Sei sulla pagina 1di 442

h*

*.>*?>

*S

X.

<\ ^- ^<> '-C^

^/

^'r'^- JV
t -

.v -

>N

atiiwiia.

ms.

1o
*&*?*&

y?
?!

METHODO PEATICO
PARA F VILAR

A LNGUA

DA LUNDA

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIANVUA

METHODO PRATICO
PARA KAI.LAlt

A LNGUA

DA LUNDA

COXTE.NDO

MltltAES HISTRICAS DOS DIVERSOS TOVOS


Pfxo
CHEFE DA EXPEDIO

JlEXIilQUE AUGUSTO DIAS DE CARVALHO


Hijcr do Estado Maior de Infanteria

LISBOA
IMPKEXSA, XACIOXAL

1890

afrt

SOCIEDADE DE GEOGRAPHIA DE LISBOA

e. s>. .

O chefe da Expedio.

cA?o EccccCfentiAmivo Senbot,

Clniccto bo c/lch ^oualvc^ tyianna

cliixzcvenbo aqui c nome '/ ncxc eminente, Cjlcllclccjc t phcnctictita ^


apzaz-me baz- ac metmc tempo pufliec tatemuimc be que c matciial tinguticc, pez mim cc//iqibc nc xzte afzicane, no tezia o ralcz que ageza ttm,
;c aquefi meu Cem amiqc, cem a >ua pzevaba competncia cientifica, cem
a acenbzaba c ucfze bebieac que zeve/a pez tubo que zopcita uma pahia,
e cem a cczbial e inugctavtl fcinvc/cncia te que i botabo, tic neuvcnc vinco
espontaneamente em tr.en auxi/ie, biiiqiubo-uie e acememanbc-tne, quez- a
cciibcn>ao que apzcxuta c zestimo synt/icticc, qtiei cm gczal na execuo
bc plano pzaticc que eu coneefza paza c>/a cfza, quez emfim na lavozioa
uvitc tupcqzapftica ba texto, opecia/menti ccni zdpcito zcpzcxntao
pnenttica.
i\e:taba cita beviba ficmenaqem, pebe e meu livzc lujcitaz-ic czitica
bc> enteubiba, pcique feaz >empze tzanquilla a minha cenxiencia.

Hremiatu de Catvabo.

oo o.TcelfciilkSMiiia cnl?tota

. CU. Jlo^a G4t ltvvi a ltte Scma

comcuita cita paoma

iK-imoiie J Cximlbo.

NDICE

Carta a Sociedade de Gcogrnphia de Lisboa.


Prefacio
Parte I. Phonologia :
Preliminares
Sons voclicos
Dithongos
Articulaes
Vocbulos
Contraces c elises
Abreviaes
Interpolaes
Transcripo vulgar
Parte II. Morphologia :
I. Resumo syntlietieo :
Substantivos :
Prefixos
Classes
Gnero
Graus
Adjectivos :
Classe
Numero

Graus de comparao
Adjectivos determinativos
Adjectivos numeraes ordinaes
Adjectivos partitivos
Adjectivos attributivos

I'ir.

i-vir
3
f>
7
8
11
12
1.'!
11
17

21
27
30
31
31
;)I
32
33
33
34
31

XII

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA


Pag.

Pronomes pessoacs :
Absolutos
Possessivos
Cireumstaneiaes
Conjnnctos Pceiproeo
Subjectivos
Verbos
Forma activa
Formas objectivas
Forma interrogativa
Forma negativa
Forma negativa c interrogativa
Forma causativa
Forma passiva
] 'reposies
Advrbios
Conjunecs
Interjeies
Exclamaes
11. Desenvolvimento pratico :
Artigos definidos
Substantivos :
Formao do plural
Graus : Augmcntativos e diminutivos
Adjectivos
Adjectivos determinativos
Graus de comparao
Pronomes pessoacs
Possessivos
Pronomes objectivos da 3.* pessoa
Verbos :
Forma activa
Condicional
Conjunctiro
Forma objectiva
Fornia negativa c interrogativa
Fornia causativa
Forma passiva
Preposies
Advrbios
Conjunecs
Interjeies

opp. ;i

34
35
35
35
35
3C
37
40
40
41
41
41
42
42
42
43
43
41
45

49
53
54
57
C3
CO
G9
75
83
88
88
92
97
104
129
138
144
149
155

METIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

XIII
Pag.

Derivaes c composies
Interpolaes
Parte III. Syntaxe:
I. Resumo synthetico:
Regncia
Concordncia
Construeo
Syntaie figurada
II. Desenvolvimento pratico :
Phraseologia :
Phrase3 vulgares
Phrase3 para offerecer
Phrases para conceder
Phrase3 para pedir
- Phrases para recusar
Pl>ra3C3 para dar e receber agradecimentos
P]>ra3C3 para consultar
Phrases para aflirinar
Phrases para negar
Phrases de duvida, surpresa, admirao, ete
Phra3C3 de alegria
Phrases de afllico
Phrases de clera, e.xprobao, etc
Dilogos :
Para conversar
Do tempo
Levantar da cama
Deitar
Vestir
Comer
Passear
O doente
Comprar e vender
Caar e pescar
Provrbios
Adivinhaes
Contos
Xarrativas :
Uma pergunta de um dignitrio a seu amo
*otei ;
Uma visita do Tmbu de Cabongo ao chefe da Expedio
Diversas opinies por causa de um falsario

101
170
200
210
211
215
217
218
218
210
210
220
220
221
222
222
222
223
223
224
230
235
238
210
212
20
_ 255
250
2G7
270
074
275

281
285
285
287

XIV

EXPEDIO POITUGUEZA AO MUATINVUA


Pag.

Recordao de uma inn de Muatinvua


289
Noticia
290
Outra noticia
290
Uma diligencia frustrada
291
Um combate de Lundas com Quieos293
Um muata que falia com o Muatinvua
293
Opinio de dois potentados Lundas sobre os Uandus
294
Um alvitre dos Quieos
29G
Quissengue participa a sua chegada
29G
Quissengue cede aos seus conselheiros298
Uma desordem
29S
Um eoucelho de Caungula ao Muatinvua
299
Uma desculpa de Caungula
300
Resoluo de um poteutado Quieo
301
Como respondemos aos receios de Caungula
302
Um recado de Quissengue para o Muatinvua
303
Um conselho bem acecito
304
Deliberao tomada depois de aeceito o conselho anterior
305
Boatos falsos que se propalam como verdadeiros
30C
Uma participao
307
Um alvitre para obter fazendas
308
Uma diligencia que teve bons resultados
309
Uma resumida narrao feita por um amigo
310
Umbala impe-se para Muatinvua
311
Consequncias das gazivas dos Quieos
312
ltimos momentos do Muatinvua Muteba
316
Traio da corte
318
Um encontro com duas velhas
321
Morte por traio do Muatinvua CangApua
321
Um alvitre tomado por alguns Lundas que estavam escondidos
na inussumba
323
Guerra do Muatinvua Muteba contra o governador do Tenga
no Cassai
324
Umbala faz-se Muatinvua
32G
Como o Lunda Cabeia se livra da priso dos Quieos
327
Um recouhecimento feito por Lundas
328
Os Quieos libertam todos os presos Lundas que lhes no convm
329
Umbala antes de ser Muatinvua quer ouvir a opinio dos da
corte
330
Xauama improvisa uma guerra para matar o valente Xamuana
c outros
331

METHODO PKATICO DA LNGUA DA LUXDA

XV
rg-

Appcndiec. Vocabulrio :
O mundo, corpos celestes, diviso do tempo
Aspecto physieo do terreno
Gnero humano
Partes do eorpo humano
Aceidcntes c propriedades do eorpo humano
Graus de parentesco
AiiiinacsXomcs, partes e despojos
Vegetas
Medicamentos
Para diversos usos
P
Capital da Lunda, suas divises
Dignitrios do Estado de Muatinvua
Funcionrios em exereieio
Objectos de vesturio e de adorno
Armas, instrumentos e outros utenslios
Mobilias c objectos de uso domestico

Apreciaes da Imprensa

339
311
342
343
345
34G
347
351
34
37
3G3
3G4
3GG
3GG
3G0
371

375

Sociedade de Geographia de Lisboa

Dedicando a esta benemrita e illustrada Sociedade


que honra o nosso paiz, uma parte dos meus estudos
' como chefe da Expedio Portuguesa ao Muatiiivua
na regio austro-equatorial do continente africano,
cumpro um dever de reconhecimento e de respeito
para com to patritica associao, que muito me considerou admittindo-me no seu seio pouco depois de
constituir-se.
Como digo em outro livro, consultada esta auetorizada corporao pelo governo, em janeiro de 1884,
sobre a opportunidade de se enviar uma expedio
scientifica e de intuitos commerciaes aos Estados d'aquelle potentado, como eu tomei a liberdade de propor,
na notvel consulta d'esta Sociedade foi applandido o
pensamento inicial, e pela sua execuo se insistia naquelle importante documento.
E pois motivado este pequeno tributo, prestado A
cooperao elicaz e constante que da mesma egrgia
Sociedade recebeu a Expedio em todo o tempo do
s
eu exercicio.
I^ogo que cheguei a Malanje, ponto em que tinha
de organisar o pessoal para as cargas da Expedio e
j* nos confins a ldste do districto de Loanda, me pro-

puz a consagrar todo o tempo que os deveres de meu


cargo me permittissem ao estudo dos dialectos das differentes tribus que, a partir d'ali at a Mussumba do
Mnatinvua, encontrasse no meu transito.
Convencendo-me depois da minha residncia entre
os Lundas durante dois annos de que, conhecido o
dialecto d'esta, facilmente se fallavam os outros, porque alm de muitos vocbulos serem os mesmos
outros pouco diTerem, consistindo as differenas principalmente nos prefixos e terminaes, e que alm
d'isso as regras grammaticaes que me foi possivel
distinguir se observam em quasi todas as tribus, principalmente as que conheci do Congo e do leste do
districto de Loanda a contar de Ambaca at ao Cuango, que constituem a lngua conhecida pelo nome de
Ambnndo; por isso deliberei compendiar cm regras
grammaticaes o METIIODO IM ATIO PARA VALLAK A
LIXGUA DA LUXDA que ao publico apresento agora,
ficando de apresentar no volume consagrado aos vocabulrios dos dialectos dos povos que conheo exercidos da lingua Ambnnda, servindo-mc das mesmas
regras d'este METIIODO, e que se observam pelo menos
em Malanje.

Por outro lado foi o dialecto dos Lundas aquelle


que estudei mais a preceito; e como, que eu saiba,
nenhum trabalho anlogo ao meu sobre este dialecto
foi ainda dado estampa, no paiz nem fora d'elle,
emquanto para os fallares affins de Angola e do Congo
existem, mesmo sem citar a sua incluso em escriptos
especulativos e outros de africanistas generalisadores,
no s publicaes d'este sculo, do passado e do anterior, pordm as grammaticas modernissimas, de Hcli
Chateliin (Grammatica elementar de Kimbundu ou lngua de Angola) eseripta em porhiguez e excellentemente methodisada e a do liev. W. Holman Bentley
(Dktionanj and grammav of the Kongo Language),
creio ser este meu estudo agora mais um subsidio til
a acrescentar aos trabalhos feitos no domnio d'esta
famlia de lnguas, cuja unidade est j bem assente,
mas de que ainda no foram devidamente examinados
muitos dialectos importantes.
O resumo synthetico que precede a parte pratica
d'este METHODO mais um elo para a constituio da
cadeia de idiomas dos povos Tus, a que.ainda faltam
tantos, e que se prolonga de costa a costa ao siU do
equador.

Foi durante a minha estada na Mussumba, depois


de ter feito grande numero de correces aos meus
trabalhos linguisticos, empreltendidos com perseverana dia a dia cm trs annos, que tive a honra de me
dirigir ao governo pedindo-lhe me auetorisasse a ofterta
da presente obra aos meus conscios, como parte, no
a menos importante de certo, dos trabalhos que conseguiu realisar a Expedio e que esto sendo publicados pela Imprensa Nacional.
Por essa occasio suggeri ao, ento, ministro encarregado dos negcios da marinha e ultramar o cx.m0 sr.
conselheiro Henrique de Macedo, a convenincia de
que esta publicao no fosse encetada antes do meu
regresso Metrpole, pois me parecia opportuno consultar sobre a sua execuo indivduos, que na Metrpole tivessem voto auetorisado cm assumptos de glottologia.
Amparado com a annuencia d'aquelle nosso eminente conscio para esta minha proposta, s depois
da volta a Lisboa comeou a composio typographica
laboriosssima da grammatica, havendo previamente
consultado varias pessoas, cujos conselhos e alvitres
acatei c tive em considerao ao redigi-la, em tudo

quanto no contrariavam o metliodo pratico, que tinha


como mais adequado para habilitai- lenta e^ gradualmente os estudiosos a familiarisarem-se com o vocabulrio", morphologia e syntaxe peculiares d'estes
dialectos e d'esta famlia de lnguas.
Devo tambm advertir aqui j que os dilogos, que
a alguns leitores podero parecer triviaes ou pueris,
so especialmente destinados a servir de exerccio e
de texto, visto no haver at agora impresso nenhum
outro pelo qual se faa estudo; c que o trabalho de
decifrao e compreheuso d'esse texto suficientemente compensado pela acquisio gradual do vocabulrio e das formas grammaticaes.
A mesma observao 6 applicavel aos provrbios,
adivinhas e narraes que inclu.
Direi algumas palavras tambm sobre a notao
graphiea adoptada nesta grammatica, e nas citaes
textuaes que fao nos differentes volumes de que se
compe a colleco dos trabalhos referentes Expedio Portngueza.
Approximei-me, na escripta dos vocbulos africanos,
tanto quanto a clareza o permittia, da orthographia
usual portngueza, c a pag. 17 esto dadas as regras

para convertei- essa notao no modo de escrever


usual, mas metliodico, seguido em todos os meus
escriptos relativos Expedio.
Ao que acerca da pronuncia se l nas primeiras
paginas da grannnatica s tenho que acrescentar que
as letras tildadas y, d, z, b, v, etc, cuja adopo
foi suggerida pelo competentssimo typographo da
Imprensa Nacional, o sr. J. A. Dias Coelho, repre-.
sentam respectivamente o valor de cada unia das
mesmas letras sem o til, precedido de uma consoante
nasal do mesmo rgo a que pertence cada uma delias ; assim d, z equivalem a nd, nz, b a mb, etc. Adoptou-se este modo de escrever de preferencia aos mais
geraes nd, n'd, 'nd, etc, porque, se a primeira d'estas
graphias era em si exacta n nasal lingual + d explosiva branda lingual, no tem por outra parte
o nosso alphabeto caracteres para a nasal guttural
(Jj, k) ou labio-dental (v,f), sendo inteiramente infiis,
e portanto incorrectas as outras duas graphias com o
apostropho.
Concluindo esta prefao direi ainda que entendi
ser grato aos meus conscios e ao publico em geral o
verem frente d'este opsculo os retratos do presi-

dente animal e tio secretario perpetuo da nossa Sociedade, os ex."108 srs. conselheiro Francisco Maria da
Cunha e Luciano Cordeiro.
E uma homenagem de muita considerao e de
muita estima que d'este modo lhes tributo, avivando
ao mesmo tempo no meu espirito e no dos meus leitores a memoria dilecta de que a estes nossos dois conscios vim encontrar no meu regresso occupando,
testa d'este grmio illustre, os cargos importantes e a
todos os respeitos bem merecidos, em que os deixara
ao afastar-me da ptria, em servio d'ella, com o animo perturbado pelo aneioso receio de a no tornar a
ver e pela magnitude das responsabilidades que assumia, e para arrostar as quaes tamanhas provas de
eonfraternidade e de incitamento e to valioso amparo
recebi sempre d'estes nossos conscios e da benemrita Sociedade em geral, que no seu seio quasi que
abrange quantos em Portugal estudam e trabalham
desinteressadamente em favor da ptria.

Henrique Augusto Dias de Carvalho.

PREFACIO

Durante a misso de que fui encarregado nas terras


do Muatinvua, impoz-se-me logo em Malanje a obrigao de estudar as lnguas dos povos com quem precisava de entreter relaes, pois que j eonhecia por
experincia que um interprete como intermdio nestas
relaes, alm de fastidioso, rouba muito tempo durante o dia, commette erros, mesmo no que nos mais
trivial; informador inconsciente, que, pelos interesses
peculiares a que mira e ignorncia da responsabilidade
que assume, mente para nos ser agradvel e torna-se,
portanto, um perigo constante a nosso lado.
D'esta entidade pode dizer-se, actualmente, ainda
muito mais do que dizia Cannecattim no sculo passado: Os interpretes so negros do paiz, gente bruta,
que ignora da sua prpria lingua uma'grande parte,
e que da portugueza apenas sabe os termos mais vulgares e usuaes; frequentemente uns taes interpretes,

II

EXPEDIO POKTUGUEZA AO MUATINVUA

ou no percebem a fora e o verdadeiro espirito das


palavras portuguezas, ou no sabem achar e escolher
na sua lngua termos que propriamente lhe correspondam, de que pode resultar o ensinar erros substanciaes, assim a respeito do que devemos crer, como
do que devemos obrar.
Como todas as linguas agglutinativas no escriptas,
as d'estes povos dependem de felizes memorias e tradies, e d'ahi a variedade que nellas se encontra em
perodos no mui longos.
No me admira que Cannecattim tivesse no seu
tempo, com respeito lngua ambunda, de fazer alteraes em apontamentos antigos que lhe legaram seus
antecessores nas misses de Angola. Esses apontamentos eram para portuguezes e no tiveram a propaganda que era indispensvel entre aquelles povos;
e demais, foram obtidos eutre uma tribu de uma dada
regio, sem se attender provenincia da lingua que
nella se fallava.
Devido a isto certamente, na actualidade, tenho de
acceitar alguns dos erros apontados e no as alteraes
por elle indicadas. Assim, por exemplo, Fr. Antnio do
Couto adoptou u para inicial do vocbulo na segunda
pessoa do singular dos verbos e mu para a da segunda
e da terceira do plural em todos os tempos; Cannecattim, quasi dois sculos depois, altera aquelle em gu
e este em nu e a, conforme a pessoa.
Pelo que observei em todos os povos desde Malanjc
e cujas linguas constituem o meu VOCABULAEIO, acceito
u para a segunda pessoa do singular, nu para a' segunda do plural e a ou 6a para a terceira do plural;

METnODO PRATICO DA LTNQUA DA LUXDA

III

devo, porm, notar que em todos os povos se ouve


muitas vezes mu em logar de nu, c que se Couto tambm para a terceira do plural o admittiu, isso devido
confuso das vocbulos nu e ne vs e elles,
porque so pouco cuidadosos nas terminaes, e ainda
porque ne raro empregar-se isolado na conversao,
pois sempre lhe addicionam vocbulos que indicam de
quem se trata.
Estes e outros defeitos de falta de investigao, e
que se adquirem dos chamados prticos, so-nos transmittidos" pela philaucia dos taes interpretes, indivduos estes quer quanto mais nos internmos pela provncia de Angola, menos comprehendem a sua e a
nossa lingua. Alm d'isto, no no littoral, nem mesmo
nas suas proximidades, que se deve fazer o estudo da
lingua ambunda, porque as difficuldades e dissidncias
sobre um vocbulo e sua interpretao crescem da
costa para o interior, onde, ainda assim, l se ouve uma
ou outra palavra portugneza j admittida, embora com
prefixos e terminaes da regio em que se encontra;
e, torna-se notvel, que vocbulos derivados vo encontrar suas raizes nos povos mais internados.
A disposio das palavras 6 cousa que pouco importa, ou melhor, no percebem os interpretes, que
chegam a ignorar tambm a sua significao, e d'aqui
os extensos circumloquios que nos impacientam, aborrecem e fatigam, obrigando-os a respostas no menos
extensas, para que, ainda assim, nos possam transmittir
apenas o que. julgam essencial.
Este defeito entre aquelles povos no se d. Fazem
suas narrativas extensas, porque os exrdios remontam

IV

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

sempre a cousas antiquariasrecordaes e comparaes para attingirem o seu fim. So, porm,
concisos nas-suas conversaes, e na falta de termos
servem-se de gestos, tregeitos e exclamaes que os
substituem.
Por isto se pode fazer idea das diffieuldades com
que teemluctado os exploradores estrangeiros, que com
esses interpretes aprendem primeiro a- lingua portugueza, para depois os entenderem na dos povos, por
onde teem de transitar. E 6 devido s ms interpretaes e pouca conscincia de taes mestres, que se notam
erradas denominaes nas cartas d'esses illustres exploradores sobre a regio que percorri, dando at a
serras nomes de riachos por que se conhecem os acampamentos, e substituindo o nome de potentados por
aquelle que lhes lembra na occasio.
Quando taes homens, a ns portuguezes, nos entendem com dificuldade ou no nos percebem, o que
nos obriga a continuadas explicaes, ate- de phrases
e mesmo de vocbulos, quantas erradas interpretaes
no tero esses estrangeiros nos seus estudos de linguistica africana?
Nos trs mezes que estive em Malanje, tive a fortuna
de encontrar sempre de bom humor para aturar as
minhas impertinncias, sobre o estudo da lingua ambunda, uma intelligente, quanto bondosa senhora, filha
d'aquelle prestimoso e to fallado coronel e abastado
proprietrio Manuel Antnio Pires, de Pungo Andongo.
Educada em Loanda por um dos bons professores
da lingua portugueza, que l houve, conhecia bem a
nossa grammatica. Este conhecimento, com o que

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

tinha de todos os dialectos que se faliam de Loanda


at Malanje, sua extrema bondade, discusses e consultas a que diariamente se prestava, eram predicados
especialssimos da minha boa mestra, a quem devo a
chave, que me deu entrada no estudo das linguas dos
povos com quem tratei; e dando a este publicidade,
era dever meu reservar uma pagina para o seu nome,
como prova da minha gratido.
0 que mais embaraa neste estudo, tanto a adopo de vocbulos portuguezes com prefixos e pronuncias peculiares, como abreviaes e composio de
novos vocbulos, com o esquecimento de antigos, e
principalmente a construco.
Exemplos:
Afogar. kuneya, j substituem por kufolokala
Barris de plvora. No Congo: jibarele jta fudaya (de
barril). Em Malange e Cassange, jilba jta fudaya,
(de arroba, peso antigo dos barris). Nos povos alm do
Cuango, jiyoma fia fada (de um instrumento de pancadaria, de que o barril, na forma, uma miniatura.
Construir.kutuya: j se disse kutuka.
Guardar. kubaka, em vez de kuluda.
Vem c. Zak, abreviatura de eza kuno.
No senhor. kayana, abreviatura de kana yana.
Fidalga. naZaza, abreviatura de yina aza.

Conheci logo em Malanje que muitos vocbulos, ahi


usados na lingua ambunda, o eram tambm em Cassanje, no Congo, e tambm na Lunda entre o G e 11
latitude sul do equador, e do Cuang ao Lualaba,
havendo em alguns povos d'esta vasta regio insignificantes differenas; o que se torna mais notvel em

VI

EXPEDI/XO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

tudo o que nos primitivo, como designao das


partes do corpo humano, graus de parentesco, numerao, funces naturaes, etc.
Exemplos:
Cabea. Em todos: mti.
Miolos. oyo ou uhoyo.
Olho. Em todos: isu.
Orelha.diti ou kati.
Barriga. divu ou ivumo.
Pae. tat ou ttuko.
Filho. mona ou mana.
Primo.kisoni ou musoni.
Dois. adi ou ari.
Trs. tato ou sato.
Seis. smaiio ou sZalo.
Dez. Jcumi ou kuni.
Comer. Em todos: kuia.
Beber. Em todos: kuna.
Engulir. Em todos: kumina.
Gritar. Em todos: kudikola.
Mandar.Em todos: kutuma.
Concha. Em todos: jil.
Companheiro. muktu.
Dar. kubana ou kupana.
Acabar.kuba ou kupua, kiabua ou kiapia.
Dobrar. kuvujika ou kuvuTja.
Barulho. vuda ou luvudo
Companhia. muavulo ou muavudi

Preparado com um importante vocabulrio de seis


dialectos diversos, e possuidor de um bom numero de
regras grammaticaes, procurei fixar os sons, as formas
e o sentido das palavras que ia escrevendo entre os
povos com quem convivi; e uc ando-me na capital da

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

VII

Lunda, por onde, tudo me leva a suppor, passaram as


correntes de emigrao da maior parte dos povos, que,
com o tempo, se foram espalhando de alm do Cassai
para aqum do Cuango, e com essas emigraes em
differentes epochas, as lnguas que a tradio lhes
legou; resolvi organisar um trabalho inteiramente pratico e escripto na mesma regio em que me encontrava.
Julgo que preenchi uma grande lacuna nas lnguas
agglutinativas da Africa Central austro-occidental,
porque "at ao presente ainda no appareceu uma monographia abundante de vocbulos, de regras grammaticaes e factos phonologicos bem caracterisados,
como esta, em que me guiei pelos modernos processos
de investigao, e que denomineiMethodo pratico.
Dividi este methodo em trs partes: pkonlogia,
m&rphologia e syntaxe.
Em cada uma d'ellas, conservando a evoluo natural e communicativa por muitos exemplos, exerccios
e narraes, procuro justificar as deduces a que fui
levado, e o leitor pode ir construindo phrases e verter
alguns trechos, medida que for assenhoreando-sc dos
vocbulos e regras que se vo apresentando.

PARTE I

PliONOLOGIA

PEELIMINARES

E difficil estabelecer orthographia para uma lngua analpliabetiea, e mais difficil faz-la comprehender, quando se
considerem as differeuas que existem na pronunciao dos
caracteres romanos nos diversos idiomas europeus.
O fundamento dos sons , porm, assaz conhecido, e por
isso tratei de reconhecer os que mais dominavam, e como
se formavam em cada uma das regies anatmicas do tubo
voclico.
Os sons voclicos (ou vogaes) so, cm geral, como os nossos, estendendo-se, porm, mais a sua escala, c dando-se mais
sonoridade a cada um d'ellcs.
Ns, em Portugal, apenas fixamos geralmente quinze d'estes
sons, sendo dez puros o cinco nasalados. O meu ouvido, escutando os indgenas com a mxima atteno, fez-mo distinguir
dezoito sons, sendo treze puros e cinco aspirados.
Adopto, pois, para distineo dos sons glottieos puros, como
sc
v na pag. 3, os signaes graphieos *,*,", sobre as respectivas vogaes, e com Lepsius1 e outros o subseripto.
Aspiram-sc as vogaes eom aspirao branda (como o fie das
'inguas semticas e h inglez medial, por ox.: my han), o que

Standard Alphabct, 18G3, png. 18 c passim.

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIAXVUA

6 caracterstico das lingnns da regio ccntral-austral, tornando-sc mais frisante entre as tribus de Quico, Bngala, Capenda c Congo interior. E certo que entre ns tambm se
aspiram algumas, porm, como excepo c interjectivamente.
As aspiraes, entre cllcs, conhecem-sc tanto mais quanto
6 maior a expanso que pretendem dar aos vocbulos. Sc
passam muitas vezes despercebidas, 6 isso devido precipitao com que fazem sueceder os vocbulos nas suas oraes.
A nasalao, que entre ns se faz por meio dos tres signaes
graphicos ~, m, n, represento-a apenas por
sobre a co
soante nasalada.
A aspirao no posso deixar de a indicar com h, por causa
dos aecentos nos sons voclicos.
Uso da ligao (_) para unir dois vocbulos entre os quacs
lia accommodao plionologica sem eneorporao; do hyphcn
(-) quando essa eneorporao se d; c do apostropho (')
quando haja suppresso de letra. O accento agudo (') indica
vogal aberta de syllaba predominante, c a dierese sobre o c
(e) denota a crase de a -{- i = c.
A regra de accentuao grapliica que adoptei a do menor
numero de signaes: assim deixo sem o signal ^ as vogaes
surdas postnicas, entendendo-sc que a, e, i, o, u sem
diacritico, depois de consoante e da syllaba accentuada, em
geral a penltima, se pronunciam surdas; quando, por execpo, cm tal caso, cilas tenham o som aberto, sero marcadas
com o accento grave.
Como, porm, as vogaes pretonicas sejam quasi sempre
abertas, indicarei com o diacritico o as que forem surdas antes
da syllaba predominante.
Marco com o conhecido signal de breve (v) o i c o tonos I
antes ou depois de vogal, equivalendo, portanto, as letras
assim marcadas s semivogaes palatal c labial, que na ortbographia inglcza so indicadas por y, to; sendo, pois, = y, I
c u = \c, letras estranhas ao nosso alphabcto, c cujo emprego
assiin evito, conformando-mc com os systemas graphicos de I
muitos auetores, quer naeionaes, quer estrangeiros.

MKTIIODO PliATICO DA LNGUA 1)A IAINDA

Sons voclicos
Tccra cllcs dezoito sons para as vogaes, sendo treze puros
c cinco aspirados, que distribuirei pela seguinte forma: .
como cm vara
l aberto:
cada

furos < fechado:


cola
u
a
( surdo :
Aspirado :
ha

PS
kitpna
ribla
miiha

bom.
dar.
calvo.
palanquim.

plip
lu peto
luse
kithUq

alto.
rico.
ponta.

colher.

kdi
kuh)ma

pssaro,
ainda.
respirar.

( aberto:
1'uros ( fecliado:
( surdo:
Aspirado:
( aberto:
1 iiros {
,
| surdo:
Aspirado:
T,

it

ia

caneca

cepa

tarde

hc

tiro
canil

bota
povo
livro

l
( aberto :
Puros | fechado:
0
( surdo:
ho
Aspirado:
,.
( aberto:
ruros (
| surdo:
Aspirado:

n
M

ii

\l

IlU

rua
trib

mola

kuhha

cinto.
todos.
canoa.
lavar.

mhkula
kimj
dihulo

caa.
mais.
co.

UKO

valo

Grupos de vogaes no formando dithongo:


ia como cin a casa knzea
ia

falua
ditua
hua
kuhua

enfraqnecer.
vesiculas no corpo.
cair.

o castelhano, entre c . Em geral as vogaes abertas , , silo


menos abertas que cm portuguez, sendo-o ainda menos antes de nasal;
fura d'cstc ultimo caso marcmos com o circumflexo (, ) as que nos
parecerem decididamente fechadas. Semelhantemente , , , antes de
"asai, indicam serem estas vogaes tnicas excepcionalmente abertas.

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

Os sons surdos e c j, como temiinaSo, na maior parte dos


casos parecem confundir-sc; porem, distingnem-se bem quanto
ligao dos vocbulos, porque ento se tornam agudos. Ex.:
luri, Lure carneiro. Conhccc-se ser o primeiro porque se
diz: Zur-iap e no bur-ape bom carneiros.
O mesmo so d com g a n finaes. Ex.: ato, atii canoa.
Scrvindo-se do mesmo artificio elles dizem: at-ape, c no
xiat-uape bonita canoa.
Tainbcm confundem o a e e no caso que consideramos:
ape, apa, e outros como: kajile, kajila. E o primeiro, e no
o segundo, que devemos dizer, porque dizem: kajiUJtauape
o mio kajiljcaape bonito passarinho.
S o apuro do ouvido poder dar taes distinees; porm,
desconfiando muito do meu, e querendo frisar bem as terminaes por no desejar attribuir s pronuncias de diversos o
que fosse defeito de audio, apurei o que me foi possvel
por este e meios anlogos.
Com uape bom, bem, suecede como entre ns com o ui
do muito, em que algumas provncias nasalam o ui; de
entre elles alguns nasalam o p. Ex.: ap. O mesmo se d
com ip mau, mal, que tambm se ouve dizer ip.
OBSERVAES. I. Na enunciao usual e desapaixonada
os sons surdos das vogaes a, g, i, o, \t} so ciciados, isto
, proferidos sem voz, cm segredo, quando, aps a syllaba
tnica, so acompanhados de consoante surda (f} k, p, s,
t, x, c) no nasalada, por exemplo cm ttuko; sendo em tal
caso essas vogaes quasi imperceptveis, e sujeitas a de todo
dcsapparcccrem na prmmciao.
Phenomeno anlogo se d com as vogaes e, i, o, u, na
mesma situao, em portuguez, proferindo-se tambm sem
voz, como cm segredo: do que so exemplos mato, mate,
prncipe, etc. Parcccu-mc ocioso marrar essa atonia com o
signal , de que me servi para a indicar nos vocbulos citados,
visto que, pela sua analogia com facto idntico cm portuguez,
ella ser involuntariamente produzida, apontada como fica a
lei que regula a sua manifestao.

JIKTHODO PRATICO DA LNGUA DA LUXDA

II. Quando cm qualquer vocbulo os sons deixem de ser


indicados pelos devidos accentos, 6 porque se pronunciam as
voga es como cm portuguez, c para no complicar a composio typographica dos exerccios c themas os supprimi; cntendendo-sc que a ausncia de accentuao graphica sobre
a vogal tnica denota ser esta a da penltima syllaba
do vocbulo, simples ou composto, primitivo ou derivado,
quando a ultima syllaba no contenha dithongo cujo segundo
elemento seja t ou , porque neste caso e esta a syllaba predominante.
Quando, no obstante estas regras, ao leitor se offeream
duvidas, poder recorrer ao VOCABULRIO que faz parte d'esta
obra, no qial todas as dices esto accentuadas.
Advirto tambm que o aceento grave (' ) sobre as vogaes
abertas a tonas converte-se em agudo (') quando passam
a ser tnicas. Algumas syllabas tnicas, cm que a hesitao
me pareceu que seria mais fcil dar-sc, so marcadas mesmo
no texto.

Dithongos
Distingo puros vinte e trs dithongos, entre tnicos e atonos,
e aspirado apenas um. Formam dois grupos, o primeiro dos
quaes tem como predominante a primeira vogal, e o segundo
a ultima. A vogal fraca (Vestes dithongos t, ou , que nos
do segundo grupo equivalem respectivamente a y, w, inglezes,
como j disse.
Sao puros:
a
a ai
So H
1 \a
u
toB
o
o
m

E
O
O

i
ou,
ui

como em alfaia
pauta

a
ceia
w
o
chape*!*

n
judeu
J
bia
w
w
joio
J
matou-a

aleluia

kapda
kipaua
useta
mulu
dizu
kati
mw
diloua
lula

cesto pequeno.
malla do palha
negocio.
guia.
dente.
mocho..
vida.
gancho.
amor.

KXPEDIAO 1'OITUGUKZA AO MUATINVUA

s
a

1o
S
te
o

E
o

ia
t
ic

como cm diabo
rifla

hyna
M
10
D
mdios
melo
10

1)
i

quatro
U
tia.

agua
11
tia ()
guano
M
id

sueco
U
c

alos
dweto
fie (ic)
M

D
ruinoso
d

SHdr

t<5

1)

o ovo

ta
kuxla
t
hpo
hso
u
kbiia
suana
iiasuji
mlth
maiteno
dlzui
zu
voma

de.
doer.
sim.
copo.
qualquer.
, de, l.
eiio.
herdeiro.
bravio, teimoso.
cabea.
sogra.
palavra, voz.
cubata especial.
medo.

E .aspirado:
Aoi como em kulioua

banhar

Articulaes
Sc os sons glotticos se apresentam cm maior numero do
que os que adoptamos na nossa lingua, as articulaes fazcinsc com rapidez, quer pelo movimento dos lbios, quer pelo
da lingua de encontro aos dentes, lbios c cu da bocca.
Todos os indgenas teem estes orgs bem proporcionados,
e as articulaes que fazem so perfeitas.
O que notei do mais extraordinrio a grande tendncia
que teem a nasalar as principaes articulaes c a facilidade
com que trocam as articulaes de regies differentes, c ainda
nas mesmas, como a linguo-dcntal d com rei, o que constituo uma das grandes difficuldaclcs da pronunciao.
Para nasalao das articulaes adopto o signal ~, como j
disse. O c nasalado rcprcscnt-lo-hci simplesmente por c.
As articulaes por cllcs adoptadas so as seguintes:
Gulturaes. (g), k, cm principio de syllaba.
O g ante qualquer som voclico, porque ge, gi se substituo
por je, ji. Ex.: ikaya testeiras, mege cm vez de mieyue

MKTHODO 1'RATICO DA L1XGUA DA LUKDA

canna, siyile cm vez de siiiyuile tolo, museyo chifre,


lizayul pente. Parece no existir g sem ser nasalado.
O k substituo o c c o qu. Ex.: Icakata cm vez de caquata,
auetoridade, xkne em vez de xaquene verdade, kulekexe cm vez de culequexe perdoar, kukina cm vez de cuquina danar, lukisa cm vez de luquisa preguia, likolobolo gallo, kukete ter.
O k, quando nasalado, confimdem-no muitas vezes com y
egualmcntc nasalado. Ex.: laka ou laya saudao da manh,
kuleka ou kuleya correr, fugir, kubaka ou kubaya fazer.
OBSKRVAOKS. Posso assim dispensar o q, de que s teria
a servir-mc para os casos de que c qui, que ficaram substitudos
por ke e ki.
lia vantagem cm dar a cada uma das articulaes (JJ), y ok
uma nica letra, porque sempre que a palavra for composta
e qualquer d'ellas for final do raiz, no muda, como suecederia
para o caso de que, qui, c yue, yui. Ex.: kunika, kunikixa c
no kmiiquixa; kuleka, kulekexe c no kulequexe; kuzuya, kuzuyixa e no kuzuyuixa; kutaya, kutayele e no kuayuele.
As nicas articulaes representadas por duas letras cm
portuguez, que lhes pude perceber, c bem distinctas, foram
h c eh, para as quacs adopto os signaes j conhecidos c c,
devendo-sc advertir que o c se pronuncia quasi como cm inglcz,
licspanhol c nas nossas provncias do norte o eh, que por
aquclla letra substituo. Em geral estas articulaes poucas
vezes appareccm no meio de um radical, sendo o c quasi
sempre prefixo equivalente aos artigos portuguezes o ou
a. Ex.: teyani flor, aani vo todos, tiiayani ivamonos, akatani agarrem; c~ikita pclle, damaciko amanh,
ilidi fenda, ciseke chapcllinho de sol, iiluko noite.
LingllO-palataes j, x, em principio de syllaba.
O j confunde-se cm alguus vocbulos com z. Ex: ejile,
ezile vieram, ejika, ezika sabem.
Substituo sempre o nosso y antes de e e , porque adoptei
ye c yi para yue e yui, como o tenho feito j. Ex.: kaziieye
pobre, iJcuyi homem.

10

EXPEDIO 1'ORTUGUEZA AO MUAT1NVUA

O x substituo o C/ (sh inglez e sch allcmrio). Ex: xakne


tverdade, maxika frio.
LlngUO-dentaes. d, l, n, r, s, t, z, em principio de syllaba.
O d, n, t, como em portuguez1. Ex.: didama caco, dijina
nome; mukano boca; tadi duvida, tedu desordem.
O d confimde-se em algumas palavras com rei. Ex.: divumo, rivumo barriga, xidile, tdile comeu, kuludika, kidurika concertar, knxidila, kuxilila calcar.
O l coiifundc-se com r brando. Ex.: lulua, ruria; liza,
rtiza; luayc, ruayc nomes de rios, muluda, munida amigo.
O r poucas vezes tem o som forte, mesmo que seja inicial; mas quando o tenha dobro-o. Ex: rruka o infunde,
marra (espcie de bebida).
O s tem o mesmo som que cm portuguez quando inicial;
c substituo o e ss. Ex.: kase, kasasa nomes de homens,
kasb fogo, kusoka cgualar, kusoneka escrever.
O z com o som inicial de syllaba portuguez c substituindo
o s entre vogaes. Ex.: kazeje pobre, muzuro nariz, kuzajja pentear, mazu dentes.
Labio-dentaes / e v, em principio de syllaba.
Tambm estas as confundem em alguns vocbulos. Ex.:
kuvuda, kufuda embrulhar, kavuji, kafuji emigrante.
Esta confuso j foi notada por Gamitto na sua viagem em
1851 ao lluata Cazcmbe, quando ouviu fallar do grande potentado de quem este era sbdito. Ficou em duvida se devia
dizer Muatianfa, Muatiafa ou iluatianva. Na verdade o v
principia por som de / para terminar como v, o isto vem j
do verbo kuva possuir. Aquelle titulo abrange trs vocbulos: Mata ia ava senhor de riquezas.
Labiaes puras. b, p c m, em principio de syllaba. Ex.: kabu
co, lupasa caneca, mutena sol, divumo barriga, kamexi gato.

1
Ou melhor: como em inglez, isto 6, no ponto em que proferimos o
r de dar, caro.

JIETIIODO PBATiCO DA LNGUA DA LUXDA

11

Articulaes nasaladas: l, d, f, y, J, k, n, f>, t, v, z, c. Ex.:


laza a residncia; dada algodo; kvjua ou kunta pertencer; yaka av; jila caminho; kala caranguejo; haka
cobra; f>aka faca; muiu pessoa; vuda bulha; z for-

Vocabulos
As syllabas de que se compem os vocbulos constam de
dois elementos, o primeiro dos quacs consoante ou scmivogal
(, ti), c o segundo vogal ou ditliongo.
O accento tnico recac quasi sempre na penltima syllaba
c por isso mesmo, com poucas excepes, os vocbulos so
graves, o que se reconhece pelos exemplos j apresentados.
Poucos so os agudos, como: izeti dente, ditiad depois de amanh. Porm os graves tornam-sc agudos unindosc a outros. Ex.: uape, ap kamo bom, melhor; vkete,
ukuetjuoma tem, tem medo, o que j se advertiu a pag. 6.
Muito poucos so os esdrxulos ou proparoxytonos, como:
saho seis, ttuko pai.
OUSKKVAKS. I. Os bngalas c os quicos j vo differindo dos lundas, fazendo predominar os accentos nas ultimas
syllabas.
II. No decurso d'csta obra eliminarei cm geral o accento
marcado cm vogal aberta, e que se entende ser o agudo ('),
ou antes de nasal o circumflcxo (o- que j ficou advertido a
pag. 7, OBS. n), todas as vezes que recaia na vogal da penltima syllaba.
D'cste modo se simplifica em muito a escripta c composio
typographica. No VOCABULRIO, porm, todos os accentos
distinctivos vo assignalados. Os polysyllabos terminados cm
vogal oxytonos c proparoxytonos (agudos c esdrxulos) vao
todos accentuados graphicamcntc no texto, c assim tambm
os paroxytonos cuja vogal predominante seja , , , caracterisadamente fechados antes de consoante que no seja nasal
ou nasalisada.

12

EXPEDIO POKTUGUEZA AO MUATIANVUA

Nos vocibulos temos cm atteno os prefixos, por ser nelles


quo se baseia a inorpliologia da lngua, e os sufiixos, porque
estes, j por addies, j por eliminaes e contraces, os
fazem alterar.
Tambm a troca de prefixos d logar a alteraes. Ex.:
bonito,
Ziajye
agradar.
kape
kapcxe embellczar.

kiiata
digar.
katana
kuatanexe .amarrar.

metter.
kuta
guardar.
kuteka
kutekexe conservar.

ditoka
kutokakutokexa

branco.
branquear.
limpar.

kuleka
deixar.
kulekexa largar.
kulekele perdoar.

paka
kapaka
kufmka

faca.
faqui nlia .
esfaquear.

Contraces e elises
Na unio de vocbulos notei que das seguintes contraces
dos sons voclicos contguos resultam sons difterentes, predominando a lei de eliso da vogal final do primeiro. Ex:
a final
a
a
e

+e

u
u

+ i

+
+i
+e
+o
+o

-f~ M

inicial = c E.x,
9

= l

= t

=
=
=
=
=

a
e
o
o
u

divuya -f- edi = divuy'edi este panno.


ma -J- isu = mSsu olhos.
bada + uape = bad' iape boa mulher.
lukaye -\- tlu = lukay' tlu essa gallinha do mato.
jii -\- a = na (prefixo do pretrito).
ikuyi -J- ei = ikuy' et este homem,
t -\- cia = n'va eu entendo.
kit -f- vua = k'va entender.
mutu -\- '/> = m"^ "P6 "m^ pessoa.

OUSEHVAO.Com respeito ao a final e u inicial, a contraco d-se em a se aqucllc for aberto como no prefixo m.
Ex.: ma -\- uta = mata armas.

METIIOnO rUATICO DA LIXGUA DA LUXDA

13

Abreviaes
Fazem muito uso de abreviaes, reunindo dois, trs e
mais vocbulos a constiturem mu s. Ha mesmo monosyllabos
que abreviam a phrase. Ex.:
po
por

mu

t
"
k
))
m

Jcan

avi ou avri

zak
))
iiedi
>M

MU

lukokexe

mamoje-mak' ede

yina
senhora, auetoridade.
miau
pessoa.
Icta ou neta traze.
kunoko
aqui.
mane t
sim senhor.
kanayana
no senhor.
avudi i
sim, muito obrigado.
ez kunouko, ez kuno venha c.
edele iape bom chegasse. (Se um vem
ao encontro de outro, a saudao
que este lho d: bemvindo seja).
tala MU repare ainda, olhe, tenha atteno. (Maneira de um superior chamar
o inferior que est a alguma distancia).
lu kioka exe o que d hospitalidade.
( o titulo que se deu a Luji, primeira me de Muatinvua).
miamo aci maka ede finalmente (A
letra: assim se a conversa anda).

OISSERVAAO. preciso ter em muita atteno as abreviaes, para que no sueceda como a Livingstonc, que suppoz
acne corrupo de Ave Maria. Conhece-se que o r e d se no
distinguem bem cm muitos vocbulos, e o i s por si o vocbulo sim; portanto o vocbulo desdobra-sc em avdi i; ora
como muitos povos pronunciam bem avudi segue-se que aquelle
uma corrupo d'estc, que se interpreta por abundncia,
muito, cte.

14

EXPEDIO POKTUGUEZA AO J1UATINVUA

Interpolaes
Consistem as interpolaes em uns termos especiaes, phrasos antigas, interjeies adequadas, gestos e movimentos das
diversas partes do corpo. E por meio d'cilas que conseguem
obter a empliase e exagero que teem como indispensvel,
para melhor effeito nos seus discursos.
E na m n s sn mb a, na corte, junto ao Muatinviia, que mais
se notam estas interjeies; ainda que algumas so-lhes necessrias para a substituio de termos que no teem ou j esqueceram, eomo as divises do dia, indicao de rumos, distancias,
alturas, espessuras, etc, que indicam com os braos e mos;
outras como rapidez, suspenses sbitas, perigos, precipcios,
etc., que, alm d'aquellcs gestos e movimentos, so acompanhadas com trejeitos e vozes especiaes.
Assim, por exemplo, as horas do dia so indicadas da seguinte forma: levantando a mito direita para o seu zenith,
meio dia; estendida esta e apontando para o lado de onde
nasce o sol, so seis horas da manh; para o lado contrario
(pr do sol), seis horas da tarde. Calculam as nove da manh
c trs da tarde, inclinando a mo- no sentido da bissectriz dos
ngulos respectivos. Inclinando as mos a approximar-sc mais
ou menos das linhas principaes indicadas, no se affastam
muito das nossas divises do horrio.
Do-nos idea das distancias, pondo a mo esquerda no
peito, estendendo o brao direito c apontando com a mo o
rumo, pouco mais ou menos, do logar a que se referem; e
batendo ao mesmo tempo com a esquerda no peito, mostram
as estaes (dias de marchas, fundos1 de duas a trs horas
de marcha), e do estalidos com os dedos da mo direita como
para indicar marcha. Indicam que longe, dando apenas
estalidos, e tantos quanto maior for a distancia; se perto
Acampamentos.

METHODO riATICO DA L1XGUA DA LUXDA

15

era relao ao tempo, dizem ah! ha!, batendo as palmas das


mitos uma vez c virando logo estas com um certo abandono
indicando desprezo.
As alturas, indicam-nas estendendo o antebrao direito um
pouco para a frento c dobrando de modo que o brao fique
para cima; se dobram o corpo mn pouco para a direita o o
brao vac descaindo com a mo mais dobrada, sito as alturas
menores; de modo que nma creana pequena representada
quasi com o corpo todo descaido c a mo fechada, c a de collo
como se a tivessem deitada nos braos; c as maiores alturas
endireitando o corpo, c tendo o brao quasi na vertical, levantaudo-o ainda mais para designar as mais elevadas.
As espessuras so reguladas pelas pernas, sendo a bitola
desde o delgado at coxa, c indicando com as mos o querer
abra-la. Se se trata, porem, de grossos arvoredos, ento o
individuo que falia levanta-se, curva-sc o mais que pode para
a frente, c arqueia os braos, deixando grande intervallo de
mo a mo e diz sempre: ah! ka ha! (olliando ora para um
ora para o outro) iU ilepe! isto pequeno.
Fallando da grandeza de um dente de marfim, indicam-na
pela perna at GO libras (peso), movendo a mo direita desde
o delgado at ao cheio. Acima do joelho superior a 80 libras.
Mostram a pouca importncia que ligam ao que vem ou
ouvem,-levantando repentinamente os hombros, e mais o direito do que o esquerdo.
A rapidez indicada por estalidos com os dedos da mo
direita, brao estendido, ao mesmo tempo que os beios se
protrahcm c deixam ouvir um som guttural como rururu...
A grande mortandade numa guerra, indicam-na agitando
desordenadamente o brao direito para os lados, snppondo a
mo o gume de uma faca cortando cabeas, o movendo os
beios rapidamente, ao mesmo tempo que franzem os sobrolhos e nariz, c meneando toda a cabea num vaivm para a
frente, fazendo ouvir pum pum pum, c cm seguida hutapa,
hutapa ni hutapa.. . pum pum pum, hutapa, ete. a guerra
foi grande, matou-sc muita gente a tiro c faca.

1G

EXPEDIO POHTUGUEZA AO MUATINVUA

Os precipcios so indicados, fazendo girar um brao cm


torno do outro trs vezes e deixando cair depois o direito; c
batendo logo em seguida com a mao direita uma palmada na
esquerda, vo segurar o queixo, abanando a cabea um pouco
para baixo sobre a direita, ao mesmo tempo que dizem ah!
ka! ficando assim por algum tempo.
A suspenso indicam-na, levantando o corpo rapidamente
c dizendo: iohi!
miam Si noeji, que abreviam ainda em mii U noeji e
mesmo em Si noeji, phrase usada como respeito para com o
primeiro Muatinvua, representado sempre pelo da actualidade,
constantemente empregada entre perodos, entre plirascs e
at mesmo entre vocbulos; o que a faz parecer um pretexto
para flego, na rapidez com que fazem sueceder as palavras
na sua conversao, e tambm para lhes oceorrer o vocbulo
que teem a empregar em seguida quelle era que pararam.
Ex.: mi ma i noeji ni mine kase ni... me i noeji...
ni cibida pacau pa... me Zi noeji... pa cluoi, etc. eu
vou com (pela graa do superior) Muene Casse c... (idem)
com o caador ao porto... (idem) do Chimbue, etc.
kaloo, kaluya, zabi, ttuko, mani, mukoZayo, niineyada, acompanhados de accionados, c batendo as palmas e
esfregando o peito c braos com terra, so intercalaes frequentes nos seus discursos, principalmente se forem interrompidos, embora apenas por uma phraso de assentimento,
ou affirmativa, ou negativa de quem os escuta, c muito principalmente se for o potentado da localidade; chegando para
este a deitarem o corpo no solo, e para o Muatinvua a rebolarcm-se de um para outro lado, como prova de muita deferncia c respeito.

MKTHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

17

Transcripo vulgar
Terminarei a parte cTeste resumo, que comprehende a phonologia da lngua lunda, com algumas regras, que se devem
adoptar para reduzir orthographia usu.nl portugueza os caracteres de que fiz uso na transcrrpo methodica, que adoptei
para a representao dos sons que constituem o referido dialecto.
l.a As consoantes nasaladas, a que sobrepuz o ~, passam
escripta usual mudando-se aquelle diaeritieo cm m antes de
h e p, e em n antes de qualquer outra consoante. Se forem
iniciaes antepe-se-lhes alm d'isso a.
2.a O k passa a c antes de a, o, / e antes de e, i a qu.
Semelhantemente entre g e e, i seguintes interpe-se a, formando o grupo conhecido gu.
3.* O s medial dobra-se em ss para conservar a pronunciaao inicial de .
4.* (Sci convertem-se em eh, nh.
.a Nos vocbulos cuja ultima syllaba contm as vogaes i,
u, finaes ou seguidas de outra vogal, indiea-se sempre a vogal
tnica, por isso quo os terminados em i, u so cm portuguez
quasi todos agudos, e os terminados em ia, ita, ete., variam
muito na sua aecentuao.
C.a Quando i, ti, fonnem por si ss a penltima syllaba
tnica de um vocbulo, sero accentuados para se conhecer
que no constituem dithongo com a vogal que os precede.
7.* A outra aecentuao eonserva-sc, com as simplificaes
usadas no methodo desde pag. 11.
8.a Os nomes prprios escrever-se-ho com letra inicial
maiscula.
9-a Os signaes eonvencionaes {a, , t, e, etc.) supprimem-se.

PARTE II

MORPHOLOGIA

I
RESUMO SYNTHETICO
Substantivos
Prefixos
Sendo certo que so os prefixos dos substantivos que regem
toda a lingua, ou melhor, que todas as partes variveis da
orao a elles se subordinam porque deixam os seus para
tomar os d'aquelles quando se lhes juntam, 6, portanto, de
inteira necessidade investigar quaes as funees que os prefixos exercem nos substantivos ou razes de preferencia do seu
emprego, para se conhecer a classificao ou modo do grupar
os substantivos.
E notvel que j hoje appareccm muitos substantivos sem
prefixo no singular; porm, como o toem no plural, o seu
logar no pode deixar de ser ao lado d'aquclles que tiverem
idnticos prefixos nesse numero, e sabe-se quo alguns dos
que nilo teem prefixos podem usar-se com os quo corresponderiam aos que elles teem no plural.
Dependente da memoria de cada um esta lingua, comprehende-se o trabalho que tivemos na arrumao dos vocbulos
pelos prefixos, e sobretudo quando se no esquea que a regio
central em que cila se falia 6 vastissima eoceupada por um
grande numero de tribus, quo se constituram com indivduos
emigrados de outras mais ou menos affastadas.

22

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIAXVUA

Quem tenha em atteno estas e muitas outras eircumstaneias, como, por exemplo, que novas emigraes trariam novos
vocbulos e que a estes outros se juntaram de novos objectos
que com o tempo se foram conhecendo, reconhece tambm
quo o diffieil discriminar as primitivas classificaes, porque
por analogia os vocbulos quo se lho seguiram foram encorporar-se aos primeiros classificados.
No se devem esperar, pois, regras precisas para se conhecer do uso dos prefixos; mas, no intito do esclarecer e auxiliar a memoria, apresentaremos o que devemos A pratica e
s nossas investigaes.
Keduzem-se a cinco os prefixos, em que faremos entrar
todos os vocbulos dos nomes substantivos, e so:

Destacam-se, nos vocbulos que teem este prefixo, os entes


animados, que no plural o mudam em a, dos .outros que a
estes ao encorporaram e o mudam em mi. Ex.:
singr.
mana
miiepua
mukaje
Primeiro caso mukato
mnkita
mururo
mdia

filho
sobrinho
mulher
selvagem
osga
escravo
portador

ana.
aejria.
akaje.
akato.
akita.
antro,
alua.

ifumoi
abrigo
mandioea
servio
molho
estmago
arvore

vi.
mixi.
mikada.
mikaka.
mijikita.
vrisaji.
miZima.
mitodo.

Slngf.

' mixi
mukada
mukaka
Segundo caso mujikita
musaji
mucima
mutodo

JfETIIODO PRATICO DA L1XGUA DA LUXDA

23

lu oiT ru
Sendo para notar que a regio cm que se falia a lingna de
que tratamos so denomina luda, e que os nomes da maior
parte dos rios o riachos que a cortam tecm por prefixo lu,
ex.: lubale, luaye, litcle, luvo, lvua, luiko, laZimo, luebe,
liiana, lia, lufi, lula, litza, luszeji, lumami, hibilaxi, lalaba,
etc., e de suppor que tal prefixo tenha uma ordem de preferencia o sem duvida immediata ;l dos entes animados,' que
certamente foram os primeiros classificados.
A este prefixo corresponde no plural ^', sem excepes.
As nossas investigaes sobre os vocbulos que teem tal
prefixo fazem-nos destacar os que so phenomenos da natureza,
e por analogia os que representam objectos que terminam
em formas mais ou menos agudas. Ex.:
SinK.

leycle
lukido
luvula
luvudo
luse
lusuki
lumemo
lutu
lupada
luzala
ludimi

ri.

abvsmo
d vento
chuva
bulha
extremo a guado
cabello
barbas de gato

colher
esteio
nnha
lingua

fetjele..
jikido.
jivula.
jivudo.
jise.
jisuki.
jimemo
jitu.^
jijmda.
jizala.
jidtmi.

OBSKRVAO. A par d'estes j esto vocbulos novos


como: lupasa caneca, lubalo parafuso das armas, luji
prego, lusumo copo de vidro; e tambm lutaba batata,
luscya poeira, lukobo espcie de vassoura, lutedo bala,
lukaxi bofetada. Todos elles mudam para o plural do mesmo
modo. Este ultimo exemplo torna-se muito mais saliente porque
soco e couce esto grupados na classe do prefixo <Zi, como
o veremos.

24

EXPEDIO POKTUGUEZA AO MUATIXVUA

i OU ki
Notam-se entre os vocbulos d'este grupo apenas, das partes
do corpo humano, brao, mo, c hombro, e tanibcm o que
devido ao seu movimento, e isto faz prever que no lhes passara desj>ercebido o fazerem a tal respeito uma arrumao
especial dos seus vocbulos. Todos mudam para o plural trocando o prefixo por i. Ex.:
ri.

Sing.

mo, brao
hombro
iikuto cubata
cileda
bainha das facas
Zisajmilo prato de madeira
Hieya
prato de barro
iisoka
machado
Zizayulo pente
alo
ponte
cikaya
esteira
lisokolo lana
Zino
pilo
Zipaya
acerca,'cerrado
Zipaa
cesto
Zipaa malla.
ikasa
Zikiji

ikasa.
ikiji.
ikuZo.
Haia.
isapuilo
eya.
isoka.
izayulo.
Halo.
ikaya.
isokolo.
ino.
ipaya.
ipaia.
ijpaa.

OHSERVAO. Outros se juntaram a este grupo certamente


por analogia, porque os emigrantes os trouxeram, ou antes,
porque sendo o seu plural o mesmo, o habito lhes fez dar o
mesmo prefixo do singular. Ex.:
Sing.

citata
Zilema
SSikita
Zikada
cikai

ri.

ferida
aleijado
pclle que tem pello
pelle de porco
suco

itata.
ilema.
ikita.
ikada.
ikani.

METHODO PRATICO DA LIXGUA DA LUXDA

25

1"!.

Slng.

Zisani
.Zijiyirilo
Ziklaya
Zisiipe
Zibode
cka
ciscke
Ziko

couce
signal
ninho
ona (fera)D
porco
lombriga
cliapcllinho de sol
praa, mercado

isani.
ijiyirilo.
ikcaya.

isupe.
ibode.
loka.
iseke.
iko.

OBSERVAO.Na maioria d'estes vocbulos parece haver


para a sua arrumao neste grupo a influencia da guttural k
por analogia com Zikasa brao, e 6 natural que depois uns
chamassem outros, como, por exemplo, Zikada pelle de porco,
libode porco, etc.

di ou li ou ri
Parece que este foi adoptado para arrumao de todos
aquellcs que por qualquer circumstancia no deviam ter logar
nos trs primeiros grupos e aos quaes se foram juntando,
tendo todos por prefixo no plural ma. Ainda assim na maioria
dos vocbulos parece ter-se em vista a forma redonda dos
objectos que representam. Ex.:
PI.

Slng.

dibuko
tayua
difuvo
ditako
divumo
dibala
ibo
dUiuro
itui
diala
difuda
disqji

buraco
abbora
abcesso
anca
barriga
calva
caveira
cu
ouvido
pedra
embrulho
pingo, lagrima

mabuko.
maayua.
mafuvo.
matako.
mavumo.
mabala.
mab&o.
mhuro.
mati.
maala.
mafuda.
masoji.

20

EXPEDIO rORTUGUEZA AO MUATIAXVUA

OBSERVAO. A estes se gruparam ainda outros, certamente por analogia, se no de formas, de pronuncia, ou qualquer outro motivo. Ex.:
Sin.

dipana
diloia
dibuiji
dikala
dizeu
diZiko
difupa
dizi
dijaZo
difada
diiji
deZe
d it licita
diaba
dikuba
anele
dipile
ditada
dii
divuya

PI.

abertura, fenda
anzol
bago
earvio
dente
dia
osso
palavra, voz
sepultura
plvora
folha de arvore
rolla
floresta
cesto pequeno
invlucro
mamma
bolha
mocho, assento
ovo
panno

mapann.
maloua.
mabiji.
makala.
mazu.
maSiko.
mafupa.
mazi.
majaoo.
ma fada.
maiji.
maeZe.
matikita.
maaba.
makuba.
mdiele.
mapile.
matada.
ma.
mavuya.

OBSERVAO.Nota-se ser esta classe e a que tem como


prefixo mu as que teem maior numero de vocbulos.

ka
Este prefixo tem funco determinada fazer diminuitivos
dos vocbulos positivos. Os que de si teem este prefixo permanente representam aniinas ou objectos relativamente pequenos.. Todos elles formam o plural mudando ka em tu. Ex.:

METHODO ritATICO DA LIXO CA DA LUXDA

27

ri.

Slng.

agulha
katumo
vespa
Jcanne
cranco
kahoko
corvo
kat
c mi lho
kuhaka
machaclinho
kasau
migalha
kaseya
mosquito
kamn
cstrella
kattibo
Icakuyumiu cotovcllo
co
kala
gato
kamexi
sitio
kaulo
corcunda
Jcakuda
bomh1
Jcadtya

tutumo.
tumene
tuhoko.
tutui.
tubaka.
tusau.
tuseya.
tumu.
tutubo.
tukuyunua.
tiibua.
tumexi.
tuulo.
tukuda.
tudiya.

OBSERVAO GERAL. Como este prefixo tenha uma fnnco


cspeial, s temos a considerar para os casos geraes os primeiros quatro, onde se podem, segundo o meu modo de ver,
collocar todos os vocbulos, quer tenham ou no prefixo no
singular, e classifico do seguinte modo:

Classes
SIng,

pi.

a ou mi
l.amu
2." lu ou ru
ji
i
3.a t ou ki
di ou ri ou li
ma.
OIISKRVAES. I. No vocabulrio de nomes substantivos,
sem prefixo determinado, actualmente, s encontro dois que
teem por inicial i, alguns por inicial u, c todos os demais so
iniciados por articulaes simples ou nasaladas.

Mandioca seca, depois de estar de molho trs dias no rio.

28

EXPEDIO TORTUGUEZA AO MUATINVUA

Os que teem por inicial i, como sejam de entes animados


e se lhes antepe no plural a, os considero da primeira classe,
que teem por prefixo mu. Ex.:
Sing.

ri.

ikuyi homem aikuyi


ixi
peixe axi.
Os que teem por inicial u, como se lhes anteponha no plural
ma, considero-os de quarta classe que teem por prefixo di ou
ri ou li. Ex.:
Slug.

iata estado
ato canoa
tiya fub
ulalo cama
ulaje veneno
ito rio
xitadi ferro
iitu cinza
uiji ladro
uscia negocio
uviji pello

VI.

vtauata.
mawato.
mauya.
maulalo
maulaje.
maito.
nuiutadi
mauti.
maiji.
mauseia
mauviji.

Os que teem por inicial qualquer articulao, ou teem por


prefixo no plural a o\i ji, e ainda os primeiros, como tenham
referencia a entes animados, eolloco-os na primeira classe cujo
prefixo mu, e os outros na segunda cujo prefixo lu ou ru.
Vocbulos iniciados por articulaes simples, ex.:
SIng.

ttiiko
maku

pae
me
tia
Primeiro caso/ \
tuzo
rato
soyani
formigai
tadaaje aranha 1

pi.

attuko.
arnaku.
asoji.
atuzo.
asoyani.
atadauaje.

5EETH0D0 PKATICO DA LNGUA DA LUNDA


Sing.

' xipo
mono
jjikii
Segundo caso
\poto
seu
t nuyo

cinto D
remdio
saco
macaco, sp.
tflexa
panclla

29

H.

jixipo.
jimono.
jifikidi.
jipoto.
jis.
jinuyo

Exemplos de vocbulos iniciados por articulao nasalada:


Sing.

Data
yaka

carregador
av
mosca
fi
palhao
feijo
cala
caranguej o
Primeiro caso kedi
cunhado
Jikultilo neto
ilaka
cobra
pete
cabra
puka
abelha
zd
formiga
Sing.

tuto
dada
dudo
duyo
yada

n.
ayata.
ayaka.
ayeji.
ayoyo.
akala.
akedi.
ajikululo
analca.
apete.
apuka.
az.
1'L

semente
jittito.
algodo
jidada.
borracha
jidudo.
pimentinlias jiduyo.
paiz
jiyada.
a
dendem
Segundo caso < S J
yeza campainha jiyeza.
yoya patrona
jiyoya.
paka faca
iipaka.
pexi cachimbo jipexi.
pupo barrete
jipupo.
zaje raio
jizqje.

30

EXPKDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

II. Appareeem vocbulos s prefixados cm ma, mas isto


no quer dizer que no tenham di para singular, e neste
caso esto: mdiele leite, que o plural de duelo mamma;
manana bracelete de lato, que o plural de dinana vara
do lato; maluyula calor, que tambm se diz diluyula.
Tambm 6 para notar que outros lia que no tcem realmente
singular, ou que conservam sempre os seus prefixos em qualquer numero em que se falia. Ex.: mate euspo, mala castigo, makuro despovoado, mafefe traio, malcaso mentira, maskule ourina, masayano encontro de rios, mala
pntano, maxi sangue, macika frio, ete.
Parece que o ma indica abundncia.
Ainda neste grupo devem entrar: mema agua, moyia
sal, marra garapa, rrulca infunde, matu tio, miloya
causa, demanda, crime, etc.
Estes dois ltimos no deixam de chamar a nossa atteno,
porquanto muloya, que parece ser o singular d'este, o vocbulo porque, e na verdade miloya, que representa as questes que se levantam entre aquclles povos no se pode dizer
que tomasse interpretao diversa. Com respeito ao primeiro
o vocbulo especial que se no deve confundir com alu
pessoas e como elle toma o prefixo a no plural, d logar
a suppor-se que o verdadeiro vocbulo teria sido matu.
As consideraes sobre rnaiu e miloya levam-nos a supp-los
ambos da primeira classe, cujo prefixo mu, sendo o primeiro
dos entes animados que teem por plural a e o terceiro dos que
teem por plural mi.
Assim discorrendo, ns podemos ir classificando todos os
vocbulos nas quatro classes indicadas.
Gneros
S teem gnero os substantivos classificados como entes
animados, isto , aquelles quo teem por prefixo no plural a,
salvo algumas excepes, dos poucos que foram grupados por
analogia em outras classes.

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUXDA

31

E para estes, se o nome genrico para os dois sexos,


temos a ajuntar o vocbulo Zada mulher, para o individuo
femea; tambm se emprega, mas raro, o vocbulo ikuTji
homems, se temos a distinguir individuo macho.
Graus
Tornam os substantivos augmentativos juntando-lhes os
adjectivos jima maior, largo, espesso, gordo, ou kene grande, com o mesmo prefixo do substantivo.
Querendo empreg-lo no diminuitivo antepem-lho ka.
Ex.:
Tosltlvo

Augmentatlvo

DlmlnuIUvo

paka faca
kabiia co
Zikaya esteira

paka a Tcene
kaha kajima
Zikaya Zikne

kapaka
Icakaba
Icatikaya

OBSERVAO.Adoptam o prefixo u para a concordncia


quando os vocbulos comeam por articulao nasal juntando
a a esse prefixo para mais fcil ligao, como se v do primeiro exemplo. Cf. a pag. 29 o adjectivo determinativo a
(un) C a pag. 30 ADJECTIVOS ATTRHSUTIVOS.

Adjectivos
Em geral os adjectivos fazem-se sueceder aos substantivos
com os prefixos d'estes, sendo os determinativos pospostos
aos attributivos. Ex.: dileso iapc bom, bcllo leno, ilcuTj'
este homem, iku?j' ia aqucllo homem, dileso diajpc ta
aqucllo bonito leno, dileso diape edi esto bom leno.
Classe

E a mesma dos substantivos com os quacs teem de concordar.

32

EXPEDIO 1'ORTUGUEZA AO JIUATINVUA

Numero
Como so os prefixos quo mudam, o numero 6 o do substantivo.
Graus de comparao
Para indicarem igualdade servem-se dos vocbulos mamo... mudi assim... como, quauclo affirmain; c de havana
miamo... mudi no assim... como, quando negam. Ex.:
divuy' edi miamo diape mudi dia este panno assim bom como
aquclle, ihujj' ia kayana mamo mipe mudi mana maku edi
aquclle homem no assim mau como irmo d'ellei>.
Para indicarem superioridade servem-se dos vocbulos
Aramo mais, kadi kamo ainda mais, kaxi muito.
Fazem a comparao affirmando a superioridade de um
substantivo, negando a do outro. Ex.: nidi mulepe kamo, kayana mana maku mi cu sou alto mais no irmo meu; mi
kadi kamo, kayan ei eu ainda mais, no tu; mn edi ulepe
ni kaxi clle, alto e muito; tatuko edi kamo ni kaxi pac
d'clle mais e muito.
OBSERVAO. O mesmo adjectivo muda de prefixos segundo
os dos substantivos c ainda segundo os pronomes prefixos, de
modo que muitas vezes um adjectivo pelo prefixo est oceupando o logar do verbo que se subentende. Assim: lepe alto,
longe, distante no terceiro exemplo acima, tomou o prefixo
u da terceira pessoa, subentendendo-sc udi .
Para indicarem inferioridade servem-se do vocbulo
kakepe pequeno ou pouco, e da abreviatura ka.
OBSERVAES. I. Repetem o vocbulo para designarem
quantidade mais nfima. Ex.: kakepe ni kakepe, que o
mesmo que kakepe ni kaxi.
II.Tratando-sc de qualidade, usam tambm antepor os
adjectivos la o li para designar o que ha do mais superior
ou inferior. Ex.: bakne muito grande, capaz, intclligcntc,
ete., laape muito bom, bello, bonito, cte., likepe muito
pequeno, nfimo, insignificante, ete, clipe muito, mau, pssimo, feissimo, cte..

METIIODO PRATICO DA MXGUA DA LUXDA

33

Adjeotivos determinativos
, , 0, , seguidos dos prefixos dos substantivos, no singular
este, esta, no plural estes, estas, un este (quando isolado).
ut, ie, i0, hi, similhantcmente, esse,-essa, esses, essas.
ttn aquellc, que abreviam em ia. O prefixo u substitudo pelos dos substantivos com quem tem de concordar. Cf.
a OHS. a pag. 31.
ii ou iki isto, ei isso, ien aquillo. Tambm dizem
tt isto, in isso.
Mau outro, 'mukiia aquclloutro, inuMa un aquelle
de l.
Cso tudo, todo, aso todos.
so qualquer, <%$o Zika, qualquer outro, Sikntro
antigo, iso novo, eli ou chi que, kota qual, nemi
quem.
OKSKRVAXO. No devemos esquecer, que para a concordncia com os substantivos os prefixos trocam-sc pelos d'estes.
Adjectivos numeraes ordinaes
So grupados por dezenas e com nomes, hoje distinctos, de
um a dez:
kmif
kaadi
kasato
kan
katetno

um
dois
trs
quatro
cinco

musaho
satuari
lhana
dlvu
dikumi

seis
sete
oito
nove
dez

Para os grupos seguintes at cem, tomam o plural de dez,


makumi, a que addieionam o plural do numero cuja dezena
querem indicar, assim: makumi matano eincoenta, c a esta
ligam pela eonjnneo ni o numero de unidades, assim: makumi matano vi sinto eineoenta e trs.

34

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

Para o numero cem teem o vocbulo litota, e seguem


para as centenas o mesmo quo para as dezenas. Para mil o
vocbulo kanitno.
OBSERVAO. Xo tecm vocbulos para os nmeros cardinaes, porm dizem asalele primeiro, de kusaoa 'principiar, e depois, juntando-lhe as radicaes do numero de ordem
de dois a dez, obteem as equivalncias de segundo ate
decimo.
Adjectivos partitivoa
Apenas teem: cikuko poro (referindo-se a diviso), Zibalo
poro (referindo-se a calculo), Cibele retalho, kasaxi metade, kakepe poro pequena.
Adjectivos attributivos
Como teem poucos, servem-se de substantivos, dos adjectivos que conhecem e de verbos, antepondo-lhes os prefixos
dos substantivos a que se referem, precedidos de e mais
geralmente ua. Ex.: mukaje wausia rapariga de fora, em
vez de rapariga forte; tabu aseji leo de bravura, em
vez de leo bravo; iknlji mjita homem do guerra, em vez
de guerreiro; coma clafa cousa de morre, cm vez de
cousa quebrada; mne iakudima senhor de lavrar, em
vez de lavrador; dileso auape leno de bom, em vez de
bom leno, etc. Cf. a Ous. a pag. 31.

Pronomes pessoaes
Absolutos
1.* mi eu
Sinff.
}2.*
eU tu
J
h3.* edi elle

(1." c&t nrts


PI. j 2.a nu vs
(3.* ne elles

OBSERVAO. frequente dizerem mnr edi (mine o senhor) clle prprio, o mesmo, o que tem dado logar a inter-

METI10D0 PRATICO DA LIXGUA DA LUXDA

35

prctar-se mne o mesmo, porque usam apenas edi. Este


vocbulo mais usado como complemento de verbo c de preposio. Tambm cm logar de ne se ouve algumas vezes ahii,
dhina.
Possessivos
So os prprios pronomes absolutos a que se antepem os
prefixos dos substantivos.
OiiSEkVAO. Quando os substantivos no tecm prefixos
determinados, o prefixo usado para o possessivo n. Ex.:
mmia mi filho meu, yaJca icdi av d'e]le, pele imi
cabra minha, cilode mi porco meu, ditada dimi cadeira minha, etc.
Clrcumstanclses
l.a mi mim, -migo
Siug. 2.' <^ ti, -tigo
(3. edi ...clle, lhe

M.a tu ns, -nosco


PI. J 2.a nu vs, -vosco
(3.a ne ...ellcs, lhes

OiiSElVAES. I. Comovemos, so os pronomes absolutos


sem alterao ou com' pequenas modificaes na segunda
pessoa do singular e primeira do plural, pospostos s diversas
preposies.
II. No se deve esquecer o que j dissemos com respeito
aos pronomes absolutos clle e ellcs, pois se ouve tambm
nos eircumstaneiues ^ amne, nimune, tlahi, niai, ahina,
etc, cm vez de: aedi, nedi, dne, mne, etc.
Conjunctos
Reolprooo
Commum a ambos os nmeros: i se.
Subjectivos

*
l.a ni cu
1. tu
ns
Sincr.
*
T>' <' 2.
9 aa 7iu (mu) vs
tu PI.
* \ 2.*
n
3.a
ellc
3.a a

- cllesj

36

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIXVUA

OBSERVAO IMPORTANTE. Quando o sujeito for algum


dos substantivos classificados, ento'o prefixo da terceira pessoa
troca-se pelo d'aquelle.
Objectivos

1.* yu me
(l.a tu, yani ms, ns todos
Sim?.
} 2.' et te
PI. j2.a nu
vs
"M*
a
a
3. mu elle
(3. i
elles >
0 primeiro e infixo e os demais suffixos do verbo.
c i so equivalentes aos pronomes o,
os e a, as, porm tambm os empregam como lhe, lhes
semppc que no tenham referencias a fazer, porque ento no
dispensam os pronomes pospostos indicados na pagina anterior.
Emprcgam-se tambm edi no singular e nau no plural, por
emphase.
NOTA.

OBSERVAO.mu

Verbos
Conjugam-sc todos do mesmo modo, dividindo-se pelas terminaes do aoristo cm duas classes, e cada uma (Testas em
dois grupos.
Pertencem primeira classe, e, os verbos cujos aoristos
terminam em ele e ene; so da segunda classe, i, os verbos
cujos aoristos terminam cm ile e ine.
Tommos como radical do verbo a sua forma mais simples,
a segunda pessoa do singular do imperativo, pois nesta assenta
todo o seu mcehanismo por meio de prefixos, infixos e suffixos.'
Dado o radical, trata-se de conhecer a classe e grupo a que
pertence por uma lei que observmos c de que pouquissimos
verbos fogem, c quem sabe se podemos attribuir j a erro
essas excepes.
Sc a penltima syllaba termina cm a ou e ou o, pertence o
verbo classe e, se em i ou n classe i. Conhecida a classe,
se a ultima syllaba principia por m ou n, pertence, por assimilao parcial, ao segundo grupo da sua classe cuja terminao ne, sendo qualquer outra letra pertence ao primeiro,
cuja terminao le. Ex.:

METIIODO PRATICO DA LNGUA DA JATSVA

37

CLASSE 1
Segundo grupo

l"rlmclro grupo

sala
tapa
leta
sota

fazc
corta
trazc
procura

pana
xakama
jimana
idama

sal-ele
tap-ele
let-ele
sot-ele

CLASSE

chega
levanta
"passa
vomita

pan-ne
xakam-tne
jiman-ne
idam-ne

n
Segundo grupo

Trlmelro grupo

xika
tuouka
suta
luka

d
senta-te
enfada
precisa

xik-ile
tuouk-ile
sut-ile
luk-ile

jima
tuma
kuna
suma

apaga
manda
semeia
morde

jim-me
tum-ine
kun-ine
sum-ine

Forma activa
E d'esta forma que se derivam todas as outras, c como os
verbos compostos seguem as regras dos simples, o paradigma
o mesmo para todos, depois de o collocarraos no seu grupo
e classe.
Conhecida a segunda pessoa do singular do imperativo,
formam-se as outras por meio dos prefixos correspondentes -Is
pessoas c dos suffixos.
Para exemplo conjugaremos um verbo do primeiro grupo da
segunda classe.
O indicativo tem trs tempos: presente, futuro e aoristo.
O presente forma-se apenas prefixando os pronomes conjunctos
subjectivos ao radical. O futuro forma-se antepondo ao radical
os prefixos a-ka. O aoristo forma-se igualmente do presente
mediante os suffixos indicados e prefixando ao radical a.
Kotinos que se servem muitas vezes do verbo kixeza vir,
no seu presente, com o verbo que pretendem conjugar, no
infinito, para formarem um futnro; assim diem neza kusota
venho procurar, iieza kusala vens fazer, etc.
O condicional tem s um tempo, hoje em desuso, e que
difteria apenas do futuro cm trocar o infixo a-ka por a-jo.

38

- EXPEDIO rORTUGUEZA AO MUATIXVUA

O conjunctivo s se differena do indicativo cm que o


a final passa a e, como se v nas formas que, por symmetria,
damos como terceiras pessoas do imperativo.
O infinito o radical com o prefixo invarivel ku (ki
antes de vogal).
Para formao' das pessoas em cada tempo prefixam-sc s
respectivas bases os pronomes conjunctos subjectivos, devendo
advertir-se: 1. que na primeira pessoa singular do futuro
c do aoristo o i de vi cae deante do prefixo, que fica sendo na
(ixi _|_ ffl)j 2. que a segunda e terceira pessoa do singular
cm cada tempo so perfeitamente idnticas, o que importantssimo eomo facto linguistico.
Paradigma: rad. tubuka levantar
IMPERATIVO

levanta
levante.
levantemos
levantae
levantem.

tubuka
u-tubuk-e
tu-tuuuk-Ztu
P. 1 tuluk-nu
a-tuluk-e
S.

INFINITO

ku-tuluka levantar.
INDICATIVO
Presente

1.
2.*
3.a
l.a
P. <2.a
3.*
' Ou mu-luliika.

ni-tubuka
u-tubuka
tu-tubuka
vu-tulukal
a-tuluka

levanto
levantas
levanta
levantamos
levantaes
levantam.

MKTIIOOO PKATICO DA LIXGUA PA LUXDA


Futuro

1.* na-ka-tuluka
9 ,

n-a-ka-tubnka
3.*
i .a tu-a-ka-tubuka
1'. 2.a mi-a-ka-tvbuka
3.a a-ku-tubuka

levantarei
levantars
levantar
levantaremos))
levantareis
levantaro.

Aorsto
a

1.

S] 9 a I

na-tubuk-ih

., > u-a-tubuk-ile

5.a J

] .a t-a-tubuk-ile
,! 2.a nu-a-tulitk-ilc
3." (i-tvbnk-ile

levantei
levantaste
levantou
levantmos
levantastes
levantaram.

COKDICIOKAIJ

lia ainda quem se lembre, que em tempo difteria apenas


do futuro na mudana do infixo a-ka por a-jo como se disse.
Actualmente substituem-no pelo pretrito de qualquer dos verbos: kusota querer, hilde desejar, kum ir, keza vir
(segundo o sentido), como auxiliar antes do verbo que se
conjuga. Neste, por .exemplo, diriam em logar de tiiajottibuka
levantaramos, tasoteh ladutuka queramos levantar, ete.
COXJUXCT1VO.

Tem os mesmos tempos do indicativo, com a differena de


que o a final do radical do presente e futuro se muda cm
c, como j se disse, sendo o aoristo absolutamente idntico.
Antepe-se aos prefixos, conforme o sentido, qualquer das
partculas seguintes: aci se, Zi que, vciki ainda que,
caso quando, suka mas.
OBSERVAO. Xo usam de tempos compostos e mesmo
no lhes distingui a forma passiva, pois no tecm partieipio.
Km logar do nosso passivo, usam de eonstruco activa. Assim

40

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIXVUA

dizem: vi castigos em logar de tenho soffrido castigo, fui


castigado, ctc; inandarani-no cm logar de foi mandado;
cousa (qualquer) morreu cm logar de foi quebrada, raxada,
rasgada, ctc.
Formas objectivas
Para pessoas indeterminadas usam do pronome infixo mu
o seu plural i, correspondentes aos pronomes o, a. Ex.:
nimutuLuka levanto-o; amiUuoukih levantou-o; taketulnka levant-los-hemos; nituZuke os levantaes, etc.
Quando se trata do pessoas determinadas empregam os
pronomes conjunctos objectivos. Ex.: ayutuZuka levantamme; ayutuZukc levantem-me; natulakil' et levantei-te;
atutukani levantam-se; atuZukci levantem-se; tiduZuka
<jai levantfimo-nos; aci natuZukile nau se eu os levantasse,
a clles; eci';i nitutuk' edi ainda que o levante, a ellc; laso
nakatuZuk' et quando cu te levantar, etc.
Sc a referencia a um pronome exprimindo eircumstancia,
junta-se este ao verbo, se no houver pronomo objectivo, que
prefere na collocao. Ex. titulnka numi levanta commigo
(partir para viagem); HakatuZuk' et levantara comtigo; tidutuka menu alevantmos eom vocs; ntuZukile mne levantei-os com clles, ete.; ayupana ktu d-ine para ns;
nii-pann e kaso dei-t'os para todos; atuoukani nctu levantem-sc comnoseo; ctc.
Se a referencia 6 a cousas, o seu prefixo passa ento a ser
o do substantivo. Ex.: dileso (didC) dimi o leno () meu;
kilria (tiad) tiictu os ces (so) nossos; ditada diuafUe
a cadeira morreu (quebrou-se); ftpo fafuile o copo partiu-se; etc.
Forma interrogativa
Fazem-na como em portuguez pela entonao se o sujeito
c expresso, mas na maioria dos casos tornam aguda a vogal
atona da terminao. Ex.: et ualadclc tkaya? compraste a

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUXDA

41

esteira?; miadi xtlcl mu lulo? a senhora deita no somno?


dorme?, nlla deita, dorme.
Tambm a fazem collocando o verbo antes do pronome interrogativo. Ex.: usai' eti? que faz? usot'eki? que procura?
que quer? quanto custa?; literalmente: faz o que?, custa
quanto?.
OBSERVAO. As respostas reduzem-sc ao verbo no
mesmo tempo c pessoa, mas, quando teem referencia
a um substantivo expresso, ento ao prefixo junta-sc como
infixo o do substantivo. Ex.: iatumine oiji? mandaste a carne? aitumine mandaste-a; anetne opo? trouxeram os
copos? ainctne trouxeram-os.
Forma negativa
Faz-sc de dois modos:
1. Em seguida n affirmativa, a negao Mate ou ktujana
ou nalike. Ex.: fidi Ziiape, kayana bom, no (no c bom);
kumusota, Mate procur-lo a cllc, no (no o procure); kusal' ici, nalike fazer isto, no quero.
2. Collocando o verbo entre as particulas ka, ki ou i cpe
para o singular c ka e p para o plural. Ex.: kiuapelepe no
presta, kaiiapelepe no prestam; kinasotelejw no procurei,
kaasotelejw no procuraram, ctc.
OUSEKVAO. A primeira partcula varia conforme as
tribus 1 undas, assim entre o Cassai c Lucmbc dizem II, C
do Quicapa ao Culo ku c tambm ki.
Forma negativa e interrogativa
Faz-sc a negao c na forma interrogativa. Ex.: et kanusalelep' ici? v. no faz isto? khikudtape liji? no comes
carne? kisotajw marufof no queres vinho de palma?.
Forma cansativa
Nesta se comprchcndcm os verbos compostos cuja terminao exa ou ixa; os primeiros pertencem ao scgimdo grupo

42

KXPEDIO POKTUGUEZA AO MCATIXVUA

da primeira classe, c os outros ao segundo grupo da segunda,


e como cllcs se conjugam. Estas terminaes impem a obrigao de se fazer o que o
verbo indica. Ex.: koka tratar, cuidar, Hokexa fazer
cuidar, fazer tratar; hdaya cumprimentar, kidnijixa fazer
'cumprimentar; kuxika chegar, kuxlkixa fazer chegar;
kutuma mandar, kutumixa fazer mandar; ctc.
Desfaz-sc a aco indicada pelo verbo pela terminao
iinunn. Ex.: knsala fazer, kusalunima desfazer; kutima
coser, kucimununa descoser; ktqxita fechar, kupatununa .
abrir; ctc.
Forma passiva
Apenas a descortinei no aoristo para nossa interpretao,
porque a se pode tomar como est. Mas tanto o passivo
no existe que clles empregam para o exprimir uma construcio especial activa, de que obtemos a equivalncia, c no
teem participio.

Preposies
Todos os prefixos, jnntando-sc-lhcs a, representam a nossa
preposio de, mas di tambm tem essa interpretao.
Em geral, as nossas preposies mais frequentes encontram
correspondncias; assim por exemplo: nia, com, mu dentro
de, hu em, no, na, ku a, para, te ate, kupolo ante,
kimima aps, ciakadi, kudi por, pcro sobre, pakaxi
entre.

Advrbios
Dos adjectivos, substantivos c verbos formam advrbios,
principalmente os de qualidade, antepondo-lhes como prefixos
ci ou &a.
Os advrbios correspondentes aos nossos so:
De modo Zauape bem, cwye mal, mamo assim,
mamo mne do mesmo modo, CCA-C ou jike como, ctc.

JIETITODO PRATICO DA LIXGUA DA LUXDA

43

De tempo Jcafata agora, kafataka immediatamente,


kali j, urule logo, taulaZiko amanh, biate nunca,
aka, Me ento, kaso quando, mciiiko maOso sempre,
todos os dias, leio hoje, yoloxc hontem, pamaki cedo,
budidi de madrugada, cinaci no mesmo instante, ctc.
De logar kunoiko, ko c, munumo, inumo, pampa,
pa aqui, kun acol, klso onde, palepa longo, pasipe perto, kiia ahi, uxadi u ou itm lado ou banda de
c, tixadi a ou un lado ou banda de l, mine dentro,
poli fora, kmada em baixo, kuhdu em cima, ete.
De quantidade kakiepc pouco, kamo mais, xc
menos, kaxi muito, avudi tanto, eci quanto:
De affirmao , mianU sim, cakne na verdade,
verdadeiramente, laxa com certeza, mahi assim mesmo.
De negao kayana, ka no, nalike de nenhum
modo kadi ainda, kadi kali ainda no.
Do duvida kuiji Me talvez, no sei ento.
De excluso kaso s, kaso kali apenas.

Conjunces
Copulativa ' e, que o mesmo que a preposio
com.
Disjunctivas e condieionaes c< ou, se, kayana nem, no, kali j, ktaso quando, ni avudi cti com
tanto que.
CausaesJike como, eki ou eci que, kudifi porquanto, tamaZikcza por consequncia, muloya porque,
muloyiki porqu ?.
Adversativas cleneZi porm, mas.

Interjeies
Como dissemos, so elles muito expansivos, e por isso sob
este titulo tambm consignmos phrases que lhes so usuaes:

44

EXPKDIO POKTUGUEZA AO MUATIXVUA

Admirando o que ouvem Vi! uh! hak! ehh!


nm...! zaoi! Deus!, Jcalobo! kaiada! (equivale ao nosso
uso palavra de honra!), h! ahakak! Vnih! muhak! (equivale a oh! homem!), chul! isso!, maliuhl! como
diz!.
Para alegria e satisfao caxa mane! tal qual!,
ohh! itjami! tal como desejava!, ViuM caajpe iyai mi!
como bello para mim!.
Dor, afflico, tristeza makaf! me, que me
doe, ilekako! deixem-me! Viuh! othuh! likom! larguem-me!, atani! acudam!, ayutani acudam-me!, maku! mak! minha me, valha-me!, ihoih mak! oh!
me!, Vw najipe! feri-mc!, nafihl! morro porque! mo
matam porque!, nikokU! me castigam porqu!, nafi mu
amue! me deixam morrer! salvem-me!, ayukata! me
prendem!, ayxibula! me batem!, mame! mame! ai, ai, ai,
ete..
Desespero ah... ka! ah!... kak! (como praga),
kiiataiii! agarrem!, hudika! safa d'aqui!, ihahih! d'aqui
para fora! katada (praga).
Como se v, aqui apenas se apresentam equivalncias por
no haver uma verdadeira interpretao.
As interjeies so sempre allusivas, ao contrario das
nossas, que no so mais que expresses cllipticas; por exemplo muito frequento esta, em que querem provar que no
silo timoratos: ka...t. ..a,. .da, maku mi iafa kali! asseguro-tc, minha me j morreu!.

ccoa WhXCLb
caiA na

31

f 77? mk' uf

^ il) J^
'es/ettc.

