
G.glandulifera,dadoquelaflorposeeeltamao,ellargodelascaudculasylaformadeloslbulos
lateralesdellabelosimilaresalospresentesenG.araucana,perolaspapilaspediceladasdellabelo
recuerdanaG.glandulifera.Porestemotivo,losejemplaresdeG.platyanthacoleccionadosenArgentina
fueronmalidentificadoshastalarealizacindeestarevisin.SediferenciadeG.araucanaporposeer
abundantespapilaspediceladasenellabelo(queenG.araucanasonescasas)yporelnguloqueforman
loslbuloslateralesdellabeloconellbuloapical(obtusoenG.araucanayrectooagudoenG.
platyantha).DeG.glanduliferasediferenciaprincipalmenteporlaformaoblongadeloslbuloslaterales
dellabelo(quesonredondeadosenG.glandulifera).Floreceentrefinesdeagostoymediadosde
noviembre,sinembargosehancoleccionadotambinejemplaresafinesdediciembreyprincipiosde
enero.EstosejemplarestardosfueroncoleccionadosenArgentina,mientrasquelosejemplareschilenos
poseenfloracinmstemprana.
DemanerasimilaraloquesucedeconG.longibracteata,dentrodeestaespecieseincluyenpartedelos
ejemplarescomnmentedeterminadoscomoGavilealeucantha.
Materialexaminado
ARGENTINA.Neuqun.Depto.Huiliches,PNLann,Lagoorquinco,bardasobrecostasurdecabecera
estedellago,28XII2002,Johnson1032(SI).Depto.Lcar,LagoMeliquina,19I1964,Schajowskoys.n.
(SI25674).Depto.LosLagos,PNLosArrayanes,LagoNahuelHuapi,IslaVictoria,puertoPampa,28XII
1940,Diem2008(BAA,BAB)PNLosArrayanes,IslaVictoria,07I1946,PrezMoreau50276(BA).
CHILE.ReginMetropolitanadeSantiago.Prov.Santiago,Cartagena,22X1954,Navas47907
(CONC)QuebradadeRamn,27XII1916,Gusindas.n.(CONC127741).IVRegin.Prov.Illapel,
CuestaCaviloln,12X1952,Jiles2259(CONC)CuestaCaviloln,13X1953,Jiles2394(CONC)Cerro
Centinela,17X1965,Jiles4601(CONC).Prov.Limar,Ovalle,PNFrayJorge,15VIII1947,Jiles233
(LIL)Ovalle,PNFrayJorge,20VIII1950,Jiles1768(LIL)ValleFrayJorge,15IX1945,Ibaez&
Kuschels.n.(SGO130407).VRegin.Prov.Quillota,ViadelMar,CerroPenitentes11X1936,Schlegel
55(CONC).VIIRegin.Prov.Curic,LosQuees,esteroPejerreyes,31X1989,Gosewijns.n.(SGO
124033).Prov.Linares,Maule,PNBellotosdelMelado,20XII1999,Arroyoetal.996246(CONC).Prov.
Talca,Constitucin,QuebradaHonda,29IX1921,Baezas.n.(CONC127792)Constitucin,Pantanillos,
24IX1958,Barnier73(CONC).VIIIRegin.Prov.Bobo,Antuco,LagunaElLaja,laderadelVolcn
Antuco,22I1969,sincolectors.n.(BAF3319)HaciendaRucamanqui,ParcelaelManzano,28XI1995,
Rodrguez3350(CONC).Prov.uble,Pinto,OrilladelroDiguillin,03XI1946,Behns.n.(CONC7551).IX
Regin.Prov.Cautn,Pucn,LagoCaburgua,16XII1973,Moyanos.n.(CONC88454).Prov.Malleco,
Collipulli,Mininco,FundoLosPinos,22X1941,Junge2491(CONC).
GavileasupralabellataM.N.Correa,Bol.Soc.Argent.Bot.11(1):60.1966.TIPO:Argentina,SantaCruz,
LagoArgentino,PNLosGlaciares,PuntaBandera,3XII1963,M.N.Correaetal.3033(lectotipoBAB!
aqudesignado).Figs.13Dy20.

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

37/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Fig.20.Gavileasupralabellata.A,aspectogeneraldelaplanta.B,brctea.C,piezasflorales.D,ovarioycolumna.AD,dede
MarcodeKreibohm677b(SI).

Plantade(18)3055cmdealtura.Racesescasas,gruesas.Hojas58enrosetabasal,oblongas,de914
x1,54cm,erguidas,arqueadas,decolorverdeclaro,piceagudohojascaulinares35,envainantes,
erguidas,decreciendolevementedetamaohaciaelpice,piceagudooacuminado.Inflorescenciade5
11cm,multiflora,densa,con10amsde30flores.Floresamarillasoamarilloverdosas,pequeas,no
desplegadasaparcialmentedesplegadas.Brctealanceolada,mslargaqueelovario,alcanzandoel
extremodelspalodorsal,de2,23,2x0,350,5cm,membrancea,4nervia,nerviospocoramificados,
piceacuminado.Spalodorsallinearlanceolado,de1,11,6x0,250,35cm,membranceo,34nervio,
nervioslateralesmuyramificados,piceacuminado.Spaloslateraleslinearlanceolados,de1,22x0,25
0,5cm,membranceos,con34nerviosmuyramificados,picecaudado,ligeramenteengrosadoque
puedeonoserdecolorverdeoscuro,ocasionalmenteformandounacaudculacarnosacorta.Ptalos
subulados,de0,81,4x0,20,5cm,membranceos,4nervios,conlos2nervioslateralesmuyramificados,
piceagudo.Labeloconloslbuloslateralespocodesarrollados,semejandouncontornoentero,
lanceolado,,demargenondulado,ovado,de0,61x0,30,7cm,membranceo,con4nerviosmuy
ramificados,conabundantespapilasycrestasverdes,ubicadassobrelosnervioscentrales,losbordesde
lamitadapicalengrosados,piceengrosado,colorverdeoscuro.Columnacorta,de0,30,5cm,recta,
blanca,ocasionalmenteconlosrebordesrojos,condospequeasglndulasenlauninlabelocolumna.
Ovarioelpticoovado,de1,351,6x0,30,4cm,erguido.Frutonoobservado.
Distribucinyhbitat.Plantapococoleccionada.EnChilefuecoleccionadaenlaXIIRegin.En
ArgentinafueencontradaenelsurdeSantaCruzyenestetrabajoseextiendesudistribucinhastaTierra
delFuego,habindoseencontradounapoblacinenelParqueNacionalTierradelFuego(Fig.19).Forma
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

