Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
UTRPICOS
ROTEIRO GUA GUIDE
Deputacin de Pontevedra
Departamento de Cultura
Antonio Montero
Direccin de Xestin
Mercedes Costas
Xestin/Administracin
Agradecementos
Marta Viana
Pilar Souto
Carlos Fernndez
David Garabal
Carlos Calvo Abelleira
Juanita Bermdez
Desiderio Navarro
Ral Quintanilla
Carlos Caso
Rodolfo Molina
Lillebit Fadraga
Jurgen Urea
Nuria Martnez
Fiorella Resenterra
Maricruz Moreno
Patrocinadores
Publicacin
Coordinacin edicin Santiago Olmo
Textos Tamara Daz, Santiago Olmo, Rosina Cazali, artistas participantes, profesores da Facultade de Belas
Artes de Pontevedra
Revisin de textos Mnica Maneiro, Eliana Martins
Traducins Mnica Maneiro, Eliana Martins, Joanna Porter, Nuria Rodrguez Riestra
Deseo de cuberta Andrs Mengs (idea de Carlos Aldao; fotografa de Ricardo G. Elas)
Deseo e maquetacin Dardo ds (Mara Agra)
Deseo de logo Utrpicos Andrs Mengs
Impresin Grficas Anduria
ISBN 978-84-92772-11-7
Depsito Legal
Co-edicin: Deputacin de Pontevedra / Artedardo S.L.
Eugenio Granell, Florencio Gelabert, Francisco Leiro, Marta Mara Prez Bravo, Maruja Mallo, Rodolfo
Peraza, Rolando Faba, Santiago Mayo, Soledad Sevilla, Wifredo Lam, VEGAP, Pontevedra, 2010.
Imaxes, textos e traducins: os autores.
contidos
8 Presentacin
Santiago Olmo
22 Escoitar.org
25 Ida e Volta
71 Friccins
79 El aguacero, la siesta, el caaveral,
el tabaco
145 Arquivaccin
181 Trans-misins
227 Migracins
259 Intervencins en Vilagarca de Arousa
273 A promesa da poltica
Tania Bruguera
281 Actividades
PRESEntacin
A Bienal de Pontevedra 2010 na sa trixsimo primeira edicin cntrase
en Centroamrica e no Caribe co ttulo de UT(R)PICOS. Con esta palabra
queremos unir os conceptos de utopa e trpicos para subliar a conexin
entre un espazo xeogrfico, que a historia asociou ao paradisaco, e os
proxectos de transformacin, emancipacin e modernidade que dende
ese espazo se produciron. unha Bienal na que continuamos unha lia
seguida en edicins anteriores sobre o multiculturalismo e o dilogo interterritorial, superador de visins localistas, que ofrece un novo discurso
para resaltar o papel que Pontevedra tivo na historia e ten na actualidade
como o dunha autntica ponte de culturas e de civilizacins. Dende a mia
chegada Presidencia da Deputacin de Pontevedra, a Bienal estivo dedicada no ano 2004 aos pases nrdicos e da Unin Europea; no 2006 aos
movementos entre Galicia e o cono sur; no 2008 ao dilogo artstico cos
pases do Magreb; e agora, no 2010, a Centroamrica e ao Caribe.
PRESEntacin
La Bienal de Pontevedra 2010 en su trigsima primera edicin se centra
en Centroamrica y el Caribe con el ttulo de UT(R)PICOS. Con esta palabra queremos unir los conceptos de utopa y trpicos para subrayar la
conexin entre un espacio geogrfico, que la historia asoci a lo paradisaco, y los proyectos de transformacin, emancipacin y modernidad que
desde ese espacio se produjeron.Es una Bienal en la que continuamos una
lnea seguida en ediciones anteriores sobre el multiculturalismo y el dilogo interterritorial, superador de visiones localistas, que ofrece un nuevo
discurso para resaltar el papel que Pontevedra tuvo en la historia y tiene en
la actualidad como el de un autntico puente de culturas y de civilizaciones.Desde mi llegada a la Presidencia de la Diputacin de Pontevedra, la
Bienal estuvo dedicada en el ao 2004 a los pases nrdicos y de la Unin
Europea; en el 2006 a los movimientos entre Galicia y el cono sur; en el
2008 al dilogo artstico con los pases del Magreb; y ahora, en el 2010, a
Centroamrica y el Caribe.
PRESEntation
The 31st Bienal de Pontevedra in 2010 focuses on Central America and the
Caribbean with the title of UT(R)OPICS. Linking the concepts of utopia and
tropics to underscore the connection between a geographic space, associated with the idea of Paradise, and transformation projects, emancipation
and modernity. This Biennial continues the interest, deployed in previous
editions, on multiculturalism and interregional dialogue, overcoming local
visions. It is offering a new discourse to highlight the role played in history
by Pontevedra, like a real bridge between cultures. Since I am President of
the Diputacin de Pontevedra, the Biennial has been dedicated in 2004
to the Nordic countries and the European Union, in 2006 to movements
between Galicia and South America, in 2008 to the artistic dialogues with
the Maghreb countries, and now, in 2010, it is focusing on Central America
and the Caribbean.
SANTIAGO OLMO
Comisario da XXXI Bienal
10
in the biennial tour as a nomadic artist going from commission to commission. The biennial circuit has highlighted the spectacular and the ephemeral, and, as happens in the field of architecture, the photogenic qualities
of the pieces become a top priority. The media interest in biennials has increasingly focused on their connection with a dimension of leisure tourism
and on the permanent demand for novelties as an extension of market logic. Often, in the city which hosts it, the biennial gives rise to a parenthesis
of an exceptional nature, without always succeeding in establishing a productive dialogue with the local context, creating nothing than a space for
cultural curiosity about specialized tourism. In some contexts, the biennial
aims to encourage a modernization of taste and an internationalization of
the scene, while in others it is just another tool to activate urban planning
transformations, but, above all, it puts cities on the global map.
11
Os aspectos mis conflitivos do modelo actual refrense moi especificamente s dificultades dunha insercin real no contexto local para que se produza
unha incidencia activa e produtiva. Co tempo buscronse grandes nomes
como reclamo, e a importancia da participacin do artista adoita pasar por
riba da pertinencia da obra con respecto ao contexto ou s ideas propostas.
A bienal como dispositivo converteuse nun paradoxal sismgrafo da situacin da arte e das sas relacins coa sociedade: un suntuoso escaparate
de novidades que utiliza o mercado mentres o pblico espera obras cada
vez mis espectaculares. Nos riscos de banalizacin onde mis aprciase
unha progresiva perda de capacidade transformadora e inclusa de utilidade
social.
Anda que os sntomas de esgotamento do modelo bienal afloraron con anterioridade ao estallido da crise econmica, esta agudizou a sa percepcin,
e puxo de relevo algunhas das sas contradicins precisamente en termos
de utilidade e eficacia.
Los aspectos ms conflictivos del modelo actual se refieren muy especficamente a las dificultades de una insercin real en el contexto local para que
se produzca una incidencia activa y productiva. Con el tiempo se han buscado grandes nombres como reclamo, y la importancia de la participacin
del artista suele pasar por encima de la pertinencia de la obra respecto al
contexto o a las ideas propuestas. La bienal como dispositivo se ha convertido en un paradjico sismgrafo de la situacin del arte y de sus relaciones
con la sociedad: un suntuoso escaparate de novedades que utiliza el mercado mientras el pblico espera obras cada vez ms espectaculares. En los
riesgos de banalizacin es donde ms se aprecia una progresiva prdida de
capacidad transformadora e incluso de utilidad social.
Si bien los sntomas de agotamiento del modelo bienal han aflorado con
anterioridad al estallido de la crisis econmica, sta ha agudizado su percepcin, y ha puesto de relieve algunas de sus contradicciones precisamente en
trminos de utilidad y eficacia.
The most controversial aspects of the current model refer very specifically
to the difficulties faced by a real insertion in the local context, in order to
give rise to a more active and productive effect. Over time, several big
names have been chosen as an advertising ploy, and the importance of the
participation of the artist tends to be of more account than the relevance
of the work with regards to the context and to the ideas presented. The
biennial as device has become a paradoxical seismograph of the art situation and its relationships with society: a sumptuous showcase of novelties
used by the market while the audience expects increasingly spectacular
works. Where it is easiest to appreciate a progressive loss of transforming
capacity and even social use is in the risks of trivialization.
Although the symptoms of exhaustion of the biennial model came to the
surface before the economic crisis, the crash has aggravated its perception, and has highlighted some of its contradictions in terms of use and
efficiency.
12
As actuais restricins das posibilidades orzamentarias obrigan a unha optimizacin de recursos, e dende a a reflexin debe esvarar cara ao eixe da
discusin sobre as polticas culturais, debendo ser reconsiderada a funcin
de servizo pblico que asumen os eventos artsticos en conexin co formativo e educativo. A busca de alternativas viables ao modelo actual converteuse nunha necesidade que propiciou un intenso debate e as posibilidades
de transformacin seguiron diferentes camios.
Algns dos mis relevantes producronse en Brasil nos ltimos anos.
A 6 Bienal do Mercosul en Porto Alegre, celebrada en 2007 e dirixida por
Gabriel Prez-Barreiro ofreceu unha nfase no educativo a travs dun plan
de continuidade no tempo entre as sucesivas edicins, que enchan de actividades silenciosas os perodos intermedios. O proxecto foi dirixido polo
artista Luis Camnitzer.
13
In 2008, the opening of the 28th So Paulo Biennial coincided with the global financial crisis, and its curatorial project, which proposed the absence
of exhibitions as a way to leave space for reflection, or an instant of respite from images, in order to approach the problems faced by art, became
an emblem of what is happening with the economy and with society. The
curatorial team directed by Ivo Mesquita had outlined a strategy which
aimed to send out an alarm signal, and, although the results were not quite
as cutting as planned, they remained as a possible attitude towards the
symptoms of crisis of the model.
The 31st edition of the Bienal de Pontevedra, whilst it accepts the crisis
of the model, in no way aims to offer solutions for change. However, the
Biennial seeks to explore some possibilities which are linked to the constructions of new relationships with the local context, the audience and
educational tools, with the aim of articulating a more efficient and useful
model for the city.
14
The Bienal de Pontevedra is the oldest one still taking place in Spain. It is
organized by the Deputacin de Pontevedra from the Museo Provincial,
which contains a relevant historical and archaeological collection, and has
been celebrated on 31 occasions since 1967: for the first few years it was
held on an annual basis, alternating a national and an international edition,
including painting and sculpture prizes. Since the 1980s, several projects
for change have gradually configured its current thematic structure. In the
last few years, the theme of the Biennial has centred on a specific geographic area or cultural region in the world, in order to make it possible
to establish a network of connections with Galicia and its cultural context.
The 31st edition of the Bienal de Pontevedra, entitled Utrpicos [Utropics],
examines Central America and the Caribbean as interconnected regions,
delving into the thematic model in order to transform it into a tool for archive and summary. The main aim of the Biennial is both to lend visibility, in
15
manera articulada los diversos aspectos de la escena artstica como propiciar un acercamiento del pblico a los contextos socioculturales de la regin.
La Bienal ha asumido una estructura de exposiciones temticas que den
cuenta del contexto de una manera ms articulada, en lugar de priorizar
una constelacin de intervenciones individuales. En este sentido el formato
exposicin resulta ms eficaz para establecer hilos conductores y de dilogo
entre las obras y facilita su uso como una herramienta de conocimiento que
busca ms una profundizacin en la informacin que en la presentacin de
ltimas novedades.
Considerando que Centroamrica y el Caribe son regiones que actualmente
no poseen un alto grado de visibilidad internacional como contextos, sino
que su conocimiento se apoya por lo general en algunas figuras que han alcanzado relevancia en la escena internacional o en escenas nacionales como
la de Cuba, el dispositivo exposicin permite realizar un subrayado sobre lo
colectivo, y facilita una mejor comprensin de las ideas que subyacen en las
obras, as como de los procesos de produccin.
an articulated way, to the various aspects of the art scene, in order to bring
audiences closer to the regions social-cultural contexts.
The Biennial has adopted a structure of thematic exhibitions which reveal
their context in a more articulated way, instead of lending priority to a
constellation of individual interventions. In this sense, the exhibition format
is more able to effectively establish guiding threads and dialogue between
the words, facilitating their use as a tool for knowledge, which seeks to
delve more deeply into information rather than focusing on presentation
of the latest novelties.
Given that Central America and the Caribbean are regions which currently
do not enjoy a high degree of international visibility as contexts, and that
their knowledge is generally based on a number of figures which have become relevant in the international scene, or in national scenes such as that
in Cuba, the exhibition device makes it possible to highlight the collective,
16
17
Because of all this, it is essential in this Biennial to pay attention to information, provided by explanatory texts which enable any visitor who so
chooses to delve into the works and the issues they examine. The Biennial
aims, in fact, to emphasise the educational and formative aspects, which
make it possible to analyze the role of the biennial structure in the context of knowledge, opening channels for information and offering a more
inter-disciplinary approach to the reality of the region. The creation of a
documentation centre, connected to the Tras-Misiones [Trans-Missions]
exhibition, which proposes the presentation of artistic works through independent educational and formative projects created and promoted by
artists from the region, will make it possible to come closer to the cultural
realities of the region, from the perspective of literature, music, cinema
and documentary video. Presented more as a space for rest, listening and
reading, the documentation centre proposes various levels from which to
examine Central America and the Caribbean: on a general and educational
18
y divulgativo se ofrecer una seleccin de publicaciones artsticas y literarias, revistas, producciones musicales y vdeos documentales, y en un plano
ms especializado se facilitar el acceso a webs de la regin y a un archivo
digital de artistas organizado por la Fundacin Teortica de San Jos de
Costa Rica.
Se han establecido diversas reas de colaboracin con Facultad de Bellas
Artes de Pontevedra, para convertir a la bienal en un campo de experimentacin e investigacin.
En esa lnea se ha planteado una conexin con proyectos artsticos inscritos
en el entorno de la bienal, la ciudad y su territorio: la Fundacin Rac, la Facultad de Bellas Artes y grupos independientes como Alg-a y Escoitar que
se encargarn de diversos dispositivos y proyectos.
Como parte importante de la Bienal se plantea la presentacin de un Ciclo
de cine, una serie de conciertos, diversas mesas redondas que aborden te-
19
mas especficos de la regin, complementadas por presentaciones y/o talleres de algunos de los artistas invitados.
Teniendo en cuenta que la Bienal se organiza en las salas del Museo Provincial se plantea poner de relieve la coleccin del museo en distintas
direcciones: por un lado se insertarn diversas obras contemporneas en
la coleccin histrica y permanente del museo con el objetivo de activar
nuevas lecturas entre la actualidad y la historia; y por otro se integrarn piezas de la coleccin en la seccin ms histrica e introductoria de la Bienal,
que abordar las relaciones de Galicia con la regin a travs del exilio de
artistas gallegos en los aos cuarenta.
Las intervenciones en el espacio pblico han sido pensadas para que propicien su transformacin, planteando la permanencia frente a lo efmero, en el
espacio del rea portuaria de Vilagarca, uno de los puertos ms importantes
de la provincia de Pontevedra.
20
Central e o Caribe. A Bienal pois proponse fundamentalmente como un punto de partida e non como un mecanismo totalizador. Subliando que a arte
tamn un medio de coecemento visual e discursivo, o pblico dispor de
diversos niveis de lectura e deber abordar a exposicin como unha experiencia de conexins e relacins.
in the space of the port area of Vilagarca, one of the biggest ports in
the Pontevedra province. Likewise, all publications have been produced in
book format rather than as catalogues, so that they can be complemented
with a guide which facilitates both the visit to the show and the reading of
the project.
The model adopted by the 31st edition of the Pontevedra Biennial aims to
be a tool for use and a space for the stimulating of the audiences interest
in gaining a better and deeper understanding of the topic examined, Central America and the Caribbean. The Biennial is therefore posed as a starting point, not as a totalizing mechanism. By highlighting the fact that art
is a medium for visual and discursive knowledge, the audience will enjoy
a range of levels of interpretation and will approach the exhibition as an
experience for connections and relationships.
21
Escoitar.org
Escoitar.org Escoitar.org un grupo de artistas e activistas sonoros formado por antroplogos, musiclogos enxeeiros e artistas multimedia. O
seu principal obxectivo o fomento e a promocin do fenmeno sonoro
e a escoita activa.
rbp31.org A radio unha excelente ferramenta non s pola sa natureza comunicacional, senn polas sas posibilidades creativas e narrativas.
Escoitar.org formula novas posibilidades discursivas que convertan o feito
radiofnico nun fenmeno multimeditico e nunha forma de arte performativa; nunha vent para expandir universalmente o sentido xerado no
interior do museo, ademais da propia linguaxe radiofnica.
Audioguas Utilizando o formato das audioguas de museos, este proxecto non s cuestiona o seu valor ou os discursos oficiais que o constren,
senn que aspira a deconstrur estes relatos e ofrecer outras guas que
intervean na percepcin da obra e do espazo entendido como fluxo,
acontecemento e memoria colectiva.
Entre ficcin e realidade, a sa intencin intervir al onde as obras manteen un dilogo co pblico, para convertelos en lugares mutantes que se
transforman mentres se percorren baixo o efecto do son e das narracins,
vez que se revela, un lugar oculto cheo de relatos persoais.
As, Escoitar.org deseou o sistema de audioguas que permiten escoitar o sentido xerado polas obras dos artistas neste edificio: entrevistas,
microrrelatos, docudramas e audioficcin cultural ao servizo da pura experiencia sensorial.
Escoitar.org Escoitar.org es un grupo de artistas y activistas sonoros formado por antroplogos, musiclogos ingenieros y artistas multimedia. Su
principal objetivo es el fomento y la promocin del fenmeno sonoro y la
escucha activa.
rbp31.org La radio es una excelente herramienta no slo por su naturaleza comunicacional, sino por sus posibilidades creativas y narrativas.
Escoitar.org plantea nuevas posibilidades discursivas que la conviertan en
un fenmeno multimeditico y en una forma de arte performativa; una
ventana para expandir universalmente el sentido generado en el interior
del museo, adems del propio lenguaje radiofnico.
Audioguas Utilizando el formato de las audioguas de museos, este proyecto no slo cuestiona su valor o los discursos oficiales que lo construyen,
sino que aspira a deconstruir estos relatos y ofrecer otras guas que intervengan en la percepcin de la obra y del espacio entendido como flujo,
acontecimiento y memoria colectiva.
Entre ficcin y realidad, su intencin es intervenir all donde las obras mantienen un dilogo con el pblico, para convertirlos en lugares que se transforman mientras se recorren bajo el efecto del sonido y de las narraciones,
al tiempo que se revela un lugar lleno de relatos personales.
As, Escoitar.org disea el sistema de audioguas que permiten escuchar el
sentido generado por las obras de los artistas en este edificio: entrevistas,
microrrelatos, docudramas y audio-ficcin cultural al servicio de la pura
experiencia sensorial.
22
23
24
IDA E VOLTA
IDA Y VUELTA
ROUND TRIP
The artistic history of Central America and the Caribbean in the 20th century
has been built on the basis of round trips, journeys which have encouraged
the circulation of ideas. This region has always been closely connected to
Spain, especially Galicia. This connection has been affected by the emigration and exile following the Civil War on which many Galician artists and intellectuals were forced to embark. Ida y Vuelta is presented as an introduction to the Biennial, proposing a dialogue between Galician and the Central
American and Caribbean regions, as well as a conversation between history and the present, through the works of artists who developed their work
on both sides of the Atlantic. Castelao discovered the Afro-Cuban world
in 1938, when he visited the Galician centres and associations in Cuba in
order to raise funds and support for the Republican cause during the Civil
War. Arturo Souto spent time in Cuba before setting in Mexico. Eugenio
Granell travelled to the Dominican Republic, Guatemala and Puerto Rico
before going to the United States, from where he returned to Spain in the
mid-1980s. While Laxeiro travelled to Cuba with his emigrant parents, and
began his artistic training in Havana, before returning to Galicia in 1925, the
26
Galicia, el cubano Wifredo Lam viaja a Espaa en 1924 para formarse y all
lo sorprende la Guerra Civil, en la que participa, viajando a Pars en 1938,
donde entrar en contacto con el grupo surrealista y donde cuajar su estilo
sincrtico entre la vanguardia europea y el acervo vernculo afrocubano. El
costarricense Max Jimnez, viaja a Europa en los aos veinte, introduce en
su pas desde su pintura una mirada atenta a los desposeidos y a los negros,
junto a Wifredo Lam, Emilia Prieto o Max Jimnez, entre otros .
La continuidad de temas e ideas desde los aos treinta y cuarenta hasta la
actualidad permite establecer nuevos dilogos cruzados desde los trabajos
de artistas actuales: el legado del Surrealismo, la herencia africana, la cultura afrocaribea o la bsqueda de un lenguaje vanguardista, as como las
vivencias del exilio, la emigracin y los viajes. Se incluyen tambin algunos
trabajos fotogrficos de Jos Surez y Manuel Ferrol, centrados en la sociedad gallega y la emigracin. Entre los artistas contemporneos incluidos
figuran entre otros, Rolando Castelln, Jos Bedia, Leiro, Marta Mara Prez
Bravo, Carlos Capeln, Santiago Mayo, Jorge Pineda o Jos Garca Cordero.
Cuban Wifredo Lam travelled to Spain in 1924 to train. Following the Civil
War, he travelled to Paris, positioning his syncretic style between the European avant-garde and the Afro-Cuban vernacular. The Costa Rican artist
Max Jimnez travelled to Europe in the 1920, and, from an avant-garde
perspective, introduced to his country an interest in the dispossessed and
the black community.
The continuity of themes and ideas since the 1930s and 1940s allows to
establish new crossed dialogues with the work of contemporary artists:
Surrealism, the African heritage, the Afrocaribbean culture or the search
for a vanguardist language, as well as the experiences of exile, emigration and travels. The show also includes some photographic works by Jos
Suarez and Manuel Ferrol, focusing on Galician society and emigration.
Among the contemporary artists included we can find Rolando Castelln, Jos Bedia, Leiro, Marta Mara Prez Bravo, Carlos Capeln, Santiago
Mayo, Jorge Pineda or Jos Garca Cordero.
27
ROLANDO CASTELLN
Nicaragua, 1937. Reside en / Lives in San Jos de Costa Rica.
28
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Muro 13, 2010-07-06
Tcnica mixta e obxectos atopados
Mixed technique and found objects
345 x 600 cm
Cenizas, 1979-2007
Publicacin editada por Rolando
Castelln
Publication edited by Rolando
Castelln
Hojas sueltas I, II, III, IV, V, VI, 1981-2010
Tcnica mixta
Mixed technique
29 x 22 cm
29
CARLOS CAPELN
Montevideo, 1948.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Valsecito, 2009
Tinta chinesa sobre papel
Indian ink on paper
582 x 34,5 cm
Cortesa Galera Patricia Ready,
Santiago de Chile
30
Valsecito, 2009
31
Eugenio F. Granell
A Corua, 1912- Madrid, 2001.
32
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Jinete del aire, 1944
leo sobre cartn
Oil on cardboard
25,30 x 20,20 cm
La sorpresa del trigo (Rplica
homenaje a Maruja Mallo), 1945
leo sobre tboa
Oil on wood
42,50 x 29,50 cm
Fundacin Eugenio Granell,
Santiago de Compostela
Caballito japons, 1952
Tmpera sobre cartn pegado
a tboa
Tempera on cardboard stuck
to board
111x121,5 cm
C.A.C. Tcnicas Reunidas S.A. Museo Patio Herreriano, Valladolid
Granell trained at the Escuela Superior de Msica del Conservatorio de Madrid, with music being his main interest along with
art. During the Civil War he was head of El combatiente rojo,
an organ of the POUM, and he collaborated with several publications, before going into exile at the end of the war. He lived
in the Dominican Republic, Guatemala and Puerto Rico, before
settling in the U.S. He returned to Spain in 1985.
