Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
NUMHTET GA
GA SHAKA
NINGNAN
GINSHI
Ka lajang ai,
LAHPAI AWNG LI
( B.Sc (Q), M.Div, D.Min. Ph.D)
&
MARAW JI WAWM
(B.Th, BA (Q), M.Div)
3rd Edition
Dip shabra ai,
Hpaji Byeng-ya Sut Htingnu
No.5, Gandama Lam, Insein Gat Makau, Yangoon
20 September, 2014.
Phone. 09400053018, 09421107752
Email - liawng@gmail.com
MALAWM NI
(Contents)
GABAW
LAIKA MAN
- Numhtet Ga
4
- Ga Nhpaw
6
1. Hpa baw ga hte ka da ma ta?
10
2. Hpa baw Arung arai lang nna ka da ma
11
ta?
3. Ga Shaka Ningnan hpe laika hpan garan
12
ai lam
4. Shingdu labau ni
15
15
- Mung masa
- Htunghking hte makam masham masa
23
43
- Kanawn mazum masa hte sut masa
5. Hkristan makam masham hta matut jai
44
lang ai Yuda makam hkringhtawng ni
47
6. Kabu gara shiga laika a shingdu na
matsun maroi
49
7. Kabu gara shiga laika ni a yaw shada ai
lam
50
8. Marku laika a lam
61
9. Mahte laika a lam
77
10. Luka laika a lam
88
11. Yawhan Laika a lam
96
12. Yawhan laika hte synoptic Gospels shai
hkat ai lam
-2-
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
100
107
112
117
120
125
130
134
141
144
149
153
159
164
167
171
177
181
185
189
192
197
199
201
205
210
sharin hpawng hte nta dinghku kata kaw jawm hti sharin la na
matu mung, tinang hkrai hti matsing la na matu mung, grai
htap htuk manu dan ai, laika rai sai, ngu aja awa madi shadaw
dat ai.
Rev. Dr. Lahtaw Gum Se
J.W. Chyum Hkawlik Jawng Up Usa.
-8-
-5-
GA NHPAW
dai Laika buk hpe lahkawng lang ngu na lang bai dip
shapraw lu ai majaw Karai Kasang chyeju hpe
nachying shakawn ga ai. Hpung magam gun ni, Chyum
jawng ma ni, Hpung myit su nkau mi hpyi shawn wa ai majaw,
shawng na lang hta grau hkum tsup hkra bai jahkum shatsup
nna bai dip shapraw dat ai re. Ndai lang na hta, ga si ga yan
nkau mi hpe grau htap htuk hkra ka sharai da ai sha n-ga,
Docetism, Gnosticism ni a lam grau hkum tsup hkra bai ka
kahtap bang da ga ai.
Karai Kasang gaw, Chyurum Wunpawng sha ni hpe,
Karai Kasang a lata la ai amyu, hkawhkam a hkinjawng ni,
chyoi pra ai amyu baw hte Karai Kasang lahku la ang ai
masha ni hku lata la nna, n dai mungkan hta, Shi a hpung
shingkang hpe shadan jahkung shangun nga ai re. Chyurum
Wunpawng Sha ni ngu ai myu sha langai hku nna, tinang a
ga, tinang a laika, tinang a htunghking ningli ni hte asak hkrung
let, Karai Kasang a hkye hkrang la ai chyeju hpe sakse hkam,
ginlen shalai nga na matu, shaman chyeju amyu myu jaw nga
ai re. Dai chyeju ni hta na, kaba dik ai chyeju gaw, Karai
Kasang a mungga hpe tiang a amyu ga hte jawm hti, jawm
htawn tsun, jawm sharin hka ja lu shangun ai lam rai nga ai.
-6-
Dai ni, Jinghpaw laika hku ka da ai, Chyoi Pra ai chyum laika
hpe hti hka ja let, sak hkrung sa wa ai gaw 1927 ning, Dr. Ola
Hanson chyum laika hpe Jinghpaw ga hku gale ya ai aten
kaw na, rai saga ai. Hpung masha ni yawng mung chyum
laika grai chye hti hka ja wa saga ai.
Chyum laika gaw, shingdu labau ni , ga hkrang masa
ni, Karai masa mungga ni hte kapyawn nna, hti hka ja yang,
grau chye na loi nga ai. Bai nna, Madu Yesu hta tinang a sak
hkrung lam gaw gap la ai hta mung grau madi shadaw ya lu
nga ai. Chyoi pra ai Wenyi a hpaw hpyan dan ai lam ni hpe
mung grau hkawn hkrang wa shangun lu nga ai. Dai re ai
majaw, Jinghpaw ga hte chyum laika a npawt nhpang lam ni
hpe sawk sagawn let, ginshi ka jahtuk ai laika ni ra ahkyak
nga sai ngu, hkam la ai hte, n dai Ga Shaka Ningnan
Ginshi laika buk hpe ka shapraw ai lam rai nga ai.
English ga hku ka da ai, Ga Shaka Ningnan hte seng
ai laika ni hta mahta nna, sawk sagawn ka shalat da ai rai ga
ai. English ga hku ka da ai laika ni hta mungkan hpaji sawk
sagawn ladat hku dinglun ai lam ni law law rawng nga ai. Rai
tim, n dai laika buk hta gaw Karai Kasang a yaw shada ai
lam hte, Yesu a hkye hkrang la ai chyeju hta tinang a makam
masham hpe kahtap gaw gap la lu na hpe yaw shada nna ka
ai re majaw, academic hku hka ja na hkrak tim, makam
masham jat wa na lam hpe dingbai dingna jaw mai ai lam ni
hpe n ka bang da ga ai.
Jinghpaw laika hku, chyum laika ni hpe ka ai shaloi
na shingdu labau ni hte, chyum laika buk langai hkrai a yaw
shada ai Karai masa mungga ni hpe hkaja mayu ai hpung
magam gun ni, chyum jawng ma ni, hpung shawa ni a matu
yaw shada let, ka shapraw da ai laika buk re.
-7-
GA SHAKA NINGNAN
GINSHI
- 11 -
dan gaw Asuri ni a up sha, dip sha ai hkrum sai. BC 586 hta
dingda Yuda mung dan mung, Babylon ni a lata hta hkrat sum
mat sai. Law law wa bawng hku nna rim mat wa ai hkrum ma
ai. BC 386 hta Persi (Persian) masha ni hpyen ngun ja wa
nna, Babylon hpe bai dang la sai. Persian hkaw hkam Kuru
(Cyrus) gaw Babylon Empire hpe BC 539 hta dang kau sai.
Kuru hkaw hkam gaw shawng na mungkan hpe up ai hkaw
hkam ni hte n bung ai sha, up hkang ai masa hpe jashai kau
wu ai. Bawng dung nga ai amyu baw sang ni yawng hpe tinang
a buga de bai nhtang wa lu na ahkang jaw ai hte, shanhte a
makam masham ni hpe wang lu wang lang nawku na ahkang
jaw wu ai. Yuda masha ni mung Babylon kaw bawng dung ai
kaw nna, tinang a mungdan de bai nhtang wa lu ma ai. Rai
tim shaning latsa ning daram na ai shaloi hta she yawng ngu
na daram Palestina mung de atsawm sha nhtang wa lu ma
ai.
Persi (Persian) ni a hpang, Greek ni bai mungkan hta
hpyen n-gun ja wa nna Persi (Persian) ni hpe bai dang la kau
ma ai majaw Yuda masha ni mung Greek ni a up hkang ai n
pu kaw bai nga ra mat ma ai. BC 336 hte 323 laman hta
Greek hpyen du kaba Alexander the Great gaw, mungkan a
sinpraw maga de India mung, dingda maga de Egutu mung,
Palestina mung, Suri mung ni hpe gasat dang la nna mungkan
hpe up sha wu ai. Shi a mungdan hpe daw mali garan nna,
shi a npu hta hpyen jaubu (4) hpe shatsam let mungkan hpe
up hkang wu ai. Rai tim Alexander the great gaw BC 323,
shi a asak (30) ning sha naw rai yang si mat wa sai. Shi si ai
hpang shi a npu na hpyen jaubu (4) gaw Anna power kashun
hkat let shada shingjawng gasat hkat ma ai. Hpyen jaubu
Ptolemy gaw Egutu hta hkaw dung ai wa rai nna Palestina
mung hpe mung up hkang wu ai. Ptolemy gaw Yuda hkinjawng
- 16 -
- 13 -
(B) Labau Laika: Kasa laika hpe labau laika nga ma ai. Kasa
laika hta Yesu Hkristu si du hpe awng dang nna hkrung rawt
ai hpang, Yesu Hkristu hpe kam sham ai Hkristan ni law htam
wa ai lam ni ka da nga ai. Shawng ningnan na Hkristan hpung
labau hpe ka da ai laika re. Rai tim labau hpe sha madung
dat nna ka da ai n re ai sha, Hkristan sasana shamu shamawt
ai hta Chyoi pra ai wenyi amu galaw lawm nga ai lam hpe
madung dat nna ka da ai re. Yesu Hkristu gaw Karai majing
re ngu ai lam hte, mungkan shinggyim masha yawng a hkye
la madu re ai lam, Yerusalem mare kaw nna Roma mare du
hkra kasa ni hkaw tsun sakse hkam ai lam ni hte, kam sham
ai Hkristan ni law htam jat wa ai lam ni hpe sakse hkam ka
mazing tawn ai laika buk rai nga ai.
