Sei sulla pagina 1di 288

XXXI BIENAL DE PONTEVEDRA

UTRPICOS
ROTEIRO GUA GUIDE

XXXI Bienal de Pontevedra

Deputacin de Pontevedra
Departamento de Cultura

Museo de Pontevedra, Deputacin de Pontevedra


Xos Carlos Valle Prez

Jos Juan Durn Hermida


Deputado de Cultura. Vicepresidente

Servizo de Patrimonio Documental e Bibliogrfico,


Deputacin de Pontevedra
Miguel Pereira Figueroa, Xefe de Servizo

Antonio Montero
Direccin de Xestin
Mercedes Costas
Xestin/Administracin

Direccin e comisariado xeral


Santiago Olmo
Comisaria adxunta e coordinacin
Tamara Daz Bringas
Direccin de producin
Begoa Mateos Bada
Asesora curatorial
Virgina Prez-Ratton
Comisariado Migraciones: mirando al Sur
Rosina Cazali
Coordinacin Ciclo de cine
Rogelio Chacn
Asistente de coordinacin
Carlos Aldao
Rexistro de obras
Ares Gestin Cultural
Catalogacin de publicacins
ngela Garra Oubia
Montaxe
DAEXGA
Museo de Pontevedra
Spica
Grupo Norte
Electricidade
Elctrica Moderna
Gapardu s.l.l.
Asistente de producin
Enrique Velasco Jorge
Asistentes de artistas e montaxe
Rubn Arenaz Feijoo, Haya Blanco Fuentes,
Paula Cabaleiro Comesaa, Pablo A. General
Toro, Raquel Iglesias Gndora (La), Miguel ngel
Kooij, Francisco Lapea Otero, Beatriz Martnez
Fernndez, Paula Naya Camarero, Damin Neiras,
Rosa Neutro, Antn Pascual Jefael, Jos Feliciano
Peixoto Martnez, Eduardo Seoane Riveira, Alba
Varela Prego, Vernica Vicente lvarez, Sofa
Vicente Martnez

Facultade de Belas Artes de Pontevedra


Ignacio Barcia, X. M. Buxn, Paloma Cabello,
Itziar Ezquieta, Juan Carlos Meana, Fran Miguens
Escola Superior de Conservacin e Restauracin
de Bens Culturais de Galicia
Antn Sobral
Escola de Canteiros, Deputacin de Pontevedra
Enrique Velasco
Casa das Camps, Vicerreitora do Campus de
Pontevedra, Universidade de Vigo
Autoridade Portuaria de Vilagarca de Arousa
Sede Deputacin de Pontevedra, Vigo
Museo de Arte Contempornea de Vigo
Centro Galego de Arte Contempornea, Santiago
de Compostela
Transportes
TTI, Manterola, Transportes Pedro Benito Palencia, PXC. Produccin e Xestin Cultural, Artecom
servicios integrados arte, Overdrive Art
Seguros
La Estrella. Lario Corredura de Seguros,
Pontevedra
Nationale Suisse
Serbrok Corredura de Seguros Grupo Sa Nostra
Maquinaria e ferramentas
Senra, Pablo Escudero Sobrado Construcciones
Rotulacin e sealizacin de exposicins
Taktika Comunicacin
Mobiliario no Museo de Pontevedra
Silla EROS de Philippe Starck. Cortesa Sirvent,
Vigo
OFIGAL, Vigo
Prensa
Gabinete de Prensa, Deputacin de Pontevedra
Pxina web
Servizo Novas Tecnoloxas
Deputacin de Pontevedra

Agradecementos

Pola sa colaboracin e apoio:

A Bienal de Pontevedra desexa expresar un


agradecemento especial a todos os artistas e
os colectivos participantes na XXXI Bienal de
Pontevedra, as como s institucins, galeras
e persoas que coa sa xenerosidade fixeron
posible esta mostra:

Embajada de Guatemala en Espaa

Museo de Pontevedra, Deputacin de Pontevedra

Marta Viana

Agencia Espaola de Cooperacin Internacional


y Desarrollo (AECID)

Pilar Souto

Fundacin RAC Carlos Rosn, Pontevedra


Es Baluard Museu dArt Modern i Contemporani
de Palma Coleccin Serra
Museo Patio Herreriano de Arte Contemporneo
Espaol, Valladolid

Embajada de Espaa en Costa Rica


Luis Sirvent
Antn Castro
Iaki Martnez Antelo
Miguel Von Hafe Prez

Andrea Serodio Domnguez


Herminia Rodrguez Prez
Ruth Sibaja
Dennis Hidalgo
Manuel Landeiro

Museo de Arte Costarricense, San Jos de Costa


Rica

Carlos Fernndez

Museo de Arte y Diseo Contemporneo MADC,


San Jos de Costa Rica

Alberto Acua Pen

Fundacin TEOR/Tica, San Jos de Costa Rica


Fundacin Eugenio Granell, Santiago de Compostela

David Garabal
Carlos Calvo Abelleira
Juanita Bermdez
Desiderio Navarro

Fundacin Laxeiro, Vigo

Ral Quintanilla

IVAC, Institut Valenci de Cinematografa

Carlos Caso

Galera Raquel Ponce, Madrid

Rodolfo Molina

Galera Fernando Pradilla, Madrid

Lillebit Fadraga

Galera ngel Romero, Madrid

Jurgen Urea

Galera Casado SantaPau, Madrid

Nuria Martnez

Galera Senda, Barcelona

Fiorella Resenterra

Galleria Continua, San Gimignano, Siena

Arturo Rey Soto

Galera La Central, Bogot

Maricruz Moreno

Ana Mara Diguez, Madrid

Oscar Ibez Garca

Patricia Ferrol Gonzlez, A Corua

Cristina Prego de Oliver

Residencia de Estudiantes, Madrid

Celia Soto Espia


Andrs Pedrosa Lorenzo
Ana Vicente

Patrocinadores

Publicacin
Coordinacin edicin Santiago Olmo
Textos Tamara Daz, Santiago Olmo, Rosina Cazali, artistas participantes, profesores da Facultade de Belas
Artes de Pontevedra
Revisin de textos Mnica Maneiro, Eliana Martins
Traducins Mnica Maneiro, Eliana Martins, Joanna Porter, Nuria Rodrguez Riestra
Deseo de cuberta Andrs Mengs (idea de Carlos Aldao; fotografa de Ricardo G. Elas)
Deseo e maquetacin Dardo ds (Mara Agra)
Deseo de logo Utrpicos Andrs Mengs
Impresin Grficas Anduria
ISBN 978-84-92772-11-7
Depsito Legal
Co-edicin: Deputacin de Pontevedra / Artedardo S.L.

Eugenio Granell, Florencio Gelabert, Francisco Leiro, Marta Mara Prez Bravo, Maruja Mallo, Rodolfo
Peraza, Rolando Faba, Santiago Mayo, Soledad Sevilla, Wifredo Lam, VEGAP, Pontevedra, 2010.
Imaxes, textos e traducins: os autores.

O papel empregado neste libro provn de bosques xestionados de maneira responsable


El papel utilizado en este libro proviene de bosques gestionados de manera responsable
The paper in this book comes from responsibly managed forests

XXXI BIENAL DE PONTEVEDRA


UTRPICOS
ROTEIRO GUA GUIDE

contidos
8 Presentacin

Rafael Louzn Abal


10 Buscando outros modelos de bienal

Santiago Olmo
22 Escoitar.org
25 Ida e Volta
71 Friccins
79 El aguacero, la siesta, el caaveral,
el tabaco
145 Arquivaccin
181 Trans-misins
227 Migracins
259 Intervencins en Vilagarca de Arousa
273 A promesa da poltica

Tania Bruguera
281 Actividades

Rafael Louzn Abal


Presidente da Deputacin de Pontevedra

PRESEntacin
A Bienal de Pontevedra 2010 na sa trixsimo primeira edicin cntrase
en Centroamrica e no Caribe co ttulo de UT(R)PICOS. Con esta palabra
queremos unir os conceptos de utopa e trpicos para subliar a conexin
entre un espazo xeogrfico, que a historia asociou ao paradisaco, e os
proxectos de transformacin, emancipacin e modernidade que dende
ese espazo se produciron. unha Bienal na que continuamos unha lia
seguida en edicins anteriores sobre o multiculturalismo e o dilogo interterritorial, superador de visins localistas, que ofrece un novo discurso
para resaltar o papel que Pontevedra tivo na historia e ten na actualidade
como o dunha autntica ponte de culturas e de civilizacins. Dende a mia
chegada Presidencia da Deputacin de Pontevedra, a Bienal estivo dedicada no ano 2004 aos pases nrdicos e da Unin Europea; no 2006 aos
movementos entre Galicia e o cono sur; no 2008 ao dilogo artstico cos
pases do Magreb; e agora, no 2010, a Centroamrica e ao Caribe.

PRESEntacin
La Bienal de Pontevedra 2010 en su trigsima primera edicin se centra
en Centroamrica y el Caribe con el ttulo de UT(R)PICOS. Con esta palabra queremos unir los conceptos de utopa y trpicos para subrayar la
conexin entre un espacio geogrfico, que la historia asoci a lo paradisaco, y los proyectos de transformacin, emancipacin y modernidad que
desde ese espacio se produjeron.Es una Bienal en la que continuamos una
lnea seguida en ediciones anteriores sobre el multiculturalismo y el dilogo interterritorial, superador de visiones localistas, que ofrece un nuevo
discurso para resaltar el papel que Pontevedra tuvo en la historia y tiene en
la actualidad como el de un autntico puente de culturas y de civilizaciones.Desde mi llegada a la Presidencia de la Diputacin de Pontevedra, la
Bienal estuvo dedicada en el ao 2004 a los pases nrdicos y de la Unin
Europea; en el 2006 a los movimientos entre Galicia y el cono sur; en el
2008 al dilogo artstico con los pases del Magreb; y ahora, en el 2010, a
Centroamrica y el Caribe.

PRESEntation
The 31st Bienal de Pontevedra in 2010 focuses on Central America and the
Caribbean with the title of UT(R)OPICS. Linking the concepts of utopia and
tropics to underscore the connection between a geographic space, associated with the idea of Paradise, and transformation projects, emancipation
and modernity. This Biennial continues the interest, deployed in previous
editions, on multiculturalism and interregional dialogue, overcoming local
visions. It is offering a new discourse to highlight the role played in history
by Pontevedra, like a real bridge between cultures. Since I am President of
the Diputacin de Pontevedra, the Biennial has been dedicated in 2004
to the Nordic countries and the European Union, in 2006 to movements
between Galicia and South America, in 2008 to the artistic dialogues with
the Maghreb countries, and now, in 2010, it is focusing on Central America
and the Caribbean.

A Bienal de Pontevedra 2010 ter como ncleos expositivos o Museo de


Pontevedra, a sede da Deputacin en Vigo e a zona portuaria de Vilagarca
de Arousa. Con esta iniciativa queremos abrir a Bienal e o propio Museo
de Pontevedra a toda a provincia e a toda a ciudadana. Queremos tamn
que a Bienal, sen perder os seus acenos de identidade e o seu sentido
central en torno pintura, se abra definitivamente a outras manifestacins
artsticas como a msica, o cine, o vdeo, as performances. Porque pretendemos que a Bienal de Pontevedra 2010 saia ra, se abra, implique
cidadana e converta a Pontevedra e a toda a provincia nunha permanente
manifestacin cultural. A Deputacin de Pontevedra mantense as fiel
sa tradicin e vocacin cultural, e sa vontade de converter o seu principal expoente desta faceta, o Museo de Pontevedra, nunha autntica
escola de cidadana.

La Bienal de Pontevedra 2010 tendr como ncleos expositivos el Museo


de Pontevedra, la sede de la Diputacin en Vigo y la zona portuaria de Vilagarca de Arousa. Con esta iniciativa queremos abrir la Bienal y el propio
Museo de Pontevedra a toda la provincia y a toda la ciudadana.Queremos
tambin que la Bienal, sin perder sus guios de identidad y su sentido
central en torno a la pintura, se abra definitivamente a otras manifestaciones artsticas como la msica, el cine, el vdeo, las performances. Porque
pretendemos que la Bienal de Pontevedra 2010 salga a la calle, se abra,
implique a la ciudadana y convierta a Pontevedra y a toda la provincia
en una permanente manifestacin cultural. La Diputacin de Pontevedra
se mantiene as fiel a su tradicin y vocacin cultural, y a su voluntad de
convertir su principal exponente de esta faceta, el Museo de Pontevedra,
en una autntica escuela de ciudadana.

The Bienal de Pontevedra 2010 exhibition takes place at the Pontevedra


Museum, at the headquarters of the County Council in Vigo and at the
port area of Vilagarca de Arousa. With this initiative we want to open the
Biennial and the Museum of Pontevedra to the whole province and to all
citizens. Without losing its twinkle of identity on painting, we wish the
Biennial, to open to other arts, such as music, film, video and performances. Bienal de Pontevedra 2010 hits the streets involving citizenship
to transform Pontevedra and the entire province in a permanent cultural
event.The Diputacin de Pontevedra therefore remaining true to its tradition and cultural vocation wish the Museum of Pontevedra to became a real
school of citizenship.

SANTIAGO OLMO
Comisario da XXXI Bienal

Buscando outros modelos de Bienal


Se no proceso de organizacin dunha exposicin case sempre se propn a
urxencia de cuestionar e reformular o dispositivo exposicin para adaptalo
tanto s ideas que a sosteen conceptualmente como s caractersticas das
obras seleccionadas, ao abordar unha bienal, a reflexin sobre o medio faise,
se cabe, mis complexa.
Tras case das dcadas nas que as bienais se converteron nun poderoso
instrumento de globalizacin artstica, mentres contriburon difusin e
visibilizacin tanto de escenas (nacionais ou rexionais) como de proxectos
individuais, o modelo parece mostrar na actualidade signos de esgotamento.
A proliferacin de bienais por todo o mundo propiciou a creacin dun circuto internacional, a aparicin dun tipo de obra para bienal que se inscribe
entre a espectacularidade e enxeoso e a consolidacin dunha tipoloxa de
artista-bienal cunha traxectoria que se foi construndo dende a sa circula-

Buscando otros modelos de Bienal


Si en el proceso de organizacin de una exposicin casi siempre se plantea la urgencia de cuestionar y reformular el dispositivo exposicin para
adaptarlo tanto a las ideas que la sostienen conceptualmente como a las
caractersticas de las obras seleccionadas, al abordar una bienal, la reflexin
sobre el medio se hace, si cabe, ms compleja.
Tras casi dos dcadas en las que las bienales se han convertido en un poderoso instrumento de globalizacin artstica, mientras han contribuido a la
difusin y a la visibilizacin tanto de escenas (nacionales o regionales) como
de proyectos individuales, el modelo parece mostrar en la actualidad signos
de agotamiento.
La proliferacin de bienales por todo el mundo ha propiciado la creacin de
un circuito internacional, la aparicin de un tipo de obra para bienal que se
inscribe entre la espectacularidad y lo ingenioso y la consolidacin de una
tipologa de artista-bienal cuya trayectoria se ha ido construyendo desde

Seeking other Biennial models


If in the process of organizing an exhibition the issue which is almost always
examined is the urgency of questioning and reformulating the exhibition
device, in order to adapt it both to the ideas which conceptually support it
and to the characteristics of the selected works, when approaching a biennial, the reflection becomes, if possible, even more complex.
After almost two decades in which biennials have become a powerful tool
for artistic globalization, and even though they have contributed to promoting and lending visibility to scenes (both national and regional) and
individual projects, the model seems to show some signs of exhaustion.
The proliferation of biennials throughout the world has created a favourable atmosphere for the creation of an international circuit, the emergence
of a kind of biennial work which is situated somewhere between the spectacular and the ingenious and the consolidation of a type of biennial-artist
whose career has been constructed on the basis of his or her participation

10

cin no tour de bienais como un artista nmade e de encargos. O circuto


das bienais subliou a espectacularidade e o efmero, e como ocorre no
mbito da arquitectura, a fotoxenia das pezas asume un rango prioritario. O
eco meditico das bienais baseouse cada vez mis no seu entronque cunha
dimensin de lecer turstico e na demanda permanente de novidades como
unha extensin da lxica do mercado. A mido a bienal constre, na cidade
que a acolle, unha parntese de excepcionalidade, e non sempre se consegue un dilogo produtivo co contexto local, limitandose en moitas ocasins
a crear un espazo de curiosidade cultural para un turismo especializado.
Nalgns contextos a bienal ten como obxectivo propiciar unha modernizacin do gusto e unha internacionalizacin da escena, e noutros unha
ferramenta mis para activar transformacins urbansticas, pero sobre todo
pon s cidades nun mapa global.

su circulacin en el tour de bienales como un artista nmada y de encargos.


El circuito de las bienales ha subrayado la espectacularidad y lo efmero,
y como ocurre en el mbito de la arquitectura, la fotogenia de las piezas
asume un rango prioritario. El eco meditico de las bienales se ha basado
cada vez ms en su entronque con una dimensin de ocio turstico y en la
demanda permanente de novedades como una extensin de la lgica de
mercado. A menudo la bienal construye, en la ciudad que la acoge, un parntesis de excepcionalidad, y no siempre se consigue un dilogo productivo
con el contexto local, limitndose en muchas ocasiones a crear un espacio
de curiosidad cultural para un turismo especializado. En algunos contextos
la bienal tiene como objetivo propiciar una modernizacin del gusto y una
internacionalizacin de la escena, y en otros es una herramienta ms para
activar transformaciones urbansticas, pero sobre todo pone a las ciudades
en un mapa global.

in the biennial tour as a nomadic artist going from commission to commission. The biennial circuit has highlighted the spectacular and the ephemeral, and, as happens in the field of architecture, the photogenic qualities
of the pieces become a top priority. The media interest in biennials has increasingly focused on their connection with a dimension of leisure tourism
and on the permanent demand for novelties as an extension of market logic. Often, in the city which hosts it, the biennial gives rise to a parenthesis
of an exceptional nature, without always succeeding in establishing a productive dialogue with the local context, creating nothing than a space for
cultural curiosity about specialized tourism. In some contexts, the biennial
aims to encourage a modernization of taste and an internationalization of
the scene, while in others it is just another tool to activate urban planning
transformations, but, above all, it puts cities on the global map.

11

Os aspectos mis conflitivos do modelo actual refrense moi especificamente s dificultades dunha insercin real no contexto local para que se produza
unha incidencia activa e produtiva. Co tempo buscronse grandes nomes
como reclamo, e a importancia da participacin do artista adoita pasar por
riba da pertinencia da obra con respecto ao contexto ou s ideas propostas.
A bienal como dispositivo converteuse nun paradoxal sismgrafo da situacin da arte e das sas relacins coa sociedade: un suntuoso escaparate
de novidades que utiliza o mercado mentres o pblico espera obras cada
vez mis espectaculares. Nos riscos de banalizacin onde mis aprciase
unha progresiva perda de capacidade transformadora e inclusa de utilidade
social.
Anda que os sntomas de esgotamento do modelo bienal afloraron con anterioridade ao estallido da crise econmica, esta agudizou a sa percepcin,
e puxo de relevo algunhas das sas contradicins precisamente en termos
de utilidade e eficacia.

Los aspectos ms conflictivos del modelo actual se refieren muy especficamente a las dificultades de una insercin real en el contexto local para que
se produzca una incidencia activa y productiva. Con el tiempo se han buscado grandes nombres como reclamo, y la importancia de la participacin
del artista suele pasar por encima de la pertinencia de la obra respecto al
contexto o a las ideas propuestas. La bienal como dispositivo se ha convertido en un paradjico sismgrafo de la situacin del arte y de sus relaciones
con la sociedad: un suntuoso escaparate de novedades que utiliza el mercado mientras el pblico espera obras cada vez ms espectaculares. En los
riesgos de banalizacin es donde ms se aprecia una progresiva prdida de
capacidad transformadora e incluso de utilidad social.
Si bien los sntomas de agotamiento del modelo bienal han aflorado con
anterioridad al estallido de la crisis econmica, sta ha agudizado su percepcin, y ha puesto de relieve algunas de sus contradicciones precisamente en
trminos de utilidad y eficacia.

The most controversial aspects of the current model refer very specifically
to the difficulties faced by a real insertion in the local context, in order to
give rise to a more active and productive effect. Over time, several big
names have been chosen as an advertising ploy, and the importance of the
participation of the artist tends to be of more account than the relevance
of the work with regards to the context and to the ideas presented. The
biennial as device has become a paradoxical seismograph of the art situation and its relationships with society: a sumptuous showcase of novelties
used by the market while the audience expects increasingly spectacular
works. Where it is easiest to appreciate a progressive loss of transforming
capacity and even social use is in the risks of trivialization.
Although the symptoms of exhaustion of the biennial model came to the
surface before the economic crisis, the crash has aggravated its perception, and has highlighted some of its contradictions in terms of use and
efficiency.

12

As actuais restricins das posibilidades orzamentarias obrigan a unha optimizacin de recursos, e dende a a reflexin debe esvarar cara ao eixe da
discusin sobre as polticas culturais, debendo ser reconsiderada a funcin
de servizo pblico que asumen os eventos artsticos en conexin co formativo e educativo. A busca de alternativas viables ao modelo actual converteuse nunha necesidade que propiciou un intenso debate e as posibilidades
de transformacin seguiron diferentes camios.
Algns dos mis relevantes producronse en Brasil nos ltimos anos.
A 6 Bienal do Mercosul en Porto Alegre, celebrada en 2007 e dirixida por
Gabriel Prez-Barreiro ofreceu unha nfase no educativo a travs dun plan
de continuidade no tempo entre as sucesivas edicins, que enchan de actividades silenciosas os perodos intermedios. O proxecto foi dirixido polo
artista Luis Camnitzer.

Las actuales restricciones de las posibilidades presupuestarias obligan a una


optimizacin de recursos, y desde ah la reflexin debe deslizarse hacia el
eje de la discusin sobre las polticas culturales, debiendo ser reconsiderada
la funcin de servicio pblico que asumen los eventos artsticos en conexin
con lo formativo y educativo. La bsqueda de alternativas viables al modelo
actual se ha convertido en una necesidad que ha propiciado un intenso debate y las posibilidades de transformacin han seguido diferentes caminos.
Algunos de los ms relevantes se han producido en Brasil en los ltimos
aos.
La 6 Bienal de Mercosur en Porto Alegre, celebrada en 2007 y dirigida por
Gabriel Prez-Barreiro ofreci un nfasis en lo educativo a travs de un plan
de continuidad en el tiempo entre las sucesivas ediciones, que llenaban de
actividades silenciosas los periodos intermedios. El proyecto fue dirigido
por el artista Luis Camnitzer.

The current budget restrictions requires an optimization of resources, and,


from this point, the reflection must slide towards the discussion of cultural
policies, making it necessary to reconsider the public service role played
by artistic events with regards to their educational and formative aspects.
The search for viable alternatives to the current model has become a need
which has sparked an intense debate, and the possibilities for transformation have followed a variety of different paths.
Some of the most relevant of these have taken place in Brazil in the last
few years.
The 6th Mercosur Biennial in Porto Alegre, held in 2007 and directed by Gabriel Prez-Barreiro, focused on the educational through a plan for continuity over time between each edition, filling the intermediate periods with
silent activities. The project was directed by the artist Luis Camnitzer.

13

En 2008 a apertura da 28 Bienal de So Paulo coincide co estoupido da


crise financeira mundial, e o proxecto curatorial que propn un baleiro de
exposicin para deixar lugar reflexin ou un instante de repouso de imaxes
para abordar os problemas da arte, convrtese nun emblema do que est
ocorrendo na economa e na sociedade. O equipo curatorial dirixido por Ivo
Mesquita delineara unha estratexia que tia como obxectivo enviar un sinal
de alarma, e anda que os resultados non fosen todo o incisivos que se propuxera queda como unha actitude fronte aos sntomas de crise do modelo.
A XXXI edicin da Bienal de Pontevedra, asumindo a crise do modelo non
pretende nin moito menos ofrecer solucins de cambio. Porn a Bienal proponse explorar algunhas posibilidades que tendan construcin de novas
relacins co contexto local, co pblico e coas ferramentas educativas, co
obxectivo de artellar un modelo mis eficaz e de utilidade para a cidade.
A Bienal de Pontevedra a mis antiga de Espaa en activo. Organizada
pola Deputacin de Pontevedra dende o Museo Provincial, que conta cunha

En 2008 la apertura de la 28 Bienal de So Paulo coincide con el estallido


de la crisis financiera mundial, y el proyecto curatorial que propone un vaco
de exposicin para dejar lugar a la reflexin o un instante de reposo de imgenes para abordar los problemas del arte, se convierte en un emblema de
lo que est ocurriendo en la economa y en la sociedad. El equipo curatorial
dirigido por Ivo Mesquita haba delineado una estrategia que tena como
objetivo enviar una seal de alarma, y aunque los resultados no fueran todo
lo incisivos que se haba planteado queda como una actitud frente a los sntomas de crisis del modelo.
La XXXI edicin de la Bienal de Pontevedra, asumiendo la crisis del modelo
no pretende ni mucho menos ofrecer soluciones de cambio. Sin embargo la
Bienal se propone explorar algunas posibilidades que tiendan a la construccin de nuevas relaciones con el contexto local, el pblico y las herramientas
educativas, con el objetivo de articular un modelo ms eficaz y de utilidad
para la ciudad.

In 2008, the opening of the 28th So Paulo Biennial coincided with the global financial crisis, and its curatorial project, which proposed the absence
of exhibitions as a way to leave space for reflection, or an instant of respite from images, in order to approach the problems faced by art, became
an emblem of what is happening with the economy and with society. The
curatorial team directed by Ivo Mesquita had outlined a strategy which
aimed to send out an alarm signal, and, although the results were not quite
as cutting as planned, they remained as a possible attitude towards the
symptoms of crisis of the model.
The 31st edition of the Bienal de Pontevedra, whilst it accepts the crisis
of the model, in no way aims to offer solutions for change. However, the
Biennial seeks to explore some possibilities which are linked to the constructions of new relationships with the local context, the audience and
educational tools, with the aim of articulating a more efficient and useful
model for the city.

14

relevante coleccin histrica e arqueolxica, conta con XXXI edicins dende


1967: durante os primeiros anos as convocatorias foron anuais, alternando
unha de carcter nacional con outra internacional, inclundo premios de
pintura e de escultura. Dende os anos oitenta diversos proxectos de cambio foron configurando a sa estrutura temtica actual. Nos ltimos anos o
tema da Bienal centrouse nun mbito xeogrfico ou nunha rexin cultural do
mundo, para permitir establecer tamn unha rede de conexins con Galicia
e o seu contexto cultural.
A XXXI edicin da Bienal de Pontevedra baixo o ttulo de Utrpicos aborda Amrica Central e o Caribe como rexins interconectadas, asumindo
e profundando no modelo temtico para convertelo nunha ferramenta de
arquivo e resumo. O obxectivo principal da Bienal tanto visibilizar de maneira articulada os diversos aspectos da escena artstica como propiciar un
achegamento do pblico aos contextos socioculturais da rexin.

La Bienal de Pontevedra es la ms antigua de Espaa en activo. Organizada


por la Diputacin de Pontevedra desde el Museo Provincial, que cuenta con
una relevante coleccin histrica y arqueolgica, cuenta con XXXI ediciones desde 1967: durante los primeros aos las convocatorias fueron anuales,
alternndose una de carcter nacional con otra internacional, incluyendo
premios de pintura y escultura. Desde los aos ochenta diversos proyectos
de cambio han ido configurando su estructura temtica actual.
En los ltimos aos el tema de la Bienal se ha centrado en un mbito geogrfico o una regin cultural del mundo, para permitir establecer tambin una
red de conexiones con Galicia y su contexto cultural.
La XXXI edicin de la Bienal de Pontevedra bajo el ttulo de Utrpicos aborda Centroamrica y el Caribe como regiones interconectadas, asumiendo y
profundizando en el modelo temtico para convertirlo en una herramienta
de archivo y resumen. El objetivo principal de la Bienal es tanto visibilizar de

The Bienal de Pontevedra is the oldest one still taking place in Spain. It is
organized by the Deputacin de Pontevedra from the Museo Provincial,
which contains a relevant historical and archaeological collection, and has
been celebrated on 31 occasions since 1967: for the first few years it was
held on an annual basis, alternating a national and an international edition,
including painting and sculpture prizes. Since the 1980s, several projects
for change have gradually configured its current thematic structure. In the
last few years, the theme of the Biennial has centred on a specific geographic area or cultural region in the world, in order to make it possible
to establish a network of connections with Galicia and its cultural context.
The 31st edition of the Bienal de Pontevedra, entitled Utrpicos [Utropics],
examines Central America and the Caribbean as interconnected regions,
delving into the thematic model in order to transform it into a tool for archive and summary. The main aim of the Biennial is both to lend visibility, in

15

A Bienal asumiu unha estrutura de exposicins temticas que dean conta


do contexto dunha maneira mis articulada, en lugar de priorizar unha constelacin de intervencins individuais. Neste sentido o formato exposicin
resulta mis eficaz para establecer fos condutores e de dilogo entre as
obras e facilita o seu uso como unha ferramenta de coecemento que busca
mis afondar na informacin que na presentacin de ltimas novidades.
Considerando que Amrica Central e o Caribe son rexins que actualmente
non posen un alto grao de visibilidade internacional como contextos, senn
que o seu coecemento se apoia polo xeral nalgunhas figuras que acadaron
relevancia na escena internacional ou en escenas nacionais como a de Cuba,
o dispositivo exposicin permite realizar un subliado sobre o colectivo,
e facilita unha mellor comprensin das ideas que subxacen nas obras, as
como dos procesos de producin. A seleccin de obra rexeuse por criterios
de pertinencia e relevancia con respecto s temticas tratadas.

manera articulada los diversos aspectos de la escena artstica como propiciar un acercamiento del pblico a los contextos socioculturales de la regin.
La Bienal ha asumido una estructura de exposiciones temticas que den
cuenta del contexto de una manera ms articulada, en lugar de priorizar
una constelacin de intervenciones individuales. En este sentido el formato
exposicin resulta ms eficaz para establecer hilos conductores y de dilogo
entre las obras y facilita su uso como una herramienta de conocimiento que
busca ms una profundizacin en la informacin que en la presentacin de
ltimas novedades.
Considerando que Centroamrica y el Caribe son regiones que actualmente
no poseen un alto grado de visibilidad internacional como contextos, sino
que su conocimiento se apoya por lo general en algunas figuras que han alcanzado relevancia en la escena internacional o en escenas nacionales como
la de Cuba, el dispositivo exposicin permite realizar un subrayado sobre lo
colectivo, y facilita una mejor comprensin de las ideas que subyacen en las
obras, as como de los procesos de produccin.

an articulated way, to the various aspects of the art scene, in order to bring
audiences closer to the regions social-cultural contexts.
The Biennial has adopted a structure of thematic exhibitions which reveal
their context in a more articulated way, instead of lending priority to a
constellation of individual interventions. In this sense, the exhibition format
is more able to effectively establish guiding threads and dialogue between
the words, facilitating their use as a tool for knowledge, which seeks to
delve more deeply into information rather than focusing on presentation
of the latest novelties.
Given that Central America and the Caribbean are regions which currently
do not enjoy a high degree of international visibility as contexts, and that
their knowledge is generally based on a number of figures which have become relevant in the international scene, or in national scenes such as that
in Cuba, the exhibition device makes it possible to highlight the collective,

16

A seleccin dos artistas galegos estivo determinada pola capacidade da


sa obra para dialogar cos asuntos tratados ou con artistas da rexin Centroamericana e o Caribe. Outras obras de artistas espaois ou portugueses
foron escollidas por xurdir do encontro coa realidade da rexin.
Dunha maneira moi singular, o Caribe foi exhibido nos ltimos anos incidindo en aspectos ligados aos mbitos da cultura popular e subliando tamn
elementos de carcter relixioso afro-caribeo. A formulacin temtica das
exposicins da Bienal, anda que alude ocasionalmente a eles a travs de
obras concretas, pretende tamn mostrar aqueloutros aspectos que conectan cunha dimensin de modernidade e de compromiso coa realidade.
Por todo iso resulta prioritaria na Bienal a atencin informacin, a travs
de textos explicativos que permitan ao pblico que o desexe profundar nas
obras e nos temas abordados por estas. A Bienal pretende precisamente
establecer unha nfase nos aspectos educativos e formativos, que permitan

La seleccin de obra se ha regido por criterios de pertinencia y relevancia


respecto a las temticas tratadas.
La seleccin de los artistas gallegos ha estado determinada por la capacidad
de su obra para dialogar con los asuntos tratados o con artistas de la regin
Centroamericana y el Caribe. Otras obras de artistas espaoles o portugueses han sido escogidas por haber surgido del encuentro con la realidad de
la regin.
De una manera muy singular, el Caribe ha sido exhibido en los ltimos aos
incidiendo en aspectos ligados a los mbitos de la cultura popular y subrayando tambin elementos de carcter religioso afro-caribeo. El planteamiento temtico de las exposiciones de la Bienal, aunque alude ocasionalmente a ellos a travs de obras concretas, pretende tambin mostrar
aquellos otros aspectos que conectan con una dimensin de modernidad y
de compromiso con la realidad.

facilitating a greater understanding of the ideas underlying the works, as


well as production processes. The work selection has been ruled by pertinence and relevance criteria with regard to the themes examined.
The selection of Galician artists has been defined by the ability of their
work to establish a dialogue with the issues on which the biennial is centred, or with artists from the Central American region and the Caribbean.
Other works by Spanish and Portuguese artists have been chosen because
they have emerged from the encounter with the reality of the region.
In particular, the Caribbean has been represented in the last few years in
a way which focuses on aspects linked to the fields of popular culture,
highlighting Afro-Caribbean religious aspects as well. The thematic approach of the exhibitions of the Biennial, whilst occasionally alluding to these
elements through specific works, aims also to reveal those other aspects
which connect with a dimension of modernity and commitment to reality.

17

afondar sobre a funcin da estrutura bienal no mbito do coecemento,


abrindo canles de informacin e ofrecendo unha modalidade de achegamento mis interdisciplinar realidade da rexin. A creacin dun centro
de documentacin, conectado coa exposicin Tras-misins que propn
a presentacin de propostas artsticas a travs de proxectos educativos
e formativos independentes creados ou impulsados por artistas da rexin,
permitir un achegamento s realidades culturais da rexin tamn dende a
literatura, a msica ou o cine e o vdeo documental. Exposto mis como
unha rea de descanso, de audicin e de lectura, o centro de documentacin
propn diversos niveis de achegamento a Amrica Central e ao Caribe: nun
plano xeral e divulgativo ofrecerase unha seleccin de publicacins artsticas e literarias, revistas, producins musicais e vdeos documentais, e nun
plano mis especializado facilitarase o acceso a webs da rexin e a un arquivo dixital de artistas organizados pola Fundacin Teortica de San Jos
de Costa Rica.

Por todo ello resulta prioritaria en la Bienal la atencin a la informacin, a


travs de textos explicativos que permita al pblico que lo desee profundizar en las obras y en los temas abordados por estas.
La Bienal pretende precisamente establecer un nfasis en los aspectos educativos y formativos, que permitan profundizar sobre la funcin de la estructura bienal en el mbito del conocimiento, abriendo canales de informacin
y ofreciendo una modalidad de acercamiento ms interdisciplinar a la realidad de la regin. La creacin de un centro de documentacin, conectado
con la exposicin Tras-Misiones que propone la presentacin de propuestas artsticas a travs de proyectos educativos y formativos independientes
creados o impulsados por artistas de la regin, permitir un acercamiento a
las realidades culturales de la regin tambin desde la literatura, la msica
o el cine y el vdeo documental. Planteado ms como un rea de descanso, de audicin y de lectura, el centro de documentacin propone diversos
niveles de acercamiento a Centroamrica y el Caribe: en un plano general

Because of all this, it is essential in this Biennial to pay attention to information, provided by explanatory texts which enable any visitor who so
chooses to delve into the works and the issues they examine. The Biennial
aims, in fact, to emphasise the educational and formative aspects, which
make it possible to analyze the role of the biennial structure in the context of knowledge, opening channels for information and offering a more
inter-disciplinary approach to the reality of the region. The creation of a
documentation centre, connected to the Tras-Misiones [Trans-Missions]
exhibition, which proposes the presentation of artistic works through independent educational and formative projects created and promoted by
artists from the region, will make it possible to come closer to the cultural
realities of the region, from the perspective of literature, music, cinema
and documentary video. Presented more as a space for rest, listening and
reading, the documentation centre proposes various levels from which to
examine Central America and the Caribbean: on a general and educational

18

Establecronse diversas reas de colaboracin coa Facultade de Belas Artes


de Pontevedra, para converter a Bienal nun campo de experimentacin e
investigacin.
Nesa lia propuxose unha conexin con proxectos artsticos inscritos no
medio da bienal, a cidade e o seu territorio: a Fundacin Rac, a Facultade de
Belas Artes e grupos independentes como a Alg-a e Escoitar que se encargarn de diversos dispositivos e proxectos.
Como parte importante da Bienal proponse a presentacin dun Ciclo de
cine, unha serie de concertos, diversas mesas redondas que aborden temas
especficos da rexin, complementadas por presentacins e / ou talleres
dalgns dos artistas convidados.
Tendo en conta que a Bienal se organiza nas salas do Museo Provincial proponse pr de relevo a coleccin do museo en distintas direccins: por un

y divulgativo se ofrecer una seleccin de publicaciones artsticas y literarias, revistas, producciones musicales y vdeos documentales, y en un plano
ms especializado se facilitar el acceso a webs de la regin y a un archivo
digital de artistas organizado por la Fundacin Teortica de San Jos de
Costa Rica.
Se han establecido diversas reas de colaboracin con Facultad de Bellas
Artes de Pontevedra, para convertir a la bienal en un campo de experimentacin e investigacin.
En esa lnea se ha planteado una conexin con proyectos artsticos inscritos
en el entorno de la bienal, la ciudad y su territorio: la Fundacin Rac, la Facultad de Bellas Artes y grupos independientes como Alg-a y Escoitar que
se encargarn de diversos dispositivos y proyectos.
Como parte importante de la Bienal se plantea la presentacin de un Ciclo
de cine, una serie de conciertos, diversas mesas redondas que aborden te-

plane, a selection of artistic and literary publications, magazines, musical


productions and documentary videos will be presented, while, on a more
specialized plane, visitors will be offered access to websites from the region and to a digital archive of artists organized by the Fundacin Teortica
de San Jos of Costa Rica.
Several areas for collaboration have been established with the Faculty of
Fine Arts of Pontevedra, in order to turn the Biennial into a field of experimentation and research.
This is the line which has defined a connection with artistic projects from
the realm of the Biennial, the city and its landscape: the Fundacin Rac, the
Faculty of Fine Arts and independent groups such as Alg-a and Escoitar,
which will be in charge of a range of projects and devices.

19

lado inseriranse diversas obras contemporneas na coleccin histrica e


permanente do museo co obxectivo de activar novas lecturas entre a actualidade e a historia; e por outro integraranse pezas da coleccin na seccin
mis histrica e introdutoria da Bienal, que abordar as relacins de Galicia
coa rexin a travs do exilio de artistas galegos nos anos corenta.
As intervencins no espazo pblico foron pensado para que propicien a sa
transformacin, propondo a permanencia fronte ao efmero, no espazo da
rea portuaria de Vilagarca, un dos portos mis importantes da provincia de
Pontevedra. As mesmo propxose nas publicacins un formato libro fronte
frmula de catlogo, para complementalo cunha gua que facilite tanto a
visita coma a lectura do proxecto.
O modelo de bienal que asume a XXXI edicin da Bienal de Pontevedra
pretende converterse nunha ferramenta de uso e nun espazo que estimule
o interese do pblico por coecer mis e mellor o tema abordado, Amrica

mas especficos de la regin, complementadas por presentaciones y/o talleres de algunos de los artistas invitados.
Teniendo en cuenta que la Bienal se organiza en las salas del Museo Provincial se plantea poner de relieve la coleccin del museo en distintas
direcciones: por un lado se insertarn diversas obras contemporneas en
la coleccin histrica y permanente del museo con el objetivo de activar
nuevas lecturas entre la actualidad y la historia; y por otro se integrarn piezas de la coleccin en la seccin ms histrica e introductoria de la Bienal,
que abordar las relaciones de Galicia con la regin a travs del exilio de
artistas gallegos en los aos cuarenta.
Las intervenciones en el espacio pblico han sido pensadas para que propicien su transformacin, planteando la permanencia frente a lo efmero, en el
espacio del rea portuaria de Vilagarca, uno de los puertos ms importantes
de la provincia de Pontevedra.

As an important part of the Biennial, a film cycle, a series of concerts and


several round tables have been organized, rounded off by presentations
and/or workshops led by some of the guest artists.
Keeping in mind that the Biennial is held in the rooms of the Museo Provincial it has been proposed that the museums collection should be emphasized in several ways: on the one hand, by inserting various contemporary works in the historical and permanent collection of the museum, with
the aim of activating new readings between the present and history; and,
on the other hand, by integrating pieces from the collection in the most
historical and introductory section of the Biennial, which will examine the
relationship of Galicia with the region through the exile of Galician artists
in the 1940s.
The interventions in the public space have been devised so that they encourage its transformation, positioning permanence against the ephemeral,

20

Central e o Caribe. A Bienal pois proponse fundamentalmente como un punto de partida e non como un mecanismo totalizador. Subliando que a arte
tamn un medio de coecemento visual e discursivo, o pblico dispor de
diversos niveis de lectura e deber abordar a exposicin como unha experiencia de conexins e relacins.

As mismo se ha planteado en las publicaciones un formato libro frente a la


frmula de catlogo, para complementarlo con una gua que facilite tanto la
visita como la lectura del proyecto.
El modelo de bienal que asume la XXXI edicin de la Bienal de Pontevedra pretende convertirse en una herramienta de uso y en un espacio que
estimule el inters del pblico por conocer ms y mejor el tema abordado,
Centroamrica y Caribe. La Bienal pues se plantea fundamentalmente como
un punto de partida y no como un mecanismo totalizador. Subrayando que
el arte es tambin un medio de conocimiento visual y discursivo, el pblico dispondr de diversos niveles de lectura y deber abordar la exposicin
como una experiencia de conexiones y relaciones.

in the space of the port area of Vilagarca, one of the biggest ports in
the Pontevedra province. Likewise, all publications have been produced in
book format rather than as catalogues, so that they can be complemented
with a guide which facilitates both the visit to the show and the reading of
the project.
The model adopted by the 31st edition of the Pontevedra Biennial aims to
be a tool for use and a space for the stimulating of the audiences interest
in gaining a better and deeper understanding of the topic examined, Central America and the Caribbean. The Biennial is therefore posed as a starting point, not as a totalizing mechanism. By highlighting the fact that art
is a medium for visual and discursive knowledge, the audience will enjoy
a range of levels of interpretation and will approach the exhibition as an
experience for connections and relationships.

21

Escoitar.org
Escoitar.org Escoitar.org un grupo de artistas e activistas sonoros formado por antroplogos, musiclogos enxeeiros e artistas multimedia. O
seu principal obxectivo o fomento e a promocin do fenmeno sonoro
e a escoita activa.
rbp31.org A radio unha excelente ferramenta non s pola sa natureza comunicacional, senn polas sas posibilidades creativas e narrativas.
Escoitar.org formula novas posibilidades discursivas que convertan o feito
radiofnico nun fenmeno multimeditico e nunha forma de arte performativa; nunha vent para expandir universalmente o sentido xerado no
interior do museo, ademais da propia linguaxe radiofnica.
Audioguas Utilizando o formato das audioguas de museos, este proxecto non s cuestiona o seu valor ou os discursos oficiais que o constren,
senn que aspira a deconstrur estes relatos e ofrecer outras guas que
intervean na percepcin da obra e do espazo entendido como fluxo,
acontecemento e memoria colectiva.
Entre ficcin e realidade, a sa intencin intervir al onde as obras manteen un dilogo co pblico, para convertelos en lugares mutantes que se
transforman mentres se percorren baixo o efecto do son e das narracins,
vez que se revela, un lugar oculto cheo de relatos persoais.
As, Escoitar.org deseou o sistema de audioguas que permiten escoitar o sentido xerado polas obras dos artistas neste edificio: entrevistas,
microrrelatos, docudramas e audioficcin cultural ao servizo da pura experiencia sensorial.

Escoitar.org Escoitar.org es un grupo de artistas y activistas sonoros formado por antroplogos, musiclogos ingenieros y artistas multimedia. Su
principal objetivo es el fomento y la promocin del fenmeno sonoro y la
escucha activa.
rbp31.org La radio es una excelente herramienta no slo por su naturaleza comunicacional, sino por sus posibilidades creativas y narrativas.
Escoitar.org plantea nuevas posibilidades discursivas que la conviertan en
un fenmeno multimeditico y en una forma de arte performativa; una
ventana para expandir universalmente el sentido generado en el interior
del museo, adems del propio lenguaje radiofnico.
Audioguas Utilizando el formato de las audioguas de museos, este proyecto no slo cuestiona su valor o los discursos oficiales que lo construyen,
sino que aspira a deconstruir estos relatos y ofrecer otras guas que intervengan en la percepcin de la obra y del espacio entendido como flujo,
acontecimiento y memoria colectiva.
Entre ficcin y realidad, su intencin es intervenir all donde las obras mantienen un dilogo con el pblico, para convertirlos en lugares que se transforman mientras se recorren bajo el efecto del sonido y de las narraciones,
al tiempo que se revela un lugar lleno de relatos personales.
As, Escoitar.org disea el sistema de audioguas que permiten escuchar el
sentido generado por las obras de los artistas en este edificio: entrevistas,
microrrelatos, docudramas y audio-ficcin cultural al servicio de la pura
experiencia sensorial.

22

Escoitar.org Escoitar.org is a group of artists and sound activists made


by anthropologists, musicologists, engineers and media artists. Its main
objective is the development and promotion of sound phenomena and active listening.
rbp31.org Radio is an excellent tool not only for its communicational
nature, but also by its creative and narrative possibilities. Escoitar.org presents new discursive possibilities that make it become a multimedia phenomenon and a performative art form; a window to universally expand the
meaning generated inside the museum, besides the radio language.
Audioguides Using the museum audio guide format, this project not only
questions its value or the official discourses that construct it, but also aims
to deconstruct these narratives and to shown other guides involved in the
perception of the work and space understood as a flux, events and collective memory.
Between fiction and reality, its intention is to intervene where works have a
dialogue with the public, to turn them into places that are transformed as
they are travelled under the effect of sound and narratives, while revealing a
place full of personal stories.
Thus, Escoitar.org designs an audio guide system that allows to listen to
the meaning generated by the artists works displayed in this building: interviews, micro-stories, docudramas and cultural audio-fiction at the service of pure sensorial experience.

23

24

IDA E VOLTA

IDA Y VUELTA

ROUND TRIP

A historia artstica de Centroamrica e do Caribe construuse, ao longo do


sculo XX, a travs de itinerarios de ida e volta, desprazamentos que propiciaron a circulacin de ideas. Esta rexin mantivo unha estreita vinculacin con Espaa, e ademais moi especialmente con Galicia. Nesa conexin
interviron tanto a emigracin como o exilio tras a Guerra Civil, ao que se
viron abocados numerosos artistas e intelectuais galegos. Ida e Volta formlase como unha introducin Bienal, propoendo un dilogo cruzado
e histrico entre Galicia e a rexin centroamericana e o Caribe, a travs de
artistas que desenvolveron o seu traballo entre as das beiras do Atlntico.
Castelao descobre o mundo afrocubano cando en 1938 visita os centros
e asociacins galegas de Cuba para solicitar fondos e apoio causa republicana na Guerra Civil. Arturo Souto recala en Cuba antes de exiliarse
definitivamente en Mxico. Eugenio Granell establcese sucesivamente na
Repblica Dominicana, en Guatemala e en Puerto Rico antes de partir aos
Estados Unidos, dende onde regresa a Espaa a mediados dos anos oitenta.
Se Laxeiro viaxa a Cuba cos seus pais, emigrantes, e inicia a sa formacin
como artista na Habana, antes de regresar en 1925 a Galicia, o cubano WiLa historia artstica de Centroamrica y el Caribe se ha construido, a lo largo
del siglo XX, a travs de itinerarios de ida y vuelta, desplazamientos que
han propiciado circulacin de ideas. Esta regin ha mantenido una estrecha
vinculacin con Espaa, y adems muy especialmente con Galicia. En esa
conexin han intervenido tanto la emigracin como el exilio tras la Guerra
Civil, al que se vieron abocados numerosos artistas e intelectuales gallegos.
Ida y Vuelta se plantea como una introduccin a la Bienal, proponiendo un
dilogo cruzado e histrico entre Galicia y la regin centroamericana y el
Caribe, a travs de artistas que desarrollaron su trabajo entre las dos orillas del Atlntico. Castelao descubre el mundo afrocubano cuando en 1938
visita los centros y asociaciones gallegas de Cuba para recabar fondos y
apoyo a la causa republicana en la Guerra Civil. Arturo Souto recala en Cuba
antes de exiliarse definitivamente en Mxico. Eugenio Granell se establece
sucesivamente en Repblica Dominicana, Guatemala y Puerto Rico antes
de partir a los Estados Unidos, desde donde regresa a Espaa a mediados
de los aos ochenta. Si Laxeiro viaja a Cuba con sus padres, emigrantes, e
inicia su formacin como artista en La Habana, antes de regresar en 1925 a

The artistic history of Central America and the Caribbean in the 20th century
has been built on the basis of round trips, journeys which have encouraged
the circulation of ideas. This region has always been closely connected to
Spain, especially Galicia. This connection has been affected by the emigration and exile following the Civil War on which many Galician artists and intellectuals were forced to embark. Ida y Vuelta is presented as an introduction to the Biennial, proposing a dialogue between Galician and the Central
American and Caribbean regions, as well as a conversation between history and the present, through the works of artists who developed their work
on both sides of the Atlantic. Castelao discovered the Afro-Cuban world
in 1938, when he visited the Galician centres and associations in Cuba in
order to raise funds and support for the Republican cause during the Civil
War. Arturo Souto spent time in Cuba before setting in Mexico. Eugenio
Granell travelled to the Dominican Republic, Guatemala and Puerto Rico
before going to the United States, from where he returned to Spain in the
mid-1980s. While Laxeiro travelled to Cuba with his emigrant parents, and
began his artistic training in Havana, before returning to Galicia in 1925, the

26

fredo Lam viaxa a Espaa en 1924 para formarse e al sorprndelle a Guerra


Civil, na que participa, viaxando a Pars en 1938, onde entrar en contacto
co grupo surrealista e onde callar o seu estilo sincrtico entre a vangarda
europea e o acervo vernculo afrocubano. O costarriqueo Max Jimnez
viaxa a Europa nos anos vinte, introduce no seu pas dende a sa pintura
unha mirada atenta aos desposudos e aos negros xunto a Wifredo Lam,
Emilia Prieto ou Max Jimnez, entre outros.
A continuidade de temas e ideas dende os anos trinta e corenta ata a actualidade permite establecer novos dilogos cruzados dende os traballos
de artistas actuais: o legado do Surrealismo, a herdanza africana, a cultura
afrocaribea ou a busca dunha linguaxe vangardista, as como as vivencias
do exilio, da emigracin e das viaxes. Inclense tamn algns traballos fotogrficos de Jos Surez e Manuel Ferrol, centrados na sociedade galega
e na emigracin. Entre os artistas contemporneos includos figuran entre
outros, Rolando Castelln, Jos Bedia, Leiro, Marta Mara Prez Bravo, Carlos Capeln, Santiago Mayo, Jorge Pineda ou Jos Garca Cordero.

Galicia, el cubano Wifredo Lam viaja a Espaa en 1924 para formarse y all
lo sorprende la Guerra Civil, en la que participa, viajando a Pars en 1938,
donde entrar en contacto con el grupo surrealista y donde cuajar su estilo
sincrtico entre la vanguardia europea y el acervo vernculo afrocubano. El
costarricense Max Jimnez, viaja a Europa en los aos veinte, introduce en
su pas desde su pintura una mirada atenta a los desposeidos y a los negros,
junto a Wifredo Lam, Emilia Prieto o Max Jimnez, entre otros .
La continuidad de temas e ideas desde los aos treinta y cuarenta hasta la
actualidad permite establecer nuevos dilogos cruzados desde los trabajos
de artistas actuales: el legado del Surrealismo, la herencia africana, la cultura afrocaribea o la bsqueda de un lenguaje vanguardista, as como las
vivencias del exilio, la emigracin y los viajes. Se incluyen tambin algunos
trabajos fotogrficos de Jos Surez y Manuel Ferrol, centrados en la sociedad gallega y la emigracin. Entre los artistas contemporneos incluidos
figuran entre otros, Rolando Castelln, Jos Bedia, Leiro, Marta Mara Prez
Bravo, Carlos Capeln, Santiago Mayo, Jorge Pineda o Jos Garca Cordero.

Cuban Wifredo Lam travelled to Spain in 1924 to train. Following the Civil
War, he travelled to Paris, positioning his syncretic style between the European avant-garde and the Afro-Cuban vernacular. The Costa Rican artist
Max Jimnez travelled to Europe in the 1920, and, from an avant-garde
perspective, introduced to his country an interest in the dispossessed and
the black community.
The continuity of themes and ideas since the 1930s and 1940s allows to
establish new crossed dialogues with the work of contemporary artists:
Surrealism, the African heritage, the Afrocaribbean culture or the search
for a vanguardist language, as well as the experiences of exile, emigration and travels. The show also includes some photographic works by Jos
Suarez and Manuel Ferrol, focusing on Galician society and emigration.
Among the contemporary artists included we can find Rolando Castelln, Jos Bedia, Leiro, Marta Mara Prez Bravo, Carlos Capeln, Santiago
Mayo, Jorge Pineda or Jos Garca Cordero.

27

ROLANDO CASTELLN
Nicaragua, 1937. Reside en / Lives in San Jos de Costa Rica.

Na obra de Castelln, o barro achega non s un extraordinario


recurso plstico, senn un pensamento e unha posicin vital,
guiados por un profundo respecto e un verdadeiro asombro
polos misterios da natureza. Por iso, talvez, prefire situar a sa
intervencin no lazo onde se xunta o natural e o realizado. Os
traballos con barro, pero tamn os seus mltiples estudos de
elementos naturais, vanse conformando no cruzamento entre o
azar e a intencionalidade. Coma se preferise completar a imaxe
xa suxerida na materia mesma, Castelln busca na forma orgnica a base doutras combinacins. Os elementos naturais e
os construdos parecen compartir un xogo de espellos: unha
forma repite a outra e multiplcaa.
A proposta visual de Castelln estndese tamn a travs dos
seus debuxos, os seus murais, as sas pequenas coleccins e estudos de elementos naturais e tamn do seu valioso arquivo documental, exhibindo fotografas, documentos, revistas e material
grfico que dan conta da traxectoria deste artista autodidacta,
quen dende os primeiros setenta coqueteaba non sen humor
e certa distancia crtica con prcticas da arte conceptual, as
como obxectos atopados na natureza e na ra, que son coidadosamente manipulados e resignificados.
En la obra de Castelln, el barro aporta no slo un extraordinario recurso plstico, sino un pensamiento y una posicin vital,
guiados por un profundo respeto y un verdadero asombro por
los misterios de la naturaleza. Por eso, tal vez, prefiere ubicar su
intervencin en el lazo donde se junta lo natural y lo realizado.
Los trabajos con barro, pero tambin sus mltiples estudios de
elementos naturales, se van conformando en el cruce entre el
azar y la intencionalidad. Como si prefiriera completar la imagen
ya sugerida en la materia misma, Castelln busca en la forma orgnica la base de otras combinaciones. Los elementos naturales
y los construidos parecen compartir un juego de espejos: una
forma repite la otra y la multiplica.
La propuesta visual de Castelln se extiende tambin a travs
de sus dibujos, sus murales, sus pequeas colecciones y estudios de elementos naturales y tambin de su valioso archivo
documental, exhibiendo fotografas, documentos, revistas y
material grfico que dan cuenta de la trayectoria de este artista
autodidacta, quien desde los tempranos setenta coqueteaba
no sin humor y cierta distancia crtica con prcticas del arte
conceptual, as como objetos encontrados en la naturaleza y en
la calle, que son cuidadosamente manipulados y resignificados.