During his time in Santo Domingo he met Andr Breton, whom
he interviewed for La Nacin in 1940, and who played a crucial part in his work. His art entered the field of Surrealism and
adopted elements from the Caribbean: Jinete del aire and La
sorpresa del trigo belong to his Dominican phase.
In the 1950s, when he was living in Puerto Rico, his surreal vocabulary was enriched by a depuration of forms which revealed
a number of suggestive parallels with Wifredo Lam. In Caballito japons, his fantastical figures built animal and vegetable
forms resembling old mechanisms which the artist defines as
encounters.
33
SANTIAGO MAYO
A Corua, 1965.
Santiago Mayo traballa cunha mirada sobre a paisaxe e a arquitectura, situndose no lmite entre a escultura e un debuxo
trazado con materiais frxiles. Nesta creacin de universos mnimos pero sempre poticos con case nada, conflen o legado
dun certo surrealismo e a prctica dunha mirada de sinxeleza
sobre o humilde. As paisaxes ilumnanse a travs de cables
que debuxan os perfs onricos da imaxinacin, namentres os
elementos naturais (auga, soia ou musgo) converten o debuxo
en volume nun collage vivo.
Santiago Mayo trabaja con una mirada sobre el paisaje y la arquitectura, situndose en el lmite entre la escultura y un dibujo
trazado con materiales frgiles. En esta creacin de universos
mnimos pero siempre poticos con casi nada, confluyen el legado de un cierto surrealismo y la prctica de una mirada de
sencillez sobre lo humilde. Los paisajes se iluminan a travs
de cables que dibujan los perfiles onricos de la imaginacin,
mientras los elementos naturales (agua, soja o musgo) convierten al dibujo en volumen en un collage vivo.
Santiago Mayo examines the landscape and architecture, situating his gaze in the space between sculptures and drawings made
with fragile materials. In this creation of minimal yet always poetic universes, made from almost nothing, he brings together the
legacy of a certain surrealism and the practice of a simple gaze
on the most humble elements. The landscapes are illuminated
by means of wires which draw the dreamlike silhouettes of imagination, whilst the natural elements (water, soy and moss) turn
the raised drawing into a living collage.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Surtidor (Stiro), 2010
Escultura
Sculpture
30 x 30 x 30 cm
Manantial (Ninfa), 2010
Escultura
Sculpture
30 x 20 x 20 cm
34
35
FRANCISCO LEIRO
Cambados (Pontevedra), 1957. Reside en / Lives in Madrid e / and Cambados.
Leiro inicia su andadura artstica en los aos setenta interesndose por el legado del Surrealismo, que an mantena fuerza y
vigencia, actuando como un mecanismo que permite tanto la
narracin como la abstraccin. Estas obras iniciales, muy poco
conocidas, fueron objeto de una exposicin que tuvo lugar en
la Fundacin Eugenio Granell de Santiago de Compostela en
el ao 2003, y presentadas en vitrinas. En la obra posterior el
Surrealismo permanece como un poso que aflora como una mirada en situaciones donde domina el exceso y lo disparatado, el
humor y lo imaginario, en un marco ms narrativo.
En los aos noventa, mientras reside en Nueva York, Leiro mantiene un intenso contacto con la comunidad latina y caribea
de la ciudad, viaja frecuentemente a Mxico y al Caribe, y numerosas piezas se impregnan de formas y personajes propios
de estos pases: la serie de Pavas o personajes como Habanero
que parece sacado de un coro del Tropicana, se alternan con
obras como La ltima de Williamsbourg donde el personaje descabezado carga con una inmensa fruta tropical, o Embozada
marrn, una mujer opulenta que est a punto de ser atacada por
un minsculo chupacabras, una criatura misteriosa que segn
las recientes leyendas urbanas y rurales del Caribe, ataca a los
animales por la noche dejndolos sin una gota de sangre.
36
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
ltimo de Williamsburg, 1990
Madeira tinguida
Stained wood
160 x 40 x 60 cm
Embozada marrn, 1999
Madeira de chopo, estao,
contrachapado, fibra de vidrio
Poplar wood, tin, plywood, glass
fiber
203 x 245 x 122 cm
Vitrina con siete piezas, anos 70
Display case with seven pieces, 1970s
Madeira e arame
Wood and wire
185 x 120 x 70 cm
Coleccin do artista
Artists collection
Leiro began his artistic career in the 1970s, driven by his interest
in the legacy of surrealism, which was still strong and relevant,
functioning as a mechanism which allows for both narration and
abstraction. These early and little-known works were the subject
of an exhibition at the Fundacin Eugenio Granell in Santiago
de Compostela in 2003, exhibited in display cases. In his subsequent works, surrealism remains as a trace which is expressed
from the perspective of situations where excess, the ridiculous,
humour and imagery reign, in a more narrative context.
In the 1990s, while he was living in New York, Leiro maintained
intense contact with the Latino and Caribbean community of
the city, frequently travelling to Mexico and the Caribbean, and
many of his pieces were drenched in forms and characters specific to these countries: the series Pavas or characters such as
Habanero, which seems to come straight from a choir at the
Tropicana, are combined with works such as La ltima de Williamsburg, where the headless character destroys an immense
tropical fruit, and Embozada marrn, where an opulent woman is
about to be attacked by a minuscule chupacabras, a mysterious
creature which, according to recent Caribbean urban and rural
legends, attacks animals at night, leaving them without a single
drop of blood.
37
A finais dos noventa, Luis Gonzlez Palma desenvolve un importante traballo fotogrfico no que a alegora se converte nunha
maneira de reflexionar criticamente sobre a historia e o presente
de Guatemala. As sas imaxes son escenas que remiten complexidade narrativa da pintura relixiosa do Barroco. Nos rostros
expresivos dos indxenas maias que representan smbolos da
vida e da cultura, destaca a forza dunha mirada que tradicionalmente lles foi negada durante sculos de exclusin. O emprego
de betume de Xudea sobra a pel destaca o branco dos ollos,
sublia unha mirada e unha historia que presente.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
La Rosa, 1989
Fotografa
Photograph
70 x 72 cm
Coleccin particular, Madrid
Private collection, Madrid
38
La Rosa, 1989
39
MARUJA MALLO
Viveiro (Lugo), 1902 - Madrid, 1995.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Cabeza de mujer negra, 1946
leo sobre lenzo
Oil on canvas
56,5 x 46,5 cm
Museo de Pontevedra
Although pigeonholed in the Surrealism of her early period, after her exile in Buenos Aires, the work of Maruja Mallo roams
around very diverse paths. Head of black female, made after
a journey to Brazil, is part of a series of paintings based on an
idealized figurative in which a utopian sense of humanity renewal prevails through feminine and racial typologies.
This work marks the intense discovery of the African world in
America and, on the strength of the eyes, an emphasis on the
look of pride and fulfillment of blacks can be seen, as a postponed cultural world that projects into the future.
40
41
Emilia Prieto
Costa Rica, 1902-1986.
La obra grfica de Emilia Prieto, editada en el proyecto Las peras del olmo, intenta dar cuenta de la extraordinaria fuerza poltica y subversiva de su obra en la primera mitad del siglo XX,
que circul sobre todo en ilustraciones y textos para la publicacin Repertorio Americano (1919-1958), dirigida por Joaqun
Garca Monge. En el ao 2004, las artistas Sila Chanto y Carolina Crdoba presentaron en el Museo de Arte Costarricense
una investigacin y curadura sobre la grfica de Prieto, haciendo nfasis en la radicalidad de su obra en su momento pero
tambin en su capacidad para cuestionar el presente: Emilia
Prieto seala con agudeza los severos conflictos sociales, econmicos, polticos e incluso estticos de su poca, sin dejar de
ser una obra de singular vigencia en la actualidad. Su lenguaje
integra con particular sntesis formal, una inteligente y refinada
actitud crtica, cargada de humor e irona, re-significando los lugares comunes culturales, ah mismo, donde otros colaboran en
edificar el imaginario sobre la identidad, a travs de una visin
complacida de la historia (Sila Chanto y Carolina Crdoba: Las
peras del olmo, 2004).
42
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Las peras del olmo - obra grfica de
Emilia Prieto
Carpeta # 1: Paisaje y utopa
6 xilografas
Folder # 1: Paisaje y utopa
6 xylographs
Carpeta # 2: Los defraudadores
6 xilografas
Folder # 2: Los defraudadores
6 xylographs
Edicin especial do Museo de Arte
Costarricense con motivo da
exposicin de investigacin sobre
a obra grfica de Emilia Prieto,
realizada na sa sede en maio de
2004
Special edition by the Museo de Arte
Costarricense on the occasion of
the research display on the graphic
work of Emilia Prieto, at its main
premises, in May 2004.
43
MAX JIMNEZ
San Jos de Costa Rica, 1900 - Buenos Aires, 1947.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
En el desarrollo de las vanguardias en Centroamrica, Max Jimnez es una figura polifactica y viajera, que centra su atencin
en los barrios pobres y en la poblacin de origen africano, negada como extranjera durante dcadas en el pas. En algunos de
los dibujos expuestos se aprecian interesantes conexiones con
la pintora brasilea Tarsila de Amaral, en la manera de engordar
y distorsionar la carnalidad de los cuerpos, as como la sntesis
formal de claves vanguardistas entre Cubismo y Surrealismo, en
el retrato de Juan Manuel Snchez.
44
45
Wifredo Lam
Sagua La Grande (Cuba), 1902 Pars, 1982.
46
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Sin ttulo, 1941
Tinta sobre papel
Ink on paper
17,7 x 23, 2 cm
C.A.C. Zara Espaa S.A. - Museo
Patio Herreriano, Valladolid
Escena de la Guerra Civil Espaola, 1937
Gouache sobre papel encolado
Oil on pasted paper
215,5 x 139 cm
Es Baluard Museu dArt Modern i
Contemporani de Palma, Coleccin
Serra (Mallorca)
The son of a Chinese father and a mulatto mother, Lam summarised the cultural legacy of the Caribbean, adapting Surrealism
to a tropical and trans-cultural formulation. Between 1924 and
1938 he lived in Spain, where he trained as an artist, got married
and had a child (his wife and daughter both died of tuberculosis),
as well as taking part in the Civil War, fighting in the Republican
militias. After recovering from the war, in 1938 he travelled to
Paris, where Picasso introduced him to artistic circles. His style
was radically transformed there, and he moved determinedly towards Surrealism.
Escena de la Guerra Civil espaola marks the end of a phase
dominated by the influence of Matisse, whilst the drawing on
display, from 1941, which shows an animal, reveals a somewhat
Picassian inspiration, and includes some of the Surrealist iconography which was developed over the 1940s.
Lam was a central figure for the pictorial renovation which took
place over the 1980s in the Caribbean, and especially in Cuba, as
a precursor to the reinterpretation of Afro-Caribbean traditions.
47
Laxeiro
Laln (Pontevedra), 1908 Vigo (Pontevedra), 1996.
48
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Neno descalzo, Ca. 1931
Tcnica mixta sobre papel
Mixed technique on paper
100 x 54 cm
Coleccin particular, Vigo
Retrato da mia avoa, 1930
Lapis cont sobre papel
Pencil on paper
41 x 33 cm
Coleccin particular, Vigo,
(Pontevedra)
Terra, 1930-40
leo sobre tea
Oil on canvas
46 x 56 cm
Coleccin particular, Moaa,
(Pontevedra)
O meu irmn Xerardo, 1924-1925
Lapis cont sobre papel
Pencil on paper
30 x 22 cm
Coleccin particular, Vigo,
(Pontevedra)
49
Arturo Souto
Pontevedra, 1902 - Mxico D.F., 1964.
Tras haber colaborado en la Guerra Civil como ilustrador en numerosas publicaciones republicanas, destacando la edicin del
lbum Dibujos de la guerra, y haber participado en el Pabelln
de la Repblica Espaola de la exposicin internacional de Pars,
Arturo Souto se marcha al exilio tras finalizar la contienda. Primero recala en La Habana, donde expone en la sala Lyceum,
y posteriormente viaja a los Estados Unidos, para establecerse
definitivamente en Mxico en 1942. Su pintura abordar tardamente, en los aos cincuenta, un costumbrismo rural mexicano
como en Descanso, mientras que Mscaras parece retomar desde
una perspectiva muy personal el inters por el mundo africano.
Contrasta con otra pieza homnima (tambin del Museo de Pontevedra) que enlaza con el mundo del carnaval gallego visto desde el prisma esperpntico de Laxeiro y Gutirrez Solana.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Mscaras, 1957
leo sobre lenzo
Oil on canvas
151 x 190 cm
Descanso, ca. 1954
leo sobre lenzo
Oil on canvas
135 x 150 cm
Museo de Pontevedra
After spending the Civil War working as an illustrator for a number of Republican publications, of which it is worth noting the
book Dibujos de la guerra, and taking part in the Pavilion of
the Spanish Republic at the Paris World Fair, Arturo Souto went
into exile following the end of the conflict. He spent some time
in Havana, where he showed his work at the Sala Lyceum, and
then he travelled to the United States, before settling in Mexico
in 1942. His pictorial work eventually examined, in the 1950s,
Mexicos rural manners, as can be seen in Descanso, whilst with
Mscaras he seemed to return to a very personal vision of the
African world. This piece is set in contrast with another of the
same name (also at the Museo de Pontevedra) which examined
the world of the Galician carnival, seen from the grotesque perspective of Laxeiro and Gutirrez Solana.
50
Mscaras, 1957
51
Castelao
Rianxo (A Corua), 1886 Buenos Aires, 1950.
Durante a Guerra Civil, que o sorprende en Madrid, Castelao desenvolve unha intensa actividade propagandstica e de recadacin
de fondos para a causa republicana no exterior: viaxa a Moscova
e a Nova Iorque en 1938, e dende al desprzase Habana, onde
conecta coas asociacins galegas. En Cuba impctalle o descubrimento do mundo negro, e nos seus cadernos mestranse
reflexins e debuxos sobre esa nova realidade sociocultural levndoo a unha constante revisin dos prexuzos racistas da sa
poca. Os debuxos realizados con tinta chinesa abordan o frenes rtmico do baile, do entroido e das festas, e tamn tipoloxas
tales como o vendedor de lotara. Entre os debuxos destaca o
nico realizado en Nova Iorque, no que se aprecia unha mirada
case fotogrfica de grande modernidade, e que anticipa plasticamente obras moi posteriores como a serie Homeless de Andrs
Serrano, concentrando na figura do personaxe negro a exclusin
racial, a pobreza e o desarraigamento.
Durante la Guerra Civil, que lo sorprende en Madrid, Castelao
desarrolla una intensa actividad propagandstica y de recaudacin de fondos para la causa republicana en el exterior: viaja
a Mosc y a Nueva York en 1938, y desde all se desplaza a La Habana, donde conecta con las asociaciones gallegas. En Cuba le
impacta el descubrimiento del mundo negro, y en sus cuadernos
se entremezclan reflexiones y dibujos sobre esa nueva realidad
sociocultural llevndole a una constante revisin de los prejuicios
racistas de su poca. Los dibujos realizados con tinta china abordan el frenes rtmico del baile, el carnaval y las fiestas, y tambin
tipologas tales como el vendedor de lotera. Entre los dibujos
destaca el nico realizado en Nueva York, en el que se aprecia
una mirada casi fotogrfica de gran modernidad, y que anticipa
plsticamente obras muy posteriores como la serie Homeless de
Andrs Serrano, concentrando en la figura del personaje negro
la exclusin racial, la pobreza y el desarraigo.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Da serie Debuxos de Negros, 1939
From the series Debuxos de Negros
La conga arrollando
Faroleros de la comparsa de
carnaval
Ritmo afro-cubano
Baile en el platanal
Punto guajiro
El billetero
El guateque
Negros en el Bemb
Negrio en Nueva York
Tinta sobre papel
Ink on paper
35 x 43 cm
Museo de Pontevedra
During the Civil War, which found him in Madrid, Castelao carried
out intense propaganda and fund-raising activities for the Republican cause abroad: he travelled to Moscow and New York in 1938,
from where he moved to Havana, where he made contact with
Galician associations. Whilst in Cuba he was shocked to discover
the black world, and his notebooks include reflections and drawings on that new social-cultural reality, leading him to embark on
a constant re-examination of the racist prejudice of his time. The
drawings, made with Indian ink, examine the rhythmical frenzy
of dance, carnival and festivities, as well as typologies such as
lottery sellers. Among the drawings it is worth noting the only
one he produced in New York, where he displayed a very modern
photographic gaze, which functioned as a visual precursor to subsequent works, such as the series Homeless by Andrs Serrano,
concentrating, in the figure of the black character issues such as
racial exclusion, poverty and rootlessness.
52
El guateque, 1939
53
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Cuanto encontr para vencer, 2000
Fotografa B/N
B/W Photograph
120 cm x 260 cm
Coleccin Carlos Rosn, Pontevedra
Donde tengo mi confianza II, Ed. 3/5, 1999
Fotografa B/N
B/W Photograph
100 x 80 cm
54
55
jos Bedia
La Habana, 1959. Reside en / Lives in Miami (U.S.).
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Sin ttulo, 1988
Acrlico sobre papel
Acrylic on paper
73 x 102 cm
Sin ttulo, 1989
Acrlico sobre tea
Acrylic on fabric
165 x 150 cm
56
57
Jorge Pineda
Barahona (Repblica Dominicana), 1961. Reside en / Lives in Santo Domingo e / and Madrid.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Mambr, 2006
Instalacin
Installation
Medidas variables
Variable measurements
58
Mambr, 2006
59
RAL QUINTANILLA
Managua (Nicaragua), 1954.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
New world disorder, 2002-2003
Ensamblaxe, mapamundi e espias
de pochote
Coleccin TEOR/Tica, San Jos
Memory full, 2009
Ensamblaxe, pantalla e esfera de
cermica
60
61
Rolando Faba
San Jos de Costa Rica, 1954. Reside en / Has lived in Barcelona dende / since 1991.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
In-A-Gadda-Da-Vida, 2009-2010
Acrlico sobre tea
Acrylic on fabric
Polptico, 5 pezas, 97 x 130 cm c/u
Five-piece polyptych measuring
97 x 130 cm each
62
63
A pintura de Jos Garca Cordero pose unha forte carga imaxinativa e alegrica que remite a un Barroco exuberante e tropical.
El gran banquete aparece como un opulento e inquietante vanitas, no que os froitos do mar se recollen no oco dunha inmensa
caveira sobre un fondo de vermellos flamexantes e vibrantes de
catstrofe. Doutro modo, pero tamn dende unha mirada barroca, La selva de Lam, mis al dun comentario s chaves da
vangarda e modernidade do Caribe, que se encarnan na figura
e na obra de Wifredo Lam, desliza a idea topogrfica de selva
cara experiencia do labirinto mental. A sntese dunha escenografa barroca e unha figuracin permeada de ideas e recursos
do legado surrealista converte os seus lenzos en alegoras mis
que en narracins.
La pintura de Jos Garca Cordero posee una fuerte carga imaginativa y alegrica que remite a un Barroco exuberante y tropical. El gran banquete aparece como un opulento e inquietante
vanitas, en el que los frutos del mar se recogen en el hueco
de una inmensa calavera sobre un fondo de rojos llameantes
y vibrantes de catstrofe. De otro modo, pero tambin desde
una mirada barroca, La selva de Lam, ms all de un comentario
a las claves de la vanguardia y modernidad del Caribe, que se
encarnan en la figura y en la obra de Wifredo Lam, desliza la
idea topogrfica de selva hacia la experiencia del laberinto
mental. La sntesis de una escenografa barroca y una figuracin permeada de ideas y recursos del legado surrealista convierte sus lienzos en alegoras ms que en narraciones.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
El gran banquete, 2006
Acrlico sobre lio
Acrylic on linen
200 x 250 cm
La selva de Lam, 2005
Acrilico sobre tea
Acrylic on canvas
200 x 200 cm
Cortesa Galera ngel Romero,
Madrid
64
65
Durante os anos da Repblica, Jos Surez realiza unha pormenorizada documentacin fotogrfica da vida rural galega, abordando os oficios e os labores do campo as como as feiras e as
romaxes. As fotografas da Feira de San Vitorio en Allariz constiten o retrato minucioso dunha sociedade na que perviven
as tradicionais estruturas de poder. A sa mirada penetrante
permite comprender a beleza do mundo rural, anda que tamn
documenta a sa crise. Mentres roda na pennsula do Morrazo a
pelcula Marieiros sorprndeo o alzamento militar e logra exiliarse en Amrica.
Durante los aos de la Repblica, Jos Surez realiza una pormenorizada documentacin fotogrfica de la vida rural gallega,
abordando los oficios y las labores del campo as como las ferias
y romeras. Las fotografas de la Feria de San Vitorio en Allariz
constituyen el retrato minucioso de una sociedad en la que perviven las tradicionales estructuras de poder. Su mirada penetrante
permite comprender la belleza del mundo rural, aunque tambin
documenta su crisis. Mientras rueda en la pennsula del Morrazo
la pelcula Marieiros le sorprende el alzamiento militar y logra
exiliarse en Amrica.
During the years of the Republic, Jos Surez carried out a
detailed photographic documentation of Galician rural life, examining country work and customs as well as village fairs and
romeras. His photographs of the Feria de San Vitorio in Allariz
constitute a meticulous portrait of a society where traditional
power structures were still in place. The photographers penetrating gaze allows us to understand the beauty of the rural
world, although he also captured its sense of crisis. While he was
filming Marieiros at the Morrazo Peninsula he was interrupted
by the military uprising, and had to go into exile to America.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Romara de San Vitorio, 1923
28 fotografas de 6 x 6 cm
28 6 x 6cm photographs
66
Museo de Pontevedra
67
Manuel Ferrol
Cabo Vilano (A Corua), 1923 - A Corua, 2003.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
10 fotografas da serie Emigracin,
1957
Bromuro de prata (en xelatina)
Silver bromide (in gelatin)
68
Emigracin, 1957
69
70
FRICCINS
FRICCIONES
FRICTIONS
El dilogo con la historia, con las tradiciones, es uno de los puntos neurlgicos del debate artstico de cada poca. El hecho de que la Bienal de
Pontevedra se desarrolle desde el Museo Provincial de Pontevedra ofrece
un amplio espacio de experimentacin, tanto para establecer un dilogo
desde la contemporaneidad con la coleccin, como para marcar las lneas
crticas de actuacin de algunos proyectos artsticos. Fricciones propone
desde un formato de exposicin-intervencin, un campo de tensiones entre la apariencia y las formas, al abordar las salas arqueolgicas del Pazo
Castro Monteagudo del Museo de Pontevedra, desde la intrusin de obras
actuales en un contexto histrico. En el museo, la presentacin clsica de
las secciones dedicadas a la historia antigua, griega, romana y de las culturas de los castros, ofrece una escenografa de vibracin visual y friccin
entre ficciones, con la intrusin de diversas obras del artista colombiano
The dialogue with history, with traditions, is one of the central points in
the artistic debate of each era. The fact that the Pontevedra Biennial takes
place at the Museo Provincial de Pontevedra provides a wide space for experimentation, both in order to establish a dialogue between the collection
and contemporary time, and to define the critical approach of a number
of artistic projects. Fricciones proposes, from an exhibition-intervention
format, a field of tensions between appearance and forms, by presenting
the archaeological rooms in the Pazo Castro Monteagudo del Museo de
Pontevedra from the perspective of the intrusion of contemporary works
in a historical context. At the museum, the classic presentation of the sections devoted to antique Greek and Roman history and the culture of the
castros, offers a scenography of visual vibration and friction between fictions, with the inclusion of several works by the Colombian artist Nadn
72
Ospina, devoted to the pre-Columbian cultures of Costa Rica, and a disconcerting plastic caldeiro, similar to those used at building sites to carry
water, over-decorated with geometric borders and edgings by the Galician
artist Olmo Blanco.