(C) Kasa Pawlu a Shagun Laika Ni: Roma, I&II Korinhtu,
Galati, Ehpesu, Hpilipi, Kolose, I&II Htesalini, Philimon,
Hebre laika ni hte, I&II Timohti, Titu kaw shagun dat ai laika
ni gaw Kasa Pawlu a shagun laika ni rai ma ai. Chyum
ninghkrin nkau mi gaw, Hebre laika hpe Kasa Pawlu ka ai
shagun laika hku n hkap la ma ai. Rai tim, chyum ninghkrin
malawng maga gaw Hebre laika hpe Kasa Pawlu ka ai re
ngu hkap la ma ai. I&II Timohti, Titu kaw shagun dat ai laika
ni gaw Hpung hpe woi awn zinlum nga ai Timohti hte Titu
hpang de hpung woi masa lam ni hpe Kasa Pawlu tsun sharin
tawn da ai laika ni re. Kasa Pawlu a shagun dat ai laika ni
gaw, masha langai ngai hpang de (shing n rai) nawku hpung
- 14 -
SHINGDU LABAU
NI
(Historical Background)
- 15 -
- 20 -
- 17 -
- 18 -
- 19 -
Roma ni mung shan hte a hpara hku kaga mying bai shamying
la nna nawku ma ai. Ga shadawn, Greek ni a hpara Zerus
gaw Roma ni a Jupiter hpara, Greek ni a Artimis hpara gaw
Roma ni a Diana hpara, Greek ni a Harmus hpara gaw Roma
ni a Mercuri hpara,ngu shamying la nna, nawku ma ai.
Greek karai ni gaw shinggyim masha ni zawn num, la,
yi, la nga ma ai ngu kam ma ai. Tsaw ra hkat ai lam, n ju n
dawng hkat ai lam, gali galaw hkat ai lam ni mung nga ai ngu
kam ma ai. Greek ni hte Roma ni a karai ni gaw ginra shara
hta hkan nna mung, ginra shara langai ngai hte seng ai karai
ni mung tai wa ai ngu kam ma ai. Shara langai ngai hta nga
ai hpara ni hte pawng nna mung hpara ningnan langai hku
nga chye ai, ngu mung kam ma ai.
2. Hkawhkam Nawku Htung (Emperor Worship)
Hkawhkam ni hpe nawku ai nawku htung gaw Roma
hkawhkam Augustu wa hpang da ai rai nna, shawng ningnan
daw hta gaw si mat sai hkawhkam ni hpe nawku ai lai rai ma
ai. Rai tim, Domitian hkawhkam a prat hta gaw shi hkum hpe
nan hpara langai hku nawku shangun wu ai. Ga Shaka
Ningnan hpe ka ai prat hta, si mat sai hkawhkam ni hpe
nawku ai nawku htung hpe mung naw jai lang ma ai.
Hkawhkam nawku htung hte seng ai htingnu ni hpe gaw gap
da nna, hkinjawng ni hpe tawn let, mung masha ni hpe nawku
shangun ma ai.
3. Lachyum chye na na yak ai, lachyum sung ai nawku
htung (Mystery Religion)
Ga shaka ningnan prat hta ndai baw nawku htung gaw
hpan law law nga ma ai. Rai tim, mying kaba ai gaw masum
sha nga ma ai. Dai ni gaw:
- 24 -
- 21 -
- 22 -
William Barclay,
The Daily Study Bible: The Letters to Timothy, Titus and Philemon
(Bangalore: Theological Publication,1994), P.7.
3
J. Deotis Roberts,
A Philosophical Introduction to Theology
(Philadelphia: Trinity Press International, 1991), P.85.
- 28 -
GNOSTICISM
Gnostic nawku htung gaw Greek myit sawn ningchyoi
hpaji (philosohpy) ni hte, kaga nawku htung ni kaw na kaja
dik ngu ai ni hpe lata la nna, Gnostic nawku htung ngu masat
la ma ai. Dai hku nna, kaja dik ai nawku htung byin wa mai ai
ngu hkam la ma ai. Gnostic nawku htung ni law law nga ma
ai. Langai hte langai mung shai hkat ma ai. Rai tim, yawng
wa bung ai makam ni gaw:
(a) Jum lu hkra lu, mu lu ai hkrang rai (Mungkan hte
mungkan e nga ai arai) ni yawng gaw n kaja ai, Wenyi
sha kaja ai, ngu kam ma ai (spirit is good, matter is
evil).
(b) Dai majaw Kaarai Kasang gaw wenyi rai nga ai hte
maren, n dai mungkan ga hte nga yawng dang hta
hpe hpan da ai ngu ai gaw n mai byin ai. Hpa majaw
nga yang ndai mungkan gaw jum lu, hkra lu, mu lu ai
hkrang rai (matter) rai nga ai majaw n kaja ai. Mungkan
gaw n kaja ai majaw, dai n kaja ai arai hpe hpan
hpajang ai wa mung n kaja na re. Karai ni gaw wenyi
hte nga nna, kaja ai ni re ai majaw n kaja ai mungkan
hpe hpan ai gaw n mai byin ai, ngu kam ma ai.
(c) Karai a kasha shinggyim hkum shan dagraw ai ngu ai
gaw n mai byin ai. Hpa majaw nga yang, Karai Kasang
gaw san seng chyoi pra ai, dai majaw chyoi pra ai
Karai gaw n kaja ai n san seng ai mungkan hte galoi
mung n gayau ai sha san san nga ai baw she re ngu
kam ai.
(d) Karai hte shinggyim masha a lapran kaw htinglet ya
ai Aeons ngu ai, matut mahkai ya ai karai kaji ni nga ma
ai, ngu kam ma ai.
- 26 -
- 27 -
William Barclay,
The Daily Study Bible: The Letters to Timothy, Titus and Philemon
(Bangalore: Theological Publication,1994), P.28.
5
William Barclay,
The Daily Study Bible: The Letters to Timothy, Titus and Philemon
(Bangalore: Theological Publication,1994), P..27.
- 29 -
William Barclay,
The Daily Study Bible: The Letters to Timothy, Titus and Philemon
(Bangalore: Theological Publication,1994), P.7.
7
J. Deotis Roberts,
A Philosophical Introduction to Theology
(Philadelphia: Trinity Press International, 1991), Pp.85-87.
- 30 -
Hparishe ni gaw dai Oral law ni hpe she grau hkyik hkam
ai, prat dep ai jep ai tara ni ngu tsun sharin let, kaga tara ni
hta grau jahpu shareng, hkan nang hkan sa ma ai. Dai tara ni
hpe n lu hkan ai yu maya masha ni hpe yu kaji ai sha n-ga, n
san seng ai ni ngu gyin hka let, Karai Kasang sharawng awng
ai hku asak n hkrung ai ni ngu tsun gin hka ma ai. Tinang
hkum tinang grai chyoi pra san seng dum ai ni rai ma ai. Jep
ai tara ni hpe shadik shatup hkan sa ai hku nna sha Karai
Kasang hte htinglu htinglai ganawn mazum lu ai ngu kam ma
ai. Shanhte a makam madung ni gaw:
1)
Shinggyim masha shagu a prat hpe Karai Kasang
gaw moi chyaloi n hkoi kaw nna lajang hparan da
ngut chyulu re. Rai tim shinggyim masha ni a awng
dawm shanglawt ahkang hpe jaw da ai. Karai
Kasang gaw Torah ngu ai jep ai tara ni hte shi hkum
shi shadan dan nga ai.