38/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

grandespoblacionesyseencuentraasociadaaG.lutea.Creceprincipalmenteexpuestaainsolacin
directaasociadaaEricceas,especiesdeEscalloniayEmpetrumrubrumVahlexWilld.,entreotros,
aunquetambinselaencuentraenbosques,alasombra.
Observaciones.EspecieafnaG.lutea,conlaqueseconfundefcilmenteenelcampo,dadoquelas
inflorescenciasdeambastienenunaspectosimilar,confloresamarillasabundantes,densamente
agrupadasyconlosextremosdelosspaloslateralesverdes.Laprincipaldiferenciaentreambas
especiesradicaeneltamaodellabelo,queenG.supralabellataesdosvecesmsgrandequeenG.
lutea.Florecedesdemediadosdediciembrehastafinesdeenero.
SehanobservadodiferenciasmorfolgicasyenelcolorentrelosejemplaresargentinosychilenosdeG.
supralabellata:lasfloresenlosejemplaresargentinossondecoloramarillointenso,mientrasquelos
chilenossonamarilloverdososlacolumnaposeelosbordesrojizosenlosejemplareschilenos,mientras
queenlosargentinossonblancosyelpicedelosspaloslateralesdelosejemplareschilenosse
encuentraengrosadoyesdecolorverdeintenso,mientrasqueenlosejemplaresargentinosest
levementeengrosado,peroesdelmismocoloramarillodelspalo.Apesardeestasdiferenciasentrelos
ejemplaresdeambospases,elrestodelascaractersticasmorfolgicassonsimilaresalasdescriptas
bajoGavileasupralabellatayseconsideranlamismaentidad.
CuandoCorrea(1966)dividealgneroGavileaensecciones,incluyeaG.supralabellataenlaseccin
Anadeniaporcarecerdelosreplieguescarnososenlauninentrelacolumnayellabelo,entreotras
caractersticas.Sinembargo,laobservacindematerialfrescopermitideterminarqueestaespecie
poseedospequeosreplieguescarnosos,muysimilaresalospresentesenG.lutea.
Correa(1966)designacomoejemplartipodeestaespecieaR.A.PrezMoreaus.n.,coleccionadoenel
brazoOnellidellagoArgentino(SantaCruz).Segnestaautora,eseejemplarseencontraradepositado
enBAsinembargo,alconsultareseherbarioyotrosdondesehallandepositadosejemplaresdePrez
Moreau(SI,LP,BAA,BAB)noseencontrelejemplarcitadoporCorrea(1966).Consecuentemente,y
siguiendolassugerenciasdelosartculos9.9y9.10delCdigodeNomenclaturaBotnica(McNeilletal.,
2006),sedesigncomolectotipoalejemplarCorreaetal.3033(BAB),dadoquedelosparatiposcitados
porCorrea(1966)alcrearlaespecieGavileasupralabellataeselquemejorconcuerdaconladescripcin
originaldelaautora.
Losanlisisfilogenticosrealizadosenelgnero(Chemisquy&Morrone,2012)evidenciaronqueesta
especiepodraserunhbridoentreunaespeciedeChloraeayunaespeciedeGavilea,debidoaquecon
losmarcadoresdecloroplastoG.supralabellataseubicanidadaentrelasChloraea,mientrasqueconel
marcadornuclearITS,algunosclonesdelaespecieseubicaronenelcladodeGavilea.Debidoaquelos
anlisisrealizadoshastaelmomentosoninsuficientesparadilucidarlahistoriaevolutivadeestaespecie,y
buscandomantenerlaestabilidadtaxonmica,semantieneaG.supralabellataenelgneroGavilea.
Materialexaminado
ARGENTINA.SantaCruz.Depto.LagoArgentino,VentisqueroMoreno,10XII1968,DeMarcode
Kreibohm677b(SI)LagoFro,13I1959,James802(BM)LagoViedma,I1916,Witte6(BA)PNLos
Glaciares,caminoalGlaciarPeritoMoreno,sectormuelleturstico,21XII2009,Chemisquy23(SI).Tierra
delFuegoeIslasdelAtlnticoSur.Depto.Ushuaia,PNTierradelFuego,CmpingLagoVerde,cruce
entreRN3yelRoOvando,05I2010,Chemisquy46(SI).
CHILE.XIIRegin.Prov.ltimaEsperanza,PNTorresdelPaine,Ea.CerroCastillo,LagoMaravilla,21
XII1975,T.B.P.A.8392(HIP)PNTorresdelPaine,Ea.CerroCastillo,LagoMaravilla,21XII1975,
T.B.P.A.8393(HIP)PNTorresdelPaine,SaltoGrandedelPaine,23XII2009,Chemisquy32(SI)PN
TorresdelPaine,campingPehoe,caminoalmiradordelCndor,23XII2009,Chemisquy36(SI)Puerto
Natales,MonumentoNaturalCuevadelMilodon,caminoalacuevadelmedio,22XII2009,Chemisquy28
(SI).
GavileatrullataOrmerod,Oasis2(2):7.2002.AsarcacardioglossaReichevar.patagonicaGaray,Comun.
Inst.Nac.Invest.Ci.Nat.,Secc.Ci.Bot.1(6):4.1954.Gavileacardioglossa(Reiche)Martic.var.
patagonica(Garay)M.N.Correa,Bol.Soc.Argent.Bot.6:84.1956.TIPO:Argentina,RoNegro,Lago
NahuelHuapi,brazoTristeza,18I1942,R.A.PrezMoreau48490[holotipoBA48490!isotipoSI61388!
(fragmentoexBA)].Figs.13Ey21.

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

39/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Fig.21.Gavileatrullata.A,aspectogeneraldelaplanta.B,flor.C,brctea.D,piezasflorales.E,ovarioycolumna.AE,de
Morroneetal.6113(SI).