28

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Muro 13, 2010-07-06
Tcnica mixta e obxectos atopados
Mixed technique and found objects
345 x 600 cm
Cenizas, 1979-2007
Publicacin editada por Rolando
Castelln
Publication edited by Rolando
Castelln
Hojas sueltas I, II, III, IV, V, VI, 1981-2010
Tcnica mixta
Mixed technique
29 x 22 cm

Muro 13, 2010-07-06

In Castellns work, clay offers not only an extraordinary visual


resource, but a vital thought and attitude, guided by a profound
respect for, and true amazement at, the mysteries of nature. Because of this, perhaps, he prefers to situate his interventions at
the point where the natural and the manufactured come together. The works with clay, as well as his many studies of natural
elements, have taken shape somewhere between randomness
and deliberateness. As if seeking to finish the image suggested by the material itself, Castelln delves into the organic form
in order to find the basis for other combinations. The natural
and constructed elements seem to share a play of mirrors: each
form is repeated and multiplied by another.
Castellns visual proposals also take the shape of drawings,
murals, small collections and studies of natural elements, as well
as his valuable documentary archive, which includes photographs, documents, magazines and graphic material, which cover
the career of this self-taught artist, who, since the early 1970s,
has flirted not without humour and a certain critical distance with conceptual art practices, as well as objects found in
nature and on the street, which are carefully manipulated and
reinterpreted in his work.

29

CARLOS CAPELN
Montevideo, 1948.

O nomadismo do artista contemporneo, o exilio poltico e a


viaxe, constren os traxectos de idas e voltas de Carlos Capeln: artista uruguaio, exiliado e refuxiado en Suecia, reside
durante anos en Costa Rica, convertndose nunha referencia
para as novas xeracins de artistas centroamericanos, trasldase a Galicia (de onde orixinaria a sa familia) e establcese
en Santiago de Compostela durante cinco anos, para regresar a
Uruguai tras outra tempada en Suecia. O seu traballo establece
un intricado mapa de preocupacins onde se mesturan o existencial e a reflexin social e poltica vista dende as iconografas
visuais. Valsecito un libro e un mapa, un diario e unha pintura,
prgase e estndese, un itinerario vital.

El nomadismo del artista contemporneo, el exilio poltico


y el viaje, construyen los trayectos de idas y vueltas de Carlos
Capeln: artista uruguayo, exiliado y refugiado en Suecia, reside
durante aos en Costa Rica, convirtindose en una referencia
para las jvenes generaciones de artistas centroamericanos, se
traslada a Galicia (de donde es originaria su familia) y se establece en Santiago de Compostela durante cinco aos, para regresar
a Uruguay tras otra temporada en Suecia. Su trabajo establece
un intrincado mapa de preocupaciones donde se entremezclan
lo existencial y la reflexin social y poltica vista desde las iconografas visuales. Valsecito es un libro y un mapa, un diario y una
pintura, se pliega y se extiende, es un itinerario vital.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Valsecito, 2009
Tinta chinesa sobre papel
Indian ink on paper
582 x 34,5 cm
Cortesa Galera Patricia Ready,
Santiago de Chile

The nomadic nature of the contemporary artist, political exile


and travel are the elements which build the journey of Carlos
Capeln: an Uruguayan artist, exiled in Sweden, who lived for
many years in Costa Rica, becoming an example for young Central American artists, before moving to Galicia (where his family
comes from) and settling in Santiago de Compostela for five
years, to return to Uruguay after another stint in Sweden. His
work establishes an intricate map of concerns which combines
the existential with social and political reflections seen from
visual iconographies. Valsecito is a book and a map, a diary and
a painting, which is folded and expanded into a vital itinerary.

30

Valsecito, 2009

31

Eugenio F. Granell
A Corua, 1912- Madrid, 2001.

Frmase na Escola Superior de Msica do Conservatorio de


Madrid, sendo a msica a sa principal actividade. Durante a
Guerra Civil dirixe El combatiente rojo, rgano do POUM e colabora en diversas publicacins, marchando ao exilio ao final da
contenda, residindo sucesivamente na Repblica Dominicana,
Guatemala e Puerto Rico, antes de establecerse nos Estados
Unidos. Volver a Espaa en 1985.
En Santo Domingo o encontro con Andr Breton, ao que realiza
unha entrevista para o diario La Nacin en 1940, resultar decisivo. Inicia unha obra pictrica que se enmarca no surrealismo
e se impregna de elementos propios do Caribe: Jinete del aire e
La sorpresa del trigo pertencen etapa dominicana.
Nos anos cincuenta, residindo en Porto Rico, o seu vocabulario
surrealista enriqucese a travs dunha estilizacin de formas
que formula suxestivos paralelos con Wifredo Lam. En Caballito japons, figuras fantsticas constren formas de animais e
vexetais que se asemellan a estraos mecanismos, que o artista
define como encontros.

Se forma en la Escuela Superior de Msica del Conservatorio


de Madrid, siendo la msica su principal actividad. Durante la
Guerra Civil dirige El combatiente rojo, rgano del POUM y colabora en diversas publicaciones, marchando al exilio al final de
la contienda, residiendo sucesivamente en la Repblica Dominicana, Guatemala y Puerto Rico, antes de establecerse en los
Estados Unidos. Volver a Espaa en 1985.
En Santo Domingo el encuentro con Andr Breton, a quien realiza
una entrevista para el diario La Nacin en 1940, resultar decisivo.
Inicia una obra pictrica que se enmarca en el surrealismo y se
impregna de elementos propios del Caribe: Jinete del aire y La
sorpresa del trigo pertenecen a la etapa dominicana.
En los aos cincuenta, residiendo en Puerto Rico, su vocabulario
surrealista se enriquece a travs de una estilizacin de formas
que plantea sugerentes paralelos con Wifredo Lam. En Caballito
japons, figuras fantsticas construyen formas de animales y vegetales que se asemejan a extraos mecanismos, que el artista
define como encuentros.

32

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Jinete del aire, 1944
leo sobre cartn
Oil on cardboard
25,30 x 20,20 cm
La sorpresa del trigo (Rplica
homenaje a Maruja Mallo), 1945
leo sobre tboa
Oil on wood
42,50 x 29,50 cm
Fundacin Eugenio Granell,
Santiago de Compostela
Caballito japons, 1952
Tmpera sobre cartn pegado
a tboa
Tempera on cardboard stuck
to board
111x121,5 cm
C.A.C. Tcnicas Reunidas S.A. Museo Patio Herreriano, Valladolid

Caballito japons, 1952

Granell trained at the Escuela Superior de Msica del Conservatorio de Madrid, with music being his main interest along with
art. During the Civil War he was head of El combatiente rojo,
an organ of the POUM, and he collaborated with several publications, before going into exile at the end of the war. He lived
in the Dominican Republic, Guatemala and Puerto Rico, before
settling in the U.S. He returned to Spain in 1985.
During his time in Santo Domingo he met Andr Breton, whom
he interviewed for La Nacin in 1940, and who played a crucial part in his work. His art entered the field of Surrealism and
adopted elements from the Caribbean: Jinete del aire and La
sorpresa del trigo belong to his Dominican phase.
In the 1950s, when he was living in Puerto Rico, his surreal vocabulary was enriched by a depuration of forms which revealed
a number of suggestive parallels with Wifredo Lam. In Caballito japons, his fantastical figures built animal and vegetable
forms resembling old mechanisms which the artist defines as
encounters.

33

SANTIAGO MAYO
A Corua, 1965.

Santiago Mayo traballa cunha mirada sobre a paisaxe e a arquitectura, situndose no lmite entre a escultura e un debuxo
trazado con materiais frxiles. Nesta creacin de universos mnimos pero sempre poticos con case nada, conflen o legado
dun certo surrealismo e a prctica dunha mirada de sinxeleza
sobre o humilde. As paisaxes ilumnanse a travs de cables
que debuxan os perfs onricos da imaxinacin, namentres os
elementos naturais (auga, soia ou musgo) converten o debuxo
en volume nun collage vivo.

Santiago Mayo trabaja con una mirada sobre el paisaje y la arquitectura, situndose en el lmite entre la escultura y un dibujo
trazado con materiales frgiles. En esta creacin de universos
mnimos pero siempre poticos con casi nada, confluyen el legado de un cierto surrealismo y la prctica de una mirada de
sencillez sobre lo humilde. Los paisajes se iluminan a travs
de cables que dibujan los perfiles onricos de la imaginacin,
mientras los elementos naturales (agua, soja o musgo) convierten al dibujo en volumen en un collage vivo.

Santiago Mayo examines the landscape and architecture, situating his gaze in the space between sculptures and drawings made
with fragile materials. In this creation of minimal yet always poetic universes, made from almost nothing, he brings together the
legacy of a certain surrealism and the practice of a simple gaze
on the most humble elements. The landscapes are illuminated
by means of wires which draw the dreamlike silhouettes of imagination, whilst the natural elements (water, soy and moss) turn
the raised drawing into a living collage.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Surtidor (Stiro), 2010
Escultura
Sculpture
30 x 30 x 30 cm
Manantial (Ninfa), 2010
Escultura
Sculpture
30 x 20 x 20 cm

Meucoraao de baleia, 2010


Escultura
Sculpture
50 x 20 x 30 cm
Rito de Fertilidad, 2009
Escultura
Sculpture
20 x 10 x 10 cm
Chamunda, 2009
Escultura
Sculpture
15 x 10 x 6 cm
Cortesa do artista

34

Surtidor (Stiro), 2010

35

FRANCISCO LEIRO
Cambados (Pontevedra), 1957. Reside en / Lives in Madrid e / and Cambados.

Leiro inicia a sa andaina artstica nos anos setenta interesndose


polo legado do Surrealismo, que anda mantia forza e vixencia,
actuando como un mecanismo que permite tanto a narracin
como a abstraccin. Estas obras iniciais, moi pouco coecidas,
foron obxecto dunha exposicin na Fundacin Eugenio Granell
de Santiago de Compostela en 2003, e presentadas en vitrinas.
Na obra posterior o Surrealismo permanece como un pouso que
aflora como unha mirada en situacins onde domina o exceso e
o disparatado, o humor e o imaxinario, nun marco mis narrativo.
Nos anos noventa, namentres reside en Nova Iorque, Leiro mantn
un intenso contacto coa comunidade latina e caribea da cidade,
viaxa frecuentemente a Mxico e ao Caribe, e numerosas pezas imprgnanse de formas e personaxes propios destes pases:
a serie de Pavas ou personaxes coma Habanero que parece sacado dun coro do Tropicana, alternan con obras como La ltima
de Williamsbourg onde o personaxe descabezado carga cunha
inmensa froita tropical, ou Embozada marrn, unha muller opulenta que est a piques de ser atacada por un minsculo chupacabras, unha criatura misteriosa que segundo as recentes
lendas urbanas e rurais do Caribe, ataca os animais pola noite
deixndoos sen unha pinga de sangue.

Leiro inicia su andadura artstica en los aos setenta interesndose por el legado del Surrealismo, que an mantena fuerza y
vigencia, actuando como un mecanismo que permite tanto la
narracin como la abstraccin. Estas obras iniciales, muy poco
conocidas, fueron objeto de una exposicin que tuvo lugar en
la Fundacin Eugenio Granell de Santiago de Compostela en
el ao 2003, y presentadas en vitrinas. En la obra posterior el
Surrealismo permanece como un poso que aflora como una mirada en situaciones donde domina el exceso y lo disparatado, el
humor y lo imaginario, en un marco ms narrativo.
En los aos noventa, mientras reside en Nueva York, Leiro mantiene un intenso contacto con la comunidad latina y caribea
de la ciudad, viaja frecuentemente a Mxico y al Caribe, y numerosas piezas se impregnan de formas y personajes propios
de estos pases: la serie de Pavas o personajes como Habanero
que parece sacado de un coro del Tropicana, se alternan con
obras como La ltima de Williamsbourg donde el personaje descabezado carga con una inmensa fruta tropical, o Embozada
marrn, una mujer opulenta que est a punto de ser atacada por
un minsculo chupacabras, una criatura misteriosa que segn
las recientes leyendas urbanas y rurales del Caribe, ataca a los
animales por la noche dejndolos sin una gota de sangre.

36

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
ltimo de Williamsburg, 1990
Madeira tinguida
Stained wood
160 x 40 x 60 cm
Embozada marrn, 1999
Madeira de chopo, estao,
contrachapado, fibra de vidrio
Poplar wood, tin, plywood, glass
fiber
203 x 245 x 122 cm
Vitrina con siete piezas, anos 70
Display case with seven pieces, 1970s
Madeira e arame
Wood and wire
185 x 120 x 70 cm
Coleccin do artista
Artists collection

ltimo de Williamsburg, 1990


Embozada marrn, 1999

Leiro began his artistic career in the 1970s, driven by his interest
in the legacy of surrealism, which was still strong and relevant,
functioning as a mechanism which allows for both narration and
abstraction. These early and little-known works were the subject
of an exhibition at the Fundacin Eugenio Granell in Santiago
de Compostela in 2003, exhibited in display cases. In his subsequent works, surrealism remains as a trace which is expressed
from the perspective of situations where excess, the ridiculous,
humour and imagery reign, in a more narrative context.
In the 1990s, while he was living in New York, Leiro maintained
intense contact with the Latino and Caribbean community of
the city, frequently travelling to Mexico and the Caribbean, and
many of his pieces were drenched in forms and characters specific to these countries: the series Pavas or characters such as
Habanero, which seems to come straight from a choir at the
Tropicana, are combined with works such as La ltima de Williamsburg, where the headless character destroys an immense
tropical fruit, and Embozada marrn, where an opulent woman is
about to be attacked by a minuscule chupacabras, a mysterious
creature which, according to recent Caribbean urban and rural
legends, attacks animals at night, leaving them without a single
drop of blood.

37

LUIS GONZLEZ PALMA


Guatemala, 1957.

A finais dos noventa, Luis Gonzlez Palma desenvolve un importante traballo fotogrfico no que a alegora se converte nunha
maneira de reflexionar criticamente sobre a historia e o presente
de Guatemala. As sas imaxes son escenas que remiten complexidade narrativa da pintura relixiosa do Barroco. Nos rostros
expresivos dos indxenas maias que representan smbolos da
vida e da cultura, destaca a forza dunha mirada que tradicionalmente lles foi negada durante sculos de exclusin. O emprego
de betume de Xudea sobra a pel destaca o branco dos ollos,
sublia unha mirada e unha historia que presente.

A finales de los aos noventa Luis Gonzlez Palma desarrolla un


importante trabajo fotogrfico en el que la alegora se convierte
en una manera de reflexionar crticamente sobre la historia y el
presente de Guatemala. Sus imgenes son escenas que remiten
a la complejidad narrativa de la pintura religiosa del Barroco. En
los rostros expresivos de los indgenas mayas que protagonizan
smbolos de la vida y de la cultura, destaca la fuerza de una
mirada que tradicionalmente les ha sido negada durante siglos
de exclusin. El empleo de betn de Judea sobre la piel destaca
el blanco de los ojos, subraya una mirada y una historia que es
presente.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
La Rosa, 1989
Fotografa
Photograph
70 x 72 cm
Coleccin particular, Madrid
Private collection, Madrid

In the late 1990s, Luis Gonzlez Palma developed a significant


body of photography work where allegory became his way of
critically reflecting on the history and present of Guatemala. His
images are scenes which take us back to the narrative complexity of Baroque religious painting. The expressive faces of the
native Mayans, the focus of symbols of life and culture, show
the strength of a gaze which has traditionally been denied to
them over centuries of exclusion. The use of asphalt on the skin
emphasises the white of the eyes, underlining a gaze and a history that is present.

38

La Rosa, 1989

39

MARUJA MALLO
Viveiro (Lugo), 1902 - Madrid, 1995.

Anda que se encastrou a Maruja Mallo no Surrealismo da sa


primeira etapa, a sa obra discorreu por camios moi diversos,
tras o seu exilio en Bos Aires. Cabeza de mujer negra, realizada
tras unha viaxe a Brasil, inscrbese nunha serie de pinturas baseadas nunha figuracin idealizada, onde predomina un sentimento utpico de renovacin da humanidade a travs de tipoloxas
femininas e raciais. Esta obra marca o intenso descubrimento do
mundo africano en Amrica, e na forza dos ollos aprciase un subliado sobre a mirada de orgullo e plenitude dos negros, como
un mundo cultural postergado que se proxecta cara ao futuro.

Aunque se ha encasillado a Maruja Mallo en el Surrealismo de


su primera etapa, su obra ha discurrido por caminos muy diversos, tras su exilio en Buenos Aires. Cabeza de mujer negra,
realizada tras un viaje a Brasil, se inscribe en una serie de pinturas basadas en una figuracin idealizada, donde predomina
un sentimiento utpico de renovacin de la humanidad a travs
de tipologas femeninas y raciales. Esta obra marca el intenso
descubrimiento del mundo africano en Amrica, y en la fuerza
de los ojos se aprecia un subrayado sobre la mirada de orgullo
y plenitud de los negros, como un mundo cultural postergado
que se proyecta hacia el futuro.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Cabeza de mujer negra, 1946
leo sobre lenzo
Oil on canvas
56,5 x 46,5 cm
Museo de Pontevedra

Although pigeonholed in the Surrealism of her early period, after her exile in Buenos Aires, the work of Maruja Mallo roams
around very diverse paths. Head of black female, made after
a journey to Brazil, is part of a series of paintings based on an
idealized figurative in which a utopian sense of humanity renewal prevails through feminine and racial typologies.
This work marks the intense discovery of the African world in
America and, on the strength of the eyes, an emphasis on the
look of pride and fulfillment of blacks can be seen, as a postponed cultural world that projects into the future.

40

Cabeza de mujer negra, 1946

41

Emilia Prieto
Costa Rica, 1902-1986.

A obra grfica de Emilia Prieto, editada no proxecto Las peras


del olmo, intenta dar conta da extraordinaria forza poltica e
subversiva da sa obra na primeira metade do sculo XX, que
circulou sobre todo en ilustracins e textos para a publicacin
Repertorio Americano (1919-1958), dirixida por Joaqun Garca
Monge. No ano 2004, as artistas Sila Chanto e Carolina Crdoba
presentaron no Museo de Arte Costarricense unha investigacin e curadora sobre a grfica de Prieto, facendo nfase no
radicalismo da sa obra no seu momento pero tamn na sa
capacidade para cuestionar o presente: Emilia Prieto sinala
con agudeza os severos conflitos sociais, econmicos, polticos
e mesmo estticos da sa poca, sen deixar de ser unha obra
de singular vixencia na actualidade. A sa linguaxe integra con
particular sntese formal, unha intelixente e refinada actitude
crtica cargada de humor e irona, re-significando os lugares
comns culturais, a mesmo, onde outros colaboran en edificar
o imaxinario sobre a identidade, a travs dunha visin compracida da historia (Sila Chanto e Carolina Crdoba: Las peras del
olmo, 2004).

La obra grfica de Emilia Prieto, editada en el proyecto Las peras del olmo, intenta dar cuenta de la extraordinaria fuerza poltica y subversiva de su obra en la primera mitad del siglo XX,
que circul sobre todo en ilustraciones y textos para la publicacin Repertorio Americano (1919-1958), dirigida por Joaqun
Garca Monge. En el ao 2004, las artistas Sila Chanto y Carolina Crdoba presentaron en el Museo de Arte Costarricense
una investigacin y curadura sobre la grfica de Prieto, haciendo nfasis en la radicalidad de su obra en su momento pero
tambin en su capacidad para cuestionar el presente: Emilia
Prieto seala con agudeza los severos conflictos sociales, econmicos, polticos e incluso estticos de su poca, sin dejar de
ser una obra de singular vigencia en la actualidad. Su lenguaje
integra con particular sntesis formal, una inteligente y refinada
actitud crtica, cargada de humor e irona, re-significando los lugares comunes culturales, ah mismo, donde otros colaboran en
edificar el imaginario sobre la identidad, a travs de una visin
complacida de la historia (Sila Chanto y Carolina Crdoba: Las
peras del olmo, 2004).

42

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Las peras del olmo - obra grfica de
Emilia Prieto
Carpeta # 1: Paisaje y utopa
6 xilografas
Folder # 1: Paisaje y utopa
6 xylographs
Carpeta # 2: Los defraudadores
6 xilografas
Folder # 2: Los defraudadores
6 xylographs
Edicin especial do Museo de Arte
Costarricense con motivo da
exposicin de investigacin sobre
a obra grfica de Emilia Prieto,
realizada na sa sede en maio de
2004
Special edition by the Museo de Arte
Costarricense on the occasion of
the research display on the graphic
work of Emilia Prieto, at its main
premises, in May 2004.

Las peras del olmo, 2004

The graphic work of Emilia Prieto, included in the project Las


peras del olmo, attempts to reveal the extraordinary political
and subversive power of her work during the first half of the
20th century, mostly in the form of illustrations and texts for the
publication Repertorio Americano (1919-1958), edited by Joaqun Garca Monge. In 2004, the artists Sila Chanto and Carolina
Crdoba presented at the Museo de Arte Costarricense an investigation and curatorship on the graphic work of Prieto, emphasising the radical nature of her work in the context in which
it was produced, as well as its ability to question the present:
Emilia Prieto accurately points at the severe social, economic,
political and even aesthetic conflicts of her time, in a body of
work which is unusually relevant today. Her language succeeds
in formally synthesising an intelligent and refined critical attitude, full of humour and irony, re-signifying common cultural
places, right there, where others contribute to building imagery
on identity, through a complacent vision of history (Sila Chanto
and Carolina Crdoba: Las peras del olmo, 2004).

43

MAX JIMNEZ
San Jos de Costa Rica, 1900 - Buenos Aires, 1947.

No desenvolvemento das vangardas en Amrica Central, Max


Jimnez unha figura polifactica e viaxeira, que centra a sa
atencin nos barrios pobres e na poboacin de orixe africana,
negada como estranxeira durante dcadas no pas. Nalgns
dos debuxos expostos aprcianse interesantes conexins coa
pintora brasileira Tarsila de Amaral, na maneira de engordar e
distorsionar a carnalidade dos corpos, as como a sntese formal
de claves vangardistas entre Cubismo e Surrealismo, no retrato
de Juan Manuel Snchez.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY

En el desarrollo de las vanguardias en Centroamrica, Max Jimnez es una figura polifactica y viajera, que centra su atencin
en los barrios pobres y en la poblacin de origen africano, negada como extranjera durante dcadas en el pas. En algunos de
los dibujos expuestos se aprecian interesantes conexiones con
la pintora brasilea Tarsila de Amaral, en la manera de engordar
y distorsionar la carnalidad de los cuerpos, as como la sntesis
formal de claves vanguardistas entre Cubismo y Surrealismo, en
el retrato de Juan Manuel Snchez.

Boceto para el Bao, s. d.


Carbn sobre papel
Charcoal on paper
23,8 x 32, 9 cm
Desnudo danzante, s. d.
Carbn sobre papel
Charcoal on paper
32,8 x 23 cm
Retrato de Juan Manuel Snchez, s. d.
Debuxo a lapis sobre papel
Pencil drawing on paper
22,7 x 17, 9 cm
Sin ttulo, s. d.
Debuxo a lapis sobre papel
Pencil drawing on paper
17,6 x 22,6 cm

In the development of the avant-garde in Central America, Max


Jimnez is a multifaceted figure and a traveler who focuses his
attention on poor neighborhoods and the population of African
origin, denied in the country as foreigner for decades.
In some of the drawings on display can be seen interesting connections with the Brazilian painter Tarsila de Amaral, in the way
of fattening and distorting the bodies carnality as well as for
the formal synthesis of avant-garde principles, between Cubism
and Surrealism, in the portrait of Juan Manuel Snchez.

44

Retrato de Juan Manuel Snchez, s. d.

45

Wifredo Lam
Sagua La Grande (Cuba), 1902 Pars, 1982.

De pai chins e nai mulata, Lam resume o legado cultural do


Caribe, adaptando o Surrealismo a unha formulacin tropical e
transcultural. Entre 1924 e 1938 reside en Espaa, onde se forma
como artista, casa e ten unha nena (a filla e a muller morren de
tuberculose), e participa na Guerra Civil enrolndose nas milicias
da Repblica. Tras unha convalecencia marcha a Pars en 1938 e
al Picasso introdceo nos crculos artsticos. O seu estilo dar un
xiro en Pars e deslizarase decididamente cara ao Surrealismo.
Escena de la Guerra Civil espaola marca o final dunha etapa,
dominada pola influencia de Matisse, mentres que o debuxo exposto de 1941, dun animal, mantn certa inspiracin Picassiana e
formula xa a iconografa Surrealista dos anos corenta.
Lam unha referencia central na renovacin pictrica dos oitenta no Caribe e especialmente en Cuba, como un antecedente na
reconsideracin das tradicins afrocaribeas.

De padre chino y madre mulata, Lam resume el legado cultural


del Caribe, adaptando el Surrealismo a una formulacin tropical
y transcultural. Entre 1924 y 1938 reside en Espaa, donde se
forma como artista, se casa y tiene una nia (la hija y la esposa
mueren de tuberculosis), y participa en la Guerra Civil enrolndose en las milicias de la Repblica. Tras una convalecencia se
marcha a Pars en 1938 y all Picasso le introduce en los crculos
artsticos. Su estilo dar un giro en Pars y se deslizar decididamente hacia el Surrealismo.
Escena de la Guerra Civil espaola marca el final de una etapa,
dominada por la influencia de Matisse, mientras que el dibujo
expuesto de 1941, de un animal, mantiene una cierta inspiracin
Picassiana y plantea ya la iconografa Surrealista de los aos
cuarenta.
Lam es una referencia central en la renovacin pictrica de los
ochenta en el Caribe y especialmente en Cuba, como un antecedente en la reconsideracin de las tradiciones afrocaribeas.

46

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Sin ttulo, 1941
Tinta sobre papel
Ink on paper
17,7 x 23, 2 cm
C.A.C. Zara Espaa S.A. - Museo
Patio Herreriano, Valladolid
Escena de la Guerra Civil Espaola, 1937
Gouache sobre papel encolado
Oil on pasted paper
215,5 x 139 cm
Es Baluard Museu dArt Modern i
Contemporani de Palma, Coleccin
Serra (Mallorca)

Escena de la Guerra Civil Espaola, 1937


Fotografa: Joan-Ramon Bonet

The son of a Chinese father and a mulatto mother, Lam summarised the cultural legacy of the Caribbean, adapting Surrealism
to a tropical and trans-cultural formulation. Between 1924 and
1938 he lived in Spain, where he trained as an artist, got married
and had a child (his wife and daughter both died of tuberculosis),
as well as taking part in the Civil War, fighting in the Republican
militias. After recovering from the war, in 1938 he travelled to
Paris, where Picasso introduced him to artistic circles. His style
was radically transformed there, and he moved determinedly towards Surrealism.
Escena de la Guerra Civil espaola marks the end of a phase
dominated by the influence of Matisse, whilst the drawing on
display, from 1941, which shows an animal, reveals a somewhat
Picassian inspiration, and includes some of the Surrealist iconography which was developed over the 1940s.
Lam was a central figure for the pictorial renovation which took
place over the 1980s in the Caribbean, and especially in Cuba, as
a precursor to the reinterpretation of Afro-Caribbean traditions.

47

Laxeiro
Laln (Pontevedra), 1908 Vigo (Pontevedra), 1996.

Laxeiro emigrou a Cuba cos seus pais e al traballou en tarefas


artsticas que an achegndolle arte, dende a escenografa
vidrara. A sa primeira formacin artstica ten lugar por tanto
na Habana. Non obstante debido a unha enfermidade volveu a
Espaa en 1925. Debuxa sen descanso todo tipo de personaxes
populares, afondando no xnero do retrato, conseguindo unha
especial habilidade para captar a psicoloxa dos seus modelos.
Entre 1931 e 1933 reside en Madrid, cunha bolsa do Concello
de Laln e da Deputacin de Pontevedra como alumno libre na
Academia de Belas Artes de San Fernando. En 1934 realizar a
sa primeira exposicin individual en Santiago de Compostela.
Asombra a intelectuais e a crticos e comzase a falar dunha
forma revolucionaria de pintura para a Galicia daqueles anos.
Adopta a esttica grantica. Entre 1941 e 1950 vive en Vigo, realizando numerosas exposicins. En 1951 viaxa a Bos Aires, onde
vivir ata 1970.
As pezas seleccionadas corresponden primeira etapa galega,
cando regresa de Cuba, e mostran o momento formativo do artista con retratos do crculo mis inmediato e familiar, mentres
que o lenzo desprega un mundo mis onrico e persoal, no que
o rostro negro pdese entender como unha reminiscencia dos
seus anos cubanos.

Laxeiro emigr a Cuba con sus padres y all trabaj en tareas


artsticas que iban acercndolo al arte, desde la escenografa
a la vidriera. Su primera formacin artstica se realiza as en La
Habana. Sin embargo debido a una enfermedad volvi a Espaa
en 1925. Dibuja sin descanso todo tipo de personajes populares, profundizando en el gnero del retrato, consiguiendo una
especial habilidad para captar la psicologa de sus modelos. Entre 1931 y 1933 reside en Madrid, becado por el Ayuntamiento
de Laln y la Diputacin de Pontevedra como alumno libre en la
Academia de Bellas Artes de San Fernando.En 1934 realizar
su primera exposicin individual en Santiago de Compostela.
Asombra a intelectuales y crticos y se empieza a hablar de una
forma revolucionaria de pintura para la Galicia de aquellos aos.
Adopta la esttica grantica. Entre 1941 y 1950 vive en Vigo, realizando numerosas exposiciones. En 1951 viaja a Buenos Aires,
donde vivir hasta 1970.
Las piezas seleccionadas corresponden a la primera etapa gallega, cuando regresa de Cuba, y muestran el momento formativo
del artista con retratos del crculo ms inmediato y familiar, mientras que el lienzo despliega un mundo ms onrico y personal, en
el que el rostro negro se puede entender como una reminiscencia
de sus aos cubanos.

48

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Neno descalzo, Ca. 1931
Tcnica mixta sobre papel
Mixed technique on paper
100 x 54 cm
Coleccin particular, Vigo
Retrato da mia avoa, 1930
Lapis cont sobre papel
Pencil on paper
41 x 33 cm
Coleccin particular, Vigo,
(Pontevedra)
Terra, 1930-40
leo sobre tea
Oil on canvas
46 x 56 cm
Coleccin particular, Moaa,
(Pontevedra)
O meu irmn Xerardo, 1924-1925
Lapis cont sobre papel
Pencil on paper
30 x 22 cm
Coleccin particular, Vigo,
(Pontevedra)

Retrato da mia avoa, 1930

Laxeiro emigrated to Cuba with his parents, where he worked


at crafts which gradually brought him closer to the world of art,
from stage design to the making of glass windows. His early artistic training took place in Havana. However, as a result of illness, he returned to Spain in 1925. He tirelessly drew all sorts of
popular characters, delving into the portrait genre, and became
very adept at capturing the psychology of his models. He lived in
Madrid between 1931 and 1933, on a scholarship granted by the
Town Council of Laln and the Pontevedra County Council, as a
free student at the Academia de Bellas Artes de San Fernando.
In 1934 he had his first solo exhibition in Santiago de Compostela. His work astounded intellectuals and critics and he gave rise
to revolutionary perspectives on Galician painting. He adopted
the granitic aesthetics. Between 1941 and 1950 he lived in Vigo,
where he had a great many exhibitions. In 1951 he travelled to
Buenos Aires, where he lived until 1970.
The selected pieces belong to his first Galician phase, following
his return from Cuba, and reveal the formative period in the artists career, with portraits of his inner circle of friends and family,
while the canvas presents a more dreamlike and personal world,
where the black faces can be seen as a way of remembering his
Cuban years.

49

Arturo Souto
Pontevedra, 1902 - Mxico D.F., 1964.

Tras colaborar na Guerra Civil como ilustrador en numerosas


publicacins republicanas, destacando a edicin do lbum Dibujos de la guerra, e tendo participado no Pavilln da Repblica
Espaola da exposicin internacional de Pars, Arturo Souto
marcha ao exilio tras finalizar a contenda. Primeiro recala na Habana, onde expn na sala Lyceum, e posteriormente viaxa aos
Estados Unidos, para establecerse definitivamente en Mxico
en 1942. A sa pintura abordar tardiamente, nos anos cincuenta, un costumismo rural mexicano como en Descanso, mentres
que Mscaras parece retomar dende unha perspectiva moi persoal o interese polo mundo africano. Contrasta con outra peza
homnima (tamn do Museo de Pontevedra) que enlaza co
mundo do carnaval galego visto dende o prisma esperpntico
de Laxeiro e Gutirrez Solana.

Tras haber colaborado en la Guerra Civil como ilustrador en numerosas publicaciones republicanas, destacando la edicin del
lbum Dibujos de la guerra, y haber participado en el Pabelln
de la Repblica Espaola de la exposicin internacional de Pars,
Arturo Souto se marcha al exilio tras finalizar la contienda. Primero recala en La Habana, donde expone en la sala Lyceum,
y posteriormente viaja a los Estados Unidos, para establecerse
definitivamente en Mxico en 1942. Su pintura abordar tardamente, en los aos cincuenta, un costumbrismo rural mexicano
como en Descanso, mientras que Mscaras parece retomar desde
una perspectiva muy personal el inters por el mundo africano.
Contrasta con otra pieza homnima (tambin del Museo de Pontevedra) que enlaza con el mundo del carnaval gallego visto desde el prisma esperpntico de Laxeiro y Gutirrez Solana.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Mscaras, 1957
leo sobre lenzo
Oil on canvas
151 x 190 cm
Descanso, ca. 1954
leo sobre lenzo
Oil on canvas
135 x 150 cm
Museo de Pontevedra

After spending the Civil War working as an illustrator for a number of Republican publications, of which it is worth noting the
book Dibujos de la guerra, and taking part in the Pavilion of
the Spanish Republic at the Paris World Fair, Arturo Souto went
into exile following the end of the conflict. He spent some time
in Havana, where he showed his work at the Sala Lyceum, and
then he travelled to the United States, before settling in Mexico
in 1942. His pictorial work eventually examined, in the 1950s,
Mexicos rural manners, as can be seen in Descanso, whilst with
Mscaras he seemed to return to a very personal vision of the
African world. This piece is set in contrast with another of the
same name (also at the Museo de Pontevedra) which examined
the world of the Galician carnival, seen from the grotesque perspective of Laxeiro and Gutirrez Solana.

50

Mscaras, 1957

51

Castelao
Rianxo (A Corua), 1886 Buenos Aires, 1950.

Durante a Guerra Civil, que o sorprende en Madrid, Castelao desenvolve unha intensa actividade propagandstica e de recadacin
de fondos para a causa republicana no exterior: viaxa a Moscova
e a Nova Iorque en 1938, e dende al desprzase Habana, onde
conecta coas asociacins galegas. En Cuba impctalle o descubrimento do mundo negro, e nos seus cadernos mestranse
reflexins e debuxos sobre esa nova realidade sociocultural levndoo a unha constante revisin dos prexuzos racistas da sa
poca. Os debuxos realizados con tinta chinesa abordan o frenes rtmico do baile, do entroido e das festas, e tamn tipoloxas
tales como o vendedor de lotara. Entre os debuxos destaca o
nico realizado en Nova Iorque, no que se aprecia unha mirada
case fotogrfica de grande modernidade, e que anticipa plasticamente obras moi posteriores como a serie Homeless de Andrs
Serrano, concentrando na figura do personaxe negro a exclusin
racial, a pobreza e o desarraigamento.
Durante la Guerra Civil, que lo sorprende en Madrid, Castelao
desarrolla una intensa actividad propagandstica y de recaudacin de fondos para la causa republicana en el exterior: viaja
a Mosc y a Nueva York en 1938, y desde all se desplaza a La Habana, donde conecta con las asociaciones gallegas. En Cuba le
impacta el descubrimiento del mundo negro, y en sus cuadernos
se entremezclan reflexiones y dibujos sobre esa nueva realidad
sociocultural llevndole a una constante revisin de los prejuicios
racistas de su poca. Los dibujos realizados con tinta china abordan el frenes rtmico del baile, el carnaval y las fiestas, y tambin
tipologas tales como el vendedor de lotera. Entre los dibujos
destaca el nico realizado en Nueva York, en el que se aprecia
una mirada casi fotogrfica de gran modernidad, y que anticipa
plsticamente obras muy posteriores como la serie Homeless de
Andrs Serrano, concentrando en la figura del personaje negro
la exclusin racial, la pobreza y el desarraigo.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Da serie Debuxos de Negros, 1939
From the series Debuxos de Negros
La conga arrollando
Faroleros de la comparsa de
carnaval
Ritmo afro-cubano
Baile en el platanal
Punto guajiro
El billetero
El guateque
Negros en el Bemb
Negrio en Nueva York
Tinta sobre papel
Ink on paper
35 x 43 cm
Museo de Pontevedra

During the Civil War, which found him in Madrid, Castelao carried
out intense propaganda and fund-raising activities for the Republican cause abroad: he travelled to Moscow and New York in 1938,
from where he moved to Havana, where he made contact with
Galician associations. Whilst in Cuba he was shocked to discover
the black world, and his notebooks include reflections and drawings on that new social-cultural reality, leading him to embark on
a constant re-examination of the racist prejudice of his time. The
drawings, made with Indian ink, examine the rhythmical frenzy
of dance, carnival and festivities, as well as typologies such as
lottery sellers. Among the drawings it is worth noting the only
one he produced in New York, where he displayed a very modern
photographic gaze, which functioned as a visual precursor to subsequent works, such as the series Homeless by Andrs Serrano,
concentrating, in the figure of the black character issues such as
racial exclusion, poverty and rootlessness.

52

El guateque, 1939

53

Marta Mara Prez Bravo


La Habana, 1959. Reside en / Lives in Mxico D.F. e / and La Habana.

Nos anos oitenta a fotografa de Marta Mara Prez Bravo mantn


unha frtil relacin coa performance e abandona decisivamente
a documentacin para construr historias simblicas e alegricas
a travs de accins que se desenvolven no interior do estudo
e dende o corpo da propia artista. Trtase de escenas construdas nas que conflen historias e smbolos das ricas tradicins
espirituais afrocubanas, como un substrato imprescindible para
comprender, utilizando o termo acuado polo antroplogo cubano Fernando Ortiz, a transculturalidade que caracteriza ao
Caribe.

En los aos ochenta la fotografa de Marta Mara Prez Bravo


mantiene una frtil relacin con la performance y abandona
decisivamente la documentacin para construir historias simblicas y alegricas a travs de acciones que se desarrollan en
el interior del estudio y desde el cuerpo de la propia artista.
Se trata de escenas construidas en las que confluyen historias
y smbolos de las ricas tradiciones espirituales afrocubanas,
como un sustrato imprescindible para comprender, utilizando
el trmino acuado por el antroplogo cubano Fernando Ortiz,
la transculturalidad que caracteriza al Caribe.

In the 1980s, the photographic work of Marta Mara Prez Bravo


established a fertile relationship with performance, ultimately
abandoning any documentation aspirations in order to build
symbolic and allegoric stories through actions developed in the
studio and from the body of the artist herself. These constructed
scenes bring together stories and symbols from the rich AfroCuban spiritual traditions, like an essential foundation from which
to understand the transcultural nature, to use the term coined by
the Cuban anthropologist Fernando Ortiz, which characterises
the Caribbean.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Cuanto encontr para vencer, 2000
Fotografa B/N
B/W Photograph
120 cm x 260 cm
Coleccin Carlos Rosn, Pontevedra
Donde tengo mi confianza II, Ed. 3/5, 1999
Fotografa B/N
B/W Photograph
100 x 80 cm

Donde tengo mi confianza III, Ed. 3/5, 1999


Fotografa B/N
B/W Photograph
100 x 80 cm
Donde tengo mi confianza IV, Ed. 3/5, 1999
Fotografa B/N
B/W Photograph
100 x 80 cm
Donde tengo mi confianza V, Ed. 3/5, 1999
Fotografa B/N
B/W Photograph
100 x 80 cm
Galera Fernando Pradilla, Madrid

54

Cuanto encontr para vencer, 2000

55

jos Bedia
La Habana, 1959. Reside en / Lives in Miami (U.S.).

A sa atencin dirxese inicialmente cara s culturas autctonas


de Cuba, que desapareceron coa primeira colonizacin no sculo XVI, e cara figura do indio americano. Nos anos oitenta
a sa pintura abre camios de renovacin ao incorporar unha
iconografa simblica que remite s tradicins relixiosas e espirituais afrocubanas, a travs de narracins orais, de proverbios
ou de sentenzas de gran poder evocador de rituais e crenzas.
As sas obras posen unha forte carga simblica que resume a
centralidade do legado africano no Caribe.

Su atencin se dirige inicialmente hacia las culturas autctonas


de Cuba, que desaparecieron con la primera colonizacin en
el siglo XVI, y hacia la figura del indio americano. En los aos
ochenta su pintura abre caminos de renovacin al incorporar
una iconografa simblica que remite a las tradiciones religiosas y espirituales afrocubanas, a travs de narraciones orales,
proverbios o sentencias de gran poder evocador de rituales y
creencias. Sus obras poseen una fuerte carga simblica que resume la centralidad del legado africano en el Caribe.

His interest is mainly devoted to indigenous Cuban cultures,


which disappeared as a result of the first colonisation in the 16th
century, as well as to the figure of the Native Americans. In the
1980s his pictorial work paved the way to changes in the field,
by incorporating a symbolic iconography which is reminiscent of
Afro-Cuban religious and spiritual traditions, through oral narratives, proverbs, and statements, which evoke rituals and beliefs.
His works are intensely symbolic and summarise the central role
played by the Caribbeans African legacy.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Sin ttulo, 1988
Acrlico sobre papel
Acrylic on paper
73 x 102 cm
Sin ttulo, 1989
Acrlico sobre tea
Acrylic on fabric
165 x 150 cm

56

Sin ttulo, 1989


Acrlico sobre tea
Acrylic on fabric
130 x 195 cm

Sin ttulo, 1989


Debuxo sobre papel
Drawing on paper
70 x 100 cm

Sin ttulo, 1989


Acrlico sobre tea
Acrylic on fabric
130 x 195 cm

Cortesa Galera ngel Romero,


Madrid

Sin ttulo, 1989


Debuxo sobre papel
Drawing on paper
70 x 100 cm

Sin ttulo, 1989

57

Jorge Pineda
Barahona (Repblica Dominicana), 1961. Reside en / Lives in Santo Domingo e / and Madrid.

Mambr, que alude cancin infantil homnima, inscrbese


nunha serie de traballos que abordan criticamente diversos
contos infants, entre os que se encontran Carapuchia Vermella e Pinocho. Mambr representa simbolicamente a guerra e a
violencia, que se trasmite primeiro como un xogo pero que pasa
a converterse nun estado de comportamento xeneralizado en
determinadas circunstancias, dende a violencia das cuadrillas
ao drama dos nenos soldados. As mscaras que portan as figuras proveen da esttica da loita libre e son un biombo que
oculta o medo. Nas sas pinturas, onde o debuxo foi realizado
mediante cortes, unha vexetacin espienta cobre a cabeza
dos personaxes como unha metfora do desconcerto, a confusin e a perda.
Mambr, que alude a la cancin infantil homnima, se inscribe en una serie de trabajos que abordan crticamente diversos
cuentos infantiles, entre los que se encuentran Caperucita Roja
y Pinocho. Mambr representa simblicamente la guerra y la
violencia, que se trasmite primero como un juego pero que pasa
a convertirse en un estado de comportamiento generalizado en
determinadas circunstancias, desde la violencia de las pandillas
al drama de los nios soldados. Las mscaras que portan las
figuras provienen de la esttica de la lucha libre y son una mampara que oculta el miedo. En sus pinturas, donde el dibujo ha
sido realizado mediante cortes, una vegetacin espinosa cubre
la cabeza de los personajes como una metfora del desconcierto, la confusin y la prdida.
Mambr, which references the nursery rhyme of the same
name, belongs to a series of works which critically examine several childrens stories, including Little Red Riding Hood and
Pinocchio. Mambr symbolically represents war and violence,
which are first presented as a game, and then become a generalised behaviour in certain circumstances, from the violence of
playground gangs to the tragedy of child soldiers. The masks
on the figures originate from the aesthetics of lucha libre and
function as a screen concealing fear. In his paintings, where the
drawings are made by means of cuts, a thorny vegetation covers the head of the characters, like a metaphor for confusion,
puzzlement and loss.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Mambr, 2006
Instalacin
Installation
Medidas variables
Variable measurements

58

Nio con mscara de bosque, 2010


Acrlico sobre papel
Acrylic on paper
112 x 112 cm

Henry en el laberinto, 2010


Acrlico sobre papel
Acrylic on paper
159 x 172 cm

Nio con mscara de guerra, 2010


Acrlico sobre papel
Acrylic on paper
112 x 113 cm

Galera Raquel Ponce, Madrid

Mambr, 2006

59

RAL QUINTANILLA
Managua (Nicaragua), 1954.

Unha mesma potencia subversiva atravesa o traballo de Ral


Quintanilla como artista e editor de revistas como Artefacto e
Estrago. O traballo de edicin, como o que realiza a partir de
ensamblaxes, comparte o recurso da montaxe e tamn a intransixencia dunha crtica cultural que confronta problemticas en
torno ao colonialismo, o imperialismo ou a historia recente de
Nicaragua. As propostas de Quintanilla adoitan reunir elementos heteroxneos, que rexeitan toda ilusin de unidade para
mostrar precisamente a sa condicin de artificio e producir
un choque entre elementos probablemente irreconciliables. As
pezas que se expoen na Bienal suxiren unha reivindicacin das
culturas indxenas americanas, considerando o mundo como un
espazo de memoria e de interpretacin.

Una misma potencia subversiva atraviesa el trabajo de Ral


Quintanilla como artista y editor de revistas como Artefacto y
Estrago. El trabajo de edicin, como el que realiza a partir de
ensamblajes, comparte el recurso del montaje y tambin la intransigencia de una crtica cultural que confronta problemticas
en torno al colonialismo, el imperialismo o la historia reciente
de Nicaragua. Las propuestas de Quintanilla suelen reunir elementos heterogneos, que rechazan toda ilusin de unidad
para mostrar precisamente su condicin de artificio y producir
un choque entre elementos probablemente irreconciliables. Las
piezas que se exponen en la Bienal sugieren una reivindicacin
de las culturas indgenas americanas, considerando el mundo
como un espacio de memoria y de interpretacin.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
New world disorder, 2002-2003
Ensamblaxe, mapamundi e espias
de pochote
Coleccin TEOR/Tica, San Jos
Memory full, 2009
Ensamblaxe, pantalla e esfera de
cermica

The same subversive power pierces Raul Quintanillas work as


an artist and as an editor of magazines such as Artefacto and
Estrago. An editing job like the one he carries on from packaging
shares resources with the process of setting up and also the intransigence of a cultural critic that confronts problematic issues
around Colonialism, Imperialism or the recent History of Nicaragua. Quintanillas proposals usually meet heterogeneous elements that reject any illusion of unity just to show their condition
of artifice and to produce a clash between elements probably
irreconcilable. The pieces exhibited at the Biennial suggest a vindication of the American Indian cultures, the world considered a
space of memory and performance.

60

Memory full, 2009

61

Rolando Faba
San Jos de Costa Rica, 1954. Reside en / Has lived in Barcelona dende / since 1991.

In-A-Gadda-Da-Vida ou a artificialidade do paraso


O Xardn do Edn a construcin mental por excelencia, o lugar
ideal na terra ou a utopa. A sa artificialidade e a doutros lugares mticos coma o Xardn das Hesprides, o Hades ou Xibalb,
consiste na sa inexistencia fsica. Son imaxes simblicas que
permanecen a travs do tempo mediante a sa representacin.
Tamn existen construcins mentais sobre lugares existentes,
despoxados da sa materialidade, substituda por imaxes estereotipadas acordes cunha concepcin etnocentrista da realidade. Isto mantennos ocupados mentres a materialidade cambia
de sitio e de donos. Por algo se di que a identidade se constre
en movemento. Esta obra unha fiestra falsa a un xardn inexistente, a unha natureza feroz que rematar triunfando. O seu
o poder das cousas ausentes, cousas desexadas e a un tempo
temibles. R. F.

In-A-Gadda-Da-Vida o la artificialidad del paraso


El Jardn del Edn es la construccin mental por excelencia, el lugar ideal en la tierra o utopa. Su artificialidad, y la de otros lugares mticos como el Jardn de las Hesprides, el Hades o Xibalb,
consiste en su inexistencia fsica. Son imgenes simblicas que
permanecen a travs del tiempo mediante su representacin.
Tambin existen construcciones mentales sobre lugares existentes, despojados de su materialidad, sustituida por imgenes
estereotipadas acordes con una concepcin etnocentrista de la
realidad. Esto nos mantiene ocupados mientras la materialidad
cambia de sitio y de dueos. Por algo se dice que la identidad
se construye en movimiento. Esta obra es una ventana falsa a un
jardn inexistente, a una naturaleza feroz que acabar triunfando.
Suyo es el poder de las cosas ausentes, cosas deseadas y a la
vez temibles. R. F.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
In-A-Gadda-Da-Vida, 2009-2010
Acrlico sobre tea
Acrylic on fabric
Polptico, 5 pezas, 97 x 130 cm c/u
Five-piece polyptych measuring
97 x 130 cm each

In-A-Gadda-Da-Vida o la artificialidad del paraso


The Garden of Eden is the mental construct par excellence, the
most ideal place on Earth, Utopia. Its artificial nature, or that of
other mythical places such as the Garden of the Hesperides,
Hades or Xibalba, lies in its physical non-existence. These symbolic images survive the passing of time thanks to representation. There also exist mental constructs about real places,
divested of their material nature, which has been replaced by
stereotypical images in accordance with an ethnocentric view
of reality. This keeps us occupied, whilst materiality changes
location and ownership. It is not for nothing that it is said that
identity is built through movement. This door is a false window
to a non-existent garden, to a ferocious nature which will end
up being triumphant. It holds the power over absent, desired
and feared things. R. F.

62

In-A-Gadda-Da-Vida, 2009-2010 Fotografas: Martn Franchi

63

Jos Garca Cordero


Santiago (Repblica Dominicana), 1951. Reside en / Lives in Pars.

A pintura de Jos Garca Cordero pose unha forte carga imaxinativa e alegrica que remite a un Barroco exuberante e tropical.
El gran banquete aparece como un opulento e inquietante vanitas, no que os froitos do mar se recollen no oco dunha inmensa
caveira sobre un fondo de vermellos flamexantes e vibrantes de
catstrofe. Doutro modo, pero tamn dende unha mirada barroca, La selva de Lam, mis al dun comentario s chaves da
vangarda e modernidade do Caribe, que se encarnan na figura
e na obra de Wifredo Lam, desliza a idea topogrfica de selva
cara experiencia do labirinto mental. A sntese dunha escenografa barroca e unha figuracin permeada de ideas e recursos
do legado surrealista converte os seus lenzos en alegoras mis
que en narracins.

La pintura de Jos Garca Cordero posee una fuerte carga imaginativa y alegrica que remite a un Barroco exuberante y tropical. El gran banquete aparece como un opulento e inquietante
vanitas, en el que los frutos del mar se recogen en el hueco
de una inmensa calavera sobre un fondo de rojos llameantes
y vibrantes de catstrofe. De otro modo, pero tambin desde
una mirada barroca, La selva de Lam, ms all de un comentario
a las claves de la vanguardia y modernidad del Caribe, que se
encarnan en la figura y en la obra de Wifredo Lam, desliza la
idea topogrfica de selva hacia la experiencia del laberinto
mental. La sntesis de una escenografa barroca y una figuracin permeada de ideas y recursos del legado surrealista convierte sus lienzos en alegoras ms que en narraciones.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
El gran banquete, 2006
Acrlico sobre lio
Acrylic on linen
200 x 250 cm
La selva de Lam, 2005
Acrilico sobre tea
Acrylic on canvas
200 x 200 cm
Cortesa Galera ngel Romero,
Madrid

The pictorial work of Jos Garca Cordero possesses a great


deal of imaginative and allegoric power, which is reminiscent
of an exuberant and tropical Baroque style. El gran banquete
appears as an opulent and disturbing vanitas, where the fruits
of the sea are displayed inside a huge skull against a backdrop of
flaming and vibrating catastrophe red hues. In a different way,
but also from a Baroque perspective, La selva de Lam, rather
than offering a perspective on the keys to avant-garde and modern trends in the Caribbean, as seen in the work and figure of
Wifredo Lam, moves the topographic idea of the jungle towards
the experience of the mental labyrinth. The combination of a
Baroque scenography and a representation permeated with
ideas and resources from the legacy left by Surrealism, turns
his canvases into allegories rather than narratives.

64

El gran banquete, 2006

65

Jos Surez Fernndez


Allariz (Ourense), 1902 A Guarda (Pontevedra), 1974.

Durante os anos da Repblica, Jos Surez realiza unha pormenorizada documentacin fotogrfica da vida rural galega, abordando os oficios e os labores do campo as como as feiras e as
romaxes. As fotografas da Feira de San Vitorio en Allariz constiten o retrato minucioso dunha sociedade na que perviven
as tradicionais estruturas de poder. A sa mirada penetrante
permite comprender a beleza do mundo rural, anda que tamn
documenta a sa crise. Mentres roda na pennsula do Morrazo a
pelcula Marieiros sorprndeo o alzamento militar e logra exiliarse en Amrica.

Durante los aos de la Repblica, Jos Surez realiza una pormenorizada documentacin fotogrfica de la vida rural gallega,
abordando los oficios y las labores del campo as como las ferias
y romeras. Las fotografas de la Feria de San Vitorio en Allariz
constituyen el retrato minucioso de una sociedad en la que perviven las tradicionales estructuras de poder. Su mirada penetrante
permite comprender la belleza del mundo rural, aunque tambin
documenta su crisis. Mientras rueda en la pennsula del Morrazo
la pelcula Marieiros le sorprende el alzamiento militar y logra
exiliarse en Amrica.
During the years of the Republic, Jos Surez carried out a
detailed photographic documentation of Galician rural life, examining country work and customs as well as village fairs and
romeras. His photographs of the Feria de San Vitorio in Allariz
constitute a meticulous portrait of a society where traditional
power structures were still in place. The photographers penetrating gaze allows us to understand the beauty of the rural
world, although he also captured its sense of crisis. While he was
filming Marieiros at the Morrazo Peninsula he was interrupted
by the military uprising, and had to go into exile to America.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Romara de San Vitorio, 1923
28 fotografas de 6 x 6 cm
28 6 x 6cm photographs

66

Os Oleiros, ca. 1930


22 fotografas de 6 x 6 cm
22 6 x 6cm photographs

Beiramar, ca. 1930


12 fotografas de 6 x 6 cm
12 6 x 6cm photographs

A malla e os traballos co lio,


ca. 1930
20 fotografas de 6 x 6 cm
20 6 x 6cm photographs

Museo de Pontevedra

Romara de San Vitorio, 1923

Os Oleiros, ca. 1930

Beiramar, ca. 1930

A malla e os traballos co lio, ca. 1930

67

Manuel Ferrol
Cabo Vilano (A Corua), 1923 - A Corua, 2003.