2)
Wenyi gaw htani htana hkrung nga lu ai. Shinggyim
masha shagu gaw bai hkrung rawt na re, Htawm
hpang prat e masha yawng gaw Karai Kasang a
man e, jeyang hkrum ra na. Mara (sh) shagrau shaa ai hkrum na.
3)
Lamu kasa hte nat ni nga ai hpe kam ma ai.
- 36 -
- 33 -
gaw gap da ma ai. Dai tara jawng ni hpe gaw nawku shara,
sharin achyin jawng, tara rung, jahkrai nmai ni hpe bau rem
ai shara shatai ma ai. Yesu Hkristu shinggyim hkum hkrang
hku asak hkrung ai aten hta mung, Yerusalem hte tsan ai shara
hkan nga ai ni, laban shani shagu tara jawng ni hta jawm
hpawng nna nawku daw jau ma ai. Chyum laika hti ai akyu
hpyi ai lam hte kalang lang tara hkaw ai, chyum laika hpe
tsun shaleng dan ai lam ni galaw ma ai.
Dum n ta: - Tinang a dum n ta hta nta masha yawng lani mi
3 lang akyu hpyi ma ai. Mungkan ting hpe hpan da ai Yehowa
Karai Kasang gaw a nga u ga, Mayam kaw nna shalawt ai,
machyi makaw kaw na makawp maga ai, lu sha jaw ya ai
lam ni hpe shakawn kung dawn let akyu hpyi ai lam galaw ma
ai.13
John W. Drane, eds., The Lion Encyclopedia of the Bible (Tring, England:
Lion Publishing plc, 1987). pp.134-135.
- 34 -
- 35 -
gasat lawm nga ai ngu myit sharawt let laja lana gumlang ai
lam ni matut galaw ma ai. Dai majaw, Roma asuya gaw AD
70 hta Jerusalem hpe n gun kaba hte htim gasat ai hte,
Yerusalem mare hpe jahten shaza kau ya ma ai.15 Zelutu hpung
ni mung shada ga li ga law , sat hkat ai lam ni shanhte a kata
byin pru wa rai, ayai aya rai mat ma ai. N kau mi bai mahkawng
nna,Yerusalem mare a sinpraw maga de nga ai panglai si
(Dead Sea) hkingau ntsa hta dap jung let 3 ning daram matut
Roma Asuya hpe gum lang ma ai. Rai tim jahtum e, shanhte
shada sat hkat ai hte htum mat masai.16
Zaduke ni (Sadducees)
Hkringhtawng hku hkai hkrat wa ai hta, Zaduke ngu ai
mying gaw Dawi hkawhkam hte Shawlumun hkaw hkam
a lak htak hta hkinjawng agyi tai lai wa ai Zadok a mying
hpe la kap nna, Zaduke ngu ai mying byin pru wa ai re.
Hkyin jawng agyi Zadok a ru sai ni rai nna, Yesu a aten du
hkra hkin jawng ni rai ma ai. Hparishe ni hte shingdaw
yang, n law la ai wuhpawng kaji sha re. Lusu ai hte arawng
aya kaba ai ni rai ma ai. Roma asuya a ra sharawng ai
lam ni yawng hpe hkan galaw ai ni rai nna, Roma asuya
up hkang ai hpe ra sharawng ai ni rai ma ai. Dai majaw
shanhte gaw mung masa daru magam (power) hte Yuda
ni a up hkang ai mung up salang ni hku nna mung, Herod
hkaw hkam ni a lak htak hta daw jau ai ni rai ma ai. Mawshe
a jep ai Tara ni hpe literal interpretation hku hkap la nna,
bai kahtap lachyum hpyan nna tara jahkrat la ai lam ni,
ngup aga hte matsun maroi hku hkrai hkrat wa ai tara ni
hpe n hkap la ma ai. Dai majaw Hparishe ni hte hkap la ai
lam grai shai hkat ai majaw, shada n hkuk hkat ma ai.
Hkyin jawng ni a hkan sa ra ai tara ni hte Nawku htingnu
hta hkungga nawng ai shaloi na tara ni hpe grau maju
jung let, sak hkrung ma ai. Shan hte a makam gaw Greek
ni a myit sawn ningchyoi hpa ji (philosohpy) ni hte gayau
nna kam ma ai. Dai majaw:
(1) Karai Kasang gaw shinggyim wuhpawng a labau
lasang hta shang lawm ai ngu ai hpe n hkap la ma ai.
- 40 -
- 37 -
Samari ni (Samaritans)
Samari ni ngu ai gaw Samari mung kaw nga ai ni hpe
ngu ai re. Rai tim, Ga Shaka Dingsa prat hta Samari mare
gaw dingdung Israela mung a mare daju rai nna, Israela myu
ni nga ma ai. Ga Shaka Ningnan prat hta Samari mung gaw
Palestina mung a ka-ang gin ra rai nna, Israela myu lakung
hta n lawm ai masha ni nga ai shara tai wa ai re. BC 722 hta
Asuri (Assyrians) ni Samari mare hte dingdung Israela
mungdan hpe gasat zing la let up sha ma ai. BC 722 grup yin
kaw nna, Asuri masha ni Samari dingdung Israela mare law
law kaw nga hpang wa ma sai (II Hkawhkam 17:24). Asuri
masha ni gaw Israela ni nawku ai Yehowa Karai Kasang a
ari jaw na hpe tsang ai majaw, Yehowa Karai Kasang hpe
shanhte a nawku htung hta gayau nna nawku dawjau ma ai.
Bai nna, Israela myu sha ni hte mayaw dinghku de rai, Samari
15
John W. Drane, eds., The Lion Encyclopedia of the Bible (Tring, England:
Lion Publishing plc, 1987), p.134.
- 39 -
ga hta nga nan mat ma ai. Dai hku nna, Samari ni ngu ai myu
sha ningnan langai hku nga pra wa ai rai ma ai (II Hkawhkam
17:25-33). Samari ni gaw sai kayau ai hte makam masham
mung kayau nna nawku ai ni re majaw, Yuda ni hte dingkren
ai lam (tension) grau grau kaba wa ma ai. BC 612 hta Babylon
ni ngun ja wa ai hte, Asuri ni hpe gasat dang la ma ai. Dai
majaw, Samari ni mung Babylon ni a up ai n pu du mat ma ai.
Israela dingda daw rai nga ai Yuda mung gaw Babylon ni a
lata hta hkrat sum nna, Yuda ni Babylon de bawng dung mat
wa ma ra ai. Rai tim BC 539 hta Pasi (Persia) ni bai ngun ja
wa ai majaw, Babylon ni hpe bai gasat dang kau ai hte, Yuda
ni hpe tinang a buga de bai wa nna Yerusalem mare hte nawku
htingnu bai wa gaw gap na matu ahkang jaw ma ai. Dai aten
ni hta Samari ni gaw Yerusalem makau grup yin hkan mung
nga nga ma ai. Samari ni Yuda ni hpe Yerusalem mare hte
nawku htingnu ni gaw gap ai lam hta karum la na ngu nna
tsun ai shaloi, Yuda ningbaw ningla ni gaw, shanhte a Yuda
nawku htung hpe shang shanut kayau kau ya na tsang ai majaw
n hkap la ma ai (Ezra 4:1-3). Dai majaw Samari ni, Yuda ni a
gaw gap lam ni hpe hkan ninghkap ai lam ni galaw wa ma ai
(Ezra 4:4-24; Neh 4:1-23). Yuda ni a nawku htung ni, n san n
seng ai lam ni byin pru hkra, Yuda ni hpe lam amyu myu hku
hkalem shakut ai sha nga, Yuda hte Samari ni sai kayau ma
na hku nummawn numla lam ni Yuda hte Samari ni lapran law
wa hkra shakut ma ai. Dai majaw Yerusalem mare na mung
up salang Nehemia gaw Yuda amyu sha n re ai ni, n jet ai ni
hpe Yerusalem mare kaw nna, gau shapraw kau wu ai (Neh
13:1-9, 23-31).