Plantade6875cmdealtura.Racesescasas,cortas.Hojas6,enpseudorosetabasalolaxamente
distribuidasporlabasedelescapo,decolorverdesatinado,oblongas,de1522x34cm,piceagudo
hojascaulinares4,envainantes,erguidas,deconsistenciamsdelgadaquelasbasales,disminuyendode
tamaohaciaelpice,piceagudo.Inflorescenciade1822cm,multiflora,laxa,con1217flores.Flores
blancas,desplegadas.Brctealanceolada,delmismolargoqueelovario,de2,23,2x0,350,45cm,
membranaceaahialina,45nervia,nerviospocoramificados,piceacuminado.Spalodorsalovado,de
1,61,7x0,40,45cm,membranceo,45nervio,losnervioslateralesramificados,piceacuminadoy
alargado.Spaloslateralesovados,de1,551,75x0,450,5cm,membranceos,5nervios,picecaudado
yengrosado,formandocaudculasnocarnosas,colorblanco.Ptaloselpticos,de1,21,3x0,350,4cm,
membranceos,conescasaspapilasdecolorverdedispuestassobrelosnervios,dedisposicin
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

40/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

asimtricaentreambosptalos,cubriendolabasedelosnervios,aexcepcindelnerviomediodondelas
papilaslleganalamitaddelptalo,5nervios,piceagudo.Labeloentero,de1,11,4x0,50,7cm,
triangular,membranceo,converrugasdecolorverdedispuestassobrelosnervios,cubriendohastael
picedelalmina,6nervio,conlosnerviosmuyramificadosenlosbordesyenelpice,pice
acuminado,conelmargenapicallevementeengrosado.Columnade0,450,6cm,geniculada.Ovario
delgado,cilndrico,de1,62,2x0,20,3cm,erguido.Frutooblongoobovado,de1,52x0,51cm.
Referencias.Paracomentariossobrenomenclaturayestatusespecfico,vaseOrmerod(2002)y
Chemisquy(2009b).
Distribucinyhbitat.EnChile,hastaelmomentoslofuecoleccionadaenlaXRegin,mientrasque
enArgentinacreceenlasprovinciasdeNeuqunyRoNegro(Fig.22).Creceenlosbosques(enla
hojarasca)yenlaorilladeros,generalmentereparadaporarbustosyrboles.Sueleencontrarseen
poblacionesmixtasconG.araucanayotrasespeciesdeChloraea.

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

41/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Fig.22.MapadedistribucindeGavileatrullata(crculos),Gavileavenosa(tringulos)yGavileawittei(cuadrados).

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

42/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Observaciones.Enelcampo,GavileatrullatapuedeconfundirseconG.araucanaporsuaspectogeneral,
dadoqueambasespeciesposeenlashojasmuyverdesenelmomentodelafloracinypocasflores
entranenantesisalmismotiempo.Sinembargo,ambasseseparanporellabelo,queenG.trullataes
enteromientrasqueenG.araucanaestrilobado.Floreceendiciembre.
Materialexaminado
ARGENTINA.Neuqun.Depto.LosLagos,PNLosArrayanesPennsulaQuetrihu,1939,Diem2007(SI)
PNLosArrayanes,PennsulaQuetrihu,20XII1952,Diem2223(BAB)PNLosArrayanes,Pennsula
Quetrihu,5II1952,Boelcke&Correa6259(BAA)PNLosArrayanes,PennsulaQuetrihu,05XII2008,
Morroneetal.6113(SI).RoNegro.Depto.Bariloche,PuertoBlest,LagoFras,14III1959,delaSota
2191(LIL).
CHILE.XRegin.Depto.Llanquihue,volcnOsorno,10I1946,Pfisters.n.(CONC20210).
Gavileavenosa(Lam.)GarayetOrmerod,Oasis2(2):7.2002.LimodorumvenosumLam.,Encycl.3:516.
1792.GavilealeucanthaPoepp.,Fragm.Syn.Pl.18.1833,nom.illeg.Asarcaleucantha(Poepp.)Poepp.&
Endl.,Nov.Gen.Sp.Pl.2:13.1837,comb.illeg.TIPO:"Epipactisflorealbo,vulgoGavilu",Feuille,J.
Obs.2:727,fig.18.1714.Figs.13Fy23.

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

43/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Fig.23.Gavileavenosa.A,aspectogeneraldelaplanta.B,brctea.C,piezasflorales.D,ovarioycolumna.A,deMorroneetal.
5924(SI)BD,deMorroneetal.5927(SI).

Gavileafeuilleana(Kraenzl.)Lehnebach,Bot.J.Linn.Soc.143:450.2003.AsarcafeuilleanaKraenzl.,
Orchid.Gen.Sp.2:36.1903.TIPO:Chile,sinelocus,sinedata,sincolectors.n.(holotipoSGO63632!).
Plantade4075cmdealtura.Racesabundantes,largas.Hojas4a7,enrosetabasal,oblongasde1320
x23cm,erguidas,decolorverdeclaro,piceagudouobtusohojascaulinares5,envainantes,erguidas,
deconsistenciasimilaralasbasales,detamaoconstantealolargodelescapo.Inflorescenciade1225
cm,laxaadensamentemultiflora,con(10)1530flores.Floresblancas,desplegadas.Brctealanceolada,
apenasmslargaqueelovario,de2,23x0,50,65cm,membrancea,5nervia,nerviospoco
ramificados,conspicuosenelmaterialherborizado,piceacuminado.Spalodorsalovado,de11,3x0,4
0,6cm,membranceo,34nervio,conlosnerviosramificadospocovisiblesenelmaterialfresco,pice
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

