Sei sulla pagina 1di 11

04/12/2014

AsMltiplasLinguagenseaApropriaodoConhecimentopelaCriananaEducaoInfantil

AdOptions

AdsbyHQVideoPro2.2c

AeroflioFordKa
R$199

EngateReboqueFor
R$199

AdsbyHQVideoPro2.2c

AdOptions

AsMltiplasLinguagenseaApropriaodoConhecimentopelaCrianana
EducaoInfantil
Autoras:CharleneDayaneOrioliNuneseJaniAlvesdaSilva
Resumo
EsteartigotratasobreaimportnciadotrabalhopedaggiconaEducaoInfantiltendocomofoco
deanliseasmltiplaslinguagens:gestos,brincadeiras,desenho,dana,msicaemanipulaode
objetosartsticos.Buscaesclareceralgumasmudanasnaatualidadepormeiodasdiscussesa
respeitodosReferenciaisCurricularesparaaEducaoInfantil(1998)edosParmetrosNacionais
deQualidadeparaaEducaoInfantil(2006).Destacousealgumassugestesparaumaeducao
pautadanaperspectivahistricocultural.
Esteartigotemcomopropsitorefletirsobreasmltiplaslinguagensesuaimportncianaeducao
infantil.Considerasequeaprticapedaggicanestaetapadaeducaodevesersignificativapara
ascrianasdezeroacincoanosepautarsenaPerspectivaHistricoCultural.
Naatualidadeaeducaoinfantilestadquirindoumacrescenteimportnciaperanteostericose
tambmprofissionaisdessarea,osmesmosbuscampossibilitardesenvolvimentointegraldas
crianas,deformasignificativaeparaissolevamemconsideraoascontribuiesebenefciosdas
mltiplaslinguagens.DeacordocomOliveira(2002,p.228)oconceitodemltiplaslinguagensse
referesdiferenteslinguagenspresentesnasatividadespedaggicasquepossibilitamscrianas
trocarobservaes,idiaseplanos.Ouseja,asmltiplaslinguagensrepresentam[...]sistemas
derepresentao,essaslinguagensestabelecemnovosrecursosdeaprendizagem,poisse
integramsfunespsicolgicassuperioreseastransformam.
Paracompreendertalquestopropostanesteartigo,fazsenecessrioumaanlisedosdocumentos
relacionadosaodireitodascrianaseseuatendimentonaeducaoinfantil,quegarantema
qualidadedeatendimentoeeducaoparaascrianas,pormeiodasmltiplaslinguagens,deforma
queestessosemprerevistoserenovados,deacordocomasnecessidadessociais,queesto
sempreemmudanaeobtendonovosconhecimentosrespeitodascrianas,bemcomoseu
desenvolvimentodaeducaoinfantileaindaasvriasformasdeexpressesdosmesmos.
EstesdocumentossooReferencialCurricularNacionalparaaEducaoInfantil(1998)1queum
documentooficialdoMECnoqualpropiciasubsdiosparaaprticapedaggicadestaetapae
estabelecemetasquevisamaqualidadegarantindoodesenvolvimentointegraldacriana,almde
seroprimeirodocumentooficialqueservedesubsdiosparaotrabalhopedaggicocomas
mltiplaslinguagens.
Outrodocumentoquedeveseranalisadoomaisrecentedocumentoelaboradoparaaeducao
infantil,denominadodeParmetrosNacionaisdeQualidadeparaaEducaoInfantil(2006)2.O
intuitoperceberqueexistempolticasestabelecidasemleisquepriorizamumatendimento
educativoscrianasdezeroacincoanos,comdestaquesmltiplaslinguagensdaaprendizagem.
http://www.profala.com/arteducesp145.htm

1/11

04/12/2014

AsMltiplasLinguagenseaApropriaodoConhecimentopelaCriananaEducaoInfantil

Osindivduos,comseusatoseaes,modificamoambienteemquevivemeissosedapartirda
interaoeconvivnciacomoutraspessoas,pormeiodacapacidadequeosmesmosadquiremno
quedizrespeitoaobservar,manipularobjetos,refletirsobresuasaes,entreoutras.
Odesenvolvimentohumanoocorreapartirdocontatocomoutraspessoasecomomeioemque
vive.Aescola,nessesentido,podeserumespaoprivilegiadoparaquetalinteraoacontea.Por
seroCentrodeEducaoInfantilumespaoeducativoesocial,fundamentalquenelehajaum
espaoadequadoeplanejadoparaodesenvolvimentodeatividadesdiversas,quepromovame
favoreamodesenvolvimentodecrianas,quealisoeducadasecuidadasemperodointegral.
Asaladeauladaeducaoinfantildeveserumespaovisualmentelimpo,claro,permitindoqueas
crianassintamsevontadeparadesenvolversuascapacidadesdecriareimaginar,bemcomo,
interagireseremcapazesdeexercerumasriedeatividades.
Aidiacentralnaformadeorganizaroespaoparaarealizaodeatividadesqueasmesmas
sejamplanejadasdeacordocomafaixaetriadascrianas,envolvendoatividadesldicas,que
levememcontaasdiversasformasdelinguagem:msica,fazdeconta,teatro,imitao,dana,
desenhos,literatura,etc.Aoorganizaroespao,oeducadordevelevaremconsideraotodasas
dimenseshumanaspotencializadorasnascrianas:oimaginrio,oartstico,oldico,oafetivoeo
cognitivo.Esteespaonopodeservistocomoummerolugardasaladeaula.
Amedidaqueoeducadorpensaemsuaaopedaggica,humapreocupaotambmcomos
materiaisaseremutilizados,bemcomoarealidadepelaqualainstituioestinserida.Fazse
necessrioqueaodefiniroespaoaserutilizado,oeducadorpensenaestratgiadeutilizao,e
nasatividadesqueirdesenvolver.Paratanto,oespaointernocomooexternodaeducao
infantil,devepermitirofortalecimentodaindependnciadacriana,favorecendoo
autoconhecimentoedesenvolvimentodehabilidadesafetivas,cognitivaesocial.
DeacordocomoReferencialCurriculardaEducaoInfantil(BRASIL,1998)3,aestruturaodo
espao,aformacomoestoorganizadososmateriais,aqualidadeeadequaodosmesmosso
elementosessenciaisparaumprojetoeducativo.
Nesseaspecto,fundamentalqueaopromoverespaosparaoconvviosocial,oeducadordeve
pensaremtodosessesaspectos,bemcomonaprivacidadedoaluno.Issoimplicatercomo
referencialascrianasinstitucionalizadasodiatodo.
Sabesequearotinanaeducaoinfantilpodeserfacilitadora,ouumprocessoquelimiteo
desenvolvimentoeaprendizagemdacriana.DeacordocomoRCNEI,
[...]rotinasrgidaseinflexveisdesconsideramacriana,queprecisaseadaptaraumanova
realidade,ouseja,longedoconvviocomseusfamiliares,desuacasa,deseusbrinquedos.Como
deveser,acrianaprecisasentirsebemnaescoladeeducaoinfantil,pois,comojfoidito,l
olocalondepermaneceodiatodo,comumadulto,quenoprimeiromomentoumestranhopara
ela.Senohouvermudanasnarotina,amesmatambmdesconsideraoadulto,tornandoseu
trabalhomontono,repetitivoepoucoparticipativo(BRASIL,1998,p.73).
ORCNEIrelataquenoatodebrincar,ascrianassofavorecidasnosdiversosaspectos:afetivos,
cognitivosesociais.Dessaforma,aobrincarascrianasrecriamerepensamosacontecimentos
quelhesderamorigem,sabendoqueestobrincando.Parabrincarprecisoapropriarsede
elementosdarealidadeimediata,eparatal,oeducadordeveorganizarotempo/espao,que
possibiliteesseato,bemcomo,umarotinaqueorientesuasaeseasdascrianas.
Apeculiaridadedobrincaredabrincadeiraocorrepormeiodaarticulaoentreaimaginaoe
imitaodarealidadee,parabrincarprecisoqueacrianatenhacertaindependnciapara
escolhercomquemequaisospapisqueiroassumirnointeriordeumdeterminadotemae
enredo,cujodesenvolvimentodependesomentedavontadedequembrinca(RCNEI,1998).
VerificasenoRCNEI(BRASIL,1998)queobrincarapresentasepormeiodevriascategoriasde
experinciaquesodiferenciadaspelousodomaterialoudosrecursospredominantemente
implicados.
Dentreessascategorias,oRCNEI(1998)destacaomovimentoeasmudanasdapercepo,
resultantesdamobilidadefsicadascrianas,arelaocomosobjetosesuaspropriedadesfsicas,
bemcomoacombinaoeassociaoentreeles,oscontedossociais,oslimitesdefinidospelas
regras,entreoutros.Essascategoriasdeexperinciaspodemseragrupadasemtrsmodalidades
bsicas,quaissejam,brincardefazdecontaoucompapis,consideradacomoatividade
fundamentaldaqualseoriginamtodasasoutras,brincarcommateriaisdeconstruoebrincar
comregras.
http://www.profala.com/arteducesp145.htm