.. hi

hu

^
t

ffeyuUo.
:z

9-

X
:

=2
f

(A nJatiiivic!

b
ca. ..
Jlwodeato.

I*

1 r '
%*

lan

'

mu

st

4^3Z-

teta

-v
^

a,,
,. n
(Uttiettc.

d?

mu
,g

hono
f
s
z? ~

II
DESENVOLVIMENTO PRATICO
Artigos
Artigos definidos
No os toem; porm, os prefixos designando os nmeros
em que so tomados os substantivos equivalem aos nossos
artigos o, os, a, as. Ex.:
Slng.

VI.

o homem aiknyi
ikuyi
dada
o algodo j ida da
mutodo1 ca arvore mitodo
ca colher jito
ritto
isapuilo
co
prato
Zisajrrilo
co panno mavuya
divuya
maato
ca canoa
iiato
tubua
kabia
co co
OBSERVAO. No caso d'aquelles que no teem prefixos
no singular, subentendemo-los ns conhecendo a interpretao
do vocbulo pelo gnero que tem em portuguez.

mutodo tambm 6 o vocbulo que designa qualquer pau, cacete,


bengala, ctc.

4G

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIXVUA

Artigos indefinidos
Scrvcra-sc cllcs do sen numeral miie um, uma, com o
prefixo do substantivo indicado. Ex.:
SIng.

ikuyi imu
dada um
mutodo um
ruto rumi
cisapo Hmx
divuya dimii
iato um
kabiia kam

11.

ura homem
um algodoeir o
uma arvore
uma collir
um prato
a um panno
uma canoa
um co

aikuyi mii.
adada mii.
mitodo mmic.
jito j imiti,
isapuilo imu.
mavuya mmii.
mauato mm.
tuhua tumi.

"Vocabulrio

ditada
copo
Jiaka
Zikubo
kabiko
'Zikita
bada
eH, eki

nikete
ukete
xdcete
tukiiete
mikete
akete

banco matada.
copo
topo.
faca
jiJJaka.
casa
ikuoo.
casaco tubiiiko.
pcllc
Unta-,
mulher abada
que; ni c, com.

caxa muane ou muame sim,


senhor.
kayami muane ou biiate no,
senhor 2.
kukuete ter
kakiietepe no ter.
kanikuetepe no tenho.
kanaketilepe no tinha.

cu tenho
tu tens
cllc tem
ns temos
vs tendes
cllcs tecm.

naketile
uakuetile
iakietih
tusiketile
niiakiietile
aketile

cu tinha
tu tinhas
cllc tinha
ns tnhamos.
vs tinheis
cllcs tinham.

Tambm em logar de miane, dizem: muana, mxine, muta.

MRTIIODO PRATICO DA UXGUA DA LUXDA

47

Exerccios

nikete ruto ni jiaka.


ei1 ukete divuya.
mne ukete ditada dimic.
hm* akete &ovo Zim.
ne akete divuya ni ditada.
ei ukete f/aka? (paka uket'
ei?J.
kayana, mata.
f/aka uktt'edi ni ciopo akuet'
ne.
ruto eli ukiiet' et?
mi nikete Stopo lime, ruto
bate.
mne ukiiete kaba kamii.
tukiete kabiiko ni divuya dime.
eli divuya aket' nu?
tukete kabiiko, kayana ,divuya.
ukiiet' edi divuya?
laxa, miane.
ne akete jipaka ?
bikite, akete jito ni topo.
ei ukete ditada dimc?
kayana, mata, nikete mutodo
wiiit.
eli mutodo uketil' ci?
1

Eu tenho a colher c a faca.


Tu tens o panno.
Ellc tem uma cadeira.
V. teem um copo.
Ellcs tecm o panno c a cadeira.
Tem v. (tens tu) a faca?
No, senhor.
A faca tem ellc e os copos
tecm cllcs.
Que colher tens tu?
Eu tenho um copo, a colher
nao.
Ellc tem um co.
Temos o casaco c um panno.
Que panno tecm \\?
Temos o casaco, no o panno.
Tem ellc o panno?
Sim, senhor.
Tecm cllcs as facas?
No, senhor, tecm as colheres
e os copos.
Tens tn uma cadeira?
No, senhor, tenho um pau.
Que pau tinhas tu?

O prefixo da 2.' pes. sing. sempre empregado para chamar a


attenao da pessoa a quem se falia; c o da .V para evitar confuses.
* O prefixo nu da 2.' pes. pi. com o verbo na 3.' emprega-se quando
o sujeito plural.

48

EXPEDIO PORTUGUEZA AO SrUATINVUA

ikuy' ikete ikulo Zim.


kanaketilepe mutodo, nakuetile tikita1.
nakuetile isapilo im, ruto
rum ni paka um.
bada ukete dada.
ikuyi kakuetepe Zikuto ni kaakuetilepe ditada dim.
aketiT ene kabia km ?
buate, mane, aketile cikita
Zim.
mi nakuetile kabia kamda
km.
ei Zisapilo ikuyi iketile?
iketile Sim.
tnu aketile ditada dim?
kayana, mata, tuketile ni
tukcte ruto rum ni isapilo.
ei mutodo ikuyi ikiete?
mutodo ei e\ ukitetile.
eci uket' et ?
ukiiet' et kalia kaZada ?
Zaxa, mane.
eZu katuketepe mitodo.
ei muket' i?
mi nikuete, et k'ttketepe.
mr edi kakuetepe Zikuo im.
i kabia ukuetil' et?
k'aketilepe km.
kataketilepe tubiko.
Al

AI

O homem tem uma cubata


Eu nio tinha o pau, tinha a
pclle.
Eu tinha um prato, uma colher o uma faca.
A mulher tem o algodilo.
O homem no tem casa e
no tinha uma cadeira.
Tinham cllcs um cio?
Nio, senhor, tinham uma
pcllc.
Eu tinha uma cadclla.
Que prato tinha o homem?
Tinha um.
V. tinham uma cadeira?
Nio, senhor, ns tinhamos e
temos uma colher c os.
pratos.
Que pau tem o homem?
O pau que v. tinha (tu tinhas).
O que tem v.? (que tens tu?)
Tu tens a cadclla?
Sim, senhor (tenho).
Ns no temos os paus.
O que tem v.? (tendes vs?)
Eu tenho, tu niio tens.
Ellc no tem uma casa (nenhuma).
Que cio tinhas tu?
Nio tinha nenhum.
Ns nio tinhamos casacos.

likita pellc de animal cm que se assentam os fidalgos, c tambm


as que usam como vesturio, cobrindo-sc da cintura para baixo, adeante
c atraz.

METIIOHO PKATICO DA LIXOUA DA LUXDA

40

Substantivos
Formao do plural
Os que tiverem o prefixo di, raudam-no em ina. Ex.: ditada
cadeira, matada; ditui orelha, matui.
Os que tiverem o prefixo ci, mudam-no em i, mas lia excepes em ma e a. Ex.: tikasa mo (brao), makasa; Boko
Quioco, acioko.
Aos que tiverem o prefixo u, antepe-se ma, mas ha excepes mudando-se em ma. Ex.: uvije pello, mavije; uta
arma, mata1.
Os qnc tiverem o prefixo em mu mudam-no cm mi, mas lia
excepes cm a. Ex.: os substantivos classificados na primeira
classe.
Os que tiverem o prefixo em ka, mudam-no em tu, mas ha
excepes cm a. Ex.: os substantivos classificados de primeira
classe.
Os que tiverem o prefixo em i, antepem-lhe a. Ex.: ikuTji
homem, aikuyi; ixi peixe, aixi.
Os que tiverem o prefixo cm ru, mudam-no em ji.. Ex.:
rusuki cabello, jisuki; lutala batata, jitala; raposa caneca, jipasa.
Os que principiam por qualquer articulao formam o plural
antcpoido-sc-llie a se vocbulo significa ente animado, ou
ji se significar ente inanimado. Ex.: Utitko pac, attuko;
yaa carregador, ayala; pele cabra, upebe; xipo cinto,
jixipo; dada algodo, jidada; pexi cachimbo, jifexi.
OHSKUVAO. Alguns no teem plural como: kas fogo,
meina agua; outros no teem singular como: miloya demanda, crime, milina distinetivo de Muatinvua, makasu
mentira, mafrfe traio, masuko capim.

niae ciuza.

50

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIANVUA

Vocabulrio

miau pessoa.
kakujji rapaz.
JcaZada rapariga.
maku me.
kaxalapoli servial.
mukano bocca.
milaZo beios.
rudimi lingua.
mundo p (peraa).
dn ovo.
zolo gallinlia.
monazolo)

frango.
kazolo )
Xltl

tiji

nama > carne1.

nisala
usala'
mala
tusala
nusala
asala

cu fao.
tu fazes.
clle faz.
ns fazemos.
vs fazeis.
ellcs fazem.

jUe pssaro.
rruka infunde.
ouZc mel.
bida cabaa (para agua)2.
hada rede.
ileso leno.
lukuni lenha.
Zioma cousa.
uape bom, bonito3.
ipe mau, feio*.
kaadi dois.
kasato trs.
kan quatro.
aso todos.
kaso s.
kusala fazer.

nasalele
asalelc
asalele
tasalelc
nasalele
asalcle

eu fiz
tu fizeste
clle fez
ns fizemos
vs fizestes
ellcs fizeram.

i nama, qualquer auimal; liji, pedao de carne ou peixe que entrou


ou vac entrar na refeio do dia; xitu, poro que se pede do animal
nama para comer.
2
Este vocbulo que ellcs usam, creio ser dos povos quem do Cuango, porquanto ellcs teem o seu Sisujx:.
3
Tambcm dizem iape.
* Tambm dizem ipe. notvel que este vocbulo seja o bem dos
povos que limitam o norte com a Lunda, os bailaye.

METHODO PKATICO DA LNGUA DA LUNDA

51

ICxcrcicios

aket' nu ma tnazolo ?
bate, mane, tukete anazolo,
kayana ma.
tukuyi aketile mu malMsa
ma maadi.
atu aso akete matu maadi,
ni mukano um, ni milauo
maadi ni rudimi rum.
Zaxa, mata.
ne aketile tuxalapoli tusato
tuape.
ukete xitu.
mauhada maape.
nikete mauhada man maape.
uket' e matada maape?
nikete maadi.
mata, dmi nikete tuha talada tusato tuape.
maku ukete jisuki jiape, ttuko kayana.
u tukete rruka, kagana liji.
ttuko ukete zolo um kaso.
divuya kayana diape.
mn edi ukete jitada jiadi,
mi kaniketepejim kaso.
eZu tukete Zikubo clipe.
ne aketile ikubo Uni Ziape.
nasalle ato um.
eli usai' e?
nisala kabiko km.
tasalele ato uni.

V. tccm ovos de gallinha?


No, senhor, temos frangos,
no ovos.
Os rapazes tinham nas mos
dois ovos.
Todas as pessoas tecm duas
orelhas, uma bocca, dois
beios e uma lingua.
E assim, senhor. E verdade.
Elles tinham tres bons scrviacs.
Tu tens carne (pedao).
Boas redes.
Eu tenho quatro boas redes.
Tens tu boas cadeiras?
Tenho duas.
Senhor, cu tenho tres boas
cadellas.
A me tem bons cabellos, o
pac no.
Ns temos infunde, no temos
carne.
O pac s tem uma gallinha.
O panno no bonito.
Ellc tem duas batatas, cu
no tenho uma s (nenhuma).
Ns temos ms (feias) casas.
Ellcs tinham quatro boas casas.
Eu fiz uma canoa.
O que faz v.? (fazes tu?)
Eu fao um casaco (camisa).
Ns fizemos quatro canoas.

52

EXPEDIO PORTUOUEZA AO MUATIANVUA

eUasaleVnu? (mu,asal'ei?)
bate, mane.
aso asalele mavujja maipe.
aikuTji asalele Zima Ziom
clipe,
kakujji usalele wma ipc.
kakujji iasalel' e2i?
isapilo in ni rutu rume.
nasalele apaka asato.
nikete oce ni ejilejime.
nisal' eci?
kiniketepe cloma iime liape.
kinisalape wuma iape.
asalele rruka? asalele.
k'a$alelepe ditada1}
k'uketepe maleso?
naketile masato, kiniketepe
dime kaso.
kakujji kaket' eci?
tukujji ni tubada asalele oma
iiape.
ditada dikiete medo mim.
kakujji kakete makasa maadi.
kabada kakete Sikasa Zime
kaso.
mata vnu muape.
ikujji ikete apaka asato aipe.
kakujji kaket' edi jikuni?
kajjana, bate.
ci ukete ma masolo?
mal mazolo, bate.
abada kaketepe oe.

O que fizeram v.?


Nada, senhor.
Todos fizeram maus pannos.
Os homens fizeram uma cousa
m.
O rapaz fez boas eonsas.
O que fez o rapaz?
Quatro pratos c uma colher.
Eu fiz trs facas.
Eu tenho mel c tu (tens) um
pssaro.
Que fao cu?
Eu no tenho uma cousa boa.
No fao cousas boas.
Fizeste o infunde? fiz.
No fizeste o banco?
No tens lenos?
Tive tres, no tenho nenhum
(um s).
O rapaz o que tein?
Os rapazes e as raparigas
fizeram bonitas cousas.
O banco tem quatro ps.
O rapaz tem duas nios.
A rapariga tem s um brao.
O senhor () boa pessoa.
O homem tem tres facas ms.
O rapaz tem lenhas?
No, senhor. No tem.
V. tem (tu tens) ovos de
gallinha ?
Os ovos acabaram, no ha,
no tenho.
As mulheres no teein mel.

METHODO PRATICO DA LIKGUA DA LUNDA

mal mazolo kaapelepe.


dileso kiapelepe.
ikulo clipe (Zlipe).
nasalele rido rume ritape ni
radi riiipe.
kaxalapoli ukete rmtkano
mape.
kiniketepe bida iu mema.

53

Os ovos no bons (no prestam).


O leno no presta.
A casa () m.
Fiz uma colher boa e duas
ms.
O servo tem bonita bocca.
No tenho cabaa para agua.

Graus
Angmentatlvos

Segundo o sentido junta-se ao substantivo jima maior,


largo, espesso, ou Jcne agrando.
Diminui tlvos

Antepe-sc-lhc o prefixo ka ou junta-se kakepe pequeno,


pouco.
Exercidos

elu tukiete tutubua, ez nikete


tnjima.
alada akete tupaka tujma,
eZu tiktepe.
nisala kaditada kme kaape.
ene asalele tudileso tukepe.
mi kiniketepe kadileso kakiepe kaso.
nikete tw-uto tuni.
mutoo mvjima, ato ajima.
nu nusala kaZikaya.
kinisalape isapuilo clakne.
kakuyi kakuete apaka akne.

Ns temos ces pequenos, tu


(os tens) grandes.
As mulheres teem as facas
grandes, ns as pequenas.
Eu fao um banquinho bonito.
Elles fizeram lencinhos pequenos.
Eu no tenho nenhum lencinho.
Eu tenho quatro colherinhas.
Grande arvore, grande canoa.
Vs fazeis uma esteirinha.
No fao prato grande.
O rapaz tem facas grandes.

54

EXPEDIO rOUTUGUEZA AO MUATINVTJA

Adjectivos
Tomam o plural dos substantivos, com os quacs concordam
pelos prefixos.
Todos os adjectivos se collocam depois dos substantivos
com os prefixos d'estes, e so preferidos nessa collocao os
attributivos.
Os attributivos so cm pequeno numero, o servem-sc dos
adjectivos, substantivos c verbos, precedidos dos prefixos dos
substantivos seguidos de a, para equivalncia dos que no tem.
Alguns teem vocbulo especial, como por cx.: ape, ape
bom, bello, bonito; ipe, ipe mau, feio; akene grande,
capaz, hbil, justo; kakiepe pequeno, pouco, acanhado;
utoka branco, limpo; xijala preto, sujo, suza encarnado;
lupzto rico; kazcye pobre; wmkurupi velho, kald novo; mulepa alto, musipa baixo.
Outros se obteem de substantivos, adjectivos e verbos, como
por cx.: ausa forte, de fora; aiduluka feliz, de aproveitar; aseji bravo, teimoso, de teimar; aiamene infeliz, necessitado, de precisar; atudile quieto, manso, de
"Vocnbnlnrio

buri carneiro.
mulcoko ovelha.
kamexi gato.
pele cabra.
muloya, porque.
muloyiki? porque?.

kiso, kisako onde.


panapa, pinapa aqui.
kunoko c.
kiid ali, l, acol.
mu em,.no, na.
kudi ser.

nidi sou
tidi s
udi

tui somos
nudi sois
adi so.

METHOPO PRATICO DA IJXGUA PA LUXPA

OU

Exerccios

nikitete bttr-iape'.
mne udi* ikuyi imiti iape.
ecu tukuete mukoko uinie ni
upe.
me aiktiyi alepe.
ne abada3 amipa.
ttuko nkict' edi kalia kabada
kmc kaso?
k'uketcpe km kaso.
minedx kazeye.
ikuyi ii kazeye.
ei k'aidulukepe.
ecu taiduluka.
maku k'aiduhikape.
ttuko vdi kiiso? mu cikubo.
mnedi aididuka imdoya
ukiete cikubo cisato n i apebe an (jipebe jinj.
tukuyi tukuete makasa majala.
ttuko vndepa, maku mmiipa.
ZixapiiRo cldi citoka.
mubada ei ukcte apele, udi
kiiso ?
kalma iatudih?
ei k'ukusalape ditada dimif,
muloyiki?

1
2
1

Eu tenho um bom carueiro.


Ellc um boin homem.
Temos uma ovelha, e boa!
Elles (so) homens altos.
Elias (so) mulheres baixas.
O pae tem s uma eadella?
No tem uma s (nenhuma).
Elle () pobre.
O homem pobre.
Tu no (foste) feliz.
Xs (somos) felizes.
A me no () feliz.
Onde est o pae? Na cubata.
Elle feliz porque tem trs
cubatas e quatro cabras.
Os rapazes teein as mos
sujas.
O pae () alto, a me baixa.
O prato est limpo.
Onde est a mulher que tem
cabras? (Mulher que tem
cabras onde est?)
O co () manso?
Porque no fazes um banco?

Os lundas dizem indistinctameitc mukoko.


O usual 6 snpprimir o verbo ser.
ne alada cilas.

5G

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIXVEA

muloya kiniketepe mutodo


um kaso.
mnedi aseji.
kiia, kaketepe mitodo.
kakuyi kme ausa, kadi *
lupto.
ikuyi ipto isaJa ioma iape.
ikuyi kazeye aidamme.
kamexi ui kiso? kd.
mitkoko ndi pinapa, ouri ka.
kinikuetepe mikoko miape,
nikiete ayobe ahirupi.
ne akete mavuya musuza
maadi.
aketnu mavuya mujala?
^kayava, mata, tukete tutoka
tumn. kaso.
kamexi atuih?
bate, miane, aseji.
topo ii kiso?
mu cikuo cia maku.
ne abada akete makasu.
nu kanutudilepe mnloyiki?
muloya pana* kinidipe ape.
einui3 mukurupinimikaki.
ene abada tuzeye ni ecu taidamne.
kamexi kabada Icadipe pinape?

1
2
3

Porque no tenho nenhuma


madeira.
Elle (est) zangado, teimoso.
Acol no tem (lia) arvores.
Um rapaz forte rico.
O homem rico faz cousas boas.
O homem pobre () infeliz.
Onde est o gato? ali.
A ovelha est aqui, o carneiro acol.
No tenho boas ovelhas, tenho
bois velhos.
Ellcs tecm dois pannos encarnados.
V. tecm pannos pretos?
No, senhor, temos um s
branco.
O gato (est) soeegado?
No, senhor, (est) bravo.
Onde esto os copos?
Na casa da me.
Elias tecm mentiras (so
mentirosas).
Vs no (estaes) quieto, porque?
Porque no (estou) aqui bem.
Tu ests velho e cu novo.
Elias (so) pobres c ns infelizes.
A gata no est aqui? '

Trocou o prefixo por ka de kakvyi.


Abrcviiitiira de panapa, que tambm se diz pinape.
Pode supprimir-sc.

METHODO PRATICO DA LIXGUA RA LUNDA

.)<

Adjeotivos determinativos
Os determinativos j.i ficaram conhecidos na primeira parte
c a sua collocao em seguida ao substantivo on adjectivo
a que se referem. Ex.: dileso edi este leno, dileso diapc
ei este bom leno, dileso edi diape este leno () bom,
aopo wU esse copo, ctoj>o ciape toei esse bom copo,
copo wci, Ziape esse copo () bom.
/Vocnbulnrio

miiana, mona filho.


mava miloada filha.
mmia maku irmo.
miiana maku muZada irm.'
miiana kaki creana.
mana kaki muoada creana
fmea.
munida amigo.
irumeve inimigo.
hai cora.
rukasu enchada.

katuo cstrella.
mula portador.
cibuyo lobo,
ciliiada preguia.
luvudo bulhai.
matedo desordem.
Zipaa mala.
rusumo copo.
iiadmukme esperto,
a ou, se.
yobe boi.

nadilc eu fui, era


adile tu foste, eras
uadile clle foi, era

tuaile ns fomos, ramos


tiadilc vs fostes, reis
adile
ellcs foram, eram.
Exerccio*
1

ene atada (adi) asiipa .


ecu iadi tulcpe (ecu tulepaj.
mne kazieye (vir ndi kaziiejjej.

Elias so baixas.
Ns somos altos.
Ellc pobre.

Depois de p as inaes a c e confundem-se mesmo entre povos vizinhos ; assim dizem uns: asuipe, lulepa.

58

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIXWA

tkujj' ia (idi) iaiduhika,


ikcte ikuZo Umc kaso.
tudi tuzeye, katukctepe Sioma Zikiepe kaso.
lisapilo Zidi Zitoka (cisapilo
Zitoka).
copo oZi (Zidi) cijala, loli
itoka.
mulada miia ukte aluri ni
mikoko.
mulada cli ukete tibuyo, udi
kiso?
udi mu Zikulo tia ttuko.
Zibuyo udi utuile?
bate, mane, aseji.
wpo idi kiso?
kaba ka Caapc ni cakne.
caxa, mane.
jipaka ni jito adi kiso? ka.
makutji1 mapce2 ni maapc
aididuka.
kakuyi ka, kazeje ni aiduluka.
kalada ka (kadi) kaki ni
kalcpe.
naketile mona maku nu'*
mape.
1

Aquollc homem () pobre, tem


s uma cubata.
Somos pobres, no temos
cousa nenhuma.
O prato est limpo.
Este copo est sujo, esse est
limpo.
Aquclla mulher tem carneiros
c ovelhas.
A mulher que tem um lobo,
onde est?
Est cm casa do pac.
O lobo est socegado?
No, senhor, (est) bravo.
Onde esto os copos?
Aqucllo co () muito bom c
muito grande.'
E assim, senhor. (E verdade,
senhor.)
Onde esto as facas c as colheres? alli.
Os homens ricos c bons so
felizes3.
Aqucllc rapaz () pobre c
feliz.
Aquclla rapariga nova c
alto.
Tinha um? irmo meu bom.

ma uma excepo, porque o seu plural 6 a.


Alm do Cassai plo dizem pele.
3
kuiduluka, aproveitar.
* mi, neste logar equivale a meu
5
um subentende-se por mona maku estar no singular.
2

METHODO PRATICO DA MXGUA DA LUXDA

pinape kadipe.
taketile tjobe umui Zauape
ni akne.
mana kaki ukcte Zipaa cijima.
eti mavuya aketilne?
kamexi1 kui kxijala.
miane kaJci maOada uketile
ka kmu caape3.
midi (nu aihimene aci artida?
mune ukete mana kaki kmii Ziakne1.
cr Haimukine.
kabada ka clipe,
dileso edi kiiuapelepe.
yooe oi-udi iajima.
un? biiate muka.
tjobe ujala iausa ni iaseji.
mavutja ama adi majima.
pinapa aso adi atudile.
ikabo ci idi iiape.
ene karudapc.
eeu kudiiatokelepe.
topo kklipe pinapa.
aTjobe a adi ujima.

59

Aqui no est.
ls tnhamos um boi bom e
grande.
A ercana tem uma mala
grande.
Que pannos tecm ellcs?
O gato preto2.
A menina tinha uma bonita
cora.
Sois vs inimigos ou amigos?
EHe tem uma ereana perfeita.
V. () esperto.
Aquella rapariga () m (feia).
Este leno no presta.
Esse boi grande.
Aquclle? Ko, o outro".
O boi preto (c) forte e bravo.
Estes pannos so largos.
Todos aqui esto quietos.
Estas casas so boas.
Ellcs no (so) amigos,
o (estvamos) limpos.
Os copos no esto aqui.
Aqnellcs bois esto gordos.

kamexi gato domestico, kalozo gato do mato.


Preto e sujo 6 o mesmo, e tambm branco e limpo. A interpretao 6 dada pelo sentido.
3
Neste caso o ia para dar mais fora expresso, alis seria kavape.
* lia ou ia, 6 questiio de pronuncia. Mas sendo cia de e Ca indicao de superioridade, ainda neste caso no ha disparidade, porque
kene 6 o vocbulo de grandeza, capacidade, perfeio, etc., c a interpretao literal capacidade, perfeio, o que equivale para ellcs a
capaz, perfeito, etc.
2

GO

EXPEDIO PORTDGUEZA AO MUATIXVUA

asada ou ayaba adi kiiiso*?


asada a kaaipe akiepe.
ana kaki adi kiiso? kunouko
Utate, adlle kiia.
kinisaJapc cioma Zim kaso.
jipaka eji akepe.
xtxa, mata, jipakajijiiiapc.
ana aci apite, aci tuzeyc?
ana alada katuzeyepe.
jisumo* eji, jiadile kiso?
elu tudi aci aruda aci airumeve?
asalcle ileso ei?
kayana, mata, mona maku
mi.
maku nketc mona lada ume
Zaape.
uket' kabiko kmu kaape ?
nu mitkete3 tnha tuZaa tuape, ni mi nikete tumexi
tuoada tujima.
Zikaya kiiidilipe ciape, nasaJele cika.
iiasalele qape, mata.
rukido eru ou hikido elu.
1

Os rapazes onde esto?


Aquelles rapazes no so pequenos.
Onde esto as ereanas? Aqui
no (esto), estavam acol.
Eu no fao nada. (Eu no
fao uma cousa s.)
Estas facas so pequenas.
Sim, senhor, aqucllas facas
(so) boas.
Os filhos (so) ou ricos ou
pobres?
As filhas no so pobres.
Estes copos onde estavam?
Somos amigos ou inimigos?
Tu fizeste este leno?
No, senhor, (fez) meu irmo.
A me tem uma filha bonita.
Tem v. um casaco bonito?
Vs tendes boas cadellas c
eu tenho gatas gordas.
A esteira no era boa, eu fiz
outra.
Fez bem, senhor.
Este vento.

asada, ayala, vocbulos que significam rapazes j maiores.


rusumo, o nosso copo de vidro, e iiopo, o que elles fazem do fundo
das eabaas pequenas.
3
Ouve-se muita vez substituir na segunda pessoa do plural o prefixo
nu por mu.
2

MKTHODO TRATICO DA LIXGUA J) LUNDA

61

divuya ei diape, dia diipe.

Este leno (6) bom, aquelle


() mau.
lihiko eS Ziape, fa Ziipe.
Esta camisa () boa, aquella
(c) feia.
ruto rua ruape, isapilo eti
Aquella colher boa, este
<%ipe.
prato () mau.
kahozo ka kaseji, Zibuyo era
Esto gato () bravo, aquelle
uatudile.
lobo () manso.
kasc aka; kas ka.
Este fogo; aquelle fogo.
mata ama; mata ma.
Estas armas; aquellas armas.
tuoaje etu; makuTji maka.
Estes rapazes'; aquelles homens.
maato majima; matada ma- _ Canoas grandes; cadeiras
ipe.
ms.
tuxlapoli etu kitapelelepe.
Estes serviaes no prestam.
mata ma nkete alua aipe.
Aquelle senhor tem maus
portadores.
aSioko aruda, akete mata
Os amigos quioeos teem boas
maape.
armas.
aixi akete mesu majima.
Os peixes tem grandes olhos.
mkasa matukuyi via adi maOs braos d'aquelles rapazes
lepa ni viajlma, ni akete
so compridos c grossos e
maviji.
teem pellos.
nikete manuyo makiepe.
Eu tenho panellas pequenas.
ne asalele manuyo makne ni
Elles fizeram panellas granmaape.
des e boas.
jitaba (jadi) jikepe, nijikuni
As batatas (so) pequenas, e
jijima.
as achas de lenha grandes.
jikasu kajiapelepe,jipa$ajiipe.
As enchadas no prestam, as
eanceas (so) ms.
tutuZo (tadi) tape.
As cstrellas (so) bonitas.

kabaje, 6 o homem considerado forte, valente; tambm o empregam


no sentido de rapaz, cm quem o potentado confia. Verdadeiramente o
vocbulo quer dizer algoz.

62

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

ei Ziiki?
mauhada maape.
muoada ma ukcte ana aape.
tuZaje etu (tadi) taseji.
jikuni eji kajiapelepe.
mukajel ma ukiiete msn
maape.
kaba kabada iaka kakete
ntdimi majala.
mana ou mona tnukurupi iiaile kiso?
ka, mu iikubo <Smi.
makuyi maka made maptle.
ne aketile ayole asato ni
tiibia tun.
nutjo udi kakepe, ni jitaZa
jijima.
maku ukete jisuki jilepa.
rukido ruaseji.
mi nikete ikiiZo in, ni azlo
asato, ni isapilo tadi.
alua akete mafefe.
mata aava.
kayana; nidi kazeye, aidiamne.

O que isto?
Boas redes.
Aquella mulher tem bons
filhos.
Estes rapazes (so) teimosos.
Estas achas de lenha no
prestam.
Aquella rapariga tem bonitos
olhos.
Essa cadella tem lngua preta.
O filho (mais) velho onde
esteve ?
Ali, na minha casa.
Os outros homens foram
(eram) ricos.
Tinham trs bois e quatro
ces.
A panella pequena e as
batatas so grandes.
A me tem os eabellos compridos.
O vento (est) forte.
Eu tenho quatro casas, trs
gallinhas e dois pratos.
Os portadores so traioeiros
(teem traio).
O senhor riqussimo (tem
posses).
No, senhor; sou pobre, desgraado.

' mukaje, em rigor, 6 a mulher amante de qualquer; a primeira, a de


maia considerao, destaca-se das outras pelo vocbulo mari ou madi.

METIIODO PKATICO DA LNGUA DA LUXDA

63

Graus de comparao
Para egualdade servem-se dos vocbulos muamo... mudi
assim... como, quando affirmam; e kajjana mamo... mudi
no assim... como, quando negam.
Para superioridade servem-se dos vocbulos kamo
mais, kai kamo ainda mais, kaxi muito.
Para inferioridade servcm-se do vocbulo kalepe, seguido de ni kaxi.
Para comparao affirmam a superioridade de um substantivo negando a do outro.
Vocabulrio
hbode porco.
ikusa piolho.
pasu gafanhoto.
uuko noite.
musema cabrinha.
jila caminho.
tipaya povoao prineipal.
violo tinta.
nuyo panella.
sana herdeiro.
uriiele tarde.
mikoele rua.

yada resideneia do chefe.


igala azul '.
tikuro antigo.
mieji doente.
Ziiso fresco, novo.
kapepele fcil, leve.
usakne forte.
Zadi depois.
pakeza por consequncia.
kali j.
kupana dar.
kika ceder.

OBSERVAES. I. kupana pertence A classe I, grupo 2.,


e kika A classe II, grupo 1. (V. pag. 37.)
II. Os pronomes pessoaes eollocados depois dos substantivos
c com o prefixo d'estes equivalem a adjeetivos possessivos;
colloeados depois de preposies tornam-se preposicionaes.

1
Km geral as eres claras tecm por vocbulo tolca branco, c as
escuras vjala preto; porm, destacaram sempre o encarnado suza, c
ja conheeem actualmente outros que a observao c a experincia lhes
teem feito adoptar, o que veremos tratando-sc de cores.

64

KXPKDIO PORTUGUKZA AO MUAT1NVUA

ICxorcicios

idob' o, kayana, mamo ujala,


mudi uka.
indile ape mamo, mudi o.
niketc nuimi ume, ape nikaxi.
aso aipe kamo, eci o.
un ajpe kamo ni kaxi, kagana aso akia.
udi vjala ni kaxi.
mepa mi udi kiso?
mepa mubada uumi mulepe
kamo kayar e.
mcjma edi mulepe ni kaxi.
mi udi mulepe kamo, kayana aso ana uada maku edi.
mona maku Zada maku e, udi
kiso ?
dikay" edi, kakepe ni kaxi.
nikete mulesu maakene kamo
ni kaxi.
ikidi ipcpclc ni kaxi.
ci aiduluka ni kaxil kayar
mi.
edi mukurupi kamo, kayaiia
maku mi.
uket' e mu SikuZo kamcxi
kami?
bate, mukavaijo.

Esta tinto no assim preta


como a outra (mio trio
preta).
Era assim boa como esta
(to boa).
Eu tenho coinmigo uma, muito
boa
Todas (sao) peores que esta.
Esta muito melhor, no todas
as outras (do que as outras).
E muito preta.
Meu sobrinho onde est?
Minha sobrinha (c) mais alta
do que tu.
O seu sobrinho (d'clle) muito
alto.
Elle () mais alto do que
todas as suas irms (d'cllc).
Sua filha mais nova (de v.)
onde est?
Esta esteira pequena e muito.
Eu tenho lenos muito maiores.
Isto muito fcil (leve).
Tu (os) mais prudente do
que eu.
Elle mais velho do que
minha me.
Tens cm casa o meu gato?
No, senhor.

frequente uas comparaes towar-sc kaxi por mais.

METIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

dileso edi iiso mamo mui


mi.
ikuoo cia, kayana mamo Zijima mudi efi.
eli Zijima kamo, muk Zayo.
Zikulo Zikepe la Ziapelepe,
lidi tikurol.
kayana, muk layo, idi bliso.
Zidi ilepe kamo Smi ou kagan' mi.
likuoo iie Zepe kamo ni
kaoci.
dileso edi ditoka kamo, kayana
dimi.
mon' ei majima kamo, kayan'
mi.
ttuko nu mudi mu tikuuo?
kadipe ou pekila 2.
Zikuoo, tedi tiape ni kaxL
cmi iape kamo, kayana
ciei.
nikete mavuya mavui, mudi
mon' e.
e kayana nkete matada
mavudi mamo, mudi mepa ei.
men' edi kaketepe mavudi
mamo mudi e?.

G5

Este leno () novo assim


como o meu ( to novo
como o meu).
Aquella easa no () assim
grando como esta.
Esta () maior, senhor.
Aquella pequena casa no
presta (porque ) velha.
No, senhor, nova.
mais alta do que a minha.
A tua casa () muito mais
alta.
Esto leno mais claro do
que o meu.
O teu filho () mais gordo do
que o meu.
O vosso pae est em easa ?
No est.
A casa d'elle muito hoa.
A minha () melhor do que
a tua.
Eu tenho muitos (tantos) pannos como teu filho.
Tu no tens tantos baneos
eomo o sobrinho d'elle.
Elle no tem muitos assim
(tantos) como tu.

' Pode dizer-se muloya iidi Sikuro porque antigo, mas sempre
que supprimem muloya porque, do logo a razo como consequncia.
2
pekila 6 o vocbulo que exprimo no ha, no existe; estou convencido de que 6 uma abreviatura, mas j com uma transposio da
negativa pe, collocada antes do vocbulo abreviado.

6G

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

Pronomes pessoaes
J dissemos a pag. 35 que os Lundas teenfos absolutos:
mi, , mne, eZu, nu e ne; os eonjunetos: ni, u, tu,
nu ou mu, a, yu (prefixos subjectivos), et, edi, ttu, nu, nai,
e o reciproco m se (suffixos objectivos); e os eireuinstancies de que j temos usado nos anteriores EXERCCIOS.
"Vocabulrio

mu-epa, pi. a-, sobrinho


di-suna, pi. ma-, panno.
di-Ziko, pi. via-, dia.
lu-sayo, pi./?-, recado.
zuz .Toso (do portuguez).
toni Antnio (do portuguez)
noeji \
avo | nomes de homens
rmifeba)
palaya
nomes de mulhekata
res.
muhoyo
matu, pi. a-, tio
soje, pi. a-, tia.

oma, pi. ma-, medo.


katano eineo.
musuoano seis.
sabari sete.
linana oito.
Ziavudi muito.
nani quem.
eZiki?1 como?.
kulela estimar, amar.
kusota procurar, querer.
kusuta passar, atravessar.
kumana ver.
kimana esperar.
kutala olhar, reparar.

lOxercicios

jipaka2 jmi jtadi kuiso ?


jimi ja ni jiet jipane3.
e, uaikile mavuya naiiif

1
2
3

As minhas facas onde esto?


As minhas (esto) acol e as
tuas aqui.
Tu a quem deste os pannos ?

etfci ou ejiki como isto?.


ji, excepSo, em vez de a.
pane abreviatura de panapa aqui.

METIIODO PRATICO DA LIXGUA DA LUXDA

mona mak' mi.


napanne toni Ziji.
ei asutile miinumo1.
kayana mata, muna.
eSu tukete ilumene ikiepe.
nikete aruda akiepe.
nikete munida um kaso.
kiniketepe munida umekaso.
nilela ama" nri.
ttuk' e ukete aruda avudi?
e usota hiyusala tloma im.
kayana, muloyiki?
dileso edi didi ltu?
d ileso edi didi dijala kamo,
kayana dmi.
zuz ni mona maku mulada
edi jipeto jakne.
mona e mujima kamo kayan
un.
ttuk' mi ui mu fikulo?
kaipe ou pekila.
Sikulo ledi Ziape ni kaxi.
cimi Ziape kamo, kayana
Scdi.
mn edi muape mamo,
mui mana mak' edi.
mn' edi kayana muape
mamo, mudi mata.
tukete mavuya mavudi, mudi
e.

G7

A meu irmo.
Eu dei (um pedao de) carne
ao Antnio.
Tu passaste por aqui.
No senhor, por ali.
Ns temos poucos inimigos.
Eu tenho poucos amigos.
Eu s tenho um amigo.
Eu no tenho nenhum amigo.
Eu estimo os meus amigos.
Teu pae tem muitos amigos?
Tu queres fazer-me uma
cousa ?
No, porque? (Porque no?)
Este leno nosso?
Este leno mais escuro que
o meu.
Jos" e a filha delle (so)
muito ricos.
O teu filho mais gordo que
o meu.
O meu pae est em casa?
No est. (No ha, no existe.)
A casa d'elle () muito boa.
A minha melhor que a
d'elle.
Ello to bom como seu
irmoElle no . to bom como o
senhor.
Temos tantos (muitos) pannos
como V.

Tambm dizem mu unu, mu tmo.

68

EXPEDIO PORTDGUEZA AO MUATIACTUA

nikusota ikulo, pekila.


noeji cUepa kamo, kayana
maku mulaa edi muhoyo.
nasotel' et mu Sikuoo mdoya
namika coma Ziape.
nasotile kumumana, mu Zikulo
pekila.
i ukete oma kadi kamo,
kayan' mi.
kakuyi ka aile nimi maSiko mavudi.
mur edi mepa manamak'
mi.
ei cloma mamo Saapel
muloyiki mne adile mdUiko
ama ni e?
muloya knyulel' mi ni kaxi.
t%aape.
muata apann edi Zoma
Sim ?
ttuk'mi apann' mi tityole
tusbano, ni Sadi mikoko
misato.
mona maku muki mi ukiiete
mal mazolo masaZari ni
mi kaadi kaso; pakeza,
mak' mi, nisota kani kamo.
taxa, man mi, atudile,
nakaik ei' ma mazolo ama.

o futuro.

Eu procuro casas, no ha.


Noji mais alto que sua
irm Muliongo.
Procurci-o ao senhor em casa
para (porque) dar-lhe uma
bonita cousa.
Procurei v-lo, em casa no
estava.
V. tem ainda mais cousas do
que eu.
Aquelle rapaz esteve eommigo
muitos dias.
Elle () sobrinho de meu
irmo.
Quo cousa assim (to) boa!
(Que bella cousa!)
Porque esteve ellc estes dias
eomV.?
Por me estimar muito.
Est bem. ( bom.)
O senhor deu-lhe (a ellc)
alguma cousa?
Meu pae deu-me seis bois, e
depois trs ovelhas.
O meu irmo mais novo tem
sete ovos de galliuha e eu
apenas dois; por isso, minha
me, quero (procuro) mais
quatro.
Sim, meu filho, est quieto,
cu te darei esses ovos.

METHODO 1'RATICO DA LNGUA DA LUNDA

Zaape, mak'mi, miamo udi


ape ni Jcaxi.
nikusota kusal' i divuya dimw iape.
uyusale kabiko kme Zaape
Zavudi, Zadi mi nalccdel' e
ni Jcaxi, mak' mi.
amn' e matada ma kazeye ni kaxi.
eli asalele ka?
namnel eZi e asalele.
man' ei asutile mujila mu.
ni nani?
ni noeji ni palaya.
amr e liali kata.
bate, kinimumenepe.
e asalele Zipe kusota pinape.
kinatalelepe ni ape.

69

Muito bem, minha me, assim


muito boa.
Desejo fazer-te um bompanno.
Faa-me um casaco muito bom;
depois eu a estimarei muito,
minha me.
Tu viste aquella mulher? ()
muito pobre.
O que fazias ali?
Via o que tu fazias.
O teu filho passou neste caminho.
Com quem?
Com Noeji e com Palanga.
Tu j viste a Cata?
Nilo, no a vi.
Fizesto mal (em) passar por
aqui.
No reparei bem.

Possessivo
A fornia do possessivo, expressa em portuguez pela preposio ide,'tambm os Lundas a fazem variar nos seus prefixos, que so sempre os das palavras anteriores se os teem, e
sufixando-sc a. Ex.: nuyo na ama ipanella de barro; kabia
ka zooa co de caa; xipo xa ZiZita- cinto de couro; ZiZita
cia Zisupa tpelle de ona; aiu a ruda (akaruda) ao povo
da Lunda; jipaka jia Zoko as facas dos Quieos; ipaa ta
uya os cestos da farinha; uya a kbaka oa farinha de
milho; ikuZo Ha ... a casa de F. ...

mne abreviatura de manne.


* Hita ou iikita pelle c couro

70

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIANVUA

"Vocabulrio

mu-sasa, pi. mi-, manh.


knda pa musasa1 almoo.
kndia pa rue/e2 jantar.
pelete, pi. ji-, garrafa de
vidro.
Jcima, pi. a-, macaco.
polo, pi. ji-, sitio.
ito, pi. ma-, rio.
kumi dez.
kumi ni kmub onze.
kumi ni sato treze.
makumi maadi vinte.
hididi romper da manh.

pamaki cedo.
katataka immediatamente.
leio hoje.
yoloxe liontem.
eci quanto.
<%a para.
pa de, a.
kuxika chegar.
kxdeja aprender; ensinar.
kuloda fallar.
kua comer.
kunua beber.
kipida perguntar.

Exerccio

tisapilo oci cidi cia mata


muteba.
mdoyiki munc ndi ni kudila?3
mijne mituada ideia ttuko ni
mak' edi.
ana aso adi eciki?
ttuko ni muim muuada akikila* (kaadipe) mu cikuoo.
cikuo cia soje iimi (cidij
kakepe kcmno, kajana eci.
llei cidi cijima kamo.
tasala pamu cikuo Zimc?
axikil' nu wiiele et?

A letra:
A letra:
3
A letra :
* Phrasc :
2

Aquellc prato do sr. Muteba.


Porque est ellc a chorar?
EUa estima o pae e a me.
Como esto todos os filhos?
O pae c a filha no esto em
casa.
A casa de minha tia mais
pequena do que esta.
A sua c maior.
Fazemos juntos uma casa?
V. chegaram esta tarde?

comida ou o comer da manh.


comida da tarde.
est com chorar.
no ha.

MKTHODO PRATICO DA LIXGUA DA LUNDA

taxikile yoloxe pa musasa.


naxikile musasa nm.
teu tasutile yoloxe munumo.
ei asutile (asidiV ci) kiso ?
mak' i mnrudanmi ni kaxi.
yoloxe nakudiilc pa itruele ni
mal' et..
iiasota1 cioma Zim Viape
ni kaxi.
Zaxa, miata.
kima aseyana ni mutodo,
nkusota kusala dia pielete
imite jiadi acijisato.
nimiimane pane bididi, muloya nikusota kidod' edi ni
kaxi.
pa cZfzui2.
mnrudanmi, ukusota kunita
(lama) marra,
pa musasa niniia kaso mema.
polo pedi (udi) ape kamo,
kayana po.
nikusota kumuloda.
kaba ka zoba ka, kajima ni
kaxi ni Stiso.

71

Chegmos hontem de manh.


Eu cheguei esta manh.
Passmos hontem por aqui.
V. por onde passou?
Tua mio muito minha
amiga.
Hontem jantei com teu tio.
Queres uma cousa muito boa?
Sim, senhor.
O macaco est a brincar com
o pau, quer de uma garrafa fazer duas ou trs.
Espero-oaqui cedinho, porque
preciso fallar-lhe muito.
Est dito.
Meu amigo, quer beber garapa3?
De manh bebo s agua.
O sitio delle melhor do
que este.
Preciso fallnr-lhc.
Aquelle co de caa muito
grande c novo.

Devia ser usola; porm, quando se referem aco que se est


praticando, juntam ao prefixo o infixo a, e pode interpretar-se tia por
est.
2
pa dizui; pa preposio no, na, dentro, dizii palavra. A pessoa
que emprega tal phrase indica que fica dentro do que ouviu, isto 6, que
se suspenda qualquer soluo a tomar depois do que se ouviu, atd que
elle haja deliberado sobre o assumpto; quer pois dizer: basta, no continue, nem uma palavra mais.
3
Bebidamel fermentado em affua.

72

EXPEDIO rORTUGUEZA AO MUATIAXVUA

mi ni mi1.
topo ta, (iadi) iajpe kamo ti
tmi?
bate, muk bago, itu taipe
ivudi.
usot' etit (usof iki?J
vya a kabaka.
ana eci soje Hei ukiictc?
asabano (ana as/mno).
ukete kamo, kayana mak'
mi.
ecu taxika pa kalani, tiiimana mu imeta kudi vxattava, tualodclc raedi, ni
mir edi acP: alejani mumdanmi, imane maZiko
maai aci masato kamo.
kayana, manc, kadipe mu
polo pitu.
umne kuxika mona mak'cdi?
udile kiso?
mu ito.
usalel' eci ktia?
nasotUe aixi.
kinamenepe5 kali aixi, matiko
mavudi.
naimne yoloxe ua uriiele.
iiaiduluka kamo, kayan' mi.

Eu tambm.
Os teus copos so melhores
que os meus
No, fidalgo, os nossos (so)
muito feios.
O que quer? (o que deseja?)
Farinha de milho.
Quantos filhos tem sua tia?
Seis.
Tem mais do que minha me.
Chegmos ao Calanhi, esperamos no Chimeta2 pelo
Muatinvua, falamos eom
elle o o prprio (diz) que:
digam ao meu amigo (que)
espere dois ou trs dias
mais.
No, senhor, no estava no
sitio4.
Viu chegar o irmo d'elle?
Onde foi ?
No rio.
Fizeste IA o qu?
Procurava peixe.
J.i no vejo peixe (lia) muitos
dias.
Vi-os hontem de tarde.
E mais feliz do que eu.

Phrase : eu eom eu.


Largo a frente da residncia.
3
aci abreviatura o prprio que falia, diz.
* Logarejo, terra.
5
No ver comida equivale a no comer.
2

METIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

jisumo eci taketile mu


kulo ?
jijima jin, jikiepe jitano.

2-

umane katata, tala MU, tukiet' eci ?


jijima jiai; kakiepe kmi
kaso.
jika jai Jciso ?
kiji!1
mi nilela kaxi ana mal' ci,
muloya ana kaki aape ni
kaxi.
leio, ttuk' mi adile pa
uriele mu ZikuZo ni ana
edi aso.
ikujji ia usuta kunolco maciko
maso.
mi kiniketepe ana avudi,
mudi edi.
ayobe eci, sof ei ulcetile ?
makumi maadi ni katano.
mne muZada axikile kali?
kayana, mata.
mesu maaxi majima ni majala.
isupc ia mema malcpc ni
mape.
akaje a mata aapc ni
alcne.
usot' ei mi nipan' ei?
eZi ei, mata, akusota.

73

Quantos copos tnhamos em


casa?
Quatro grandes e cineo pequenos.
Veja agora, (veja ainda),
quantos temos?
Dois grandes e um s pequeno.
Os outros onde esto?
Quem sabe!Estimo muito os filhos de teu
tio porque sito muito boas
creanas.
Meu pae jantou hoje em casa
com os filhos todos.
Aquelle homem passa por
aqui todos os dias.
No tenho tantos filhos eomo
elle.
Quantos bois tinha tua tia?
Vinto cinco.
Ella j ehegou?
No, senhor.
Os olhos dos peixes (so)
grandes e eseuros.
As cabaas da agua (so)
pequenas e feias.
As amantes do senhor (so)
bonitas c eapazes.
O que quer V. que lhe d ?
O que o senhor quizer.

Pkrase : no sei, que me importa, quem sabe, etc.

74

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

apanen et, loumai uape ivudi?


bate, mata, ayupanne ikepe ni tipe.
c<Zu tumusutile mu ato itu.
maato etike aketne?
mipul' et aci vkusoa Sioma
ciape cime.
kakuyi ka usa Icnc, ni mana mak' edi mmeji.
kajile kadi mujila.
musema ei joloxe ucuko nimumne mu cikubo cia soj"
timi.
suna edi apepele.
tdtuk' dmi mona mak' edi
sian' icdi.
tilob' o iidi vjala kamo, kayana cikuro.
mepa mubad' mi ukete
cilada.
Ztpayal cia muteba cidi cijima
kamo ni usa kne kamo,
Jcayana mal' edi.
kiniketepe oma jijila iiipe.
tala, jijila eji jiipe.
imane, aci ukusota kumana
iavo; axikile urel' o.

Tambm dizem tipaya.

Dcram-tc muitas cousas bonitas ?


No, senhor, dcram-m'as poucas e ms.
Passmo-lo na nossa canoa.
Quantas canoas tccm cllcs?
Pcrgunto-tc se queres uma
cousa bonita.
Aqucllc rapaz 6 muito forte
(fora grande) c seu irmo,
(iVellc) doente.
O passarinho est no caminho.
A tua cabrinha via-a hontem
noite em casa de minha
tia.
Esta fazenda muito leve.
O irmo de meu pac seu
herdeiro (cVcllc).
Esta tinta mais preta do
que a antiga.
Minha sobrinha preguiosa
(tem preguia).
A residncia do Muteba
maior c mais forte do que
a do seu tio (cVcllc).
Eu no tenho medo de maus
caminhos.
Repara, estes caminhos (so)
maus.
Espera se queres ver Tanvo;
chegou esta tarde.

METHODO PRATICO DA LTXGUA DA LUXDA

<0

Pronomes objectivos da 3.* pessoa


Em seguiria ao prefixo subjectivo mu equivale a to, a; i
a os, as. Ex.: umijika conheee-o; eZu tuijika ns os
conhecemos; mi nimumana eu vejo-o; ene aimne ellcs
viraru-os.
"Vocabulrio

mu-soni, pi. a-, primo.


Zi-kuJco, pi. i-, pedao.
Zi-bele, pi. i-, retalho.
useba, pi. a-, negociante.
mani azeite.
usa, pi. ma-, negocio.
moya, pi. ji-, sal.
pam juntos.
kooa qual.
mapali de pressa, rapidamente.

iamatiko amanh.
bi ainda.
kadi kali ainda n?io.
kuleta1 trazer.
kijika saber, conhecer.
kueza vir.
kulada comprar.
kudxata pisar.
kudila chorar.
kiibula bater.
kuxala ficar.

Exerccio

nikusota2 kuloda mal' et,


aci leio aci amaZiko
leio mne udi mu Zikubo iZiko iso.
muloyiki?
v-imana mona maku muZada
mukurujJi uedi.
imane bili, nikusotakumumana
iiape.

Eu desejo fallar a teu tio, ou


hoje ou amanha.
Elle hoje est em casa todo
o dia.
Porqu ?
Espera sua irm mais velha.
Espere ainda,
bem.

quero v-lo

Tambm dizem lcuncla.


Muitos, principalmente no verbo kusota, no supprimem o prefixo
do infinito na 1.* pessoa do presente.
2

76

KXPEDIO TORTUGUEZA AO SIUATINVUA

musoni muZada ei udi kiso?


kiniijikape. kinimumne leio.
yoloxe ucuko adilc mu ikuo
Zitu, ni ualodele, alodele,
alodele ni kaxi.
leta (neta) kase.
kumusota kiso?
ei aneta mu ikasa?
divuya dia mona malc' imi.
mak' mi muptto mamo,
mudi ei.
mata apann' edi mavuya
man?
bate, napann' edi masato
kaso.
nani aik' i jitu eji?
ttuk' mi.
yoloxe tinko namne tutuo
tuape ni kaxi.
aneta ni e?
kajile kmi, kuyupan' mi
kakuyi ka eii aloda ni
musoni mi1.
mi kinimumana.
et umne mepa mi?
kayana mata, nimimana
panapa (pinape).
aci kuloda ni edi, nikusota
kumumana mu ikubo Zimi.

Sua prima onde est?


No sei. No a vi hoje.
Hontem noite esteve em
nossa casa, e fallou, fallou,
fallou muito.
Traz fogo.
Onde hei de procur-lo?
O que traz na mo?
O panno (veste) de meu irmo.
Minha me c to rica como
tu.
O senhor deu-lhe quatro pannos?
No, dei-lhe s trs.
Quem te deu essas colheres ?
Meu pae.
Hontem (A) noite vi estrellas
muito bonitas.
O que trazes comtigo? (O
que trazes ahi?)
Um passarinho (que) me deu
a mim aquellc rapaz que est
fallando com meu primo.
Eu no o vejo.
Vistes meu sobrinho?
No, senhor, espero-o aqui.
Sc fallar com elle, eu desejo
v-lo em minha casa.

i Quando o sujeito e o objeetivo suo da mesma pessoa empregam


muitas vezes o verbo no infinito. O pronome mi que se lhejuntapara
dar mais fora espresso.

METIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

hinikuloda ni edi leio, muloya


muieji.
ta1 isapuilo eji.
kuisako11?
e bili3! net' eci*?
topo ii kiso?
Mati5.
nasalele jitu jikamo mu diciko
im, kayana mona mak'
mi mu masato.
mu polo ptu asalani makumi
jitu6 ni jiadi mu iiko
im. .
nasalele kali jipaka jistano
mu iSiko tai.
mi leio nidi niape ni kaxi,
ape kamo ni kaxi, kayana
yoloxe.
aso asala wnma tau.
mi nisala kaso mamo, mudi
aepua aso mi asala.
nisuta munomo maiko mauso.

77

No fallo hoje eom elle porque


(est) doente.
Traga estes pratos.
Aonde?
O tu! o quo trazes?
Onde esto os eopos ?
Foram-se (desappareeerara).
Eu fiz mais colheres em um
dia do que meu irmo em
trs.
Na nossa terra fazem-se vinto
e duas eolheres por dia
(em um dia).
Eu j fiz seis facas em dois
dias.
Eu hojo estou muito bem,
muito melhor que houtem.
Todos fazem as suas eousas
(d'elles).
Eu s fao tanto como todos
os meus sobrinhos fazem.
Eu passo por aqui todos os
dias.

ta abreviatura do neta (leta).


kuisako (kuiso -\- ako). Esta terminao ako 6 muito usada para
frisar bem o logar em que se deve passar a aco; nesta phrase representa a duvida onde?.
3
Forma de chamar a atteno de quem est distante : olha l, olha
c, ouve l, ouvo c, etc.; interpretao litteral tu ainda!.
* Fao notar a distinco de net'iki traga isto.
5
buaii, que se diz rapidamente, 6 a expresso prpria que indica
quebrou-se, perdeu-sc, desappareccu, no vejo, morreu, acabou-se, etc.
6
O que se conta collocam sempre antes do numeral designativo das
unidades.
2

78

EXPEDIO POIITUGUEZA AO MUATIXVCA

elu tumumne kusuta yoloxe


urele.
leio mi ni mi nasutih mu
Jila ei.
namumne caape.
tumexi atuxikile yoloxe hididi bididi1 adi klso?
citimenepe.
tutuba natumne musasa o
(mu) mu Jila.
ttuk' el aketile ibode
tavulo (tavudij
aketile, kaiketepe kali.
nikusota cikubo Zim kudi*
ttnk' mi.
ka mmanc cim Ziape 2tvudi.
nacimne kcdi, cijimani cilepa '
cia kamo.
ipule aci mr edi mu etkuto?
risota kijika muloyiki?
muloya nikusota kulad' edi
mani..
mr edi kudiape mausea.
maZiko ama maipe ku manseia.

1
1

Ns o vimos passar hontem


(de) tarde.
Tambm hoje cu passei no
teu caminho.
Eu vi-o muito bem.
Onde esto os gatos (que)
chegaram hontem muito
cedo (ao romper do dia)?
No os vimos.
Os eesinhos vi-os eu esta
manh na estrada (caminho).
Teu pac tinha muitos porcos?
Tinha, (mas) j;l no os tem.
Eu procuro uma casa para
meu pae.
Acol (lia) uma muito boa.
J a vi, () larga e comprida
de mais.
Pergunte se cllc (est) cm
casa?
Quer saber porque? (Porque
quer saber?)
Porque quero comprar-lhe
azeite.
Ellc no come (no faz) ncgocios.
Estes dias (so) maus para

A repetio de bididi exprime o mais cedo possvel.


Pelo, por e em certos casos como, para.

METIIODO PRATICO DA LIXGUA DA LUNDA

eza iciko dika, leio ipe.


akaruda aso akicte makasu.
acoko aso oleia akaje ata.
ciaknCj miiata.
nuibaaa ma iiletele mavi
maiape.
mia, nleza damaliko mne.
mi ni mi, mia ni cl.
iijika xtseba io?
atu aso amwjika ni a/ulej'
mi cixiape Sivudi cledi.
agohe ecikc axikile uriicl' ou?
makumi masato ni stano.
tiakcpc ni kaxi.
sof edi uloda uape- ni kamo,
ni edi.
jipali' eji jii ja na muhoyo,
ni jitu oji ja muteha.
maciko maso eZu tiikudiapa
musasa pami.
aso mu tikulo Zmi amiijika.
an' tinii aso akusota kumumana.
tkuyi e mukurupi ni kaxi.
aso akurvpi mu polo ptu
aleja: eu tmjikila kali
mukurupi.
umideta kunoko katataka.

79

Venha outro dia, hoje no


bom
Todos os Lundas silo mentirosos (teein mentiras).
Todos os Quicos estimam as
suas mulheres.
() Verdade, senhor.
Aquella mulher trouxe bom
azeite.
Vou e venho amanh com elles.
Eu tambm (commigo) vou
comtigo.
Conheces esse negociante?
Todas as pessoas o conhecem
e me dizem muito bem
d'clle.
Quantos bois chegaram esta
tarde.
Trinta e seis.
Muito poucos.
Sua tia (d'elle) falia melhor
que clle.
Estas facas pertencem (sao
da) senhora Muhongo, e
essas colheres do Muteba.
Todos os dias almomos
juntos.
Todos em minha casa o conhecem.
Todos os meus filhos querem
v-lo.
Este homem muito velho.
Todos os velhos do nosso
sitio dizem: ns j o conhecemos velho.
Traga-o j aqui.

80

EXPEDIO PORTDGUEZA AO MUATINVCA

lid' eViti
izaka.
iZi Ziapelepe.
iape ni kaxi kuda ni rruka.
neza kui sof mi; axcele
ni ape ni ana kaki edi.
naezile ni ttuk' mi, namne
mona mak' .
koba dtahu?
rnuka1.
nasotile Zibele tZi <Sia disuna.
leV mi ikuko <$ta mutodo
nimana ka.
mia nimuleta katataka.
kakuyi ki ukete uma ka
muka.
mal' e uyupanne kajile
aka.
mi nilele tujile tukepe, mulo tj a kasallepe ni ipe miau
um.
ah kiso?
naile kusota Sikuko <Sia moya.
ana kaki ale kiso?
ale kusota mani.
tile ni musoni ei ni tuleta
mani aci ayaje2.

1
2

O que isto?
Folhas do mandioca.
Isso no presta.
Muito bom (para) comer com
o infunde.
Eu venho por (do casa de)
minha tia; ficou bem (de
sade) com os seus filhos.
Vinha com meu pae e vi o
seu irmo.
Qual d'elles ?
O mais novo.
Eu queria esse retalho de
fazenda.
Traga-me aquclle pedao do
pau (que) vejo acol.
Vou e trago-o j.
Este rapaz tem medo daquel'
outro.
Seu tio deu-me este passarinho.
Eu estimo os passarinhos pequenos, porque no fazem
mal a ningum.
Ondo foi?
Foi procurar um bocado de
sal?
Os rapazes oude foram?
Foram buscar azeite.
Vamos com seu primo c traremos azeito ou os fruetos
da palmeira.

muka abreviatura de mana kaki.


ayaje o frueto da palmeira, que pisam para fazer o azeite.

METUODO PKATICO DA LNGUA DA LUXDA

niia kali. imane bili.


isapo ta ijima ivudi.
naxikile musasa mu, ni katataka nasalele ipe ku kima,
naatele mu Zikasa.
kayana amumne?
biiate.
muloyiki mne akuila?
muloya mak' ei amubula
mubula1.
tumexi etu tadi tei axikile
yoloxe ucuko?
taxa, muk bayo.
kinilelepe ina; naisotlepe
tujima.
aka eei2 tuimne mu cikuoo3
Zia useba aape kamo m
kaxi.
auseba asalele mausia maape mu cibayo Ziiso clai.
ne adimukinc ni kaxi.
aijika kusota atu aso ailele.
mitodo tuna idi ijima ni iape
ni kaxi.
ene akuetile makumi maadi
maleso ni man.

81

Vou j. Espero ainda.


Aqucllcs pratos (so) muito
grandes.
Cheguei esta manha1, e logo
fiz mal ao macaco; pizei-o
na mo.
No o viu?
No.
Porquo est elle a chorar ?
Porque a me lhe bateu.
Estes gatos so os que chegaram hontem noite?
Sim, meu senhor.
No gosto d'cllcs; queria-os
maiores.
Os outros que vimos cm casa
do negociante (eram) muito
melhores.
Os negociantes fizeram bons
negcios na sua nova casa
de venda.
EUes (so) muito espertos
(intclligentes).
EUes sabem procurar que
todos os estimem.
Aqucllas arvores so grossas
o muito boas.
Ellcs tinham vinte c quatro
lenos.

Repetem para dar mais fora expresso.


e&i podia dispensar-se.
3
Bastava dizer mu useba, subentendia-se likulo, o qual tambm se
pode substituir por Zibago casa do venda.
c
2

82

EXPEDIO rOKTUGUKZA AO MUATIAXVrA

musoi imi kuezilepc leio kuTjumana, naile kui murudanet kauyula1.


diSiko so nimimne.
nakietilc ikumi dia ma ni
atano.
ia ni nani?
ni soj1 iimi.
soj" uct Hia kiso?
mait*.
nani uletcl' iki?
ttuk' tu.
asalel' iki?
bate.
eci nani? ou nani?
kaiji ou kinijikapc ou kaijika
ou kiji.
kiiiji mona mak' Hei.
Zisapilo cidi kiso?
kinamumenepe.
kakuTji k kidi knpe ni kaxi.
topo ikuro iape ni kaxi, kajjana ktiso.
nikusota kijika katataka jipaka jijima jiadi kiso ?
ia ni kisota.
ileta kunoko katataka.

Meu primo no vciu hoje verme, foi pelo seu amigo


Caungula.
Todo o dia o esperei.
Eu tinha quinze ovos.
Vaca com quem?
Com minha tia.
Onde vae tua tia ?
No sei.
Quem trouxe isto?
O nosso pae.
V. fez isto?
No.
Ento quem foi?
No sei.
Talvez seu irmo.
O prato onde est?
No o vi.
Este rapaz muito mau.
Os copos antigos (eram) muito
melhores que os novos.
Eu quero saber immediatamente onde esto as facas
grandes ?
V procur-las.
Traga-as aqui immcdiatamente.

Titulo de um potentado.
maiii desdobra-se em ma e int; ma 6 um prefixo do plural que se
refere a tudo que algum acaba de ouvir e lhe era ignorado; isto 6, em
logar de maso tudo, tiit qu, qual. Kx.: maso tiualrja manil tudo
o que V. est dizendo, o qu!. Mostra assim a sua ignorncia e enfado o individuo a quem se eulpa ou se interroga sobre o que elle no
sabe, dizendo: manl.
2

MKTHODO PRATICO DA LNGUA DA DUNDA

83

Verbos
Forma activa
As formaes dos tempos c modos, c bem assim o competente paradigma, ao qual o leitor deve recorrer, c que por
economia de espao aqui supprimimos, ficaram indicados a
pag. 37.
As formas do presente e aoristo j teem sido empregadas
nos precedentes EXEKCICIOS.
Vocnbnlnrio

nm-jiknlo, pi. a-, neto.


mu-xima, pi. mi-, corao.
mu-kaka, pi. mi-, mandioca D.
ka-diga, pi. w-, bombo.
mu-jikita, pi. mi-, trabalho,
servio.
jjaka, pi. a-, av.
maxi sangue.
mtiko maso todos os dias,
sempre.
ZieneZi mas, porm.

suka mas.
Saso quando.
kutuma mandar.
kutaya contar, narrar, ler.
kutabula receber.
kuscTjana brincar.
knlala dormir.
kubudika sair.
kutazuka chamar, convidar.
kuladixa vender.
kudtoxa tirar.
kana juntar, unir.

Futuro

Imperativo

nakaxika
'fmkaxika
Nakaxika
takaxika
nakaxika
akaxika

cu chegarei
tu chegars
clle chegar
ns enceraremos J
vs chegareis
cllcs chegaro.

xika
uxike
tuxikctu
xikmt
axike

chega tu
chegue clle
cheguemos ns
chegueis vs
cheguem cllcs.

84

EXPEDIO POKTDGUEZA AO MUATIANVUA

Exorciclo

mn'edi akaxika aci leio aci


amaciko.
tazuka mana kaki.
kjlepe kadi ou kadi kali.
tabula kadii1 ka, cta kudata.
leio atSioko anetne misaka.
cca tukaxala amaciko mu
ZikuZo, e kayana, ukaia
kudi ciseye*.
jaka vkalela mujikulo edi
matiko inaso edi (inn'
edi) e7 usca mujikita
mape.
nakcoda ttuk' u iciko
dime diSiko kamo3.
xala panapa, nakaia ni ana
kalci et.
murudanctu utimane kadi
itZuko ou.
tukala kali vtuko teza*.
tokuiani5 kuhudika vrel' ou.
ika axalele kiso?

Ellc chegar hoje ou amanh.


Chama a creana.
Ainda no veiu.
Receba aquclle bombo para
pisar.
Hoje os Quicos trouxeram
mandiocas.
Ns ficaremos amanh em
casa, V. (tu) no, ir(s) pelo
Chisscngue (quando tu fres
ao Chisscngue).
O av amar sou neto sempro
que ellc faa bom servio.

Eu fullarci a teu pae qualquer


dia.
Fica aqui, (que) cu irei com
teus filhinhos.
O nosso amigo espera-nos
ainda esta noite.
Iremos j (porque) a noite
chega.
Vamos todos sair esta tarde.
Onde ficaram os outros?

1
Abreviatura de kadiga.
* Titulo de uma auetoridade eutre os Quicos.
3
A letra: dia um, dia mais, isto 6, um dia ou outro.
4
Esprcsso usual de principiar a noite, escurecer, como o tambm
mutena vaia o sol vae, desapparece.
5 o mesmo que tiiani.

METIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

mu Zipaya Ha mitta1.
nu axikUe musasa mu?
kayana, mar, taxikile yoloxe urele.
mi nidi kunouko ni ape ni
kaxi, Henei mon' mi
kaipe.
i uuko o ae kiso?
naxalele mu ikulo ni mona
maku mubada umi.
mine yada, auseba3 a miine
puto axikile kali pamaki
bididi biiididi mu Zibayo3,
ni kudta biate.
x, ni et, ?' ei*, kadi aai
kusota kua kiavudi, kudi
arudanmi.
maku uatumine mana edi
kusota mema, mn'eiaile
kuseyana ni tukuyi tukOav.,
kud' ii amubuUe5.
maku uaiya6, ana aipe akusota kumana malu1.
auseba ajile akuiso?
a malaje.

85

Na residncia de Mutia.
V. chegaram esta manh?
No, senhora, chegamos hontem de tarde.
Eu estou aqui muito bem,
porm meu filho no esta.
Onde foi V. esta noite ?
Fiquei em easa com minha
innfi.
Senhor da terra, os negociantes portuguezes chegaram
ao romper da manh feitoria, e no tecm de comei-.
V., com V., e mais V., vo.
ainda todos procurar de
comer para os meus amigos.
A me mandou seu filho buscar agua, o ellc foi brincar
com outros rapazes, por
isso o castigou.
Tem razo a me, maus filhos
precisam ser castigados.
D'ondc viramos negociantes?
De Jffalanje.

Principal conselheiro na corte lunda.


Tambm dizem mamtba; o regular, porm, 6 auseba por ser ente
animado.
1
Casa de negoeio; como feitoria 6 interpretao j adoptada,
por isso a empreguei.
4
E o usual, apontando para os indivduos que se nomeiam.
5
Abreviatura de bulile, de kubula bater.
6
Pbrase abreviada.
1
Ver eastigo.
2

8G

EXPEDIO PORTITGUEZA AO MUATIAXVUA

muteiia ata kci; tamaciko


hikaloda kamo ni kaxi.

mun' edi uai a, mi nakaxala

kadi.

uu ata hibudika, kusal' ei?


iimnana tutoima tuiape, anseia ainetne.
aci ene aneta moyila, nisota
kiimi.
mi iii mi nikusota jipasa
jiadi jijivia.
kakuyi knei aia mtu kuleta
moya ni jipasa.
et bili, t mah.
wiUiZilc jipasa jini ni moya
cikiiko likepe kaso.
nakatuma mvjikulo nmi kiiimana kadi ne.
tftika mona makn muZada
muka nmi.
kalalal aile pa vuisasa kudi
mataha, uhiko ejile kali
vi mr edi kuxika kadi
biate.
kiiji* mine uJala ucuko mu
jila.
ukiete maxi mu miedu
maku3.

Vae principiar a noite (aeabou-se o dia); amanha fallaremos mais (continuaremos a conversa).
Elle vae, eu ficarei ainda.
V. vo sair, fazer o que?
Ver eousinhas bonitas (que)
trouxeram os negociantes.
Se trazem sal, quero para
mim.
Eu tambm quero duas canecas grandes.
O seu rapaz vae eomnosco
(para) trazer o sal e as
canecas.
Ol tu, vae com elles.
Kecebi quatro canecas e apenas um pedaeito de sal.
Mandarei meu neto esperar
por elles.
Chama minha irmil mais nova.
Calala foi de manha1 a Ma taba, j noite e elle ainda
no chegou.
possvel durma noite no
caminho.
V. tem sangue na perna esquerda.

Chefe da fora armada.


s Empregam como duvida: talvez, possvel, pode ser que, etc..
' O lado direito pertence ao pae, o esquerdo : mfie.

METIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUXDA

uasalele maxi mu ikasa ecike?


kiiiji, ZieneZi ii kakioma kakiepel.
ialodele kcdi ana auseba?
kadi kcdi.
vaimne kcdi, ienei3 kuiloda
kaycma kadi.
akciafii kisota, ni cdod' ne3
nikuete muxima Sa* kiimana.
dioxa isapuilo et ni ituma
mujikul' cimi.
mujikul' iiei kadipe MU polo
pitu, abudikilepa musasa.
iabudikile ni kuloda numi
kayana; aci kueza, mutahika.
musoni edi atab~ile Zibele
ena disuna e atumin' edi.
ikuyi ia vkiete muxima mujima s.
tnana kalci amu timana utoka6.
mutodo asotile kubula ikasa (nmi.

Como fez sangue no brao?


No sei, mas isto no vale
nada.
J:l fallou aos filhos dos negociantes?
. Ainda no.
J os vi, mas ainda no lhes
fallei.
Vo (todos) procur-los e digam-lhes que desejo (tenho
vontade) v-los.
Tira estes pratos c manda-os
a meu neto.
Seu neto no est no sitio
(povoao), sahiu esta manh.
Sahiu e no me fallou; quando
vier, chama-o.
O primo d'elle recebeu o retalho de fazenda (que) V.
lhe mandou.
Aquelle homem generoso.
Esta creana v elaro.
Ia batendo com o brao na
arvore.

Pequenina cousa.
Podia dispensar-se.
3
E tambm empregado no sentido de dizer, eomtnunicar.
* lia para, empregam-no tambm no sentido de de.
i
A letra: tem corao grande.
6
Branco claro.
2

87

88

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

mona ei ukete muxima mutoka*.


kkuyi kie ukete muxima
mujala*.
u tukloda raak' edi ni
ukamana malu.
aci e ape, mutu kaketepe
muxima kulul' et.
nikuete muxima Za kua aixi
riine.
aiya, kumana ape kua
ape kamo3.
linamenepeK aixi maliko mavudi.
naimne dtamaliko, ixi ape
MI" kaxi.
niapele* ixi, nikusota kadi
kamo Ziji.

Teu filho bondoso (justo).


Esse rapaz 6 malvado.
Ns fallarcmos com a me
d'elle e ser castigado.
Se tu (fores) bom, ningum
te bate (castiga).
Tenho vontade de comer peixe
com clles.
Tem razo porque a apparencia boa.
No comia peixe ha muito
tempo.
Comi-o hontem, e muito bom.
Gosto de peixe, quero ainda
mais (prefiro) carne.

Condicional
No tcem a forma simples como ns, porm servem-se de
auxiliares (pag. 39) que do a equivalncia.
Oonjunotlvo
Tem os mesmos tempos do indicativo com as differenas
indicadas I pag. 40.

1
letra: temcorao limpo, tranquillo.
* A letra: tem corao sujo, preto.
3
letra: ver bem, eomer melhor (o que agrada vista deve saber
bem). Phrasc muito usual.
* Ver empregam-no tambm no sentido de comer. Assim, dizem :
a barriga no viu, i. ., no comeu.
* De ape, bom, fazem o verbo kuuapele gostar.

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

89

Exercidos

nasotele kutuZuka mikaka ei


aso aci naketile diZiko
doso Jcudi mi.
naile kumana masxina auseba
amaneta aci naladele. kulada nefi?

tutakuia kaso ku musub"a ka


mafava, blauso tukaijika a&oko ae1 kali.
aci jipasa jioso mi nimana,
kudi mi, naisotele kutuoaka katataka.
naile kuioxa panapa nudeso
matano, suka el kuloda
ttuk' mi, bate.
aci namne, naeze kuloda akne.
tuasotle keza yoloxe, aci
mepa tu, aci edi m ei,
ezile.
i uloda clotima Zim, muxima ei Zika.
eza ko-, ni aci e tikusota,
tulode tukiepe.

Eu levantaria todas estas


mandiocas se tivesse vagar
(todo o dia por mim).
Eu veria as fazendas (que)
trazem os negociantes se
comprasse. Comprar com
qu? (se tivesse com que
comprar).
S iremos residncia do
Potentado quando soubermos (que) os Quicos j
(retiraram) foram.
Se todas as canecas que
vejo (fossem) para mim,
levant-las-ia immediatamente.
Eu tiraria d'aqui cinco lenos,
tendo a certeza que V. no
dir a meu pae.
Se eu visse fallaria a verdade.
Viriamos hontem se nosso
sobrinho viesse tambm.
V. nilo diz o que sente. (V.
diz uma cousa, seu corao
outra.)
Approximc-se, e se quer fallemos um pouco.

1
Teem um verbo especial para retirar, voltar, mas usara muito de
fcua ir para indicar a retirada.
1
Abreviatura de kunonko. A phrase ainda se pode abreviar em zak.

90

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

kuloda miamo, kuleja nani?

iZi alu aso amijika.


naejile huloda miamo, aci
mutu alejel' mi.
kxoda, aloda aso; kijika,
ka<jana.
kioda ii liape, kijilca
liape kamo.
munida usotle kumimana, aci e ulodele neza
leio mamo.
kakyi Icedi ezile, suka aile
kali kusota madaje1.
nasotele kuna viarufo, aci
namamne.
mi nidi pane ape ni kaxi,
suka nu adi aipe.
asai' i panapa ?
leZi e umana.
aso eli axalele leio nmi
akakita diciko dikiia kumana ima ta muata.. .
man', kalobo! mukiilayo.
adi kiia ikuoo adi iOape, kiiisako aso akalala aape
ni kaxi.
kusota talo ape, kusota kulala Zaape.
diZiko iipe, iSiko ctaujala.

Quem lhe ensinou a fallar


assim? (Fallar assim, ensinar quem?)
Isto toda a gente o sabe.
(Nilo se ensina).
Eu fallaria assim se me ensinassem.
Fallar, todos faliam; saber,
no.
Fallar bom, saber melhor.
O sen amigo esper-lo-ia se
dissesse que vinha (eu venho) hoje mesmo.
O rapaz d'ello veiu, mas foi
j procurar de comer.
Eu beberia vinho de palmeira
se o visse.
Eu estou aqui muito bem,
mas V. esto mal.
O que fazem aqui?
O que V. v.
Todos os que ficaram hoje
comungo iro outro dia ver
os macacos do sr. F...
Obrigado, senhor (fidalgo).
Esto ali duas casas boas,
onde todos dormiro muito
bera.
Procurar boa eama () procurar dormir muito bem.
Dia mau dia triste.

Sustento, alimento, de kudia comer.

METHODO PRATICO DA LIXGUA DA LUXDA

sala kaso <%eci atumin' e.


inijika ana kaki mi aseji
n i kaxi, cleneZi n iapele dahu mamo.
mutu kuda mui mne ukusota, uta ape.
nasotcle Jcidadixa jipasa jiii
jia marufo Jcudi dicuya ime.
mi kayana; nasotele kima
marufo maso, kumaladixilepe mamo Zwmacikiepe.
ali namne leio 'mak' mi,
nasotele kica medi.
tasotele kutabula mleso maso, aci tijikile nami amaladele.'
mi m mi nasotcle kusala
mamo.
aci nakakuia mu luda, nakaneta akaje asato aape.
t iape, suka ahina adi
kiso ?
nakaikusota ?ii nakaineta.
itakatuma kijika, aci kakuyi
kei ezile kali.
aci e usai' iki, muxima mi
atoka.
udoxa ajla a muxima
mi.
maZiko maso mi nibudika,
muxima uloda ape.
Ziaso naxala kaso, muxima
ajala.

01

Faz apenas o que te mandarem.


Eu sei que os meus filhinhos
(so) muito teimosos, mas
gosto cTelles assim.
Cada uni comer como quer,
come bem.
Eu venderia quatro canecas
de vinho de palmeira por
um panno.
Eu no; beb-lo-ia todo, no
o vendia por to pouco.
Sc cn visse hoje minha mtc
iria com cila.
Receberamos todos os lenos
se soubssemos quem os
comprava.
Tambm cu faria o mesmo.
Sc for a Lunda hei de trazer
trs companheiras bonitas.
Isso bom, mas onde esto
cilas?
Eu as procurarei e hei de
traz-las.
Eu mandarei saber se o seu
rapaz j veiu.
Se faz isto, fico muito contente.
Causa-me prazer (tira o negro
do meu corao).
Sempre que saio fico satisfeito (o corao falia bom).
Quando fico s estou triste
(corao escuro).

92

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

natayele yoloxe makumi masato mazolo ni sabiiadi.


yaka e amne aipe, muloya
atayele makumi masato ni
ivu.
kuiji kedi, mi natayele kaso
ei nimana.
kiji mulu aci adoxele makua ei kiamenepe.
tazuke atu aso, ni ipule kudi
maka.
nasotele kipula, XeneZi nikete kuta kuisako ayutumine.

Eu contei hontem trinta e


sete gallinhas.
Sctt av viu mal, porque contou trinta e nove.
Culpa d'clle, eu s contei o
que vi.
Talvez algum tirasse as outras (que) V. nSo viu.
Chame toda a gente c pergunte pelas outras.
Eu perguntaria, mas tenho de
ir onde me mandaram.

Forma objeotiva
Esta forma mais ou menos j tem sido empregada nos
EXERCCIOS; mas vamos agora insistir sobre cila, chamando
a attenao do leitor para as regras expostas a pag. 3G.
"Vocnbulario

mu-lemo, pi. mi-, arco.


Zi-soke, pi. i-, machado.
mu-sase, pi. mi-, carga.
di-fada, pi. ma-, plvora.
Medi, pi. a-, cunhado.
dudo, pi. ji-, borracha.
yoya, pi. ji-, patrona.
xipo, pi. ji-, cinto.

s, pi. ji-, flecha.


knseba negociar.
kufua morrer.
kujipa matar.
kubarula raxar.
kutapa matar faca. .
kutuixa poder.
kbukuna quebrar, partir.

Kxercicios

eZu tutuixa kiiijka nani abarulile clopo, suka kayana


tuleja mulu.
natixile kubarula mutodo, aci
nakiietile isoke Ziape.

Podemos saber quem raxou


o copo, mas no dizemos a
ningum.
Eu raxaria a arvore se tivesse
um bom machado.

METIIODO PRATICO DA LIXGUA DA LUNDA

kima afile ou afua1.


Ziojw Ziafa ou Ziafile*, ibukunine.
matodo asotele kumujipa kima.
kima asotele kufa3.
uta afua1.
mdemo amubukunine5.
agupanene jidudo kudi moja,
clenei nasotele kamo6 masuna maape, muloya ana
mi adi mamo Zibele ime
bate 7.
auseba ayipule aci et ttuko
ejile kusota kamo tibiko
liape aci disuna dia maleso.
n aci nalejel' ne, laape
aci akaloda tatuk' mi,
diamaZikq eza8, knsala
mauseta ni ana edi.
ei mana kaki adimukine,
suka toda ni kaxi.

93

O macaco morreu.
O copo quebrou-se, partiram-no.
O macaco ia morrendo debaixo
da arvore. (A arvore quiz
matar o macaco.)
O macaco por um pouco no
morreu (queria morrer).
A espingarda est intil.
O arcopartiu-se (partiram-no).
Davam-me borracha por sal,
mas eu antes quiz boa fazenda porque meus filhos
no teem que vestir (esto
assim, um retalho no tcem).
Os negociantes perguntaramme so tu, pae, preferirias
um bom casaco a um panno
de lenos.
Eu disse-lhes (que era) bom
fallarem com meu pae, o
depois fazer negocio com
seus filhos.
V. uma creana muito esperta, mas falia muito.

K indifferente.
Empregara cm logar de quebrar quando se ignora se algum
pratieou o acto.
}
usual esta forma: queria, esteve quasi, por um pouco.
4
Morreu, deu o que devia dar.
5
Suppe-se que algum pratieou a aco.
6
Querer antes, preferir.
1
letra: Esto assim sem um pequeno retalho.
iamHko ueza o dia de amanh chega; depois. Phrase usual indicando futuridade.
2

94

EXPEDIO PORTUGUKZA AO MUATIANVUA

aZi natiixile iialodele kamo,


mulo<ja mi ni mi nikuete
jidudo jimi, ni najisotele
htseba kudi wma ivudi
iape, ne ainetne.
najjutuZukile leio ni muxima
mujala.
ayaha anetne misase ia mikaka mata .. . amitumin' et.
upar ina ikuko Zia ifada
mutu um mutu um.
xipo eci dia nanif
xipo kiniijikape, yoya un
malu mi.
ia, ni kulada kmi mulemo
nijis.
kulada nieZi? ou kulada ecike?
tatula1 maleso malinana ni
jisu jin.
nirnana kali ioma im, mia
katataka.
miamo nithca kulada aso
SeSi ei ukete mu muxima.
buyulo11 kedi kedi amujipa.

atubukeni, ni ataiii katataka


kutazuka atu aso, ni mata

ni difada.

Sc cu pudesse foliava mais,


porque tambm tenho a minha borracha e negoei-laia por muitas cousas boas
(que) ellcs trouxeram.
Levantei-me hoje muito opprimido.
Os carregadores trouxeram
as cargas de mandioca que
o F. .. te mandou.
D-lhes uma poro de plvora a cada um (uma pessoa, uma pessoa).
De quem () este cinto?
O cinto no sei, aquella patrona ( do) meu tio.
V comprar para mim um
arco e flexas.
Comprar com qu? ou como?
Toma oito lenos c quatro
flexas.
J vejo algumas cousas, vou
immediatamente.
*
Assim posso comprar tudo o
que V. tem na vontade.
Mataram o cunhado do Bungulo (cunhado d'elle o mataram).
Lovantcm-se, o vo (todos)
immediatamente
chamar
toda a gente com armas e
plvora.

i Receber tambm cllcs interpretam como tomar, acecitar, ctc..


2
Auctoridadc immediata a Caungula.

METIIODO riATICO DA UKGUA DA LUXDA

atu aka kakiietepe difada,


anete milemo ni jis jau
(jiaJiinai).
aci ayulejel' mi1, ei alariile topo tadiasofedi.
kayana mi, musoni muada
uet.
mana mulada cdi amutapa
ni imitapa atumim matavua.
ayuhukumine pexi mi, eZi
alodc mzni*?

lukasu elu Zaipe kamo ni kaxi


iMyana e.
nathih kusala mujikita mua,
aci ayupanne isokc tadi ni
lukasu lum.
aitapele azolo mi, nani3?
ayumne kutapa azolo a mne
yada, nia kumana malu.
nakaijika nani abukutrinc jikasu jiitu.
aci uakatixa kuijilca nani,
umutuma kumana malu ni
kulada jika.

05

Os que no teem plvora,


tragam os seus arcos e
flexas.
Disserainme a mim que tu raxastcdoiseoposdatiad'elIe.
No (fui) eu, (foi) sua prima.
A filha d'elle foj morta (a mataram) s facadas de mandado do potentado.
Digam-me quem quebrou o
meu cachimbo? (Quebraram-me cachimbo meu, que
fallem quem?)
Esta enehada e muito peior
do que a sua.
Eu faria aquclle trabalho se
me dessem dois machados
e uma enehada.
Quem matou as minhas gallinhas?
Viram-me matar as gallinlias
do dono da terra, vou ser
castigado.
Eu saberei quem quebrou as
nossas enehadas.
Se puderes saber quem foi,
faze-o castigar e comprar
outras.

m era desnecessrio; porm empregam-no sempre que querem dar


nais fora expresso.
2
A letra: quebraram-mc o meu cachimbo, que fallem quem (foi)?,
km duvida de que algum praticasse algum acto pcm o verbo sempre
o plural.
3
A letra: mataram as minhas gallinhas, quem ? Vide nota anterior.

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

96

agaba anetne musase muktepe.


pane cloma ime kazeye
ka.
kupar ei, kmi buate!
mitodo mi akete ajima
medu misbuari.
lisapuilo Ha Zaape, suka
ikua Za, eli nakulejel'l ei,
blaape kamo.
iaile Jeali* masuna maso,
yoloxe napann edi.
axalel'3 ecike jia jidada*
musasa ou napann f
jikasu ajinetr Mu leio, jia
ana kakuata* ...
mn' edi amne kali Zikulo
cli naladele Ha yaka edi?
kaiji6.
yaka mi ualejele maliko
maso: mutu kayana ktisala
mujikita, kayana uijika kuia ni ape.
aci kayana palepa ni kaxi,
nae ni edi.

Os carregadores trouxeram
pouca carga.
DA alguma cousa quellc pobre.
Dar o que, se no tenho para
mim!
Estas arvores teein oito ps
de largo.
Aquellc prato bonito, mas
aquclle outro que lhe mostrei mais bonito.
Gastou (comeu) j toda a fazenda (que) hontem lhe dei
(a clle).
Quanto te resta do algodo
(que) esta manhil te dei?
As enchadas (que) nos trouxeram hoje (so) da gente
do Cacuata F...
Elle j viu a casa que comprei
para seu av?
No sei.
Meu av costumava dizer
(dizia todos os dias): quem
no trabalha no sabe comer bem.
Sc no (fosse) muito longe,
ia com elle.

Mostrar tambm interpretam fazer ver.


Comer, conforme o sentido, gostar, gosar.
3
O que fica 6 sempre para elles resto. A um orpho chamam elles
axala resto da famlia; orpho de pae e me.
* Sempre que tratam de pores o vocbulo empregado no plural.
5 Titulo de um potentado.
s Outra forma de no sei, abreviatura de kaijikape.
2

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

nani xduixa kuloda calcne?


miau kaiji
kttedi mi iiyuloda, e abudika medi; xixa kia?
nibudika ni cdi, leneZi nteza
kali, nikete mijikita ivndi.
usala muxima i usota.
mur ei uta nttu ni uneta
misase aso.
aibyala aijipa aioko a a
mana fjana muxiko.
aibyala aijie, akiete mafcfcl,
muxima ahina najala ni

97

Quem pode dizer a verdade?


Ningum sabe.
O meu cunhado fallou-mc
(para) sares com cllc;
podes ir?
Eu saio com clle, mas venho
j, (porque) tenho muito
servio.
Faze o que fr da tua vontade
(teu corao quer).
Ellc vac comnosco e traz
todas as cargas.
Os Bngalas mataram quatro
Quicos do potentado Muxico.
Os Bngalas (so) maus, traioeiros, de maus ligados.

IMX.

Forma negativa e interrogativa


J na parto pratica tenho usado do que 6 mais frequente;
porm sendo estas formas variadas 6 occasio, lembrando-nos
das regras estabelecidas a pag. 41, de lhes dar o neeessario
desenvolvimento.
"Vocabulrio

mu-ruro, pi. a-, eseravo.


ci-paia, y>\. ji-, cesto.
i-fuda, pi. ma-, embrulho.
di-zii, pi. ma-, palavra.
li-lalo, pi. i-, ponte.
zala, pi. y-ji fome.
&*u, pi. i-, porto.

Ziko, pi. i-, mercado.


kiiata agarrar, amarrar.
kutcka guardar.
kita acceitar.
ktdclca deixar.
kuZiluka voltar.
kuUida responder.

letra: teem malvadez, traiJo.