44/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

agudo.Spaloslateralesoblongos,de1,11,5x0,30,4cm,membranceos,45nervios,nerviocentralde
colorverde,msmarcadoquelosotros,loslateralesramificados,conelpiceacuminado,plegadoy
recurvadoperonuncaengrosado.Ptalosovados,de0,81,2x0,40,5cm,membranceos,msdelgados
quelosspalos,4nervios,conlosnervioslateralesramificados,piceagudo.Labelotrilobado,de0,75
0,9x0,450,65cm,lbuloslateralesformandounngulorectoolevementeagudoconelapical,de0,3
0,35x0,250,35cm,decoloramarillointenso,carnosos,erguidos,redondeados,conelmargen
engrosadoydecolorverde,concrestasverdesdispuestasenformaconcntricaen1o2hileraslbulo
apicalde0,450,6x0,150,25cm,blanco,carnoso,alargado,losmrgenesconengrosamientosdispersos
decolorverde,elpiceengrosadodecolorverdediscocarnoso,blanco,densamentecubiertoporcrestas
decoloramarillooverdeplidas.Columnade0,450,55cm,geniculada,decolorblanco,conlosbordes
lateralesrojooscuro,condosreplieguesglobososycarnososenlauninentrelacolumnayellabelo.
Ovariocilndrico,mslargoqueotrasespeciesdelgnero,de23x0,30,5cm,erguido,conunpequeo
pedicelovisibleenalgunosejemplares.Frutooblongoobovado,de22,5x0,51cm.
Distribucinyhbitat.EspecieendmicadeChile,dondehabitaentrelaVIIIReginylaXIVRegin
(Fig.22).Creceenambienteshmedosysombros,enbosquesdeNothofagusyChusqueaKunth.
Tambinsepuedenencontrarenlugaresabiertos,dondelasplantassonmspequeas.
Observaciones.GavileavenosaesmorfolgicamenteafnaG.longibracteata,delaqueseseparapor
poseerelpicedelosspaloslateralesagudo(vs.caudado).EstasimilitudllevaOrmerod(2002)a
proponeraG.longibracteatacomosinnimodeG.venosa.Sinembargo,enestetrabajoseconsideraque
lapresenciadecaudculasenG.longibracteataesuncarcterquepermitemantenerlacomounaespecie
distintadeG.venosa.Floreceennoviembre.
Materialexaminado
CHILE.VIIIRegin.Prov.Arauco,Cerros,4XI1965,Montero7360(CONC).Prov.Concepcin,Hualpn,
CaletaLenga,07XI2008,Morrone&Giussani5927(SI)CerroSantoTom,01XI1935,Montero2553
(CONC)PrimeraAgua,XI1923,Gunckel139(CONC).IXRegin.Prov.Cautn,PuertoSaavedra,
caminodeTiraaPuertoSaavedra,02XI2008,Morrone&Giussani5924(SI)roTrilanqui,11XI1929,
Gunckel941(SI)Gorbea,Quintalvarez,28IX1938,Montero3593(CONC).Prov.Malleco,puente
Quino,caminodeSelvaOscuraporHuillinlebu,28XI2008,Morroneetal.5994(SI).XRegin.Prov.
Osorno,cordilleradelcursoinferiordelBiobo,01XI1907,Negers.n.(SGO).XIVRegin.Prov.Ranco,
LaUnin,rutaentreLaUninyValdivia,21XI2006,Morroneetal.5597(SI).
Gavileawittei(Hicken)Ormerod,Oasis2(2):7.2002.ChloraeawitteiHicken,Physis(BuenosAires)3:97.
1917.TIPO:Argentina,SantaCruz,Depto.LagoArgentino,LagoViedma,I1916,L.Witte15(lectotipoSI
28458aqudesignadoduplicadoSI63234!).Fig.24.

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

45/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

Fig.24.Gavileawittei.A,aspectogeneraldelaplanta.B,flor.C,spalodorsalyptalos.D,labelo.E,spaloslaterales.F,
brctea.G,ovarioycolumna.AG,deWitte7(SI).

AsarcapatagonicaSkottsb.,Kingl.Sv.Vet.Akad.Handl.56(5):201.1916,nom.illeg.Gavileapatagonica
(Skottsb.)M.N.Correa,Bol.Soc.Argent.Bot.6:77.1956,comb.illeg.TIPO:Argentina,SantaCruz,Lago
SanMartn,GlaciarSchnmeyr,24I1909,C.Skottsberg709(lectotipoUPS!aqudesignado).
Plantade1540cmdealtura.Racesfasciculadas,abundantes,cortas.Hojas2a6,enrosetabasal,de5
8x22,5cm,erguidas,lustrosas,piceagudo,senescentesenelmomentodelafloracin,piceoblongo
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

46/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae

hojascaulinares47,envainantes,erguidas,reducindosedetamaohaciaelpice,piceagudoo
levementeacuminado.Inflorescenciade410cm,laxa,pauciflora,con614flores.Floresblanco
cremosas,desplegadas.Brctealanceolada,apenasmslargaqueelovario,de2,23,2x0,81,1cm,
membrancea,7nervia,nerviospocoramificados,piceagudoalevementeacuminado.Spalodorsal
oblongo,de1,22x0,50,8cm,membranceo,con35nerviosramificados,piceagudouobtuso,
levementeengrosado.Spaloslateralesovados,de1,42x0,50,8cm,membranceos,con35nervios
ramificados,picecaudado,alargadoyengrosadoformandounacaudculacarnosade0,30,5cm.
Ptaloselpticos,de0,91,2x0,40,6cm,membranceos,4nervios,conlosnervioslateralesmuy