Durante os anos cincuenta a emigracin segue constitundo un


dos mtodos de sobrevivencia para unha parte moi importante do mundo rural en Galicia. Dende os pobos do interior chegan ata os portos de embarque na Corua e Vigo comitivas de
despedida nas que non faltan familiares e s que se suman autoridades civs e eclesisticas, culminando nunha misa na que
abundan momentos emotivos. Manuel Ferrol documenta en 1957
e por encarga da Comisin Catlica de Emigracin, a partida
dende o porto da Corua do buque Juan de Garay. Unha partida que contn alegra e tristura vez. As fotografas de Ferrol
mostran non s os que se van, tamn se centran naqueles que
quedan, que a outra cara da emigracin, cunha grande humanidade e respecto.
Como ancdota, na pelcula Sempre Xonxa, de Chano Pieiro,
Manuel Ferrol intervn como fotgrafo na escena da partida do
barco camio de Amrica.
Durante los aos cincuenta la emigracin sigue constituyendo
uno de los mtodos de sobrevivencia para una parte muy importante del mundo rural en Galicia. Desde los pueblos del interior
llegan hasta los puertos de embarque en A Corua y Vigo comitivas de despedida en las que no faltan familiares y a las que
se suman autoridades civiles y eclesisticas, culminando en una
misa en la que abundan momentos emotivos. Manuel Ferrol
documenta en 1957 y por encargo de la Comisin Catlica de
Emigracin, la partida desde el puerto de A Corua del buque
Juan de Garay. Una partida que contiene alegra y tristeza a la
vez. Las fotografas de Ferrol muestran no solo a los que se van,
tambin se centran en aquellos que se quedan, que es la otra
cara de la emigracin, con una gran humanidad y respeto.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
10 fotografas da serie Emigracin,
1957
Bromuro de prata (en xelatina)
Silver bromide (in gelatin)

Como ancdota, en la pelcula Sempre Xonxa, de Chano Pieiro,


Manuel Ferrol interviene como fotgrafo en la escena de la partida del barco camino de Amrica.
During the 1950s migration remains one of the means of survival for a significant part of rural Galicia. From the inland villages
farewell retinues in which no family members are missing and
civil and ecclesiastical authorities are also included arrive to the
ports of A Corua and Vigo. The farewell trip culminated in a
mass, filled with emotional moments. In 1957 Manuel Ferrol was
commissioned by the Catholic Commission for Migration to document the departure of the ship Juan de Garay from the port
of A Corua. The departure contains joy and sadness at a time.
Ferrols photographs focus on those who remain, the other face
of migration, with great humanity and respect.
The Galician film director Chano Pieiro, during the film set of
Sempre Xonxa, a tale on emigration, invited Manuel Ferrol to
play the role of a photographer in the scene of the departure of
the boat on its way to America.

68

Emigracin, 1957

69

70

FRICCINS

FRICCIONES

FRICTIONS

O dilogo coa historia, coas tradicins, un dos puntos neurlxicos do


debate artstico de cada poca. O feito de que a Bienal de Pontevedra
se desenvolva dende o Museo Provincial de Pontevedra ofrece un amplo
espazo de experimentacin, tanto para establecer un dilogo dende a contemporaneidade coa coleccin, coma para marcar as lias crticas de actuacin dalgns proxectos artsticos. Friccins propn dende un formato
de exposicin-intervencin, un campo de tensins entre a aparencia e as
formas, ao abordar as salas arqueolxicas do Pazo Castro Monteagudo do
Museo de Pontevedra, dende a intrusin de obras actuais nun contexto histrico. No museo, a presentacin clsica das seccins dedicadas historia
antiga, grega, romana e das culturas dos castros, ofrece unha escenografa
de vibracin visual e friccin entre ficcins, coa intrusin de diversas obras
do artista colombiano Nadn Ospina, dedicadas s culturas precolombinas

El dilogo con la historia, con las tradiciones, es uno de los puntos neurlgicos del debate artstico de cada poca. El hecho de que la Bienal de
Pontevedra se desarrolle desde el Museo Provincial de Pontevedra ofrece
un amplio espacio de experimentacin, tanto para establecer un dilogo
desde la contemporaneidad con la coleccin, como para marcar las lneas
crticas de actuacin de algunos proyectos artsticos. Fricciones propone
desde un formato de exposicin-intervencin, un campo de tensiones entre la apariencia y las formas, al abordar las salas arqueolgicas del Pazo
Castro Monteagudo del Museo de Pontevedra, desde la intrusin de obras
actuales en un contexto histrico. En el museo, la presentacin clsica de
las secciones dedicadas a la historia antigua, griega, romana y de las culturas de los castros, ofrece una escenografa de vibracin visual y friccin
entre ficciones, con la intrusin de diversas obras del artista colombiano

The dialogue with history, with traditions, is one of the central points in
the artistic debate of each era. The fact that the Pontevedra Biennial takes
place at the Museo Provincial de Pontevedra provides a wide space for experimentation, both in order to establish a dialogue between the collection
and contemporary time, and to define the critical approach of a number
of artistic projects. Fricciones proposes, from an exhibition-intervention
format, a field of tensions between appearance and forms, by presenting
the archaeological rooms in the Pazo Castro Monteagudo del Museo de
Pontevedra from the perspective of the intrusion of contemporary works
in a historical context. At the museum, the classic presentation of the sections devoted to antique Greek and Roman history and the culture of the
castros, offers a scenography of visual vibration and friction between fictions, with the inclusion of several works by the Colombian artist Nadn

72

de Costa Rica, e un desconcertante caldeiro de plstico, como os que se


utilizan nas obras para levar auga, sobredecorado con orlas e grecas de
carcter xeomtrico, do artista galego Olmo Blanco.
A distancia entre a contemporaneiade e a historia unha distancia fundamentalmente crtica, e ofrece un amplo abano de recursos formais que
permiten abordar entre outras cuestins o grao de saturacin visual do
noso presente.
Friccins ten como obxectivo situar a historia e o museo nun mbito de
experimentacin e reflexin, a travs de dilogos cruzados e inesperados,
que introducen a outros mis modernos inscritos na exposicin Ida e volta,
no sexto edificio do museo.

Nadn Ospina, dedicadas a las culturas precolombinas de Costa Rica, y


un desconcertante caldeiro de plstico, como los que se utilizan en las
obras para llevar agua, sobredecorado con cenefas y grecas de carcter
geomtrico, del artista gallego Olmo Blanco.
La distancia entre la contemporaneidad y la historia es una distancia fundamentalmente crtica, y ofrece un amplio abanico de recursos formales
que permiten abordar entre otras cuestiones el grado de saturacin visual
de nuestro presente.
Fricciones tiene como objetivo situar la historia y el museo en un mbito
de experimentacin y reflexin, a travs de dilogos cruzados e inesperados, que introducen a otros ms modernos inscritos en la exposicin Ida y
vuelta, en el sexto edificio del museo.

Ospina, devoted to the pre-Columbian cultures of Costa Rica, and a disconcerting plastic caldeiro, similar to those used at building sites to carry
water, over-decorated with geometric borders and edgings by the Galician
artist Olmo Blanco.
The distance between the present and history is a fundamentally critical
distance, offering a wide spectrum of formal resources which make it possible to examine, among other issues, the degree to which our present is
visually saturated.
The aim of Fricciones is to situate history and the museum in a field of
experimentation and reflection, through unexpected back-and-forth dialogues, which lead to other more modern ones, as part of the exhibition Ida
y vuelta, at the museums sixth building.

73

Olmo Blanco
Boiro (A Corua), 1982. Reside en / Lives in Santiago de Compostela.

Esta obra o froito dun traballo no que se mesturan distintos


aspectos da mia relacin co meu mbito vital. Exerce un peso
importante a contraposicin da tradicin, do xenuno da propia
terra, no que se refire temtica, esttica e en xeral, ao modus
vivendi, co moderno, co tecnolxico, co global. Dese dualismo
creo que xorde unha obra cunha grande carga sarcstica, que
ironiza sobre o imposto como estndar na actual sociedade de
consumo. O. B.

Esta obra es el fruto de un trabajo en el que se mezclan distintos


aspectos de mi relacin con mi entorno vital. Ejerce un peso importante la contraposicin de la tradicin, lo genuino del propio
terruo, en lo que se refiere a la temtica, la esttica y en general, el modus vivendi, con lo moderno, lo tecnolgico, lo global.
De ese dualismo creo que surge una obra con una gran carga
sarcstica, que ironiza sobre lo impuesto como estndar en la
actual sociedad de consumo. O. B.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Caldeiro, 2009
Caldeiro intervenido
Intervention on bucket
Deshumidificador, 2010
Deshumidificador intervenido
Intervention on dehumidifier

This work is the product of an activity which combines various


aspects of my relationship with my surroundings. An important
element is the contrast between tradition, the genuine aspects
of the native land, in terms of the themes, aesthetics and, in general, the modus vivendi, with modernity, the technological and
global. This dualism, in my opinion, gives rise to a work which is
intensely sarcastic, and which offers an ironic view over what is
imposed as a standard by todays consumer society. O. B.

Caldeiro, 2009

74

75

Nadn Ospina
Bogot, 1960.

En El gran sueo americano aparecen fusionados elementos do


pasado precolombino con referencias visuais da cultura pop. A
museificacin dos obxectos arqueolxicos como estratexia de
apropiacin converte a arte ritual en botn para a construcin de
nacionalidades e identidades teatralizndoas de xeito grandilocuente nun espectculo kitsch para turistas.
Por medio destes obxectos aparentemente inxenuos ponse de
relevo temas como a hibridacin, a mestizaxe, a transculturacin,
a criollizacin, a antropofaxia cultural, o culto do cargueiro, como
aspectos da globalizacin nun escenario asimtrico no que conflen o paternalismo e o slumming cultural coa depredacin e o
refugallo. Detrs dunha obxectualidade intencionalmente prolixa
e ambigua como trampantoxo travestido entre obxecto arqueolxico e ldico, lnzanse preguntas sobre aspectos sociolxicos,
polticos e econmicos. N.O.
En El gran sueo americano fusiono elementos del pasado
precolombino con referencias visuales de la cultura pop. La
museificacin de los objetos arqueolgicos como estrategia de
apropiacin convierte al arte ritual en botn para la construccin de nacionalidades e identidades teatralizndolas de modo
grandilocuente en un espectculo kitsch para turistas.
Por medio de estos objetos aparentemente ingenuos se ponen
de relieve temas como la hibridacin, el mestizaje, la transculturacin, la creolizacin, la antropofagia cultural, el culto del
carguero, como aspectos de la globalizacin en un escenario
asimtrico en el que confluyen el paternalismo y el slumming
cultural con la depredacin y el despojo. Tras una objetualidad
intencionalmente prolija y ambigua como trampantojo travestido entre objeto arqueolgico y ldico se lanzan preguntas sobre aspectos sociolgicos, polticos y econmicos. N. O.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Esfera del Diquis, 2001
Pedra tallada
Carved stone
20 x 20 x 14 cm
Vaso trpode con efigie, 2000
Cermica
Pottery
35 x 21 x 22 cm
Vaso del conejo, 2000
Cermica
Pottery
35 x 21 x 22 cm
Serie Chamanes, 2000-2002
Prata e bao de ouro
Silver and gold plate
Dimensins variables
Variable dimensions

In El gran sueo americano/The great american dream, I combine


elements from the Pre-Colombian past with visual references
from pop culture. The museification of archaeological objects as
an appropriation strategy turns ritual art into a valuable booty for
the construction of nationalities and identities, dramatising them
in a grandiloquent way in order to offer a kitsch show for tourists.
Through these apparently nave objects, I highlight issues such
as hybridisation, the melting pot, transculturalisation, creolisation, cultural cannibalism, and the cult of the beast of burden,
all of which are facets of globalisation in an asymmetric setting, where patronising attitudes and cultural slumming come
together with destruction and plundering. After a deliberately
prolific and ambiguous objectualism, in the form of a travesty of
a trompe loeil somewhere between an archaeological and leisure object, the work gives rise to issues regarding sociological,
political and economic aspects. N. O.

76

Vaso del conejo, 2000


Vaso trpode con efigie, 2000

Esfera del Diquis, 2001

77

78

EL AGUACERO, LA SIESTA,
EL CAAVERAL, EL TABACO

EL AGUACERO, LA SIESTA,
EL CAAVERAL, EL TABACO

EL AGUACERO, LA SIESTA,
EL CAAVERAL, EL TABACO

Este verso de La isla en peso, do poeta cubano Virgilio Piera, describe


un arco de confluencias de lugares, sensacins e olores que reconstren
a esfera do traballo: debuxando dende a a colisin entre a economa e o
traballo cos problemas sociais e polticos. A conca do Caribe foise conformando historicamente dende o transvasamento de mercadoras e de
persoas, propiciando a consolidacin do mercantilismo e do capitalismo.
As estruturas econmicas, que asumen en cada pas trazos diferenciados
e especficos, determinan os conflitos sociais. A plantacin azucreira, as
repblicas bananeiras, a canle interocenica, as maquas ou o turismo,
delinean unha economa. Os contextos polticos e sociais que se derivan
delas deron lugar a intentos de construcin de utopas a travs da Revolucin Cubana ou da Revolucin Sandinista, mentres que os efectos da
emigracin e das remesas nas economas, o trasfondo histrico das discriminacins raciais, ou as eivas do crime organizado das maras, explicitar un

Este verso de La isla en peso, del poeta cubano Virgilio Piera, describe
un arco de confluencias de lugares, sensaciones y olores que reconstruyen
la esfera del trabajo: dibujando desde ah la colisin entre la economa y el
trabajo con los problemas sociales y polticos. La cuenca del Caribe se ha
ido conformando histricamente desde el trasvase de mercancias y personas, propiciando la consolidacin del mercantilismo y del capitalismo. Las
estructuras econmicas, que asumen en cada pas rasgos diferenciados y
especficos, determinan los conflictos sociales. La plantacin azucarera, las
repblicas bananeras, el canal interocenico, las maquilas o el turismo,
delinean una economa. Los contextos polticos y sociales que se derivan
de ellas han dado lugar a intentos de construccin de utopas a travs de la
Revolucin Cubana o la Revolucin Sandinista, mientras que los efectos de
la emigracin y las remesas en las economas, el trasfondo histrico de las
discriminaciones raciales, o las lacras del crimen organizado de las maras,

[The Downpour, the Siesta, the Sugar-Cane Plantation, Tobacco]. This stanza from La isla en peso, by the Cuban poet Virgilio Piera, describes an
arch of confluences of places, sensations and smells which reconstruct the
sphere of work: drawing, from there, the collision between economy and
work with social and political problems. The Caribbean basin has historically
taken shape through the transport of cargo and people, favouring the consolidation of mercantilism and capitalism. Economic structures, which take
on different and specific characteristics in each country, determine social
conflicts. Sugar-cane plantations, banana republics, the inter-oceanic channel, assembly plants and tourism define an economy. The political and social
contexts stemming from these elements have given rise to attempts to build
utopias, through the Cuban and Sandinista revolutions, whilst the effects of
emigration and remittances on the economies, the historical background of
racial discrimination and the organised crime of the maras reveal a context

80

mbito de desigualdades e conflitos irresolutos. Dende os anos noventa


a producin artstica na rexin caracterizouse por un profundo compromiso coa realidade e por un tratamento minucioso dos problemas sociais,
achegando outros e diferentes anlises dende a perspectiva do simblico.
A economa e a poltica son a armazn pola que discorre unha constante renovacin dos discursos artsticos. O obxectivo desta exposicin o
de debuxar unha cartografa representativa da rexin. Outra das nfases
desta seccin situarase na conexin da arte cos discursos post-coloniais,
a travs dalgunhas prcticas artsticas e da referencia a pensadores como
Aim Csaire, Frantz Fanon ou Edouard Glissant.
Na montaxe tvose en conta o dilogo entre as obras para artellar unha lectura que en paralelo explicite os discursos artsticos en conexin co trasfondo sociocultural e sociopoltico.

explicitan un mbito de desigualdades y conflictos irresueltos. Desde los


aos noventa la produccin artstica en la regin se ha caracterizado por
un profundo compromiso con la realidad y por un tratamiento minucioso
de los problemas sociales, aportando otros y diferentes anlisis desde la
perspectiva de lo simblico. La economa y la poltica son el armazn por
el que discurre una constante renovacin de los discursos artsticos. El
objetivo de esta exposicin es el de dibujar una cartografa representativa
de la regin. Otro de los nfasis de esta seccin se situara en la conexin
del arte con los discursos poscoloniales, a travs de algunas prcticas artsticas y de la referencia a pensadores como Aim Csaire, Frantz Fanon
o Edouard Glissant.
En el montaje se ha tenido en cuenta el dilogo entre las obras para articular una lectura que en paralelo explicite los discursos artsticos en conexin con el trasfondo sociocultural y sociopoltico.

of inequality and unresolved conflicts. Since the 1990s, artistic production in


the region has been characterised by a profound commitment to reality and
by a meticulous analysis of social problems, offering a range of interpretations from a symbolic perspective. The economy and politics are the framework through which a constant renewal of artistic discourses flows. The
aim of this exhibition is to draw a representative cartography of the region,
where art critically interprets history and society. Another issue emphasised
by this section is the connection between art and post-colonial discourses,
through a number of artistic practices and the reference to thinkers such as
Aim Csaire, Frantz Fanon and Edouard Glissant.
The set-up of the show has taken into account the dialogue between the works,
in order to articulate an interpretation which describes artistic discourses in
connection with their socio-cultural and socio-political background.

81

Priscilla Monge
San Jos de Costa Rica, 1968.

Este traballo fala dun imposible, case dun milagre, o seu ttulo
unha frase bblica que nos anuncia que se ningun pode falar, entn vano facer as pedras, pero as pedras son esa parte
da natureza que asociamos mis con algo esttico, case sen
vida. A frase lmbranos que hai unha imposibilidade para falar
e que esta pode darse por diferentes motivos e tamn que este
silencio pode causar inmobilidade ou rebelin. As causas para
non falar poden ser moitas e as sas consecuencias poden ser
devastadoras ou non, pero repetir esta frase incansablemente
e que as pedras falen polo menos d algo de esperanza. O ideal
en todo caso que non falen as pedras senn ns. P. M.

Este trabajo habla de un imposible, casi de un milagro, su ttulo


es una frase bblica que nos anuncia que si nadie puede hablar, entonces lo van a hacer las piedras, pero las piedras son
esa parte de la naturaleza que asociamos ms con algo esttico
casi sin vida. La frase nos recuerda que hay una imposibilidad
para hablar y que puede ser por diferentes motivos y que este
silencio puede causar inmovilidad o rebelin. Las causas para
no hablar pueden ser muchas y sus consecuencias pueden ser
devastadoras o no, pero repetir esta frase incansablemente y
que las piedras hablen al menos da algo de esperanza. Lo ideal
en todo caso es que no hablen las piedras sino nosotros. P. M.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Si nadie habla, entonces las piedras
hablarn / If nobody speaks, then
stones will speak, 2010
Coa colaboracin de Enrique
Velasco (Pontevedra, 1954)
With the collaboration of Enrique
Velasco
Instalacin
Installation
Tcnico de son: Jorge Castro (Dr.
Music)
Sound technician: Jorge Castro
(Dr. Music)

This piece speaks about something impossible, almost a miracle. Its title refers to a phrase from the Bible which tells us that
if no one can speak, the stones will, but stones are that part of
the nature which we most associate with something lifeless and
unmoving. The phrase reminds us of the fact that it is impossible to speak sometimes and that this can be caused by a wide
range of reasons. Silence can sometimes lead to immobility
or rebellion. The reasons for not speaking are many, and their
consequences can be devastating or harmless, but tirelessly repeating this sentence and hoping that stones will speak at least
offers some hope. The ideal result, in any case, is that we, not
the stones, will be the ones speaking. P. M.

82

Si nadie habla, entonces las piedras hablarn, 2010

83

Hugo Ochoa
Tegucigalpa (Honduras), 1978.
3ermundo.wordpress.com

La oreja de Morazn un documental experimental realizado


en Guatemala, Honduras, O Salvador, Nicaragua e Costa Rica.
O traballo percorre varias facetas do nacemento, da morte,
do fusilamento e da actualidade do pensamento de Francisco
Morazn, un dos personaxes histricos mis controvertidos de
Centroamrica. A partir da pregunta sobre quen foi Francisco
Morazn e o que representa, o traballo evidencia a falla de recoecemento e a amnesia colectiva da nosa propia historia. Un
contrapunto entre imaxe e son, crea un texto que percorre os
labirintos dun mito e propn unha identificacin entre a persoa
e o lugar, entre pasado e presente e entre fusilamento e TLC
(Tratado de Libre Comercio entre Centroamrica e Estados
Unidos).

La oreja de Morazn es un documental experimental realizado


en Guatemala, Honduras, El Salvador, Nicaragua y Costa Rica. El
trabajo recorre varias facetas del nacimiento, muerte, fusilamiento y actualidad del pensamiento de Francisco Morazn, uno de
los personajes histricos ms controvertidos de Centroamrica.
A partir de la pregunta sobre quin fue Francisco Morazn y qu
representa, el trabajo evidencia la falta de reconocimiento y amnesia colectiva de nuestra propia historia. Un contrapunto entre
imagen y sonido, crea un texto que recorre los laberintos de un
mito y plantea una identificacin entre la persona y el lugar, entre pasado y presente y entre fusilamiento y TLC (Tratado de
Libre Comercio entre Centroamrica y Estados Unidos).

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
La oreja de Morazn / The ear from
Morazn, 2005
Documental experimental
Experimental Documentary
Duracin 7.30 min
Duration 7mins 30secs.

La oreja de Morazn / The ear from Morazn is an experimental documentary filmed in Guatemala, Honduras, El Salvador,
Nicaragua and Costa Rica. The work presents a journey through
several facets of the birth, death, execution and modern appreciation of the thought of Francisco Morazn, one of the most
controversial historical figures in Central America. On the basis of the question regarding who Francisco Morazn was and
what he represents, the film reveals the lack of information and
collective amnesia regarding our own history. A contrast between image and sound creates a text which takes us through
the maze of a myth, presenting an identity between the person
and the place, between the past and the present, and between
the execution by firing squad and the TLC (Free Commerce
Treaty between Central America and the United States).

84

La oreja de Morazn, 2005

85

Edgar Len
Costa Rica, 1968.

O meu traballo persoal parte do debate existente entre texto e


imaxe e as relacins que existen no interior de cada unha desas
estruturas. Conforme me introducn na especificidade desa producin comecei a preguntarme sobre a realidade do dito dunha
imaxe e da imaxe do dito. por iso que iniciei unha investigacin
na superficie dos textos que grosso modo constiten unha abstraccin e por tanto unha imaxe. + y - fan parte deste proceso,
posto que o seu punto de partida o texto do documento do
Tratado de Libre Comercio para Centroamrica e o Caribe. O
devandito tratado ratificado en outubro de 2007 (para a parte referida a Costa Rica) no contexto dun referendo que xerou
unha verdadeira discusin popular dividindo a opinin pblica
entre un si e un non. E. L.

Mi trabajo personal parte del debate existente entre texto e


imagen y las relaciones que existen en el interior de cada una de
esas estructuras. Conforme me introduje en la especificidad de
esa produccin empec a preguntarme sobre la realidad de lo
dicho de una imagen y de la imagen de lo dicho. Es por ello que
inici una investigacin en la superficie de los textos que grosso modo constituyen una abstraccin y por tanto una imagen.
+ y - hacen parte de ese proceso, puesto que su punto de partida es el texto del documento del Tratado de Libre Comercio
para Centroamrica y el Caribe. Dicho tratado es ratificado en
octubre de 2007 (para la parte concerniente a Costa Rica) en
el contexto de un referndum que gener una verdadera discusin popular dividiendo a la opinin pblica entre un s y un
no. E. L.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
+ y -, 2010
Intervencin
Intervention
Vinilo adhesivo sobre escaleiras
Adhesive vinyl on stairs

My personal work takes as its starting point the debate between


text and image and the relationship between the inner realms
of these structures. As I delved into the specific nature of this
production I began to question the reality of what is said about
an image and the image that is presented of what is said. This
led me to embark on an analysis of the surface of texts, which,
in general, constitute an abstraction, and, therefore, an image.
+ y - forms part of this process, as it begins with the document
for the Free Commerce Treaty between Central America and
the Caribbean. This treaty was ratified in October, 2007 (the
section regarding Costa Rica) in the context of a referendum
which gave rise to a true public debate, with opinion divided
between yes and no. E. L.

+ y -, 2010

86

87

Limber Vilorio
Repblica Dominicana, 1972.

Acorazado, 2006
Intervencin en carrocera de coche Toyota Corolla modelo 1984
cunha pel de 200.000 cascos de balas adheridos con silicona.
Este modelo de coche tpico do transporte pblico na Repblica Dominicana e moi utilizado en Latinoamrica pola clase popular. Esta obra pertence a unha serie onde investigo a realidade
social e cultural reflectida no coche, a violencia que se vive en
Santo Domingo, as como noutras cidades latinoamericanas garda relacin estreita co vehculo e as armas de fogo, ambos os
dous smbolos de masculinidade. L. V.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY

Acorazado, 2006
Intervencin en carrocera de coche Toyota Corolla modelo 1984
con una piel de 200.000 casquillos de balas adheridos con silicona. Este modelo de coche es tpico del transporte pblico en
la Repblica Dominicana y muy utilizado en Latinoamrica por la
clase popular. Esta obra pertenece a una serie donde investigo la
realidad social y cultural reflejada en el coche, la violencia que se
vive en Santo Domingo, as como en otras ciudades latinoamericanas guarda relacin estrecha con el vehculo y las armas de
fuego, ambos smbolos de masculinidad. L. V.

Acorazado, 2006
Escultura
Sculpture
120 x 185 x 360 cm
Casco 1, da serie Hard Candy, 2009
Escultura
Sculpture
25 x 30 x 33 cm
Casco 2, da serie Poder, 2009
Escultura
Sculpture
25 x 27 x 30 cm
Cortesa Galera Raquel Ponce,
Madrid

Acorazado/Battleship, 2006
Intervention on the body of a 1984 Toyota Corolla with a skin
made from 200,000 bullet shells stuck on with silicone. This car
model is typically used as public transport in the Dominican Republic and is very popular among working-class people in Latin
America. This work belongs to a series in which I examine social
and cultural reality as reflected in the car, and the way in which
the violence we experience in Santo Domingo and other Latin
American countries is closely related to this car and to firearms,
both of which are symbols of masculinity. L. V.

88

Acorazado, 2006

Casco 2, da serie Poder, 2009

89

Soledad Sevilla
Valencia, 1944. Reside en / Lives in Barcelona.

Esta peza produciuse e montouse por primeira vez no Museo


de Arte y Diseo Contemporneo de San Jos de Costa Rica
(MADC) no 1998, para a exposicin Instalo-Mestica. A instalacin consiste en 1.500 bolboretas da especie Morpho Peleides,
dunha marcada cor azul, cun hbitat situado no istmo centroamericano, entre Mxico e Colombia ata Venezuela. As bolboretas
estn serigrafadas sobre papel de polister e acuadas e colcanse sobre uns motores dos que se utilizan para os reloxos de
parede. A bolboreta substite a agulla do segundeiro que a fai
xirar a ritmo de segundo. A instalacin en San Jos s tia 400
bolboretas, mis tarde en Madrid e dous anos despois en Granada completouse ata as 1.500.
En Madrid montouse na galera Soledad Lorenzo, e en Granada
en La Madraza. O texto ...y es hoy aquel maana de ayer... pintado en branco brillante sobre as paredes, parte dun poema de
Antonio Machado.
A reflexin o paso do tempo coa sa carga positiva sobre
ese pasar dos anos ou da vida, aceptando o que se gaa e o que
se perde. A bolboreta un insecto que alcanza o seu esplendor
ao fin da sa existencia.

Esta pieza se produjo y se mont por primera vez en el Museo


de Arte y Diseo Contemporneo de San Jos de Costa Rica
(MADC) en 1998, para la exposicin Instalo-Mestica. La instalacin consiste en 1.500 mariposas de la especie Morpho Peleides,
de un marcado color azul cuyo habitat se sita en el istmo centroamericano, entre Mxico y Colombia hasta Venezuela, serigrafiadas sobre papel de polister y troqueladas que se colocan sobre
unos motores de los que se utilizan para los relojes de pared. La
mariposa sustituye a la aguja del segundero que la hace girar
a ritmo de segundo. La instalacin en San Jos solo tena 400
mariposas, mas tarde en Madrid y dos aos despus en Granada,
se complet hasta las 1.500.
En Madrid se mont en la galera Soledad Lorenzo, y en Granada
en La Madraza. El texto y es hoy aquel maana de ayer pintado en blanco brillante sobre las paredes, es parte de un poema
de Antonio Machado
La reflexin el paso del tiempo con su carga positiva, en ese
pasar de los aos o de la vida, aceptando lo que se gana ms
que lo que se pierde. La mariposa es un insecto que alcanza su
esplendor al final de su existencia.

90

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
El Tiempo Vuela, 1998-2010
1.500 bolboretas serigrafadas
sobre motores de reloxo

El Tiempo Vuela, 1998-2010 Fotografas: Tony Coll Esteva

This piece was produced by, and displayed for the first time,
at the Museo de Arte y Diseo Contemporneo of San Jos
de Costa Rica (MADC) in 1998, for the show Instalo-Mesotica.
The installation consists of 1,500 butterflies printed onto polyester paper and then punched through, before being placed on
mechanisms like the ones used in grandfather clocks. The butterfly replaces the second hand, which makes it move in onesecond intervals. The installation in San Jos only included 400
butterflies, but when it was on show in Madrid and, later on, in
Granada, it was expanded to 1,500.
In Madrid it was on show at the Soledad Lorenzo gallery, and
at La Madraza in Granada. The text ... and today is yesterdays
tomorrow... which was painted in bright white on the walls, is
part of a poem by Antonio Machado.
The reflection of the work the passing of time is presented
in a positive way, in the sense that the passing of years brings
about an acceptance that we gain more than is lost. The butterfly is an insect whose most splendorous time comes with the
end of its life.

91

Baltazar Torres
Figueira de Castelo Rodrigo (Portugal), 1961. Reside no / Lives in Porto.

A peza expndese dende o chan ata o teito no lugar da sa


situacin dentro do museo e parte dun principio sinxelo: o noso
momento na historia recente.
O primeiro momento o Renacemento, cando o deseo industrial desenvolve invencins, novos instrumentos, novas ferramentas, un novo concepto de mirar e de intervir no mundo.
Galileo chega ata a la por medio dun telescopio, as matemticas
evolucionan con Luca Pacioli, o coecemento do corpo desmistifcase polas mans de Andrea Versalius e de Leonardo, a Igrexa
e o mundo tremen con esta nova dimensin do coecemento.
As cidades expndense, xorden vertedoiros de lixo nos arredores, que gaan protagonismo mentres o home se presenta
como o grande arquitecto do mundo, transformndoo dende
unha perspectiva humanista.
A Revolucin Industrial ten como punto de partida a experiencia e a lxica renacentista, pero o sentido humanista ser
substitudo polo sentido da ansiedade na producin, o desexo
dunha producin industrial cada vez mis rpida e barata.
O home inicia a sa loita autofxica, cega e desmedida. A sa
relacin co medio abandona a contemplacin e a paixn para
centrarse no interese e no fomento da economa. Atopmonos,
en Europa e no resto do mundo, mergullados nesta herdanza
que nos devora e que non posible soster. B. T.
La pieza se expande desde el suelo hasta el techo en el lugar de
su ubicacin dentro del museo y parte de un principio sencillo:
nuestro momento en la historia reciente.
El primer momento es el Renacimiento, cuando el diseo industrial desarrolla invenciones, nuevos instrumentos, nuevas
herramientas, un nuevo concepto de mirar e intervenir en el
mundo. Galileo llega hasta la luna por medio de un telescopio,
las matemticas evolucionan con Luca Pacioli, el conocimento
del cuerpo se desmitifica por las manos de Andrea de Vesalius
y de Leonardo, la Iglesia y el mundo tiemblan con esta nueva
dimensin del conocimento. Las ciudades se expanden, surgen
basureros en las afueras de las ciudades, que ganan protagonismo mientras el hombre se presenta como el gran arquitecto
del mundo, transformndolo desde una perspectiva humanista.
La Revolucin Industrial tiene como punto de partida la experiencia y la lgica renacentista, pero el sentido humanista ser
sustituido por el sentido de la ansiedad en la produccin, el deseode una produccin industrial cada vez ms rpida y barata.
El hombre inicia una lucha autofgica, ciega y desmedida. Su
relacin con el entorno abandona la contemplacin y la pasin
para centrarse en el inters y en el fomento de la economa. Nos
encontramos, en Europa y en el resto del mundo, sumergidos
en esta herencia que nos devora y que no es posible sostener.
B. T.

92

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
LEVEL 3/ 3 momento, 2010
Dimensins variables
Variable dimensions
Madeira, aluminio, escaiola, metal
Wood, aluminium, clay, metal

LEVEL 3/ 3 momento, 2010

This work is expanded upwards from the floor to the roof in its
setting in the museum, and is based on a simple principle: our
moment in recent history.
The first moment is, from my point of view, the Renaissance,
where industrial design was developed by means of new inventions, new instruments, new tools and a new way of looking at
and intervening on the world. Galileo found the Moon through
his lens; mathematics evolved thanks to masters such as Luca
Pacioli; the knowledge of the body was demythologised by Andrea de Vesalius and Leonardo da Vinci: the Church and the world
shuddered at this new statuary dimension of knowledge. Cities
expanded, new and huge rubbish dumps appeared outside cities and the idea of spatial conquest became a priority; the city
gained a newfound importance, and man became the master architect of the world, beginning to transform it from a humanist
perspective.
The Industrial Revolution began on the basis of Renaissance
experience and logic, but the humanist sense was replaced by
production anxiety, by the desire for an increasingly fast and
cheap industrial production. Man embarked on a self-destructive,
blind and endless struggle. His relationship with the environment
ceased to be based on contemplation and passion, to focus instead on what it could offer the economy. Europe and the rest
of the world have been plunged into a legacy which devours us
and which political correctness discourages us from allowing it
to stagnate. B. T.

93

Jorge Perianes
Ourense, 1974. Reside en / Lives in Vigo (Pontevedra).

nos obxectos onde se deposita o pracer, neles onde se busca


seguridade e refuxio (a facemos a casa). Pero cando o desexo
(que s se sostn na carencia) se esgota nas sas sucesivas e
ininterrompidas demandas, queda sen realidade. ncheo todo,
ocpao todo pero nunha simulacin xeneralizada. Prdense referencias, lmites e determinacins.
Aparece unha realidade fragmentada onde a natureza se substrae. Escenario, flutuacin, diversin, eleccin, ansiedade. Nada
novo. Os nosos desexos non son nosos. O exceso a propia
lei da festa. Quizais unha perda de referentes. Malinconia. Nocins de paraso, nocins de natureza e nocins sobre o hbitat.
Consumir (da sa raz exterminar) experiencias. Crear a base de
fragmentos e anda enriba celebralo. J. P.

Es en los objetos en donde se deposita el placer, es en ellos en


donde se busca seguridad y refugio (ah hacemos la casa).
Pero cuando el deseo (que slo se sostiene en la carencia) se
agota en sus sucesivas e ininterrumpidas demandas, se queda
sin realidad. Lo llena todo, lo ocupa todo pero en una simulacin
generalizada. Se pierden referencias, lmites y determinaciones.
Aparece una realidad fragmentada donde la naturaleza se sustrae. Escenario, fluctuacin, diversin, eleccin, ansiedad. Nada
nuevo. Nuestros deseos no son nuestros. El exceso es la propia
ley de la fiesta. Quizs una prdida de referentes. Malinconia.
Nociones de paraso, nociones de naturaleza y nociones sobre
el hbitat. Consumir (de su raz exterminar) experiencias. Crear
a base de fragmentos y an encima celebrarlo. J. P.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Sin ttulo, 2010
Instalacin
Installation

It is in the objects where we deposit the pleasure that we find


in security and shelter (where we make our home). However,
when desire (which is only supported by deprivation) runs out
because of incessant and successive demands, it is left without
reality. It fills everything, but it becomes a generalised simulation.
References, limits and determinations are lost. A fragmented
reality emerges, where nature is removed. Stage, fluctuation,
diversion, choice, anxiety. Nothing new. Our desires are not our
own. Excess is the rule of the party. Perhaps a loss of reference
points. Malinconia. Notions of paradise, notions of nature and
notions regarding our habitat. To consume (in the sense of exterminating) experiences. To create on the basis of fragments,
and to celebrate it nonetheless. J. P.

94

Sin ttulo, 2010

95

Alexandre Arrechea
Trinidad (Cuba), 1970.
www.alexandrearrechea.com / www.blog.alexandrearrechea.com

A importancia dos sistemas de vixilancia nos nosos das e a obsesin polo control que adoita acompaalos serviu como fonte
de inspiracin clave no traballo que Alexandre Arrechea iniciou
en 2003. Investigar sobre ese tema levouno a desenvolver un
corpo de traballo que ten que ver coa perda de privacidade,
coa fraxilidade, coa memoria e co fracaso do control e do poder.
Na actualidade o seu interese est nos lmites do traballo artstico. Con ese propsito creou unha instalacin especfica para
a ltima Bienal da Habana. O traballo consiste nunha casa de
aceiro dividido en once seccins. As extensins ou as separacins entre muros cambian cada da, dependendo da suba
ou da baixada do ndice Dow Jones na economa. Relacionada
con esta obra Almacn E, retoma esa mesma idea trasladada
a unha burbulla inmobiliaria, conectando con After the Monument, unha gra de demolicin que ten unha bola de cristal. En
marzo de 2010 en Times Square, en Nova Iorque, os luminosos
con novas financeiras, convertronse na escena para Black Sun
(2009), unha bola de demolicin animada en 3D que golpea
sen cesar o cartel luminoso de NASDAQ.
Alexandre Arrechea foi, durante doce anos, membro do colectivo artstico Los Carpinteros ata que deixou o grupo en xullo de
2003 para continuar a sa carreira en solitario.

La importancia de los sistemas de vigilancia en nuestros das y


la obsesin por el control que suele acompaarlos ha servido
como fuente de inspiracin clave en el trabajo que Alexandre
Arrechea inici en 2003. Investigar sobre ese tema le llev a
desarrollar un cuerpo de trabajo que tiene que ver con la prdida de la privacidad, la fragilidad, la memoria y el fracaso del
control y del poder.
En la actualidad su inters est en los lmites del trabajo artstico. Con ese propsito cre una instalacin especfica para la
ltima Bienal de La Habana. El trabajo consiste en una casa de
acero dividido en once secciones. Las extensiones o separaciones entre muros cambian cada da, dependiendo de la subida o
bajada del ndice Dow Jones en la economa. Relacionada con
esta obra, Almacn E, retoma esta misma idea trasladada a la
burbuja inmobiliaria, conectando con After the Monument, una
gra de demolicin cuya bola es de cristal. En marzo de 2010
en Times Square en Nueva York, los luminosos con noticias financieras, se convirtieron en la escena para Black Sun (2009),
una bola de demolicin animada en 3D que golpea sin cesar el
cartel luminoso de NASDAQ.
Alexandre Arrechea fue, durante doce aos, miembro del colectivo artstico Los Carpinteros hasta que dej el grupo en julio
de 2003 para continuar su carrera en solitario.

96

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
After the Monument, 2009
Aceiro lacado e cristal
Lacquered steel and glass
Almacn E, 2009
Aceiro, madeira e formica
Steel, wood and formica

After the Monument, 2009


Almacn E, 2009

The importance of surveillance systems and the obsession with


control which usually exists alongside them has been the main
source of inspiration for the work which Alexandre Arrechea
began in 2003. His research on this subject led him to develop
a body of work linked to the loss of privacy, frailty, memory and
the failure of control and power.
At present his interest lies in the limits of artistic work. With
this in mind he created a specific installation for the latest Havana Biennial. The work consists of a steel house divided into
eleven sections. The extensions and separations between the
walls change each day, depending on the performance of the
Dow Jones index. In connection with this work, Almacn E is
based on the same idea, but centres on the real estate bubble, with After the Monument, a demolition crane with a glass
wrecking ball. In March, 2010, at New Yorks Times Square, the
scrolling billboards showing financial news became the setting
for Black Sun (2009), a 3D animated wrecking ball which constantly crashed into the NASDAQ screen.
For twelve years, Alexandre Arrechea was a member of the Los
Carpinteros art collective, which he abandoned in July, 2003, in
order to focus on his solo career.

97

Jhafis Quintero, Jos Daz,


Mara Montero
Panam, 1973 / Costa Rica, 1966 / Costa Rica, 1970.
In Dubia Tempora foi un proxecto que logrou reunir as inquedanzas de tres creadores de distinta personalidade e biografa:
o artista plstico Jhafis Quintero, o fotgrafo Jos Daz e a escritora Mara Montero. Puxmonos a traballar ante unha inquietude de Jhafis, que via de pasar unha tempada de dez anos no
crcere. Jos e eu, que viamos dunha sala de redaccin, tamn
coeciamos a escravitude e o encerro. Entn puxemos en xogo
o que tiamos, dicir, a nosa experiencia, o noso pan de cada
da: Jhafis, dende a creacin emerxente, Jos, dende o fotoxornalismo e eu, dende a linguaxe potica. Empezamos nun lugar
e rematamos noutro, pois ao principio cada un aspiraba a dicir
algo que en realidade quera dicir Jhafis, e non obstante rematamos facendo un magnfico coro onde cada un declarou a sa
propia autonoma, con violencia pero con elegancia. M. M.

In Dubia Tempora fue un proyecto que logr reunir las inquietudes de tres creadores de distinta personalidad y biografa: el
artista plstico Jhafis Quintero, el fotgrafo Jose Daz y la escritora Mara Montero. Nos pusimos a trabajar ante una inquietud
de Jhafis, que vena de pasar una temporada de diez aos en la
crcel. Jos y yo, que venamos de una sala de redaccin, tambin conocamos la esclavitud y el encierro. Entonces pusimos en
juego lo que tenamos, es decir, nuestra experiencia, nuestro pan
de cada da: Jhafis, desde la creacin emergente, Jos, desde el
fotoperiodismo y yo, desde el lenguaje potico. Empezamos en
un lugar y terminamos en otro, pues al principio cada uno aspiraba a decir algo que en realidad quera decir Jhafis, y sin embargo
terminamos haciendo un magnfico coro donde cada uno declar
su propia autonoma, con violencia pero con elegancia. M. M.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
In Dubia Tempora (Momentos crticos), 2004
Fotografa documental + Poesa
indocumentada
Documentary photography +
Undocumented poetry
Seleccin de 14 fotografas do libroobxecto (catlogo de 40 x 40 cm
con caixa de mrmore que contn
40 imaxes de obxectos de diverso
uso fabricados e utilizados polos
presos nos crceres de Costa Rica).
Selection of 14 photographs in the
book-object (40x40cm catalogue
with a marble box containing 40
images of objects with a range of
uses, manufactured and used by inmates in the prisons of Costa Rica).

In Dubia Tempora was a project which succeeded in bringing


together the interests of three very different artists with very
different careers: the visual artist Jhafis Quintero, the photographer Jose Daz and the writer Mara Montero. We embarked
on a project which began with Jhafiss interest in the matter,
after spending 10 years in prison. Jos and I, who came from a
newspaper office, also knew about slavery and imprisonment.
So we put into play what we had, i.e. our experience, our daily
events: Jhafis, from the perspective of emerging creative work,
Jos, from photo-journalism, and I, from poetic language. We
began in one place and finished in another, as at the beginning
we each aspired to say something which was truly what Jhafis
wanted to say, but ended up creating a beautiful chorus where we each declared our own independence, with violence and
elegance. M. M.

98

In Dubia Tempora (Momentos crticos), 2004


Rapaces Bestiae (Fieras de Rapia)
Nombre vulgar: Fierros
Materiales: Cucharas y tenedores metlicos, encendedores
vacos, esparadrapo y plstico derretido.
Uso: Juego de armas defensivas para responder a asaltos.

99

Jean-Franois Bocl
Fort-de-France (Martinica), 1971. Reside en / Lives in Pars e Bruselas / and Brussels.
www.jeanfrancoisbocle.com
Este estante rene produtos de consumo cotin de venda en
supermercados e debuxa unha cartografa do noso presente
poscolonial no que ex-colonias e ex-imperios aparecen no men.
Pasemos mesa: nun extremo do estante racialista, dereita
co uniforme de servizo os Negros preparan o almorzo con Aunt
Jemima (adquirido en Pars en 2005), sazona o xantar La Constancia Salsa Negra ou limpa os chans La Blanquita (comprados no 2005 en Bogot). Mentres uns beben leite pola ma,
esquerda do estante, mranse, manse, desafoganna cspide da
cadea alimenticia; os outros quentan ese leite matutino e srveno
mesa toucados cun bonete branco. El Negrito, comprado en
2006 en Santo Domingo, vai encargarse de que haxa sempre
caf quente sobre a mesa.
A pandemia de risas Banania non ten nada da exclusividade
French Touch: ollos brancos sobre fondo negro, sorrisos abertos sobre bocas vermellas envolven os bombns regalicia
(negra...), Lakritsi pastilleja (comprados en Suecia en 2008).
Como exemplo Made In Spain: os Conguitos da marca Lacasa!
(mercado en xuo de 2010 en Pontevedra).
Destruira as risas Banania sobre todos os muros de Francia
proclamaba en 1948 Lopold Sdar Senghor. Hoxe, cando case a
totalidade das colonias deixaron de selo, hai muros que anda se
levantan. Dende logo non van caer ss...

Esta estantera rene productos cotidianos de venta en supermercados y dibuja una cartografa de un presente poscolonial en
el que ex-colonias y ex-imperios aparecen en el men.
Pasemos a la mesa: en un extremo del estante racialista, a la
derecha con el uniforme de servicio los Negros preparan el desayuno con Aunt Jemima (adquirido en Pars en 2005), sazona
el almuerzo La Constancia Salsa Negra o limpia los suelos La
Blanquita, (comprados en el 2005 en Bogot). Mientras unos
beben leche por la maana, a la izquierda de la estantera, se
miran, se aman, se desahogan, en la cspide de la cadena alimenticia; los otros calientan esa leche matutina y la sirven a la
mesa tocados con un bonete blanco. El Negrito, comprado en
2006 en Santo Domingo, va a encargarse de que haya siempre
caf caliente sobre la mesa. ()
La pandemia de risas Banania no tiene nada de la exclusividad
French Touch: ojos blancos sobre fondo negro, sonrisas abiertas
sobre bocas rojas envuelven los bombones al regaliz (negro...)
Lakritsi pastilleja (comprados en Suecia en el 2008). Como
ejemplo de Made In Spain: los Conguitos de la marca Lacasa!
(comprado en junio del 2010 en Pontevedra).
Destruira las risas Banania sobre todos los muros de Francia
proclamaba en 1948 Lopold Sdar Senghor. Hoy, cuando casi
la totalidad de las colonias han dejado de serlo, hay muros que
an se levantan. Desde luego no van a caer solos

100

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Consommons racial!, en proceso
desde 2005
Instalacin
Installation
Produtos de consumo cotin
venda en supermercados
Daily consumer products for sale at
supermarkets

Consommons racial!, en proceso desde 2005

This bookshelf brings together daily products for sale at supermarkets. It draws a cartography of a post-colonial present, in which
former colonies appear on the menu.
Let us look at the table: on one end of the racialist shelf, to the
right, wearing servant uniforms blacks prepare breakfast with
Aunt Jemima, (acquired in Paris in 2005), seasons the lunch
dishes La Constancia Salsa Negra, and clean the floors La
Blanquita, (purchased in 2005 in Bogot). While some drink
milk in the morning, to the left of the shelf, looking at one another, loving one another, consoling one another, at the top of
the food chain; others warm the morning milk and lay the table,
wearing a white bonnet. El Negrito (2006 in Santo Domingo),
will make sure there is always warm coffee on the table.
The pandemic of Banania laughs has nothing of the exclusivity
of the French Touch: white eyes against a black background,
smiling red mouths on the wrappings of (black...) Lakritsi pastilleja liquorice (manufactured in Sweden in 2008). As for a
MADE IN SPAIN example: Conguitos by the brand Lacasa!
(purchased in June, 2010 in Pontevedra).
The Banania laughs would destroy all the walls in France proclaimed in 1948 Lopold Sdar Senghor. Today, when all colonies have ceased to be so, there are new walls being built. They
are certainly not going to fall down on their own

101

Joscelyn Gardner
Barbados, 1961. Reside en / Lives in Canad e / and Barbados.

Croles Portraits II, 2007


Esta serie emprega estratexias asociadas ao xnero do retrato
europeo do sculo XVIII, para abrir un espazo no que as pegadas
dun pasado catico poden ser reconstrudas dende unha perspectiva feminista poscolonial. As litografas levan como ttulo o
nome de mulleres que viviron na Facenda Exipto en Xamaica
en 1700 e, segundo os diarios dos amos e dos capataces, foron explotadas sexualmente. A artista ilustra en cada retrato os
instrumentos de tortura usados durante a escravitude, colares
de ferro, freos e grifns, entrelazados con cabelos trenzados
usanza africana.
Croles Portraits III bajando las flores, 2009
Esta serie refrese ao uso secreto de plantas tropicais como
abortivos polas mulleres negras escravas, como un acto de resistencia poltica contra a sa explotacin como criadoras de
novos escravos, en protesta contra o inhumano do sistema escravista e para evitar a expansin da economa da plantacin. En
bajando las flores, as formas de peiteados trenzados ao estilo
africano funcionan como retratos de escravas annimas, entrelazados cos colares de ferro utilizados para castigar as escravas
acusadas de inducir abortos. Cada retrato aparece ligado a un
dos especimes botnicos usados para este propsito. J. G.

Croles Portraits II, 2007


Esta serie emplea estrategias asociadas al gnero del retrato
europeo del siglo XVIII, para abrir un espacio en el que las huellas de un pasado catico pueden ser reconstituidas desde una
perspectiva feminista poscolonial. Las litografas llevan como ttulo el nombre de mujeres que vivieron en la Hacienda Egipto
en Jamaica en 1700, y segn los diarios de amos y capataces,
fueron explotadas sexualmente. La artista ilustra en cada retrato
los instrumentos de tortura usados durante la esclavitud, collares
de hierro, frenos y grilletes, entrelazados con cabellos trenzados
a la usanza africana.
Croles Portraits III bajando las flores , 2009
Esta serie remite al uso secreto de plantas tropicales como abortivos por las mujeres negras esclavas, como un acto de resistencia
poltica contra su explotacin como criadoras de nuevos esclavos, en protesta contra lo inhumano del sistema esclavista y para
evitar la expansin de la economa de la plantacin. En bajando
las flores, las formas de peinados trenzados al estilo africano
funcionan como retratos de esclavas annimas, entrelazados con
los collares de hierro utilizados para castigar a las esclavas acusadas de inducir abortos. Cada retrato aparece ligado a uno de los
especmenes botnicos usados para este propsito. J. G.

102

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Creole Portraits II, 2007
Accubah
Coobah (o Molia)
Egypt Susanah
Margaritta
Nago Jenny
Old Moll
Litografas/pedra sobre papel
mylar
Lithographs/stone on Mylar paper
Croles Portraits III bajando las
flores , 2009
Hibiscos esculentus (Okra o yerba
de culebra)
Mimosa pudica (Dormilona o
vergonzosa)
Eryngium foetidum (Culantro de
coyote)
Veronica frutescens (Vernica)
Litografas pintadas man sobre
papel mylar
Hand painted lithographs on Mylar
paper

Croles Portraits II, 2007

Croles Portraits II, 2007


These works play with strategies linked to the genre of European portraits from the 18th century, in order to create a space in
which the traces of a chaotic past may be reconstructed from a
post-colonial feminist perspective. Lithographs bear the name
of women who lived on the Egypt Hacienda, in Jamaica, in the
18th century. According to the journals of masters and overseers, these women were sexually exploited. The artist illustrates,
in each portrait, the instruments for torture used during slavery,
neck irons, stocks and shackles, intertwined with hair braided in
sophisticated ways, in the African style.
Croles Portraits III bajando las flores , 2009
This series refers to the secret use of tropical plants as abortifacents by Caribbean slave women, as an act of political resistance against their exploitation as breeders of new slaves, in
protest against the inhumane nature of the slave system and
trying to prevent the expansion of the plantation economy. In
bajando las flores, the traditional African hair braids function
as portraits of anonymous slaves, intertwined with the neck
irons used to punish those who had been accused of inducing
abortions. Each portrait is presented along with one of the botanical specimens used for this purpose. J. G.

103

Mayra Barraza
El Salvador, 1966.
www.mayrabarraza.com
100 das en la Repblica de la Muerte, 2006
Reconto diario dos asasinatos ocorridos no Salvador durante
100 das e recollidos polos dous principais medios escritos. Incle imaxes escaneadas das reportaxes, comentarios e debate
xerado arredor do tema da violencia. M. B.
Lapidario, 2008
En que xornal centroamericano non se falou ultimamente da necesidade de levar a cabo actos de limpeza social?
Sen dbida a nosa casa Centroamrica est moi sucia. Pero
non fariamos mal en ser moi cautelosos ao desexar esta clase
de limpeza, non sexa que nos aconteza como a mis dun heroe de Hollywood tardo en Nova Iorque ou en Bangkok que
descubriu que para o cuarto quedase completamente limpo
a ltima peza sucia da que tia que desfacerse era el mesmo.
Estas acuarelas vermellas sobre papel branco delicadamente
parecen querer dicirnos que estudemos, estudemos, estudemos
como iec para chegar a comprender que o que causa esta
violencia que tan nosa. Talvez penso agora o que estamos
vendo aqu, reflectido oblicuamente nestes cadros dos cales a
cor recorda o do sangue fresco, non tanto unha denuncia da
morte violenta dun pequeno pas de Centroamrica, como, tras
esa mscara convencional, un anuncio do noso colectivo suicidio Rodrigo Rey Rosa, Guatemala, febreiro 2009.

100 das en la Repblica de la Muerte, 2006


Recuento diario de los asesinatos ocurridos en El Salvador durante 100 das y recogidos por los dos principales medios escritos.
Incluye imgenes escaneadas de los reportajes, comentarios y
debate generado alrededor del tema de la violencia. M. B.
Lapidario, 2008
En qu peridico centroamericano no se ha hablado ltimamente de la necesidad de llevar a cabo actos de limpieza social?
Sin duda nuestra casa Centroamrica est muy sucia. Pero no
haramos mal en ser muy cautelosos al desear esta clase de limpieza, no sea que nos ocurra como a ms de un hroe de Hollywood tardo en Nueva York o en Bangkok que descubri que
para que la habitacin quedara completamente limpia la ltima
prenda sucia de la que haba que deshacerse era l mismo. Estas
acuarelas rojas sobre papel blanco delicadamente parecen querer decirnos que estudiemos, estudiemos, estudiemos como
iec para llegar a comprender qu es lo que causa esta violencia que es tan nuestra. Tal vez pienso ahora lo que estamos
viendo aqu, reflejado oblicuamente en estos cuadros cuyo color
recuerda el de la sangre fresca, no es tanto una denuncia de la
muerte violenta de un pequeo pas de Centroamrica, como,
tras esa mscara convencional, un anuncio de nuestro colectivo
suicidio Rodrigo Rey Rosa, Guatemala, febrero 2009.

104

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
100 das en la Repblica de la Muerte,
2006
Blog :http://repblicadelamuerte.
blogspot.com
Lapidario, 2008
Polptico de trinta acuarelas sobre
papel (seleccin de 15)
Peza mltiple, con textos de novas
de asasinatos extrados da prensa
escrita durante trinta das consecutivos
Polyptych of thirty watercolour
paintings on paper (selection of 15).
Multiple pieces, with texts from
news articles about the murders
which had taken place in the country, published over thirty consecutive days.