98

EXPEDIO rOKTUGUEZA AO MUATINVUA


Exerccio*
l

leio a&oko anetr tu mikaka?


biate, kajepe Icadi?
aZi mutu kuyusota, amuilula
edi, mi pelcila ou Zidipe.
uxala ni apei.
ayaba axikile leio?
kayana, muata, alele3 kali
pana uuk' ou.
cinijilcape nu aia kusal' ei
damaZiko pa kahebe?
eu tttkusota humana ayaba
aso, axikile musiiba ma.
difttda edi nani Oadinetne?
muloyiki kiatekelepe ifitda
edi?
mutu kayanai adimne.
natixile kuditeka^ aci iaimne6.
eZu katukiietepe biji, mamo?
ou kaipe?
Zaxa, mana, aZiji aso kuapua1.

Hoje os Qieos trouxcramnos mandiocas?


No, senhor, ainda novieram.
Se algum me procurar respondam-lhe (que) eu no estou.
Fique' dcseanado.
Os carregadores chegaram
hoje?
No, senhor, j dormiram c
esta noite.
Eu no sei que vo V. fazer
amanh a Cahebe?
Queremos ver todos os carregadores que ehegaram
quella residncia.
Quem trouxe este embrulho ?
Porque no guardou V. este
embrulho ?
(Porque) ningum o viu.
Guard-lo-ia se o visse.
No temos carne, no assim (no verdade) ?
Sim, senhor, toda a carne
acabou.

Tambm dizem aioko.


Phrase usual.
5
Abreviatura de alalele.
4
E sempre de uso quando a negativa significa pessoa alguma.
5
Kcfere-sc a difuda embrulho.
6
Idem.
7
Est no infinito mas assim o empregam como termo final: acabou,
morreu, no quero ouvir mais, etc..
2

MKTHODO PKATICO DA LNGUA DA LUNDA

dei tntilu adibarulUe * kayan'


mi.
pa disiii.
nikusota ktoda, muxima mi
atokai.
nasotele kimana laidi tukuyi
tso, cieneZi tae3 pa
Za ni keza kayana*.
mi mia ni mis, kutimane
liamo, kayana.
axala panapa akuyi asaho,
Sa kvlcta apele an ni aburi
atano mu Zilobo Ziaseba6,
kisako mi ni ayaka mi
tuiani Jcatataka.
natabile ni natekele mavuya
maso, ei mata leio amaladele useba toni.
nade ku ito laimana Zilalo,
Meneei Zilalo bate ou afa
ou kapa!
aikuyi kaitilipe moya kui
masuna, akusota kamo moya, kayana masuna.

Sc algum o rebentou no
fui eu.
Nem mais uma palavra, basta.
Fallo porque estou innoeentc
(meu corao limpo).
Eu esperaria por todos os
rapazes, mas ellcs foram ao
porto e l ficaram (e vir
no).
Vou-mc embora, nio os espero mais (esperarmos
mais, nio).
Ficam aqui seis homens para
trazer as quatro cabras e
os cinco carneiros ao acampamento dos negociantes,
onde cu e meu av vamos
agora mesmo.
Recebi e guardei todos os
pannos que o senhor hoje
comprou ao negociante Antnio.
Fui ao rio ver a ponte, mas
esta desappareeeu!
Os homens no aeceitaram o
sal pelas fazendas, preferem o sal s fazendas.

Rcfcre-se a difuda embrulho.


Expresso usada para innocencia, conscincia tranquilla.
3
Devido ao prefixo tu de tukuyi rapazes.
4
Phrasc usual para demoraram-se. ficaram l.
5
Vou commigo, que interpretam por vou-me embora.
Admitte-se por abreviatura.
1

99

100

EXPEDIO POKTUGUEZA AO MUATINVUA

ia ni kita mata mne yada,


muxima edi uape, kutuma
aiu aso aei akatani mitodo mso, aci atixe kumimana1.
azala atukuateleyai- mujila,
tukuZiliikayai.
mu Zlco adiaje pekila.
ata aso akete zala, eZu tuiayani nitu.
e aijikile kali, etu tukutilukayani?
iZijikilepe muloyiki?
pinape aso amana kaso zala
ni zala ni kaxi.
nu aia mamo, kaketepe
oma a zala?
aci ecu tukamana maiaje, tukeie difada dia kilada.
Jcatutixape kuleja Zioma limj aci kayana Zikijika.
aso alej' iki mamo, ZeneZi
aloda mazi3 maadi.
kiji kne1, mi niloa izui
im.
mn edi ukusota kiiijika,
ukusota nai amttlej' edis.
Zinakudilepe i dia, ciapelepe.
1

V pedir ao potentado da
terra o favor de mandar
toda a sua gente agarrar
todos os paus que possam
encontrar.
Por causa da fome voltmos
(todos).
No mercado no ha de comer.
Todos tcem fome c vamo-nos
embora.
J soubeste (que) nos retirmos?
No sabia porquo (retiram)?
Aqui o quo se encontra
fome e muita fome.
V. vo assim, no teem medo
da fome?
Se virmos comida, temos plvora para a comprar.
No podemos dizer uma cousa,
se no a sabemos.
Todos dizem o mesmo, mas
faliam de modo diffcrente.
No me importo com os outros,
cu fallo sempre o mesmo.
EUe quer saber, procura quem
o ensine.
No comi aquellc ovo (porque)
no prestava.

Encontrar tombem interpretam achar eom os olhos, ver.


frequente dizeremno que ns vamos ao eneontro dos perigos,
mas que so clles que nos apanham.
3
E frequente dizerem: duas palavras, por no ser certo o que dizem.
* Aeulpa d'elles,no temos nada eom isso, que se aguentem, ete..
* kuleja, segundo o sentido, interpretam como ensinar, aprender.
2

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

aci tutubukayani* leio, amaZiko tutixile pa ...


napann' ei ipaa mi, ku
an' aso.
dileso di afile*, nakapar
et dikuau.
akaSUuk' et rine, aci ei
ukete muxima.
kinasotelepe e mu libubo cia
kuedi mubada ket, naiji_ kile aibukine pamaki
buididi.
niijika ec~i e Ziimenepe ttuk' mi.
cinitilepe ipaa wso eCi tulcuyi ainetne, tukepe ni
kaxi.
ana Jcaki asala jivuda jivudi,
nikusota kuloda ni mat' ou,
mamo kayulekape.
ne aia kali nmi pa Zau,
titixa kuloda ni mata,
aso muxima uel ukusota.
abada alekele ipaa panapa,
ni aile pa uito akusota axi,
ceneti leio naijikile kali
axi biiate.
mi ni mi nUciiete muxima
dia kuda, maZiko mavudi
kiniamanape.

101

Se partssemos hoje podamos


chegar amanh a . ..
Dei-tc as minhas malas para
todos os teus filhos.
O teu leno rompeu-se, darte-hei outro.
Voltars com elles se tiveres
vontade.
No te procurei em casa de
tua cunhada (porque) sabia
(que) tu saiste de madrugada.
Eu sei que V. no esperava
meu pae.
No acccitei todos os cestos que
os rapazes trouxeram (por
serem) muito pequenos.
As creanas fazem muita bulha, e no me deixam fallar
com este senhor.
Elias vo j commigo para o
porto, pode fallar com o
senhor A sua vontade.
As mulheres deixaram os
cestos aqui e foram para o
rio procura de peixe, mas
eu j sei (que) hoje no
encontram.
Tambm tenho vontade de o
comer, (porque ha) muitos
dias (que) o no como
(vejo).

kutuhiha levantar de aeampamento para seguir viagem.


Ainda se lhe podia dar a interpretao de perdido, inutilisado,
etc.; questo das circumstaneias que s :1 vista se pode conhecer.
2

102

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

ausba kaitiape kxada moya


tu kudi jinuyo jia.
mamo, akusot' eti ?
, kakuyi kmi, ia ka, ni
ipul' a, aci akusota mani
mayaje maape, elu tukete.
tazukayai tulajcl taso aeza
ni mata %a, tukamana aci
miamo alada moyia aci
kayana.
tubaje budikile pamaki apa
bididi, ni aile palepa.
mamo, tuma aitazukayai,
kayana nikusota kimana
kadi kudi iiko ika.
iamaiko mamo uriiele
kali.
cinikusotape kulada cloma
Sim kaso useba a: e
aila' edi ?
ene kaakasalape useta muyada
ttUj kayana mamo ou cakne ?
mata utuma, vleja dizi dim kaso ni alu aso aijika
Zikusala.

Os negociantes no aeceitam
comprar o nosso sal pelas
suas panellas.
Nesse caso (assim) o que
querem ?
Vae l tu, meu rapaz, e pergunta-lhes se querem azeite
de palma bom que ns temos.
Chamem todos os rapazes
eom as suas armas, veremos se assim compram 011
no o sal.
Os rapazes sairam esta manh de madrugada e foram
longe.
E o mesmo, manda cham-los,
no quero esperar por outro
dia. Amanh mesmo (seria)
j tarde.
No quero comprar uma cousa
que seja quellenegociante;
V. compra-lhe?
Elle3 no faro negocio na
nossa terra no assim?
(ou) no verdade ?
O senhor manda, diga uma
s palavra e todos sabem
o que ho de fazer.

Rapazes de animo, valentes, os de experimentada eoragem; tambm se tem interpretado erradamente por algozes, executores da pena,
porem mais generieo.

METHODO PRATICO DA LIXGUA DA MJXDA

ne apanne kabikol kame


ka yaka mi, cleneci ku
mi kayana; elu takamana aci ne asala masa
ni mulu ume Icaso mn yada
mi.
ei aiya; clenZi aci akasala
ipe kudi auseba, ne akuliluka, ni aiayani kuloda
unida nia, ni useba um
Icaso akaeza kaino kunoko bate.
kiji ka, nikusota ne aijika mi mne yada.
muxima mi alodele. et
kayana kita i zeja,
mamo.

i et utuma Zaape, ei
mata, mi mururo.
caape, talekayai'* auseba;
ileci Haape cia yada, claape cia an' edi.
i ijika nani adtoxne ipaia
tadi, mi natekele mu Zipaa
ei?
kayan' mi, kiji mona mak'
mi umijika.

103

Elles deram um casaco a


meu av, mas a mim nada;
ns veremos se ellcs fazem
negocio com uma pessoa
s (algum) na minha terra.
V. tem razo, mas se fizer
mal aos negociantes cllcs
retiram, fallaro aos seus
amigos e nem um negociador c vir mais.
Que me importa, quero (que)
saibam (que) cu sou o
dono da terra.
Disse o* que sentia. V. no
aceeita o mesmo (meu
corao fallou, V. no aceeita o que clle diz, o
mesmo).
O que V. manda bom, V. 6 o
senhor e eu sou o humilde.
Bem, perdoemos aos negociantes ; o que bom para
a terra e bom para os seus
filhos.
V. sabe quem tirou dois cestos (que) eu guardei nesta
mala?
Eu no, talvez meu irmo o
saiba.

Qualquer traje que se ajuste ao corpo: um casaco, uma camisa, ete..


Deixar interpretam por abandonar, no querer, perdoar, etc,
segundo o sentido.
1

104

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

ihtyi ausita, mudi e, n<mxile kuleta wma ivudikamo


ni ijima.
naketile muxima, kayana
usua.
zala avudi, miau kaketepc
rwausua.
mita ZieZi e uleja, Veneci
kiji kei, aci ukuete iiavudi
ukudia iiavudi.
Zaxa rniiamo ou iialiw, miau
afua, ni axala edi aso
adia mne alekele.

Um homem forte, como tu,


podia trazer muitas cousas
mais o grandes.
Tinha vontade, mas no tcnlio
fora.
Quando ha fome uma pessoa
no tem foras.
Acredito o que dizes, mas a
culpa 6 tua, (porque), se
muito tens, muito comes.
Assim 6, (porque) uma pessoa
morre e os herdeiros comem
tudo que cllc deixou.

Forma oausatlva
Verbos compostos de terminao em -exa1, terminao que
impe o dever de se fazer o que o verbo indica.
"Vocabulrio

kuleka deixar.
kusala fazer, executar.
lcukata agarrar, prender.
keda andar.
latfuta pagar.
hdoda fallar.
kitxala ficar.
kutala ver, reparar.
htditana enganar.
Mana juntar, reunir, ligar.
kuteka guardar.
kusoka egualar.

kiekexa abandonar.
kusalexa compor.
kukiatexa ajudar, auxiliar.
kedexa rondar.
kiifutexa* multar.
hodexa explicar.
kuxalexa obrigar, depositar.
kutalexa apreciar, comparar.
kndibanexa illudir.
kanexa soccorrer, ganhar.
kutekexa arrecadar.
kusokexa ajustar.

Tambm se ouve dizer exe mais para o interior.


Pela regra da formao dos aoristos devia ser kufutixa; Uilvez*seja
exeepo.
z

METIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

105

Dos substantivos e adjeetivos tambm formam verbos com


este suffixo. Ex.:
dilui touvido.
maya companhia, grupo,
kas fogo
toka braneo.
uape bom, bonito
kcjpe abreviatura de kiepe pequeno, pouco.

kutexa escutar.
kumayexa grupar, ajuntar,
eolher, ete..
kukasuanexa aquecer, acalentar .
kutokexa branquear, limpar,
aclarar.
kuapexa embellesar, alegrar, eontentar.
kukepexa humilhar, estreitar,
baratear.

Ha muitos outros verbos que tomam esta,forma como:


kidama precisar.
kuapiia aeabar.
knsota querer, proeurar.

kuidamexa prejudicar.
kuapexa aproinptar.
kusotexa fazer procurar.

Tambm dos advrbios:


katataka immediatamente.
sapali forte i

kukatatkexa abreviar.
kusapexa reforar.

OBSERVAO.Todos os verbos assim terminados se conjugam eonio os da classe I, grupo 1., i. 6., teem por terminao
no aoristo ele.

Ixerciclo

nadianexel' et, ayudibantn


mi.
kiyapelepe kufut' et SeZi et
Hasalexele.
ayulekexa pane kaso, azala
kyujipa.

Illudi-te, (porque) me enganaram).


No me agradou pagar-vos o
que V. eompoz.
Abandonaram-me aqui ssinho, as fomes me mataro.

10G

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

i atalexele leio mu tetame1


a maava, alejel' eZi?
acioko aci*: akiieza kiianexa
mafiavia, ci muin' edi
kufuta ina iape.
tazuka kaxalapoli3, ia ni kusalexa Zipaa eH.
kaxalapoli ci nalike*; alekexele Zikuuo Sedi, ni aile
ni tuxalapoli tukua akatexele mne ca5 kukata
ato.
tkexa wuma te toso mu cikuoo Zika.
tu kasokexape ni in.
nai utala mu jila, imane
kadi.
tusayasaya yoloxe napann'
ei, axall' eike ?
coma ZiMepe, naladele ikaya
tadi.
ulek' dmi6 dei nadibanr et,
kuiji ka clayuleja makasu.
apex' ei, i mi midama
kubudika katataka.
alodele ni nani?

V. hojo assistiu audincia


do potentado, o que disseram (o que se passou l)?
Os Quieos dizem que viro
auxiliar o Muatinvua, se
elle lhes pagar bem.
Chama o servo, (que) v compor esta mala.
O servo recusou; abandonou
a casa d'elle c foi com outros servos ajudar o dono
do porto a prender a canoa.
Arrecade todas essas cousas
noutra casa.
Isto no ajusta com aquillo.
Quem olha para o caminho
est esperando.
Das missangas (que) hontein
te dei quanto resta?
Pouco cousa (porque) comprei
duas esteiras.
Pcrdoa-mc se' te enganei,
culpa de outros (que) me
mentiram.
Despacha-te que preciso sair
immediatamente.
Com quem fallou?

a cerimonia da audincia.
Em seguida ao individuo indieao de que elle falia.
3
o rapaz que est de servio.
* Uma forma de negar, reeusar.
5 mune, antes de substantivo, indica o seu possuidor, ainda que no
seja seno de oecasio.
* Deixar tambm interpretam como desculpar.
2

METHODO PRATICO DA MNGUA DA LUNDA

alui akaruda ayxdamexcne


avudi mu mauseia mi.
mu matiko matikuro*, useba
aeza ayada akaruda, kaketepe ma, aso alelle
auseha; leio3 kayana, alcusota Icucta toma wso ne
ainetene, kifuta Mate.
matiava afutexele ... isapilo.wso mn' edi ahukunine kudi aSioko.
mari, koZa, axikile a
urele, yaka muZada mi.
kaoada, kadi ni mne, mona
maku mitbada mi.
clopo cia clanani?
kimipe* mujikulo mi.
tmada ta mana, muZada ei
kola?
naladel' edi kali ma mazlo
matano.
aikudile naiii? kiji kbiia.
ledipe, ana kaki aikudtile.
natekexele ma maso mu tipaa, eci aidloxne, nani.

107

Os Lunetas prejudiearam-me
muito nos meus negcios.
Noutro tempo um negociante
vinha s terras dos lundas
sem medo, todos estimavam
os negociantes; agora no,
querem tomar (comer) todas
as cousas (que) elles trazem
som pagar.
O Muatinvua fez pagar F.
todos os pratos (que) elle
quebrou aos QuiOeos.
A senhora que chegou de
tarde minha av.
A rapariga que est com ella
minha irm.
De quem () aquelle copo?
No (6) meu, () do meu neto.
D'aquellas raparigas qual
a sua filha?
J lhe comprei cinco ovos de
gallinha.
Quem os comeu? Talvez o
co.
No foi elle, foram as ereanas.
Quem tirou todos os ovos que
eu guardei (fiz guardar)
nesta mala?

alu podia subentender-se.


Em vrios vocbulos se nota passarem ao plural conservando o
prefixo do singular, lado: velho, passado a raiz.
5
Interpretam no sentido de agora, nesta occasio, presente, ete..
4
Os pronomes e mesmo adjectivos collocados entre as partculas de
negao equivalem a subentender-se o verbo ser ou estar, ex.: kiedipe
no ou foi elle, liapepe no bom, Hapelepe n3o estava bom,
kausuape no so ou esto fortes.
2

108

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIANVUA

ifcuyi iu, mr edi, dia nani


mi nikuloda.
muZada dia koba, ne, alodel'
ttu udi kiso?
niitia mne ataZukine pamaki apa.
rusumo naketile kunoko ni
ttu udi kiso?
ni nani e aile yolooce mu
ZikuZo cia mal' et?
Zinailepe ni muiu, nae kaso.
teka masuna pa vlalo.
kinijikape mne Za a yaaa
a.
usale kumayexe alu aso attu
ni mata ahina.
fu aidama kulada ayoZe ni
mani ni moya.
ia, ni Ziruke1 leio kadi.
Zkne, kuloda mamo Zauape kamo kakulodape.
naxalexne toma iso mi,
mu ZikuZo cia ttuk' edi,
mne mayada ama aso.
nalele'1 kali mauZuko mani
mu ZikuZo liei, leio mi
niia riimi, Zinitixape kzilekexa maSiko kamo mamo
ana mi.

Esse homem () o prprio de


quem eu fallo.
Onde est a mulher da qual
nos fallaram?
Creio que partiu esta madrugada.
O copo (que) eu tinha aqui
(ao p de) ns, onde est?
Com quem foi V. hontem a
casa de seu tio?
No fui com pessoa alguma,
fui s.
Ponha as fazendas sobre a
cama.
No conheo o dono do porto
d'aquclla terra.
Faa reunir toda a nossa
gente com as suas armas.
Ns precisamos comprar bois,
azeite e sal.
V, c volto ainda hoje.
verdade, fallar assim
melhor no fallar.
Eu depositei todas as minhas
cousas em casa de seu pae
(d'elle), o senhor de todas
estas terras.
J passei (dormi) quatro dias
(noutes) comtigo, agora voumo embora, no posso abandonar por mais dias os meus
filhos.

i r em lugar de l.

kulala o infinito; no aoristo abreviam latele em lele.

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

imane bili, utalexa mu ikugi


ta li iakeda nikedilcuel.
texani: muata toda ni aruda
medi.
nilele kutexa atu cdoda c%akne ni Saape.
nani ualodele leio mu tetame,
Z.inejikilepe mudi mOatlavua Oasotile kukasuanexe
tuxalapoli tedi kedexa
Moio, leio uSuko.

109

Espero um pouco, repare,


naquellc homem que anda
com seu cunhado.
Escutem: o chefe falia com
os amigos d'elle.
Gosto do escutar as pessoas
que faliam verdade e bem.
Quem fallou hoje na audincia no sabia como o Muatinvua queria animar os
seus policias (para) rondarem o acampamento na
noite de hoje.

Verbos derivados mediante o suffixo -ixa1 tambm so factitivos, ou modificativos:


kukina danar, mover.
kupa ccansar, fatigar.
kita acceitar, acreditar.
kutiia moer, amolgar.
kula a forar.
kuxika chegar.
kuxamuka zangar.
kisia seguir
r; .
kusifia trocarr.
i
kuZiya obstar.
kuju>a engordan
ciijika saber, conhecer.

kukinixa manejar.
kupuixa acabar, concluir,
cessar, dcsfallcccr.
kitixa apoiar, aplaudir.
kutixa aguentar, resistir.
kidixa jogar a pancada,
combater.
kuxikixa aviar.
kiixamukixa desesperar.
kisiixa perseguir.
kusuipixa fazer trocar.
kutiyixa oppor.
kujilixa alargar, augmentar,
engrandecer.
ijikixa perceber, comprehcnder.

1
Em muitos d'estcs verbos ouve-sc j cm vez de x. Ex.: kudikixa ou
kudilcija.

110

EXPEDIO TORTUGUEZA AO MUATINVUA

.ktttuma mandan
kiiika tremer, abalar.
kuia comer.
kudika mostrar.
jikita agradecimento.

kutumixa ordenar, decidir,


resolver.
kuikixa estremecer, fazer
abalar.
kuiixa sustentar, manter.
kudikixa mostrar, apontar.
kujikitixa agradeeer.

"Vocnbulnrio

ka-uoe, pi. tu-, mulher viuva.


mu-diaala, pi. a-, vadio.
Zi-bida, pi. i-, caador.
m-ari m-ixi, pi. a-, cozinheiro.
c-ota, pi. i-, mestre de cerimonias.
lu-zala, pi. ji-, unha.
m-ini, pi. mi-, dedo.
mu-kaaa, pi. mi-, montanha;
carta.
nirkano, pi. ji-, bracelete.
di-jina, pi. ma-, nome.
<%-ia, pi. i-, porta.
i-ele, pi. mele1, peito, mamma.
ki-taala, pi. i-, doce.
mu-tena, pi. mi-, sol.
mu-paji, pi. mi-, pau com
que mechem o amido da
mandioca quando fazem a
rruka.

i-aga, pi. ma-, abbora.


mu-tete, pi. mi-, pevide.
i-eya, pi. i-, prato de barro.
di-iji, pi. ma-, folha de planta.
-isu, pi. mesu, tolho.
di-zuro, pi. ma-, nariz.
Jca-sayasaya, pi. tu-, missanga.
di-zu, pi. ma-, dente.
mu-tala, pi. mi-, prateleira.
Zi-kani, pi. i-, soco.
tt-ota ou kl-ota, pi. i-, casa
grande para visitas.
mu-vo, ou mii-ako, pi. mi-,
anno.
Zi-no, pi. i-, pilo, almofariz.
mu-tii, pi. mi-, cabea.
Zi-louo,pi. i-, acampamento.
ho, pi. a-, rato.
kasolo )
, ,
, }nomes de homem.
mukaza \

mele = ma -f- ide peito3; leite, que tambm dizem diele, liele.

MKTHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

ru-dugo1, pi. ji-, corao.'


kala, pi. a-, caranguejo.
yode, pi. ji-, alua, mez.
fukidi, pi. ji; asacco.
ukoya, pi. ma-, chave.
uba, pi. ma-, cogumcllo.
Ima, pi. ji-, amor.
goma, J. ji-, barril.
kulut adeante.
peido sobre, emeima.
mixini dentro, no interior.
kunima atrs.
paxi debaixo, cm baixo.
pla defora.
pasipa junto, prximo, perto, visinho.
polepa longe, distante.
kudi por.
hiseda levar, transportar.
kukasa abraar.
kuvuda .apodrecer.
kukatula cortar.
kubukida partir.
kudikula socar.

111

kvjala vestir.
kaZaZa entreter, divertir,
conversar.
kusoda emprestar
Jcutana achar.
kiaba demorar.
kutuya construir, residir.
ktida contar.
kusakia provar, petiscar.
kuZibida deitar fora.
kusbula bater com o p.
kutoya pensar.
laixila ou kuZila entornar.
kujibala perder.
kulabexa interromper. .
kuzulula abrir.
kubetama abaixar, esconderse.
kudia Zikala comer uma divida, receber fiado, dever.
kitibida muxima deitar fora
corao; ter pacincia.
Jcukiete muxima ter corao,
ter vontade, desejar.

Exerccio
kuia a kitaala.
ijika, dijina diito dia?
Ziniiijikape.
teka rukano eru mu Zipaa
Zmi.

A comida est doce.


Sabes o nome d'aqucllc rio?
No o sei.
Guarde este bracelete na
minha malla.

Todos estes povos empregam para corao muxima o que est


dentro e no se v.

112

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

naketUe muxima kulada rukano mudi cru.


uZibule muxima, diZiko diafile, ditiko dika dikaieza.

ruJcano rua arutannc ei


kiso?
mu mukobele, pasuipa pa ikubo Zimusoni ue.
vin' edi utuya kisot
palepa pammuba, mu Zipaya
tia ttuk' ei.
ikuto ta lipaya tia ijima ni
kaxi ni iape ivudi.
yo" o, nu akaxala kadi
kunouko ni itu.
muxima mi umusota mamo, tienei Icusala mujikita
umi, nani?

ntoya ni ape: kusala mujikita, pakueza kababa.


muloyikiazuliladifuda cdi?
naidamne kudoxa divuya
imi kuyujala.
kuyuneta tieya tia.
kayana iei, ika.
yoloxe ayudikija umi kaba
kmu kaape ni kaxi.
ei amukuiUe edi Zikala
Zimet

Eu desejava comprar um bracelete como este.


Deite fora o corao (tenha
pacincia), um dia morreu
(acabou) outro dia vira;
(atras de tempo tempo
vem, chegar um dia, em
que o possa ter).
Aquello bracelete achou-o
V. onde?
Na rua, perto da residncia
de seu primo.
Onde mora elle?
Distante da capital na residncia do pae delle.
As casas daquella residncia
(so) muito grandes, e
muito boas.
Este mez V. ficaro ainda
aqui comnosco.
Meu corao quere-o assim,
mas fazer meu servio,
quem? (Eu tinha vontade
de o servir, mas quem faz
o que eu tenho quo fazer).
Pensa bem: trabalhar e depois divertir.
Para que abriu este embrulho ?
Precisava tirar um panno para
me vestir.
Traga-me aquelle prato.
No esse, o outro\
Hontem mostraram-mo um
co muito bonito.
V. deve-Ihe alguma cousa?

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

iialejel' ki ku i, nni?
mi nipula, mutu kiualodelepe.
naitile masuna maei, kudia
Jcadi kayana.
iktsalele ni ape; amafutixa
edi kadi, Zadi vdia aso
ni muxima ei.

nayababne ni kaxi ni asoni


alada ahinau.
nalodexele kali edi ubada ti
namne.
auseba atuyile iilobo c%akne,
ni atumixine ana aso ane
dia kisidixa ikuyi wso ia
yada aiani kuSiedexa.

nasote kukina dei kayupilepe.


nasipixUe masuna maso,
ayusote kudbanexa; aso
ajala ni afUe.
duele dia peZe akitaala.
"mata, mne mayada, uixa
aiu aso aedi atuya mu Zipaya <%edi.
mamo mudi?
aso afuta milabo aikixa kedi, ni edi kudia kui atu
aso.

113

Quein~disse isso a V.?


Eu pergunto, e ningum
fallou.
Acceitei a fazenda d'clle, comer ainda no (mas no
dispuz delia).
Fez bem; mande pagar-lhe
ainda (primeiro), depois co'ma toda com seu corao
(disponha d'ella, como for
da sua vontade.)
Diverti-me muito com as primas d'clles.
Eu j lhe expliquei a cila o
quo vi.
Os negociantes construram
um grande acampamento,
c ordenaram a todos os
seus filhos (os da comitiva)
do perseguirem os da terra
que vo rond-lo.
Eu danaria se no me fatigasse.
Eu fui trocar toda a fazenda,
(porque) me queriam illudir; (estava) toda suja e estragada.
O leite da cabra () doce.
O potentado, dono das terras,
sustenta todo o seu povo
(d'elle) que habita na sua
residncia.
Como assim?
Todos lhe pagam tributos, e
elle manda dar de comer a
todos.

114

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

aijikile laape ni kaxi aso


e aci alejel' mi.
kinikutixape kuyuZiyixa cm'
mi asipa ieii a muxima iaJm.
ana kaki alixile mxoya akaje
aJiinaii aldnine1 ni acloko.
akaruda akuete oma kiti
aoko. karuda uleja mi
kali: ikala aci betama, mema
masitta.
ttuk' ittixile ana edi, eli
asalele c%ia iinu laape
mu matiko maadi.
naxalexele makumi masatu
mayoma'* ni saio.
naciile kali makumi maatu
ni adi asutile leio mu Zilalo
eli.
ni nani alodele leio mu
ito?
kuijika in3?
natoyele ayutumixive kuseda
ayoma aso a difada, naile
ni mi kudi mata muteba,
ni mne iiabetama mi
mu fipaya Ziei.

Comprehendi muito bem tudo


que me disse.
Eu no posso oppor-me (a
que) meus filhos -troquem
o que da vontade d'clles.
Os rapazes jogaram a pancada porque as suas raparigas
danaram com os Quieos.
Os Lundas teem medo dos
Quieos. Um j me disse:
o caranguejo eseonde-se
(para) a agua passar.
O pae elogiou seus filhos que
fizeram uma boa porta cm
dous dias.
Eu depositei trinta e tres
barris.
Eu j contei vinte e duas
pessoas que passaram hoje
nesta ponte.
Com quem fallou V. hoje no
rio?
Para que queres saber?
Pensei quo me obrigavam a
transportar todos os barris
de plvora, e fui-me embora para o sr. Muteba, que
me escondeu cm sua casa.

i apayanene, 6 mais frequente entre os Lundas alem do Chicapa.


2
regra, quando a contagem se refere a um substantivo, collocar
este antes das unidades, precedido dos substantivos quo designam as
dezenas, centenas, cte.; litteralmente pois a traduco. ... tres depenas de barris c mais tres.
5
Parece ser abreviatura de um vocbulo, que muito usam nas interrogaes, quando lhes causa espanto a pergunta.

METHODO PRATICO DA LIXOUA DA LUXDA

nrjikile irumene im kaso ku


ttuko kie, ccveh'uamximlele ctipe Zivudi.
kaube ka vkcte, muxima
ajala.
manlv.
suijia cieja ae vi daya a.
mitete dia ayxia iii duijo ku~
dia caape ni kaxi.
nakietile 'muxima kuna mele
pamki paso.
Ioda ajikulo imi 7iikusota
kiiimona katataka kunoko.
paktepe ni pakiejie tiakaxika
palcpa.
uaiija, cia uloda ciakcne.
uleje dijirta di polo pane.
umane aci utane mu mikada
imi chio cimii cikne, ku
kutua tudijja tiiaso, ami
nitla kadi pa.
ukusota kijika mud bala?
tala bili mu muni mu ikasa
edi, aci nketilejizala ftah'ne, ntixa kumita mndiabala clakcve.

Acampamento provisrio.

ll.r)

En conheei nm s inimigo a
seu pae, inas fcz-lhc muito
mal.
Aquclla viuva est triste.
Na verdade? Sim senhor.
Troca o teu prato (de barro)
por aquelle de abbora.
As pevides de abbora com
pimentinlias so muito boa
comida.
Tenho vontade de beber leite
todas as madrugadas.
Dize a meus netos (que) quero v-los immediatamente
aqui.
A pouco e pouco chegaremos
longe. (De vagar se vae ao
longo).
Tem raso, o que V. diz
verdade.
Diga o nome do sitio aqui
(d'cste sitio).
Veja se eueontra nos meus
fundinlios1 um pilo
grande para moer (esmagar) todos estes bombos
(que) eu ainda vejo aqui.
Queres conhecer um vadio?Repara (ainda) nos dedos
das suas mos, se tiver
unhas grandes podes aeeeit-lo vadio (nito duvides).

116

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

pasvpa xdalo mi ukatana


toma e uneta Tjoloxe di
ciikuZo cm.
Sino eZi, ufitekexa kiso?
mikila1.
ei aci abaoele joloxe uZuko?
kakiepe, mona maku miiuada
mi muieji (akata kiela*).
natjaZaZene ni kaxi.
munida3 mi dijima diei.
murudanmi, mal maso aci
ei uneta kikuxii?
najibalele maleso ma.
kakuTji, uket' efi pclo disn
dia makus?
mari mixi aTjuhulile.
kaasalelepe Sioma Ziape.
aci teje eH mi kuyulaba ni
kaxi mu ito, ni edi usotele
mema pa kiia pa musasa.
tani kusotafukidi dia tuhiko.
mi kinamumenepe.

Perto (junto) da rainha cama


encontrar as cousas (que)
V. trouxe hontem do sua
casa.
Ondo armazena este pilo?
No se encontra, no lia.
V. divertiu-se hontem noute?
Muito pouco, (porque) minha
irm estava doente.
Diverti-me muito.
O meu amigo como se chama.
Meu amigo, todos os ovos que
V. traz quanto custam?
Perdi quatro lenos.
Rapaz, o que tens tu sobre o
olho esquerdo?
O cozinheiro bateu-mc.
No fizeste cousa boa.
Disse que eu me demorar
(demorei) muito no rio, e
elle queria agua para o almoo.
V buscar o sacco da roupa.
Eu nSo o vi.

E uma outra forma que usam para negar a existncia.


* Phrase usual estava doente.
Entre estranhos mesmo, a expresso meu amigo muito usada
entre todos os povos aqum e alm do Cuango.
* kikuxif o que quer V. ? subentende-se em troca. Muitas vezes
significa: como, quando, quantas vezes, ctc. A pratica esclarecer
sobre tal cmprgo.
5
Para estes povos, todas as partes do corpo humano do lado esquerdo
pertencem me c as da direita ao pae, o que j se advertiu.

MKTIIODO 1'KATICO BA LIXGUA DA LUXDA

mudi muixinil mutala.


nakitia apc aso, mn' edi
kuyutumixa.
eu tHakaxikixa misasa ouso,
ci ei iiatekexele mu kilobo Hctu, amaiko buiidij polo pei.
najikitixa anu ni kaxi.
atu ecikc- oloxc ucako aile
mu gaa3 cia soje munida
itti kasooo.
mi ni mona mak' rumi tiiacidinc itota tadi ni makumi masato (aluk) ni aiano.
ijika nani maava kaii5?
nlijika: mukaza, kola amujipcne6 a tubiji1, ci utekexe
ka mut iedi

11 7

Est, debaixo da prateleira.


Aeeeitarei bem tudo (farei
tudo o que elle me ordene).
Ns faremos chegar todas as
cargas que V. depositou no
nosso aeeampamento, amanh cedo ao seu sitio.
Agradeo muito a V.
Quantas pessoas estiveram
hontem iioute na residncia da tia do nosso amigo
Cassombo.
Eu e meu irmo contmos
duzentas e trinta, e cinco
(pessoas).
V. sabo quem (foi) o quarto
Muatinvua?
Sei: Mucanza, a quem mataram nos Tubinjes, que l
guardam a sua cabea.

Debaixo, de modo que se no voju; dentro.


* Segundo o sentido : como, quando, quanto. Para este ultimo tambm empregam kuxi que mais se ouve nos povos aqum do Cuango.
3
li o logar da lipaya cercado de moradias, especialmente destinado
iis habitaes do cliefc.
4
Xcste caso atu podia dispensar-se. Empregou se, porm, para se eoI nhecer o motivo do prefixo que tomou o numero que indica as unidades.
5
A regra era asalclani; porm, certo que elles muitas vezes substituem uasabele por A-a, porque, como numero cardinal, este prefixo inuda
por causa da concordncia c no d logar a confuses.
8
O verbo kujipa emprega-se sempre que a morte no for dada com
a
faca, porque nesse caso diz-sc kutapa, e o homem que d assim a
morte por ordem superior o miene kutapa.
7
E a denominao de um povo junto margem direita do Cassai, na
fronteira a norte das terras do estado do Muatinvua.

118

EXPEDIO TOKTUGUEZA AO MUATINVUA

mun' edi asifnxinc <%a iiasotelc kudi yobe?


kuyana, mane.
nitixa kumiisidixilc, ZicneZi
kinimusotapc.
Jcinikurape1 mupcxi, nikwma
mu mutopar.
mi kayana ciayukata3 eira
pexi.
nitoya mutopa ciipc.
axala kunima, muloyiki?
Jcinutixape kedak kulutiii,
naidama, mu li noeji, 5 kutala misasa lmi.
maiji ma ayua, muc ci noeji,
diiape ku kudia.
maaje6 maiji, 5i noeji, Ziapelepe.
kakuyi, si^ali, rusumo ria
mema kua mata.

Ellc fez trocar o que queria


pelo boi?
No, senhor.
Eu posso pcrscgui-lo, porem
no (o) quero.
No fuino no cachimbo, fumo
na mutopa.
Eu no (me alegro) gosto do
cachimbo.
Julgo (que) a mutopa (faz)
muito mal.
Ficaste para trs, porque?
No posso andar adeante, preciso olhar (reparar) pelas
minhas cargas. As folhas da abbora so boas
para comer.
Sustento (comida) de folhas
no presta.
Rapaz, depressa, um copo
com agua para este senhor.

frequente abreviarem hma em kuna beber, e sempre que a


este vocbulo se junta mntojMi, ou pexi, significa fumar. S por si
fumar kunua makana (nos povos quem do Cuiuigo), kiinta rada
(nos povos alem do Cuango) cuja interpretao literal : beber
tabaco.
2
Cabaa onde fumam, ein geral, liaba neanhamo.
3
Phrase especial para indicar satisfao, alegria, kukata estar
tambm para clles um auxiliar, como veremos, de que j dinos
um exemplo em: akala kmda est doente.
* Tambm neste caso se podia empregar kuia ir.
Porque sejam frequentes as interpolaes, de que dmos conhecimento nas pag. 14 e segs., as empregaremos d'aqui emdeante cm alguns
exerccios.
Palavra derivada do kudia comer.

JIETHODO PRATICO DA LNGUA DA LUKDA

tala bili, aibuyala a aile


biji ia kaba, ni aka atuzo
ni iiba nijitata.
cie, diiko dim kaso, kisapcxcjic kua ni kusota cZi
amutumixa!
nikete ma mia kubukuna
mucd' mi.
cie amidodelc kiso?
mu Zikuoo cia mal' mi.
mne uletcle imi tuba tusato.
mne muZada kaumupanencpe jinama ?
bate.
kinatanenepe xeya mmi.
e Hijiblele ecike?
kinijikape.
tdtuk' edi kaijikape atu a
mne puto.
una bada mak' ei aci aababa matiko maso.
mn' edi aZiutoyaaiduluka.
muloyiki ? Zi noeji ! ukete zala.
mutopa o aci cimi, aci ciei ?
Zidi blcl.
mana mak' el ei iiajalele?
Zikita cia cima ou kima.
kaje uia ni kamoya.
mazi makua ni rukido.

119

Repare ainda, aquclles Bngalas eoineram carne do


cito, c os outros ratos com
cogumellos o batatas.
V., um dia s, no apressa ir
buscar o que llie ordenam!
(V. nunca tem pressa de ir
buscar o que se lhe manda!)
Tenho receio de quebrar uma
perna.
V. onde lhe fallou?
Em casa de meu tio.
Elle trouxe-mc trs ces.
Ella no lhe deu carne?
No.
No achei os meus pratos.
Como os perdeu V.?
No sei.
O pae d'elle no conhece os
Portugueses.
As suas duas filhas (de V.)
divertem-sc todos os dias.
Elle julga-se infeliz.
Porqu ?! (grande espanto)
tem fome?
Esti mutopa minha ou tua?
tua.
Teu filho que vestiu?
Pcllc de macaco.
Caje vae com Camonga1.
As palavras vo com o vento
(palavras leva-as o vento).

Equivale a: Maria vac com as outras.

120

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIANVUA

Ha outros verbos derivados com as terminaes -ununa c


-ulvla, ou nas abreviaturas una ou ula, que desfazem a aco
indicada pelo verbo, que perde o a final, equivalendo esta
derivao do prefixo d es- em portuguez. V. pag. 47.
"Vocabulrio

kusala fazer.
kuZima coser.
kupata fechar, cercar.
kubika tapar, cobrir, abafar.
kusojika abafar.
kufuda embrulhar.
kujika enterrar, encerrar.
kidameka pegar.
kusiiika prender.
kujika <tfechar caminho, empatar, embaraar.
kubula fiar.
kusivpa trocar.
kuzaya pentear.

kusalununa desfazer.
kuZimununa descoser.
kupatununa abrir.
kubikununa destapar, descobrir, desabafara.
kusojikununa desabafar.
kvfudununa desembrulhar.
kujikununa desenterrar.
kiamekununa despegar.
kusikununa desprender.
ktijUcula abrir caminho, desimpedir.
kiibululula ou kubulula desfiar .
kusuifiuhda ou kusipula destrocar.
kuzayulula despentear.

Exercidos

attuk' a ou attuk' hinau nani?


nu kanaijikape?
uladele zol' o ku nani? aci
kumi, dei mcpua mutad'
et?
tala bili, nidi mamo!
ikuy' , edi dia nani natatiiilc
wma ivudi ta rua?!

Quem so os pes d'cllcs?


Vs no os conheceis? (no
os estaes conhecendo?)
Para quem compraste esta
gallinha? Para mim ou para
tua sobrinha?
Fico assim! (estou reduzido
ao que v.)
este o homem de quem recebi tantos favores?!

METIIODO 1'KATICO DA LNGUA DA LUNDA

e ajimana ni kaxi, muloyiki?


men' edi maliko maso blamukata1 aci uia ni kueda
mu jila*.
eti blagukata kadi, humana
aka anani nialele ni alei'
mi.
ouma wso nataoUe musasa
mu adi kiso?
ilepa dipane; a&oko aiseda.
e ualodele dia nani?
Mmipe, mona mak' ci.
mona mak' mi mana kaki!
i noeji, mne iiadimiikine
kakiepe, kuloda mamo acloko, Si noeji, miloya akne.

uamulekexele, muku ZaTjo.


acoko ajikile ajila kiia musuba, muloyiki?
akusota difada ku ane kaso,
adikusuta kiia ruda, bate.
iki Siapelepe, nasalumunine
toso ei ei iaisalele.

121

Porque est V. to triste ?


Ellc est sempre contento em
viagem.
O que me agrada ainda (mais)
(6) ver aquelles a quem
amo o me amam (por quem
sou amado).
As cousas todas (tudo que) cu
recebi esta manh onde esto?
Longe d'aqui; levaram-nas
os Quicos.
Do quem fallou V. ?
No fui eu (que fallei, foi) seu
irmo.
Meu irmo uma creana!
pouco esperto, fallar assim
(de) Quicos grande crime!
(no so lembra quo fallar
em Quicos um grande
crime!)
Desculpai-o, grande senhor.
Porque fecharam os Quicos
o caminho para a capital?
S querem plvora para si,
no a deixam passar para
a capital.
Isto no prestava, desfiz tudo
quanto (quc)V. fez.

1
Quando se refere a 2.* ou 3." pessoa, liamtikata, quando si 1.* pesitayukata. So as duas formas do singular do presente.
* A letra: andar no caminho ou estrada; viajar.

122

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVOA

cie muku layo, mi muriiro.


cimuna divuga Oso edi, aipe.
vmkaje ma aci kuzayulula,
ii?
monamak' cdiafUc uZuk u.
sikununa apele aso tia
kuanipa itokunamema.
nani nburile1 dileso edi?
kamexi.
rusiimo ru rua nani? aci rua
e, aci rua Tjaka mi?
noeji, mana asalele Ha ibida iluTja ni leji lua koii,
koba, mam ti noji, atu
iiedi aso amijikile nama
mazcu, m ti noeji, aci:s
atu tmi iciko dimi asotele cioma tim, ditiko
dika kadisotelepe, Zi noeji; zamatiko dleza mne
puto mona mak' mi kidama nikiiiza pane, tinoeji,
dia kutabula at' ou; aci
kayana, m ti noeji, atu
aa ni kusuta ka ifcasa ta
mactoko.

V. o grande (o fidalgo), cu
o humilde (o servo).
Descosa todo este pano (porquo) cstA mau.
Porque se despenteia aquclla
rapariga.
Porque o irmo lhe morreu esta
noite.
Desprende todas as cabras
para irem ao rio beber agua.
Quem desfiou este leno?
O gato.
De quem este copo ? teu
ou do meu av?
Noeji, primeiro filbo do caador Ilunga c de Luji, de
Cnti, ao qual (a quem) seu
povo cognominara (o conhecia por) carne, dos dentes (gengivas) dizia: a minha gente (o meu povo) um
dia quer uma cousa, no
outro dia no; de futuro o
meu irmo rei de Portugal,
precisa vir aqui, tomar
conta deste Estado; se no
vier, o Estado vai passar
para as mos dos Quicos.

1 O infinito 6 kubulula ou kvhurtila, j abreviado de kubululida e que


ainda mais abreviam no aoristo, o qual deveria ser bululite ou bunile.
* aci, neste caso preveno do que segue, a transmisso do que
se ouviu a outrem, c quem narra agora, toma o seu logar e procura imit-lo em um gesto.

METHODO PRATICO DA MXGUA DA LUXDA

muan' t, muk ayo, muar


t, kalobo! Si noeji!
akiiaruda akiiete mafefc aci
mne puto alcka ana a
mataviia, asai' mi?l e,
matiaxa, nutumixa alue
aia ka mne puto kumutazuka eza, mam Si noeji, kutala iat' oii ei usota
kuafua' kudi aSioko, Si
noeji; mne puto, ttuk'
utu akiiaruda aso, mii'
edi kaso, iopata aSioko adokape.2
IM

Saape, akiiaruda, Siaape... mia ni kutazuka


mne puto, ttuk' tu,
eza; SteneSi milabo atane3
kiso ?

ah! mulcii Zayo, akiiaruda


aso, m Si noeji, aiani ni
kusota milato ka mne
puto. miau, Si noeji, Icayana

123

Tem razo, grande senhor,


tem razo.
Os Lundas nio merecem confiana ; se o rei de Portugal
recusa (abandona) os filhos
de Muatinvua, o que ho
de elles fazer? Ordena tu,
Muatifmvua, quo vo portadores convidar o rei de Portugal, que venha ver como
os Quicos esto estragando este seu Estado; s cllc,
pae de ns todos os Lundas
pode expulsar os Quicos
para bem longe.
Muito bem, gente da Lunda,
muito bem... vou convidar
o rei de Portugal, nosso
protector, que venha; mas
achar presentes aonde ?
(mas onde posso arranjar
presentes para lhe enviar?)
Oh! grande senhor, todos os
Lundas procuraro presentes para o rei de Portugal.
No ha ningum que se re-

O verbo 6 kufa; porin, para darem mais expresso ao termo fazem


ouvir um a antes do /
2
iopata aiioko adwkape uma phrasc muito usada, empurrar os
Quicos, saiam d'aqni.
3
Ouvi frequeutes vezes ao Muatinvua esta interrogao: mitabo,
alane kiiso? para os que o ouviam, se promptificarem a apresent-los.
K uma forma de tributar, de modo que o tributado nnofica descontente:
c d logar a que o Muatinvua diga cm seguida: miian' t, kapeda, muxina i akne. Scicntc, Graudc do Estado, o teu corao magnnimo.

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

124

ulek'ci kuleta milabo mivudi,


i, muan Si noeji, matavua, kiiitumina mine
puto munida e.
aiape, laape, nakaimanc
pa urel' ou.
nanit amukubiknninc niiy'
a?
kiji miari miixi.
aci mun' ediwjilcile kamubiiika katataka..
mamo, kudilel ntalule mixi
iso.

muloyiki kudikijilep' edi ca


dtapalepa dia papa.
mn' edi likadipe amne
clota cia mari.
ia ni mudikija.
mukajea Zibayo aci; c umupanr edi toima iape ivudi.
cutanne tusayasaya tuaso,
ei atujibalcle?
Jcadi kali.
mine mubada tilei' tu, nicZu
tumulei' edi.
mine upatunine lia Sa ipaya, tikusota u&pate?
nalike ou naleka.

cusc a trazer muitos presentes para quo tu, Muatinvua, os faas enviar ao
teu amigo rei de Portugal.
Muito bem, muito bem, aqui
os espero esta tarde.
Quem destapou aquella panella?
Talvez o cozinheiro.
Sc fosse o cozinheiro (sabia
tap-la) tapava-a logo.
D'este modo, a comida toma
o gosto do fumo (recebe
todo o fumo).
Porque no lhe mostrou o seu
porto ?
muito longe d'aqui.
Elle ainda no viu a sala de
visitas da senhora.
VA c mostre-lh'a (v mostrla).
A mulher de Chibango diz:
(que) tu lhe deste muitas
cousas boas.
Achaste todas as missangas,
(que) perdeste?
Ainda j (ainda no).
Ella ama-nos, e ns amamola a cila.
Elle abriu a porta da cerca;
queres que a feche ?
No. (Negativa.)

i De kudia comer, fazem kudile comida.

METHODO PKATICO DA LNGUA DA LUNDA

musoni e eza leio, aci ni


mutena1 aci ?i uZuko?
iiita Zieza cia urelc, sulca
uSi-ruke^ leio kadi.
mne mubada, ma&ko mavudi, eza ni vintena3, makaii eza mutena aia kali.
ayaoa yoloxe acirukine Ica
malaje, anani?
ipule Icabo tohiii.
azulile fukidi o, nai?
lmipe, mir edi.
akata kusal' ei ka ?
ta masuna peido pa ulalo.
najotekele aci namamne
nakafuta mauseia maso, eci
mon' mi Iceza pane 7aisala mel.
aci cie lcasotapes kujibala,
dmi mamo.
yoloxe mutena, nasalexele ulalo
mi; kuyanexele mepa
e.

125

Teu primo vem hoje de dia


ou de noute?
Creio que vem de tarde, mas
volta ainda hoje.
EUa muitos dias vem ao meio
dia, outros depois de pr o
'sol (ao escureeer).
Quem so os rapazes qne foram hontem paraMalanje?
Pergunta ao cabo Antnio.
Quem abriu este saeco?
No fui eu, foi elle.
O que est ahi a fazer?
Ponha as fazendas na prateleira.
Eu poria se as visse
Eu pagarei todo o negocio
quo meu filho vier aqui fazer eomtigo.
Se V. no quer perder, eu o
mesmo (tambm eu no).
Hontem ao meio dia cotnpuz
a minha eama; ajndou-me
seu sobrinho.

mutena sol einprega-se muita vez como meio dia, que se indica
apontando para o zenitli, em vez de dizer rnutena pero sol no alto.
2
liluka ou iiruka, 6 o verbo ; porm os da Corte na 2.' pessoa do imperativo fazem geralmente a terminao em e. como no subjuntivo, quando
faliam entre si, mas dirigindo-sc aos de classe inferior, dizem iiruka.
3
mutena est empregado aqui, como dia; claridade.
4
Ns os europeus, geralmente, dividimos os carregadores em grupos
por fogos, c ao cabea que elles elegem chamamos cabo; pois os da Lunda, que conheciam j essa auetoridade, entenderam ao que tnhamos de
nome Antnio eham-lo kabo tini.
' Abreviatura de kahisotape.

12G

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATISVUA

nasotcle kuSiritkixe jinania eji


Ziapelcpe, m eZu katudihpe
jinama javtida kali*; ceneci, miine yaa aci: nalike.
nakuyudibancnc aci namulejele
yoloxe nakuetile knli maau
ma zavo matano; nikuete
kaso man.
akiatani ni akukasam kakuyi
ka, mata edi amufutexile, miine kasotdepc kua
kiiso mata iamittumine
pamapi apa.
iih pa kaeda kusota madnaje; pinajjc katumcnqie cioima Cinnl kaso, maciko mavudi masutile.
mona mak' edi asotele kuyidamexle mu itsea, sulca
aci aditanexelc ni ajibalel' avttdi akamo.
katatakexe mujikit' ou, nikusota kutulidca dtanuciko bididi.
Ui idi Honui eci nisalexc mu
diiko dimc.
maciko mauso kuyiapexc ni
kalepc.
vairi xdoda ni kaxi, vjilala
mu uscxa.

' De htvuda apodrecer

Eu recambiaria esta carne


(que) no presta (porque)
ns nio comemos carne
podre; porm, o senhor da
terra disse: no quero (recuso-a).
Enganci-me se lhe disse hontem que tinha j cinco
dentes de marfim; s tenho
quatro.
Agarrem c amarrem aqucllc
rapaz multado pelo seu
amo, (porque) no quiz ir
onde cllc o mandou esta
manha.
Fora a Caucnda procurar de
comer (sustento); aqui no
se v ha muito tempo (no
se encontra) qnc comer.
O irmo d'clle quiz prejndicar-mc no negocio, mas
enganou-sc e perdeu muito
mais.
Aprcssa-to neste trabalho,
(porque) quero partir amanh cedo.
Isto cousa que cu arranjo
num dia.
Sempre me contento com
pouco.
Quem falia muito, perde no
nesroeio.

METIIODO PRATICO DA LIXGUA PA LUXDA

'leio naedele ni kaxi, laitana


azolo adi kn miiana muada
iidmi iiakata kiela.
uaitanne?
iaitanne palepa pa.
adi tktepe, ni naifutUe ni
iape ni kaxi.
atu aso asota kusala ape
ni kaxi a tuzeye.
kntetc Icajile kaapc, clenei
mulabudi muape kamo ni
kaxi; tttjile tiiaso mijika,
mulabudi mudi cia iidilal
ape kamo.
iiijika majina maOso ma mitodo
eSi tiimane diapane?
maso kayana, mijika mavudi.
mu kanijikape axi aape
ei maito ama akuete; aci
mijikile, maiko maso
niiaile kisota ku kiidia ni
kiladixa.
akudile niipe mudi akudia,
kayana jokudile kamo.
vuje* kauxikilepe kadi dia kalani3?
iixal' a t* itulw vjala.

127

Hojo andei muito para achar


duas gnllinhns para minha
irm (que) est doente.
Aehou-as ?
Achei, longe daqui.
So pequenas, (mas) paguei-as
muito bem.
Todos desejam (querem) fazer bem aos pobres.
O catete um bonito passarinho, porm o mulambdi
lindssimo; de todos os passarinhos (que) eu conheo,
esto 6 o quo canta melhor.
Sabes os nomes de todas as
arvores que ns vemos
d'aqui?
Todos no, sei muitos.
V. no sabem os bons peixes
que teem estes rios; se soubessem procur-los-iam todos os dias para os comerem ou os venderem.
Comerem mal como comem,
no comeriam mais.
O Vunjc ainda no chegou do
Cahnhi?
Fica l at alta noute.

htdila pura pessoas: chorar e todos os seus synonimos; para


aves: cantar, piar, ctc.; para quadrpedes: zurrar, uiva'r, balar.
1
Xome ilc homem.
3
Nome de rio, que d o nome localidade c primeira mussumba
do Muatinvua.
4
t, um vocbulo j cm uso, do nosso portuguez at.

128

EXPEDIO PORTUGCEZA AO MUATINVUA

ttuk'^e kaipe mukiirupi


mamo mudi mi, kaakenepe ?
kuyiekexepe, ttuk' mi
ukete kaso makumi inani
mive ni Zinanu amukuvala1,
ni ei makumi masbaho
mafile (masutile, mapixile).
mne rmJJaa kadipe mamo
mulepa mudi musoni mulaa ei, Jcadipe mamo?
tuiani kujal' tu, tidamexe
tuhidikani Ixitataka.
abudikine a polo pa.
alejel' mi, aioko aeza mayoe
maadi masutile ni akusota
Icukata atu kamo; aimane
kaso, mne puto diruke
polo pez*.
usala akne ijina e ukutixa kuia mu tulo.
akata kuloda ninani?
ayubulile an' edi aci kalejlepe
muloyiki!

Seu pae [no-[est to]; velho


como o meu, no verdade?
Queira desculpar-me, meu pae
tem apenas quarenta c nove annos, e o seu sessenta
j feitos (morreram, passaram, acabaram).
Ella no to alta, com sua
prima (d'ella), no 6 assim?
Vamo-nos vestir que precisamos sair immediatamente.
Sairam (foram) para o sitio
d'elles.
Dizcm-me (que) os Quieos
viro daqui a dous mezes
amarrar (prender) mais gente; s esperam (que) o
Muene Puto se retire para
a sua terra.
Faz grande o teu nome podes
ir no somno.
Com quem ests a fallar?
Os filhos delle bateram-me,
sem dizerem porqu?

kuvala parir. Sempre que se trata de edades, se diz: desde


que o pariram, desde que me pariram, conto tantos annos. Kstes, porm,
so contados pelas estaes das chuvas, o que da a equivalncia de
dois, c cm alguns povos de trs, dos seus annos por um nosso.
* Xo se deve confundir com kupolo adeante, para frente, ete.,nein
tampouco com poli fora.
' Equivale a: cria fama e deita-te a dormir.

METHODO PUATICO DA LNGUA DA LUXDA

129

Forma passiva
Substituo esta forma uma construco especial, a qual na
generalidade consiste em eolloear em seguida ao sujeito o
verbo na terceira do aoristo na forma objectiva. V. pag. 42,
e pag. ;59 OBS. Ex.: mune amutumine elle, mandaram-no (foimandado), masuna amasotele ni kaxi a fazenda (procuravam-na muito (era muito procurada).
Quando a forma se d em referencia pessoa que falia o
verbo empregado no infinito, tornando-sc a construco activa
e oceupando o sujeito o primeiro logar, Ex.: mak' mi kuyulele minha me estimar-me (sou estimado por minha me);
tukuyi kuyutazuka os rapazes convidarem-me (sou convidado
pelos rapazes).
Simplifica-se esta forma para o presente, sempre que em
portuguez se emprega o verbo na terceira pessoa do singular
do presente composto, porque os auxiliares , esta ou tem
se intrepretam por a antes do radical do verbo, que a segunda do imperativo, mucn edi akata kuela elle est doente; mata aiya o senhor tem razo; ttuko ajiba o pae
gordo.
OHSEKVAAO.a est sujeito concordncia das regras
dos prefixos e por isso se applica s pessoas d'este tempo o
que se estabelece para a terceira Ex.: ecu takata tuape
ns estamos bons, que abreviam em ecu tuape, ctakudta
Icalcicpe m Mepc tu tens comido pouco ; ne aaeda aviidi
elles tem andado muito.
"Vocabulrio

ka-ulo, pi. tu-, sitio.


ka-sa, pi. tu-, machadinha.
'. ka-baka, pi. tu-, milho.
ka-seya, pi. tu-, migalha.
di-iala, pi. ma-, pedra.
ma-eno, pi. a-, sogra.

mono, pi. ji-, remdio.


yeji, pi. a-, mosca,
tjoyo, pi. a-, palhao.
kala, pi. a-, caranguejo.
jJuka, pi. a-, abelha.
haka, pi. a-, cobra.
z, pi. a-, formiga, sp..
9

130

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

pupo, J>\. ji-, barrete.


zaje, pi. ji-, raio.
soyani, pi. a-, formiga, sp..
ata, pi. ma-, estado.
uya, pi. ma-, amido de

mandioca.
utadi, pi. ma-, ferro.
ut, pi. ma-, einza.
uije, pi. ma, ladrio.
hisolo depressa.
kuleka largar, abandonar.
kaya cantar.
Jcoka cuidar, tratar.
kuluka vomitar.

kulaya cumprimentar, felicitar.


kujima apagar.
kukuna semear.
kusuma morder.
kudima cultivar.
kuxakama sentar.
kujimana enfadar.
kuela doer.
kuhoha lavar.
kulia cahir.
kuhima respirar.
kuina fugir.
kukata buscar.

Kxercicios

ikuyi asala vmjikita ini?


ou mnjikW eZi?
mujikita, ei lia amumane.
kajile Sta kaadile.
lijika <Sta kuyukata.
mari ei axika, yaka vada
mi.
kabada, ei ni vine, mona
maku muhada mi.
akaj'1 a, mar ie naiii?
ou (iakaje dia),
kinijikape mune- c"a,mne
paka, mune kaulo.

Que trabalho est fazendo o


homem?
O que ests vendo.
O passarinho que est a cantar.
Sei o que me apraz.
A senhora que chega (est
chegando) minha av.
A rapariga que (est) com
ella () minha irm.
D'aqucllas raparigas, sua filha
quem? (qual sua filha?)
Nio conheo o senhor do
porto, o dono da faca, o
senhor do sitio.

al-aje designa as raparigas ja depois da puberdade.


tnunt, antes de um substantivo, significa possuidor, embora no
instante considerado, por exemplo: o que limpa uma faca, seja de quem
fr, nesse momento o mune; o que serve mesa, cmquanto est nesse
servio o miine da mesa, etc.
1

MKTUODO PRATICO DA LNGUA DA LUCDA

mne ata (mata) mulepa


ni a sua.
maiala, mi nimatekexc pane,
amasedele kali.
vwenumikuyusotanikaxi.
kahua aka kuyusuma.
ana kaki kuyujimana.
rriedu amihohel' e?
amihohelc.
duala-diaha paxi.
utue uha paxi.
kasa kaahile paxi.
asoyani amikusuma miedu
mi.
az tuseya aatuseda.
anaka atukusala ni ipe, ni
kaxi.
mu kaulo kabaka pekila, ntadi.
amidumine lusolo, ni mneaha paxi ni axala pa
ni divumo iakata kiele.

uya aho audile.


taidamnc kulada mono tajipa aycji.
apupo a kalada ka nai?
mona ei alaya viaenu mulaSa mi.

131

O senhor do Estado alto c


forte.
J levaram as pedras (que)
eu depositei aqui.
Sou muito procurado (querido) por minha sogra.
Fui mordido por este co.
Estou enfadado com os rapazes.
Lavaram-lhcaspcrnas(deV.)?
Lavaram.
A pedra est caida no cho.
A cinza cae no cho.
O machadinho caiu no cho.
Os meus ps foram mordidos
pelas formigas.
As formigas transportam as
migalhas.
As cobras fazem-nos muito
mal.
No sitio no ha milho (mas
ha) ferro.
Foi mandado depressa e est
caido cm terra, est com
dores no ventre. (Ia a toda
a pressa, caiu c aqui ficou
com dores de barriga.
A farinha foi comida pelos
ratos.
Precismos comprar um remdio (para) matarmos as
moscas.
Para quem foram comprados
aquellcs barretes?
Seu irmo est cumprimentando minha sogra.

132

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

mutena asanexe, mia ni <Sruka; pakeza1 ni kusota


hova (koviia) akaje aci
akakuaya.
texani*, mi ni kuloda, ni kusota akujoviia (iikuyova).
aiani kanexe tuzeje taso
tua, eli ajibalele oma a.
kiiape keni ka. klepe keni
pa 31
ecu katutanenepe kadi ikuTji
imue iape Za kusala mujikita; aso atoya kaso,
muan ci noji, kuda ni
kuna claape, Si noji, ni
kusota diakiso dakueza,
katjana.
akuaruda alumne ni avudi
aitanne.
tala cia mne uakata kusala.
mn' edi uakata kuseyana ni
ulolo.
nani alila ulolo? amulileM
mana kaki asejjana ni lima
(kima), ni eli (eki) uamuZilele ulobo.
ia ni humane nani abida &ia

O sol vac aquecendo, retiro


(vou) e volto; depois quero
(desejo) ouvir as mulheres
cantarem.
Attcno, vou foliar c quero
ser ouvido.
VXo soccorrer todos aquellcs
pobres, que perderam as
suas cousas (d'elles).
No v por ali. No foi por
aqui.
Ainda no encontrmos um
homem capaz para trabalhar; todos pensam s comer e beber bem, sem
quererem saber d'onde ha
de vir.
Os Lundas teem muitos inimigos.
Veja o que clle est fazendo.
Elle est brincando com a
tinta.
Quem entornou a tinta? Foste
tu (que) a entornaste?
A creana estava brincando
com o macaco e este entornou a tinta.
V ver quem est batendo
porta.

i pakveza indica o que deve vir, chegar, ctc. depois.


2 Forma de chamar a attcno, de hilexa escutar, e diz-sc alto
com cmphasc, demorando o tom alto no : t.. .xani.
3 So abreviaturas c viciaes de tempo que deram logar a estas
locues hoje usuacs : iro ia pe ka ni Ma, ka tile pt kia ni pa.

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

uanam ?
mepiia e.
nani? ou mur a1?
lata edi*, muktedi3.
mupaji amutanne pasiipa mu
ito.
ken^? mamo?
tukuyi Ziatakusala iapelepe, nasalamunine taso, ni
pakueza nakasalexa.
ovayani jisayu matlava ajitumine ka tu.
miie ukete muxima eZu tuaxalle pa, miiko kamo pamii dtedi, ci noji, ni e<5u
takata kiele ni jizala, aci
taxelexele pinape, man
Zi noji, tusota humana malu, hadi kamo, ni tiaso

133

Quem 6?
Seu sobrinho.
Qual (Telles?
O mais velho; o mais novo.
Foi encontrado prximo do rio
o pau de mexer o infunde.
isso? (6 assim?) E verdade.
O que os rapazes estavam
fazendo no prestava, desfiz tudo e depois concertarei.
Ouam as noticias que nos
mandou o Mtiatinvua.
Deseja (que) fiquemos aqui
mais dias junto d'elle, (mas)
ns estamos doentes e com
fome, e se continumos a
ficar, mais temos a padecer
e todos morremos.

tafa.

eu taxakama5 kali ni kaxi,


tukusota knZiruka kali kiia
kolo6 Jctu.

Ns j aqui estamos demorados ha muito (tempo) e


queremos voltar j para a
nossa terra.

Formas de perguntar quem 6 a pessoa de que se trata.


iaia julgo ser questo de precedncia c que 6 derivado de tuia ir.
A junco dos radicaes d de v e vou, e por isso talvez o considerem
cm primeiro logar, o mais velho.
3
muki abreviatura de mukiepe mais pequeno, novo.
4
Abreviatura de kiene i.
5
hixakama sentar empregado muitas vezes no sentido de viver,
existir, demorar-se num logar.
6
mais empregado no sentido de capital, porm ouvi indifferentemente empregar para os mesmos casos polo c kolo.
2

134

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIAXVUA

muloyiki kunouko mixi muvudi mixini mu tikubo eZi.


jikuni Zijapelepe.
aibayala kaezape muloyiki?
kiji kua{.
kiji acne aci akusota kutumixa mula ka mne yada
kitu.
aOso. aijika kali jiyada fia
ruda i-afa} ni mulu um
kaso akusota keza aka*.
tovani kali kuleja acloko
ajijika jijila fiaso japanc
ni ka mataba.
asatele akibayala3 ajikil'
tu ni kayo, alejele alu
avudi ahina afile kali
mu ata mi; pakeza
acloko kasotape akaruda
aci asute mayada1 mahi.
am ni aka aidamne kumana, malu clipe ilne Zikulo.

Porque est tanto fumo dentro


(Testa casa?
(Porque) a lenha no presta.
Porque no vieram os Bngalas?
Eu sei l.
Talvez cllcs queiram fazer
mandar um portador ao
nosso chefe.
Todos sabem j (que) as terras da Lunda esto mortas
e ningum j quer vir c.
Ouvimos dizer quo os Qnieos
tinham fechado todos os
caminhos para aqui e para
Mataba.
Primeiro os Bngalas fecharam-nos com o Cuango,
dizendo que morreu muita
gente d'clles no meu Estado; agora os Quicos no
querem que os Lundas passem nas terras d'ellcs.
Uns e outros devem ser castigados, (porque) a sua
maldade 6 antiga.

kuijikuau culpa d'clle. Emprcgam-no no sentido de indifferena:


isso no commigo, com cllcs; pouco me importa; o que tenho cu
com isso? etc.
* aka cm terminao de verbo significa proximidade de quem falia:
eu, aqui.
' alribayala o plural do dialecto Bfingala, que os Lundas tambm
usam, como usam para os mesmos de atusaje povo de Cassanje.
* E indifferento o prefixo ma ou ji para este e vocbulos anlogos
que principiam por consoante nasal.

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

iu ama amufutixile kali aso


eC aile ka auseba.
matiava noji ei amudiZanne maiiko maso useba
galasa1 kumulef edi: elu
tukafttta masitma maso tukudiile kali, ni mamo amuxakamne ni kufuta bate.
ijika naiii utitmine mulaho'
mwkudi mata?
Zilolo3 kateZe mukulo autuma
mlaZo miape avuda aso
edi.
aci atava ataZile maZiko
maso milabo mudi ia axikile leio ka musuZa, nakaleja ata a matiava ria
lupcto ni luakne.
aci mne imane kni mi,
kelepe, nasotele ioma 2tka ni kaTjana naidamne
kuia palepa mamo.
tukuyi taile ni edi?
aci aile, aile kulut kinaimenepe.
ulekexe ana Jcaki, ne atoya
kasalelepe ni ipe ka Jcubudi/ca (lcuoka).
1

135

J fizeram pagar a este povo


tudo que comeram (disfructaram) aos negociantes.
O Muatifmvua Noji enganava sempre o negociante
Graa dizendo-Ihc: ns pagaremos todas as fazendas
que j recebemos a credito,
e assim o demorou e pagou
nada (nunca pagou).
Sabem quem mandou este
presente ao potentado?
O fidalgo {o grando) Caicmbe
tem mandado bons presentes a todos os seus amigos.
Se os imperantes receberam
sempre presentes como os
que chegaram hoje capital, cu direi que o Estado
do Muatinvua 6 rico c
grande.
Se elle espera por mim, no
ia, (porque) eu quiz outra
cousa c no precisei ir to
longe.
Os pequenos foram com elle?
Se foram, foram adeante,
(porque) eu no os vi.
Deixe (perdoe s) as creanas
(que) julgam que no fazem mal em sair.

o nome por que ficou eonhecidoo fallccido Joaquim Rodrigues


Graa, negociante portugnez que esteve na Mussuuiba em 1847.
2
No plural dizem sempre inilambo.
3
um titulo de grandeza no Estado.

13G

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIXVUA

mi dei nisala mamo, ne


asala iiko ika ni ipe
kamo.
kuyupua ma&ko mauso, eli
mi naeza pa polo puex,
(polo opo).
nlitia, muloya mata ajiba
iiko ni iiko.
lidi mamo, kusal' eZi.
rnmi kezepel mutu umu.
ezile mutu kumiiia dia mata f
nai ezile iaxakamaka.
natoyele kumana (Tcumona)
mutu muka.
kakuyi,nct'.turiadanikas.
mu viuvo afa (asutej naiixinc iu asuLaho, leio
kaadi kuso.
mne aleje Ziatixile kusala
vmjikita ou mu maZiko mava (mudiva).
tukamane, riia nikumusota,ni
mur edi nkaloda aci umutixa kusala.
mi kinikusotape kujika mutu,
nikusota kaso kuleja* (kuiiileja) ilcuyi ta, mne yaJa nani?
kiuiima mi ukaeza, nani
ukasala ni ipe kamo.

1
2

Se eu assim fizer, para a outra


vez fazem peor.
Sempre que venha ao seu (a
este) sitio me canso.
Eu acredito porque o senhor
est engordando de dia
para dia.
E verdade, que lhe hei de
fazer?
Commigo no veiu ningum.
Veiu algum atraz do senhor?
Quem veiu est aqui sentado.
Pensei ver outra pessoa.
Rapaz, traz tabaco e fogo.
O anno passado sustentava
seis pessoas, (porm) agora
(hoje) s duas.
Elle tem dito que podia fazer
este servio (trabalho) em
nove dias.
Veremos, vou pi-oeurA-lo e
elle dir se o pode fazer.
Eu no quero empatar ningum, quero s ensinar
Aquelle homem quem o
senhor da terra.
Atrs de mim vir quem peor
far.

Abreviatura de ka taipe.
hidileja mais frequente e pelo infixo distingue-se de dizer.

METIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUXDA

amaku ana akumaoka ni rma


ruvudi.
dei mona akata kuela, mak'
uedi ia pasipa ni edi, maadi pam rnudi ume.
leio mne dlma ni ipe.
dei mayada jiaakudima azalal, pekila aiu aso akete
dia kua.
tukusota kua kapexe ka
xiko.
tukakutayani urele kamo ni
luxktepe.
usala ni ape, kayana kutala
rnuiu.
ualaka mane, ttuko, azala
avudi akusota kuyujipa,
kalooo, ei mne ayada*
aso, natumixa azala aia,
efu tiiaxala ni nu, ivumo
dasota kudia3.

novile caape, nituma kali


dia kua divudi ka nu
ni atu ei.
sakerila, mne tada, niia ni
dmi kali Ziayukata.

137

As mes so tratadas pelos


filhos eom muito amor.
Se o filho e=t doente sua me
vae para junto d'elle; no
se separam nunea.
Hoje respira eom diftieuldade.
Se as terras esto cultivadas
(no ha fomes) todo o povo
tem de eomer.
Queremos ir j;l ao mercado.
Iremos todos um pouco mais
tarde.
Faz bem no olhes a quem.
Bom dia, senhor (felicitao
do dia), Pac, muitas fomes
esto querendo matar-me,
Grandeza; vs, o senhor
(dono) das terras, ordenai
s fomes (que) retirem,
ns ficmos eomvoseo, a
barriga deseja eomer.
Ouvi muito bem, mando j
bastante de eomer para ti
e tua gente.
Obrigado, dos senhores o
maior; vou-me (retiro) j
muito contente.

Ouve-se azala, mas pela regra devia ser o prefixo ji, e creio que
ser para evitar a confuso eom unhas que jiSala plural de luzala.
2
Com respeito a este voeabulo no plural ouvimos os trs prefixos
ma, ka, ji.
5
Foi a interpretao litteral, que faeilmente se pode fazer em bom
portuguez.

138

EXPEDIO PORTUGUEZA AO SIUATIANVUA

Preposies
Todos os prefixos e di equivalem nossa preposio de,
e juntando-lhe a s contraces do e da.
As preposies mais frequentes so: ni, com; mu, em,
dentro; bu, em, sobre; ku, a, para, at; pa, em, dentro; kadi, por; t, kat, at; Ziakai, sem; peiro, sobre, em cima; ktipolo, adeaute; hvmima, antes, atrs;
pakaxi, entre, no meio de.
"Vocnbnlnvio

Zi-lua, pi. i-, lavra, terra lavrada.


mu-jiba, pi. corpo.
Zi-bolo, alpercata, sapato.
Zi-kiji, pi. i-, hombro.
di-buko pi. ma-, buraco.
di-kala, pi. ma-, carvo.
lu-vida, pi. ji-, chuva.
Zi-seke pi. i-, chapu de sol.
mu-zubo {, pi. interprete.
Zi-lema, pi. i-, aleijado.
ii-tata, pi. i-, ferida.

di-jxina, pi. ma-, abertura,


fenda.
i-fupa, pi. ia-, osso.
lu-seya, pi. ji-, poeira.
lu-kido, pi. ji-, vento.
tixadi, pi. ma-, lado, margem, banda.
sala nome de mulher.
kuvulamena esquecer.
kusaika'* escrever.
kusepa rir.
kuvuluka lembrar.

Exorcicio

naile kunima dedi, kakuynmenepe?


kikadipc namne foma li
mamo.

Fui atrs d'elle, no me viram?


Ainda no vi uma cousa assim.

Aqum do Cuango at Costa mvzubo beio; parece ser d'cste


que buscaram o vocbulo interprete.
* sahika o correspondente a soneka aqum do Cuango, porm tambm este usado.

METIIODO PRATICO DA LNGUA DA IJ7XDA

mu Zikubo pekila xitu aci1


Ziji.
ne atekele wuma toso tu bu
mutala ma.
mu Jila, nairi ma kupolo, aci
uvuluke ntctu aeda Uema*
wdi, ni i/caii ikiete itata
mu mdu.

xakama ku mi.
ukuet' eZi mu difuda edi?
rruka.
akaje z a Zibayo leio abudikine
hididi, ni aedele kulut ni
kaxi kat ila ia mata
daliui.
aci e ukusuta kudi miari saba
nkalej' edi: damaciko tutani uxadi tia kukata jiyoZe
jitu, jaxalele uukoupakaxi ou mu misuko.

tala bilH, luseya htvudi mixini mu ciseke Zimi.


nani asebulil' edi?
ttuk' edi.

1
2
3
4

139

Em casa no ha carne nem


peixe.
Elles guardaram todas as nossas cousas sobre aquella
prateleira.
Em marcha (em jornada, caminho) quem vae adeante
(que) se lembre, comnoseo
marcham (vo) dois aleijados e outros que teem feridas nos ps.
Senta-te junto (perto) de mini.
O que trazes nesse saco?
Amido de mandioca.
As raparigas do Chibango hoje
sairam ao romper do dia, e
marcharam muito depressa
at s lavras do seu senhor.
Sc passares pela sr.a Samba
dir-lhe-has: (que) ns vamos amanh outra banda
(banda de l) buscar os
nossos bois que ficaram
esta noite no meio do capim.
Veja primeiro a muita poeira
(que esta) dentro do meu
chapu de sol.
Quem lhe bateu com o pe?
Seu pae.

aci depois da negativa traduz-sc por nem.


Tambm se interpreta como coxo.
akaje so verdadeiramente ns raparigas de serralho ou liarem.
bili tambm significa primeiro, antes, segundo o sentido.

140

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIXVUA

ipana edi bu ditada idmi


diipe.
nikele itata iktepe mu mujiba
mi.
kuyuiela kamo nimane zeki bu
tikiji Zta ttuko.
iboto zmi idikiso?
bu ulalo, ihile paxi, uxadi a.
rukido raseji ni luvula laeza, mi niiruka katataka
Ziloto Stu, nikusota kuxika ka liakadi luvula.
tazuka muzubo, ia ni kulada
makala mavudi ka akaj"
mi.
mujiba ma mukaje mueaimutoka ni mtisala muape.
asep' ei?
mata ialoda.
nitoya i kuloda ciakne ciipe
kidoda Sipe.
mi, akuyulabexe kali, ni luvula l latann' mi, nikusota kua kuyusanexe.
murudanmi, kinitixape kuyidaba kamo, luvula luejele

Esta abertura no (sobre) meu


banco (6) m.
Tenho pequenas feridas no
meu corpo.
As do hombro direito que
me fazem sofFrcr mais.
As minhas alpercatas onde
esto?
(Estavam) sobre a cama, cairam no chiio, do outro lado.
O vento est rijo e a chuva
nXo tarda, retiro (volto)
immediatamente para o
nosso acampamento, desejo
l chegar sem chuva.
Chama o interprete, (que) v
comprar bastante carvo
para as minhas amasias.
O corpo da rapariga d'elle
limpo e bem feito.
De que se ri?
(Do que) o senhor est falhando.
Penso que fallar verdade no
fallar mal.
Fizeram demorar-me demais
e a chuva me encontrou
(me encharcou), preciso
aquecer-me no fogo.
Meu amigo, nao posso demo
rar-me mais, j chove, por

Os aeeidentes natnracs, cm geral tudo que lhes 6 extraordinrio


vem ao eneontro do individuo.

METIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

kali, muamo mia nimi,


nakafiruka ditiko dika.
mcve mulada ov'1 eki?
aci ova akata kiela ni
kaxi.
Eiaipe kamo.
ttuk' e ajimar eZiki?
akata ni ipe ni kaxi ia mesu.
aa kuiso kiia?
mu ilia ma mata luvitdo2.
Zidipe ka, kunu.
aci natixile, nasotch kuia ni
mata.
ani3, ni kukate Ziseke iktcpc
Zidi pakaxi tuiko tami.
aci kavidamencpc kueza uZuk'
u kuloda rimi.
mi, diz. i dim kaso (pa dizui).
aci ukaloda ni mata,
avuluk' et dmi.
mr edi aci asepa dmi,

mdoyiki?
alef cci ka ttuk' mi?

141

isso vou-me embora e voltarei outro dia.


O que sente ella?
Sente-se muito doente.
Tanto peor (muito mal mais).
Porque est seu pae to triste ?
(Porque) est;t muito mal dos
olhos.
Vo por ahi, aonde?
As lavras do sr. Luvnndo.
No 6 por ahi, () por aqui.'
Se eu pudesse, iria eom o
senhor.
Vo buscar o chapellinho de
sol (que) est entre a minha roupa.
No se esquea de vir esta
noite fallar eommigo.
Eu s (tenho) uma palavra.
(No preciso dizer mais,
basta.)
Se fallares eom o potentado,
Iembra-te de mim.
Porque se est elle rindo de
mim?
O que diz de meti pae?

kuovua ou kovia ouvir; entender. Tambm se emprega eomo


sentir, muito principalmente tratando dos rgos humanoss os
olhos vem, o mais tudo ouve, deve ser pois a nossa interpretao
sentir.
2
Xome de homem.
1
Muitas vezes ouvi dizer ian, que julgo ser abreviatura ou ento
v
<eio de nasalao, e o unieo easo dirigindo-sc a uma uniea pessoa.

142

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

cieZi aJcusota mi nileje kudi


mn' edi?
aci ukusota nilej' edi mi noviia, mne aci asepe.
kusepa Zaape kamo, kayana
ka kudila.
eza mvtu kedayana.
nasotele kiia aci natanne
iboto xmi.
idi mixini ia mezal.
yod' i mne utubuka (ukusota kiia) ku malaje?
ukua* kadi yob' o.
aci kayana uvulamne kza
damiko ni mona et.
nxala ni ape (ni zabi), mor
mi ukaeza.
kiji kuape nakakuia ni
mana ma ... vxadi a
kuladixa rada rmi.
kuiji kuei.
taxakama pa, ma Zibayo3,
ayode atano asutile (afUe)
kali, ni akuyuxalele kadi
kunuko * ayode adi kamo.
eza pe iso5 ?

O que quer que cu diga ao


sogro d'clle?
Sc quer que lhe diga (o que)
sinto, cllc ri-sc.
melhor rir do que chorar.
Vera passear comnosco.
Iria se encontrasse as minhas
alpercatas.
Esto debaixo da mesa.
Em que mez (lua) parte clle
para Malanjc?
Vai ainda este mez.
No se esquea de vir amanh com seu filho.
Fique descanado (bem, com
Deus) meu filho vir.
Talvez (seja bom) ir cu com
o filho de F... outra
banda vender o meu tabaco.
Isso eomtigo (tu que decides, ctc).
Estamos aqui (demorados)
no Chibango ha cinco mezes
(completos), c ainda e me
fazem demorar mais dois.
D'ondc vem?

Vocbulo portuguez que tambm se ouve heza.


Lembrmos que em alguns verbos se emprega como infixo o prefixo do infinito para dar mais expresso ou fora imperativa ao que se
pretende.
3
Nome de homem que, como se tom visto j, d nome terra c povoao.
* Segundo a pronuncia pode ser noko ou nvko.
5 pe o c tambm pe OO, empregam cm logar de dwlciso de onde2

JIETHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

pa kauyvla.
iiuk' u mata kczapepanapa?
kinituixape.
tclca jipaka pero pa mcza.
jipaka jeci?
ida (kida).
naidile jikumi kamo eci eu
deZi diasepa?
murudanmi, ieti ialoda?
tiapelepe kusepa mavudi
daso.
mona uta asotele kucilula
kudi mcne yada, aci mne
Halekele, cleneSi mne aci,
tatuoukayani, ni taiani
kutazuka arudanta keda
polo.
ciseki efi ua nani?
afu' eci?2.
uafW usea ni kaxi.
afil' usia ni kaxi (xtfiV
useia3), aci kakepc kaujilepe ni kaxi?

14a

Do Caungula.
Esta () noito o senhor no
vem aqui?
No posso.
Ponha as facas cin cima da
nieza.
Quantas (facas) so?
Conte.
Contei mais dez que V.
De que est rindo ?
Meu amigo, do que esta fallando.
No bom rir muito de tudo.
O filho da anua responderia
ao potentado se o deixasse,
porm este disse: lcvantcino-nos e vamos convidar
os nossos amigos a continuar a marcha (andar para
deante).
De quem c este chapu do
sol?
Quanto custou?
Muito caro. (Morreu muito
negocio.)
Foi caro ou barato? (Morreu
negocio muito ou pouco?

mona ufa o titulo que sempre recac no hnincdiato ao dos herdeiros, cujo titulo iiana mulopo.
1
No sentido de matar, concluir cmfim, pagar, custar (preo).
5
ufile abreviatura de afile.

144

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

jtsayo eji, eSi tiiovUe Mo,


jiape.
nitoya ana mak' im akakia
kumana mata ... damaciko, ni akalod' edi u
(tuso taciruka kolo ktu.

As noticias que ouvimos hoje


(foram) boas.
Julgo que meus irmos procuraro o sr. F... amanh,
para lhe dizerem que todos
ns queremos regressar ao
nosso paiz.

Advrbios
Alm dos indicados a pag. 42 e 43, temos a accrescentar:
De modocaii? mai? assim? como est dizendo?;
mudi eomo.
De tempodi&ikodi depois de amanh; dakad
ante-hontein; musasa tde manh; urucle do tarde; ucitko
de noute; mahe depressa;sapele promptatnente;suapexe rapidamente; kulute adeante; Zadi depois; ni ktepe
ni kepe devagar.
De logarpaxi (pa ixi) no cho, em terra; kwiima
atrs.
De quantidadelume uma vez; lavudi muitas vezes; n to; kamo mais; ajima largo, grande.
De qualidadeantepese aos adjectivos correspondentes e tambm a substantivos os prefixos li ou ki e a preposio a de, e tambm ni com chtsa forte; Ziape bem;
ciipe mal; etc.
"Vocabulrio

i-fa, pi. i-j costume, modo, gnio.


libudo, pi. i-, frueto.
mu-kada, pi. mi-, invlucro,
carta, papel, livro.
di-kodi, pi. ma-, banana.
lu-fi, jil.ji-, bito.
tai, ]A. ji-, duvida.

pnyi, pi. jir, conselho.


tido, y>\. ji-, somno.
kujika parecer.
kuxexa estrajrar.
kusuda parar.
kuvuyixa interromper.
kulayuka levantar.
kedayana passear.

MKTJIODO PRATICO DA LIXGUA DA I.UNDA

14

exerccios
akaje a Siuayo yoloxe aZuko
akinine l auudi.
mitia ni ajoe, iett lukokexe* kuyutuma kuleja, aci
mne nkusota kuia ni mi
kudi tdtuk' iici, eza, kalole3; cieneSi kuyulalexe ko,
maSiko kamo mudi uZala
ukusota, bate.
nani uabujikine ditada edi?
lef anani aia kupolo kaedape
ni mafth *.
ana kaki axalele kunima ni
kaxi.
nakata kiela mu mut.
ia ni kusota auseha aci ne
asijfc wma et kudi difada.
nakakuia vriel' ou kisota
(kasotaj.
nalekele sof et mu Zikulo Ha
kedi clmi, koba aci iiayulehje uxalapane ditiko iso.

As companheiras (amasias)
de Chibango hontem noite
danaram bastante.
Pela minha parte, se a Lucuoquexe quer ir na minha
companhia para seu pae,
no lia duvida, porm demorar-me aqui mais dias
como deseja Umbala, no
pode ser.
Quem quebrou este banco?
Diga a quem vai adeante que
no ando to depressa.
As creanas ficaram muito
para trs.
Doe-me a cabea.
Veja (v procurar) se os negociantes trocam estas cousas por plvora.
Irei esta tarde procur-los.
Deixei tua tia em casa do
meu cunhado, que me disse
pnssnva l todo o dia.

Alm do Chicapa 6 mais usado kupeyana.


Titulo de grandeza que foi dado me do primeiro Muatinvua e
se tem conservado em filha de Muatinvua, segundo a escolha do que
est no Estado, quando por morte se tem de preencher a sua vaeatura.
3
Interpolao usual de respeito pela pessoa de que se trata.
4
Como este adverbio se segue sempre a tiWo quando se trata de
'geireza, se o verbo 6 aftirmativo omittem-no 'muitas vezes porque o
subentendem; mas para designar actividade elles teem o lusolo, que
corresponde a hyeluka de aqum do Cnango, que tambm usado, do
verbo hileyuluka de que fallarei nas DKRIVAES E COMPOSIES.
1

140

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

dakadi, an' nu axalele ni


ape.
kaxalapoli ki, nani eZu talodele, aci atabukine musasa pamaki bididi ka
kalani.
mn' edi kajikilepe aci mne
mudada ukaeza damaiko
dia (diciko dia).
u takimane maZiko maso
mne ukusota mu polo pei.
ne aejile mamo ni sapali
mitdi ne eci atixile.
alue a mata kupana1 aedele
ni mahe cioso ecu tasotele.
muloyiki aikuyi asala luvudo
lavudi?
aso akusota akatani jinama
jiso, efi mata dalrinai
aikixi.
leio kayana, diamaciko dikeza, kiji aci natixe.
musoni mi vkete kajih kam kaape ni kaxi, ni kudile ape ni avui.
mne ukusota kuladixa kajile
kaape kedi.
nakaclruka urele kamo kuIoda medi, katata mne
udi ni atu avudi.

Nome de homem.

Antc-hontcm seus (vossos)


filhos estavam (ficavam)
bons.
Ns falamos ao teu servo
que nos disse que fora esta
madrugada muito cedo ao
CalAnhi.
Ellc no sabe se cila vir
depois de amanh.
Ns estamos esperando neste
sitio o tempo que ellc quizcr.
Ellcs vieram to depressa
quanto puderam.
Os portadores do sr. Cumpana
andaram to depressa quanto ns queramos.
Porque fazem os rapazes tanta
bulha?
Todos querem apanhar a carne que o senhor d'clles
lhes deu.
Hoje no, outro dia possvel (talvez eu possa).
Meu primo tem um lindo
passarinho, (que) canta
muito bem.
Ellc quer vender o seu bonito passarinho.
Voltarei mais tarde para fallar
com ellc; agora est oom
muita gente.