2/11

04/12/2014

comregras.

AsMltiplasLinguagenseaApropriaodoConhecimentopelaCriananaEducaoInfantil

Nessesentido,obrincardeveseconstituirematividadepermanentenocotidianodaeducao
infantileaorganizaodoespao/tempoparaodesenvolvimentodasatividadessefaznecessrioe
fundamentalparadespertarointeressedascrianas,nasdiferentesfaixasetrias.
Quandoproporcionamosobrincar,criamosumespaoparaqueascrianasexperimenteme
descubramomundo,demaneiraalegre,divertida,dinmica,criativa.Oportunizamosqueacriana
sejafeliz,sejahumanizada(RCNEI,1998).
DeacordocomoRCNEI(1998)vlidolembrarqueestaorganizaodoespaodeveserfeitaem
cooperaocomacrianaquebrinca,poisnaorganizaodosbrinquedoseespaosacrianaj
estimprimindoasuapersonalidade,seusdesejosesonhos,mastambmreconstruindoem
pequenaescalasuarepresentaodemundo.
DeacordocomosParmetrosNacionaisdeQualidadeparaaEducaoInfantil(2006),aqualidade
daeducaoinfantilsedpeladefiniodepapiseaesdelimitadas,tantonapartefinanceira,
administrativaepedaggicaquerespeitemalegislao.
Estedocumentoressaltaoartigo20daLDB,quedispequeafinalidadedaeducaoinfantil[...]
odesenvolvimentointegraldacrianaat6anosdeidadeemseusaspectosfsico,psicolgico,
intelectualesocial,complementandoaaodafamliaedacomunidade.
OsPNQEI(2006),soorganizadosemseesdistintas,naqualaprimeiraseorelacionasecom
aspropostaspedaggicasdasinstituiesdeeducaoinfantil,visamosprincpiosticos
relacionadoscomresponsabilidade,solidariedade,respeito,bemcomoaindaosprincpiospolticos
referentesacidadaniadireitosedeveres,criticidadeerespeitoordemdemocrticae,porfim,
osprincpiosestticosquecolaboramcomacriticidade,ludicidadeediversidadeartsticaecultural.
Aspropostaspedaggicasdaeducaoinfantildevemorganizarasatividadesdascrianas,sendo
estasestruturadas,espontneaselivres,interagemcomasdiversasreasdoconhecimento,tanto
bsicoseconhecimentosevalores,equeosprofessoresdevematenderasnecessidadese
caractersticasdascrianas(PNQEI,2006).
Estaaindaprevqueotrabalhodaeducaoinfantildevetercomplementodaaofamiliar,
havendointeraoentreasduas.Apropostadeveressaltaraimportnciadesetrabalharatividades
relacionadasdiversidadecontraadiscriminaodegnero,religio,etnia,necessidadesespeciais,
composiofamiliarediversosestilosdevida,bemcomo,orespeitoevaloresdoscostumes,
culturalocaleregional.(PNQEI,2006).
Devevisaraindaainclusodascrianascomnecessidadesespeciais,sendoqueaeducaoinfantil
deveelaborarestratgias,orientaesemateriaisqueatendamnecessidadesespecificasda
criana,evidenciandoaformaocontinuadadaequipeparaatenderessesalunos,bemcomo,a
adaptaodoespaoeequipamentos.(PNQEI,2006).
Aspropostaspedaggicasdeeducaoinfantilsodesenvolvidasbaseadasnasleisissoacontece
naescolhadasconcepes,metodologiaseestratgiaspedaggicas,respeitandooqueressaltaas
DiretrizesCurricularesNacionaisparaaEducaoInfantil(ParecerCEB22/98)4,visandoapostura
adotadapelosprofissionaisdaeducaoinfantilrelacionadoaoquefoiditonapropostapedaggica.
Noquedizrespeitogestodaeducaoinfantil,estasinstituiesdevemfuncionarnoperodo
diurno(parcial4horaseintegral10horasnomximo),semultrapassarotempoqueacriana
passacomafamlia.Essasinstituiesporsuavezorganizamdesuamaneiraaproposta
pedaggica,otempo,osespaos,materiais,conformeoperodoqueatendemascrianas,almdo
calendrionoserelaboradoigualosdasescolasdeensinofundamental(DCNEI,1998).
Aoorganizarosgruposouturmas,essasinstituiestmautonomiaparafazeressaaoda
maneiraquemelhorlheconvm,desdequeamesmaestejaexplcitaemsuapropostapedaggica,
oquepodeserporfaixaetria(1,2,3anos)ouenvolvendomaisdeumafaixaetria(0a2,1a3
anos,etc),considerandosempreoequilbriodeambosossexos,nuncaficandosozinhos,sendo
sempreobservadospeloprofessor,visandoqueparacadaprofessordevehavernaidadede0a2
anos,de6nomximo8alunos,3anos,1professorparacada15crianase,acimade4anos,1
professorparacada20crianas,asaladevecomportaressenumerodealunos(DCNEI,1998).
Fazpartedagestodaeducaoinfantilosprofissionaisqueatuamnareadedireo,
administrao,coordenaopedaggicaougeral,estesdevemternomnimoodiplomadenvel
mdio,modalidadenormal,maspreferencialmentecursosuperior(Pedagogia).
http://www.profala.com/arteducesp145.htm