The distance between the present and history is a fundamentally critical
distance, offering a wide spectrum of formal resources which make it possible to examine, among other issues, the degree to which our present is
visually saturated.
The aim of Fricciones is to situate history and the museum in a field of
experimentation and reflection, through unexpected back-and-forth dialogues, which lead to other more modern ones, as part of the exhibition Ida
y vuelta, at the museums sixth building.
73
Olmo Blanco
Boiro (A Corua), 1982. Reside en / Lives in Santiago de Compostela.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Caldeiro, 2009
Caldeiro intervenido
Intervention on bucket
Deshumidificador, 2010
Deshumidificador intervenido
Intervention on dehumidifier
Caldeiro, 2009
74
75
Nadn Ospina
Bogot, 1960.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Esfera del Diquis, 2001
Pedra tallada
Carved stone
20 x 20 x 14 cm
Vaso trpode con efigie, 2000
Cermica
Pottery
35 x 21 x 22 cm
Vaso del conejo, 2000
Cermica
Pottery
35 x 21 x 22 cm
Serie Chamanes, 2000-2002
Prata e bao de ouro
Silver and gold plate
Dimensins variables
Variable dimensions
76
77
78
EL AGUACERO, LA SIESTA,
EL CAAVERAL, EL TABACO
EL AGUACERO, LA SIESTA,
EL CAAVERAL, EL TABACO
EL AGUACERO, LA SIESTA,
EL CAAVERAL, EL TABACO
Este verso de La isla en peso, del poeta cubano Virgilio Piera, describe
un arco de confluencias de lugares, sensaciones y olores que reconstruyen
la esfera del trabajo: dibujando desde ah la colisin entre la economa y el
trabajo con los problemas sociales y polticos. La cuenca del Caribe se ha
ido conformando histricamente desde el trasvase de mercancias y personas, propiciando la consolidacin del mercantilismo y del capitalismo. Las
estructuras econmicas, que asumen en cada pas rasgos diferenciados y
especficos, determinan los conflictos sociales. La plantacin azucarera, las
repblicas bananeras, el canal interocenico, las maquilas o el turismo,
delinean una economa. Los contextos polticos y sociales que se derivan
de ellas han dado lugar a intentos de construccin de utopas a travs de la
Revolucin Cubana o la Revolucin Sandinista, mientras que los efectos de
la emigracin y las remesas en las economas, el trasfondo histrico de las
discriminaciones raciales, o las lacras del crimen organizado de las maras,
[The Downpour, the Siesta, the Sugar-Cane Plantation, Tobacco]. This stanza from La isla en peso, by the Cuban poet Virgilio Piera, describes an
arch of confluences of places, sensations and smells which reconstruct the
sphere of work: drawing, from there, the collision between economy and
work with social and political problems. The Caribbean basin has historically
taken shape through the transport of cargo and people, favouring the consolidation of mercantilism and capitalism. Economic structures, which take
on different and specific characteristics in each country, determine social
conflicts. Sugar-cane plantations, banana republics, the inter-oceanic channel, assembly plants and tourism define an economy. The political and social
contexts stemming from these elements have given rise to attempts to build
utopias, through the Cuban and Sandinista revolutions, whilst the effects of
emigration and remittances on the economies, the historical background of
racial discrimination and the organised crime of the maras reveal a context
80
81
Priscilla Monge
San Jos de Costa Rica, 1968.
Este traballo fala dun imposible, case dun milagre, o seu ttulo
unha frase bblica que nos anuncia que se ningun pode falar, entn vano facer as pedras, pero as pedras son esa parte
da natureza que asociamos mis con algo esttico, case sen
vida. A frase lmbranos que hai unha imposibilidade para falar
e que esta pode darse por diferentes motivos e tamn que este
silencio pode causar inmobilidade ou rebelin. As causas para
non falar poden ser moitas e as sas consecuencias poden ser
devastadoras ou non, pero repetir esta frase incansablemente
e que as pedras falen polo menos d algo de esperanza. O ideal
en todo caso que non falen as pedras senn ns. P. M.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Si nadie habla, entonces las piedras
hablarn / If nobody speaks, then
stones will speak, 2010
Coa colaboracin de Enrique
Velasco (Pontevedra, 1954)
With the collaboration of Enrique
Velasco
Instalacin
Installation
Tcnico de son: Jorge Castro (Dr.
Music)
Sound technician: Jorge Castro
(Dr. Music)
This piece speaks about something impossible, almost a miracle. Its title refers to a phrase from the Bible which tells us that
if no one can speak, the stones will, but stones are that part of
the nature which we most associate with something lifeless and
unmoving. The phrase reminds us of the fact that it is impossible to speak sometimes and that this can be caused by a wide
range of reasons. Silence can sometimes lead to immobility
or rebellion. The reasons for not speaking are many, and their
consequences can be devastating or harmless, but tirelessly repeating this sentence and hoping that stones will speak at least
offers some hope. The ideal result, in any case, is that we, not
the stones, will be the ones speaking. P. M.
82
83
Hugo Ochoa
Tegucigalpa (Honduras), 1978.
3ermundo.wordpress.com
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
La oreja de Morazn / The ear from
Morazn, 2005
Documental experimental
Experimental Documentary
Duracin 7.30 min
Duration 7mins 30secs.
La oreja de Morazn / The ear from Morazn is an experimental documentary filmed in Guatemala, Honduras, El Salvador,
Nicaragua and Costa Rica. The work presents a journey through
several facets of the birth, death, execution and modern appreciation of the thought of Francisco Morazn, one of the most
controversial historical figures in Central America. On the basis of the question regarding who Francisco Morazn was and
what he represents, the film reveals the lack of information and
collective amnesia regarding our own history. A contrast between image and sound creates a text which takes us through
the maze of a myth, presenting an identity between the person
and the place, between the past and the present, and between
the execution by firing squad and the TLC (Free Commerce
Treaty between Central America and the United States).
84
85
Edgar Len
Costa Rica, 1968.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
+ y -, 2010
Intervencin
Intervention
Vinilo adhesivo sobre escaleiras
Adhesive vinyl on stairs
+ y -, 2010
86
87
Limber Vilorio
Repblica Dominicana, 1972.
Acorazado, 2006
Intervencin en carrocera de coche Toyota Corolla modelo 1984
cunha pel de 200.000 cascos de balas adheridos con silicona.
Este modelo de coche tpico do transporte pblico na Repblica Dominicana e moi utilizado en Latinoamrica pola clase popular. Esta obra pertence a unha serie onde investigo a realidade
social e cultural reflectida no coche, a violencia que se vive en
Santo Domingo, as como noutras cidades latinoamericanas garda relacin estreita co vehculo e as armas de fogo, ambos os
dous smbolos de masculinidade. L. V.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Acorazado, 2006
Intervencin en carrocera de coche Toyota Corolla modelo 1984
con una piel de 200.000 casquillos de balas adheridos con silicona. Este modelo de coche es tpico del transporte pblico en
la Repblica Dominicana y muy utilizado en Latinoamrica por la
clase popular. Esta obra pertenece a una serie donde investigo la
realidad social y cultural reflejada en el coche, la violencia que se
vive en Santo Domingo, as como en otras ciudades latinoamericanas guarda relacin estrecha con el vehculo y las armas de
fuego, ambos smbolos de masculinidad. L. V.
Acorazado, 2006
Escultura
Sculpture
120 x 185 x 360 cm
Casco 1, da serie Hard Candy, 2009
Escultura
Sculpture
25 x 30 x 33 cm
Casco 2, da serie Poder, 2009
Escultura
Sculpture
25 x 27 x 30 cm
Cortesa Galera Raquel Ponce,
Madrid
Acorazado/Battleship, 2006
Intervention on the body of a 1984 Toyota Corolla with a skin
made from 200,000 bullet shells stuck on with silicone. This car
model is typically used as public transport in the Dominican Republic and is very popular among working-class people in Latin
America. This work belongs to a series in which I examine social
and cultural reality as reflected in the car, and the way in which
the violence we experience in Santo Domingo and other Latin
American countries is closely related to this car and to firearms,
both of which are symbols of masculinity. L. V.
88
Acorazado, 2006
89
Soledad Sevilla
Valencia, 1944. Reside en / Lives in Barcelona.
90
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
El Tiempo Vuela, 1998-2010
1.500 bolboretas serigrafadas
sobre motores de reloxo
This piece was produced by, and displayed for the first time,
at the Museo de Arte y Diseo Contemporneo of San Jos
de Costa Rica (MADC) in 1998, for the show Instalo-Mesotica.
The installation consists of 1,500 butterflies printed onto polyester paper and then punched through, before being placed on
mechanisms like the ones used in grandfather clocks. The butterfly replaces the second hand, which makes it move in onesecond intervals. The installation in San Jos only included 400
butterflies, but when it was on show in Madrid and, later on, in
Granada, it was expanded to 1,500.
In Madrid it was on show at the Soledad Lorenzo gallery, and
at La Madraza in Granada. The text ... and today is yesterdays
tomorrow... which was painted in bright white on the walls, is
part of a poem by Antonio Machado.
The reflection of the work the passing of time is presented
in a positive way, in the sense that the passing of years brings
about an acceptance that we gain more than is lost. The butterfly is an insect whose most splendorous time comes with the
end of its life.
91
Baltazar Torres
Figueira de Castelo Rodrigo (Portugal), 1961. Reside no / Lives in Porto.
92
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
LEVEL 3/ 3 momento, 2010
Dimensins variables
Variable dimensions
Madeira, aluminio, escaiola, metal
Wood, aluminium, clay, metal
This work is expanded upwards from the floor to the roof in its
setting in the museum, and is based on a simple principle: our
moment in recent history.
The first moment is, from my point of view, the Renaissance,
where industrial design was developed by means of new inventions, new instruments, new tools and a new way of looking at
and intervening on the world. Galileo found the Moon through
his lens; mathematics evolved thanks to masters such as Luca
Pacioli; the knowledge of the body was demythologised by Andrea de Vesalius and Leonardo da Vinci: the Church and the world
shuddered at this new statuary dimension of knowledge. Cities
expanded, new and huge rubbish dumps appeared outside cities and the idea of spatial conquest became a priority; the city
gained a newfound importance, and man became the master architect of the world, beginning to transform it from a humanist
perspective.
The Industrial Revolution began on the basis of Renaissance
experience and logic, but the humanist sense was replaced by
production anxiety, by the desire for an increasingly fast and
cheap industrial production. Man embarked on a self-destructive,
blind and endless struggle. His relationship with the environment
ceased to be based on contemplation and passion, to focus instead on what it could offer the economy. Europe and the rest
of the world have been plunged into a legacy which devours us
and which political correctness discourages us from allowing it
to stagnate. B. T.
93
Jorge Perianes
Ourense, 1974. Reside en / Lives in Vigo (Pontevedra).
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Sin ttulo, 2010
Instalacin
Installation
94
95
Alexandre Arrechea
Trinidad (Cuba), 1970.
www.alexandrearrechea.com / www.blog.alexandrearrechea.com
A importancia dos sistemas de vixilancia nos nosos das e a obsesin polo control que adoita acompaalos serviu como fonte
de inspiracin clave no traballo que Alexandre Arrechea iniciou
en 2003. Investigar sobre ese tema levouno a desenvolver un
corpo de traballo que ten que ver coa perda de privacidade,
coa fraxilidade, coa memoria e co fracaso do control e do poder.
Na actualidade o seu interese est nos lmites do traballo artstico. Con ese propsito creou unha instalacin especfica para
a ltima Bienal da Habana. O traballo consiste nunha casa de
aceiro dividido en once seccins. As extensins ou as separacins entre muros cambian cada da, dependendo da suba
ou da baixada do ndice Dow Jones na economa. Relacionada
con esta obra Almacn E, retoma esa mesma idea trasladada
a unha burbulla inmobiliaria, conectando con After the Monument, unha gra de demolicin que ten unha bola de cristal. En
marzo de 2010 en Times Square, en Nova Iorque, os luminosos
con novas financeiras, convertronse na escena para Black Sun
(2009), unha bola de demolicin animada en 3D que golpea
sen cesar o cartel luminoso de NASDAQ.
Alexandre Arrechea foi, durante doce anos, membro do colectivo artstico Los Carpinteros ata que deixou o grupo en xullo de
2003 para continuar a sa carreira en solitario.
96
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
After the Monument, 2009
Aceiro lacado e cristal
Lacquered steel and glass
Almacn E, 2009
Aceiro, madeira e formica
Steel, wood and formica
97
In Dubia Tempora fue un proyecto que logr reunir las inquietudes de tres creadores de distinta personalidad y biografa: el
artista plstico Jhafis Quintero, el fotgrafo Jose Daz y la escritora Mara Montero. Nos pusimos a trabajar ante una inquietud
de Jhafis, que vena de pasar una temporada de diez aos en la
crcel. Jos y yo, que venamos de una sala de redaccin, tambin conocamos la esclavitud y el encierro. Entonces pusimos en
juego lo que tenamos, es decir, nuestra experiencia, nuestro pan
de cada da: Jhafis, desde la creacin emergente, Jos, desde el
fotoperiodismo y yo, desde el lenguaje potico. Empezamos en
un lugar y terminamos en otro, pues al principio cada uno aspiraba a decir algo que en realidad quera decir Jhafis, y sin embargo
terminamos haciendo un magnfico coro donde cada uno declar
su propia autonoma, con violencia pero con elegancia. M. M.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
In Dubia Tempora (Momentos crticos), 2004
Fotografa documental + Poesa
indocumentada
Documentary photography +
Undocumented poetry
Seleccin de 14 fotografas do libroobxecto (catlogo de 40 x 40 cm
con caixa de mrmore que contn
40 imaxes de obxectos de diverso
uso fabricados e utilizados polos
presos nos crceres de Costa Rica).
Selection of 14 photographs in the
book-object (40x40cm catalogue
with a marble box containing 40
images of objects with a range of
uses, manufactured and used by inmates in the prisons of Costa Rica).
98
99
Jean-Franois Bocl
Fort-de-France (Martinica), 1971. Reside en / Lives in Pars e Bruselas / and Brussels.
www.jeanfrancoisbocle.com
Este estante rene produtos de consumo cotin de venda en
supermercados e debuxa unha cartografa do noso presente
poscolonial no que ex-colonias e ex-imperios aparecen no men.
Pasemos mesa: nun extremo do estante racialista, dereita
co uniforme de servizo os Negros preparan o almorzo con Aunt
Jemima (adquirido en Pars en 2005), sazona o xantar La Constancia Salsa Negra ou limpa os chans La Blanquita (comprados no 2005 en Bogot). Mentres uns beben leite pola ma,
esquerda do estante, mranse, manse, desafoganna cspide da
cadea alimenticia; os outros quentan ese leite matutino e srveno
mesa toucados cun bonete branco. El Negrito, comprado en
2006 en Santo Domingo, vai encargarse de que haxa sempre
caf quente sobre a mesa.
A pandemia de risas Banania non ten nada da exclusividade
French Touch: ollos brancos sobre fondo negro, sorrisos abertos sobre bocas vermellas envolven os bombns regalicia
(negra...), Lakritsi pastilleja (comprados en Suecia en 2008).
Como exemplo Made In Spain: os Conguitos da marca Lacasa!
(mercado en xuo de 2010 en Pontevedra).
Destruira as risas Banania sobre todos os muros de Francia
proclamaba en 1948 Lopold Sdar Senghor. Hoxe, cando case a
totalidade das colonias deixaron de selo, hai muros que anda se
levantan. Dende logo non van caer ss...
Esta estantera rene productos cotidianos de venta en supermercados y dibuja una cartografa de un presente poscolonial en
el que ex-colonias y ex-imperios aparecen en el men.
Pasemos a la mesa: en un extremo del estante racialista, a la
derecha con el uniforme de servicio los Negros preparan el desayuno con Aunt Jemima (adquirido en Pars en 2005), sazona
el almuerzo La Constancia Salsa Negra o limpia los suelos La
Blanquita, (comprados en el 2005 en Bogot). Mientras unos
beben leche por la maana, a la izquierda de la estantera, se
miran, se aman, se desahogan, en la cspide de la cadena alimenticia; los otros calientan esa leche matutina y la sirven a la
mesa tocados con un bonete blanco. El Negrito, comprado en
2006 en Santo Domingo, va a encargarse de que haya siempre
caf caliente sobre la mesa. ()
La pandemia de risas Banania no tiene nada de la exclusividad
French Touch: ojos blancos sobre fondo negro, sonrisas abiertas
sobre bocas rojas envuelven los bombones al regaliz (negro...)
Lakritsi pastilleja (comprados en Suecia en el 2008). Como
ejemplo de Made In Spain: los Conguitos de la marca Lacasa!
(comprado en junio del 2010 en Pontevedra).
Destruira las risas Banania sobre todos los muros de Francia
proclamaba en 1948 Lopold Sdar Senghor. Hoy, cuando casi
la totalidad de las colonias han dejado de serlo, hay muros que
an se levantan. Desde luego no van a caer solos
100
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Consommons racial!, en proceso
desde 2005
Instalacin
Installation
Produtos de consumo cotin
venda en supermercados
Daily consumer products for sale at
supermarkets
This bookshelf brings together daily products for sale at supermarkets. It draws a cartography of a post-colonial present, in which
former colonies appear on the menu.
Let us look at the table: on one end of the racialist shelf, to the
right, wearing servant uniforms blacks prepare breakfast with
Aunt Jemima, (acquired in Paris in 2005), seasons the lunch
dishes La Constancia Salsa Negra, and clean the floors La
Blanquita, (purchased in 2005 in Bogot). While some drink
milk in the morning, to the left of the shelf, looking at one another, loving one another, consoling one another, at the top of
the food chain; others warm the morning milk and lay the table,
wearing a white bonnet. El Negrito (2006 in Santo Domingo),
will make sure there is always warm coffee on the table.
The pandemic of Banania laughs has nothing of the exclusivity
of the French Touch: white eyes against a black background,
smiling red mouths on the wrappings of (black...) Lakritsi pastilleja liquorice (manufactured in Sweden in 2008). As for a
MADE IN SPAIN example: Conguitos by the brand Lacasa!
(purchased in June, 2010 in Pontevedra).
The Banania laughs would destroy all the walls in France proclaimed in 1948 Lopold Sdar Senghor. Today, when all colonies have ceased to be so, there are new walls being built. They
are certainly not going to fall down on their own
101
Joscelyn Gardner
Barbados, 1961. Reside en / Lives in Canad e / and Barbados.
102
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Creole Portraits II, 2007
Accubah
Coobah (o Molia)
Egypt Susanah
Margaritta
Nago Jenny
Old Moll
Litografas/pedra sobre papel
mylar
Lithographs/stone on Mylar paper
Croles Portraits III bajando las
flores , 2009
Hibiscos esculentus (Okra o yerba
de culebra)
Mimosa pudica (Dormilona o
vergonzosa)
Eryngium foetidum (Culantro de
coyote)
Veronica frutescens (Vernica)
Litografas pintadas man sobre
papel mylar
Hand painted lithographs on Mylar
paper
103
Mayra Barraza
El Salvador, 1966.
www.mayrabarraza.com
100 das en la Repblica de la Muerte, 2006
Reconto diario dos asasinatos ocorridos no Salvador durante
100 das e recollidos polos dous principais medios escritos. Incle imaxes escaneadas das reportaxes, comentarios e debate
xerado arredor do tema da violencia. M. B.
Lapidario, 2008
En que xornal centroamericano non se falou ultimamente da necesidade de levar a cabo actos de limpeza social?
Sen dbida a nosa casa Centroamrica est moi sucia. Pero
non fariamos mal en ser moi cautelosos ao desexar esta clase
de limpeza, non sexa que nos aconteza como a mis dun heroe de Hollywood tardo en Nova Iorque ou en Bangkok que
descubriu que para o cuarto quedase completamente limpo
a ltima peza sucia da que tia que desfacerse era el mesmo.
Estas acuarelas vermellas sobre papel branco delicadamente
parecen querer dicirnos que estudemos, estudemos, estudemos
como iec para chegar a comprender que o que causa esta
violencia que tan nosa. Talvez penso agora o que estamos
vendo aqu, reflectido oblicuamente nestes cadros dos cales a
cor recorda o do sangue fresco, non tanto unha denuncia da
morte violenta dun pequeno pas de Centroamrica, como, tras
esa mscara convencional, un anuncio do noso colectivo suicidio Rodrigo Rey Rosa, Guatemala, febreiro 2009.
104
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
100 das en la Repblica de la Muerte,
2006
Blog :http://repblicadelamuerte.
blogspot.com
Lapidario, 2008
Polptico de trinta acuarelas sobre
papel (seleccin de 15)
Peza mltiple, con textos de novas
de asasinatos extrados da prensa
escrita durante trinta das consecutivos
Polyptych of thirty watercolour
paintings on paper (selection of 15).
Multiple pieces, with texts from
news articles about the murders
which had taken place in the country, published over thirty consecutive days.
Lapidario, 2008
105
Moiss Barrios
Guatemala, 1946.
www.lailustraciondelpacifico.blogspot.com / www.moisesbarrios.com
Serie Flora Lunar, 1999
Un ensaio sobre o tema do desarraigamento a partir da lectura
de Memorias de una paria de Flora Tristn onde a autora francesa conta as dificultades dunha viaxe que fai ao Per e a sa
loita e frustracin por rescatar unha herdanza que lle negan os
seus parentes peruanos. O proxecto consiste en vinte acuarelas
sobre papeis vellos de escrituras de compravenda de terreos
onde se destaca claramente o selo da Repblica de Guatemala.
Faise alusin ao maior problema dos campesios guatemaltecos que a loita pola terra cultivable. M. B.
Serie Banana Extica, 1999
Este proxecto trata sobre a condicin de ser cidadn dunha Repblica Bananeira e verse retratado como parte dunha etnia
extica sen unha localizacin xeogrfica recoecible. Acuarelas
sobre papeis vellos de escrituras da Repblica de Guatemala
e collage de gravados antigos de ilustracins antropolxicas.
M. B.
106
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Mosquitos II, 1998
leo sobre lenzo
Coleccin TEOR/Tica
Serie Flora Lunar, 1999
20 acuarelas de 32 x 22 cm
Serie Banana Extica, 1999
20 acuarelas de 32 x 22 cm
Cortesa do artista
107
Rodolfo Peraza
Cuba, 1980.
www.fanguitoestudio.com / www.rodolfoperaza.com
A mia obra e investigacin expndense en diferentes direccins, mantendo como ncleo o estudo das relacins de poder.