100 das en la Repblica de la Muerte, 2006

100 das en la Repblica de la Muerte / 100 days at Death Republic, 2006


Daily tally of the murders which took place in El Salvador over a
period of 100 days, as reported by the two main newspapers. It
includes scanned images of the reports, comments and debates
generated around the issue of violence. M. B.
Lapidario / Memorial Stones, 2008

Lapidario, 2008

Has there been any Central American newspaper which has


failed to speak about the need to carry out social cleansing
activities? Without a doubt, our house Central America is very
dirty. However, it would not be a bad idea to be very prudent
when fantasising about this kind of cleansing, or we might find
ourselves in the same position of a late Hollywood hero in New
York or Bangkok who discovered that, in order for the room to
be completely clean, he had to get rid of one last item of dirty
laundry: himself. These red watercolours on white paper seem to
be delicately telling us that we should study, study, study like
iec in order to come to understand what it is that causes this
violence which is so characteristically ours . Perhaps, I sometimes think, what we are seeing here, obliquely reflected in these
paintings, whose colour reminds us of fresh blood, is not so much
a protest against the violent death of a small Central American
country, as, behind that conventional mask, an announcement of
our collective suicide. Rodrigo Rey Rosa, Guatemala, February
2009.

105

Moiss Barrios
Guatemala, 1946.
www.lailustraciondelpacifico.blogspot.com / www.moisesbarrios.com
Serie Flora Lunar, 1999
Un ensaio sobre o tema do desarraigamento a partir da lectura
de Memorias de una paria de Flora Tristn onde a autora francesa conta as dificultades dunha viaxe que fai ao Per e a sa
loita e frustracin por rescatar unha herdanza que lle negan os
seus parentes peruanos. O proxecto consiste en vinte acuarelas
sobre papeis vellos de escrituras de compravenda de terreos
onde se destaca claramente o selo da Repblica de Guatemala.
Faise alusin ao maior problema dos campesios guatemaltecos que a loita pola terra cultivable. M. B.
Serie Banana Extica, 1999
Este proxecto trata sobre a condicin de ser cidadn dunha Repblica Bananeira e verse retratado como parte dunha etnia
extica sen unha localizacin xeogrfica recoecible. Acuarelas
sobre papeis vellos de escrituras da Repblica de Guatemala
e collage de gravados antigos de ilustracins antropolxicas.
M. B.

Serie Flora Lunar, 1999


Un ensayo sobre el tema del desarraigo a partir de la lectura de
Memorias de una paria de Flora Tristn donde la autora francesa cuenta las dificultades de un viaje que hace al Per y su
lucha y frustracin por rescatar una herencia que le niegan sus
parientes peruanos. El proyecto consiste en veinte acuarelas
sobre papeles viejos de escrituras de compraventa de terrenos
donde se destaca claramente el sello de la Repblica de Guatemala. Se hace alusin al mayor problema de los campesinos
guatemaltecos que es la lucha por la tierra cultivable. M. B.
Serie Banana Extica, 1999
Este proyecto trata sobre la condicin de ser ciudadano de una
Repblica Bananera y verse retratado como parte de una etnia
extica sin una localizacin geogrfica reconocible. Acuarelas
sobre papeles viejos de escrituras de la Repblica de Guatemala
y collage de grabados antiguos de ilustraciones antropolgicas.
M. B.

106

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Mosquitos II, 1998
leo sobre lenzo
Coleccin TEOR/Tica
Serie Flora Lunar, 1999
20 acuarelas de 32 x 22 cm
Serie Banana Extica, 1999
20 acuarelas de 32 x 22 cm
Cortesa do artista

Serie Flora Lunar, 1999

Serie Banana Extica, 1999

Flora Lunar series, 1999


An essay on the subject of rootlessness on the basis of the
reading of Prgrinations dune paria, by Flora Tristan, where
the French writer spoke about the difficulties she encountered
during a trip to Peru and her struggle to access an inheritance
which her Peruvian relatives wanted to keep from her. The
project consists of 20 watercolours on old deeds for pieces of
land, where the stamp of the Republic of Guatemala can clearly
be seen. It references the biggest problem suffered by Guatemalas peasants, i.e. the struggle for fertile land. M. B.
Banana Extica series, 1999
This project deals with the condition of citizens living in Banana
Republics, and the way in which they are portrayed as members
of an exotic ethnic group, with no recognisable geographical
roots. Watercolours on old deeds from the Republic of Guatemala and collage of antique engravings of anthropological illustrations. M. B.

107

Rodolfo Peraza
Cuba, 1980.
www.fanguitoestudio.com / www.rodolfoperaza.com
A mia obra e investigacin expndense en diferentes direccins, mantendo como ncleo o estudo das relacins de poder.
Dentro dos temas mis recorrentes estn o xogo, a violencia
simblica, o control do imaxinario e o forte impulso estandarizado que vivimos nas nosas sociedades contemporneas e nas
sas races histricas. Os medios que utilizo van dende os tradicionais ata o software art. No proceso de investigacin aplico
certa arqueoloxa, utilizando documentos, libros e plataformas
onde a mia investigacin se centra en mostrar os trazos mis
violentos, simblica e cotiamente de determinados procesos
sociais, polticos e ou relixiosos. A solucin ldica participativa
articula o meu traballo conceptual. O xogo como antdoto de
todos os temas solemnes, nacionalistas, relixiosos, cos que se
constren os mitos que sosteen o control moderno, restndolles valor de transcendencia e sentido.
A obra un software art, realizado a partir de temas musicais
cantados por nenos e mozos durante o franquismo, temas que
foron regravados por un coro de nenos en Cuba. Estas cancins
foron utilizadas en Espaa maiormente nos espazos escolares
e (ou) relixiosos como ferramenta de modelaxe da conduta
dos nenos e dos mozos, ademais de tratar de facer transcender con eles o modelo totalitario. A peza enmrcase dentro da
serie Odio Records que estuda modelos musicais de control
noutras plataformas sociais, contemporneas e histricas. R. P.

Mi obra e investigacin se expanden en diferentes direcciones, manteniendo como ncleo el estudio de las relaciones de
poder. Dentro de los temas ms recurrentes estn el juego, la
violencia simblica, el control del imaginario y el fuerte impulso
estandarizado que vivimos en nuestras sociedades contemporneas y sus races histricas. Los medios que utilizo van desde
los tradicionales hasta el software art. En el proceso de investigacin aplico cierta arqueologa, utilizando documentos, libros
y plataformas donde mi investigacin se centra en mostrar los
rasgos ms violentos, simblica y cotidianamente de determinados procesos sociales, polticos y (o) religiosos. La solucin
ldica participativa articula mi trabajo conceptual. El juego
como antdoto de todos los temas solemnes, nacionalistas, religiosos, con los que se construyen los mitos que sostienen el
control moderno, restndoles valor de trascendencia y sentido.
La obra es un software art, realizado a partir de los temas musicales cantados por nios y jvenes durante el franquismo,
temas que fueron regrabados por un coro de nios en Cuba.
Estas canciones fueron utilizadas en Espaa mayormente en los
espacios escolares y (o) religiosos como herramienta de modelacin de la conducta de los nios y jvenes, adems de tratar
de hacer trascender con sus nios el modelo totalitario. La pieza se enmarca dentro de la serie Odio Records que estudia
modelos musicales de control en otras plataformas sociales,
contemporneas e histricas. R. P.

108

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Canciones para mi mochila / Songs
for my backpack, 2009
Da serie: Odio records
From the series: Odio records
5 edicins, 2 P. A.
Software Art

Canciones para mi mochila, 2009

My research and art work move in different directions, keeping as their focus the study of power relations. The recurring
themes in my work include games, symbolic violence, the control of imagery and the strong standardising impulse we experience in contemporary societies, as well as its historical roots.
The means I use range from traditional media to software art.
My research process includes archaeology, using documents,
books and platforms in order to focus on the most violent elements, on a symbolic and day-to-day level, in certain social,
political and/or religious processes. A participative playful approach articulates my conceptual art. Games are used as an
antidote to all solemn, nationalist and religious issues, used to
build the myths which sustain modern control, in order to lessen
their transcendence and sense.
The work is a piece of software art, made on the basis of tunes
sung by children and teenagers during Francos dictatorship,
which were re-recorded by a childrens choir in Cuba. These
songs were mostly sung in Spain at schools and during religious
events as a way of moulding the behaviour of the children and
young men, as well as attempting to transcend the totalitarian
model through its children. The piece is presented as part of the
series Odio Records, which studies musical control models in
other social, contemporary and historical contexts. R. P.

109

Hamlet Lavastida Cordovi


La Habana, 1983.

A partir de materiais de prensa e publicacins de discursos correspondentes a captulos neurlxicos do proxecto socialista en
Cuba, reprodcense fragmentos que evidencian o exercicio do
poder, como un monlogo inacabado sobre as actitudes tomadas polo poder do Estado cara aos seus concidadns. Dende
estas propostas asumo textos claves do proceso histrico dos
ltimos cincuenta anos, especificamente textos que conforman
o proceso poltico e que directamente estn vinculados coa implantacin do sistema socialista en Cuba. de certo modo unha
revisitacin Historia, implicada directamente coa construcin
do sistema social que ata hoxe se mantivo vixente.
Ao reeditar textos, antes presentados polos rganos de prensa,
as como documentos que formaban ou forman parte da columna vertebral do sistema estatal cubano, basome nunha especie
de traducin da linguaxe ideolxica linguaxe plstica. A devandita traducin sustentada no recurso da estetizacin do
discurso poltico devido a sa precariedade prctica. O feito de
concibir o texto como medio mis eficaz para de a partir cara a
determinadas problemticas de ndole histrico-poltica, xorde
de motivacins ligadas complexidade dos imaxinarios polticos
en sociedades onde os procesos sociais sofren cambios dramticos, e onde documentos histricos, clasificados ou non, son as
claves esenciais da devandita tradicin. H. L. C.

A partir de materiales de prensa y publicaciones de discursos


correspondientes a captulos neurlgicos del proyecto socialista
en Cuba, se reproducen fragmentos que evidencian el ejercicio
del poder, como un monlogo inacabado sobre las actitudes tomadas por el poder del Estado hacia sus conciudadanos. Desde
estas propuestas asumo textos claves del proceso histrico de
los ltimos cincuenta aos, especficamente textos que conforman el proceso poltico y que directamente estn vinculados
con la implantacin del sistema socialista en Cuba. Es de cierto
modo una revisitacin a la Historia, implicada directamente con
la construccin del sistema social que hasta hoy se ha mantenido
vigente.
Al reeditar textos, antes presentados por los rganos de prensa,
as como documentos que formaban o forman parte de la columna vertebral del sistema estatal cubano, me baso en una especie
de traduccin del lenguaje ideolgico al lenguaje plstico. Dicha traduccin es sustentada en el recurso de la estetizacin del
discurso poltico devenido de su precariedad prctica. El hecho
de concebir el texto como medio ms eficaz, para de ah partir hacia determinas problemticas de ndole histrico-poltico, surge
de motivaciones ligadas a la complejidad de los imaginarios polticos en sociedades donde los procesos sociales sufren cambios
dramticos, y donde documentos histricos, clasificados o no,
son las claves esenciales de dicha tradicin. H. L. C.

110

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
El orden de las cosas, 2009
21 calados man
21 hand-made gouache decoupes

El orden de las cosas, 2009

On the basis of press materials and publications of speeches


relating to crucial chapters in the socialist project in Cuba, this
work reproduces fragments which reveal the exercise of power,
like an unfinished monologue on the attitudes adopted by the
power of the state with regards to its citizens. On the basis of
these proposals, I take key texts from the historic process of the
last five decades, especially those which make up the political
process and which are linked to the implementation of the socialist system in Cuba. In a way, this work revisits history, which
was directly involved in the building of the social system which
is still in place.
By reediting texts which had previously been published by the
press, as well as documents which made up, or continue to make
up, the foundations of the Cuban state system, I base my approach on a sort of translation from ideological language to visual language. This translation is founded on the aesthetification
of the political discourse, removed from its practical precariousness. Conceiving the text as the most efficacious means with
which to examine certain historical-political issues, it emerges
from motivations linked to the complexity of political imageries
in societies where social processes undergo dramatic changes,
and where historical documents, whether they are classified or
not, are the essential keys to this tradition. H. L. C.

111

Carlos Garaicoa
La Habana, 1967.

Cuatro Cubanos, 1997


Cuatro Cubanos unha obra realizada para o proxecto Memorias
ntimas: Marcas que buscaba reflexionar sobre a guerra entre
Angola e Sudfrica, na que as tropas cubanas participaron, dez
anos despois de finalizado o conflito. Trtase dunha entrevista
en silencio, un testemuo sobre os horrores e o tab do tema da
guerra. C. G.
Esta unha serie de caixas de luz onde debuxo sobre mantas
de corte mediante o uso de fitas adhesivas de cores caladas
man. En cada obra incorporo obxectos encontrados, ou en ocasins creados especialmente, que interactan directamente co
debuxo. As relacins establecidas non son necesariamente lxicas, senn que en moitos casos o resultado son imaxes caticas,
surrealistas, violentas... C. G.

Cuatro Cubanos, 1997


Cuatro Cubanos es una obra realizada para el proyecto Memorias ntimas: Marcas que buscaba reflexionar sobre la guerra
entre Angola y Sudfrica, en la que las tropas cubanas participaron, diez aos despus de finalizado el conflicto. Se trata de
una entrevista en silencio, un testimonio sobre los horrores y el
tab del tema de la guerra. C. G.
Es una serie de cajas de luz donde dibujo sobre mantas de corte
mediante el uso de de cintas adhesivas de colores caladas a mano.
En cada obra incorporo objetos encontrados, o en ocasiones
creados especialmente, que interactan directamente con el dibujo. Las relaciones establecidas no son necesariamente lgicas,
sino que en muchos casos el resultado son imgenes caticas,
surrealistas, violentas... C. G.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Cuatro Cubanos, 1997
Instalacin de vdeo Hi 8 transferido a DVD
Duracin 8 minutos.
Edicin de 5 e 2 P. A.
Triunfo, Duda y Celebracin, 2009
Visitando un lugar comn, 2009
Unidad y lucha de contrarios, 2009
Yo no soy el que dicen, 2009
Toda utopa pasa por la barriga, 2009
Caixas de luz, materiais varios
Cortesa do artista, Galera Elba
Bentez (Madrid) e Galleria
Continua (San Gimignano/Beijing/
Le Moulin)

Cuatro Cubanos / Four Cubans, 1997


This is a work produced for the project Memorias Intimas: Marcas,
which aimed to reflect on the war between Angola and South
Africa, in which Cuban troops also took part, ten years after the
end of the conflict. It is a silent interview, bearing witness to the
horrors and the taboo surrounding the issue of war. C. G.
This work is made up of a series of light boxes where I draw on
cutting boards, using adhesive tape coloured by hand. In each
of the works I include found objects, or pieces which have been
custom-made in order to ensure they directly interact with the
drawing. The relationships established are not necessarily logical, and often appear chaotic, surreal, violent... C. G.

112

113

Cinthya Soto
Costa Rica, 1969.

Pictografas resalta o aspecto documental de iconografas locais


latinoamericanas, presentes no muralismo e no rotulismo vernculo que subsisten paralelamente estandarizacin da esttica
globalizadora. A indagacin no encadre dende o dispositivo fotogrfico, fronte espontaneidade que ofrece o mundo visible
cotin, busca establecer asociacins semnticas e formais entre
as representacins decorativas que usualmente plasman escenarios ou obxectos idlicos, paisaxes paradisiacas e os espazos
reais nos cales se sitan.
Pictografas trata da converxencia do cotin, o pictrico e o fotogrfico nun mesmo e novo plano bidimensional reformulando
relacins espaciais entre a paisaxe habitada e a imaxinada. C. S.

Pictografas enfatiza el aspecto documental de iconografas locales latinoamericanas, presentes en el muralismo y rotulismo
vernculo que subsisten paralelamente a la estandarizacin de
la esttica globalizadora.La indagacin en el encuadre desde
el dispositivo fotogrfico, frente a la espontaneidad que ofrece el mundo visible cotidiano, busca establecer asociaciones
semnticas y formales entre las representaciones decorativas
que usualmente plasman escenarios u objetos idlicos, paisajes
paradisacos y los espacios reales en los cuales se ubican.
Pictografas trata de la convergencia de lo cotidiano, lo pictrico y lo fotogrfico en un mismo y nuevo plano bidimensional
reformulando relaciones espaciales entre el paisaje habitado y
el imaginado. C. S.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Soda El marisco, 2007
Analog c-print
Playa y bicicleta, 2007
Analog c-print
Playa Chiquita, 2007
Analog c-print
Cortesa Galera Des Pacio

Pictografas emphasises the documentary aspect of local Latin


American iconographies, on display in the vernacular murals
and signs, which survive despite the standardisation imposed
by globalising aesthetics. The exploration of framing in photography, in the face of the spontaneity offered by the day-to-day
visible world, seeks to establish semantic and formal associations between ornamental representations which usually symbolise idyllic settings and objects, idyllic spaces and the real
spaces in which they are to be found.
Pictografas deals with the convergence between the day-to-day,
the pictorial and photography on a single and new two-dimensional plane, reformulating the spatial relationships between
the inhabited and the imagined landscape. C. S.

114

Playa y bicicleta, 2007

115

Donna Conlon
Estados Unidos / United States, 1966. Reside en / Lives in Panam.

Historia
1882-1889: Mis de dez mil traballadores morren de malaria e
de febre amarela en Panam durante a poca da falida canle francesa. 1898: Descbrese que a malaria transmitida polo mosquito Anfeles. 1900: Confrmase que a febre amarela transmitida
polo mosquito Aedes aegypti. 1904: A Comisin da Canle Istmea
crea o Departamento Sanitario, baixo o Coronel William Gorgas,
co fin de controlar os mosquitos. Dentro da Zona da Canle poen
mallas mosquiteiras s casas e aos edificios gubernamentais, e
emtense multas por auga estancada. 1914: Consguese conclur
a Canle de Panam, grazas eliminacin da febre amarela e a
reducin da malaria.
Sntomas
Febre amarela: calafros, febre, nusea e dor de cabeza. s veces, sangrado polo nariz ou os ollos, insuficiencia renal ou heptica, delirios, apoplexas e vmito negro. Malaria: ataques de
calafros seguidos por febre de 6 a 10 horas de duracin, con
dores de cabeza, nusea, hipertrofia heptica ou do bazo, que se
repiten cada dous ou tres das.
Incidencia
1905: Data da ltima morte por febre amarela rexistrada en Panam. 2009: Reprtanse en Panam un total de 4.570 casos de
dengue, enfermidade relacionada coa febre amarela, que tamn
transmitida polo mosquito Aedes aegypti.
Historia
1882-1889: Ms de diez mil trabajadores mueren de malaria y fiebre amarilla en Panam durante la poca del fallido canal francs.
1898: Se descubre que la malaria la transmite el mosquito Anfeles. 1900: Se confirma que la Fiebre Amarilla la transmite el mosquito Aedes aegypti. 1904: La Comisin del Canal Istmeo crea
el Departamento Sanitario, bajo el Coronel William Gorgas, con el
fin de controlar los mosquitos. Dentro de la Zona del Canal, ponen mallas mosquiteras a las casas y los edificios gubernamentales, y se emiten multas por agua estancada. 1914: Se consigue
concluir el Canal de Panam, gracias a la eliminacin de la fiebre
amarilla y la reduccin de la malaria.
Sntomas
Fiebre Amarilla: escalofros, fiebre, nusea y dolor de cabeza. A
veces, sangrado por la nariz o los ojos, insuficiencia renal o heptica, delirios, apoplejas y vmito negro. Malaria: ataques de
escalofros seguidos por fiebre de 6 a 10 horas de duracin, con
dolores de cabeza, nusea, hipertrofia heptica o del bazo, que
se repiten cada dos o tres das.
Incidencia
1905: Fecha de la ltima muerte por Fiebre Amarilla registrada en
Panam. 2009: Se registran en Panam un total de 4.570 casos
de dengue, enfermedad relacionada con la fiebre amarilla, que
tambin es trasmitida por el mosquito Aedes aegypti.

116

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Fiebre, 2008
Instalacin
Installation
Coa colaboracin de Iaki Iriberri
na gravacin e masterizacin de
audio
With the collaboration of Iaki
Iriberri on the audio recording and
mastering.

Fiebre, 2008

History
1882-1889: More than 10,000 workers die from malaria and yellow fever in Panama at the time of the failed French channel.
1898: It is discovered that malaria is carried by the Anopheles
mosquito. 1900: It is confirmed that yellow fever is carried by the
Aedes aegypti mosquito. 1904: The Comisin del Canal Istmeo
creates a Sanitation Department, under Colonel William Gorgas,
with the aim of controlling mosquitoes. Within the Channel Area,
the houses and government buildings are fitted with mosquito
screens, and fines are issued for leaving stagnant water. 1914:
The Panama Channel is finished at last, thanks to the elimination
of yellow fever and the reduction in malaria cases.
Symptoms
Yellow fever: chills, fever, nausea and headache. On occasion,
bleeding from the nose and eyes, kidney and liver failure, delirium, apoplexy and black emesis. Malaria: Chills followed by fevers
lasting between 6 and 10 hours, with headaches, nausea, liver or
spleen hypertrophy, every two or three days.
Impact
1905: Date of the last death from yellow fever registered in Panama. 2009: A total of 4,570 cases of dengue fever are reported in
Panama, a disease linked to yellow fever, which is also transmitted by the Aedes aegypti mosquito.

117

Joaqun Rodrguez del Paso


Mxico D. F., 1961. Reside en / Lives in San Jos de Costa Rica.

Vivindo nun pas centroamericano, totalmente dependente e


vulnerable, tense a tendencia en xeral, a asumir hbitos de consumo que semellan ou remedan os americanismos: creacin de
shopping malls e de autoestradas que requiren de autombiles
e estes sa vez, de gasolina. O mis insidioso non obstante,
identificarnos co seu ideal de life-style e por exemplo, formar
coalicins para apoiar as sas accins belicistas. As pinturas
que compoen esta serie estn feitas coa caligrafa e a textura
visual mis americana por excelencia: a da publicidade. Utilizando nalgns casos ilustracins feitas nos anos cincuenta e noutras
ocasins, ilustracins que recordan aquelas pero ambientadas no
presente, as pinturas efectivamente ilustran os malos hbitos,
os excesos e os novos costumes dos estadounidenses, obviamente do xeito no que as percibe un habitante centroamericano.
A negativa a asinar o protocolo de Kyoto, as polticas racistas
e separatistas (como a ereccin dun muro entre Mxico e os
Estados Unidos), a ameaza dunha cultura agrcola baseada nos
transxnicos e o imperialismo que mobiliza tropas ao outro lado
do mundo para garantir combustible barato, constiten parte do
corpo desta proposta. Tamn a chegada do turismo masivo e
a venda dos pases tropicais como parasos prstinos onde
posible anda ser dono de auga e recursos naturais virxes, a
cambio dun puado de dlares.

Viviendo en un pas centroamericano, totalmente dependiente


y vulnerable, se tiene la tendencia en general, a asumir hbitos
de consumo que semejan o remedan los americanos: creacin
de shopping malls y de autopistas que requieren de automviles y estos a su vez, de gasolina. El ms insidioso sin embargo,
es el identificarnos con su ideal de life-style y por ejemplo,
y formar coaliciones para apoyar sus acciones belicistas. Las
pinturas que componen esta serie estn hechas con la caligrafa y la textura visual ms americana por excelencia: la de
la publicidad. Utilizando en algunos casos ilustraciones hechas
en los aos cincuenta y en otras ocasiones, ilustraciones que
recuerdan a aquellas pero ambientadas en el presente, las pinturas efectivamente ilustran los malos hbitos, los excesos y
las nuevas costumbres de los estadounidenses, obviamente, de
la manera en que las percibe un habitante centroamericano. La
negativa a firmar el protocolo de Kyoto, las polticas racistas
y separatistas (como la ereccin de un muro entre Mxico y
los Estados Unidos), la amenaza de una cultura agrcola basada en los transgnicos y el imperialismo que moviliza tropas al
otro lado del mundo para garantizar combustible barato, constituyen parte del cuerpo de esta propuesta. Tambin la llegada
del turismo masivo y la venta de los pases tropicales como
parasos prstinos en donde es posible todava ser dueo de
agua y recursos naturales vrgenes, a cambio de un puado
de dlares.

118

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Cafe paradis, 2006-2010
leo e esmalte sobre tea
Coleccin privada
Its a wonderful world, 2007
leo e esmalte sobre tea

Its a wonderful world, 2007

Living on a Central American country, totally dependent and vulnerable, it is common the general tendency to assume consumer
habits that resemble or mimic the American ones: creation of
shopping malls and highways that requires from cars and cars
that requires from fuel. The most insidious however, is identifying
us with their life-style idea and for example, to form coalitions
to support their bellicose actions. Paintings that form this serie
are made with the more American par excellence, calligraphy
and visual texture. Using in some cases illustrations made in the
fifties and in other occasions, illustrations that remember these
but set in the present, paintings effectively illustrate the bad habits, excesses and new Americans habits, obviously, in the way
these are perceived by a Central America inhabitant. Refusal to
sign the Kyoto protocol, racists and separatist politics (like the
erection of a wall between Mxico and the United States), the
threat of an agricultural culture based on GM and imperialism
that mobilizes troops across the world to ensure cheap fuel, are
part of the body of this proposal. Also the arrival of mass tourism
and the sale of tropical countries as pristine paradises where you
can still own water and virgin natural resources, in exchange for
a bound of dollars.

119

Walterio Iraheta
San Salvador (El Salvador), 1968.
walterioinfoynoticias.blogspot.com
O ttulo Faraway brother style (Estilo irmn afastado) xorde como parodia das publicacins das prestixiosas editoriais Taschen
e Phaidon, que teen realizado compilacins arquitectnicas
baixo os ttulos de: London Style, NY Style, Paris Style, etc. O
termo irmn afastado sase popularmente para designar os
salvadoreos que viven no exterior, principalmente nos Estados
Unidos. Este proxecto intenta facer un comentario irnico sobre
o fenmeno das remesas econmicas que envan os emigrantes
aos seus familiares no Salvador. Este fluxo de recursos chegou a
representar unha porcentaxe importante na economa do pas,
volvndose fundamental para o equilibrio das finanzas nacionais. Paralelo a iso, est a cambiar substancialmente a paisaxe
arquitectnica das zonas rurais, onde se comezaron a construr
enormes palacetes. Sen dbida estase a crear un novo estilo
arquitectnico, cunha particular interpretacin do clsico, do
barroco, do kitsch, mesturando sen reparo cores, adornos, columnas, arcos, cermica e ferrara. W. I.

El ttulo Faraway brother style (Estilo Hermano Lejano) surge


como parodia de las publicaciones de las prestigiosas editoriales,
Taschen y Phaidon, quienes han realizado sendas compilaciones
arquitectnicas bajo los ttulos de: London Style, NY Style, Pars
Style, etc. El trmino hermano lejano se usa popularmente para
designar a los salvadoreos que viven en el exterior, principalmente en los Estados Unidos. Este proyecto intenta hacer un
comentario irnico sobre el fenmeno de las remesas econmicas que envan los emigrantes a sus familiares en El Salvador. Este
flujo de recursos ha llegado a representar un porcentaje importante en la economa del pas, volvindose fundamental para el
equilibrio de las finanzas nacionales. Paralelo a ello, est cambiando sustancialmente el paisaje arquitectnico de las zonas rurales,
donde se han comenzado a construir enormes palacetes. Sin
duda se est creando un nuevo estilo arquitectnico, con una
particular interpretacin de lo clsico, lo barroco, lo kitsch, mezclando sin reparo colores, adornos, columnas, arcos, cermica y
herrera. W. I.

120

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Faraway brother style, 2010
Fotografas
Photographs

Faraway brother style, 2010

The title Faraway Brother Style emerges as a parody of the


publications by the prestigious publishers Taschen and Phaidon, which have produced architectural compilations, under
the titles of London Style, NY Style, Paris Style, etc. The term
faraway brother is commonly used to designate the Salvadorians living abroad, especially in the United States. This
project aims to convey an ironic commentary on the phenomenon of remittances sent by migrants to their families
in El Salvador. This flow of resources has grown to the extent that it now represents an important part of the countrys
economy, and has become essential to the balance of national
finances. In parallel to this, the architectural landscape of the rural areas is also changing substantially, with the building of huge
palaces. Without a doubt, a new architectural style is emerging, with an unusual interpretation of the classic, the baroque,
the kitsch, unabashedly combining colours, ornaments, columns,
arches, ceramics and ironwork. W. I.

121

Mauricio Esquivel
El Salvador, 1983.
mauricio-esquivel.blogspot.com / lineasdereferencia.blogspot.com

Esta peza insrese no proxecto denominado Lnea de Desplazamiento, no que a sa orixe vn da necesidade de falar do fenmeno da migracin que, no Salvador, permanece como secuela
da guerra e moitos problemas resultantes desta. A moeda do
Salvador o dlar e mantn un estreito vnculo entre a sociedade
salvadorea e a emigracin a travs das remesas.
O proxecto pretende abordar un pouco as devanditas circunstancias sociais dende o mesmo material co que est elaborada,
o seu carcter simblico foi sutilmente alterado co fin de xerar
variantes de lecturas nos distintos contextos en que presentada e, nalgunha medida, xerar un pouco de reflexin.

Esta pieza se inserta en el proyecto denominado Lnea de


Desplazamiento, cuyo origen viene de la necesidad de hablar
del fenmeno de la migracin que, en El Salvador, permanece
como secuela de la guerra y muchos problemas resultantes de
la misma. La moneda de El Salvador es el dlar y mantiene un
estrecho vnculo entre la sociedad salvadorea y la emigracin
a travs de las remesas.
El proyecto pretende abordar un poco dichas circunstancias
sociales desde el mismo material con el que est elaborada, su
carcter simblico ha sido sutilmente alterado con el fin de generar variantes de lecturas en los distintos contextos en que es
presentada y, en alguna medida, generar un poco de reflexin.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Sin ttulo, 2010
Aguias recortadas de moedas de
US$ 0,25 ctvs

The piece originates from a larger project entitled Lnea de


Desplazamiento (Displacement line), whose foundations lies in
the need to speak about the migration phenomenon, which, in
El Salvador, remains as one of the consequences of war and the
many problems it has caused. El Salvadors currency is the dollar and maintains a close link between the Salvadorian society
and migration through remittances
The project aims to examine these social issues through the
very material with which it is made; its symbolic nature has been
subtly altered with the purpose of generating a range of interpretations in the various contexts in which it is on display, in
order to lead to a certain degree of reflection.

122

Sin ttulo, 2010

123

Dalia Chvez
El Salvador, 1983.

Nesta peza que parte das lamentables condicins de traballo


que ofrecen as zonas francas maquas, intento realizar unha
conexin entre o serial e a masa, entre o nico e o individual.
A artesana mantn patrns que favorecen a rapidez dentro da
producin, dicir 120 homes con cabelo negro e con pantaln
branco buscar cantidade. Sucede algo semellante cando estes espazos anuncian nos clasificados as sas necesidades. Non
se ve quen chega, que aspiracins ten ou que necesidades necesita satisfacer. unha preocupacin pola cantidade, precisan
persoas que poidan ser refugallos, doadamente substitubles.
No proceso encargo as miniaturas sen pintar, ao pintalas intento
ser minuciosa para afastarme da artesana ruda, tan buscada
por relacionar o rudo coa pobreza (un trazo negativo volvndose extico). O intento queda en intento, pois, polo tamao e a
cantidade: anda que busque separalas dndolles vestimentas
diferenciadoras sempre sern unha masa. D. C.

En esta pieza que parte de las lamentables condiciones de trabajo que ofrecen las zonas francas maquilas, intento realizar una
conexin entre lo serial y la masa, entre lo nico y lo individual.
La artesana mantiene patrones que favorecen la rapidez dentro
de la produccin, decir 120 hombres con cabello negro y con
pantaln blanco es buscar cantidad. Sucede algo similar cuando estos espacios anuncian en clasificados sus necesidades.
No se ve quin llega, qu aspiraciones tiene o qu necesidades
necesita satisfacer. Es una preocupacin por cantidad, necesitan
personas que puedan ser desechables, fcilmente reemplazables. En el proceso encargo las miniaturas sin pintar, al pintarlas
intento ser minuciosa para alejarme de la artesana tosca, tan
buscada por relacionar lo tosco con la pobreza (un rasgo negativo volvindose extico). El intento queda en intento, pues,
por el tamao y la cantidad: aunque busque separarlas dndoles vestimentas diferenciadoras siempre sern una masa. D. C.

124

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Falso franca, 2006-2010
Instalacin
Installation
Miniaturas de barro encargadas a
artesns de Ilobasco e pintadas
man pola artista
Clay miniatures commissioned to
artisans from Ilobasco, hand-painted by the artist

Falso franca, 2006-2010

This piece emerged from the terrible working conditions in duty-free areas and maquilas. I am trying to establish a connection
between the mass-produced and the unique and individual.
Artisan work follows methods which improve reproduction
speed. When we say 120 men with black hair and white trousers, we are seeking a quantity. A similar thing happens when
these spaces advertise their vacancies. We do not know who
arrives, what his aspirations are, and which needs he must satisfy. In this concern for quantity, they need people who can be
disposable and easily replaced. In the process of this work I
commissioned unpainted works, which, by hand-painting them,
are removed from the field of rough work, which is so sought
after, as we associate it with poverty (a negative aspect which
is becoming exotic). The aim does not go any further, because
of the pieces size and quantity: although I tried to set them
apart by giving them different clothes, they will always be a
mass. D. C.

125

Carolina Caycedo
Londres / London, 1978. Reside en / Lives in Puerto Rico.

En caso de Emergencia - In case of emergency unha instalacin


composta por dez machetes de aceiro vermello. Cada machete ten
inscrito en ambas as das caras os nomes de todos os grupos armados de esquerdas que existiron en Amrica Latina e no Caribe,
inclundo Belize e as Guyanas. As empuaduras estn decoradas
co nome do pas ao que pertence cada grupo.
O machete un smbolo poderoso entre a clase traballadora
latinoamericana; representa tanto o traballo como a insurreccin. Est especialmente ligado forza do traballo que opera
no campo. a ferramenta mis importante para o corte da cana
e para abrirse camio na selva mesta. prctico para abrir cocos, partir anacos grandes de comida en anacos mis pequenos
e unha arma na que confiar se se sabe como usala. Foi unha arma
comn durante a guerra de independencia contra a colonia espaola en Latinoamrica. O Exrcito Popular Macheteros-Boricua
unha organizacin clandestina que fixo campaa a favor e
apoiou a independencia de Puerto Rico. O movemento pacifista
brasileiro Traballadores Sen Terra mostra unha parella que alza un
machete como emblema.
Nun continente asfixiado pola inxustiza e a censura violenta, un
debe desobedecer e desafiar. Un debe estar preparado tamn
para contraatacar tanto intelectual coma fisicamente. Mis que
unha homenaxe s guerrillas, a instalacin unha peza informativa que traza un mapa da historia da insurxencia e a loita popular
en Latinoamrica e o Caribe.

En caso de Emergencia - In case of emergency es una instalacin


compuesta por diez machetes de acero rojo. Cada machete tiene
inscrito en ambas caras los nombres de todos los grupos armados
de izquierdas que han existido en Amrica Latina y el Caribe,
incluyendo Belice y las Guyanas. Las empuaduras estn decoradas con el nombre del pas al que pertenece cada grupo.
El machete es un smbolo poderoso entre la clase trabajadora
latinoamericana; representa tanto el trabajo como la insurreccin. Est especialmente ligado a la fuerza de trabajo que opera
en el campo. Es la herramienta ms importante para el corte
de la caa y para abrirse camino en la selva tupida. Es prctico
para abrir cocos, partir pedazos grandes de comida en trozos
ms pequeos y un arma en la que confiar si se sabe cmo
usarla. Fue un arma comn durante la guerra de independencia
contra la colonia espaola en Latinoamrica. El Ejrcito Popular
Macheteros-Boricua es una organizacin clandestina que ha hecho campaa a favor y ha apoyado la independencia de Puerto
Rico. El movimiento pacifista brasileo Trabajadores Sin Tierra
muestra a una pareja que alza un machete como emblema.
En un continente asfixiado por la injusticia y la censura violenta,
uno debe desobedecer y desafiar. Uno debe estar preparado
tambin para contraatacar tanto intelectual como fsicamente.
Ms que un homenaje a las guerrillas, la instalacin es una pieza
informativa que traza un mapa de la historia de la insurgencia y
la lucha popular en Latinoamrica y el Caribe.

126

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
En caso de emergencia - In case of
emergency, 2008
Instalacin
Installation
10 machetes de aceiro con inscripcins feitas con lser
10 empuaduras de madeira
10 steel machetes with laser engravings.
10 wooden hilts

En caso de emergencia - In case of emergency, 2008

En caso de Emergencia - In case of emergency is an installation


made up of ten red steel machetes. Each machete is engraved
on both sides, showing the names of all the left-wing armed
groups in Latin America and the Caribbean, including Belize
and Guyana. The hilts are decorated with the name of the country to which each group belongs.
The machete is a powerful symbol of the Latin American working class; it represents both labour and insurrection. It is linked,
especially, to the labour force working in the fields. It is the most
essential tool for cutting through reeds and opening up a path
through the thick jungle. It helps to crack open coconuts, cut
food into smaller pieces, and it can also be a weapon for those
who know how to use it. It was commonly used during the independence war against the Spanish colonies in Latin America.
The Ejrcito Popular Macheteros-Boricua is a clandestine organisation which has campaigned in favour of the independence
of Puerto Rico. The Brazilian pacifist movement Trabalhadores
Sem Terra shows a couple brandishing a machete as emblem.
In a continent which is crushed by injustice and violent censorship, one must disobey and challenge. One must also be prepared to counter-attack on both an intellectual and a physical
level. More than an homage to the guerrillas, the installation is
an informative piece which maps out the history of insurgency
and peoples struggle in Latin America and the Caribbean.

127

David Damoison
Pars, 1963.
damoison.com

Le Galion a ltima propiedade que segue producindo cana


de azucre en Martinica, tras a reconversin da industria azucreira do Caribe a finais dos anos setenta. Fundada en 1865,
sobre enxeos anteriores, permanece como unha estrutura tamn social e humana que traza un modo de vida e unha forma
de traballar: a plantacin debe ser queimada antes de cortar a
cana por parcelas para eliminar insectos, serpes e parasitos que
faciliten o traballo, pero mantense til 24 horas se se utilizan
mquinas e s 48 horas se se corta man. David Damoison
somrxese no proceso da zafra en Le Galion para documentar
a atmosfera do traballo dende unha perspectiva que se sita
entre o potico e a reivindicacin social. O traballo da cana
de azucre define o Caribe e as Antillas, pero debuxa tamn os
seus trazos de exclusin e de opresin, que acaban aparecendo
como unha identidade da dor.

Le Galion es la ltima propiedad que sigue produciendo caa de


azcar en Martinica, tras la reconversin de la industria azucarera del Caribe a finales de los aos setenta. Fundada en 1865,
sobre ingenios anteriores, permanece como una estructura tambin social y humana que traza un modo de vida y una forma de
trabajar: la plantacin debe ser quemada antes de cortar la caa
por parcelas para eliminar insectos, serpientes y parsitos que
faciliten el trabajo, pero se mantiene til 24 horas si se utilizan
mquinas y solo 48 horas si se corta a mano. David Damoison se
sumerge en el proceso de la zafra en Le Galion para documentar
la atmsfera del trabajo desde una perspectiva que se sita entre lo potico y la reivindicacin social. El trabajo de la caa de
azcar define al Caribe y a las Antillas, pero dibuja tambin sus
trazos de exclusin y opresin, que acaban apareciendo como
una identidad del dolor.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Le Galion, Martinique, 2000
Fotografas
Photographs
55 x 36 cm c/u

Le Galion is the last property to continue to produce sugar cane


in Martinique, following the reconversion of the Caribbean sugar
industry in the late seventies. Founded in 1865, on previous sugar
mills, it remains as a social and human structure which exemplifies a way of life and an attitude to work: the plantation must
be burnt before cutting the sugar cane, in different sections, to
remove insects, snakes and parasites, but it only remains useful for 24 hours when machines are used and for 48 if it is cut
by hand. David Damoison delves into the sugar harvest process
in Le Galion in order to convey its working atmosphere from a
perspective between the poetic and social protest. Sugar cane
work defines the Caribbean and the Antilles, but it also defines
its traces of exclusion and oppression, which emerge as an identity of pain.

128

Le Galion, Martinique, 2000

129

Ricardo G. Elas
Trinidad (Cuba), 1969.

difcil comprender o curso seguido pola historia en Cuba durante os dous ltimos sculos, sen ter en conta o peso que tivo
e ten a industria azucreira na vida econmica do pas. O azucre
fixo que Cuba parecese rica e estable nalgns momentos da
sa historia, para mostrar noutros a sa vulnerabilidade. O 21
de outubro de 2002 o goberno cubano anunciaba publicamente a necesidade de iniciar un proceso de redimensionamento
desa industria. A illa, cun patrimonio de mis de cento cincuenta centrais azucreiras en activo, deba someter setenta desas
fbricas a un proceso de desmontaxe. O azucre marcou coa sa
pegada a paisaxe da illa e xerou a sa estrutura. Oro seco un
proxecto co que pretendo documentar a situacin actual da que
fose, en pasadas pocas, locomotora da economa cubana. Son
as imaxes dunha memoria econmica hoxe asociada ao subdesenvolvemento do pas, a non vida dos colosos de antano
convertidos, na sa maiora, en runas. Este proxecto debe o seu
ttulo ao toque de tambor que se dedica s deidades do panten yoruba nas sas cerimonias. A frase ouro seco funciona
como unha homenaxe central e os seus homes, protagonistas
dunha era de gloria e hoxe esquecidas testemuas daquel pasado que se esvaece co tempo e perde valor. R. G. E.

Es difcil comprender el curso seguido por la historia en Cuba


durante los dos ltimos siglos, sin tener en cuenta el peso que
ha tenido y tiene la industria azucarera en la vida econmica del pas. El azcar hizo que Cuba pareciera rica y estable
en algunos momentos de su historia, para mostrar en otros
su vulnerabilidad. El 21 de octubre de 2002 el gobierno cubano
anunciaba pblicamente la necesidad de iniciar un proceso de
redimensionamiento de esa industria. La isla, con un patrimonio de ms de ciento cincuenta centrales azucareras en activo,
deba someter a setenta de esas fbricas a un proceso de desmontaje. El azcar marc con su impronta el paisaje de la isla y
gener su estructura. Oro seco es un proyecto con el que pretendo documentar la situacin actual de la que fuera, en pasadas
pocas, locomotora de la economa cubana. Son las imgenes
de una memoria econmica hoy asociada al subdesarrollo del
pas, es la no vida de los colosos de antao convertidos, en su
mayora, en ruinas. Este proyecto debe su ttulo al toque de
tambor que se dedica a las deidades del panten yoruba en
sus ceremonias. La frase oro seco funciona como un homenaje
al central y sus hombres, protagonistas de una era de gloria y
hoy olvidados testigos de aquel pasado que se desvanece con
el tiempo y pierde valor. R. G. E.

130

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Oro seco, 2005-2009
20 fotografas
Light jet / Fuji Cristal Archive

Oro seco, 2005-2009

It is hard to understand the path followed by Cuban history over


the last two centuries without taking into account the weight of
the sugar industry in the countrys economic life. Sugar made
Cuba seem rich and stable at various points during its history,
whilst at other times it revealed its vulnerability. On the 21st of
October, 2002, the Cuban government publicly announced the
need to begin remodelling the industry. The island, which had
more than 150 active sugar-processing plants, decided to dismantle seventy of these factories. Sugar defined the landscape
of the island and determined its structure. Oro seco is a project
with which I aim to document the current situation of what was,
in the past, the engine of Cuban economy. These are images
of an economic memory linked to the countrys underdevelopment, the non-life of the colossus of the past, which has mostly
collapsed into ruins. This project owes its title to the drum roll
played for the deities of the Yoruba pantheon during ritual ceremonies. The idea of dry gold pays homage to the men and
sugar factories which defined a glorious era, and which are now
the forgotten witnesses of a past which fades away and loses
value with each passing day. R. G. E.

131

Reinier Leiva (Novo)


La Habana, 1983.

Los olores de la guerra parte da idea de reconstrur tres feitos


histricos a partir de olores, neste caso, tres contendas blicas
das guerras de independencia cubanas do sculo XIX. A investigacin para a confeccin dos cheiros basase en memorias recompiladas da bibliografa histrica que contn descricins do
contexto onde se desenvolveron os feitos. Os perfumes obtidos
a partir da combinacin de esencias distintivas de cada un dos
combates seleccionados, intentan reconstrur o feito histrico
utilizando o olfato como catalizador da memoria. A mestura
peculiar e funesta da accin blica queda as concentrada nas
fragrancias resultantes. Os textos sobre cada acontecemento
foron elaborados polo historiador cubano Jos Abreu Cardet.
R. L. N.

Los olores de la guerra parte de la idea de reconstruir tres hechos histricos a partir de olores, en este caso, tres contiendas
blicas de las guerras de independencia cubanas del siglo XIX.
La investigacin para la confeccin de los olores se basa en
memorias recopiladas de la bibliografa histrica que contiene
descripciones del contexto donde se desarrollaron los hechos.
Los perfumes obtenidos a partir de la combinacin de esencias distintivas de cada uno de los combates seleccionados,
intentan reconstruir el hecho histrico utilizando el olfato como
catalizador de la memoria. La mixtura peculiar y funesta de la
accin blica queda as concentrada en las fragancias resultantes. Los textos sobre cada acontecimiento fueron elaborados
por el historiador cubano Jos Abreu Cardet. R. L. N.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Los olores de la guerra, 2009
Instalacin (caixas de madeira,
cristal e veludo, frascos de cristal,
perfumes, vinilo)
Installation (wooden, glass and
velvet boxes, glass bottles, perfumes, vinyl)

Los olores de la guerra starts off from the idea of reconstructing three historical facts on the basis of smells. In this case, it
centres on three battles from the Cuban independence wars in
the 19th century. The research conducted for the design of the
smells was based on memories compiled from historic bibliography, containing descriptions of the context where the events
took place. The perfumes, obtained by combining distinctive
scents from each of the selected battles, attempt to reconstruct
the historic event by using the sense of smell as a catalyst for
memory. The unusual and funereal mixtures of the war are thus
concentrated into a series of fragrances. The texts about each
event were written by the Cuban historian Jos Abreu Cardet.
R. L. N.

132

Los olores de la guerra, 2009

133

Florencio Gelabert
La Habana, 1961. Reside en Nova Iorque / Lives in New York.
www.florenciogelabert.com

O meu traballo consiste en esculturas e de instalacins e transitou dende unha prctica posminimalista cara a unha esttica
mis ecoloxista e de carcter social na ltima dcada. Centreime na exploracin da relacin entre o home e a natureza. Con
instalacins de grande escala que ocupan chans e paredes, unhas veces usando referencias arquitectnicas e outras creando
unha neo-natureza sinttica, pretendo establecer esta relacin,
moitas veces ambigua, entre fantasa e realidade. Combino materiais de construcin como Pladur, resina transparente, plantas
e flores artificiais, escuma industrial e tubos de PVC, para crear
as mias falsas destrucins e derramamentos. F. G.

Mi trabajo consiste en esculturas e instalaciones y ha transitado


desde una prctica posminimalista hacia una esttica ms ecologista y de carcter social en la ltima dcada. Me he centrado en
la exploracin de la relacin entre el hombre y la naturaleza. Con
instalaciones de gran escala que ocupan suelos y paredes, unas
veces usando referencias arquitectnicas y otras creando una
neo-naturaleza sinttica, pretendo establecer esta relacin, muchas veces ambigua, entre fantasa y realidad. Combino materiales de construccin como Pladur, resina transparente, plantas y
flores artificiales, espuma industrial y tubos de PVC, para crear
mis falsas destrucciones y derramamientos. F. G.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
El Desage, 2010
Instalacin
Tubo de PVC, folla de espello de
PVC, folla de plexigls, resina
transparente, alimentos, papier
mach, flores e plantas artificiais
300 x 300 x 250 cm
El Salidero, 2010
Instalacin
Pla de rbore, tubo de PVC,
PLADUR, recipiente metlico
e bomba de auga
300 x 300 x 250 cm

My work consists on sculptures and installations that had transited from a post-minimal practice to a more ecological and social character aesthetic in the last decade. I have focused on the
exploration of the relationship between man and nature. With
large-scale facilities that occupy floors and walls, once using
architectural references and others creating a synthetic neonature, I pretend to establish this relation, often ambiguous,
between fantasy and reality. I combine building materials as
Pladur, transparent resin, artificial plants and flowers, industrial
foam and PVC tubes to create false destructions and spills. F. G.

134

El Salidero, 2010 Fotografa: Tony Coll

El Desage, 2010

135

Meira Marrero y Jos A. Toirac


La Habana, 1969 / Guantnamo (Cuba), 1966.

Shoot. Homenaje a Chris Burden unha videoinstalacin que


xustapn o son a voz de Chris Burden explicando a sa performance homnima dos anos setenta (na que se fixo disparar
por un amigo) e a imaxe do fusilamento dun militar batistiano que tia o ltimo desexo de dirixir el mesmo o pelotn de
fusilamento a principios da Revolucin, en 1959. O elemento
simblico que conecta ambos os dous casos a situacin dun
ser humano ante unha arma de fogo, e que eles mesmos deron a
orde de lume. unha volta mis roda que compoen a arte e a
vida, unha chamada de atencin sobre aqueles aparentemente
inconexos puntos nos que a vida e a arte se tocan, a morte ou o
risco dela mediante, anda que por razns diferentes.
A nosa obra caracterizouse por un proceso preliminar de investigacin histrica e o uso frecuente de documentos e imaxes
de arquivo. Neste caso, ao contrapunto que ofrecemos entre
imaxe e son, smase outro, aquel que involucra s fontes utilizadas, ao documento histrico e documentacin dunha obra
de arte. M. M. / J. A. T.

Shoot. Homenaje a Chris Burden es una videoinstalacin que


yuxtapone el sonido la voz de Chris Burden explicando su performance homnimo de los aos setenta (en el que se hizo disparar por un amigo) y la imagen del fusilamiento de un militar
batistiano cuyo ltimo deseo fue dirigir el mismo el pelotn de
fusilamiento, a principios de la Revolucin, en 1959. El elemento
simblico que conecta ambos casos es la situacin de un ser
humano ante un arma de fuego, y que ellos mismos dieron la
orden de fuego. Es una vuelta ms a la noria que componen el
arte y la vida, una llamada de atencin sobre aquellos aparentemente inconexos puntos en los que la vida y el arte se tocan,
la muerte o el riesgo de ella mediante, aunque por razones diferentes.
Nuestra obra se ha caracterizado por un proceso preliminar de
investigacin histrica y el uso frecuente de documentos e imgenes de archivo. En este caso, al contrapunto que ofrecemos
entre imagen y sonido, se suma otro, aquel que involucra a las
fuentes utilizadas, al documento histrico y a la documentacin
de una obra de arte. M. M. / J. A. T.

136

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Shoot. Homenaje a Chris Burden, 2010
Videoinstalacin
Video-installation

Shoot. Homenaje a Chris Burden, 2010

Shoot. Homenaje a Chris Burden is a video-installation which


juxtaposes sound, the voice of Chris Burden describing his performance of the same name from the 1970s (where he got a
friend to shoot him) and the image of the execution by firing
squad of a Batista army man, whose final wish was to lead the
firing squad himself, at the beginning of the revolution, in 1959.
The symbolic element which connects the two situations is the
situation of a human being in the face of a firearm, and the fact
that they both gave the order to fire. It is another turn of the
screw which makes up art and life, a way of drawing attention
to those seemingly unrelated instances when life and art come
together by means of death or the risk of death, although for
different reasons.
Our work has been characterised by its preliminary process of
historical research and the frequent use of archival documents
and images. In this case, the contrast between image and sound
is joined by another which is linked to the sources used, the
historical document and the documentation of artworks. M. M.
/ J. A. T.

137

Ernesto Salmern
Managua, Nicaragua, 1977.
www.ernestosalmeron.com
AURAS DE GUERRA: intervencins dentro do espazo pblico revolucionario nicaraguano, 1996-2010
MANIFESTO
o que eu estou a pensar que vostede me vai deixar como merda a min.
Nmade colector. Nican-A-Hua.
Testemua rexistrada o 19 de maio de 2010
A
A posguerra bviase e esqucense os estragos que produce na
xente e nas mentes das sociedades que a viven.
Nicaragua vive nunha utopa prostituda con fins polticos individuais, Nicaragua un reality show poltico moi ben montado
e o meu traballo desmantelalo, usando as mesmas estratexias
mediticas dos idelogos que crearon esa Revolucin.
A
utopa prostituda
estratexias polticas individuais
superultramega reality show poltico
desmantelalo
coas
mesmas estratexias ideolxicas e mediticas que se usaron
para inventar a revolucin
E.V.I.L (Ejrcito Videasta Indio Latinoamericano)
Managua, 29 de maio de 2010.

AURAS DE GUERRA: intervenciones dentro del espacio pblico


revolucionario nicaragense, 1996-2010
MANIFIESTO
lo que yo estoy pensando es que usted me va a dejar como
mierda a mi.
Nmada recolector. Nican-A-Hua.
Testimonio registrado en mayo 19 de 2010
A
La postguerra se obvia y se olvidan los estragos que produce
en la gente y en las mentes de las sociedades que la viven.
Nicaragua vive en una utopa prostituida con fines polticos individuales, Nicaragua es un reality show poltico muy bien montado y mi trabajo es desmantelarlo, usando las mismas estrategias
mediticas de los idelogos que crearon esa Revolucin.
A
utopa prostituida
estrategias polticas individuales
superultramega reality show poltico
desmantelarlo
con
las mismas estrategias ideolgicas y mediticas que se usaron
para inventar la revolucin
E.V.I.L (Ejrcito Videasta Indio Latinoamericano)
Managua, 29 de mayo de 2010.

138

AURAS DE GUERRA: intervenciones dentro del espacio pblico revolucionario nicaragense, 1996-2010
MANIFESTO
What I think is that youll leave me in the dumps.
Nomadic picker. Nican-A-Hua.
Statement made on the 19th of May, 2010
A
Post-war periods are obvious, and the damage they cause in the
people and the societies experiencing it are often forgotten.
Nicaragua lives in a utopia which has been prostituted for individual political reasons. Nicaragua is a very well-produced political
reality show, and my job is to dismantle it, using the same media
strategies as the ideologues that drove the Revolution.
A
prostituted utopia
individual political strategies
great political reality shows
dismantle it
with
the same ideological media strategies that were used
for the invention of the revolution
E.V.I.L (Ejrcito Videasta Indio Latinoamericano)
Managua, 29th of May, 2010.

139

Donna Conlon, Jonathan Harker


Estados Unidos, 1966 / Ecuador, 1975. Ambos residen en / They both live in Panam.
www.donnaconlon.com / www.jonathanharker.com

(Video) Juegos unha videoinstalacin multicanle formada por


unha serie de xogos inventados gravados en vdeo. Cada (vdeo)
xogo vlese da sa propia lxica para comentar sobre problemticas que gravitan cara fenda entre o local e o universal, o
persoal e o colectivo. As fichas e os taboleiros dos xogos son
obxectos encontrados nas runas de casas demolidas na cidade
de Panam, que actualmente est a sufrir os efectos dun boom de
construcin, alimentado por unha explosin inmobiliaria desenfreada. Esta metamorfose esquizofrnica, que moitos consideran
sintomtica da modernizacin, est a producir unha obliteracin da historia arquitectnica e da memoria colectiva da cidade.
Hai un nivel de destrucin, case antisptico, de todos os antigos
edificios e casas, caracterizada por unha absoluta despreocupacin polos seus valores estticos, co fin de poer no seu lugar
unha cidade nova, desalmada e vertical.