3/11

04/12/2014

AsMltiplasLinguagenseaApropriaodoConhecimentopelaCriananaEducaoInfantil

Eainda,devemgarantirarealizaodeumtrabalhodequalidadecomascrianasquefreqentam
ainstituio,encaminhandocasosdemaustratoseviolnciasaosrgosespecficos,organizam
juntocomosdemaisprofissionaisdaescola,famliaecomunidadeoregistroeavaliaoda
propostapedaggica,divulgamnormaseregrasdainstituio,incentivamaformaocontinuada
dosprofissionais,respeitamosdireitoseasseguramosdeveresdetodososfuncionrios,
respeitandoasdecisescoletivas,paraqueaconteaumaeducaocomqualidaderealizam
reuniesentrefamliaeprofissionaisdaeducaoinfantil(DCNEI,1998).
Noquedizrespeitoaosprofessoresdaeducaoinfantilexigesedosmesmosahabilitaoem
nvelsuperior,PedagogiaoumodalidadeNormal,eaformaomnimaemnvelmdio,valorizando
sempreseuconhecimentonoquedizrespeitoaosdireitosedeveres,ticaprofissional,
aperfeioamento(profissionalepessoal)(DCNEI,1998).
Essesprofessoresdevemaindaestarcientesdesuasfunesrelacionadasagarantirobemestar,
assegurarocrescimentoepromoverodesenvolvimentoehabilidades,visandosuasnecessidades
desade(nutrio,higiene,descansoemovimentao),bemcomoproteo,afimdepossibilitaro
desenvolvimentodeautonomiapermitidaaoseuestgio,auxlionasatividades.Devemrealizar
atividadesaoarlivre,emsala,individualeemgrupo,sendoestasdeescolhasdascrianasedo
professor,visandodesenvolveraimaginao,curiosidade,capacidadedeexpressoemsuas
mltiplaslinguagens(gestos,corpo,plsticaverbal,musical,escrita,virtual),possibilitandoquea
crianaexpresseseussentimentosepensamentos(DCNEI,1998).
SegundoasDCNEI,1998,odesenvolvimentodetaishabilidadesvisaampliaroconhecimentoa
respeitodomundo,naturezaecultura,criamcondiesfavorveisdeconstruodoautoconceitoe
identidade,valorizandoadiversidadeestticaeculturalbrasileira,realizaodebrincadeiras
correspondentesasfaixasetrias,valorizamasatitudesdecooperao,respeitodiversidade,
orientandoadiscriminaodegnero,etnia,religioecrianascomnecessidadesespeciais.
Existemoutrosprofissionaisquetrabalhamnaequipedainstituiodeeducaoinfantil,
caracterizadacomoequipedeapoio(cozinha,limpeza,secretaria)eespecialistasqueauxiliamna
formaocontinuadadosprofessores.
Osprofessores,gestores,profissionaisdeapoioeespecialistasdasinstituiesdeeducaoinfantil
devemteratitudesdeconfiana,respeito,garantircondiesdetrabalhonecessriasao
desempenhodesuasfunes:tempo,espao,equipamentosemateriais.(DCNEI,1998).
Ainfraestruturadasinstituiesinfantis,devematendersnecessidadesdesade,proteo,
alimentao,descanso,interao,conforto,higiene,almdepropiciarainteraodascrianascom
ascrianasecrianascomadultos,devemaguaraimaginaoeaprendizagemdascrianas.
(DCNEI,1998).
Nasparedessugeresequedevemserexpostasasproduesdascrianas,asatividadesrealizadas,
visandoampliarseusconhecimentos.Ascoresdeparedesemobliastmafinalidadededeixaro
ambientemaisaconchegante.Osmobilirios,materiaiseequipamentosdevemserorganizados
deixandooambienteconfortvel.Brinquedos,equipamentosemateriaispedaggicosdevemser
escolhidosparanotrazerproblemassadedacriana(DCNEI,1998).
Todososespaos,materiaiseequipamentospresentesnainstituioinfantil,destinamsenoss
crianas,mastambmfamliaeprofissionaisdamesma,atendendotambmasnecessidadesde
sade,segurana,interao,confortodosprofissionaisedafamlia.Namesmadeveconterum
quadrodeavisosvisvelnaentradaenassalas.Devehaverespaosdiferentesparaatividadesdas
crianas,dosprofissionais,serviodeapoioeacolhimentodafamlia.
Aoconsideraraimportnciadaorganizaodotempoedoespaonaeducaoinfantil,destacase
aimportnciadeumaaoeducativapautadanasmltiplaslinguagens.Priorizamosrefletirsobre:
osgestoseoatodebrincarodesenhoadanaeamsicamanipulaodeobjetosemateriais
artsticose,aescrita.
1.Osgestoseoatodebrincar
ConformeVygostky,aescritateminciocomosgestos,osignovisualinicialquecontmafutura
escritadacriana.ParaVygostky(1988,p.142),[...]osgestossoaescritanoar,eossignos
escritosso,freqentemente,simplesgestosqueformamfixados[...].
Osgestossoumarepresentaovisual,umaformadecomunicaoqueacrianautilizanos
primeirosanosdevida.Osrabiscosqueascrianascostumamfazertendemasermaisgestosdo
quedesenhamos,pois[...]Quandoelatemdedesenharoatodepular,suamocomeaafazeros
http://www.profala.com/arteducesp145.htm