Dai rai nna, Samari ni gaw shanhte a sari madun ai
hku nna, Shechem mare makau na, Gerizim bum kaw nawku
htingnu gaw gap nna, shanhte Samari ni a nawku shara shatai
- 44 -
- 41 -
19
17
- 43 -
- 48 -
- 45 -
- 46 -
- 52 -
- 49 -
MARKU
LAIKA A LAM
(The Gospel According to MARK)
lam hta shang lawm sai (Kasa13:5). Cyprus kaw Pawlu yan
Banabas nga ai aten hta John Mark mung dai kaw rau nga
wu ai; rai tim, Pawlu yan Banabas Cyprus kaw nna Asia Minor
de matut hkawm mat wa ai shaloi shan kaw n hkan nang sai
sha Yerusalem mare de bai n htang wa wu ai (13:13). Dai
majaw hpang na sasana hkrun lam hkan Banabas gaw John
Mark hpe woi mayu ai rai tim, Kasa Pawlu n hkraw wu ai
(Kasa 15:37-39). Dai majaw Banabas gaw Kasa Pawlu a
lahkawng lang na sasana hkrun lam hta n hkan nang sai sha,
John Mark hte rau Cyprus de sasana hkrun lam hkawm ma
ai ( Kasa 15:37-39). Rai tim, 10 ning daram na ai hpang,
Pawlu hte Roma mare kaw rau sasana bungli bai galaw ai
sha n-ga, Kasa Pawlu htawng rawng nga ai aten e John Mark
daw jau wu ai (Kolose 4:10). II Timohti 4:11 hta gaw Sasana
bungli a matu htuk manu ai wa re ngu John Mark hpe Kasa
Pawlu tsun shagrau da ai hpe mu lu ai.21
Bai nna John Mark gaw Petru hte mung rau sasana
bung li galaw ai wa re ngu ngai sha Marku ngu Petru tsun ai
hpe la kap nna chye lu ga ai ( II Petru 5:13). Matsun maroi hku
tsun hkai hkrat wa ai ga ni hta, John Mark gaw Kasa Petru
Roma mare e nga ai aten ga byan ya ai wa hku ap nawng
daw jau ai wa re nga ai. Hpang e Kasa Petru htawng rawng
mat ai hpang, Roma mare na kam sham ai hpung masha ni
gaw John Mark hpe shi hka ja da ai, kasa Petru hkaw tsun ai
kabu gara shi ga yawng hpe azin ayang ka da ya na matu
hpyi shawn ma ai. Dai majaw John Mark gaw Marku laika
hpe Roma mare e nga nna ka da ai re ngu chye lu ga ai.22
21
20
- 50 -
shaloi, Petru hte grai ni htep ai hku, hku hkau ai hte, Petru
kaw na Yesu a lam law law chye la lu ai re ngu htai la lu ga ai.
Bai Marku yan nu a nta gaw sape ni hte shawng na
Hkristan ni a shingbyi shara, nawku daw jau shara re ai majaw,
kaga Yesu a sape ni hte Yesu a lam myi chyaw mu ai ni hkai
dan ai kaw na mung, law law chye la lu mai ai. Dai hta grau
nna, Yesu a hpang jahtum na Yerusalem na mabyin ni yawng
hpe, shi nan myi chyaw mu ai wa re ai majaw dai lam ni hte
kapyawn nna, Marku laika hpe ka da ai re ngu chye la lu ga
ai.
III.
1.
2.
3.
4.
5.
- 56 -
I. Ga hpaw:
1. Yesu a kabu gara shiga
(1:1-13)
2. Hkalup sara Yawhan a lam
(1:1-8)
3. Yesu hkalup hkam la ai lam hte, tsadan gunglau ai lam
(1:9-13)
II. Galile mung e sasana amu galaw ai lam (1:14-9:5)
1. Shawng n nan na sape ni hpe shaga la ai lam
(1:114-20)
2. Yesu sharin shaga ai hte machyi shamai ai lam
(1:21-45)
3. Hkum katsing si ai wa hpe shamai ai lam
(2:1-12)
4. Lewi hpe shaga la ai lam
(2:13-17)
5. Lu sha gam ai lam, laban ban ai lam ga san (2:18-3:16) 6.
Sape marai 12 hpe lata la ai lam (3:7-19)
7. Bezebula nat kap ai ngu Yesu hpe mara shagun ai
(3:20-35)
8. Ga shadawn hte sharin ya ai (4:1-34)
9. Nbung laru hpe jasim kau ai lam (4:35-42)
10. Geresaret nawng na nat kap ai wa (5:1-20)
11. Tara jawng agyi Ya-iru a shayi sha hte sai htaw machyi ai
num hpe shamai ai (5:21-43)
12. Yesu shi a mare de nhtang du ai lam (6:1-6)
- 55 -
- 60 -
IV.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
- 57 -
8.
9.
10.
- 58 -
MAHTE
LAIKA A LAM
(The Gospel According to MATTHEW)
- 61 -
Kaga langai ngai ka ai mai byin ai, rai tim Mahte mung shang
lawm ai ngu ai hku hkap la ma ai.24
24
- 62 -
I.
II.
III.
- 63 -
marai hkum shinggni hte magam bingli (Person & Work) hpe
kapyawn nna, sang lang dan ai hku sakse hkam ka da ai lam
mung re.
(j)
(k)
III.
(l)
(m)
(n)
(o)
(p)
(q)
(r)
(s)
- 67 -
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
(27:32-44)
53. Yesu nsa hti mat ai lam (27:45-56)
54. Yesu hpe lup makoi ai lam (27:57-61)
55. Lup hpe sin da ai lam
(27:62-66)
VII. Yesu bai hkrung rawt wa ai hte shi hkum shadan
dan ai lam ni 28:1-20
1. Hkrung rawt wa ai lam (28:1-10)
2. Lup sin ai ni a tsun shana ai lam (28:11-15)
3. Yesu shi a sape ni hpe shadan dan ai lam
(28:16-20)
Mahte Laika A Karai Masa Mungga
(The Theologocal Message)
Mahte laika a Karai masa mungga madung gaw, Yesu
gaw Yehowa Karai Kasang, Ga Shaka Dingsa hta ga sadi
jaw da ai hkye hkang la ai wa (promised savior) re ngu ai rai
nga ai. Yesu shinggyim hkum hkrang dagraw ai hku nna, Karai
Kasang gaw Israela ni hpe Shi jaw da ai ga sadi ni hpe shadik
shatup nga ai ngu ai munga re. Mungga a lachyum madung
gaw, sumsing mungdan hte dai sumsing mungdan gaw Yesu
Hkristu gaw de na mungdan re ai lam rai nga ai. Dai kabu
gara shi ga gaw, Yuda amyu ni a matu sha n rai, mungakan
ting a matu re ngu, sakse hkam ka da ai lam rai nga ai.
Yesu Hkristu gaw, Yuda ni shaning na na ala nga ai
Meshia re. Meshia ngu ai gaw Yuda ni myit mada nga ai
Israela ni a hkawhkam rai nna, Israela ni hpe hkye hkrang la
na wa rai nga ai. Dai majaw, Mahte laika a npawt hta kade
kasha kadai, ngu ai ginru ginsa ahtik labau (genealogy) hpe
shawng gawn dan nna, Yeasu gaw Dawi a aru arat kaw na
- 76 -
- 73 -
25
LUKA LAIKA
- 80 -
LAM
(The Gospel According to LUKE)
Ka Ai Shaning (Date)
Marku laika hpe la kap nna ka ai hpe yu yang Marku
laika ka ngut ai hpang she ka ai laika re ngu sawn la lu ai.
Bai nna, Yesu Yerusalem htingnu hten run na hte seng nna
tsun ai lam ni hpe shingnip shingna hku 21:20-24 hta ka
da ai hpe yu nna AD 70 hpang daw de ka da ai re ngu
chyum ninghkrin n kau mi sawn la ma ai.28 Tup hkrak gaw
n chye lu tim chyum ninghkrin ni malawng maga gaw AD
70-90 laman hta ka da ai re ngu sawn la ma ai.
2.
3.
26
Ka Ai Shara (Place)
Hkrak n chye lu ai. Kesarea, Ahkaia, Roma langai ngai
kaw ka ai rai na re ngu chyum ninghkrin ni sawn la ma ai.
Hkrak sawn la mai ai lam langai mi gaw, Yuda masha ni a
27
- 79 -
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
Ga hpaw 1:1-14
II.
29
III.
IV.
14.
- 82 -
VI.
YAWHAN LAIKA
A
LAM
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
VII.
VIII.
IX.
- 87 -
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
- 92 -
- 89 -
- 91 -
23.
24.
25.
1.
26.
27.
28.
2.
3.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
jen sat kau ma ai. Rai tim Yesu gaw wudang ntsa si hkam ai
hte bai hkrung rawt ai hku nna, hkye madu Meshia re ngu ai
hpe jahkum shatsup dan ai hte, Karai Kasang a yaw shada
ai lam ni hpe shadan dan sai re, ngu ai mungga rai nga ai.