MKTIIODO PRATICO DA LIXGUA DA LUXDA

ijika azolo ecifce fu ttiaketile?


makumi maxiZuari niari (adi).
iaile lavui musaoa tia kabebe?
lum kaso kali.
aci tnu kanuyuhixile, nae
kuSilid' edi katataka.
mkusota kusanik edimukada,
Zadi mia ni kuyidala mu
tido:
ecn tutala kudi mcn'edi: aci
mune ukaeza, ttnani medi,
aci kayana, tuxala Icadi
panapa maciko mnadi kaino.
Pai, kad' iki ctayukata cuso
nia kueda diiko ni diciko
divudi.
makodi majima, clcneci mavuda.
axexele loma Oso urni.
uamtifik' eci, naiya aci kanaiyilepe ?
aci dmi apc, kuyumana aididuka.
mdoy" eli mine aci ialayukine uriiele uvudi, ijika'}
ukata kmela ni kaxi.

147

Sabes quantas gallinhas tnhamos?


Setenta e duas
Quantas vezes foste residncia de Cabebe?
Uma, apenas.
Se V. me no interrompesse
eu responder-lhe-ia agora
mesmo.
Quero cscrcver-lhc uma carta
e depois vou dormir (deitar no somno).
Esperamos por elle: se vier
vamos (todos) com elle, se
no ficmos ainda aqui
dois dias.
Seja assim, ainda que fico
contente quando marcho
dias seguidos.
As bananas so grandes mas
podres.
Estragaram todas as minhas
cousas.
Que lhe parece, tenho ou no
razo.
Se eu fosse bom seria feliz.
Porque se levantou elle to
tarde, sabe?
Est muito doente.

Xome de localidade e do uma residncia de Mnatinviifi, que fora


importante.

148

EXPEDIO PORTUGUEZA AO 1IUATINVUA

kimijikape cicii nasotile ku7


pana cia kua medi.
natixile keda m ape kamo
aci mujila mudi muape.
ittuko eza kali, tuianinikulala mu tido.
nasotile kina ni mi, aci kadilepe tivele ni kaxi.
clayuhata kamo kuui ni keda
mu paxi, kayana mu ada.
nmxima ei ape, ei kuTjudileja majina a mitool
eu tumitala dako.
saika: musaxi, kadua, kaleoe, kasebe, malelesele, muluzaje, nmkila, makaioZo,
rutula, lukelu, katoli, kabodi, utka. kapa.
pekila kamo?
mu pol' opo, bate.
lele, naketile muxima di kijika aci ayada a ruda maito
mavudi?
mavudi, mane. atide: rele,
ruciko, raiimo, rua, ruma, riza, rele, runwi,
rubi, rufi, rua, raye, rutoa, ni aka avudi, maniZ ci noji, aOso akete ana
avudi.

No sei o que daria para ir


com elle.
Eu andaria melhor se o caminho fosse bom.
E noite, vamos dormir.
Eu iria tambm se no fosse
to tarde.
Gosto mais de andar a p do
que na rede.
Obsequeia-me muito, dizendome os nomes das plantas
que vemos d'aqui.
Escreva: mussaxi, enclua,
ealembe, cassembe, malcmbessele, muhmzaje, niuquila, macaiombo, ntida,
luquelo, catol, cabode,
utoea2. Acabou-se.
'No ha mais?
Neste sitio, no.
Ento desejava saber se nas
terras da Lunda ha muitos
rios.
Muitos, senhor. Conte: Luele,
Luchico, Liuichimo, Luia,
Lulu, Luza, Luembc,
Lumonhe, Lubi, Lufi, Lua,
Lungne, Lutoua e outros
muitos, e todos teem muitos
filhos (aflluentes).

Plural de mutoda arvore em peral, mas que tem applieao a


arbusto, planta, madeira, pau, bengala, ete.
2
V. Catalogo dos individuo* do reino vegetal, na ultima parte.

METIIODO PRATICO DA LIWKliA DA LUX DA

nasotilekujimanejso, acinatiiixile.
cukuetilepe uma kmanimi
kujimanc, aci kadilepe Hakiiata ni mijikita mivudi
e?

149

Vc-los-ia todos, se pudesse.


Atrcver-sc-ia (no tinha medo) a ir v-los coramigo, se
no estivesse oceupado com
os seus muitos trabalhos?

" Conjunces
Na pratica, indistinctamente, j tenho dado conhecimento,
do modo de usar todas as indicadas na pag. 43, que so as
mais frequentes. Pode dizer-se que a interpolao mam Zi
noji, e suas abreviaturas, substituo a copulativa portugueza
c cuja equivalncia entre estes povos ni com.
Notei que o ni uma ligao muito trivial para complemento d'um sentido e que se ouve para ligar oraes, i, que
talvez seja uma abreviatura de ni, ou ento a nossa copulativa e, l introduzida pelos nossos Ambaquistas, ou indgenas africanos portuguezes dos sertes do districto de Loanda.
Tambm 6 do notar que, j em Malanjo o em Cassanjc,
os povos, mesmo considerados gentios, que esto mais cm contacto com os que se fazem entender na lingua portugueza, esto adoptando muitas das nossas conjunces, cujo emprego
melhor comprchcndcm, e to naturalmente o fazem que chego
a convencer-mc de que no as tecm no seu dialecto c que evitam assim os rodeios e construces longas occasionadas por
tacs faltas. Assim dizem: ora agora, pois ento, por consequncia, mas agora, dej>ois, logo ento, comtanto que, emfim,
finalmente, ctc.
"Vocabulrio

hi-se, pi. ji-, ponta, remate,


extremidade aguada.
ntu-lt, pi. a-, guia.
nu-kita, pi. a-, osga.
mi-saji, pi. 7JI-j, molho.

di-loia, pi. ma-, gancho, anzol.


i-bow, pi. ma-, caveira.
di-bala, pi. ma-, calva.
di-bije, pi. ma-, bago.

10

EXPEDIO TOUTUGUEZA AO MUATIXVUA

li-lala, pi. i-, bainha de faca.


i-sokolo, pi. *-, lana.
Zi-kalaya, pi. i-, ninho.
Zt-olia, pi. i-, lombriga.
di-tako, pi. ma-, anca.
di-soji, pi. ma-, pingo, lagrima.
di-tikita, pi. ma-, floresta.
ka-tumo, pi. tu-, agulha.

ka-nni, pi. <!i-, mosquito.


mu-laje, pi. a-, feiticeiro.
z, pl.J'v casa.
Siifo, pi. ji-, semente.
ycza, pi. jt-, campainha.
ulaje, pi. ma-; veneno.
iji, pi. ma-^ ladro.
kuloza caar.
kauka passar o rio.
kita pedir.

Exerccios

mume aidama maliko maso


aci fadayuka ni biidi ni
Jcamo; usala niape ni usa
ku edi.
libudo eci Zijina ftedi
Zikode.
aci mi lupeto i aci naketilc
anavala{, axalele ni polo
pau ni mak' a, i mi nasotile kutala aTjada ni atu,
mulu cikadipe iamane.
nasotile kusala iata a miata
mi ukene kamo ni ape
kamo ni kaxi.
mune aci iatoyilc aiduluka,
aci mana mibada nedi kaTjana iiakata kuela n i avudi.

Ellc deve (precisa) levantarse todos os dias mais cedo, faz-lhe bem a sade.
Como se chama esta frueta?
Banana.
Sc (fosse) rico e tivesse filhos
(prprios), ficavam na sua
terra com a me, e eu iria
explorar terras e povos
que ningum viu ainda.
Eu engrandeceria o meu paiz
(faria o estado do meu soberano maior e muito melhor).
Elle dar-se-ia por feliz se
a filha no estivesse to
doente.

> De kuSala parir. Kmpregam este voeabulo para mostrar d'onde contam cdades c provenincia, porque so seus os filhos de que tratam,
visto que aos protegidos, sobrinhos, c cm geral aos servos c ao povo
sobre que imperam chamam tambm filhos.

METHODO PRATICO DA LIXGUA DA LUNDA

dijina edi mana muZada

151

Como se chama sua filha?

uei f

kapalaya.
dijina diapc ! majina ma atu
ma ruda maipe, Szeneci
edi iuape ni diajye ni
kaxi!
dei mata amitiile ipuyi
mtni, uasotile JcuxiJca Icali
ni Zikulo mu musuoa Hei.
kaikixape meia, tala bilinidi
kusanika.
kuyulek' mi, kinatalelcpe.
aci c ulciisotcle kiitia ipuyi
ta tatuk' e, adile aidiiluka kamo, kayana asou' c.
kiji kmi, nimana (nimonaj
malu.
nani axexelc mikaal da
difada, ciei pero pa mutala, asalchniipc, Ziniketepe mika.
aci cie, aci Icaoua kuei f
vmipc, kuiji kedi.
eu tutiixile kuxika maiko
maadi masuta, aci kayana
tasuililepe mu kafuxil
kudi iialufi lua dala kisua.

Capalanga.
Bonito nome! Os nomes das
pessoas na Lunda so feios,
porm este lindssimo!
Se o senhor tivesse aceeitado
(ouvisse) os meus conselhos
ha muito tempo teria j
chegado sua residncia.
No faa tremer a mesa, repare que estou escrevendo.
Desculpe-mc (desculpar-mc),
no reparei.
Se tu ouvisses os conselhos
de teu pac eras mais feliz
que os teus primos.
A culpa minha, no me
queixo (vejo o castigo).
Quem estragou os cartuchos
que estavam na prateleira
fez muito mal, (porque) no
tenho outros.
Foi V. ou o seu co?
No fui cu, talvez (fosse)
clle.
Tinhamos chegado dois dias
antes) se no parssemos
em Cafxi por causa do
fallecimento de Andala
Quissa.

Plural de mukada abrigo, que tambein applicam a montanba,


serra, invlucro, carta, papel, ete.
?
Xome de terra.

152

EXPEDIO POKTUGUEZA AO MUATIAXVUA

iasalele ni ipe kitia Zipuyi


bledi.
Ziaso mdiko (maik' eci ou
eciki) eu taeda muja?
matano ni kamo.
aci taketile maada, tatixile kuxika bididi kamo1
i asabele, kayana a.
nani ukalef ttu katata mujila
ene aile keda fakulodolele)?
kumipula ka ou ninanit
ne akimanne (akusudiWe,
kutalcle) ka mukada ma.
tiani t ka, kiji kutumane
imu ijika kutulej' tu mxir
jil' ei ne aedele.

ailukani mah.
aipile kaxalapoli ke, aci
asedele kapaa ka ma
mazolo, i ikuyi ta yoloxe
aletel' tu?
atu aso akusota aka aisala
mijikita ni ahi, c%eneZi ne
aZi akasala mujikita ume
kaso kiia ka, kayana,
(kasotape).
ayaba kaxikilepe leio kadi,
mei kuyusala ciipe Zivu-

i.

Fizemos mal cm attender ao


conselho d'elle.
Quantos dias gastamos cm
viagem (marchmos, andmos no caminho)?
Mais de cinco.
Se tivssemos redes chegaramos em menos tempo
e primeiro do que elles.
Quem nos dir agora o caminho (que) elles seguiram?
Pergunt-lo a quem?
Elles esperam (pararam, estilo a observar) para l da
montanha.
Vamos at l, pode ser (talvez) encontremos (vejamos)
algum que nos saiba dizer
o caminho que elles seguiram.
Voltem depressa.
Perguntou ao seu ercado (servo) se levou o cestinho dos
ovos que aquclle homem
hontem nos trouxe?
Todos querem que os outros
os sirvam, mas fazerem um
servio sequer aos outros
no querem.
Ainda hoje no chegaram os
carregadores, o quo me
transtorna ou prejudica
muito.

Locuo: menos tempo, mais cedo.

METHODO PKATICO DA LIXGUA DA LUXDA

kinikuetepe tadi kuitalakol


t ou p diamaZiko, ZieneZi
nikete muxima kijika aci
ne akacza.
mne uasaZle kusoi aeza
pa.
actoko axcxne ayada atu.
ipuyi iape mudi te, aci aitia maZiko maso, miau aci
nalike.
mulu, musasa o, iadile tuzolo tso.
mu polo pi tttmu tuvui, kulala mu tido buate.
mikita aeda pero ou bu z,
mudi mu Jila.
luse lua ludimi lmi kuyiela
ni kaxi.
mukiiali3 ou lilala cledi tiapelepe.
Ukalaya cia tujile ciam ; uaha
paxi i aci kapua.

153

Eu no tenho duvida cm esper-los aqui at amanha, mas


desejo saber se clles viro.
E a primeira vez que elle
vem aqui.
Os Quicos estragaram as
nossas terras.
Conselhos bons como os seus,
acceitam-se sempre, ningum recusa.
A guia esta manh comeu
todos os frangos.
Nesta terra (sitio) lia muitos
mosquitos, no possivcl
dormir.
As osgas andam sobre a casa
como no caminho.
Doc-mc muito a ponta da
lingua.
A bainha cVesta faca no
presta.
O ninho dos passarinhos foisc; caiu ao cho, perdeu-sc.

A junco de to, abreviatura de koko, ktinoiiko, aos verbos terminados em a para indicar a proximidade do logar da aco d logar a
suppor-se um verbo difterente, por se tornar aguda a vogal da terminao
do verbo. Ex.: vasalelko, que se desdobra em uasalela to est principiado aqui; kuitalako, que se desdobra em kitala ko esper-los aqui.
2
kuso vez, de kuxi quando, designa quantidade e por isso se
interpreta vez. Em logar competente mais desenvolvidamente darei
noticia d'este vocbulo.
3
E uma grande faea de dois gnmes recortados terminando em ponta
aguda e so bem empunhadas, mas o punho niio tem guardas, sendo os
bojos dos gumes que protegem as mos. uma arma para ataque e
defesa pessoal, tendo de eomprimento GO a 70 eentimetros.

154

EXPEDIO POUTUGUEZA AO JIUATIAXVUA

nani iji kusea yoya ni yeza mi?


nitoya kakiko kme axalele kunima, mirfoy' ici kinujikape ou kayana?
aci atu aso aani ni akatani
edi, dizi1 a matu.
ana kaki kaketepc tido, nici
akuaZaba ni tuxalapoli.
mune kapaya uejile kali leio")
kayana, utumine kulef ctu
akaeza iirele kamo, ni axala kababa kakiepe nttu.
jibuto ez uamikixU' mi
kila kudima fatannc luvula lavudi, Zijiiiapclcpc.
tukuyi akusota kit' nu ka
kiai kuladixa riada rua
mu muluyo*, ni jxtkezakulut kamo kuladani jipebe
ni ibode.
niia ni kumane ana kaki, niknsota kiiitumixine kulala
mu tido, Zii uriiele kamo
ni kali.
tuiani leio kuloza?
aci nu akusota, tuiani kali.

Quem (seria) o' ladro (que)


levou a minha patrona c
campainha.
Julgo (que) ficou um Quico
atrs, mas no sei para
qu?
Que vo todos agarr-lo, a
ordem do potentado.
As creanas no tecm somno,
distracm-sc com os creados.
O sr. Capanga j veiu hoje?
No, mandou dizer-nos que
vir logo c que se demora
para conversar um pouco
comnosco.
As sementes que tu me ccdesto para semear molharam-se com a chuva, no
prestam.
Os rapazes querem pedir-vos
para irem vender o seu
tabaco ao Mulungo, e depois mais adeante comprarem cabras e porcos.
Vou ver os pequenos (creanas), quero obrig-los a
dormir, j 6 muito tarde.
Vamos hoje caar?
Sc querem vamos j.

1
dizii tambm adoptado como ordem, porque a palavra do chefe
ou de qualquer superior 6 uma ordem.
2
Nome de um rio, afllueute direito do Caluhi.

MKTHODO 1'KATICO DA L1XGUA DA I.UXDA

155

Interjeies
Alm (lo que ficou exposto sob este titulo a pag. 43, pelo
facto de serem expansivas e exaggeradas as interjeies fazemsc de momento, collocando depois do vocbulo, d'uma phrasc
ou locuo k!, e rara a locuo interjectiva onde no entra
ttuko pae, c muito principalmente maJcu me.
Apesar de muito frequentes, so tantas, que s havendo
muita pratica se poderia fazer um bom registo cm nu moro.
Vocnbnlnrio

kiikooa varrer, limpar.


koxa assar.
kudata pisar.
kuvuya enrolar.
kukoni dobrar.

kuhia roubar.
koha lavar.
kutaba pescar.
kisuka cozinhar.
kutete derrubar, abater.
Exerccio

ahkk! ct uyudiatclc medu


mi ni Jisa oso!
murudanmi, eci ukusota kuyulekexe, cinatalclcpc.
ihuh! ciaapc iyc mi! mne puto aeza h! ianct' nu
wma iapc ! iyd vtu ! iyc
tu !

leio mu xiko, uci kayana umane jinama ni axi.


hak! leio Ha takuda?
rruka ni maiji.
maiji! maiji! maiiko maso
maiji! cia tiakaleka dia
kudia maiji1)

Apre! que me pisou o p


com toda a fora.
Meu amigo, queira dcsculpar-me, no reparei.
Ol.i! muito bem! que alegria
para mim! O representante
do senhor dos portuguezes
esta a chegar, traz-nos felicidade, alegria para ns!
alegria para ns!
Hoje no mercado no ha carne nem peixe.
Ento hoje o que comemos?
Amido e folhas.
Folhas, sempre folhas! quando deixaremos de comer

folhas?

156

HXHODIAO rOUTUGUEZA AO JIUAT1NVUA

bla kutuxika ayada a kale~

Va
ne atla bili mata ahinaii,
akalef a, pa doda kisuako kita kedu kolo ku
mona'1 Zibu mu liji3.

uh! ku! ila utu taso ne


exexine h!
tubaje akuloza -uZuk' u fjuvo
ajima, i ne aita mat'
ina eci utumixine tuxulapli tiiei akmnexe kumuseda pa musuoit.

mata aci: man' i, leja uivo


zalc.
tubaje timi ibida iupe, cakenepe ?
HahuhJ Siakne, ttuk' tu,
2 noji!
muhake! acina h! mutodo oi
asota kuhita mu mutue eu
miau utixa kumusotu ni kumuloda asaoele kayana

Quando chegarmos s terras


de Calenga.
EIIcs esperam ainda o seu
sobei-ano (chefe para) dizerlhes no sitio onde aqui (por
onde) ir andar (ho de continuar) jiara a residncia do
sr. Chibcu, na margem do
Lufi.
Oh! (contrariedade) cllcs vo
estragar as nossas lavras.
Os rapa/es (valentes) caaram
esta noite um grande hyppopotamo, e pediram ao sen
chefe para ordenar que todos os seus servos os ajudem a transport-lo para
a residncia.
O chefe disse: sim senhor,
diga a Ianvo que venha c.
Os meus valentes so bons
caadores, no verdade?
assim, c verdade, pae nosso,
pelo grande dos grandes!
Oh! com a breca, fuja! esta
arvore est a (querer) cairlhc na cabea.
Algum pode procur-lo e
fallar-lhc primeiro do que

Titulo de um governador nas terras de Mataba, junto ao rio Cassai.


Como se trata de um Quico, usam do mona, abreviatura de maiia
yana senhor filho, potentados de que consideram o principal clula a
telu pae de todos.
3
Xomc de um rio affluentc da margem direita do liucmbc.
2

METHODO FKATICO DA LIXGUA DA LUXDA

mi, clahuhi uape kamo


kum leio iia urueh ni kumuleja ecu tuidama kuladixa masuua. aci edi ukusota kilada tuyukata i
najikitixa kulc.
ia vi koxa ixi imu, nikete
muxima kuda ixi kumioxu.
hoixa rusumo ent.
ah! ka! udile kiso? tazuka ni
tazuka, Late; nikusota memo, kuyuhoia, pekila, muiu
kinimumenepe.
naile ni kukobapa z pa muruduni.
alui a muiie kase3 aeza kali
ni kutazuk' et leio kauka
ito i anet' Hei axi ni xitu
iia kau
muamo, Haupe kamo.
mak! muk! kata, katanimijiiaZir kuyuhia tusayasaya mukapam aka;
amukatain, mame! mame!
aso amulet' mi, ahuh!
ahuh!
ilekako! ni tazuka, mulu kuovilepe; najileki! ahuh!
ah! aliakaM! muhake! aikuy'
a aliiixa ikani, matedu majima, nu alani ka, kikasununa.

157

eu, por isso melhor V.


ir hoje de tarde dizer-lhe
que ns precismos vender
fazendas. Se elle quer comprar fico contente e desde
j agradeo.
V assar um peixe tenho apetite de comer peixe assado.
Lava (manda lavar) esse copo.
Com a fortuna! onde foi?
Chamo, chamo, ningum
apparece; quero agua para
me lavar, no vejo ningum.
Fui varrer a casa do seu
amigo.
Os portadores do sr. Casse
veem j para te convidar
hoje a passar o rio, e trazcm-tc peixe e carne de
cora.
Assim, muito bem mais (tanto
melhor).
Oh! me! oh ! me ! agarra,
agarrem, roubar-me missangas d'esta cesta, 'agarremno, me! me! todos me
abandonam, ai! ai!
Dcixem-mc! chamo, ningum
me ouve! porque hei de mor
.t ai!
rcr!
(Grande afflico) aqiielles homens jogam (combatem) o
socco, () grando a desordem, vo V. l separ-los.

158

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIAXVUA

naxikile kiia n aCso aZinine


Icali.
Ziiape ci hudi.
limada! acioko aeza, alcuaruda afilcld!
aci nu auii kutaba viu riiza, anetani axi avudi.
mamo, cidi viuxima1 tn.
naiii utumine ixi iet asuana*
kali?
muve mataJta iitumine, natosotele kutuma ika imif
uso; akaje uedi aci jwkUa.
cidi ciiape jimima poso kujioxa kali, vintena viu viaciko ama asieji, ijinama
jiiuda.
nasotele kiitia Ha muxima
viiiape ipuyi lei, aci mi
natixih kayiilaha maciko
kamo panapa.
kuyiijhnana, milana maku viuLada mi, kaaxikilepe
urel' u vutdi ecu tatahle.
lie! vuirudanmi! tala bili!
viiafavua uaxakama viu
tetame, miitu kusala viateda
pa, liate!

Cheguei ll c todos fugiram j.


Ainda bem.
(Praga) veera os Qnieos, os
Lundas morrem,- porqu!?
Sc V. vo pescar ao Luza,
tragam (todos) muito peixe.
E esse o nosso desejo.
Quem mandou esse peixe j;l

seco ?
O sr. Massaca o mandou, queira mandar um outro fresco,
as raparigas d'cllc disseram,
no lia.
bom assar toda a carne j,
(porque) o sol nestes dias
tem estado muito quente e
a carne apodrece.
Acccitaria de bom grado os
seus conselhos, se pudesse
demorar-me mais dias aqui.
Apoquentar-me .(apoquentomc), minha irm no chegou esta tarde como ns
espervamos.
Oh! meu amigo, repare ainda,
o soberano est presente
na audincia, ningum aqu
pode fazer desordens.

K o vocbulo que tambm adoptam para vontade porque o corao


r que dirige todas as suas aces o corao assim o quer, mas bocca
no pode fallar, expresso que muito usam.
2
kustiana interpreta-se seccar tratando-se de alimentos.

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUXDA

nani atiixih kutetc ilcuZo


eji1 bu paxi (TJOX)-?
kayana akia, aci a&olco Jcaso.
itadiolccuc dia cikubo cledi ni3
iaile Iciia polo palepa, ni
mu jila zala amttkatele.
ah! ha! jil' chi mine cdcle
miumo clipe, h!
amubula mu ciia nani!
mi, muteba.
uzidula ciia i mn' edi iimane
bu cota, mi mbudika kali,
ci noji- nu aiahtlca ailolo
nso, eci akiozc ni kovia
Ha iakusota leutuleja mine
maseda, miani ci noji.
amiovile!... adikorii divuy'
edi kututumixa mine maseda, ni adineda, miani ci
noji, diamaciko aezako i
aineta kia kuyulejani aci
diiape aci diipe i.
kalada .. . mune maseda mulaji, ukiete mi tf efe, nu
mafacua natumine, cia-

159

Qucm derrubaria esta cubata


por terra?
No outros, mas Quieos s.
(No foram outros seno os
Qnicos).
Saiu de casa e foi para um
sitio distante, c no caminho
a fome ngarrou-o (padeceu
pela fome, teve fome).
Oh! senhores! que caminho
andou cllc, assim to mau!
Quem bate porta?
Eu, Mutcba.
Abra a porta c cllc que espere
na easa das visitas, cu saio
j; V. chamem todos os fidalgos, que venham ouvir
o que est a querer dizernos o sr. Massenda.
Ouviram, dobrem esse panno
que nos mandou o sr. Massenda, c nianh venliam
aqui c tragam-no para me
dizerem se bom, se mau.
(Rancor) o sr. Massenda () fei ticciro, traioeiro, vs Muatinvua ordenae, bom;

Empregam como neste caso o; para frisar bem o plural.


boxi 6 usado em logar de bu ixi na terra, no paiz, e dizem axi
ko/o os do paiz do Congo, como ns diramos Conguenses.
3
Em muitos casos empregam, e neste se podia empregar, aci em
vez de ni.
1
Uma das comparaes que fazem para que se medite sobre uma
noticia que desagrada e a que tem de se dar resposta.
2

1G0

EXPEDIO POKTUGUKZA AO MUATIANVUA

iiape, mani Zi noji!, eu,


ana nu, aiani kali, kalo%o! kiisala miine masecla
kumona malu, zabi! k
matuuua mien' edi? cinoji! eZu tutani kiia, akaje
iiedi tiiikasa ni tisea nu,
ttuk' tu muki bayo o
kapeda! miine tada! lod'
nu,dizii dim haso nu,
cnojHhapa. tmanisapali, ni tafiiile kudi ei!
nmattavxut! tu, kaluya!
takusotu kiafa mant Si
noji! mururo umi Hei kuloda mamo, biate1!

ftahuh? mitima- ui ilolo Mmi


aloda mudi mikano taii?
kaluya! caape, Xaape
amaurup mi, mani 5i
noji! mi ktod' Hei? aiani
kali, nikusota humane pane
mutue a miine maseda,
kapia, mani Si noji! talukani katataku.

ns, vossos filhos, vamos j


(por um dolo) castigar o
sr. Massenda. Por Deus ento elle () o soberano? Ns
todos vamos l amarrar as
mulheres d'elle e as transportamos para vs, o nosso
pae, o maior entre os fidalgos, o senhor de tudo, fallae, basta uma s palavra
vossa, pelo grande senhor
do mundo! e aeabou-se; vamos a toda a pressa, morremos por ti, nosso soberano, pelo mar! queremos
morrer, sim pelo grande
do mundo, um vosso escravo fallar assim, nunca! (no
consentimos).
isso? Os coraes dos meus
grandes do Estado faliam
como as suas bocas? Pelo
mar, bem, muito bem, meus
velhos, eu que fallar? VSo
todos j, quero ver aqui *
cabea do sr. Massenda,
acabou-se, por o superior
a ns! partam todos immediatamente.

i A tradueo littcral a mais conveniente neste caso, para se formar


nm juizo seguro, sobre as suas conversaes e cntliusiasmos c ir preparando o leitor para a interpretao dos trechos da sua historia.
2
Xo enthusiasmo com que faliam Si 6 frequente em vez de ii c
xi, que numa conversa a sangue frio se ouve cm muitos vocbulos. Neste
caso, como temos empregado at aqui, diriam mixima plural de muxima, mas nos seus cxaggcros dizem mulima c miiima.

METUODO PKATICO DA L1KGUA DA LUNDA

1G1

Derivaes e composies
So muitos os vocbulos derivados e compostos e de alguns
as razes, quo por analogia se podem destacar, no so usados numas tribus, mas encontram-se noutras s vezes muito
distantes.
Parece que depois de terem estabelecido alguns vocbulos
para nomes do que lhes era mais trivial, a necessidade os
obrigou a adoptarem os que lhes eram mais indispensveis
para indicarem as aces que sabiam e podiam praticar; e foram estes os que constituiram certamente o seu grupo principal, porque d'elle obteem o maior numero dos derivados e
compostos.
Como a sociedade em todas as tribus est dividida apenas
em duas classes, a dos que mandam e a dos que obedecem, isto
6, vencedor e vencido, naturalmento o mesmo vocbulo com
a differena de terminao lhes dava os dois modos por que
tinham de exprimir-se, ordenando e obedecendo; e assim para
o primeiro caso adoptaram a terminao a e para o segundo e.
Assim diriam os da primeira aos da segunda classe: Ioda
fala, leja dize, nua bebe, tala repara, imana espera,
kasa amarra; e responderiam bs da segunda aos da primeira classe: consinta, permitia que Iode falle, leje diga,
nue beba, tale repare, imane espere, kase amarre,
subentendendo-se a forma imperativa ou permissiva do verbo
principal.
E d'aqui os dois modos imperativo e conjunetivo.
Para indicar a aco, sem designao das classes, adoptaram
o vocbulo da classe privilegiada antepondo o prefixo ku, prefixo cuja escolha no foi decerto indifferente, e talvez porquo
j indicasse como hoje a direco a, para, de.
E assim obtiveram o infinito: kuloda, kuleja, etc.
Com o tempo organisaram o simples paradigma do seu verbo
de que dei conhecimento a pag. 38 e 39.

162

EXPEDIO POKTUGUEZA AO MUATIKVUA

Do infinito dos verbos obtiveram nomes derivados troeandolhe o prefixo pelos da classe em que tinham de encorpor-los,
classificao j feita pelos que tiveram de a crear para determinados objectos que conheciam; sendo notvel que cm alguns
ha tambm mudana da terminao da vogal a em e ou i, c
cm o ou ti, vogaes que na maioria dos casos, como se viu na
phonologia, parecem respectivamente confundir.
Os adjectivos, para que no teem vocbulo prprio, ou so
derivados de verbos ou de substantivos. No primeiro caso,
trocam o prefixo ku por tia, e no segundo juntam o infixo
aos prefixos dos substantivos ou trocam-nos tambm por tu;
e da mesma sorte se obteem substantivos de adjectivos.
Tambm de uns substantivos se obteem outros s pela mudana de terminao.
As composies fazem-se pela juneo de vocbulos de nomes sem ou com partcula de ligao, destacando-sc no primeiro caso porque se torna aguda a vogal da terminao do
vocbulo anterior, e nos verbos trocando a terminao a por
outra que influo dando ao verbo uma interpretao differente.
OBSERVAO. Antepondo mari, mene e muk a um
nome, o que se obtm designa o possuidor d'esse objecto ou
que exerce sobre elle actividade.
necessrio ter em vista as observaes e consideraes
feitas sobre as articulaes (pag. 8 a 11) o o que se expoz
sobre os prefixos (pag. 21 a <30), para que bem se eomprchendam como se derivam e compem os vocbulos que
d'aqui em deante se apresentaro.
Exemplos de derivaes:
knsiia a arder.
kusala fazer; peneirar.
hibila vigiar, guardar.
kuxala ficar.'
kupann dar.
knfucla embrulhar.
kuela doer.

kas aosot.
musala peneira.
kbila porteiro, guarda.
xaxala resto; herdeiro.
ipana abertura, fenda.
difua embrulho.
ucle mamma.

MCTI10D0 PRATICO DA LNGUA DA LUXDA

kutala observar.
kukata prender.

JcuZuta encolher.

kukuta apertara.

kidala deitar.
koka medicar, tratar.
kukada abrigar, cavar

kusoma espetar.
kufuya vigiar o gado.
kukasa amarrar, abraar.
kutoka branquear.
kudimine trovejar.
kucida riscar, contar.
1

1G3

mutala1 observador, vigia.


mukata prisioneiro.
kakata o que prende, agento
policial.
kabuta encolhido; individuo
baixo.
kaxeti* ano.
mukuta pequeno panno que
as mulheres apertam cintura.
Zilalo ponte.
ulalo cama.
ioka3 lombriga.
multada abrigo, montanha,
carta.
ikada pelle.
dikada pegada.
musoma espeto, cravo de
madeira.
kafuya pastor.
kasa brao, mo.
mukasa objecto amarrado.
di ou utoka branco.
Zidimino trovo.
muZida risco.

Encontrei um potentado quico, estabelecido beira da estrada


que a Expedio seguia, c apresentaram-m'o como mana gana kapula,
mne mutala mujila ma mne kiseye O sr. Capumba, vigia do caminho do sr. Quisseugue.
2
kaxeti 6 vocbulo especial e que colloquei neste logar para se conhecer a disparidade, e que talvez possa ter alguma relao com xte
termo muito empregado para indicar pouca importncia que se liga a
uma questo. Ex.: milofja ua mne kase, xte a demanda do sr. Casse
no tem valor algum, nada vale.
5
Como lioka lombriga para ellcs doena frequente, 6 de suppor
quu koka medicar vculia do vocbulo lioka.

164

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIANVUA

kusaya narrar, noticiar.


kujala escurecer.

Iaje

animo.

kidama precisar.
kuiduluka aproveitar.
kukula crescer.
utoka branco.
usa fora.
usea1 negocio.
ata estado.
luse extremidade, ponta.

jisayo no'ticias.
ajeda escuro.
Vajala escurido.
kabaje algoz.
abaje corajoso.
aidama necessitado.
aiditlvka feliz.
Zikulo antigo.
atoka limpo, claro.
ausa forte.
useba negociante.
ato canoa.
lusuld cabello.

Exemplo de composies de nomes:


mari kisaji tocador de teclados de ferrinhos.
mari yuvo tocador de anguvo2.
mari kapeda tocador de capenda2.
mari modo tocador de mondo2.
mari mixi senhor do fumo, cozinheiro.
mne Za senhor do porto,
embarcador dos rios.
mne ato o dono da canoa.
muk Zila lavrador.

muk makasn mentiroso.


afamsu morto dos olhos,
cego.
afa mati morto dos ouvidos, surdo.
kabuZibui
kasa katete
pssaro pemukaZo keraji
queno.
kavuko vuko
viadi jntpo
tayayi pssaro grande.
(Sisada makeji pssaro grande.
oaZoa pato d'agua.
mueye mazavo ananaz.

Talvez este voeabulo fosse usa e no useia por causa do derivado


tueba.
2
Instrumentos de pancada.

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

mne yada senhor da terra,


proprietrio.
mona uta filho da arma (titulo).
madi ata to segundo das
armas (titulo immediato
quelle).
kaxala poli to que fica de fora, guarda.

165

beebede peixe, sp.


Zizuazua borboleta, sp..
kafumofumo arvore, sp.;
em Angola mafumeira.
katete kauseba couve portugucza.
luvula mema planta leitosa,
que aproveitam para curativo de feridas.

Na pratica, se d conhecimento de outros muitos vocbulos


assim compostos, que sero notados sempre que fr preciso
esclarec-los, tendo em vista o que se consignou a pag. 12.
As derivaes e composies de verbos, por mais harmonia
na parte pratica, julguei conveniente grup-los segundo as terminaes em alguns exerccios.
Os verbos causativos, ou antes os que tomam a forma causativa, tornam-se compostos, como se disse a pag. 41, pela
mudana de terminao. Tanto estes como os simples (pag. 12)
do logar a novos compostos pela intereallao de letras ou
de syllabas, tomando uma significao diversa ou a mesma
modificada.
Assim para indicar que a aco se repete, persiste ou se
prolonga, o que corresponde em portuguez ao re inicial, antes
da syllaba terminao faz-se entrar outra, que tem por inicial y, l ou n, e por final a vogal da syllaba anterior.
conhecer.
kubudika sair.
kukatula cortar.
kujikula abrir.
kubukuna quebrar.
kutoka branquear, limpar.

kijijika reconhecer.
kubudijika tornar a sair.
kukatulula1 recortar.
kajikulula continuar a abrir.
kubukununa quebrar mais.
kutojoka tornar a limpar.

Dos pedaos cortados cortar novos pedaos.

166

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATUXVUA

kujika enterrar, fecliar, empatar.


Tiumeka appareeer.
kutana achar.
kujituna soltar, pr em,liberdade.
huanuna separar.

Jcujijika (permanecem aqnellas aces ate que novas


causas faam suspend-las).
kumejcka apparecer continuadamente.
kutajanal aehar continuadamente.
kujitununa soltar ou libertar
completamente.
kanununa separar para sempre.

I. Muitas vezes para o caso de repetio,


em vez desto artificio, juntam ao verbo o vocbulo kadi ainda. Creio mesmo, ser este o meio do darem mais fora
expresso, sobretudo quando o que falia impera. Ex.: udika
kadi saia outra vez; katula kadi corte mais; jikula kadi
abra de novo.
II. Alguns verbos que so transitivos, limitam a sua aco,
tornando-se reflexos pela mudana das suas terminaes, mas
d'estes apenas conheo os que terminam em la e na que mudam cm ka e os que terminam em eka e ika que mudam cm
ama. Ex.:
OBSEKVAKS.

Ixijikula abri r .
hikatida cortar.
Jrianuna separar.
kujituna soltar.
kuxakcka assentar.
kijilca conhecer.

kujikuka abrir-sc.
ktkatuka eortar-se i .
kanuka separar-sc.
kujituka soltar-se.
kuxaJcama assentar-se.
kijima eonhecer-sc3.

Houve a contraco a de ja.


Cortar-sc para ellcs equivalente a arrebentar e viec-versa
arrebentar-se a cortar.
3
D'este tiraram dijina -nome.
1

3IETH0D0 TEATICO DA LIXGUA DA LUXDA

167

III. Quando as terminaes s por si representam um vocbulo conhecido, a sua signicao vae influir na interpretao
do verbo em que entra, por exemplo: kana unir, ligar,
soccorrer; kulejana (= leja -\- ana diz -\- soecorre, ete)
para cllcs mostrar, demonstrar, corrigir; kudilana (= dila
-\- ana mentir -j- soccorrer) interpretam por illudir, enganar; kata prender, segurar, kuatana (= ata -\- ana segurar -j- ajudar) interpretam ligar, fortalecer, amigar.
IV. Uma letra s que seja como inicial, trocando-sc, muda
completamente a interpretao, e por isso necessria a mxima atteno da parte de quem escrever esta liugua. Ex.:
kada admoesta.
\ada compra.
pada salva-te.

bida bate.
\ida amarga.
pula rasga.

\elca deixa.
meka apparcce.
teka guarda.

fka regula.
]ika encerra.
xika chega.

'idca
htka
sulca
tulca
vuJca

aceusa.
vomita.
opprime.
emprega.
espreme.

Da mesma sorte um som voclico que seja, collocado antes


dos radicaes, pode dar novas raizes com interpretao diversa.
Ex.: ijika conhece; ipula pergunta.
V. Se o vocabulo-vcrbo que se rcunc principia pela mesma
vogal cm que termina o antecedente colloca-se um j entre
cllcs. Ex.:
kululqjana (= bula -(- j -j- ana) barulhar.
Jcifajana (= lia -f- j -}- ana) combinar/concordar,
kutapajana (= tapa -\- j -\- ana) desafiar.
kusalajana (= sala -\- j -f- ana) descompor.
kulodajana (= Ioda -\-j -\- ana) luetar, profiar.

168

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIANVUA

Addicionando terminao a do verbo um substantivo ou


adjectivo formam um verbo composto falta de vocbulo especial, o quo se torna mais notvel com o verbo kusala afazer, executar, obrar, etc. Ex.:
leusalaape beneficiar.
kusalausa forcejar.
kusalaujala escurecer.
kusalanuijikita trabalhar.
kusalalelele obsequiar.
kusalaakne engrandecer.

kuslauipe damnificar, prejudicar.


kusalajita guerrear.
Icusalautoka aclarar.
kusalauseta negociar.
kusalamulalo offertar.
kusalajima alargar .

Ha verbos que por analogia devem ser


compostos, mas cujas raizes j se desconhecem, encontrando-sc
algumas entre outros povos. Ex.:
OBSERVAO.

kadama entrar.
kusalcana encontrar.
kubulajana brilhar.

Jaiswnana morder.
kupalayana espalhar.
kuseyana brincar.

Vocabulrio

kulemeka ferir.
kxemama ferir-se.
kuxaneka elevar.
kuxanama elevar-sc.
kuximka gabar.
kuximama gabar-sc.
kixika entornar.
kixama entornar-se.
kujijika acoutar, esconder.
kujiyama esconder-sc emboscar.
kupeyeka entortar.
kupeyama entortar-sc.
kuzeyeka curvar.

kuzeyama curvar-sc.
kusukeka entalar.
knsukama cntalar-sc.
kufukama agachar-se.
kitruka lanar.
kusiika enforcar.
kusodama emprestar.
kukadama subir, trepar.
kutetama endireitar.
kutika saltar, voar.
kuaika debater.
kuhaxika empurrar.
kutexika arranjar.
kufuika imitar.

JIETIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

kulaika adormecer'.
kumariika alumiar2.
kuximuka admirar.
kuselumuka escorregar.
kuha resgatar.
kutubula penetrar, furar.
ktitula atirar fora.
kusulula errar.
kbarvla repartir.
kuxaxata apalpar.
kusuana herdar, exercer.
kumuna alliar.
kukadana apaziguar.
kutatakana exigir.
kusikana alternar.
kumayana reunir, juntar.
kujimana enfastiar.
kiiayana dividir.
kupeyana bailar.

1G9

kukanajana despedir, despachar.


kutetamana acertar.
kumaya arrasar, escangalhar .
kumuZimana ousar.
i-seye, p\.ji-, armadilha para
peixe.
mu-keyela, pi. mi-, folha de
abbora.
di-taZa, pi. ma-, folha de
mandioca.
ka-bame, pi. tu-, fio de missanga.
ka-tumo, pi. tu-, agulha.
pata, pi. ji-, zuarte, fazenda.
maxika frio.
maluyula3 calor.

Exerccio
leio, mutena miihulo, tukukarii bu ito.
it' u dijina tedi?
rura.
mataba maape kamo, kayana makeyela.
sodama ni mi lisalu ?,
2Tmi tijiltalle mujila.

Hoje ao meio dia passmos


(todos) o rio.
Como se chama este rio?
Lulu*.
As folhas da mandioca so
melhores que as da abbora.
Empresta-me a tua peneira, a
minha perdi-a no caminho.

' Devia ser kulalika do kulala deitar para dormir, mas troeam o l
de li por d.
* tnafti azeite, gorduras, ctc..
3
Tambm dizem maluyila.

170

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIAXVUA

banda jinama eji, mutaba


miimij mutaba muka
ayaba ayanaiii um ni
itmu ou muiu ni mulu.
tukuyi aile nijiseyejina kiia
iito, akusota kiikuata axi,
i tuOfioa axalele pa ilua
auta tudiya.
nani upidile disuna edi?
kuynlemama, cleneci cidixexelepe.
ukikadanne ?
naxikile na, aso aplayana.

kileka, Zwape kamo.


nai asanne rukano1 rua
mata muteba nitiafa?
tbala iakusota kurujala, ilolo
aci kayana, mur edi mana kaki kadi.
nalejann' kali ana kaki
mi, i e Zikadipe kuyulejana anu.
natixile kupuixa mujikita
omu, aci mutu umi kuyianexe.

Reparta essa carne, metade


para mim, outra metade
para os carregadores, (que
a) dividam entre si (um a
um, pessoa por pessoa).
Os rapazes foram com as armadilhas para o rio, querem apanhar peixe; c as
raparigas ficaram nas lavras pisando bombo.
Quem rasgou esta fazenda?
Fcri-mc mas no a estraguei.
Apasiguou-os?
(Quando) cheguei l, todos se
espalharam (correram em
debandada).
Deix-los, tanto melhor (mais
bem).
Quem herdou o distinctivo do
logar do fallccido sr. Muteba?
Umbala quer vesti-lo, os grandes do estado dizem no,
(porque ) creana ainda.
Eu j lho mostrei todos os
meus filhos (menores) c V.
n?io me mostrar os sens
(de vs).
Eu acabaria este trabalho se
uma pessoa me ajudasse.

rukano o bracelete de veias humanas, segundo cllcs, c distinctivo


de soberania.

METIIODO PRATICO DA LTSTGUA DA LUXDA

asada aseyannel mtipala'1 kazeye, mne aselumukine


ni aha jpaxi.
atatalcann' tu aci tafute
kuauka ito mu ato.
Zibie ma mazolo; avue,
Ziapelepe.
muiji Ziakuile jitaoa jttu
akamana malu.
aci ei amayannc atu auso
actu, utixile humana atu
avudi ni mata mahina.
kuta* abula, katuketepe
moya ni jifu4.
nikusota mne mutoo kuyukanajana, turuda tuyujimana ni kaxi ni makasu mahina.
ei kuyusalana5 avui, kutoya,
Zi noji, aci mi nasalele
cloma ciaJiuM (mamo) h!
aci tuxalapoli tmi aibulile,
nu asalele nipe kmi tudiya ni axi mu ikubo ika6

171

Os rapazes apuparam o pobre


velho (porque) elle escorregou e eaiu.
Exigem-nos que paguemos
(para) passar o rio na eana.
Deito fora os ovos; esto podres, no prestam.
O ladro quo nos roubou as
batatas ser castigado.
Se reunisse toda a nossa gente, veria muito povo armado.
A comida est amarga no
temos sal nem pimenta.
Quero (desejo que) o sr. Mutombo me despache (despea), os Lundas enfastiammo com as suas mentiras.
V. eseandalisa-me bastante,
pensar que eu fizesse uma
cousa assim
Se os meus servos lhes bateram, V. fizeram mal em roubar bombos o peixes nas
cubatas dos companheiros.

Brincar, zombar, apupar, ehacotear, etc.


* Tambm dizem xinakaje quando os velhos sito j decrpitos, cm
quanto mukurupi se emprega no sentido de maiores a quem se deve
respeito.
3
Tambm se podia empregar kudila como substantivo comer, mas
este seria ento o alimento.
4
Uma semelhana da nossa pimenta.
* Neste verbo supprimem muitas vezes a ligao ja (j -(- a) e unem
os dois vocbulos.
* Outros subentende-se neste c casos idnticos que silo companheiros.

172

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

kayana eZu, ana a mne pada, ne asutile asatde eSi


eZu i aile aso ne amne
ni atuixile.
muatavta, ni mitia ni kanapua alodanne uZulc' u
idso, mani Zi noji, nitoya akuitiajanene kkututatukanipe i kutimane
pinape, man i noji,
kutiiijika a$ao"ele jisayo
jia musula.
Ziaape, muaiavua atumixa,
takaxala.
mne kibujikina1 ejile ni atu
avui?
bate, 7nne ni tuxalapoli
tuni ni mari mixi kadi
kaso.
natoyele mne amulodla atu
avudi, U noji, plo pedi
palepa ni kaxi.
ipula muoada afa msu,
muloy' i yoloxe kjilepe,
i leio ejile uriiele ni Jcaxi?
kuyuleja mana iiedi mukurupi akata kuiela ni kaxi, i
leio abudikile ni kaso Ha
kezako, mulikuZo bledi Ziketepe Zioma Zime kaso
kupana dia kuia cia ana
aso aedi.

Nome de homem.

No fomos ns, (foram) os


filhos do sr. Panda (que)
passaram primeiro que ns
e roubaram tudo (que) viram e puderam.
O Muatinvua, Muita e Canapumba conferenciaram
toda esta noite, e penso
(que) resolveram nao partirmos e esperarmos aqui
saber primeiro noticias da

corte.

Muito bem, o Muatinvua ordena e ns ficaremos.


O sr. Quibujiquina veiu com
muita gente?
No sr., (veiu) com quatro
serviaes e o cozinheiro
apenas.
Julguei (que) o acompanhava
muita gente (porque) o seu
sitio muito longe (d'aqui).
Pergunta quella cega porque
nlo veiu hontem e hoje
chegou to tarde?
Disse-me que seu filho mais
velho esteve muito doente
e hoje sahiu apenas para
chegar aqui, (porque) cm
sua casa nada tem para
dar de comer a todos os
seus filhos.

METHODO PKATICO DA LNGUA DA LUNDA

umvpane ipaa cia ya ni


zolo adi, i tnne uilule
damaUko bididi; ni/cusota
kijilca mana edi aape
kamo aci kayana, alcaide,
nituma kutazka yaya imi
kua kumumana.
murudanmi muloyiki aci alayukile urule ni kaxi?
naketile tulo tuvudi, yoloxe
kuyulalele azolol akuila
kali.'
mamo, uaiya kete tulo pamalci opa.
kaba Ica kuloza kei kedi? ou
udi kiso?
miakatani ou mukuata.
afil' iki?
makumi maadi ma mixi* masuna.
natoyele i kakuaii kadi.
sojmi3 uaxalcama pasipa pa
mata mak' e.
acioko aioxne polo pau i
ejile ni rurua, H noji, ailolo a rurua aZinine ayada
ahut i aedele maliue ka kalani, ttuk' umi acioko
akiisedixile t kaieda,

173

Da-lhe uma cesta com amido e duas gallinhas, e ella


volte amanh cedo; quero
saber se o filho est melhor, seno mando chamar
o meu curandeiro para ir
v-lo.
O meu amigo porque se levantou (acordou) to tarde ?
Tinha muito somno, hontem
deitei-me j os gallos cantavam.
Assim tem razo cm ter somno
esta madrugada.
Onde est o teu co de caa?
Prenderam-no.
Quanto custou?
Vinte peas de fazenda.
Suppuz (que) tu (tinhas) ainda
outro.
Minha tia sentou-sc ao p de
sua me (me do sr.).
Os Quicos sahiram de suas
povoaes e vieram (chegaram) ao rio Lula, os
potentados d'aqui, fugiram
das suas terras e marcharam a toda a pressa para

1
likolobolo gallo, mas empregam Solo gallinha sempre que se
subentende que 6 de macho que se trata.
1
mixi pea de panno cliamada de lei (8 metros, aproximadamente).
J
soj' mi 6 como deve dizer-se; por6m, abreviam.

174

EXPEDIO POKTUGUKZA AO MUATINVUA

mar 5i noji, kisako


axala, ci noji, ni atujile
ibeje' isZaho i ibeye ika
acdele kadi, manic Zi noji,
um ma kapc kamaxii
noji, muka pasipe
mulo3 mu kalani, ci noji,
ni muka kadi uxadi a
kajidixi. A*

akuaruda aso asotcle kauka kalani, aso mudi km, 5i noji, i avudi auhilc
ma mcma, ah! ka! paci!
ni afa, mamt Zi noji,
nani aci atixile Icupadexc
aia kuteka5 pasipa pa
maiava, ah! selej'6,mi!
maiava ni alolo1 aso

o Calnhi, meu pao! os


Quieos persegnirani-nos
at Cauenda, onde aqui ficaram, e construram seis
acampamentos e outros
acampamentos marcharam
j, um para o sitio Cpue
Caniiixi2, outro para prximo da nascente do rio
Calnhi e ainda outro para
a outra banda do rio Cajidixi.
Todos os Lundas, queriam
passar o Calnhi (rio) ao
mesmo tempo e muitos eahiram na agua e ah! que
desgraa! morreram! quem
se poude salvar foi acampar perto do Mtiatinvua
(ah! meu amo!), o Muatiuvua e todos os da grande-

ibeye acampamento, comitiva* vocbulo quico.


kaph kamaxi aqui acabou-sc o sangue, s cu mando, sou absoluto*, nome dado a uma inussumba por quem a maudou edifiear.
3
kululo ou kururu o verdadeiro vocbulo, mas quando o prefixo se
troca por mu dizem muulu ou muuru para no confuudirem com mururu
servial, abandonado, ete.
* A, li, C, D indicam diversos Lundas que me transmittiram as noticias que rubricam.
4
Fazcm-no synonymo de pr, collocar, ete.
6
Interpollao usual ineu amo*.
1
Muitas vezes para melhor harmonia com os voeabulos que se succedem conservam os prefixos do singular ao vocbulo anterior quando
o tecm de tomar no plural e em alguns casos como neste, o que lhe pertencia no plural. De kilolo o plural ilolo, mas por causa de aso e por
cinphasc dizem alolo aso.
2

METIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

aci amayanne, i noji,


Icuijika katata asalel' eci?
(amlcV ikc?). B
maiko maadi kayana asalele
loma cim aci kayana
(kadi kaso) kudibana tum ni tuka, muant i
noji. uuko ejile i alu
auso aci apalayanne, i
noji, tume tailc tua kanokne1, tuka kaiebe mukulo-, tuka kadi ka masuko* ci noji. O
diciko di eza acioko akadama mu musuia, mame i
noji, akarua ne amne
acioko akanexne (awkanexne)K ni ailcatani makaje ni ana kaki aso, ne
atalcle bili ajiyamne mu
isuko. D
nani abujikilc Icatadilu5 ala?
mari a buyulo.
nitoya et aci adiba.
kiji mamo.
nitixa kudoxa katumo kmc ijyaa eci?

175

za se reuniram (para) saber


agora o que so devia fazer
(fazer o qu?)
(Durante) dois dias no fizeram seno enganar uns os
outros. Chegou a noite c
todos se espalharam (debandaram), uns foram para
Canoqucne, outros para o
Caiembe (antigo) e ainda
outros para o capim (esconder-se no capim).
De madrugada (o dia vem) os
QuiOeos entram na capital,
os Lundas viram os QuiOeos fazerem-se soeeorrer
(auxiliarem-se) o prenderem mulheres c ereanas
(que) ellcs viram antes
eseonderem-se no capim.
Quem quebrou este espelho?
A mulher do Bungulo.
Penso que te enganas.
Pode ser.
Posso tirar uma agulha d'esta
mala ?

Xomc que uma auetoridade deu ao sitio cm que imperou.


mukulo antigo, passado de likulo.
3
Como no caso da nota 7 isuko 6 o singular.
4
awkvanexne desdobra-sc como fiz antes para esclarecer, porm,
quem fallava disse assim: aioko (no caso da nota 7), cm que a terminao ko passou a ku c serviu para a terminao do primeiro vocbulo
ao mesmo tempo que para inicial do que lhe juutaram.
5
Qualquer vidro, c vem de kutala olhar, observar.
2

17G

EXPEDIO POKTUGUEZA AO MUATIANVU

taso takusota.
cinikutixape kitia yooe ei
afe ni kaxi, kai eli
Zidi liape kamo kayana
mi.
nijika ideie1 ivudi axakamne maiko mavudi mudi
mata axakamne mu yada
a ruda, ei kayana kijika
kuloda rudimi rtu mudi
mata aijika kuloda.
mata aci kudileja ni kaxi.
ili lidi rua rei.
mamo, aci namulejele mect
muxima mi ova.
kijika kuloda ni ape rudimi
rua ruda mujikita makne
(mutuai), padi mutu apixi mazi mu muxima
edi akusota.
kuyukata ni kaxi kumumana
leio, iamaikoniirukapolo
mi.
Ioda kadi kamo, inovilepe m
ape ni kaxi.
tuia kutuxakeka mu urelu
ma mutodo makne ma.
takakaZaZa tua, mudi miSima ttu akusotele.
dioxa dia dipaa rusumo rme, tia kutuna mema
cxaso kumutusota.

Todas quantas queiras.


No posso acreditar (que) o
teu boi custasse tanto, ainda que muito melhor que
o meu.
Eu conheo muitos europeus,
(que) estiveram tanto tempo
nas terras da Lunda como
o sr., que no sabem fallar
a nossa lingua como o sr.
sabe fallar.
O sr. applica-se muito.
Isso favor seu.
certo, disse-lhe o que o
meu eorao ouve (sente).
Saber fallar bem a lingua da
Lunda difficil (grande trabalho), cada um est acabando as palavras como corao d'elle est querendo.
Estou muito satisfeito v-lo
hoje, (porque) amanh regresso ao meu sitio.
Falle ainda mais (repita o que
disse), no ouvi muito bem.
Vamos assentar-nos sombra
d'aquellas arvores.
Conversaremos ali, vontade.
Tira da mala um copo para
bebermos agua quando quizermos.

' mudele 6 o individuo da raa branca, e suppe-se neste exerccio


que c a curopca de quem se trata.

METHODO PKATICO DA LNGUA DA LUNDA

taxikile asalele Zalea;


tuakakiina rada ni timane.
uleja ape; akata maZika,
tukune rada.
ukoi divuy' ei, mamo dei
dipula dso.
e?e ukusota kayuladixa aruro
aso anu, mudi eciki?
nikita' ou nikusota jipeZe
jin ni tutota tubeze tutano.
namutala mne Sieze kudia
pa urele nimi.
ijika xipo mi udi kuiso?
namutekele mu musete e, bolosa ukete difada i ana
kaki atixile kximuzxdula ni
kupalayana difuda iaso.
amusalele niape.
mari alala kadi?
kayana, abudikile kali.
tuoada tapeyanne ituko
so, SiahuJi alala kadi i
kusalala mujikita musasa
o, bate.
diiko dimh, kayana* mctiko
maso.
nani atetele mutodo o, uaidamnc kumana malu, mutodo mamo makene kayana aci katetelepe.

1
2

177

Chegmos primeiro que os


outros; vamos fumar (emquanto) espermos.
Diz bem; faz frio, fumemos.
Dobre este panno. assim rasga-sc todo.
Por quanto me quer vender
todos os seus servos?
Peo quatro cabras e quinhentos fios de missaiisra
(grossa branca).
Espero (que) ellc venha jantar eommigo.
Sabes onde est o meu cinto?
Pu-lo na tua caixa, (porque) a
patrona tem plvora, c as
creanas podiam abri-la c
espalhar toda a plvora.
Fizeste bem.
A sr.a ainda est dormindo?
No sr., subiu j.
As raparigas danaram toda
a noite, por isso ainda dormem e no trabalharam de
manh.
Um dia, no so dias.
Quem derrubou esta arvore
precisava ser castigado,
(porque) uma arvore grande como esta no se derrubava.

No sentido de desejar, por isso se pode empregar nikusota.


Podia adoptar-se s ka eomo abreviatura.

178

EXPEDIO POKTUGUEZA AO JIUATIAXVUA

mudele asanikine mitkada,


aile mana, unine, rusumo arutekele pa meza; adi cikasa ciei cibulile1 mu
rusumo i Cru ahia paxi i
afa.
murudanmi, muyada mi,
acialejele: nani ukusota,
aa; ali kayana, atuma.
akaruda ni ahina aleja:
ukusota loma cim? kaxalape mu jila kutala uimane, muloya ajoxalele
maiiko maso kuZitala.
alioko atapajancne mne pa' dai mu polo pei, i mtiko
masato matuta amutapani.
ene atapa ilcuyi iape ivudi,
eci asalele ni ape ni kaxi
a tuzeye.
mu Zikuoo ctedi alu aso adiile
ni anine ni ape ni kaxi.
leio naladele moya mutuai
kudi ikede3 ruada ini usa
aje.
akata kiza maxika.
akata kiza maluyula.

O branco eserevia uma carta,


pediu agua, bebeu, c poz
o copo em cima da mesa;
depois o seu brao bateu no
copo, esto cahiu em terra
c quebrou-se (morreu).
Meu amigo, na minha terra
diz-se: quem quer, vae;
seno, manda.
Os Lundus tambm dizem:
queres uma cousa? no
fiques no caminho esperar
vc-la, porque ficarias todos
os dias esper-la.
Os Quieos desafiaram o sr.
Panda na sua residncia, e
trs dias depois o mataram.
Elles mataram muitos bons
homens que protegiam os
pobres.
Ka casa d'clle toda a gente
come e bebe muito bem.
Hoje comprei muito sal por
quatro pyramides de tabaco. O negocio est morto
( caro).
Faz frio.
Faz calor.

De kiibula bater, mas este 6 empregado no propsito de dar pancadas, e toear num instrumento em que o som 6 devido a pancada, c
tambm kubida. Neste caso seria melhor kubaxika empurrar, mas para
elles indifferente.
* Nome de homem.
* Do ao tabaco de fumo formas diversas, a de pyramide eoniea pequcua, c a medida mais vulgar a que chamam ikede.

MKT1I0D0 PRATICO DA LIXGUA DA LUXDA

maxika eza.
diiko diape, diZiko diipe.
akata keza rukido.
ci ova aci maluyula aci
maxika?
nova maiika mavudi.
vxuloyiki kaunape Zoma iisaiia cia kusanex' eit
nikete oma ei kuyusala ni

ipe.

iiko edi idi ecike?


musase ou ejile maxika mavudi.
muteiia muhuro ejile rukido
ruvudi.

179

Chega o frio.
Bom tempo, mau tempo.
Faz vento (esta a vir vento).
Tu sentes calor ou frio?
Sinto muito frio.
Porque no bebes uma cousa
quente para te aqueceres.
Tenho medo que me faa
(fazer-mc) mal.
Que tal est o tempo? (Este
dia est como?)
Esta manha fazia (vciu) muito
frio.
Ao meio dia (sol no alto) fazia muito vento.

Interpolaes
Para intclligencia do que sobre esto assumpto ficou exposto a pags. 14, 15 e 1G, fao uso de vrios signaes, que correspondem aos gestos e movimentos que entre aquclles povos substituem vocbulos. Assim:
-* Uma pequena flecha indica o brao, que pela sua posio c curvatura nos mostra o seu movimento.
^ Vibrao dos beios.
K Estalido com os dedos.
-f Palmadas.
< Bater no peito com a mo.
oo Esfregar o peito com a terra.
uv Dcitar-se no solo de costas.
Rebolar-sc no solo.
Apagar o quo se riscou.
Riscar qualquer com o dedo index da direita, na terra, traos direitos a si indica numero.

180

EXPEDIO PORTUQUEZA AO MUATINVUA

"Vocnbulurio

i-tikita, pi. ma-, floresta.


ka-tadal, pi, tu-, fnieto que
cozinham D.
di-tama, pi. ma-, a face.
ru-payo, pi. ji-, espcie de
bengala.
musoyo, pi. mi-, dr.
lu-nimo, pi. ji-, mendoim.
ka-ala12, pi. tu-, fructo.
ka-laye,3 pi. tu-, abicho do
salal.
di-kine muxiyo, pi. ma-, collar.
ka-kudV/a, pi. tu-, pombo.
ka-loyo, pi. tu-, papagaio.
m-eye, pi. mi-, canna.
mu-joka, pi. mi-, braa.
ka-aza, pi. tu-, massango.
mu-sani, pi. mi-, peixe mido, sp..
di-sese, pi. ma-, lagarta d'arvore, sp..
di-Jcudi, pi. ma-, feijo mido, sp..
li-buiko, pi. i-, tapa peitos.

ka-cilcuyo, pi. tu-, farrapo.


i-bele,1 pi. i-, retalho.
lu-kaye, pi. ji-, gallinha de
mato.
ka-ti, pi. tu-, coelho.
mu-ia, pi. mi-, espinha.
di-vuya, pi. mo-; duas braas.
mu-taro, pi. mi-, golpe.
di-vu, pi. mza-^ terra.
m-eie, pi. mi-, vida.
l-ida, \>\-ji-, necessidade.
d-ele, pi. ma-, faquinha para
rapar cabello.
di-jila, pi. ma-, cheiro.
lida, pi. ji-, largo frente
da residncia.
oki, pi. wa-, mel.
xiyo, \>\-ji-, pescoo.
pasu, pi. a-, gafanhoto.
soso, pi. ji-, faisca.
Tjadi, pi. ;'i-, perdiz.
meye a zavo ananaz.
bado5, pi. ji-, unidade de
comprimento.

i Fructo amarello, redondo, do tamanho de uma ma grande-, tem


o gosto a beringela.
* redondo e tem casca como o amendoim e o gosto d'este. E frneto
de arvore e cozinhado faz lembrar feijo.
3 Bichos pequenos, que comem em substituio de carne e de peixe.
* o retalho eom que as mulheres eobrem os rgos genitaes.
5 a unidade de medida de comprimento de fazenda, que fazem variar de 0,80 a 1,40.

METIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUKDA

tabu, pl.yv eostella.


mha palanquim.
zeyi, pi. ji-, feijo.
moio vida.
nloyo, pi. ma-, cumprimento.
pila, pi. ji-, sede.
mukaxi dentro.
kulabula presentear.
kupote torcer.
kaya cantar.
kubaba esfolar.
kuxa deixar, largar.
kopata enxotar.
kupoya advinhar.
kuima lavrar.
ha mah correr.
kupepa assoprar.
kizula inchar, encher.
kudioxa tirar.
kaka entregar.
kuhuma seecar, emagrecer.
kumakisa zangar.
kiilela rogar, pedir.
kunona escolher.

181

kutabula rukido eonstiparse.


kupuda cavar.
kukalala tossir.
kusepudta ajoelhar.
Jdiilaita fartar, encher a barriga.
kukusula enxugar, limpar.
kisa nadar.
leuliluka virar, voltar-se, tornar a apparecer.
kemixa oceupar, emprenhar.
kidota sonhar.
kutalala molhar.
kuneneta soeegar.
kuzela embebedar-se.
kuviia pertencer.
kutoka sahir para longe.
kupuita puxar.
kukila cortar o cabello.
kuzodama agachar-se, acoeorar-se.
kukaya torrar.
kohixa lavar um objecto.

Hxercicios

kalolo -* ttuko 4 mSi


noji 4 alaka!
vedi!
vdi, muk bayo oo selej"
mi oo vui oo.
ak lele! Soko aejile ayada
amukurujji mi, ni axexne aso?

Grandeza! pae! superior!


cumprimento-o!
Bem vindo!
Obrigado, fidalgo, meu amo,
obrigado.
Ento os Quicos foram s
terras dos meus velhos e
estragaram tudo ?

1S2

EXPEDIO POKTCGUEZA AO MUATIAXVUA

muani (D mne Tjada, naji-

tule (D.
texani, Ioda.
ah ! k! aSoko, Si noji, palepa
kadi atumine mula Sta
mne pada, manw Si noji, kipana milao Siahi,
muani Si noji, mne pada
aci kayana; mi mukurujJi
a matiafv.. ., m Si
noji, aci acioko akusota
keza kuata ayada mi?
keza, Si noji, kaketepe
ma, mak'umi iiafia kali,
kalobo!
uiuko xieza mula itSiritka,
mamc Si noji, mne pada
atu auso edi kitlala mu
tulo, bate; selej' mi,kiiate
mata, Si noji, uSuko so
kiimane mu SipaTja, mata
mu ikasa, acioko axika.
diSiko dieza miitena *~ ah!
kak! jita acioko iaknc
aeza, Si noji, mata pum,
pum, pum.. . mne pada
aci: tiafa pane nalike, Si
noji, tuaoka, tuiai kutiiimane poli, kutala aoaje
aStoko, manii Si noji. ak
mine pada aci: manic,
tinai, Si noji, kufiia htm, Si noji.
acioko aeda mah, axilta,
akulajita, ah! make!

Sim senhor ( verdade), senhor da terra (que) eu falle.


Atteno, falia.
Os QuiCcos ainda longe mandaram um portador ao sr.
Panda dnr-lhc tributos para
elles; o sr. Panda diz que
no: eu sou um grande do
soberano, se os Qnicos
querem vir busc-los que
venham no tenho medo,
minha me j morreu I com
a breca!

noute regressou o portador,


e a gente do sr. Panda no
dorme ; foi buscar as armas
e toda a noute esperam na
residncia, eom as armas
na mo, a chegada dos
Quieos.
Ao romper do sol a grande
guerra dos Qnicos chega
fazendo muito fogo. O sr.
Panda diz: morrermos aqui
no quero; saiamos, vamos
esper-los fora, ver o animo (coragem, valentia) dos
Qnicos. A gente do sr.
Panda diz: sim senhor, va-

Os Qnicos avanam rapidamente, chegam, combatem,


oh! homens!

XETnODO PRATICO DA LKGUA DA LTOvDA

ak mne pada apalayana


^ kutapa ni Jcutapa ni fattapa, mata pura, pura,
pum. .., Zi noji! acoko
akatani kaje, akata ni
akatani, ka!ka! ka! akaje
micima ahina acina kudi
aZioko, U noji, mame! ecu
tulaje taso tafa! mne pada aci: akalle mi nikusota kufa kudi akaje, i
noji, akaje iani ni miima
kudi a&oko? najilek!
kaiada, mi ni kuyumvjipe
mi, ah! ka! alioko kuyiimane mi, kayane...
pui. ..i pai2!
nikete pila ni kaxi.
niia mema.
kaketepe oma aci kutabia
rukido?
loloj'3 elu uloda laknel
ia sabei' ako.
nikete usani kuyulala miiamo
bididi.
mne uleja mi Hiyilepe.
lia ei Zakuzulula ou Sapatununa.

1
2
1

183

A gente do sr. Panda corre


em debandada perseguida
a faca e a tiro; os Quicos
prendem as mulheres seguidamente (grande- espanto); as mulheres por sua
vontade vo para elles,
(minha me!) nos todos os
valentes morremos! O sr.
Panda diz: ento eu quero
morrer por causa das mulheres e as mulheres vo
por sua vontade para os
Quicos? morro porqu?
(praga) eu mato-me, no
quero quo os Quicos me
vejam; e executou, morreu.
Tenho muita sede.
Bebe agua.
!No tem medo de constiparse?
Este relgio ostsl certo? (falia verdade?)
Est adeantado (vai primeiro
l).
Tenho vergonha (de) deitarme to cedo.
Elle diz (que) eu no tenho
razo.
Esta porta estava aberta.

Indica um facto consumado.


De kupa acabar, dcsfallccer, ete.
Vocbulo novo relgio.

184

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIANVUA

nkusota yaya l, aci xio*, aci


Zita3, aci isekado'?
Zinvvilepe ZicZi ualef edi.
mulorj' eZi alalele mu tulo,
katataka itapiixile dia kuia dta wiiele?
nalele kaktepe ni lepe.
kumusala ni ipe Ziunpclcpc. aci
hdala pakxcza pa kudia.
Zi kuyvilepc? mati maadi -* -.
nakaileja ni kaxi i nakaloa
ras ruda rapexe.
nova niape muruan iavo
aci mnc idodapalepc paklepe; suka, aci uloda sapali ni ei, tinovxnlepe ni
ape mazi maso.
ZieZi eU tikete, Zidi oma
kudiZajana.
mutena pa ido t uejili maluyida mavudi, ZienZi kali
iieza maZika. mahui pa
uruela -* rukia ruezile
riiaseji.
kakuyuvulukape, kuyukata
pa avuimu menimi,
mudi leio mutena -->.
1

Quer algodo, ou xadrez, ou


chita, ou riscado?
No percebi o que lhe ests
dizendo.
Porque dormiste depois do jantar (logo qne acabaste de
jantar).
Dormi muito pouco.
Faz-lhc mal deitar-sc depois
da comida.
No me ouviu? tenho dois
ouvidos (apontando).
Estudarei muito c fallarei depressa a lingna da Lunda.
Eu percebo bem o ten amigo
Ianvo quando falia devagar, mas se falia depressa
comtigo, no comprchendo
bem todas as palavras.
O que V. tem medo de cnganar-sc.
Ao meio dia fez muito calor,
porem agora faz frio. E
assim porque de tarde soprou vento rijo.
No me lembra na minha
vida ter tanta sede como
hoje s tres horas da tarde.

Tambcm o applicam ao panno de algodo c por analogia ao de


linho branco.
2
xilo chumbo, nome que os ambaquistas do ao xadrez (fazenda).
5
Vocbulo novo chita.
* Idem riscado.
* Siibcntendc-sc rtidimi lngua.

MKTHODO TKATICO DA LNGUA DA LUNDA

mafiko maipe eu tasutile ma


Zilayo.
kanadilipe pa musasa kadi?
kakadipe, mata.
caape, ni kudia ni murudanmi, mutena asueji Icali
Siniiape katata ku Sikuo
cimi.
pa dizi, uleje zuz suakeji
kudia pa musasa, akida
ni muruda kamo ni ctu.
maciko maso mi nilcusota
kudioka, iiko diipe.
aci (/ode abudika, mia ni kulala mu tulo.
yode iiiza kali.
keza yode katoka ni ape.
yloxe akula dilciji1? hate.
et v eki? (eifj.
luvula leza.
luvula ladika ku dtamaciko.
nailebel' edi kuyuleja a<$i mne iakusota kikama kakepe.
mne aci, kayana, tiaoaoa
kadi kujiko dia kasi*
(Tcajolo xipo).
aci bididi kamo, eZu tale
kedayana, katataka kayana kudia kasua kali.

185

Maus dias ns passmos no


Chibango.
V. no almoastes ainda?
Ainda no, senhor.
Muito Leni, eu almoo eom o
meu amigo, o sol j est
muito quente, no vou agora para casa.
Basta, diga ao Jos: p almoo depressa, conte com um
amigo mais eomnoseo.
Todos os dias (que) eu quero
sahir, o tempo (est) mau.
Quando a lua appareecr vou
dormir.
J appareeeu a lua.
Faz luar bonito (claro).
Hontem ceou? No.
O que sente?
Que vem chuva.
A chuva dorme para amanh
(Hoje no chove).
Pedi-lhe para me dizer se
queria eueostar-se um pouco.
Elle disse que no, quer aiuda
que conversemos juntos do
braseiro.
Se fosse mais cedo amos passear; agora no (porque) o
comer est prompto.

kukula dikiji cear, termo especial para indicar o comer noite.


* Tambm termo especial o logar onde est o fogo para se aquecerem
rem.

18G

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVTJA

leio tuoviia maluyila kamo


kayana yoloxe, pakeza katuokape kali, amaliko
takaedayana.
kayana a palayexe touma
ot, mak' mi aci kumukixa.
kuyukatexe kuteka toma
oo, akadi ttuk' mi
kuxika.
e kaukimenetape, uvvayexe
mu oma toso, Zai mi
nikuxala kunoko ia kovia yaka e.
Zinijikape mudi mne kaketepe usani a kulada jinama eji, kajimenepe jivudile,
dijiba dedi kaso diapelepe.
Zidijibape ipe ku mi.
e ukete muzuro muape ni
kaxi, kjikape dijiba ipe.
iZikod takumana, diciko
iape, tukutabuka ni <)tkauka ito, mamo?
uZuko ajadile ni kaxi, nitoya avula avndi akaeza
pamakif Zi noji Ziakusotape kutva.
aci kutumana diZiko ipe kayana kuyusala nxipe nikaxi,
nikete mujikita mn Zikubo.
yoloxe cia nabuikile kuyuvulama Ziseke, anokne ni
kaxi i kuyutalala avudi.

IIojo sentimos mais calor que


hontem, por isso no sahimos j; amanh passearemos.
Xo espalhe essas cousas, que
minha me zanga-se.
Ajude-me a guardar estas
cousas antes de meu pae
chegar.
Tu no ests quieto, mexes
em todas as eousas, depois
eu c fico para ouvir teu
av.
Eu no sei como elle no tem
vergonha de comprar esta
carne, no a viu podre, s
pelo cheiro no presta.
No me cheira mal.
Tens muito bom nariz, no
conheces o mau cheiro.
Depois de amanh, se estiver
bom tempo, levantamos e
e passamos o rio, no achas ?
A noite est muito escura,
penso que vir muita chuva; o nosso superior (Deus)
no est (querendo) para
ouvir-nos.
Se estiver mau tempo no me
faz muito mal, tenho servio em casa.
Hontem quando sai esqueeeu-me o ehapeu (de ehuva), choveu muito o moIhei-me muito.

METITODO PRATICO DA LIXOUA DA LUXDA

ipuy' l aci kajibalape bali,


diSiko dika eza.
pakepe ni paMepe tnkaxika
mudi edi.
aci mne kadokenepex kadi,
muloya e tit malt ni
mahh, ukusota kumimane
pa mutena?
aiya, muoula*mikile urele
umh kaso.
iape'kamo kumutala3 kunoiiko mu cipaya la Liiyulo.
naovile lusayo luka ladokele liia muxidi^.
Ioda kadi.
kayana, ucitk' u fso yoda
ajiyama, aani ni kuyusakana mu musiu5 ia iito,
taidama kuloda lakadi
mutu kutovia.
mne ukusota aso amuleje,
aci mafiaHa uia polo
pedi i ka kulajita lua
a&oko arudanedi; mani
<Si noji, Steneci eu kayana
kutixa kuloda ma seia
a mataca. aklcle mne aci, aloko akusota mi

1
2
3
4
5

181

Os seus conselhos no se perdem j, outro dia vccm


(ficam para outiva vez).
A pouco c pouco ns chegaremos como elle.
Sc elle ainda no saiu para
que vaes com tanta pressa;
queres esper-lo ao sol?
Tens razo, no largo no ha
uma s sombra.
K melhor espcr;i-lo aqui na
residncia do Btingulo.
Ouvi outra noticia (que) vciu
do Muxdi.
Falia ainda.
No senhor, esta noute quando a lua se esconder vo
eneontrar-mc na nascente
do rio, precisamos fallar
sem quo ningum nos oua.
Elle quer todos lhe digam se
o soberano vac para a corte a guerrear os Quieos,
amigos d'clle; porm, ns
no podemos fallar cm negcios do soberano. Ento
elle diz: os Quieos querem
(que) cu, Muxdi, cu, rc-

hidioia empregado no sentido de sair para fora da resideneia.


E o largo onde se effeetuam as audincias publicas.
httala empregado no sentido de estar demorado a olhar.
Cognome de guerra de um filho de Xanatna.
musulu nascente s empregado quem do Cassai; para l ih-

188

EXPEDIO PORTOGUEZA AO MUATINVUA

muxii nitabula rukano ni


rubebe eli muriba1 ajibanne mujita;maniZinoji, mi nalike, ata vava
yaka i mat' mi zavo
siiana mulopo muteba, 2i
noji, yaka mi eza kali,
mne ataZula rukano m
rubebe i akaifuta ni ape.
selej' mi, mi cinitixape
kudia ata a maava
asabele; mn' edi i mi
cZi edi ukusota. Ai
mukaxi mu ikubo ma&ka
kamo, kayana poli.
ana kaki akalalele ni kaxi
pe oso3. ovilepe?1
novile.
Zikuyubaxikape. alek' mi.
mamo eZi ioko axikile,
akaruda aso aZinine vxai a muluyo.
ei ukete maxi mu ikasa, muloy eti?
iete ou rebe* kugukatula.

ceba bracelete e lubembe


que Muriba perdeu na guerra; eu recuso; o Estado
pertence ao meu tio avo
Ianvo, o herdeiro de Muteba; o meu av vem j, elle
recebe o bracelete e lubembe e pag-los-ha bem.
Eu no posso (comer) governar o Estado do soberano: primeiro est elle, e
eu, o que elle quizer.
Dentro de easa est mais frio
que fora (na rua).
As crianas tossiram toda a
noute. Ouviu?
Ouvi.
No me empurre. Deixe-me.
Assim que chegaram os Quieos, todos os da Lunda fugiram para a outra banda
(margem) do Mulungo.
Tens sangue nas mos, porqu?
A faca do eabello cortou-me.

Cognome do um Muatitnvua.
A indica um reeado que Mudxi mandara a seu tio Ianvo, e que eu
consegui eserevcr.
5
pa aso at toda, que dizem pe so.
* pe final, parece ser para chamar mais a attcnuo da pessoa a quem
se dirige a pergunta.
s
Faz lembrar a folha de um maehado em ponto muito pequeno, tendo
tambm o guine no rebordo exterior, a que do fio para raparem os cabellos da eara e eabea.
2

MKTIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

ia ni kutete rada' rumi.


dei nu apita Icadi disuna
mamo, adixexe aso.
mn' ediijika kukapsuki?
knsia ikasa, rjala mavu.
tujile tua aticile pero, ni
atani palepa ni kaxi.
muloyiki tubada etu aci asapuinine ?
idi Zif2 m yada ciedi kujikitixa mamo ctouma citt Za mata cta.
Vamipe mata ahina.
Zidi murudanedi, idi mamo.
alu aOso a kayana aloda, kayana asala <%oma Zim
Zakai asaoele azodamne.
tubada taile mutena ma *kupoda mavu.
namne kali mona maku mubada mana kata 3 aisiile ni
ape.
urtl' ou adimine ni kaxi.
zaje auhile, ni abarulile
mitodo tavudi.

189

V picar tabaco para mim.


Se V. continuam a puxar a
fazenda assim, estragainna toda.
Elle sabe rapar os cabellos?
Limpe os braos, (estilo) sujos
de terra.
Aquelles passarinhos voaram
alto, e vo muito longe.
Porque se ajoelharam estas
raparigas?
E costume da sua terra agradecer assim uma cousa ao
seu soberano.
Eu no sou soberano d'ellas.
E amigo d'elle, 6 o mesmo.
Todos estes povos no faliam,
no fazem uma cousa sem
primeiro se porem de ccoras.
As raparigas foram s seis
horas da manh cavar as
terras.
Vi j as filhas da sr.a Cata
nadarem muito bem.
Esta tarde tem trovejado
muito.
Um raio caiu e quebrou muitas arvores.

kulele como est antes de tabaco, est empregado no sentido de


picar.
2
No se devo confundir com lifa, de hifa morrer.
3
Xomc de mulher.

190

EXPEDIO 1'ORTUGUEZA AO MUATIANVUA

cinamenepe, i iiape kadi nikete ma.


mari yuvo abula l i bula
mutena aia -* yoloxe ka
mutena, kiieza kadi *- leio.

coacoa iadia jibcdebede


jiaso edi ukata.
ato a kalani amusalele a
kafumofumo.
tulaje takutojoka mata mahina.
akqje mi akutajana tusayasaya.
ne kuyijijikile m ape ni
kaxi; ceni nasotele kujituna tuba iakadi kukatulnka jibato, clahu nasutile
i kayana kidoda maii.
jilulula tia aso.
najikulile kali!
ijikula kadi kamo.
ciia ia ajikuka.
7iai\i ajituna kaba?
edi ajitka.
c alemana?
kayana, selef mi.
nani amiemeka?
Icaba ke.
tukuyi apeyekele mutodo omu,
i kaiji nani akatekama.

No vi, e ainda bem (porque)


sou medroso.
O tocador do anguvo tocou
sempre desde hontem s
seis horas da tardo at
hoje s seis horas da manh.
O pato d'agua est comendo
todos os bendes (que) pde
agarrar.
A canoa do Calnhi feita de
mafumeira.
Os guerreiros limpam as suas
armas continuadamente.
As minhas amazias acham
(sempre) missangas.
Elles reconheceram-me muito
bem; mas eu queria soltar
os ces sem tornar a arrebentar as correntes, por
isso passei e no lhes fallei.
Abra todas as portas.
J abri!
Abra-as ainda mais.
A porta abriu-se.
Quem soltou o co?
(Foi) elle (que) se soltou.
Tu feriste-te?
No, meu amo.
Quem o feriu?
O seu co.
Os rapazes entortaram este
pau, e no sei quem o endireitar.

1 kubula, ucBtc caso, tirar som, tocar.

MKTUODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

aje akusota maciko maso


itikite ta mitodo ijima.
aci e iiatana oki, kulada
kmi; nikete mucima dia
kudia ni kaaza.
atja eiike anea mazuf
tala bili, xamuteba 111111 musbaTio, Zaza kiyuri j 1111
katano, Zaza zaji 1111 ka,
Zaza zaza \ \ kaadi, aso
i/cumi ni saZari.

maciko ecike ne aJceda viu

Jila.
adiokne mu kaba / g ^
t, pa mu isuko, vintena
a K / kulala; pamaki
aejile | ^pa kasai, viutena
mu huro K t kulala, diZiko
dika kauka ni kulala,
2i noji, atalukani \ 333; ^
^ keda kulikume ka
mevia pa kildta mutena a
K -* kulala, mam 2t
noji, keda, keda \ ^K
axika na Zaza mutena mu
uro K t diiko kamo akauka kaso likapa uxadi a
xa viuteba mona edi aele, li noji; T/oloxe keda
333: 7%ipa latimo, mutena a K s alzauka laZimo niatekde, kulala, ma-

1<J1

Os raios procuram sempre as


florestas de grandes arvores.
Se achares mel, compra para
mim; tenho apetite de o
comer com massango.
Quantos carregadores trazem
o marfim.
Espere um pouco: (conta
pelos chefes) Xamuteba,
seis; Ainbanza Quingri,
cinco; Ambanza Ziinji,
quatro; Ambanza Zanza,
dois: (somma e apaga os
riscos) ao todo dezesete.
Quantos dias de viagem fizeram (andaram).
Sahiram de Cabau no rumo
SW. andaram at As 2
horas da tarde c dormiram
no mato; de madrugada
seguiram no rumo S. at
ao Cassai onde chegaram
ao meio dia; no outro dia
passaram o rio e descanaram; partiram no imincdiato no rumo SSE. acompanhando o rio at s
o horas da tarde; ficaram
no Quiluata; marcharam
depois no rumo SE. at
Anguina Ambanza onde
chegaram ao meio dia; no
outro dia passaram apenas
o Chicapa para a outra
margem, por estar doente

EXPEDIO rOUTUGUEZA AO MUATIANVUA

192

ni i noji, leio atatukile


bididi -* S3 cS 33 axikile
mutena K - i noji, 4 4*4* lusayo1.

um rapaz do superior Muteba; hontem marcharam no


rumo E. ate ao rio Luachimo, onde chegaram s
11 horas; passaram este
rio e acamparam; hoje
partiram muito cedo no
ramo E. e chegaram aqui
s 3 horas.

' Neste exerccio indiquei os rumos suppondo a N. o alto da pagina;


na pratica ellcs apontam com o brao o rumo que seguiram.
Como, em media, se pode considerar geral, principalmente entre os
Bngalas, a partida das jornadas As 7 horas da manha, os estalidos
indicam horas de manha; e como ellcs nas suas narraes no occultam
as demoras c os motivos d'cllas e todas as occorrcncias durante a viagem, o que eu no fiz para no complicar o cxcrcicio, muito approximadamente se pode calcular pelas suas informaes o itinerrio que fazem,
com os rios, linhas de aguas, serras, montanhas, povoaes, ctc.
Do caso sujeito concluc-sc que partiram de Cabau oito dias antes do
dia da chegada, perdendo dois de marcha, um na passagem do Cassai,
e outro na povoao de Anguina Ambanza por causa de ter adoecido
um rapaz de uma das commitivas, e nos seis dias andaram 203,5 kilometros, os quacs se distribuem da seguinte forma:

Dias

Knmos

1."
2.
3."
i.

SW.

5."

Horas Kilomelro"

7
5

38,5
27,5

SSE.

41

SE.

27,5

E.
E.

44

s.

Acampamentos

Maio.
Margem D.dorloCassal.
Margem E. do rio Cassai.
Povoao do Qnlluala.
Povoao de Anguina
Ambanza.

C.

"

11

Margem D. Lnachiino.
Chegada.

Observaes

Partida de Caban.

Passaram apenas o rio.


Foram seguindo com o
rio pela margem E.
Na margem E. do Cblcapa.
Passaram apenas o rio e
aeamparam na margem D. por eausa de
um doente.
Pasmaram o Luachimo.
SuppBe-ae no ponto em
qne esto os que faliam.

19

METIIODO PKATICO DA LNGUA BA LUXOA

aedele ni aZaba cl.av.ape.


acibayala aejile tia lubuko anetne mazu mavudi ni maJcne, mamo -* - iktepel.

nu mijika ni edi, kudta masese ni rrulca.


tudia tuiiape kamo tulayo.
leio, nu kuiil' eZi?
misani ni diaya ni rruha.
divumo dlaikuta, miclayukata.
apotele xiyo ua zolo.
mubada nani iiayne pamald
apa caape ivudi?
musoni tetu palaya, koba uaxikile maffliO maadi miia
xakaZuje.
dei ne aselemukimpe, mi
nedi Zinaselumukinepe} leneci le kidut i mi naile
mujil' a.
kiji kuei, muloy" eii iaifiile,
ne aia kulutu, i mukumpii?

Andaram, com cargas, muito


bem.
Os Bngalas (que) chegaram
do Lubuco, trouxeram muitos dentes de marfim e
grandes, assim (indicando)
pouco.
V. tambm sabem comer lagartas com a massa do
amido.
Gostamos mais dos bichinhos
do salal.
O que comeram V. hoje.
Peixinhos com abbora e infunde (de amido).
A barriga est cheia e cu
contente.
O pescoo da galliuha est
torcido.
Que mulher cantou esta manh to bem?
Nossa prima Palanga, que
chegou ha dois dias do
i
Xacambunje.
Se elles no escorregassem eu
tambm no escorregava;
porm elles foram adeante
e eu em seu seguimento
(no caminho d'clles).
A culpa sua, para que consentiu que elles fossem
adeante sendo o senhor o
mais velho.

A grossura de um dente de marfim variando entre a do delgado da


perna at ao joelho por elles eonsiderada de insignificante.
13

194

EXPEDIO PORTUGUEZA AO JIUATINVUA

ne akuiile apuka?
bate, ne akua tuba, kayana apuka.
mneyaa kututumixa ipaa
Zia Jcaaza musasa o.

mu polo pa kauyula namne


zeyo atoka, i nalad.de ku
asad' mi.
mi ni edi namne masese mavui,imaUko v.aso an' mi
aile kimane (kisotaj ni
anetne mavui.
aikuiile ni matada aci ni tutada.
Ud' iki?
jipasu ja koxa.
mona maku mubada mi akata kuiela ni misoyo mavudi mu mutue, ni deleta
ttuko.
nieza iia ito, kiso namne
ato kuilulula ni tukuyi
tusatari, mariui 5i noji,
| | tadi mema baxike suka ne, aijikile kma
ni ape ni kaxi i aile uxadi a, marw 5i noji; taka I | I tusato akatajana mu ato i kakiepe ni
kalepe, 5i noji, ambaxikile ku paZa, man ~i
noji; ni aixala I I tadi
kadi mne paZau a mu-

Elles comeram os ratos?


No, eomem ces, no (comem) ratos.
O senhor da terra mandounos que trouxssemos esta
manh uma cesta de massango.
No sitio do Caungula vi feijo branco, e comprei para
os meus rapazes.
Eu tambm vi muitas lagartas, e todos os dias a minha
gente ia procur-las e traziam abundncia.
Comiam-nas com folhas da
mandioca ou com os fruetos
(semelhantes berinjela).
O que isto?
Gafanhotos para assar.
Minha irm est doente com
muitas dores na cabea e
no peito direito.
Venho do rio, onde vi a canoa virar-se com 7 rapazes
(risca): 2 a agua levou-os,
mas elles sabiam nadar
muito bem e foram para a
outra margem; (risca) trs
outros agarraram-se canoa e pouco a poueo a empurraram para o porto; o
resto (risca) 2 ainda, o dono
do porto atirou-lhe cordas
que elles agarraram bem, e
assim (apaga o riscado) to-

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

Zibulile mioji efi ne akatani ni ape, i Q mamo


tasbano taso dei alupaele, marii Zi noji:
atuxala kua mu mutena.
kabada uakudilan?
Jcayana nikudila, mukuabayo.
nimana ni ape musoji am
mu disu dxei.
idi cia mixi.
ukusota kuyuilana? asala
riipe.
kalobo! marii ci noji, Zinitixape kumudibana, selej'
mi, leio ttuk' mi, ci
noji, riiijika ttuko, ei
ua polo per i ukusota kuyuxa pane, Zi noji, muyada ou ni akaje ei, Zi
noji, Ziahi nikudila; mi
medi nasotele kua ni e%
ttuk' mi, Zi noji.
dei c ukiiete muxima a kuia
ni mi, kayana idama kudila, marii Zi noji; usala
musasel e ni utixa keza
ni mi, Zi noji, eZtt, taJcataZuka amaZiko buididi
ni buididi.
nisala musasa sapali, kaketepe oma ivui ia kuseda.