4/11

04/12/2014

AsMltiplasLinguagenseaApropriaodoConhecimentopelaCriananaEducaoInfantil

quedesenhamos,pois[...]Quandoelatemdedesenharoatodepular,suamocomeaafazeros
movimentosindicadosdopularoqueacabaaparecendonopapel[...](VYGOTSKY,1998,p.142).
Vygotsky(1998,p.143)afirmaqueAsegundaesferadeatividadesqueuneosgestosea
linguagemescritaadosjogosdascrianas.Paraoautor,osjogosfazemumeloentreosgestos
ealinguagemescrita.atravsdosobjetosqueacrianaconsegueestabelecersmboloseassim
chegaraossignos.Defato,Omaisimportanteautilizaodealgunsobjetoscomobrinquedose
apossibilidadedeexecutar,comeles,umgestorepresentativo.Essaachaveparaafuno
simblicadobrinquedodascrianas(VYGOTSKY,1998,p.143).
Paraacrianaqualquerobjetopodeserusadoparabrincar,atmesmoumpedaodepaupodeser
umaboneca,umabrincadeirasimblicacomoestacheiadesignificados,poisacrianausade
gestosparabrincar.
Logo,[...]obrinquedosimblicodascrianaspodeserentendidocomoumsistemamuito
complexodefalaatravsdegestosquecomunicameindicamossignificadosdosobjetosusados
parabrincar(VYGOSTKY,1998,p.143).
Vygostkyressaltaquenosepodenegaropapelqueabrincadeirapossuiparaodesenvolvimento
dacriana,poisamesmacontribuiparaaexpansodalinguagemescrita[...]consideramosa
brincadeiradefazdecontacomoumdosgrandescontribuidoresparaodesenvolvimentoda
linguagemescritaqueumsistemasimbolismodasegundaordem.(VYGOSTKY,1998,p.146).
H.Hetzer(apudVYGOSTKY,1998),realizouvriosestudossobrearepresentaosimblicados
objetos,fatordeextremaimportnciaqueacrianadetrsaseisanossocapazesde
desenvolver.Concluiuque,
[...]maisimportantedesseestudododesenvolvimentoque,naatividadedebrinquedo,a
diferenaentreumacrianadetrseoutradeseisanosdeidadenoestnapercepodo
smbolo,massim,nomodopeloqualsousadasasvriasformasderepresentao.Nanossa
opinio,essaumaconclusoextraordinariamenteimportanteelaindicaquearepresentao
simblicanobrinquedo,essencialmente,umaformaparticulardelinguagemnumestgioprecoce,
atividadeessaqueleva,diretamente,linguagemescrita(VYGOSTKY,1998,p.147).
Porisso,devemostomarcuidadoaoinserirobrincareabrincadeiranoprojetopedaggico,para
notrabalharmoscomestesdeformatradicional,quedecertaformadesvalorizamobrincar
(CARVALHOGUIMARES,2002).
Sendoassim,osautoresacrescentamque
[...]nasbrincadeirasseaprendemesoincorporadosconceitos,preconceitosevalores.Nelasse
expressamnossasmltiplasbelezas,comotambmasmaissutisegrotescasmolezashumanase
sociais.Expresseshumanascomoacompetio,acooperao,aviolncia,abrutalidade,a
delicadeza,osentimentodeexclusoeincluso[...]oscombinadoscoletivos,orespeitoeo
desrespeito,aparecemdeformacontraditria(CARVALHOGUIMARES,2002,p.78).
Aobrincaracrianaparticipadasconstruesderegras,sendoassim,[...]ascrianasconstroem
conhecimentosevivemrelaessociaisespecficas,repletasdevaloresesignificados(CARVALHO
GUIMARES,2002,p.80).
Vygostky(apudCARVALHOGUIMARES,2002)[...]apresentaacrianacomosujeitomarcado
pelahistriaepelasuacultura,queinteragecomarealidadeapartirdassuasrelaescomo
mundoerevelaumasingularidadeprpriadesuasexperinciasculturaisesociais[...].Portanto,
paraVygotsky(1998),asbrincadeirassoconsideradasatividadesimportantesnaeducaoda
criana,umavezquepermiteodesenvolvimentoafetivo,motor,cognitivo,socialemoral.Promove
aaprendizagemdeconceitoseaaproximaoentreascrianasedelascomosadultos,almde
coloclasemcontatocomsimesmaecomomundo.
2.Desenho
Existeumagranderelaoentreoatodedesenharcomalinguagemfaladaeescrita,queestapor
suavezumaetapaprximadacriananoprocessodeapropriaodoconhecimento.Deacordo
comK.Buhler(apudVYGOSTKY,1998),acrianaconseguedesenharquandoalinguagemfaladaj
estbemformada.Seusdesenhossodememriaeelesnotemnadaemcomumcomoobjeto
original.ExistemtambmosdesenhosderaiosX,expressousadaporBuhlernaqualacriana
desenhapartesquenaverdadenosepodever,comoporexemplo,odinheirodentrodacarteira.E
odesenhoqueexcluipartesdocorpocomopernasebraos.