Dentro dos temas mis recorrentes estn o xogo, a violencia
simblica, o control do imaxinario e o forte impulso estandarizado que vivimos nas nosas sociedades contemporneas e nas
sas races histricas. Os medios que utilizo van dende os tradicionais ata o software art. No proceso de investigacin aplico
certa arqueoloxa, utilizando documentos, libros e plataformas
onde a mia investigacin se centra en mostrar os trazos mis
violentos, simblica e cotiamente de determinados procesos
sociais, polticos e ou relixiosos. A solucin ldica participativa
articula o meu traballo conceptual. O xogo como antdoto de
todos os temas solemnes, nacionalistas, relixiosos, cos que se
constren os mitos que sosteen o control moderno, restndolles valor de transcendencia e sentido.
A obra un software art, realizado a partir de temas musicais
cantados por nenos e mozos durante o franquismo, temas que
foron regravados por un coro de nenos en Cuba. Estas cancins
foron utilizadas en Espaa maiormente nos espazos escolares
e (ou) relixiosos como ferramenta de modelaxe da conduta
dos nenos e dos mozos, ademais de tratar de facer transcender con eles o modelo totalitario. A peza enmrcase dentro da
serie Odio Records que estuda modelos musicais de control
noutras plataformas sociais, contemporneas e histricas. R. P.
Mi obra e investigacin se expanden en diferentes direcciones, manteniendo como ncleo el estudio de las relaciones de
poder. Dentro de los temas ms recurrentes estn el juego, la
violencia simblica, el control del imaginario y el fuerte impulso
estandarizado que vivimos en nuestras sociedades contemporneas y sus races histricas. Los medios que utilizo van desde
los tradicionales hasta el software art. En el proceso de investigacin aplico cierta arqueologa, utilizando documentos, libros
y plataformas donde mi investigacin se centra en mostrar los
rasgos ms violentos, simblica y cotidianamente de determinados procesos sociales, polticos y (o) religiosos. La solucin
ldica participativa articula mi trabajo conceptual. El juego
como antdoto de todos los temas solemnes, nacionalistas, religiosos, con los que se construyen los mitos que sostienen el
control moderno, restndoles valor de trascendencia y sentido.
La obra es un software art, realizado a partir de los temas musicales cantados por nios y jvenes durante el franquismo,
temas que fueron regrabados por un coro de nios en Cuba.
Estas canciones fueron utilizadas en Espaa mayormente en los
espacios escolares y (o) religiosos como herramienta de modelacin de la conducta de los nios y jvenes, adems de tratar
de hacer trascender con sus nios el modelo totalitario. La pieza se enmarca dentro de la serie Odio Records que estudia
modelos musicales de control en otras plataformas sociales,
contemporneas e histricas. R. P.
108
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Canciones para mi mochila / Songs
for my backpack, 2009
Da serie: Odio records
From the series: Odio records
5 edicins, 2 P. A.
Software Art
My research and art work move in different directions, keeping as their focus the study of power relations. The recurring
themes in my work include games, symbolic violence, the control of imagery and the strong standardising impulse we experience in contemporary societies, as well as its historical roots.
The means I use range from traditional media to software art.
My research process includes archaeology, using documents,
books and platforms in order to focus on the most violent elements, on a symbolic and day-to-day level, in certain social,
political and/or religious processes. A participative playful approach articulates my conceptual art. Games are used as an
antidote to all solemn, nationalist and religious issues, used to
build the myths which sustain modern control, in order to lessen
their transcendence and sense.
The work is a piece of software art, made on the basis of tunes
sung by children and teenagers during Francos dictatorship,
which were re-recorded by a childrens choir in Cuba. These
songs were mostly sung in Spain at schools and during religious
events as a way of moulding the behaviour of the children and
young men, as well as attempting to transcend the totalitarian
model through its children. The piece is presented as part of the
series Odio Records, which studies musical control models in
other social, contemporary and historical contexts. R. P.
109
A partir de materiais de prensa e publicacins de discursos correspondentes a captulos neurlxicos do proxecto socialista en
Cuba, reprodcense fragmentos que evidencian o exercicio do
poder, como un monlogo inacabado sobre as actitudes tomadas polo poder do Estado cara aos seus concidadns. Dende
estas propostas asumo textos claves do proceso histrico dos
ltimos cincuenta anos, especificamente textos que conforman
o proceso poltico e que directamente estn vinculados coa implantacin do sistema socialista en Cuba. de certo modo unha
revisitacin Historia, implicada directamente coa construcin
do sistema social que ata hoxe se mantivo vixente.
Ao reeditar textos, antes presentados polos rganos de prensa,
as como documentos que formaban ou forman parte da columna vertebral do sistema estatal cubano, basome nunha especie
de traducin da linguaxe ideolxica linguaxe plstica. A devandita traducin sustentada no recurso da estetizacin do
discurso poltico devido a sa precariedade prctica. O feito de
concibir o texto como medio mis eficaz para de a partir cara a
determinadas problemticas de ndole histrico-poltica, xorde
de motivacins ligadas complexidade dos imaxinarios polticos
en sociedades onde os procesos sociais sofren cambios dramticos, e onde documentos histricos, clasificados ou non, son as
claves esenciais da devandita tradicin. H. L. C.
110
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
El orden de las cosas, 2009
21 calados man
21 hand-made gouache decoupes
111
Carlos Garaicoa
La Habana, 1967.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Cuatro Cubanos, 1997
Instalacin de vdeo Hi 8 transferido a DVD
Duracin 8 minutos.
Edicin de 5 e 2 P. A.
Triunfo, Duda y Celebracin, 2009
Visitando un lugar comn, 2009
Unidad y lucha de contrarios, 2009
Yo no soy el que dicen, 2009
Toda utopa pasa por la barriga, 2009
Caixas de luz, materiais varios
Cortesa do artista, Galera Elba
Bentez (Madrid) e Galleria
Continua (San Gimignano/Beijing/
Le Moulin)
112
113
Cinthya Soto
Costa Rica, 1969.
Pictografas enfatiza el aspecto documental de iconografas locales latinoamericanas, presentes en el muralismo y rotulismo
vernculo que subsisten paralelamente a la estandarizacin de
la esttica globalizadora.La indagacin en el encuadre desde
el dispositivo fotogrfico, frente a la espontaneidad que ofrece el mundo visible cotidiano, busca establecer asociaciones
semnticas y formales entre las representaciones decorativas
que usualmente plasman escenarios u objetos idlicos, paisajes
paradisacos y los espacios reales en los cuales se ubican.
Pictografas trata de la convergencia de lo cotidiano, lo pictrico y lo fotogrfico en un mismo y nuevo plano bidimensional
reformulando relaciones espaciales entre el paisaje habitado y
el imaginado. C. S.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Soda El marisco, 2007
Analog c-print
Playa y bicicleta, 2007
Analog c-print
Playa Chiquita, 2007
Analog c-print
Cortesa Galera Des Pacio
114
115
Donna Conlon
Estados Unidos / United States, 1966. Reside en / Lives in Panam.
Historia
1882-1889: Mis de dez mil traballadores morren de malaria e
de febre amarela en Panam durante a poca da falida canle francesa. 1898: Descbrese que a malaria transmitida polo mosquito Anfeles. 1900: Confrmase que a febre amarela transmitida
polo mosquito Aedes aegypti. 1904: A Comisin da Canle Istmea
crea o Departamento Sanitario, baixo o Coronel William Gorgas,
co fin de controlar os mosquitos. Dentro da Zona da Canle poen
mallas mosquiteiras s casas e aos edificios gubernamentais, e
emtense multas por auga estancada. 1914: Consguese conclur
a Canle de Panam, grazas eliminacin da febre amarela e a
reducin da malaria.
Sntomas
Febre amarela: calafros, febre, nusea e dor de cabeza. s veces, sangrado polo nariz ou os ollos, insuficiencia renal ou heptica, delirios, apoplexas e vmito negro. Malaria: ataques de
calafros seguidos por febre de 6 a 10 horas de duracin, con
dores de cabeza, nusea, hipertrofia heptica ou do bazo, que se
repiten cada dous ou tres das.
Incidencia
1905: Data da ltima morte por febre amarela rexistrada en Panam. 2009: Reprtanse en Panam un total de 4.570 casos de
dengue, enfermidade relacionada coa febre amarela, que tamn
transmitida polo mosquito Aedes aegypti.
Historia
1882-1889: Ms de diez mil trabajadores mueren de malaria y fiebre amarilla en Panam durante la poca del fallido canal francs.
1898: Se descubre que la malaria la transmite el mosquito Anfeles. 1900: Se confirma que la Fiebre Amarilla la transmite el mosquito Aedes aegypti. 1904: La Comisin del Canal Istmeo crea
el Departamento Sanitario, bajo el Coronel William Gorgas, con el
fin de controlar los mosquitos. Dentro de la Zona del Canal, ponen mallas mosquiteras a las casas y los edificios gubernamentales, y se emiten multas por agua estancada. 1914: Se consigue
concluir el Canal de Panam, gracias a la eliminacin de la fiebre
amarilla y la reduccin de la malaria.
Sntomas
Fiebre Amarilla: escalofros, fiebre, nusea y dolor de cabeza. A
veces, sangrado por la nariz o los ojos, insuficiencia renal o heptica, delirios, apoplejas y vmito negro. Malaria: ataques de
escalofros seguidos por fiebre de 6 a 10 horas de duracin, con
dolores de cabeza, nusea, hipertrofia heptica o del bazo, que
se repiten cada dos o tres das.
Incidencia
1905: Fecha de la ltima muerte por Fiebre Amarilla registrada en
Panam. 2009: Se registran en Panam un total de 4.570 casos
de dengue, enfermedad relacionada con la fiebre amarilla, que
tambin es trasmitida por el mosquito Aedes aegypti.
116
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Fiebre, 2008
Instalacin
Installation
Coa colaboracin de Iaki Iriberri
na gravacin e masterizacin de
audio
With the collaboration of Iaki
Iriberri on the audio recording and
mastering.
Fiebre, 2008
History
1882-1889: More than 10,000 workers die from malaria and yellow fever in Panama at the time of the failed French channel.
1898: It is discovered that malaria is carried by the Anopheles
mosquito. 1900: It is confirmed that yellow fever is carried by the
Aedes aegypti mosquito. 1904: The Comisin del Canal Istmeo
creates a Sanitation Department, under Colonel William Gorgas,
with the aim of controlling mosquitoes. Within the Channel Area,
the houses and government buildings are fitted with mosquito
screens, and fines are issued for leaving stagnant water. 1914:
The Panama Channel is finished at last, thanks to the elimination
of yellow fever and the reduction in malaria cases.
Symptoms
Yellow fever: chills, fever, nausea and headache. On occasion,
bleeding from the nose and eyes, kidney and liver failure, delirium, apoplexy and black emesis. Malaria: Chills followed by fevers
lasting between 6 and 10 hours, with headaches, nausea, liver or
spleen hypertrophy, every two or three days.
Impact
1905: Date of the last death from yellow fever registered in Panama. 2009: A total of 4,570 cases of dengue fever are reported in
Panama, a disease linked to yellow fever, which is also transmitted by the Aedes aegypti mosquito.
117
118
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Cafe paradis, 2006-2010
leo e esmalte sobre tea
Coleccin privada
Its a wonderful world, 2007
leo e esmalte sobre tea
Living on a Central American country, totally dependent and vulnerable, it is common the general tendency to assume consumer
habits that resemble or mimic the American ones: creation of
shopping malls and highways that requires from cars and cars
that requires from fuel. The most insidious however, is identifying
us with their life-style idea and for example, to form coalitions
to support their bellicose actions. Paintings that form this serie
are made with the more American par excellence, calligraphy
and visual texture. Using in some cases illustrations made in the
fifties and in other occasions, illustrations that remember these
but set in the present, paintings effectively illustrate the bad habits, excesses and new Americans habits, obviously, in the way
these are perceived by a Central America inhabitant. Refusal to
sign the Kyoto protocol, racists and separatist politics (like the
erection of a wall between Mxico and the United States), the
threat of an agricultural culture based on GM and imperialism
that mobilizes troops across the world to ensure cheap fuel, are
part of the body of this proposal. Also the arrival of mass tourism
and the sale of tropical countries as pristine paradises where you
can still own water and virgin natural resources, in exchange for
a bound of dollars.
119
Walterio Iraheta
San Salvador (El Salvador), 1968.
walterioinfoynoticias.blogspot.com
O ttulo Faraway brother style (Estilo irmn afastado) xorde como parodia das publicacins das prestixiosas editoriais Taschen
e Phaidon, que teen realizado compilacins arquitectnicas
baixo os ttulos de: London Style, NY Style, Paris Style, etc. O
termo irmn afastado sase popularmente para designar os
salvadoreos que viven no exterior, principalmente nos Estados
Unidos. Este proxecto intenta facer un comentario irnico sobre
o fenmeno das remesas econmicas que envan os emigrantes
aos seus familiares no Salvador. Este fluxo de recursos chegou a
representar unha porcentaxe importante na economa do pas,
volvndose fundamental para o equilibrio das finanzas nacionais. Paralelo a iso, est a cambiar substancialmente a paisaxe
arquitectnica das zonas rurais, onde se comezaron a construr
enormes palacetes. Sen dbida estase a crear un novo estilo
arquitectnico, cunha particular interpretacin do clsico, do
barroco, do kitsch, mesturando sen reparo cores, adornos, columnas, arcos, cermica e ferrara. W. I.
120
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Faraway brother style, 2010
Fotografas
Photographs
121
Mauricio Esquivel
El Salvador, 1983.
mauricio-esquivel.blogspot.com / lineasdereferencia.blogspot.com
Esta peza insrese no proxecto denominado Lnea de Desplazamiento, no que a sa orixe vn da necesidade de falar do fenmeno da migracin que, no Salvador, permanece como secuela
da guerra e moitos problemas resultantes desta. A moeda do
Salvador o dlar e mantn un estreito vnculo entre a sociedade
salvadorea e a emigracin a travs das remesas.
O proxecto pretende abordar un pouco as devanditas circunstancias sociais dende o mesmo material co que est elaborada,
o seu carcter simblico foi sutilmente alterado co fin de xerar
variantes de lecturas nos distintos contextos en que presentada e, nalgunha medida, xerar un pouco de reflexin.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Sin ttulo, 2010
Aguias recortadas de moedas de
US$ 0,25 ctvs
122
123
Dalia Chvez
El Salvador, 1983.
En esta pieza que parte de las lamentables condiciones de trabajo que ofrecen las zonas francas maquilas, intento realizar una
conexin entre lo serial y la masa, entre lo nico y lo individual.
La artesana mantiene patrones que favorecen la rapidez dentro
de la produccin, decir 120 hombres con cabello negro y con
pantaln blanco es buscar cantidad. Sucede algo similar cuando estos espacios anuncian en clasificados sus necesidades.
No se ve quin llega, qu aspiraciones tiene o qu necesidades
necesita satisfacer. Es una preocupacin por cantidad, necesitan
personas que puedan ser desechables, fcilmente reemplazables. En el proceso encargo las miniaturas sin pintar, al pintarlas
intento ser minuciosa para alejarme de la artesana tosca, tan
buscada por relacionar lo tosco con la pobreza (un rasgo negativo volvindose extico). El intento queda en intento, pues,
por el tamao y la cantidad: aunque busque separarlas dndoles vestimentas diferenciadoras siempre sern una masa. D. C.
124
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Falso franca, 2006-2010
Instalacin
Installation
Miniaturas de barro encargadas a
artesns de Ilobasco e pintadas
man pola artista
Clay miniatures commissioned to
artisans from Ilobasco, hand-painted by the artist
This piece emerged from the terrible working conditions in duty-free areas and maquilas. I am trying to establish a connection
between the mass-produced and the unique and individual.
Artisan work follows methods which improve reproduction
speed. When we say 120 men with black hair and white trousers, we are seeking a quantity. A similar thing happens when
these spaces advertise their vacancies. We do not know who
arrives, what his aspirations are, and which needs he must satisfy. In this concern for quantity, they need people who can be
disposable and easily replaced. In the process of this work I
commissioned unpainted works, which, by hand-painting them,
are removed from the field of rough work, which is so sought
after, as we associate it with poverty (a negative aspect which
is becoming exotic). The aim does not go any further, because
of the pieces size and quantity: although I tried to set them
apart by giving them different clothes, they will always be a
mass. D. C.
125
Carolina Caycedo
Londres / London, 1978. Reside en / Lives in Puerto Rico.
126
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
En caso de emergencia - In case of
emergency, 2008
Instalacin
Installation
10 machetes de aceiro con inscripcins feitas con lser
10 empuaduras de madeira
10 steel machetes with laser engravings.
10 wooden hilts
127
David Damoison
Pars, 1963.
damoison.com
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Le Galion, Martinique, 2000
Fotografas
Photographs
55 x 36 cm c/u
128
129
Ricardo G. Elas
Trinidad (Cuba), 1969.
difcil comprender o curso seguido pola historia en Cuba durante os dous ltimos sculos, sen ter en conta o peso que tivo
e ten a industria azucreira na vida econmica do pas. O azucre
fixo que Cuba parecese rica e estable nalgns momentos da
sa historia, para mostrar noutros a sa vulnerabilidade. O 21
de outubro de 2002 o goberno cubano anunciaba publicamente a necesidade de iniciar un proceso de redimensionamento
desa industria. A illa, cun patrimonio de mis de cento cincuenta centrais azucreiras en activo, deba someter setenta desas
fbricas a un proceso de desmontaxe. O azucre marcou coa sa
pegada a paisaxe da illa e xerou a sa estrutura. Oro seco un
proxecto co que pretendo documentar a situacin actual da que
fose, en pasadas pocas, locomotora da economa cubana. Son
as imaxes dunha memoria econmica hoxe asociada ao subdesenvolvemento do pas, a non vida dos colosos de antano
convertidos, na sa maiora, en runas. Este proxecto debe o seu
ttulo ao toque de tambor que se dedica s deidades do panten yoruba nas sas cerimonias. A frase ouro seco funciona
como unha homenaxe central e os seus homes, protagonistas
dunha era de gloria e hoxe esquecidas testemuas daquel pasado que se esvaece co tempo e perde valor. R. G. E.
130
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Oro seco, 2005-2009
20 fotografas
Light jet / Fuji Cristal Archive
131
Los olores de la guerra parte de la idea de reconstruir tres hechos histricos a partir de olores, en este caso, tres contiendas
blicas de las guerras de independencia cubanas del siglo XIX.
La investigacin para la confeccin de los olores se basa en
memorias recopiladas de la bibliografa histrica que contiene
descripciones del contexto donde se desarrollaron los hechos.
Los perfumes obtenidos a partir de la combinacin de esencias distintivas de cada uno de los combates seleccionados,
intentan reconstruir el hecho histrico utilizando el olfato como
catalizador de la memoria. La mixtura peculiar y funesta de la
accin blica queda as concentrada en las fragancias resultantes. Los textos sobre cada acontecimiento fueron elaborados
por el historiador cubano Jos Abreu Cardet. R. L. N.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Los olores de la guerra, 2009
Instalacin (caixas de madeira,
cristal e veludo, frascos de cristal,
perfumes, vinilo)
Installation (wooden, glass and
velvet boxes, glass bottles, perfumes, vinyl)
Los olores de la guerra starts off from the idea of reconstructing three historical facts on the basis of smells. In this case, it
centres on three battles from the Cuban independence wars in
the 19th century. The research conducted for the design of the
smells was based on memories compiled from historic bibliography, containing descriptions of the context where the events
took place. The perfumes, obtained by combining distinctive
scents from each of the selected battles, attempt to reconstruct
the historic event by using the sense of smell as a catalyst for
memory. The unusual and funereal mixtures of the war are thus
concentrated into a series of fragrances. The texts about each
event were written by the Cuban historian Jos Abreu Cardet.
R. L. N.
132
133
Florencio Gelabert
La Habana, 1961. Reside en Nova Iorque / Lives in New York.
www.florenciogelabert.com
O meu traballo consiste en esculturas e de instalacins e transitou dende unha prctica posminimalista cara a unha esttica
mis ecoloxista e de carcter social na ltima dcada. Centreime na exploracin da relacin entre o home e a natureza. Con
instalacins de grande escala que ocupan chans e paredes, unhas veces usando referencias arquitectnicas e outras creando
unha neo-natureza sinttica, pretendo establecer esta relacin,
moitas veces ambigua, entre fantasa e realidade. Combino materiais de construcin como Pladur, resina transparente, plantas
e flores artificiais, escuma industrial e tubos de PVC, para crear
as mias falsas destrucins e derramamentos. F. G.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
El Desage, 2010
Instalacin
Tubo de PVC, folla de espello de
PVC, folla de plexigls, resina
transparente, alimentos, papier
mach, flores e plantas artificiais
300 x 300 x 250 cm
El Salidero, 2010
Instalacin
Pla de rbore, tubo de PVC,
PLADUR, recipiente metlico
e bomba de auga
300 x 300 x 250 cm
My work consists on sculptures and installations that had transited from a post-minimal practice to a more ecological and social character aesthetic in the last decade. I have focused on the
exploration of the relationship between man and nature. With
large-scale facilities that occupy floors and walls, once using
architectural references and others creating a synthetic neonature, I pretend to establish this relation, often ambiguous,
between fantasy and reality. I combine building materials as
Pladur, transparent resin, artificial plants and flowers, industrial
foam and PVC tubes to create false destructions and spills. F. G.
134
El Desage, 2010
135
136
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Shoot. Homenaje a Chris Burden, 2010
Videoinstalacin
Video-installation
137
Ernesto Salmern
Managua, Nicaragua, 1977.
www.ernestosalmeron.com
AURAS DE GUERRA: intervencins dentro do espazo pblico revolucionario nicaraguano, 1996-2010
MANIFESTO
o que eu estou a pensar que vostede me vai deixar como merda a min.
Nmade colector. Nican-A-Hua.
Testemua rexistrada o 19 de maio de 2010
A
A posguerra bviase e esqucense os estragos que produce na
xente e nas mentes das sociedades que a viven.
Nicaragua vive nunha utopa prostituda con fins polticos individuais, Nicaragua un reality show poltico moi ben montado
e o meu traballo desmantelalo, usando as mesmas estratexias
mediticas dos idelogos que crearon esa Revolucin.
A
utopa prostituda
estratexias polticas individuais
superultramega reality show poltico
desmantelalo
coas
mesmas estratexias ideolxicas e mediticas que se usaron
para inventar a revolucin
E.V.I.L (Ejrcito Videasta Indio Latinoamericano)
Managua, 29 de maio de 2010.
138
AURAS DE GUERRA: intervenciones dentro del espacio pblico revolucionario nicaragense, 1996-2010
MANIFESTO
What I think is that youll leave me in the dumps.
Nomadic picker. Nican-A-Hua.
Statement made on the 19th of May, 2010
A
Post-war periods are obvious, and the damage they cause in the
people and the societies experiencing it are often forgotten.
Nicaragua lives in a utopia which has been prostituted for individual political reasons. Nicaragua is a very well-produced political
reality show, and my job is to dismantle it, using the same media
strategies as the ideologues that drove the Revolution.
A
prostituted utopia
individual political strategies
great political reality shows
dismantle it
with
the same ideological media strategies that were used
for the invention of the revolution
E.V.I.L (Ejrcito Videasta Indio Latinoamericano)
Managua, 29th of May, 2010.
139
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
(Video) juegos, 2008-2009
Videoinstalacin
Video installation
140
141
Oswaldo Macia
Cartagena de Indias (Colombia), 1960. Vive en / Lives in Londres / London.
www.oswaldomacia.com
En mi trabajo busco cuestionar ideas generales en torno al conocimiento y la percepcin. Cmo el estmulo externo que recibimos del mundo es entonces traducido a imgenes e informacin
a travs de nuestros sentidos.