19

dos os sete so salvaram:


deixei-os ao sol.

Rapariga, porque ests a chorar?


No choro, meu fidalgo.
Eu vejo uma Lagrima num
dos teus olhos.
do fumo.
Queres enganar-me? Ests
fazendo mal?
Grande! sim descendente do
grande! no posso engan-lo meu amo; agora meu
pae, eu sei, pae, V. vae
sua terra c quer deixar-me
aqui nesta terra com as
suas amazias, porjsso choro ; eu tambm desejava ir
com V., meu pae.
Se tens vontade de ir commigo, no precisas chorar;
arranja a tua mala e podes
vir coinmigo, ns partiremos amanh muito cedo.

Arranjo a mala depressa,


(porque) nao tenho muitas
cousas a transportar.

1
mussae uma cspccic de canastra onde acommodam as cargas que
transportam. Pesa, quando cheia, pouco mais de 15 kilogrammas.

1<J6

EXPEDIO POKTUGUEZA AO JIUATINVUA

tiiamana mujil' o ittadi kamo


kayana dala.
jibabu jia mukoko, aci ajikoxele ni ape, mudi nkete
mani cidi kucTta kape ni
kaxi.
Siayukata kamo, jia jibabo jia
ibodejia mani kamo.
masese ma lutobe dijina diu
didi apulo.

Estamos vendo neste caminho


mais ferro do que pedra.
As eostellas do carneiro, se as
assarem bem, como teeni
gordura, so uma boa comida.
Gosto mais das eostellas de
porco, teem mais gordura.
As lagartas do bordo chamam-se (nome d'ellas )
ampulos.
adile kali?
J comeu?
kali, ni luyukata ni kaxi.
J, e gosto muito.
ecu taxikile mne masaka
Ns chegmos hontem (ao
yoloxe mutena K *- i msitio) do si*. Massaea s D
ne, mamo ei kutumana,
horas, e este assim que nos
adioka ni makumi maadi
viu saiu com 24 (pessoas)
mata ni kan aezile kupaarmadas, veiu cumprimenva uloyo mata utu t umutar o nosso chefe e trouxe . netne saba akne a malhe uma bilha grande de
rafo ape cia nedi1 ni atu
bom vinho de palmeira,
an' edi.
para elle c para sua gente.
yaka ei, kiakaje mudi mSeu av, velho como est, faz
ne udi/i noji, asala mumuito trabalho todos os
jikita m u vudi maikomaso,
dias; vejo-o de manh, de
nimumana a musasa a
tarde e noute (a trabatirele ni a uSuko, kayana
lhar) sem se cansar.
aci kapa.
mn' edi kuxa kaso mijikita
Elle s deixa o trabalho para
Sa kuia ni kidala, ci
comer e dormir; se de
noji; aci diiko dim kadia o no vimos trabalhar
tumumenepe kusala mitjikiento est doente, e entrista, Si noji, aka mne
teeemo-nosporqueestmui-

Alm do Cassai usain muito collocar n antes de edi.

METIIODO PRATICO DA LIXOUA DA LUNDA

kuiela i ecu tuajimana muloya mwme kaxinakaje i


titkete ma kujioala moio
edi.
mrmtadi ja jtkasu ja mari
fia Zibayo jiakne javudi.
alejel' tu eci acoko aZinine
kulute mtine masalca, koba ni a' edi alozele niahina pum pum pum i (tijip'
hi avudi, mnniK, ci noji; ahloko eciaxalele, akakile mu kasa uxadi tia ni
kuia ku mah polo pau,
mam Zi noyi.
miamo mape, mine masaka
mutu iakue.
kaijana kupita miiamo kui
tikata cia kaitda.
amxeja ieZi im amusota
mne vsalc ni intime iiakakusala; a<5i kaTjana kusala kuyulef mi i nituma
htmona malu.
kitsala ape Zakadi kumana
kia nani.
jikasii jiidama kukete mautadi maape, mufojja kia
kupuda mavu atixa kutana maiala i kulukuka.
ajada aso eu ttdixa kumana dia kunoko aiia anarii?
mata kitzo, krula a mattaiua.

197

to velho e temos receio de


perder a sua vida.

Os ferros das enchadas da


primeira mulher do Chibango so muito grandes.
Disseram-nos que os Quicos
fugiram adeante do sr. Massaca, o qual com o seu
povo fez fogo sobre ellcs
e lhes matou muita gente;
os Quicos que restavam
passaram o Cassai para a
outra banda e correram
para o seu sitio.
Assim () bom, o sr. Massaca
() pessoa capaz.
NSo puxe assim pelo brao
da rapariga.
Digain-lhe V. o que querem
que ella faa, e cila o far;
se no fizer digam-me que
cu u castigo.
Fazer bem sem olhnr a quem.
As enchadas precisam ter
bons ferros porque no cavar
da terra podem encontrar
pedras e quebrar-se.
A quem pertencem todas as
terras quo podemos ver
d'aqi .;?
Ao sr. Quitanzo, tio av (descendente) do soberano.

198

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIXVUA

ditame ei aizula, ova


ioiima mu ditame?
noviile misoyo mu mazeu.
leio, rukido Ziapelepe ku
kiioxa masuko, atixile
kubaxika kasii ka ipaya.
eu takaloda iirele kamo,
ne aijja i ecu kayana, pakeza tukiete kvfuta, 2
noi'ji, iiape kamo kuifuta
kali, kakutitiape miloya,
mar i noji, aci tumitia takaifut' ahina kadi
kamo.
SieZi murudanami kutoya clei
takasala, uijika niape
ifa iajiyada eji.
Zinitixape kitia ana mak'
edi, aci alekele dia kusala,
leSi mne ttuk' a aitumine, ni aci aZinine Ha
abloko.
anonne masuna eti mak' enu
leio kHitiile aci nunonne? (ka kumona?J
aci ikuy' ia kutiluka panapa
Zinikusotape kumumana; nikumijijika kali mudi muiji,
asotle kuyuhia mu useia m
yoZe.
aci ei aile mu ila %el naketile muZima kumutale
ta kumana tulada tei
akudibne.

A tua face est inchada, sentes (alguma) cousa na face?


Dores de dentes.
Hoje o vento no deixou queimar o capim, (porque) impellia o fogo para as residncias.
Ns falharemos depois, elles
teein razo e ns no, por
consequncia temos de pagar ; () melhor pagar-lhes
j, no acceitarmos demanda, se a acceitinos, pagarlhes-hemos ainda mais.
O que o meu amigo julgar 6
o que ns faremos (porque)
V. conhece bem os costumes d'estas terras.
Custa-me a acreditar que os
filhos d'clle deixassem de
fazer o que o sr. seu pae
lhes mandou, e fugissem
para os Quicos.
Escolheram as fazendas que
sua me hoje lhes pediu
para escolherem?
Se aquelle homem aqui voltar no quero v-lo; reconheo-o j como um ladro,
queria roubar-me no negocio dos bois.
Se fosses s tuas lavras tinha
vontade de acompanhar-te;
queria ver (veria) as tuas
raparigas lavrarem.

METIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

c~teSi katusalape leio, dei usala


iamaZiko.
tiiakakina damaiko.
leio tubada takubita mikaka ni jiyaba.
yolox anetne avudi, nitala
leio anela ni vudi mudi golox; nitixa kali amaZiko kutuma mu xiko kuladixa ipata la mikaka ni jiguba.
niileb' et, kayana kubula kamo
mu kakuyi, kakijipe kedi,
musoni eai, omu uapeyana
ni und, koba ualinine i
aha paxi ni aipulile divuya edi.
t&aidama kuloda mari yoma,
eza tikubo tttu kubula mu
yoma, ni mari kisaje, pam cloma Siape mi
niijika.

ukusota kuladixa likarabolo


eti?
kutiladixa.
ecike?
mujoka a xibo.
tivudi. nipana bado1 nikasaxi.

199

O que so no fizer hoje faz-se


amanh.
Iremos amanh.
Hojo as raparigas esto colhendo mandiocas e amendoim.
Hontem trouxeram bastante,
espero (que) hoje tragam
tanto como hontem; posso
j amanh mandar ao mercado vender cestos de mandiocas e amendoim.
Rogo-lho que no bata mais
no rapaz, no foi culpa
d'elle mas sim do primo;
este estava brincando com
elle, e fugiu e rasgou-lhe o
seu panno.
Precismos fallar ao toeador
de tambor (para que) venha
nossa residncia tocar no
tambor, junto com o tocador de marimbas (de ferrinhos), uma cousa bonita
que eu sei.
Queres vender este gallo
Vendo-o.
Quanto (queres por elle)?
Uma braa de xadrez.
E muito. Dou metade e mais
um quarto.

O bado 6 metade de uma braa; porm, devo advertir que se tem


abusado d'esta medida entre algumas tribus, fazendo-a o maior que lhes
possivel obt-la.

200

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

mata ukusota kusala usea


dize ledi kudi masuna.
nimuladixa; nikusota mata
masbano,jiyomajia difada
jin, ni axala a masuna
niimona ni kunona.
mata ni difada, makumi masto inixini masuna ni
kaadi; aka ecikc masuna
Jcamo ukusota kunona?
makumi maadi ni Zinane.
aso pamb asala amixini
makumi masoano, Zinitixape kitia vseta mamo.
kuyuleja: mata npana eciki?
dikumi ni dadi kaso kanio.
uajika; tuia kunona kali masuna.
selef mi, acloko asato aejile
ni jidtido ka kujiladixa, i
apule aci mata ukusota
kujilada?
ne akusot' iki?
difada.
ei adama.
akujiladixa eciki?
IV

IV

taseda misase masato ma


izula, takusota jiyoma jiadi jimu.
ditiko leio, usea tia dudo
aipe, afile; faJii kupana kaso yoma um kumi
musase.

O senhor quer negociar essa


ponta marfim por fazendas?
Vendo-a; quero seis armas,
quatro barris de plvora e
o resto das fazendas queroas (ver) escolher.
Armas e plvora (so) 32
peas de fazenda; ento
que mais fazendas quer escolher?
Vinte e oito.
Tudo junto faz sessenta peas, no posso aeceitar tal
gocio.
Diga-me o senhor quanto d?
S mais doze.
Est fechado; vamos agora
escolher as fazendas.
Meu patro, chegaram trs
Quicos com borracha para
vender, e perguntam se o
senhor quer eompr-la.
O que querem elles?
Plvora.
Que entrem.
Vendem (a borracha) por
quanto ?
Trazemos trs cargas cheias,
queremos agora dois barris
de plvora por eada uma.
Presentemente o negocio da
borracha est mau, morreu;
por isso vou dar s um
barril (de plvora) por uma

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

rakapana kadi tusayasaya


Ha akaje atu.
nakapana ni kaxi, late.
iamne kali mutaro muakve
mne uasalde mu ikasa?
uaslel' ii eciki?
asotele kukatula meye muajima -* *-, paka tituilcne
mu Zikasa, i zl maxi mavui.
mana kaki umi yoloxe
iaha mu paxi a ditada,
ditada ibulile mut edi.
i leio Zitata fijima eZu tamana.
itata mu mutb taipe (Ziapelepej.
ana abada atiava aci akubika kali ni tufikuyo; mive masuta aseba kaezape kali ka musuba.
akaruda amana kali malu
tau; aci matava ni ene
kayana niiji ni kaxi, i
nna aci aijikile kuda ni
ape ata aina ni kayana kusala matedu kudi aSoko, asipe pari kamenepe
malu mamo.
kas aseji, isoso itikai
tala bili, isoso kutape mu
ikubo isipa.
uSuk' u namne (natanne)
pelo (bn) ullo umi noka

201

Dar ainda missangas para


as nossas raparigas.
Darei, muitas no.
Viu j o grande golpe que
clle fez (tem) na mo.
Como fez isto?
Queria cortar uma canna
grossa e a faca resvalou na
mo, feriu (fez) e muito
sangue.
O meu filho mais novo liontem caiu do banco, o banco
bateu-lhe na cabea, e hoje
tem a ferida grande (que)
ns vemos.
As feridas na cabea so ms
(no so boas).
As filhas dos soberanos tapam-se (cobrem-sc) eom
farrapos; ha annos (annos
passam), c os negociantes
j no chegam capital.
Os da Lunda esto soffrendo
o seu castigo; se os soberanos e ellcs no fossem ladres, e tambm se soubessem governar-se e no
fizessem desordens com os
seus vizinhos Quicos, no
soffriam como soffrem.
O fogo demasiado, as faiscas voam, repare no vo
as faiscas para as eubatas
prximas.
Esta noute encontrei (vi) sobre a minha tarimba uma

202

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIANVUA

grande cobra; preeisei ehaajima; mamo - akemar os meus servos para


pe, naidamne katazuka tuque viessem todos ajudarxalapoli tezani kuyanexe
me a mata-la.
kumigipa.
Temos pederneiras o no tetukete maala ma kasl, kas
mos fusis; mas (eomo) elles
yana paka a kasie ; suka
(teem) muitos fusis, podem
ne jipaka jivui i atixa
troear eomnoseo.
kusipa ni itu.
Damos
quatro ou cinco pedras
tupana aci tun dei tutano
tutala i tutalna palia amue,
e recebemos um fusil, no
assim?
mahi?
Diga ao cozinheiro (para)
Ioda mari mixi kujipa ni
matar hoje bem a nossa
ape, leio, zala tu.
fome.
Elle diz (que) a comida est.
mne aleja kudia kapa
prompta.
kali.
Este peixo bom, mas tem
ixi et idi iape, clenii ikete
muitas espinhas, no pumiia mivudi, katatixilepe
demos com-lo.
kumndia.
Quem trouxe esta gallinha de
nani unetne lukaye lu?
mato?
Teu primo reeebeu-a dos pormusoni alutabule kudi
tadores do sr. Luhanda
alua a mne luhada ka
para t'a entregar.
kulakexe ku et.
Muito bem; eu gosto muito
claape; Ziayukata ni vttdi
da gallinha de mato assalukaye kumoxa.
da.
Vae l dentro e traz um anaia kun mukaxi i neta mi
naz bom (maduro).
meye a zvo ni ape.

Pedras de fogo (pederneira). As das espingardas teem voeabulo


especial.
1
Facas de fogo (fusis). Tambm os das espingardas teem vocbulo
especial. Tanto estas pedras, como as facas, indicadas uma vez na conversa que so para fazer fogo, so entende serem pederneiras e fusis.

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

kuyupa leio avudi, muloya


naile plepa naedele diciko dtso Zadi humane ku
jiyadi.
mne masaka alayixa murudanedi numata, imne
nkusota mi nilef nu: mi
mne masaka nilatid' nu
jimana eji jia yluyo ni
jisaba jisato fia marufo
knu, ni Zipaa eZi cia uya
cia kahaka kttdi ana cnu.
akaZula mne masaka ei
mi, kiyuri, ciayukata ni
vitdi mne kuyuvulukama
dimi ni ar mi ni milabo
ape.
xa muteba utumix' et kati
aka cia kudia pa urel' ei,
ni kaloyo aka tia mana
muoada ie.
akaloda1 xa muteba: mitrudanmi najikitixa jivudi kaloyo ni kati, i mana muoada mi ailebele xa muteba kitia mukudikine omu
dia xiyo, mn edi asalele
Ba mari cia murudanmi
xa muteba.
oko adioJcene polo pa ni
aitiajana aci kumayexe mu

203

Fatiguei-me hoje muito, porque andei todo o dia sem


parar a procurar perdizes.
O sr. Massaca cumprimenta
o seu amigo, senhor, e
quer (que) eu lhe diga:
eu sr. Massaca vos offerto
esta carne de veado e trs
bilhas de vinho de palmeira
para vs, e este cesto de
farinha de milho para vossos filhos.
Respondero ao sr. Massaca
que eu, Q.uingri, muito
folgo de elle se lembrar de
mim o de meus filhos com
um bom presente.
O superior Muteba mandate este coelho para o teu
jantar, e este papagaio para tua filha.
V2o dizer ao superior Muteba : meu amigo, eu agradeo muito o papagaio e o
coelho, e minha filha roga
a Muteba acceite este collar
(que) cila mesma fez para
a senhora do meu amigo,
superior Muteba.
Os Quicos sairam dos seus
sitios e combinaram re-

Ellcs empregam o futuro quasi sempre no sentido de aeo immediata.

204

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIANVOA

kaeda, ni dia aeda aso


pa kalani, tumu ku minada, tuka ku muro.

kayana kuxakama,mavulakaladulekape kali. keda ni


ape, dei kuxakama kadi
Ziaipe.
nikusota kumona dei nikutubuka pa kaluka yode, atu
aso mi akudila ni zala.
iii cleza kiji kedi, namidejel' edi iikuro eH tuia ni
keda, mamo kuxakama
maciko maso, katatixilepe kumittala.
moi\a kiseye ita murudanedi
mata lufuma umiilumixa
plete ni mono, mne aci
aela polo pedi na.

iki kiapelepe padi, ueji ni


mono edi.
nitoya ei kakima emixa.
iiniijikape aci emixa dei
aela, ZeZi niijika Zinimana divumo dedi dajima,
mamo doke dia ibayo.
dia xtruda ape katixapt
kudoka izi dipe.

unir-se cm Caucnda, e d'aln


todos marcham (seguem)
para o CalAnhi, uns para
baixo (norte), outros para
cima (sul).
No se demove, (porque) as
chuvas no nos deixam j;
andar bem, demorar-se (6)
ainda peor.
Quero ver se parto para o
mez que vem, (porque) toda
a minha gente chora (padece) com fome.
Isto suceede (vem) por culpa
d'clle, eu disse-lhe antes
(ha muito tempo) que a
demorar-se assim sempre
(todos os dias) ns no podiamos acompanh-lo.
O sr. Quissengue pede ao
seu amigo o sr. Lufuma
que lhe faa enviar uma
garrafa com remdio para,
quando elle est doente no
seu sitio, tomar (beber).
Isso no () bom (no pode
ser), para cada doena seu
remdio.
Julgo que a macaca est prenha.
Eu no sei se est prenha ou
doente, o que sei que
vejo a barriga d'ella grande, assim saiu do Chibango.
Da boa amizade no pode
sair uma palavra m.

JIETHODO 1'KATKJO DA LNGUA DA LUNDA

nita mazi maso ma,


azokele mukano dia munida mape.
ulek' mi aci mu mazi ama
mi atana (avxana) um
kaapelepe kudi e; cinikusotape cia murudanmi.

tala, kumanika uxadi a. ah!


make! nimana azaje %a
manika1.
mu itikita ez rukido rapepe
ni usa uvui.
ucuk' u kaha kalepe kafa!
make! ipe! tazuka yaya
iakne a kukoba pa doda
pa so pa fd' ai2.
aijika ni aci kaha kakepe
kavalele muloga aSumn'
edif
ah! ka! ka! yoloxe nalotele
kaha kakepe kafa, Sioma Ziipe ikusota kuyutana
ku mujiba kmi.
pekila mutu katataka amusal' ei ripe, urele kamo

20

Acceito todas as tuas palavras, sairam da boeea d'um


bom amigo.
Deseulpe-me se nestas minhas
palavras est encontrando
(est vendo) alguma no boa
(que no do seu agrado)
para si; eu no quero mal
ao meu amigo.
Veja, relampejar na outra
banda. Ah! senhores! vejo
linhas de fogo.
Nestas florestas o vento sopra com muita fora.
Esta noite o cozinho morreu!
Oh! senhores! isso mau!
Chama um bom curandeiro
para limpar todo o logar
onde elle morreu.
Quem sabe se o cozinho nasceu porque tem inimigo
d'elle? (por conta d'algum
inimigo?)
Com os diabos! (praga) hontem souliei (que) o cozinho
morreu, cousa m quer
achar-me no meu corpo
(est para me sueceder).
No ha pessoa agora que te
faa mal, depois se entras a

1
Raios de alumiar. Entre elles no ha vocbulos especiaes, como
entre ns, para designao de coriscos, faiscas elctricas, cte.
2
Phrase especial para indicar onde jaz o corpo insepulto.

206

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

aci ei uadama kuia ata


utale bili ailolo koli kei
ene akiete ifa, akakusota
katatka mana maiavua
kumusanexe mu ata i lele
aitajanene kudiban' i
kujijp' e.
lakne, mahi, kayana ni
keda Icupolo Zakadi asaZele kuloda ni ailolo aso,
aci ne asotele kuyusanexe
katataka akatazuka kali,
mana mattava micima
ahina.
amufibile maala, ni mne
ni oma aSinine.
medu a ditada akubukuka.

governar o Estado, repara


sempre nos grandes da tua
corte, elles teem o costume
de procurar immediatamente um filho de soberano
para o fazer herdar o Estado, e ento combinaro
enganar-te e matarte.
verdade, 6 assim, no dou
um passo sem primeiro
fallar com todos os grandes, se elles querem substituir-me vo j chamar
(chamaro) o filho do soberano da sua vontade.
Apedrejaram-no, e ellc com
medo fugiu.
A perna (p) do banco quebrou-se.

PAKTE IH

SYNTAXE

KESUMO SYNTHETICO
Regncia
Se examinarmos as phrascs isoladas, ou melhor, as suas
curtas locues, vemos que observam uma certa regularidade.
Ex.: mi mia ka ruda ieu vou para a Lunda; eu tadia
xitu ni jijilo ou jixia ns estamos comendo carno com um
frueto', etc. Fora d'isto, porm, sempre muito irregular.
Sc s ligaes dos seus vocbulos, que variam segundo os
prefixos d'cstes, podemos chamar, como cu suppuz, preposies,
teem elles todos os complementos que ns temos, porque dizem o que comem, o que bebem, o que fazem, a quem
do de comer e o que do, e porque o do; etc. Ex.:
noeji asaMe
(nasala)
ditada diml ka mata.
Xoji fez (est fazendo) cadeira uma para o senhor.
mne abujile muth ma mona mak'
edi.
Elle quebrou a cabea do
irmo d'elle (seu).
i abudikile ni
jnipo mi.
Tu
saisto
com o barrete meu.
1

Frueto acido, da grandeza de uma ameixa, amarello claro, rijo e


que cozem; tem um sabor que lembra o das azedas.
14

2 10

EXPEDIO POHTUGUEZA AO MUAT1NVUA

Concordncia
Os adjectivos concordam com os substantivos cm classe e
numero, como j se viu na morphologia, e os verbos com os
sujeitos cm numero e pessoa pelos seus prefixos especiaes,
c tomando os dos substantivos se se trata de objectos. Ex.:
coma eti cidi 2iiiajpe. cousa esta boa.
Sc houver dois ou mais sujeitos pronominaes, contrahem
estes no plural, segundo a preeminncia determinada pela
ordem das pessoas grammaticaes, e assim dizem: e<5 ns
em vez de mi ni e eu e tu ou eu comtigot, tomando o
verbo o prefixo correspondente; nu vs em vez de e ni
mne ou edi tu e ellc, ou de mne ni e elle comtigo,
tomando ento o verbo o prefixo correspondente 3.a pessoa
do plural, por ser mais de um (vocs); mi ni nu eu comvosco e nu ni eu vs comnosco, como o primeiro caso; e
nu ni ne vs com clles c ne ni nu elles comvosco como no segundo caso, que clles representam quasi sempre
por ane ou ne aso.
Quando se trata de diversos nomes de pessoas, depois de
os declarar, ligando-os por ni, collocam o verbo na terceira
pessoa do plural antepondo-Ihe aso (todos). Ex.: muteba ni
muhoyo ni avo aso akumucuataiii mukaza Muteba e (com)
Mubongo e (com) Ianvo todos prenderam o Mucanza.
Sempre que se indica a occasio, o tempo em que se pratica a aco de que se d conta, o adverbio respectivo occnpa
o primeiro logar na orao. No exemplo anterior collocando
antes do primeiro sujeito yoloxc, leio, dlcada, ituk' u, ctc.,
indicar-se-ia que aquelles trs indivduos efiectuaram a priso:
hontem, hoje, ante-hontem, esta noite, ctc.
Sempre que ha complementos terminativos seguem estes os
verbos e succcdeiu-lhcs os objectivos; nos circumstanciaes,
no ha ordem fixa, o que primeiro lhes occorre que se vae
juntando aquelles.

JIETHODO PJATIO DA LNGUA DA LUKDA

211

Nos exerccios prticos se tem feito conhecer todas as regras


de syntaxe, e por isso, e porque ainda em novos exerccios
estas se tornaro salientes, ocioso seria apresentar agora novos
exemplos.

Construco
Quando se trata de oraes isoladas, pode dizer-se que a
construco usada a directa, como entre ns; porm nos seus
discursos, descripes c noticias reconhece-sc bem ser a construco indirecta a mais usual.
Pode dizer-so que a sua construco no e mais que juxtaposio de oraes c de vocbulos, sendo preciso muitas vezes grande pratica para se conhecer de quem se trata, que
geralmente quem falia, porque demais o frequente o emprego
de todas as figuras que conhecemos cm portuguez: ellipsc,
syllepse, pleonasmo e hyperbato.
Sirva de exemplo o seguinte commentario* de uma occorrencia que se deu:

E necessrio que se saiba que o Ambanza Mad;>mba acompanhava


com a sua comitiva o Muntianrun, c uma parte d'clla, sem licena c
mesmo sem conhecimento d'cstc ultimo, num dos acampamentos anteriores procurou um caminho mais pelo sul (lado de cima) c foi passar
mn rio, aquein do qual estava o Muntinvua acampado com sua gente;
c tambein que alm d'cssc rio eram as terras dos Tabas, que se consideravam cm guerra com os Lundas, defensores do governador d'cstas
terras, que aqucllcs haviam derrubado do poder c assassinaram, prendendo toda a gente que lhe pertencia c que no poude escapar-sc, e
fazendo prisioneiros que depois vendiam.
As compras eram feitas cm troca de plvora c armas, c portanto os
que acompanhavam o Muntinvua, que seguia para a Corte, queixavam-sc da parte da commitiva do Xa Madamba, que se adiantara s
oceultas, no s porque ia fornecer aos inimigos dos Lundas armas e
plvora, mas ainda porque levava para as suas terras gente Lunda, por
suppor que nesse numero entravam parentes dos que acompanhavam o
Muatinvua.

212

EXPEDIO POKTUGUEZA AO J1UATIANVUA


UM GRANDE DA COUTE
l

xa madaba asla ni ifie, aka


mne asuta kunoko-, alek' an' edi3, aci akasntarii4 ululo, makauke clul
maka s ku matba, ka liji ni kaxiza ni kilad' atu6 ?!

aka muitia via aci, kamuleja


mOatiava kutumixa aliia
zak"1 , eii acilixa aibayala
kayana aia ni kuladixa difada ni mata kudi mataba9.

O Superior Madamba est fazendo mal, ento elle est


passando aqui, est deixando, filhos d'elle, passarem
' em cima, atravessarem (rio)
Chimbue, irem at Matba para o Ambnji e Caunza, comprar-lhcs gente?!
Ento o Muitia, ouve, diz: cu
direi ao Muatinvua para
mandar portadores, vir
aqui, que faam voltar os
Bngalas, no vo vender
plvora e armas aos Tabas.

RESPOSTA DO MUATIAXVUA

kurmitazukani mem' tudo9 ni


iavo a anei0, akamutane za-

Chamem o Agua-Amarga e
o Ianvo de Uane, vo en-

Era um grande, potentado chefe de uma eommitiva de Bngalas.


Junto de ns. Xo caso sujeito era comnosco.
3
Comprehende-se bem que so tres vocbulos iialeka ana edi.
4
Futuros do subjunetivo indicados no primeiro por aci e nos outros
pela letra m antes do prefixo, o que lhes evita a repetio do aci. Devia
o primeiro terminar em e, porm o af indicando todos, f-lo desappareeer.
5
t abreviado em , fazendo-se a contraco do e final do futuro.
6

So dois vocbulos Milada atu (atu, pron. diversa gente).


i zak abreviatura de dois vocbulos-iza vir, h~unoiiko aqui.
Subentende-separa receberem as suas ordens.
8
kudi mataba pelos Tabas.
9
Xome de guerra de um chefe de diligencias (Icakuala), que tem esta
interpretao.
10
uane o nome da me d'este individuo que se chama Ianvo, o que
fiea sendo o appellido de familia para destaque de outros que tenham o
mesmo nome.
2

METHODO PEATICO DA LNGUA DA LUNDA

vol buyulo, akaiZilixiaibayala, aci aleka kiz' ako


Vilixaiii mula, eza huno
ayuleje ni miazulca^ majita
akiikasa.

213

contrar o grande Bungulo,


para fazer voltar os Bngalas; se recusam (deixam
de) vir aqui, faam voltar
um portador, para dizerme, c eu mando-os com
guerras, para os prender.

O AGUA-AMARGA (Apparccendo)

mne mayada, namutzukine


murudanei xa madaba mulef edi atazuke man' edi
muloyap'adi3 um, an'edi
asutil' a4 ialulo.

Senhor das terras, convidei


o seu amigo o Superior
Madamba, fazer-nos acorapanhar de um filho d'elle,
para buscar os filhos d'ellc
que passaram l cm cima.

KESPOSTA DO JIUATIAXVUA

rnuani, caape.

Sim senhor, muito bem.

Na interpretao livre cm portuguez, v-sc bem que a eoristruco seria muito diversa.
Outras narraes fidedignas de diversos Lundas, que consegui escrever e do que darei conta, so os melhores exemplos da sua construco.

zavo clcpliantc como 6 o maior animal que conhecem, adoptam


vocbulo para indicar grandeza, superioridade. Como houvesse duas
auetoridades, ambas eom o titulo de kalala, o principal era zavo e como
seu estado era do buyulo por isso o denominavam zavo buyulo Anzavo
Bungulo.
2
kuazuka acompanhar, soccorrer, mi em logar dos encarregados
da diligencia que esperam a volta do portador.
3
p'adi umue em logar de pa adi umue de dois um; algum, porque
se trata de am numero indeterminado.
4
asutiTa, contraliirain-se as duas vogaes mudas e e u (asulile a)
passaram IA.

214

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIANVUA

, O narrador colloca-se sempre no logar das pessoas a quem


se refere, e por isso, depois de as indicar, diz aci, e o que
se segue, como se fosse dito pelo prprio.
Exemplo:
tamne sana miopo kuxika
pane, aci: eza kipula kudi mata lusayo lua murudanei Ziseye; eu tiovua
ana Ziseye; aci: tahisota
kez' a/co kulajita niai' a
matxava; mi Ivfiima namuilile: kayana, ai' a 2iseTje kiz' ako leuloda mata
rmtrudanne, kutumixa alua
ahuia kudi oiji ni xa nava,
kanovape mazi matedu ni
mona mak' iiedi matava.

Vimos o prineipe herdeiro


chegar aqui, diz: venho
perguntar ao senhor noticia
do seu amigo Chisscngue;
ns estamos ouvindo filhos
de Chisscngue; dizem: queremos vir aqui combater
com o povo do soberano;
eu Lufuma (o que falia)
respondi: no senhor, o
povo de Chisscngue vir
(veiu) aqui fallar ao senhor
(o patro) amigo d'elles
(povo) fazer mandar (mande) portadores vo ao Ambnji e Superior Nhanvna;
no ouo palavras de desordem (ms) com seu irmo
o soberano.

Para quem pela primeira vez visita estes povos, tal forma
de construco d motivo a confuses, que augmentam segundo o numero de pessoas que se querem apresentar ao mesmo
tempo, accresccndo as interpolaes especiaes ou referencias
incidentes, e suecedendo varias vezes tornar-se difficil a ligao
do assumpto.
Em geral, mesmo entre elles, s no fim de longos periodos
se pode bem eomprchender o assumpto de que se trata, porque
alm das juxtaposies, elles, ouvindo um aparte, respondem a este e s tarde voltam ao. assumpto.

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

215

No devemos esquecer ainda que limitam as respostas, na


maior parte dos casos, a repetirem os verbos nos mesmos
tempos e pessoas em quo se faz a interrogao, eoino se disse
na morphologia. Ex.: J comeste hoje? Comeste. Chegaste
hontem? Chegaste. Fallaste a F.. .? Fallaste.
Tambm kadi (ainda) empregado para confirmar aco
passada. Ex.: Foste ao Muatinvua? Ainda. J levaste as cargas que mandei? Ainda.

Syntaxe figurada
Todas as figuras so por elles muito usadas, tcomo est dito;
porm aecrescem alm d'estas as abreviaturas, que mais
concisas tornam as suas respostas. A extenso dos discursos
devida s juxtaposics, repeties e rodeios de que se servem para attingirem o seu fim. Entre elles considerado bom
narrador o que se tornar mais extenso.
Exemplos de figuras:
ikuy' iape E um bom homem;
mata ... uaxal' eci? o sr. F.. . est ficando como?;
iiaxala ape est ficando bom, est de sade;
novie ni matiii maadi ouo com os dois ouvidos;
dizi diml uma palavra, s tenho uma palavra;
taai hivida liieza kali asieji, tubikani Zikuoo, tajiijama mumu vamo-nos, a chuva vein j impetuosa, tapemos uma
cubata, eseondamo-nos dentro (vamos concertar uma cubata
para nos abrigarmos da muita chuva, que de esperar que
v chover muito);
kima amona mukila a mukai kulepa o macaco est
vendo comprido o rabo do companheiro (vs defeitos nos outros, no conheces os teus);
adimuka kuloda, kutula paxi, kajjana kuloda kasu dizi
dia muamo o esperto fallar, por alguma cousa no cho, no
fallar s palavra de bocca (se queres ser attendido faze-te recommendar).

216

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

OBSERVAO. costume, nas assembleas, os que teem


demandas a apresentar para o potentado as resolver collocarem
no cho deante de si o que trazem de presente ao potentado,
para este lhes conceder a palavra e attender sua queixa.
Muitos exemplos de cornparailo e figuras vamos encontrar
na parte pratica e por isso terminmos esta seeo com este:

dei ixii ivuile katusotelepe kutuxakama ni aruda.


Se cargas abundam, nSo queremos demorar-nos com amigos.

II
DESENVOLVIMENTO PRATICO
Pliraseologia
Phrases vulgares
maluyila mavudi.
matika mavudi.
luvula leza.
unoka luvula Jcali.
Jcunoka luvula.
kusaxina ou kumanika zaje.
nani?
2oum' eSit
e nani?
nivui eSi nikete muxima.
eti muxima uovia.
Zimine
dizi dittu.
texa bili.
Cva kumi.
dmi deZi?
katatk' eZi namane muxima
uatoka.

Faz muito ealor.


Faz muito frio.
Vac chover.
Est chovendo.
Chove.
Troveja.
Quem ? (Quem bate porta?)
Isto para que serve? O que
isto?
Quem V.?
Com tanto que eu seja livre.
Que o corao sinta.
No me importa.
O nosso dialecto.
Atteno.
Protege-me.
O que pretendes de mim?
Fico satisfeito quando vejo.

218

EXPEDIO PORTUGUEZA AO SIUATINVUA

mesu akumne lia muxima ku.nona.


utal' mi.
Zimuamo.
mape mulu kiiei.
muxima iape kue.
novile kali.
mahtc.
Zidil' ei?
namane mamo.

Com os olhos se escolhe.


Coute commigo.
Seja como dizes.
Estou sua disposio.
De boa vontade.
Fico sciente.
V. est com pressa.
O que se passou?
Sou franco.

Phrases para offereeer


usot' ei?
muxima ei uman' ti?
mijikita ecike nituixa kiimusala.
nakamakexel' ei?
nimuakexe umiitia.
nimitia ku e.

Que quer? Que pretende?


O que deseja?
Em que posso servi-lo?
O que posso offerecer-lhe ?
Offereo-lhe para que acceite.
Aceeito para ser-lhe agradvel.

Phrases para eoneeder


ntia mu iki.
ni muxima utoka.
mamo irikumusota.
ku ti kieza nituixa.
clakne aci nituxa kumusala.
kuituna Sioma Zimih nalike.

aci kusota kmi iafa usaili.


nidi dizi de.

Consinto'nisso.
Com muito gosto.
Estou ao seu dispor.
Farei o que possa.
Farei se puder.
No posso ncgar-lhe cousa
alguma.
Tudo que meu est ao seu
dispor.
Se precisar de mim no se
constranja.
Fico ao seu dispor.

MF.TIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUXDA

dizi dime diei divui.


i i kusota naxajpali.

210

Uma s palavra sua bastante.


Estou prompto para o que
quizcr.

Phrases para pedir


tisabo <%a kit' et.
nilcZ' et knyvlek' mi.
norma ni kaxi kumulabexa.
nital' et aci kayana?
lai kutuna iki.
kuyaka ZisaZo riiit' edf
iitoka vmxima kmi.
jikitixa ivudi.
mutena kiso nimumane ni
kuloda ?
tumana afiala mixima bate.

Tenho ura favor a pedir-te.


Supplico-te quo me desculpes.
Sinto muito importun.*l-lo.
Posso contar comV. ou no?
No me recuse isto.
Concede-me o favor que lhe
peo ?
Seja benvolo para commigo.
Muito agradecido.
A que horas lhe fallo?
difficil distinguir os bons
dos maus.

Phrases para recusar


iki nalike.
iki (Samipe.
kova mamo kadimudi mata.
niileZa kuyuleka ni kaxi.
kayana leio, diiko ikiia.
kadipe kiji kmi.
kadipe kmi.
nova kulek' ei.
axala akne ftmi ciei.
nasotele kusala aci atiiixile.

Isso de modo nenhum.


No me pertence.
Sinto tanto como o senhor.
Peo muitas desculpas.
Fica para outra vez.
No por minha culpa.
No depende de mini.
Sinto deixar-te, abandonar-te.
Fique certo, o que meu
est s suas ordens.
Faria se pudesse.

220

EXPEDIO PORTUGUESA AO MUATIXVUA

Fhrases para dar e receber agradecimentos


vucfi, ttvko.
ncjikile muxima e ape
kanikutixape kuvulama muxima e mamo mape.
Vasala kumi ni ape kuTjuvulama biiate.
nidi e jikitixa ni kaxi.
nakata muxima mi makasa
edi.
iki kiapelepe.
Ziahi bate. kikil' ei.
mata blakne claape.
itia knmuteka mu muxima
mi.
nikumusudioxa ni kaxi.
kaijipe mudi nitixe kujikitixa
kmi.
Ziayukata kumusal' eniape.

Muito obrigado, senhor.


Sei que tem bom corao.
No posso esquecer a sua bondade.
No mo esquecem os benefcios que recebo.
Estou-lhe muito obrigado.
Fico-lhe eternamente reconhecido.
Isso no vale a pena.
No por isto. No ha de qu.
O sr. verdadeiramente bom.
Receba os sentimentos cl
mais profunda gratido.
Dou-lhe demasiado incommodo.
No sei como possa agradecer-lhe o que tem feito por
mim.
Folgo de lhe ter sido agradvel.

Phrases para consultar


asalel' ti aci mi?
mi aci e nasotile kusala.
nisal' eZi?
aci itia nakaleja kali ZieZi
nitixa kusala.
kaijipe, cia mujikita.
namane bai manaj' o.
atoya bu cioma eZi?
muxima e ulej' eZi?

O que fazia se estivesse em


meu logar?
Eu em logar de V. fazia.. .
Que preciso que eu faa?
Se me quer acreditar, eis o
que eu faria.
No sei, difficil.
Ha um nico meio.
Quo pensa a este respeito?
Qual a sua opinio?

1IETH0D0 PRATICO DA LNGUA DA LUXDA

uatya.
mi mudi ei.
kumeza kusala mamo?
namnc ni ipe ni kaxi.
tala bili, nimane manayo.
kuyulef iki iape.
caJcne Ziakioda ciaape.
umana jikc ?
nikusota kusala mxidi ei umuleja.
muxima mi umova mamo.
kikila manayo muka.

221

Creio que tem razo.


Sou inteiramente do seu parecer.
Faria o mesmo?
Procedi muito mal.
Espere, resta um meio.
este o seu conselho?
Com efteito a sua idea 6 muito
boa.
Que lhe parece?
Estou- resolvido a proceder
eomo me aconselha.
Esta a minha opinio.
No ha outro meio.

Phrases para afflrmar


katumenepe kadi Zioma ?akne mudi eZi.
nakamusala humana ni ape.
kaada, Ztakne kamo.
nikete kaso dizi dim.
nilod' e kapa.
xki idi zaJcne.
ova ni ape linileja.
utixa kuyitia.
uci usutile mudi namene.
nijika ni ape Znimana.
nileja kaso lieli nimane.
niikija aiya muxima a
toka.
uci kinamunenepe lai namulejele.

Nada ha mais verdadeiro.


Eu lhe apresentarei as provas.
Juro-lhe que verdadeiro.
Dou-lhe a minha palavra de
honra.
Prezo-mc de ser verdadeiro.
Isto 6 certo.
Fique bem persuadido.
Affiano-lhe.
Garanto-lhe o facto.
Posso assever-lo.
Affirmo o que vi.
Tenho provas convincentes.
Asscguro-lhe porque vi.

222

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

Phrases para negar


kakenepe.
aci udiba.
cidip' iki.
imamope.
iki makaso.
nikuhja kamo kayana.
namuleka ni xisa.
kanitixape kumitia.
kanamenepe makaso mamo.
amne ni ipe.
iakuleja nalike.

No e verdade.
Engana-se.
No e isso.
No assim.
Isso no verdade.
Asseguro-lhc que no.
Nego-o formalmente.
Custa-me a er-lo.
No ha nada mais falso.
Est em erro.
No acredito.

Phrases de duvida, surpreza, admirao, eto.


mamo Jike !
make! takne muamo!
mam' iki! mamo Jikc!
mata kuyiximukinc!
lid' iki cikuyuximuka!
nitia ni mujikita mudi aknc!
itia ape Zialeja?!
<enei idi kuximuka!
iki kanitixape kumusala!
Zoma mudi ti kanamenepe!
ciaape civudi!
kali kamo namne ciouma
mamo!
mud' iki ikakupiixa!
cakne civudi!

Como assim!
Oh! essa a verdade!
Pode ser isso!
O sr. surprehende-me!
Eis ahi o que me espanta!
Duvido qne seja verdade!
Est bem certo d'isso?!
Isso admira-me muito!
Para mim impossvel!
E uma cousa inaudita!
E admirvel!
Nunea vi nada assim!
Como isto acabar!
uma grande verdade!

Phrases de alegria
aJiuh! ciaape!
mudi mi naiduluka!

Oh! que felicidade!


Como eu sou feliz!

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUXDA

zabi ei noji!layukata livudi!


naiduluka ni kaxi mamo!
kaijape kujijixa cisaoo nataZiilc!

22:1

Por Deus! Como estou contente !


Estou satisfeito com a minha
sorte!
Xo posso oceultar a minha
satisfao!

Phrases de afflio
iaidama namukaxa.
iki ta ipe ivudi.
clayuxima ni kaxi!
kuyumana ni mxima vjala!
inuxima mi akasa.
muxitna mi wnane kaso
musoyo!
wma clipe mudi efi mulu
kanamenepe!
aso amona, malu musoyo mi
ukusota mausa majima kayana mi!

Opprime-mc a desgraa!
Isto muito triste!
D-me muito pesar!
V-me muito afnicto.
Estou desanimado!
SofFro muito!
Nunca se viu tanta maldade!
Soffre-se muito, mas a minha
dr superior as minhas
foras!

Phrases de clera, exprobrao, eto.


nixakama aseji.
hanidipe ni ape riiei.
muloy' eci aci aseji ni ivudi?
ayusalana ni kaxi.
e muxima ajala.
cakadi ustvie.
aci akaxidi avudile mu kupata maruda mafa.
usie afa muxima ajimane!
mutue ei udi kiso?
ali! ka ka! kaiada! aci amukatani, amujipani katataka!

Estou desesperado.
Estou deseontente comtigo.
Porque se zanga tanto?
Onenderam-mc muito.
V. um malvado.
No tem vergonha.
Se os invejosos augmentassein
acabavam os amigos!
A sua conscincia aceusa-o!
Perdeu a eabea!
Com a breca! se o agarrarem
matem-no immediatamente!

224

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

Dilogos
Para conversar
ia humana nani poli pa.
miiata buyulo ukusota kulod'
et.
miiata kiseso ei eza kumulayixa.
mula e<5i uxike yoloxe a
reZe.
umutuma kadama Jca Zotal
ni lef edi mi ria kali
kia.
amuata mi, amuari mi,
muima mi ufaisot' nu
diiko iiiape.
neza ni kiiilayuixa.
uloyo, mne yada, o ttuko,
4* ttuko vudi, neza humutu ma miiata hapeda, selef
mi, kalooo oo dei nikitsota
kiiijika aci miiata ni miiari,
mam i noji, alala
ucitko ape, oo kaluya! kuyittixa humana leio mu
tetame; lusayo 4*-

V ver quem est ahi fora.


O sr. Bungulo que pretende
fallar-lhe.
O sr. Quissesso que vem cumprimenta-lo.
O portador que chegou da
margem do Luembe.
Mande-o entrar para a sala
grande (locutrio), c digalhe que eu j l vou.
Meus senhores, minhas senhoras, desejo-lhes um bom
dia.
Fao-lhe os meus cumprimentos.
Viva, dono da terra, pae,
pae a quem somos agradecidos, venho de mandado
do sr. Capenda, meu amo,
grande, cllc me encarrega
de dizer-vos: cu quero
saber se o potentado e a
senhora, por tudo que ha
de superior! tem dormido
muito bem, fortuna! se mo
puder ver hoje em audincia; tenho dito.

tota uma grande casa abarracada (a maior que fazem) para conversar, beber com amigos, receber visitas, etc.

JIETIIODO PIATICO DA LIXGUA DA I,UXDA

laape, iedi; iiaxakama.


aci kujusota liUgiuxima iiaxakama1.
murudanmi leio aci kova
jike ?
xcf edi najikitixa ni kaxi
kna zai, Zi noji, taxikeni ape, ni takamumana
ni mxima mutoka mafiko
maso mitn' edi uez' ako.
mi luta, ci noji, uaiduluka
nidi ni ape, mita kujikitix'
edi mazi maapc mn'
edi cluloda kudi mi.
aknu3 adi ni ape?
naixalelc ni ape, najikitixa
murudanmi kipula kudi
ne.
kimimanepe kali maZiko mavuili.
akata mu maZiko ama kali
kusala mijikit' a, laJmi
katixilepe keza kumulayixa.
1

225

Seja bem vindo; sente-sc.


Tenha a bondade de sentarsc.
O ineu amigo como se sente
hoje?
Diga-lho que graas a Deus
estamos bons, e rcccb-Iohemos com grande alegria
sempre que queira vir aqui.
Eu felizmente estou bom,
agradco-llie a sua atteno.
Os seus companheiros esto
bons?
Ficaram de saude, agradcyo
ao meu amigo perguntar
por ellcs.
Ha muito tempo que os no
vejo.
Ellcs teem andado nestes
dias oceupados com os seus
trabalhos, por isso no
teem podido vir eurnpriment-lo.

Entre clles o tratamento de superior para inferior ou de igual


de tu, o de inferior para superior c de vs. Para com o europeu so
as plirases de mais atteno as que apresento.
2
tuaxiki (tiiaxili ou talil) expresso auxiliar muito usada, denotando a existncia do individuo no logar em que falia. S encontrei este
verbo na primeira pessoa do plural do presente do indicativo e no ine
foi possivel conhecer do seu infinito. Cheguei a convencer-me de que
seria contraco de varias abreviaturas e que teria uma tal ou qual
rclao com kuxa deixar de propsito, collocar, pr cm qualquer lo-ar
voeabulo que tambein s ouvi empregar no infinito.
3
aknu (aka nu) os de V., seus companheiros.

226

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

ni

muvudanmi, aiduluka
kudi eti tumana kikila
nipe iez' ei.
kayana mamo mtidi uleja,
maciko makumi maadi ni
tano masuta nakokne rukido natalile, i kuyideka
kudoxa bu cikuo maiko
mainana kamo.
kanaijikilcpe aci axakamne
kmela, naileb' et1 kuyulek'
mi kakutape kumumana.
kiniketepe kumuleka, muloya
niijikika ape mauseia avudi ac kamultkape kubuika akuso aso ct ukusota.
akne*.
rizako diiko dime ni iciko
dika, nikusota humana
miiari yuza, bate.
aile kolo ka matiava muyode asutile kayana kadi
kucirukine, natabilc jisayo
jiape, i pa luse ulef etu
kutal' adi kudi maZiko ama.
Zieza ciape ni usale eda
mu Jila ni ape, lei ana
mak' edi3 ni arudama
takusota.
vudij kudi edi ni kudi mi,
ttuk' edi.

Ao mexi amigo, pelo que vemos, no ha mal que lhe


chegue.
No tanto assim, ha vinte
e cinco dias que curei uma
constipao, que no me
deixou sair de casa mais
de oito.
No soube que estivesse
doente, rogo-lho que me
desculpe n?:o ir v-lo.
iSo tenho de que o desculpar, eu sei bem que os
seus muitos negcios nfio o
deixam sair quando quer.
(Isso) verdade.
Tenho vindo aqui varias vezes e no consigo ver a
sr.& Angunza.
Foi no mez passado corte
e ainda no voltou, tenho
recebido boas noticias, e
por ultimo diz-nos que a
esperemos por estes dias.
Que venha de sade e faa
boa viagem, 6 o que ns
todos, parentes e amigos,
desejmos.
Muito obrigado, por ella e
por mim, seu pae.

kiiilela pedir no sentido de sollieitar, rogar desculpa, perdo, etc.


Subentende-se iki.
5
Outro modo de dizer parentes.

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

mata ttuk' i axalajike?


mu maliko ama kedipe ape
(kaapepe), axalele mu
ttlala.
nova ne.
nitala kuiela koka kali.
2i noji, mamo umutumine.
ioma Zikepe, eiei ni mive
edi aso takusota kumumana kape.
iya.
mata mona mk' ei uxala
ape?
mne usakne' ni utadi; ma
ni keda maiiko maso
kuzoba, aci kunoka luvula
aci asala maluyila.
mne usala ni ipe ni kaxi;
musoni mi uketile melne muvudi mu mana kaki
kadi; kasotelepe kitiajisayo jimi, leio tamumana
mudi kaxinakaje afubamo*
ni misoyo mu mujiba edi.
maiko mavudi mujiba edi
afa mula kakutixape
kudioka pa ulala.
eZu aso tudi mamo, tijika
kasu kutala moio ni ape,
cleZu tamumnepasipapa

kufa.

1
2

227

O senhor seu pae como est?


Acha-sc incoinmodado e est
na cama.
Sinto tanto como V.
Espero que seja doena ligeira.
Deus assim o permitta.
pouca cousa, mas na edade
d'ellc tudo nos d cuidado.
Tem razo.
O senhor seu irmo passa
bem?
Esse tem uma sade de ferro;
todos os dias vae caar,
quer chova quer faa calor.
Elle faz muito mal; meu primo linha bastante sade
quando era novo; no quiz
attender aos meus conselhos e agora parece um
velho corcovado com dores
no corpo.
Ha dias que est como um
entrevado sem poder sair
da cama.
Ns somos todos assim, s
sabemos apreciar a sade
quando a perdemos.

Tambm se emprega ukasccne rijo, duro, de boa sade.


De kufuba arquear.

228

EXPEDIO POUTUGUEZA AO HUATINVUA

uleja ape ni kaxi; moto idi


lipeto lakne Zivudi ZeZi
elu tukitteka cipe ikamo.
ninam nkuloda! nikete metne mape, ni maZiko viasuta, mi nova mipe ni kaxi, <%oma Srakepe kuyusala
ni ipe.
miau kayana ukaleja, eZu aso
tumumana ni pala lifa ni
ape ni ivudi.
iki ileja murudanmi kuynsota ni rua kidoda mamo,
i mi kinikutixape latxa
kumujikitixa e.
late kitia mamo, ijika
ape titi taruda taxikido, ni arnda kayana aijika knsala mujikitixa.
tukukata ikasa ni kapa.
wele Icali ni kaxi, mi kuyulekako kniritka ni mi.
<Se2i.' idatsota kali kuyuleka
usapali ni kaxi?
ukusote kitia, nova kakutixape kuxalako mutena
mavudi mu munana i.
nikova ni mi e e
ulepe ni kaxi.
aci kadilepe oma kumidabexa,
nejile kuso kamo ni kaxi.
ttuk' mi ukakete cisabo
2a kumumana.
ukusota knsala mne aci kuvuluka mi.

Dizes bem; a sade c um


tliesonro que ns no sabemos conservar.
A quem o diz! eu tenho
muito boa sade, e dias lia
que estou indisposto o qualquer cousa me faz mal.
Ningum o dir, porque o vemos com bom parecer.
Isso da sua parte um cumprimento que s tenlio a
agradeeer-lhe.
No aeceite como tal, bem sabe que somos amigos velhos, e entre amigos no
ha cumprimentos.
Um aperto de mo o basta.
K muito tarde, dG-me licena
que retire.
O qu! quer j deixar-me
to depressa?
Queira acreditar, sinto no
poder ficar mais tempo na
sua companhia.
Sinto tambm (egualmente)
que a sua visita fosse to
curta.
Se no receiasse de incommod-lo, viria mais vezes.
Meu pae ter muito prazer
de o ver.
Queira tornar-me lembrado.

jrETIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

229

kayana nakayuvulamne ZzaCso kumuloda edi.


mepa ei utuya palepa ni
kaxi?
mukoZel' eli utity' ei?
mu mukobele mujima a Zipaya.
utuya ka? caxa.
alu tike utoya mu yad' ou?

Seu sobrinho mora muito


longe ?
Em que rua mora?
Na rna principal da povoao
do potentado.
Mora ali? Sim senhor, mora.
Quanta populao fazes a
esta terra?
Mais de quinze mil.

kiji tununo dikitmi ni katano


ni kamo.
aci adiba; tununo ni makumi maadi ni kani ni itota
tadi ni makumi matano ni
kasato.
kanatoyilepe mamo mnvudi.
make! cidi mamo urele ni
kaxi?
naidama kma ku mi.
uxala ni zaZi.
uxala ape ni zaZi pa kutumanajana kadi.
mia rimi cluxalape. (uxala
ape) ni ana aso nikusota.

Engana-se; vinte e quatro


mil duzentos eineoenta e
trs.

zaoi Si noji ukusota kumumana ape.


zaoi c noji e<Su aso mne
kutumana ape.
eii zabi kumutale mu jila
mi.
eza diliko dika laixakama
kamo ni mi.
kuyutala munumo rirele kamo maiko maZinana.

No imaginei tantas.
Oh senhores! possvel quo
seja to tarde.
Preciso retirar-me.
Fique com Deus.
At nos tornarmos a ver.
Rctiro-me. Fique bem com
todos os seus 6 o que eu
estimo.
Que Deus o acompanhe.
Que Deus nos proteja a todos.
Que Deus me guie.
Venha outra vez para se demorar mais eommigo.
Espere-me o mais tardar oito
dias.
No se esquea do que est
promettendo.

230

EXPEDIO PORTUGUEZA AO JIUATINVUA

kakuvidamenepe dteZi diakinine.


Zikuyuvulamenepe, bate.
nalike, murudanmi muxima
dmi umumcma.
li uasakane aso aape mu
likuto ciei mndi ei ukusota, liai leli muxima etu
tukusota.
vudi, najikita ni kaxi.

No me esquecerei quando
lhe fallar.
No me esqueo, no.
De modo algum, o meu amigo est sempre na minha
lembrana.
Que encontre tudo em casa
como deseja, 6 o que ns
queremos.
Obrigado, agradeo-lhe muito.

Do tempo
diliko ienedi jike?
leio mutena mape ou iliko
diuape.
mamo ape maliko ama.
mudi leio ape kamo, diiko
dia yoloxe iipe ni kaxi, aci
muten aiiasiieji, aci kuvoka
luvula, cleZi Ziakusala clipe
Zivudi mu mijioa itti
natalele ni mi, muloya luvula lHayunokite mujila layubukujuna mafupa.
akalele kaketilepe isekef
dihulo datoka ni kaxi, kinatixilepe kuyuvuluka dia
luvula, Siahi kasedelepe iseke ciimi.
marii, cieneH leio dihulo ijika ni maido makiepe ni

Que tempo faz? (Como est


o dia?)
Hoje faz bom tempo. (Temos
bom dia.)
Conserva-se bom.
Tanto melhor, porque o dia
de hontem esteve muito
mau, ora o sol quentssimo
ora aguaceiros, o que faz
muito mal ao3 nossos corpos.
Tambm notei, porque a molha chegou-mc aos ossos.
Ento no tinha chapu de
chuva ?
O ceu estava to limpo que
no podia lembrar-me da
chuva, por isso no levei
o meu chapu.
Sim senhor, mas hoje o cu
est carregado de nuvem-

METIIODO PRATICO DA LIXGUA DA LUXDA

inajala, aluyile asxji,


i aso alejel' itu diiko
diipe; nitoya aape, aciei
uia kudioka aci kudbika
vi ape i kakuvulamenepe
Ziseke Hei.
kauicilulepe ipuyi ciei.
maiko ama, aso, mamo kututala.
katataka rukido reza, ktepe
ni ktepe axika seji kali
ni kaxi, dihulo aci kudiImika dia maulo majima, ni
luvula lakne lueza pa iiima.
uakata kunoka?
anokne kali.
nimana luvia lueza.
nikete oma luvula lakaeza.
iseke ecike tukida mu ikiilo
cie tu ?
iadi, hlenZi Zim clamipe.
cia nani?
Ha musoni et.
kiji kedi, nakaseda ei.
anoJcne cci ei ejile?
asaoexue kunoka luvula inaxikile mu cia ciei.
akatu kunoka luvula cia sabexe cia yode.
ovile jimino itZttk' o?
akajile jimino tiuk' ou?
ukete oma ia jimino?
taxa, mana.

231

zinhas escuras, o calor


demasiado e tudo nos annuncia mau tempo; bom,
se sair, abafur-se bem e
no esquecer o chapu de
chuva.
No desprezo o seu conselho.
Tudo agora de esperar.
De repente levanta-se o vento, pouco a pouco se torna
rijo, o cu cobre-se de espessas nuvens c chuva
grossa cac depois.
Est chovendo?
Choveu ainda agora.
Creio que vai chover.
leceio que chova.
Com quantos chapus coutamos em casa (temos cm
nosso poder)?
Temos dois, porm um no
meu.
De quem ?
De teu primo.
No me importa, levo esse.
Chovia quando V. vein ?
Principiava a chover quando
cheguei sua porta.
Tem chovido desde o principio do mez.
Sentiu os troves esta noite?
Teremos trovoada esta noite?
Tem medo de troves?
Tenho, sim senhor.

232

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATUXVUA

tala bili, akusaxina zaje ou


akumanika hije.
luvula lunoka kadi? lukiepe.
Icadioxape mamo cakadi kahiko kaka.
kuynsal' mi maluyila mavudi kahiko kaka.
asalele ni ipe ni kaxi mu kubudika nidiciko edimiamo.
miiatu aci axakam' a?
kayana, naciluka kali.
iniirudanmi udile kiiiso pamaki apa cia luvula ciejile?
palepa ni kaxi dia pane, jila
unrt pa kuseda nrimsa mu
Mana kiiiso, aci kaTjana kumana mutodo unii kaso
kutubika.
uka luvida laso lanoka amukat' ei.
Z}di mamo, ni luvia lua kukumatjana ni maika zaje
ni jimino keza um kuni. ma v i akai, i rukido riaseji rayudoxne mupupn
a mutue mi, muloya niia
mnh ni kaxi pa riima
medi, ni luvula laso la
kunoka mujiba mi.
oma cipe kakezape Jcaso.
ciakne kamo, idi cleZi aci
asutile kudi mi; nasotile
kukata mupupo, natekele
medu Lu diedi i katataka
namapile.

lepare, esto fazendo relmpagos.


Cliove ainda? Pouco.
No saia assim sem outro casaco.
Faz-me muito calor aquelle
outro casaco.
Faz muito mal em sair com
este tempo.
O senhor demora-se?
Xo, volto j.
Onde estava o meu amigo
esta manh quando chovia?
Muito longe d'aqui, caminho
para um dia de viagem de
cargas (2 a 3 horas) num
descampado onde no havia sequer uma arvore para
nos abrigar.
Ento toda a chuva lhe caiu
no corpo.
Est entendido, e A chuva
ajunte os relmpagos e os
troves que se suecediam
sem interrupo, e o vento
impetuoso que me arrancou
o chapu da cabea c me
obrigou a correr atraz iVelle
sempre debaixo de chuva.
Uma desgraa nunca vem s.
E mais do que verdade, foi
o que me suecedeu; quiz
agarrar o chapu, puz um
p sobre elle e logo o rasguei.

METIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

miiata aci asepa, cleneZi mi


Ide kanasapelepe natoyile,
mi naidamne ni kaxi.
pakieza maulo aci apalayana,
diliulo diatoka, mutena eza
kadi, mema masuta mahe
ni mahe, jijila jiuma, ni
murndanmi ejile ku &ikiiZo ciei lamukata m kaxi, kali muloya kayana kumukata aidama akne
kamo, kayana mamo?
cidi mamo ou mndi mata
amirfeje.
mu maZiko ama, jivula jiaseji, maito mezida kali i
pasipa ni ahi miji fia
mema mahiro tamana kali ni kaxi.
iki idi ipe kamo, jimemajiama
kutitsala ni ipe mijibajtttu.
leio ijile maxika?
avudi.
aci ei ma kudoka, aci kaliiika mu mujia e ni divitya
diape, maxika mavudi.
Zidi claape fana keda mu
maZiko mudi diZiko dta
leio.
nikusota kamo maZika mamo
kutuma,kayanaakxitalala.
kaovilepe Sijimana cia luvida
iiuko asutile?
nalayele ni ape ni ivndi, 2ikuyulayukape?

233

O senhor ri-se, porm eu na


occasiio nao ria, pensava
na minha desgraa.
Depois as nuvens espalharam-se, o cu limpou, appareee de novo o sol, as
aguas correm, os caminhos
enxugam, e o meu amigo
chegou a sua casa muito
contente por nao lhe suceeder uma desgraa maior,
nao assim?
K assim mesmo. Como o senhor diz.
Tem chovido muito, os rios
j trasbordam e prximo
d'elles j se encontram
muitos charcos de agua
ftida.
Isso o peior, porque essas
aguas fazem-nos mal
sade.
Faz frio hoje?
Muito.
Se vai sair, cubra-sc com um
bom panno, porque o frio
muito.
E muito bom caminhar em
dias como o de hoje.
Eu quero antes frio do que
humidade.
No' sentiu a trovoada esta
noite?
Dormia muito bem, porque
no me acordou.

234

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

iiijika kuyukiatexe ni oma.


ukete kumanika ni ivudi ku
minada, i kiaso mauro
maeza niua luvula laxlka
katataka laiiima.
rukido r^uasabde knpe2)ele ni
dihulo dajala, luvulaluaxika katataka.
tumixa kudioxa ouma taso
i axakamne kiihuma mu
mutena.
lala bili, kusala kadi kumatiika uxadi un.
ah! make! kiji kutumana
jizaje jiapa paxi.
asabexe kali kHapula mitodo
mu itikita.
pa doda apa, ktaso rukido
rru. ..n. ..u.. .kaniusia,
tovile kuso vi kaxi kapula mitodo, ciei akiibukuna ni
atujika majila.
namne mitodo ni vudi okibukine ni aile paxi mu
itikita ia yuza mukiji.
polo iopo aci kagana kiximukina kali loima eji, polo
iopo pa zabukine,' mitodo
ikulo ivudi, ni rukido maZiko maso masueji; aci vmi
akubukinia xan u ina kuha kululo, i ka ni kiha
mu paxi.
jiula jia puda mavu miji
abuclikine poli; mitodo ilepa ivudi ni izulile, kausiia

Saiba que foi de respeito.


Tem fnsilado muito para o
norte, e quando as nuvens
correm de l a chuva no
se demora.
Comea o vento a soprar e o
cen a escurecer, a chuva
no tarda.
Mande tirar todas as cousas
quo estavam a seccar ao
sol.
Kepare, tambm fazem relmpagos d'aquelle lado.
Oh! senhores! parece que
vemos cair raios.
J comeam a estalar as arvores nas florestas.
Neste logar, quando o vento
sopra rijo rijo, e frequente
o estalar das arvores que
se partem e nos tapam os
caminhos.
Vi muitas arvores quebradas
e derrubadas nas florestas
de Angunza Muqunji.
Nesse sitio no se admira isso
porque o logar muito
elevado, as arvores so
muito velhas e o vento
sempre rijo; basta quebrar-se uma para essa cair
sobre outras e derruba-las.
As chuvas tcem posto a descoberto as raizes; as arvores so muito altas e co-

METnODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

kakepe ka rulddo aminikixa ni aibukuna.


ak! kalca! haje laseji kufa mem!
aci ukcte uoma, aci kubika
ni iRuda ni kaxike uviji.

235

padas, c qualquer fora de


vento as abala e parte.
Oh! com a breca, que raio
tiSo forte, quasi que cega!
Se tem medo cubra-sc com
um panno que tenha felpa
(uin cobertor de l).

Levantar da cama
nani poli pa ?
mi.
utixa kiijikula. jikula.
oxa mutodo; adama.
tubixa mutodo.
ter ejike?
ii mutulo kadi?
mutena muia kali muhuro?
za kali.
kanatoyilepe mutena kalimamo!
layuka bili; mutena ei tajibalele katumanape kali kamo.
aiya; layuka kali.
mata kalirilepe kiimi?
alilukine kadi mu tulo?
maZiko maso, ei azezalele
vi kaxi!
murudanmi, aci ulayitka.
nezile kiimutaziika ikulo kali.
mne yada abudikine kali
(a poli), ni utumixine:
atazukani ailolo aso.

Quem est ahi fora?


Eu.
Pode abrir. Abra.
Tire a tranca; entre.
Faa cair a tranca.
Coino isto?
Ainda est deitado?
muito tarde?
J muito tarde.
No suppuz fosse to tarde!
Lovante-sc; tempo perdido
no se repara.
Tem razo; levanto-mo j.
O senhor no inc responde?
Tornou a adormecer.
Sempre muito perguioso!
Meu amigo, acorde.
Estou a cham-lo ha muito
tempo.
O potentado est fora (saiu
para fora da habitao), c
determinou: chamem todos
os dignatarios.

23G

EXPEDIO TORTUGUEZA AO MUATIANVUA

axikele pa kaxalapoli kuedi,


iieza Jcamulej" et miiata aci
kiva jisayu eji esile holo
kedi.
tulo tiia pamaki ctaape.
Hayukata ni Jcaxi kulala mu
tulo tua pamaki.
numi Ziayukata; feneZi tala
bili katudipe polo pitu, i
munumo munida naiti ukusota kusala zoma eZi iiaidama ta ana ayada, ulcete
Jcumusala pamaki vintena
asanexe bididi ni kaxi.
kimijikape mudi mu yada o
aci utixa kuxakama mu
idalo ni kaxi!
Zinovape maluyuila kamo mu
ulalo nidi kmi niiiape,
Jcayana kali, casonikueda
poli da mutaba ni mutaba.
aci Ziniketepe selej' ctu, tutixa kulala ni ape.
amiiata ajima (amutajhna)
akulala mutulo ni kaki.
jiyada jaso, nani ukusala
mujikita aci ukulayuka bididi ni kaxi.
Samipe mana xidi.
e alodamiamo, kaidamenepe kusala mujikita.
niijikape mudi kusuta diciko
dso aci kuyulayuka biiiii, kua pa viusasa pauso
kia bida kuyupuixa mausa kali.

Aqui est o familiar d'clle


que vem dizer-te para ouvir as noticias que chegaram corte.
O somno da madrugada bom.
Gosto muito de dormir de
madrugada.
Eu tambm; mas repare que
no estamos na nossa terra,
e aqui na Lunda, quem
quer fazer alguma cousa
que dependa ds naturaes,
precisa faz-lo eido antes
do dia comear a aquecer.
Eu nfio sei como nesta terra
se pode estar tanto tempo
na cama!
Afflige-mo menos o calor na
cama do que quando ando
por fora de um lado para
o outro.
Quando se no tem amo pode-se dormir tranquillo.
Os grandes senhores dormem
pouco.
Em toda a parte quem trabalha levanta-se edo.
No sou ambicioso.
Est fallando assim porque
no precisa trabalhar.
No sei em que passa/ o tempo quando me levanto cedo;
j me aborrece ir todas as
madrugadas s audincias.

METHODO PKATICO DA LNGUA DA LUNDA

usalamamo mudimi,kadipe
kusuyirile kali.
Vicei mata asala?
nikayana ditiko a mutena, mutaZa ume cia kusala mujikita, mutata muka mukedayana, i kadi
aka kimixa arudanmi
aape.
e ltia ape mu aruda mayada ama?
muloy' eli nalike?
muloy' ei ne aht, ni ecu midele?
itia, ne mudi e5; mixima
ine aci atanaapenivudi
mu midele.
atu aso kakidoyape mudi
mata irtoya.
kiji ka, kakusalape mudi
mi, eli mia ikuo tau kuloda ni ne, ni akaj" a ni
ana ni ahi; i nxijika nixape jike akuxike ni unida
ape i aci alele tume ni
titka, akayana lei
akete (akuvajkudi aka,
aidamne kamo Zakai alodele kamo mu iki.
mata niia ni kimixa arudanei pa musasa?
aci takusota kisakana (kitanaj ni kabaod nine
aso mamo Zaape kamo
hididi ni kaxi, mdoya pa-

237

Faa como cu, que jil no se


aborrece.
O que faz o senhor?
Divido o dia, parte para trabalhar, parte para passear,
e ainda outra parte para
visitar meus amigos.

Aeredita cm amigos nesta


terras?
Porque no?
Porque elles so pretos e ns
brancos?
Acredite, elles so como ns,
entre elles existem to bons
sentimentos como nos brancos.
Nem todos pensam como o
senhor.
Pouco me importa, no fazem
como eu, que vou s snas
habitaes fallar com elles,
com as suas mulheres e
filhos; e sei bem como elles
vivem em boa paz e se estimam uns aos outros, repartindo o que teem com os
necessitados sem d'isso fazerem alarde.
De manh que o senhor
faz essas visitas?
A melhor occasio para os
encontrarmos a todos e
conversar com elles de
madrugada, porque depois

233

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

Icicza mutu ni mtu uta kusala miijikita alrina.


e abudika ni kaxi kuso pa
musasa? miko maso, aoxa aci
asala diiko diipe.
eZu tuaxakama kaktepc kuso
mu Zlkubo aci usala diciko
diape, mamo kamo pakeza uakudia pa urela.
usai' eZit
aci uaZao eZi?
ulula mu tulo ecikc?
aci kikila Tjode, katat' eci
kasabexe dia kujala; aci
yole eza, nisala mudi ne
ana yada, yode mu huro nia
katataka kuyulala.
nikusota kali leio kusala muamo.
usala ni ape.
dioka dia talo katataka; tuia
ku poli.
tala, kuyulayuka kali.
nidi pane usa pali.

cada um vae tratar dos


seus servios.
Sac muitas vezes de manha?
Todas, excepto quando faz
mau tempo.
Estamos poucas vezes cm
casa se faz bom tempo,
principabnente depois de
jantar.
O que faz?
Em que se entretm?
Quando se deita?
Sc no ba lua, logo que escurece; se ha, fao como os
indgenas, espero a lua uo
alto para me deitar.
Vou passar a fazer o mesmo.
Faz bem.
Sae j j da cama; vamos para fora.
Espere, levanto-me j.
Eis-mc prompto.

Deitar
uapudile difiko diei dia lelot
civudi, cleneci nilej' ei ni akne Zikuyapa ni kaxi.
mia ni kuyulala kali, paxala
pakiepe nidi mu tulo kaiji
pata ka zaZi a nani.

Ests satisfeito com o teu


dia?
Bastante, mas confesso que
estou muito fatigado.
Vou deitar-me j, e d'aqui a
poue durmo e no sei o
que se passa no mundo de
Deus.

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

ukukatexe kuyujola.
mia m muxima ni ape.
apatele tia?
mam, kiji kuape kuxa
Sta cim Zakadi kupata.
muloy' iki?
utala mutena cia budika.
kayana, lenei nalike; pata
iaso, pata ia$o ni cia
ape ivudi.
lei pa musasa ulodel' Anti
uxala jike?
Zinijikape ceci ukusota kuyideja !
kaovilepe mi nidi ni kufa
mu tido?
idcusota mi neza ni kumalayixa?
aci et iieza kuyidayixa, kiji nikuibida ni toma ni
Sikukuata pa Zikasa.
ciencti selef mi kuyuleje musasa u iasote kudtoka
dtamaiko pamaki bididi!
ei ukusota kababa, ni mi
ukusota kua mu tido; uia
ni et.
tala aci pata dipana odi,
kudi ka eza rukido ka
mutue mi, ni kuyusala
ni ipe.
ukusota Eoma kadi kamo?
bate, ia ni Si noji; tuakuladika.

239

Ajude a despir-me.
Da melhor vontade.
Fechou as portas?
Sim senhor, mas talvez fosso
bom deixar ma aberta.
Porque ?
Porque v o sol quando appareee.
Xiio, isso de modo nenhum;
feche tudo, feche tudo muito bem.
Diga-me em que ficaram os
projectos d'esta manh?
No sei o que me quer dizer!
No percebes que estou a
cair com somno?
Quer que eu venha acord-lo?
Se vieres aeordar-me, arriseas-te a apanhar com a
primeira cousa que eu encontre mo.
Mas o patro disse-me esta
manha que queria sair amanh de madrugada.
Tu queres conversar e eu
quero dormir; vai-te embora.
V se tapas aquelle buraco,
que por ali vem vento para
a cabea, e faz-me mal..
Quer mais alguma cousa?
No, vae com Deus; boas
noites.

240

EXPEDIO

POKTUGUEZA AO MUATINVUA

Vestir
muata ukuyutumine neza kumulayixa niijile kumutazuka.
dicilco dii jike? mutena ejlle?
diape ni kaxi; dihulo iatoka, karukido kasuta.
mia ni kuyulayuka.
ijala eSi? e mxiata ukusota
kujal' elil
mukozo ajala ni itadi ia ido,
ni kahiko kakuleya kasia, kuyutumixa ttuk'
mi mne puto, ni ibolokoto ni tupaya tumiedu tukuleya.
ukusota mupoda usuza uci
njala?
usuza.
kakusotape kujala Zioma mu
xiyo?
zaZi la ulo ikuyakexe murudanmi mata...
ka mut cieci ou cakusota?
sala usuza mitjima.
let' mi dihso dia s, xbata
ni mukuali.
tuxalapoli aseda poli Zilita
Zia tatu, ditada niutaimi
mazuro maadi.
atu avudi akata kuyutala ou
kuyimane?

O senhor ordcnou-mc que o


acordasse, por isso venho
eham-lo.
Coino est o dia? O sol appareceu?
Muito bom; o eeu limpa,
corre alguma aragem.
Vou levantar-me.
Que roupa veste? O senhor
o que quer vestir?
O panno grando azul com
gales dourados, a farda
encarnada que me mandou
meu pae o liei dos Portugueses, sapatos e jjolainas
agaloadas.
Quer a facha encarnada ou
azul?
A encarnada.
Nilo pe nada no pescoo ?
Ponho a cruz de ouro que
me deu o meu amigo o sr.
F...
O que quer para a cabea?
O penacho grande vermelho.
Traze-me o leno de seda, a
espada e a faca.
Os familiares que levem
para fora a pellc de leo,
a cadeira e a minha arma
de dois canos.
Est muita gente minha
espera ?

MKTIIODO PRATICO DA L1KGUA DA LUXDA

namne ailolo ani ni mata


ak7ia maata.
kuyuneta mema kOadikila kuholrila makasa mi.
cleya a foia Sidi kiso?
mia ni kuZata.
bate, tazuka kaxalapoli umuneta; mne kaketepe mujikita kusala kadi, ei katixape kudoka suipa mi.
tala bili, aci inilina adi tetama.
akuki maku nkusota kuzabula; mamo, idi iape.
mana aci mari zidi kali ni
usa kali.
mne kadi ntazukine mulobe
edi cia kumukatexe kumujala.
pata musetc ta ijala aji atixa keza.
viu yada Ha mata aji aeza ?
panapa nia pai aji?
padi doa ukusakana pa
um; tabula oyo ni pakeza a kumupata kuyumakexe.
kuyuleja kadi, aci ukusota
liauta ka maturo matano?
manc, kumusedexa kaxalapoli kaka.
ukicte pane oyo.
musete kiintupata kuape?
utala bili, aci Zidi ciape.

241

Vi s quatro dignitrios com


a i>ua fora armada do costume.
Trazc-nie agua quente para
lavar as mos.
A bacia de folha onde est?
Vou procur-la.
No, chama o servo que a
traga; elle no tem agora
servio, e tu no podes sair
de junto de mim.
Iepara, se as milunas esto
direitas (symetrieas).
A da esquerda precisa levantada; assim, est bem.
V se a senhora est proinpta.
Ella ainda ha pouco chamou
a sua aia para a ajudar a
vestir.
Fecha a mala da roupa por
causa dos ladres.
Na residncia do senhor appareeem ladres?
Tambm por aqui ha ladres?
Em cada canto encontras um;
toma l a chave, e depois
de fechar a mala d-m'a.
verdade, quer o revlver.
Sim senhor, entrega-o a outro
criado.
Aqui tem a chave.
Fechaste bem a mala?
Veja ainda se est bem.

242

EXPEDIO POKTUGUEZA AO MUATIXVUA

tuani poli kali. leja Icanapuoa utuma kitloza mata


maata.
kijilele mne kusota difada.
aci mne ukusota mne kijika Icudita.
tala bili, mxikozo omu ikapepe ni kabiko aka, kujjuneta kai mukozo usuza ni
tutuoo ta io.
katata vkua kuxakama kadi
kisipa mikozo, i poli pa
atu avudi kali kiman' et,
mata !
kijika, kinaitumincpc keza lididi ni lididi.
mxikozo omu, man Si noji,
ujala ni ape ni kuley' aka;
e asiijile kaji kujala
kudi ifa.
tuani, tukubudikayani.

Vamos jil para fora. Diga ao


Canapumba que mande
descarregar as armas do
costume.
E possvel que elle precise
plvora.
Se elle precisar sabe pedi-la.
Olha, este panno no vac bem
com esta farda, d-me o
outro encarnado com cstrellas de ouro.
Agora vae demorar-se muito
a trocar os pannos, e l fora j est muito povo sua
espera, senhor!
Mo me importa, no os mandei vir to cedo.
Este panno, sim senhor, veste
bem com a farda; tn s
tolo, no sabes vestir segundo as cores.
Vamos, saiamos.

Comer
axilea mata; ieza kusala
munuma?
ciayukata kumumana kez'
ako.
neza kuloda nei dia useta
ape, likulo (Vasabele) nikusota kxtdta ikuda pa
musasa Zet, leio-kanakudilepe kadi.

Seja bum vindo, senhor; o


que o traz por c?
Alegro-me da sua visita (de
v-lo por aqui).
Venho fallar com V. (comtigo)
de um bom negocio; mas
antes aproveito-me do seu
almoo porque ainda hoje
no comi.

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

mutena poli pa mamo jike


kadipe Zifa iletl
taxa, naiolcne pamaki buididi, katata keda cia kunuko, cia kune ka. kuloda kadi ntou, tirele kamo
ni muka, i mamo nimusasa (mutena utailej kinayuvulukinepe dia kuia ni
aci kanamenepe murudanmi kudia ni sapali ni kaxi ni muxima mutoka yadi o.
aci axika kuno ni kuxakama.
mu mesa omu maciko mavso
padidoda ume, acikaTjana
kamo cia aruda eZi zabi ci
noji ukusota kutamuma
wtu.
kuyulek' mi, aci mi neza ni
kumulbexa.
ka<jana kjilepe, iiitia apej
cayukata kamo kudia ni
mukuctu Icayana mini mi.
ukusot' tci asalele? eit tukete kaso kali cidi bu mesa fidi mu mesu).
mudi naman axi, nikusota
kusabexe kudi axi.
tala; tudin alo: kasaii, <jaje, zada, baje, rubebe ni
kalo.
kalo kakutjuapclcpe, nikusota
kamo jibebe; jidi jikepejikamo Zieneci jiape jikamo
mu, mukano.

243

Como assim? to tarde no


o seu costume!
E verdade,sa de madrugada,
e depois anda para aqui,
anda para acol, falia agora
com este, logo com aquellc, assim se passou a manh, e no me lembrava de
comer se no visse o meu
amigo com tanto apetite
devorando essa perdiz.

Chegue-se para c e sente-se.


Xesta mesa ha sempre logar,
ao menos para os amigos
que Deus nos quer mandar.
Perdo, se venho interromp-lo.
Xo veiu, no, acredite; estimo mais comer acompanhado do que s.
O que quer primeiro? Temos
apenas o que estd sobre a
mesa (o que est vista).
Como vejo peixe, principio
por elle.
Attenda; temos ahi: eassau,
angaje, anzanda, buaje,
lubembe e bagre.
De bagre no gosto, prefiro
os bembes; so pequenos
mas so mais gostosos.

244

EXPEDIO PORTUGUEZA AO S1UATIANVUA

aiya; Zieneci bedebede ape


kamo kadi kumida ni moya, ahina ataala.
itkusota kali jinama fia ba ?
Zisapilo Siun uket' e<Zi?
yuvo, tidi kumisuka Ztaape
kudi man mixi mi.
kadi kali nakudile; nikusota
kumupaka.
man; Ziaape, kadipe maiko maso.
niapele kamo Zinama Via palaya, i muxima el ape
kuyakexe Zisapilo <5a ci
namane niedi a kumuzuza.
kakuyi, dioxa Zisapilo ei Cia
mata, let' edi paka ume
<5?a xikatula ape.
namne kali aci ali bayala
akudile Zinama 5ta kaba.
ikuyiximukine iene nakata kali kuxiki ni alu aka
ra akijikile kuda tuba, ni akine akusota kamo tuba takete ruimi
rujala.
muloy' ei mamo?
Ziriijikape kuZilul' i, kali
kamo natpile mdoy' ez.
kakuiape imuma?
muloy' eU kayana hisota!
Ziayukata kumona imuma, i
kaxi kamo imuma ta yad'
ou ia sasa.

Tem razo; mas os bendebendes ainda so mais saborosos comendo-os com


sal, porque so doces.
Quer agora carne de bfalo?
Aquclle prato o que tem?
Cavallo marinho, que cst.i
muito bem cozinhado pelo
meu cozinheiro.
Nunca comi; vou prov-lo.
Sim senhor; bom, mas no
para todos os dias.
Gosto mais de carne de palanga, e favor dar-me
aquellc prato que eu vejo
com ella assada.
Rapaz, tira este prato ao senhor, c traze-lhe uma faca
quo corte bem.
Eu j vi os Bngnlas comerem carne de co.
No me admiro cVisso, porque
j estive entre outros povos que tambm a comem,
preferindo os ces que teem
liugua preta.
Porque preferem esses?
No sei responder-lhe; nunca
me informei do motivo.
No quer fruetas?
Porque no hei de querer!
Gosto muito de fruetas, c muito mais das d'estas terras
porque so acidas.

METIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUXDA

kakuyi, dioxa isapUo taso, ni


leta vnuma taso Zitukete
leio mu cikuoo.
humana kaso, bate; tuaiduluka kuna rada rape.
rada rei reza kiso ?
rakudima mu ila tmi; una
saka, pakeza ulef mi aci
uratana rape rua mukano.
pai kas.
tala bili, kayana Icoxa uvu
et.
ruada ruape rakne! kalooo!
mariiS!
ximana utue atoka ni kaxi!
clabne! aci nketile Zila
Sia rada mudi ei, kanasotilepe knfa ni zla.
kli kamo nina rada rape
mudi oru mu jiyada eji.
ijika imuma aso Ziadi ku
mesu ni ?
buate mane; niijika kaso kali, mueye a zavu, makodi, jiyido ni makalibane,
aka (axala) kaiji majina diahina.
nikusota kuleja et majina
daso, kusabexapa makodi
mutaZa ka.
aka niita kutala kakepe, nu
kusota kisanika mu mikada mikiepe imi.
sanika: majiloyo, Zilolo, xurudo ni kabuyo.

245

Rapaz, tira todos os pratos e


traze todas as fruetas que
hoje temos.
Aproveitemos o intervallo a
fumar bom tabaco.
D'onde lhe vem o tabaco?
cultivado nas rainhas lavras ; fume primeiro, e diga
depois se o acha saboroso.
Aqui tem fogo.
Repare, no queime a barba.
Exeellente tabaco! sim senhor!
Veja que cinza to clara!
verdade! se ou tivesse uma
lavra de tabaco como a sua,
no morreria de fome.
Nunca fumei to bom tabaco
nestas terras.
Conhece todas as fruetas que
v deante de si?
No senhor; apenas conheo
ananaz, bananas, anguindos e o maealibane; as
outras (o resto) no sei os
nomes que teem.
Vou dizer-lhe os nomes de
todas, a principiar das bananas para l.
Ento espere um pouco para
os escrever na minha carteira.
Escreva: majilongo, ehilolo,
xurundo e eabungo.

24G

EXPEDIO PORTUGUEZA AO SIUATIANVUA

ZeZi ukusota kuna?


utixa kunona muxima e:
eZu tukete mava ma xoka,
marra ma toZe, kasolo, marufo ma dixisa (diZe), ni
marufo ma mazaxu.
nikusota marufo ma dibe i
kakiepe ni kaxl, kakuyijidilepe kuna marufo ama, i
nikete ma kuyusala nnpe mu maZiko masuta >iakata kuela muvumo.
kakuyi, mn' o vmrudanmi
kudiapa urela ui mi <%ahi nikusota ukusala Ziouma Ziape kamo kayana
takudia pa musasa niuloya mata axala m zala
edi, i iamaZiko edi la
ni kuloda ni ipe dia kudta
tctu.
bate, murudanmi, kayana
kuloda mamo; nadiile ni
ape ni kaxi i nikuta 2?akne dia ikuia iape.
ioda miiamo cayukata kaso
cimi, kayana Sidi mu muxima ei.
mi blayukata kali bate clipe
mudi kudiapa musasa, koZa
apedile ni kaxi.
mata ukete mari mixi ni
ape.
kudia pa urela iikamuleja;
tuani ka edi kayana kutalala.

O que quer beber?


Pode escolher segundo a sua
vontade: ns temos cerveja
(espcie) de milho, dita de
bordo, dita de mel, vinho
de palmeira, dito doce.
Desejo vinho de palmeira e
muito pouco, porquo no
estou acostumado a estes
vinhos, e nestes dias tenho
andado incommodado do
ventre.
Rapaz, este senhor meu amigo janta tambm commigo,
e portanto apresenta cousa
melhor do que o almoo,
porque elle ficou com fome,
e depois vae dizer mal
da nossa comida.

so diga isso, meu amigo;


eu comi esplendidamente,
estou repleto de boas comidas.
Diz isso s para me ser agradvel, mas no o que
sente.
Contento-me que no seja
inferior ao almoo, que
estava cxccllente.
O senhor tem um bom cozinheiro.
O jantar o dir; vamos a elle
para no arrefecer.

METHODO PRATICO DA LnfGUA DA LTJXDA

mahi mudi ukumuloda mi


ni mi, cikuyapelepe kuia
kumutalala.
axakama. kakuyi, tala bili,
mata kaketepe rusumo, ni
moya axalele palepa pu.
balida isapilo aso katiji]ca feSi tukete ka kuia,
ni kaso kutasabexe.
oaape. ka mu lisapuilo lia
nimana kali jibavu fia mukoko, Ziininiapeleni kaxi.
nikusota kali kudia niapele
ni kaxi mixima :jala ria yoluyo kumizuza.
mi nikusota kamo kaxalapoli ke net' mi anasuka a
viu musaji a maxi, Sinitoya kita kadi kamo.
kanilejape Zi biiate, mari
mixi iimi ijilca kuisuka
ni ape.
nikete muxima akne Zi
mata ukuda ditako dia
tabu Zi mi nalozele yoloxe.
umusakula kakepe, ni ukamana jinama jiape.
umukua ni maiji Zii loma iape, i maiji orna
akisuka ni ma mzolo.
maiji ama maei?
Ziakne mi nikete tisaini dia
kuia ku muxima ni kaxi, i
kumana mata kuia mamo kakepe ni kakepe.

247

Sou da mesma opinio, porquo


tambm no gosto do comer frio.
Scnte-se. Rapaz, o senhor
no tem copo, e o sal ficou
hl longe.
Destapa todos os pratos para
sabermos o quo temos, e
por onde havemos de principiar.
Bem. Alm, naquelle prato,
j eu vejo costelletas de carneiro, de que gosto muito.
Vou principiar por comer do
que muito gosto: figados
de veado assado.
Eu prefiro que o seu ereado
me traga rins em molho
de sangue, que penso ter
de repetir.
No digo que nao, porque o
meu cozinheiro os sabe arranjar muito bem.
Tenho muito prazer em que o
senhor coma perna do leo
que eu hontem cacei.
Prove-a um pouco, o ver que
uma carno delicada.
Coma-a com hervas quo
muito bom, e essas hervas
foram cozinhadas com ovos.
Que hervas so estas?
lia realidade estou envergonhado do meu apetite, e
de ver o senhor comer to
pouco.