(Video) Juegos es una videoinstalacin multicanal formada


por una serie de juegos inventados grabados en vudeo. Cada
(vdeo) juego se vale de su propia lgica para comentar sobre
problemticas que gravitan hacia la brecha entre lo local y lo
universal, lo personal y lo colectivo. Las fichas y los tableros
de los juegos son objetos encontrados en las ruinas de casas
demolidas en la ciudad de Panam, que actualmente est sufriendo los efectos de un boom de construccin, alimentado
por una explosin inmobiliaria desenfrenada. Esta metamorfosis esquizofrnica, que muchos consideran sintomtica de la
modernizacin, est produciendo una obliteracin de la historia arquitectnica y de la memoria colectiva de la ciudad. Hay
un nivel de destruccin, casi antisptico, de todos los antiguos
edificios y casas,caracterizada por una absoluta despreocupacin por sus valores estticos, con el fin de poner en su lugar
una ciudad nueva, desalmada y vertical.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
(Video) juegos, 2008-2009
Videoinstalacin
Video installation

(Video) Juegos is a multi-channel videoinstallation made up


of a series of invented games recorded on video. Each (video)
game uses its own logic in order to speak about issues in the
realm of the local and universal, the personal and collective. The
counters and boards for the games are objects found in torndown houses in Panama City, which is currently suffering the
effects of a construction boom, fed by an unstoppable real estate explosion. This schizophrenic metamorphosis, which many
consider to be symptomatic of modernisation, is giving rise to
the obliteration of the citys architectural history and collective
memory, through the almost antiseptic destruction of all the old
buildings and houses, which has been defined by an absolute
lack of concern for aesthetic values, with the aim of replacing
them with a new, soulless, vertical city.

140

(Video) juegos, 2008-2009

141

Oswaldo Macia
Cartagena de Indias (Colombia), 1960. Vive en / Lives in Londres / London.
www.oswaldomacia.com

No meu traballo procuro cuestionar ideas xerais en torno ao


coecemento e percepcin. Como o estmulo externo que recibimos do mundo entn traducido a imaxes e informacin a
travs dos nosos sentidos.
A maiora das mias pezas desafan o que temos a considerar
como sentido comn , o cal, sa vez, convrtese en asuncin
aceptada da nosa realidade. Preocpame especialmente o que
cremos coecer ou ulir.
a partir da articulacin desta preocupacin central como me
enfronto ao pblico, a travs dunha serie de seleccins de sons,
olores ou visins.
Traballar cos lmites dos nosos sentidos ofrcenos a posibilidade de pensar dende outra subxectividade e de contemplar un
punto de vista que, quizais, ten unha relacin mis mltiple e
complexa coa realidade. O. M.

En mi trabajo busco cuestionar ideas generales en torno al conocimiento y la percepcin. Cmo el estmulo externo que recibimos del mundo es entonces traducido a imgenes e informacin
a travs de nuestros sentidos.
La mayora de mis piezas desafan lo que tendemos a considerar sentido comn, el cual, a su vez, se convierte en asuncin
aceptada de nuestra realidad. Me preocupa especialmente lo
que creemos conocer u oler.
Es a partir de la articulacin de esta preocupacin central como
me enfrento al pblico, a travs de una serie de selecciones de
sonidos, olores o visiones.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Vesper, 2003
Peza sonora
Iwana, 2010

Trabajar con los lmites de nuestros sentidos nos ofrece la posibilidad de pensar desde otra subjetividad y contemplar un
punto de vista que, quizs, tiene una relacin ms mltiple y
compleja con la realidad. O. M.

In my work I question general ideas regarding knowledge and


perception, the way in which external stimulus is translated into
images and information through our senses.
Most of my pieces challenge what we consider to be common
sense, which, in turn, becomes an accepted assumption of our
reality. I am particularly interested in what we think we know or
smell. Focusing on this central concern I offer audiences a series
of selections of sounds, smells and visions.
Working with the limits of our senses offers us the chance to
think from another subjectivity, and to contemplate a perspective which might establish a closer and more complex relationship with reality. O. M.

142

Vesper, 2003

Iwana, 2010

143

144

ARQUIVACCIN

ARCHIVACCIN

ARCHIVACTION

No cruzamento entre arquivo e accin, este segmento un rexistro


de performances realizadas por artistas ou colectivos de Centroamrica e
do Caribe. A seleccin para a XXXI Bienal de Pontevedra incle traballos
recentes, pero tamn algns de finais dos noventa, coincidindo co momento de maior eclosin destas prcticas na rexin centroamericana. Unha
referencia importante o Festival Octubre Azul, celebrado en Guatemala
en 2000, que funcionara como catalizador doutras iniciativas no espazo
pblico.
Arquivaccin rene documentacin en vdeo, fotografas, libros e obxectos que dan conta dun repertorio complexo de accins e contextos. Estes
rexistros inclen dende accins pblicas a video-performances que ten
lugar ante a cmara; procesos colectivos e persoais; intervencins no espazo pblico e no contexto da arte; imaxes suts e confrontacin directa;

En el cruce entre archivo y accin, este segmento es un registro de


performances realizadas por artistas o colectivos de Centroamrica y el
Caribe. La seleccin para la XXXI Bienal de Pontevedra incluye trabajos
recientes, pero tambin algunos de finales de los noventa, coincidiendo
con el momento de mayor eclosin de estas prcticas en la regin centroamericana. Una referencia importante es el Festival Octubre Azul, celebrado en Guatemala en 2000, que funcionara como catalizador de otras
iniciativas en el espacio pblico.
Archivaccin rene documentacin en vdeo, fotografas, libros y objetos
que dan cuenta de un repertorio complejo de acciones y contextos. Estos
registros incluyen desde acciones pblicas a video-performances que tienen lugar ante la cmara; procesos colectivos y personales; intervenciones
en el espacio pblico y en el contexto del arte; imgenes sutiles y confrontacin directa; humor y drama; gestos violentos y los ms inofensivos.

As a hybrid between archive and action, this segment is a record of


performances conducted by artists and groups from Central America and
the Caribbean. The selection for the XXXI Bienal de Pontevedra includes
recent works but also some of the late nineties, coinciding with the hatch
of these practices in the Central America.
An important reference is the Festival Octubre Azul (Blue October Festival), held in Guatemala in 2000, that would operate as a catalyst for other
initiatives in the public space.
Archivaccin gathers video documentation, photographs, books and objects together accounting for a complex repertoire of actions and contexts.
These records go from public actions to video-performances which take
place in front of a camera: collective and personal processes; interventions in the public space and in the art context; subtle images and direct

146

humor e drama; xestos violentos e os mis inofensivos. En case todos, a


performance funciona como unha ferramenta de accin poltica e potica.
Para acoller Arquivaccin en Pontevedra, a artista galega Carme Nogueira
produciu un dispositivo que propn un uso activo do arquivo, no que o
usuario pode ter unha relacin prxima con cada proposta. A estrutura funciona a un tempo como mesas de consulta e escenario, quizais como por
alusin ao que pode ter de teatralidade a performance. Por outra banda,
o cambio de lugares e de puntos de vista que se lle propn ao espectador faino alternar entre un espazo de teatralizacin e un de participacin.
Podera ser este un convite a unha lectura mis aberta e complexa das
performances e do arquivo mesmo.

En casi todos, la performance funciona como una herramienta de accin


poltica y potica.
Para acoger Archivaccin en Pontevedra, la artista gallega Carme Nogueira ha producido un dispositivo que plantea un uso activo del archivo, en
el que el usuario puede tener una relacin cercana con cada propuesta.
La estructura funciona a un tiempo como mesas de consulta y escenario,
quiz como guio a lo que puede tener de teatralidad la performance. Por
otra parte, el cambio de lugares y puntos de vista que se le propone al
espectador, lo hace alternar entre un espacio de teatralizacin y uno de
participacin. Podra ser sta una invitacin a una lectura ms abierta y
compleja de las performances y el archivo mismo.

confrontation; humor and drama; violent gestures and the most harmless
ones. In almost all of them performance works as a tool for political and
poetical action.
In order to the host Archivaccion at Pontevedra, Galician artist Carme
Nogueira produced a device that proposed an active usage of the archive
in which user can have a close relationship with each proposal. The structure works both as consultation table and stage, perhaps as a nod to the
theatrical nature performance may have. On the other hand, the change
of places and views proposed to the spectator force him to alternate between a staging area and a participation one. It could be an invitation to
a more open and complex reading of performances and the very idea of
archive.

147

Carme Nogueira
Vigo (Pontevedra), 1970.
www.cntxt.org
O seu traballo cntrase na crtica corporal ao concepto de identidade e na intimidade domstica con respecto sa posicin
de xnero.
Dispositivo Archivaccin, 2010
A intervencin en sala pon en escena o punto de vista do espectador e, ao mesmo tempo, presenta dunha forma unificada
as obras dos artistas seleccionados. O dispositivo configrase
como un teatro; un escenario roto en tres grandes mesas articuladas a travs de bancadas nas que se encaixaron os diferentes
traballos: vdeos, fotografas ou obxectos, de forma que, ao usar
o plano horizontal, privilxiase a lectura individualizada de cada
artista. Ao entrar na sala vese a traseira deste escenario, no que
se practicou un oco que permite mirar ao interior do dispositivo.
Compltase a instalacin cunha pantalla pintada no escenario
que se dispn en paralelo ao oco. Nesa pantalla proxectaranse
traballos carta seleccionados polos espectadores.
Actuacins no espazo pblico: tres carteis realizados a partir de
tres obras de David Prez Karmadavis, Priscila Monge e Nicols
Dumit insrense en lugares semipblicos: a estacin de autobuses, un centro de sade e unha praza; de modo que estes
espazos funcionan como tradutores da accin que se refire a
obra orixinal.

Su trabajo se centra en la crtica corporal al concepto de identidad y en la intimidad domstica con respecto a su posicin
de gnero.
Dispositivo Archivaccin, 2010
La intervencin en sala pone en escena el punto de vista del espectador y, al mismo tiempo, presenta de una forma unificada
las obras de los artistas seleccionados. El dispositivo se configura como un teatro; un escenario roto en tres grandes mesas
articuladas a travs de bancadas en las que se han encastrado
los diferentes trabajos: vdeos, fotografas u objetos, de forma
que, al usar el plano horizontal, se privilegia la lectura individualizada de cada artista. Al entrar en la sala, se ve la trasera
de este escenario, en el que se ha practicado un hueco que
permite mirar al interior del dispositivo. Se completa la instalacin con una pantalla pintada en el escenario que se dispone en
paralelo al hueco. En esa pantalla se proyectarn trabajos a la
carta seleccionados por los espectadores.
Actuaciones en el espacio pblico: tres carteles realizados a
partir de tres obras de David Prez Karmadavis, Priscila Monge
y Nicols Dumit se insertan en lugares semipblicos: la estacin
de autobuses, un centro de salud y una plaza; de modo que estos espacios funcionan como traductores de la accin a la que
se refiere la obra original.

148

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Dispositivo Archivaccin / Archiving
Dispositif, 2010
Intervencin en sala e tres actuacins no espazo pblico
One intervention in the gallery and
three actions in public space

Dispositivo Archivaccin / Archiving Dispositif, 2010

Her work explores body-based criticism of the concept of identity and domestic privacy in relation to her position in terms of
gender.
Dispositivo Archivaccin / Archiving Dispositif, 2010
The intervention in the gallery dramatizes the spectators point
of view, while offering a unified vision of the works by the selected artists. The dispositif is designed like a theatre; a stage
that has been split into three large tables made out of pallets in
which the different works have been embedded videos, photographs and objects , so as to favour an individual reading
of each artist on the horizontal plane. On entering the room a
visitor sees the back of the stage, which has had an opening cut
out of it so that the inside of the dispositif is visible. The installation is completed with a screen painted on the stage, parallel
to the opening. This screen will be used for on-demand projections of works selected by spectators.
Actions in public space: three posters based on three works selected from the exhibition by David Prez Karmadavis, Priscila
Monge and Nicols Dumit, are displayed in semi-public spaces
the bus station, a health care centre and a square , functioning as translators of the action that the original work refers to.

149

Anbal Lpez / A-153167


Guatemala, 1964.

30 de junio, 2000
A noite do 29 de xuo de 2000, o artista verqueu carbn nas
ras onde o da seguinte desfilara o exrcito guatemalteco. Malia os intentos das autoridades para limpar a ruta do desfile,
a pegada do carbn quedou baixo os ps do exrcito como
memoria das aldeas arrasadas nos anos oitenta en Guatemala.
Cinco ciegos cortan y reconstruyen un artculo de la constitucin, 2002
Convidronse a cinco cegos a que cortasen e reconstrusen un
artigo da Constitucin de Guatemala que contn os atributos
e as obrigas dos deputados. Este atopbase pegado parede
nun formato de 100 x 120 cm aproximadamente.

30 de junio, 2000
La noche del 29 de junio de 2000, el artista verti carbn en las
calles donde al da siguiente desfilara el ejrcito guatemalteco.
A pesar de los intentos de las autoridades para limpiar la ruta
del desfile, la huella del carbn qued bajo los pies del ejrcito
como memoria de las aldeas arrasadas en los aos ochenta en
Guatemala.
Cinco ciegos cortan y reconstruyen un artculo de la constitucin, 2002
Se invitaron a cinco ciegos a que cortaran y reconstruyeran
un artculo de la Constitucin de Guatemala que contiene los
atributos y obligaciones de los diputados. Este se encontraba
pegado a la pared en un formato de 100 x 120 cm aproximadamente.

30 de junio, 2000 / 30th June, 2000


Night of June 29th, of 2000, the artist poured coal into the
streets where the day after the Guatemalan army would march.
Despite the authorities attempts to clean up the parade route,
carbon footprint stayed under the feet of the army as a memory
of the devastated villages in the eighties in Guatemala.
Cinco ciegos cortan y reconstruyen un artculo de la constitucin, 2002 / Five blind persons cut and rebuild a constitutional article, 2002
Five blind persons were invited to cut and rebuild an article of
the Guatemala constitution that contains attributes and responsibilities of Members of Parliament. It was fixed to the window in
100 x 120 cm format approximately.

150

Cinco ciegos cortan y reconstruyen un artculo de la constitucin, 2002

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Documentacin en vdeo:
Una tonelada de libros sobre
la Avenida de La Reforma,
Guatemala, 2003
120 metros de largo y 4 metros
de ancho de listn de plstico

negro atado sobre el Puente del


Incienso, Guatemala, 2003
Arma de autodefensa, Parque
Central, Guatemala, 2005
500 cajas pasadas de contrabando de Paraguay a Brasil, Bienal
de Mercosul, Portoalegre, Brasil,
2007

Documentacin en fotografas:
30 de junio, 2000
Intervencin, Cidade de
Guatemala
Co apoio de Contexto, Guatemala
Cinco ciegos cortan y reconstruyen
un artculo de la constitucin,
2002
Fundacin Colloquia, Guatemala.

151

Artera
Tegucigalpa (Honduras), 1999-2001.

ZIP (504) foi un proxecto multidisciplinar realizado polo colectivo Artera (1999-2001) integrado por Johanna Montero, Leonardo Gonzles, Alejandro Durn, Fernando Corts, Ernesto
Rodezno e Adn Vallecillo. A obra toma como punto de partida o problema da flexibilidade laboral e os efectos dos novos
enclaves econmicos que xurdiron a partir da proliferacin das
maquas nos anos noventa, co modelo neoliberal, o cal xerou en
Honduras e noutros pases de Latinoamrica as condicins para
as excepcins arancelarias, a sobreexplotacin e as violacins
dos dereitos laborais das obreiras.
Para a sa realizacin desearon, fabricaron e distriburon
2.500 camisetas de pequeno formato intervidas nas sas etiquetas cun poema. O seu percorrido por algunhas cidades latinoamericanas como Tegucigalpa, Cuenca, A Habana e San
Jos, complementbase co reparto nas ras de follas voantes
que anunciaban a sa chegada como produtos exticos que
podan obterse de xeito gratuto. As mesmo o proxecto incluu
unha serie de conferencias, debates, intervencins pblicas e
exposicins que involucraron obreiras, traballadores sociais, filsofos e economistas.

ZIP (504) fue un proyecto multidisciplinar realizado por el colectivo Artera (1999-2001) integrado por Johanna Montero,
Leonardo Gonzles, Alejandro Durn, Fernando Corts, Ernesto
Rodezno y Adn Vallecillo. La obra toma como punto de partida el problema de la flexibilidad laboral y los efectos de los
nuevos enclaves econmicos que surgieron a partir de la proliferacin de las maquilas en los aos noventa, con el modelo
neoliberal, el cual gener en Honduras y otros pases de Latinoamrica las condiciones para las excepciones arancelarias,
la sobreexplotacin y las violaciones de los derechos laborales
de las obreras.
Para su realizacin se disearon, fabricaron y distribuyeron
2.500 camisetas de pequeo formato intervenidas en sus etiquetas con un poema. Su recorrido por algunas ciudades latinoamericanas como Tegucigalpa, Cuenca, La Habana y San Jos,
se complementaba con la reparticin en las calles de hojas
volantes que anunciaban su llegada como productos exticos
que podan obtenerse de manera gratuita. As mismo el proyecto
incluy una serie de conferencias, debates, intervenciones pblicas y exposiciones que involucraron a obreras, trabajadores
sociales, filsofos y economistas.

152

ZIP (504)

ZIP (504) was a multidisciplinary project carried out by Artera


(1999-2001), a collective made up by Johanna Montero, Leonardo Gonzles, Alejandro Durn, Fernando Corts, Ernesto Rodezno and Adn Vallecillo. The starting point for ZIP (504) was
the issue of flexible labour and the effects of the new economic
enclaves that sprung up with the proliferation of sweatshops in
the 1990s as a result of the neoliberal model. In Honduras and
other Latin American countries this generated the conditions
for customs exemptions, over-exploitation and violations of the
rights of the female workers.
The project involved the design, manufacture and distribution
of 2,500 small t-shirts with poem printed onto the labels. As
they made their way to Latin American cities like Tegucigalpa,
Cuenca, La Habana and San Jos, flyers were handed out on
the streets announcing their arrival as exotic products that
could be obtained free of charge. The project also included a
series of lectures, debates, public interventions and exhibitions
with the participation of workers, social workers, philosophers
and economists.

153

Carolina Caycedo
Londres / London, 1978. Reside en / Lives in Puerto Rico.

Tomo inspiracin da mia vida coti, do que vexo ao meu redor,


do que estou a vivir como muller, nai, inmigrante e artista. Non
considero o que fago como activismo, pero si creo que a arte
unha forma de resistencia intelectual. Creo que a arte unha ferramenta para retomar o control do noso da a da e para encher
a nosa realidade de dignidade. Ultimamente estiven a producir
obxectos que poden ter unha dobre existencia dentro do contexto artstico e do contexto cotin: bandeiras, pancartas, parches,
roupa, almanaques, machetes e gramolas.
Daytoday, 2009
Daytoday unha rede de intercambios personalizados que funcionou de 2002 a 2009. Itinerante por pases como Austria,
EEUU, Inglaterra e Costa Rica, Daytoday foi creada por Carolina
Caycedo para explorar diversas maneiras de obter e ofrecer
bens e servizos a travs do intercambio e do troco. Este libro
publcase con motivo da visita de Daytoday cidade de Los
ngeles no vern de 2009. Recolle as experiencias desta viaxe,
e tamn material recompilado a travs dos sete anos que durou
o proxecto. C. C.

Tomo inspiracin de mi vida cotidiana, de lo que veo a mi alrededor, de lo que estoy viviendo como mujer, madre, inmigrante
y artista. No considero lo que hago como activismo, pero s creo
que el arte es una forma de resistencia intelectual. Creo que el
arte es una herramientapara retomar el control de nuestro da
a da y para llenar nuestra realidad de dignidad. ltimamente
he estado produciendo objetos que pueden tener una doble
existencia dentro del contexto artstico y del contexto cotidiano: banderas, pancartas, parches, ropa, almanaques, machetes
y velloneras.
Daytoday, 2009
Daytoday es una red de intercambios personalizados que funcion del 2002 al 2009.En itinerancia por pases como Austria,
EEUU, Inglaterra y Costa Rica, Daytoday fue creada por Carolina
Caycedo para explorar diversas maneras de obtener y ofrecer
bienes y servicios a travs del intercambio y el trueque. Este
libro se publica con motivo de la visita de Daytoday a la ciudad
de Los ngeles en el verano de 2009. Recoge las experiencias
de este viaje, as como material recopilado a travs de los siete
aos que dur el proyecto. C. C.

154

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Daytoday, 2009
Libro en branco e negro, tapa
branda, 92 pxinas
Black and White Book, Softcover,
92 pages

Daytoday, 2009

I draw inspiration from daily life, from what I see around me,
from what Im personally living as a woman, mother, immigrant
and artist. I dont consider myself an activist, but I do consider
art as a form of intellectual resistance. I believe art is a tool that
can help us regain control of our everyday lives and imbue our
reality with dignity. Recently, I have been producing objects
that can have a double life, in the contexts of the art world and
everyday life: flags, banners, patches, clothes, calendars, machetes and jukeboxes.
Daytoday, 2009
Daytoday is a barter network of person-to-person exchanges
that took place from 2002 to 2009. Travelling through countries
like Austria, USA, England and Costa Rica, Carolina Caycedo created Daytoday as a way of exploring different ways to obtain
and offer goods and services through swapping and bartering.
This book was published when Daytoday visited Los Angeles in
the summer of 2009 and includes the experiences on that trip
together with material compiled over the seven-year duration of
the project. C. C.

155

David Prez karmadavis


Santo Domingo (Repblica Dominicana), 1976.
Reside en / Has lived in Guatemala desde / since 2006.

Lo que dice la piel, 2005


I Encuentro Mundial de Arte Corporal, Caracas, Venezuela
Pedinlle a unha persoa de orixe haitiana que escribise a sa opinin sobre o conflito social e poltico que caracterizou as relacins
entre a Repblica Dominicana e o seu pas de orixe. Tatueime
no brazo o texto producido (escrito en creole), para que o corpo
servise como medio para a comunicacin entre ambas as das
nacins. D. P. K.
Al tramo izquierdo, 2006
La ruta del performance, Santo Domingo, Repblica Dominicana
Nun autobs de transporte pblico da Repblica Dominicana,
enchn o extremo esquerdo deste de persoas de orixe haitiana,
de maneira que o outro extremo fose abordado por dominicanos.
O devandito bus representaba illa e a divisin real de ambos os
dous pases. D. P. K.

Lo que dice la piel, 2005


I Encuentro Mundial de Arte Corporal, Caracas, Venezuela
Le ped a una persona de origen haitiano que escribiera su opinin sobre el conflicto social y poltico que ha caracterizado las
relaciones entre la Repblica Dominicana y su pas de origen.
Me tatu en el brazo el texto producido (escrito en creole), para
que el cuerpo sirviera como medio para la comunicacin entre
ambas naciones .D. P. K.
Al tramo izquierdo, 2006
La ruta del performance, Santo Domingo, Repblica Dominicana
En un autobs de transporte pblico de la Repblica Dominicana, llen el extremo izquierdo del mismo de personas de origen
haitiano, de manera que el otro extremo fuese abordado por
dominicanos. Dicho bus representaba a la isla y la divisin real
de ambos pases. D. P. K.

156

Al tramo izquierdo, 2006

Lo que dice la piel / What the Skin Says, 2005


1st Annual Body Art Conference, Caracas, Venezuela
I asked someone of Haitian origin to write down what they
thought about the social and political conflict that has marked
the relationship between the Dominican Republic and their
country of origin. I tattooed their words on my arm (written in
Creole), so that the body became a means of communication
between the two countries. D. P. K.
Al tramo izquierdo / On the Left Hand Side, 2006
The performance route, Santo Domingo, Dominican Republic.
In a public bus in the Dominican Republic, I filled the right hand
side with people of Haitian origin so that Dominicans would
board the other side. The bus represented the island and the
real division between the two countries. D. P. K.

157

Humberto Vlez
Panam, 1965. Reside en Londres / Lives in London e / and Rio de Janeiro.
memoria de Humberto Vlez Rodrguez
Jose era como chamabamos, sen razn ningunha, a Dionisio
Herrera Gonzlez: unha das moitas barbaries dunha vida chea
de segredos. Tia setenta anos de idade cando o capturaron no
presente filme. Naceu en Xamaica de pais cubanos orientais
recalcaba, e chegou a Panam cando anda era moi neno. Foi
grazas aos amigos que o seu pai fixera durante os traballos da
canle, que foi contratado con apenas quince anos de idade con
outra idade e outro nome.
Nin Jose, nin Dionisio, era en realidade un Hrcules que se xactaba de que coas sas mans partira o espiazo ao continente.
Abrino coas mias propias mans, dica mentres sorra desdeosamente. Pareca que o continente en cambio lle cedera a sa
forza. Este non fora o seu nico logro. Pioneiro do fisicoculturismo como forma de vida, esculpira o seu corpo desafiando ao
tempo: sa vez o tempo non se deixara dobregar de todo, conservando para si, o seu rostro. Giovanna Miralles. Escritora.
A la memoria de Humberto Vlez Rodrguez
Jose era como llambamos, sin razn alguna, a Dionisio Herrera Gonzlez: una de las muchas sinrazones de una vida llena de
secretos. Tena setenta aos de edad cuando lo capturaron en el
presente film. Naci en Jamaica de padres cubanos orientales
recalcaba, y lleg a Panam cuando todava era muy nio. Fue
gracias a los amigos que su padre haba hecho durante los trabajos del canal, que fue contratado con apenas quince aos de edad
con otra edad y otro nombre.
Ni Jose, ni Dionisio, era en realidad un Hrcules que se jactaba de
que con sus manos le haba partido el espinazo al continente. Lo
abr con mis propias manos, deca mientras sonrea desdeosamente. Pareca que el continente en cambio le haba cedido su
fuerza. Este no haba sido su nico logro. Pionero del fisicoculturismo como forma de vida, haba esculpido su cuerpo desafiando
al tiempo: a su vez el tiempo no se haba dejado doblegar del todo,
conservando para s, su rostro. Giovanna Miralles. Escritora.
To the memory of Humberto Vlez Rodrguez
Jose was, as we used to call, for no reason, Dionisio Herrera
Gonzlez, one of the many unreasonablenesses of a life full of
secrets. He was seventy years old when he was captured in the
current film. He was born in Jamaica from Cuban Oriental parents, he used to stress, and arrived to Panama being still very
young. It was through friends his father had made during the Canal works that he was hired when he was barely fifteen under a
different name and age.
Neither Jose nor Dionisio actually were a Hercules that bragged
of having split open the continents backbone. I did open it up
with my own hands, he said while smirking. It seemed like the
continent had given him its strength instead. This hadnt been his
sole achievement. A pioneer in bodybuilding as a lifestyle, he had
sculpted his own body challenging time: time, at its turn, hadnt
totally given in, keeping his face to itself. Giovanna Miralles. Writer.

158

El Combate
El Combate propuxo conectar a institucin da arte coa xente
do barrio que entre os seus intereses, ata entn, non se atopaba
a Tate. Foi concibido e executado como un proxecto de artista
a partir dunha serie de talleres que abrangueron seis meses de
frutfero dilogo coas comunidades de Southwark. O resultado
foi unha performance de extraordinaria calidade na que deporte,
msica e baile ofreceron unha plataforma na que o talento conflua no mbito do museo. Pblico e participantes implicronse
nunha celebracin de logro, orgullo e creatividade. Fxose coincidir, ademais, con The Body of Colour, unha mostra de Helio Oiticica como homenaxe visin do artista: Oiticica avogaba pola
creacin de experiencias e propostas abertas, nunha incesante
busca que o crtico brasileiro Mrio Pedrosa denominou o exercicio experimental de liberdade. Foi esta busca a que inspirou El
Combate, un proxecto feito polos vecios da Tate Modern. Gabriela Salgado, Comisaria de Programas Pblicos, Tate Modern.
El Combate
El Combate propuso conectar la institucin del arte con la gente
del barrio entre cuyos intereses, hasta entonces, no se encontraba la Tate. Fue concebido y ejecutado como un proyecto de
artista a partir de una serie de talleres que abarcaron seis meses
de fructfero dilogo con las comunidades de Southwark. El resultado fue una performance de extraordinaria calidad en el que
deporte, msica y baile ofrecieron una plataforma en la que el
talento conflua en el entorno del museo. Pblico y participantes
se implicaron en una celebracin de logro, orgullo y creatividad.
Se hizo coincidir, adems, con The Body of Colour, una muestra
de Helio Oiticica como homenaje a la visin del artista: Oiticica
abogaba por la creacin de experiencias y propuestas abiertas,
en una incesante bsqueda que el crtico brasileo Mrio Pedrosa
denomin el ejercicio experimental de libertad. Fue esta bsqueda la que inspir El Combate, un proyecto hecho por los vecinos
de la Tate Modern. Gabriela Salgado, Comisaria de Programas
Pblicos, Tate Modern.
El Combate / The Fight
El Combate / The Fight proposed to connect the art institution
with local people whose interest previously did not include Tate.
It was conceived and executed as an artists project built around
workshops with community groups spanning six months of fruitful dialogue. The result was a performance of stunning quality,
where sports, music and dance provided a platform for the confluence of talent in the setting of the museum. Audiences and
participants became involved in a celebration of achievement,
pride and creativity. Furthermore, it was organised to coincide
with the exhibition of Helio Oiticicas work The Body of Colour
as an homage to the artists vision: Oiticica advocated the creation of experiences and open propositions, a relentless quest that
Brazilian critic Mrio Pedrosa named the experimental exercise of
freedom. It was that quest that inspired The Fight, a project done
by the neighbours of Tate Modern. Gabriela Salgado. Curator of
Public Programmes, Tate Modern.

159

Javier Calvo
San Jos de Costa Rica, 1981.

Quiero ser un buen centroamericano, 2009


A accin consistiu en expoerme ao sol durante das horas,
cubrindo todo o corpo ags un texto calado en modo de estarcido no que se le a frase Quero ser un bo centroamericano,
de maneira que o sol incidiu directamente sobre as partes descubertas da mia pel producindo unha queimadura solar que
deixou marcado o texto na mia pel. Posteriormente tomouse
unha fotografa para documentar a accin que se acompaa
dun texto que describe a accin. J. C.
El blanco es relativo, 2009
A accin consistiu en tatuarme, con tinta branca, no meu brazo
esquerdo, a frase o branco relativo. J. C.

Quiero ser un buen centroamericano, 2009


La accin consisti en exponerme al sol durante dos horas, cubrindome todo el cuerpo excepto un texto calado en modo de
estarcido en el que se lee la frase Quiero ser un buen centroamericano, de manera que el sol incidi directamente sobre
las partes descubiertas de mi piel produciendo una quemadura
solar que dej marcado el texto en mi piel. Posteriormente se
tomo una fotografa para documentar la accin que se acompaa
de un texto que describe la accin. J. C.
El blanco es relativo, 2009
La accin consisti en tatuarme, con tinta blanca, en mi brazo
izquierdo, la frase el blanco es relativo. J. C.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Quiero ser un buen centroamericano,
2009
Fotoperformance
Photoperformance
43 x 61 cm
El blanco es relativo, 2009
Fotoperformance
Photoperformance
43 x 61 cm

Quiero ser un buen centroamericano / I Want to be a Good


Central American, 2009
In this action, I exposed my body to the sun for two hours, covering up the whole surface of my skin except a text cut in stencil
form, which said I want to be a good Central American. The
suns rays acted upon the exposed parts of my skin, producing
sunburn that left the text printed on my body. A photograph
was later taken to document the action, and it is accompanied
by a text. J. C.
El blanco es relativo / White is Relative, 2009
An action that consisted on tattooing the phrase white is relative in white ink on my left arm. J. C.

160

Quiero ser un buen centroamericano, 2009

El blanco es relativo, 2009

161

Jessica Lagunas
Nicaragua, 1971. Creceu en / Grew up in Guatemala. Reside en Nova Iorque / Lives in New York.
www.jessicalagunas.com

Para verte mejor, 2005


Vdeo-performance onde xogo cos rituais de beleza femininos e
realzoos de xeito esaxerado para reflectir as presins impostas
pola sociedade actual. A cmara enfoca a parte do corpo onde
a accin est a acontecer: con xestos repetitivos durante unha
hora aplcome mscara de ollos continuamente, cuestionando
as a nosa atraccin maquillaxe e o seu poder de seducin. J. L.
120 Minutos de silencio, 2008
Video-performance onde curto unha iarda de tea de camuflaxe
durante das horas, seguindo os patrns de cor da mesma tea,
honrando deste xeito s 40.000 vtimas desaparecidas durante
os 36 anos de guerra civil en Guatemala. J. L.

Para verte mejor, 2005


Vdeo-performance donde juego con los rituales de belleza
femeninos y los realizo de manera exagerada para reflejar las
presiones impuestas por la sociedad actual. La cmara enfoca
la parte del cuerpo donde est ocurriendo la accin: con gestos
repetitivos durante una hora me aplico mscara de ojos continuamente, cuestionando as nuestra atraccin al maquillaje y su
poder de seduccin. J. L.
120 Minutos de silencio, 2008
Video-performance donde corto una yarda de tela de camuflaje
durante dos horas, siguiendo los patrones de color de la misma
tela, honrando de esta manera a las 40.000 vctimas desaparecidas durante los 36 aos de guerra civil en Guatemala. J. L.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Para verte mejor, 2005
Cortesa da artista e de Rollo
Contemporary Art
120 Minutos de silencio, 2008
Cortesa da artista e de Rollo
Contemporary Art

Para verte mejor / The Better to See You With 2005


A video performance in which I play with rituals of female beauty and exaggerate them in order to show the pressures imposed
by todays society. A close-up of the part of the body where the
action is taking place: with repetitive gestures I apply mascara
continuously for one hour, questioning our attraction to makeup
and its power of seduction. J. L.
120 Minutos de silencio / 120 Minutes of Silence, 2008
A video performance in which I take one yard of camouflage
fabric and cut along the solid shapes for two hours, honouring
the 40,000 victims who disappeared during the 36 years of
civil war in Guatemala. J. L.

162

Para verte mejor, 2005

163

Jos Osorio
Guatemala, 1972.

Positivo, 1999
Accin: Extraccin de das mostras de sangue. Fusin de dous
corpos.
Esta accin foi realizada en decembro de 1999, no Instituto
Guatemalteco de Turismo, no marco dunha exposicin organizada por Casa Marco Antonio, unha fundacin que se dedica a
acompaar enfermos terminais de sida. A mostra organizouse
coa finalidade de recadar fondos para os labores sociais da organizacin. A proposta xorde como unha reflexin en torno
discriminacin que sofren os pacientes infectados con VIH, tomando por sorpresa a sala e a exposicin con das enfermeiras acreditadas para o procedemento de extraccin de sangue
e un paciente con VIH positivo. Logo de ambas as das extraccins, fndense nunha urna transparente e colcase o recipiente nun atril para a sa mostra. Positivo convrtese entn
nun xogo que recolle valoracins crticas sobre as condicins
de exclusin dunha realidade que afecta a todos. Ao mesmo
tempo, trtase dun exercicio humano e solidario, vertixe que
supn expoerse ao virus, xunto ao ritual da tenrura e o amor.
Por unha posicin consciente contra as exclusins. Porque hai
moitas formas de contaminarnos e non s dende os aspectos
clnicos. J. O.

Positivo, 1999
Accin: Extraccin de dos muestras de sangre. Fusin de dos
cuerpos.
Esta accin fue realizada en diciembre de 1999, en el Instituto
Guatemalteco de Turismo, en el marco de una exposicin organizada por Casa Marco Antonio, fundacin que se dedica a
acompaar enfermos terminales de sida. La muestra se organiz con la finalidad de recaudar fondos para las labores sociales
de la organizacin. La propuesta surge como una reflexin en
torno a la discriminacin que sufren los pacientes infectados
con VIH, tomando por sorpresa la sala y la exposicin con dos
enfermeras acreditadas para el procedimiento de extraccin
de sangre y un paciente con VIH positivo.Luego de ambas extracciones, se funden en una urna transparente y se coloca el
recipiente en un atril para su muestra. Positivo se convierte entonces en un juego que recoge valoraciones crticas sobre las
condiciones de exclusin de una realidad que afecta a todos.
Al mismo tiempo, se trata de un ejercicio humano y solidario,
al vrtigo que supone exponerse al virus, junto al ritual de la
ternura y el amor. Por una posicin consciente contra las exclusiones. Porque hay muchas formas de contaminarnos y no solo
desde los aspectos clnicos. J. O.

164

Positivo, 1999

Positivo / Positive, 1999


Action: Extraction of two blood samples. Merging of two bodies.
This action was carried out at the Guatemalan Tourism Institute in December 1999, as part of an exhibition organized by
Casa Marco Antonio, a foundation offering support to terminally ill AIDs patients. The exhibition was held to raise funds
for the organisations social activities. The project is based on a
reflection around the discrimination suffered by patients infected with HIV. The artist arrived at the exhibition unannounced
with two nurses qualified to extract blood, and one HIV patient.
Once blood had been taken from one gallery visitor and the
HIV positive patient, the two samples were mixed in a clear container which was placed on stand and displayed to the public.
Positivo raised critical appraisals on the conditions of exclusion
that are entailed in a situation that affects us all. At the same
time, it was an exercise in human solidarity, that involved facing
the vertigo of exposure to the virus together, along with the
ritual of tenderness and love. In favour of conscious position
against exclusion. Because we can be contaminated in many
different ways, not just medically. J. O.

165

La Cuartera
Tegucigalpa, 2002-2004. Sede en / Headquarters at Centro de Experimentacin Artstica Katafixia, Colonia Villa Olmpica, Tegucigalpa.

Des-concierto, 2003
Des-concierto foi a producin do colectivo La Cuartera para
a Bienal do Caribe en Santo Domingo, Repblica Dominicana,
no ano 2003. Este proxecto comezou cunha investigacin sobre as execucins sumarias e os masacres de cuadrilleiros nos
crceres hondureos e nas ras de Tegucigalpa. A partir de
testemuas de nenos e mozos que presenciaron as devanditas execucins, o poeta Salvador Madrid compuxo a letra das
cancins que posteriormente seran musicalizadas e interpretadas nun concerto pblico. O papel dos artistas visuais Csar
Manzanares e Gabriel Galeano consistiu en executar a direccin
artstica, desear a ambientacin e o vestiario as como crear
unha secuencia de imaxes que seran proxectadas durante a
realizacin da performance. Os artistas puideron obter imaxes
do masacre de El Porvenir, que foron usadas na creacin dun
vdeo. O devandito exterminio sorprendeu a sociedade hondurea a ma do 5 de abril do ano 2003, cando a granxa penal
El Porvenir, situada na cidade de La Ceiba, ao norte do pas, se
converteu nunha carnizara humana (...). Non foi ata setembro
de 2008 que o Tribunal ditou sentenza polos delitos de asasinatos, de violacin dos deberes dos funcionarios e por omisin a
varios dos policas e reos comns que participaron no masacre.
Adn Vallecillo.

Des-concierto, 2003
Des-concierto fue la produccin del colectivo La Cuartera para
la Bienal del Caribe en Santo Domingo, Repblica Dominicana,
en el ao 2003. Este proyecto comenz con una investigacin
sobre las ejecuciones sumarias y las masacres de pandilleros en
las crceles hondureas y en las calles de Tegucigalpa. A partir de testimonios de nios y jvenes que presenciaron dichas
ejecuciones, el poeta Salvador Madrid compuso la letra de las
canciones que posteriormente seran musicalizadas e interpretadas en un concierto pblico. El papel de los artistas visuales
Csar Manzanares y Gabriel Galeano consisti en ejecutar la
direccin artstica, disear la ambientacin y el vestuario as
como crear una secuencia de imgenes que sera proyectada
durante la realizacin de la performance. Los artistas pudieron
obtener imgenes de la masacre de El Porvenir, las cuales fueron
usadas en la creacin de un vdeo. Dicho exterminio sorprendi
a la sociedad hondurea la maana del 5 de abril del ao 2003,
cuando la granja penal El Porvenir, ubicada en la ciudad de La
Ceiba, al norte del pas, se convirti en una carnicera humana.
(...) No fue hasta septiembre de 2008 que el Tribunal dict sentencia por los delitos de asesinatos, violacin de los deberes de
los funcionarios y por omisin a varios de los policas y reos comunes que participaron en la masacre. Adn Vallecillo.

166

Des-concerto, 2003

Des-concierto / Dis-concert 2003


Des-concierto was the work produced by the artists collective La Cuartera for the Caribbean Biennial in Santo Domingo,
Dominican Republic, in 2003. The project began with research
into summary executions and massacres of gang members in
Honduran jails and on the streets of Tegucigalpa. Based on the
testimonies of children and young people who witnessed these
executions, the poet Salvador Madrid wrote the lyrics to songs,
which were later set to music and performed at a public concert. The role of visual artists Cesar Manzanares and Gabriel Galeano consisted of carrying out the artistic direction, designing
the staging and costumes and creating a sequence of images
to be projected during the performance. The artists managed
to obtain images of the massacre of Porvenir, which were used
in as part of a video. This massacre had caught Honduran society unawares on the morning of April 5, 2003, when the prison
farm El Porvenir, located in the city of La Ceiba in the north of
the country, turned into a human bloodbath(...) It was not until
September 2008 that the Court passed down sentences for the
crimes of murder, violation of duty by government officers, and
by omission, on several of the policemen and ordinary prisoners
who took part in the massacre. Adn Vallecillo.

167

Nicols Dumit Estvez


Repblica Dominicana, 1967. Reside en Nova Iorque / Lives in New York.

For Arts Sake (Por amor al arte), 2004 - 2007


Desenvolvn esta peza inspirndome no Camio de Santiago
(Espaa), poendo en escena unha serie de peregrinacins que
inverten a relacin entre arte e relixin. Neste proxecto, a relixin convrtese nunha ferramenta ao servizo da arte durante
sete viaxes que comezan no centro de Manhattan ou en Brooklyn e conclen en sete museos. Presentado no Programa de
Residencias do Lower Manhattan Cultural Council e na Fundacin Franklin Furnace para Arte Performtico con sete museos
da rea metropolitana de Nova Iorque. N. D. E.
Borderless, 2008 - actualidade
Durante 2008 e 2009 viaxei dende o meu fogar en South Bronx
ata o meu lugar de nacemento en Santiago de los Treinta Caballeros, Repblica Dominicana, para atopar e confirmar calquera
conexin que a mia familia puidese ter coa vecia Repblica
de Hait. Recorrn a procedementos legais e mdicos. A mia
viaxe incle unha serie de visitas a Moca e Guayubn onde reconectei con algns membros da mia familia materna y paterna.
Borderless unha accin privada nun formato de intervencin
pblica binacional que desmantela a a mido falida busca
dunha herdanza espaola por parte da sociedade dominicana
en xeral e o seu rexeitamento a unha imborrable orixe africana
da que Hait serve de recordatorio. N. D. E.

For Arts Sake (Por amor al arte), 2004 - 2007


Desarroll esta pieza inspirndome en el Camino de Santiago
(Espaa), poniendo en escena una serie de peregrinajes que
invierten la relacin entre arte y religin. En este proyecto, la
religin se convierte en una herramienta al servicio del arte durante siete viajes que comienzan en el centro de Manhattan o
en Brooklyn y concluyen en siete museos. Presentado en el Programa de Residencias del Lower Manhattan Cultural Council y
la Fundacin Franklin Furnace para Arte Performtico con siete
museos del rea metropolitana de Nueva York. N. D. E.
Borderless, 2008 - actualidad
Durante 2008 y 2009 viaj desde mi hogar en South Bronx hasta mi lugar de nacimiento en Santiago de los Treinta Caballeros,
Repblica Dominicana, para encontrar y confirmar cualquier
conexin que mi familia pudiera tener con la vecina Repblica
de Hait. Recurr a procedimientos legales y mdicos. Mi viaje
incluye una serie de visitas a Moca y Guayubn en donde reconect con algunos miembros de mi familia materna y paterna.
Borderless es una accin privada en un formato de intervencin
pblica binacional que desmantela la a menudo fallida bsqueda de una herencia espaola por parte de la sociedad dominicana en general y su rechazo a un imborrable origen africano
del que Hait sirve de recordatorio. N. D. E.

168

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
For Arts Sake (Por amor al arte),
2004 - 2007
Documentacin en vdeo de
intervencin en espazo pblico/
peregrinaxe
Public intervention, pilgrimages,
video documentation
17 min. aprox.
Borderless, 2008 - actualidade
Documentacin en vdeo de experiencia de arte e vida
Art life experience, video documentation
20 min aprox
Borderless foi presentado co apoio
de Art Matters, Printed Matter, a
colaboracin da Fundacin Ford,
JP Morgan Chase e South West
Airlines a travs dunha bolsa da
Fundacin NALAC para las Artes.
Borderless is presented with support
from Art Matters, Printed Matter
and supported in part by the Ford
Foundation, JP Morgan Chase and
South West Airlines through a grant
from the NALAC Fund for the Arts.

Borderless, 2008 - actualidade

For Arts Sake, 2004 - 2007


I model this piece after the Catholic El Camino de Compostela in
Spain, staging a series of pilgrimages that reverse the relationship between art and religion. In this project, religion becomes a
tool in the service of art as I endure seven journeys that begin in
Downtown Manhattan or in Brooklyn and conclude at seven museums.Presented as part of Lower Manhattan Cultural Councils
Workspace Residency Program and the Franklin Furnace Fund
for Performance Art with seven Museums in the New York metropolitan area. N. D. E.
Borderless, 2008 - present
During 2008-09 I journey from my home in the South Bronx to
my birthplace in Santiago de los Treinta Caballeros, Dominican
Republic in order to trace and confirm any connection that I or
my family may possibly have to the neighboring Republic of Haiti.
I resort to legal and medical procedures such as record searching and medical tests, as well as to subjective personal accounts.
My journey includes visits to Moca and Guayubn where I reconnect with some of my maternal and paternal family members.
Borderless is a private action, formatted as a bi-national public
intervention that dismantles the often-unsuccessful search for a
Spanish (i.e. Caucasian) heritage by Dominican society at large,
and its rejection of an indelible African background of which Haiti serves as its constant reminder. N. D. E.

169

La OIP
Fundada en / Founded in San Jos de Costa Rica en / in 2009 por / by Alejandro Ramrez
(1978) e / and Errol Barrantes (1975).

A Oficina de Intervencins Pblicas (OIP) realiza accins artsticas nun marco pblico utilizando a sociedade e o seu mbito
como un laboratorio de experimentacin cultural. A OIP est
composta por distintos colaboradores titulados oficiais. Estes
son recrutados como voluntarios en centros de arte, por medio
da pxina web e en convocatorias abertas. Os oficiais tern o
labor de executar as distintas funcins formuladas en consenso
previo, convertndose nun colectivo non necesariamente composto por artistas. Pola contra, a maiora dos oficiais actuais
dedcanse a outras actividades non estritamente relacionadas
coa arte contempornea. Ademais a OIP ten unha divisin dedicada educacin chamada OIP EDUCA. Este un programa
que brinda talleres e conferencias en universidades, museos ou
galeras. As se introduce no protocolo acadmico de institucins oficiais, brindando unha pincelada da arte informal ou
non validada polas institucins acadmicas. A OIP pretende parodiar o concepto de institucin pblica.

La Oficina de Intervenciones Pblicas (OIP) realiza acciones


artsticas en un marco pblico utilizando la sociedad y su entorno como un laboratorio de experimentacin cultural. La OIP
est compuesta por distintos colaboradores titulados oficiales. Estos son reclutados como voluntarios en centros de arte,
por medio de la pgina web y en convocatorias abiertas. Los
oficiales tendrn la labor de ejecutar las distintas funciones
planteadas en consenso previo, convirtindose en un colectivo
no necesariamente compuesto por artistas. Por el contrario, la
mayora de los oficiales actuales se dedican a otras actividades
no estrictamente relacionadas con el arte contemporneo. Adems la OIP tiene una divisin dedicada a la educacin llamada
OIP EDUCA. Este es un programa que brinda talleres y conferencias en universidades, museos o galeras. As se introduce
en el protocolo acadmico de instituciones oficiales, brindando
una pincelada del arte informal o no validado por las instituciones acadmicas. La OIP pretende parodiar el concepto de
institucin pblica.

170

Funcin de Disciplina, 2009

The Oficina de Intervenciones Pblicas (Public Interventions


Office) undertakes artistic actions in a public context, using
society and their immediate surroundings as a laboratory for
cultural experimentation. The OIP consists of a group of collaborators known as Officers. The volunteer officers are recruited at art centres, through the web site and open calls for new
volunteers. The role of the officers is to carry out functions that
are agreed upon in advance, and the group becomes a collective with members who are not necessarily artists. In fact, the
majority of current officers work in fields not strictly related to
contemporary art.
The OIP also has an educational division, called OIP EDUCA.
It consists of a program that offers workshops and lectures at
universities, museums and galleries. This allows the group to
infiltrate the academic protocol of official tertiary institutions,
bringing a touch of informal art or art that is not validated by
academic institutions. The OIP seeks to parody the concept of
public institutions.

171

Priscilla Monge
San Jos de Costa Rica, 1968.

Bloody Day, 1998


Performance da artista con pantaln para os das de regra, de
varias horas no centro da cidade de San Jos, Costa Rica.
Las Lecciones
Las Lecciones unha triloxa de microrrelatos convertidos en
vdeos. A violencia est presente nesta triloxa ao igual que
noutros traballos. Neste vdeo flase da maquillaxe como camuflaxe, pero tamn da pintura. Na Leccin N 2 presenciamos
un streap-tease que corre ao revs. O primeiro que atopamos
unha muller na que pouco a pouco, e ao ritmo dunha caixia
de msica, vaise vestindo con moitsimas prendas ata que poderamos dicir que hai un uso extremo da roupa. O vdeo fala
da vestimenta como armadura e como proteccin non s fsica
senn emocional. A ltima das Lecciones a telenovela levada
s sas mximas consecuencias. Os estereotipos da muller e
a cultura do feminino e tamn algns aspectos psicolxicos
dixanse ver nas imaxes desta curta onde aparece unha muller ameazada polo tempo que corre namentres ela pasa o seu
tempo dando bicos apaixonados a un espello, ata que decide
suicidarse. Este vdeo fala do tempo, da soidade, da morte e da
morte cinematogrfica onde a cor, a esaxeracin e a cmara
fana algo sedutor.

Bloody Day, 1998


Performance dela artista con pantaln para los das de regla,de
varias horas en el centro de la ciudad de San Jos, Costa Rica.
Las Lecciones
Las Lecciones es una triloga de microrrelatos convertidos en
vdeos. La violencia est presente en esta triloga al igual que
en otros trabajos. En este vdeo se habla del maquillaje como
camuflaje, pero tambin de la pintura. En la Leccin N 2 presenciamos un streap-tease que corre al revs. Lo primero que
nos encontramos es una mujer desnuda que poco a poco, y al
ritmo de una cajita de msica, se va vistiendo con muchsimas
prendas hasta que podramos decir que hay un uso extremo
de la ropa. El vdeo habla de la vestimenta como armadura y
como proteccin no solo fsica sino emocional. La ltima de las
Lecciones es la telenovela llevada a sus mximas consecuencias. Los estereotipos de la mujer y la cultura de lo femenino
y tambin algunos aspectos psicolgicos se dejan ver en las
imgenes de este corto donde aparece una mujer amenazada
por el tiempo que corre mientras ella pasa su tiempo dndole
besos apasionados a un espejo, hasta que decide suicidarse.
Este vdeo habla del tiempo, de la soledad, de la muerte y de
la muerte cinematogrfica donde el color, la exageracin y la
cmara la hacen algo seductor.

172

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Bloody Day, 1998
Fotografa
Da serie Las Lecciones:
N. 1 Cmo maquillarse, 1998
Betacam, 3 min
N. 2 Cmo des-vestirse, 2000
Betacam, 4 min
N. 3 Cmo morir de amor, 2002
Betacam, 4 min

Bloody Day, 1998

Bloody Day, 1998


Performance by the artist wearing trousers for the days when
she is menstruating, lasting several hours, in the city centre of
San Jos, Costa Rica.
Las Lecciones
Las Lecciones is a trilogy of micro-narratives which have been
turned into videos. Violence is present in this trilogy, as well
as in other works by this artist. In this video, she speaks about
make-up as camouflage, but also about painting. Lesson No.2
shows a back-to-front striptease. The first thing we see is a
naked woman, who, little my little, to the rhythm of a little music
box, dresses herself with a great deal of garments, to the point
that it could be said she is making an extreme use of clothing.
The video speaks about clothing as armour, and about physical and emotional protection. The last Lesson is the soap opera
taken to its ultimate consequences. The stereotypes of women
and the culture of the feminine, as well as some psychological elements, can be observed in the images of this short film,
where a woman is threatened by the passing of time while she
spends her time passionately kissing a mirror, until she decides to commit suicide. This video speaks about time, loneliness,
death and filmic death, where colour, exaggeration and the camera turn it into something seductive.

173

Regina Galindo
Guatemala, 1974.
www.reginajosegalindo.com
Punto Ciego, 2010
Existe unha pequena parte dentro do noso enorme campo visual
que non estamos a percibir, da que non nos chega informacin,
que en realidade non vemos. O meu corpo nu atpase de p, no
medio dun cuarto baleiro. Soamente persoas cegas poden entrar ao espazo e desencadanse unha serie de reaccins. R. G.
Rompendo el hielo / Breaking the Ice, 2008
O meu corpo nu, inmbil, dentro dun cuarto extremadamente
fro. Pezas de roupa estn dispostas aos meus ps. o pblico
quen decide vestirme e abrigarme ou non. R. G.
Mientras, ellos siguen libres, 2007
Fun violada consecutivamente, aproximadamente unhas 15 veces, tanto polos soldados coma polos homes que vestan de
civil. Tia sete meses de embarazo, aos poucos das abortei. C
16246. Marzo, 1982. Chinique Quich. Guatemala: Memoria del
Silencio.
Durante o conflito armado en Guatemala, a violacin s mulleres
indxenas foi unha tctica xeneralizada por parte do Exrcito. A
intencin era facer abortar as vtimas por medio da violacin
para eliminar as ata a orixe da vida dos pobos indxenas. Con
oito meses de embarazo, permanezo atada a unha cama-catre,
con cordns umbilicais reais. R. G.

Punto Ciego, 2010


Existe una pequea parte dentro de nuestro enorme campo visual
que no estamos percibiendo, de la que no nos llega informacin,
que en realidad no vemos. Mi cuerpo desnudo se encuentra de
pie, en medio de una habitacin vaca. Solamente personas ciegas pueden entrar al espacio y se desencadenan una serie de
reacciones. R. G.
Rompiendo el hielo / Breaking the Ice, 2008

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY

Mi cuerpo desnudo, inmvil, dentro de una habitacin extremadamente fra. Prendas de ropa estn dispuestas a mis pies y es el
pblico quien decide vestirme y abrigarme o no. R. G.

Punto Ciego / Guatemala, 2010


XVII Bienal de Arte Paiz, Guatemala
Foto: Edna Sandoval
Vdeo: Jos Enrique Jurez

Mientras, ellos siguen libres, 2007

Rompiendo el hielo / Breaking the


Ice, 2008
Comisionado para Act II Oslo
Kunstforening, Oslo
Foto: Arne Borgan
Vdeo: Unity Media Productions.
Carl Proctor.

Fui violada consecutivamente, aproximadamente unas 15 veces,


tanto por los soldados como por los hombres que vestan de
civil. Tena siete meses de embarazo, a los pocos das abort.
C 16246. Marzo, 1982. Chinique Quich. Guatemala: Memoria del
Silencio.
Durante el conflicto armado en Guatemala, la violacin a las mujeres indgenas fue una tctica generalizada por parte del Ejrcito.
La intencin era hacer abortar a las vctimas por medio de la violacin para eliminar as hasta el origen de la vida de los pueblos
indgenas. Con ocho meses de embarazo, permanezco atada a
una cama-catre, con cordones umbilicales reales. R. G.