La mayora de mis piezas desafan lo que tendemos a considerar sentido comn, el cual, a su vez, se convierte en asuncin
aceptada de nuestra realidad. Me preocupa especialmente lo
que creemos conocer u oler.
Es a partir de la articulacin de esta preocupacin central como
me enfrento al pblico, a travs de una serie de selecciones de
sonidos, olores o visiones.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Vesper, 2003
Peza sonora
Iwana, 2010
Trabajar con los lmites de nuestros sentidos nos ofrece la posibilidad de pensar desde otra subjetividad y contemplar un
punto de vista que, quizs, tiene una relacin ms mltiple y
compleja con la realidad. O. M.
142
Vesper, 2003
Iwana, 2010
143
144
ARQUIVACCIN
ARCHIVACCIN
ARCHIVACTION
146
confrontation; humor and drama; violent gestures and the most harmless
ones. In almost all of them performance works as a tool for political and
poetical action.
In order to the host Archivaccion at Pontevedra, Galician artist Carme
Nogueira produced a device that proposed an active usage of the archive
in which user can have a close relationship with each proposal. The structure works both as consultation table and stage, perhaps as a nod to the
theatrical nature performance may have. On the other hand, the change
of places and views proposed to the spectator force him to alternate between a staging area and a participation one. It could be an invitation to
a more open and complex reading of performances and the very idea of
archive.
147
Carme Nogueira
Vigo (Pontevedra), 1970.
www.cntxt.org
O seu traballo cntrase na crtica corporal ao concepto de identidade e na intimidade domstica con respecto sa posicin
de xnero.
Dispositivo Archivaccin, 2010
A intervencin en sala pon en escena o punto de vista do espectador e, ao mesmo tempo, presenta dunha forma unificada
as obras dos artistas seleccionados. O dispositivo configrase
como un teatro; un escenario roto en tres grandes mesas articuladas a travs de bancadas nas que se encaixaron os diferentes
traballos: vdeos, fotografas ou obxectos, de forma que, ao usar
o plano horizontal, privilxiase a lectura individualizada de cada
artista. Ao entrar na sala vese a traseira deste escenario, no que
se practicou un oco que permite mirar ao interior do dispositivo.
Compltase a instalacin cunha pantalla pintada no escenario
que se dispn en paralelo ao oco. Nesa pantalla proxectaranse
traballos carta seleccionados polos espectadores.
Actuacins no espazo pblico: tres carteis realizados a partir de
tres obras de David Prez Karmadavis, Priscila Monge e Nicols
Dumit insrense en lugares semipblicos: a estacin de autobuses, un centro de sade e unha praza; de modo que estes
espazos funcionan como tradutores da accin que se refire a
obra orixinal.
Su trabajo se centra en la crtica corporal al concepto de identidad y en la intimidad domstica con respecto a su posicin
de gnero.
Dispositivo Archivaccin, 2010
La intervencin en sala pone en escena el punto de vista del espectador y, al mismo tiempo, presenta de una forma unificada
las obras de los artistas seleccionados. El dispositivo se configura como un teatro; un escenario roto en tres grandes mesas
articuladas a travs de bancadas en las que se han encastrado
los diferentes trabajos: vdeos, fotografas u objetos, de forma
que, al usar el plano horizontal, se privilegia la lectura individualizada de cada artista. Al entrar en la sala, se ve la trasera
de este escenario, en el que se ha practicado un hueco que
permite mirar al interior del dispositivo. Se completa la instalacin con una pantalla pintada en el escenario que se dispone en
paralelo al hueco. En esa pantalla se proyectarn trabajos a la
carta seleccionados por los espectadores.
Actuaciones en el espacio pblico: tres carteles realizados a
partir de tres obras de David Prez Karmadavis, Priscila Monge
y Nicols Dumit se insertan en lugares semipblicos: la estacin
de autobuses, un centro de salud y una plaza; de modo que estos espacios funcionan como traductores de la accin a la que
se refiere la obra original.
148
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Dispositivo Archivaccin / Archiving
Dispositif, 2010
Intervencin en sala e tres actuacins no espazo pblico
One intervention in the gallery and
three actions in public space
Her work explores body-based criticism of the concept of identity and domestic privacy in relation to her position in terms of
gender.
Dispositivo Archivaccin / Archiving Dispositif, 2010
The intervention in the gallery dramatizes the spectators point
of view, while offering a unified vision of the works by the selected artists. The dispositif is designed like a theatre; a stage
that has been split into three large tables made out of pallets in
which the different works have been embedded videos, photographs and objects , so as to favour an individual reading
of each artist on the horizontal plane. On entering the room a
visitor sees the back of the stage, which has had an opening cut
out of it so that the inside of the dispositif is visible. The installation is completed with a screen painted on the stage, parallel
to the opening. This screen will be used for on-demand projections of works selected by spectators.
Actions in public space: three posters based on three works selected from the exhibition by David Prez Karmadavis, Priscila
Monge and Nicols Dumit, are displayed in semi-public spaces
the bus station, a health care centre and a square , functioning as translators of the action that the original work refers to.
149
30 de junio, 2000
A noite do 29 de xuo de 2000, o artista verqueu carbn nas
ras onde o da seguinte desfilara o exrcito guatemalteco. Malia os intentos das autoridades para limpar a ruta do desfile,
a pegada do carbn quedou baixo os ps do exrcito como
memoria das aldeas arrasadas nos anos oitenta en Guatemala.
Cinco ciegos cortan y reconstruyen un artculo de la constitucin, 2002
Convidronse a cinco cegos a que cortasen e reconstrusen un
artigo da Constitucin de Guatemala que contn os atributos
e as obrigas dos deputados. Este atopbase pegado parede
nun formato de 100 x 120 cm aproximadamente.
30 de junio, 2000
La noche del 29 de junio de 2000, el artista verti carbn en las
calles donde al da siguiente desfilara el ejrcito guatemalteco.
A pesar de los intentos de las autoridades para limpiar la ruta
del desfile, la huella del carbn qued bajo los pies del ejrcito
como memoria de las aldeas arrasadas en los aos ochenta en
Guatemala.
Cinco ciegos cortan y reconstruyen un artculo de la constitucin, 2002
Se invitaron a cinco ciegos a que cortaran y reconstruyeran
un artculo de la Constitucin de Guatemala que contiene los
atributos y obligaciones de los diputados. Este se encontraba
pegado a la pared en un formato de 100 x 120 cm aproximadamente.
150
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Documentacin en vdeo:
Una tonelada de libros sobre
la Avenida de La Reforma,
Guatemala, 2003
120 metros de largo y 4 metros
de ancho de listn de plstico
Documentacin en fotografas:
30 de junio, 2000
Intervencin, Cidade de
Guatemala
Co apoio de Contexto, Guatemala
Cinco ciegos cortan y reconstruyen
un artculo de la constitucin,
2002
Fundacin Colloquia, Guatemala.
151
Artera
Tegucigalpa (Honduras), 1999-2001.
ZIP (504) foi un proxecto multidisciplinar realizado polo colectivo Artera (1999-2001) integrado por Johanna Montero, Leonardo Gonzles, Alejandro Durn, Fernando Corts, Ernesto
Rodezno e Adn Vallecillo. A obra toma como punto de partida o problema da flexibilidade laboral e os efectos dos novos
enclaves econmicos que xurdiron a partir da proliferacin das
maquas nos anos noventa, co modelo neoliberal, o cal xerou en
Honduras e noutros pases de Latinoamrica as condicins para
as excepcins arancelarias, a sobreexplotacin e as violacins
dos dereitos laborais das obreiras.
Para a sa realizacin desearon, fabricaron e distriburon
2.500 camisetas de pequeno formato intervidas nas sas etiquetas cun poema. O seu percorrido por algunhas cidades latinoamericanas como Tegucigalpa, Cuenca, A Habana e San
Jos, complementbase co reparto nas ras de follas voantes
que anunciaban a sa chegada como produtos exticos que
podan obterse de xeito gratuto. As mesmo o proxecto incluu
unha serie de conferencias, debates, intervencins pblicas e
exposicins que involucraron obreiras, traballadores sociais, filsofos e economistas.
ZIP (504) fue un proyecto multidisciplinar realizado por el colectivo Artera (1999-2001) integrado por Johanna Montero,
Leonardo Gonzles, Alejandro Durn, Fernando Corts, Ernesto
Rodezno y Adn Vallecillo. La obra toma como punto de partida el problema de la flexibilidad laboral y los efectos de los
nuevos enclaves econmicos que surgieron a partir de la proliferacin de las maquilas en los aos noventa, con el modelo
neoliberal, el cual gener en Honduras y otros pases de Latinoamrica las condiciones para las excepciones arancelarias,
la sobreexplotacin y las violaciones de los derechos laborales
de las obreras.
Para su realizacin se disearon, fabricaron y distribuyeron
2.500 camisetas de pequeo formato intervenidas en sus etiquetas con un poema. Su recorrido por algunas ciudades latinoamericanas como Tegucigalpa, Cuenca, La Habana y San Jos,
se complementaba con la reparticin en las calles de hojas
volantes que anunciaban su llegada como productos exticos
que podan obtenerse de manera gratuita. As mismo el proyecto
incluy una serie de conferencias, debates, intervenciones pblicas y exposiciones que involucraron a obreras, trabajadores
sociales, filsofos y economistas.
152
ZIP (504)
153
Carolina Caycedo
Londres / London, 1978. Reside en / Lives in Puerto Rico.
Tomo inspiracin de mi vida cotidiana, de lo que veo a mi alrededor, de lo que estoy viviendo como mujer, madre, inmigrante
y artista. No considero lo que hago como activismo, pero s creo
que el arte es una forma de resistencia intelectual. Creo que el
arte es una herramientapara retomar el control de nuestro da
a da y para llenar nuestra realidad de dignidad. ltimamente
he estado produciendo objetos que pueden tener una doble
existencia dentro del contexto artstico y del contexto cotidiano: banderas, pancartas, parches, ropa, almanaques, machetes
y velloneras.
Daytoday, 2009
Daytoday es una red de intercambios personalizados que funcion del 2002 al 2009.En itinerancia por pases como Austria,
EEUU, Inglaterra y Costa Rica, Daytoday fue creada por Carolina
Caycedo para explorar diversas maneras de obtener y ofrecer
bienes y servicios a travs del intercambio y el trueque. Este
libro se publica con motivo de la visita de Daytoday a la ciudad
de Los ngeles en el verano de 2009. Recoge las experiencias
de este viaje, as como material recopilado a travs de los siete
aos que dur el proyecto. C. C.
154
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Daytoday, 2009
Libro en branco e negro, tapa
branda, 92 pxinas
Black and White Book, Softcover,
92 pages
Daytoday, 2009
I draw inspiration from daily life, from what I see around me,
from what Im personally living as a woman, mother, immigrant
and artist. I dont consider myself an activist, but I do consider
art as a form of intellectual resistance. I believe art is a tool that
can help us regain control of our everyday lives and imbue our
reality with dignity. Recently, I have been producing objects
that can have a double life, in the contexts of the art world and
everyday life: flags, banners, patches, clothes, calendars, machetes and jukeboxes.
Daytoday, 2009
Daytoday is a barter network of person-to-person exchanges
that took place from 2002 to 2009. Travelling through countries
like Austria, USA, England and Costa Rica, Carolina Caycedo created Daytoday as a way of exploring different ways to obtain
and offer goods and services through swapping and bartering.
This book was published when Daytoday visited Los Angeles in
the summer of 2009 and includes the experiences on that trip
together with material compiled over the seven-year duration of
the project. C. C.
155
156
157
Humberto Vlez
Panam, 1965. Reside en Londres / Lives in London e / and Rio de Janeiro.
memoria de Humberto Vlez Rodrguez
Jose era como chamabamos, sen razn ningunha, a Dionisio
Herrera Gonzlez: unha das moitas barbaries dunha vida chea
de segredos. Tia setenta anos de idade cando o capturaron no
presente filme. Naceu en Xamaica de pais cubanos orientais
recalcaba, e chegou a Panam cando anda era moi neno. Foi
grazas aos amigos que o seu pai fixera durante os traballos da
canle, que foi contratado con apenas quince anos de idade con
outra idade e outro nome.
Nin Jose, nin Dionisio, era en realidade un Hrcules que se xactaba de que coas sas mans partira o espiazo ao continente.
Abrino coas mias propias mans, dica mentres sorra desdeosamente. Pareca que o continente en cambio lle cedera a sa
forza. Este non fora o seu nico logro. Pioneiro do fisicoculturismo como forma de vida, esculpira o seu corpo desafiando ao
tempo: sa vez o tempo non se deixara dobregar de todo, conservando para si, o seu rostro. Giovanna Miralles. Escritora.
A la memoria de Humberto Vlez Rodrguez
Jose era como llambamos, sin razn alguna, a Dionisio Herrera Gonzlez: una de las muchas sinrazones de una vida llena de
secretos. Tena setenta aos de edad cuando lo capturaron en el
presente film. Naci en Jamaica de padres cubanos orientales
recalcaba, y lleg a Panam cuando todava era muy nio. Fue
gracias a los amigos que su padre haba hecho durante los trabajos del canal, que fue contratado con apenas quince aos de edad
con otra edad y otro nombre.
Ni Jose, ni Dionisio, era en realidad un Hrcules que se jactaba de
que con sus manos le haba partido el espinazo al continente. Lo
abr con mis propias manos, deca mientras sonrea desdeosamente. Pareca que el continente en cambio le haba cedido su
fuerza. Este no haba sido su nico logro. Pionero del fisicoculturismo como forma de vida, haba esculpido su cuerpo desafiando
al tiempo: a su vez el tiempo no se haba dejado doblegar del todo,
conservando para s, su rostro. Giovanna Miralles. Escritora.
To the memory of Humberto Vlez Rodrguez
Jose was, as we used to call, for no reason, Dionisio Herrera
Gonzlez, one of the many unreasonablenesses of a life full of
secrets. He was seventy years old when he was captured in the
current film. He was born in Jamaica from Cuban Oriental parents, he used to stress, and arrived to Panama being still very
young. It was through friends his father had made during the Canal works that he was hired when he was barely fifteen under a
different name and age.
Neither Jose nor Dionisio actually were a Hercules that bragged
of having split open the continents backbone. I did open it up
with my own hands, he said while smirking. It seemed like the
continent had given him its strength instead. This hadnt been his
sole achievement. A pioneer in bodybuilding as a lifestyle, he had
sculpted his own body challenging time: time, at its turn, hadnt
totally given in, keeping his face to itself. Giovanna Miralles. Writer.
158
El Combate
El Combate propuxo conectar a institucin da arte coa xente
do barrio que entre os seus intereses, ata entn, non se atopaba
a Tate. Foi concibido e executado como un proxecto de artista
a partir dunha serie de talleres que abrangueron seis meses de
frutfero dilogo coas comunidades de Southwark. O resultado
foi unha performance de extraordinaria calidade na que deporte,
msica e baile ofreceron unha plataforma na que o talento conflua no mbito do museo. Pblico e participantes implicronse
nunha celebracin de logro, orgullo e creatividade. Fxose coincidir, ademais, con The Body of Colour, unha mostra de Helio Oiticica como homenaxe visin do artista: Oiticica avogaba pola
creacin de experiencias e propostas abertas, nunha incesante
busca que o crtico brasileiro Mrio Pedrosa denominou o exercicio experimental de liberdade. Foi esta busca a que inspirou El
Combate, un proxecto feito polos vecios da Tate Modern. Gabriela Salgado, Comisaria de Programas Pblicos, Tate Modern.
El Combate
El Combate propuso conectar la institucin del arte con la gente
del barrio entre cuyos intereses, hasta entonces, no se encontraba la Tate. Fue concebido y ejecutado como un proyecto de
artista a partir de una serie de talleres que abarcaron seis meses
de fructfero dilogo con las comunidades de Southwark. El resultado fue una performance de extraordinaria calidad en el que
deporte, msica y baile ofrecieron una plataforma en la que el
talento conflua en el entorno del museo. Pblico y participantes
se implicaron en una celebracin de logro, orgullo y creatividad.
Se hizo coincidir, adems, con The Body of Colour, una muestra
de Helio Oiticica como homenaje a la visin del artista: Oiticica
abogaba por la creacin de experiencias y propuestas abiertas,
en una incesante bsqueda que el crtico brasileo Mrio Pedrosa
denomin el ejercicio experimental de libertad. Fue esta bsqueda la que inspir El Combate, un proyecto hecho por los vecinos
de la Tate Modern. Gabriela Salgado, Comisaria de Programas
Pblicos, Tate Modern.
El Combate / The Fight
El Combate / The Fight proposed to connect the art institution
with local people whose interest previously did not include Tate.
It was conceived and executed as an artists project built around
workshops with community groups spanning six months of fruitful dialogue. The result was a performance of stunning quality,
where sports, music and dance provided a platform for the confluence of talent in the setting of the museum. Audiences and
participants became involved in a celebration of achievement,
pride and creativity. Furthermore, it was organised to coincide
with the exhibition of Helio Oiticicas work The Body of Colour
as an homage to the artists vision: Oiticica advocated the creation of experiences and open propositions, a relentless quest that
Brazilian critic Mrio Pedrosa named the experimental exercise of
freedom. It was that quest that inspired The Fight, a project done
by the neighbours of Tate Modern. Gabriela Salgado. Curator of
Public Programmes, Tate Modern.
159
Javier Calvo
San Jos de Costa Rica, 1981.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Quiero ser un buen centroamericano,
2009
Fotoperformance
Photoperformance
43 x 61 cm
El blanco es relativo, 2009
Fotoperformance
Photoperformance
43 x 61 cm
160
161
Jessica Lagunas
Nicaragua, 1971. Creceu en / Grew up in Guatemala. Reside en Nova Iorque / Lives in New York.
www.jessicalagunas.com
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Para verte mejor, 2005
Cortesa da artista e de Rollo
Contemporary Art
120 Minutos de silencio, 2008
Cortesa da artista e de Rollo
Contemporary Art
162
163
Jos Osorio
Guatemala, 1972.
Positivo, 1999
Accin: Extraccin de das mostras de sangue. Fusin de dous
corpos.
Esta accin foi realizada en decembro de 1999, no Instituto
Guatemalteco de Turismo, no marco dunha exposicin organizada por Casa Marco Antonio, unha fundacin que se dedica a
acompaar enfermos terminais de sida. A mostra organizouse
coa finalidade de recadar fondos para os labores sociais da organizacin. A proposta xorde como unha reflexin en torno
discriminacin que sofren os pacientes infectados con VIH, tomando por sorpresa a sala e a exposicin con das enfermeiras acreditadas para o procedemento de extraccin de sangue
e un paciente con VIH positivo. Logo de ambas as das extraccins, fndense nunha urna transparente e colcase o recipiente nun atril para a sa mostra. Positivo convrtese entn
nun xogo que recolle valoracins crticas sobre as condicins
de exclusin dunha realidade que afecta a todos. Ao mesmo
tempo, trtase dun exercicio humano e solidario, vertixe que
supn expoerse ao virus, xunto ao ritual da tenrura e o amor.
Por unha posicin consciente contra as exclusins. Porque hai
moitas formas de contaminarnos e non s dende os aspectos
clnicos. J. O.
Positivo, 1999
Accin: Extraccin de dos muestras de sangre. Fusin de dos
cuerpos.
Esta accin fue realizada en diciembre de 1999, en el Instituto
Guatemalteco de Turismo, en el marco de una exposicin organizada por Casa Marco Antonio, fundacin que se dedica a
acompaar enfermos terminales de sida. La muestra se organiz con la finalidad de recaudar fondos para las labores sociales
de la organizacin. La propuesta surge como una reflexin en
torno a la discriminacin que sufren los pacientes infectados
con VIH, tomando por sorpresa la sala y la exposicin con dos
enfermeras acreditadas para el procedimiento de extraccin
de sangre y un paciente con VIH positivo.Luego de ambas extracciones, se funden en una urna transparente y se coloca el
recipiente en un atril para su muestra. Positivo se convierte entonces en un juego que recoge valoraciones crticas sobre las
condiciones de exclusin de una realidad que afecta a todos.
Al mismo tiempo, se trata de un ejercicio humano y solidario,
al vrtigo que supone exponerse al virus, junto al ritual de la
ternura y el amor. Por una posicin consciente contra las exclusiones. Porque hay muchas formas de contaminarnos y no solo
desde los aspectos clnicos. J. O.
164
Positivo, 1999
165
La Cuartera
Tegucigalpa, 2002-2004. Sede en / Headquarters at Centro de Experimentacin Artstica Katafixia, Colonia Villa Olmpica, Tegucigalpa.
Des-concierto, 2003
Des-concierto foi a producin do colectivo La Cuartera para
a Bienal do Caribe en Santo Domingo, Repblica Dominicana,
no ano 2003. Este proxecto comezou cunha investigacin sobre as execucins sumarias e os masacres de cuadrilleiros nos
crceres hondureos e nas ras de Tegucigalpa. A partir de
testemuas de nenos e mozos que presenciaron as devanditas execucins, o poeta Salvador Madrid compuxo a letra das
cancins que posteriormente seran musicalizadas e interpretadas nun concerto pblico. O papel dos artistas visuais Csar
Manzanares e Gabriel Galeano consistiu en executar a direccin
artstica, desear a ambientacin e o vestiario as como crear
unha secuencia de imaxes que seran proxectadas durante a
realizacin da performance. Os artistas puideron obter imaxes
do masacre de El Porvenir, que foron usadas na creacin dun
vdeo. O devandito exterminio sorprendeu a sociedade hondurea a ma do 5 de abril do ano 2003, cando a granxa penal
El Porvenir, situada na cidade de La Ceiba, ao norte do pas, se
converteu nunha carnizara humana (...). Non foi ata setembro
de 2008 que o Tribunal ditou sentenza polos delitos de asasinatos, de violacin dos deberes dos funcionarios e por omisin a
varios dos policas e reos comns que participaron no masacre.
Adn Vallecillo.
Des-concierto, 2003
Des-concierto fue la produccin del colectivo La Cuartera para
la Bienal del Caribe en Santo Domingo, Repblica Dominicana,
en el ao 2003. Este proyecto comenz con una investigacin
sobre las ejecuciones sumarias y las masacres de pandilleros en
las crceles hondureas y en las calles de Tegucigalpa. A partir de testimonios de nios y jvenes que presenciaron dichas
ejecuciones, el poeta Salvador Madrid compuso la letra de las
canciones que posteriormente seran musicalizadas e interpretadas en un concierto pblico. El papel de los artistas visuales
Csar Manzanares y Gabriel Galeano consisti en ejecutar la
direccin artstica, disear la ambientacin y el vestuario as
como crear una secuencia de imgenes que sera proyectada
durante la realizacin de la performance. Los artistas pudieron
obtener imgenes de la masacre de El Porvenir, las cuales fueron
usadas en la creacin de un vdeo. Dicho exterminio sorprendi
a la sociedad hondurea la maana del 5 de abril del ao 2003,
cuando la granja penal El Porvenir, ubicada en la ciudad de La
Ceiba, al norte del pas, se convirti en una carnicera humana.
(...) No fue hasta septiembre de 2008 que el Tribunal dict sentencia por los delitos de asesinatos, violacin de los deberes de
los funcionarios y por omisin a varios de los policas y reos comunes que participaron en la masacre. Adn Vallecillo.
166
Des-concerto, 2003
167
168
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
For Arts Sake (Por amor al arte),
2004 - 2007
Documentacin en vdeo de
intervencin en espazo pblico/
peregrinaxe
Public intervention, pilgrimages,
video documentation
17 min. aprox.