248

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIAXVUA

macilco mauso mamo; pa musasa ni kua niape ni


haxi, pa uruela pakiepe.
aZifa cia kua a ucuko?
Sinikutixape kuxala Zakai
kua pa uZuko.
aka lef mi mamo; kua pa
uruela pa miata kaso kali,
kusakula akne kua pa
uruela ex Zii Za uluko.
kakuape rruka?
nikusota kamo ikoi iakoxa, aci kaiya usana pa
kas.
mu Zikubo eli mulu mikila
kakuape Zakairruka. kuktu miko maso.
kakuyi, paka apa kalcutetape;
tala aci amaZiko ukutuma
a kisekula jijJaka jso.
maric, selej" mi.
komix ni ape rusumo eru,
5 nikusota kuruteka kanolo, niijika e apele ni
kaxi.
manit, muklayo, italala ni
kaxi ni mape mu mukano.
lele, kakuape toma kamo?
umona ka kazolo ka kisuka
mu maxi, tiape ka kua
ni rruka; kayana kusota?
nikete muxima muloZe a
yobe ni uba nimona nipala
akne.

sempre assim; como muito


bem de manh, mas muito
pouco de tarde.
Costuma cear?
No posso passar sem ceia.
Ento diga-me isso; o jantar
para o senhor apenas entretenimento, o seu verdadeiro jantar & noite.
No come infunde?
Prefiro antes banana assada,
ou bombo passado pelo
fogo.
Nesta casa ningum pode
passar sem infunde. o
nosso principal alimento.
Kapaz, esta faca no corta;
v se amanh mandas afiar
todas as facas.
Sim senhor, meu amo.
Limpe bem este copo, que
quero deitar-lhe hydromel,
de que eu sei que gosta
muito.
Sim senhor, meu fidalgo, e
muito fresco e muito agradvel.
Ento, no come mais nada?
Temos ali frangiio de cabidela muito bom para comer
com infunde; no quer?
Tenho apetite ao lombo de
vaeca com cogumcllos, que
tem uma apparencia excellente.

ilETIIODO PRATICO DA LIXGUA DA LUXDA

mauha mamo kaekape kolo


ktu.
mazeyo ni mut a ZihoZe
ukusota?
ajikiixa, aile kali ni kaxi.
inidipe ascji ukudia, mari
mixi mi bate kijika
kisuka kuda oko mudi kolo
kutu.
kuiji Ide kibula miluyo.
nitoya aihode bate mani mudi ka.
kiji mamo.
aci kayana axalele ciaape
ni kuda pa urela naileZa
kuyuleka, muxima mi
ukusota kusla niape kudi
muruanmi.
mumdanmi kuyakexe kuda
pa urda ka mana mata; mamo eti minatixile
kutala kamot
ma cikuoo Smi kanikeepe
matiko mudi leio edi.
nakairuka kamo kaka, nikusota kidcjana mazi ma
mi mudi muxima mutoka
mi ova.
ei, amujilca muxima mi.

mazi maape namaovile kali


kamo nakavulamne.

249

Cogumellos como estes no


apparecem nas nossas terras.
Quer feijo com cabea de
porco?
Agradecido, j comi muito.
No teimo cm que coma, porque o meu cozinheiro no
sabe fazer este prato como
na nossa terra.
Talvez por falta de temperos.
Eu creio, porque os porcos
nao so to gordos como
l.
Pode ser.
Sc no ficou satisfeito com o
jantar queira deseulpar-mc,
porque o meu desejo era
ser agradvel ao meu amigoO meu amigo apresentou-mc
um jantar de prncipe; que
mais podia cu esperar.?
Em minha casa no tenho
dias como este.
Voltarei mais vezes para provar-lhe que as minhas palavras exprimem o meu
sentir.
Fico-lhc muito reconhecido.
(Est sepultado no meu
corao.)
Jamais esquecerei a sua be-

250

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIANVUA

Passear
katataka tuani kedagana
tiseexe ta kudia mu ivumo.
pa dizi kamo; iiiia ni kumutala ni muxima mape.
kutukita kiso?
t (p) kuikulo ]cua dito, ka
matiko maso kusuta kaipepele.
mne yada kakatape kusuta
munumo, aci mamo asotele kali kutuma aedi kusea
majila ama, mne ulcete
Ziniyo ni kaxi mui ene.
mn' edi aidamne mutu
makne kijika kaso kumona mujikita omu.
mne nkete, Zeneti ikuyi ou
pekila, umutumine ni alua
a mata ... kuloda ni
ana kedi uxadi a Sikapa.

mutodo ma ciakne qjia


ni kaxi, ni ulepele xijima.
uijika dijina diedi?
mujayama.
i muka a maiiima minimana mu iada?
mukaba.
nikata ni kumana munomo
mitodo iape ivudi, kakiteIN

Vamos agora passear pava


fazer a digesto.
Est dito; vou acompanh-lo
com muito prazer.
Aonde vamos ?
At 'I margem do rio, que ali
corro sempre fresco.
O potentado no tem passado
por aqui, alias j teria
mandado os seus rapazes
limparem estes caminhos,
porque elle tem muito cuidado nisso.
Ello devia ter um homem
especialmente encarregado
d'este servio.
Tem, mas esse homem est
ausente, porque elle o mandou com os portadores do
sr. F... fallar aos seus
parentes na outra banda
do Chicapa.
Aquella arvore na verdade
muito frondosa, e de uma
grande altura.
Sabe o seu nome?
Mujangama.
E aqueH'outra do folhas largas que eu vejo em baixo?
Mucamba.
Tenho visto por aqui muitas
arvores boas, mas no cui-

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUXDA

kanipe muxima ahina,


axkama ni afa Zakadi
miau kutoya ane.
alu kakutoyape mu urtei, aci
akuteka iJcasa edi mu mutodo iim Zidi kaso Zaknmusala kumuxexa, cikusala jikuni ja kas mu ikubo tau.
aixcxa akitsiya aka, kakutoyape muamo an' ati diZiko im kakezti ne
akiietc kova kitsota pekila.
akusala mipe Zakai amuijika; akuitia aci kayana kunoiko kiutH kamo pak~e
pe maciko maso atana doda
kutuya io.
ne akilia ni kaxikumuka ni
maito, akitia jinama ja
kuloza ni mitodo kali kamo
akakuapixa.
mamo aci akudiba nne!
tala bili; kamenepe knhulo a
mutia a mutodo kaaya
kakiepe mudi kima
Zidi, amutazuka buji.
Zikita bla ima cidi Ziaape!
a seZasefi ni mukilo tijala!
munumo mu kaiimi vkcte
ivudi.
nikete mtixima kuseda cimub
kua kolo ktu.

251

dain d'cllas; vivem c morrem sem que a mo do


homem as encaminhe.
Esta gente no pensa nisso,
e se tocam numa arvore
s para a destruir, fazer
lenhas para aquecer as habitaes.
Estragam-nas por innoecneia,
no pensam mesmo na falta
que seus vindouros ho de
encontrar.
Fazem mal sem o saberem;
suppem que se no for
aqui, um pouco mais longe
sempre encontram sitio para fazer uma povoao.
Vo descendo (caminhando
para o norte) acompanhando os rios, c crem que a
caa c as arvores nunca
acabaro.
Como se enganam!
Repare; no v no ramo d'aqnclla arvore um animalzinho que parece um macaco ?
Vejo sim, o bnji.
Que bonita pclle de macaco!
cinzenta c a eauda preta!
Aqui no (rio) Cachmi ha
muitos.
Fao empenho em levar uma
para a minha terra.

9r>9

EXPEDIO TORTUGUEZA AO MUATIANVUA

utixa kuZitana katataka,


mamo eci mi nalode mata ...
najikit' c hali jivudi.
natoyile it' o ajila kamo
ni kaxi.
kakadipe amumne?
bate; leio diiko disaka kiza pa.
tuia kutuxakama pasipa mu
Zilalo, mu mutia a mutodo
udi paxi pa matiko mavudi usapali kuzalula ilalo.
ufikusota ni ape, tilalo eci
Zijilca, ni aci ukubxikuka
Zaso mcma kuZiluika.
clenei idipe lilalo, &ilubika
mitodo ivudi kuhulo diaka Zakadi kikasa, mamo mema aci maseji, akuina cia kiza maiko maso luvula lasieji, aso mitodo akikaka mema mu
tada.
katataka kaso nimane ito kaketepe dijia diimdi.
malii; mamo kadi aci akata kioza ayiivo ni aci ku. mana ayado.
mudi mamo!
aikezaa reoe, pakiso it'
o ma kusakana pasipa
paka.
nova kali.

Pode obt-la facilmente logo


quo cu fallo ao sr. F...
Desde j lhe agradeo muito.
Pensei que este rio era muito
mais largo.
Ainda no o tinha visto?
No; hoje a primeira vez
que venho aqui.
Vamos sentar-nos ao p da
ponte naqucllc tronco de
arvore, que jaz no cho ha
muitos dias, prompto para
reforar a ponte.
Bem precisa, porque esta ponte
um perigo, c desconjuntase logo que :i agua a cubra.
Aquillo no ponte, 6 um
amontoado de troncos sem
ligao, do modo que sendo a corrente forte, o que
suecede sempre depois das
grandes chuvas, todos os
paus so levados para baixo
(na corrente).
S agora reparo que o rio
tem muito pouco fundo.
Tem; mas ainda assim nclle
se teem caado cavallosmarinhos, c vera-so jacars.
Como assim!
Vccm do Lucmbc, onde este
rio encontra aqucllc perto
d'aqui.
J:l percebo.

METHODO PKATIO DA LNGUA DA I,UNDA

mutena afa kali, iajala;


tuani kutulnka ni kuZiluka ukete oma kamukado kukanunuka akusalani
kaxi ni luvula lanokne
maiiko ama, Jila kulut
cioso miijka ni mitodo.
uloda ni ape; tuia ni Jceda
nitu.
kutoka kaki kulut ka?
kiji aci kuoxapata ZcneZi
leio kuyiximukine masuko
matalala ni kaxi.
kaovilepe kiyila mudikudila?
cia Icayana kuoxapata.
kuteda tusakali; kutala ape
kayana kipa kali.
ah! ka! ulodele Icali palepa
dinuyuna diabula kali ni
usa.
murudanmi amne niape,
Zidi mutaa muvudi a kalala akata kutema.
ukusota kuia ka.
tuani; kiji lele mijikita tu
tape kudi ne, aci kayana
mamo tina kitala ni kusuta n' aio.
atema kali ikubo isato, lime
ipadelepe loma.

253

O sol j se escondeu c principia a escurecer; varao-nos


retirar por causa da ladeira
que temos a subir e est
muito escorregadia com as
ultimas chuvas, e o caminho para deante est todo
obstriiido com troncos.
Diz bem; vamo-nos embora.
Que claro ser aqucllc IA
adeante ?
Talvez seja alguma queimada; mas hoje admira-me,
porque o capim est muito
molhado.
No sentiu gritos, que parecem de ehro?
Aquillo no queimada.
Apressemos o passo; tome
sentido, no d alguma topada.
Ui! j fallou fora de tempo;
apanhei uma pancada rija
no joelho.
O meu amigo calculou bem,
parte da povoao do
Calala que est a arder.
Quer l ir?
Vamos; pode ser que os nossos servios sejam precisos,
c quando mais no seja
vamos animar os afflictos.
Arderam j trs habitaes,
c de uma nada se poude
salvar.

254

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

axona alada, aJcudile mudi


ana kaki.
ipula mutu muloy' cZi acne
akudilc.
axona! kiji ajibalexa iidi
zaso Zidi toma ikiepc, tusayasaya, manuyo maadi
aci um, divuya dimue ni
tupa ni tukaya ni misasa
ta kadiya ni Zi noji ijika
palepe kamo.
aci mamo tumix' a musula
mi,nakaipan alnnatenc
ni kamo cloma tika. aci
2 noji kutupana Zidi cm
aso.
murudanmi, nakalef a; clcnti kusala mamo mudi
muxima ukusota, tukamana
kntema kadi ikulo ika.
late kutoya mamj kusala
ni ape kayana kutala
mutu, alcja mamo mu
kolo kctu, aci kuvulamnc
kali?
murudanmi axikilc pauapa
jiyode jtadijtasutile, ni mi
nikuxakama kali kunoko
mive mivudi.
caape, tiani kali ku ilobo
utii.
ijika jHa ket? tala, et ukusota nia kumutale?
vud; mamo kajala nitala
kuyuwa batc.

Desgraadas mulheres, choram como creanas.


Pergunte a alguem porque
choram cilas?
Coitadas, talvez perdessem
toda a sua fortuna, que
consiste cm ponca cousa:
missangas, uma ou duas
pancllas, um panno, cestos, esteiras, c sabe Deus
se alguma cousa mais.
Sc 6 s isso mande-as minha residncia, dar-lh'o-hei
c mais alguma cousa. Quando Deus d para todos.
Meu amigo, vou dizcr-lh'o;
mas um beneficio como
esse, anima a repetirem-sc
os ogos.
No pense assim; faze bem
no olhes a quem, dizem
l na nossa terra, no se
lembra?
O meu amigo chegou aqui ha
dois mezes, c cu j por c
estou ha alguns annos.
Bem, vamos agora para os
nossos acampamentos.
Sabe o caminho para o seu?
Se quer vou acompanh-lo.
Muito obrigado; apesar de
escuro espero no me enganar.

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

lele, kuladika; Jculayala ni


ape, mamo muxima mi
umukusota.
mia kadi kusanika mu mukada mi jisayo jiova naijikile leioaci asutile.
pa damaZiko; ciuxika akadi ni ipe.
mamo k; tuladika.
tulaika; tuiani ni zaoi.

255

Ento, boas noites; durma


bem, o que eu estimo.
Vou ainda escrever no meu
livro as noticias de que
hoje tive conhecimento.
At amauha; que chegue sem
novidade.
Egualmente; boa noite.
Boa noite; vamos com Deus.

O doente
tova murudanmi?
nikova mutue kuela, mukano kuytima, paktepe ni palepe, mutaba a ttuko kubusa tkata, kuyuiela citoya
kiji muxima.
misoyo a mutaba, aci ikxo
aci tiso?
novile kali ikuso kamo, kayana
maseji mudi leio, Zialii
naitile musoni [mi kutazuk' e, mne yaya.
mn' edi yoloxe axakamcne
kunoko, aci kuyuleje e
mne yaya akne i axika polo pitu muve omu,
ZiaJii naketile muxima kumumanajana mata ni mi
iputjx uet.
aci asabexele kova Janela
mu diiko ecike ou jike ?

O que sente o meu amigo?


Sinto dores de cabea, muitas
seceuras, de quando cm
quando doe-me o lado direito acima do ventre, onde
julgo ser o fgado.
As dores do lado so antigas
ou modernas?
Tenho-as sentido mais vezes,
mas no to fortes como
hoje, por isso pedi a meu
primo para chamar o senhor curandeiro.
Elle hontem esteve aqui, e
disse-me que o senhor um
curandeiro capaz que chegou ao nosso sitio este anno,
por isso tive vontade de
o consultar.
Quando principiou a sentir-sc
doente?

256

EXPEDIO PORTUGUEZA AO SIUATINVUA

matiko masato novile mutuo


kuela, ni Icui pa mutvtl
kuyusalexe kuela; najilalele muxima ua kudia ni kulala mu tulo palcepe ni
kaxi.
nimana kali kuela he clipe
kamo ka muxima, ni omu
nikusota kali kikexa; ZiasaZele murudanmi unia
mono aknsuka, dZamaliko
nikiza pamaki.
kiji nitala ukalala mu tulo
ni kiepe,muloyamutmape kamo.
li noji timovua. naileoa kuia
katata kumana man' mi
uakata kuela ni kaxi mu
mesu.
manc, ntia kali.
leio, ftayukata Icamo kumana
pala iiei.
mono kuyusala ni ape, neilc
mu tulo pakiepe kamo, nikete kali muxima akudia.
kudia kali, liapelepe.
leio utixa kuna kaso misajc
ia zolo, dtamaZiko nakakiiijika kuloda aci utixa
kudia cloma dei kayana.
mutue et kuyulej' ecike?
kiapelepe kadi mudi nakuetile muxima.
mia ni kusala mono umue
eCi e ukakuna rusumo

Ha trs dias quo as dores de


cabea me mio deixam, c
por ahi comeou o meu
mal; perdi a vontade de
comer e pouco tenho dormido.
Vejo que a sua principal
doena 6 do fgado, e 6
essa que vou tratar de
combater; mas antes de
tudo o meu amigo vai tomar um vomitrio c amanh virei cedo.
Eu espero que dormir um
pouco porque a cabea ha
de alliviar.
Deus o oua. Kogo-lho que v
ver agora o meu filho, que
est muito doente dos olhos.
Sim senhor, vou j.
O seu parecer 6 hoje melhor.
O remdio fez-me bem; dormi um pouco c tenho apetite de comer.
Comer j no bom.
Hoje s pode beber caldos
de gallinha, amanh cu
direi se pode comer alguma cousa.
Da cabea nada me diz?
No estou ainda bom como
desejava.
Vou preparar-lhe um remdio
de que tomar um copo

9:O

MCTIIODO 1'KATICO DA LNGUA DA LUXDA

rukepe katataka, ruka pequeno immediatamente,


pa urela, ni rukai kadi
outro A tarde, e ainda outro
a uttko, Zikulo cia kuia
antes de se deitar.
mu titio.
kululo ka mutaba meZi aoSobre o lado em que tem senvile misoyo kumixiyuna ni
tido as dores friccionar
mono Ha kapelete aka, pacom o remdio que est
kcza kubuika kape mutaneste frasco, c depois cobro
oa omu, ni Zibelc cia uvije
esse lado com um pedao
asanexe.
de baeta quente.
vudic, vudi, mnrudanmi.
Obrigado, meu amigo. Como
'mon' mi, mesu cdi axala
est meu filho dos olhos?
ccikc?
amuxele ni ape kamo ni kaDoixei-o muito melhor; tamxi; yoloxc edi ni edi kuyubm hontem se queixou do
loda ta misoyo mu diti
dores no ouvido direito, e
akadila, nitoya mnc ajulgo que apanhou uma
tabulile rukido mu ikubo
constipao nacuba ta, quanclaso ailc mu tulo.
do estava dormindo.
iikubo cledi kacibikilepe
A cubata d'elle no est bem
Ziape.
coberta.
namne en kali, nalejele kaNisso reparei logo, e disse ao
xlapoli kedi aci tituminine
creado d'elle que mandasse
kuia masitko kubuika iikubuscar capim para a cobrir
bo Ziape kamo.
melhor.
mukaje ei ajiba ni kaxi, niA sua companheira que
toya ape umutuma kuioest muito nutrida, e con******
xa lusele kumukada edi aveniente sangr-la para lhe
pidilc.
evitar algum ataque.
mn' edi alodele w misoyo
Ella queixa-se de dores de
mu mini uedi.
'garganta.
kuyiyixa kamo kumudtoxa
Mais um motivo para lhe timaxi mu mujiba edi.
rar sangue do corpo.
mata yaya ukasala Si kiioFaa o senhor curandeiro o
va kape.
que entender.
umana kali maieji mavudif
Tem j muitos doentes?
17

258

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIAKVUA

hate, muyad' opekila maieji; nimana kaso ukuxela


tuktepe, <5i nitana kamo itamu mtedu ni idiatelo.
akioka jkef
kuioxese.
aci akiximukine? mamo
mianayo akipiixa usa kali ni ahina.
muteji humana mala kaktepe,
cleneZi mamo mu maciko
matano aci masaho uxala ni ape.
yoloxe ajile alu adi mu Zipaya cia mne yada akata
kuicla mu mavumo alcetele
usa, niaiela mamalca ma
yode ama kunoko mu ulo.
aci mune akuyutazukile, Miji lele aci natixile kiipada ni mono titu; ene aitia
kamo mu mono ta amukatu, eti kaijikape ni apc
mdiela ama.
isedixa katataka; ukusota
hxa mu tido ni katataka
eti kulayuka ukusota kudta
kaktepe a zolo.
maZiko maeza aidama kuia,
ni damaiiko aci utixa
huhudiha a ulalo ni kutalida rukido raktepe.

Nio, nesta terra mio lia doentes; s tenho visto ligeiras


doenas, e o mais frequente
feridas nas pernas e em
baixo nos ps.
Como as cura?
Fazendo-as queimar.
Admira-se? E o meio mais
prompto de acabar com
cilas.
O doente padece um pouco,
mas d'este modo em cinco
ou seis dias fica curado.
Hontem morreram duas pessoas na residncia do potentado com doenas de
barriga e fraqueza, molstias frequentes estes mezes
c no sitio.
Sc elle me tivesse chamado,
talvez as pudesse salvar
com os nossos medicamentos; mas elles acceitam
melhor os remdios do
gentio, que no conhece
bem estas doenas.
V descansar agora; veja se
pode dormir, e logo que
acorde faa a diligencia de
comer algum pedao de gallinha.
Agora tratar de ir comendo,
e amanha ja se pode levantar e tomar um pouco de
ar.

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

mata yaya, nidi kali niape.


vut mujikita ei kudi mi,
naileba kali kulej" mi maZiko maso keza kunoko,
nikusota mutena a leio kufuta kali mijikita ei ape.
tukakuleja diSiko dika.

29

Senhor curandeiro, estou j


bom. Obrigado pelos muitos servios que lhe devo;
rogo-lhe me diga quantas
visitas fez, porque desejo
hoje mesmo pagar os seus
bons servios.
Fallaremos outro dia.

Comprar e vender
kakuyi, azolo ama akumladixa.
mani, selef mi.
zak, leka bili useia aleta
metf

tulooolo talcne ni tuzolo tusabaio.


aso uladixa ecikef
kalobolo kam mujoka ni tuzolo taso divuya.
ah! ka ka! ita nivudi, masuna mafa kali, nifuta
kudi aso rupasa rua ifada.
mata nfuta ni ape mudi
niita, Senei mia kuijika
mak' mi kusota difada.
akaia lusolo, atixa kimeka
azolo kamo ka kuladixa
kiji mutu kileta asota

difada.

mne axala kunima, niia nikumutazuka.


kakuyi ni mak' edi aeza kali
ka.

Rapaz, essas gallinhas so


para vender?
Sim senhor, meu amo.
Vem c, deixa ver o negocio
que trazes?
Dois gallos grandes e seis
gallinhas pequenas.
Por quanto vendes tudo?
Um gallo por dois bandos, o
as frangas por um panno.
Oh! com a breca! pedes
muito, a fazenda j acabou, dou por tudo meia
libra (peso) de plvora.
O senhor paga tanto como
eu peo, mas vou saber se
minha me quer plvora.
Ento vae depressa, podem
apparecer mais gallinhas
para vender e quem as
trouxer procure plvora.
Ella ficou atrs, vou cham-la.
L vem o rapaz e a me.

260

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIANVUA

O que diz tua me, quer plniak' i cileja, aci kusota divora ou no?
fada aci kayana?
Plvora no quer. Sc o senhor
difada bate. aci miata uke
te tusayasaya kasi, usala tem missangas miudinhas
sarapintadas, faz negocio

useia azolo adi.


por duas gallinhas.
Quanto quer cila pelas duas
mne ukusota ecike kudi azogallinhas?
lo adi?
Vinte fios.
tubeze tukumi ni tadi.
Oh! muito! s dou dez fios.
eh! eh! idi ivudi! nifuta diSe cila quer vender os dois
kurni kaso. aci mne vkugallos pagarei os vinte fios.
> sota kuladixa tulobolo tadi
nakafuta tubeze tukumi ni
tadi.
Se o senhor compra as seis
aci mata ulada azolo asoagallinhas por um panno,
ho mu divuya, xdeka kuxala
deixo ficar tambm os
' tulobolo nia kudi tubeze
gallos pelos vinte fios.
tukumi ni tadi.
Est, dito. J chamo o meu
pa dizi. nitazuka kali mari
cozinheiro para te pagar.
mixi mi t%a kufut' .
Prompto. Diz a tua me que
ape. uleja mak' e eci kano falia commigo, que me
lodape ni mi, i kuyuleta
traga farinha do milho e
nya a kabaka ni ma maovos de gallinha que cu
zolo, ei mi nikulada.
compro.
No
falia comvosco porque
mne kayana kuloda ni ei,
tem medo, nunca viu pasuhuete ixoma, diiko dime
sar um homem branco neskali kamo amne mudele
tas terras.
kusuta mayada ama.
Dize-lhe
que os brancos so
idej' edi miele aikuyi rhudi
homens como os pretos,
aiu kasalape, ni ij>e mutu
no fazem mal a ningum.
muka.
J lhe disse, mas cila ainda
aci namiuejel' edi kali, HeneZi
tem medo.
ukete oma kadi.
Ella no v que o branco vem
mne kamenepe Zi mudele
acompanhado com pretos,
eza akumutale ni alu
IV

IV

IV

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

akedi, ni eSi tubada a ulo


aedayana mu Zilobo 2a mudele Sakai oma.
i teta diamiko aci urel'
o Icadi uya ni ma rnzolo
nikisota, ni ilula diiko
dika kusala mauseia mei,
i kayana ukakete oma ia
midele.
tala bili, mukaje tia mata. ..
eza kunet' mi data, mne
eli umane aciviukaje ukete
oma dia kulod' mi.
mata, nasotile kabeze kasuza
malia ajima Siei kuyiyilile.
asabele nikusota kumana i
. idet' mi.
tabula kabeze natyil' e.
mani, ttuko, selej" mi vuz i noeji.
kabada, imana bili; ideja mnbada omu aci ei ukete
oma ia midele.
mi!? mioy' ei kukete oma
ia midele? ahina asala ni

261

e que as raparigas do sitio


andam pelo acampamento
sem medo.
Que traga amanha 011 ainda
esta tarde a farinha e os
ovos que eu pedi, e que
volte depois outro dia a
fazer o seu negocio e perder o medo dos brancos.
Olha, ahi vem a companheira
de F. .. trazer-me mudianlioca'; que veja se esta
tem medo de fallar commigo.
Senhor, eu queria um fio de
Maria II grossa, que me
proinetteu.
Quero ver primeiro o que me
trazes.
Aqui est o fio promettido.
Obrigado pae, meu amo, muito
. agradecido por Noeji. i
Espera, rapariga; dize a esta
mulher se tens medo dos
brancos.
Eu?! porque hei de ter medo
dos brancos? clles tratam

Planta alta, que d uma vagem delgada com sementes de forma de


gro mido, as quaes, torradas e modas como o eaf, e eomo elle preparadas adquirem aroma e gosto e ehegam a illudir como se fosse esta
oxeellente bebida. Fizemos muito uso d'ellas e podemos eorroborar a
illuso, j notada pelo Dr. Wehviteh. Tambm das raizes fervidas obtivemos uma bebida amarga, que por muito tempo nos suppriu a falta de
sulphato de quina, o que tambm foi notado pelo mesmo doutor.

262

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATllNVUA

ape atu aso, let' ttu tusayasaya ni masuna li


tajala! ktitusot' eti kadi?
katata nia Zikubo b%a mata
... humana mujoka kudi
ixi e, mne ulodel' mi
kulet' edi.
aci mne kakumusotape, bate kujibala diliko keza kunoko leio, mi nimulada.
Vayukata kali.
mak' mi aa ni edi.
kkusotape kutafmla mi nilad' ?
mata ukafuta 2zei ni taso
e uJcnsota.
iki mamo iapelepe; e usala usea mudi muxima e
aknsota.
mata kuyoka ape ni ivudi,
imi nileba dia kitia ma
mazolo ni uya mudi milaZo
mi.
Ziaape. leio nakasala ene
akusota, diliko tasaka
ezUe kuyumana, kamo bate ukasala useia Jike ukusota, elu aso tukusota ni
ape tu.
vudc milabo e, tabula divuya dia maleso ni ZibaZe nikusota uruda mi; Ioda
muxima e ovua atoka.

bem a todos, trazem-nos as


missangas e fazendas que
ns vestimos! Que mais
queremos?
Agora vou habitao do sr.
F... para me dar dois
bandos por este peixe, que
me disse lhe trouxesse.
Se elle o no quizer, no
perdes o teu tempo de c
vires hoje, porque eu compro-o.
J estou satisfeita.
Minha me vae-se embora.
No queres receber o que te
devo? "
O senhor pagar o que e
quando quizer.
Isso assim no me agrada; V.
deve fazer o seu negocio
como da sua vontade.
O senhor tratou-me to bem,
que eu rogo de aceeitar os
ovos e a farinha como uma
lembrana minha.
Seiente. Farei o que me pedes
por ser a primeira vez que
vieste ver-me, mais no
fars negocio eomo quizeres, porque ns todos*proeurmos o nosso bem.
Muito obrigado pela tua lembrana, recebe um panno
de lenos e coral; quero a
tua amizade e diz se ficas
contente.

METHODO PRATICO DA LTXGUA DA LUNDA

Zaxa, selj' mi.


ttiiko, mata nri, iiaxikile
kaloko kipoko ni dizvu,
mne yloxe uleja asotile kitladix' i mata.
kamiibe MU, ni atala aci
ukete maje.
tia mulibe fitota ni malcumi
madivala maadi, i tumne
kali ape.
ximutuma kaama panapa.
mir edi ttkusota kamona
masuna, ni kayana tukusota
kieda kua ni kitno; uxakamako kali.
murudanmi, akakita mu dizu ecike?
makumi manana amiiixi ua
kaeya.
ii civui. nituixa kika kaso makumi masZano.
meci mune ukatoya?
aci atixa kuta usea tia kuladixa.
kayana; ukijita kvfuta makumi masbano ni kari ni
7mikala useia.
Zauape, tusala useia makumi
masbano ni kaadi, i muka. la uleja kali i akusota.
bleye Ha foia, yeze, kabuiko,
Zitadilu, clsapiiilo ni rupasa rtia mutena.

203

Muito satisfeita, meu amo.


Pae, meu senhor, chegou o
quico Quipoco com uma
ponta de marfim, que hontem disse que lhe queria
vender.
Vo pes-la primeiro, e vejam
se tem alguma raxa.
Pesa cento e vinte libras
e boa.
Manda-o entrar para aqui.
Elle ha de querer ver fazendas, e no conveniente
andar de IA para c; ficamos j aqui.
Meu amigo, quanto quer pela
ponta.
Oitenta peas de lei. 4
muito. S posso dar sessenta.
Em que estar elle pensando?
Pensa so pode vender por
esse preo.
No; tem de pagar sessenta
e quatro o o arremate (gratificao final).
Bem, fao o negocio por sessenta e duas; emquanto A
gratificao diga j o que
quer.
Uina bacia de folha, uma
campainha, um casaco, um
espelho, um prato e uma
caneca dourada.

2G4

EXPEDIO PORTUOUEZA AO MUATIXVUA

mudi nitla kuta usea kamo


Jcadi ni ei, ukamikisa Vcfi
ei ita.
katata ulcja esteei ukusota pa
doda ia makumi masbano
ni kaadi kaeija.
nikete mata manama jigoma fia difada jistano,
mnxi ma pata maadi, rrvdxi
ma gaja mani, ma risekado
ma xibari ni mikozo iiiape
in.
tala bili ec7 axala mnxi suaiio kaso.
pekila kamo?
ukida ni akatala, mukozo
um miixi misato.
muamc; knyakexe kamo kikoxi ka kasu, i Zakuxala
aOso tusayasaya imame suza ni mesuyeji.
ukuete pavapa aso ni kamo
mukala; umana aci Zidi ZiaJcne.
ntmne ludi, miirudanmi,
aso aiape; nikete kudi dizu dika niia ni kudiala
dikiepe kamo, i nikete muxima kudisuipa mu difada
kaso.
ki;dimana bili, ni tukatixe
kuta useia.
mia mu Zikubo, i maciko masato nakaxikapanapaniedi.
ma ni zabi noeji.

Como espero ainda fazer mais


negocio comV., dar-lhc-hei
o que pede.
Agora diga o que quer em
logar das sessenta e duas
peas do lei.
Quero oito armas, seis barris
de plvora, cinco peas de
chita, duas peas de zuarte, quatro de algodo, sete
de riscado e quatro pannos
bons.
Repare que s faltam seis
peas.
Ko ha mais?
Conte e ver; um bom panno
sao trs peas.
Sim senhor; conceda-mc mais
um cobertor de l encarnada, e o resto em missangas Maria II e Cassai.
Eis aqui tudo e mais o arremate; veja se est eerto.
J vi, meu amigo, tudo est
direito; tenho ainda outra
ponta mais pequena que
vou buscar c desejava negoci-la s por plvora.
S vendo-a poderemos fazer.
ajuste.
Vou a casa, e s passados
trs dias aqui chegarei com
ella.
V com Deus.

METIIODO PKATICO DA LNGUA DA LUNDA

2G5

Caar o pesoar
murudanmi, ejile mu dfiko
diuape; eu tuxakama, mi
ni aruda ama, kutovajana
kutuia ni kusala amuzoba
akne ia kalaba kaseya,
ka pasipa mu rebe; i
mui bla kuzoZa akuyutan'
mi matiko mauso maape,
Sienti cleSi naidama kijika iiko meZi arudantu
akete muxima kutuZuka
diapane, lmi ape kali.
Zikaipe tuketile kideja diZiko diuape, c%aso murudanmi adamne.
tukutixa kutuZuka iktadia

bidii ni liii?
kui mi ni ape kaketepe
Soma kuyukata; mari
mixi mi ijika kali ni
ape, lei mcne ukete a
kusala mu ajila ama, mamo, nikete kaso kutala ni
ape mata mmi.
mata atale mata naili?
a musoi mi.
nisea maadi makulo ni ume
iso, i akuyakexe a milaZo, a kumusomena kunima.
ah! ka! xtta u cioma eti
mulu cikadipe umne mu
jiyada eji.

Meu amigo, veiu em boa oceasio; ns estvamos combinando, eu e estes amigos,


ir fazer uma grande caada para l do sr. Cassenga,
perto do rio Lucmbc; e
como para caa encontramse sempre promptos, mas
o que eu preciso saber o
dia em que os nossos amigos desejam sair d'aqui,
para eu me preparar.
Ainda no tnhamos marcado
o dia quando o meu amigo
entrou.
Podemos partir depois de
amanh de madrugada?
Pela minha parte no tenho
impedimento algum; o meu
cozinheiro j<*l est acostumado a estas viajens e sabe
o que tem a fazer, e eu s
tenho de revistar as minhas
armas.
De quem so as armas que
o senhor leva?
As do meu primo.
Levo duas antigas e uma
nova, que me deram de
presente, de carregar pela
culatra.
Oh! uma arma assim cousa
que nunca ningum viu
nestas terras.

266

EXPEDIO POKTUGUEZA AO MUATIXVUA

mamo amulejeV mi; mi


saa Zi keka uta miti 01L
mi niseda mi a maziiro
maadi, ni i ei udi uta
ape. namxadele mivi mini
misuta, i aso akuso azo7>a nalozele ni ape. diZiko
dinima nalcuzola natapele
ayuvo adi mu Ziub.

nikete muxima ni Ziayukata


kumumana katata kutapa
sida aci yoluyo.
aci eZu kimana, nitala kakuyulekape kuxala ni ipe ku
msu et.
tukayana kiso?
mu Zikubo eli Zidi mu jila, nimutalako, takasakula
cloma Zilepe ni tuwni
kutubudika kali.
marii, paizi.
ape kamo kutulodula mujila
mun' o koba tuia ditikita
kakadipe a kumijika, ni
takatana jinama jiape.
kaovilepe Zijimino ta lozaf
novile, nitoya Ziakne Zidile
aketu ttn akuloza.
katata, murudanmi, kuloda
bate, hani h%a SieZi tejile; naleza kali, ilcayana

Assim m'o disseram; sou eu


o primeiro que apresento
uma arma (Testas.
Eu levo a minha de dois eanos, e esta que tem sido
uma boa arma. Comprei-a
ha quatro annos, e todas
as vezes que a levo caa
so bem empregados os
tiros que fao. A ultima
vez que a levei caa
matei dois cavallos marinhos no (rio) Chimbue.
Desejo ter o prazer de o ver
matar um porco silvestre
ou um veado.
Se os encontrarmos, espero
que no me deixe fiear
mal na sua presena.
Onde nos encontraremos?
Nesta casa que fica no caminho, eu espero-o aqui, petiscaremos qualquer cousa
e seguiremos logo.
Sim senhor, est dito.
melhor seguirmos por este
trilho que vac a uma mata
no explorada, e encontraremos alguma caa boa.
No sentiu um tiro?
Senti, e certamente foi algum
dos noesos companheiros
quo fez fogo.
Agora, meu amigo, nada de
fallar, vamos ao que viemos; j errei uma vez a

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUXDA

nikete muxima kieza


kuka.
pum... afa! <%ei aloza
yoluyo aci kabaje.
i mata aloza anani?
ba, i nitoya kumutota; niia
ni kumumana.
muvud' ei asada aia kukata jinama jmi, mia munumo cia ito ni ka, naimar e.
xaape; nani amutapde yuvot
Hta mi. kayana aci nalejel'
et 2 uta kuyulek' mi ni
ipe, late? kayana ukete
makasu.
xaiiape; yuvo ni Oa kutukete kali.
mam, aso tukuete kumusala knvui, kuzoba kuape.
mi ni mi nileta mi
iteyo i kayana kakepe.
tukayana taso ni tuiani
ttu.
arudanmi akata kuape ni
kuzoba kei, cieneti mi Zikadipe ni kataba kmi.
naileo' e kuyukatexe kuta
ada mi, paeli mipeto
aci akizula.
niapele kamo kutab~a ku
loa, cleneZi mudi adi kali

2G7

pontaria e nio desejo errar


outra vez.
Caiu! O que foi ? Veado ou
antlope.
E o senhor a quo atirou?
A um bfalo, e julgo que o
feri; vou ver.
Emquanto os rapazes vio
apanhar a minha caa, eu
vou por aqui ao rio e l o
espero.
Muito bem; quem matou o
cavallo marinho?
A minha arma. Eu no lhe
disse que ella nunca me
deixou ficar mal? nunca
me foi falsa.
Muito bem; um cavallo marinho e um bfalo j ns
temos.
Sim senhor, todos temos feito
uma boa caada. Eu tambm trago um antlope que
nio o pequeno.
Rcunamos tudo o vamo-nos
embora.
Os meus amigos estito contentes eom a sua caada,
mas eu no estou com a
minha pesca.
Peo-lhes que me ajudem a
deitar a minha rede emquanto se v3o enchendo as
armadilhas.
Eu gosto mais de pescar com
anzol, mas como estHo eom

2G8

EXPKDIAO POKTUGUEZA AO JIUAT1NVUA

ni sapali ka kuZiluka
Zzahi, nikusota kamo aka
kutaba ka ada.
muteba eza a ni asada edi,
anetani misasa ia axL
mn' edi ijika ni ape adoda ama, ZiaJti aidululca
ape kamo mutena kayana
Zimi.
mia humana ZieZi mne ataone.
leio nimana kali Ziaiduluka
ni ape kaxi. ei amutanne?
ZieZi ma kumana. tala bili.
misasa mupaxi. tala:jima,
tulo, buko, baje, zada,
zuOo, mijiji mivudi, kasa,
mubabala ni mutebo.
marii, Zaape, kalobo! clakne! muruantu kaxavala
atele kali ada, ecu timane kutala aci leta axi.
pa doda apa Zidipe ipe, utixa kididuka, kaieZi metna
mahe, SZeci liapelepe a
kutaba ni ada.
aka murudanmi adi pa kusal' eii? kayana atelele eii
mipeto adi mizula ni axi
avudi?
tukuyi, atika; aiaye tukata
axi.

pressa de voltar, por isso


prefiro pescar agora com
a rede.
L vem Muteba com os seus
rapazes carregados com
peixes.
EHc conhece bem estes logares, por isso aproveitou
melhor o tempo do que eu.
Vou ver o quo ellc pescou.
Ento j vejo que foste muito
feliz. O que pescaste?
O que vacs ver. Espera. Arreiem as cargas. Repara:
jima, bagres, arabuco, buajc, zanda, anzumbo, muitos
midos, cassau, mubambala
c mutembo.
Sim senhor, muito bem! grande pesca! O nosso amigo
Caxavala deitou agora a
rede, e ns esperamos ver
se traz algum peixe.
Este logar nlo mau, talvez
seja feliz, ainda que a agua
corre muito, o quo no
bom para pescar com rede.
EntSo os meus amigos o que
fazem aqui ? nio viram que
as armadilhas se encheram
com mnito peixe?
Rapazes, saltem; vo apanhar
peixe.

METI IODO PKAT1CO DA LNGUA DA LUNDA

ah! ka! eli aixi aape tukete


ka!
lijima kamo dijina edi?
niZo, Ziukete rni kavuipe,
niapele ni kaxi ei.
arudanmi, akuynkatexe ni
kupita ada, lidi alemena ni ivndi.
kadi ape; rnurudanarm uabulile kaso kiduleja amupixa mijikita ei.
akupita kakepe ni kakepe,
muloya muno ulcuete maiala
mavui, i utixa kvfa uada, tujibala kaTjana kaso
aixi kadi kamo, nikete mujikita kamo dia kutexika.
nakidele kali maltumi maadi
maxi ni kasato!
nitala ei tukete a kukida
kamo ni kaxi.
makumi masato ni diva nakidele kali.
makumi mani... ei aci aib~ele kali.
ka Zimanika mudi kas, dijina edi?
kile.
ciaape. asada a ibida Siascda kali, jinama ja kulut,
ni aka aodula ni misasa ia aixi.

2G9

Oh! com a fortuna! que magnificos peixes que ns ali


temos!
Como se chama aquelle grande?
Nhimbo, que tem poucas espinhas, e eu gosto muito
d'clle.
Meus amigos, ajudem-me a
pnxar a rede que est
muito pezada.
Ainda bem; faltava s o meu
amigo mostrar-nos o resultado dos seus trabalhos.
Puxem vagarosamente porque
ha aqui muitas pedras e
pode romper-se a rede e
perdermos nio s alguns
peixes mas ainda ter o trabalho de a concertar.
Eu contei j vinte e trs
peixes!
Espero que contaremos muitos mais.
Trinta e nove j eu contei.
Quarenta... enganou-se j.
Aquelle que brilha como fogo
como so chama?
Anquile.
Muito bem. Os rapazes dos
caadores transportam j
a caa para deante, e os
outros seguem-nos com as
cargas de peixes.

270

EXPEDIO PORTOGUEZ AO MUATINVU

eu tuiani kunima, kiji lele


kutumana ajila kaloza.
xakne.
taiduluka ni ape diiko
ditu, ni ababa tu miu
kakutalape polo pitu.

Ns vamos atrs, talvez encontremos alguns pssaros


para lhes atirar.
Tem razo. (Diz bem).
Aproveitmos bem o nosso
dia, o nosso divertimento
vae eausar admirao no
nosso sitio.

Provrbios
atuzeye hakudape ikala, ni
ane aptu kakufunepe kapana ZZoma Zim kaso.

kazueye ulala mu tido mutena


mu haro, mudi Ziboda Siafila mu ida.
kujala divuya dia iene, akumujola mujila.

pakzepe ni pakepe aci uakuia


kulepa ni kaxi.
uabula kaba ka munida,
munida amubula.

ukusota? nuta el mun et;


aci utuma, axala kutala
viu Jila.

Aos pobres no comas dividas, aos ricos no prometias dar-lhes uma cousa s
que seja. (A pobre no devas, a rieo no prometias.)
O pobre fica no somno sol
alto, eomo poreo que morre
na poeilga. (Quem muito
dorme poueo aprende.)
Vestir panno do outros
(alheio), o despem no caminho. (Quem o alheio
veste na praa o despe.)
A poueo e pouco se vae muito longe. (Devagar se vao
ao longe.)
Bater no co do amigo, o amigo batido. (Quem meus
filhos beija, minha beca
adoa.)
Queres? vae tu mesmo; se
mandas, fieas a esperar no
caminho. (Quem quer vae,
quem no quer manda.)

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

eda ni mukano, kajibirilepe.

padi miau,
edi.

ukita inukixi

nibika dijina dimi, disuna


dikuapuka.
miau kaijikape <%a uheza kunima.
mazi makiia ni nikido.
tuktepe ni tuMepe kuizalixa
kapaia.
iayiitalakexc pa itata.

amulula kima, mueye usepa.

aci mudilc, adile.

mona miza usipa, uloda


kali miloyaj axapo.
kaji ua ni kamoya.
titzo kaketepe mapane maadi,
katatka mudi mukuata.

271

Andar com bOcca no perder.


(Quem tem boeca no se
perde.)
Cada pessoa pede para o seu
idolo. (Cada um pede para
o seu santo.)
Se cubro nome meu, o panno
romper. (O habito no faz
o monge.)
Pessoa no sabe o que vem
depois. (Ningum propheta na sua terra.)
Palavras vo com o vento.
(Palavras leva-as o vento.)
Poucos com poucos fazer encher cesto. (Muitos poucos
fazem muitos.)
Me fez olhar para a ferida.
(Quem tem mazella tudo
lhe d nella.)
Batem num macaco, o companheiro ri-se. (Rir-sc do mal
d'outrem.)
Se comeu est comido. (O
que no tem remdio, est
remediado.)
A creana cresce, j falia em
demandas; deix-la para
abi. (Cresa e apparea.)
Cji vae com Camonga. (Maria vae com as outras.)
Rato que no tem, que nao
conhece, dois buracos 6 logo agarrado. (Cautella c
caldo de gallinha nunca fez
mal a doentes.)

272

UXPKDIAO POUTUGUKZA AO JIUATINVUA

aruda ni aruda, pai miau ni


sapo edi.
usala ulalo ape, akusota kulala ape.
y

**

mnkoko ni ida dei. .

diiko dimujikita divudi, diiko diape.


medu amutala muina.

mazc via kaba akumoka


ni uvije a mne kaba.

akusota kumuleja akumulef


et?
ci Zivudi nkete, Zivudi ti&ikumaya.
ukusala ni ape, Icayana kutala miau.
akumusotele mamo,
kuet.

kiji

kndta ni kikula ndi pa kusaZele.


iki tadama mu diti edi abudika kudi adi.

Amigos eoin amigos, cada um


com bolsa d'elle. (Amigos,
amigos, negcios aparte.)
Fazes boa cama, ests querendo deitar bem. (Quem
boa cama fizer, em boa eama se deita.)
A ovelha no seu curral. (Cada um no seu logar, ou,
eada um sabe de si e Deus
de todos.)
Dia de muito trabalho, bom
dia. (Bom dia, boa obra.)
Os ps olham para a cova.
(Estar eom os ps para a
cova.)
Dentes de co tratam-se com
o pello d'elle eo. (Mordedura de cito cura-se com o
pello do mesmo co.)
Queres ensinar os que nos
ensinam? (Queres ensinar
o padre nosso ao vigrio?)
Se muito tens, muito espalhas.
(Se muito tens muito gastas.)
Faze bem nilo repares pessoa.
(Faze bem, n3o olhes a
quem.)
Quizeste-o assim, eulpa tua.
(Assim o quizeste, assim o
tenhas.)
Comer e coar est no principiar.
Isso entra por este ouvido,
sae por aquelle.

273

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

ukusala akne dijina iei


kua mu tido, amusedina.
divumo dia zala, kadipe iisalo.
kusota kumana m mifa, axala kimane.

mona xona ukuloda ni musau,


aci aloda ni miau nkuZibula mu kas.

miitu ni mujiHta edi.


oxe inuxima kui mata, miloya iei afile kali.

kai nlike Icuvlele mu pala


tatu.
mona yoluyo mu divumo aci:
maku, tala dibuko.
mana mene mulabudi, 2kubo 2a kutuyila mu Jila,
abada kusota dikumi.

Faz grande nomo teu ir no


somno, es feliz. (Cria fama,
deita-te a dormir.)
Barriga com fome no est
graa. (Barriga vazia no
tem alegria.)
Queres ir herdar dos mortos,
ficas a esperar. (Quem espera por sapatos de defunto toda a vida anda descalo.)
O orplio falia s eom o travesseiro, se fallar com algum lana-sc no fogo.
(Mais vale s do que mal
acompanhado.)
Pessoa com trabalho d'ellc.
(Cada um no seu orneio.)
Arranca o corao ao potentado, as tuas demandas
morrem j. (Antes uma
ruim composio do que
uma boa demanda.)
A cora nunca pariu na frente do leo. (Quem tem um
segredo no o divulga.)
O veado na barriga da me,
diz-lhe: me repara na cova.
A visita mulambdi (passarinho) construo sua cubata
no caminho e chama dez
mulheres. (Procura um logar no caminho; falia muito
bem a todos os que passarem, o todos te procuram.)
18

274

EXPEDIO PORTUGUEZA AO JIUATIIVUA

nipa kali mujila ni ipe.


eda ni ape, kayana ajipe.
kla betame mema masuta.

J topei no mau caminho.


(Torta vae ella.)
Anda bem, no s ferido. (Se
bem fizeres, bem achars.)
Caranguejo esconde-se para
a agua passar. (Contra a
fora niio ha resistncia).

Advinbaes
apakata seyxi akai p...
p... p?
muleuo.
miiata alala paxi ilcaya ubaZele ku huro nani?
diayua.
CAakuseda? akai kutula?
lutala.
eli asuta ni uZuko akai
kusula ?
mema ma ito.
nama akasa yada akaila
yaa iye? mixita.
imam' iki akete ikita ivudi?
kalaka.
kadape Za pa ura Ziyc 2?eza nalio nani?
ida a mne puto, udia difada dedi.

Quem traz comsigo apito e


no toca nelle?
A flor do mulembo (forma de
apito).
Quem o muata que dorme
na terra e as esteiras por
cima?
A abbora (as folhas so as
esteiras).
Quem carrega (cargas) sem
nunca arrear.
A prateleira (tarimba).
O que passa de noite sem parar?
A agua do rio.
Qnal a caa que atirada por
terra vae cair cm outra
terra? O p.
Qual o animal que tem muitas pellcs. E o milho.
Quem o amigo que nos visita e s come o que traz
comsigo ?
A arma de Muene Puto, que
s come a sua plvora.

SfETIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

275

Contos
kajila ni kajila kakiia, iaye ia pele ni kakuialcuia, ma ma
tujila ma ipc, ni makaii maape, aia mu dikikita ni kukata
isadi.
kakiiakia ezile ni ainc ni ma makaii, ni asedele mu
diiala; mukaii eza, asota an' edi aape: biate, aia ni atine
ni kajila kaka, xaye ia pebe toka toka aia ni adile.
kakuiakuia dizc dizozozo amutane rnuiu umukusota akuse,
iiiaye mu diala dia, atazuka a tvjila taso.
' mutu aia, anama aso kueza, tabu dikaza iiaxala ku diala,
cibuyo eza makasa maxla ku diala, keza zavti miilo maxala ku diala, aka aezile aso ajibirila inama ikiepe ia mujiba iahi.
pakieza kajila kici keza ibamla diala pakaxi, akuse
bate madoka ana iaye iapeoe.
1XTK]11'KKTA0 L1VKK

Um passarinho com outro passarinho, ianguc-ampcmbc com


cacuiaciia, este tinha bons ovos, aqucllo maus, foram ao mato
para apanhar tubrculos (batatas selvagens).
Cacuiacia voltou e fugiu com os ovos do outro c transportou-os para uma pedra; o outro veiu procurar os seus filhos,
no os encontrou, dcsapparcccram com aquclle passarinho.
0 ianguc-ampenibc retirou a chorar.
O cacuiacia de bico muito comprido encontrou uma pessoa
que procurava pcolhos, mandou-a para aquella pedra e que
chamasse todos os passarinhos.
A pessoa foi, todos os aniinacs vieram, o lcSo deixou ficar
a pata na pedra, o lobo as mos, o clephantc a tromba, emfira todos os que vieram deixaram uma parte do seu corpo
na pedra.
Chegou depois o passarinho cachchi, partiu a pedra ao
meio e em vez de pcolhos sairam de dentro os filhos de iangue-ampembe.

276

EXPEDIO PORTUGUEZA AO JIUATINVUA

makuyi maadi aia ni kuzoba ka mak' ne: keza vida, muka mukidika kaikubo pa kumuiidike mak' edi, muka
mak' edi afua ni vula, i mne aci mia ni kumujika mak
mi, akafuda mama mu ijia dia kaluya.
umutana isusubole ayuita tikasa, amike; xaye ni umulana disusubole dika ayita medu, amike. .. paluse amike itulo disusubole dika. axala mutue kaso. isusubole
iakunima amuleja, iaye mu ito aci akele lete tale, ei tale ku kela aci tale.
mne aia ni mutue mu mema ku kela aci tale, kabuika
tusupa tadi, kam abudika anama, kaka ana mak' edi.
mne aci mi naia ni mi ni aso abudika ia tusupa, amana muketu ajipa mak' edi.
muketu edi ukusota niedi kujika mak' edi, aia ni used'
edi, ni aitana masusubole eiikixe jinama jia mak' edi,
aia kamo ni edi ibixe, amutana disusubole dijina ei amuleja, iaye mu ito akele leta ka useda, ka kayana kukela aci tale.
uiaye ni asala disusubole diamulejel' ei, kabudika tusupa
tadi abudikani atu aipe iaka asalukimi amujipe.
Dois homens foram caar acompanhados de suas mes. Como
chovesse, um arranjou uma pequena cubata s para abrigar a
sua, e a me do outro ficou chuva c morreu; e o filho disse
que ia sepult-la, carregando com ella para a ir lanar no
fundo de um lago.
Encontrou um phantasma que lhe pediu um brao, deu-o;
seguiu e encontrou outro que lhe pediu um p, deu-o; encontrou outros que lhe fizeram tambm pedidos foi dando... finalmente deu os peitos ao ultimo phantasma.
Ficou s a cabea c aquellc phantasma disse-lhe no rio: Sc
lhe disserem traz, traga; V. leva (o que lhe restar) aos que lhe
disserem leva.
Elle foi com cabea para a agua; no logar cm que lhe disseram leva appareeeram-lhe duas cabaas, de uma sairam
animaes c da outra os seus parentes.

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

277

Elle foi-se embora ento com tudo que saiu das cabaas
(riquezas), e o seu companheiro por inveja matou a mo.
Este quiz tambm enterrar a me e carregou com ella. Encontrou phantasmas e recusou-se a dar parte do corpo d'esta,
continuou com esta (corpo inteiro); encontrou o mais poderoso
dos phantasmas que lhe disse: vao ao rio e carrega com o
corpo para aquelle que te dissera traz e no para os que
te disserem leva.
Foi e fez como lhe ensinou o phantasma, appareceram duas
cabaas do onde saram muita gente feia e doidos, que o mataram.

tanakaki tuvui aia ni tusupa mu kuvete mema: ka muka mavete mema ai Jcaka kadi Haia avete mema, kasupa
diak' ei kdina mu mema.
mne aia ni ipule axi, kasupa kami? amulilulile taye
mu ada. mne Haia amutane yuvo, aci, amne kasupa
kami? taye mu iada. ipule kalo amne kasupa kami? taye
mu iada.
ia kamo ni amutanne zaZi ia mema, ni ipule zabi kaluya akne vui muxima ape mata ia amata i kaluya 2
noji amne aso uleja vudi amne kasupa kmi? nikete kadama mu mema kata tusupa; kumana ikei, kauiaka.
mne ukusota kubudika kedi. zabi aci hate, axala. ana
kaki edi adi kujala mne kasupa ni masuna ni mazela ni tusayasaya. zaZi aci taye pa iala ni anakaki edi, mne pa kaxi ni ana kaki kuse.
kediye mutu kukatula jixiye, muk kasupa aci, i kusala
ikeye toko, lo... loloh, taye abili mak' mi, man' et aia
maJiili mu ijiya dia mukixi 2o.. . Zololo.
mutu kamenepe narii ukete kulodixi, aci, niia kamo ni kutalula jixiye, aia kujikatula ova kamo pa iala, ei kusala
ikeye ioko lo... Zollo, taye abili mak' mi, man' ei uia
mahi mu ijiya dia mukixi 2o... Zololo.

27S

EXPEDIO POKTUGUEZA AO MCATINVUA

miau itkuiazuka ayaya aayani pa mema pa ukete Jcamo


7iaiii akuloda ni mi, nu najiyama, mi nata kukatula jixiyc, novayani ni ape nani kuloda ni mi.
muk kasupa aZilula, kusala ikeye oko, iaye mabili
mak' mi man e aa mahili mu ijiya dia mukixi 0...
cololo.
ayaya amasa mono viu mema, mne kasupa azala ni azala kamo, amukate, tana kaki taUne mu mema, akamatili
ttuk' a mne amukata.
. ttuko adoka mu mema a uluko, aa ni akumusota kamo mne, eii ubudika tutu, mne alodabate^yape kamo.
zabi aci ayike oma asedele, ntixa kuxala kamo,
kaudiape loma, aci ada cloma, afa.
Muitas ereanas foram com as pequenas cabaas encher de
agua. Estava uma a encher a sua e chegou ainda outra para
encher a d'clla, e a sua cabaa foi levada na corrente.
Esta foi perguntar pela sua cabaa aos peixes, que lhe responderam que fosse para baixo. Foi e perguntou ao cavallo
marinho que lhe disse o mesmo. Perguntou ao bagre que lhe
respondeu o mesmo, e assim perguntou aos outros.
Coutinuou marchando e encontrou o Deus das aguas c perguntou ao Grande Deus huniildcniente como ao Senhor de todas as grandezas, que tudo v, lhe dissesse por muita graa
ondo vira a sua cabaa? e este responde: Jenho-a eu, entra na
agua e agarra as pequenas cabaas; e vendo a sua foi a que
apanhou.
Queria retirar com ella e Deus disse-lhe que no, que ficasse.
Os filhos de Deus foram vestir o dono da pequena cabaaeora
fazendas, guizos e missangas.
Deus ordenou que fossem para uma pedra, o dono da cabaa sentado no meio e os filhos d'elle de um c outro lado.
Estava uma pessoa a cortar anga na margem, c o dono da
cabaa diz: tu que cortas esse capim... ch eh ch, vae dizer a minha me que seu filho vae-se embora para o esconderijo do idolo... ch ch ch.

METIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUXDA

279

A pessoa que no via quem lhe falhava, disse, vou outra


vez cortar anga e foi; continuou a ouvir fallar da pedra: tu
que cortas capim na margem... cli eh ch, vae dizer a minha me que seu filho vae-sc embora para o esconderijo do
idolo... eh, ch, ch.
Ento aquella pessoa chamou os mezinheiros e disse-lhes que
entrassem na agua, onde estava algum que fallava com clle, e
se escondessem cmquanto ellc ia cortar anga, que ouvissem
bem fallar com ellc.
O dono da cabaa voltou: tu que cortas capim na margem,
vae dizer a minha me que seu filho vae-se embora para o
esconderijo do idolo... ch eh ch.
Os mezinheiros lanaram remdio na agua, o dono da pequena cabaa tremeu, tremeu muito, agarraram-o, as creanas
fugiram e foram para a agua c disseram ao pae que foi agarrado.
O pac saiu da agua de noute, foi procurar aquellc, a quem
disse que voltasse para o logar onde esteve, e ellc disse que
no, que no ia mais.
Deus exigiu as cousas que clle trouxera comsigo c (disselhc) que podia ficar, mas no comesse cousa alguma, porque
se comesse morria.

kabuji ni yadi ala ni koxa masulco akata apuko.


yadi amuleja kabuji eli tulani, el taye mu kaxi mu masukOj mi ni kaxi lamo.
mukaxi kabuji kaia mu dibuko kujiyamamo, muka mukoxi
masuko kumipule; kabuji atema? kabuji aci, bate.
apixa masuko taye el yadi. yadi iiaxika mu isuko ajiyama mutue masuko. kabuji ka koxi kakate kumipule, yadi uatema Jjadi atilula, bate murudanmi.
aka kabuji koxi kamo maso ma isuko ko, ni ka ni kuna
ta, ta, ta, ta... aso amukuoxa ni ijnda; yadi atma?
aneneta, yadi afa, amutemne mu kaxL
kabuji kamunona kumuxa mu sapo, kumuseda.

280

EXPEDIO PORTUGUKZA AO MUATINVUA

Uaposa e perdiz vo queimar o capim para apanharem


ratos.
A perdiz disse raposa vamos, tu vaes para dentro do capim
e eu queimo-o de fora.
A raposa IA dentro procurou uma cova e eseondeu-se emquanto largava fogo ao capim aquella, que depois lhe pergunta, rapoza queimaste-te?
No, lhe diz aquella.
Apaga-se a queimada e a raposa disse perdiz: vae agora
tu. A perdiz chegou ao meio do capim e escondeu a cabea
entre elle. A raposa que estava fazendo arder o capim, pergunta: perdiz, queimaste-te?
Nio minha amiga, respondeu a perdiz.
Ento a raposa corre todo o capim em roda queimando-o e
pergunta: perdiz, queimaste-te?
Silencio.
A perdiz morreu, estava queimada no meio do capim.
A raposa apanhou-a, deitou-a na bolsa e carregou com cila.

tkuyi xakctile kajila, man' edi cdiye ni Sala, akakate


kajila, akauminina, adoka kuda, aile, kajila kaZine.
ttuk' edi eza, ediTje ni lala, ali man' et, leta kajila;
mana aloda Jcamo kajila kaSine; ttuk' edi uleja, taye ni kukata kajile kmi, mana adile, e ttuk' mi, kajila kafine,
mi katuape kumukata.
ttuko aloda hadi, aye katataka ni kukata kajila kmi.
mana uaia ni jorna ni kaba kedi mukutu iedi maZiko
maso ka maisuko, axakama ni kaba pasipa pedi, atazuka tujila taso, keza kajila bate, atazuka kamo, keza kajila,
bate, atazuka kadi kaka, keza kak.
akumata kumuxa mu </oma, edi aloda, nafe M?
naidama kajila ttuk' mi: atazuka kedi. kak atazukine, atazukine, pi, pi, pi; kajila keza, miane akaile Jcamo,
aleka kak.

METIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

281

uZako ajala, mne amne kaSikubo ka; aa Icatata,


adama, akixih kaxinakaje e&i aloda, mujikul' mi, axakama.
mne axakamne, kajinakaxi aci, tabula luyaje lu. mne adile ni amapele ni kaxi.
aipulile kamo, kebe kadloka luyaje lu?
yaka mi damaZiko mulcj' mi ku mutodo ka luyaje lu t
layala, damaiko kutuloda.
7nane aa mu tulo, kaxinakaje axakama utadi mu kase,
kaba ukete kumana kali Zeci kusala kaxinakaje.
mr cdi akata utadi usanine ukete kumujipa kali
mane, kaba atike kaxinakaje, Si amutazuka mujikulu kudila kaba kuyusuma.
muk kaba aci, vuyama; Izaba avuyamne.
kaxinakaje kuxa kamo utadi mu kas, ni uma kamo ku
mujikul' e, kaba atika kamo, kaxinakaje aloda kamo,
mujikul' mi, kaba kuyusuma kadi.
mujikulo kuvuyama kaba, mutena abudika, i edi aci, yak'
mi kuyuleja mutodo a jiyaje?
eza nmi, kadama ka mutodo ka. mane xaape mi niia,
yak' mi tabula ninsey' mi, kaxinakaje kumuta pa xiyo pedi.
mana aa JH kukadama ka mutodo, yaka aloda, e mutodo eh! taye Jcamo kuiulo; mujikulu aloda mede, e museyu
eh! mile mape Icaxinakaje pa xiyo.
kaxinakaje aiJca aso, akudila, mutodo eh! eza paxi,
eza paxi, mujikul' mi, mujikul' mi doxa museyu mipe
mu pa xiyo mi.
eh! yaka mi, imana bili, adile, adile, li mi ni kata kukatula jiyaje ja mutodo, mia kali kutalula museyu mi ape.
akatula ni akatula jiyaje, po, po, po, jiyaje jiaJia paxi
co So o, mane atuluka, aa ka kaxina kajc amudoxene
museyu mu xiyo muedi, aleja: yaka mi ajikitixa ni vudi
axala ni zabi. akata jiyaje ajikuxa mu yoma ni kajila, aa
mujila nedi ni kaba ku rut.
mana adama ku Zikiibo Ha ttuk' edi, namana ttuko
aloda, ttuk' mi tatula kajila ke ni adia aedi.

282

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

ttuko apatunine yoma, Jcajila eza, jiyaje jivudi jiaha


paxi, ttuko kujiia. xaape xaape man mi.
mana acit ttuko e apedile? akadoxa jiyaje eji mitodo
jedi. ttuko aci Jcayana kajila kmi amulef e -kele mujitana; w e mane, mi kaayepe, viukurupi, naxala, e mana
kaki xaape, kukadama ka mitodo: mi natabula ni kuda e
kukatula ni kuleta.
Um homem tinha um passarinho, e o filho que tinha fome
agarrou-o, apcrtou-o, saiu comida, comeu, e o passarinho
fugiu.
Veiu o pae que estava com fome e disse ao filho que trouxesse o passarinho o elle respondeu que fugira; o pae insistiu
para que o filho o fosse agarrar e este ehorou dizendo ao pae
que no podia agarrar o passarinho.
O pae tornou a insistir que fosse iinmediatamente agarrar o
seu passarinho.
Foi o filho com um tambor e o cito seu fiel companheiro
para o mato, onde se sentou com o co junto de si, e chamou
todos os passarinhos que no vieram, tornou a chamar e ainda
no vieram, chamou mais uma vez e apparece o kak (ave
pequena).
Agarrou-o, metteu-o no tambor, elle disse porque me mata ?
Preciso do passarinho de meu pae, chama por elle. Kak
chamou, chamou (imita: pi pi pi); veiu o pssaro, o rapaz apanhou-o e deixou fugir o outro.
Era j noute, c o rapaz vendo uma pequena cubata dirigiuse para cila, entrou, e estava dentro um velho que lhe disse:
meu netto sente-sc.
O rapaz sentou-se, c o velho dett-lhe um fruet da palmeira,
que elle comeu e muito gostou.
Perguntou depois, d'onde sair aquelle frueto?
Meu av, amanh diga-me de que arvore 6 este frueto ?
Deita-tc e amanh falharemos.
O rapaz foi dormir, o velho foi aquecer um ferro no fogo,
o co esteve vendo o que o velho fazia.

MKTHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

283

Este tomou o ferro j quente e com cllc queria queimar o


rapaz. O cito salta para o velho, que gritou pelo netto para
que lhe aceudisse, porque o co o queria morder.
O dono do co procurou soccg-lo c socegou.
O velho volta a aquecer o ferro c torna a querer queimar
o rapaz, o co torna a saltar de novo sobre o velho e este
chama outra vez o rapaz para quo lhe acenda, porque o co
ainda o queria morder. O netto socegou o co, c como era dia,
pediu ao velho que lhe ensinasse onde encontraria a arvore
que tinha o frueto que lhe dera.
Vem commigo e sobe quclla arvore, lhe disse o velho. O
rapaz muito satisfeito respondeu que ia, c entregou-lhe o seu
amuleto, que o velho collocou no pescoo.
O rapaz subiu pela arvore e o velho gritava: ol arvore!
faze-te mais alta, c o rapaz gritou tambm; ol amuleto! aperta
bem o pescoo ao velho.
O velho treme todo, grita: oh! arvore, abaixa-tc, abaixate; meu netto, meu netto, tira este maldito amuleto do meu
pescoo.
Eh! meu av espere um pouco, grite, grite, que cu tenho
de cortar os fruetos da arvore c depois vou receber o meu
bom amuleto.
Cortou, cortou fruetos (imita) os fruetos caem no cho (imita) desceu, foi ao velho tirou-lhe o amuleto do pescoo e disselhc: meu av muito agradecido, fique com Deus. Apanhou os
fruetos, metteu-os no tambor onde estava o passarinho e retirou para casa com o co, que ia adeante.
Entrou cm casa do pac, e vendo-o, disse-lhe: meu pac receba o seu passarinho com a comida d'ellc. O pae abriu o tambor, o passarinho saiu c os fruetos cairam no cho; o pac
comeu d'clles c ficou muito satisfeito com o filho.
O filho disse ao pac: V. gostou? Vamos obter esses fruetos
nas suas arvores. O pac disse que no, que fora o seu passarinho que ensinara onde havia de encontr-los, c por isso fosse,
pois elle estava velho e ficava; tu s ainda rapaz o podes muito
bem subir s arvores: eu recebo c como, tu cortas e trazes.

284

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

Narrativas
Uma pergunta de um dignitrio a seu amo
mata, selef mi, utulcja bili, ditiko di kia alui kua biji,
Uuape kikana damaiko, er ezile katataka ni eu tijika dia
kutubuka tuani ntctu Jciia kauyula talcamutana mata kakuruba.
xaape. alui adi kali pa, diamaSiko akauka ni aZiluka katataka.
Senhor, meu amo, queira dizer-nos (diga-nos ainda) o dia
em que vo (dia de ir) os portadores para o Ambnji (nome
do governador de Mataba), sendo bom que os despaches
amanh (bom despach-los amanh) para voltarem depressa,
e ns marcarmos o dia da nossa partida (e ns sabemos o de
partir, irmo-nos embora) para o Caungula, onde vamos encontrar o potentado dos Lubas.
Sciente. Os portadores esto promptos (esto j aqui), amanh passam o rio e voltam depressa (immediatamento).
O Muatinvua Muteba e seus dignitrios na audincia1
3M.aci nu ayaka mumne aseba axikile leio munumo, asedele tidi ivudi?
I. Zakne, mukbayo, citota kamo makumi maadi.
M. ah! k! k! mkasu!

Dei a esta narrativa a forma de dialogo para melhor comprelienso


do leitor; mas devo advertir que me foi feita por um velho Lunda, que
pretendia provar-me a esperteza d'aquelle Muatinvua, que conhecendo
os exageros dos que o rodeavam, estava sempre prevenido para lhes
mostrar que o no enganavam; e fazendo a narrao principiava por:
muatiava muteba aci: e transmittia tudo seguido, sem fazer os destaques do que era dito pelo Muatinvua ou pelos dignitrios.

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

285

I.kayana mane ivui kamo dioke ku mazebe ni ku mesu


kamiix.
M. kayana, makasu, mi nakidile kali, makumi masato kaso
ma iidi ni tana ta asedele tumisasa tu madaje.
M. Sc V., avs, viram hoje chegar aqui os negociantes
digam quantas cargas trariam?
D. Com verdade, grande senhor, mais de cento e vinte.
M. Qual historia! isso 6 falso!
D. No senhor, trazem muitas mais, formavam uma linha
maior que o comprimento da sua residncia.
- M. No verdade, eu contei-as, s chegaram vinte cargas de negocio, o mais que virara, eram cargas de mantimentos para a Expedio.
Notieia
kaaya tavo mulaji axika leio, adioka ua kauyula Jcua matba, aleja, jisayu jajita ja uiji ni matiava, aci kuikila.
Jcauyula aci Jcamuleja, tatuk' mi, kiieza kunoko kijika kiiia
kolo kedi, liji naleta jita ni miatiava, palepa pa xakama
mu ZibaT/o. ailolo kolo mesu mu Jila akumutala mne mayada iaruda kuikila mana mukuruj/i nkutavia ana akuaruda.
Cauanga Ianvo Mulaji chegou hoje do Caungula de Mataba
c diz que no ha noticias do Ambnji querer guerrear o Muatinvua. O Caungula encarregou-o de dizer a este que fosse
para a sua terra para combinarem a partida para a corte,
porque o Ambnji no quer guerras com elle, que se tem
demorado muito no .Chibango, e os dignatarios da corte j o
esperam como seu soberano, pois no ha outro filho de Muatinvua era que possa recair tal cargo.
Uma visita de Tmbu do Cabongo ao chefe da Expedio
pa urela tuamene tatu ria kaboyo ni man edi, ezile kui
mne puto, kola aci: teza ni kulayixa mne puto, taijika
mne puto akne clatumixe ideie xa ku mema, akeza kutuya

28G

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

Zipaka mu ulo tni ni akaxkama; ayuikapo akete ma usea


akilada, kamaketepe akuxakama kas mamo ikalo, ana
mne puto akuyuludikile yada mdoya aoko ayukasa, ana ni
akaf mi.
mne puto aci aape, nua bili ni kumutale mua taiua
pa kalani, Zadi, kaZiluka pana nikieja anmi iavso aknsoteh
kuxala ni ei 7nne ataye ni kutuya mu yad' e.
INTERPRETAO I.ITEUAI,

De tarde vimos Tmbu de Oabongo c filho d'elle; vieram


pelo representante do Rei de Portugal o qual disse: viemos
cumpriment-lo. Sabemos Rei de Portugal grande, quo faa
mandar brancos da agua, construir recinto fortificado no sitio
meu e permanecerem, do-me, se teem negcios que lhes compram, nilo os teem permanecem s assim, ficam ahi, os filhos
do Rei do Portugal governarem as terras, porque os Quicos
amarrara-mc os filhos e minhas companheiras.
O representante disse: muito bem, eu vou ainda acompanhar o Muatinvua ao Calnhi, depois voltar aqui eu digo
filhos meus que quizerem, vao morar na terra de V.
INTERPRETAO LIVRE

De tarde vimos Tmbu de Cabongo e seu filho, que vieram


procurar o representante do liei de Portugal, a quem aquelle
fallou: ns viemos cumpriment-lo; sabemos que o Rei de Portugal poderoso, sollicitamos-lhc que mande europeus estabelccerem-sc em um recinto fortificado no meu sitio, dar-me-hSo
alguma cousa se cffectuarein transaces commcrciacs, se nSo
forem negociantes o mesmo, eontento-me que governem as
minhas terras, pois os Quicos levam comsigo o meu povo e
as minhas amasias.
O representante respondeu-lhe que ficava seiente; que ia
acompanhar o Muatinvua ao Calnhi e na volta dizia aos que
quizessem ficar cora elle quo fossem estabelecer-so nas suas
terras.

METIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUKDA

287

Diversas opinies por causa de um falsario


tadi panapa, Jcutala mona uta ukez' o ni kaxalapoli Jcedi
ni mukada kic Zikasa, eki adzoka ka mne kibudo, amika,
ku mata kttuana.
mata kutala mu mukada e<Si ayaba aleka keda, mne kibudo lele asanika inai, i mukada akumideja mata kubana
caoso iavudi Ziasuta, kiji kunima kudi munida nedi.
mata kubana ataya mukada xamukixi, atazuka muzubo,
i muzubo aa katataka mneyada kamulejn: aci edi atumixi Sajika kimika, mne kibudo a kakulej' mi tamaiko bididi; niijika kia kumuZilulixa mnt kibudo pa keza
panapa, tijika dia kiiza aktu ku kilu, nimana muxma edi
kasotelepe kuia ku plo
mne yada aci: aloda mmumu nani? kmnukasa mn edi,
mne kibudo aleka amutumixa kunoko ni mij" edi ka mne puto, murudanmi, amuteka mu kalet, aci kumutapa. tumutapa, ukete mafefe.
n muteba aci, Zadi klo ktu tamutapa ni katataka: mutu
akumutapa iialcete mazi maadi.
sana mulopo aci: mne yada dtamaiko nileka kmi, niia
ni muxaela takqmukaie pa mioji pa kuilukape, ni sutile kli
ia rana, ni kibite tudiya.
INTERPRETAO LITEIIA,

Estvamos aqui, ver filho da arma vem c com servo d'elle


com carta na mo que sae do sr. Quimbundo lha d para o
sr. Ctimlmna (potentado d'aqnelle).
Este ver na carta que carregadores recusam andar, o sr.
Quimbundo ento ost escrevendo isto e carta est dizendo
sr. Cumbana tudo quanto se passa, culpa atrs pelo amigo
d'elle.
O sr. Cumbana est lendo carta, zangado, est chamando
interprete, que V. vai immediatamente ao senhor da terra,
dir se elle est fazendo mandar que suspendam marcha ao

288

EXPEDIO POItTUGUEZA AO MUATINVUA

sr. Quimbundo o dig.i a mim, amanh de madrugada eu sei


fazer voltar o sr. Quimbundo vir aqui, ns sabemos ir nossa
terra no Culo, eu vejo corao d'elle no quiz ir para deante.
O senhor da terra diz: Est falhando isto quem? o amarrem
a elle; que o sr. Quimbundo deixe o tragam aqui amarrado com
cordas que o ponham na cadeia do representante do Rei do
Portugal ou o matem. Ns o matamos tem traio.
A sr.a Muteba diz: Se ns estivssemos na nossa terra o
matvamos immediatamente; matamos a pessoa quo tem duas
palavras.
O prncipe herdeiro diz: Se o senhor da terra (d licena)
amanh eu vou com o Muxaela amarrar (falsario) nas cordas
para voltar aqui, c passamos ento no Luana (rio) c apanhamos
(arrancamos) as mandiocas.
1XTERPBETA0 LIVRE

Ns vimos chegar o filho da arma com o seu criado, que


trazia uma carta do sr. Quimbundo c a entregou ao seu potentado, o sr. Cumbana.
Participa-lhe que os carregadores no queriam andar, desculpando-se serem as ordens do seu amigo potentado que estava com elle atrs.
O potentado Cumbana, ao ler tal noticia, zangou-se, chamou
o interprete e ordcnou-lhe que fosse immediatamente dizer ao
senhor da terra (o amigo) que so fora elle que fizera suspender
a marcha do sr. Quimbundo o declarasse, porque ento amanh
de madrugada iria fazer retroceder o sr. Quimbundo e seguiriam para a sua terra na margem do Culo, visto elle (senhor
da terra) no querer avanar.
O senhor da terra, admirado, perguntou quem dissera tal
cousa, que o fossem prender; e o sr. Quimbundo que consentisse que o trouxessem preso com cordas para entrar na cadeia
do seu amigo o representanto do Rei de Portugal, ou para ser
morto. Xa sua terra matam-sc os traioeiros.
A sr." Muteba disse: Se estivssemos na corte o mataramos
immediatamente, porque ahi matam-se os falsarios.

METIIODO PRATICO DA LIXGUA DA LUNDA

280

O prncipe herdeiro pediu ao senhor da terra que o deixasse ir amanh com Muxacla (um caador conhecido) prender com cordas o falsario para o trazerem, c no regresso,
passando o rio Luana, colhiam mandiocas'.
Recordao de uma irm de Muatianvua
kayapna amujipa mitia ni sana munida ni kanapuZa.
akaruda amupuyana aci kadimukinepe, ata ukapele ailolv
ajima. aka lele et kayapia ayak' et ata ukudia n' edi ini?
mahi mamulekele mukata kudi kariba.
amutapa kayapia, kariba a musana, clci akaruda ect
kayana ata ane a xamadiaZa, i kariba adi kedi edi xanama kakusanape mattava.
ak attava akumusanne ku kedi eci ka mana mak'
edi mari? Xiahi cia mulekele u akaruda kumata kudi
aloko lamutapa.
ah! ka! ka! n mane! ttuk' ei mattava muteba alejelc
ni ape: diiko dafa dimi, ruda rafa.
INTEKI*I:ETAO LIVKB

Cangpua (Muatinvna) ordenou que fossem mortos o conselheiro do Estado, a senhora das terras e o chefe das foryas
que sempre acompanham o soberano. Os Lundas aconsclliaram-no que no continuasse a proceder d'aquelle modo, porque ser soberano era bom quando houvesse harmonia com 03
maiores dignitrios. Matando elle os dignitrios de maior
grandeza, seus parentes, com quem havia de governar. Ellc
no attendeu aos conselhos c por isso o entregaram a Cariba.
Assassinaram Cangpua, suecedeu-lhe Cariba, o que alguns
Lundas no queriam por a suecesso pertencer a Ianvo (Xa

A epocha em que se passara este facto era uma epocha de fome,


e pensava-se em colher mandiocas onde as houvesse, e por isso a razo
do ultimo querer aproveitar no regresso trazer mandiocas para o acampamento, que fieava a dois dias de distancia do rio Luana, onde as havia.
19

290

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

Madiamba) e Cariba pelo facto de ser cunhado de Xanama


no tinha direito a successo.
Nunca, dizem elles, a successo no Estado do Muatinvua
teve logar pela linha materna e por isso alguns Lundas o
abandonaram, entregaram-no aos Quicos, que o mataram.
Oh! que fizeram! senhora! seu pae o Muatinvua Muteba
dizia bem: quando eu morrer morre a Lunda!
Noticia
aci tavo eza, aile pa xakusa ukitanne atwko atatakve
atu viatava kikasa mata, acoko atalilc malzoyo kudi
ana mata majolo.
xakusa aci kayana akasa ana arudanmi mne puto ni
matava. aoxa masuna nedi, afutile kudi anedi, aci iaTjai pa, kuliluka li amulejani tatuk' edi, Tjana majolo, kuyZilixa masuna mami liafutile.
Dizem que chegou Ianvo, que fora ao sr. Cussai, porque
os Quicos (povos d'este) exigiram gente do Muatiuvua que
lhes entregasse as armas, por causa de abonos que teem feito
gente do sr. major.
O sr. Cussai no consentiu que se fizessem taes exigncias
gente de seus amigos liei de Portugal e Muatinvua. Foi
buscar fazendas cVelle e pagou sua gente aquelles abonos e
disse aos que seguiam que no regresso dissessem ao seu chefe,
o sr. major, para ser reembolsado dos pagamentos que fez.
Outra noticia
tuxike ni mata Izadala, kutumona mata musevo axika; aci
neza ni kalala, nikete Ma ia kaliji, aci nlia m mi^kui
ttuko viata kadala, aci a kete kaliji akata kudia edi, kuTjukexe aka nisukile ni rruka, munumo mikila liji.
jika, musevo aci, tova jisaTjo fia dioka ka Ziseyc, se</e
et" uxamukixa dir.i dia viulcja mia edi kumubula kudi akaje
dia kayula.

METHODO PRATICO DA LIXGUA DA LUNDA

291

edi Ziseye, iasoteh kiza Icunoko, ovile kadi Si ana kayula cdoza mana a mukaza, ceci 7iiakasu, matedu ahi kalala ni ana kauyula.
mata kalala, aci, Jcayana, ciseye murudan' mi, ijiJca kali, ni toma anutile i mr edi akusota kaso, akaje a katjula amufuta kubula mula edi meci asaltle ni ifie, ni kaxi
ni mi nova ape kauyula amufuta.
Estvamos com o sr. Candala, quando vimos chegar o sr.
Mussenvo que disse vinha conversar, pois tinha appetite de um
pedao de carne e lembrou-sc de vir procurar o seu protector
o sr. Candala, que se a tivesse para o jantar lhe cederia uma
poro para comer com o seu infunde, pois de outro modo no
o podia conseguir na localidade.
Depois disso que tivera, noticias de que Quissengue estava
muito zangado, porque o i)ortador d'elle lhe contara que fora
maltratado pelas amasias do Caungula.
Soubera mais que Quissengue queria vir aqui, porque lhe
disseram tambem que a gente do Caungula ferira a fogo um
rapaz de Mueanza, o que falso porque a desordem (que
houve) deu-se entro a gente do Calala o Caungula.
O sr. Calala disse: no assim, o meu amigo Quissenguo
sabe muito bem, como as cousas se passaram, e ellc quer
apenas que as amasias do Caungula lhe paguem o crime de
ospancar o seu portador, no que fizeram muito mal; e cu entendo que lhe devem pagar.
Uma diligencia frustrada
Icapeda ni lavu axike ka buyulo kaile mu musua a
mne buulo amuleiele eli kasaya tamutana, tamakexe,
mukada, tamuloda rnutu mubada bamona m muan edi ebu,
tezile ni kumata.
kasaya amulef tu eli kayana, akuxala mrni, mc mukua
ni kiladixa kudi ko, aileka, selej' nupa kuSiluka leua ruda
kijika kezako akiseda nedi polo pedi malaje; kayana kuia

292

EXPEDIO POItTUGUEZA AO MUATINVUA

ni ane abada ruda, bamona akete ar adi, nani aseda


mana miso ni musasa a madtaje ahina?
kapeda ni bavu aci kayana takete kuata, dizi dia selef ttu, amukata bamona mu likasa, apita Zikasa aa maJi
ma isuko, kujiyama, alala.
pamaki axikapolo kasaya ali muxani nmi, keda, akaleja
sele)' enu, akiza ku ruda aijika ni kiseda maku m an' edi.
Capenda e Ainbauvo, que foram principal povoao do
Bun<mlo, de l regressaram e disseram que encontraram o
Cassuanga, a quem deram a carta e lhe fallaram com respeito
mulher Bamona e sua filha bu que iam buscar.
Cassuanga disse-lhes que as no deixava vir eom receio que
elles as fossem vender aos Quicos, por isso ficavam ainda e
, o patro d'elle quando voltasse da Lunda podia l ir busc-las
e lev-las para Malanje; que no podiam ir agora Lunda,
porque Bamona tinha dois filhos, e quem havia de transportar
o de inamma e a carga de mantimentos?
Capenda e mbanvo, que tinham ordem do patro para as
acompanharem, prenderam Bamona por um brao (eom cordas)
mas cila poude safar-se, correu para o capim, l se escondeu
o dormiu.
De madrugada Cassuanga disse aos rapazes que a deixassem, se retirassem e dissessem ao patro que, voltando da
Lunda, fosse la buscar a me e os filhos.
Um combate de Lundas com Quicos
mulaji ni kapeda atuleja lusayo lua buyulo kalobo ukete
man edi ataile iaya a kaloko, mxifuta kayana, kaloko
camukisa ni akata mukaje a buyulo.
buyulo ni edi atazukine tulaje ni mata, aci: tuiani takutab~ula mukaje a mulcakasa kudi alloko, ni ne akeda, akeda
ni akeda... t, kuxika kia citede ciaseji.
ana buyulo, ume asiyile, kaimanepe, abula uta pa bula
dia litede. ana ZUede mau asejiji ni vudi budika ni mata

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUXDA

293

akatape kuloza, loza... bum... bum... bum... pum! amubukunamanabuyulomedu. . . ti.. . ti. .. ti. . .,bum. . . bum. ..,
pum! amutapa kadi ka... bum... bum... bum.. . xate!
ar edi buTjulo apalaTjana mau i mau i viaxi, i kamo ni plo
pau... ah! k! k! ane aso ainine, toko anime akukasa abada atanne ni mata tibaje tahia paxi, ne akujiyama
mu Zipaya Sia buyulo ue.di, ni aSioko ana Zitede acilukani akata
mixima atoka ni akaje amusedele.
Mulji e Capenda disscrmn-nos que um filho (rapaz do povo) de Bnngulo Cambombo recebeu um remdio de eaa de
hm Quico a quem no o pagou, e este zangado levou comsigo amarrada uma amasia de Bungulo.
Bungulo mandou armar todo o seu povo para ir buscar a
amasia e pozeram-se em marcha, que foi de algumas horas,
para chegar at residncia de Chitende que estava desesperado.
Um dos rapazes de Bungulo, tolo, que no quiz esperar,
dispara a arma no largo frente da residncia. A gente da
Chitende muito bravia, saem para fora da residncia, cercam
aquelles e disparam logo sobre elles, quebrando uma perna a
ura dos rapazes de Bungulo. Continuou o tiroteio, mataram um
outro, e acabou-se!
Os rapazes de Bnngulo debandaram e deitaram a correr o
mais que podiam para a sua terra, e oh! senhores! fugiram, e
os Quicos que os perseguiam foram amarrando as mulheres
que encontravam e apanhando as armas quo elles iam deixando cair na terra. Aquelles esconderam-se na residncia do seu
chefe e os Quicos de Chitende voltaram muito contentes com
as mulheres que prenderam.
Um muata que falia oom o Muatinvua
kaaya wimutanne panapa matiaxa, aci: c ttuJco!
miiaavua! neza, miuntS ti noeji, kumulayixa. , ttuko ana
aso akaruda, main Zi noji, nikuleja mi mar e nikmota

294

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

kumikana ni munida ne mne puto; mi kaaya <Si noji Icinajihpe ni kuxakama pa rnam Si noji nzile ni kumisakana
tuai ku kauyula i noji, takapixe makasu ma biji ni ana
mah' edi et noji takuxika kolo kakata mam noji, kumituna kutahika. et, ttuko, mne ayada aso aleka H noji;
mi ni kua kmi ka kautjula c"i noji, nakaviuleja: e2t et, ttako, aleka kuta ku polo mamc Zi noji; ukusota kufixa ayab"a nuruda nex mne puto ni zala <5 noji, nakaruda aka
akata Icali kuloda ni ipe meci noji.
xaape. kaaya, uZuko eza, talala mu tulo, dtamaZiko
talodani.
Cauanga encontrou aqui o Muatinvua e disse-lhe:
Oh tu! pae Muatinvua! eu venho cumprimentar-te. Pac
de todos os Lundas, eu, teu filho, vou despedir-me do teu
ainigo o representante do liei de Portugal, porque eu Cauanga no vim para ficar aqui o sim para te encontrar c irmos
todos para o Caungula, aeabarmos as intrigas eom o Ambnji
e seu povo e seguirmos para a corte, onde estlio os grandes
que nos mandaram chamar. Tu que s senhor de todas as terras, recusas; e eu vou-me embora para o Caungula e dir-lhehei que tu, pae, no queres ir para deante; queres fazer morrer de fome os carregadores do teu amigo representante do Rei
de Portugal, e tambm os Lundas que j se queixam.
Seiente. Cauanga (diz o Muatinvua), noite, vamos dormir e amanh todos fallaremos.
Opinio de dois potentados Lundas sobro os Uandas
mne pada ni mne yuyo ac.i teza pane kumulayixa
mata, tejile kudi mne koyo amakexe kaZibele ka disuna
disuza, amutana pekila, tlahi tasutile ma mata tamuleja jisayu fia mne beza ni mabaza, majala mavumo naka
ijala iita.
atipule mata aci enou akata kumulabila matava aci kayana

METIIODO PRATICO DA LIXGUA DA LUNDA

295

mne paa ni mine yuyo aci adi kali ikulo lalaoil' a,


katata aleka Zuii akatu i mula a mafava kaso, kakatape
kuxikako.
ahi iktilo ia tuy' a ia kuda kaso, kayana kulal' ama
akata kulala mu makako Ha kayanape kutuminako alue akutabula dahinai milabo.
mqta aci, muafava kua ni kiitapa ailekelaJci?
mine pada aci, kuako kaape pa kuZikulapa nkutana
amijikila kali mu Jila kudi aka akata ni ItumiSina pa kina
aso mukujiila kne ka.
mata aci, mattava kutuma miia ku uSilaye ajike muiada
'dm, matiava mn' edi kudtoka ni aruda asakne pa kaxa
pe kakutixape ailiina kijipa.
mine pada aci akiijipe kadi.
O sr. Panda c o sr. Angungo foram procurar o representante do liei de Congo para lhes dar um pedao de fazenda
encarnada e como no o encontrassem, passando por aqui,
cumprimentaram o senhor do sitio e deram-lhe noticias dos
chefes Beza e Mabaza e dos (povos) que se cobrem com a
prpria pelle da barriga e dos qtie se cobrem com pelles de
animaes. Aquelle perguntou-lhes so estes eram on no tributrios do Muatinviia.
Respondei-am-lhe que antigamente eram, porm agora tornaram-se selvagens, o um portador do Muatinvua isolado
teme-so do ir ter com elles.
Porque no vae ento o Muatinvua submett-los? perguntou
o senhor do sitio.
Para l todos podem ir, diz o sr. Panda, mas na volta j
encontram os caminhos cortados pelos que fogem adeante dos
primeiros que l entram.
So o Muatinvua, diz ainda o senhor do sitio, mandasse
ordem aos Chilangnes para lhes tomarem o caminho pelo norte
e partisse com os seus Lundas ao encontro d'elles, eercava-os
e j no podiam ser mortos por elles.
Ainda assim os matavam, respondeu o sr. Panda.