2) Yesu Hkristu gaw shinggyim masha ni hpe asak hka hpawk,
asak muk, asak a nhtoi jaw nga ai. Yesu gaw shinggyim
masha ni asak hkrung lu na hte nhpaw nya lu la mu ga ngu du
sa ai wa re. Yesu Hkristu hku nna sha, Karai Kasang hpang
de shinggyim masha ni du wa lu ai, htani htana asak lu la lu
ai. Yesu Hkristu hpe Kam sham ai hte htani htana asak lu la
mai ai. (3:16; 5:24;10:10; 20:31) ngu ai mungga re.
3) Yubak lu ai shinggyim masha ni hpe tsaw ra ai majaw hkye
la na matu wudang ntsa hta Yesu si hkam ai re.Yesu Hkristu
hku nna, Karai Kasang madun ai tsaw ra myit hpe kasi la
nna, Karai Kasang hpe mung, shinggyim masha shada mung
tsawra ra ai. (13:34-35; 14:31; 15:12,17).
4) Yesu gaw Karai Kasang a sharawng awng ai lam hpe
shadan dan na matu ndai mungkan de du sa ai wa re. Yesu
gaw tara jeyang lu ai hpung shingkang hte, htani htana asak
jaw ya lu ai ahkang aya lu ai wa re. Tinang a asak hpe sak
nawng lu ai hte, tinang a asak hpe bai lu la lu ai hpung
shingkang rawng ai wa re. Dai re ai majaw, Yesu Hkristu a
hpung shingkang npu e asak hkrung na matu saw lajin ai
mungga re.
**********
- 95 -
4.
KASA LAIKA
(The Acts of the Apostles)
Kasa Laika Hpe Ka Ai Wa (The Author)
Kasa laika hpe ka ai wa hte Luka laika hpe ka ai wa
gaw marai langai sha re ngu chyum ninghkrin ni malawng
hkap la ma ai. Hpa majaw nga yang dai lahkawng yan gaw
Htawhpilu (Theophilus) ngu ai masha langai hpang de
hkringdat tawn nna ka ai majaw re (LK. 1:3; Kasa 1:1). Dai
majaw Kasa Laika hpe Heleni masha, Kasa Pawlu hte rau
sasana bungli galaw manang, tsi sara Luka wa ka da ai re
ngu, chyum ninghkrin ni malawng hkap la ma ai. Rai tim n
kau mi chyawm gaw, mying n chye ai, Greek laika kung kyang
ai hte Htawhpilu hte hku hkau ai, tara mai gan kaw na Hkristan
tai wa ai, Hkristan langai ka da ai re ngu tsun ma ai.
Kasa Laika Ka Ai Aten (Date)
Kasa laika gaw Kasa Pawlu asak naw hkrung nga ai
aten hte hpungdim dat da ai re majaw (Kasa 28:30-31), A.D
63 daram hta ka da ai re ngu chyum ninghkrin ni nkau mi
tsun ma ai. Rai tim nkau mi gaw Luka gaw Marku laika hpe
mung mahta nna ka ai re majaw, A.D 70 a hpang daw de she
ka da ai ngu tsun ma ai.31
II.
2.
31
- 100 -
- 97 -
III.
2.
IV.
2.
3.
**********
30
- 99 -
3.
IX.
3.
4.
7.
3.
4.
2.
3.
- 102 -
mare kaba rai nna, Alexandria hte Ahten mare ngut jang, hpaji
byengya lam hta mying kaba dik mare re. Galoi shangai ai
ngu ai hpe gaw hkrak tup n chye lu tim, A.D 10 ning daram
hta shangai ai ngu labau ninghkrin ni hte chyum ninghkrin ni
sawn la ma ai. Kanu a lam hte seng nna, n chye lu ga ai.
Kawa a lam hte seng nna gaw, Hparishe re (Kasa 23:6) ngu
chye lu ga ai. Kanu kawa yan gaw Roma mung chying sha re
ai majaw, Pawlu mung Roma mungchying sha re ngu chye lu
ga ai (Kasa 22:28). Yuda mung a shinggan Roma empire
kata bra hkawm ai Yuda (diaspora Jew) dinghku kaw na
shangai wa ai wa rai nga ai. Kasa Pawlu a aten hta Yuda
masha nkau mi Roma Empire shara shagu de bra hkawm ai
rai tim, Yuda wuhpawng nga ai shara shagu hta tara jawng
(Synnagogues) nga ai hpe chye lu ai. Dai majaw, Kasa Pawlu
mung Yuda nawku htung tara kata gaba wa ai wa re.
Hpaji
Yuda tara jawng hta Yuda chyum laika ni hpe sharin la
let, tara sara Rabai ni a matsun maroi ga ni hpe hkam la nna
kaba wa ai wa re. Yuda makam masham hta myit maju jung
ai ramma re ai hte maren, Yerusalem mare de sa nna Yuda
ni a jep ai tara ni hpe sharin la wu ai. Mying gumhkawng ai
Yuda tara sara Gemalela ngu ai wa a Hparishe dakkasu hta
hpaji sharin la ngut ai wa re. Greek hte Hebre ga laika ni
kung kyang ai wa re. Hpaga dingga lam mung kung kyang ai
wa re. Dai majaw ja gumhpraw ra wa ai aten hta janghpang
chywi sha nna gumhpraw chye tam la ai wa re (Kasa 18:3).33
X.
Yesu Hkristu gaw sape ni a makam hkri dun rai nga ai.
Yesu Hkristu a bai hkrung rawt let shi hkum shadan dan
ai lam gaw, sape ni hpe daru magam hpung shingkang
jaw ai lam tai wa ai sha n-ga, mungkan shinggyim masha
yawng a matu kabu gara shi ga rai wa ai re.
2)
33
- 108 -
- 105 -
KASA PAWLU
A
LAM
Mying
Israela amyu, Benyamen lakung na re (Hpil 3:5). Hebre
mying Shawlu rai nna, Roma mying Pawlu rai nga ai. Kasa
Pawlu a aten hta Suri masha (Syrian) ni hte, Kiliki mung na
masha (Cilician) ni hta tinang a myu sha mying hte, Greek
laika hte hpaji chye ai Roma mung chying sha ngu ai lachyum
hpe shapraw ai mying ngu nna, mying lahkawng shamying
ma ai. Pawlu (Paul) ngu ai lachyum gaw masha shingtek/
masha kaji ngu ai rai nga ai. 32
Labau Kadun
Kasa Pawlu a dai daw buga gaw Kiliki (Cilicia)
mung,Tashu (Tarsus) mare re (Kasa 21:39; 22:3). Tashu mare
gaw mying kaba ai hpaga yamga daju shara langai rai nna,
masha amyu baw hkum ai hte makam masham htunghking
hkum ai shara re. Hpaji jawng dakkasu hte tsi jawng ni nga ai
32
Merrill F. Unger, Ungers Bible Dictionary (Chicago: Moody Press, 1987),
P.831.
**********
- 106 -
- 107 -
HTESALONI
NI KAW
SHAGUN DAT AI LAIKA I
(Pauls First Letter to the Thessalonians)
35
- 112 -
nhtan shai ai hku hkaw tsun ai ngu ai mara hte sat kau hkrum
sai nga ma ai.34
Kasa Pawlu ka ai laika ni
Roma, Korinthu I,II, Galati, Ehpesu, Hpilipi, Kolose,
Htesaloni I,II, Timohti I, II, Titu, Hpilemon, hte Hebre ni kaw
shagun dat ai laika ni re. Rai tim chyum ninghkring n kau mi
gaw Hebre laika hpe kasa Pawlu ka ai n re ngu tsun ningdang
ma ai.