ramificados,ocasionalmenteconverrugassobrelosnerviosenlapartebasaldelptalo,piceobtuso.
Labelotrilobado,de0,751,1x0,70,9cm,lbuloslateralesformandounnguloagudoconelapical,de0,3
x0,35cm,amarilloplido,carnosos,erguidos,redondeadosoromboidales,conpapilaspediceladas
verdesdispersaslbuloapicalde0,35x0,2cm,blanco,carnoso,alargado,elpiceengrosadodecolor
verde,densamentecubiertodepapilaspediceladasblancasdiscocarnoso,blanco,densamentecubierto
porpapilaspediceladasdecolorblancoverdosas.Columnade0,50,6cmdelargo,recta,decolorblanco,
conlosbordesdelestigmacolorrojooanaranjado.Ovariocilndrico,de1,21,4x0,3cm,erguido.Fruto
unacpsula,oblongoobovado,de1,12,2x0,70,9cm.
Distribucinyhbitat.EnArgentina,hastaelmomento,slofuecoleccionadaenlaprovinciadeSanta
Cruz,mientrasqueenChileseencuentraenlaXIylaXIIRegin(Fig.22).Creceenambientesabiertos,
depocavegetacin,consuelosarenososoarcillosossemihmedos,expuestosainsolacindirecta.
Observaciones.EspeciemorfolgicamenteafnaG.glandulifera,debidoalcolordelasfloresyallabelo
densamentecubiertodepapilasocrestas.LadiferenciaprincipalentreambasespeciesresideenqueG.
glanduliferaposeeptalosconnumerosaspapilas,mientrasqueenG.witteilaspapilasestasestn
ausentesopresentaunaspocasverrugas.Florecedesdefinesdenoviembrehastafinesdeenero.
GavileawitteieselnombrecorrectoparalaespecieconocidacomoG.patagonica.Asarcapatagonica
Skottsb.,publicadoen1916,esunhomnimoposterior,yaqueA.patagonica(Phil.)Kuntzehabasido
publicadapreviamente(1891),comocombinacinparaChloraeapatagonicaPhil.(=C.virescensLindl.
Ormerod,2002).
SeeligielejemplarWitte15(SI28458)comolectotipodeChloraeawitteidebidoaqueseencuentra
mejorconservadoqueL.Witte7(SI303,SI61407,BAF)yeselquemsseajustaalprotlogo.Porel
mismomotivoseeligielejemplarC.Skottsberg709(UPS)comolectotipodeAsarcapatagnica,en
mejorestadoqueelejemplarC.Skottsbergs.n.(UPS).
Materialexaminado
ARGENTINA.SantaCruz.Depto.Deseado,PuertoDeseado,CaadndelVeneciano,sinedata,Correa
etal.3471(BAB).
CHILE.XIRegin.Prov.CapitnPrat,ValleChacabuco,laderaCerroPaicohacialagoCochrane,18XII
2007,Rojass.n.(SGO155261)Tortel,PNLagunaSanRafael,CascadaRoSaltn,2II1988,Pisano
6329(HIP).XIIRegin.Prov.ltimaEsperanza,EsteroNutria,pendienteNOsobreelroaSerrano,13I
1994,Gosewijns.n.(SGO131795)PNTorresdelPaine,06XII1996,Walkers.n.(SGO140723b).
Anexo1.ndicedecolectores.Elnmeroentreparntesishacereferenciaalnmerodelaespecie:(1)Gavileaaraucana(2)G.
australis(3)G.cardioglossa(4)G.chica(5)G.gladysiae(6)G.glandulifera(7)G.insularis(8)G.kingii(9)G.litoralis(10)G.
longibracteata(11)G.lutea(12)G.odoratissima(13)G.platyantha(14)G.supralabellata(15)G.trullata(16)G.venosa(17)
G.wittei.
Alboff,N.:830(9),831(11),839(11),841(11),846(11),848(11),s.n.(12),s.n.(11),s.n.(1).Armesto,J.:992697(1).Arroyo,M.:
850815(11),850906(11),994981(6),996246(13).Asp,O.:9(11).
Baeza,B.M.:s.n.(13).Barnier,A.:73(13),111(10),127(10).Barrientos,R.:352(11).Beckett,K.:4259(1).Behn,F.:129(9),
s.n.(13),s.n.(12),s.n.(12),s.n.(12),s.n.(11),s.n.(10),s.n.(9),s.n.(1).Belgrano,M.:545(11).Bernier,A.:s.n.(10).Biganzoli,
F.:1857(12).
Bcheretal.:1754(6).Boelcke,O.:1807(6),1873(11),3733(12),3772(12),5209(6),5210(6),5410(11),5493(1),5569(1),
5629(4),5775(11),5790(1),5934(11),6205(11),6259(15),6501(1),6635(6),7298(10),7335(12),7349(1),12534(4),12535
(1),12588(5).Bonarelli,G.:s.n.(11).Bridarolli,A.:2060(6),2062(6).Bultmann,F.:s.n.(10).Burkart,A.:6135(11),27466(1).
Cabrera,A.L.:135(11),160(6),320(11),4726(12),11185(6),11530(11),12753(10),19487(12),22948(11),23113(11),23185
(6),25879(1),32934(6).Castellanos:20513(11),s.n.(11).Cekalovic,T.:s.n.(11).Chemisquy,M.A.:12(11),20(1),21(11),22
(5),23(14),24(11),28(14),30(9),32(14),33(1),36(14),37(9),38(11),39(11),40(9),41(5),42(11),45(11),46(14),47(9),
48(2),49(2),51(11).Cocucci,A.:966(6),2148(6),2149(12).
Correa,M.N.:1878(2),3033(14),3097(11),3471(17),3777(12),3800(12),8892(12),9329(1),10435(12),5134a(2).Corte,A.:
115(6).Covarrubias,R.:s.n.(10).Crespo,S.:55(1).Cusato,L.:2340(1),2562(11),2579(1),4033(1),4214(12),4226(1),4248
(12),4289(1),4320(12),4403(6),4412(1),s.n.(5).
Davies,P.:s.n.(12).Dawson,G.:155(12),1304(6).DeBarba,R..:660(12),1359(6),2206(6).delaSota,E.:2191(15).De