200

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

Um alvitre dos Quicos


pinape jisayo jakata cia katau kiiia mu buyuro ajibura
ecike kena ka tovire: eci mafava ejile mn' edi Zitarixe nedi Jita muloya xanama noji atika kali paka ta kitapa allolo aso a mafava; c katata xamalaba leza ni mne
puto munida a mafava ni Ziseye, ehi tuakayana kuloda
tutala dizi dia jnne puto ni diauso dia kuloda ni a iiseye
ni dia xamalaoa kamo, atureja kudi mne puto akete aruanedi, tukava ciaso <%a kuloda mne puto ni iiseye ni
maava 2i aclifa atu aso ni jiyada jiaso akva.
Vou dar-lhc noticias que muito em particular ouvimos communicar a Bungulo por gente que lhe era extranha: Chegou
o Muatinvua a quem podiamos fazer guerra, porque Noji,
governador do Tcngue, nos deu uma faca para matarmos todos
os dignitrios da Lunda; mas como Xa Madiamba (mestre
em fumar liamba) vciu com o representante do Rei do Portugal, amigo do Muatinvua e do Quissengue, ns no fazemos
cousa alguma sem primeiro sabermos o que delibera aquclle
representante e em que concordam os seus amigos Quissengue, Muatinvua e todos os que tomarem a palavra na entrevista entre ellcs.
Quissengue participa a sua chegada
mye eu, mon' mi, akamutana mafava kamuleja: timi,
iiseye, axika kali kit lana pa kaiele nikusota kova dizi
dia mafava kutixi ni kitta ma kauyula Zilolo cia mafava
Zadi mn' edi kusabele kitxika, kuyutumixa keda kulut, tubaje tdmi akusota hua kedi apele aci ibode aci mikoko ne
akumana, aci mafava kova mamo akaloda ni ipe, cci
mana mak' mi eza ni kula ailolo mi.
kayana axakama kadi maciko mavudi ni mne puto, Ziji
aseji kasotelepe kuloda mukano, asota kamo kuloza, i mi
iiseye, mana amukaruda kudi cloko ku kamaku, kayana ku-

MKTIIODO PRATICO DA LTNGUA DA LUXDA

207

xexa jyada fia mak' tu, akadi mafava kuyuleja claso


ZteZi eu takasala.
aci Ziji nkiza ni kukata mavu c7,oma Zim, aci kayana
Zika; mi, mne puto pamu, taijika dia kala nedi.
5 mafava ni mne puto murudantu, aeza katataka mu
mZiko masato, kayana kuxakama kadi maZiko kamo, mu jila
aloko mi kanimanape axakama akete muxima akulanedi
oiji Jita.
mafava aovile aci: claapc mukabayo, tatala amaciko kascga kalaba, keza ikiada tijikani keda.
Vac tu, meu filho, ao encontro do Muatifmvua c dizc-lhc: que
en Quisscnguc j;l cheguei ao Caicmbc, na margem do Luana,
c sem ordem d'cllc no vou para o Caungnla, que seu sbdito, oude elle deve entrar primeiro para me ordenar que
avance, porque a minha gente pode roubar-lhe algumas cabras, porcos ou carneiros que encontrem, e depois o Muatinvua censura-mc, dizendo que eu, seu parente, lhe vim fazer
guerra nos seus sbditos.
No se demore muitos dias cora o representante do Rei de
Portugal, porque o Ambnji est muito atrevido, no quer conversas, prefere combater, e cu Quissengue sou filho de Lunda
e de me Quieo, no quero portanto estragar as terras dos
meus patrcios sem que o Muatifmvua me diga tudo quanto
cu devo fazer.
Se o Ambnji vem pedir perdo uma cousa, se no outra;
c cu e o representante do Rei de Portugal juntos, saberemos
dos motivos.
Que o Muatifmvua c o representante do Rei de Portugal
nosso amigo, venham dentro cm tres dias, no se demorem
mais, porque no me responsabiliso pelos Quicos, que j se
preparam para fazer guerra ao Ambnji.
O Muatifmvua, que ouviu o portador, respondeu: que ficava
seiente c s esperava no dia seguinte que chegasse Casscnga
Calamba (potentado do sitio cin que estava), c todos partiriam
com elle.

298

EXPEDIO PORTUGUEZA AO jrUATIXVUA

Quissengue cede aos seus conselheiros


kaka kazari amutana mata majori aci: xakadaje murua a
mafava aile ka liseye, axikile leio ni amief edi, itiko
ditaxikile murua edi, Ziseye amidodele kali matedu asotele
panapa ni abada a kayula ni mia uedi, Hamusakana kabama mu disu, ni Ziseye muleje ei nia kali kidayana ni kauyida, kitsala ni ipe ni mne ukete puyi imu ni oiji.
alolo a iseye amuilixa kayana, eci katusala mamo itht,
mukatexe iioma mafava Si ukamuleja khtjilepe kauyida aci
kuyupeka kimi matlava.
iseye aci: mamo.
At

At

O potentado Cazal encontrando o sr. major disse-lhe: que Xa


Candanje, portador que o Muatiinvua mandou ao Quissengue
j ahi est, e participou-lhe que no dia em que se avistaram
com o. seu amigo Quissengue, este j sabia das desordens das
mulheres do Caungula com o seu portador, que llie bateram
num ollio com uma chibata, c Quissengue queria fazer guerra
a Caungula, porque o suppe mal aconselhado com o Ambnji.
Os seus conselheiros contiveram-no, lembrando-lhe que, se
procedessem assim, o Muatinvua receoso diria que Quissengue queria guerrear com ello e no com o Caungula.
Tcem razo, disse o Quissengue.
Uma desordem
yoloxe nadile panapa kumona akaje ia kalala zavu, akata
kusuta mahxi aci kalala mujipa. abada kuxika kia atana mepia iiedi kalala koba edi, ambuja mutue ni mitodo.
ne kauyula niaii aovile aci mana mak' Uedi kauyida amujipa kudi kalala, Xahi iakumayanene majita mutaba ni mutaba
kuxika pa matedu; kumutana kalala, aci lekani, kutapajana
tua muneta.
mafava ni mne puto kayana ajita dia kutap' atu ni mata mUoya a mubada un kuatele pebe.

JETIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUXDA

299

Hontem estive aqui o vi passar correndo as mulheres do


Calala superior, gritando quo tinham morto o seu Calala. Suspenderam a corrida no logar em que encontraram um sobrinho
d'aquelle com a cabea partida com uma paulada.
Os de Caungula e outros ouviram dizer que um irmo d'este
fora morto pelo Calala, e por isso se reuniram foras de parte
a parte, e j<i estavam em eonflicto quando appareceu Calala a
soeeg-los para que se no matassem uns aos outros.
O Muatinvna e o representante do Rei do Portugal no
querem que os seus povos so matem com as armas d'elles,
por causa da questo de uma mulher de quem eu amarrei a
"cabra.
Um conselho do Caungula ao Muatinvua
muatiava! mi, Icauyula, neza ktmoko ka hdieja miloya
a liji nana mak' iiedi akusota kiza knkiata mavu.
Saape katumixa ka rnulHa tu uaa ni mia a mn' edi
liji ni fana akaihja eti muatiava axika kall ma kauyida
aeza pane, akata mavu mioya al a tiseye lia kali ni kisakana. Saape kusaeh kiza taludika nebi miloya ni muatiava
tiakuxika tiseye kutidana talndikih ciaso Via Uikufuta tiseye, muatiava ejika keda kolo ke mayaba a mataba italale
ni ape.
aci liji, aleka dizi iape dia mxdeja muatiava ni mi
kauyula man' et, kiji kedi mukiia yeji ta muila asotele
kua kui budi Ixbabh eti akuyujijika. lula nalike, eti tiluka
uia kudi liji atapa nebi mukaza, etii A tulaba taso katijikape jipuyijia kumutapa mxdcaza mdoya biji nana mak' ehi
alii afixa kali antu kitjita ta lula xanama.
mn' edi uaile kali kolo ni lula, aci rza kali ni kaliusa
amutuma ni dizi diape dia kutapa mukaza ti \amidekele
mn' edi mana muatiava umutapa tilolo iahne tia matiava ttuk' edi, kayana kumutapa.
ex yeji eti tilolo cia sana mitlopo tia mukaza akefa dizi
dia mukenu dipe i mi lula nalike mudi mamo. ei lij eza
kaiataka tuloda ni ttuk'ttu matianva tutlalexa mayala titu.

300

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

Muatinvua, eu, Caungula, venho aqui para fallarmos das


questes de Ambnji e seu povo, que querem vir pedir-vos
clemncia.
E bom ns mandarmos um portador que va* com o de Ambnji etFna dizer-lhes que o Muatinvua j.i aqui chegou, e
podem vir porque os portadores do Quissengue j para la seguiram. eonveniente antes da chegada de Quissengue o
Muatinvua pr termo a estas questes. Quando este vier paga-se-lhe, e o Muatinvua segue muito sossegado pelas terras
de Mataba para a sua erte.
Se o Ambnji no fizer caso d'este nosso aviso, queixe-se
ento de si.
Emquanto ao outro Anguji de Muiamba, quiz ir esconderse nas terras de Ambumba Bele.
Este reensou-se a receb-lo e disse-lhe que voltasse para o
Ambnji, a quem auxiliou na morte do Mucanza, A qual elle e
todas as auetoridades subalternas foram extranhas, e no queriam agora envolver-se nessas questes, pois por causa do
irmo do Ambnji e dos seus jA elles soffreram uma guerra
do Muatinvua Ambumba (Xanama-).
O prprio Ambnji foi mandado para a corte, e so agora
veiu com Cahunza e trouxe ordem de matar o Mucanza, que
deixasse este, que filho do Muatinvua, matar um grande
dignitrio da corte do seu pae e no faz-lo elle.
Anguji, que sbdito do herdeiro do Mucanza, aceitou os
maus conselhos, e eu Ambumba no quero proceder assim.
Manda dizer ao Ambnji que venha immediatamente para
fallarmos com o nosso pae Muatinvua, afim de sossegar as nossas terras.
Um desculpa de Caungula
kaiifjula dei: namutazukinc n, viurudanmi, tuakumuleja ia
miloya ta yoloxe, kukana alui kua xanavo.
nalekele kupana mvliia mxdoya, mi natumine kali mxdua
akiaiau, akai kiva alu avui, &ahi Zayutumixivc
kieja xa naxo, mr edi ukuete uoma uakuav. xamuhoyo.

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

301

aci mula aile ni mutena, xamuhoyo eZi eva aia kikasa


abada polo pedi cia nalekele kupana mula Sai tumidala bili
asaliele mula aile.
yoloxe kinatixilepe kulef iki ei, mata munidanmi, muloya
padile alu avudi pa doda ctu.
taape mne yada, Sayulcata kumova aiya kuloda mamo.
Caungula disse: chamei o meu amigo para conversarmos
sobre as questes de hontem, com respeito a despachar um
portador para o Xa Xhanvo.
Itccusei-me a faz-lo porque j tinha mandado um portador
muito em segredo, sem que pessoa alguma o percebesse, porque Xa Nhanvo me mandou dizer que receia muito do seu
companheiro Xa Muhougo.
Sc o portador fosse do dia e Xa Muhongo desconfiasse,
mandava logo prender as mulheres do Estado do companheiro,
por isso recusei mandar um portador sem que voltasse primeiro
aquellc.
Hontem no podia dizer isto ao senhor, meu amigo, porque
estava muita gente junto de ns.
Muito bem, senhor do sitio (dono das terras, soberano),
alegro-me, estou satisfeito do o ouvir, porque tem razo do
ser o seu procedimento.
Resoluo de nm potentado Quico
kaoko lukokexe ulef etu; li nezile ka riana, ni kwa kudi
Ziseye, kuyutazuka tteza kunoko kutuya Zibeye: ei ttuk'
mi, kayana atuya ibeye lialepa nana mak' ei, taxakama
nei pasipa kidijika kua ni kuloda ni ape miloya ta liji.
mi, lukokexe, mia ni kumulalila kijika kutuya Zibeye, nililuka kusakana anami axalele polo pitu, aci nikete Mo nimunete kudi mata.
leio nitala mne Zikala clmi ta mutu nakalalile murudan ciseye, kugijika ttuk' edi udimukine, mn' edi kuxala ni
muxima atoka ni vudi.

302

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIANVUA

O Quico Lucoqucxe disse-nos: venho da margem do Luana e vou para o Quissengue, que me chamou para ir construir um acampamento perto do d'elle, porque me considera
seu pae, e um pac niio deve estar louge dos filhos, c prximos
podemos melhor resolver as questes com Ambnji.
Vou pois, eu Lueoquexe, presente-lo e saber onde quer
que faa o acampamento; voltarei ao meu sitio para ehamar
o povo e se l encontrar gallinhas trago uma para o senhor (
pessoa a quem falia).
Disse ainda que esperava hoje um devedor que lhe devia
pagar um servo, que desejava levar de presente a Quissengue, para este o reconhecer como um pae intclligente e ficar
muito satisfeito com cllc.
Como respondemos aos receios de Caungula
kauyula aci: Ziasalele mne puto Haape, kutalula paka
makasa a Ziseye.
e<Su taleja kadi, anakamida kayana kali, diamtiko kia kutdzuka alwko, mloya ahi ukata kua kudi aczoko. c diama<5i7;o Jcueza, kutidoda kadi dika.
mne puto aci; kayana, nitabula paka ni kia nato ni koli
kmi, kayana kumuakexe nu akaruda, dmmaSiko dieza kusalumune kadi matedu ni aloko.
aso nixilcu ka mne puto, aci nova akaruda asala
matedu ni Sioko, niZiluka; nakakuia kika paka kaka kudi
Ziseye i aci novua eti alcudisee asota kadi matedu nakaruda mi, neza kadi pa, napuixile kali matedu pkaxi.
Caungula disse: o que fez o representante do Rei de Portugal muito bom, receber a faca dos mos de Quissengue.
Ns diremos agora gente da Lunda que no v amanh
convidar os Quieos, como do seu costume, para nos guerrearem e depois fallarmos contra elles.
O representante do Rei de Portugal disse: no lia de ser
assim, porque eu recebo a faca e levo-a commigo para a mi-

METHODO PKATICO DA LNGUA DA LUNDA

303

nha terra, no a entrego gento da Lunda, porque mais tarde


principiavam novas questes coin os Quieos.
Quando eu chegar s terras do Kei do Portugal, se ouvir
que os da Lunda contendem com os Quieos, volto c irei
entregar outra vez a faca a Quissenguc; c se ouo que os de
Quissengue querem mais luetas com os meus Lundas, venho
logo para aqui, porque as questes ficaram terminadas.
Um reoado de Quissengue para o Mnatianvua
ciseye kutila: kteja mona mak' mi mafiava, kunoko
tiji, alekele, ukafuta pa makasa pa mafiava, kayana ku
mulajita. mn' edi mafiava kuyuhf mi paso ni kuxakama
tijika kuloda ni ape ni miloya dia paka kuyupana xanama.
mona mak' mi ijika kua kolo kedi ukasana atiaxa,
ni plca aleJca? aci mamo uleja, damaUko Ulukani kuyusakana ni edi.
akaruda Haovile lusayo lua muzubo ahi akalumuna kali
makasu, eli Useye, xikusota kiza kulixa jita ni mafiava.
muzubo aci kayana, ciseye kaZilodelepe mamo, usota kiza
ni kovajana ni maava ni mneputo aikixe nau paka ii
mu makasa n edi ni mattava kumika Ziseye ioma im mu
Jila mutoke.
mata majolo aci, muzubo kuZiluka ni mula a maava,
akamuleja liseye eza, kutuya cibeye uxaia a kalime pa^sana mulopo a kauyula, xakama pa, kutijika kuloda n' edi miloya ayada aso kntoka majila.
Quissengue pediu-nos: Vo dizer ao meu parente Muatifinvua que o Ambinji, que est prximo de mim, pedo perdo,
pagar voluntariamente, no quer guerras. O Muatinvua que
me mande dizer onde eu devo acampar para conversarmos
bem sobre a questo da faca que me entregou Xanama.
O meu parente no deve ir para a corte herdar o Estado
dos seus antepassados sem resolver esta questo. Se assim fizer terei de voltar ento ertc para me avistar com elle.

304

EXPEDIO POKTUGUEZA AO MUATINVUA

Os da Lunda, que ouviram este recado do interprete, principiaram logo deturpando como c de seu costume, dizendo:
quo Quissengue queria fazer guerra ao Muatifinvua.
O interprete disse que no era assim, que Quissengue no
fallra d'essc modo; queria vir conferenciar com o Muatifmvua c com o representante do Itei de Portugal para lhe entregar a faea que estava em poder d'cllc, pagando o Muatifinvua
alguma cousa para se limparem os caminhos.
O sr. major disse: que voltasse o interprete com um portador do Muatinvua, e dissesse ao Quissengue que viesse
acampar na margem direita do rio Cachtmc, cm terras do herdeiro de Caungula, c esperasse ahi para fallar com elle sobre
o modo de todos ficarem em paz.
Um conselho bem acceito
matiava, murudan'mi, ukusotapuyi aj)c? takatuma alui
aape ka xa navo kumuleja ecu taxikile panapa ni takatala
maZiko masato masuta, kua ni kahuka rebe mupa a pedi,
ei mn' edi utuma mazi m'edi akaixa akataixe ni muvudi mtu aso.
xa navo akacilixa dizi dime iedi alue- actu, ei nkutixa diape aci dipc ni mamo taijika kali leci tuketu dia
kusala, kayana mn' edi akamudia kamo, atu akiza kulef ctu, xa navo kejikape tadi panapa, mne itile ttuk' edi
kauyula katataka kutuxikako, polo pedi xtmutumixin' edi mula
nikumumana, bate (kai).
matiava aci, murudan' mi, ideja Zaape ni kaxi, taitiajana kali, kapa, diamaciko dieza, takaloda ni an' mi aso.
buyulo aci, puyi ape, akumijika kumitia ni ape.
Muatifinvua, meu amigo, quer um conselho? Vamos mandar
bons portadores ao Xa Nhanvo dizer-lhe, que chegmos aqui
e espermos em trs dias estar promptos para passar o rio
Luembe no sen porto; que d elle ordem aos seus pilotos para
nos proporcionarem a passagem c s nossas comitivas.

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

305

Xa Nhanvo ha do dar uma resposta aos nossos portadores,


que pode ser boa ou m, e assim j ns sabemos eomo havemos do proceder, o no nos enganam mais as pessoas que de
l chegam, dizendo-nos que Xa Nhanvo no sabe que ns
estamos aqui, porque pediu ao seu pae Caungula que, logo
que ns chegssemos ao sitio d'elle, lhe mandasse um portador
a avis-lo, o que at agora esto no fez.
O Muatinvua disse: Fallou o meu amigo, muito bem, est
combinado; acabou-se, fallaremos amanhi ao meu povo.
O Bungulo disse: O conselho bom e todos o acceitam
bem.
Deliberao tomada depois de acceito o oonselho anterior
mamo mudi yoloxe taitiajanne natazukile pa musasa a
r mi aso ni ahina atabile ni ape naitilepuyi ue, tamutana
kali mia utu ni tatala kaso humana e murudan mi, kutijika kuloda na kilef a leZi etu takusota ne akaleja
muta xa navo i katataka kikana ni ape aci akulabexne kayana puyi e ape katakujiilepe diliko kumusalexe kali.
laape, ayulcata an' et aci atatile ape Zipuyi, mula
mi ejile mimi, Sidi kaoaje ka nu kumijika kali kudi mu
jila ni ape mne aedele ku kalani.
man' elu aso taxala muxima ni ape ni kaxi ni edi,
Zina, aijika kuloda ?" ape kaketepe inakasu, aape murudanmi, kaoaje mn' edi, kadipe oma, ukuete muxima,
cleZi takusota kutuma kudi ne ia akatu matba.
ovani! alue takijika mi matava ni mne puto kutuma
akumulejani xa navo.
texani MU! aso texani! matiava ttuk' tu aloda uh!
uh! uh!
akaleja xa navo mi ni mne puto diamaZiko tabukani ni
atuani keda pa ito dikadia keaa kamo, ditiko dika kahuka, xa navo kimana kudi ttu kutijika ni kua ni mne
Sipaya bledi.
ani na ni i noeji, zabi.
20

30G

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIN*VUA

Assim como hontem combinmos, chamei esta manh toda a


minha gente, e elles receberam bem e acceitaram o seu conselho; j nomemos o nosso portador e s espermos o do nosso
amigo, para lhe fazermos saber o que queremos: que digam a
Xa Nbanvo, e immcdiataniente os despacharemos bem para
se no demorarem.
Foi bom o seu conselho, c no percamos tempo era o fazer
executar.
Muito bem, alegro-me do que acochassem o conselho; o
meu portador veiu commigo, 6 aquelle rapaz j conhecido pela
sua boa diligencia ao Calnhi.
Sim senhor, ficamos muito satisfeitos de quo cllc v; sabe
fallar, no mentiroso. Muito bem meu amigo, clle um rapaz destemido, tem animo, e so portadores como este que
precisamos mandar qnclles selvagens do Mataba.
Ouam o que eu Muatinvua c o representante do liei de
Portugal vamos dizer aos portadores, para o transmittirem ao
Xa Xhanvo.
Attendam um pouco! Attcno! O Muatinvua nosso pae
est fallando, eh! eh! eh!.
Vo dizer ao Xa Nhanvo que eu o o representante do Rei
de Portugal amanh partimos e seguimos para o rio; que no
dia seguinte continumos a marcha c no outro queremos passar
o rio; por isso, que ellc Xa Xhanvo nos espere para nos acompanhar para a sua residncia.
Vjlo-se embora, que Deus os acompanhe.
Boatos falsos quo se propalam como verdadeiros
leio axikUe panapa makasn, makasn mavudi. bidldi mukaruda aile kieja mataxa, aci mcn edi aijikile kalixakilebe ahukile riebc ni jita, miloya ia matedu nine aketile
ni ana mak' edi i aci apekcle polo opo ni kula tu.
uricla kali akuyulef mi i tuada tua mriatavua akuile,
aovile jisayo St mana a muatavua amukasele uxadi a kudi
alu a mataba.

METHODO PKAT1CO DA LNGUA DA LUNDA

307

mvdi mi aci namne kusiita munumo matava, namipulile


aci edi aijilcile Sioma mamo? ari edi ei ejile akumusota
alef edi eSi akovile, kalala edi, ca nxada a, kua ni kuneta mak' edi amitkasa aht a mataba.
mattava pakeza akovia ienei nia mah mctso.
tiei clso makasu ni makasu kamo!
mukaruda mn edi ideia, alu akaruda akete makasu, aci
aviamne ei mn' edi aloda makasu ni viuiu Si kamova,
kumijika ape.
auso mamo, amane akai akete makasu, kayana aimana
aliina.
Hoje correram por aqui muitos boatos falsos. De madrugada um Lundu foi dizer ao Muatinvua se elle j;i tinlia conhecimento que Xa Quilcinbc passara o rio Luembe eom uma
guerra, por causa das questes que teve com os irmos, e se
dirigia para esto sitio pura nos atacar.
JA do tarde, deram-me parte que as raparigas do Muatinvua estavam chorando, porque tiveram noticias de que um
rapaz do Muatinvua fora preso na outra banda (do rio) por
gente de Mataba. Como o Muatinvua passou por aqui, perguntei-lho o que havia de verdade a tal respeito; e alguma
gente do seu povo, que veiu procura-lo, interrompeu-nos, dizendo-lhe que ouvira que o seu Calala tinha ido outra banda
para ir buscar a me, que fora presa por gente de Mataba.
O Muatinvua, depois de ouvir isto, retirou a toda a pressa.
E afinal tudo o que se disse era uma fabula!
O prprio Lunda diz que a gente da Lunda mente sempre;
os Lundas quando faliam esquecem-se de que esto mentindo,
e quem os ouve sabe perfeitamente que elles mentem.
Todos so assim, conhecem as mentiras dos outros e no se
apercebem das suas.
Uma participao
nejile ka kiscyc, mine sada hidi, Zikuyukatel' mi ni vudi.
(lakne eSu tukumana jipala mixima bate. matiko masuta

308

KXrEDIO POKTUGUEZA AO MUATINVUA

kadi kamo kutusalexe kuloda miloya keZi tamutazukine mne


ejile pane kaso kadi, akatumana aci mn' edi Zidi eti tuatoya aci bate.
leio kumulayixa mne uaxika, clefi mne uajikitilc ni kaxi; amaSiko pa maJci nakaZiluka ka kutijika kali kuloda
miloya.
novile ni ape ni kaxi, murudan' mi kuyulej" mi, jaje ia
Jaje1.
aci eu kataijikilepe muxima ei ni ape ni kaxi kitu, takamijika kali tumumana.
L estive eora o Quissengo; ainda um rapaz que me encantou sobre modo. Em verdade ns vemos caras no vemos
coraes. Mais tarde quando principiarmos a tratar das questes para que o chammos o elle veiu at aqui, veremos se
o que parece, ou no.
Hoje apenas rizemos cumprimentos por elle ter chegado o
que agradeceu muito; amanh de madrugada l volto para
principiarmos as negociaes.
Ouvi muito bem o quo o meu amigo me "participa e aos meus
o transmitti.
Se no soubssemos quanto tem sido bondoso para comnosco, tinhamos agora esta prova.
Um alvitre para obter fazendas
takuxakama ni ipe tukumona malu kaketepe kuda, Zavu
amulej' mi kamenepe azolo mu to.
aci nitumixa mu aloko asipa, ne akusota kaso masuna,
ni tukete kaso mixi tadi aci isato.
1
O Muatinvua e em geral os Muatas, sempre que ouvem uma pessoa
de considerao, logo que esta acaba o seu sfingu (reeado) volta-se para
os que o rodeiam, bate as palmas e diz : jaje ta Jaje, o que quer dizer:
ficam certos do que ouviram? c todos respondem batendo trs palmadas e dizendo zali i iioeji, por Deus seiente.

MKTHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

300

tuakata hduxaJcama ni kaxi Zidipe &aktiiximukineuakazueyc


tia masuna kinijikape SeZi kutuixa kusala nimona Soma Ztipe.
natumine kali multia humana aci uakusakana munana umiil
i asota kuseia ni mi masuna, ifada, mata ni tusayasaya
aso aleta, SieneZi mune iaa kali ni leio kusuta maiko matano, ni ktiiza kayana kadi, miiamo ukumutana mulu mu Sibayo
nitixa kaso kuijika lusayo, matiko masato kamo.
oxi umana kali, malu akne kutimane panapa mudi nikuleja kali.
tiaiya xakne, kutala bili, niijika xa madaba ar edi kakutiixape kasiiipe masuna maOso ene asedele kua kasa, Jriiji akusota kuiladix' et murudan' au. nia Jcatataka ni kuloda xa madaa murudanmi.
Estamos muito mal com respeito a sustento, porque o Ambnuvo disse-mc que no ha gallinhas no sitio.
Se mando aos Quicos, vizinhos, elles s querem fazenda, c
eu no tenho seno duas ou tres peas.
Temo-nos demorado muito e por isso no c para estranhar
que estejamos pobres de fazendas.
Eu j mandei um rapaz ver se encontrava alguma comitiva que queira negociar commigo fazendas, plvora armas
e missangas, emfim o que tragam; mas elle j fez cinco dias
que anda por l, e mesmo que encontre algum no Qnibango,
s posso ter noticias d'aqui a tres.
J se v que temos muito a soffrer nesta terra, como disse.
Tem muita razo, mas espere ainda, porquo cu sei que os
rapazes do sr. Madamba no puderam negociar toda a fazenda que levaram para o Cassai, e como so seus amigos talvez
lh'as vendam.
Eu vou immediatamente fallar com o meu amigo sr. Madamba.
Uma diligonoia que tevo bons resultados
yoloxe kutexiko, ei aSoko aitane kuifa ileya. amutane ktiiso? auxaape. eu tuia bili kumana abaZa kiiaJii ktiail' ou.

310

EXPEDIO POKTUGUKZA AO MUAT1NVUA

tuloduluka bili dei tuaitanani keza r a. tabudike Jcutane


muka musuto kaito zo!
aso? imane, tedexe, kutala maai, nabakne kulodula ne
avudi, xalani pinape, rrb, rrb, rrb, nukuaje, nubudika,
aapani.
ikine xiti kinani? tezile kusota kaubo, luvula lua seji,
maoiko manika; tahui kamine lotjejani, tokuani poli. mata
karukane iameji.
tuuijjani Jcakutji panape kai, teza kali, kamieja karukane. xate. ei Ziaape.
Ouvimos aqui hontem, que os Quicos amarraram o sr. Ilcnga, e perguntmos onde o prenderam. Do outro lado do rio,
nos disseram, c ns continumos o nosso caminho cm procura
das mulheres que fugiram.
Seguimos na inteno de as encontrar-mos e voltarmos com
cilas, por isso fomos at s nascentes d'uni pequeno rio, sem
ver ningum.
No sabendo para onde tinham ido, demormo-nos a procura-las em outros portos; como eram muitas, seguimos as pegadas que conhecemos d'cllas correndo, e encontrmo-las todas.
Que fazem aqui, lhes perguntmos? Viemos procurar cogumellos, nos responderam, c uY-sculparam-sc, que chovendo muito
no voltaram para casa, esperavam melhor tempo. Dissemos
a Camina que nos seguisse, mas cila recusava-sc com receio
de que o sr. Iocha (carucano to do aunei) estivesse muito
zangado.
Vamos, lhe retorquimos, cllc no mata ningum. Viemos
logo, cila foliou ao Kocha c acabou-se, tudo ficou em paz.
Uma resumida narrao feita por um amigo
yoloxe ttixike paxi tukate kuna riada, kutala makala cza.
aci nezile mu kaseji, tuezile kahtka mu kajidixi ni matulca tatala kunima mula a mne leulaoa eci maava
Zlaruka, mune kalala nalilce, cti kaape kali pa kalani.

METIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUKDA

311

mi kalaoa nva i Sioko axika, kalepe kali.


adi ubala dei, Zaape Ica, tkani ne akaruda.
ah! ka! mi makala kailepe Jcadi kmi nei maavua,
nata kali kmi ka mne puto nakaxakame ni murudanmi
iluya.
caape, abada axala mu jila, damacik' a nailodule nakeza
nau tasabe kutexaye eZi nikova leio, Ei acloko ala.
mi naZiruke kunima a, kumata kamo mafiava, kumikixe murudanedi iruya. Zaape.
, Hontem estvamos descanados fumando, quando chegou o
Maeala.
Disse, venho do Cassji, passmos o rio Cajidxi com o
Muatinvua, e veiu atrs de ns um portador do sr. Calamba
pedir em nome d'este ao Muatinvua que retrocedesse, no
fosse j para o Calnhi.
O sr. Calamba tinha noticia de que os Quieos ainda no
tinliam retirado.
Umbala (o Muatinvua) disse que se no importava com
isso e seguia com a gente da Lunda.
Eu Maeala fiquei surprclicndido com tal resoluo e no fui
com o Muatinvua, resolvi-ine a vir para o acampamento do
Hei de Portugal e ficar com o meu amigo Ilunga.
C estou, as mulheres ficaram no caminho c amanh vou
ter com cilas dei>ois do saber o que ha acerca dos Quieos.
Amanh irei ento para acompanhar o Muatinvua fazendoIhc saber o que me disser o amigo Ilunga. Est dito.
Umbala impe-se para Muatinvua
tuxike mane pinape, Zitumenepe <Soma, kutexai uuko
iatii paxi bui! eza palaya aci: nezile mu katadamc ncdele
karada. ilako leio useia, sef mi 7ii kcta. ciaapc.
ake kne adokoko, ax' uko mazi makif kinijiJcape. kiji
lavo lmi nakudia matiava iyctu tumutexe uZala tadi edi
lmi mia kali.

312

EXPEDIO rORTUGUEZA AO MUATINVUA

mne imini ma kamixi. mi kahi naiokele, nalayala


katadama phi namutanne kalala eli mutumay' ei miana iaye
dia matiava, kamuleje, eti Icalala namuxe katadama li taile
ka mata yuza dei alike, matiava ueza, ec"i aloko kakadipe aye ei eza kuxakama pane.' amuleja matiava didi Oso
a matiavia edi kurix' ta nakumane kamo.
edi mane m kuiaye imi ni mi nikeza kuno. aape.
Vicinos aqui senhor por termos ouvido dizer (no vimos)
que alta noute veiu o Palanga, o disse que viera Catandama
.onde fora procura de tabaco, e l disseram-lhe que fizesse
ali o seu negocio, e como acceitjisscm as flechas, de que elle
s podia dispor, ficou. Perguntaram-lhc d'onde vinha e o que
se dizia por l; c como respondesse que nada sabia, disseramlhc que Ianvo queria sueceder no estado do Muatinvua.
Umbala que estava comnosco disse, antes d'ellc vou cu j.
Ficou no Cainuxi, c cu segui e fui dormir no Catandama,
onde encontrei o Calala, que tinha mandado um dos seus rapazes dizer ao Muatinvua que elle estava cm Catandama;
tinha ido ao sr. Angunza, que reprova a vinda do Muatinvua,
porque os Quicos ainda no retiraram d'aqui, e lhe fizesse
constar tudo quanto tinha cm projecto para elle saber o que
tinha a fazer.
O filho foi, e cu vim sozinho para aqui. Tenho dito.
Consequncias das gazivas dos Quioos
alaka! mane Utumenepe kamo eci tioma Zimc, kutexe eli
kalala ezile, amutume eZi iaye kudi mne puto, ia, amutume,
ei iamaZiko ikeza kudi mne puto.
elu tuelani ka taZiruke kali, tamusakane kalala, iamaiko diahi dikezi kakiato kukaxumuka kalala eza uloyo,
namutale kudi mne puto kjgilayixa.
eza kali, axika eZi eZu talayukine.
takatukine mataba ma kutexayai eZi muibi afa, ecu
teza, taxike, mu rurua eza mukaza, amuseda matiava

JIETHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

31 i

mi naxika pa museye eli texni eli mine puto ezile. akl


c%auape, lidi map' o!
tutexe kunima eli wSoko, aeza u!i! make! jike tova eli
mine puto ualamun' a paka uakoli kudi a liseye ? jike acloko aeza ecike atou nakabujikanif takiani kudi muatiavia,
takqfile kune ha.
maliko maadi pa Icalani, talayala, mine puto mr edi
tuamanejan' edi laki tuv... mukaza imana lele, kayana, akaruda aso apalayana, lo, lo, lo, pui! texani mine puto biate
aso alinine.
tokuiani kaso, taia Icali minada, taxike kudi mine kanokne.
tulimane akala jikuni amujipe, akavite mema amvjipe. iki
biate, tokani ruda rusota ni pua, tuia kumukanne mine
kanokne.
eli liaape mi nelaye e utala imana bili. biate, ruda
ruine riiapUa! elUe kvlele dikumi atu. atikixe. aci biate.
nikusota kadi dikumi Icamo, apanne Jcadi
mine kanokne edi aci, kulibode taZula Zala.edixa ruda.
mia kali ma kapababe akaumu libod' eli. kayode kia
tiadikinc minoimo, ei kalala ta pa mukaZa kamaye.
nalale maliko maadi kutala aUolo biate. ah! ka! mi mia
na liruke kimi kuioko muatiavia ailolo kuyiike xai, cinamenepe kadi.
naa kali kudi mine puto, naliruke lele kadi? bate. zala
ia sieji. nakuxakama kaso pa dia mine puto pa, suapele kumekana ibbo takadiayc kadi. tamutexe lele muatiavia aci
kasapdepe, naleka murua akamutane.
axemunuka ma miata itaje, ake liahii nezane, nalodele
kudi mine puto rusayo.
ak' edi, mine puto ni edi, iayuluruxiji rusayo, aci ah! kuxala pane, biate, ubala ukimane bili, mi mine puto kunouko
ni an mi akata keda, eli aclcko imin, Jcadi kali aia! ei
kal<da taye, mi pane biate. nalike. ah! ka! claiape kiai akaruda, puh edi mine puto palode tape, alioko aimenepe kadi.
mudi alodayef

314

EXPEDIO POKTUGUEZA AO MUATINVUA

nata kali. iye e muziiZo alike kidoyile kudi ai mneputo?


miiamo ape kamo, naloyele afuko, amaZiko nasale kuta
lele.
Zai tu ni tnuzubo minau ukuelani eSi aruda kamo im,
kakuramayape nia kali, sedani. e ukuele akopat' ei dadckne panapal nikuiaye mane. cia Zalai mneputo kuno, ahi
aeza, axadile pa.
Jcalala aa kali, mne puto iaxala, edi lcunouko iiaseji
aci, mi iamaSiko nelay' mi, kutala luvula, luvala masuta,
asaoe kua lele, ahiii akuyusudixe kumuxima lahl asuejiji
ni kaxi.
Bons dias sr., ns vimos aqui apenas porque o Calala se
apresentou dizendo-nos que o Muatinvna lhe ordenara hontem que viesse fallar com o representante do Rei de Portugal.
Logo que nos encontrmos dissenios-lhe que retirasse, c hoje
de madrugada admirmo-nos de o tornar a ver; mas como diz
que veiu para dar noticias ao senhor, por isso o acompanhmos para o cumprimentar.
Aquelle, feitos os comprimentos, disse: chegmos (hontem)
e dormimos (bem).
Quando estvamos no mato em Mataba ouvimos dizer que
tinham morto o Muatinvna Muriba, por isso samos d'ali, e
quando chegmos ao Lula soubemos que foram buscar o
Mucanza para lhe sueceder.
Seguimos para o sitio do Mussengue c ahi soubemos que
tinha chegado o representante do Rei de Portugal. Muito bem,
bom que assim seja, dissemos ns.
Ouvimos depois que os Quieos vinham atrs delle, ficmos
surprehcndidos. Como isto? o representante do Rei de Portugal acabou as nossas questes com os Quieos, resgatando a
faca das mos de Quissengue, e aquelles voltam de novo a
persegnir-nos? Vamos para junto do Muatinvna, morremos
todos com clle.
Dois dias depois chegmos ao Calnhi; dormimos, e no outro dia avistmos o representante do Rei de Portugal e depois

METIIODO PIATICO DA LNGUA DA LUNDA

31

])iif... grande balbrdia, Mucanza no quiz esperar; todos


os Lnndas debandaram cada uni para seu lado; no havia ordem, no prestavam atteno ao representante do Itci de
Portugal, todos fugiram.
Ns fugimos com os que foram para o norte, para a terra
do sr. Canoquene.
Aqui os Lundas, que iam ao mato buscar lenha, eram mortos; os que iam ao rio buscar agua eram mortos; vimos que
estavam os de Canoquene dispostos a matar os Lundas a cito
e delibermos despedir-nos do sr. Canoquene.
Este queria que o nosso amo Umbala se demorasse ainda,
e elle recusou, allegando que, se continuasse ali, todos os filhos
da Lunda que o acompanharam eram mortos. Ento pague-mc
dez pessoas disse aquellc, o que Umbala lhe cutregou. Quero
ainda mais dez, exigiu cllc; e Umbala no teve outro remdio seno dar-lhas.
Satisfeito Canoquene, deu um porco a Umbala, dizcndo-Ihe
que dividisse pela sua gente para comer.
Vamos para Campambambc respondeu Umbala, c l comero o porco (o que se fez); e chegados aqui ordenou-me que
eu Calala quando apparcccssc a lua nova partisse para o sitio
do Mucainba Camnanguc.
Dormi aqui dois dias, o admirado porque se no me apresentaram as auetoridades que Umbala disse viriam ao nicu
encontro, resolvi rctirar-mc.
Lembrei-inc de vir procurar o representante do Rei de Portugal, uo propsito de no voltar sem primeiro, havendo aqui
mandiocas de as pr de molho para comermos, por termos
passado fome. Mas antes quizemos saber se o Muatimvua
(Umbala) se apressava a vir, ou no, c mandmos um portador
para ir ao seu encontro.
J havia mudado de sitio para a terra do sr. Itajc, por isso
rim ento (com a minha gente) dar noticias ao representante
do Rei de Portugal.
Este respondeu logo: no consinto que fiquem aqui; Umbala
que se deixe l estar com a sua gente, que eu fico aqui com

31G

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

os meus companheiros. Os Quicos que aqui vieram no se retiraram e eu no quero envolver-me em questes. Voss, Calala,
parta j, v dizer-lhe que eu no consinto que venham para
*qui. Isso o que os Lundas queriam! ala! ala!
O representante do Rei de Portugal fallou bem: os Quicos
ainda c esto, elle no podia fallar d'outro modo.
Vou-me embora, V., interprete, no queria que eu fallasse
com o representante do Rei de Portugal; assim foi melhor,
durmo e esta noute e amanh regresso.
Depois eu com o interprete fomos dizer aos da comitiva
que fossem obedientes, que no alterassem o que se havia
determinado.
Eu retiro, disse o Calala aos seus, levantem as cargas.
V., lhes responderam aquelles, se quer ir para o mato, para
que exigiu vir para aqui? eu vou, pois o representante do
Bei de Portugal no nos quer c, porque prejudicmos os que
esto com elle.
Calala partiu j, e o representante do Rei de Portugal ficou
muito zangado e disse que amanh, se no chover, retira,
porque os Lundas o esto incommodando muito.
ltimos momentos do Muatinvua Muteba
tuxiki matava mutba amutane kudi ai kasko li ato pa
mema, ato biiate ni ezani kumulejimo.
laape. nataluka ni kutaya ma milabe; kutana mukaba,
apane ipebe, aase tuske, aha.
mi linovilepe ni ape kuiele ta mulemine, tokani, ato axala kali, kupixa kadi, late. eza mu Zimane, alale, aseji
kamo musoye, kaiatani yaga.
ezile yaya kumikixi mono kape, bate.
dei lekani, nafa kali kmi, sukulani, aiani kumutazuka
kaiataka sana mxiropo xaxo, ahamulej' edi eza kali kuda
ata, mi nafa Jcali.
aroZeka kali, mne ali, amutane sana muruda. sana munida ezile, muteba aloa kadi, tubule rukano, Zamukixe xa

METHODO PRATICO DA LNGUA DA MJXDA

317

maaZa aci nu ailolo amutazukine xanama, ata afa, akaiitda aso akapalayana kali.
mi nafa kali kmi, zabi utala ni mesu mape yada edi
a ruda.
ah! ka! ka! mr edi afile kali!
ake muteba afa kali kakutijikape xa madiala udi kiiiso?
mamu sana uka kudi iso?
iumelani vHala, ei mafava iamusota, amuseda sana.
takuiani pa kalani, tauka, taxike pa kalai.
vlale adamne. mn' edi muteba amusutixe kuzene pa a,
amutale pa zai amujikani. amujika Jcali.
tokani pa kalani kudi e sana.
a afa kali, maava tu Zidi e ulala. Ioda etu aso
aruro ei eh!
maava aci muletani mana nta dure, eZi amutapde,
aaye, nedi ni ttuk' edi.
mne riniya aseji aci bate, mne ideie afil' iki? efi ahi
asedia ni adile pamef claso maava kakumutapelayape
mutii, Siye rukokexe ta ukutapalani mulu.
Vivamos aqui no tempo do Muatianvua Muteba, e um dia
cneontrmo-lo no Cassaco (embarcadouro do Calnhi), ondo lho
deram parto de haver falta d'nma canoa.
Bem, disse elle, cu parto, e foi para Muilambe (residncia
d'elle), escolheu uma mucamba (arvore), e depois de umas
ceremonias do rito, cortaram-na a machado e derrubaram-na.
Nao me sinto bom, disse Muteba, a doena atacou-me, deixem agora a canoa, acaba-se depois.
Recolheu sua residncia em Chimane, deitou-se, mas o
padecimento augmentou e elle ordenou que chamassem um
curandeiro.
Veiu este o deu-lhe um remdio, que nao fez effeito.
Que me deixem, disso elle, vou morrer, deitem isso fora e
vo chamar immediatamente o meu suecessor Ianvo, digamlhe que venha depressa para tomar posse do meu cargo, porquo cu estou prestes a morrer.

318

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

Aspcrgiram-no ao seu uso, c cllc ordenou que chamassem a


senhora das terras. Vendo esta, determinou-lhc que recebesse
o lncano c o entregasse a Xa Madiamba dizendo: Sc vs, dignitrios da corte, chamardes o Xanama (governador do Tenga)
o estado acaba, c toda a gente da Lunda ter de debandar.
Eu morro j. Que Deus olhe com bons olhos para estas'
suas terras da Lunda!
Todos ficaram surprehendidos de que elle morresse em seguida.
Nilo sabendo ningum onde estava Xa Madiamba, trataram
de escolher outro suecessor.
Iecaiu a escolha em Umbala, a quem foram procurar, e
disserain-lhe: Es tu o Muatinvua que queremos, c Iransportaram-no como suecessor para o Calnhi.
Umbala entrou na mussnmba, c o corpo de Muteba foi levado para fora da residncia, para o logar em que se depositam as relquias do Muatinvua, afim de o enterrarem.
Os que o acompanharam voltaram mussnmba para junto
do herdeiro.
Aquelle morreu j, lhe disseram os que o rodeavam, tu
Umbala s agora o nosso Muatinvua, falia que todos te obedecemos; s o senhor, ns somos teus servos.
O Muatinvua respondeu: Tragam-mo aqui o filho da arma
Dirc, matem-no e levem-no para junto de seu pae.
O grande dignitrio Dinhinga, desesperado, retorquiu: Xao,
senhor; porque o matam? Ento porque elles se estimavam e
viviam como bons amigos querem junt-los mortos? Quando
tem morrido um Muatinvua nunca se matou pessoa alguma,
essa honra s se tem concedido a Lucuoqnexe.
Traio da corte
matiava muteba, musoTje amutane, kuela, afa! ei mona
mafava nani takumusianexc, aci avso kadimukinepel kiji
uala cedi tau mona matiava tamana. musedairi, tokiani
pa kalani. namufi ma mu jila imi, mufi axala kunimct, mu-

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

319

sana uatakleko, tua mufuedi muteba. sima mn yada kutexeko, eSi xanama cza, koba rukokexeua nkase manayo Imkcza
xanama. xanama ata iifile, akadta ubala muloy' eZi? kutumixi
xanama, aci naleka, koba asiyile, akezo keda Zibubo. Zadi
xanama ukeza k/d' ai, rukokexe namubutule ubala, kumikixi
xanama aZilolo aci clauape turar edi Icamo uakata difada ni
mitia ni rukokexe.
aZala amulcayani, amiaya tae mu Za, ajile rukano ma
tido, adoxe ipale, akume mu ikakayo, mukahukaye.
miiitia adame mu Tjada, e mura tayani kali kamusapejani xanama, mi kuno, naran' edi mala dia kali mah, amipule, ecikc amuxixi kadi? eli mi nitala mu jila dayani
tne arue.
xanama aci nixala bila, aer.a arii kumuleja rukokexe e atani mal' edi, koba makasu, ukata iioma.
ecike? ileja rukokexe, Zirukani kali, ne alue kumutane ma
na matiacua xanama, koba aci, tiiokani kali, nikezaye, iitule
pa kasakakale.
tayani alue kamuleja rukokexe mal' e axika panapa, asute
pa murudanmi karukano, eci murudanel^ oijjahi tamuxa
kala asemine nu kmutani, iiaia murudanedi karukano leudilayixa nedi.
laape kali, nakutana kali et, e widixe uat' o, kuyurukixa
i namuZuruxa nite, nakutana kali, nia bili kiiahukaye nakutulaycpe pa kalani. yai tu lauape Icali, -ubala, tamideke,
mana ttakusotele iiacza, Zaiape
kiiafa, xte.
O Mnatinvua Muteba atacado repentinamente d'uma dor,
adoece e morre. Os da corte procederam : eleio do filho de
Mnatinvua, porque nem todos estavam no caso de suceederIhe e a escolha recaiu em Umbala, a quem foram buscar para
entrar na residncia do Calinhi.
Entrou este para poder sahir o corpo do falleeido, que foram
enterrar. No entanto ouvira Umbala que a Lucuoquexe era
de opinio que se tivesse chamado Xanama (sobrinho d'ella),

320

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

porque este tinha sofrido por causa do estado e no havia


razo alguma para ser preterido por Umbala. Ficou assente
que se mandasse chamar Xanama, c se este no quizesse vir,
Chibumbo (irmo d'elle). Xanama acceitou, e a Lucuoquexe
dispoz-se a combater com o Umbala para o entregar a Xanama. Os dignitrios approvaram que se guerreasse Umbala, e
Muitia e Lucuoquexe distribuiram a plvora para esse fim.
Umbala, ao facto das combinaes, conseguiu evadir se da
residncia o dirigiu-se para o embarcadouro do rio, tirou o
lucano (do brao) e escondeu-o numa cova, que fez na praia
com a lana, e onde ficou esta espetada, e passou o rio.
O Muitia entrou na residncia e ordenou que um portador
fosse a toda pressa chamar o Xanama, lhe dissesse que elle
Muitia no ia (ao seu encontro porque ficava combatendo com
Umbala, e que o prevenisse se alguma cousa o impedia ainda
de marchar, pois elle ficava esperando a resposta pelos portadores.
Xanama resolveu fazer regressar os portadores para dizerem
a Lucuoquexe que seu tio ainda no podia seguir por estar
doente, o que era pretexto, porque tinha medo.
A Lucuoquexe, suprehendida, manda voltar os portadores,
que foram encontrar Xanama j no caminho, o qual disse
vamos seguindoe vieram dormir em Cassancale.
Ordenou Xanama aos portadores que fossem participar
Lucuoquexe que seu tio chegara a este sitio, e passassem pelo
Rocha, seu amigo, para lhe dizerem, onde de madrugada deixaram o amigo d'elle, que, continuava a sua viagem passando
pelo seu sitio, pois o queria cumprimentar.
Seguiu; e avistando-se com o Rocha disse-lhe: Ainda bem
que encontro ainda por c o meu amigo, a quem devo o succeder no Estado dos meus avs, por causa das fazendas que
(em tempo) me forneceu. Vou j passar o rio e continuo para
o Calnhi. O povo aqui recebeu-o com grande alegria, dizendo:
Ainda bem que chegaste, repellimos Umbala, porque o filho
de Muatinvua que queramos eras tu; chegaste, ainda bem.
Acabou-se, nada mais.

METIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

321

Um enoontro com duas velhas


Tjoloxe tokani pa uxadi pa kalani, takutala bili, tabudika, kutane alu afa. tokani pa z, tabudika panapa, katanc
mapala maadi aci eu tujipe kadi.
ei mne puto pa uxadi, kijike bate, mudi taile kali,
akatudi panapa! lukokexe akata kulekako atu akutcxai aci
aSioko aci ata kali, tina kaso, tiiamana maru zala, clakutubaxike, talcajile kali polo ptu, kutukutadixa.
leio tasabe keza, takurumuka, tahuka ku kalani, taxika
kamo, uuko ajala.
Hontein fomos ao outro lado do rio Calnlii para obtermos
noticias do que se l tem passado; chegmos e vimos muita
gente morta. Entrmos'no recinto reservado s relquias dos
soberanos, e encontrmos duas velhas, que nos disseram que
estiveram prestes a serem mortas.
No sabamos, nos disseram, que o representante do rei de
Portugal estava do outro lado; se soubssemos no estvamos
aqui.
A Lueuoquexe deixou-nos ficar ss, para sabermos o que
se passa; se os Quicos j retiraram, o nosso padecimento foi
s a fome; se no que nos maltratem, morremos na nossa terra
observando os acontecimentos.
Hoje retirmos, descemos pela margem do rio (Calnhi)
atravessmo-lo e chegmos aqui j noute fechada.
Morte por traio do Muatianvua Cangpua
tuxike mu Zikulo, tutexe eii acloko aeza. e, matiava katjapa, clovilepe mne diniya eZi ailoko amutanc?
ar aeza kumuleja matiava, mne diniija a atutuma,
eZi matiava akeza kunoko ailoko aseji.
Zadi matiava, aape. tekelaniko alue a mne diniya. mi
nilodula panima ataluka kayapa, akuaTje, axikile mu kaeda, axakama maiko mavudi.
21

322

EXPEDIO POIITUGUEZA AO J1UATINVUA

matiavia dei, ne acloko axlku iso? aci pasiipa kamo, nakuiaye, mi inattava, cabudikai, kiiji nikimana kadi
acioko, koba muriba ni an' edi.
tualalani. kacia uasauka mata... ta, ta, ta, pum, pum,
puni..., eza kali jita mudibe kumujibe pum, pum..., iatiiukata kayapa, amukata kudi mudibe.
akaruda apalayana, koba mine diniya adi a pa kata. ecu
iatudibelaiu kudi acloko, koba mudibe, ali! ka! akamukata
kayapia! keza mine diniya mukiakuni atudibelai, amujijikine mudibe, murudanedi, aci ceza, tova eZi kieza acloko,
tina pa kadi, kutudiba, iiakata kujijilca ana muaavia, edi
kutudiba cikueza acloko. kufia kiiafa kayapia, mine diniya
iedi tukumujipe ni edi.
akiaruda amuseda mudiba, tiiokani pa kalani. kayapia iafa
kali, e mudiba miafavia tu, tiiokani kali pa kalani.
Foram dizer-nos a casa que os Quieos vinham alii. Tu soberano no ouviste dizer que o fidalgo Dinhhiga foi preso pelos Quieos ?
Chegaram portadores do mandado d'este para o soberano,
pedindo-lhe que fosse em seu auxilio porque os Quieos estavam attrevidos.
O soberano respondeu que ficava sciente, que regressaram
os portadores e que ia segui-los. Partiu Cangpua eom a sua
gente, e chegando a Cauenda aecamparam por muitos dias.
Onde esto os Quieos? perguntou o soberano. Se clles se
approximam, digam que eu soberano vou ao seu encontro.
EHe estava enganado, era Muriba (filho de Muatinvua) eom
a sua gente.
No dia immediato, ao romper da madrugada, comearam a
disparar as armas... era j a guerra de Muriba que chegava
disparando as suas armas e matam Cang;ipua.
Os do Muatinvua debandaram, tendo tomado parte na conspirao o fidalgo Dinhinga, e diziam: Ns fomos enganados
com guerras dos Quieos quando eram de Muriba para matarem
o Cangpua. O fidalgo Dinhinga tornou-se um traidor que nos

MET110D0 1'KATICO DA LIXGUA DA LUNDA

323

enganou, dizendo que era uma guerra de Quicos, tendo clle


escondido Muriba para o fazer sueceder uo Estado a Cangpua, ii quem mataram. Engana-nos com os Quicos escondendo
os filhos de Muatifinvua. Ha de ter morte tambm como teve
Cangpua, e seremos ns que o havemos de matar.
Os conspiradores transportaram Muriba para o Calnhi, dizendo-lhe: Cangpua j;l morreu, tu agora s o nosso soberano, vamos para o Calnhi.
Um alvitre tomado por alguns Lundas, que estavam escondidos
na mussumba
aiayani kali, takmani ni Ztu, ruda rafa, tukiza leio, taxike pane.
amukata, amuajike ma Sikuo tekeko kasl mana buba
iate ni madi iavo, Siahi Sikubo Simi SiamGx' ilaxi.
nu kuiaye ni vtu, tiicl' ecike?
lukokexe kututexe Si imin mu kalaba kaseya, mudi ai
lukokexe akata kumiopata eSi aui kafilani kolo kiedi.
eoi tukia aketukufde muno, kutexike bili, aci tovile aSoko
aia Jcali tiiasaue kuia ni uajje.
kuapiia.
Foram-sc j (os Quicos), vamo-nos embora, a Lunda morreu, partimos hoje e aqui chegmos.
Prenderam Iate, filho de Ambumba (Muatifinvua Xanama)
e da mulher Ianvo, metteram-no dentro de uma cubata, a que
largaram fogo.
Nadft podiamos fazer cm seu favor, retirmos.
Ouvimos dizer que a Lucuoqucxe estava aguardando os
acontecimentos no sitio do fidalgo Cassenga; faremos como
esta, vamos para o inato q morreremos na nossa terra.
Estamos dispostos a morrer ahi esperando saber se os
Quicos nos deixam de todo, porque sendo assim podemos
regressar sem receio.
Est combinado, o quo vamos fazer.

324

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

Guerra do Mnatianvua Muteba contra o governador do Tenga


no Cassai
tuxike matiava mulaji aci, ei muteba aye mudi xanama
ma teye, kua ata, mne uia, axike mu teye.
adi kali aseba a mne puto axikileko akusotele kuia ka
musuZa, akalele xanama alej" a, ei kakuiaye kudi mat' ti?
mi matiava, amutadile nani dfaa?
umova mamo muteba i ah! k! mutu omu, aseba akulodul' mi, iy' edi akata kixixik' ike? nata kali kamo ka.
ataZuka katataka muteba aso akumutalani, kikila kuxala.
aiu aso tokani kamo naso ni kuaye, takakuia ni ku~
lajita kali ni edi xanama.
tabudike ma teye k' uxadi unu a kasa. muteba amudoxi
mura kudi a xanama, aci ele udi ikuyi, mi nahuka takafe kam.
mne aci bate, mi ni mana, edi ttuko, nukurape ttuk' mi matedu, bate muteba aci, aape, akafuta lele keda
dtedi.
xanama laape akimane, nimufexa bi useba ezele, dijina
edi karukano kuyikixe masuna nilala nii paxi, mkubi masato, taani ka muteba.
muteba alodele ailolo aedi, tuia ni tamuleka lele, mne
useba eza ni tu pa ruda. karulcano axikile, utule panapa,
alale. ah! k! rukido luvala lakne ni laseji, zavu aha,
ei naxime!
kututuZukani dizi dia muteba, kuiayani mu Zimane. ne
akaruda, mi naile kali. natuZukine, mi matiava kamutane
xanama, akuteza kali, adi zavu aha, ulaji uinu edi xanama ia aluoUe kali.
Sabemos que o Muatiinvua Mulji nomeou Muteba para
Xanama (governador) do Estado do Tcnga, clle foi e tomou
posse.

BIETHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

325

E depois d'cste tempo que os negociantes, que de Angola


seguiam para a residncia principal do Muatifmvua, eram impedidos pelo Xanama, no Tenga, de continuar a viagem, dizendo-lhes que no havia outro Muatinvua seno clle e que para
elle queria a plvora.
Muteba (Muatinvua), sabendo d'isto, extranhou que tal auetoridade se atrevesse a impedir a passagem dos negociantes
que se dirigiam para clle, e disse: Vou j at l! Partiu
immediatamente e todos sem excepo o acompanharam.
Foram todos animados para fazerem guerra a Xanama (ao
governador do Tenga).
Dirigiram-se ao Tenga e acamparam na margem direita do
rio Cassai, de onde o Muatinvua fez logo partir um portador
para dizer quelle: que, se era homem, tivesse a coragem de
passar o rio, para um dos dois morrer (o Muatinvua e o Xanama).
Xanama respondeu: De modo nenhum, cu sou o filho, clle
o pac, no quero fazer desordens com meu pac.
Xcsse caso, diz Muteba, est bem, que pague as despesas da nosssa viagem.
Sim senhor, respondeu Xanama, espere um pouco, que
est a chegar um negociante chamado Rocha, que me ha de
abonar fazendas (subentende-se que este chegou) c mandoulhe tres fardos.
Muteba satisfeito disse aos seus fidalgos: Vamo-nos embora c deixemo-lo, se elle no impedir que aquellc negociante
venha comnosco para a eapital. O Rocha viera sem encontrar
diliculdadcs c dormiu (no acampamento do Muatinvua). Foram surprchendidos por um vento forte e rijo, que derrubou
o grande barraco das recepes (o que era de superstio)
logo disseram: Cousa m est para sueceder.
Retiremos, foi a ordem de Muteba, vamos para Chimane
(capital). Todos os da Lunda sabem que eu, o soberano, vim
aqui para me encontrar (bater-me cm guerra) com Xanama.
Chegmos, o barraco em que fazia as minhas audincias caiu,
foi feitio que clle me enviou.

326

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

Umbala faz-se Muatinvua


yoloxe tovile ti nlala kudi ai aci, mia ni kua ata i lukokexe aci, nalike ni majike muteba xa mana.
vlala aci, Zaape, muteba mana kaki, bar. kadama, mukurupi imi naa kali tokelei mne c"iaba, mne kapaya, nl
amuka ayai kimanarti mi, nixala bili.
nalodule pa mne cilade nmidej' edi, aci axike mura tia
matiava clezile kunima onko, nailani kudi ai mne puto,
kamulcje mazi mapane matiava utala, akela mupode, cijidixe a mne puto i mi mijike koba murudanmi niijike
uZixe kamo, Zinikuia nakamittane.
kiji lele, aci kuxik' ai mura leio, tumva lele, ni kidod' a ma mutumin' a kudi ai nbala.
Ilontem ouvimos que Umbala, l por onde est disse: Eu
vou governar o Estado de Muatinvua, e a Lueuoquexe oppese querendo fazer entrar o Muteba seu amasio.
Umbala, ao facto d'isto, disse que Muteba ainda muito novo
para governar, que elle mais velho e vai tomar j posse do
cargo e ordenou aos grandes do Estado, Chiamba, Capanga e
outros que adeantassem a marcha e fossem esperar por elle
ainda que tinha alguma demora.
Eu segui at ao sitio do sr. Chilande e disse-lhe que se
chegasse um portador do Muatinvua Umbala, que vinha atrs
de mim para aqui, lhe fizesse saber que eu avanara a dar
parte ao representante do liei de Portugal do que me ordenou
Umbala, c receber d'cste um signal para elle saber que o seu
amigo ainda e est para vir ao sen encontro.
E possvel que hoje chegue o portador e nos d mais algumas noticias do que se tem passado com Umbala.
Como o Lunua Cabeia se livra da priso dos Quicos
yoloxe atutana kabea, aci, atukata d&oko muada. kanapuba ale ni en taile ni abloko a isasa, taliuka kalani,

METIIODO PIATIO DA LIXGUA DA LUXDA

327

tapile ku masaTje. Zisasa eza huili mne puto ai, nakumukanne, mi ndia-kali, tatubukam mu kabebe. talale, ka
ca hiiatje mu kacda.
miau afa, acloko aZim ni ucuko, amuxakedi mu cikubo.
teda ucuko trru. . . trru. .. trru. ..$... d. .. nu ku riiza.
mi kabeia, naipul' ai, nudog' eci tafine viamo trrruu...
a uZuko?
mvf tau. taline aci Zipaga pa kase. ^
acloko atazuka, e kalala kabeia murudan' Uu, Ziruke kie,
talike ku Uu, kucla kutatana kali, aci kadipe e, nai? uuje,
e murudan' ttu, xaapc palepa ni kaxi.
ciahi nejilc kali kudi muneputojtuko akaruda aso, mne puto nxixi, kanapula edi mulada ma alepe, kusal' eZi?
kaniijikape naxakama kali-pinape, tutexani alii xakne, aci
amimike aka ubala.
aci kutovia mne eza, ecu tasaba kahuka aketu aso
adi pane.
Hontem encontrmos Cabeia que nos disse: Eu fui preso
pelos Quicos no norte; o Canapumba safou-se, e eu e outros,
conduzidos pelos Quicos de Chissussua, depois de passarmos
o rio Calnhi fomos deseanar no mato.
O Chissussua veia visitar o representante do Rei de Portugal por despedida, o deu ordem de marcharmos para Cabebe
(nina mussuinba), onde fomos dormir, e de madrugada fomos
para Cauenda (outra extincta mussumba).
Tinha morrido uma pessoa, o os Quicos fugiram de noite
deixando o morto numa cubata.
Marchmos toda a noite at ao rio Luza.
Eu Cabeia perguntei aos Quicos porque fugamos a correr
de noite e elles responderam-mc: por causa do morto, e
fugimos sempre at residncia do sr. Casse. Os Quicos
chamaram-me: Oh l! Calala Cabeia, nosso amigo, v-se embora, no o queremos comnosco; as doenas j vieram ao nosso
encontro e no sabemos se s tu ou no o culpado, retira, tu
s um bom amigo, mas muito longe de ns.

328

EXPEDIO POITUGUEZA AO MUATIXVUA

Por isto cu vim logo procurar o representante do Rei do


Portugal, pac de todoa os Lundas, e aqui o encontrmos; c
como nXo sabemos se o Canapumba esti para o norte, muito
longe, nem o que havemos de fazer, ficamos aqui na incerteza
se clle estar doente ou impedido por Umbala.
Se tivermos noticia que clle se aproxima, passamos o rio
com os nossos companheiros, que por aqui esto, e vamos com
elle.
Um reconhecimento feito por Landas
tualaka mane, tulakedine minumo, tulani ni kusota kauo
mu Zimane tokiani ni kuaye. taxika kutala aiu in anani,
imanane bili, kaye aSko bate, aruda ne xalani pinape ni e
kubilame.
mi mulu ikuyi kubudika kitana, koba arudan akuctu, ezani ni kusota maubo. tokiaiii, luvula leza kali laseji, tubuikani ikuZo tujiya mumo. luvula aci lasuta, c tuasata
kia leio, kolo ku ctuy Siahi lezayo uZuko.
ak' ne a ilani maubo aimana n iso aSoko? bate, aile
kali kua, aso kmo, xte.
Saudamo-lo, senhor. Ns amanhecemos c no sitio e fomos
procurar cogumelos em Chimana (cx-mussumba). Combinmos ir e fomos. Quando ali chegmos vimos gente desconhecida acampada, que desconfimos serem QuiOcos; mas eram
Lundas que por l ficaram escondidos.
Eu sou homem e no devo ter receios, fui reconhec-los e
eram nossos patrcios que foram quello logar apanhar tambm cogumelos.
Como chovesse muito tratmos de reparar uma cubata para
nos abrigarmos, na inteno, logo que cessasse a chuva, de
recolhermos ao nosso sitio e aqui chegmos de noite.
Ento os que foram buscar cogumelos nlo encontraram
Quicos?
No senhor, todos os QuiOcos j se retiraram, j se no
vu"nenhum.

SIETHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

329

Os Quioos libertam todos os prosos Lundas


que lhes no convm
yoloxe mane taile aci keza cu uxadi, taia taitana, eU
tdoyani takata ku lusayo, eZu taile kali minada, aSoko atuImtula akaa i kata i kata mi ni kuyukatani ni mi aso.
eh! tokani! eh! uh! ni? uimi kanpula o maava.
eh! taxika, aci bate, takuleka kunoumo atxalani takulekele claJii tazel, kiji tilala ia tova nata kali ni kadama kiji lele mne kanokne tau amimika, a kttu taa
kali kolo kudta mne puto, tamutexe ulala Ziahi tezel
akuso takuyitpa.
nalale kali pane, amaZiko nahulca tmi nakabukune kisalu,
lusayo.
Hontem senhor, fomos ao outro lado rio por nos terem dito
que de l vinha gente, que de facto vimos e cumprimentmos. Deram-nos noticia de terem ido para o norte, onde
foram atacados pelos Quicos, que prenderam muita gente,
entrando nesse numero o que nos fallou o os seus companheiros.
Quem V., lhe perguntaram aquelles, ao que elle respondeu ser Canapumba do Muatinvua.
Caminharam debaixo de priso com os Quicos, mas estes
em certa altura disseram: No continuemos, vamos escolher a
gente que queremos, o resto pode ficar aqui, libertmo-la;
por isso os que vimos (os que tinham sido rejeitados) vieram
at ali saber se Umbala tinha ou no entrado no Estado de
Muatinvua.
Como fosse possivel que o sr. Canoquene e os seus lhe
tenham impedido a marcha, por isso resolveram-se a vir
procurar o representante do Rei de Portugal para saberem se
haveria algumas noticias do Umbala, e como viessem correndo
e esto fatigados desejam dormir aqui.'
Amanh passam o rio e fazem accampamento. Foi isto, o
que nos disseram.

330

EXPEDIO PORTUGDEZA AO MCATIXVUA

Umbala antes de ser Muatinvua quer ouvir a opinio


dos da corte
kiiiji lele ubala, nakada kali matava kuyikixe ailolo, eZi
luokaiii kamo nakadiahi amakurupi; end kulejani edi mukaza, ta kali keda mi ata iimi.
akaedi dijina .iiadi muta iiaa nedunif mi ilolo aso alodelani, hiji lele ne makurupi kuyumikixa.
amakurupi eci tutexeko bili ape aZioko aiimn eZi tamvua,
aci aia kali tijika lele tumuseda, titkutale a kadama kamo,
akada kamo at' iedi, kufila kali palepa, mu ku p' opata. ,
e abala iine Hat' ou! ah! kiji lele, ne ayaka aloda
kamo dime; aci uape adama, pakeza kikuedelepe pe cadena,
aci kimatepe, pa Zidi apa kali, aci, aloda*.
Umbala dispoz-so a ir governar o Estado de Muatifinvua cora
o apoio dos dignitrios da erte que o acompanham, e ordenou
que fossem participar a Mucanza que elle ia j tomar posse do
seu Estado.
Elle (Mucanza), que era Muatifinvua interino, no tinha na
occasio quem o apoiasse, emquanto que o Umbala contava
com o apoio de todos os dignitrios que o acompanhavam, o
votaram para ser elle o Muatifinvua.
Queriam os mais velhos dos dignitrios que se soubesse
primeiro se os Quieos ainda estavam emboscados (em redor
da raussumba) ou se j;l haviam retirado; nesse caso iam acompanh-lo para tomar posse do cargo de Muatifinvua, a que
(segundo elles) tinha jus Umbala por ter padecido bastante
escondido nos inatos, esperando que a successo lhe pertencesse.
Vs disse elle aos dignitrios, dizeis que a successo me perteuce! eu peo aos meus avs que digam o que sentem; se eu

A pontuao neste ciso vai mareada no logar das intcrpollaes:


muanii ti noji; calolo, selej' mi, ete.

METHODO PRATICO DA MINGUA DA LUXDA

331

tomar posse no digam depois que o Estado pertence a outrem


e que eu no sou mais que um intruso: tomem uma resoluo
definitiva o fallem ento.
Xanama improvisa uma guerra para matar o valente Xamnana
e outros
tuxike, Zibida aa ka kaele mukulo, matiava bula apane difada, akamusakan' edi.
Sibida edi amva, aci, bate, naile kmi, eza kayujipc,
e yaka kaebe kuyujijikmi ; buba kumukixi, aseji, naia kali, namulodule Icamo, nakamujipc, akutabukine, kanudane zoo!1
amupile kaebe mukulo umujipile! ah! k! e amujijike
diteda, amuzabule, amusanexe.
ailolo aci caruki, nalike. nh! aa auh, abudike mu Zitazo; atelcele. kutuya niuioyo, aur! anula pinape, bii!*
Siruki, nalike, atabuka kadi, aa ma mukeleye lobo, ateka, kutala di tode, bui ka!
edi axakama kali palepa, akaruda aci kikila kurajita
tokuani polo, aci bate, mu fita nakumutanne kali.
buba atudibanne, eSi e madi dibane kuela, aka bula
aloda ailolo edi ei madi aela kali tubuka e xa mane,
ei matiava ajita; mi naxala bili ni madi e iaye kitape mne tode na.
atubuka ailolo aso, kikila kuxala, nekuiaye keza, kubudilca; keza kitana akata mit isato, ah! ka! ka! atani
axudile ia mit isato, ladi bi!
saka m'ne riniya amusakne kali; mne citazo amusakne
kali; mukeleye lobo ni mne kabudo amukata; ruda iji! iji!
axala xa mane, imane edi, asabe, aloza. .. aloza. . .
pim!. . . pim. .. pim. .. mutena vrele, aibula ida, apite
jipaka jadi.., nukutape!... nukutape!... nukutape!? aZiruke

1
2

Muito prolongado.
Idem no t.

332

EXPEDIO PORTUGIEZA AO MUATINVUA

eza, axkama, ana, atuZule kamo marufo, ana. kutala


Ixeza kadi ajita, atiibuka, nkwtape.. . nukutape... nukutape ... eza, axkama, ana kadi, kutal' eza kadi kamo ajita,
atabuka kadi kamo nukutape... nukutape... nukutape...
bulw!!
akaruda apalayana; aZiruke kuna! kutal' eza kaka ajita
aliene, kapa; ailejani, imanani, mi niloda bili.
amipide <5i ani? xa mane, tat edi matiavua.
oh! ih! eh! uh! eiu kiji matava!!! koba mne kiiedi!
ezani, papka kuyusai, nafa kali, buba kuyujipe. palayanani, mukeza mah; saka mne kahia a amile buba xamne amukiiata aruda xte.
loyejani umuleja tuba nata kali pa kalani; adi keza, ahukile ma mukia ilade ni iiitule mu muka mona katata;
alale makumi mafiko ni Zinane kamo buba aci akakutuya zavo
apa.
eza matiavua, afuini pa zai ni eci amutape rnutu, mi
namulabula madi muteba ni atatakne kamo, makumi maadi
ma atu kumaikixe mai iiedi i lele tokuanipa kalani, aezile
ni axikile.
lukokexe aci tahuka, b"u"a biiate, alayala maZiko mavudi
ni pane, kamukata mne pada, maiata ni maike, akuyunetani mit tau, ainetne, alcaide buba, aape nahuka kali
ni av..
Somos do tempo em que Ditenda (o caador) fugiu para
o sitio do Caiembe Muculo, pelo que o Muatinvua Ambumba
distribuiu plvora aos seus, dando-lhes ordem para que o fossem prender.
O caador avisado, receando que o matassem, pediu ao seu
av Caiembe que o escondesse, e Ambumba sabendo d'isto,
desesperou-se, e elle mesmo o quiz perseguir para o matar,
mas no conseguiu encontr-lo.
Dirigiu-se ento ao Caiembe, a quem arrastou e matou,
dizendo-lhe: Tu soubeste esconder o Ditenda, pois o teu
herdeiro que tome posse do seu cargo.

METIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

333

Depois d'isto os dignitrios queriam regressar, mas Ambumba no quiz; ordenou que se caminhasse para o sul e se
construissc um acampamento no sitio de Chitanzo. Desabou a
residncia d'clle em construco sobre os Luudas que nclla
trabalhavam.
Regressemos, insistiam os dignitrios, mas Ambumba no
quiz, e ainda continuaram a marcha para o sr. Lombo, onde
acamparam, vista da povoao de sr. Tonde (potentado independente).
Passados alguns dias os da Landa gritavam que no havia
guerras, e queriam regressar s suas terras; porem Ambumba
recusou-se a regressar, dizendo que a guerra j clle a tinha
encontrado.
Ambumba enganava-nos porque disse sua senhora que se
fingisse doente, e pretextando aquelle motivo ordenou ao amasio da Lucuoquexe, que tomasse o logar d'clle na guerra emquanto se demorava ao lado da doente, e matasse o sr. Tonde
e o seu povo.
Partiram todos os dignitrios, que foram, vieram com trs
cabeas e tornaram a partir; mas oh! grande desgraa! pagaram bem caras aquellas trs cabeas!
Primeiro mataram o maior dignitrio da corte o sr. Dinhinga,
depois o sr. Chitanzo e em seguida os grandes potentados Lombo
e Cabundo; pelo qu todos os Lundas debandaram!
Ficou s o amasio da Lucuoquexe fazendo fogo desesperadamente contra o inimigo at muito tarde, e atirou para o lado
a arma, o com duas facas luetou ainda, cortando as cabeas
dos que se approximavam.
O inimigo recuou e clle veiu sentar-se e bebeu por trs vezes malufo; mas vendo que voltava uma fora inimiga foi ao
seu encontro com as facas e cortou mais cabeas. Voltou a sentar-se e a beber malufo. Toma a vir outra fora, c elle torna a
voltar a seu encontro ainda com as facas e ainda cortou muitas
outras cabeas.
Os Lundas tinham-sc espalhado; mas elle que voltou a beber, vendo que voltava uma outra fora ainda maior, como

334

EXPEDIO POKTUGUEZA AO MUATINVUA

no podia combater, gritou-llie que esperassem que queria


fallar-lhes primeiro.
Perguntaram-lhc quem era elle? Kespondeu que era o amasio da Lncuoquexe, que fazia as vezes de pae do Muatinvua.
Os do inimigo muito admirados exclamaram: E ns que
pensvamos que era o Muatinvua, c apparccc-nos um representante cm seu logari.
Venham agora, llics diz elle depois, tragam as facas
para me fazer cm postas, que morro em vez do Muatinvua
Ambumba1.
Be tiraram a toda a pressa os Lundas espalhados, c o primeiro que chegou junto de Ambumba foi Cahnnza (filho d'clle)
que lhe participou que o amasio da Lucuoqnexc fora preso
pelo inimigo, e os Lundas retiraram.
Que se apromptem, ordenou Ambumba aos seus, pois
regressmos j para o Calnhi D. Passaram nesse dia o rio
(Cajidxi) no porto do sr. Chilandc, c acamparam no sitio do
sr. Catota, onde depois de uma demora de mais de dezoito
dias, deu ordem Ambumba para que se construsse uma grande
casa reservada para as entrevistas com a sua senhora Mutcba,
casa que dois dias depois caiu por terra.
Poz-so em marcha ento o Muatinvua c qniz que se fizesse
a dana de guerra no recinto onde se depositam os restos
mortaes dos soberanos; que se matasse uma pessoa para se
depor a cabea aos ps de sua senhora; e exigiu que os dignitrios lhe tributassem vinte servos para com elles presentear
aqnclla, c s depois deu ordem de marcha para o Calnhi,
onde chegaram.

da- praxe, o Muatinvua ou ha de ser vencedor numa guerra ou


ha de morrer nella. Vencido no pode oceupar o seu cargo. O Muatinvua Ambumba, annos depois quiz desprezar a praxe, vencido na guerra
com Ditcnda, de que fugira; porm foi perseguido pelos seus prprios,
que o frecharam e fizeram cm postas, sendo estas depois queimadas na
inussumba em presena do novo Muatinvua Ditenda, cm audincia
solenine.

METIIODO PRATICO DA LIXGUA DA I.UNDA

33

A Lucuoqucxe queria que passassem o rio (Calnhi), mas


Anibuinba no quiz e ficaram naquella mussumba alguns dias,
para se executar a ordem que elle dera de prenderem o sr.
Panda, o tilho das armas, e o sr. Maque, e de lhe apresentarem as cabeas, com as quacs aos seus ps na canoa passou
o rio.

APPENDIOE

VOCABULRIO

VOCABULRIO

O mundo, corpos celestes, diviso do tempo


zabi ci noeji o ente superior
ao primeiro Muatinvuaque
se chamava Noji; invisvel, mas v c ouve a todos.
muhulo zabi outra denominao para o mesmo ente,
considerado como predecessor da humanidade e a
quem invocam.
zati a simplesmente, empregasc, para render graas a
esse poder sobrenatural,
invocando o favor d'aquellc
ente.
zabi kataya (subentendendosc iataya malcasa ni ircdu) ainda o mesmo ente,
com o attributo de dar vida ao gnero humano, vida
que para ellcs consiste no
exerccio das faculdades
physieas. E creador supremo, o nico que fabrica com

os movimentos indispensveis os nossos rgos, que


ellcs restringem a braos
e pernas; mas para elles o
corao, v, falia e quem
nos domina. Imaginam esse
ente eom figura de homem
como os seus dolos.
zabi ua midele o Deus do
Muene Puto (dos brancos),
nome que do aos crucifixos que o commereio lhes
tem levado; eonsidcrain-no
superior ao seu porque nas
terras de Muene Puto lia
mais esperteza que nas
d'ellcs.
mutena sol, empregam tambm para designar o dia e
o tempo, para o qual no
ha equivalente.
Zikatayo rcfraco cm torno
do sol no tempo do cacimbo.

340

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIXVUA

ruale rua mutena disco do


sol.
mutena uabudika o nascer
do sol.
mutena iaia o pr do sol.
yode a lua D.
rusala rua yode no disco da
lua.
yode ameka lua nova.
yode akudile quarto crescente.
yode izula lua cheia.
yode ijmixa quarto minguante.
yode uabudika nascer da
lua.
yode afa kli pr da lua.
yode a tetame por analogia
assim cliamam se a lua apparece dentro cl'um circulo.
Sc algum satcllite a acompanha o caxalapli do
Muatinvua, que 6 a lua; c
se acontece algum planeta
ficar tambm dentro do circulo a muri.
katuZo estrella.
Zisoya estrella errante.
mabo mu tutuZo o cruzeiro
do sul c as cstrcllas dispostas cm cruz.
Zipaya cia tutuZo as que
formam quadriltero.
naka a tutuZo o escorpio c
as cstrcllas dispostas em
curva.

kuia, miza Vnus.


tutua misele as Pliades c
todas as cstrcllas que nos
parecem pequenas e muito
unidas.
mata Zibida na Orion a
que fica mais a sul c afastada.
kdba idem, a meio.
nama idem, a norte.
Zaye laye a Sirius.
rutuZo rukano Saturno (aunei).
mukoZele dia zabi vi a lctea.
muro ceu.
txiro nuvem.
kasvi fogo.
kase ka mutena calor do
sol.
kas kauseba palito phosphorico (fogo dos negociantes).
koyolo arco iris.
mema agua.
vula chuva.
kido vento.
luvula ou lukido laseji chuva ou vento, rijo, forte,
impetuoso.
uro disuza aurora.
kakipepele brisa.
jimino trovo.
zaje raio.
uamanika relmpago.
dibulo nevoeiro.
maumi orvalho.

METHODO PRATICO DA LNGUA DA I,UNDA

mama floculos brancos sobre


as plantas.
musoso faiscai.
mixi fumo.
mituko lavareda.
mururo a kas chamraa.
idilu tia kas brasa.
ut cinza.
mutena asana, iiaseji ou
asejiji o sol aquece,
queima, est in6tipportavel.
maluyile faz calor.
kutaya chtro trovoada.
amoxa kudi zaje ferido pelo
raio.
muma seeca.
maxika frio.
ruvula ria maala chuva de
pedra.
mutoxi hmido.
atoxi humidade.
talala fresco.
urv.de sombra.
mavc anno.
diciko adia.
mtisasa manh.
urele tarde.

34

ucuko noute.
pamaki madrugada.
bididi muito cedo.
kuka romper do dia.
diamaiiko amanh.
diilad depois d'amanh.
dtakadi ante-hontem.
iamaZiko eza o dia .seguinte.
iikau outro dia.
leio hoje.
yoloxe hontcm.
yod' u este mez.
yod' unu aquelle mez
yod'aileato mez passado.
yode Sieza o mez que vem.
iiajala principia a escurecer.
uuko a paxi noute alta.
Itivala muvu cacimbo.
musaji avula periodo de
setembro a janeiro.
mukaxi amulcatukine periodo de janeiro a maro.
Sayala interrupo de chuvas.
diiiika, muxido tremor de
terra.

Aspecto physico do terreno


cana descampado.
multada montanha.
mukada miye serrai
mulata falda.

muxina a mukada sop da


montanha.
muzcyele abysmo, precipcio.

342

EXPEDIO

POETUGUEZA AO

muuro cume.
nala pedra.
kapata ka mtala pedreira.
mumakulu deserto.
fiata baldio.
gada terra (paiz).
cilu lavra.
ktidtma lavrar.
mavu barro.
cikudapc estril.
ito rio.
cau porto, embarcadouro.
cilalo ponte.
dituyo ilha.
dizaza ou tcya lago.
cikumo praia
madama salincia.
ikodi bailia.
fiio ponta.
mvpcji agua corrente.

MUATINVUA

mamana agua estagnada.


mema ittoka agua limpa.
mema ajala agua suja.
mema ida agua barrenta.
muniro nascente.
kaxina corrente.
koxi a ito leito, do rio.
koito 2-iaclio.

kaito kakcpc ribeiro.


mda lameiro.
ijia charco.
pol mema queda d'agnu.
dibuko dia mema poa.
Zisaijo pntano.
uxadi a margem de l.
uxadi unu margem de c.
uxadi a ttuko margem direita.
uxadi a maku margem esquerda.

Gnero humano
vuitu (alu1) pessoa da raa
preta.
mudclc pessoa da raa branca.
ikuiji homem.
Lada mulher.
mari ou madi ca mulher
mais considerada na famlia.
1

mukaje mulher amancebada.


mujike mulher solteii-a.
matana homem que tem
companheira.
matana mubada mulher que
tem companheiro.
na muji viuvo.
mana muji viuva.

atu tambm se interpreta como povo.

MfcTIIODO PRATICO DA LHGUA DA LUNDA

Zipala1 velho.
Zipala mubada velha.
kaxinakaje muito cdoso.
cayudima rapariga de doze
a quatorze annos, as quo
entrara j no servio de
lavourai).
mona xona orplio de pac
011 de me.
mona ou mana filho.
mona mubada filha.

343

kahiyi rapaz at 12 annos.


isada rapaz at 15 annos.
kabaje rapaz que j entra
cm guerras.
mana kaki criana.
mana mizo (maelcj criana que inammai.
axala orplio de pao o do
mo.
kaxete ano.
ulepele ni kaxi gigante.

Partes do oorpo humano


miau ou mut cabea.
diboo caveira.
dioyo ou kalioko crnio.
uhoyo meolos.
kabalakata ou pala testa.
pabla ou pasai fonte.
pilcoxi nuca.
rusuld cabcllo.
Zifufo caracol, anncl do cabcllo.
dibla calva.
mukani cabclludo.
muxixi sobrancelha
cibeba ou cibuilo cia disn
plpebra.
ruviiile, ruhele pestana.
katukadisu ou mona disu a
menina do olho.

disu olho.
dizuro nariz.
dizuro mulepe nariz direito.
dizuro batatene nariz abatatado.
mupane mu dizuro venta.
mukano bocca.
kulo a mukano ecu da boc
ca.
rudimi lingua.
mulabo beio.
mulabo kiulo beio superior.
mulabo xini beio inferior.
diti orelha.
dipana dilui ouvido.
rubani queixo.
kaladi barba.

muhinipi emprega-se como velho, mas c vocbulo que se deve


interpretar, na comparao de cdades, superior e antigo.

344

EXPEDIO PORTDGOEZA AO MUATIANVUA

mupala cara.
ditama face.
xiyo a pescoo.
memo bigode.
mediji ou mei ou muevu
barba em toda a cara ou
era parte.
dize dente.
mazmiso*dentes de leite.
Zidiyurile presa.
mauje queixaes.
uxixini gengiva.
mini garganta.
museye a miiii goela.
likije liombro.
dibabo peito.
iele mainma.
mixine maele seio.
ima ou iritma costas.
mutaba lado.
lubavu costella.
moyo colurana vertebral.
Ziteyafi tronco.
mubuda cintura.
ruduyo corao.
muxima estmago.
mukano a muxima boeca
do estmago.
muxima utoka pulmo.
muxima tijala fgado.
mona suka rim.
hdamate bao.
mulobe lombo.
rudada diaphragma.
divumo barriga.
mula tripa.

mukuvu umbigo.
pinini baixo ventre.
jikama cadeiras.
Zikasa brao e mo.
mukono ante braor.
kakoyani cotovcllo.
mukapo sovaco.
muvumo mu Zikasa palma
da mo.
pero pa Zikasa costas da
mo.
miiii dedo.
munuyo mu mini plialangc .
luzala unha.
kabukosa pulso.
tuzunezunc espiga.
Zala dedo polegar.
suana mitlopo o index.
pakaxi o do meio.
kanapuba o aunular.
kanasa o minimo.
medu perna c p.
kavumo ka medu barriga
da perna.
ditudo dia medu coxa da
perna.
ditako ndega.
mnmaele virilha.
dinuyuna joelho.
kabokoso ka medu delgado
da perna.
Ziiatelo planta do p.
kabukuno calcanhar.
ruja membro.
miso ma ruja urethra.
makuto testculos.

METIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

bale vagina.
dikixi tero.
iscko bexiga.
mupane anus.
mujiba corpo.

34

mujila veia.
cikada pellc.
uvije pellos no corpo.
difupa' osso.

Accidentes e propriedades do corpo humano


Zisapuka espirro.
husapuka espirrar.
tikalala tosse.
kukalala tossir.
kaji soluo.
kufetefete soluar.
imapele grito de alegria.
Zimitkidili grito de dr.
Zisepa riso.
kusepa rir.
iSisiedixa descano.
kusedixa dcseanar.
kuJiona resonar.
kulota sonhar.
iikitma a magro.
knkuma cinmagrecer.
zala fome.
kukuete zala ter fome.
kuyupa cansar-se.
usia fora.

kukasakana restabelecer.
Sikime gemido.
kukime gemer.
kaxumuka estremecimento.
kuJcaxumuka estremecer.
kulayuka despertar, levantar
da cama.
kukasakene mu mujiba ter
sade.
tido somno.
kulala deitar*.
kulala mu tido dormir.
isikixa suspiro.
kisikixa suspirar.
m utala mnkne estatura ai ta.
mutala mnki estatura pequena.
mutala pakaxi estatura media.
cisidide transpirao.

Km gcval empregam difupa para qualquer osso, e quando querem


cspccialisxr, addiciotmm a parte do corpo a que pertence; assim'dizcm:
dfiijxx dta ikijc clavcula; difupa dia medu o peronco difupa dia
tniii phalangc.
Ao esqueleto denominam mafupa Ivfi para assitn distinguirem do plural de difupa.

i)4U

EXPEDIO rOUTUGUEZA AO MUATIANVUA

kusuluh IItranspiram.
dizui voz, ordem e palavra.
kucala parira.
kukula crescer.
mate cuspo.
kucila mate o cuspir.
kuzema mate abiibar-sc.
iduro Ha a/e bilis.
mani gordura, sebo.
cele aleite.

kamia mammar.
isoji lagrima.
kudila chorar, gritar, ete..
maxi sangue.
musurwo suor.
masekula ouriria.
tuje excremento.
masekura ma ruvaji smen
luimano.
mueine, moio vida.

Graus de parentesco
ayakulula ascendente.
ajikulula descendente.
aua ttuko nimaku progenitura.
kuka ttuko linha paterna.
kuka maku1 linha materna.
yakulo bisav.
yaka av.
jikululo neto.
kujikuho bisneto.
ttuko pae.
maku me.
mona ou muana filho.
mona maku irmo.
mona iene filho adoptivo.
mona katiibo enteado.
mona mu cikasa irmo eollao.

mona moya* afilhado.


kedi cunhado.'
mukuruj/i mais velho.
kaki mais novo.
matu tio.
soji tia.
mepiia sobrinho.
musoni primo.
mu, cidi tu ou ivumo di
tu nossa famlia.
fumo marido.
mukaji mulher.
tateno sogro.
maeno sogra.
ttuko sana padrasto.
maku sana madrasta.
ana ama sccca.
ana maiele ama de leite.

ku em logar do hinima, quo ellos subentendem.