Borderless, 2008 - actualidade
Documentacin en vdeo de experiencia de arte e vida
Art life experience, video documentation
20 min aprox
Borderless foi presentado co apoio
de Art Matters, Printed Matter, a
colaboracin da Fundacin Ford,
JP Morgan Chase e South West
Airlines a travs dunha bolsa da
Fundacin NALAC para las Artes.
Borderless is presented with support
from Art Matters, Printed Matter
and supported in part by the Ford
Foundation, JP Morgan Chase and
South West Airlines through a grant
from the NALAC Fund for the Arts.
169
La OIP
Fundada en / Founded in San Jos de Costa Rica en / in 2009 por / by Alejandro Ramrez
(1978) e / and Errol Barrantes (1975).
A Oficina de Intervencins Pblicas (OIP) realiza accins artsticas nun marco pblico utilizando a sociedade e o seu mbito
como un laboratorio de experimentacin cultural. A OIP est
composta por distintos colaboradores titulados oficiais. Estes
son recrutados como voluntarios en centros de arte, por medio
da pxina web e en convocatorias abertas. Os oficiais tern o
labor de executar as distintas funcins formuladas en consenso
previo, convertndose nun colectivo non necesariamente composto por artistas. Pola contra, a maiora dos oficiais actuais
dedcanse a outras actividades non estritamente relacionadas
coa arte contempornea. Ademais a OIP ten unha divisin dedicada educacin chamada OIP EDUCA. Este un programa
que brinda talleres e conferencias en universidades, museos ou
galeras. As se introduce no protocolo acadmico de institucins oficiais, brindando unha pincelada da arte informal ou
non validada polas institucins acadmicas. A OIP pretende parodiar o concepto de institucin pblica.
170
171
Priscilla Monge
San Jos de Costa Rica, 1968.
172
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Bloody Day, 1998
Fotografa
Da serie Las Lecciones:
N. 1 Cmo maquillarse, 1998
Betacam, 3 min
N. 2 Cmo des-vestirse, 2000
Betacam, 4 min
N. 3 Cmo morir de amor, 2002
Betacam, 4 min
173
Regina Galindo
Guatemala, 1974.
www.reginajosegalindo.com
Punto Ciego, 2010
Existe unha pequena parte dentro do noso enorme campo visual
que non estamos a percibir, da que non nos chega informacin,
que en realidade non vemos. O meu corpo nu atpase de p, no
medio dun cuarto baleiro. Soamente persoas cegas poden entrar ao espazo e desencadanse unha serie de reaccins. R. G.
Rompendo el hielo / Breaking the Ice, 2008
O meu corpo nu, inmbil, dentro dun cuarto extremadamente
fro. Pezas de roupa estn dispostas aos meus ps. o pblico
quen decide vestirme e abrigarme ou non. R. G.
Mientras, ellos siguen libres, 2007
Fun violada consecutivamente, aproximadamente unhas 15 veces, tanto polos soldados coma polos homes que vestan de
civil. Tia sete meses de embarazo, aos poucos das abortei. C
16246. Marzo, 1982. Chinique Quich. Guatemala: Memoria del
Silencio.
Durante o conflito armado en Guatemala, a violacin s mulleres
indxenas foi unha tctica xeneralizada por parte do Exrcito. A
intencin era facer abortar as vtimas por medio da violacin
para eliminar as ata a orixe da vida dos pobos indxenas. Con
oito meses de embarazo, permanezo atada a unha cama-catre,
con cordns umbilicais reais. R. G.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Mi cuerpo desnudo, inmvil, dentro de una habitacin extremadamente fra. Prendas de ropa estn dispuestas a mis pies y es el
pblico quien decide vestirme y abrigarme o no. R. G.
174
175
Sayuri Guzmn
Santo Domingo (Repblica Dominicana), 1976.
www.sayuriguzman.com
Trenzados, 2009
Procedeuse a trenzar os cabelos de oito mulleres dominicanas e
oito haitianas ata que todas estiveron unidas polo mesmo tecido.
Na Repblica Dominicana segue a debaterse o problema haitiano con crecente insistencia. Non hai da en que non apareza
polo menos unha columna de opinin relativa ao tema ou anda
que en menor escala, pero crecente que a prensa non dea conta
dalgn atropelo de parte e parte. A desesperacin que obriga
a un haitiano a cruzar a fronteira para conseguir un emprego,
similar que impulsa un dominicano a irse nunha iola a desafiar o mar, ou a un mexicano ou a un centroamericano ou a un
sudamericano a cruzar enormes extensins desrticas, sabendo
que podera perecer no intento, para alcanzar a terra que poida
ofrecerlle unha mellor calidade de vida. S. G.
Trenzados, 2009
Se procedi a trenzar los cabellos de ocho mujeres dominicanas
y ocho haitianas hasta que todas estuvieron unidas por el mismo
tejido.
En la Repblica Dominicana se sigue debatiendo el problema
haitiano con creciente insistencia. No hay da en que no aparezca
por lo menos una columna de opinin relativa al tema o aunque
en menor escala, pero creciente que la prensa no d cuenta
de algn atropello de parte y parte. La desesperacin que obliga a un haitiano a cruzar la frontera para conseguir un empleo,
es similar a la que impulsa a un dominicano a irse en una yola a
desafiar el mar, o a un mejicano o centroamericano o sudamericano a cruzar enormes extensiones desrticas, a sabiendas de que
podra perecer en el intento, para alcanzar la tierra que pueda
ofrecerle una mejor calidad de vida. S. G.
Trenzados / Braids, 2009
The hair of eight Dominican women and eight Haitian women
was woven together until they were all joined by a single braid.
In the Dominican Republic, the Haitian problem is increasingly
at the centre of public debate. Not a day goes by without at
least one opinion piece being published on the subject or, on
a lesser scale but more and more often, without the press
reporting on some outrage from one side or the other. The
desperation that forces a Haitian to cross the border in order to
find work is no different from that which drives a Dominican to
venture out to sea in a flimsy boat, or a Mexican, Central American or South American to cross vast expanses of desert, knowing that he or she could die in the attempt, in order to reach a
land that promises to improve his or her quality of life. S. G.
176
Trenzados, 2009
177
Tania Bruguera
Cuba, 1968. Reside en / Lives in La Habana e / and Chicago.
178
179
180
Trans-misins
Tras-misiones
Trans-missions
Trans-misins alude no seu ttulo s Misins Pedagxicas (1931-1936), promovidas por Manuel Bartolom Cosso durante a Segunda Repblica. Coa
participacin de Mara Moliner, Mara Zambrano, Ramn Gaya, Luis Cernuda, Jos Val del Omar, entre tantos outros, estas iniciativas organizbanse
a partir de servizos que incluan bibliotecas, coro, teatro, museo ambulante, cine e msica. A Misin a Galicia en 1933, a mis longa de cantas se
realizaron, estivo dirixida por Rafael Dieste (Rianxo, 1899 - Santiago de
Compostela, 1981), promotor dunha idea de cultura como ben comn.
Talvez a referencia s Misins Pedagxicas permita considerar outros procesos de ida e volta entre, por exemplo, experiencias de educacin popular
no Mxico dos anos dez, a Espaa dos trinta, Cuba dos sesenta ou Nicaragua dos oitenta. O exilio podera ser unha das claves desas reverberacins,
pois algns daqueles misioneiros se radicaron logo en Latinoamrica. A
presenza de Dieste en Montevideo cntase como un axente importante
para a realizacin cara a 1945 das primeiras misins socio-pedagxicas en
182
Uruguai; do mesmo modo que a experiencia espaola debeu ter ecos nos
inicios da revolucin cubana, a travs da participacin do ex misioneiro
Herminio Almendros como asesor de educacin e director de ensino rural.
Dalgn modo, este segmento rende homenaxe ademais centenaria tradicin que vincula a emigracin galega en Amrica con iniciativas educativas dun e doutro lado do Atlntico.
Trans-misins articula proxectos independentes de educacin e producin, xestionados por artistas ou colectivos. Se ben constiten respostas
especficas a contextos locais, boa parte dos proxectos invitados comparten procesos de colaboracin e creacin colectiva, as como ideas de experimentacin ou laboratorio e unha aposta flexibilidade, o risco, o erro.
Trtase, nalgns casos, de institucins e de prcticas hbridas, ou de propostas a un tempo artsticas e pedagxicas. Por outra parte, algunhas destas iniciativas rexeitan o que hai de instrumental no ensino, na medida en
que se agarden certos resultados ou a insercin en determinados circutos.
misiones socio-pedaggicas en Uruguay; del mismo modo que la experiencia espaola debi tener ecos en los inicios de la revolucin cubana,
a travs de la participacin del ex misionero Herminio Almendros como
asesor de educacin y director de enseanza rural. De algn modo, este
segmento rinde homenaje adems a la centenaria tradicin que vincula la
emigracin gallega en Amrica con iniciativas educativas a uno y otro lado
del Atlntico.
Tras-misiones articula proyectos independientes de educacin y produccin, gestionados por artistas o colectivos. Si bien constituyen respuestas
especficas a contextos locales, buena parte de los proyectos invitados
comparten procesos de colaboracin y creacin colectiva, as como ideas
de experimentacin o laboratorio y una apuesta a la flexibilidad, el riesgo,
el error. Se trata, en algunos casos, de instituciones y prcticas hbridas, o
propuestas a un tiempo artsticas y pedaggicas. Por otra parte, algunas
de estas iniciativas rechazan lo que hay de instrumental en la enseanza,
pedagogical missions in Uruguay; in the same way that the Spanish experience must have been echoed by the early Cuban revolution, through the
participation of the former missionary Herminio Almendros as education
consultant and rural teaching director. In a way, this segment pays homage
to the century-old tradition which links Galician emigration to America by
means of educational initiatives on both sides of the Atlantic.
Tras-misiones presents independent education and production projects,
managed by artists and collectives. Although the works constitute specific
responses in local contexts, a great many of the projects on show share
processes of collective collaboration and creation, as well as certain ideas
regarding experimentation, and a commitment to flexibility, risk, error.
They are, in some cases, hybrid institutions and practices, or proposals
which are both artistic and pedagogical. On the other hand, some of these
initiatives reject the instrumental elements in education, to the extent that
they expect certain results or the insertion in specific circuits.
183
Un dos retos de Tras-misins ten que ver entn coa posibilidade de articular as distintas iniciativas, sorteando tamn a instrumentalizacin do
formato bienal como mera vitrina de exposicin. O desafo sera como
compartir procesos que teen lugar en situacins especficas, de xeito que
a participacin na Bienal poida ter algn efecto nos contextos de orixe e
que o evento sirva mis ben como catalizador temporal deses intercambios. Se nas salas de exposicin se mostra documentacin audiovisual e
publicacins dos proxectos invitados, boa parte de Tras-misins ten lugar
tamn como evento. Algns exemplos inclen o foro organizado na sede
de Alg-a Lab en Valadares, Vigo, coa participacin de artistas e colectivos centroamericanos e galegos; a charla va Internet de Chiu Longina
de Escoitar.org con Beta-local en San Juan; a Xornada (pantera) rosa sobre contextos e prcticas educativas; a presentacin da Ctedra Arte de
Conduta na Facultade de Belas Artes de Pontevedra; as conferencias As
184
Misins Pedagxicas da Segunda Repblica e os seus protagonistas, a cargo do profesor Eugenio Otero e Porvires: Idearios pedagxicos de retorno
e iniciativas de (re)volta para unha experiencia de educacin popular na
Galicia non urbana, ofrecida polo profesor Vicente Pea. O intento, en fin,
como a posibilidade de fracaso, est en estimular dinmicas de producin
de coecemento e crtica.
185
Estampas, 1932
Patronato de Misiones Pedaggicas, 1932-1933
Montador: Jos Val del Omar
Versin restaurada polo Instituto Valenciano do
Audiovisual Ricardo Muoz Suay, en colaboracin coa
SECC, en 2008
35 mm branco e negro, muda, 285 metros, 15 minutos.
Documentacin:
Estampas, 1932
Patronato de las Misiones Pedaggicas, 1932-1933
Montador: Jos Val del Omar
Versin restaurada por el Instituto Valenciano del
Audiovisual Ricardo Muoz Suay, en colaboracin con la
SECC, en 2008
35mm. blanco y negro, muda, 285 metros, 15 minutos
Documentation:
186
187
Alg-a
Vigo (Pontevedra).
www.alg-a.org
Alg-a existe en tanto elemento trans-condutor e como tal propn un proxecto de re-fluxo entre ela e os diferentes colectivos
centroamericanos.
Retrans-misins pedagxicas Seguindo o espritu das antigas
misins pedagxicas, unha necesidade comn nun lugar especfico, propoemos unhas xornadas de debate e coecemento
aberto. Rolda de tres mesas redondas telemticas sobre temas
comns aos colectivos: obxectivos, autoxestin, relacins co
mbito, glocalizacin, pluriarqua, etc.
Foro colectivos Na sede de Alg-a Lab (Valladares, Vigo) propoemos un foro centrado nos membros dos colectivos autoxestionados, para compartir propostas artsticas. Ser un
evento artstico-festivo onde poderemos gozar de actuacins,
poesa, performances, etc. A gravacin do evento tamn ser
posto online na web creada por alg-a.
Os Tabiques de Babel (arquitectura telemtica) Arquitecto
orixinal: Colectivo Alg-a.org. Arquitectos procesuais: colectivos
galegos e americanos. Os Tabiques de Babel estn sendo constantemente re-construdos por colectivos artsticos participantes,
os cales poden mover a sa posicin en tempo real a travs da
Internet. Trtase dunha instalacin arquitectnica composta por
volumes mbiles, que poden ser movidos a tempo real dende a
web. Polo tanto, a peza que ver o pblico da Bienal nunca ser
a mesma, senn que poder variar dun da para outro.
Alg-a existe en tanto elemento trans-conductor y como tal propone un proyecto de re-flujo entre ella y los diferentes colectivos
centroamericanos.
Retrans-misiones pedaggicas Siguiendo el espritu de las antiguas misiones pedaggicas, una necesidad comn en un lugar
especfico, proponemos unas jornadas de debate y conocimiento abierto. Una mesa redonda telemticas sobre temas comunes
a los colectivos: objetivos, autogestin, relaciones con el entorno, glocalizacin, pluriarqua, etc.
Foro colectivos En la sede de Alg-a Lab (Valladares, Vigo) proponemos un foro centrado en los miembros de los colectivos
autogestionados, para compartir propuestas artsticas. Ser un
evento artstico-festivo donde podremos disfrutar de actuaciones, poesa, performances, etc. La grabacin del evento tambin
estar disponible online en la web creada por alg-a.
Los Tabiques de Babel (arquitectura telemtica) Arquitecto
original: Colectivo Alg-a.org. Arquitectos procesuales: colectivos
gallegos y americanos. Los Tabiques de Babel estn siendo constantemente re-construidos por colectivos artsticos en Galicia y
en Centroamrica, que pueden mover su posicin en tiempo real
a travs de Internet. Se trata de una instalacin arquitectnica
compuesta por volmenes mviles, que pueden ser movidos en
tiempo real desde la web. Por lo tanto, la pieza que ver el pblico de la Bienal nunca ser la misma, sino que podr variar de
un da a otro.
188
189
BETA-LOCAL
San Juan de Puerto Rico.
www.betalocal.org
Beta-Local opera dende xaneiro de 2010 en San Juan, Puerto Rico.
Programas: La Prctica, La Esquina, La Ivan Illich, The Harbor.
La Prctica / Becarios 2010
Facilitadores: Beatriz Santiago, Michelle Marxuach, Tony Cruz.
Beta-Local xorde para fomentar prcticas artsticas rigorosas e
arriscadas e toma a forma dun proxecto pedagxico experimental no que un programa de estudo e producin, con mltiples plataformas deseadas para a discusin. O contido vaise contrundo
a partir dos intereses e das necesidades dos participantes e dun
proceso de ensino-aprendizaxe activo e participativo.
Beta-Local (Versin Anloga)
A nosa contribucin Bienal desenvolve un intercambio entre
bolseiros e facilitadores, creando un espazo satlite durante unha
semana. Beta-Local (Versin Anloga) non ser unha mostra de
proxectos finalizados, senn que servir como base de operacins dende a que poidamos continuar o noso traballo buscando
estender e/ou compartir aspectos dos nosos programas, establecer redes con colaboradores locais e deixar en evidencia os
nosos procesos. Para facer de Beta-Local (Versin Anloga) un
espazo frtil importante integrarnos no contexto local e provocar a participacin activa do usuario dos nosos programas. Un
dos nosos bolseiros, Luis Agosto-Leduc, instalarase na cidade
por este periodo xunto a dous estudantes da Facultade de BB.
AA. de Pontevedra, moderando as actividades programadas.
190
Presentacin do proxecto Beta-local a cargo de Luis Agosto-Leduc, en Jornada (pantera) rosa: sobre contextos y prcticas
educativas, Casa das Camps, Pontevedra, 8 de xuo de 2010.
191
Caja ldica
Ciudad de Guatemala.
www.cajaludica.org
192
193
194
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Nuria Gell: Acceso a lo denegado,
2008
Instalacin
Adrin Melis: Elaboracin de 40
piezas rectangulares para la construccin de un piso, 2008
Vdeo, 04:30 min
Mauricio Miranda: Una vez ms el
pueblo cubano apoya a Mauricio,
2008 Vdeo, 03:29
195
EspIRA La ESPORA
Managua, Nicaragua.
www.laespora.org
O noso precario sistema social define algunhas das estratexias
educativas de EspIRA La ESPORA. Flexibilidade, intercambio,
permeabilidade, colectividade, diversidade, risco, rigor, belixerancia, vivencia, dedicacin, ensaio e erro, son modos que
calzan de maneira natural co estado en proceso do contexto
centroamericano. A exposicin que EspIRA propn Bienal
de Pontevedra abrangue todas as dinmicas xeradas pola organizacin en 2009: rene material producido en RAPACES,
nos obradoiros de Jvenes Creativos e TACON, La Casa Estrellada e El Acto Invisible. A riqueza deste material empraza
unha reflexin sobre os propios mecanismos e procesos de
aprendizaxe; evidencia as discusins e o intercambio xerado
nos talleres; debuxa a metodoloxa construtivista que facilita
os procesos creativos, crticos e sensibles da arte, as como as
vivencias dos participantes articuladas coas reflexins colectivas, e o beneficio do recurso acadmico. A ton coa natureza
de EspIRA, esta mostra propn un exercicio reflexivo sobre o
papel da retroalimentacin como sistema, na ensinanza artstica centroamericana. Convrtese nun exercicio interactivo, en
consecuencia cos seus eixes.
Nuestro precario sistema social define algunas de las estrategias educativas de EspIRA La ESPORA. Flexibilidad, intercambio, permeabilidad, colectividad, diversidad, riesgo, rigor, beligerancia, vivencia, dedicacin, ensayo y error, son modos que
calzan de manera natural con el estado en proceso del contexto
centroamericano. La exposicin que EspIRA propone a la Bienal
de Pontevedra abarca todas las dinmicas generadas por la organizacin en 2009: rene material producido en RAPACES, en
los talleres de Jvenes Creativos y TACON, La Casa Estrellada
y El Acto Invisible. La riqueza de este material emplaza una reflexin acerca de los propios mecanismos y procesos de aprendizaje; evidencia las discusiones y el intercambio generado en
los talleres; dibuja la metodologa constructivista que facilita
los procesos creativos, crticos y sensibles del arte, as como
las vivencias de los participantes articuladas con las reflexiones
colectivas, y el beneficio del recurso acadmico. A tono con la
naturaleza de EspIRA, esta muestra propone un ejercicio reflexivo acerca del papel de la retroalimentacin como sistema,
en la enseanza artstica centroamericana. Se convierte en un
ejercicio interactivo, en consecuencia con sus ejes.
196
Our precarious social system determines some of the educational strategies of EspIRA La ESPORA. Flexibility, sharing,
permeability, community, diversity, risk, rigour, beligerence,
housing, dedication and trial and error are all things that fit
naturally into the in progress status of the Central American
context. The presentation that EspIRA offers for the Pontevedra Biennial spans all the dynamics generated by the organisation in 2009: it brings together material produced through
RAPACES, the Young Creatives and TACON workshops, La
Casa Estrellada and El Acto Invisible. The wealth of this material
invites reflection around the actual learning mechanisms and
processes; it shows the discussions and exchange generated in
the workshops; maps out the constructivist methodology that
enables the creative, critical and emotional processes of art, as
well as the experiences of the participants formulated through
collective reflections and with the benefit of academic support.
In keeping with the nature of EspIRA, this documentation reflects on the role of feedback as a system in artistic education
in Central America. It becomes an interactive exercise, in accordance with its core aims.
197
198
199
Aglutinador - Laboratorio
(segunda etapa)
Un proxecto dirigido por / A project directed by Sandra Ceballos, La Habana.
Esta etapa comezou no ano 2003 cun programa de bolsas de
emerxencia para artistas cubanos. Este programa chmase
PERRO (Proposta Experimental de Resposta Rpida Organizada) e o obxectivo que persegue co mesmo o de apoiar a obra
de estudantes de arte, curadores e artistas cubanos de baixos
recursos econmicos.
Aglutinador-LABORATORIO un feito que se desempea con
soltura, atrevemento, creatividade, dbidas e temor: os seus
eventos non se fabrican academicamente con demasiados fundamentos tericos e ao ser accins inusuais convrtense en
experimentos que, como tales, poden devir nos mis diversos
resultados. Ata o momento, nesta etapa, realizronse varias
mostras de grupo con estas caractersticas, entre as que se
atopan: Domesticacins, We are porno, s, Curadores, go
home!, Perra subasta, Fuerte es el Morro, who I am? e Torneo Audiovisual.
Esta etapa comenz en el ao 2003 con un programa de becas de emergencia para artistas cubanos. Este programa se
llama PERRO (Propuesta Experimental de Respuesta Rpida
Organizada) y el objetivo que se persigue con el mismo es el
de apoyar la obra de estudiantes de arte, curadores y artistas
cubanos de bajos recursos econmicos.
Aglutinador-LABORATORIO es un hecho que se desempea con soltura, atrevimiento, creatividad, dudas y temor: sus
eventos no se fabrican acadmicamente con demasiados fundamentos tericos y al ser acciones inusuales se convierten
en experimentos que, como tales, pueden devenir en los ms
diversos resultados. Hasta el momento, en esta etapa, se han
realizado varias muestras de grupo con estas caractersticas,
entre las que se encuentran: Domesticacin, We are porno,
s, Curadores, go home!, Perra subasta, Fuerte es el Morro,
who I am? y Torneo Audiovisual.
Cuban artists. The program is called PERRO (Propuesta Experimental de Respuesta Rpida Organizada / Experimental Organized Rapid Response Project) and its objective is to support
the work of Cuban art students, curators and artists with limited
economic means.
Aglutinador-LABORATORIO is carried out with ease, daring,
creativity, doubts and fear. Its events are not academically
manufactured with a high degree of theoretical foundations,
and as they usually take the form of unusual actions, they are
ultimately experiments. This means they can go off in all kinds
of directions and produce very different results. So far in stage
two, there have been several group exhibitions that fit this description, including: Domesticacin, We are porno, s, Curadores, go home!, Perra subasta, Fuerte es el Morro, who I
am? and Torneo Audiovisual.