**********
- 110 -
34
- 111 -
hkrung nga na re ngu myit mada ma ai. Rai tim, Yesu bai n yu
sa shi yang si ai ni hte, Yesu rau nga na ngu ai myit mada lam
hpe si du gaw jahten kau ya sai kun? ngu ai ga san ni hte ung
ang nga ma ai. Dai majaw Kasa Pawlu gaw, Yesu bai du sa
ai shaloi kam sham let si mat wa sai ni, shawng hkrung rawt
wa na mara ai. Dai hpang, dai Madu hpe ka-ang ganghkau e
hkrum na matu, dai aten hta naw hkrung nga ai ni hpe si mat
wa sai ni hte rau, summwi ntsa de shalun la na ra ai. Lani mi,
Yesu Hkristu gaw summwi jawn nna bai yu sa na rai nna, kam
sham ai ni hpe shi nan woi la na re. Dai myit mada shara hte
myit mu myit hkut asak hkrung ra ai sha nga, si du hpe n hkrit
tsang ra ai sha, asak hkrung ra ai. Dai re ai majaw, Yesu bai
du sa na hpe myit mada ala nga let shada da shangwi
shapyaw ngun jaw hkat ra ga ai, ngu ai mungga rai nga ai
(4:13-17; 5:9-10).36
**********
36
- 116 -
- 114 -
2)
3)
4)
Malawm Ni (Contents)
1. Shakram ga (1:1)
2. Htesaloni hpung masha ni a sak hkrung lam hte makam
masham (1:2-10)
3. Kasa Pawlu Htesaloni mare kaw nga lai wa ai shaloi na
lam ni
(2:1-16)
4. Kasa Pawlu Htesaloni mare de bai sa chyai mayu ai lam
(2:17-3:13)
5. Karai Kasang sharawng awng ai asak hkrung lam a lam
(4:1-12)
6. Madu Yesu bai du sa na lam (4:13-18)
7. Yesu du sa na hpe tut nawng a maja let, la nga ra ai lam
(5:1-11)
8. Akyu hpyi ai hte shadum jahprang ai lam
(5:12-28)
Karai Masa Mungga (Theological Message)
Hkristan asak hkrung lam gaw arawn asam san seng
nna teng man ai hte mara n rawng hkra shakut nna asak
hkrung ra ai. Dai gaw Karai Kasang sharawng awng ai asak
hkrung lam re ngu ai mungga re (2:10-12).
Bai nna, Htesaloni hpung masha ni yawng gaw, Yesu
Hkristu lahkawng lang bai du sa ai aten du hkra shanhte asak
- 115 -
GALATI
HTESALONI
NI KAW
SHAGUN DAT AI LAIKA
NI KAW
SHAGUN DAT AI LAIKA II
Galati (Galatia)
37
Malawm Ni (Contents)
1.
Shakram ga (1:1-2)
2.
Hpang jahtum nhtoi na tara je yang na lam
(1:3-12)
3.
Hkalem hkalau n hkrum u ga shadum ai lam (2:112)
4.
Karai Kasang lata la ai lam
(2:13-17)
5.
Akyu hpyi na matu shadut ai lam
(3:1-5)
6.
Bungli galaw ra ai lam (3:6-15)
7.
Sadi jaw ai hte ga hpungdim (3:16-18)
Karai Masa Mungga (Theological Message)
Yesu Hkristu bai yu wa ai hte, anhte shi hte rau zup
hpawng nga na nhtoi gaw, hpang jahtum Karai Kasang hpe
gumlau ai lam garai n byin yang, ngarai mung de jahkrat kau
hkrum na rai nga ai n hkru ai wa garai n paw pru yang du na
n rai (2:2:4).
Zingri zingrat lam ni a lapran hta rai tim, Yesu hpe kam
sham ai lam hta ngang ngang kang kang rai ra ai (2:13-15).
Yesu gaw kam sham ai ni hpe myit n-gun shaja ya nga ai hte,
- 118 -
- 119 -
**********
- 124 -
Malawm Ni (Contents)
1.
Shakram ga (1:1-5)
2.
Tengman ai kabu gara ga gaw langai sha re ai
lam (1:6-10)
3.
Pawlu gara hku nna Yesu a kasa byin tai wa ai lam
(1:11-24)
4.
Pawlu hte kaga kasa ni a lam (2:1-10)
5.
Pawlu Antioki mare e Petru hpe daru kau ai lam
(2:11-14)
6.
Kam sham ai hte sha hkye hkrang la hkrum na lam
(2:15-21)
7.
Jep ai tara hte makam masham hpe ginhka dan
ai lam (3:1-14)
8.
Jep ai tara hte Karai Kasang a ga shaka
(3:15-20)
9.
Jep ai tara a yaw shada ai lam (3:21-4:7)
10.
Galati hpung masha ni hpe Pawlu hpyi nem ai lam
(4:8-31)
11.
Hkristu jaw ai shanglawt hpe manu shadan ra ai
lam (5::1-15)
12.
Wenyi hte hkum shan a ra marin ai lam
(5:16-26)
13.
Shada da a lit hpe gun hpai shingtau hkat ra ai
lam (6:1-10)
14.
Sadi jaw ai hte ga hpungdim (6:11-18)
- 122 -
- 123 -
39
KORINHTU
NI KAW
SHAGUN DAT AI LAIKA I
(Pauls First Letter to the Corinthians)
- 125 -
Chyoi pra ai wenyi a chyeju kum hpa hte seng ai ga san ni,
hpung kata hkan sa ra ai lam hte seng ai ga san ni, si ai kaw
na bai hkrung rawt wa ai lam hte seng ai ga san ni sa san ma
ai. Dai lam ni a majaw, Kasa Pawlu I Korinhtu laika hpe ka ai
lam rai nga ai.40
Laika A Yaw Shada Ai Lam (Purpose)
1. Shawng de shi ka dat ai laika a ntsa Korinhtu hpung masha
ni chye na shut ai hpe bai sharai ya ra wa ai.
- 126 -
- 127 -
Malawm Ni (Contents)
1. Shachyen shaga ai lam (1:1-9)
2. Hpung kata garan dinhka hkat ai lam (1:10-4:21)
3. Hkristan dinghku hte nse nsa ngang gayut ai lam (5:17:40)
40
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
- 132 -
- 129 -
KORINHTU
NI KAW
SHAGUN DAT AI LAIKA II
(Pauls Second Letter to the Corinthians)
Ka Ai Wa (Auhtor)
Kasa Pawlu ka ai re ngu chyum sara ni yawng hkap la
ma ai.
Ka Ai Shara Hte Shaning (Place & Date)
I Korinhtu laika hpe ka ai hpang gade nna yang, kasa
Pawlu gaw, A.D 55 daram hta Ehpesu mare e ka ai re ngu
chyum ninghkrin ni sawk sagawn da ma ai.
Malawm Ni (Contents)
1.
Ga nhpaw (1:1-2)
2.
Karai Kasang a chyeju hpe shakawn ai lam (1:311)
3.
Pawlu a yaw shada ai lam ni galai shai kau ai lam
(1:12- 24)
4.
Shi hpe ninghkap ai ni a ntsa Pawlu mara dat ya
ai lam (2:5-11)
5.
Troa mare hta Pawlu myitru myitra hkrum ai lam
(2: 12-13)
- 130 -
- 131 -
**********
Malawm Ni (Contents)
I. Makam Masham Masa Hpe Shaleng Dan Ai Lam
(Daw Kaba 1-11)
1. Ga nhpaw (1:1-7)
2. Chyeju shakawn let akyu hpyi ai lam (1:8-15)
- 136 -
41
- 133 -
ROMA
NI KAW
SHAGUN DAT AI LAIKA
(Pauls Letter to the Romans)
42
- 135 -
- 140 -
3.
4.
5.
6.
7.
- 138 -
KOLOSE
NI KAW
SHAGUN DAT AI LAIKA
HPILEMON
KAW
SHAGUN DAT AI LAIKA
(Pauls Letter to Philemon)
Hpilemon
Kasa Pawlu hkaw tsun ai majaw kam sham ai hpung
masha tai wa ai, Kolose mare na hpung myit su re. Lu su ai
wa re ai hte maren sasana lam hta grai ap nawng daw jau ai
wa re. Onesimo gaw Hpilemon a mayam re.
Laika Ka Ai Wa (The Author)
Kasa Pawlu ka ai re.
- 141 -
**********
Malawm Ni (Contents)
1.
2.
3.
4.
Shakram ga (1:1-3)
Hpilemon hpe shi a makam masham hte tsaw ra ai myit
hpe shagrau sha-a ai lam (1:4-7)
Onesimo hpe mara dat ya na matu hpyi nem ya ai lam
(1:8-22)
Shakram dat ai hte shaman ya ai ga (1:23-25)
- 142 -
- 143 -
**********
- 148 -
- 145 -
1) Yesu gaw Karai majing re ai lam hte, nga yawng dang hta
(lamu kasa mung lawm ai) hta grau ai hpe sang lang dan na
matu (1:18; 2:9).
- 146 -
- 147 -
7.
8.
EHPESU
NI KAW
SHAGUN DAT AI LAIKA
(Pauls Letter to the Ephesians)
44
45
John Balchin, eds., The Bible In Outline (London, England: Scripture Union,
1985), P.227.