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

47/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae
MarcodeKreibohm,E.:574(6),650(6),677a(5),677b(14),678(11).Delucchi,G.:578a(12),1687(12),1668a(12).Descole:
2289(12),3004(12).Diem,W.:1715(12),1768(1),1791(11),1993(1),2007(15),2008(13),2010(6),2018(12),2222(1),2268
(6),2400(4),3048(6),3070(4),3222(4).Dimitri,M.J.:9669(6).DireccinGral.MinaseHidrologa:48(12),63(12),116(1).
Dollenz,O.:673(11).Domnguez,E.:271(11),310(5),476(1),477(11).Donat,A.:264(4),372(11),373(11),383(1),10596(6).
Durn,D.:s.n.(10).
Eskuche,U.:1278(12),1279(6).Espejo,J.:4(10),9(12),s.n.(12),s.n.(11).
Fabris,H.A.:210(6),410(11),569(1),790(1),1205(11),7575(1).Fortunato,R..:4845(11).
Garaventa,A.:s.n.(6).Garca,N.:4001(1).Gardner,M.F.:3869(11).Gerdes,A.:s.n.(10).Gerling,G.:s.n.(11).Giussani,L.:
394(1),396(11),398(11),399(1),404(11),408(11).Goodall,N.:325(11),326(2),2023b(11),2431(11).Gosewijn,W.J.:s.n.
(17),s.n.(13),s.n.(10),s.n.(2).Grondona,E.:5699(11),7061(11),s.n.(11).Guerrido,C.:19(11),40(11),254(11),294(1),310
(4),648(11),687(5),701(1).Gunckel,H.:139(16),941(16),15601(1),20620(10),30261(10).Gusinda,P.:s.n.(13).Hauman,
L.:17457(11),s.n.(12),s.n.(11).Hicken,C.M.:90(11),90b(11),90c(11),s.n.(11).Hollermayer,P.A.:333(1).Humaa,A.M.:
20175(6).Huntley:s.n.(2).
Ibaez:s.n.(13).Illin,N.:142(12),276(6),291(6),L42(12),s.n.(12),s.n.(6).Ischudi,E.I.:s.n.(12).IterPatagonicum:78(11),
80(11),82(4),83(11),84(11),s.n.(11).
James,P.:895(1).Jauffel,F.:2790(11).Jiles,P.:233(13),1768(13),2259(13),2394(13),4601(13),s.n.(6).
Johnson,A.E.:699(5),703(1),943(9),947(11),949(14),951(6),1023(9),1024(2),1025(11),1032(13),1034(1),1040(6),
1041(1),1052(4),1053(6).Junge,K.:1039(10),1491(10),1783(10),2491(13),s.n.(10).
Koeppen,H.:3(1).Koslowski,J.:62(11).Krapovickas,A.:3930(6),3955(6).Krause:296(1).Kuhnemaun:s.n.(12),s.n.(1).
Kuntze,O.:s.n.(6).
Len,R.:991(11).Looser,G.:5675(10),5689(6),5691(10),5692(10),s.n.(10).Lpez,R.:s.n.(1).LottideStange,J.L.:175
(1).LutiHerbera,R..:1420(11),1721(11).
Magens,O.:1191(4),1251(2),s.n.(11).Mah,M.:8863(12).Mallo,M.:s.n.(11).Marchionni,J.M.:s.n.(11).Marticorena,A.:60
(10).Medn,D.:51(10),s.n.(11).Meyer,T.:7741(6),9652(12),9676(12).Meza,I.:1653(10),1674(12),1730(1).Montero,G.:
42(1),2553(16),3593(16),3659(10),5539(1),5578(12),6159(1),6928(10),7360(16),7822(1),8056(12),8058(12),8062(12),
8068(12),8313(10),8433(10),9084(10),9132(1),10433(1),10535(12),11144(12),11779(9),11789(12),11853(1),12343
(10),12580(12),13321a(12),13321b(1).Montiel:s.n.(11).
Moore,D.M.:1413(2).Moreira,A.:449(12),565(10),s.n.(10).Morrone,O.:5390(6),5391(6),5397(11),5398(12),5458(12),
5459(12),5542(12),5569(1),5584(1),5597(16),5598(9),5599(1),5629(1),5632(9),5635(12),5638(12),5648(12),5664(12),
5672(1),5677(1),5685(12),5723(12),5779(6),5823(6),5827(12),5832(1),5835(1),5837(1),5853(4),5864(1),5924(16),
5925(1),5927(16),5929(10),5994(16),6017(10),6036(4),6038(1),6040(6),6047(12),6062(10),6084(1),6095(4),6100(1),
6111(12),6112(1),6113(15),6120(6),6137(6),6141(12).Moyano:s.n.(13).Muoz,M.:2406(10),3314(10),3795(10),3905
(10).Muoz,N.:s.n.(10).Mura,J.C.:s.n.(7).
Naranjo,S.:s.n.(10).Navas,E.B.:47907(13).Neger:s.n.(16).Neumeyer,J.J.:349(12).Nicora,E.G.:7544(11),9652(11).
Offermann,C.:s.n.(6).
Paravena,T.:s.n.(10).Parra,O.:37(10).Pennell,F.W.:12783(11).Pennington,M.S.:302(11).PrezMoreau,R.A.:48493(1),
50275(6),50276(13),50279(1),50282(1),s.n.(11).Pfister,A.:s.n.(15),s.n.(10).Philippi:119(1),182(12),209(6),237(1),291
(11),293(6),294(12),296(1),299(1),303(11),s.n.(10),s.n.(11),s.n.(1).
Pisano,E.:2335(11),2835(9),4033(11),4944(11),6329(17),7146(11),7613(2),7741(2),7985(9),8218(11).Poeppig,E.F.:
s.n.(12).Povilitis:H1(1).
Reiche,C.F.:152(10).Rentzell,I.:6124(11),6187(11),6267(11).Ricardi,M.:2803(1),5312(11),5637(1),s.n.(10),s.n.(6).
Rivere:189(12).Rodrguez:s.n.(12).
Rodrguez,G.:284(12),1984(10),3350(13),3838(12),3940(12),3950(1).
Roehrs:s.n.(2),s.n.(2).Rohameder:s.n.(11).Rojas,G.:s.n.(17).Roquero:5717(1).Rubulis,S.:s.n.(11),s.n.(12).Rgolo,Z.:
339(11),2987(11).Ruiz,E.:862(6).
Snchez,M.I.:695(1),741(6),837(1).Schajooskoy,S.:7664(6),8075(12),108/II(6),s.n.(13),s.n.(6).Schlegel,F.:21(10),24
(10),48(10),55(13),71(10),1189(10),1373(10),2754(10),3398(3),3425(3),5808(3),7186(12),7200(11).Schnack,B.:1026
(11).Seala,A.:s.n.(12).Seibert,P.:2228(11).Srsic,A.:s.n.(12).sincolector:255(12),s.n.(13),s.n.(12),s.n.(11),s.n.(10),
s.n.(6),s.n.(1).Sleumer,H.:1147(11),1430(5),1526(1).Soriano,A.:2515(11),2562(6),2877(12),2892(12),2924(11),2968
(6),2971(6),2990(11),3151(11),4153(11),4248(11).Sparre,B.B.:152(10),10035(10).Spegazzini,C.L.:407f(6),64m(12),
s.n.(11).
T.B.P.A.:837(1),2014(11),8391(9),8392(14),8393(14),8394(5).Teague,G.W.:s.n.(12),s.n.(12),s.n.(6),s.n.(6).
Theune,J.:s.n.(12).Tom,A.:120(10).Tsujii,T.:143(11).
Ugarte,E.:192(10),197(12).
vanMieuwanhuizen,G.W.J.:s.n.(1).Vervoorst,F.B.:219(11),4347(11),4681(11),4759(11).Villagrn,C.:2876(10).
Walker,J.:s.n.(17),s.n.(11).Weldt,E.:917(3).Werdermann,E.:1231(11).Witte,L.:6(11),7(17),s.n.(17),s.n.(11).
Wolffhgel,K.:219(4).
Xifreda,C.C.:2056(11),2065a(2),2065b(11),2066(11).
AGRADECIMIENTOS
Estetrabajoformpartedemitesisdoctoral,realizadaenelInstitutodeBotnicaDarwinion.Quierodedicarloalamemoriademi
director,OsvaldoMorrone,conquiencompartimosmuylindosmomentos.Agradezcoa:MarietaMlguraporlaayudataxonmica
alpersonaldelherbarioydelabibliotecadelDarwinion:M.Belgrano,N.Deginiani,A.Surez,L.Mallo,E.Werner,H.Illarraga,A.
PlazayG.HernndezaFranciscoRojasyVladimiroDudasporlaslminasalpersonaldelosherbariosquevisitparaeste
trabajo:G.Ra(BAA),M.Arriaga(BA),A.Schinini(CTES),G.Giberti(BAF),R.Fortunato(BAB),N.Muruaga(LIL),L.Iharleguiy
M.Prada(LP),MlicaMuoz(SGO),RobertoRodrguez(CONC),L.ArizaEspinar(CORD)alpersonaldelosherbariosqueme
facilitaronimgenesdigitalesymeayudaronalocalizarejemplarestipo:M.PignalyC.Loup(P),C.DrinkellyR.Borosova(K),C.
DilgerEndurlat(TUB),L.Gautier(G),J.Gregson(BM),L.Wolstenholme(MANCH),M.Hjertson(UPS),M.Ehn(S),H.Rainer(W)
aPanchoPrevostiporeleternoapoyocientficoyespiritual.CONICETbrindapoyoeconmico.
BIBLIOGRAFA