200
201
Galera DUPP
La Habana, activo desde / active since 1997. Dirixido por / Directed by Ren Francisco Rodrguez
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
En busca de una huella, viaxe s
esculturas rupestres de Ana
Mendieta, Jaruco, 1997
La poca, intervencin no Centro
Comercial, La Habana, 1999
Con un mirar abstrado. Un homenaje
a la abstraccin cubana, La Rampa,
marzo de 1999
1, 2, 3 probando, La Habana, 2000
202
203
Enema
La Habana. Proxecto dirigido por/ Project directed by Lzaro Saavedra. 2000-2003.
204
Sarayeye, 2001
205
TEOR/Tica
San Jos de Costa Rica.
www.teoretica.org
TEOR/Tica is an independent, private, non-profit project based in Costa Rica, that works in the areas of research, knowledge and diffusion of contemporary regional artistic practices,
with the objective of setting up connections and exchange with
the rest of the world. The ARS TEOR/Tica foundation was
created in June 1999 by Virginia Prez-Ratton.
The name TEOR/Tica encompasses theory, aesthetics and
ethics. In ethical terms, the project seeks to promote the creation of Place, in order to take on a critical position and open
up a space for discussion that takes off from the artistic and
encompasses the political, in the broad sense. All of its activities
take into account the connections between art, its context, and
the historical moment.
206
Exposicin El ojo en la casa, TEOR/Tica, 2009 Fotografa Mariana D. Senz, Colectivo Nmada
207
Priscilla Monge
San Jos de Costa Rica, 1968.
Pensum, 2010
Xiz sobre pizarra
Chalk on blackboard
Intervencin na Sala X da Facultade de Belas Artes de Pontevedra
Intervention at Sala X, Faculty of Fine Arts of Pontevedra
208
Adn Vallecillo
Danl (Honduras), 1977. Reside en / Lives in Tegucigalpa.
209
210
clase dominada por excelencia, y no las nuevas elites burguesas de composicin europea blanca los que tomaron el poder para fundar una repblica llamada, justamente, negra. Negra y a la vez con nombre indgena, ya
que Hayti es el viejo nombre tano de la isla.
Hait, hasta entonces llamada Saint Domingue, era la colonia francesa ms
prspera en el Caribe. Una sociedad plantadora y esclavista productora de
azcar y caf, con medio milln de esclavos, que proporcionaba ms de la
tercera parte de los ingresos franceses.
La Constitucin de Hait fue promulgada sobre los borradores redactados
en 1801 por el liberto Toussaint Louverture, muerto en la crcel napolenica, quien haba encabezado la revuelta antiesclavista desde 1791. A diferencia de lo que suceder con otras independencias americanas, hay en
este silenciado caso, que cost 200.000 vidas, una radical discontinuidad
par excellence, and not the new bourgeois elites of white European composition the ones who took the power to found a republic called, precisely,
black. Black and, at the same time, with an indigenous name, since Hayti is
the old Tano name for the island.
Haiti, until then called Saint Domingue, was the most prosperous French
colony in the Caribbean. A slave plantation society, producer of sugar and
coffee, with half a million of slaves which provided more than a third of the
French income.
Haiti Constitution was promulgated on the drafts drawn up by the freedman Toussaint Louverture, dead in the Napoleonic prison, who had led the
anti-slavery revolt since 1791. Unlike what will happen in other American independences, there is, in this muted case which claimed for 200,000 lives, a
radical discontinuity (legal, no doubt, but also and above all, ethnic-cultural)
with regard to the colonial situation.
211
212
We call for the taking up of the Haitian proclaim again to install it on the
street and in the public discussions, not only to attract attention upon the
muted history of this black revolution of 1804 before the Bicentennial tribute to the Creole, but also by the disruptive charge that still bears intact the
idea that everyone can define him or herself as a negro, in the midst of the
growing intolerance in which we live.
213
For years the Faculty of Fine Arts of Pontevedra and Pontevedra Biennial
have collaborated in different ways. Collaboration between so close institutions not only benefits each other, but also their social environment and,
although it is understood as a natural and inescapable truth this not always
happens or at least not with a desirable intensity, wasting in this way opportunities, resources and capabilities. So, first of all, we must congratulate
ourselves because this time the relationship between them has been possible in a very natural way emphasizing common sense. All of us involved
in the call We are all black, held from the Biennial and from the University,
realized that we were obliged to take this opportunity from two perspectives: first one helps the internal growth of both institutions, and on the
other hand it is a contribution to Pontevedras citizenship. This sense of
responsibility, the commitment to overcome the difficulties of organizing an
event as ambitious, committed and complex as the XXXI Bienal de Pontevedra, with the enthusiastic commitment of the participants, led to synergies
214
entre bienal e universidade se fixeran realidade producindo os brillantes resultados que, paulatinamente, se foron facendo visibles no ltimo andar do
novo Museo de Pontevedra. (Ignacio Barcia, Decano)
A sala onde se expoen os proxectos dos estudantes de BB. AA. de Pontevedra xiran ao redor desa proclama Todos somos negros e vanse modificando ao longo dos das e das semanas, algunhas obras permanecen e outras
saen nun work in progress continuo. C. Barbolla, S. Novas e D. Eiras permtennos a cada visitante redebuxar o MAPAMUNDI dos ollos negros dos territorios xeogrficos imaxinarios. Fruela Alonso pousa o cadro virxe na sala e
vaino pintando vista do pblico traballando coma un negro e sendo un artista/escravo da obra e o proceso. Laura Lorences tridimensionaliza a frase
e as letras que compoen o lema colectivo e constre ao cabo unha arquitectura de brancas tipografas. A. Ba, D. Castedo, D. Cerecedo, M. Davila,
N. Domnguez, P. Fernndez e R. Dez penduran en Facebook esas mans
215
en Facebook esas manos negras de todos nosotros que surgen de las radiografas. . Requeijo y S. Segade explicitan el racismo en esas caperuzas
que cuelgan del techo sobre una hoguera imaginaria de cruces quemadas.
A. Valverde y M. Castellanos hacen que el visitante se marche para casa con
una pegatina y un cdigo que introduce luego en www.reinventa.info/scanit para descubrir una nueva imagen. Josetxu F. Crcamo se fija en la figura
de Bambi encantado de ser negrito y que nos convida a contar aquello que
nos encanta al resto de los visitantes. (Xos M. Buxn Bran)
Keila Fernndez presenta unos dibujos con una tcnica mediante la cual
hace aparecer los rostros de personas que han sido protagonistas directos
de una accin trgica. Estos personajes de Hait, tienen por unos das la
oportunidad de asomarse a las paredes de un museo para decir que estn
ah y que existen para despus desaparecer y, seguramente, ser olvidados.
La propuesta de Keila ha sido realizada en la propia sala del museo y los
from the radiographs of all of us. . Requeijo and S. Segade explicit racism
in those caps hanging from the ceiling on an imaginary fire burned crosses.
A. Valverde, and M. Castellanos encourage the visitor to take home a sticker
with an impressed code which introduced into www.reinventa.info / scan it
let build in the net a new image. Josetxu F. Carcamo focuses his work in the
drawing of Disneys Bambi, this time delighted to be black and inviting us to
write down our wishes and ideas. (Xos M. Buxn Bran)
Keila Fernandez presents a series of drawings, in which appear the faces of
people involved in a tragic situation. These characters from Haiti will have
the opportunity to appear for some days on the walls of the museum to express they are there and then they will disappear and will be forgotten. Keilas proposal has been executed inside the museum. During those days the
public had the opportunity to ask to the artist how and why she works, participating actively with their comments and their interest. Borxa Guerrero
216
espectadores que han visitado la Bienal en esos das han tenido la posibilidad de preguntar directamente a la artista el cmo y el porqu de su obra,
participando con sus comentarios y con sus curiosidades. Borxa Guerrero y
Too Lpez con su montaje hacen que veamos y entendamos que hoy las
cosas se mueven muy pero que muy deprisa, pero que siguen existiendo
paisajes que se nos presentan como de otro mundo pero que estn ah tan
cercanos y tan lejanos a la vez y donde se intenta sobrevivir en medio de la
nada. Ha sido una experiencia interesante y diferente, no slo porque en ese
espacio de la Bienal se ha vivido la transformacin da tras da, sino tambin
porque la obra se ha generado en el espacio y para el espacio, despus han
ido desapareciendo para dejar paso a otras obras. (Isabel Rueda)
Sabela Barreiro presenta, ajerrquicamente, los retratos de la gente que
hizo posible esta Bienal (limpiadores, artistas, vigilantes, comisarios...). Sabrina Fernndez, Santiago Besteiro e Ana M Cidre crean un espacio de
and Too Lpez through their instalation allow us to understand how today things move very, very fast, but there are still landscapes presented as
coming from another world although they are close and distant at the same
time, and where someone is trying to survive in the middle of nowhere.
It was a different and interesting experience: in this space of the Biennial
the transformation was visible from day to day, while works were executed
inside the showing space considering its conditions. Later on works have
been disappearing to make way for new projects. (Isabel Rueda)
Sabela Barreiro presents outside any hierarchy pictures of the people who
made possible this Biennial (cleaners, artists, guards, curators ...). Sabrina
Fernndez, Santiago Besteiro and Ana Mara Cidre create an optical illusion
space where they develop different actions referring to Haitian Revolution.
Leticia Gmezs work considers the importance of the division of labor in
the textile industry and the exploitation of workers in the Third World.
217
Mariano Ortega, Silvia Garca and The Green family (Hugo Adatz and Luca
Garca), try to involve the viewer to activate their installations: in the first,
the public is invited to play football and to think about ethnic inequalities, in
the second one the visitor can participate in a picnic like those immigrants
held in public spaces, and in the latter, people is encouraged to steal a
video tape including complete works of the artists. (Mar Caldas)
Air and flying are the starting points for the two projects: Feel like to fly and
other artifacts created by ESDEMGA (Galicia Fashion School) students and
The air we cant see by Ana Soler. The first project is formally conceived
as the embryo of an organism-artifact deployed to take off, playing with
movement, the idea of the organic and the transformation of the body into a
prosthesis which will allow taking off. In the work of Ana Soler The air we do
not see the project considers the need of air for living, trying to build with
the invisible matter of air a redrawn landscape. Using paper lines hanging
218
conceptos do movemento de formas orgnicas e a transformacin do corpo como prtese para iniciar o voo. Na peza de Ana Soler El aire que no
vemos o proxecto trata de reflexionar sobre o ar indispensable para os
nosas vidas, intentando construr con esa materia invisible unha paisaxe redebuxada, con lias que acoutan sen pechar o espazo, trazando camios e
itinerarios vitais que se transmutan na sombra das correntes do ar. (Silvia
Garca)
Coa performance Indefinidos (a travs do outro) queremos xogar co espazo
dos contrarios e complementarios, do texto e a cor (ou a sa falta), deste
e o outro. Dicir nada e desdicir todo, todo ou nada... outra vez o branco e o
negro, outra vez a dificultade de definirnos dalgn modo, de posicionarnos
dalgn dos dous lados. (Itziar Ezquieta e Fran Miguens Ferro)
from the ceiling to cut the space, the artist draws vital roads and routes into
the shadow of the air currents. (Silvia Garca)
In the performance Indefinite (through the other) we want to play with
complementary opposites, text and color (or its lack of it) of the self and the
other. To say nothing and deny everything, everything or nothing.... Again
white and black, again the difficulty to define positions in only one side. (Itziar Ezquieta and Fran Miguens Ferro)
The audiovisual works exhibited in the last week of July is divided into two
sections. The first one consists in a four video projection on the wall in loop,
the other section include two video installations. Finally in September and
closing the Biennial, will be a performance. All the works explore the meaning of identity from different perspectives and sensibilities alluding to the
title of the project We are all black. Mirian Cidrs, M Jos Cruces and
Andr Ester present a collective video entitled Repression where ants ap-
219
Os traballos audiovisuais que se exhiben na ltima semana de xullo divdense en das seccins, unha composta por catro videoproxeccins en bucle
sobre a parede, e outra na que se presentan das vdeo-instalacins. Finalmente en setembro e como clausura da Bienal, ter lugar unha performance.
Todas as obras exploran a significacin da identidade dende distintas miradas e sensibilidades aludindo ao ttulo do proxecto Todos somos negros.
As, Mirian Cidrs, M Jos Cruces e Andr Ester realizan un vdeo colectivo
titulado Represins onde unhas formigas escapan do acoso obstinado duns
dedos en clara referencia loita pola liberdade. Hugo Lpez Ayuso presenta
un vdeo sen son no que unha persoa bebe un lquido branco, e ao facelo
transforma a cor desta substancia en negro, suxerndonos e recordndonos
que o interior do noso corpo sempre foi de cor negra. Antn Garca Caamao
presenta un vdeo onde un oso infla globos de cores, mentres Bibiana Pieiro e David Quintero realizan unha obra a das mans no que desfilan unha
sucesin de personaxes de trazos e estratos sociais diferenciados aos cales
220
se lles bota pintura negra cara. Yolanda Lorenzo Rial exhibe a obra titulada Danzando coas sombras, concibida como unha sucesin de pequenos
vdeos proxectados nunha das esquinas do espazo expositivo e que representan diferentes bailes e xogos caribeos por medio de sombras chinesas que aluden eliminacin de calquera trazo de identidade ou condicin
social. Jos Villot expn unha obra constituda por un sistema de espellos
configurando unha imaxe estereoscpica e nica de das persoas distintas
que fusionan os seus rostros cun efecto tridimensional. Por ltimo Manuel
Gonzlez e Paula Lpez Vallejo realizarn un happening como clausura da
Bienal, onde os autores enchen unha baeira con caldeiros de leite e de
chocolate negro para logo somerxerse nela a xeito de metfora visual de
contrarios. (Nono Bandera)
Vallejo will present a happening closing the Biennial: a bathtub is filled with
buckets of black chocolate and milk to dive into later as a visual metaphor
of opposites. (Nono Bandera)
221
222
223
laboratorio de mediacin.
facultade de belas artes
Dentro da materia Trasmisin, mediacin e educacin artstica, un grupo de estudantes da Facultade de Belas Artes desenvolveu proxectos de
mediacin a partir da XXXI Bienal de Pontevedra. Esta proposta funciona
como un laboratorio de arte, investigacin e educacin.
Cando a Bienal nos propuxo a participacin como mediadores, pareceunos unha oportunidade nica e ilusionante. Os alumnos viviron os seus
proxectos transmitindo o coecemento e tomando contacto coa realidade
da experiencia artstica na cidade de Pontevedra. Agradezo aos comisarios
da Bienal non s a invitacin para participar dende a materia que imparto
na titulacin de grao en Belas Artes, senn tamn como motivaron y facilitaron a materializacin destes proxectos. Paloma Cabello, Profesora da
Facultade de Belas Artes.
Dentro de la materia Trasmisin, mediacin y educacin artstica, un grupo de estudiantes de la Facultad de Bellas Artes han desarrollado proyectos de mediacin a partir de la XXXI Bienal de Pontevedra. Esta propuesta
funciona como un laboratorio de arte, investigacin y educacin.
Cuando la Bienal nos propuso la participacin como mediadores, nos pareci una oportunidad nica e ilusionante. Los alumnos han vivido sus proyectos transmitiendo el conocimiento y tomando contacto con la realidad
de la experiencia artstica en la ciudad de Pontevedra. Agradezco a los
comisarios de la Bienal no slo la invitacin para participar desde la materia que imparto en la titulacin de grado en Bellas Artes, sino tambin
cmo han motivado y facilitado la materializacin de estos proyectos.
Paloma Cabello, Profesora de la Facultad de Bellas Artes.
224
225
226
This project brings together the work of artists from Central America and
Mexico. The Central American artists belong to a scene which began to
emerge in early 2000, where regional communication has been essential
to the exchange of ideas regarding the importance of strategies to lend
visibility to contemporary art in these countries. Video-art, performances,
objects and installations are the most commonly-used media. The project
began in 2008 with the aim of being exhibited in the various countries
which make up the regional network of Spanish Cultural Centres. At its various phases, the distribution of the works forming part of the project has
varied depending on the conditions of each space.
During the exhibitions journey, we have observed that migration has a lot
to do with space. Each space gives rise to different situations, which replicate the difficulties faced by people in transit, and lead to the production
of these hybrid landscapes in distant and nearby territories. Facing adver-
228
sity with a sense of humour has been essential in this journey. The exhibition includes works which bring us closer to the space built by societies
and individuals who embark on a journey. The symbols generated by the
works on show attempt to reflect on this journey and on the exchange to
which it gives rise. As a final stop, the work of Ernesto Salmern welcomes
us with a stream where a group of Nicaraguan children are swimming. This
is the most comforting image of the exodus: the desire to return to the
place of origin.
In keeping with its main statement, this show examines the issue of migrations from the perspective of art. The works on display are not based
on political declarations, nor do they aspire to motivate activisms or offer
solutions. Instead, they seek to use the unique languages of contemporary
art to offer pauses for reflection on a dense, complex and hard-to-grasp
229
ble. Apenas exploran os descomunais efectos que van cobrando os efectos migratorios sobre as persoas e as sociedades.
Considerando os puntos onde se conforma o xodo humano cara ao norte,
esta exposicin inicia o seu percorrido no sur por razns obvias. As cidades situadas ao longo do corredor que se debuxa dende o ro Suchiate ata
despois da fronteira cos Estados Unidos tradicionalmente tense considerado como modelos de estudo, de diagnsticos ou como tema para
narracins de distinta ndole. Porn, neste caso interesounos centrarnos
nun feito ineludible e perturbador: as cidades e as comunidades rurais situadas no corredor sur tamn son lugares de destino, son permeables
codificacin dos impactos da migracin, comparten coas megalpoles a
forma na que se van dividindo e marxinando os seus distintos sectores. Na
mesma velocidade de trasfego, estas cidades estn medrando dun xeito
reality. They barely begin to explore the massive effects of migration phenomena on people and societies.
Keeping in mind the elements which articulate the human exodus towards
the north, this exhibition begins its journey in the south, for obvious reasons. The cities set along the corridor which goes from the River Suchiate
to past the boarder with the United States has traditionally been seen as
a model for analysis and diagnosis, or as the subject-matter of a range
of narratives. However, in this case we were interested in focusing on an
undeniable and disturbing fact: the cities and rural communities set along
the southern corridors are also destinations; they are permeable to the
codification of the impacts of migration; they share with megalopolis the
way in which their various areas are divided and marginalised. At the same
rate as the migration, these cities are growing uncontrollably, producing
and replicating and alarmist and paranoid imagery which deprives us of
relationships and encounters.
230
The exhibition does not reveal the impediment which is literally inscribed
on that northern wall. These works go beyond this monumental statement.
They delve into territories which are just as individual and intangible where, according to Manuela Camus- we are also building walls. In this sense,
Mirar al Sur is an attempt to see oneself, through a journey which attempts
to help us understand the importance of the existential journey, the individual and social loss. All of which might help us find ourselves.
Rosina Cazali
231
Adn Vallecillo
Danl (Honduras), 1977. Reside en / Lives in Tegucigalpa.
232
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Remesa Republic III, 2008
Instalacin pictrica
Pictorial installation
Dimensins variables
Variable dimensions
Nuevo orden de las eras, 2008
Instalacin pictrica
Pictorial installation
Dimensins variables
Variable dimensions
233
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Sen Ttulo, 2008
Instalacin
Installation
Dimensins variables
Variable dimensions
234
235
Betsab Romero
Mxico, 1963.
Esta instalacin relaciona a idea de redes e portaras coa experiencia da migracin. Explora as ideas acerca do encerro, os lmites e/ou as fronteiras reais e simblicas. Tamn pensa acerca
das sensacins de maior ou menor mobilidade social e xeogrfica, a percepcin acerca da posibilidade mnima ou mxima de
participar da visibilidade social. As redes sitanse como imaxes
que atrapan aos inmigrantes, en trampas sociais como o trfico
ilegal de armas, persoas e droga. Son redes que involucran laboral ou economicamente aos inmigrantes en estratexias polticas, que, lonxe de integralos socialmente ao novo pas, tenden
a acentuar a segregacin. B. R.
Esta instalacin relaciona la idea de redes y porteras con la experiencia de la migracin. Explora las ideas acerca del encierro,
los lmites y/o las fronteras reales y simblicas. Tambin piensa
acerca de las sensaciones de mayor o menor movilidad social
y geogrfica, la percepcin acerca de la posibilidad mnima o
mxima de participar de la visibilidad social. Las redes se sitan
como imgenes que atrapan a los inmigrantes, en trampas sociales como el trfico ilegal de armas, personas y droga. Son redes
que involucran laboral o econmicamente a los inmigrantes en
estrategias polticas, que, lejos de integrarlos socialmente al nuevo pas, tienden a acentuar la segregacin. B. R.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Proyecto porteras, 2008
Instalacin, dimensins variables
Installation, variable dimensions
Terra, cal, tubos PVC, hamacas
Soil, lime, PVC tubes, hammocks
This installation links the idea of nets and goals with the idea of
migration. It explores ideas regarding containment, limits and/
or real and symbolic borders. It also examines notions linked to
greater or lesser social and geographical mobility, the perception of the minimum or maximum chance to enjoy social visibility.
The nets are shown as images which capture immigrants into
social traps such as the illegal trafficking of arms, people and
drugs. They are nets which drag immigrants, in terms of their
work and financial situation, into political strategies, which, far
from enabling them to become socially integrated in their new
countries, tends to emphasise segregation. B. R.
236
237
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Estudios del fracaso medidos en
tiempo y espacio, 2008
Reloxos de corda, debuxo, impresin dixital
Wind-up clock, drawing, digital
print
Medidas variables
Variable dimensions
238
239
La Torana
Colectivo formado en 2001 por / Collective formed in 2001 by Marlov Barrios, Erick Mench,
Norman Morales, Josu Romero, Plinio Villagrn. Guatemala.
Desde el principio de la historia, el cielo ha sido un lugar inquietante lleno de vaco y de aparente luz. Las estrellas, incluyendo
el sol y la luna, dibujan lo intocable, lo lejano, lo que no podemos
comprender. La muerte y la vida han estado vinculados a ese
vaco inexplicable y la humanidad, en su afn de quererse igualar a lo divino, se ha retratado en esas cartografas, delimitadas
a travs de medidas, fronteras, mitos y formas fantsticas. Las
Nuevas Constelaciones son nuevas cartografas celestes que
retratan ese afn milenario. En este caso, a travs de los iconos
de la alienacin, el consumo, la violencia y la religin.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Mapa astral (Nuevas Constelaciones),
2008
Vinilo, pintura negra
Vinyl, black paint
Medidas variables
Variable dimensions
Since the dawn of history, the sky has been a disturbing sight,
full of emptiness and apparent light. The stars, including the sun
and the moon, draw the untouchable, the faraway, that which
we cannot understand. Life and death have been linked to
this inexplicable void, and humanity, in its attempts to achieve
divinity status, has portrayed itself in those cartographies, delimited by measurements, borders, myths and fantastic forms.
Las Nuevas Constelaciones are new celestial cartographies
which portray this age-old longing, by means, in this case, of
the icons of alienation, consumption, violence and religion.
240
241
Regina Galindo
Guatemala, 1974.
www.reginajosegalindo.com
A accin consistiu en alugar unha cela tipo familiar a unha empresa que d todo tipo servizos s prisins privadas. A artista
habita a cela, xunto co seu beb e o seu esposo, por un tempo
de 24 horas. Despois de concluda a accin, deixa aberta a cela
como un obxecto de arte. A performance fai referencia a T. Don
Hutto, Family Residencial Center, unha prisin de carcter privado e lucrativo localizada en Taylor, preto de Austin, e operada por Corrections Corporation of America (CCA), a compaa
de crceres privados mis grande do mundo. T. Don Hutto a
primeira prisin autorizada polo Estado para ingresar familias
completas: homes, mulleres embarazadas, adolescentes, nenos,
mulleres e bebs. Os detidos non son necesariamente criminais e
moitos deles son inmigrantes que son detidos nas prisins mentres que determinado o seu status de ilegalidade. Mentres, o
Estado cobre os gastos destas estadas.