- 150 -
- 151 -
HPILIPI
Malawm Ni (Contents)
1. Shachyen ai hte chyeju dum ai lam (1:1-11)
2. Htawng rawng ai lam nan sasana amu langai mi rai
nga ai hte, sara nkau mi shi hte n htan shai ai lam
(1:12-18)
3. Asak hkrung ai gaw Hkristu a matu, si yang mung
amyat re ai lam (1:19-30)
4. Hkristu hte rau asak hkrung ai hta shagrit shanem,
madat mara ra ai lam ( 2:1-11)
5. Nhtoi zawn htoi tu ra ai lam (2:12-18)
6. Epahprodi hpe nhtang wa shangun ai hte Timohti mung
kade nna yang hkan nang na lam (2:19-30)
7. Tengman ding hpring ai wa a lam (3:1-11)
8. Pandung de gat shachyut ai lam ( 3:12-21)
9. Karai Kasang hta kahkyin gumdin let ngang ngang
kang kang rai ra ai lam (4:1-9)
10. Garum shingtau ai lam hkam la lu ai majaw chyeju dum
ai lam (4:10-20)
11. Ga hpungdim (4:21-23).
- 156 -
NI KAW
SHAGUN DAT AI LAIKA
(Pauls Letter to the Philippians)
46
- 153 -
- 154 -
- 155 -
kaw Kasa Pawlu hte rau masum ning rau magam gun wu ai.
Dai majaw Ehpesu mare hte, Ehpesu hpung a lam atsawm
chye ai wa re. Kasa Pawlu kasha hku tsaw ra ai wa mung re.
Kasa Pawlu ndai laika ka ai ten hta Timohti gaw Ehpesu mare
hta hpung woi nga ai wa re.47
Laika Ka Ai Wa (The Auhtor)
Kasa Pawlu ka ai re.
Ka Ai Shara Hte Shaning (Place & Date)
Kasa Pawlu No. I lang htawng hkrat ai a hpang jahtum
daw hte, No. II lang htawng garai n hkrat shi ai laman hta ka
ai re ngu sawn la ma ai. Kasa Pawlu Roma htawng hta
shawng ningnan lang rawng ai gaw A.D 59-61 kaw re. Moi
na hpung ni a hkringhtawng hku hkai hkrat wa ai kaw, Kasa
Pawlu gaw Roma hkaw seng Nero wa a lak htak A.D 67 hta
sat kau hkrum ai nga ma ai. II Timohti 4:21 hta Kasa Pawlu
gaw Timohti hpe Nshung garai n shang yang shi hpang de
sa wa na htet ai hpe sawn yang, II Timohti gaw A.D 67 a
shawng e ka ai ngu sawn la lu ai. Dai majaw I Timohti hte Titu
hpe shagun dat ai laika yan gaw A.D 65 a shawng daw de
ka ai ngu sawn la ma ai.48 Dai majaw, I Timohti hpe ka ai
shaning gaw A.D 62-63 daram e rai nna, ka ai shara gaw
Roma (sh) Ehpesu mare e rai na re ngu nna chyum ninghkrin
ni hkap la ma ai.
47
Merril C. Tenney, New Testament Survey (Leicester, England: Inter-Varsity
Press, 1987),, P.336.
48
Frank E. Gaebelein, eds., The Expositor s Bible Commentary, Vol. 11 (Grand
Rapids, Michigan: Zondervan Publishing House, 1978), pp..343-344.
- 160 -
- 157 -
HPUNG UP
TIMOHTI
NI KAW
SHAGUN AI LAIKA
(The Pastoral Letters)
- 158 -
KAW
SHAGUN DAT AI LAIKA
LANGAI
( Pauls First Letter to Timothy)
- 159 -
TIMOHTI
KAW
SHAGUN DAT AI LAIKA
LAHKAWNG
(Pauls Second Letter to Timothy)
- 161 -
Malawm Ni (Contents)
1. Shakram ga (1:1-2)
2. Shut shai ai hku sharin achyin ai lam ni hpe koi
na matu
(1:3-11)
3. Karai Kasang a lanu lahku ai hpe chyeju
shakawn ai lam
(1:12-20)
4. Nawku hpung kata nawku daw jau ai lam
(2:1-15)
5. Nawku hpung a ningbaw ningla ni a lam
(3:1-7)
6. Hpungtau ni kaning rai ra ai lam (3:8-13)
7. Karai Kasang a dinghku masha zawn hpung
kata nga ra ai lam (3:14-16)
8. Hpyi hpun ai sara masu ni (4:1-5)
9. Hkristan magam gun kasi (4:6-16)
10. Hpung masha ni hpe gara hku bau rem ra ai
lam (5:1-25)
11. Mayam ni hte madu ni a lam (6:1-2)
12. Shut shai ai makam hte jet ai sut gan
(6:3-10)
13. Timohti hpe shatsam ai ga ni (6:11-21)
- 162 -
- 163 -
Malawm Ni (Contents)
1.
Shakram ai ga (1:1-2)
2.
Chyeju shakawn ai hte n gun jaw ga (1:3-18)
3.
Hkristu a hpyen ma kaja (2:1-13)
4.
Karai Kasang sharawng awng ai magam gun kaja
(2:14-26)
5.
Jahtum nhtoi
(3:1-9)
6.
Hpang jahtum na shadum ga (3:10-4:8)
7.
Numhtet ga hte ga hpungdim (4:9-22)
50
- 168 -
- 165 -
- 166 -
TITU
KAW
- 167 -
- 172 -
Malawm Ni (Contents)
1.
Shakram ga (1:1-4)
2.
Kreti zunlawng kaw Titu magam gun ai lam
(1:5-26)
3.
Tengman ai makam masham hte hkam la ra ai lam
(2:1-15)
4.
Hkristan ni gara hku asak hkrung ra ai lam
(3:1-11)
5.
Ga hpungdim (3:12-15-)
- 169 -
HEBRE MASHA
*********
NI KAW
SHAGUN DAT AI
LAIKA
(The Letter to the Hebrews)
Laika Ka Ai Wa (Auhtor)
Hebre laika hpe kadai ka ai ngu ai hte seng nna, chyum
ninghkrin ni a lapran dai ni du hkra dang rang hkat nga ma ai.
Hebre masha ni kaw shagun dat ai laika hta mung kadai ka
ai ngu ai, n rawng ai.
1) Hpung kawa Tertullian wa gaw hkinjawng ni a lam hpe
atsawm chye ai Lewi masha Banabasa (Kasa 4:36) ka
ai re ngu tsun sharin wu ai. Dai hku sawn la ai lam gaw i)
Kasa 4:36 hta Barnabas ngu ai mying hkawt hpe kasa ni
jaw ai shaloi, lachyum gaw shalan shabran n-gun jaw ai
wa ngu ai re. Hebre 13:22 hta ndai n-gun jaw shadum
jahprang ai ga hpe hkam sharang ai hte madat la na matu
ngai nanhte hpe lajin dat made ai ngu tsun ai hpe lakap
- 170 -
- 171 -
man ai makam masham, kyang lai len shingni kaja, chyoi pra
san seng ai lam hte, Karai Kasang a Agape tsaw ra myit hte
masha hpe shagrit shanem let daw jau lu ai atsam ni gaw
gap la lu ai re. Yesu Hkristu gaw, Yubak lu ai shinggyim masha
ni a matu shi hkum shi hkungga shatai nna, kam sham ai ni a
matu Karai Kasang a ga sadi hpe jahkum shatsup ya ai wa
re.
Shinggyim masha ni a yubak mara hpe raw dat ya ai
hte hkye hkrang la ai chyeju hpe jaw nga ai wa re. Karai
Kasang hte shinggyim masha lapran mahkrai tai let, ga shaka
ningnan bai gaw gap ya ai wa mung rai nga ai. Kam sham ai
ni gaw dai hpe chye na nna Yesu hta sadi dung kang ka let,
asak hkrung ra ai. Yesu gaw, zingri zingrat tsin yam hkrum
tim, Karai Kasang hta sadi dung kang ka ai zawn, kam sham
ai hpung masha ni mung, tsin yam hkrum ai aten hta rai tim
Karai Kasang hta sadi dung kang ka ra ai. Dai sadi dung
kang ka ai a akyu gaw, Karai Kasang ga sadi jaw da ai,
htani htana asak hte, sum sing mungdan de shang ningngai
nga lu na lam rai nga ai. Rai tim, Makam masham kaw na
htak mat ai rai yang gaw, Yesu chyeju jaw ya ai lam, hkam la
lu sana n rai; Karai Kasang a je yang daw dan ai lam hkrum
sha ra na re (6:4-8; 10:26-31; 13:14-19), ngu ai mungga rai
nga ai.