174

Mientras, ellos siguen libres, 2007


Edificio de Correos, Guatemala.

Mientras, ellos siguen libres, 2007


Rompiendo el hielo / Breaking the Ice, 2008
Punto Ciego / Guatemala, 2010

Punto Ciego / Blind Spot, 2010


In our enormous field of vision, there is one small section that
we dont perceive. No information about it reaches us in actual
fact, we dont see it. My naked body stands in the middle of an
empty room. Only blind people can enter the space and a series
of reactions are triggered. R. G.
Rompiendo el hielo / Breaking the Ice, 2008
My naked body, motionless, in an extremely cold room. Items of
clothing are laid out at my feet. Visitors decide whether or not
to dress me. R. G.
Mientras, ellos siguen libres / Meanwhile, they are Still Free,
2007
I was raped over and over, around 15 times, by soldiers and men
in civilian clothes. I was seven months pregnant, a few days later
I miscarried. C 16246. March, 1982. Chinique Quich. Guatemala:
Memory of Silence.
During the armed conflict in Guatemala, the Army raped indigenous women as a widespread tactic. Their direct desire was
to make women miscarry by raping them, in order to eliminate
even the seeds of life in the indigenous peoples. Eight months
pregnant, I am tied to a camp bed with real umbilical cords. R. G.

175

Sayuri Guzmn
Santo Domingo (Repblica Dominicana), 1976.
www.sayuriguzman.com

Trenzados, 2009
Procedeuse a trenzar os cabelos de oito mulleres dominicanas e
oito haitianas ata que todas estiveron unidas polo mesmo tecido.
Na Repblica Dominicana segue a debaterse o problema haitiano con crecente insistencia. Non hai da en que non apareza
polo menos unha columna de opinin relativa ao tema ou anda
que en menor escala, pero crecente que a prensa non dea conta
dalgn atropelo de parte e parte. A desesperacin que obriga
a un haitiano a cruzar a fronteira para conseguir un emprego,
similar que impulsa un dominicano a irse nunha iola a desafiar o mar, ou a un mexicano ou a un centroamericano ou a un
sudamericano a cruzar enormes extensins desrticas, sabendo
que podera perecer no intento, para alcanzar a terra que poida
ofrecerlle unha mellor calidade de vida. S. G.

Trenzados, 2009
Se procedi a trenzar los cabellos de ocho mujeres dominicanas
y ocho haitianas hasta que todas estuvieron unidas por el mismo
tejido.
En la Repblica Dominicana se sigue debatiendo el problema
haitiano con creciente insistencia. No hay da en que no aparezca
por lo menos una columna de opinin relativa al tema o aunque
en menor escala, pero creciente que la prensa no d cuenta
de algn atropello de parte y parte. La desesperacin que obliga a un haitiano a cruzar la frontera para conseguir un empleo,
es similar a la que impulsa a un dominicano a irse en una yola a
desafiar el mar, o a un mejicano o centroamericano o sudamericano a cruzar enormes extensiones desrticas, a sabiendas de que
podra perecer en el intento, para alcanzar la tierra que pueda
ofrecerle una mejor calidad de vida. S. G.
Trenzados / Braids, 2009
The hair of eight Dominican women and eight Haitian women
was woven together until they were all joined by a single braid.
In the Dominican Republic, the Haitian problem is increasingly
at the centre of public debate. Not a day goes by without at
least one opinion piece being published on the subject or, on
a lesser scale but more and more often, without the press
reporting on some outrage from one side or the other. The
desperation that forces a Haitian to cross the border in order to
find work is no different from that which drives a Dominican to
venture out to sea in a flimsy boat, or a Mexican, Central American or South American to cross vast expanses of desert, knowing that he or she could die in the attempt, in order to reach a
land that promises to improve his or her quality of life. S. G.

176

Trenzados, 2009

177

Tania Bruguera
Cuba, 1968. Reside en / Lives in La Habana e / and Chicago.

Susurro de Tatlin III, 2006


Adestramento e instrucins impresas para construr diferentes
tipos de bombas caseiras. Instrutor, mesa, botellas de cristal e
plstico, martelo, explosivos, azucre, material inflamable, papel
aluminio, xornal, tea, cristal, fita adhesiva, etc.
Performance presentada na Galera Juana de Aizpuru, Madrid.
Susurro de Tatlin V, 2008
Polica montada, tcnica de control de masas, pblico, dimensins variables.
Performance presentada en The Living Currency na Tate Modern,
Inglaterra.
Susurro de Tatlin VI, 2008
Plataforma, podio, micrfonos, sistema de son, dous gardas de
seguridade, un minuto sen censura por persoa que accede ao
podio para falar.
Performance Arte de Conducta presentada no IVAM, Valencia.
Susurro de Tatlin VI (Versin Habana), 2009
Plataforma, podio, micrfonos, sistema de son, dous gardas de
seguridade, un minuto sen censura por persoa que accede ao
podio para falar.
Performance Arte de Conducta presentada no Centro Wifredo
Lam durante a Bienal da Habana.
Susurro de Tatlin III, 2006
Adiestramiento e instrucciones impresas para la construir diferentes tipos de bombas caseras. Instructor, mesa, botellas de
cristal y plstico, martillo, explosivos, azcar, material inflamable,
papel aluminio, peridico, tela, cristal, cinta adhesiva, etc.
Performance presentada en la Galera Juana de Aizpuru, Madrid.
Susurro de Tatlin V, 2008
Polica montada, tcnica de control de masas, pblico, dimensiones variables.
Performance presentada en The Living Currency en la Tate Modern, Inglaterra.
Susurro de Tatlin VI, 2008
Plataforma, pdium, micrfonos, sistema de sonido, dos guardias de seguridad, un minuto sin censura por persona que accede al pdium para hablar.
Performance Arte de Conducta presentada en el IVAM, Valencia.
Susurro de Tatlin VI (Versin Habana), 2009
Plataforma, pdium, micrfonos, sistema de sonido, dos guardias de seguridad, un minuto sin censura por persona que accede al pdium para hablar.
Performance Arte de Conducta presentada en el Centro Wifredo
Lam durante la Bienal de La Habana.

178

Susurro de Tatlin VI, 2006

Susurro de Tatlin III / Tatlins Whisper #3, 2006


Training and printed instructions for making different types of
DIY bombs. Instructor, table, glass and plastic bottles, hammer,
explosives, sugar, flammable material, tinfoil, newspaper, fabric,
glass, adhesive tape, etc.
Performance presented at Galera Juana de Aizpuru, Madrid.
Susurro de Tatlin V / Tatlins Whisper #5, 2008
Mounted police, crowd control technique, audience. Variable dimensions.
Performance presented at The Living Currency, Tate Modern,
England.
Susurro de Tatlin VI / Tatlins Whisper #6, 2008
Stage, podium, microphones, loudspeakers, two security guards,
one minute free of censorship to each speaker who gets up onto
the Podium.
Arte de Conducta performance presented at IVAM, Valencia.
Susurro de Tatlin VI (Havana Version) / Tatlins Whisper #6 (Havana Version), 2009
Platform, podium, microphones, loudspeakers, two security
guards, one minute free of censorship for each speaker who gets
up onto the podium.
Arte de Conducta performance presented at Wifredo Lam Centre during the Havana Biennial.

179

180

Trans-misins

Tras-misiones

Trans-missions

Trans-misins alude no seu ttulo s Misins Pedagxicas (1931-1936), promovidas por Manuel Bartolom Cosso durante a Segunda Repblica. Coa
participacin de Mara Moliner, Mara Zambrano, Ramn Gaya, Luis Cernuda, Jos Val del Omar, entre tantos outros, estas iniciativas organizbanse
a partir de servizos que incluan bibliotecas, coro, teatro, museo ambulante, cine e msica. A Misin a Galicia en 1933, a mis longa de cantas se
realizaron, estivo dirixida por Rafael Dieste (Rianxo, 1899 - Santiago de
Compostela, 1981), promotor dunha idea de cultura como ben comn.
Talvez a referencia s Misins Pedagxicas permita considerar outros procesos de ida e volta entre, por exemplo, experiencias de educacin popular
no Mxico dos anos dez, a Espaa dos trinta, Cuba dos sesenta ou Nicaragua dos oitenta. O exilio podera ser unha das claves desas reverberacins,
pois algns daqueles misioneiros se radicaron logo en Latinoamrica. A
presenza de Dieste en Montevideo cntase como un axente importante
para a realizacin cara a 1945 das primeiras misins socio-pedagxicas en

Tras-misiones alude en su ttulo las Misiones Pedaggicas (1931-1936),


promovidas por Manuel Bartolom Cosso durante la Segunda Repblica.
Con la participacin de Mara Moliner, Mara Zambrano, Ramn Gaya, Luis
Cernuda, Jos Val del Omar, entre tantos otros, estas iniciativas se organizaban a partir de servicios que incluan bibliotecas, coro, teatro, museo
ambulante, cine y msica. La Misin a Galicia en 1933, la ms larga de cuantas se realizaron, estuvo dirigida por Rafael Dieste (Rianxo, 1899 - Santiago
de Compostela, 1981), promotor de una idea de cultura como bien comn.
Tal vez la referencia a las Misiones Pedaggicas permita considerar otros
procesos de ida y vuelta entre, por ejemplo, experiencias de educacin
popular en el Mxico de los aos diez, la Espaa de los treinta, Cuba de los
sesenta o Nicaragua de los ochenta. El exilio podra ser una de las claves de
esas reverberaciones, pues algunos de aquellos misioneros se radicaron
luego en Latinoamrica. La presencia de Dieste en Montevideo se cuenta
como un agente importante para la realizacin hacia 1945 de las primeras

The title Tras-misiones alludes to the Pedagogical Missions (1931-1936),


promoted by Manuel Bartolom Cosso during the Second Republic. With
the participation of Mara Moliner, Mara Zambrano, Ramn Gaya, Luis Cernuda and Jos Val del Omar, among many others, these initiatives were organised on the basis of services which included libraries, choirs, drama,
itinerant museums, film and music. The Misin a Galicia (1933), the longest
to be carried out, was directed by Rafael Dieste (Rianxo, 1899 - Santiago de
Compostela, 1981), who promoted the idea of culture as a common good.
Perhaps the reference to the Misiones Pedaggicas allows us to examine
other back-and-forth processes between, for example, the experiments
with popular education in the Mexico of the 1910s, the Spain of the 1930s,
the Cuba of the 1960s and the Nicaragua of the 1980s. Exile is perhaps one
of the keys of these reverberations, as some of those missionaries eventually settled in Latin America. The presence of Dieste in Montevideo is an
important element of the development, around 1945, of the first social-

182

Uruguai; do mesmo modo que a experiencia espaola debeu ter ecos nos
inicios da revolucin cubana, a travs da participacin do ex misioneiro
Herminio Almendros como asesor de educacin e director de ensino rural.
Dalgn modo, este segmento rende homenaxe ademais centenaria tradicin que vincula a emigracin galega en Amrica con iniciativas educativas dun e doutro lado do Atlntico.
Trans-misins articula proxectos independentes de educacin e producin, xestionados por artistas ou colectivos. Se ben constiten respostas
especficas a contextos locais, boa parte dos proxectos invitados comparten procesos de colaboracin e creacin colectiva, as como ideas de experimentacin ou laboratorio e unha aposta flexibilidade, o risco, o erro.
Trtase, nalgns casos, de institucins e de prcticas hbridas, ou de propostas a un tempo artsticas e pedagxicas. Por outra parte, algunhas destas iniciativas rexeitan o que hai de instrumental no ensino, na medida en
que se agarden certos resultados ou a insercin en determinados circutos.

misiones socio-pedaggicas en Uruguay; del mismo modo que la experiencia espaola debi tener ecos en los inicios de la revolucin cubana,
a travs de la participacin del ex misionero Herminio Almendros como
asesor de educacin y director de enseanza rural. De algn modo, este
segmento rinde homenaje adems a la centenaria tradicin que vincula la
emigracin gallega en Amrica con iniciativas educativas a uno y otro lado
del Atlntico.
Tras-misiones articula proyectos independientes de educacin y produccin, gestionados por artistas o colectivos. Si bien constituyen respuestas
especficas a contextos locales, buena parte de los proyectos invitados
comparten procesos de colaboracin y creacin colectiva, as como ideas
de experimentacin o laboratorio y una apuesta a la flexibilidad, el riesgo,
el error. Se trata, en algunos casos, de instituciones y prcticas hbridas, o
propuestas a un tiempo artsticas y pedaggicas. Por otra parte, algunas
de estas iniciativas rechazan lo que hay de instrumental en la enseanza,

pedagogical missions in Uruguay; in the same way that the Spanish experience must have been echoed by the early Cuban revolution, through the
participation of the former missionary Herminio Almendros as education
consultant and rural teaching director. In a way, this segment pays homage
to the century-old tradition which links Galician emigration to America by
means of educational initiatives on both sides of the Atlantic.
Tras-misiones presents independent education and production projects,
managed by artists and collectives. Although the works constitute specific
responses in local contexts, a great many of the projects on show share
processes of collective collaboration and creation, as well as certain ideas
regarding experimentation, and a commitment to flexibility, risk, error.
They are, in some cases, hybrid institutions and practices, or proposals
which are both artistic and pedagogical. On the other hand, some of these
initiatives reject the instrumental elements in education, to the extent that
they expect certain results or the insertion in specific circuits.

183

Un dos retos de Tras-misins ten que ver entn coa posibilidade de articular as distintas iniciativas, sorteando tamn a instrumentalizacin do
formato bienal como mera vitrina de exposicin. O desafo sera como
compartir procesos que teen lugar en situacins especficas, de xeito que
a participacin na Bienal poida ter algn efecto nos contextos de orixe e
que o evento sirva mis ben como catalizador temporal deses intercambios. Se nas salas de exposicin se mostra documentacin audiovisual e
publicacins dos proxectos invitados, boa parte de Tras-misins ten lugar
tamn como evento. Algns exemplos inclen o foro organizado na sede
de Alg-a Lab en Valadares, Vigo, coa participacin de artistas e colectivos centroamericanos e galegos; a charla va Internet de Chiu Longina
de Escoitar.org con Beta-local en San Juan; a Xornada (pantera) rosa sobre contextos e prcticas educativas; a presentacin da Ctedra Arte de
Conduta na Facultade de Belas Artes de Pontevedra; as conferencias As

en la medida en que se esperen ciertos resultados o la insercin en determinados circuitos.


Uno de los retos de Tras-misiones tiene que ver entonces con la posibilidad
de articular las distintas iniciativas, sorteando tambin la instrumentalizacin del formato Bienal como mera vitrina de exposicin. El desafo sera cmo compartir procesos que tienen lugar en situaciones especficas,
de modo que la participacin en la Bienal pueda tener algn efecto en
los contextos de origen y que el evento sirva ms bien como catalizador
temporal de esos intercambios. Si en las salas de exposicin se muestra
documentacin audiovisual y publicaciones de los proyectos invitados,
buena parte de Tras-misiones tiene lugar tambin como evento. Algunos
ejemplos incluyen el foro organizado en la sede de Alg-a Lab en Valadares, Vigo, con la participacin de artistas y colectivos centroamericanos y
gallegos; la charla va Internet de Chiu Longina de Escoitar.org con Betalocal en San Juan; la Jornada (pantera) rosa sobre contextos y prcticas

One of the challenges of Tras-misiones, therefore, is connected to the


chance of expressing the various initiatives, avoiding the use of the biennial format as a mere exhibition showcase. The challenge lies in finding the
way to share processes which take place in specific situations, in such a
way that the participation in the Biennial may affect the original contents,
so that the event may function as a temporary catalyst for those exchanges. Although the exhibition rooms show audiovisual documentation and
publications relating to the guest projects, a large part of Tras-misiones
takes place as an event. For example, a forum has been organised at the
Alg-a Lab space in Valadares, Vigo, with the participation of artists from
Central America and Galician artists and collectives; the internet chat with
Chiu Longina from Escoitar.org and Beta-local in San Juan; the Jornada
(pantera) rosa on educational practices and contexts; the presentation of
the Ctedra Arte de Conducta at the Facultad de Bellas Artes de Ponte-

184

Misins Pedagxicas da Segunda Repblica e os seus protagonistas, a cargo do profesor Eugenio Otero e Porvires: Idearios pedagxicos de retorno
e iniciativas de (re)volta para unha experiencia de educacin popular na
Galicia non urbana, ofrecida polo profesor Vicente Pea. O intento, en fin,
como a posibilidade de fracaso, est en estimular dinmicas de producin
de coecemento e crtica.

educativas; la presentacin de la Ctedra Arte de Conducta en la Facultad


de Bellas Artes de Pontevedra; las conferencias Las Misiones Pedaggicas
de la Segunda Repblica y sus protagonistas, a cargo del profesor Eugenio
Otero y Porvenires: Idearios pedaggicos de retorno e iniciativas de (re)
vuelta para una experiencia de educacin popular en la Galicia no urbana,
ofrecida por el profesor Vicente Pea. El intento, en fin, como la posibilidad
de fracaso, est en estimular dinmicas de produccin de conocimiento y
crtica.

vedra; the lectures Las Misiones Pedaggicas de la Segunda Repblica y


sus protagonistas, by professor Eugenio Otero and Porvenires: Idearios
pedaggicos de retorno e iniciativas de (re)vuelta para una experiencia
de educacin popular en la Galicia no urbana, by profesor Vicente Pea.
Ultimately, the attempt, just like the possibility of failure, lies in stimulating
dynamics for the production of knowledge and criticism.

185

Misiones Pedaggicas (1931-1936)


Documentacin:

Seleccin de publicacins do Museo de Pontevedra:

Estampas, 1932
Patronato de Misiones Pedaggicas, 1932-1933
Montador: Jos Val del Omar
Versin restaurada polo Instituto Valenciano do
Audiovisual Ricardo Muoz Suay, en colaboracin coa
SECC, en 2008
35 mm branco e negro, muda, 285 metros, 15 minutos.

De Rafael Dieste (1899-1981):


A fiestra valdeira: comedia en tres lances, o derradeiro cun
respiro (1927)
Viaje y fin de Don Frontn: farsa trgica (1930)
Rojo farol amante: versos (1933)
La vieja piel del mundo: sobre el origen de la tragedia y la
figura de la historia (1936)
Historias e invenciones de Flix Muriel (1943)
Dilogo de Manuel y David y otros ensayos (1965)
Qu es un axioma?: movilidad y semejanza (1967)

Misiones Pedaggicas, 2006


Direccin: Gonzalo Tapia
Productores Executivos: Piluca Baquero Val del Omar e
Gonzalo Tapia
Guin: Adela Batalla e Gonzalo Tapia
Distribudo por Sociedad Estatal de Conmemoraciones
Culturales
54:33 minutos.

De Antonio Ramos Varela (1903-1945):


Un suceso en los arrabales: estampa dramtica en un acto
(1933)

Seleccin de fotografas das Misiones Pedaggicas, cortesa


da Residencia de Estudiantes de Madrid.

De Patronato de Misiones Pedaggicas:


Memoria de la misin pedaggico-social en Sanabria
(Zamora): resumen de trabajos realizados en el ao 1934
(Madrid, 1935)

Documentacin:

Seleccin de publicaciones del Museo de Pontevedra:

Estampas, 1932
Patronato de las Misiones Pedaggicas, 1932-1933
Montador: Jos Val del Omar
Versin restaurada por el Instituto Valenciano del
Audiovisual Ricardo Muoz Suay, en colaboracin con la
SECC, en 2008
35mm. blanco y negro, muda, 285 metros, 15 minutos

De Rafael Dieste (1899-1981):


A fiestra valdeira: comedia en tres lances, o derradeiro cun
respiro (1927)
Viaje y fin de Don Frontn: farsa trgica (1930)
Rojo farol amante: versos (1933)
La vieja piel del mundo: sobre el origen de la tragedia y la
figura de la historia (1936)
Historias e invenciones de Flix Muriel (1943)
Dilogo de Manuel y David y otros ensayos (1965)
Qu es un axioma?: movilidad y semejanza (1967)

Misiones Pedaggicas, 2006


Direccin: Gonzalo Tapia
Productores Ejecutivos: Piluca Baquero Val del Omar y
Gonzalo Tapia
Guin: Adela Batalla y Gonzalo Tapia
Distribuido por Sociedad Estatal de Conmemoraciones
Culturales
54:33 minutos.

De Antonio Ramos Varela (1903-1945):


Un suceso en los arrabales: estampa dramtica en un acto
(1933)

Seleccin de fotografas de Las Misiones Pedaggicas,


cortesa de la Residencia de Estudiantes de Madrid.

De Patronato de Misiones Pedaggicas:


Memoria de la misin pedaggico-social en Sanabria
(Zamora): resumen de trabajos realizados en el ao 1934
(Madrid, 1935)

Documentation:

Selection of publications from Museo de Pontevedra:

Estampas (Prints), 1932


Patronage of the Pedagogical Missions, 1932-1933
Assembler: Jos Val del Omar
Restored version by the Valencian Institute for Audiovisual
Ricardo Muoz
Suay, in collaboration with SECC, in 2008
35mm.black and white, silent, 285 meters, 15 minutes

From Rafael Dieste (1899-1981):


Empty window: comedy in three sets, the last with a breathe time (1927)
Travel and end of Mr. Fontn: tragic charade (1930)
Red lantern lover: verses (1933)
The old skin of the world: over the tragedy origin and the
history figure (1936)
Flix Muriels histories and inventions (1943)
Manuel and David dialogue and other essays (1965)
What an axiom is?: mobility and likeness (1967)

Pedagogical Missions (Misiones Pedaggicas),2006


Direction: Gonzalo Tapia
Executive Producers: Piluca Baquero Val del Omar and
Gonzalo Tapia
Script: Adela Batalla and Gonzalo Tapia
Distributed by State Society of Cultural Commemorations
54:33 minutes
Selection of photographs from Pedagogical Missions,
courtesy of the Students Residence of Madrid

186

From Antonio Ramos Varela (1903-1945)


An event of the suburbs: dramatic picture in an act (1933)
From Pedagogical Missions Patronage:
Pedagogical-Social Missions Memory in Sanabria (Zamora):
summary of works done in 1934 (Madrid, 1935)

MIsiones Pedaggicas, Malpica (A Corua)

187

Alg-a
Vigo (Pontevedra).
www.alg-a.org
Alg-a existe en tanto elemento trans-condutor e como tal propn un proxecto de re-fluxo entre ela e os diferentes colectivos
centroamericanos.
Retrans-misins pedagxicas Seguindo o espritu das antigas
misins pedagxicas, unha necesidade comn nun lugar especfico, propoemos unhas xornadas de debate e coecemento
aberto. Rolda de tres mesas redondas telemticas sobre temas
comns aos colectivos: obxectivos, autoxestin, relacins co
mbito, glocalizacin, pluriarqua, etc.
Foro colectivos Na sede de Alg-a Lab (Valladares, Vigo) propoemos un foro centrado nos membros dos colectivos autoxestionados, para compartir propostas artsticas. Ser un
evento artstico-festivo onde poderemos gozar de actuacins,
poesa, performances, etc. A gravacin do evento tamn ser
posto online na web creada por alg-a.
Os Tabiques de Babel (arquitectura telemtica) Arquitecto
orixinal: Colectivo Alg-a.org. Arquitectos procesuais: colectivos
galegos e americanos. Os Tabiques de Babel estn sendo constantemente re-construdos por colectivos artsticos participantes,
os cales poden mover a sa posicin en tempo real a travs da
Internet. Trtase dunha instalacin arquitectnica composta por
volumes mbiles, que poden ser movidos a tempo real dende a
web. Polo tanto, a peza que ver o pblico da Bienal nunca ser
a mesma, senn que poder variar dun da para outro.
Alg-a existe en tanto elemento trans-conductor y como tal propone un proyecto de re-flujo entre ella y los diferentes colectivos
centroamericanos.
Retrans-misiones pedaggicas Siguiendo el espritu de las antiguas misiones pedaggicas, una necesidad comn en un lugar
especfico, proponemos unas jornadas de debate y conocimiento abierto. Una mesa redonda telemticas sobre temas comunes
a los colectivos: objetivos, autogestin, relaciones con el entorno, glocalizacin, pluriarqua, etc.
Foro colectivos En la sede de Alg-a Lab (Valladares, Vigo) proponemos un foro centrado en los miembros de los colectivos
autogestionados, para compartir propuestas artsticas. Ser un
evento artstico-festivo donde podremos disfrutar de actuaciones, poesa, performances, etc. La grabacin del evento tambin
estar disponible online en la web creada por alg-a.
Los Tabiques de Babel (arquitectura telemtica) Arquitecto
original: Colectivo Alg-a.org. Arquitectos procesuales: colectivos
gallegos y americanos. Los Tabiques de Babel estn siendo constantemente re-construidos por colectivos artsticos en Galicia y
en Centroamrica, que pueden mover su posicin en tiempo real
a travs de Internet. Se trata de una instalacin arquitectnica
compuesta por volmenes mviles, que pueden ser movidos en
tiempo real desde la web. Por lo tanto, la pieza que ver el pblico de la Bienal nunca ser la misma, sino que podr variar de
un da a otro.

188

Os Tabiques de Babel, 2010

Alg-a is a trans-conductor element that carries out a re-flux


project linking it with different Central American collectives.
Retrans-misiones pedaggicas In the spirit of the educational missions carried out during the second republic in Spain, a
common need in a specific place, our proposal is to organise
an event for open knowledge and discussion. A telematic round
table on issues shared by all the collectives: objectives, self-management, the relationship with the environment, glocalization,
netocracy, etc.
Foro colectivos At the Alg-a Lab headquarters (Valladares,
Vigo), we will organise a forum focusing on members of selfmanaged collectives from Galicia and Central America, to share
artistic projects. It will be an artistic-festive event where we will
be able to enjoy actions, poetry, performances etc. A video recording of the event will be made available online on the web site
for this group event.
Los Tabiques de Babel (arquitectura telemtica) Original architect: Alg-a.org collective. Process architects: Galician and
American collectives. Los Tabiques de Babel (The Walls of Babel)
are being constantly reconstructed by artistic collectives in Galicia and Central America, who can shift their position in real time
through the Internet. It is an architectural installation consisting
of mobile volumes that can be moved in real time from the web
site. Therefore, the piece that the public will see at the Biennial
will never be the same, but may change from day to day.

189

BETA-LOCAL
San Juan de Puerto Rico.
www.betalocal.org
Beta-Local opera dende xaneiro de 2010 en San Juan, Puerto Rico.
Programas: La Prctica, La Esquina, La Ivan Illich, The Harbor.
La Prctica / Becarios 2010
Facilitadores: Beatriz Santiago, Michelle Marxuach, Tony Cruz.
Beta-Local xorde para fomentar prcticas artsticas rigorosas e
arriscadas e toma a forma dun proxecto pedagxico experimental no que un programa de estudo e producin, con mltiples plataformas deseadas para a discusin. O contido vaise contrundo
a partir dos intereses e das necesidades dos participantes e dun
proceso de ensino-aprendizaxe activo e participativo.
Beta-Local (Versin Anloga)
A nosa contribucin Bienal desenvolve un intercambio entre
bolseiros e facilitadores, creando un espazo satlite durante unha
semana. Beta-Local (Versin Anloga) non ser unha mostra de
proxectos finalizados, senn que servir como base de operacins dende a que poidamos continuar o noso traballo buscando
estender e/ou compartir aspectos dos nosos programas, establecer redes con colaboradores locais e deixar en evidencia os
nosos procesos. Para facer de Beta-Local (Versin Anloga) un
espazo frtil importante integrarnos no contexto local e provocar a participacin activa do usuario dos nosos programas. Un
dos nosos bolseiros, Luis Agosto-Leduc, instalarase na cidade
por este periodo xunto a dous estudantes da Facultade de BB.
AA. de Pontevedra, moderando as actividades programadas.

Beta-Local opera desde enero de 2010 en San Juan, Puerto Rico.


Programas: La Prctica, La Esquina, La Ivan Illich, The Harbor
La Prctica / Becarios 2010
Facilitadores: Beatriz Santiago, Michelle Marxuach, Tony Cruz
Beta-Local surge para fomentar prcticas artsticas rigurosas y
arriesgadas y toma la forma de un proyecto pedaggico experimental con un programa de estudio y produccin, con mltiples plataformas diseadas para la discusin. El contenido va
construyndose a partir de intereses y necesidades de los participantes y de un proceso de enseanza-aprendizaje activo y
participativo.
Beta-Local (Versin Anloga)
Nuestra contribucin a la Bienal desarrolla un intercambio entre
becarios y facilitadores, creando un espacio satlite durante una
semana. Beta-Local (Versin Anloga) no ser una muestra de
proyectos finalizados, sino que servir como base de operaciones desde donde podamos continuar nuestro trabajo buscando
extender y/o compartir aspectos de nuestros programas, establecer redes con colaboradores locales y dejar en evidencia
nuestros procesos. Para hacer de Beta-Local (Versin Anloga)
un espacio frtil es importante integrarnos al contexto local y
provocar la participacin activa del usuario de nuestros programas. Uno de nuestros becarios, Luis Agosto-Leduc, se instalar
en la ciudad por este periodo junto a dos estudiantes de la Facultad de BB. AA. moderando las actividades programadas.

190

Presentacin do proxecto Beta-local a cargo de Luis Agosto-Leduc, en Jornada (pantera) rosa: sobre contextos y prcticas
educativas, Casa das Camps, Pontevedra, 8 de xuo de 2010.

Beta-Local has been operating in San Juan, Puerto Rico since


January, 2010.
Programs: La Prctica, La Esquina, La Ivan Illich, The Harbor
La Prctica / Fellows 2010
Facilitators: Beatriz Santiago, Michelle Marxuach, Tony Cruz
Beta Local emerged from an interest in promoting rigorous,
adventurous artistic practices. It takes the form of an experimental educational project strengthened by multiple discussion
and knowledge sharing platforms. The content of the programs
is constructed according to the interests and needs of participants, and develops through an active and participative al
teaching-learning process.
Beta-Local (Analogue Version)
Our contribution to the Biennial carries out a collaboration between fellows and facilitators, creating a satellite space for a
week. Beta-Local (Analogue Version) will not be an exhibition of
finished projects, but will serve as our headquarters, where we
will continue our work, seeking to expand and/or share aspects
of our programs, set up networks with local collaborators and
demonstrate our processes. If Beta-Local (Analogue Version) is
to become a fertile space it is important to become integrated
into the local context and activate the participation of users of
our programs. One of our fellows, Luis Agosto-Leduc, will be
based in the city during this period alongside two students from
the Faculty of Fine Arts of Pontevedra, moderating the programmed activities.

191

Caja ldica
Ciudad de Guatemala.
www.cajaludica.org

Caja Ldica unha asociacin civil sen nimo de lucro, na que


conflen mozos provintes de distintos estratos econmicos,
acadmicos, sociais e culturais, que teen como responsabilidade social contribur a travs da formacin integral e da
sensibilizacin artstica cultural, consolidacin da paz e da
convivencia. Caja Ldica un colectivo que orienta, promove
e articula diversos procesos de sensibilizacin humana e formacin artstica cultural, mediante a estratexia Ldica Creativa,
Arte e Diversidade Cultural, coa finalidade de: contribur creativamente ao desenvolvemento integral da poboacin de Guatemala e da rexin; dignificacin da arte como elemento esencia
na edificacin solidaria e democrtica da Cultura de Paz; facilitando o intercambio da xuventude con actores locais, nacionais
e internacionais para contribur incidencia e implementacin
de polticas culturais e artsticas para o desenvolvemento.

Caja Ldica es una asociacin civil sin nimo de lucro, en la que


confluyen jvenes provenientes de distintos estratos econmicos, acadmicos, sociales y culturales, que tienen como responsabilidad social, aportar a travs de la formacin integral y
la sensibilizacin artstica cultural, a la consolidacin de la paz
y la convivencia. Caja Ldica es un colectivo que orienta, promueve y articula diversos procesos de sensibilizacin humana y formacin artstica cultural, mediante la estrategia Ldica
Creativa, Arte y Diversidad Cultural, con la finalidad de: aportar
creativamente al desarrollo integral de la poblacin de Guatemala y de la regin; a la dignificacin del arte como elemento
esencial en la edificacin solidaria y democrtica de la Cultura
de Paz; facilitando el intercambio de la juventud con actores
locales, nacionales e internacionales para contribuir a la incidencia e implementacin de polticas culturales y artsticas para el
desarrollo.
Caja Ldica is a non-profit citizens association that brings together young people from different economic, academic, social
and cultural backgrounds. Its members accept social responsibility for contributing to the consolidation of peaceful coexistence through comprehensive training and cultural artistic
awareness-raising. Caja Ldica is a collective that guides, promotes and articulates different processes of human awarenessraising and cultural artistic training through a Ludic, Creative,
Artistic and Cultural Diversity strategy, with the objectives of:
making a creative contribution to the overall development of
the population of Guatemala and the region; promoting the dignification of art as an essential element for building a Culture of
peace through solidarity and democracy; encouraging sharing
amongst young people and local, national and international actors in order to contribute to the impact and implementation of
cultural and artistic policies in favour of development.

192

193

Ctedra Arte de Conducta


Performance e programa de estudos desenvolvido por Tania Bruguera na Habana (20022009).

Se as palabras traen consigo un mundo de asociacins, entn


se perfomance art se asocia con performing art, e por tanto co
mundo do espectculo, entn prefiro facer un arte que ao chamarse de conduta se confunda coa sociedade e ata con algns
movementos da psicoloxa, que son mellores compaas. Se a
conduta un elemento do coecemento que se converte nunha
institucin normativa que se encadra s veces como un saber,
entn, por que non facelo un recurso metodolxico? Por que
non convertelo nun mtodo para traballar o coecemento? Se
o artista autoconciencia: Por que non ser creadores de alarmas? Por que non deixar de representar para presentar? No
canto de meter outros mundos na arte, meter a arte no mundo.
Traballar co corpo, co impacto, coa atencin e coa sociedade
como entes vivos.
Tania Bruguera, extracto da sa intervencin en Debates,
Casa de las Amricas, A Habana, 2003.
Si las palabras traen consigo un mundo de asociaciones, entonces si performance art se asocia con performing art, y por
ende con el mundo del espectculo, entonces prefiero hacer un
arte que al llamarse de conducta se confunda con la sociedad y
hasta con algunos movimientos de la psicologa, que son mejores compaas. Si la conducta es un elemento del conocimiento
que se convierte en una institucin normativa que se encasilla a
veces como un saber, entonces por qu no hacerlo un recurso
metodolgico? Por qu no convertirlo en un mtodo para trabajar el conocimiento? Si el artista es autoconciencia: Por qu
no ser creadores de alarmas? Por qu no dejar de representar
para presentar? En vez de meter otros mundos en el arte, meter
el arte en el mundo. Trabajar con el cuerpo, el impacto, la atencin y la sociedad como entes vivos.
Tania Bruguera, extracto de su intervencin en Debates, Casa
de las Amricas, La Habana, 2003.
If words carry with them a world of associations, then if performance art is associated with performing art, and therefore
with entertainment world, then I prefer to make an art that
called behavioral could be confused with society and with some
movements of psychology, that are better com companies. If
the behavior is an element of the knowledge that turns itself
into a normative institution that works sometimes as learning,
then why not to make it a methodological resource? why not
to turn it into method for working knowledge? If the artist is
self-awareness: Why not to be alarms creators? Why not to
stop representing to start presenting? In spite of inserting other
worlds into the art world, insert art in the world. Work with the
body, the impact, the attention and society as alive authorities.
Tania Bruguera, extract from her intervention in Debates, Casa
de las Amricas, La Habana, 2003.

194

Nuria Gell: Acceso a lo denegado, 2008 (Instalacin)

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Nuria Gell: Acceso a lo denegado,
2008
Instalacin
Adrin Melis: Elaboracin de 40
piezas rectangulares para la construccin de un piso, 2008
Vdeo, 04:30 min
Mauricio Miranda: Una vez ms el
pueblo cubano apoya a Mauricio,
2008 Vdeo, 03:29

Yanahara Mauri: Itaca, 2009


Vdeo, 01:49

Mens Revolution, 2008


Vdeo, 10:37 min

Jeanette Chavez: Estado ausente,


2007
Vdeo, 02:53

Carlos Martiel: Sabidura, 2008


Vdeo, 07:55

Levi Orta: Trinchera, 2007


Vdeo, 04:11
Levi Orta: Cala exploratoria, 2007
Vdeo, 6:00
Rosa Elena Amat: Made in Cuba, 2008
Vdeo, 12:00

Aylee Ibez: Palimpsesto, 2010


Vdeo, 07:32
Alejandro Ulloa: Promocin, 2009
Carteis
Leandro Feal: Vans and Converse
Fotografas

Aylee Ibaez, Yanahara Mauri, Daleisi


Moyi, Reynier Valds: G(H)abbana

195

EspIRA La ESPORA
Managua, Nicaragua.
www.laespora.org
O noso precario sistema social define algunhas das estratexias
educativas de EspIRA La ESPORA. Flexibilidade, intercambio,
permeabilidade, colectividade, diversidade, risco, rigor, belixerancia, vivencia, dedicacin, ensaio e erro, son modos que
calzan de maneira natural co estado en proceso do contexto
centroamericano. A exposicin que EspIRA propn Bienal
de Pontevedra abrangue todas as dinmicas xeradas pola organizacin en 2009: rene material producido en RAPACES,
nos obradoiros de Jvenes Creativos e TACON, La Casa Estrellada e El Acto Invisible. A riqueza deste material empraza
unha reflexin sobre os propios mecanismos e procesos de
aprendizaxe; evidencia as discusins e o intercambio xerado
nos talleres; debuxa a metodoloxa construtivista que facilita
os procesos creativos, crticos e sensibles da arte, as como as
vivencias dos participantes articuladas coas reflexins colectivas, e o beneficio do recurso acadmico. A ton coa natureza
de EspIRA, esta mostra propn un exercicio reflexivo sobre o
papel da retroalimentacin como sistema, na ensinanza artstica centroamericana. Convrtese nun exercicio interactivo, en
consecuencia cos seus eixes.

Nuestro precario sistema social define algunas de las estrategias educativas de EspIRA La ESPORA. Flexibilidad, intercambio, permeabilidad, colectividad, diversidad, riesgo, rigor, beligerancia, vivencia, dedicacin, ensayo y error, son modos que
calzan de manera natural con el estado en proceso del contexto
centroamericano. La exposicin que EspIRA propone a la Bienal
de Pontevedra abarca todas las dinmicas generadas por la organizacin en 2009: rene material producido en RAPACES, en
los talleres de Jvenes Creativos y TACON, La Casa Estrellada
y El Acto Invisible. La riqueza de este material emplaza una reflexin acerca de los propios mecanismos y procesos de aprendizaje; evidencia las discusiones y el intercambio generado en
los talleres; dibuja la metodologa constructivista que facilita
los procesos creativos, crticos y sensibles del arte, as como
las vivencias de los participantes articuladas con las reflexiones
colectivas, y el beneficio del recurso acadmico. A tono con la
naturaleza de EspIRA, esta muestra propone un ejercicio reflexivo acerca del papel de la retroalimentacin como sistema,
en la enseanza artstica centroamericana. Se convierte en un
ejercicio interactivo, en consecuencia con sus ejes.

196

Obras, vdeos e documentacin de obradoiros e actividades

Our precarious social system determines some of the educational strategies of EspIRA La ESPORA. Flexibility, sharing,
permeability, community, diversity, risk, rigour, beligerence,
housing, dedication and trial and error are all things that fit
naturally into the in progress status of the Central American
context. The presentation that EspIRA offers for the Pontevedra Biennial spans all the dynamics generated by the organisation in 2009: it brings together material produced through
RAPACES, the Young Creatives and TACON workshops, La
Casa Estrellada and El Acto Invisible. The wealth of this material
invites reflection around the actual learning mechanisms and
processes; it shows the discussions and exchange generated in
the workshops; maps out the constructivist methodology that
enables the creative, critical and emotional processes of art, as
well as the experiences of the participants formulated through
collective reflections and with the benefit of academic support.
In keeping with the nature of EspIRA, this documentation reflects on the role of feedback as a system in artistic education
in Central America. It becomes an interactive exercise, in accordance with its core aims.

197

Instituto Buena Bista


Curaao, Antillas Holandesas.
www.institutobuenabista.com
O Instituto Buena Bista, Centro de Arte Contemporneo de Curaao, nas Antillas Holandesas, unha iniciativa artstica fundada
en 2006 polos artistas David Bade e Tirzo Martha e a historiadora de arte e comisaria Nancy Hoffmann. O centro apiase
en tres alicerces fundamentais: programas de residencias, un
programa educativo para novos talentos e un programa de investigacin e creacin de redes.
O IBB alberga dous programas de residencia dirixidos a artistas
visuais, arquitectos, deseadores, investigadores e comisarios. A
travs do programa AiR, cada ano, catro artistas establecidos en
Holanda son seleccionados e subvencionados pola fundacin
holandesa BKVB para traballar no instituto durante un perodo de tres meses. As mesmo, a comisin do IBB selecciona
anualmente catro artistas internacins para que realicen unha
residencia de entre catro e seis meses como parte do seu programa IPS.
O instituto promove de 15 a 20 mozos cada ano a travs do seu
curso de orientacin, axudndolles no desenvolvemento do seu
portafolio e acompandoos na presentacin en escolas de arte
holandesas e caribeas. O equipo do IBB traballa, ao mesmo
tempo, no establecemento de conexins con outras iniciativas
artsticas e de investigacin no campo artstico a nivel global.

El Instituto Buena Bista, Centro de Arte Contemporneo de


Curaao, en las Antillas Holandesas, es una iniciativa artstica
fundada en 2006 por los artistas David Bade y Tirzo Martha y la
historiadora de arte y comisaria Nancy Hoffmann. El centro se
apoya en tres pilares fundamentales: programas de residencias,
un programa educativo para jvenes talentos y un programa de
investigacin y creacin de redes.
El IBB alberga dos programas de residencia dirigidos a artistas
visuales, arquitectos, diseadores, investigadores y comisarios.
A travs del programa AiR, cada ao, cuatro artistas establecidos en Holanda son seleccionados y becados por la fundacin
holandesa BKVB para trabajar en el instituto durante un perodo de tres meses. Asimismo, la comisin del IBB selecciona
anualmente a cuatro artistas internaciones para que realicen
una residencia de entre cuatro y seis meses como parte de su
programa IPS.
El instituto promociona de 15 a 20 jvenes cada ao a travs
de su curso de orientacin, ayudndoles en el desarrollo de su
portafolio y acompandoles en la presentacin en escuelas
de arte holandesas y caribeas. El equipo del IBB trabaja, al
mismo tiempo, en el establecimiento de conexiones con otras
iniciativas artsticas y de investigacin en el campo artstico a
nivel global.

198

Kara Walker en Instituto Buena Bista,


Agosto de 2009.

The Instituto Buena Bista, Curaao Centre of Contemporary


Art, in the Netherlands Antilles, is an artistic initiative created
in 2006 by the artists David Bade and Tirzo Martha and the
art historian and curator Nancy Hoffmann. The project is based
on three basic pillars: residence programs, an educational program for gifted young artists and a program for research and
networks.
The IBB runs two residence programs aimed at visual artists,
architects, designers, researchers and curators. Each year, four
artists based in Holland are selected through the AiR program
and awarded a grant by the Dutch foundation BKVB to work
at the institute for a period of three months. Likewise, the IBB
commission selects four international artists each year for a residence of four to six months as part of its IPS program.
The institute promotes 15 to 20 young people each year through
its orientation course, helping them to develop their portfolio
and offering them support when applying to Dutch and Caribbean art schools. The IBB team also works towards setting up
connections with other artistic and research initiatives in the art
field around the globe.

199

Aglutinador - Laboratorio
(segunda etapa)
Un proxecto dirigido por / A project directed by Sandra Ceballos, La Habana.
Esta etapa comezou no ano 2003 cun programa de bolsas de
emerxencia para artistas cubanos. Este programa chmase
PERRO (Proposta Experimental de Resposta Rpida Organizada) e o obxectivo que persegue co mesmo o de apoiar a obra
de estudantes de arte, curadores e artistas cubanos de baixos
recursos econmicos.
Aglutinador-LABORATORIO un feito que se desempea con
soltura, atrevemento, creatividade, dbidas e temor: os seus
eventos non se fabrican academicamente con demasiados fundamentos tericos e ao ser accins inusuais convrtense en
experimentos que, como tales, poden devir nos mis diversos
resultados. Ata o momento, nesta etapa, realizronse varias
mostras de grupo con estas caractersticas, entre as que se
atopan: Domesticacins, We are porno, s, Curadores, go
home!, Perra subasta, Fuerte es el Morro, who I am? e Torneo Audiovisual.
Esta etapa comenz en el ao 2003 con un programa de becas de emergencia para artistas cubanos. Este programa se
llama PERRO (Propuesta Experimental de Respuesta Rpida
Organizada) y el objetivo que se persigue con el mismo es el
de apoyar la obra de estudiantes de arte, curadores y artistas
cubanos de bajos recursos econmicos.
Aglutinador-LABORATORIO es un hecho que se desempea con soltura, atrevimiento, creatividad, dudas y temor: sus
eventos no se fabrican acadmicamente con demasiados fundamentos tericos y al ser acciones inusuales se convierten
en experimentos que, como tales, pueden devenir en los ms
diversos resultados. Hasta el momento, en esta etapa, se han
realizado varias muestras de grupo con estas caractersticas,
entre las que se encuentran: Domesticacin, We are porno,
s, Curadores, go home!, Perra subasta, Fuerte es el Morro,
who I am? y Torneo Audiovisual.
Cuban artists. The program is called PERRO (Propuesta Experimental de Respuesta Rpida Organizada / Experimental Organized Rapid Response Project) and its objective is to support
the work of Cuban art students, curators and artists with limited
economic means.
Aglutinador-LABORATORIO is carried out with ease, daring,
creativity, doubts and fear. Its events are not academically
manufactured with a high degree of theoretical foundations,
and as they usually take the form of unusual actions, they are
ultimately experiments. This means they can go off in all kinds
of directions and produce very different results. So far in stage
two, there have been several group exhibitions that fit this description, including: Domesticacin, We are porno, s, Curadores, go home!, Perra subasta, Fuerte es el Morro, who I
am? and Torneo Audiovisual.

200

201

Galera DUPP
La Habana, activo desde / active since 1997. Dirixido por / Directed by Ren Francisco Rodrguez

esta nocin de proxecto artstico-pedagxico supn unha


separacin da clsica prctica docente, pois non comn a sa
materializacin nos diversos niveis do ensino artstico, mis ben
constite unha tendencia que valida a importancia da individualidade artstica no ensino colexiada. Non obstante, cremos que
foi posible a sa execucin no nivel superior correspondente
Facultade de Artes Plsticas, dado un proceso de depuracin e
de especificacin acaecido en tales predios, que posibilita este
hbrido singular entre o labor docente e o creativo, nun corpo
no que non se poida distinguir unha da outra. De a quizais, o
seu acentuado viso teraputico (Dann Ojeda: Proyectos-arte
en accin de reescritura. La pragmtica de Ren Francisco Rodrguez).

esta nocin de proyecto artstico-pedaggico implica una


separacin de la clsica prctica docente, pues no es comn
su materializacin en los diversos niveles de la enseanza artstica, ms bien constituye una tendencia que valida la importancia de la individualidad artstica en la enseanza colegiada.
No obstante, creemos que ha sido posible su ejecucin en el
nivel superior correspondiente a la Facultad de Artes Plsticas,
dado un proceso de depuracin y especificacin acaecido en
dichos predios, que posibilita este hbrido singular entre la labor
docente y la creativa, en un cuerpo en el que no se puede distinguir la una de la otra. De ah quizs, su acentuado viso teraputico (Dann Ojeda: Proyectos-arte en accin de reescritura.
La pragmtica de Ren Francisco Rodrguez).

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
En busca de una huella, viaxe s
esculturas rupestres de Ana
Mendieta, Jaruco, 1997
La poca, intervencin no Centro
Comercial, La Habana, 1999
Con un mirar abstrado. Un homenaje
a la abstraccin cubana, La Rampa,
marzo de 1999
1, 2, 3 probando, La Habana, 2000

... this way of conceiving an educational-artistic project entails


a separation of classic teaching practice, because it does not
materialise in the usual way within the different levels of artistic
education. Rather, it represents a tendency that validates the
importance of artistic individuality in formal education. Nevertheless, we believe that it has been possible to implement it at
the higher levels of the Fine Arts Faculty, through a process of
purging and specification that took place in these areas, and
which enables this singular hybrid between teaching and creative work as part of a whole that makes no distinction between
the two. And this may be the source of its strong therapeutic
overtones. (Dann Ojeda: Proyectos-arte en accin de reescritura. La pragmtica de Ren Francisco Rodrguez).

202

Con un mirar abstrado. Un homenaje a la abstraccin cubana, 1999

203

Enema
La Habana. Proxecto dirigido por/ Project directed by Lzaro Saavedra. 2000-2003.

Que foi Enema? foi unha experiencia artstico-pedagxica,


nacida nas aulas do ISA. O nome, nos seus inicios, foi o dunha
revista creada polos propios estudantes de Pintura do segundo ano de Artes Plsticas e rematou referndose a un colectivo artstico, conformado por estudantes de diversas especialidades e un profesor. Foi un colectivo porque os procesos
creativos non resultaron en obras individuais. Enema utilizou
fundamentalmente o corpo humano como medio ou soporte
da obra de arte. Os mtodos principais de traballo foron estratexias colectivas de creacin e interpretacin, e a relaxacin
mental (divertirse) durante os procesos de creacin nos traballos de mesa, etc. A interpretacin foi desenvolvida como unha
forma de creacin e un estmulo para a propia creacin, mis
que unha forma de reproducin. Nunha fase inicial, e paralela
creacin colectiva, realizronse interpretacins colectivas de
performances extradas do arquivo da historia da arte. A travs
do seu desenvolvemento, o colectivo Enema mutou do corpo
individual ao corpo colectivo e materializou as sas propostas,
basicamente, en forma de revista, eventos multimedia, vdeos e
performances. Enema desenvolveu as sas actividades dende
2000 a 2003. Lzaro Saavedra.

Qu fue Enema? fue una experiencia artstico-pedaggica,


nacida en las aulas del ISA. El nombre, en sus inicios, fue el de
una revista creada por los propios estudiantes de Pintura del
segundo ao de artes plsticas y termin refirindose a un colectivo artstico, conformado por estudiantes de diversas especialidades y un profesor. Fue un colectivo porque los procesos creativos no resultaron en obras individuales. Enema utiliz
fundamentalmente el cuerpo humano como medio o soporte
de la obra de arte. Los mtodos principales de trabajo fueron
estrategias colectivas de creacin e interpretacin, y la relajacin mental (divertirse) durante los procesos de creacin en los
trabajos de mesa, etc. La interpretacin fue desarrollada como
una forma de creacin y un estmulo para la propia creacin,
ms que una forma de reproduccin. En una fase inicial, y paralela a la creacin colectiva, se realizaron interpretaciones colectivas de performances extrados del archivo de la historia
del arte. A travs de su desarrollo, el colectivo Enema mut del
cuerpo individual al cuerpo colectivo y materializ sus propuestas, bsicamente, en forma de revista, eventos multimedia, vdeos y performances. Enema desarroll sus actividades desde
2000 a 2003. Lzaro Saavedra.

204

Sarayeye, 2001

What was Enema? It was an artistic-educational project that


came out of the classrooms of the ISA. Enema began as the
name of a magazine created by second year Fine Arts students,
and ended up referring to an artistic collective consisting of students from various majors and one teacher. It was a collective
because the creative processes did not end up taking the form
of individual works. Essentially, Enema used the human body
as a means or medium for producing art work. The principal
methods of working were collective strategies for creation and
performance, and mental relaxation (having fun) during the
processes of creation in desk-based projects, etc. Performance
was developed as a form of creation and a stimulus for creation
itself, rather than as a form of reproduction. In parallel with the
collective creation work, during the initial stage the group also
carried out collective versions of performances taken from the
archive of art history. In the process, the collective Enema mutated the individual body into the collective body and, basically,
materialised its projects in the form of a magazine, multimedia, videos and performances. Enema was active from 2000 to
2003. Lzaro Saavedra.

205

TEOR/Tica
San Jos de Costa Rica.
www.teoretica.org

TEOR/Tica un proxecto independente, privado, sen fins de


lucro, baseado en Costa Rica, para a investigacin, o coecemento e a difusin das prcticas artsticas rexionais contemporneas, coa fin de establecer vnculos de intercambio co resto
do mundo. A Fundacin ARS TEOR/Tica foi creada en xuo de
1999 por Virginia Prez-Ratton.
O nome TEOR/Tica implica teora, esttica e tica. Dentro dos
aspectos ticos, este proxecto busca propiciar a creacin de
Lugar, para asumir unha posicin crtica e abrir un espazo de
discusin dende o artstico cara ao poltico, no seu significado
mis amplo. Todas as sas actividades teen en conta as relacins que se establecen entre a arte, o seu contexto e o seu
momento histrico.

TEOR/Tica es un proyecto independiente, privado, sin fines de


lucro, basado en Costa Rica, para la investigacin, conocimiento
y difusin de las prcticas artsticas regionales contemporneas, con el fin de establecer vnculos de intercambio con el
resto del mundo. La Fundacin ARS TEOR/Tica fue creada en
junio de 1999 por Virginia Prez-Ratton.
El nombre TEOR/Tica implica teora, esttica y tica. Dentro
de los aspectos ticos, este proyecto busca propiciar la creacin
de Lugar, para asumir una posicin crtica y abrir un espacio
de discusin desde lo artstico hacia lo poltico, en su significado ms amplio. Todas sus actividades toman en cuenta las
relaciones que se establecen entre el arte, su contexto y su momento histrico.

TEOR/Tica is an independent, private, non-profit project based in Costa Rica, that works in the areas of research, knowledge and diffusion of contemporary regional artistic practices,
with the objective of setting up connections and exchange with
the rest of the world. The ARS TEOR/Tica foundation was
created in June 1999 by Virginia Prez-Ratton.
The name TEOR/Tica encompasses theory, aesthetics and
ethics. In ethical terms, the project seeks to promote the creation of Place, in order to take on a critical position and open
up a space for discussion that takes off from the artistic and
encompasses the political, in the broad sense. All of its activities
take into account the connections between art, its context, and
the historical moment.

206

Exposicin El ojo en la casa, TEOR/Tica, 2009 Fotografa Mariana D. Senz, Colectivo Nmada

207

Priscilla Monge
San Jos de Costa Rica, 1968.

Pensum, 2010
Xiz sobre pizarra
Chalk on blackboard
Intervencin na Sala X da Facultade de Belas Artes de Pontevedra
Intervention at Sala X, Faculty of Fine Arts of Pontevedra

208

Adn Vallecillo
Danl (Honduras), 1977. Reside en / Lives in Tegucigalpa.

Juego de semejanzas, 2010


Marcos, espellos e patacas
Frames, mirrors and potatoes
Intervencin na Sala X da Facultade de Belas Artes de Pontevedra
Intervention at Sala X, Faculty of Fine Arts of Pontevedra

Juego de Semejanzas unha obra contra a domesticacin e o


medo liberdade. Non hai liberdade sen autorrecoecemento;
non hai liberdade sen transgresin, sen rebelda. A. V.
Juego de Semejanzas es una obra contra la domesticacin y el
miedo a libertad. No hay libertad sin autorreconocimiento; no
hay libertad sin transgresin, sin rebelda. A. V.
Juego de Semejanzas is a work against domestication and fear
of freedom. There is no freedom without self-acknowledgement;
there is no freedom without transgression, without rebelliousness. A. V.