http://www.profala.com/arteducesp145.htm

5/11

04/12/2014

AsMltiplasLinguagenseaApropriaodoConhecimentopelaCriananaEducaoInfantil

SegundoSully(apudVYGOSTKY,1998,p.148),[...]ascrianasnosepreocupammuitocoma
representaoelassomuitosimblicasdoquenaturalistasenoesto,demaneiraalguma,
preocupadascomasimilaridadecompletaeexata,contentandosecomasindicaesapenas
superficiais.
Odesenhoumasimplesidentificao,semsepreocuparcomdetalhesdeumarepresentao.
Destaforma,podemosdizerque[...]odesenhodascrianascomoumestgiopreliminarno
desenvolvimentodalinguagemescrita(VYGOSTKY,1998,p.149).
Vygostkyafirmaaindaadificuldadedetransio,mas,esclarecequeatravsdodesenhodas
coisasqueacrianadeslocaseparaodesenhodaspalavras.Elefrisaqueestatransiodeveser
feitademaneiranaturaleapsesteentendimentoaperfeioaromtododaescrita.
Aindaquantoaodesenhar,Vygostkyexplicaqueacrianatendeadesenhardamesmaformacom
querealizaomovimentoaserdesenhado,pois,[...]Quandoelatemdedesenharoatodepular,
suamocomeaafazermovimentosindicativosdopular,queacabaaparecendonopapel,no
entantoamesmacoisa:traosepontos[...](VYGOSTKY,1998,p.142).
3.ADanaeaMsica
Noindivduo,adanaeamsicaestimulamreasdocrebroqueaguamapercepo,
desenvolvendoasensibilidade,oraciocnio,aconcentrao,memriaecoordenaomotora.
Tambmajudamnaexpressodasemoes,facilitamasrelaessociais,oenriquecimento
cultural,eauxilianaconstruodacidadania.
Noquetangeadana,quandoinseridanombitodaeducaoinfantil,propiciaoautoconhecimento,
estimulandoacorporeidadenaescola,almdeproporcionaraoseducandosrelacionamentos
estticoscomasoutraspessoasecomomundo,incentivandoaexpressividadedosindivduospor
meiodecomunicaonoverbaledilogoscorporais(BARRETO,2005).
Barreto(2005)identificadentreossentidosestimuladospeladanaaexpressoartstica,a
expressohumana,possibilitandotambmaexpressodossentimentos,almderepresentaruma
formadeconhecimento,comunicaoesensibilizaonaeducao,promovendoodesenvolvimento
dacriatividadeealiberaodaimaginaonacriana.
Adanapodeserexpressapormeiodeatividadesldicas,taiscomo:jogos,brincadeiras,
mmicas,interpretaesdemsicas,ouatividadestcnicas,comoexercciostcnicosdedana,
improvisao,atividadesdeconscientizaocorporal(BARRETO,2005,p.70).Outrasformasso
asatividadesinspiradasnocotidiano,comoaexploraodedanasemovimentoscotidianose
temasgeradoresdaculturabrasileira.
Marques(2005,p.30)consideraque[...]aescola,inicialmente,estariamaisengajadacomas
danascriadascomfinalidadeseintenesartsticas,jqueosoutrostiposdedanaesto
disponveisemaisacessveisaosalunosnomeioemquevivem[...].Contudo,Marques(2005,p.
33)consideraqueoprofessorengajadoaoscontextosdosalunossetornaumpropositoreum
articulador,entreestescontextoseoconhecimentoemdanaaserdesenvolvidonaescola.Da
mesmaforma,cabeaoprofessor,conectadoaouniversosciopolticoculturaldosalunos,escolher
emediarrelaesentreadanadosalunos[...]seusrepertriospessoaiseculturais[...]suas
escolhaspessoaisdemovimento[...],adanadosartistas,taiscomoacapoeira,opassistade
escoladesambaouumcoregrafoe,oconhecimentoemsaladeaula,comaintenodeno
tornarasexperinciasvazias,repetitivaseenfadonhas.
Comrelaomsica,estarepresentaumaenergiaqueelevaeampliaapercepoinfantil.Uma
boamsicamultiplicasuasaeseauxilianodesenvolvimentodaflexibilidade,energia,fluncia
verbal,almdedesenvolvimentomental,emocionaleespiritual.Almdemotivante,amsicaum
referencialparaoajustedosmovimentose,portanto,estimulantetornandoseesteumdos
objetivosdautilizaodamesma(CRAIDYKAERCHER,2001).
Pormeiodamsicaoprofessortrabalharoesquemacorporal,umavezqueacrianaapontaas
partesdocorpoenquantocantadeterminadasmsicas.Passaaternoodetamanho,almde
outrasexperinciascorporaisqueamsicalheproporciona.ConformeCraidyKaercher(2001,p.
124)[]Acrianaprecisadevivnciasmaisricasparaconstruirumaimagemdesimesmaea
partirdesuaidentidadecorporal,suaspossibilidadesfsicas,suassingularidades.
Almdoaspectoenvolvendooesquemacorporal,amsicaenglobanoesbsicasdeorientao
espacial,taiscomo:emcima,embaixo,frenteeatrs.Damesmaforma,aexpressividadeda
crianasedesenvolve,contudo,ascrianasnodevemsomenteimitarosgestosdeummodelo,no
http://www.profala.com/arteducesp145.htm

6/11

04/12/2014

AsMltiplasLinguagenseaApropriaodoConhecimentopelaCriananaEducaoInfantil

crianasedesenvolve,contudo,ascrianasnodevemsomenteimitarosgestosdeummodelo,no
casooprofessor,poisessaatitudelimitariaacriatividadeinfantil(CRAIDYKAERCHER,2001).
CraidyKaercher(2001)evidenciamque,atualmente,existeumainfinidadedeproduesmusicais
dequalidadeparacrianas,nasquaisosautoressepreocupamcomaletra,osarranjoseoritmo
dasmsicas,almdecontarcomintrpretesqueexpressamemoesdiferentesnascanes.
Oprofessordeveestimularascrianasacantaremeseexpressaremsemapreocupaocoma
afinao,poistratasedeumareadeconhecimentoquemuitasvezesnegligenciadanoprocesso
formativodascrianas.
Acrianaquedesafinanoteveasorte,ounoteveaoportunidade,deconvivernumambienteem
queaconfianaeasinteraesfossemincentivadas.Contudo,elanoserumapessoadesafinada
parasempre,tudovaidependerdotipodeinteraoquevairealizarcomamsica,das
oportunidadesqueterparacantareutilizarsuavozcomoformadeexpresso(CRAIDY
KAERCHER,2001,p.129).
Amsicapermiteacrianaaprenderacombinaodesons,bemcomoatribuirsignificadoaestes
sons.[...]issoquefardelaumserhumanocapazdecompreenderossonsdesuaculturaede
sefazerentenderpelousodeliberadodessasaprendizagensnastrocassociais(CRAIDYKAERCER,
2001,p.130).
Almdoaspectoculturalenvolvendoamsica,elatambmserevelacomoinstrumentode
socializaoecriaodevnculosentreascrianaseprofessores.Amsicatornaseumaformade
desenvolvimentodalinguagemoral,poisremeteinteraodoadultocomacriana,dainterao
entreasprpriascrianasetambmdosmomentosemqueascrianassomenteouvemouquando
cantamsuasmsicas.
Contudo,CraidyKaercher(2001,p.130)evidenciamquemsicanosomenteocantar,mas
tambmamanipulaodosinstrumentosmusicaisouobjetossonorosquesoofertadoss
crianas.Ascrianasprecisamterexperinciasconcretascomobjetosqueemitemsons,
instrumentosmusicaisououtroseformarumvocabulrioespecificoparasereferiraeventos
sonoros[...].
AindadeacordocomCraidyKaercher(2001),otrabalhocomamsicanopodesermera
repetiodaspalavrasegestosdoprofessor,sendoimportantequeascrianastenhamemmos
objetosmusicaisparaquepossammanipularecriarsonsdiversos.
4.Manipulaodeobjetosemateriaisartsticos
SegundoCraidyKaercher(2001),acrianadevemanipularosmateriais,livremente,pois
experimentarnovassensaesimportanteparaacriana.Noentanto,precisodelimitarlocais
apropriadosparadesenvolversuaspinturas.
atravsdamanipulaodediferentesobjetosqueacrianaconsegueestabelecersmbolose,
assim,chegaraossignos,defatoosjogosfazemeloentreosgestosealinguagemescrita.Sempre
queobservamosumacrianabrincarpodemosnotarqueemmeioasuabrincadeiraofazdeconta
estsemprepresente,umacolherpodeserumaboneca,avassourapodeserumavio.As
brincadeirasajudamnodesenvolvimentodacrianacontribuindoparasuavidaenaconstruoda
linguagemescrita.ComoafirmaVygotsky:
Paraelas,algunsobjetospodem,depronto,denotaroutros,substituindoosetornandoseseus
signos[...]Omaisimportanteautilizaodealgunsobjetoscomobrinquedoeapossibilidadede
executar,comeles,umgestorepresentativo.Essaachaveparatodaafunosimblicado
brinquedonascrianas[...](VYGOSTKY,1998,p.143).
CraidyKaercher(2001)apontamqueasatividadesartsticasrealizadaspelascrianasdevemtera
mediaodoprofessor:
Oprofessordeveapresentarosmaisvariadostiposdesuportesplanosparaostrabalhos
bidimensionais:papisefolhasdeplstico,pedaosdelixas,tecidos,etc.Mesmoqueotrabalho
sejadesenhooupintura,podemosexplorarsuperfciesdeobjetostridimensionaiscomo:bales,
caixasdeovos,caixasdiversas,objetosindustriais[...](CRAIDYKAERCHER,2001,p.111).
Paraumautilizaoadequadaporpartedosalunos,oprofessordevefazerumbomusodos
materiaisdisponveis,variandoosobjetosqueseroutilizadosparaquesuasatividadesnose
tornemcansativas,tantoparasiprprio,quantoparaosalunos.Devecomearaexplorarvariaes
detodosostipos,noapenasemrelaoaomaterial,masprincipalmenteaoespao.