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

48/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae
1.Cameron,K.M.2006.AcomparisonandcombinationofplastidatpBandrbcLgenesequencesforinferringphylogenetic
relationshipswithinOrchidaceae.Aliso22:447464.[Links]
2.Cameron,K.M.M.W.Chase,W.M.Whitten,P.J.Kores,D.C.Jarrell,V.A.Albert,T.Yukawa,H.G.Hills&D.H.Goldman.
1999.AphylogeneticanalysisoftheOrchidaceae:evidencefromrbcLnucleotidesequences.AmericanJournalofBotany86:208
224.[Links]
3.Chase,M.W.2005.ClassificationofOrchidaceaeintheAgeofDNAdata.Curtis'sBotanicalMagazine22:27.[Links]
4.Chemisquy,M.A.2009a.NovedadesnomenclaturalesenelgneroGavilea(Orchidaceae,Chloraeinae),conespecialnfasisen
lasespecieschilenas.Darwiniana47:315320.[Links]
5.Chemisquy,M.A.2009b.Gavileagladysiae(Chloraeae:Orchidaceae),aneworchidfromSouthernArgentinaandChile.
Brittonia61:201205.[Links]
6.Chemisquy,M.A.&O.Morrone.2010.PhylogeneticanalysisofthesubtribeChloraeinae(Orchidaceae):apreliminaryapproach
basedonthreechloroplastmarkers.AustralianSystematicBotany23:3846.[Links]
7.Chemisquy,M.A.&O.Morrone.2012.MolecularphylogenyofGavilea(Chloraeinae:Orchidaceae)usingplastidandnuclear
markers.MolecularPhylogeneticsandEvolution62:889897.[Links]
8.Cisternas,M.A.G.A.Salazar,G.Verdugo,P.Novoa,X.Caldern&M.A.Negritto.2012.Phylogeneticanalysisof
Chloraeinae(Orchidaceae)basedonplastidandnuclearDNAsequences.BotanicalJournaloftheLinneanSociety168:258277.
[Links]
9.Clements,M.A.D.L.Jones,I.K.Sharma,M.E.Nightingale,M.J.Garratt,K.J.Fitzgerald,A.M.Mackenzie&B.P.J.
Molloy.2002.PhylogeneticsofDiurideae(Orchidaceae)basedontheInternalTranscribedSpacer(ITS)regionsofnuclear
ribosomalDNA.Lindleyana17:135171.[Links]
10.Correa,M.N.1956.LasespeciesargentinasdelgneroGavilea.BoletndelaSociedadArgentinadeBotnica6:7386.
[Links]
11.Correa,M.N.1966.UnaespecienuevayalgunasobservacionescrticasdelgneroGavilea(Orchidaceae).Boletndela
SociedadArgentinadeBotnica11:6066.[Links]
12.Correa,M.N.1968.UnaespecienuevadelgneroGavilea(Orchidaceae).RevistadelMuseodeLaPlata.SeccinBotnica
11:7577.[Links]
13.Correa,M.N.1969a.Orchidaceae,enM.N.Correa(ed.),FloraPatagnica.ColeccinCientficadelInstitutoNacionalde
TecnologaAgropecuaria8:188209.[Links]
14.Correa,M.N.1969b.Chloraea,gnerosudamericanodeOrchidaceae.Darwiniana15:374500.[Links]
15.Correa,M.N.1996.Orchidaceae,enF.O.Zuloaga&O.Morrone(eds.),CatlogodelasplantasvascularesdelaRepblica
Argentina.I.MonographsinSystematicBotanyfromtheMissouriBotanicalGarden60:242271.[Links]
16.Danton,P.1998.Redcouvertedel'orchidedeslesdeRobinson(Chili):GavileainsularisM.N.Correa.BulletinMensuelde
laSocitLinnennedeLyon67:226232.[Links]
17.Domnguez,E.2002.Gavileakingii(Hook.f.)M.N.Correa(Orchidaceae)enlaRegindeMagallanes(XII):seconfirmasu
presencia.ChlorischilensisAo5(1).http://www.chlorischile.cl/Notabreve/gavkingii/gavimag.htm[Links]
18.Domnguez,E.2003a.Gavileakingii(Hook.f.)Correa(Orchidaceae),nouvellecollecteauChili.Richardiana3:186191.
[Links]
19.Domnguez,E.2003b.UnanuevacoleccindeGavileakingii(Hook.f.)M.N.Correa(Orchidaceae)enlaRegindeMagallanes
(XII),Chile.ChlorisChilensisAo6(1).http://www.chlorischile.cl/gkingii/gkingii.htm[Links]
20.Dressler,R.L.1981.TheOrchids.Naturalhistoryandclassification.Cambridge:HarvardUniversityPress.[Links]
21.Dressler,R.L.1993.Phylogenyandclassificationoftheorchidfamily.Portland:DioscoridesPress.[Links]
22.Feuille,L..1714.Journaldesobservationsphysiques,mathmatiquesetbotaniques,vol.1.Paris:PierreGiffart.
[Links]
23.Freudenstein,J.V.C.vandenBerg,D.H.Goldman,P.J.Kores,M.Molvray&M.W.Chase.2004.Anexpandedplastid
DNAphylogenyofOrchidaceaeandanalysisofjackknifebranchsupportstrategy.AmericanJournalofBotany91:149157.
[Links]
24.Gosewijn,W.J.1998.ResumendelconocimientosobrelasOrquidceasChilenas.MuseoNacionaldeHistoriaNatural,
Santiago,Chile.Indito.[Links]
25.Hauman,L.1917.QuelquesOrchidesdel'Argentine.AnalesdelMuseoNacionaldeHistoriaNaturaldeBuenosAires29:353
390.[Links]