209

todos somos negros.


facultade de belas artes
CONVOCATORIA Todos somos negros
A XXXI Bienal de Pontevedra convida a presentar propostas de intervencin
artstica a partir da convocatoria Todos somos negros: proxecto colectivo e annimo que impulsou a Rede de Conceptualismos do Sur. A presenza
da Facultade de Belas Artes na XXXI Bienal de Pontevedra entndese como
un espazo vivo no que se irn sucedendo diferentes propostas no tempo e
integrndose no espazo.
Todos os cidadns, de aqu en diante, sern coecidos pola denominacin
xenrica de negros Artigo 14, Constitucin Haitiana de 1805.
No medio dos festexos previstos en torno ao Bicentenario das revolucins
independentistas americanas de 1810, rechamante a omisin da revolucin
haitiana de 1804, a primeira, a mis radical e a mis inesperada de todas elas.
Al foron os ex-escravos de orixe africana dicir a clase dominada por ex-

CONVOCATORIA Todos somos negros


La XXXI Bienal de Pontevedra invita a presentar propuestas de intervencin artstica a partir de la convocatoria Todos somos negros: proyecto
colectivo y annimo que ha impulsado la Red de Conceptualismos del Sur.
La presencia de la Facultad de Bellas Artes en la XXXI Bienal de Pontevedra
se entiende como un espacio vivo en el que se irn sucediendo diferentes
propuestas en el tiempo e integrndose en el espacio.
Todos los ciudadanos, de aqu en adelante, sern conocidos por la denominacin genrica de negros Artculo 14, Constitucin Haitiana de 1805.
En medio de los festejos previstos en torno al Bicentenario de las revoluciones independentistas americanas de 1810, es llamativa la omisin de la
revolucin haitiana de 1804, la primera, la ms radical y la ms inesperada
de todas ellas. All fueron los ex esclavos de origen africano es decir la

CALL FOR PROJECTS Todos somos negros (Were all black)


The XXXI Bienal de Pontevedra invites to submit proposals of artistic intervention from the Call for Projects Todos somos negros (Were all black),
an anonymous collective project driven by the Red of Conceptualismos del
Sur. The presence of the Faculty of Fine Arts in the XXXI Bienal de Pontevedra is understood as a living space in which different proposals will
be happening in time and integrating in the space.
All citizens shall, hence, forward be known only by the generic appellation
of Blacks The 1805 Constitution of Haiti, Art. 14
In the midst of the festivities planned around the Bicentennial of the American pro-independence revolutions of 1810, the omission of the Haitian revolution of 1804, the first, most radical and less expected of all, is conspicuous.
There were the former slaves of African origin that is, the dominated class

210

celencia, e non as novas elites burguesas de composicin europea branca


os que tomaron o poder para fundar unha repblica chamada, xustamente,
negra. Negra e vez con nome indxena, xa que Hayti o vello nomee tano
da illa.
Hait, ata entn chamada Saint Domingue, era a colonia francesa mis prspera no Caribe. Unha sociedade plantadora e escravista produtora de azucre
e caf, con medio milln de escravos, que proporcionaba mis da terceira
parte dos ingresos franceses.
A Constitucin de Hait foi promulgada sobre os borradores redactados en
1801 polo liberto Toussaint Louverture, morto no crcere napolenico, quen
encabezara a revolta antiescravista dende 1791. A diferenza do que suceder con outras independencias americanas, hai neste silenciado caso, que
custou 200.000 vidas, unha radical descontinuidade (xurdica, sen dbida,

clase dominada por excelencia, y no las nuevas elites burguesas de composicin europea blanca los que tomaron el poder para fundar una repblica llamada, justamente, negra. Negra y a la vez con nombre indgena, ya
que Hayti es el viejo nombre tano de la isla.
Hait, hasta entonces llamada Saint Domingue, era la colonia francesa ms
prspera en el Caribe. Una sociedad plantadora y esclavista productora de
azcar y caf, con medio milln de esclavos, que proporcionaba ms de la
tercera parte de los ingresos franceses.
La Constitucin de Hait fue promulgada sobre los borradores redactados
en 1801 por el liberto Toussaint Louverture, muerto en la crcel napolenica, quien haba encabezado la revuelta antiesclavista desde 1791. A diferencia de lo que suceder con otras independencias americanas, hay en
este silenciado caso, que cost 200.000 vidas, una radical discontinuidad

par excellence, and not the new bourgeois elites of white European composition the ones who took the power to found a republic called, precisely,
black. Black and, at the same time, with an indigenous name, since Hayti is
the old Tano name for the island.
Haiti, until then called Saint Domingue, was the most prosperous French
colony in the Caribbean. A slave plantation society, producer of sugar and
coffee, with half a million of slaves which provided more than a third of the
French income.
Haiti Constitution was promulgated on the drafts drawn up by the freedman Toussaint Louverture, dead in the Napoleonic prison, who had led the
anti-slavery revolt since 1791. Unlike what will happen in other American independences, there is, in this muted case which claimed for 200,000 lives, a
radical discontinuity (legal, no doubt, but also and above all, ethnic-cultural)
with regard to the colonial situation.

211

pero tamn e sobre todo, tnico-cultural) respecto da situacin colonial. O


ideario de igualdade da Revolucin Francesa levado mis al dela mesma,
que rematou pretendendo impedir a abolicin da escravitude en Hait. Os
escravos haitianos decatronse moi pronto de que na nocin de universalidade proclamada polos Dereitos Universais do Home e do Cidadn, non
tia lugar a sa particularidade.
O radicalismo filosfico indito da xeneralizacin arbitraria agora todos
somos negros, inclundo explicitamente as mulleres brancas, os polacos e
os alemns (sic), deixa claro que para os revolucionarios haitianos negro
unha denominacin poltica e non biolxica, que des-constre a falacia
racista e aspira a un novo universal dende a xeneralizacin do particular
(mis) excludo. [Sobre a base do texto de Eduardo Grner, A partir de
hoxe somos todos negros, indito, 2009]

(jurdica, sin duda, pero tambin y sobre todo, tnico-cultural) respecto


de la situacin colonial. El ideario de igualdad de la Revolucin Francesa es llevado ms all de ella misma, que termin pretendiendo impedir
la abolicin de la esclavitud en Hait. Los esclavos haitianos se enteraron
muy pronto de que en la nocin de universalidad proclamada por los
Derechos Universales del Hombre y del Ciudadano, no tena lugar su particularidad.
La radicalidad filosfica indita de la generalizacin arbitraria ahora todos
somos negros, incluyendo explcitamente a las mujeres blancas, los polacos y los alemanes (sic), deja claro que para los revolucionarios haitianos
negro es una denominacin poltica y no biolgica, que des-construye
la falacia racista y aspira a un nuevo universal desde la generalizacin del
particular (ms) excluido. [En base al texto de Eduardo Grner, A partir de
hoy somos todos negros, indito, 2009]

The ideology of equality of the French Revolution is carried beyond itself


ending up in the pretension of preventing the abolishment of slavery in
Haiti. The Haitian slaves soon learned that in the notion of universality
proclaimed by the Universal Rights of Man and Citizen there was no place
for their particularity
The novel radical philosophy of the arbitrary generalization now were all
black, explicitly including white women, the Poles and the Germans (sic),
makes clear that for the revolutionary Haitian black is a political and non
biological denomination that de-construct the racist fallacy and aims to a
new universal from the generalization of the (most) excluded particular.
[Based on the text by Eduardo Grner, All shall, hence, forward be known
as blacks, unpublished, 2009]

212

Convocamos a retomar a proclama haitiana e instalala na ra e nos debates


pblicos, non s para chamar a atencin sobre a historia silenciada desta
revolucin negra de 1804 ante as homenaxes do Bicentenario crioulo, senn
ademais pola carga disruptiva que anda porta intacta a idea de que todos e
todas poidamos definirnos como negros, no medio da crecente intolerancia
en que vivimos.

Convocamos a retomar la proclama haitiana e instalarla en la calle y en los


debates pblicos, no slo para llamar la atencin sobre la historia silenciada de esta revolucin negra de 1804 ante los homenajes del Bicentenario
criollo, sino adems por la carga disruptiva que an porta intacta la idea
de que todos y todas podamos definirnos como negros, en medio de la
creciente intolerancia en que vivimos.

We call for the taking up of the Haitian proclaim again to install it on the
street and in the public discussions, not only to attract attention upon the
muted history of this black revolution of 1804 before the Bicentennial tribute to the Creole, but also by the disruptive charge that still bears intact the
idea that everyone can define him or herself as a negro, in the midst of the
growing intolerance in which we live.

213

Facultade de Belas Artes


de Pontevedra
Dende hai anos a Facultade de Belas Artes de Pontevedra e a Bienal de
Pontevedra teen colaborado de diversos xeitos. A colaboracin entre institucins tan achegadas non s beneficia a estas senn ao seu entorno social
e, anda que entendida como un feito natural e ineludible, o certo que
non sempre se produce, ou faise sen a intensidade desexable, desperdicindose posibilidades, recursos e capacidades. Daquela, antes que nada,
debemos de felicitarnos porque a relacin se producise coa naturalidade
e a nfase que o sentido comn supn. Os implicados na convocatoria
Todos somos negros, dende a Bienal e dende a Universidade, soubemos
que tiamos a obriga de aproveitar unha oportunidade con das orientacins, unha interna que axuda ao crecemento de ambas institucins, e outra
externa orientada cara cidadana de Pontevedra. Este sentido da responsabilidade, o empeo en superar as dificultades de organizacin dun evento
ambicioso, comprometido e complexo como a XXXI Bienal de Pontevedra,
xunto dedicacin entusiasta dos participantes, levaron a que as sinerxas

Desde hace aos la Facultad de Bellas Artes de Pontevedra y la Bienal de


Pontevedra han colaborado de diversas formas. La colaboracin entre instituciones tan prximas no solo beneficia a stas sino a su entorno social
y, aunque es entendida como un hecho natural e ineludible, lo cierto es
que no siempre se produce, o se hace sin la intensidad deseable, desperdicindose posibilidades, recursos y capacidades. As que, antes que nada,
debemos de felicitarnos porque la relacin se produjera con la naturalidad y
el nfasis que el sentido comn supone. Los implicados en la convocatoria
Todos somos negros, desde la Bienal y desde la Universidad, comprendimos que tenamos la obligacin de aprovechar una oportunidad con dos
orientaciones, una interna que ayuda al crecimiento de ambas instituciones,
y otra externa orientada hacia la ciudadana de Pontevedra. Este sentido de
la responsabilidad, el empeo en superar las dificultades de organizacin de
un evento ambicioso, comprometido y complejo como es la XXXI Bienal de
Pontevedra, junto a la dedicacin entusiasta de los participantes, llevaron a

For years the Faculty of Fine Arts of Pontevedra and Pontevedra Biennial
have collaborated in different ways. Collaboration between so close institutions not only benefits each other, but also their social environment and,
although it is understood as a natural and inescapable truth this not always
happens or at least not with a desirable intensity, wasting in this way opportunities, resources and capabilities. So, first of all, we must congratulate
ourselves because this time the relationship between them has been possible in a very natural way emphasizing common sense. All of us involved
in the call We are all black, held from the Biennial and from the University,
realized that we were obliged to take this opportunity from two perspectives: first one helps the internal growth of both institutions, and on the
other hand it is a contribution to Pontevedras citizenship. This sense of
responsibility, the commitment to overcome the difficulties of organizing an
event as ambitious, committed and complex as the XXXI Bienal de Pontevedra, with the enthusiastic commitment of the participants, led to synergies

214

entre bienal e universidade se fixeran realidade producindo os brillantes resultados que, paulatinamente, se foron facendo visibles no ltimo andar do
novo Museo de Pontevedra. (Ignacio Barcia, Decano)
A sala onde se expoen os proxectos dos estudantes de BB. AA. de Pontevedra xiran ao redor desa proclama Todos somos negros e vanse modificando ao longo dos das e das semanas, algunhas obras permanecen e outras
saen nun work in progress continuo. C. Barbolla, S. Novas e D. Eiras permtennos a cada visitante redebuxar o MAPAMUNDI dos ollos negros dos territorios xeogrficos imaxinarios. Fruela Alonso pousa o cadro virxe na sala e
vaino pintando vista do pblico traballando coma un negro e sendo un artista/escravo da obra e o proceso. Laura Lorences tridimensionaliza a frase
e as letras que compoen o lema colectivo e constre ao cabo unha arquitectura de brancas tipografas. A. Ba, D. Castedo, D. Cerecedo, M. Davila,
N. Domnguez, P. Fernndez e R. Dez penduran en Facebook esas mans

que las sinergias entre bienal y universidad se hicieran realidad produciendo


los brillantes resultados que, paulatinamente, se fueron haciendo visibles en
la ltima planta del nuevo Museo de Pontevedra. (Ignacio Barcia, Decano)
La sala donde se exponen los proyectos de los estudiantes de BB.AA. de
Pontevedra giran alrededor de esa proclama Todos somos negros y se va
modificando a lo largo de los das y de las semanas, algunas obras permanecen y otras salen en un work in progress continuo. C. Barbolla, S. Novas
y D. Eiras nos permiten a cada visitante redibujar el MAPAMUNDI de los
ojos negros de los territorios geogrficos imaginarios. Fruela Alonso deja
el cuadro virgen en la sala y lo va pintando a la vista del pblico trabajando
coma un negro y siendo un artista/esclavo de la obra y el proceso. Laura Lorences tridimensionaliza la frase y las letras que componen el lema colectivo
y construye al cabo una arquitectura de blancas tipografas. A. Ba, D. Castedo, D. Cerecedo, M. Davila, N. Domnguez, P. Fernndez y R. Dez cuelgan

between biennial and university, producing brilliant results that gradually,


were becoming visible on the top floor of the new Museo de Pontevedra.
(Ignacio Barcia, Dean)
The museums space where are presented the projects created by students
of Pontevedras Fine Arts School, turns around the proclaim we are all
black changing throughout the days and weeks, some remain while other
works are set out in a continuous work in progress. C. Barbolla, S. Novas
and D. Eiras allow every visitor to redraw the world map through black eyes,
building an imaginary geography. Fruela Alonso installed a large empty canvas in museums space in order to paint it in front of the public, working as
hard as a black worker, being an artist / slave of the work and process. Laura
Lorences transform in a volume the sentence, building with the letters architecture of white letter types. A. Bua, D. Castedo, D. Cerecedo, M. Davila, N.
Domnguez, P. Fernandez and R. Dez posted on Facebook the black hands

215

negras de todos ns que xorden das radiografas. . Requeijo e S. Segade


explicitan o racismo nesas caparuzas que penduran do teito sobre unha
fogueira imaxinaria de cruces queimadas. A. Valverde e M. Castellanos fan
que o visitante marche para a casa cunha pegatina e un cdigo que introduce logo en www.reinventa.info/scan-it para descubrir unha nova imaxe.
Josetxu F. Crcamo fxase na figura de Bambi encantado de ser negrio
e que nos convida a contar aquilo que nos encanta ao resto do visitantes.
(Xos M. Buxn Bran)
Keila Fernndez presenta uns debuxos cunha tcnica mediante a cal fai aparecer os rostros de persoas que foron protagonistas directas dunha accin
trxica. Eses personaxes de Hait teen por uns das a oportunidade de asomarse s paredes dun museo para dicir que estn a e que existen para despois desaparecer e, seguramente, seren esquecidos. A proposta de Keila foi
realizada na propia sala do museo e os espectadores que visitaron a Bienal

en Facebook esas manos negras de todos nosotros que surgen de las radiografas. . Requeijo y S. Segade explicitan el racismo en esas caperuzas
que cuelgan del techo sobre una hoguera imaginaria de cruces quemadas.
A. Valverde y M. Castellanos hacen que el visitante se marche para casa con
una pegatina y un cdigo que introduce luego en www.reinventa.info/scanit para descubrir una nueva imagen. Josetxu F. Crcamo se fija en la figura
de Bambi encantado de ser negrito y que nos convida a contar aquello que
nos encanta al resto de los visitantes. (Xos M. Buxn Bran)
Keila Fernndez presenta unos dibujos con una tcnica mediante la cual
hace aparecer los rostros de personas que han sido protagonistas directos
de una accin trgica. Estos personajes de Hait, tienen por unos das la
oportunidad de asomarse a las paredes de un museo para decir que estn
ah y que existen para despus desaparecer y, seguramente, ser olvidados.
La propuesta de Keila ha sido realizada en la propia sala del museo y los

from the radiographs of all of us. . Requeijo and S. Segade explicit racism
in those caps hanging from the ceiling on an imaginary fire burned crosses.
A. Valverde, and M. Castellanos encourage the visitor to take home a sticker
with an impressed code which introduced into www.reinventa.info / scan it
let build in the net a new image. Josetxu F. Carcamo focuses his work in the
drawing of Disneys Bambi, this time delighted to be black and inviting us to
write down our wishes and ideas. (Xos M. Buxn Bran)
Keila Fernandez presents a series of drawings, in which appear the faces of
people involved in a tragic situation. These characters from Haiti will have
the opportunity to appear for some days on the walls of the museum to express they are there and then they will disappear and will be forgotten. Keilas proposal has been executed inside the museum. During those days the
public had the opportunity to ask to the artist how and why she works, participating actively with their comments and their interest. Borxa Guerrero

216

tian a posibilidade de preguntar directamente artista o como e o por que


da sa obra, participando cos seus comentarios e coas sas curiosidades.
Borxa Guerrero e Too Lpez coa sa montaxe fixeron que vsemos e entendsemos que hoxe as cousas se moven moi pero que moi prsa, pero
que seguen existindo paisaxes que se nos presentan como doutro mundo
pero que estn a tan preto e tan lonxe vez e onde se tenta sobrevivir no
medio da nada. Foi unha experiencia interesante e diferente, non s porque
nese espazo da Bienal se viviu a transformacin da tras da. Tamn porque
a obra se foi xerando no espazo e para o espazo, logo desaparecendo para
deixar paso a outras obras. (Isabel Rueda)
Sabela Barreiro presenta, axerarquicamente, os retratos da xente que fixo
posible esta Bienal (limpadores, artistas, vixiantes, comisarios...). Sabrina
Fernndez, Santiago Besteiro e Ana M Cidre crean un espazo de ilusin
ptica onde desenvolven accins alusivas Revolucin Haitiana. O traballo

espectadores que han visitado la Bienal en esos das han tenido la posibilidad de preguntar directamente a la artista el cmo y el porqu de su obra,
participando con sus comentarios y con sus curiosidades. Borxa Guerrero y
Too Lpez con su montaje hacen que veamos y entendamos que hoy las
cosas se mueven muy pero que muy deprisa, pero que siguen existiendo
paisajes que se nos presentan como de otro mundo pero que estn ah tan
cercanos y tan lejanos a la vez y donde se intenta sobrevivir en medio de la
nada. Ha sido una experiencia interesante y diferente, no slo porque en ese
espacio de la Bienal se ha vivido la transformacin da tras da, sino tambin
porque la obra se ha generado en el espacio y para el espacio, despus han
ido desapareciendo para dejar paso a otras obras. (Isabel Rueda)
Sabela Barreiro presenta, ajerrquicamente, los retratos de la gente que
hizo posible esta Bienal (limpiadores, artistas, vigilantes, comisarios...). Sabrina Fernndez, Santiago Besteiro e Ana M Cidre crean un espacio de

and Too Lpez through their instalation allow us to understand how today things move very, very fast, but there are still landscapes presented as
coming from another world although they are close and distant at the same
time, and where someone is trying to survive in the middle of nowhere.
It was a different and interesting experience: in this space of the Biennial
the transformation was visible from day to day, while works were executed
inside the showing space considering its conditions. Later on works have
been disappearing to make way for new projects. (Isabel Rueda)
Sabela Barreiro presents outside any hierarchy pictures of the people who
made possible this Biennial (cleaners, artists, guards, curators ...). Sabrina
Fernndez, Santiago Besteiro and Ana Mara Cidre create an optical illusion
space where they develop different actions referring to Haitian Revolution.
Leticia Gmezs work considers the importance of the division of labor in
the textile industry and the exploitation of workers in the Third World.

217

de Leticia Gmez reflexiona sobre a divisin do traballo na industria txtil e


a explotacin das traballadoras do terceiro mundo. Mariano Ortega, Silvia
Garca e The green family (Hugo Adatz e Luca Garca), coas sas respectivas
instalacins, buscan a colaboracin do espectador: na primeira, convidado
a xogar ao ftbol e a reflexionar sobre as desigualdades tnicas; na segunda, pode participar dun pic-nic como os que celebran os inmigrantes nos
espazos pblicos; na ltima, incitado a roubar a obra videogrfica destes
artistas. (Mar Caldas)
Gaas de voar e outros artefactos dos alumnos de ESDEMGA e El aire que
no vemos de Ana Soler. No espazo conviven das propostas que parten do
ar e o voo como conceptos chave. En Gaas de voar e outros artefactos
as pezas dos alumnos de ESDEMGA (Estudos Superiores en Deseo Txtil
e Moda de Galicia) constrense formalmente ao redor da idea do embrin
dun organismo-artefacto que se desprega para botar a voar, xogando cos

ilusin ptica donde desarrollan acciones alusivas a la Revolucin Haitiana.


El trabajo de Leticia Gmez reflexiona sobre la divisin del trabajo en la
industria textil y la explotacin de las trabajadoras del tercer mundo. Mariano Ortega, Silvia Garca y The green family (Hugo Adatz y Luca Garca),
con sus respectivas instalaciones, buscan la colaboracin del espectador: en
la primera, es convidado a jugar al ftbol y a reflexionar sobre las desigualdades tnicas; en la segunda, puede participar de un pic-nic como los que
celebran los inmigrantes en los espacios pblicos; en la ltima, es incitado a
robar la obra videogrfica de estos artistas. (Mar Caldas)
Gaas de voar e outros artefactos de los alumnos de ESDEMGA y El aire
que no vemos de Ana Soler. En el espacio conviven dos propuestas que
parten del aire y del vuelo como conceptos llave. En Gaas de voar e outros
artefactos las piezas dos alumnos de ESDEMGA (Estudos Superiores en
Deseo Txtil e Moda de Galicia) se construyen formalmente alrededor de

Mariano Ortega, Silvia Garca and The Green family (Hugo Adatz and Luca
Garca), try to involve the viewer to activate their installations: in the first,
the public is invited to play football and to think about ethnic inequalities, in
the second one the visitor can participate in a picnic like those immigrants
held in public spaces, and in the latter, people is encouraged to steal a
video tape including complete works of the artists. (Mar Caldas)
Air and flying are the starting points for the two projects: Feel like to fly and
other artifacts created by ESDEMGA (Galicia Fashion School) students and
The air we cant see by Ana Soler. The first project is formally conceived
as the embryo of an organism-artifact deployed to take off, playing with
movement, the idea of the organic and the transformation of the body into a
prosthesis which will allow taking off. In the work of Ana Soler The air we do
not see the project considers the need of air for living, trying to build with
the invisible matter of air a redrawn landscape. Using paper lines hanging

218

conceptos do movemento de formas orgnicas e a transformacin do corpo como prtese para iniciar o voo. Na peza de Ana Soler El aire que no
vemos o proxecto trata de reflexionar sobre o ar indispensable para os
nosas vidas, intentando construr con esa materia invisible unha paisaxe redebuxada, con lias que acoutan sen pechar o espazo, trazando camios e
itinerarios vitais que se transmutan na sombra das correntes do ar. (Silvia
Garca)
Coa performance Indefinidos (a travs do outro) queremos xogar co espazo
dos contrarios e complementarios, do texto e a cor (ou a sa falta), deste
e o outro. Dicir nada e desdicir todo, todo ou nada... outra vez o branco e o
negro, outra vez a dificultade de definirnos dalgn modo, de posicionarnos
dalgn dos dous lados. (Itziar Ezquieta e Fran Miguens Ferro)

la idea de embrin de un organismo-artefacto que se despliega para echar


a volar, jugando con conceptos del movimiento de formas orgnicas y la
transformacin del cuerpo como prtesis para iniciar el vuelo. En la pieza de
Ana Soler, El aire que no vemos, el proyecto trata de reflexionar sobre el
aire indispensable para nuestras vidas, intentando construir con esa materia
invisible un paisaje redibujado, con lneas que acortan sin cerrar el espacio,
trazando caminos e itinerarios vitales que se transmutan en la sombra de las
corrientes del aire. (Silvia Garca)
Con la performance Indefinidos (a travs del otro) queremos jugar con el
espacio de los contrarios y complementarios, del texto y el color (o su falta), del mismo y el otro. Decir nada y desdecir todo, todo o nada.otra vez
lo blanco y lo negro, otra vez la dificultad de definirnos de algn modo, de
posicionarnos de alguno de los dos lados. (Itziar Ezquieta y Fran Miguens
Ferro)

from the ceiling to cut the space, the artist draws vital roads and routes into
the shadow of the air currents. (Silvia Garca)
In the performance Indefinite (through the other) we want to play with
complementary opposites, text and color (or its lack of it) of the self and the
other. To say nothing and deny everything, everything or nothing.... Again
white and black, again the difficulty to define positions in only one side. (Itziar Ezquieta and Fran Miguens Ferro)
The audiovisual works exhibited in the last week of July is divided into two
sections. The first one consists in a four video projection on the wall in loop,
the other section include two video installations. Finally in September and
closing the Biennial, will be a performance. All the works explore the meaning of identity from different perspectives and sensibilities alluding to the
title of the project We are all black. Mirian Cidrs, M Jos Cruces and
Andr Ester present a collective video entitled Repression where ants ap-

219

Os traballos audiovisuais que se exhiben na ltima semana de xullo divdense en das seccins, unha composta por catro videoproxeccins en bucle
sobre a parede, e outra na que se presentan das vdeo-instalacins. Finalmente en setembro e como clausura da Bienal, ter lugar unha performance.
Todas as obras exploran a significacin da identidade dende distintas miradas e sensibilidades aludindo ao ttulo do proxecto Todos somos negros.
As, Mirian Cidrs, M Jos Cruces e Andr Ester realizan un vdeo colectivo
titulado Represins onde unhas formigas escapan do acoso obstinado duns
dedos en clara referencia loita pola liberdade. Hugo Lpez Ayuso presenta
un vdeo sen son no que unha persoa bebe un lquido branco, e ao facelo
transforma a cor desta substancia en negro, suxerndonos e recordndonos
que o interior do noso corpo sempre foi de cor negra. Antn Garca Caamao
presenta un vdeo onde un oso infla globos de cores, mentres Bibiana Pieiro e David Quintero realizan unha obra a das mans no que desfilan unha
sucesin de personaxes de trazos e estratos sociais diferenciados aos cales

Los trabajos audiovisuales que se exhiben en la ltima semana de julio se


dividen en dos secciones, una compuesta por cuatro videoproyecciones en
bucle sobre la pared, y otra en la que se presentan dos vdeos instalaciones.
Finalmente en septiembre y como clausura de la Bienal, tendr lugar un
performance. Todas las obras exploran la significacin de la identidad desde
distintas miradas y sensibilidades aludiendo al ttulo del proyecto Todos
somos negros. As, Mirian Cidrs, M Jos Cruces y Andr Ester realizan
un vdeo colectivo titulado Represiones donde unas hormigas escapan del
acoso obstinado de unos dedos en clara referencia a la lucha por la libertad.
Hugo Lpez Ayuso presenta un vdeo sin sonido en la que una persona
bebe un lquido blanco, y al hacerlo transforma el color de esta sustancia en
negro, sugirindonos y recordndonos que el interior de nuestro cuerpo
siempre ha sido de color negro. Antn Garca Caamao presenta un vdeo donde un oso infla globos de colores, mientras Bibiana Pieiro y David
Quintero realizan una obra a dos manos en la que desfilan una sucesin de

pear running out from harassment stubborn fingers in a clear reference to


the fight for freedom. Hugo Lpez Ayuso presents a video without sound
where someone drinks a white liquid, and doing so transforms the color of
this substance in black. This wants to remind and suggest that our body has
always been black inside. Antn Garca Caamao presents a video where
a bear inflate balloons, while David Quintero and Bibiana Pieiro present a
collective work where in a parade different characters of different traits and
social position are launched black paint into the face. Yolanda Lorenzo Rial
exhibits the work entitled Dancing with the shadows, conceived as a succession of videos projected on a small corner of the exhibition space and
representing different Caribbean dance and music performance through
shadows alluding to the elimination of any characteristic of identity or social
status. Jos Villot presents a work composed by a system of mirrors forming a stereoscopic image and only two different people who melt their faces
with a three-dimensional effect. Finally, Manuel Gonzlez and Paula Lpez

220

se lles bota pintura negra cara. Yolanda Lorenzo Rial exhibe a obra titulada Danzando coas sombras, concibida como unha sucesin de pequenos
vdeos proxectados nunha das esquinas do espazo expositivo e que representan diferentes bailes e xogos caribeos por medio de sombras chinesas que aluden eliminacin de calquera trazo de identidade ou condicin
social. Jos Villot expn unha obra constituda por un sistema de espellos
configurando unha imaxe estereoscpica e nica de das persoas distintas
que fusionan os seus rostros cun efecto tridimensional. Por ltimo Manuel
Gonzlez e Paula Lpez Vallejo realizarn un happening como clausura da
Bienal, onde os autores enchen unha baeira con caldeiros de leite e de
chocolate negro para logo somerxerse nela a xeito de metfora visual de
contrarios. (Nono Bandera)

personajes de rasgos y estratos sociales diferenciados a los cuales se les


arroja pintura negra a la cara. Yolanda Lorenzo Rial exhibe la obra titulada Danzando con las sombras, concebida como una sucesin de pequeos
vdeos proyectados en una de las esquinas del espacio expositivo y que
representan diferentes bailes y juegos caribeos por medio de sombras chinas que aluden a la eliminacin de cualquier rasgo de identidad o condicin
social. Jos Villot expone una obra constituida por un sistema de espejos
configurando una imagen estereoscpica y nica de dos personas distintas
que fusionan sus rostros con un efecto tridimensional. Por ltimo Manuel
Gonzlez y Paula Lpez Vallejo realizarn un happening como clausura de la
Bienal, donde los autores llenan una baera con cubos de leche y chocolate
negro para luego sumergirse en ella a modo de metfora visual de contrarios. (Nono Bandera)

Vallejo will present a happening closing the Biennial: a bathtub is filled with
buckets of black chocolate and milk to dive into later as a visual metaphor
of opposites. (Nono Bandera)

221

222

223

laboratorio de mediacin.
facultade de belas artes
Dentro da materia Trasmisin, mediacin e educacin artstica, un grupo de estudantes da Facultade de Belas Artes desenvolveu proxectos de
mediacin a partir da XXXI Bienal de Pontevedra. Esta proposta funciona
como un laboratorio de arte, investigacin e educacin.
Cando a Bienal nos propuxo a participacin como mediadores, pareceunos unha oportunidade nica e ilusionante. Os alumnos viviron os seus
proxectos transmitindo o coecemento e tomando contacto coa realidade
da experiencia artstica na cidade de Pontevedra. Agradezo aos comisarios
da Bienal non s a invitacin para participar dende a materia que imparto
na titulacin de grao en Belas Artes, senn tamn como motivaron y facilitaron a materializacin destes proxectos. Paloma Cabello, Profesora da
Facultade de Belas Artes.

Dentro de la materia Trasmisin, mediacin y educacin artstica, un grupo de estudiantes de la Facultad de Bellas Artes han desarrollado proyectos de mediacin a partir de la XXXI Bienal de Pontevedra. Esta propuesta
funciona como un laboratorio de arte, investigacin y educacin.
Cuando la Bienal nos propuso la participacin como mediadores, nos pareci una oportunidad nica e ilusionante. Los alumnos han vivido sus proyectos transmitiendo el conocimiento y tomando contacto con la realidad
de la experiencia artstica en la ciudad de Pontevedra. Agradezco a los
comisarios de la Bienal no slo la invitacin para participar desde la materia que imparto en la titulacin de grado en Bellas Artes, sino tambin
cmo han motivado y facilitado la materializacin de estos proyectos.
Paloma Cabello, Profesora de la Facultad de Bellas Artes.

As part of the subject Transmission, Mediation & Artistic Education,


a group of students from the Faculty of Fine Arts developed a series of
mediation projects based on the statements of the 31st Biennial of Pontevedra. The proposal worked as an Art, Research and Education Lab.
When the biennial proposed to us the participation as mediators, it
seemed like a unique and exciting chance to us. The students really lived
up their projects transferring knowledge and taking contact with the reality of the artistic experience in the city of Pontevedra. I want to thank the
curators, not only for their invitation to participate from the subject I teach
in the Bachelor of Arts degree, but also for the way they motivated and
facilitated the completion of these projects. Paloma Cabello, Teacher at
the Faculty of Fine Arts.

224

In-filtracins (Bibiana Pieiro, Tamara


Lores, David Quinteiro)
Eventos en prazas de Pontevedra con
proxeccins audiovisuais de entrevistas realizadas aos artistas participantes na Bienal, msica, publicacins,
lectura de textos literarios a cargo de
estudantes de colexios
Eventos en plazas de Pontevedra con
proyecciones audiovisuales de entrevistas realizadas los artistas participantes en la Bienal, msica, publicaciones,
lectura de textos literarios a cargo de
estudiantes de colegios
Events happening in Pontevedra
squares including projections of interviews with artists participating in the
biennial, music, publications, reading
of literary texts by school students
Histograma intercultural (Alejandro
Ferreiro, Luis Martnez, Elisabeth
Gonzlez, Patricia Pascual)
Mural colectivo en prazas pblicas.
Mural colectivo en plazas pblicas.
Collective mural paintings in public
squares
Cuentacuentos (Adriana Pardo)
Contacontos a partir da mostra Ida
e volta.
Cuentacuentos a partir de la muestra
Ida y vuelta.
Storytelling based on the show Round
Trip

Dilogo con visitantes e intercambio de bonequias quitapenas por


enquisa sobre a Bienal
Dilogo con visitantes e intercambio
de muequitas quitapenas por
encuesta sobre la Bienal
Conversations and exchange of quitapenas dolls with visitors through the
conduction of a survey on the biennial
Son las cinco, las nueve en Managua
(ngela Mara Ramos, Ins Pieiro,
Vernica Vicente, Clara Salamanca,
David Rodrguez)
Almorzo centroamericano s 17 horas.
Coa colaboracin da escola de hostelera Carlos Oroza de Pontevedra
Desayuno centroamericano a las
17 horas. Con la colaboracin de la
escuela de hostelera Carlos Oroza de
Pontevedra
Central American Breakfast at 5 p.m.
With the support of the School of
Hotel Management Carlos Oroza of
Pontevedra
Ni tanto ni tan poco (Pablo Lpez,
Laura Lorences, Reyes Rodrguez,
Andrea Vila, Jos Villot)
http://caribegalicia.blogspot.com
Postais con montaxe de imaxes
Postales con montaje de imgenes
Image editing over postcards

La responde (Raquel Iglesias)


Performance improvisada sobre as
maneiras de explicar e entender a arte.
Performance improvisada sobre las
maneras de explicar y entender el arte.
Improvised performance on the ways
to explain and understand art.

Todo lo que enseamos impedimos que


se aprenda (Esteban Surez, David
Snchez)
Folleto de xogos para os visitantes
Bienal
Folleto de juegos para los visitantes
a la Bienal
Leaflets with games for visitors to
the biennial

Nuestra Bienal Re-Creacin (Sara Barcia,


Silvia Fernndez)
Taller infantil
Childrens Workshop

enMARCandO Culturas (Laura Cordido,


Alba Fernndez)
Distribucin de folletos
Distribution of leaflets

lbum Utrpico (nxela Lpez Pulpeiro,


Marta Gonzlez Romero, Patricia
Gmez Yez, Alba Garca Iglesias)
lbum de cromos
Sticker album

Pontevedra de museo (ngela Ba,


Diego Castedo, Daniel Cerecedo,
Maite da Vila, Nstor Domnguez,
Patricia Fernndez, Rebeca Dez
Feijo)
http://pontevedramuseo.es
Pxina web
Pgina web
Web page

Opinion-es (Maria Jess Rodrguez,


rsula Cancelas, Mariano Ortega,
Carla Vijande, Carlota Salgado)

Esto lo hace mi hija (Alba Blanco Boga,


Luca Garca Rey)
http://estolohacemihija.blogspot.com
Blog con opinins de visitantes
Bienal
Blog con opiniones de visitantes a la
Bienal
Blog with opinions of visitors to the
biennial
Cuntaselo a tus padres. Re-creacin
(Keila Alonso, Jairo Lago)
Taller infantil.
Childrens Workshop
No compramos oro (Roi Veiga, Sandra
Segade, Oliver Requeijo)
Folletos promocionais.
Folletos promocionales.
Promotional leaflets.
Utrpicos? (Marta Santos, Susana Via,
Vanesa Sexto)
Impresin e distribucin de marcapxinas
Impresin y distribucin de marcapginas
Printing and distribution of bookmarks
Aromatiz-arte (Alejandro Prez Ojea)
Infusins
Infusiones
Infusions
Literatura callejera (Carlos Padn,
Ignacio Ramos, Jos Ignacio
Reboreda, Miguel ngel Rocha, Javier
Roque, Abel Veiga)
Citas de Franz Fanon nas ras de
Pontevedra
Citas de Franz Fanon en las calles de
Pontevedra
Quotes by Franz Fanon on the streets
of Pontevedra
La Bienal es un juego (Jessica Mera,
Paula Pereira)
Xogos tradicionais dos pases centroamericanos
Juegos tradicionales de los pases
centroamericanos
Traditional games from Central
American countries
La Bienal para todos (Eva Martnez, Iria
Parga, Iria Quintero, Alberto Santos,
Hermo Jos, Romay Andrea Outeiral)
http://labienalparatodos.blospot.com
Blog

225

226

migracins: mirando ao sur

migraciones: mirando al sur

migrations: looking south

Este un proxecto que recolle a obra de artistas de Centroamrica e de


Mxico. Os artistas centroamericanos pertencen a unha escena que comezou a establecerse a comezos de 2000 onde a comunicacin rexional foi
imprescindible para o intercambio e a reflexin sobre a importancia das
estratexias de visibilizacin da arte contempornea destes pases. A videoarte, as performances, os obxectos, as instalacins son medios usuais.
un proxecto que iniciou en 2008 para ser exhibido nos distintos pases
que conforman a rede rexional de Centros Culturais de Espaa. Nos seus
distintos momentos, a distribucin das obras variou segundo as condicins de cada recinto.
Na viaxe da exposicin comprobamos que migrar tamn un asunto de
espazo. Cada recinto provoca situacins distintas, que replican as dificultades coas que as persoas en movemento se atopan e rematan por
producir esas paisaxes hbridas nos territorios afastados e nos propios. A

Este es un proyecto que recoge la obra de artistas de Centroamrica


y Mxico. Los artistas centroamericanos pertenecen a una escena que
comenz a establecerse a principios de 2000 donde la comunicacin
regional ha sido imprescindible para el intercambio y la reflexin sobre la
importancia de las estrategias de visibilizacin del arte contemporneo de
estos pases. El video arte, las performances, los objetos, las instalaciones
son medios usuales. Es un proyecto que inici en 2008 para ser exhibido
en los distintos pases que conforman la red regional de Centros Culturales
de Espaa. En sus distintos momentos, la distribucin de las obras ha variado segn las condiciones de cada recinto.
En el viaje de la exposicin, hemos comprobado que migrar es tambin un
asunto de espacio. Cada recinto provoca situaciones distintas, las cuales
replican las dificultades con las cuales las personas en movimiento se encuentran y terminan por producir esos paisajes hbridos en los territorios
lejanos y los propios. La adversidad y el sentido del humor han sido imprescindibles en este trnsito. La exposicin incluye obras que nos acercan

This project brings together the work of artists from Central America and
Mexico. The Central American artists belong to a scene which began to
emerge in early 2000, where regional communication has been essential
to the exchange of ideas regarding the importance of strategies to lend
visibility to contemporary art in these countries. Video-art, performances,
objects and installations are the most commonly-used media. The project
began in 2008 with the aim of being exhibited in the various countries
which make up the regional network of Spanish Cultural Centres. At its various phases, the distribution of the works forming part of the project has
varied depending on the conditions of each space.
During the exhibitions journey, we have observed that migration has a lot
to do with space. Each space gives rise to different situations, which replicate the difficulties faced by people in transit, and lead to the production
of these hybrid landscapes in distant and nearby territories. Facing adver-

228

adversidade e o sentido do humor foron imprescindibles neste trnsito.


A exposicin incle obras que nos achegan ao espazo que constren as
sociedades e os individuos que inician unha viaxe. Os smbolos que xeran as obras desta exposicin intentan reflexionar sobre este trnsito e
os intercambios que se van producindo no traxecto. Como ltima parada,
a obra de Ernesto Salmern recbenos nun manancial onde un grupo de
nenos nicaraguanos se baan. Talvez sexa esa a imaxe mis reconfortante
do xodo: o desexo do retorno, cara ao lugar de orixe.
De acordo ao seu enunciado principal, esta exposicin aborda o tema das
migracins dende a arte. As obras que a conforman non se basean en declaracins polticas, non aspiran a motivar activismos ou a enunciar solucins.
Si son obras que, coas linguaxes particulares da arte contempornea, confiren pausas de reflexin sobre unha realidade densa, complexa e inaprensi-

al espacio que construyen las sociedades y los individuos que inician un


viaje. Los smbolos que generan las obras de esta exposicin intentan reflexionar sobre ese trnsito y los intercambios que se van produciendo en
el trayecto. Como ltima parada, la obra de Ernesto Salmern nos recibe
en un manantial donde un grupo de nios nicaragenses se baan. Tal vez
sea esa la imagen ms reconfortante del xodo: el deseo del retorno, hacia
el lugar de origen.
De acuerdo a su enunciado principal, esta exposicin aborda el tema de
las migraciones desde el arte. Las obras que la conforman no se basan en
declaraciones polticas, no aspiran a motivar activismos o enunciar soluciones. S son obras que, con los lenguajes particulares del arte contemporneo, confieren pausas de reflexin sobre una realidad densa, compleja e
inaprensible. Apenas exploran los descomunales efectos que van cobrando los fenmenos migratorios sobre las personas y las sociedades.

sity with a sense of humour has been essential in this journey. The exhibition includes works which bring us closer to the space built by societies
and individuals who embark on a journey. The symbols generated by the
works on show attempt to reflect on this journey and on the exchange to
which it gives rise. As a final stop, the work of Ernesto Salmern welcomes
us with a stream where a group of Nicaraguan children are swimming. This
is the most comforting image of the exodus: the desire to return to the
place of origin.
In keeping with its main statement, this show examines the issue of migrations from the perspective of art. The works on display are not based
on political declarations, nor do they aspire to motivate activisms or offer
solutions. Instead, they seek to use the unique languages of contemporary
art to offer pauses for reflection on a dense, complex and hard-to-grasp

229

ble. Apenas exploran os descomunais efectos que van cobrando os efectos migratorios sobre as persoas e as sociedades.
Considerando os puntos onde se conforma o xodo humano cara ao norte,
esta exposicin inicia o seu percorrido no sur por razns obvias. As cidades situadas ao longo do corredor que se debuxa dende o ro Suchiate ata
despois da fronteira cos Estados Unidos tradicionalmente tense considerado como modelos de estudo, de diagnsticos ou como tema para
narracins de distinta ndole. Porn, neste caso interesounos centrarnos
nun feito ineludible e perturbador: as cidades e as comunidades rurais situadas no corredor sur tamn son lugares de destino, son permeables
codificacin dos impactos da migracin, comparten coas megalpoles a
forma na que se van dividindo e marxinando os seus distintos sectores. Na
mesma velocidade de trasfego, estas cidades estn medrando dun xeito

Considerando los puntos donde se conforma el xodo humano hacia el


norte, esta exposicin inicia su recorrido en el sur por razones obvias. Las
ciudades situadas a lo largo del corredor que se dibuja desde el ro Suchiate
hasta despus de la frontera con Estados Unidos tradicionalmente se han
considerado como modelos de estudio, de diagnsticos o como tema para
narraciones de distinta ndole. Sin embargo, en este caso nos interes centrarnos en un hecho ineludible y perturbador: las ciudades y comunidades
rurales situadas en el corredor sur tambin son lugares de destino, son
permeables a la codificacin de los impactos de la migracin, comparten con las megalpolis la forma en que se van dividiendo y marginando
sus distintos sectores. En la misma velocidad del trasiego, estas ciudades
estn creciendo de manera desmedida, produciendo y replicando un imaginario alarmista y paranoico que nos priva de la relacin y del encuentro.

reality. They barely begin to explore the massive effects of migration phenomena on people and societies.
Keeping in mind the elements which articulate the human exodus towards
the north, this exhibition begins its journey in the south, for obvious reasons. The cities set along the corridor which goes from the River Suchiate
to past the boarder with the United States has traditionally been seen as
a model for analysis and diagnosis, or as the subject-matter of a range
of narratives. However, in this case we were interested in focusing on an
undeniable and disturbing fact: the cities and rural communities set along
the southern corridors are also destinations; they are permeable to the
codification of the impacts of migration; they share with megalopolis the
way in which their various areas are divided and marginalised. At the same
rate as the migration, these cities are growing uncontrollably, producing
and replicating and alarmist and paranoid imagery which deprives us of
relationships and encounters.

230

desmedido, producindo e replicando un imaxinario alarmista e paranoico


que nos priva da relacin e do encontro.
A exposicin non reflicte o impedimento inscrito de maneira literal naquel
muro situado no Norte. Estas obras van aln dese enunciado monumental.
Indagan neses territorios xeralmente intanxibles e individuais onde segundo Manuela Camus tamn estamos a pr muros. Neste sentido, Mirar
ao Sur un intento por verse a si mesmos, a travs dunha viaxe que nos
axude apenas a comprender a importancia do trnsito existencial, do extravo individual e social. Todo para atoparnos.
Rosina Cazali

La exposicin no refleja el impedimento inscrito de manera literal en aquel


muro situado en el Norte. Estas obras van ms all de ese enunciado monumental. Indagan en esos territorios generalmente intangibles e individuales donde segn Manuela Camus- tambin estamos poniendo muros.
En ese sentido, Mirar al Sur es un intento por verse a s mismos, a travs de
un viaje que nos ayude apenas a comprender la importancia del trnsito
existencial, del extravo individual y social. Todo para encontrarnos.
Rosina Cazali

The exhibition does not reveal the impediment which is literally inscribed
on that northern wall. These works go beyond this monumental statement.
They delve into territories which are just as individual and intangible where, according to Manuela Camus- we are also building walls. In this sense,
Mirar al Sur is an attempt to see oneself, through a journey which attempts
to help us understand the importance of the existential journey, the individual and social loss. All of which might help us find ourselves.
Rosina Cazali

231

Adn Vallecillo
Danl (Honduras), 1977. Reside en / Lives in Tegucigalpa.

Remesa Republic III, 2008


esta unha reconstrucin simblica e espacial da imaxe corporativa de Western Union. As cores amarela e negra, tanto nos
lenzos coma nos niveis, teen un rol moi importante ao producir
unha asociacin inmediata coa compaa de remesas mis grande do mundo. A obra discute as coincidencias que se atopan na
instauracin dos valores financeiros e na aspiracin da pintura
moderna de constiturse como expresin renovada dos tempos. Unha serie de niveis e ferramentas propias da museografa
provcannos a reflexionar sobre o esgotamento das vangardas
pictricas e, vez, cuestionan os valores econmicos e a sa
estabilidade aparente a partir da especulacin. A. V.
Nuevo orden de las eras, 2008
Sobre os niveis inscrbese a frase tomada do latn: nova orde das
eras. Esta obra reflexiona sobre as novas formas de equilibrio
econmico como mecanismos de control financeiro. Particularmente, ao fenmeno das remesas como formas de enclave
financeiro na nova orde das nacins. O slogan dos billetes de
dlar foi gravado nos niveis co fin de propiciar o dilogo co
equilibrio econmico. A obra formula a idea de equilibrio como
constructo humano. A. V.

Remesa Republic III, 2008


Es sta una reconstruccin simblica y espacial de la imagen
corporativa de Western Union. Los colores amarillo y negro,
tanto en los lienzos como en los niveles, juegan un rol muy importante al producir una asociacin inmediata con la compaa
de remesas ms grande del mundo. La obra discute las coincidencias que se encuentran en la instauracin de los valores
financieros y la aspiracin de la pintura moderna de constituirse
como expresin renovada de los tiempos. Una serie de niveles y herramientas propias de la museografa nos provocan a
reflexionar sobre el agotamiento de las vanguardias pictricas
y, a la vez, cuestionan los valores econmicos y su estabilidad
aparente a partir de la especulacin. A. V.
Nuevo orden de las eras, 2008
Sobre los niveles se inscribe la frase tomada del latn: nuevo orden de las eras. Esta obra reflexiona sobre las nuevas formas de
equilibrio econmico como mecanismos de control financiero.
Particularmente, al fenmeno de las remesas como formas de
enclave financiero en el nuevo orden de las naciones. El slogan
de los billetes de dlar ha sido grabado en los niveles con el
fin de propiciar el dilogo con el equilibrio econmico. La obra
plantea la idea de equilibrio como constructo humano. A. V.

232

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Remesa Republic III, 2008
Instalacin pictrica
Pictorial installation
Dimensins variables
Variable dimensions
Nuevo orden de las eras, 2008
Instalacin pictrica
Pictorial installation
Dimensins variables
Variable dimensions

Remesa Republic III, 2008

Remesa Republic III, 2008


This is a symbolic and spatial reconstruction of Western Union.
Yellow and black, both on the canvases and the levels, play a
very important role, by conveying an immediate association
with the largest remittance company in the world. The work
discusses the coincidences found in the instauration of financial values and the aspiration of modern painting to become
a renewed expression of the times. A series of levels and tools
usually found in the field of museography cause us to reflect
on the exhaustion of pictorial avant-garde trends, whilst also
questioning economic values and their apparent sustainability
on the basis of speculation. A. V.
Nuevo orden de las eras/ New eras order, 2008
The levels show a sentence taken from Latin: new order of the
eras. This work reflects on the new forms of economic balance
as mechanisms for financial control. In particular, it focuses on
the phenomenon of remittance as a form of financial enclave
in the new order of nations. The dollar bill slogan has been engraved on the levels in order to encourage a dialogue with economic balance. The work presents the idea of balance as a human construct. A. V.

233

Miguel ngel Madrigal Piln


Mxico D. F., 1974.

O traballo de Miguel ngel Madrigal suxrenos trazos, ras e


entrecruces sempre a punto de colapsar. No marco dunha exposicin sobre migracins, a peza evoca unha serie de imaxes
que refiran forma en que se constren as cidades e as sas
dinmicas de extensin sempre inacabadas. As cidades e o seu
crecemento desmedido disolven a imaxe de conxunto. O constante fluxo de persoas, a chegada de novos habitantes e a perda
doutros, transforman a interaccin entre os habitantes dunha cidade en algo complexo e difcil de asumir.

El trabajo de Miguel ngel Madrigal nos sugiere trazos, calles y


entrecruces siempre a punto de colapsar. En el marco de una
exposicin sobre migraciones, la pieza evoca una serie de imgenes que refieran a la forma en que se construyen las ciudades
y sus dinmicas de extensin siempre inacabadas. Las ciudades
y su crecimiento desmedido disuelven la imagen de conjunto. El
constante flujo de personas, la llegada de nuevos habitantes y la
prdida de otros, transforman la interaccin entre los habitantes
de una ciudad en algo complejo y difcil de asumir.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Sen Ttulo, 2008
Instalacin
Installation
Dimensins variables
Variable dimensions

The work of Miguel ngel Madrigal suggests traces, streets and


intersections which are always on the verge of collapse. In the
context of an exhibition on migration, the piece evokes a series
of images which refer to the way in which cities are built and
their always unfinished expansion dynamics. Cities and their
unstoppable growth dissolve the overall view. The constant
flow of people, the arrival of new inhabitants and the lost of
others transform the interaction between the inhabitants of a
city into something complex and hard to understand.

234

Sin Ttulo, 2008

235

Betsab Romero
Mxico, 1963.

Esta instalacin relaciona a idea de redes e portaras coa experiencia da migracin. Explora as ideas acerca do encerro, os lmites e/ou as fronteiras reais e simblicas. Tamn pensa acerca
das sensacins de maior ou menor mobilidade social e xeogrfica, a percepcin acerca da posibilidade mnima ou mxima de
participar da visibilidade social. As redes sitanse como imaxes
que atrapan aos inmigrantes, en trampas sociais como o trfico
ilegal de armas, persoas e droga. Son redes que involucran laboral ou economicamente aos inmigrantes en estratexias polticas, que, lonxe de integralos socialmente ao novo pas, tenden
a acentuar a segregacin. B. R.

Esta instalacin relaciona la idea de redes y porteras con la experiencia de la migracin. Explora las ideas acerca del encierro,
los lmites y/o las fronteras reales y simblicas. Tambin piensa
acerca de las sensaciones de mayor o menor movilidad social
y geogrfica, la percepcin acerca de la posibilidad mnima o
mxima de participar de la visibilidad social. Las redes se sitan
como imgenes que atrapan a los inmigrantes, en trampas sociales como el trfico ilegal de armas, personas y droga. Son redes
que involucran laboral o econmicamente a los inmigrantes en
estrategias polticas, que, lejos de integrarlos socialmente al nuevo pas, tienden a acentuar la segregacin. B. R.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Proyecto porteras, 2008
Instalacin, dimensins variables
Installation, variable dimensions
Terra, cal, tubos PVC, hamacas
Soil, lime, PVC tubes, hammocks

This installation links the idea of nets and goals with the idea of
migration. It explores ideas regarding containment, limits and/
or real and symbolic borders. It also examines notions linked to
greater or lesser social and geographical mobility, the perception of the minimum or maximum chance to enjoy social visibility.
The nets are shown as images which capture immigrants into
social traps such as the illegal trafficking of arms, people and
drugs. They are nets which drag immigrants, in terms of their
work and financial situation, into political strategies, which, far
from enabling them to become socially integrated in their new
countries, tends to emphasise segregation. B. R.

236

Proyecto porteras, 2008

237

ngel Poyn Cal


Comalapa (Guatemala), 1976.

A viaxe do emigrante tamn define un trnsito existencial, un


extravo individual e social. Non se trata de refuxiarse senn
de extraviarse no tempo, o que fai da mesma viaxe unha metfora do esquecemento, da necesidade mbil, da busca dun
novo lugar ao que algun chamar fogar. Estudios del fracaso
medidos en tiempo y espacio unha narracin non secuencial
dunha viaxe na cal nunca se consegue aterrar. Estes estudos
tomados de debuxos de Piet Mondrian suxiren un percorrido
intil, como o foi o proxecto da modernidade. A. P. C.

El viaje del migrante tambin define un trnsito existencial, un


extravi individual y social. No se trata de refugiarse si no de
extraviarse en el tiempo, lo que hace del mismo viaje una metfora del olvido, de la necesidad mvil, de la bsqueda de un
nuevo lugar al que alguien llamar hogar. Estudios del fracaso
medidos en tiempo y espacio es una narracin no secuencial de
un viaje en el cual nunca se consigue aterrizar. Estos estudios
tomados de dibujos de Piet Mondrian sugieren un recorrido
intil, como lo fue el proyecto de la modernidad. A. P. C.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Estudios del fracaso medidos en
tiempo y espacio, 2008
Reloxos de corda, debuxo, impresin dixital
Wind-up clock, drawing, digital
print
Medidas variables
Variable dimensions

The journey of the migrant also defines an existential transit, an


individual and social lost. It is not a question of seeking refuge,
but of becoming lost in time, which turns the journey into a metaphor for oblivion, for the mobile necessity, for the search of
a new place for someone to call home. Estudios del fracaso
medidos en tiempo y espacio is a non-sequential narrative of
a journey which never comes to an end. These studios taken
from drawings by Piet Mondrian suggest a useless journey, as
was the project of modernity.