La accin consisti en alquilar una celda tipo familiar a una empresa que da todo tipo servicios a las prisiones privadas. La artista
habita la celda, junto con su beb y su esposo, por un tiempo de
24 horas. Despus de concluida la accin, deja abierta la celda
como un objeto de arte. La performance hace referencia a T. Don
Hutto, Family Residencial Center, una prisin de carcter privado y lucrativo localizada en Taylor, cerca de Austin, y operada
por Corrections Corporation of America (CCA), la compaa
de crceles privadas ms grande del mundo. T. Don Hutto es la
primera prisin autorizada por el Estado para ingresar familias
completas: hombres, mujeres embarazadas, adolescentes, nios,
mujeres y bebs. Los detenidos no son necesariamente criminales y muchos de ellos son inmigrantes que son detenidos en las
prisiones mientras que es determinado su status de ilegalidad.
Mientras, el Estado cubre los gastos de estas pasantas.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Americas Family Prison, 2008
Rexistro de performance, impresin dixital
Performance documentation,
digital print
Rexistro en vdeo
Video documentation
Obra subvencionada e producida
por ArtPace, San Antonio Texas,
Estados Unidos, 2008
Work subsidised and produced
by ArtPace, San Antonio Texas,
United States, 2008
242
Americas Family Prison, 2008 Commissioned and produced by ArtPace, San Antonio, Texas Photo: Todd Johnson
243
Dalia Chvez
San Salvador (El Salvador), 1983.
La obra se basa en una reinterpretacin de pginas de productos ofertados impresas por los supermercados. Un grupo de siluetas se ven cubiertos con tortillas, un alimento indispensable,
accesible y popular. La artista rene el maz versus los bienes
importados para generar una lectura de invasin dentro de un
juego de poder. El tiempo juega un papel fundamental: las tortillas cambian, son imgenes de productos descomponindose,
vencidos en todos los sentidos de la palabra, afectados por procesos invisibles como las leyes que nos rigen, comindose a s
mismos. D. C.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Un cuento de miedo para una sociedad de consumo, 2008
Tortilla con mofo sobre siluetas
de productos de consumo
Mouldy tortilla over consumer
products outline
Impresin dixital
Digital print
244
245
Danny Zavaleta
San Salvador (El Salvador), 1981.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Retrato hablado, 2008
Impresin sobre papel peridico
branco e negro
Print on black and white newspaper
246
247
Ronald Morn
San Salvador (El Salvador), 1972.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
De cmo los efectos son las causas,
2008
Instalacin
Installation
Dimensins variables
Variable dimensions
Pesos, fo, arame
Weights, thread, wire
248
249
Donna Conlon
Estados Unidos / United States, 1966. Reside en / Lives in Panam.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Coexistencia, 2003
Vdeo, 5:26 minutos
Video, 5:26 minutes
250
251
Ernesto Salmern
Managua, Nicaragua, 1977.
www.ernestosalmeron.com
welcome
ellos no son pobres
air Train to Jamaica
aqu todos estn pegados a algo
au ipod
Su cellphone
click by click
always selecting something that they do/ not have
tricloro etano
girls pick ass
mean people suck
fat people are hard to kidnap
ms de 53 das perdidos (agendadosManagua una hora atrs de Nueva York
aduana
cheque de gerencia
Transferencia
billing authorization
NO CERRAMOS AL MEDIO DIA
entre veces
sabs lo que hago?
ellos no son pobres 7 pm
pero tenemos que ganarnos la vida en algo
ernesto salmern
Managua/estrecho furioso/cerca al mar
Julio 2006
252
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Ellos no son pobres, 2006
Vdeo
Video
253
Luca Madriz
San Jos de Costa Rica, 1973.
Luca Madriz utilizou o millo, o feixn e outros produtos alimenticios bsicos para confeccionar instalacins onde se recoecen smbolos de organizacins e corporacins mundialmente
coecidas que, supostamente, velan polos dereitos humanos e
do consumidor. As sas obras suscitan unha discusin crtica
en torno ao uso dos transxnicos, a sa producin e os futuros
efectos sobre o individuo, as como a eventual complicidade
destas mega corporacins. Pop Corn incle grans de millo
transformados en flocos de millo. A artista utiliza o millo, na sa
condicin reciclada, como metfora dos procesos de transformacin dos valores tradicionais.
Luca Madriz ha utilizado el maz, el frijol y otros productos alimenticios bsicos para confeccionar instalaciones donde se reconocen smbolos de organizaciones y corporaciones mundialmente conocidas que, supuestamente, velan por los derechos
humanos y del consumidor. Sus obras suscitan una discusin
crtica en torno al uso de los transgnicos, su produccin y
futuros efectos sobre el individuo, as como la eventual complicidad de estas mega corporaciones. Pop Corn incluye granos
de maz transformados en palomitas. La artista utiliza el maz,
en su condicin reciclada, como metfora de los procesos de
transformacin de los valores tradicionales.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Pop Corn, 2008
Instalacin, medidas variables
Installation, variable dimensions
Flocos de millo, plstico, pintura
Pop corn, plastic, paint
Luca Madriz has used corn, beans and other staple foods to create installations which show the symbols of organisations and
corporations known all over the world, which supposedly protect human and consumer rights. Her works arouse a critical discussion regarding the use of genetically modified products, the
way they are produced and their future effects on the individual,
as well as the ultimate complicity of these mega-corporations.
Pop Corn includes corn which has been turned into popcorn. The
artist uses corn, in its recycled condition, as a metaphor for the
transformation processes of traditional values.
254
255
Patricia Belli
Managua (Nicaragua), 1964.
OBRAS EN EXPOSICIN
WORKS ON DISPLAY
Sin ttulo (De oficios mnimos), 2008
Instalacin, medidas variables
Installation, variable dimensions
Obxectos varios, arame, lamias
queimadas e engarzadas con
contas de cores, poleas
Various objects, wire, burnt tyres
mounted with coloured beads,
pulleys
This piece responds to the need to touch, play with, and manipulate day-to-day objects, found through seemingly random
processes. The new arrangement bestowed on the objects by
the artist defends the process of rehearsal, error, reflection, rerehearsal, all in the context of precariousness. This work is a
collage or assembly, not in a purely artistic sense, but on the
basis of its hybrid nature. The collage offers a metaphor based
on the relationship between parasitism, symbiosis, the dismantling of environments and their reconstruction. It is very reminiscent of the intuitive forms which define so-called shipment
architecture. The piece conveys the tensions, the physical and
mental weight of this new field of knowledge. In the same way,
it brings us closer to the landscape of hybrid cultures which we
are building in distant and nearby territories. P. B.
256
257
258
VILAGARCA DE AROUSA
INTERVENCINS
VILAGARCA DE AROUSA
INTERVENCIONES
VILAGARCA DE AROUSA
INTERVENTIONS
Nas ltimas dcadas o espazo pblico converteuse nun campo de discusin no que confle o urbanismo e a arquitectura, xunto coa socioloxa
e coa antropoloxa cultural. A arte, nesta discusin, achegou unha visin
crtica dende a prctica da intervencin. A anlise simblica do lugar (cada
vez mis convertido nun non-lugar) permitiu que a accin artstica sobre o
espazo pblico renomee e resignifique os espazos, achegando unha nova
lectura das relacins sociais, que permiten indicar experiencia coti as
limitacins do espazo pblico. A arte propn preguntas para reformular
outras relacins coa paisaxe e co mbito.
Renomear e resignificar son os obxectivos de diversas intervencins na
rea portuaria de Vilagarca de Arousa, a cargo de artistas de Galicia, de
Centroamrica e do Caribe, pertencentes s ltimas xeracins de artistas
cun traballo que se consolidou precisamente na interrelacin coa mirada e
a experiencia do pblico:
In recent decades the public space has become a field of discussion where
participate urban planning and architecture, along with sociology and
cultural anthropology. In this discussion art has provided a critical perspective from the practice of intervention. Symbolic analysis of the place
(increasingly became a non-place) has allowed the art action to rename
and redefine public space, providing a new understanding of social relations that indicate the limitations public space to everyday experience.
Art proposes to reformulate questions about social relationships with
landscape and environment.
To rename and to redefine meanings for public space are the objectives
of various interventions in the port area of Vilagarca de Arousa, by artists
from Galicia, Central America and the Caribbean. All of them belong to
the latest generations of artists whose work has grown precisely on the
interface with the look and experience with the public sphere:
260
Federico Herrero (Costa Rica) realizou unha intervencin na fachada dunha nave industrial do porto na que intenta establecer relacins cromticas
entre o ceo e a auga, ao modo dunha paisaxe metafrica. Nano 4814 (Galicia) intervn na fachada oposta da mesma nave, que d praia de Compostela, utilizando pictoricamente elementos propios do graffiti nunha dimensin escenogrfica. Olmo Blanco (Galicia) insire o debuxo ornamental
dunha alfombra no chan de cemento da pasarela que conecta a cidade coa
praia, dignificando o acto cotin do paseo. Kiko Prez (Galicia) transforma
un colector de carga e unha medianeira en esculturas a travs da pintura,
inserindo focos de cores vibrantes na cotianeidade. Chemi Rosado (Puerto Rico) constre unha escultura con madeiras recicladas para ser usada
como pista de skate.
Esta seccin da Bienal contou co apoio e colaboracin da Autoridade Portuaria de Vilagarca de Arousa.
261
262
Galician Summer Rhythm (Number 13) / Verano al Ritmo Gallego (Nmero 13)
263
Federico Herrero
San Jos de Costa Rica, 1978.
Para o proxecto en Vilagarca interesoume moito a idea de descompoer a arquitectura desa fachada que, dalgn xeito, xa
era unha estrutura aberta e cambiante, que coas sas enormes
portas crean debuxos e movemento. Penso na posibilidade de
crear novos espazos por medio da cor e nese senso a idea dun
portal cristalzase coa enerxa da cor. Por outro lado, hai unha
idea dun mural que tea resonancia co lugar onde se atopa e
neste caso hai elementos predominantes de auga e aire. F. H.
Paisaje, 2010
Intervencin en Vilagarca de Arousa
Intervention in Vilagarca de Arousa
264
Paisaje, 2010
265
Kiko Prez
Vigo (Pontevedra), 1982.
Puede un objeto ser ms o menos objeto que otro? Y un humano ms o menos humano que otro? Aadir valores a una
cosa que ya tiene una condicin propia; revestir, disfrazar, maquillar, son acciones que forman parte de la funcionalidad de la
pintura, y que permiten alterar la manera en que concebimos un
objeto. Si no transforma su estructura, al menos permite crear
otras nuevas que se suman a las que ya existen, o simplemente,
hacen ver lo que ya existe. Paradoja que nos recuerda que todava quedan campos que son propios del contexto artstico. K. P.
266
267
Nano4814
Vigo (Pontevedra), 1978.
FIASCO, 2010
Intervencin en Vilagarca de Arousa
Intervention in Vilagarca de Arousa
268
FIASCO, 2010
269
Olmo Blanco
Boiro (A Corua), 1982. Reside en Santiago de Compostela.
Instalodecoracin, 2010
Intervencin en Vilagarca de Arousa
Intervention in Vilagarca de Arousa
Instalodecoracin, 2010
270
271
272
a promesa da poltica
la promesa de la poltica
A PROMESA DA POLTICA
Tania Bruguera
A promesa da Poltica, tomando o ttulo da obra de Hannah Arendt, presenta unha seleccin de cinco acontecementos sados na prensa internacional.
Cada un deles provenos unha expectativa diferente s convencins coas
que fomos educados sobre o tema: o heroe (Isasthenia), o clero (Peithein),
a princesa (Doxa), o monumento (Plusvala), a ilegalidade (Isonomia). Cada
obra titulada cun concepto filosfico utilizado no libro de Arendt, creando
unha atemporalidade entre a lectura do libro e a lectura casual dun xornal.
LA PROMESA DE LA POLTICA
Tania Bruguera
La promesa de la Poltica, tomando el ttulo de la obra de Hannah Arendt,
presenta una seleccin de cinco acontecimientos salidos en la prensa internacional. Cada uno de ellos nos provee una expectativa diferente a las
convenciones con las que hemos sido educados sobre el tema: el hroe
(Isasthenia), el clero (Peithein), la princesa (Doxa), el monumento (Plusvala),
la ilegalidad (Isonoma). Cada obra es titulada con un concepto filosfico
utilizado en el libro de Arendt, creando una atemporalidad entre la lectura
del libro y la lectura casual de un peridico.
274
I. ISONOMA
A noticia da redada e captura do chamado O clan dos Gordos un grupo
de traficantes de drogas organizado en Espaa, trouxo consigo un elemento sorpresivo e paradoxal ao ler a noticia que lles fixo ser cualificados de
supermercado.
A obra, unha tea branca bordada con fo negro, de tamao A3, posta na
parede como cartel, leva o texto: Ningun sabe o pasado que lle espera.
Fdo. A Administracin. Esta expresin popularmente utilizada en Cuba
cando a unha persoa se lle crea un pasado ficticio para poder facer coincidir a traxectoria da persoa co interese da sa proxeccin pblica por parte
da autoridade. Por outro lado fala da aspiracin de respectabilidade a partir da reproducin de estruturas corporativas.
Isonoma: Igualdade ante a lei da reparticin, igualdade de dereitos civs e
polticos dos cidadns.
I. ISONOMA
La noticia de la redada y captura del llamado El clan de los Gordos, un
grupo de traficantes de drogas organizado en Espaa trajo consigo un elemento sorpresivo y paradjico al leer la noticia que le hicieron ser calificados
de supermercado.
La obra, una tela blanca bordada con hilo negro, de tamao A3, puesta en la
pared como cartel, lleva el texto: Nadie sabe el pasado que le espera. Fdo.
La Administracin. Esta expresin popularmente utilizada en Cuba cuando
a una persona se le crea un pasado ficticio para poder hacer coincidir la trayectoria de la persona con el inters de su proyeccin pblica por parte de la
autoridad. Por otro lado habla de la aspiracin de respetabilidad a partir de
la reproduccin de estructuras corporativas.
Isonoma: Igualdad ante la ley del reparto, igualdad de derechos civiles y polticos de los ciudadanos.
I. ISONOMA / ISONOMY
The news of the raid and capture of El Clan de los Gordos, a group of drug
dealers organized in Spain, brought about an unexpected and paradoxical
element, when reading the new, that made them been labeled as supermarket.
The work, a white cloth embroidered in black thread, A3 size, hanged on
the wall like a poster, bears the text: Nobody knows what does past have
in store for him. Signed. The Management. This term popularly used in
Cuba when a fictitious past is created for a person in order to match his
or her trajectory with the interest of its public projection by the authority.
On the other hand, it talks about the aspirations of respectability from the
reproduction of corporate structures.
Isonomy: Equality before the law of distribution, equal civil and political
rights of citizens.
275
II. ISASTHENAI
A noticia da morte de Orlando Zapata Tamayo puxo en cuestionamento o
ideal do heroe creado pola Revolucin Cubana.
O da da inauguracin, o pblico asistente exposicin que desexou posar
para o escultor, puido ser retratado nun busto de barro similar aos utilizados para marcar a existencia de heroes e personaxes ilustres. O busto
exista s por uns minutos, ata que unha nova persoa se sentase a pousar
e un novo rostro apareca no busto.
Ishastenai: facer igual.
II. ISASTHENAI
La noticia de la muerte de Orlando Zapata Tamayo puso en cuestionamiento
el ideal del hroe creada por la Revolucin Cubana.
El da de la inauguracin, el pblico asistente a la exposicin que dese
posar para el escultor pudo ser retratado en un busto de barro similar a los
utilizados para marcar la existencia de hroes y personajes ilustres. El busto exista slo por unos minutos, hasta que una nueva persona se sentara a
posar y un nuevo rostro apareca en el busto.
Ishastenai: hacer igual.
II. ISASTHENAI
The news of the death of Orlando Zapata Tamayo questioned the ideal of
the hero created by the Cuban Revolution.
On the opening day, the public attending the exhibition who wished to
pose for the sculptor could be portrayed in a bust of similar clay bust similar to the ones used to mark the existence of heroes and distinguished
characters.The bust lasted only a few minutes, until a new person sit down
to pose and a new face appeared in the bust.
Ishastenai: do the same.
276
III. DOXA
A filla dos prncipes do Xapn, de nove anos, tivo que ser sacada polos
seus pais da escola debido ao abuso e aos golpes recibidos por parte dos
seus compaeiros de aula. Unha princesa deprimida cunha filla golpeada
non precisamente a idea que por anos encheu a imaxinacin de novas
rapazas que esperan converter as sas vida en felices para sempre.
Un ovo, baixo a presin da labarada dun soprete, est nun pedestal.
Doxa: unha palabra grega que se adoita traducir como opinin.
III. DOXA
La hija de los prncipes del Japn, de nueve aos, tuvo que ser sacada por
sus padres de la escuela debido al abuso y golpes recibidos por parte de
sus compaeros de aula. Una princesa deprimida con una hija golpeada no
es precisamente la idea que por aos ha llenado la imaginacin de jvenes
muchachas que esperan convertir su vida en felices para siempre.
Un huevo, bajo la presin de la llamarada de un soplete, est en un pedestal.
Doxa: es una palabra griega que se suele traducir como opinin.
III. DOXA
The daughter of the prince and princess of Japan, aged nine, had to be
taken out from school by her parents due to the abuse and beatings of her
classmates. A depressed princess with a beaten daughter isnt exactly the
idea that, for years, filled the minds of young girls awaiting to turn their
lives into a happily ever after.
An egg, under the pressure of a blowtorch blaze, is on a pedestal.
Doxa: it is a Greek word usually translated as opinion.
277
IV. PLUSVALA
Baseada na noticia, de decembro de 2009, do roubo do cartel que estaba
entrada do campo de concentracin de Auschwitz. A obra a reproducin do obxecto a escala 1:1. Montada, lista para ser intervida polo pblico,
esta peza transfrmase coa actividade realizada sobre ela a travs do tempo de exposicin.
Plusvala: o valor do traballo non remunerado creado por enriba do valor
da sa forza de traballo e que forma a base da acumulacin capitalista ao
ser apropiado gratuitamente.
IV. PLUSVALA
Basada en la noticia, de diciembre de 2009, del robo del cartel que estaba a la entrada del campo de concentracin de Auschwitz. La obra es la
reproduccin del objeto a escala 1:1. Montada lista para ser intervenida por
el pblico, esta pieza se transforma con la actividad realizada sobre ella a
travs del tiempo de exposicin.
Plusvala: es el valor del trabajo no remunerado creado por encima del valor
de su fuerza de trabajo y que forma la base de la acumulacin capitalista al
ser apropiado gratuitamente.
278
V. PEITHEIN
Un cura que rouba o dieiro recadado na sa parroquia para poer anuncios en internet de servizos sexuais, foi a noticia que recibiron os asistentes
misa onde este se confesara.
Phethen de Peito, filla de Hermes e Afrodita que personificaba a seducin
e a persuasin na mitoloxa grega.
V. PEITHEIN
Un cura que roba el dinero recaudado en su parroquia para poner anuncios
en internet de servicios sexuales fue la noticia que recibieron los asistentes
a la misa donde ste se confesara.
Phethen de Peito, hija de Hermes y Afrodita que personificaba la seduccin
y la persuasin en la mitologa griega.
V. PEITHEIN
A priest who had stolen the money collected in his own parish to place
some ads offering sexual services on the internet was the news received
by those attending the church in which he did confess.
Phethen of Peito, daughter of Hermes and Aphrodite personified seduction
and persuasion in Greek mythology.
279
280
Actividades
actividades
activities
Espazos de debate
Unha serie de mesas redondas e conferencias ofrecen un espazo de reflexin e discusin en torno a temas centrais na XXXI Bienal a travs de
presentacins de artistas participantes na mostra, conferencias e un ciclo
de mesas redondas denominado Subidos de ton articulado en xornadas,
cada unha delas se identificada cunha cor: xornada vermella (performance
e poltica); xornada verde (ecoloxa, naturalmente); xornada negra (raza y
racismo); xornada branca (arte e delito); xornada (pantera) rosa (contextos
e prcticas educativas).
Espacios de debate
Una serie de mesas redondas y conferencias ofrecen un espacio de reflexin y discusin en torno a temas centrales en la XXXI Bienal a travs
de presentaciones de artistas participantes en la muestra, conferencias y
un ciclo de mesas redondas denominado Subidos de tono articulado en
jornadas, cada una de las cuales se identificada con un color: jornada roja
(performance y poltica); jornada verde (ecologa, naturalmente); jornada
negra (raza y racismo); jornada blanca (arte y delito); jornada (pantera)
rosa (contextos y prcticas educativas).
282
283
284
Tres Reyes
Documental, 88 min
Belice, 2007
Directora: Katia Paradis
El Camino
Ficcin - drama, 91 min
Costa Rica 2008
Directora: Ishtar Yasin
www.elcaminofilm.com
Lo que so Sebastin
Ficcin - drama, 83 min
Guatemala, 2004
Director: Rodrigo Rey Rosa
Wetback, documental indocumentado
Documental, 97 min
Nicaragua, Honduras, Guatemala, Estados
Unidos, Canad, Mxico 2005
Director: Arturo Torres
www.opencityworks.com/wetback/
285
INQUIETA IMAGEN
(2002-2008)
Concurso Centroamericano de
Videocreacin. Museo de Arte y
Diseo Contemporneo, San
Jos de Costa Rica
Sede da Deputacin de Pontevedra
en Vigo ra Oporto 3, 36201, Vigo
Coa colaboracin do Museo de
Arte y Diseo Contemporneo de
Costa Rica
vol. 1
Aria, 2001
Brooke Alfaro (Panam)
Viento, agua, piedra, 2000
Joaqun Rodrguez del Paso
(Costa Rica)
Auto-opsis, 2002
Jos Alberto Hernndez (Costa
Rica)
Microdanza, 2000
Vernica Monestel (Costa Rica)
Sophia, 2003
Csar Danilo Girn (El Salvador)
Skin, 2001
Andrs Carranza (Costa Rica)
Cuentos de Honduras y Cegueras,
2001
Hugo Ochoa (Honduras - Costa
Rica)
Mi vida loca, 2002
Rodolfo Walsh (El Salvador Guatemala)
Dime cuando sonrer, 2002
Luca Madriz (Costa Rica)
Conjuros, 2001
Adela Marn (Costa Rica)
vol. 2
Memorias del porqu. Euqrop led
Airumen, 2003
Edgar Len (Costa Rica)
Dolor de cabeza, 2003
Luca Madriz (Costa Rica)
Documento 1/29, 2002
Ernesto Salmern (Nicaragua),
Mauricio Prieto (Colombia)
La luz, 2003
Ana De Vicente (Espaa-Costa
Rica)
Singular Solitario, 2002
Donna Conlon (Panam-Estados
Unidos)
Mi querido Pueblo Ambiguo,
2003
Alejandro Ramrez (Costa Rica)
Nos vale verja, 2002
Artistas de la calle: Regina Aguilar,
Alejandro Durn, Roberto Buddhe,
Eduardo Bahr (Honduras)
286
vol. 3