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

49/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae
26.Hauman,L.1920.OrchidesArgentinesII.AnalesdelaSociedadCientficaArgentina90:95154.[Links]
27.Hoehne,F.C.1940.FloraBraslicavol.12.SoPaulo:Romiti&Lanzaro.[Links]
28.Hooker,J.D.1847.FloraAntarctica,parte2,enJ.D.Hooker(ed.),ThebotanyoftheAntarcticvoyage.London:Reeve
Brothers.[Links]
29.Johnson,A.E.1997.LasorqudeasdelSenoMoyano,ParqueNacionalLosGlaciares,Argentina.Informepreliminar.
[Links]
30.Johnson.A.E.2002.LasorqudeasdelaEstanciaElCndor,ProvinciadeSantaCruz.InformePreliminar.[Links]
31.Kores,P.J.P.H.Weston,M.Molvray&M.W.Chase.2000.PhylogeneticrelationshipswithintheDiurideae(Orchidaceae):
inferencesfromplastidmatKDNAsequences,enandEvolution,pp.449456.Melbourne:CSIRO.[Links]
32.Kores,P.J.M.Molvray,P.H.Weston,S.D.Hopper,A.Brown,K.M.Cameron&M.W.Chase.2001.Aphylogenetic
analysisofDiurideae(Orchidaceae)basedonplastidDNAsequencedata.AmericanJournalofBotany88:19031914.
[Links]
33.Kraenzlin,F.1904.OrchidacearumGeneraetSpecies.Berlin:Mayer&Mller.[Links]
34.Lehnebach,C.A.2003.PreliminarychecklistoftheorchidsofChile.BotanicalJournaloftheLinneanSociety143:449451.
[Links]
35.Lehnebach,C.A.&M.Riveros.2000.AmpliacindelrangodedistribucindeGavileakingii(Orchidaceae)enChile.Hickenia
3:8185.[Links]
36.Lindley,J.1840.Thegeneraandspeciesoforchidaceousplants.London:Ridgways,Piccadilly.[Links]
37.Marticorena,C.&M.Quezada.1985.CatlogodelafloravasculardeChile.Gayana,Botnica42:1115.[Links]
38.McNeill,J.F.R.Barrie,H.M.Burdet,V.Demoulin,D.L.Hawksworth,K.Marhold,D.H.Nicolson,J.Prado,P.C.Silva,J.E.
Skog,W.J.Wiersema&N.J.Turland.2006.Internationalcodeofbotanicalnomenclature(Viennacode).RegnumVegetabile146.
[Links]
39.Navas,L.E.1973.FloradelacuencadeSantiagodeChile.I.Pteridophyta,Gymnospermae,Monocotyledoneae.Santiago:
EdicionesUniversidaddeChile.[Links]
40.Novoa,P.2008a.CatlogohistricodelasorqudeasdeChile.Dendroseris1:156.[Links]
41.Novoa,P.2008b.PlumarianuevaseccindeGavilea(Orchidaceae).ChlorisChilensisAo11(1).
http://www.chlorischile.cl/gavileaplumaria/Plumaria%20nueva%20en%20Gavilea.htm[Links]
42.Novoa,P.J.Espejo&M.Cisternas.2008.IconografaydescripcindelasorqudeasnativasdeChile.ChlorisChilensis.
Documentospermanentes.http://www.chlorischile.cl/(consultanoviembre2010).[Links]
43.Novoa,P.J.Espejo,M.Cisternas,M.Rubio&E.Domnguez.2006.GuadeCampodelasOrqudeasChilenas.Concepcin:
CorporacinChilenadelaMadera.[Links]
44.Ormerod,P.2002.Orchidaceaefragmentacea4.Oasis2:47.[Links]
45.Philippi,R.A.185758.PlantarumnovarumChilensium.Linnaea29:11110.[Links]
46.Philippi,R.A.186465.PlantarumnovarumChilensiumCenturiaeinclusisquibusdamMendocinisetPatagonicis.Linnaea33:
1308.[Links]
47.Philippi,R.A.1865.ExcursinbotnicaenValdiviadesdelosCuneoseneldepartamentodeLaUnin,atravsdela
CordilleradelaCosta,hastaelmar.AnalesdelaUniversidaddeChile27:289351.[Links]
48.Poeppig,E.F.&S.Endlicher.18361838.Novageneraacspeciesplantarum,vol.2.Leipzig:F.Hofmeister.[Links]
49.Poeppig,E.F.1833.Fragmentumsynopseosplantarumphanerogamum.Leipzig:F.Hofmeister.[Links]
50.Pridgeon,A.P.J.Cribb,M.W.Chase&F.N.Rasmussen.2003.GeneraOrchidacearum,Orchidoideae(Parttwo)
Vanilloideae.Oxford:OxfordUniversityPress.[Links]
51.Reiche,C.1910.OrchidaceaeChilenses.EnsayodeunamonografadelasOrqudeasdeChile.AnalesdelMuseoNacionalde
Chile,SegundaSeccinBotnica18:188.[Links]
52.Richard,A.1852.Orchidaceae,enC.Gay(ed.),HistoriaFsicayPolticadeChile,Botnica,vol.5.Santiago:Museode
HistoriaNatural.[Links]
53.RojasVillega,G.&P.Novoa.2008.Gavileapatagonica(Skottsb.)Correanuevoregistro,yChloraeaphilippiReichb.f.
extensindedistribucin,OrchidaceaeenChile.NoticiarioMensualdelMuseoNacionaldeHistoriaNatural,Chile360:1417.

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

50/51

14/2/2015

Darwiniana,nuevaserieRevisintaxonmicadelgnerogavilea:orchidaceae,chloraeinae
[Links]
54.Schinini,A.J.Waechter,P.Izaguirre&C.Lehnebach.2008.Orchidaceae,enF.O.Zuloaga,O.Morrone&M.J.Belgrano
(eds.),CatlogodelasPlantasVascularesdelConoSurdeAmricadelSur:Argentina,SurdeBrasil(Paran,SantaCatarinay
RioGrandedoSul),Chile,ParaguayyUruguay.[Links]
55.MonographsinSystematicBotanyfromtheMissouriBotanicalGarden107:472609.[Links]
56.Skottsberg,C.1913.AbotanicalsurveyoftheFalklandIslands.KongligaSvenskaVetenskapsAkademiensHandlingar.
Stockholm50:1129.[Links]
57.Skottsberg,C.1924.BemerkungenzueingenChloraeaundAsarcaArten.ActaHortiGothoburgensis1:211224.[Links]
58.Szlachetko,D.L.1995.SystemaOrchidalium.FragmentaFloristicaetGeobotanicaSupplementum3:1152.[Links]
59.Thiers,B.[continuouslyupdated,accessed2012]IndexHerbariorum:aglobaldirectoryofpublicherbariaandassociatedstaff.
NewYorkBotanicalGarden'sVirtualHerbarium,http://sweetgum.nybg.org/ih[Links]
60.Wright,C.H.1911.FloraoftheFalklandIslands.JournaloftheLinneanSocietyofLondon,Botany39:313339.[Links]

2015IBODACONICET
CasilladeCorreo22
(B1642HYD)SanIsidro(Pcia.deBuenosAires)
RepblicaArgentina
Tel.:(+5411)47434800/Fax.:(+5411)47474748
sdenham@darwin.edu.ar

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

51/51

Potrebbero piacerti anche