http://www.profala.com/arteducesp145.htm

7/11

04/12/2014

AsMltiplasLinguagenseaApropriaodoConhecimentopelaCriananaEducaoInfantil

detodosostipos,noapenasemrelaoaomaterial,masprincipalmenteaoespao.

Aaprendizagemcomsignificadoparaacriana,deveseraliceradanamediaopedaggicado
professor.Dessaforma,acrianadesenvolvesuacriatividadeatravsdamediaodoeducador
queestimulaoalunoarealizarsuasprpriasproduesartsticas.Oprofessordeveestarem
constanteaperfeioamentoerealizandoescolhadosrecursosdidticosdeformacondizentecoma
faixaetriadascrianas,bemcomocomosobjetivosquepretendealcanar(CRAIDYKAERCHER,
2001).
Acrianaaosercolocadaemcontatocommateriaisdiferentestemaoportunidadedepercebersua
verdadeirautilidade,ampliandoseuconhecimento.CraidyKaercher(2001,p.118)evidenciama
importnciadamediaopedaggicadoprofessorparaqueacrianarealizesuasatividades:[...]
necessriaaintervenodoprofessorparaqueoselementosfiquemondeacrianacolocouna
segundaouterceiravez,antesquerasguemopapel[...].
Ocontatocomdiversosmateriaisprovocanovasexperinciasnascrianas.Ousodemateriais
comoumdesafioquedeveserestabelecidocomascrianas,aumentandoograudedificuldade
gradativamente.Ascrianasdevemteraoportunidadedeexperimentarcoisasnovas,novas
texturas.Oprofessordeveacompanhar,masnofazerpeloaluno,interferindonasuacriatividade
(CRAIDYKAERCHER,2001).
Aofazerusofreqentedasferramentas,oalunodesenvolvesuacoordenaomotora,a
criatividade,asensibilidade.Esseumtrabalhoqueacontecedeformagradual,deacordocomo
nveldedesenvolvimentodacriana.
Muitossoosmateriaisquepodemserexploradospelascrianas,taiscomo:pedaosdeestopa,
chumaosdealgodo,pazinhasdesorvete,talheres,tesourassempontas,dentreoutros.As
tesourasservemparacortaretambmparaacrianadesenharnopapelesoindicadasparaas
crianasapartirdostrsanos,poisomomentoemqueconseguemmanuselacomapenasuma
mo(CRAIDYKAERCHER,2001).
Ascrianas,segundoCraidyKaercher(2001)tambmpodembrincardeesculturascommateriais
diversoscomomisturadeguacomterraeasmassinhasdemodelar,sendoqueestasdevemser
comestveis,poiscomfreqnciaascrianasaslevambocadevidoassuascoreschamativas.
Quantoaospigmentosencontramosnanaturezacoresvariadasecomumcustoacessvel,servindo
deestmuloparaqueacrianabusqueasuavoltacoresdiferentesemplantas,materiaiscomo
terra,sementeseoutros.
Oespaoondeserorealizadasestasatividadesdeveserorganizadoeosmateriaisdispostosem
locaisdefcilacessoparaascrianas,comexceodaquelesobjetosqueascrianasnopodero
manusearsozinhas.Aotrabalharaorganizaoespacialoprofessortambmestartrabalhando
comtemascomosocializao,utilizaocoletivademateriais,respeito,cuidadoscomosmateriais
escolares.
ORCNEI(2001)apontacomoorientaesdidticasqueoprofessoroportunizescrianas
momentosparaquesefamiliarizemcomosprocedimentosligadosaosmateriaisutilizados,bem
comopossibiliteaosalunosareflexocomrelaoaoresultadoobtido.
5.Escrita
Noitemanterior,destacamosaimportnciadodesenvolvimentointelectualnacriana,porm
neste,ressaltaremosaformacomqueamesmaseapropriadaescrita.Luria(1929),fezvrias
pesquisasquantoaoprocessodesimbolizaonaescrita,desenvolveuexperinciascomascrianas
efezvriascomparaes.BaseadonosestudosdeLuria,Vygostkyacreditaque,[...]
Gradualmente,ascrianastransformamessestraosindiferenciados.Simplessinaisindicativose
traoserabiscossimbolizadoressosubstitudosporpequenasfigurasedesenhos,eestes,porsua
vez,sosubstitudosporsignos(VYGOSTKY,1998,p.152).
ParaVygostky(1998,p.153),
[...]acrianaprecisafazerumadescobertabsicaadequesepodedesenhar,almdecoisas
tambmfala.Foiessadescoberta,esomenteela,quelevouahumanidadeaobrilhantemtododa
escritaporletrasefrasesamesmadescobertaconduzascrianasescritaliteral.Dopontode
vistapedaggico,essatransiodeveserpropiciadapelodeslocamentodaatividadedacrianado
desenharcoisasparaodesenharafala.
Odesenvolvimentodalinguagemescrita,segundoVygotsky(1998)sedpelodeslocamentodo
desenhodecoisas,paraodesenhodepalavras.Naverdade,osegredodoensinodalinguagem
http://www.profala.com/arteducesp145.htm