**********
- 176 -
- 174 -
8.
9.
Yaku, Yuda, I & II Petru, I & II & III Yawhan shagun laika ni
hpe ngawng shawa hte seng ai shagun laika ni nga ma ai.
******
YAKU
A
SHAGUN DAT AI LAIKA
(The Letter From James)
Laika Ka Ai Wa (The Author)
Karai Kasang hte Madu Yesu Hkristu a mayam Yaku
ka ai re ngu 1:1 hta rawng nga ai. Rai tim, Ga Shaka Ningnan
chyum laika hta Yaku mying ai masha mali (1) Alhpe a kasha
Yaku (Mk 3:18), (2) Zebedi a kasha Yaku (MK 1:19-20; Mat
4:21-22), (3) Yuda (Yuda Iskarut n re) a kawa Yaku (Lk 6:16),
(4) Yesu a Kanau Yaku (Gal 1:19) rawng nga ai. Nawku hpung
a matsun maroi hku hkai hkrat wa ai labau hta Yaku a shagun
dat ai laika gaw Yesu a kanau Yaku ka ai re ngu tsun ma ai.51
51
17). Dai majaw dai ni hpe ngun atsam jaw ra ai lam pru wa
ai.
(2) Hkristan nkau mi makam masham kaw na htak mat wa ai
ni nga ai. Nkau mi Karai Kasang a tara n hkan ai sha, masha
a myi man tau let yu bak galaw ai ni, shada tsaw ra myit ni n
rawng mat wa ai lam ni; Hkristan mying nna, arawn alai n
kaja ai ni (3:13); Dagam dala ga tsun ai (5:12); akyu n hpyi ai
(5:13, 17-18) lam ni byin pru nga ai majaw dai lam ni hpe
shadum sharin na matu ka ai re.
Ibid. p.816.
Eh Wah , New Testament Introduction, Lecture Note fot B.Th course,
Myanmar Institute of Theology,Insein, 1993. P.43.
53
- 178 -
7.
8.
9.
10.
- 184 -
YUDA
A
SHAGUN DAT AI LAIKA
( The Letter From Jude)
- 181 -
54
- 182 -
Shakram ga (1:1)
Makam masham hte hpaji byeng ya a lam
(1:2-8)
Matsan ai hte sut gan lu su ai lam (1:9-11)
Arung alau hte chyam dinglik ai lam (1:12-18)
Na la ai hte ta tut hkan namg hkan sa ai lam
(1:19-27)
Shada ginghka hkat ai lam n nga hkra sadi jaw ai
lam (2:1-13)
- 183 -
PETRU
**********
A
SHAGUN DAT AI LAIKA
LANGAI
(The First Letter form Peter)
- 188 -
- 185 -
4.
5.
Malawm Ni (Contents)
1.
2.
3.
Shakram ga (1:1-2)
Karai Kasang a hkye hkrang la ai chyeju hpe bai
myit dum shangun ai lam (1:3-12)
Chyoi pra ai ni tai na matu shadut ai lam
(1:13-25)
- 186 -
6.
7.
8.
9.
10.
YAWHAN
A
SHAGUN DAT AI LAIKA
LANGAI
(The First Letter of John)
PETRU
A
SHAGUN DAT AI LAIKA
LAHKAWNG
(The Second Letter from Peter)
- 192 -
- 189 -
Hkristan mying mying tim, asak hkrung lam gaw, Yesu Hkristu
hte hpa n seng ai ni zawn asak hkrung ai ni nga wa ai. Du sat
shazai zawn, ngang gayut pyaw len ai hku asak hkrung ai ni a
gunglau ai majaw, Hkristan nkau mi, moi Yesu hpe rai n hkap
la shi yang na, asak hkrung lam de bai n htang mat wa na
hpe tsang ra nga ai aten re. Bai nna, shaning ni law law na
wa ai rai tim, Yesu lahkawng lang ngu na bai yu wa ai lam n
nga ai majaw n kau mi Yesu bai du sa na lam hte seng nna, n
hten ai myit rawng wa nga ai aten mung re. Dai majaw, Kasa
Petru shi tsun sharin lai wa sai mungga ni hpe bai myit dum
na matu sadi jaw ra wa ai majaw ka ai rai nga ai.
Laika Ka Ai A Yaw Shada Ai Lam (Purpose)
(1) Karai Kasang a hkangda ai tara ni hpe n hkan ai sha
asak hkrung ai Hkristan ni hpe, shadum sharin na matu
(2) shut shai ai hku sharin achyin ai sara masu ni hpe koi lu
na matu
(3) Hkye hkrang la ai Madu Yesu Hkristu a chyeju hte shi hpe
chye chyang ai lam hta matut nna galu kaba kunghpan sa wa
na matu ka ai re.
Malawm Ni (Contents)
1.
2.
3.
4.
Shakram ga (1:1-2)
Hkristan ni a lit hte magam bungli (1:3-21)
Myihtoi masu ni a lam ( 2:1-22)
Yesu bai yu sa na lam (3:1-18)
- 190 -
- 191 -
- 196 -
- 193 -
- 194 -
Malawm Ni (Contents)
1. Ga nhpaw (1:1-4)
2. Nhtoi hte nsin (1:5-2:29)
3. Karai Kasang a kashu kasha hte Tsadan a kashu
kasha (3:1-24)
4. Tengman ai hte shut shai ai lam (4:1-6)
5. Tsaw ra myit a lam (4:7-21)
6. Mungkan hpe awng dang lu ai makam masham (5:121)
Karai Masa Mungga (Theological Message)
Yesu gaw htani htana Karai Kasang re ai sha n-ga,
shinggyim hkum hkrang majing dagraw nna asak hkrung lai
wa sai re (1:1-4). Karai Kasang gaw, nhtoi rai nga ai hte
maren Karai Kasang a kashu kasha rai nga ai anhte ni mung
nhtoi hta asak hkrung hkawm sa ra ai. Yubak mara lu nga
ninglen (1:8), yubak mara kaw na raw dat kau ya hkrum ai ni
re. Dai majaw, san seng chyoi pra ai hku asak hkrung ra ai,
Karai Kasang a hkang da ai tara ni hpe madat mara hkan
nang hkan sa ra ai (1:5-2:6). Hkristan ni gaw, Yesu hkang da
ai tara rai nga ai, shada tsaw ra ra ai ngu ai ga hta asak
hkrung ra ai sha n-ga, mungkan a n hkru n kaja ai hku gunglau
ai lam ni hpe mung ninghkap kau ra ai (2:7-17). Yesu Hkristu
a lam, n jaw ai hku shrin ai ni gaw, Yesu a hpyen wa Antihkristu
rai nga ai hpe dum chye ra ai (2:18-29). Hkristu nan chyoi
pra nga ai hte maren, Hkristan ni tinang hkum hpe shachyoi
shapra da ra ai. (3:3). Yubak sha naw agalaw shanang nga
ai kadai rai ti mung, Nat hte seng ai wa rai nga ai, kaning rai
nme law, Nat gaw shawng ningpawt kaw nna yubak galaw nu
- 195 -
YAWHAN
A
SHAGUN DAT AI LAIKA
LAHKAWNG
(The Second Letter Of John)
Ga Nhpaw (1-4)
Gewu hpe shakawn ai lam (5-8)
Demetri hpe shakawn ai lam (11-12)
Ga Hpung dim (13-15).
- 200 -
- 197 -
YAWHAN
A
SHAGUN DAT AI LAIKA
MASUM
(The Third Letter of John)
- 199 -
7.
YAWHAN
A
SHINGRAN LAIKA
(The Revelation to John)
- 201 -
- 202 -
Malawn Ni (Contents)
1. Ga nhpaw (1: 1-8)
2. Hpung 7 hpang de shana dat ai lam (1:9-3:22)
3. Dazik 7 lawm ai laika shabawn (4:1 8:1)
4. Pahtau 7 a lam (8:2-11:19)
5. Baren numraw hte matse labye dusat 2 a lam
(12:1-13:18)
6. Shingran amyu myu (14:1-15:8)
- 203 -
- 208 -
- 205 -
- 206 -
- 207 -
- 209 - 240 5
(References)
1. Craig S. Keener, The IVP Bible Backgriund
Commentary : Naw Testament (Downers Grove,
Illinois: InterVarsity Press, 1993).
- 210 -
- 211 -