238

Estudios del fracaso medidos en tiempo y espacio, 2008

239

La Torana
Colectivo formado en 2001 por / Collective formed in 2001 by Marlov Barrios, Erick Mench,
Norman Morales, Josu Romero, Plinio Villagrn. Guatemala.

Dende o principio da historia, o ceo foi un lugar inquietante


cheo de baleiro e de aparente luz. As estrelas, inclundo o sol
e a la, debuxan o intocable, o afastado, o que non podemos
comprender. A morte e a vida estiveron vinculados a ese baleiro
inexplicable e a humanidade, no seu afn de quererse igualar
ao divino, retratouse nesas cartografas, delimitadas a travs
de medidas, fronteiras, mitos e formas fantsticas. Las Nuevas
Constelaciones son novas cartografas celestes que retratan
ese afn milenario. Neste caso, a travs das iconas da alienacin, do consumo, da violencia e da relixin.

Desde el principio de la historia, el cielo ha sido un lugar inquietante lleno de vaco y de aparente luz. Las estrellas, incluyendo
el sol y la luna, dibujan lo intocable, lo lejano, lo que no podemos
comprender. La muerte y la vida han estado vinculados a ese
vaco inexplicable y la humanidad, en su afn de quererse igualar a lo divino, se ha retratado en esas cartografas, delimitadas
a travs de medidas, fronteras, mitos y formas fantsticas. Las
Nuevas Constelaciones son nuevas cartografas celestes que
retratan ese afn milenario. En este caso, a travs de los iconos
de la alienacin, el consumo, la violencia y la religin.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Mapa astral (Nuevas Constelaciones),
2008
Vinilo, pintura negra
Vinyl, black paint
Medidas variables
Variable dimensions

Since the dawn of history, the sky has been a disturbing sight,
full of emptiness and apparent light. The stars, including the sun
and the moon, draw the untouchable, the faraway, that which
we cannot understand. Life and death have been linked to
this inexplicable void, and humanity, in its attempts to achieve
divinity status, has portrayed itself in those cartographies, delimited by measurements, borders, myths and fantastic forms.
Las Nuevas Constelaciones are new celestial cartographies
which portray this age-old longing, by means, in this case, of
the icons of alienation, consumption, violence and religion.

240

Mapa astral (Nuevas Constelaciones), 2008

Mapa astral (Nuevas Constelaciones), 2008

241

Regina Galindo
Guatemala, 1974.
www.reginajosegalindo.com

A accin consistiu en alugar unha cela tipo familiar a unha empresa que d todo tipo servizos s prisins privadas. A artista
habita a cela, xunto co seu beb e o seu esposo, por un tempo
de 24 horas. Despois de concluda a accin, deixa aberta a cela
como un obxecto de arte. A performance fai referencia a T. Don
Hutto, Family Residencial Center, unha prisin de carcter privado e lucrativo localizada en Taylor, preto de Austin, e operada por Corrections Corporation of America (CCA), a compaa
de crceres privados mis grande do mundo. T. Don Hutto a
primeira prisin autorizada polo Estado para ingresar familias
completas: homes, mulleres embarazadas, adolescentes, nenos,
mulleres e bebs. Os detidos non son necesariamente criminais e
moitos deles son inmigrantes que son detidos nas prisins mentres que determinado o seu status de ilegalidade. Mentres, o
Estado cobre os gastos destas estadas.

La accin consisti en alquilar una celda tipo familiar a una empresa que da todo tipo servicios a las prisiones privadas. La artista
habita la celda, junto con su beb y su esposo, por un tiempo de
24 horas. Despus de concluida la accin, deja abierta la celda
como un objeto de arte. La performance hace referencia a T. Don
Hutto, Family Residencial Center, una prisin de carcter privado y lucrativo localizada en Taylor, cerca de Austin, y operada
por Corrections Corporation of America (CCA), la compaa
de crceles privadas ms grande del mundo. T. Don Hutto es la
primera prisin autorizada por el Estado para ingresar familias
completas: hombres, mujeres embarazadas, adolescentes, nios,
mujeres y bebs. Los detenidos no son necesariamente criminales y muchos de ellos son inmigrantes que son detenidos en las
prisiones mientras que es determinado su status de ilegalidad.
Mientras, el Estado cubre los gastos de estas pasantas.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Americas Family Prison, 2008
Rexistro de performance, impresin dixital
Performance documentation,
digital print
Rexistro en vdeo
Video documentation
Obra subvencionada e producida
por ArtPace, San Antonio Texas,
Estados Unidos, 2008
Work subsidised and produced
by ArtPace, San Antonio Texas,
United States, 2008

The action consisted of hiring a family-size cell from a company


which offers all kinds of services to private prisons. The artist
inhabits the cell, along with her husband and child, for 24 hours.
After the action is over, she leaves the door of the cell open, as
an art object. The performance refers to T. Don Hutto, Family
Residential Center, a private and for-profit prison in Taylor, near
Austin, TX, and run by the Corrections Corporation of America
(CCA), the largest private prison company in the world. T. Don
Hutto is the first prison authorised by the State to accept complete families: men, pregnant women, adolescents, children,
women and babies. The detainees are not necessarily criminals
and many of them are immigrants who are being held by the
State until their illegal status is confirmed. In the meantime, the
State covers the cost of their stay.

242

Americas Family Prison, 2008 Commissioned and produced by ArtPace, San Antonio, Texas Photo: Todd Johnson

243

Dalia Chvez
San Salvador (El Salvador), 1983.

A obra basase nunha reinterpretacin de pxinas de produtos


ofertados imprimidas polos supermercados. Un grupo de siluetas vense cubertos con tortillas, un alimento indispensable, accesible e popular. A artista rene o millo versus os bens importados
para xerar unha lectura de invasin dentro dun xogo de poder.
O tempo xoga un papel fundamental: as tortillas cambian, son
imaxes de produtos descompondose, vencidos en todos os
sentidos da palabra, afectados por procesos invisibles como as
leis que nos rexen, comndose a si mesmos. D. C.

La obra se basa en una reinterpretacin de pginas de productos ofertados impresas por los supermercados. Un grupo de siluetas se ven cubiertos con tortillas, un alimento indispensable,
accesible y popular. La artista rene el maz versus los bienes
importados para generar una lectura de invasin dentro de un
juego de poder. El tiempo juega un papel fundamental: las tortillas cambian, son imgenes de productos descomponindose,
vencidos en todos los sentidos de la palabra, afectados por procesos invisibles como las leyes que nos rigen, comindose a s
mismos. D. C.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Un cuento de miedo para una sociedad de consumo, 2008
Tortilla con mofo sobre siluetas
de productos de consumo
Mouldy tortilla over consumer
products outline
Impresin dixital
Digital print

The work is based on the reinterpretation of products shown in


supermarket special offer leaflets. A series of outlines are covered with tortillas, an essential, cheap and popular food. The
artist combines corn with imported goods in order to generate an invasive interpretation within a power game. Time plays
an essential part: the tortillas change; they are the images of
decomposing products, defeated in every sense of the world,
affected by invisible processes such as the laws which rule us ,
eating themselves. D. C.

244

Un cuento de miedo para una sociedad de consumo, 2008

245

Danny Zavaleta
San Salvador (El Salvador), 1981.

Este impreso comprende unha serie de cartas e de documentos


que relatan a vida de Carlos Portillo, salvadoreo, ex-integrante
das Forzas Armadas e da MSS, emigrante e retornado. O ordenamento destes relatos permite un xiro insospeitado percepcin que xeralmente se lle aplica a unha persoa como Carlos.
Ao poelas en escena ofrecen unha lectura sobre os principios,
os valores e os sentimentos de algun que se viu envolvido en sucesos delituosos. Carlos Portillo entregoume este lbum. Retrato
hablado a mia interpretacin desprexuizada da sa vida en
particular, que tamn a vida de moitos centroamericanos. D. Z.

Este impreso comprende una serie de cartas y documentos que


relatan la vida de Carlos Portillo, salvadoreo, ex-integrante de
las Fuerzas Armadas y de la MSS, emigrante y retornado. El
ordenamiento de estos relatos permite un giro insospechado
a la percepcin que generalmente se le aplica a una persona
como Carlos. Al ponerlas en escena ofrecen una lectura sobre
los principios, valores y sentimientos de alguien que se ha visto
envuelto en sucesos delictivos. Carlos Portillo me entreg este
lbum. Retrato hablado es mi interpretacin desprejuiciada de
su vida en particular, que es tambin la vida de muchos centroamericanos. D.Z.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Retrato hablado, 2008
Impresin sobre papel peridico
branco e negro
Print on black and white newspaper

This print comprises a series of letters and documents which


chronicle the life of Carlos Portillo, a Salvadorian, former member of the Armed Forces and the MSS, an emigrant and returned. The arrangement of these narratives allows for a change
in the perception of someone like Carlos. By staging them, they
offer an interpretation of the principles, values and feelings of
someone who has been involved in criminal events. Carlos Portillo gave me this album. Retrato hablado is my unprejudiced
interpretation of his life, which is also the life of many people
from Central America. D.Z.

246

Retrato hablado, 2008

247

Ronald Morn
San Salvador (El Salvador), 1972.

Esta obra unha evocacin do labirinto de Ddalo. Neste caso,


o fo reflicte todo o contrario: unha metfora da fraxilidade
social. O labirinto presntase como encrucillada, remite absurda paranoia e desexos de vivir unha realidade que cada vez
menos allea. O xodo de miles de persoas que apostan por
integrarse en novos espazos gravitan nun limbo ou permanecen nun estado de desconcerto. Neste labirinto, cunha sada
aparente, a decisin de quedar e vivir as consecuencias de ser
un inmigrante mis, son tan arriscadas como as de regresar ao
lugar de orixe. R. M.

Esta obra es una evocacin del laberinto de Ddalo. En este


caso, el hilo refleja todo lo contrario: es una metfora de la fragilidad social. El laberinto se presenta como encrucijada, remite
a la absurda paranoia y deseos de vivir una realidad que cada
vez es menos ajena. El xodo de miles de personas que apuestan por integrarse en nuevos espacios gravitan en un limbo o
permanecen en un estado de desconcierto. En este laberinto,
con una salida aparente, la decisin de quedarse y vivir las consecuencias de ser un inmigrante ms, son tan arriesgadas como
las de regresar al lugar de origen. R. M.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
De cmo los efectos son las causas,
2008
Instalacin
Installation
Dimensins variables
Variable dimensions
Pesos, fo, arame
Weights, thread, wire

This work is an evocation of the labyrinth of Daedalus. In this


case, the thread reflects the exact opposite: it is a metaphor of
social frailty. The labyrinth is presented as a crossroads which
directs us towards absurd paranoia and the desire to experience a reality which is increasingly less foreign. The exodus of
thousands of people who wish to become part of new spaces,
gravitating in a limbo, or a state or permanent confusion. In this
labyrinth, with an apparent exit, the decision to stay and face
the consequences of being just another immigrant is as risky as
returning to ones place of origin. R. M.

248

De cmo los efectos son las causas, 2008

249

Donna Conlon
Estados Unidos / United States, 1966. Reside en / Lives in Panam.

The only alternative to coexistence is codestruction (A nica alternativa coexistencia a codestruccin).


Jawaharlal Nehru (Primeiro Ministro de India)
Coexistencia mostra unha fila de formigas cortadoras de follas,
moi comns no bosque tropical de Panam. As formigas cortan anacos moi pequenos de follas que carrexan cara aos seus
nios subterrneos. Co material vexetal prodcese compost
onde han de cultivar fungos que servirn para alimentar as sas
cras. A artista toma vantaxe deste proceso natural e deposita
en cada formiga anacos de papel con smbolos de paz e as bandeiras dos 191 pases que pertencan s Nacins Unidas cando o
vdeo foi realizado. D. C.

The only alternative to coexistence is codestruction (La nica


alternativa a la coexistencia es la codestruccin).
Jawaharlal Nehru (Primer Ministro de India)
Coexistencia muestra una fila de hormigas cortadoras de hojas,
muy comunes en el bosque tropical de Panam. Las hormigas
cortan pedazos muy pequeos de hojas que acarrean hacia sus
nidos subterrneos. Con el material vegetal se produce compost donde han de cultivar hongos que servirn para alimentar
a sus cras. La artista toma ventaja de este proceso natural y
deposita en cada hormiga trozos de papel con smbolos de paz
y las banderas de los 191 pases que pertenecan a las Naciones
Unidas cuando el vdeo fue realizado. D. C.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Coexistencia, 2003
Vdeo, 5:26 minutos
Video, 5:26 minutes

The only alternative to coexistence is codestruction.


Jawaharlal Nehru (Prime Minister of India)
Coexistence shows a line of leafcutter ants, which are very
common in the tropical forest of Panama. The ants cut very
small pieces from leaves, which they then carry to their subterranean nests. The vegetable matter produces a sort of compost
which they use to grow fungi to be fed to their young. The artist takes advantage of this natural process and places on each
ant a piece of paper with peace symbols and the flags of the
191 countries which belonged to the United Nations at the time
when the video was produced. D. C.

250

Coexistencia, 2003 Foto Cortesa Galera Giorgio Persano, Torino

251

Ernesto Salmern
Managua, Nicaragua, 1977.
www.ernestosalmeron.com

welcome
ellos no son pobres
air Train to Jamaica
aqu todos estn pegados a algo
au ipod
Su cellphone
click by click
always selecting something that they do/ not have
tricloro etano
girls pick ass
mean people suck
fat people are hard to kidnap
ms de 53 das perdidos (agendadosManagua una hora atrs de Nueva York
aduana
cheque de gerencia
Transferencia
billing authorization
NO CERRAMOS AL MEDIO DIA
entre veces
sabs lo que hago?
ellos no son pobres 7 pm
pero tenemos que ganarnos la vida en algo
ernesto salmern
Managua/estrecho furioso/cerca al mar
Julio 2006

252

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Ellos no son pobres, 2006
Vdeo
Video

Ellos no son pobres, 2006

253

Luca Madriz
San Jos de Costa Rica, 1973.

Luca Madriz utilizou o millo, o feixn e outros produtos alimenticios bsicos para confeccionar instalacins onde se recoecen smbolos de organizacins e corporacins mundialmente
coecidas que, supostamente, velan polos dereitos humanos e
do consumidor. As sas obras suscitan unha discusin crtica
en torno ao uso dos transxnicos, a sa producin e os futuros
efectos sobre o individuo, as como a eventual complicidade
destas mega corporacins. Pop Corn incle grans de millo
transformados en flocos de millo. A artista utiliza o millo, na sa
condicin reciclada, como metfora dos procesos de transformacin dos valores tradicionais.

Luca Madriz ha utilizado el maz, el frijol y otros productos alimenticios bsicos para confeccionar instalaciones donde se reconocen smbolos de organizaciones y corporaciones mundialmente conocidas que, supuestamente, velan por los derechos
humanos y del consumidor. Sus obras suscitan una discusin
crtica en torno al uso de los transgnicos, su produccin y
futuros efectos sobre el individuo, as como la eventual complicidad de estas mega corporaciones. Pop Corn incluye granos
de maz transformados en palomitas. La artista utiliza el maz,
en su condicin reciclada, como metfora de los procesos de
transformacin de los valores tradicionales.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Pop Corn, 2008
Instalacin, medidas variables
Installation, variable dimensions
Flocos de millo, plstico, pintura
Pop corn, plastic, paint

Luca Madriz has used corn, beans and other staple foods to create installations which show the symbols of organisations and
corporations known all over the world, which supposedly protect human and consumer rights. Her works arouse a critical discussion regarding the use of genetically modified products, the
way they are produced and their future effects on the individual,
as well as the ultimate complicity of these mega-corporations.
Pop Corn includes corn which has been turned into popcorn. The
artist uses corn, in its recycled condition, as a metaphor for the
transformation processes of traditional values.

254

Pop Corn, 2008

255

Patricia Belli
Managua (Nicaragua), 1964.

Esta peza responde necesidade de tocar, xogar e manipular


materiais cotins e ordinarios, encontrados e reunidos a travs
de procesos azarosos s en aparencia. A nova disposicin que
a artista ofrece a estes obxectos reivindican os procesos do
ensaio, o erro, a reflexin, a volta a ensaiar, todo no marco da
precariedade. Esta obra un collage ou unha ensamblaxe. Non
dende unha posicin puramente artstica, senn a partir da sa
natureza hbrida. O collage afirma unha metfora baseada nas
relacins que se dan nos parasitismos, a simbiose, o desmantelamento de mbitos e a sa volta a construr. Recorda, en moito,
as formas intuitivas que definen a chamada arquitectura de remesas. A peza suxire as tensins, o peso fsico ou mental, que
emiten estes novos coecementos. As mesmo, a paisaxe de
culturas hbridas que estamos a construr nos territorios afastados e os propios. P. B.

Esta pieza responde a la necesidad de tocar, jugar, manipular


materiales cotidianos y ordinarios, encontrados y reunidos a
travs de procesos azarosos slo en apariencia. La nueva disposicin que la artista ofrece a estos objetos reivindican los
procesos del ensayo, el error, la reflexin, la vuelta a ensayar,
todo en el marco de la precariedad. Esta obra es un collage o
ensamblaje. No desde una posicin puramente artstica, sino a
partir de su naturaleza hbrida. El collage afirma una metfora
basada en las relaciones que se dan en los parasitismos, la simbiosis, el desmantelamiento de entornos y su vuelta a construir.
Recuerda, en mucho, las formas intuitivas que definen la llamada arquitectura de remesas. La pieza sugiere las tensiones, el
peso fsico o mental, que emiten estos nuevos conocimientos.
Asimismo, el paisaje de culturas hbridas que estamos construyendo en los territorios lejanos y los propios. P. B.

OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Sin ttulo (De oficios mnimos), 2008
Instalacin, medidas variables
Installation, variable dimensions
Obxectos varios, arame, lamias
queimadas e engarzadas con
contas de cores, poleas
Various objects, wire, burnt tyres
mounted with coloured beads,
pulleys

This piece responds to the need to touch, play with, and manipulate day-to-day objects, found through seemingly random
processes. The new arrangement bestowed on the objects by
the artist defends the process of rehearsal, error, reflection, rerehearsal, all in the context of precariousness. This work is a
collage or assembly, not in a purely artistic sense, but on the
basis of its hybrid nature. The collage offers a metaphor based
on the relationship between parasitism, symbiosis, the dismantling of environments and their reconstruction. It is very reminiscent of the intuitive forms which define so-called shipment
architecture. The piece conveys the tensions, the physical and
mental weight of this new field of knowledge. In the same way,
it brings us closer to the landscape of hybrid cultures which we
are building in distant and nearby territories. P. B.

256

Sin ttulo (De oficios mnimos), 2008

257

258

VILAGARCA DE AROUSA
INTERVENCINS

VILAGARCA DE AROUSA
INTERVENCIONES

VILAGARCA DE AROUSA
INTERVENTIONS

Nas ltimas dcadas o espazo pblico converteuse nun campo de discusin no que confle o urbanismo e a arquitectura, xunto coa socioloxa
e coa antropoloxa cultural. A arte, nesta discusin, achegou unha visin
crtica dende a prctica da intervencin. A anlise simblica do lugar (cada
vez mis convertido nun non-lugar) permitiu que a accin artstica sobre o
espazo pblico renomee e resignifique os espazos, achegando unha nova
lectura das relacins sociais, que permiten indicar experiencia coti as
limitacins do espazo pblico. A arte propn preguntas para reformular
outras relacins coa paisaxe e co mbito.
Renomear e resignificar son os obxectivos de diversas intervencins na
rea portuaria de Vilagarca de Arousa, a cargo de artistas de Galicia, de
Centroamrica e do Caribe, pertencentes s ltimas xeracins de artistas
cun traballo que se consolidou precisamente na interrelacin coa mirada e
a experiencia do pblico:

En las ltimas dcadas el espacio pblico se ha convertido en un campo


de discusin en el que confluye el urbanismo y la arquitectura, junto a la
sociologa y la antropologa cultural. El arte, en esta discusin, ha aportado
una visin crtica desde la prctica de la intervencin. El anlisis simblico
del lugar (cada vez ms convertido en un no-lugar) ha permitido que la
accin artstica sobre el espacio pblico renombre y resignifique los espacios, aportando una nueva lectura de las relaciones sociales, que permiten
indicar a la experiencia cotidiana las limitaciones del espacio pblico. El
arte propone preguntas para reformular otras relaciones con el paisaje y
con el entorno.
Renombrar y resignificar son los objetivos de diversas intervenciones en el
rea portuaria de Vilagarca de Arousa, a cargo de artistas de Galicia, de
Centroamrica y del Caribe, pertenecientes a las ltimas generaciones de
artistas cuyo trabajo se ha consolidado precisamente en la interrelacin
con la mirada y la experiencia de lo pblico:

In recent decades the public space has become a field of discussion where
participate urban planning and architecture, along with sociology and
cultural anthropology. In this discussion art has provided a critical perspective from the practice of intervention. Symbolic analysis of the place
(increasingly became a non-place) has allowed the art action to rename
and redefine public space, providing a new understanding of social relations that indicate the limitations public space to everyday experience.
Art proposes to reformulate questions about social relationships with
landscape and environment.
To rename and to redefine meanings for public space are the objectives
of various interventions in the port area of Vilagarca de Arousa, by artists
from Galicia, Central America and the Caribbean. All of them belong to
the latest generations of artists whose work has grown precisely on the
interface with the look and experience with the public sphere:

260

Federico Herrero (Costa Rica) realizou unha intervencin na fachada dunha nave industrial do porto na que intenta establecer relacins cromticas
entre o ceo e a auga, ao modo dunha paisaxe metafrica. Nano 4814 (Galicia) intervn na fachada oposta da mesma nave, que d praia de Compostela, utilizando pictoricamente elementos propios do graffiti nunha dimensin escenogrfica. Olmo Blanco (Galicia) insire o debuxo ornamental
dunha alfombra no chan de cemento da pasarela que conecta a cidade coa
praia, dignificando o acto cotin do paseo. Kiko Prez (Galicia) transforma
un colector de carga e unha medianeira en esculturas a travs da pintura,
inserindo focos de cores vibrantes na cotianeidade. Chemi Rosado (Puerto Rico) constre unha escultura con madeiras recicladas para ser usada
como pista de skate.
Esta seccin da Bienal contou co apoio e colaboracin da Autoridade Portuaria de Vilagarca de Arousa.

Federico Herrero (Costa Rica) ha realizado una intervencin en la fachada


de una nave industrial del puerto en la que intenta establecer relaciones
cromticas entre el cielo y el agua, al modo de un paisaje metafrico. Nano
4814 (Galicia) interviene en la fachada opuesta de la misma nave, que da a
la playa de Compostela, utilizando pictricamente elementos propios del
graffiti en una dimensin escenogrfica. Olmo Blanco (Galicia) inserta el
dibujo ornamental de una alfombra en el suelo de cemento de la pasarela que conecta la ciudad con la playa, dignificando el acto cotidiano del
paseo. Kiko Prez (Galicia) transforma un contenedor de carga y una medianera en esculturas a travs de la pintura, insertando focos de colores
vibrantes en la cotidianeidad. Chemi Rosado (Puerto Rico), construye una
escultura con maderas recicladas para ser usada como pista de skate.
Esta seccin de la Bienal ha contado con el apoyo y colaboracin de la
Autoridad Portuaria de Vilagarca de Arousa.

Federico Herrero (Costa Rica) intervene pictorially at the faade of a


warehouse in the port, introducing color connections in blue between
the sky and water surrounding the building, as in a metaphorical landscape. Nano 4814 (Galicia), deploys his work on the opposite faade of
the warehouse, facing Compostela beach, using elements of graffiti on a
secenogaphical dimension. Olmo Blanco (Galicia), insert the ornamental
design of a carpet on the concrete floor of the walkway that connects the
city with the beach, dignifying everyday act of the walk. Kiko Perez (Galicia) transforms a cargo container and a dividing wall into color sculptures
through painting, inserting fields and forms of vibrant colors in the everyday space. Chemi Rosado (Puerto Rico) builds a sculpture with recycled
wood to be used by skilled skaters and bikers.
This section of the Biennial counts with the support and collaboration of
the Port Authority of Vilagarca de Arousa.

261

Chemi Rosado Seijo


San Juan de Puerto Rico, 1973.

Galician Summer Rhythm (Number 13) / Vern al Ritmo Gallego


(Nmero 13) un retrato de Vilagarca e Galicia a travs dunha
escultura coa forma dunha rampla para montar skate, usando
como medida para as sas curvas os arcos de Vista Alegre, rea
onde se une o Vilagarca antigo co moderno. Unha homenaxe
s historias da arte e do skateboard dos anos cincuenta e oitenta usando materiais atopados ou reutilizados da rea (Basquiat)
e pintando de branco a superficie onde se irn marcando os
movementos expresionistas dos skateboartistas (Pollock).

Galician Summer Rhythm (Number 13) / Verano al Ritmo Gallego


(Nmero 13) es un retrato de Vilagarca y Galicia a travs de
una escultura con la forma de una rampa para montar skate,
usando como medida para sus curvas los arcos de Vista Alegre,
rea donde se une el Vilagarca antiguo con el moderno. Un
homenaje a las historias del arte y skateboard de los cincuenta y ochenta usando materiales encontrados o reutilizados del
rea (Basquiat) y pintando de blanco la superficie donde se irn
marcando los movimientos expresionistas de los skateboartistas (Pollock).

Galician Summer Rhythm (Number 13)


/ Verano al Ritmo Gallego (Nmero 13)
Intervencin en Vilagarca de Arousa
Intervention in Vilagarca de Arousa

Galician Summer Rhythm (Number 13) / Verano al Ritmo Gallego


(Nmero 13) is a portrait of Vilagarca and Galicia through a
sculpture in the shape of a skate riding ramp. The sculpture
takes the Vista Alegre Arcs as a measure for its curves, a site in
which the ancient Vilagarcia links to the modern one. A tribute
to the art and skateboard stories from the 50s and 80s, using
found or re-used materials from the area (Basquiat) and painting the surface in white, where the expressionist movements of
skaboartists will be leaving their marks (Pollock).

262

Galician Summer Rhythm (Number 13) / Verano al Ritmo Gallego (Nmero 13)

263

Federico Herrero
San Jos de Costa Rica, 1978.

Para o proxecto en Vilagarca interesoume moito a idea de descompoer a arquitectura desa fachada que, dalgn xeito, xa
era unha estrutura aberta e cambiante, que coas sas enormes
portas crean debuxos e movemento. Penso na posibilidade de
crear novos espazos por medio da cor e nese senso a idea dun
portal cristalzase coa enerxa da cor. Por outro lado, hai unha
idea dun mural que tea resonancia co lugar onde se atopa e
neste caso hai elementos predominantes de auga e aire. F. H.

Para el proyecto en Vilagarca me interes mucho la idea de


descomponer la arquitectura de esa fachada que, de algn
modo, ya era una estructura abierta y cambiante, que con sus
enormes puertas se crean dibujos y movimiento. Pienso en la
posibilidad de crear nuevos espacios por medio del color y en
ese sentido la idea de un portal se cristaliza con la energa del
color. Por otro lado, hay una idea de un mural que tenga resonancia con el lugar donde se encuentra y en este caso hay
elementos predominantes de agua y aire. F. H.

Paisaje, 2010
Intervencin en Vilagarca de Arousa
Intervention in Vilagarca de Arousa

For the project in Vilagarca I was very interested in the idea


of breaking up that faades architecture that was, in a way,
already an open and changeable structure, with its enormous
doors is creating drawings and movement
I think in the possibility of creating new spaces through color.
And in that sense, the idea of a doorway crystallizes through
the energy of color. On the other hand, theres this idea of a
mural that has resonance with the place where is located and, in
that case, there are predominant elements of water and air. F. H.

264

Paisaje, 2010

265

Kiko Prez
Vigo (Pontevedra), 1982.

Pode ser un obxecto mis ou menos obxecto ca outro? E un


humano mis ou menos humano ca outro? Engadir valores a
unha cousa que xa ten unha condicin propia; revestir, disfrazar,
maquillar, son accins que forman parte da funcionalidade da
pintura, e que permiten alterar o xeito en que concibimos un
obxecto. Se non transforma a sa estrutura, polo menos permite crear outras novas que se suman s que xa existen, ou
simplemente, fan ver o que xa existe. Paradoxo que nos recorda
que anda quedan campos que son propios do contexto artstico. K. P.

Puede un objeto ser ms o menos objeto que otro? Y un humano ms o menos humano que otro? Aadir valores a una
cosa que ya tiene una condicin propia; revestir, disfrazar, maquillar, son acciones que forman parte de la funcionalidad de la
pintura, y que permiten alterar la manera en que concebimos un
objeto. Si no transforma su estructura, al menos permite crear
otras nuevas que se suman a las que ya existen, o simplemente,
hacen ver lo que ya existe. Paradoja que nos recuerda que todava quedan campos que son propios del contexto artstico. K. P.

Sen ttulo, 2010


Intervencins en medianeira e
colector
Interventions in dividing wall and
container

Can an object be more or less an object than another? What


about a human being more or less human than another? To add
value to something that already has a condition of its own; to
cover, to disguise, to make up, are actions that are part of the
functionality of painting which allow to distort the way in which
we conceive an object. If it doesnt transform its structure, at
least allows creating new ones in addition to the existing ones,
or just make see what exist. A paradox that reminds us that there are still fields unique to the artistic context. K. P.

266

Sen ttulo, 2010

267

Nano4814
Vigo (Pontevedra), 1978.

A diversidade do seu traballo ntrese dos distintos campos


creativos nos que acta: dende o deseo ou a ilustracin, s
sas intervencins na ra ou o seu traballo de galera.
A sa obra mantn un carcter pblico e o seu interese en conceptos como a idea do papel do artista na sociedade e a sa
relacin coa sa actividade creativa, a morte na arte, o memento mori relacionado coa figura do artista na cidade ou a presin
existencial do individuo contemporneo; todo isto camuflado
por unha esttica colorista que oculta, primeira vista, temas
transcendentais.
Intersanlle as construcins efmeras tanto dentro coma fra
do espazo expositivo e o contraste entre o esforzo obsesivo na
creacin dunha peza anda sendo consciente previamente da
sa caducidade, marcado polos materiais e soportes utilizados
para a sa creacin (instalacins, pintura mural...).

La diversidad de su trabajo se nutre de los distintos campos


creativos en los cuales acta: desde el diseo o la ilustracin, a
sus intervenciones callejeras o su trabajo de galera.
Su obra mantiene un carcter pblico y su inters se centra en
conceptos como la idea del papel del artista en la sociedad y su
relacin con su actividad creativa, la muerte en el arte, la figura del artista en la ciudad o la presin existencial del individuo
contemporneo; todo esto camuflado por una esttica colorista
que oculta, a primera vista, temas transcendentales.

FIASCO, 2010
Intervencin en Vilagarca de Arousa
Intervention in Vilagarca de Arousa

Le interesan las construcciones efmeras tanto dentro como


fuera del espacio expositivo y el contraste entre el esfuerzo
obsesivo en la creacin de una pieza an siendo consciente previamente de su caducidad, marcado por los materiales y soportes utilizados para su creacin (instalaciones, pintura mural...).

The diversity of his work nourishes from the different creative


fields in which he usually acts: from design to illustration to street
interventions or his gallery work.
Nano4814s work maintains a public nature with an interest in issues such as the role of the artist in society and his relationship
with his own creative activity, death in art, the figure of the artist
in the city or the existential pressure of the contemporary individual. All this camouflaged by a colorful aesthetics that seems,
at first glance, to be hiding all these transcendental topics.
Hes interested in temporary constructions, both inside and outside the exhibition area, and the contrast between the obsessive
efforts in the creation of a piece even though hes aware of its
expiring condition marked by the materials and the media involved (installations, painting, mural painting).

268

FIASCO, 2010

269

Olmo Blanco
Boiro (A Corua), 1982. Reside en Santiago de Compostela.

Tanto a intervencin que realicei na zona portuaria de Vilagarca


como os obxectos que se expoen no Sexto Edificio e no Edificio Castro Monteagudo do Museo de Pontevedra pertencen ao
proxecto Instalodecoracin. Instalodecoracin una reflexin
sobre cuestins como a asimilacin de influencias externas, a
pobreza ou o falso luxo. O. B.

Tanto la intervencin que he realizado en la zona portuaria de


Vilagarca como los objetos que se exponen en el Sexto Edificio y en Edificio Castro Monteagudo del Museo de Pontevedra
pertenecen al proyecto Instalodecoracin. Instalodecoracin es
una reflexin sobre cuestiones como la asimilacin de influencias externas, la pobreza o el falso lujo. O. B.

Instalodecoracin, 2010
Intervencin en Vilagarca de Arousa
Intervention in Vilagarca de Arousa

As well as the intervention done at the port of Vilagarca, as the


objects exposed at Sexto building and at the Castro Monteagudo building of the Pontevedra Museum are part of the project
Instalodecoracin (Installdecoration). Instalodecoracin is a reflection over questions as assimilation of external influences,
poverty or false luxury. O. B.

Instalodecoracin, 2010

270

271

272

a promesa da poltica

la promesa de la poltica

The promise of politics

A PROMESA DA POLTICA
Tania Bruguera
A promesa da Poltica, tomando o ttulo da obra de Hannah Arendt, presenta unha seleccin de cinco acontecementos sados na prensa internacional.
Cada un deles provenos unha expectativa diferente s convencins coas
que fomos educados sobre o tema: o heroe (Isasthenia), o clero (Peithein),
a princesa (Doxa), o monumento (Plusvala), a ilegalidade (Isonomia). Cada
obra titulada cun concepto filosfico utilizado no libro de Arendt, creando
unha atemporalidade entre a lectura do libro e a lectura casual dun xornal.

LA PROMESA DE LA POLTICA
Tania Bruguera
La promesa de la Poltica, tomando el ttulo de la obra de Hannah Arendt,
presenta una seleccin de cinco acontecimientos salidos en la prensa internacional. Cada uno de ellos nos provee una expectativa diferente a las
convenciones con las que hemos sido educados sobre el tema: el hroe
(Isasthenia), el clero (Peithein), la princesa (Doxa), el monumento (Plusvala),
la ilegalidad (Isonoma). Cada obra es titulada con un concepto filosfico
utilizado en el libro de Arendt, creando una atemporalidad entre la lectura
del libro y la lectura casual de un peridico.

THE PROMISE OF POLITICS


Tania Bruguera
La Promesa de la Poltica, taking its title from the work of Hannah Arendt,
presents a selection of five events appeared in the international press. Each
one provides us with a different expectation to the conventions with which
we have been educated on the matter: the hero (Isasthenia), the clergy
(Peithein), the princess (Doxa), the monument (Gain), lawlessness (Isonomy). Each work is titled after a philosophical concept used in Arendts
book, creating a timelessness between the reading of the book and the
casual reading of a newspaper.

274

I. ISONOMA
A noticia da redada e captura do chamado O clan dos Gordos un grupo
de traficantes de drogas organizado en Espaa, trouxo consigo un elemento sorpresivo e paradoxal ao ler a noticia que lles fixo ser cualificados de
supermercado.
A obra, unha tea branca bordada con fo negro, de tamao A3, posta na
parede como cartel, leva o texto: Ningun sabe o pasado que lle espera.
Fdo. A Administracin. Esta expresin popularmente utilizada en Cuba
cando a unha persoa se lle crea un pasado ficticio para poder facer coincidir a traxectoria da persoa co interese da sa proxeccin pblica por parte
da autoridade. Por outro lado fala da aspiracin de respectabilidade a partir da reproducin de estruturas corporativas.
Isonoma: Igualdade ante a lei da reparticin, igualdade de dereitos civs e
polticos dos cidadns.

I. ISONOMA
La noticia de la redada y captura del llamado El clan de los Gordos, un
grupo de traficantes de drogas organizado en Espaa trajo consigo un elemento sorpresivo y paradjico al leer la noticia que le hicieron ser calificados
de supermercado.
La obra, una tela blanca bordada con hilo negro, de tamao A3, puesta en la
pared como cartel, lleva el texto: Nadie sabe el pasado que le espera. Fdo.
La Administracin. Esta expresin popularmente utilizada en Cuba cuando
a una persona se le crea un pasado ficticio para poder hacer coincidir la trayectoria de la persona con el inters de su proyeccin pblica por parte de la
autoridad. Por otro lado habla de la aspiracin de respetabilidad a partir de
la reproduccin de estructuras corporativas.
Isonoma: Igualdad ante la ley del reparto, igualdad de derechos civiles y polticos de los ciudadanos.

I. ISONOMA / ISONOMY
The news of the raid and capture of El Clan de los Gordos, a group of drug
dealers organized in Spain, brought about an unexpected and paradoxical
element, when reading the new, that made them been labeled as supermarket.
The work, a white cloth embroidered in black thread, A3 size, hanged on
the wall like a poster, bears the text: Nobody knows what does past have
in store for him. Signed. The Management. This term popularly used in
Cuba when a fictitious past is created for a person in order to match his
or her trajectory with the interest of its public projection by the authority.
On the other hand, it talks about the aspirations of respectability from the
reproduction of corporate structures.
Isonomy: Equality before the law of distribution, equal civil and political
rights of citizens.

275

II. ISASTHENAI
A noticia da morte de Orlando Zapata Tamayo puxo en cuestionamento o
ideal do heroe creado pola Revolucin Cubana.
O da da inauguracin, o pblico asistente exposicin que desexou posar
para o escultor, puido ser retratado nun busto de barro similar aos utilizados para marcar a existencia de heroes e personaxes ilustres. O busto
exista s por uns minutos, ata que unha nova persoa se sentase a pousar
e un novo rostro apareca no busto.
Ishastenai: facer igual.
II. ISASTHENAI
La noticia de la muerte de Orlando Zapata Tamayo puso en cuestionamiento
el ideal del hroe creada por la Revolucin Cubana.
El da de la inauguracin, el pblico asistente a la exposicin que dese
posar para el escultor pudo ser retratado en un busto de barro similar a los
utilizados para marcar la existencia de hroes y personajes ilustres. El busto exista slo por unos minutos, hasta que una nueva persona se sentara a
posar y un nuevo rostro apareca en el busto.
Ishastenai: hacer igual.

II. ISASTHENAI
The news of the death of Orlando Zapata Tamayo questioned the ideal of
the hero created by the Cuban Revolution.
On the opening day, the public attending the exhibition who wished to
pose for the sculptor could be portrayed in a bust of similar clay bust similar to the ones used to mark the existence of heroes and distinguished
characters.The bust lasted only a few minutes, until a new person sit down
to pose and a new face appeared in the bust.
Ishastenai: do the same.

276

III. DOXA
A filla dos prncipes do Xapn, de nove anos, tivo que ser sacada polos
seus pais da escola debido ao abuso e aos golpes recibidos por parte dos
seus compaeiros de aula. Unha princesa deprimida cunha filla golpeada
non precisamente a idea que por anos encheu a imaxinacin de novas
rapazas que esperan converter as sas vida en felices para sempre.
Un ovo, baixo a presin da labarada dun soprete, est nun pedestal.
Doxa: unha palabra grega que se adoita traducir como opinin.

III. DOXA
La hija de los prncipes del Japn, de nueve aos, tuvo que ser sacada por
sus padres de la escuela debido al abuso y golpes recibidos por parte de
sus compaeros de aula. Una princesa deprimida con una hija golpeada no
es precisamente la idea que por aos ha llenado la imaginacin de jvenes
muchachas que esperan convertir su vida en felices para siempre.
Un huevo, bajo la presin de la llamarada de un soplete, est en un pedestal.
Doxa: es una palabra griega que se suele traducir como opinin.

III. DOXA
The daughter of the prince and princess of Japan, aged nine, had to be
taken out from school by her parents due to the abuse and beatings of her
classmates. A depressed princess with a beaten daughter isnt exactly the
idea that, for years, filled the minds of young girls awaiting to turn their
lives into a happily ever after.
An egg, under the pressure of a blowtorch blaze, is on a pedestal.
Doxa: it is a Greek word usually translated as opinion.

277

IV. PLUSVALA
Baseada na noticia, de decembro de 2009, do roubo do cartel que estaba
entrada do campo de concentracin de Auschwitz. A obra a reproducin do obxecto a escala 1:1. Montada, lista para ser intervida polo pblico,
esta peza transfrmase coa actividade realizada sobre ela a travs do tempo de exposicin.
Plusvala: o valor do traballo non remunerado creado por enriba do valor
da sa forza de traballo e que forma a base da acumulacin capitalista ao
ser apropiado gratuitamente.
IV. PLUSVALA
Basada en la noticia, de diciembre de 2009, del robo del cartel que estaba a la entrada del campo de concentracin de Auschwitz. La obra es la
reproduccin del objeto a escala 1:1. Montada lista para ser intervenida por
el pblico, esta pieza se transforma con la actividad realizada sobre ella a
travs del tiempo de exposicin.
Plusvala: es el valor del trabajo no remunerado creado por encima del valor
de su fuerza de trabajo y que forma la base de la acumulacin capitalista al
ser apropiado gratuitamente.

IV. PLUSVALA / ADDED VALUE


Based on the news, from December 2009, of the robbery of the sign which
was at the entrance of Auschwitz concentration camp. The work is the reproduction of the object at 1:1 scale. Set up ready to be intervened by the
public, the piece is transformed by the activity performed on it during the
time is exposed.
Added Value: it is the value of the unpaid work created above the value of
its work force that sets up the basis for the capitalist accumulation since it
is appropriated for free.

278

V. PEITHEIN
Un cura que rouba o dieiro recadado na sa parroquia para poer anuncios en internet de servizos sexuais, foi a noticia que recibiron os asistentes
misa onde este se confesara.
Phethen de Peito, filla de Hermes e Afrodita que personificaba a seducin
e a persuasin na mitoloxa grega.

V. PEITHEIN
Un cura que roba el dinero recaudado en su parroquia para poner anuncios
en internet de servicios sexuales fue la noticia que recibieron los asistentes
a la misa donde ste se confesara.
Phethen de Peito, hija de Hermes y Afrodita que personificaba la seduccin
y la persuasin en la mitologa griega.

V. PEITHEIN
A priest who had stolen the money collected in his own parish to place
some ads offering sexual services on the internet was the news received
by those attending the church in which he did confess.
Phethen of Peito, daughter of Hermes and Aphrodite personified seduction
and persuasion in Greek mythology.

279

280

Actividades

actividades

activities

Espazos de debate
Unha serie de mesas redondas e conferencias ofrecen un espazo de reflexin e discusin en torno a temas centrais na XXXI Bienal a travs de
presentacins de artistas participantes na mostra, conferencias e un ciclo
de mesas redondas denominado Subidos de ton articulado en xornadas,
cada unha delas se identificada cunha cor: xornada vermella (performance
e poltica); xornada verde (ecoloxa, naturalmente); xornada negra (raza y
racismo); xornada branca (arte e delito); xornada (pantera) rosa (contextos
e prcticas educativas).

Espacios de debate
Una serie de mesas redondas y conferencias ofrecen un espacio de reflexin y discusin en torno a temas centrales en la XXXI Bienal a travs
de presentaciones de artistas participantes en la muestra, conferencias y
un ciclo de mesas redondas denominado Subidos de tono articulado en
jornadas, cada una de las cuales se identificada con un color: jornada roja
(performance y poltica); jornada verde (ecologa, naturalmente); jornada
negra (raza y racismo); jornada blanca (arte y delito); jornada (pantera)
rosa (contextos y prcticas educativas).

Spaces for Discussion


A series of round tables and conferences provide with a space for reflection and discussion on topics key to the XXXI Bienal de Pontevedra
through presentations by artists participating in the show, conferences
and a series of panel discussions called Bawdy and articulated in days,
each one identified with a color: red day (performance and politics); green
day (naturally ecology); black day (race and racism); white day (art and
crime); pink (panther) day (context and educative practices).

282

Vdeos (e outros xogos)


Charla a cargo dos artistas
Donna Conlon e Jonathan
Harker (Panam)
Xoves 27 de maio, 20h
Facultade de Belas Artes
de Pontevedra (Espazo 10)
Migracins: mirando ao sur
Charla a cargo da comisaria da
exposicin Migracins, Rosina
Cazali (Guatemala)
Venres 28 de maio, 20h
Saln de Actos, Facultade
de Belas Artes de Pontevedra
OPUS, o traballo artstico de
creacin colectiva como un
cruzamento de camios entre
a investigacin, a curadora,
o arquivismo e o coleccionismo
Charla a cargo dos artistas
Meira Marrero e Jos A. Toirac
(Cuba)
Luns 31 de maio, 20h
Facultade de Belas Artes
de Pontevedra (Espazo 10)
Pasos de xigante dende a periferia: as mltiples responsabilidades dunha iniciativa artstica no
Caribe neerlands.
Charla a cargo a cargo de
Nancy Hoffman, codirectora do
Instituto Boa Bista (Curaao)
Martes 1 de xuo, 20h
Saln de Actos, Facultade
de Belas Artes de Pontevedra
Ctedra Arte de Conducta
Mesa redonda en torno ao
proxecto desenvolvido na
Habana por Tania Bruguera,
coa presenza da artista, xunto
a Nuria Gell, Levi Horta e
Adrin Melis, artistas participantes nese programa de estudos.
Mrcores 2 de xuo, 20h
Facultade de Belas Artes
de Pontevedra (Espazo 14)
Alg-a e outras (v)erbas [foro eutrpico de colectivos autoxestionados]
Domingo 6 de xuo, 17h
Alg-a Lab, Vigo (Camio
da Igrexa, n254. Barrocas,
Valadares)

SUBIDOS DE TON: DEBATES NA


XXXI BIENAL DE PONTEVEDRA
Casa das Camps, Vicerreitora
do Campus de Pontevedra
Ra Don Filiberto 9-11
Coordinacin: Tamara Daz
Bringas
Xornada vermella:
sobre performance e poltica
Coas artistas Tania Bruguera
(Cuba), Priscilla Monge (Costa
Rica) e a comisaria Rosina
Cazali (Guatemala).
Sbado 5 de xuo, 17h
Xornada verde:
sobre ecoloxa, naturalmente
Cos artistas Luca Madriz (Costa
Rica), Jorge Perianes (Espaa)
e Baltazar Torres (Portugal)
Luns 7 de xuo, 16h
Xornada negra:
en torno a raza e racismo
Cos artistas Jean Franois Bocl
(Martinica), Edgar Len (Costa
Rica), Meira Marrero e Jos A.
Toirac (Cuba).
Luns 7 de xuo, 19h
Xornada branca:
sobre arte e delito
Cos artistas Ronald Morn
(El Salvador), Adn Vallecillo
(Honduras), Limber Vilorio
(Repblica Dominicana) e
Danny Zavaleta (El Salvador).
Martes 8 de xuo, 16h
Xornada (pantera) rosa:
sobre contextos e prcticas
educativas
Con Darwin Andino (Espora,
Managua), Luis Agosto-Leduc
(Beta-local, San Juan), Roi
Fernndez (Alg-a, Vigo).
Martes 8 de xuo, 19h

Unha potica da emigracin.


Chano Pieiro
En colaboracin co Centro
Galego de Arte Contempornea,
CGAC, os das 17 e 18 de xuo
presentronse en Santiago
de Compostela as pelculas
Mamasuncin (1984) e Sempre
Xonxa (1989), de Chano Pieiro.
As presentacins en homenaxe
a ese realizador, impulsor do
cine en galego e cuxos temas
se centraron nas problemticas da emigracin, estiveron
acompaadas dun coloquio coa
presenza da actriz Uxa Blanco,
o investigador Manolo Gonzlez
e o produtor, director e guionista Antn Reixa.
As Misins Pedagxicas da
Segunda Repblica e os seus
protagonistas
Conferencia a cargo de Eugenio
Otero, Profesor de Historia da
Educacin, Universidade de
Santiago de Compostela
Mrcores 23 de xuo, 20h
Sexto Edificio, Museo
de Pontevedra (Seccin
Tras-Misins, 3 andar)
Porvires: Idearios pedagxicos
de retorno e iniciativas de [re]
volta para unha experiencia de
educacin popular na Galicia
non urbana
Conferencia a cargo de Vicente
Pea, Profesor de Historia da
Educacin Contempornea,
Universidade de Santiago de
Compostela
Mrcores 30 de xuo, 20h
Sexto Edificio, Museo
de Pontevedra (Seccin
Tras-Misins, 3 andar)
Caf con leche (Cuba, 2003, 30
minutos. Dir. Manuel Zayas)
Mrcores 7 de xullo
Auditorio do Sexto Edificio,
Museo de Pontevedra

283

Ciclo de Cine Utrpicos


O cine converteuse nunha ferramenta indispensable para comprender a
realidade, e tamn para entender a arte.
No marco de Utrpicos, o cine configrase como unha seccin mis, asumindo un papel equivalente ao dunha exposicin que permita un achegamento a Centroamrica e ao Caribe complementario s outras mostras.
A travs dunha seleccin de trece producins recentes, entre longas de
ficcin e documentais, esta mostra de cine centroamericano e caribeo
trata de atender tanto ao tratamento de temas de actualidade como
diversidade de perspectivas no mbito da ficcin.
O Ciclo de Cine proxctase de forma paralela no auditorio do Sexto edificio do Museo de Pontevedra, s 20.00h durante os meses de xuo, xullo e
os primeiros das de setembro no museo MARCO de Vigo, entre o 13 e o 20
de xullo, de martes a venres.

Ciclo de Cine Utrpicos


El cine se ha convertido en una herramienta indispensable para comprender
la realidad, y tambin para entender el arte.
En el marco de Utrpicos, el cine se configura como una seccin ms, asumiendo un papel equivalente al de una exposicin que permita una aproximacin a Centroamrica y el Caribe complementaria a las otras muestras.
A travs de una seleccin de trece producciones recientes, entre largos de
ficcin y documentales, esta muestra de cine centroamericano y caribeo
trata de atender tanto al tratamiento de temas de actualidad como a la diversidad de perspectivas en el mbito de la ficcin.
El Ciclo de Cine se proyecta de forma paralela en el auditorio del Sexto edificio del Museo de Pontevedra, a las 20.00h durante los meses de junio, julio
y primeros das de septiembre y en el museo MARCO de Vigo, entre el 13 y
el 30 de julio, de martes a viernes.

Film Cycle - Utropics


Cinema has become an essential tool to understand reality and art.
In the context of Utrpicos, film is presented as another section. The cycle
takes on the role of an exhibition which takes place throughout the Biennial and allows us to get to know Central America and the Caribbean, offering a landscape which complements the exhibitions.
Through a selection of thirteen recent productions, including feature films
and documentaries, this Central American and Caribbean film show attempts to address both the treatment of topical issues and the diversity of
perspectives in the field of fiction.
The Film cycle is projected simultaneously in the auditorium of the Sixth
Building from the Museum of Pontevedra, during the months of June, July
and early September at 20:00 pm and at the Museum MARCO from Vigo,
between the 13th and 30th July, Tuesday through Friday.

284

Quin dijo miedo: Honduras de un golpe


Documental, 108 min
Honduras - Arxentina, 2010
Director: Katia Lara

Entre los muertos


Documental, 60 min
El Salvador 2006
Director: Jorge Dalton

Tres Reyes
Documental, 88 min
Belice, 2007
Directora: Katia Paradis

El Camino
Ficcin - drama, 91 min
Costa Rica 2008
Directora: Ishtar Yasin
www.elcaminofilm.com

Lo que so Sebastin
Ficcin - drama, 83 min
Guatemala, 2004
Director: Rodrigo Rey Rosa
Wetback, documental indocumentado
Documental, 97 min
Nicaragua, Honduras, Guatemala, Estados
Unidos, Canad, Mxico 2005
Director: Arturo Torres
www.opencityworks.com/wetback/

Los Dioses Rotos


Ficcin - drama, 90 min
Cuba 2008
Director: Ernesto Daranas
La Vida Loca
Documental, 90 min
Espaa - Mxico - Francia - El Salvador 2008
Director: Christian Poveda
www.lafemme-endormie.com/vidaloca

No hay tierra sin dueo


Ficcin - drama, 107 min
Honduras, 2003
Director: Sami Kafati
Uno, La Historia de un Gol
Documental, 60 min
El Salvador - Colombia, 2009
Director: Gerardo Muyshondt, Carlos Moreno
www.uno.com.sv
Gasolina
Ficcin - drama, 75 min
Guatemala - Espaa - EE. UU. 2008
Director: Julio Hernndez
Seva Vive
Documental, 90 min
Puerto Rico 2009
Director: Francisco Serrano
www.sevavive.com
El Premio Flaco
Ficcin - comedia dramtica, 95 min
Cuba 2009
Director: Juan Carlos Cremata

285

INQUIETA IMAGEN
(2002-2008)
Concurso Centroamericano de
Videocreacin. Museo de Arte y
Diseo Contemporneo, San
Jos de Costa Rica
Sede da Deputacin de Pontevedra
en Vigo ra Oporto 3, 36201, Vigo
Coa colaboracin do Museo de
Arte y Diseo Contemporneo de
Costa Rica

vol. 1
Aria, 2001
Brooke Alfaro (Panam)
Viento, agua, piedra, 2000
Joaqun Rodrguez del Paso
(Costa Rica)

Memorias del hijo del viejo,


2002-03
Enrique Castro (Panam)
Gravedad, 2004
Alan Omar Mairena (Honduras)

Auto-opsis, 2002
Jos Alberto Hernndez (Costa
Rica)

Lix cuarahro, tus tortillas mi


amor, 2004
Sandra Monterroso (Guatemala)

Microdanza, 2000
Vernica Monestel (Costa Rica)

Sophia, 2003
Csar Danilo Girn (El Salvador)

Despus del tono, 2002


Christian Bermdez (Costa Rica)

Cmo se llama la obra?, 2004


Hugo Ochoa (Honduras - Costa
Rica)

Skin, 2001
Andrs Carranza (Costa Rica)
Cuentos de Honduras y Cegueras,
2001
Hugo Ochoa (Honduras - Costa
Rica)
Mi vida loca, 2002
Rodolfo Walsh (El Salvador Guatemala)
Dime cuando sonrer, 2002
Luca Madriz (Costa Rica)
Conjuros, 2001
Adela Marn (Costa Rica)
vol. 2
Memorias del porqu. Euqrop led
Airumen, 2003
Edgar Len (Costa Rica)
Dolor de cabeza, 2003
Luca Madriz (Costa Rica)
Documento 1/29, 2002
Ernesto Salmern (Nicaragua),
Mauricio Prieto (Colombia)
La luz, 2003
Ana De Vicente (Espaa-Costa
Rica)
Singular Solitario, 2002
Donna Conlon (Panam-Estados
Unidos)
Mi querido Pueblo Ambiguo,
2003
Alejandro Ramrez (Costa Rica)
Nos vale verja, 2002
Artistas de la calle: Regina Aguilar,
Alejandro Durn, Roberto Buddhe,
Eduardo Bahr (Honduras)

286

vol. 3

Documento 3/29, 2003


Ernesto Salmern (Nicaragua)
Introspeccin, 2004
Juan Carlos Jimnez (Costa Rica)
vol. 4
Equilibrista, 2005
Patricia Belli (Nicaragua)
Miedo al mar, 2005
Ramss Giovanni (Panam)
Kung Fu, 2005
Hugo Ochoa (Honduras - Costa
Rica)
Angie contra el mundo, 2005
Ana Luisa Snchez (Panam)
Tico Postdam, 2005
Sandra Trejos (Costa Rica)
vol. 5
Dear Neighbor, 2006
Christian Bermdez (Costa Rica)
Ablucin, 2007
Regina Galindo (Guatemala)
XX, 2007
Regina Galindo (Guatemala)
La sirenita de la Chureca, 2007
Rossana Lacayo (Nicaragua)
Ocean View, 2007
Ana Isabel Martn (Costa Rica)
Carpeta de ensayos de Dj Pulp,
2007
Francisco Mungua (Costa Rica)

Potrebbero piacerti anche