8/11

04/12/2014

AsMltiplasLinguagenseaApropriaodoConhecimentopelaCriananaEducaoInfantil

desenhodecoisas,paraodesenhodepalavras.Naverdade,osegredodoensinodalinguagem
escritaprepararparaorganizaradequadamenteessatransiodemaneiranatural.Apsser
alcanadoesseprocesso,acrianapassaadominaroprincpiodalinguagemescrita,destaforma,
necessrioaperfeiola.
Portanto,paraseralfabetizada,acrianaprecisaquereraprenderalereescrever,noentanto,
indispensvelressaltarqueoprofessorquemdevemediaresseprocesso,enoabrirmodisso,
sendoprecisocompetnciaeresponsabilidade.Enfim,aprpriacrianaqueabreaportaparaa
alfabetizaoeparaqueistoaconteafundamentalqueamesmapercebasuautilizaonoseu
cotidiano.Noentanto,oprofessordeveseromediadordesseprocesso.
Vygostky(1998)afirmaqueAlinguagemescritaconstitudaporumsistemadesignosque
designamossonseaspalavrasdalinguagemfalada,osquais,porsuavez,sosignosdasrelaes
eentidadesreais[...].Assim,odomniodeumcomplexosistemadesmbolonopodeser
alcanadodeformaexternaemecnica.Eleaindaressaltaqueessedomnioomaiorpontodo
processodedesenvolvimentodasfunescomportamentaiscomplexas.
Aapropriaodalinguagemescritanosegueumalinhacontnua,poisocorremtransformaes.No
quedizrespeitoaesseassunto,Vygostkyafirmaque,
[...]ahistriadodesenvolvimentodalinguagemescritanascrianasplenadessas
descontinuidades[...]Massomenteavisoingnuadequeodesenvolvimentoumprocesso
puramenteevolutivo,envolvendonadamaisdoqueacmulosgraduaisdepequenasmudanase
umaconversogradualdeumaformaemoutra,podeseescondermosaverdadeiranatureza
dessesprocessos.Essetiporevolucionriodedesenvolvimento,noentanto,demaneiranenhuma
novoparaacinciaemgeralnovosomenteparaapsicologiadacriana.Portanto,apesarde
algumastentativasousadas,apsicologiainfantilnopossuiumavisoconvincentedo
desenvolvimentodalinguagemdaescritacomoumprocessohistrico,comoumprocessounificado
dedesenvolvimento(VYGOSTKY,1998,p.140141).
Vygostky(1998)afirmaaindaqueosegredoestemacrianasentiranecessidadedelere
escrever,nodiaadia,porissonosedeveensinaracrianasomenteasescritasdasletras,mas,
alinguagemdaescrita.
TendoemvistaqueoRCNEI(1998),DCNEI(1998)eosPCNEI(2006)ressaltamaimportnciada
organizaodotempoeespaonaeducaoinfantil,destacousenestecaptuloalgumasreflexes
quepriorizamumaprticapedaggicapautadanasmltiplaslinguagens.
Evidenciousequeosgestoseobrincarproporcionamacrianaoinciodoquesersuaescrita
futuramente,umavezquetratasedeumaprimeiraformadecomunicaoinfantil.Quandoa
crianabrincaelaestsocializandosecomasdemaiscrianaseestimulandosuacomunicao.
Comodesenhoacrianaseexpressaeestimulaodesenvolvimentodaescritaqueserumafase
futura.
Adanaeamsicarepresentamgrandeestmuloacriana,aguandosuasensibilidade,criatividade
edesenvolvendo,aomesmotempo,acoordenaomotoraesuasemoes.Pormeioda
manipulaodeobjetosemateriaisartsticosacrianatambmtemapossibilidadededesenvolver
suacriatividadeesuaexpressividade.Damesmaforma,asbrincadeirasdemanipulaopropiciam
acrianaaconstruodalinguagemescrita,bemcomoampliarseuconhecimento.
Enfim,aescritaoresultadodasdiversasexperinciasqueacrianarealizadurantesuainfncia,
ousejapormeiodosgestos,brincadeiras,manipulaesepelomovimentodoseucorpo,
proporcionadopelasatividadesenvolvendoadanaeamsica.Dessaforma,compreendemosque
aescritaformasenasmaisdiversasrelaesestabelecidaspelacriananodecorrerdasatividades
querealiza.
Aofinalizaressasreflexes,ressaltamosqueacriananoaprendesomentepormeiodarepetio,
oudaleituraeescrita,maspelasmltiplaslinguagensinerentesnoprocessodeapropriaodo
conhecimento.Ainfnciaumafaseondeocorreodesenvolvimentointelectual,emocional,motore
socialdoserhumano.Acrianaviveainfnciacomoummomentoprpriodela,tendoumtempo
quepossibilitediversaslinguagens,naqualdestacamosogestoeoatodebrincar,queacrianaao
brincarutilizaumobjetoeotransformaemoutroobjeto,oqueacabasendoumabrincadeira
simblicacheiadesignificados,ondeacrianausaosgestosparabrincar.
Osgestos,nesteaspecto,soaprimeiraformadecomunicaoutilizadapelacriana.E,as
brincadeiras,porsuavezdeterminamregrasedesenvolvemnascrianasosaspectosafetivos,
motor,social,moralecognitivo.

http://www.profala.com/arteducesp145.htm

9/11

04/12/2014

AsMltiplasLinguagenseaApropriaodoConhecimentopelaCriananaEducaoInfantil

Acrianadesenhaquandosualinguagemfaladaestbemformada.Odesenhoconsideradopor
Vygotskycomoumafasequeantecedeescrita,poispelodesenhodascoisasqueacriana
transitaparaodesenhodaspalavras,essatransiodevesedarnaturalmenteparasentodepois
haveroaperfeioamentodaescrita.
Adananoambientedaeducaoinfantilcontribuiparaqueacrianaexpressesuasemoes,
tenhammaisfacilidadederelacionamento,enriquecendoaculturalmente,bemcomoauxiliandoa
naconstruodacidadaniaeamesmavivenciarcadamomentoemseusignificado.
Portanto,aaprendizagemnaeducaoinfantilocorrequandoexisteaparticipaodacriana,pois
desdeoseunascimentoelainteragecomomeioecomasprpriaspessoasdestes,oqueacaba
assimresultandonoseuprpriodesenvolvimento.
Quandodizemosqueacrianadaeducaoinfantiltemdireitoscomoserhumano,nopodemos
deixarderessaltarosdocumentosqueestorelacionadosaodireitodacrianaeaoseu
atendimentonaeducaoinfantilqueoRCNEI,DCNEIeosPNQEI,quedemonstramaspolticas
estabelecidasemleisquedoprioridadeaoatendimentoeducativo,naqualgarantemo
desenvolvimentointegraldacriana,servindocomobaseparadesenvolverumtrabalhocomas
mltiplaslinguagensnestaetapadaeducaobsica.
Caberessaltaraindaquedentreessasadanaporsuavezpodeserexpressaemvriasatividades
ldicas,pormeiodosjogos,brincadeiras,interpretaesdemsicas,mmica.Amsicaquandobem
trabalhadanaeducaoinfantilauxilianodesenvolvimentodeflexibilidade,energia,no
desenvolvimentomental,emocionaleespiritual.Assim,otrabalhocomamsicanodeveser
apenasrepetitivo,massimqueascrianasdevemcantareseexpressar,almdemanipular
objetosmusicaisecriardiversossons.
Quandoacrianamanipulaobjetoslivrementeacrianadesenvolveacriatividade,poisavariao
dessesobjetosdevemserconstantes,poissomuitosessesmateriais.
Oprofessordaeducaoinfantildeveterumaaopedaggicaquearticuleasmltiplaslinguagens
inerentesnoprocessodeaquisiodoconhecimento,colocandoasmesmasemprticaparaatingir
suasmetaseducativas.Esteprofessordeveestabelecerregras,desdequeestasdemcondies
paraqueelepossarealizarumexcelentetrabalhocomosalunos.Todavia,seacrianafor
reprimidaeobrigadaaseguirumcaminhocomum,igualdetodos,elanotercomodesenvolver
suacriatividadeeacapacidadeintelectual.
1CaberessaltarqueexistemdiversosestudosquecriticamoRCNEI,bemcomoseucontextode
criao.VerCERISARA(2003).voltar
2AbreviaremoscomoPNQEI voltar
3UtilizaremosasiglaRCNEI voltar
4UtilizaremosasiglaDCNEI voltar
REFERNCIAS
ANTUNES,Celso.Vygotsky,quemdiria?!:emminhasaladeaula:fascculo12.Petrpolis:Vozes,
2002.
BARRETO,Dbora.Dana...ensino,sentidosepossibilidadesnaescola.2.ed.Campinas:Autores
Associados,2005.
BRASIL.MinistriodaEducaoedoDesporto.SecretariadeEducaoFundamental.Diretrizes
CurricularesNacionalparaaEducaoInfantil.Braslia,MEC/SEF,1998.v.01.
BRASIL.MinistriodaEducaoedoDesporto.SecretariadeEducaoBsica.Parmetros
NacionaisdeQualidadeparaaEducaoInfantil.Braslia,MEC/SEF,2006.v.01,v.02.
BRASIL.MinistriodaEducaoedoDesporto.SecretariadeEducaoFundamental.Referencial
CurricularNacionalparaaEducaoInfantil.Braslia,MEC/SEF,2001.v.01.
CRAIDY,CarmemMariaKAERCHER,GldisE.P.daSilva.EducaoInfantil.Praquetequero?Porto
Alegre:ArtmedEditora,2001.
FERREIRA,S.ARAJO,S.A.Maistempoparaaprender.REVISTALETRA:ojornaldoalfabetizador.
BeloHorizonte,abril/maio,ano2,n6,p.68,2006.
FONTANA,R.A.C.Psicologiaetrabalhopedaggico.SoPaulo:Atual,1997.
KULLMANNJR.Moyss.HistriasdaEducaoInfantilBrasileira.FundaoCarlosChagas,So
Paulo.
MARQUES,IsabelA.Danandonaescola.2.ed.SoPaulo:Cortez,2005.
OLIVEIRA,RomualdoPortelade.&ADRIO,Thereza,(orgs.).OrganizaodoEnsinonoBrasil:
NveiseModalidadesnaConstituioFederaleLDB/SoPaulo:Xam,2002
(Coleolegislaoepolticaeducacionalv.2),p.1332
http://www.profala.com/arteducesp145.htm

10/11

04/12/2014

AsMltiplasLinguagenseaApropriaodoConhecimentopelaCriananaEducaoInfantil

(Coleolegislaoepolticaeducacionalv.2),p.1332
OLIVEIRA,ZilmaRamosde.EducaoInfantil:fundamentosemtodos.SoPaulo:Cotez,2002.
PALANGANA,IsildaCampaner.DesenvolvimentoeaprendizagememPiageteVygotsky:a
relevnciadosocial.4.ed.SoPaulo:Summus,2001.
REGO,TerezaCristina.Vygotsky:umaperspectivahistricoculturaldaeducao.Petrpolis:Vozes,
1995.
SOUZA,MariaAparecidade.AorigemdasInstituiesInfantisnoBrasilenomundo.Cadernode
ApoioaoEnsino.Maring:UniversidadeEstadualdeMaring,n.1,p.2134,1988.
VYGOTSKY,L.S.Aformaosocialdamente.SoPaulo:MartinsFontes,1998.
CharleneDayaneOrioliNunes:GraduadaemPedagogia(2007)pelaFaculdadeUNISSAdeSarandi.Professorada
EducaoInfantil
JaniAlvesdaSilva:GraduadaemPedagogia(1997)pelaUniversidadeEstadualdeMaringPR(UEM).Especialistaem
Computaoaplicadaemensino(UEM).MestreemEducao(UEM).ProfessoraAssistentedaUniversidadeEstadualde
MaringedaFaculdadeUnissadeSarandi.

ImprimiroArtigo

AdsbyHQVideoPro2.2c

http://www.profala.com/arteducesp145.htm

AdOptions

11/11

Potrebbero piacerti anche