* Xo teem, mas sabem us-lo, tendo-o aprendido dos Ambaquistas.

METHODO PRATICO DA IJXGUA DA LUXDA

;547

Animaes
Nomos, partes c despojos
Ziji1 carne.
Jcima macaco.
buji, peluba, pobo, mieye, kuje, yodo, puyi, kalala simios.
nama ou iname um animal
quadrpedes.
zavo elcphante.
yobe boi domestico.
ba a boi bravo.
kaba cao.
kamexi gato.
mukoko carneiro.
pebe cabra.
JSihuyo bodcB
cibode porco domestico.
sida a porco bravo.
kasaka porco cspinlio.
musema cabrinlia.
kati cocllio.
kai cora.
mukeyc raposa.
tabu lco.
cibuyo lobo.
cisupa ona.
viieii, kasada ccsdomato.
kabozo, xiba gatos do mato,
cikaX gato de algalia.

yoluyo veado.
cipakasa bfalo.
kabukiia seixa.
iteyo, kabaje, kifebe, mii,
zuje, karuxidi, seji, cipeyc,
yubo, kayolo, cikusa, cisekeba, muxila,jibo, kapuza,
kahuji, musexo, jinw, zuzo,
rnkaka quadrpedes.
kiseya tala a quiinalanga de
Angola.
tabu, juyo, cifulo ua mema
quadrpedes que vivem
nos rios.
fmko rato.
iyelo, kabuji ta maleye, kayoye, ikata, mikirc, gavi,
zulo, lubuiza, ixike, cibede,
tala, madibo, katadi, kababe, miseketa, kafulo nsuko, Zimate kamuloyo, lupubo, puba ratos.
jile qualquer ave.
cikoloZolo glio.
zolo gallinlia.
huya, talali gallinhas de
mato.
mona zolo frango.

Tambm empregam nama carne.

348

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUAtflNVUA

kudiba pombos.
kakudiba borracho.
diebe rolaD.
patu pato.
yadi perdiz.
kuso papagaio.
kaloyo papagaio de pcnnas
earmezins.
hika, keyi periquitos.
mukibo, ikuyo guias.
mulei gavio.
kuii marab.
kaje, ikali corvos.
mukuko cuco.
kasalza, kakide canrios.
papia pardal.
katete, kabuibui, kasakatete,
kabibe, kaaya, kazeza, ziba, mulatuia, mikele,
kacici, rujiyo, mukabo kazaji, rub, layayi, vuovudoj dua,karova, kaema,
i/use, dtuda, fababa, ikuyo, kasea, kavukovuko,
ciukurukulo, muaipujio,
koxi, muyaje, kasuje, murudo, Zitetoteto, kasaji, kazodi, kasapile, ikube, kaselele, kavuso, kaxiaxia,
musako, kajabi, yiieyo masale, cimuy, zeyalali, kituko, uzele, ijoko, mudima, katata, bulomeji, dimiya, kababa, katebexe,
yuzo, kabula mutete, imuyo espcies de aves.

ixi peixe.
kasa, yaje, sada, rubede,
seji, kaloboko, mutebu, mubabala, kaloi, ledebede, iikawi, kayuada, buko, mujiji, bza, Sikaya, kapayana, zubo, juna, muvudo,
vibo, yaje, ikuje, jime,
ruziza, mutiie, muzoko,
vaza mukine, kapuxe, Sitaia,
mitkebo, cikile, sozo, kasakani, tayo, kafuto, maxoyo, kakuya mukepe, mukileye, mukuyo, mukuso, kudo,
yuta espcies de peixes.
dixi lagarta.
naka cobra.
katotoka, muko, mulali, kasaye kayoyo, Zije, iavo, kolobolo, kisalatata, toka, kakuxi, katodo komo, kalobo,
5i noji, sepe, kabadajila,
mime, tijto, kisabo, katede,
mudikixi, kazayobe, xakala, mukoyolo, bidiki, Zisude, kololapaku, luciba, kaZipamat cobras diversas.
morna, katopo, kaviiyapata,
yaoo espcies de giboias.
zeyeia, mukite, Zikaiapoli,
kayala seya, cikolokoza,
mikala, kaje, kakapalala,
dikalaya, kakarula mtiko110 lagartos pequenos.
Zuyulo, rubuZo kabaka, mukoke, viunani, noya, dabo,

METHODO PRATICO DA LIXGUA DA LUNDA

pulo, kivala, taletete, lisakine, lizalale, kazeye zeye,


cijijam, isede, disese, imayasase, dinuyo, kcaila lagartas1.
pasu gafanhoto.
dimina, sasameiite, joyo, bukolubuko, Ziayatata, sobo,
kajayajaya, 'dizeze, kabolo,
kamai, kamaji, namupaje,
kadado, kitaxi, ikitzulapata,
boba kadiya, baba, katata,
kivuva makodi, cida mapote, lituto xamapulo, kakiayo, kadia multye, namulepe mulepe, itela, kavula seye, kalipalapala,
ijo, kase, Zibata ma,
kdiala meda, kaiala usuza,
lukulu lixa kabaka, lukulu
lua masayo, mupepo, kaxeneta, dibaname, kaa muxilo, ikoki, mudadi, duya
gafanhotos .
kayalaseya camaleo.
dolo, kapikita, ibije, bela,
seki, mitkaisi, kavuda iiimo, kajiko mate, kafekafeka redeyedeye, kabatata,
kaxekaxeka, kapoko, ivu-

349

vo utoka, Zivuvo ujala, <5idivu, kayiir, mazemale,


ipobo, kawlo, ijide, safuxi,
makuda, kazebule, heda,
xixi, kafenete, muzoyolo,
kibiokoto espcies de reptis pequenos.
yuvo cavallo-marinho.
yado jacar.
kala caranguejo.
Viola ri.
dizudo sapo.
kafulo sapo concho.
kasulo centopeia.
zeze grillo.
kaata beyalala cigarras.
peji, pelekese, kokamajilacarochas.
z, soyaui, kada musoyo,
kisoyo kayiyive, lukabala,
mua karuya, lixikina formigas.
cini bezouro.
kamena, vespa.
tadaaje aranha.
dizaba ou dizam sanguesuga.
kabata caruncho.
Zikotokoto escaravelho.
kusa ua kaba carraa.

1 Algumas conliccom-sc pelos nomes de arvores, fruetos ou plantas,


iddicionando estes ao dixi dia. Assim: dixi dia pepe; dixi dia iijila,
kapajilo, masaxi, vudolo, use, suasia, kaiiala, mvfuka, mdculo, kabolo,
ulala, mupali, muleya, dipupo, mitiaSa, cibale, ctc.

350

EXPEDIO POKTUGUEZA AO MUATIANVUA

yeji mosca.
kaycji mosquito.
kisafu pulga.
kaidulo mosca pequena.
lukuso pcolho.
katoela (mahuda) bicho do
p.

kaso zali pcolho do capim.


cizaza, cileele borboletas.
musiasua, yauka, dikeje, kazaye salal.
kaa ku uma solitria.
fyoka lombriga.

mutue cabea.
mupala focinho.
77102' ta dizuro ventas.
mukano bocca.
mulabo bico.
dize dente.
isei crina.
ladeie pello.
cikeya um fio.
cikita pelle e couro.
mukato, mo tromba de
elcphante.
miiseyo eliifrc.
likelelele crista.
ipaka paka, lupolo, malaia
asas.
lusakaje, dkuto bandulho.
divumo barriga.
dikuruyoj malakani papo.
mukila cauda.
mono penna.
kazabano csporAo.
mua espinha.
makakala escama.
cika pelle do peixe.
cipepe rabo do peixe.
kizokolo pata.
dikaza unha raxada.

luzida garra.
di ovo.
mui muixi ova de peixe.
mitete a cikoloolo plumagem do gallo.
kadnlo fel.
makakala ta yado escamas
do jacar.
tala cia kcifulo concha do
cgado.
rile casca do ovo.
kumivi debicar.
kufidamena chocar.
kukola mui pr ovos.
kacisiiali ninho.
di disuza gemina.
di ditoka clara.
ana mutujila ninhada.
ada a tadauaje teia de
aranha .
aloje veneno.
toc unel.
kiselo favo.
kuhoza ladrar.
kidetne zunir.
kuteda cantar de gallo.
kudila berrar, zurrar, uivar,
latir, cte..

JlETHODO PRATICO DA LIXGUA DA LUXDA

351

Vegetaes
aio alho.
data ou mudia noka arbusto
que d vagens com uns pequenos gros, que seccos,
torrados c moidos lembram
no aroma c gosto o caf;
das raizes fazem uma infuso amarga que suppre o
quinino.
diayua abbora amarella
(faz lembrar a nossa abbora menina, mas muito
mais adocicada).
daya dia Iculo, iaya dia
Jiasolo cspccic de abboras
pequenas.
dibu palmeira que d o fructo dendem de que fazein
azeite c sabo, c cujo caroo o coconote.
difada palmeira da margem
do Luachimo, de que tambm extralicm vinho.
dikido palmeira a que os
Atubaquistas chamam karima, d'ondc cxtrahcm o
vinho o de cujas fibras fazem chapus imitando os de
palha.
dikode dia katatu, dikode dia
kcoya da tato, dikode dia
zavo, dikode dia koyolo.

dikode dia Ziludo espcie de bananas.


diteda, kabaia, mukitso espcie de abboras, (pequenas
at ao volume de ma,
mais ou menos acidas).
dito dia paxij ito dia yuvo, ito dia koyolo, dito
dia kiwi espcie de batatas silvestres, (de todas
comem, bem como as folhas
cozinhadas).
dituta ou majiloyo arbusto
que d uns pequenos fructos muito agradveis.
duyo a kasaxi, duyo a katete, duyo a lu.sinno espcie de pimentinhas.
yido planta que d um fru-.
cto cm forma da carambola
da sia, que a batata
de planta (uma cspccic de
eanna).
jil ou xia planta que d um
frueto do mesmo nome, pequeno, redondo, amarello,
esverdeado exteriormente,
como uma ameixa, rijo,
acido c muito agradvel.
kahaka milho.
kalelih folha da batata doce.

352

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

kamukuU feijo mido de


Caulnuea (vagem delgada e
comprida).
kapora ou kaZite, musaso, kaleyele, inideyaleya, xirudo,
kaplla, kapi, kaloda plantas acidas (cozinham os
fructos).
huadi batata brava (forma
vhomboidc, escura exteriormente, avermelhada no
interior, pequena, faz lembrar no gosto a batata ingleza mida).
kasako planta (cozinham as
folhas e picam os fructos
com o sal).
katete espcie de couve, (cozinham as folhascfructos).
katete a meto espcie do
couve.
katete a useba couve portugueza (devida aos Ambaquistas).
katolcatoka ou kamuzelc feijo branco, cheio.
katoli a yuza, katoli dia kahata, katoli a mudaale,
katoli a utoka, katoli a
kajila, katoli a kalina
planta que o nse dos
Ambaquistas, que cozinham
as folhas e fructos; lembra
azedas, c esta a interpretao que lho do os
Ambaquistas.

kaaye trepadeira (cozinham


as folhas).
kax milho com os bagos
maiores que o massango.
kazeyo trepadeira (cozinham
as folhas).
kazuli batata brava (esbranquiada interiormente,
maior e mais acida do que
a do Cassdi).
kibatu, katadi, kapeze, kaoi,
misaya, Zikebe, rustiri,
moho capins que queimam extrahindo sal das
cinzas.
ki ou cisaka, ou mataba folha
da mandioca.
lutole bordo de que tambm
extrahem vinho.
makndi makise feijo mindo
(o pardinho).
makadi ma zeyo feijo vulgar.
masayo milho mido.
myaii, cikalala, vnida a
taje, musesa plantas de
que cozinham os fructos.
meye a zuvu ananaz.
meye utoka, ujala eannas
branca e vermelha, doces.
minamma, kakuda kaale,
muhujio arbusto que d
fructos midos, que comem
como feijo.
milebo planta que lembra
o Quiabo (cozinham as fo-

353

JIETHODO PRATICO DA LIGUA DA LUXDA

lhas c os fructos, que so


gommosos).
mukaka espcie de mandioca.
mukeyele folha de abbora.
muladala mtyo ou iffu cplanta qnc d uns pequenos
bagos pretos, que depois de
seccos c pisados lembram
a pimenta da ndia.
mulcjjc ou boa, nnijiji, iminimini plantas de que cozinham as folhas.
mumate o nosso tomate degenerado.
mupaci arvore que da um
frueto que lembra um pouco
o saf da ilha de S. Tliom
(comem-no cozido e agradvel com sal).
imipile, muulo plantas que
do fructos doces.
mupxil, kabole, kaxeko xibo,
muxilo arvores qnc do
uns fructos cidos muito
agradveis.
mupiim trepadeira(cozinham
as folhas).
musala, mdeyo, mubulua, mufoyo arbustos que do
fructos muito doces.
musiiji, kiala arbustos que
do um frueto com uma
feijoca c que lembra o gosto
do amendoim (cozem-no e
fazem uma boa sopa).

mittuto cine, mupepa, kafumafuma arvores de que


comem as folhas.
mitSa ou mida arvore qnc
d fructos doces.
nimi ou yuba macarra ou
amendoim.
pada planta aqutica que faz
lembrar o inhame, batata
pequena.
puyo planta (cozinham as
folhas c os rebentos).
roiba cnhamo; fumam as
folhas seccas.
rada tabaco.
rutudi o yeye dos Ambaquistas, planta que tem o
frueto ao p da raiz; a
casca grossa, atirando
para vermelho, do tamanho de um ovo de pata,
muito acida.
sebo trepadeira (cozinham as
folhas).
suyi arvore que d fructos, que torrados lembram
amndoas.
taba ou boz batata doce (indgena).
uZala milho com os bagos
menores.
ZiJtudo palmito de palmpira;
depois de cozido c com
molho de manteiga faz
lembrar a nossa couveflr.
23

354

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

cika milho com os bagos


menores D.
Ziloto ou dilolo planta que
d um frueto, cuja forma e

cor exterior so como as


de um tomate muito pequeno; o sabor muito
doces.

Medicamentos
disole planta; fervem as folhas para banhos contra a
fogagem e sarna.
yuo pisam as razes c applicam o sueco sobre as feridas svphiliticas.
liaka fervem as folhas e bebem a agua contra as lombrigas.
jnmu kasul planta; applicain
as cinzas das folhas, sobre
as queimaduras.
kabulaaU planta; fervem
as raizes e bebem contra
as lombrigas.
kabulavM planta; lavam o
corpo com as folhas fervidas em azeite de palma,
para se livrarem de sarna.
kajidisi planta; as folhas pisadas e fervidas cm azeite
servem-lhes para limparem
a cabea.
kajilu planta; com as folhas
c agua friccionam o corpo
contra a debilidade.
kukcnc planta; fervem as folhas para na agua lavarem
o corpo.

kalamate arbusto, de que


fervem as folhas e bebem
a agua contra as lombrigas.
kahla kaji trepadeira de
que fervem as folhas e bebem a agua contra inchaes de ventre.
kapipia arvore de que batem as cascas em agua c
com a escuma lavam a cabea, como remdio contra
dores. O Muatinvua bebia
a agua cm que tinham posto folhas de infuso, dizendo que era para afujentar
feitios do seu corpo.
kanime ntijuyo a meia dos
Ambaquistas; mastigam as
cascas dos troncos delgados, contra o escorbuto.
karusaje arbusto; fazem papas da raiz pisada com
fub, que applieam sobre
dores no corpo.
kasaa kajmla planta, de que
fervem as folhas c bebem
a agua contra as lombrigas.

METHODO PRATICO DA UXGUA DA MJNDA

katebo miji planta; fervem


as razes e bebem contra
as irritaes.
kaxike mza arvore; bebem
a agua das folhas como remdio contra lombrigas.
kili miiSi arvore de que fervem as cascas, e bebem a
agua contra as clicas e
dores de ventre.
ludimi lua isupa planta;
fervem as folhas e bebem
a agua contra o maculo.
lukooo lua zabi planta; pizam a raiz em agua fria e
lavam a cara e boeca contra dores.
lujiosa planta; molham as
folhas e applicam-nas sobre
feridas.
luvula mema planta; applieam o sueco leitoso contra
feridas.
madima miano planta; fervem as raizes e bebem a
infuso como remdio para
a tosse.
mubobolo arvore; as folhas
fervidas applieam-nas contra dores de cabea.
mudele arvore; pisam as
cascas e applicam-nas contra feridas.
mne ulaba planta; fazem
um laxante dos bagos e
raizes pisadas em agua.

355

mmaje planta; fervem as


folhas e bebem a agua contra as dores no ventre.
mtnobi arvore de que pisam
as cascas, que fervem em
agua, e com esta lavam feridas e o logar de quebraduras; a massa collocam-na
sobre a parte oflendida.
mujibo arvore de que queimam as folhas, applicando
as cinzas contra feridas.
mujto arvore de que fervem
as cascas e bebem a agua
contra as dores de estmago.
mujipa ilodc planta; applicam o snece da folha pisada
contra dores de ouvidos.
mukumiajjaiia planta; fazem
um laxante da sua raiz,
pisada com azeite de palma .
mulataa arvore de que fervem os fruetos e bebem a
agua contra as elicas.
muleba arvore de que fervem
as folhas em agua para beberem e chamarem a transpirao ; com as folhas de
infuso ein agua lavam os
olhos.
mumayo trepadeira de que
fervem as folhas e bebem
a agua contra as lombrigas.

35G

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIANVUA

musayale planta; as folhas e


razes pisadas applicam-nas
como clystercs s crianas.
mutata xila planta, fervem
as folhas para banhar as
crianas, contra o maculo?.
mutodo iia muaje arvore a
que os de Cassanje chamam
da; das raizcs fazem laxante, e a agua cm que
depositam cascas durante
dois dias serve para dar
banhos s crianas rceemnascidas.
muxaxakixi fervem as folhas
cm agua, e applicam-na
como clystercs.
muxike yitya arvore; pem
as folhas de infuso cm
agua, para semicupios contra dores nos rins.
muzauji trepadeira de que
fervem os frnetos c bebem
a agua contra as indigestes .
vmzeze arvore de que fervem as cascas e bebem a
agua contra as dores de
ventre.
??n<ra ou mudi arvore, de
que applicam as cascas
gommosas interiormente sobre mordeduras de cobra.
rujajja planta; fervem as

folhas e applicam em clystercs.


rumono arbusto (mamona):
do frueto fazem laxante.
rutolce planta, de que fervem
as raizes e bebem a agua
contra as lombrigas.
rutubo planta; fervem as
folhas e applicam em clystercs.
tejjo ta tcTjo planta; a hada dos Ambaquistas, flor
cm estrclla com as extremidades vermelhas; bebem
a agua cin que fervem as
suas folhas, contra as lombrigas.
xakatuale arbusto, fazem das
folhas mechas que introduzem no anus das crianas
contra o maculo.
cuiyala planta semelhante
folha da piteira, que abrem
ao meio, e o interior que
gommoso applicam-no sobre
queimaduras com algodo
cm pasta.
iijite arvore, de que fervem
as cascas c bebem a agua
contra a asthma.
iilobo tia yadi planta que
d um tubrculo como a
mandioca; este pisado eapplieado contra feridas.
Hilolo arvore de que mastigam os rebentos dos tron-

METIIOnO PRATICO DA MXGUA DA LUXDA

cos como remdio contra o


escorbuto.
csobelc planta; fervem as
folhas em agua com que
bochecham, contra as dores
de dentes.

37

fuko planta de que fervem


as razes c com essa agua
fazem o infunde, que comem como remdio contra
a dysenteria e outras doenas.

Para diversos usos


liiha planta de que aproveiisune ou io arbusto; servemtam as folhas, que pisam
sc das folhas pisadas como
para tinta azul.
isca para apanhar peixe.
dada algodoeiro.
kabama, lcalolo plantas das
diyo a muzi trepadeira,
margens dos rios: das fide que aproveitam as corbras seccas fazem cestos,
das para atilhos e a tinta
peneiras, chapus, ctc.
azul que larga a casca como , kabobo arvore resinosa de
anil.
que aproveitam a resina e
dikabalcaha (c a diteba dos
cordas.
Ambaquistas); palmeira de
kabiibula yadl arvore; dos
leque, de que extrahcm as
troncos fazem armadilhas
ipala (fibras), c seccam as
para perdizes.
" folhas para fazerem os cnkadayoma grande arvore, que
canastrados.
teem nos largos das residivudi et noji espcie de
dncias para sombra c cm
palmeira pequena que coltorno da qual se fazem as
locam s entradas das resiaudincias.
dncias por venerao a
kadivu kazavu espcie de
idolos.
palmeira pequena (pau de
dudido arbusto resinoso, fosabo de S. Thom), que
lha recortada e cm larga
collocam s entradas das
curva; da resina extrahcm
residncias por venerao
um veneno, e o frueto, que
a idolos.
faz lembrar um limo verkafumofumo a mu fuma de
de, pequeno, serve-lhes paAngola; dos seus grandes
ra lavarem a roupa.
troncos fazem canoas.

353

EXPEDIO PORTUGUEZA AO JIUATIANVUA

kahulo arbusto que dA uns


bagos redondos, pretos e
com pintas brancas, que
depois de seccos, enfiam
num lio e suspendem ao
pescoo como se fosse contaria.
kauujala planta; do frneto
obteem tinta preta e dos
troncos as armadilhas para
pesca.
kajije planta, do que aproveitam os troncos para limpar os dentes.
kakolo, makoyolo, mulele, kablo plantas aquticas; das
fibras fazem esteiras.
kaketo arbusto, de que aproveitam as varas direitas e
delgadas para varejo das
coberturas.
kalcpa planta para ornamentaes, e serve-llics para
afugentar feitios.
kaloyo arvore frondosa que
tem uma bonita flor carmezim, que figurmos no
volume 111 da DESCKIPO
DA VIAGEM; aproveitam a
madeira para travesseiros,
caixas de marimbas, coronhas de armas, ctc.
kapajila, jiburila, rububa, kascsei, iUtko, ileye, kasazc, kal&ielebc, idelemc, kasama yadi, mulele, mu-

kilo a tabu espcie de


capim; o seu prstimo, depois de secco, para coberturas de habitaes, abrigos, ete.
kapala maz arvore de que
aproveitam as varas para
fazerem tabiques.
kapaza uta arbusto; dos
troncos fazem as suas flechas.
kapipc, musese arvores pequenas, de que tambm fazem carvo.
karaza arbusto grande, que
conhecemos por uruc e
figurmos no vol. i da
DESCwro DA VIAGEM;
aproveitam as sementes da
capsula para tinjir a vermelho as mabellas, esteiras,
coronhas e tambm o algodo.
karumo ka ruyuyo arvore,
(mieia dos Ambaquistas),
de cuja madeira fazem bom
carvito.
kasanc grande arvore, tendo
a madeira macia e branca,
de que fazem pratos, colheres, etc..
kasapo, kanine, musabo trepadeiras de que aproveitam as cordas.
kateyam espcie de arbusto
(eanoneira de Angola).

MKTHODO PltATICO DA LNGUA DA LUJDA

kaiala mujia arbusto, de que


as raparigas cortam cm
pedaos os tronquinlios que
toem uns rebentos brancos
enfiando-os depois de seccos num fio, que suspendem
ao pescoo o ao qual chamara ana (filhos).
kaxiho ou kapada Icaxiko
grande arvore; do frueto,
que c redondo como uma
laranja regular, amarcllo
claro c de casca muito
grossa, aproveitam a viscosidade do seu interior
para apanharem pssaros.
kijila trepadeira; das cordas
fazem cintas.
kioyo arbusto para ornamentaes o que faz lembrar o
nosso alecrim.
kiseyoseyo arvore frondosa
que poupam s queimadas,
para lhes dar sombra.
kixoyo espcie de cacto cujo
sueco nmito perigoso nos
olhos.
kisupa kui mutopa planta,
que lhes fornece as cabaas de collo longo cm que
fumam.
kitepa grande arvore, (6 o
kisoli dos Ambaquistas),
fazem dos seus troncos almofarizes de differentes
tamanhos.

3l9

kiuda arbusto; lembra a palmeira nova, quando as folhas partem da terra, e d


uni frueto que lembra o
ananaz, mas quo muito
maior c mais claro c que
no comem.
kizoka planta aqutica de
que fazem chapus de palha como os nossos.
kizezeya arvore grande, que
conservam para sustento
das lagartas gordurentas
que cllcs comem.
kizubi planta aqutica (a
yoa dos Ambaquistas); das
fibras fazem esteiras.
kaini trepadeira; do tronco
fazem os arcos com que
lanam as flechas.
kane trepadeira, de que
aproveitam as cordas com
picos, que lanam no solo
entre a mandioca para ferirem os ps aos ratonciros.
lubuza arvore de cujas varas
se servem para. a construco de habitaes.
hdc arvore que s lhes
serve para lenha.
makadi bordo de que cxtrahcm as fibras para o fabrico de mabcla.
mxada arvore pequena, de
que aproveitam a casca
como cortia.

5160

EXPEDIO FOUTUGUEZA AO MUATIANVUA

mudia ka arvore grande,


de que aproveitam o sueco
do frueto, no qual misturam ferro para obterem
uma boa tinta preta.
mudia Zaje o arvore para
ornamentaes c que invocam para lhes dar animo
para as suas empresas.
mudia maicbc o arvore; da
sua madeira fazem caixas
o bancos.
vwfua pebe arvore frondosa
de que aproveitam os troncos para cercas.
mvfufuta arvore cujas raizes
lhes servem de sabo.
mnjamaci arvore, de que extrahem a gorama vermelha
carregada.
mujiayama arvore grande,
(tcom respeitado a secular
do Calnhi); aproveitam a
ramagem para cobertura de
cubatas c revestimento das
cercasT.
mujamaxi, musadakaya arvore grande de que aproveitam os troncos em forquilhas para sustentarem
as coberturas das cubatas.
mujima a gamo arvore pequena, de que aproveitam os
troncos em almofarizes pequenos para pisarem tabaco, cogumelos seeeos, ctc.

mukala grande arvore; do


tronco principal fabricam
canoas de uma pea.
WMUyo arvore, que tornaram
especial, aproveitando os
seus troncos direitos para
o transporte de cadveres.
Para os Quicos crime
cortar uma arvore d'estas.
mulabe arvore pequena de
qnc aproveitam os troncos
para construcao de habitaes.
muleba ficus elstica, de
que aproveitam as cordas
c de enja madeira fazem
os seus almofarizes.
mulec iloyole planta de folhas estreitas c compridas;
dos seus fios fazem cordel.
mulebo a Jcibo arvore grande, de cuja madeira, muito
branda e macia, fazem as
caixas ornadas faca, dos
instrumentos de pancada.
mulozo arvore de que extrahcm a gomina branca.
mula ni zaje, likola kara
zavo ou kara zaje arbusto,
(c a daia dos Ambaquistas);
tem os troncos delgados o
direitos, com transversaes
quasi na linha horizontal c
terminando em ponta; servcm-lhes de pra-raios nas
suas habitaes.

METHODO PRATICO DA I,IXQUA DA LUXDA

munayama grande arvore,


que poupam por ser procurada pelos macacos p
munuyo arvore grande; da
sua madeira fazem caixas
c bancos.
mova o muyo dos Ambaquistas, que da sua boa
madeira fazem portas para
jancllas, entradas, cte..
mupapaxi arvore, da madeira que branca e macia,
fazem pratos de diversos
tamanhos.
mujJaZi ( o mubafo dos Ambaquistas) d'ellc extrahem
a gomma vermelha escura.
mupolo arvore grande, madeira branca; dos seus troncos direitos fazem as varas
para os palanquins.
mupulaoiioa arvore; da madeira que 6 amarcllada,
fazem caixas, cachimbos e
bancos.
musala arbusto, de que aproveitam as fibras para armadilhas de pesca e as cascas para remdio contra o
escorbuto.
muscyo arbusto de que aproveitam os troncos para cabos de machados e de cnchadas.
musobo arvore grande; com
as cascas molhadas afTagahi

3G1

as pancllas quando o barro


ainda est hmido e se
amolda.
musakula arvore grande:
da casca extrahem tinta
vermelha.
musasa arvore grande que
lhes serve de lenha.
mutepa arvore de que aproveitam a resina c cordas.
mxduna arvore; dos troncos
fazem as colheres ornadas
com que mexem o malufo, c das cascas, obteem a
tinta amarclla para tingirem
madeira, mabellas c algodo.
muse arbusto; da madeira
que no raxa, fazem bons
cachimbos.
muxanena polo arvore, de
quo fervem as cascas cm
agua para obterem tinta
encarnada.
muxije (c o mabi dos Ambaquistas, papyrns), planta
aqutica; das fibras fazem
esteiras.
viuzcbo arvore; dos troncos
obteem os paus rijos com
que pisam a mandioca.
mazeze arbusto de aroma
agradvel, c cujos troncos
teem picos que ferem; da
casca obteem tinta vermelha.

802

EXPEDIO POKTUGUliZA AO MUATIANVUA

rutane arvore par* ornamentaes, e qne invocam


quando toem de se defender de feitios.
sala karula arvore que parte
do tronco de uma outra,
embora diversa, e queteem
cm venerao.
tttpe katwxe arvore frondosa, de que aproveitam as
varas para eonstruces.

ciam arvore ( a ditodo dos


de Malanje) de venerao.
Xo Lorabc s os velhos as
plantam.
cipopo arvore grande; com
as razes pisadas fazem
uns bolos, que pelo cheiro
afastam as cobras.
cipuda cia maxi planta, que
lhes fornece as cabaas
para guardarem o azeites.

buto sementes.
dibiji frueto.
iji folhas.
dikita matta, floresta.
dituto logar arborisado.
huya farinha.
lahuma secco.
iasa maduro.
kasolo bebida de mel fermentado.
kini lenha.
mude leite.
makala carvo.
marra ma kabaka milho fermentado, uma espcie de
cerveja.
marra ma masayo milho
indigena mido; fermentado 6 uma espcie de cerveja .
marufo ma jiijaje vinho de
palmeira.

marufo ou malvfo vinho.


marufo ma mahu vinho de
palmeira.
marufo ma matobe vinho de
bordo .
motjiia sal.
mutai ou mutayo tronco.
mutete pevide.
mutodo arvore.
rrtika infunde.
talala verdura, fresco.
ukini flor.
ukini a katete 'flor de Catete.
ukini tia dtaya flor de abbora.
ukini a rada flor de tabaco.
ukini a rutudo flor de cravo, vulgo de defuntos.
ui mel.
ubo cogumello.

METJIODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

363

Capital da Lunda, suas divises


musuba todo o grande espao oceupado pelo Muatinvua e a gente que o acompanha.
mila a parte que ali oceupa a Lueuoqucxe c o povo
que a acompanha.
lipaya a parte que ali oceupa qualquer dignitrio e
seu povo.
libayo qualquer povoao.
t/ada o logar em que habita
o potentado c a fainilia que
com elle- vive.
bula grande largo frente
da yada.
mukeoele rua principal, no
sentido do comprimento.
musayo mukobele rua transversal; ha sete.
akatuhda mukobele beco; lia
diversos.
xiko mercado; na mussumba
c dirio.
ZikuLo habitao; segundo a
forma tem diversos nomes.
pakaxi pa tatbo largo; ha
diversos
paxi ou paci o piso, solo.
maya logar cercado, patco.
majabo logar reservado para
sepulturas, cemitrio.

za pa muteba recinto onde


guardam as urnas (dikubo)
com as relquias do MUHtiAnvua que fallcec cm paz
com o seu povo, tacs como
cabcllos, unhas c amuletos
de seu uso.
katfidama cemitrio onde se
sepultam asLiicuoqucscs.
kitu um riacho affluentc do
rio CalAnhi, cm cujo leito
sepultam o corpo do Mutinvua.
cineza Varanda coberta, em
roda da habitao.
kapalakana diviso, repartimento.
kukisa portal de entrada.
lia porta; uma antepara feita de varas revestidas de
capim, com que fecham as
entradas nas habitaes
pela parte interior.
zavo uma casa grande com
uma cobertura cnica de
grande altura a qnc os
Ambaquistas chamam torre, recinto reservado para
conversaes de importncia.
kwta ou <fota casa entrada
da Zipatja para locutrio.

304

EXPEDIO POliTUGUEZA AO MUATIANVUA

Zizza cozinha.
mesu povoaes entrada,
na frente da mussnmba,
onde domina o Calala.
mazelc povoaes atrs da
mussnmba, onde domina o
Canapumba.
mukano povoaes que ficam
aos lados do mssu: nas da
direita, domina o Mnita,
nas da esquerda, o Snana
Mulopo.
mukala povoaes que fediam os lados da mussnmba: a da direita a miari,
da Muri, a da esquerda,
ta temevie, da Temenhe,

segunda mullier do potentado.


laia recinto especial e um
pouco afastado onde vae
habitar a Mnri quando
est com os seus inconimodos.
papa recinto especial e um
pouco afastado onde vae
habitar a Temenhe quando
est com- os seus incommodos.
mitase recinto especial e
uni pouco afastado onde
vae habitar a Suana Munida quando est com os seus
incommodos.

Dignitrios do Estado de Muatinvua


suana mulopo o herdeiro, que
geralmente um irmo ou
sobrinho.
telc filho de Muatinvua,
immediato d'aquelle.
mona uta filho de Muatinvua, immediato de Tmbue, a quem se confia a
arma do soberano.
miadiata filho de Muatiinvna, immediato do antecedente; guarda todas as armas do Estado.
xqkala makala filho de Muatinvua, tio do que impera

(cnila), equivalente a um
almoxarife e toma a regncia na mussnmba, ausente o Muatinvua.
miitia filho de Muatinvua,
tambm tio do que impera
(cnila), equivalente a procurador da coroa.
kalala grande do Estado;
toma o cominando das foras em operaes, sempre
na avanada, tambm filho
de Muatinvua (cnila).
kanapuba grande do Estado;
toma' o cominando das for-

METIIODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

as que rodeiam o soberano.


mari mixi grande do Estado, cozinheiro mr.
mne kajefuma tuxala grande do Estado, chefe dos
tuxalaplis (guardas de vigilncia).
ka'/aje ta peba grande do
Estado, chefe dos tubaje,
algozes.
mata kadala, mata ma ou
ma munenc, mata knbana, mata mukaza vulgo
yuvo, xanama, mata kanyula, mata buyulo grandes do Estado, dos ascendentes do. soberano earula
(conselheiro).
mne pada, mne kapaya,
mne rimjja, mne kahuza, mne xakabaje, mne
kihudo. mne kaleya, mne Zibayo grandes do Estado, dos ascendentes do
soberano crula; todos so
senhores de grandes domnios, que constituem o grande Estado, tendo na corte
os seus representantes.
ciota grande mestre de cerimonias.
mne masaka grande mestre de cerimonias. O governador dos Uandas sbditos da Lunda.

365

mne kbatalala, mne muscye, mne seji, mne kadya, mne dikoba, mne masada, mne kaneji,
mne kase, mne kibaba,
mne kixidila sbditos
dos crulas com honras de
grandeza.
lukokexe a soberana que
representa a me do primeiro Muatinvua, depois
de viuva.
sana mmiida a que representa a mesma pessoa
quando solteira, a senhora
das terras: o lao entre
os primitivos povos Bungos
e os Lundas.
yina mana (na mana) a
que representa a me do
soberano em exerccio, se
ella no existir.
yina baza (na baza) representa a irm mais velha do
mesmo.
xa mana o marido da Lucuoquexc, filho de Muatinvua, que ella escolhe
depois de elevada a tal
categoria, mas de quem
no pode ter filhos.
mari primeira muljicr do
Muatinvua.
tememe segunda.
kaxeuluka terceira.
kisakcne quarta .

3G6

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

mahika quinta.
mutodo umne sexta.
iluya bel stima.
na palaya oitava.

akaje mulheres do serralho.


amilole aias da Muri c da
Lucuoqucxc.

Funccionarios em exerccio
kabila porteiro da anganda.
famisasa guarda das fazendas.
kikolm dia mata fiel da casa
das armas.
kanuyohtyo o que vigia pelas
aguas.
fuma klyada ao agricultor do
Estado.
ana aina scca.
ana mutobo o mezinheiro
(pie faz os muquxis.
ana mupuyo o que guarda
o symbolo do cominando
(caudas de animaes).
ana paka o que guarda as
facas do soberano.
ana mudele o que guarda o
idolo principnl.
ana inalufo o que vigia pelos vinhos.

kasea o que distribuo os


vinhos.
kamema o que cxtrahc o
vinho das palmeiras.
muvaro o mestre dos msicos.
liiva o que vigia poios artigos de mobilia.
Iciseda manuyo o que vigia
pelas louas.
fuma mseh o chefe do pessoal de transportes.
kimayata o que transporta
o palanquim, ou sobre os
Iiombros o prprio potentado.
kaxahipoli o fmulo, policia, vigia, ctc..
knbuia o carrasco.
fuma iseke o guarda da umbclla.

Objectos de vesturio e de adorno


mukiki, kapai, tubari distiuctivo que o Jluatinvua
usa no alto da cabea.

cibayula distinctivo que os


dignitrios usam na cabea, espcie de diadema.

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

milina distinctivo qnc usa


o ^Iuatinvua, cm forma
de chifres c que partem de
sobre as orelhas para a
frente.
sala ta kaloyo distinctivo
feito de pcnnas de papagaio, encarnadas, que os
fidalgos usam no alto da
cabea.
sala a vievm um distinctivo
idntico feito de pcnnas de
pomba.
sala iia mukuko distinctivo
feito de pcnnas de cuco
que os quilolos usam
falta de sala,
sala a kanaye distinctivo
feito do pcnnas d'um pssaro branco que usam os
filhos de Muatinvua no
alto da cabea.
dikaka dia misayala distinctivo anlogo feito com
pcnnas grandes c direitas,
castanhas c sarapintadas
de branco.
ibetne um aro de metal de
diversos feitios, que usam
no alto da cabea.
kaboda uma fita bordada a
missanga, que usam sobre
o cabcllo frente.
muth a kaada um casco
ornado cm forma de capacete.

367

musabo um enfeite de metal


com que apertam as tranas dos cabcllos.
titari tu mati canudos de
metal o pequenos paus que
atravessam nos buracos das
orelhas.
mutodo a muzuro cannudos
de metal c pequenos paus
que atravessam na cartilagem do nariz.
cirido Za xitjo uma espcie
de collar de fazenda.
mukoi pa xiyo uma espcie
de collar de missangas.
tupaya umas faxas revestidas de contaria, cm forma de braadeiras, que
usam nos braos c pernas.
malalete cinto que fazem de
bzios.
inoji tusaya cinto que fazem
com missangas.
poda uma espeeie de banda .
xipo cinto de couro.
yoya uma espcie de patrona qnc usam no cinto,
frente.
lukano braccllctc, que devia
ser feito do veias humanas c que s dado aos
muatas.
kazekele argola feita de um
fio de cobre, que usam nos
braos c nas pernas.

3G8

EXPKDIAO PORTOGUEZA AO MUATINVUA

manana um fio de metal


amarcllo que usam nos braos e nas pernas.
cizakase um fio que usam
atado no brao, acima, do
cotovello, com algumas contas ou missangas grossas,
ou fruetos pequenos seeCOS.

kadifola fio que usam atado


no brao acima do cotovello, com um pequeno
chifre ou dente de animal.
dijmdi tambm um fio
atado no pulso c no delgado da perna com o fructo dipdi seeco.
subo argola que fazem dos
fios que extralieni da casca do bordo, entranados,
e usam nas pernas.
lukaya argola feita de fibras
de plantas txteis, entrelaadas, e usam os dignitrios na perna direita.
majata uma fiada de fruetos seceos de que extraliem
o meolo, e introduzindo-lhe
dentro cousas que chocalhem; usam-na nas pernas,
nos braos e mesmo cintura, para quando andam e
principalmente danam fazerem bulha a compasso.
cibele assim chamam s romeiras e a tiras de fazen-

da, que passando sobre os


liombros caiam adeante sobre o peito; e quando nestas prendem um crucifixo
de metal, que muito apreciam, denominam-as euto
Zibelc cia zabi.
divuya qualquer panno de
chita, riscado, algodo ou
xadrez que regula de 1
metro a 1"',4.
mukozo panno de mais de
2 metros de comprimento
por ln',20 de largo, de chita
ou de lenos, sendo os superiores de easimiretas.
kaiobo um mneozo feito de
mabela, que tingem de vermelho escuro.
kizaya uma divunga feita
de mabela.
IcaZibele retalhos de fazenda
ou de mabela com que
cobrem as partes genitaes.
cicita pellcs de animaes.
kaxavu pequeno panno ou
mabela que ajustam as mulheres ao corpo, da cintura
at s coxas.
makuta pequeno panno at
ao joelho, que tambm fazem de fazenda, com pouco
mais de uma jarda de comprimento.
sosa pequeno panno feito de
mabela grossa, que as mu-

369

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

lheres ajustam ao corpo,


da cintura at ao joelho.
Ubiiko qualquer retalho eora
que as mulheres tapam os
peitos.
kabiko tudo que se ajusta
ao corpo e o cobre, tenha
ou no mangas, assim: camisa, camisola, collete, ca-

saco, farda, c por analogia,


calas, ceroulas, etc, acrescentando ao vocbulo miedu
pernas.
uvye o nome que dito
felpa dos cobertores.
mipoxipo baeta.
makuba o nome que do
linhagem grossa.

Armas, instrumentos e outros utenslios


uta era a arma de flecha;
depois que conheceram a
espingarda ficaram chamando a esta uta e aquella
uta tia mulemo (arma de
corda)
kadtayo arco.
mulemo corda de fibras com
que apertam os extremos
do arco.
sv. flecha.
musrlca aljava.
ihije coronha.
Sitada chapa do couce.
dizuro canno.
ttviijate vareta.
maka7ie co.
Sibelc cabea do cito.
kaklte pederneira.
ruhtsue caoleta.
mum descano do c31o.
mukao ua pene mola da
caoleta.

lopo pea cavada cm que


assenta a caoleta.
dise ouvido, canal de communicato com a culatra.
kasabuile gatilho.
mullme guarda-mato.
dlkoza braadeira.
kadayama bandoleira das
espingardas granadeiros.
musaa (de saia) o sacco
em que envolvem a arma
at um pouco acima da
fecharia, c que fazem de
pellcs.
muzito lana de ferro.
mukttba lana terminando
cm meia lua.
Zipale lana eom corte dos
dois lados.
kalebelc azagaia.
isakulo lana com ponta
no extremo e corte d'um
lado.
21

370

EXPEDIO PORTOGUEZA AO MUATINVUA

dibela farpa de madeira.


kasaka farpa do madeira
mas com maior numero de
harpes.
Zipaza bengala de ferro terminando em ponta aguda.
Siseye bengala de madeira
terminando superiormente
em curva.
aliada bengala de madeira
mais pequena ornada com
missangas.
unc moca de madeira.
mukali grande faca: folha
larga eoin dois gumes em
curvas.
musamuna uma faca ainda
maior, differindo nas salincias dos gumes.
7-itkila uma espada com copos.
mttkodabale uma espcie de
florete.
musokolola baioneta.
ilala bainha.
maia talabarte.
rukibo escudo.
usaye uma semelhana dos
nossos varapaus.
muxa idem, curto com basto em moca.
fiaka qualquer faca pequena
ou grande.
rembc rapadeira para os cabellos.
mukita pea de ferro.

musumuni cabo de madeira.


Zifjuia maehadinha.
kasa maehadinha mais pequena e elegante.
rukasu enchada.
mutopa cabaa em que fumam a liamba e tambm
tabaco.
muxa o eannudo em que entra o reservatrio para o
tabaco.
musaka reservatrio.
jjcxi cachimbo.
iseke sombreiro.
ditu dia ubo umbella.
mha palanquim.
misele varacs.
Zisajemarimba de ferrinhos.
makidi marimba do teclas
de madeira.
tumijiyo marimba de cabaas.
rubebe duas cainpanulas de
ferro, ligadas por um arco
ou rgua de metal em que
tocam com uma vara.
rukitbo umacorda que fazem
vibrar sobre uma cabaa
com uma vara delgada.
muxa, kato, ditodo, muzelele, dilcle apitos, feitos
de capim, de madeira ou
de marfim, que segundo o
numero de buracos e posio para os dedos teem
aquelles nomes.

METIIODO PRATICO DA LIXGUA DA LUNDA

modo a instrumento de pancada; uma tora de madeira


que tornam Oca e em que
batem eom maanetas de
borracha.
ki ou Ziyuvo instrumento de
pancada de forma trapezoidal, trivial em todo o
continente; toca-se com vaquetas, em cujos extremos
se adapta um revestimento
de borracha para obter
melhores sons sobre a madeira.
jorna espcie de tambor, de
que ha grande variedade;
toca-se com as mos nas
pelles.

371

(jorna ta mukaba IO maior,


o das guerras; tem s pelle
no extremo mais largo em
que se bate com as mos.
kaleya a idem, mais pequeno,
ornado por fora de missangas; toca-se com as
mos nas pelles de ambos
os tampos.
rituba idem, delgado mas
alto; frequente nas suas
danas.
mukupcla a idem, pequeno,
com pelle dos dois lados;
suspende-se ao pescoo patocar.
cipanana trompa de caa:
um chifre.

Moblias e objectos de uso domestico


ulalo cama.
mutala prateleira.
ditada banco.
musa travesseiro.
ki- ou Zikaya esteira.
' tuko sacco de mabela grossa.
fikidi sacco pequeno de capim secco.
Zibiila saeco para transporte, feito de fibras.
lipnua uma espcie de mala
feita de capim secco (dixiko)i>.

ipaia uma cesta em forma


de vaso.
kajxa eestn pequena usual.
sapo bolsa de palha, (capim
secco).
bui ri boceta de palha.
diaba caixa cylindrica pequena, com tampa feita de
fibras.
kayalo uma capaia de pequenas dimenses.
musre caixa de madeira que
lhes serve ao mesmo tempo de banco.

372

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

dizue urna com tampa feita


de fibras.
kasase canastra.
kbi uma cspccie de bandeja feita de fibras.
mmasa canastra em que
transportam as cargas, at
trinta kilos.
musale peneira em forma de
vaso, feita de fibras.
lale peneira cm forma de
bandeja, feita de fibras.
Zisapulo prato que fazem
de madeira.
ikuZo bacia feita de madeira.
kacipuai prato fundo em
forma de vaso, com tampa.
Ziloda prato de loua nossa;
os d'ellcs, anlogos, sSo de
barro.
Zieya prato de folha de
Flandres.
rupasa caneca de loua.
rusumo copo de vidro.
puelete uma garrafa das nossas de vidro.
kapuelete frasco de vidro.
Ziopo fundo de cabaa, por
onde bebem agua.
kariba panella grande de
barro.
nuyo panella de barro de
dimenses regulares.
mupaji pau coin que mexem
o infunde.

muvuro uma espcie de colher de grande liaste, com


que mexem o malufo.
cibeyele panella em fornia de
alcatruz.
saba uma espcie de garrafa
de barro, de gargalo alto,
para vinho.
kasaba idem, pequena para
azeite.
dibuyo uma cspccie de jarra
de barro, que lhes serve
para cozinharem.
Zino ou kino gral de madeira, formas c grandezas
diversas.
mix o pilo ou pau com
que esmagam a mandioca .
cisupe cabaa cm que transportam agua.
kapuda ka mani cabaa pequena, que apertam a meio
collo para azeite.
rubuyo cabaa grande parecendo duas unidas, aproveitando-sc a pequena superior para copo.
citaa cabaa espherica que
aproveitam para caixa.
munido cabaa de forma cylindrica que aproveitam para guardar miude/as.
ruto ou luto colher que fazem de madeira
musoma nm espeto de pau
ou de ferro, por analogia

METHODO PRATICO DA LIXGUA DA LUNDA

palito ou prego, de que se


servem como ns do alfinete.
Zizayilo pente feito de bordo.
cltadihi qualquer vidro; por
analogia luneta, espelho.
mukalula uma tira de cabama com que raspam a lngua.
mupala o pau que lhes serve de escova para limparem os dentes.
katuma uma agulha de costura como as nossas.
dada algodo em pasta, li-

373

nha e tambm panno de


algodo.
kamuburi um alfinete como
os nossos.
discya uma armadilha para
peixe, que fazem de varinhas delgadas.
katuda armadilha para peixe feita de fibras.
mujta armadilha para peixe
tendo a forma de duas pirmides unidas pelos vrtices.
lukido armadilhas feitas de
estacas nas margens dos
rios.

APRECIAES DA IMPRENSA

A Africa c hoje objecto da atteno das naes europas, c cada uma


d'ellas procura deixar l assignalada a sua ingerncia ou o seu predominio. Pois bem : onde quer que apparea uma denominao portuguesa, ou
uma feio de escripta portuguesa cm um nome local ou pessoal indgena, ficar indelevelmente assignalada a nossa interferncia; esse vestgio, por tenue que parea, 6 documento autentico, 6 monumento duradouro da nossa influencia no Continente Ignoto.
Vac ser publicado cm breve mais um trabalho de altissimo valor, c
que confirma, com os que o precederam, o nosso empenho ein contribuirmos para se desacompanhar de tal epitheto a parte do mundo de mais
remotas crss visitada e explorada, e ainda hoje to imperfeitamente
conhecida.
Espermos do patriotismo, da sisudez c do saber do seu auetor que
ter cm atteno o que deixo exposto, c que reivindicar com as formas
portuguesas dos nomes africanos o nosso predomnio, contestado mas
incontestvel entre aquellcs povos.
D c restitua o sr. major Henrique de Carvalho as denominaes
com feio portuguesa a todos os nomes eafriacs que houver de mencionar, e far assim um grande servio s seienciasgcographicns entrens.
Creia que receber por isso applausos, dentro c fora do pas, da parte
de todos os que, sem interesses mesquinhos eompromettidos ou cm perspectiva, aguardam anciosamente a narrativa da nossa expedio ao Muatinvua, c os resultados scieutificos que d'cssa laboriosa peregrinao
se obtiveram.

(A. K. GONALVES VIANNA, iu levieta de edneao e ensino, n. 10,


outubro de 1888, pag. 219.)

37G

EXPEDIO rORTUGUEZA AO MUATINVUA

HENRIQUE DE CAKVALUO. Methodo pratico para fallar a lingua hmda


(Lisboa 1888, cm via de publicao)Vocabulrio tios dialectos africanos de vrios povos (Lisboa, idem. Idem).

Como se sabe, as lnguas de Africa no s so muito numerosas, mas


forniam diversos grupos e famlias. Entre estas ultimas, uma dns 7nais
extensas a famlia banto, a que pertence a lngua lunda, prxima parenta da bunda. A famlia banto abrange com efteito toda a Africa ao
sul do equador, com excepo da rea em que domina o grupo liottcntote-buxman.
O estudo d'aquella famlia interessa-nos, pois, a ns portugueses, por
isso que alguns dos estados de Portugal esto nos domnios d'clla.
Tambm ns, ha sculos, quer com fins scientificos, quer com fins prticos dns misses ebrists, no temos deixado de a estudar. A lista dos
trabalhos que existem j longa, e cu publieal-a-liia agora aqui, se cila
no estivesse para appareccr no numero da minha lievisla Lusitana, prximo a sair do prelo. Custaram-nie portanto a ler as seguintes linhas com
que o inglez Koberto Cust, 710 seu livro As lnguas de Africa, Paris 188i
(trad. fr.), pretende amesquinhar-nos: Os portuguezes oecupam liamais
de dois sculos a bacia do Zambeze, no cmtanto isto no fez ndeantar
cousa alguma a scieneia linguistica (pag. 25). uma falsidade. O prprio auetor enearrega-se, porm, de a desmentir noutro ponto tia sua
obra.
Diz elle: A existncia de grammaticas e vocabulrios das lnguas
bunda e eongo, preparados dois sculos atrs pelos missionrios portuguezes, era um facto averiguado, e esses trabalhos excitavam a curiosidade nas grandes bibliotheeas ao lado de um pequeno numero de livros
ethiopieos da mesma poca e da mesma impresso (pags. 10 e 17).
Ento, num caso os portuguezes no deram impulso nenhum glottologia africana, noutro caso foram ellcs quem preparou o movimento
scientifico nesse assumpto! A eontradieo salta aos olhos, c s um firme propsito de vituperar o nosso nome poderia levar Cust a escrever
aqucllas impensadas palavras que citei cm primeiro Iogar.
A pliade dos cseriptores portuguezes que se teem oeeupado das lnguas africanas veiu ultimamente juntar-se mais um : refiro-mc ao illustrado e talentoso major, o sr. Henrique Augusto Dias de Carvalho, chefe
da Expedio Portugucza ao Muatinvua em 18S4-1888. Compenetrado
d'csta grande verdade que a ptria no se defende e no se glorifica
s com a espada, mas tambm com a pcnna, e que todo o bom cidado
deve fazer alguma cousa em beneficio dVlla, abalanou-sc empresa
de escrever os dois livros cujos ttulos me servem de epigraphe.
O Methodo pratico, alm do seu destino especial, creio que fornece
muitos dados, tanto glottologia africana como glottologia geral: digo

MKTHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

377

isto, a julgar pelas folbas que j vi impressas. O sr. major Henrique de


Carvalho 6 um observador intelligcnte, e, embora no pampo todo pratico
em que se eireumsereven, no deixa ile ministrar muitas notas midas e
de arehivar muitos factos curiosos, que de certo lio de interessar bastante os philologos. Logo no principio do Mctlwdo lia um capitulo sobre
a linguagem emocional dos negros, que particularmente me agradou.
Como introduco ao seu MeMioo, o nuctor expe a pliouologia, a
morpliologia e a syntaxe da lingua lunda, o que serve de grande auxilio
aos estudiosos; de mais a mais cllc no se poupa a minudencias e explicaes.
O Vocabulrio referc-se s lnguas de Malanjc, Congo, Cassanjc,
Quico, Cliilanguc e Lunda, mas contm tambm alguns termos de Mataba c Cauliuca, tudo acompanhado de vrios exercieios explicativos c
comparativos; acresce ainda uma collcco das pbrases mais usuacs do
dialceto de Malanjc.
D"cssa suceinta noticia v-sc que o major sr. Henrique de Carvalho
um benemrito; no fugindo a fadigas nem a difliculdades, tentou dotar
as letras ptrias com uma obra da valia d'estas. isto o que eu posso
dizer do que por ora ainda s li, c do ponto de vista geral em que me
colloquei, pois cn no sou africanista, c unicamente um africanista est
no caso de fazer uma apreciao circumstaneiada.
Vem a propsito observar que seria da maior convenincia que todos
aqucllcs que vo como empregados do estado para as nossas possesses
ultramarinas possussem um conhecimento suflicicntc das respectivas
lnguas, c o levassem de c; para esse iim o governo estabeleceria o
ensino ofrieial d'ellas. J cm 1878 a Sociedade de Gcograpliia de Lisboa
se lembrou d'isto, mas a proposta no foi por deante. Lseusava-sc mesmo
de crear um Instituto especial; bastava addicionar algumas cadeiras a
qualquer dos existentes que mais prprio parecesse.
(J. LEITE DK VASCO.NCELLOS, in O Dia, n. 333, 18S8.)

Da Expedio Portugueza ao potentado africano da Lunda, o Muatinvua, resultam vrios trabalhos eseriptos, constituindo uma serie de
publicaes sobre diversos assumptos relativos Africa sub-cquatorial.
D'ellcs o primeiro, no na ordem da sua importncia ou ppportunidade, mas apenas na de publicao, 6 o Mctbodo pratico para faltar
a lingua da Lunda, devido ao ehefe da expedio, o sr. major Henrique Augusto Dias de Carvalho, e cujo primeiro fascculo acaba de
sair luz.

378

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

E to raro que entre ns se faa um qualquer trabalho de glottologia ao par da seiencia, que 6 indispensvel dar conta resumida dos que
forem apparcceudo, c este 6 um dcllcs.
E a liugua da Loinda um dos numerosos dialectos d'cssa familia, perfeitamente constituda e characterizuda hoje, de linguas, a que se deram
os nomes de familia banto, e de linguas cafrcaes, qualquer d'clles,
cm grau c por uiotiros diversos, imprprio. Clianicmos-lhc provisoriamente familia de linguas africanas meridionaes nome tambm inconveniente, visto que nessa generalidade se incluiriam a dos Hottcntotes c a dos liuxemancs, radical c morphologicamente distinctas d'aqucllas.
Como sabido, esta familia de linguas pertence ao systema das denominadas agglutinativas, denominao que indica antes um estado de
desenvolvimento, do que um charactcristico. Cabc-lhe todavia no systema um logar sen privativo, pela posio que os elementos de relao
grammatical oceupam, no vocbulo feito, com respeito ao radical d'cssc
vocbulo.
Ao contrario da maioria dos idiomas agglutinativos, tacs elementos
antepem-sc ao radical, quasi invarivel por sufiixos, pois que estes so
principalmente destinados derivao, ou modificao, nesse radical, do
valor attributivo ou qualificativo.
Ko cansaremos mais o leitor com a exposio de tal systcma de linguas, exposio que pode ver-sc desenvolvida cm obras cspcciacs. Basta
que digamos aqui que o auetor do Mctliodo da liugua da Lunda teve
sempre cm vista pr diante dos olhos do estudioso a evidencia d'cssa
fcio peculiar.
O primeiro fasciculo contm, condensado cm -14 paginas, um resumo
grammatical da liugua, c o comeo da parte pratica, que oceupa as restantes 20 paginas. O resumo 6 dividido cm duas partes: I Phonologia,
II Jlorphologia.
Sem referencias histricas ou genealgicas acerca d'cstc idioma, referencias c investigaes que, sem duvida, se reservam para o volume que
ha de tratar da Etlmographia, 6 a suecinta exposio grammatical feita
com toda a clareza, sem apparato pretencioso de erudio, inas com rigor
sufliciente de classificao c de nomenclatura.
A base da transcripo phonctica c a orthographia portuguesa, isto ,
o valor dos cbaractcrcs romanos cm portugus, c merece o nosso sincero
applauso essa preferencia, porque uma grande parte dos nossos escriptores d'cstc sceulo a tem tido, c ainda mal, cm muito pequena considerao. Assim a fricativa surda paladal vmo la aqui representada por x,
symbolo convenientssimo mesmo para uma transcripo geral; e as semivogaes palatal c labial so figuradas por , u com o signal de breve sobreposto cm vez de y, w, que no pertencem ao nosso alphabeto, c que
esto banidos at por africanistas estrangeiros.

METHODO PRATICO DA LIXGUA DA LUNDA

370

A peculiar nasalizao das consoantes, que consiste cm autepr-selhcs, fundiudo-a com cila, a bem dizer, uma consoante nasal homorganica, c representada pelo til sobreposto consoante nasalada (==mp,
iil, ete.).

A accentuao predominante na ]>enultima syllaba no a mareou o auetor por ser a prpria das lnguas cafriaes, como o da portuguesa e de
outros muitos idiomas, dos mais d'ellcs talvez, assignalando com o aceento
agudo (') sobre a vogal tnica os raros desvios desta regra. O aceento
circumflexo denota as vogaes fechadas , c, 6, como em portugus.
So expressos tambm por diacritieos o eh castelhano e portugus
septentrional, e o ni portuguez, diacritieos sobrepostos, respectivamente,
s bases c. n.
Concluo a Parte I do resumo grammatieal por uma pagina, em que se
indica o modo de translittcrao pura a escripta vulgar portuguesa, sem
signaes diacritieos, fixando-se assim implicitamente uma orthographia
usual dos nossos nomes africanos, a qual nos parece racionaliasima, e
que muito conviria fosse adoptada ofticialmcntc, evitando-sc d'csta forma
as polygrapliias c a inconsciente imitao estrangeira.
A competncia provada do intelligcntc c estudioso artista, a quem ua
imprensa nacional foi confiada a direco da composio typographica,
se deve o primor da edio, que faz honra arte portuguesa, c que compete com o melhor que vemos l fora neste gnero.
1'ela parte pratica j publicada vemos que cila consiste cm dilogos
muito bem escolhidos, todos referentes a assumptos africanos, precedidos de algumas observaes grammatieacs e de vocabulrios, os quaes
sem duvida se completaro, como o prprio titulo promette, por algumas
paginas de texto mais seguido, para exerccio de tradueo e memorao
das regras grammatieacs.
(A. II. GONALVES VIA.N.NA, in Jevisla de educao c ensino, IS89, pags.
151-15:5).

Acaba de ser publicado o primeiro fascculo do Melhndo pratkn para


fallar a lngua da Lunda, um dos volumes das diversas obras que por
conta do governo vo ser dadas estampa, c nas quaes se d conta dos
resultados da expedio portugueza ao potentado africano Muatinvua,
comtnandada pelo sr. major Henrique Augusto Dias de Carvalho, auetor
do referido methodo.
X'um meio, como o nosso, escassissimo cm trabalhos linguisticos, no
podemos deixar de celebrar com applauso o apparecimcnto de um estudo
de glottologia africana, em que se observaram com discernimento os

380

EXPKDIO POKTUGOEZA AO JIUATINVUA

princpios scientifieos, indispensveis hoje em dia em qualquer obra


d'esta natureza, no obstante o methodo ter por objecto o ensino pratieo
de um dialeeto da famlia de lnguas afrieanas, famlia perfeitamente
earacterisada e constituda j pela seieneia eomo uma das mais homogneas, qualquer que seja o ponto, de costa a eosta, ein que os seus iiuiuineros dialectos sejam fallados.
O methodo pratico precedido por um resumo theorieo, redigido eom
muita clareza e eonciso, e pelo qual se pde formar ida suflicientemente nitida, das feies grammaticaes d'este idioma.
A transeripo, seientifica e consequente, tem por base o valor usual
dos caracteres romanos em portuguez, o que muito de louvar, pois, em
geral, os nossos escriptores no teem em vista esta eondio esseneial de
todos os trabalhos anlogos, que pretendam obter o cunho de naeionaes.
Quasi ao mesmo tempo appareeeu tambm no nosso mercado outro
valioso trabalho glottologieo, que se refere igualmente a uma lingua
eafrial. a Grammalica elementar do Kimbundu ou lingua de Angola,
escripta em portuguez pelo glottologo suisso o sr. Hli Chatelain, trabalho
exeellentemente eoncebido e elaborado, e cuja falta era de ha muito sentida por todos os que teem de entrar em relaes com o gentio d'aquella
provineia, visto que este idioma ali, a bem dizer, a lingua de eoinmunieao.
Sabemos que o seu auetor, a quem so familiares, alem de trs linguas
classieas latim, grego e hebraico, as mais usuaes europcas, e entre
estas a nossa, e a quem se deve j uma cartilha para o ensino da leitura
do quimbundo aos naturaes, e uma traduco do Evangelho de S. Joo
no mesmo dialecto, est preparando para o prelo um vocabulrio quimbundo, obra de igual necessidade e urgncia, visto achar-sc esgotado o
de Canneeatim, que alis quasi nenhum valor teria na actualidade, no
s por ser atrazada e imperfeitssima a sua exeeuo, mas ainda porque
a lingua ali representada est em parte fora do uso hodierno.
Dois volumes constaro, entre os trabalhos do sr. major Henrique de
Carvalho, de vocabulrios portuguezes cafrcaes e vice-versa, o que 6 outra boa noticia.
A transeripo adoptada pelo sr. Chatelain na sua grammaticaquimbunda tambm baseada na orthographia portugueza, constituindo ella
assim uma obra, a bem dizer, nacional, pelo que mereee o seu auetor
franeo applauso nosso: diverge essa transeripo, na essncia, da adoptada pelo sr. major Carvalho, apenas na quasi completa absteno de
signaes diaeriticos, no s porque n'este dialecto elles so pelos modos
menos necessrios, mas tambm provavelmente porque d'csta maneira
se facilitou a sua eomposio typographiea.
A edio, feita em Genebra, bellissiina, o que tanto mais de admirar, quanto, conforme o seu auetor confessa, as tres linguas ali empre-

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUXDA

381

gadas, portugucz, inglez c quimbundo crain totalmente desconhecidas dos


compositores suissos.
Km Lisboa eneontra-se por cmqnanto venda somente na livraria
Evanglica, e o seu custo de 15350 ris, mdico na verdade.
Do methodo da lngua da Lamela no nos consta que hajam sido expostos ao publico exemplares suflicientes, sendo de presumir que se lhe
aguarde a concluso para tal fim.
A edio perfeitisima e honra a Imprensa Nacional e o intelligente
e estudioso artista que a dirigiu cm parte, affirmando de novo a sua
especialssima, rara e jil provada competncia para trabalhos d*esta
ordem.
Qualquer dos livros, de que sentimos no poder dar mais extensa
conta aqui, deve oceupar o logar que merece nas estantes de todos os
estudiosos, e no digo j somente dos que glottologia se dedicam, inas
igualmente de todos os que se interessam pela Africa e pelos seus povos, ou que com estes tenham de tratar oceasional ou permanentemente.
(Os Debates, n. 223, 1889).

Cet ouvrage fait partie de la colleetion fort importante de publieations de 1'cxpdition portugaise cliez le Muatiiivua,souvcraiii du pays
Lunda. Cest, comme j'aimerais ii le voir indique dans une eourte prfaee1, la monographie thorique et pratique d'un idiome bantou du groupe
Occidental (Congo), le lunda.
Monsieur Carvalho, qui a passe quatre ans dans le pays et connait
tr-s bien de lunda et d'antres dialectos bantous, joint ees qnalites de
chef d'expdition et d'explorateur, nne relle aptitude liugnistiqnc et
beaueoup d'hontet seientifiqne. Mais personne n"est nnivcrsel, et M. C
n'est ni linguiste, ni maitre phontique de profession : rien d'toiinaiit
done, si tont cn adinirant sou ouvrage, je dois fairc quelques reserves au
point de vue de rexactitude phoittiqiic et de la clart pdagogique.
Quelques points sout mme si obseurs que j'ai du pour les clairer in'addresser M. Vianna, linguiste portugais des plus distingues, qui a vu

1
Veja-se o prefacio a grammatlca no qual esto e outros reparos do notvel critico estilo
respondidos. O artigo crtico, a todos os respeitos interessante c imparcial, est cscnpto em
notao phonctica, que teve de ser reduzida A orlhographia normal franeeza peio sr. Gonalves Vianna, a quem cm.vrios passos o seu auetor se refere. Este peridico mensal vac
j no quinto anno da sua publicao, c tido cm muita considerao pelos glottologos e
professores de lnguas.

0S2

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATIWVUA

et entendu Lisbonnc dcs habitants du Lunda. II m'a rpondu, avec


une obligeance que j'avais dj mis 1'prcuvc, une lettre fort interessante, dont je profiterai largement pour la rdaetion de eet artiele, et
qui me perinettra de combler quelques laeunes du Methodo Pratico*.
Le premier fascieule qui vient de paraitre se divise en deux partics:
Io phonologie; 2" morphologie.
I. Phonologk. sous y trouvons d'abord une numration des signes
au moyen desquels M. C. note les sons, plutt qu'une deseription de ees
sons. Pour derire d'une fnon la fois seientifique et pratique les sons
d'une langue, il faut: 1" donner leurs quivalents approehs dans les langues les plus connues; 2 o les dcrire pliysiologiquement. Or e'est
presque nniquement avee les sons portugais ( einq ou six execptions
.prs) que M. C. eorapare les sons lundas, et le manque absolu de deseription physiologique se fait d'autant plus sentir que certains signes, par
exemple b, d, f, g, j, k, n, p, t, v, z, c tildes sont par eux mnies embarrassants. Ileureusement M. Vianna me perinet de les expliquer: e'est
tout simpleinent mb, nd, ete. Ie tilde y tient lieu de la nasale liomorganique parasitaire qui precede imindiatementlafricative ou 1'explosive.
Quand n e'est -peu-prs 1'italien (da) noi, anno, si ee n'est que
1'elment voealique est plus pereeptible dans les mots bantous. Cest
done un n long. Enfin x et 2, valent respeetivement eh et Ich. Maiutenant pourquoi M. C. emploit-il des signes simples pour reprsenter des
sons eompos? Cest d'abord, me dit M. Vianna, pour ne pas suggrer
au lecteur portugais une fausse prononeiation, les eonsonnes nasales
apuyes signifiant en portugais: nasalisation de la voyelle procedente :
lunda scrait interprete lda.
Toute la transeription dailleurs est faite au point de vue exelusivement portugais, ee qui en rend 1'iiitclligciicc fort diflieile pour eeux qui
ne eonnaisseiit pas le systcnie pliontique trs complique de cettc langue.
Cest la, me dit M. Vianna, une necessite patriotique: beauconp de
mots bantous reviennent sans cesse sous la plume (Verivains portugais,
il faut qu'ils prouvent le moins d'altration possiblc en passant d'une
langue 1'autre.
Xotons quelques faits intressaiits; ils abondent Cest l'instabilit
des eonsonnes : d, l, et r; j, et z; v, et/, tchi et hi, se eonfondent
et ehangent frquemment. Cest ravanecinent de 1'aeeent tonique sur
la dernire syllabe lorsqu'il y a liaison : ulo mais uat-uape, puis le
ehapitre sur les eontraetions et lisions, et sur les abrviations. Mais
ee qu'il y a de tout--fait eurieiUf e'est le ehapitre relatif aux interpolaes: M. C. y dcrit des interjeetions et mouveinents de tout le eorps,
qui rendent le diseours plus emphatique et supplent minc eertaines
laeunes du langage parle. sous y voyons quel point le geste fait partie du langage conscient de ee peuple primitif qui exprime les divisioifs

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

383

du jour, 1'indication des chemins, des distances, des haiiteurs, des paisseurs, etc., presque nuiquement par des mouvemcnts accompagns seulement d'interjcetions spciales.
//. Morphologie. La seconde partie se subdivise en deux autres : resume synthtique; dvcloppemeut ou plutt expos pratique. Lc rsum,
m'crit encore 51. Vianua, cst un ouvrage part destine fitre lu par
ceux qui, ne voulant pas apprendre ectte langue dans un but pratique,
auront cependant lc dsir de se fairc une ide exacte de sa strueture.
Cetto explication anrait t utile dans Ie Methodo pratico*, ou micux
encore, j'aurais, comine M. Vinuna, prefere voir paraitre le rsum spar
de 1'cxpos, et coustituant lui seul le preinicr faseicule.
Passons aux dtails: le rsum syutMtiqiic contient des observations
gnralcs sur la grammairc lunda. J'y remarque une tude interessante
sur le role des prefixes des noms : ils servent la fois pour marqncr lc
uombre, pour rattacher an nom 1'adjcctif, lequcl prend lc prefixe du
nom qu'il qualific, et pour grouper le nom cn classes : chaque prefixe
tait primitivemeute une tiquette accolc au nom d'une certaine catgorie dobjets : le nom dsignant des personnes (fils, fcmnic, csclave)
avait pour prefixe mou au singulier, a au pluriel. Le nom dsignant des
phuomnes naturcls (vent, pluie, etc.) avait pour prefixe lou ou rou au
singulier, et 7 au planei. Cettc rgularit qui parait avoir existe autrefois s'est d'aillcurs altre par suite de diffrentes causes: aujouid'hui,
des noms prsentant avec ecux de tcllc classe une analogie de forme
(et non plus de sens), entrent dans cette classe; si bien que des mots
dont lc sens cst presque identique peuvent tre separes cn deux diffrentes : ainsi trois inots dsignant un covp avec la main ou le pied sont
separes cu deux classes et reunis dans 1'une avec les plinomnes uaturels, dans 1'autrc avec les parties du corps humaiu.
Jc voudrais m'tcndre sur les remarques relatives aux autres parties
du discours. Jc ne puis, faute d'cspacc, que noter dans les formes trs
synthtiques des verbes, une tendance dj inarquc vers les formes
aualytiques: les futurs se forment souvent avec 1'auxiliairc venir, et
1'ancien conditionnel syutlitique, dont se souviennent encore les vicux
habitants, cst aiijourd"liiii remplac par 1'emploi, selou les cas, des verbes
que M. C. traduit par querer, desejar, ir, vir, c'cst-!i-dirc vouloir ou
aimer, ddsirer, aller, venir.
Dans 1'expos pratique, M. Carvalho reprend toutes les parties du
discours portugais, et leurs quivalcnts lundas. Tantt il resume d'unc
faon dogmatique et dans un but pratique cc qui a t expos cn'dtail
dans la partie precedente, et alors nous n'avons qua loucr cette mtliddc
exccllente et trs peu pratique, tantt il ne fait que rpter presque
dans les mmes termes. Les rgies sout suivies d'un vocabulaire, destine sans doute tre appris par cceur pour servir de prparation aux

384

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVDA

exerciees qui suivent. Ceux-ci eonsistent en plirases lundas avec traduction portugaise, disposes de faon dclincr un verbe tout en servant
d'exemple aux rgies precedentes : je liens une cuillre, tu tiens nn
drap, etc. Je ne vois gure 1'ntilit du vocabulaire puisqne tons lcs mots
qu'il contient se rctronvent avec leur traduction dans les exerciees.
Lcs critiques que j'ai faites au livre de M. C. et celles que nos leetcurs
y ajoutcront peut-tre d'api-s mon compte-rendu, seraicnt graves si elles
s'addressaient un ouvrage de millimc main, comine la plupart dcs
grammaire3 des langues les plus connucs; elles ne sont rien quand elle
s'addressent ;\ un ouvrage de dcouvertc, et elles disparaissent devant
le mrite trs rel de 1'ouvrage de M. C. Nous devons le remercier
d'avoir entrepris et mcn bien une tnde qui n'tait pas sa spcialit
et qui est diflicile mme pour les speialistes.
(JEAX PASSV,

Xeuilly sur Seine, .in Le Maitrt Fontique, mai 1889.)

Henrique Augusto Dias de Carvalho. JIETIIODO PRATICO PAHA PAIXAR A


Lisboa (Imprensa Nacional), 1889, in-8, 64 pag.
Depuis que la confrence de Berlin a reporte le long du Quango la
frontire oricntale le leur colonie d'Angola, les portugais se sont mis
tudier le territoire ajout lenrs possessions et ont pouss leurs explorations au dela du Quango, dans le pays de Loundn, dont le souverain,
le Mnata Yamwo, est lo plus puissant des ris ngres. Une grande
expdition, commandc par le major d'infanterie Dins de Carvalho, a
rccmment travers le grand empire et atteint les rives du Kallanji (en
portugais Calanhi). 11 a t publi sur cette exploration une srie de
mmoires qui en exposent les rsultats tons les points de vue: gographiquc, etlmogra])hique, linguistique, ete. L'un des plus intressants est
cclni que nous avons sous les yeux: dft a la pluine du chef nifme de
1'expdition, il fournit une mtliode pratique pour apprendre la langue
du Lounda. Nous ne pouvons dire quelle tendue aura cet ouvrage, car
nous n'en avons reu encore que le premier faseicule compos de G4 pages, mais il nous suftit pour reeonnaitre que la mtliode dont il s'agit,
expose avec clart, est rellement simple et pourra tre employe avec
succcs par les voyageurs et par les clons du Lounda.
Les dix-sept premires pages sont consacres i la phonologie, c'esti-dirc 1'tude des sons, des lettrcs et de leur permutation, chapitre
diflicile, sans aucun doute, car on sait quels obstacles se lieurte la
transcription dcs sons d'une langue africaine dans une langue europenne. Knsuite vient le trait de la forme des mots et de leurs transformaLI.NGCA DA LCNDA.

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

;35

ttons, en d'autres tcrmes; la morphologic. Les rgies relativcs 1'artiele,


au substautif, 1'adjectif, au pronom, la formation <ln plnriel, etc.,
sont succcssivcmcut pass^es en rcvnc; plnsieurs paragraplies sont eonsaers des cxcrcices rediges sous forme de eonversation, dnns lesquels
les prineipales rgles de lagrammaire trouvent leir application. II s'agit
l d'unc ccuvre originale et srieuscmcnt faite, de natnrc intrcsserles
plnlologues aussi bien que les voyagcurs dans le centre de 1'Afriquc.
{JJ

Afrique explore et civilise, n 7, Juillet 1880.)

- Do nosso illustre africanista e benemrito explorador o sr. major Henrique de Carvalho recebemos a parte publicada de um dos livros que
constituem a obra valiosssima da sua expedio ao Muatinvua. Intitu.
]a.'se Methodo pratico para fallar a lngua da Lvnda, contendo narraes histricas dos diversos povos.
. Este livro vac em paginas 224 e de certo um dos mais interessantes
e dos que revelam mais lcido estudo e paciente investigao entre os
que formam o vasto relatrio da expedio que 1 [enrique de Carvalho
dirigiu com superior critrio e brilhantssimo xito,
i Pouqussimas expedies afrieanas tero dado to largos e proveitosos estudos como esta. Em nada menos de nove volumes se enthesonram todas as riquezas de observao e ensinamento colhidas pela misso
politieo-scientifiea s terras da Lunda. Se a deseripo da viagem 6
interessantssima, se o estudo ethnographieo e histrico c de altssimo
valor, se os trabalhos acerca de climatologia e meteorologia so preciosos, se valem muito as noticias sobre prodnces naturaes, se os mappas
e diagrammas suo primorosos, o Methodo da lingua Lunda representa
uma tarefa laboriosssima de investigaes e vale um relevante servio
seiencia c A civilisaao c um titulo honrosissimo para o paiz.
Xinguem faz ida do trabalho paciente que este livro custou e do estudo enorme que exigiu ao auetor! O sr. Henrique de Carvalho teve de
aprender uns poucos de dialectos, de gastar longos dias no serto em
investigaes directas, e tem tido necessidade de estudar aqui os seus
prprios apontamentos e de colher lio dos homens entendidos n'esta
espcie de estudos para organisar um methodo completo da lingua da
Lunda, organisado segundo os modernos processos.
.
de grandssimo valor o servio que o sen livro vac prestar s expedies commereiaes c scientificas n'aquelle vasto c importantssimo
paiz, c grande o brilho que este livro d nossa obra civilisadoranos
sertes.
25

386

EXPEDIO rORTUGUEZA AO irUATINVCA

Na Africa no procurmos apenas o domnio politico, no nos apoiamos nossa antiga tradio epica, alliciados do movimento geientifico
moderno, tambm sabemos estudar, e medida que radicmos o nosso
dominio culto vamos ampliando os limites da eivilisao.
Temos estudos antigos acerca de algumas lnguas da Africa e do
Oriente, mas esmorecemos n'esta ordem de trabalhos utilssimos e de ha
muito que estvamos abaixo das nossas prprias tradies e tnhamos
abandonado o encargo aos estrangeiros. Kra uma vergonha de que nos
estamos resgatando agora. A obra do sr. Henrique de Carvalho mais
do que um resgate; uma afiirmao nobilssima.
O prprio trabalho material do livro tem imposto ao anetor porfiado'
c incessante labor, pava tornar a sua obra perfeitamente eoinprcliensivel. Os prprios siguacs eonvencionaes representam um largo estudo
dos methodos modernos de linguistica c correspondem ao empenho de
tornar o livro bem claro e intelligivel.
Na parte do livro com que a amabilidade do anetor nos honrou voem
j largamente tratadas a plionojngia e a morpltologia da lingua e uma
parte da sua syntaxe.
Foi pnra conhecer bem a cthnograpliia e a historia do paiz que explorava que o sr. Henrique de Carvalho aprendeu a lingua Lundu, to
importante que o seu estudo 6 valioso para o conhecimento da lingua
ambiinda, a lingua primitiva de Angola, e dos dialectos do Congo c das
regies do Cuango e do "Lualaba.
Kepctimos: valiosssima a obra seientifica da expedio ao Muatinvua, como foi importantssima a sua' misso politica.
Ningum a imaginava de tanta valia, e maravilha agora o silencio
iniquo, a indifferena deplorvel que tem obscurecido esta fecunda e
gloriosa expcditlo seientifica.
Vo-lhe fazendo agora justia, tardia justia, mas chegou emfim.
A nossa pena que a obra toda se no torne conhecida da Europa
pela verso nas lnguas mais conhecidas.
Ao sr. Henrique de Carvalho o teslemunho do nosso reconhecimento
pela preciosa oficrenda.
(Etquerda Dynaslica, n." 490, ISSO.)

Nas publicaes acerca da expedio portuguesa ao potentado da


Lunda, adoptou o seu chefe, o major Henrique de Carvalho, uma ortbographia para os nomes prprios c para outros vocbulos africanos, que

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

387

no texto pullulim, a qual no 6 mais que a regularisao da escripta


portuguesa tradicional, que sempre fora empregada pelos nossos escriptores. Seria muito para desejar que todos o imitassem. No ha nenhum
individuo que saiba ler portugus, que no possa pronunciar aquclles
vocbulos e nomes, que, d'cste modo, sem destaque, se fundem no lesico
portugus, ao qual ficam pertencendo.
Na grainmatiea da lingua da Luuda, na qual uma transcripo scientifica foi adoptada, ha uma pagina consagrada converso d'esta na que
o auetor usa ein todos os demais livros de que se compe a publicao.
Essa pagina deveria ser lida por todos os portugueses que houverem de
escrever nomes africanos.
(A. li. GONALVES VIAKNA, in O Dia, n. 746, 1890.)

J por diversas vezes nos temos referido aos importantes trabalhos


do chefe da Expedio Portugueza ao Muatinvua, o distiucto major
do estado maior de infanteria Henrique Augusto Dias de Carvalho, e
prometteni08 voltar de novo ao assumpto logo que tivssemos conhecimento das obras que, sobre a dita expedio se esto imprimindo na
Imprensa Nacional.
Uma das obras que temos presente, e em que mais se nota a paciente
investigao do auetor, o Mcthodo pratico para fallar a lingua da
Luuda, cuja impresso j alcana a pagina 335 do respectivo volume.
No prologo diz o auetor :
Preparado com um importante vocabulrio de seis dialectos diversos c possuidor de um bom numero de regras grammatieacs, procurei
fixar os sous, as formas c o sentido das palavras que ia escrevendo entre os povos com quem convivi; c achando-ine na capital da Lundu, por
onde, tudo me leva a suppor, passaram as correntes da emigrao da
maior parte dos povos, que, com o tempo, se foram espalhando de alm
do Cassai para qncm do Cuango, c com essas emigraes cm differentes pocas, as lnguas que a tradio lhes legou; resolvi organisar um
trabalho inteiramente pratico c escripto na mesma regio cm que me
encontrava.
Julgo que preenchi uma grande lacuna nas linguas agglutinativas
da Afriea Central austro-occidental, porque at ao presente ainda no
appareceu uma inonograpbia abundante de vocbulos, de regras grammatieacs e factos phrascologicos bem caracterisados, como esta, em que

388'-

EXPEDIO 1'0RTUGUEZA AO MUATINVUA

me guiei pelos modernos processos de investigao, e que denominei


Methodo pratico.
. Dividi este methodo em trs partes: pbonologia, morphologia e
syntaxe.
.1 Em cada uma d'ellas, conservando a evoluo natural e communicativa por muitos exemplos, exercicios e narraes, procurei justificar as
dcduccs a que fui levado, e o leitor pode ir construindo phnises e verter alguns trechos, medida que for assenhoreando-se dos vocbulos e
regras que se vo apresentando.
Effcctivamente, como muito bem diz o major Carvalho, preencheu
uma grande lacuna nos estudos das lnguas agglutinativas da Africa
Central e com isso prestou um grande servio othnographia e historia dos povos que habitam nessa regio do continente negro.
Esta hoje suflicientemeute- demonstrado o grande valor que para a
ethnographia tccin os estudos glotticos, e este valor tanto mais augmenta
quanto se da com estes povos a circumstancia de imo terem escripta prpria cm que possam fixar os factos da sua historia, que s por tradio
so trnsmittidos de geraes cm geraes.

Alm d'isso o Methodo um grande auxilio para os viajantes e exploradores que teem de percorrer a Africa Central, onde os dialectos prefixativ08 que ahi dominam se assimelham, derivados quasi todos de um
idioma eommum que se subdividiu depois com o correr dos tempos e
com as diversas correntes migrativas nesses dialectos.

O major Carvalho tambm no capitulo 11 da sua Ethnographia e Historia dos Lundas, faz um estudo completo dos caracteres linguisticos que
dominam entre os povos a que ellc muito propriamente denomina de tus
ou antus. O Methodo, e os Vocabulrios que esto no prelo, so, por assim
dizer, o complemento e a applicao pratica d'csse estudo.
i

* *
: Depois do portuguez Francisco Maria de Canneattim, appareceram
de importncia os trabalhos sobre linguistica africana de James F. Schon .
de Schweinfurth, de A. F. Nogueira, de Jos de Almeida da Cunha, de
llli Chatelain, c, muito recentemente, do missionrio Uentley.
Canneattim, na sua Colleco de observaes grammaticaes sobre os
dialectos de Angola denominou de bundo ou bunda a lingua que abrange
todos esses dialectos; mas o major Carvalho discorda, c, emquanto a ns,
com razo, da significao que esse eseriptor da aquelle vocbulo.
, O bundo um idioma que deu origem aos differentes dialectos que
se faliam na nossa provineia de Angola 6 a lingua dos invasores, dos
imbundo (plural de quimbundo invasor).

METnODO PRATICO DA LNGUA DA LUNDA

389"

Pelas tradices que existem est quasi demonstrado qttc, cm diversas cpoclias, do X.-E. de Africa differentes migraes seguiram para a
regio de que se trata, no tomando todas o mesmo caminho, mas, pelo
contrrio, dispersando-sc cm differentes sentidos, nas direces Occidental, oriental e meridional do continente negro. Ksses povos reuniram-se"
cm diversos centros, para, de novo, se dispersarem cm correntes migra-'
torias secundarias, soffrendo as influencias do meio differente cm que
entravam c, pelos cruzamentos com os povos j existentes, modificaes
otlinicas importantssimas.
A lingua modificou-sc tambm em dialectos differentes, pelo contaeto
com as de outros povos, principalmente do sul, os Boximancs c os Hottentotes.
: Essas modificaes soffridas pela primitiva lingua bunda observamsc'tambm nas outras linguas africanas que Hovelacquc com razo diz
serem independentes.
llovelacque rejeita a denominao de cafrcal para o grupo de dialectos de que estamos tratando c applica-lhcs a de bntus, apresentando
IH classificaes de Miillcr c do dr. Hleck, que nem uma nem outra satisfazem, como muito bem diz o major Carvalho, na sua Ethnogrophia,
s exigncias da sciencia.'
Os srs. Nogueira c Cunha, nos seus estudos sobre os dialectos falia-'
dos no interior de Mossamcdes e na provncia de Moambique, rejeitam
tambm a designao de bntu do dr. Blcck, pelo que merecem o apoio
do major Carvalho, que, na pag. 12-1 da sua Ethnogrophia, diz :
Mas por que razo, estudados mais ou menos diversos dialectos de
uma lingua a" que os nossos antepassados, os primeiros a quem se devem
os conhecimentos da linguistica africana, chamaram lingua bunda, se no
deviam reunir sob a mesma denominao todos os outros dialectos que
se fossem estudando c com aquellcs tivessem afinidade de vocbulos c
de princpios grammaticacs c ainda outros laos que podessem prender
os povos que os faliam?
Era muito mais acertada a denominao de linguas dos invarores,
que a moderna de 2>essoas, quando outros motivos no houvesse pura a
rejeitar. As invases deram-se para as costas oceidcntal c oriental e com
cilas de certo vciu a lingua originaria, que se foi modificando com o
tempo nas localidades onde se foi fixando c misturando com os dos povos distinctos de norte e sul, que vieram ao seu encontro.
E cm virtude dVsses ltimos que se sentem mais differenas nos dia-'
lectos das tribus que povoam a regio central na direco da linha X-S.
do que na de E.-O.
Depois, na mesma obra, o distincto explorador demonstra, da pag.
125 a pag. 130, qual o erro cm que llovelacque caiu, querendo justificar

390

EXPEDIO PORTUGUEZA AO MUATINVUA

a denominao de bntu que clle erradameute interpretou por homem


e termina:
Postos estes princpios em evidencia v-se, pois, que tu, du, lu, ou
mesmo htu ou thu, quer sejam ou no articulaes nasaladas, so a raiz
do vocabulrio que designa o iudigena de toda a vastssima regio que
oceupam as tribus consideradas; c, aparte os defeitos do audio do investigador ou as pronuncias dos indivduos d'cssas tribus, c considerando
ainda que o n por t s apparece nos povos mais distantes, pode acecitar-sc que todos esses povos se denominam tu ou anlu e que como os
dialectos que elles faliam esto subordinados a uns princpios grammaticaes que assentam sobre concordncia, alteraes, omisses c justaposies de prefixos, constituem ellas a familia de linguas de prefixos que
se pode denominar de linguas prefixaiivas ou de prefixos, quando sono
queira admittir a de lingua ambwida dos nossos antigos, que devia te
a primazia.
*
* #
E sobre os dialectos d'essa lingua originaria, que se faliam na Lunda, que principalmente trata a nova obra do major Carvalho, que falta
de espao nos iuliibc de analysar detidamente.
Hli Chatclain publicou ultimamente a sua Grammatica do Quimbundo, ou lingua de Angola, e o missionrio ]5cntlcy a sua obra sobre os
dialectos do Congo; mas nenhum d'elles mostra uma to alta competncia como o nosso explorador no assumpto de que se trata.'13cntlcy, ate
de caso pensado, mostra ignorar a grande influencia que exercemos nos
dialectos fallados na regio congoense.
Com a publicao d'csta obra c com a dos Vocabulrios, que esto no
prelo II. de Carvalho presta indubitavelmente um enorme servio
Ethnographia c a Linguistica e obter o primeiro logar na lista dos escriptores que teem tratado at ao presente das linguas africanas, no s
pelo valor dos inateriacs que pacientemente recolheu durante os quatro
annos da sua permanncia na Africa austro-ccntral, mas principalmente
pelo methodo e orientao scientifica eom que os soube condensar e
dispor.
de espantar a pacincia, a dedicao c a fora de vontade d'c9ses
hericos exploradores que, luctando na Africa com a malria c com as
pssimas condies de existncia, num combate constante com a natureza, conseguem reagir contra a influencia deprimente do clima, contra
a nostlgica e enervante influencia das saudades: ss, longe da ptria
c da familia!
Que fora de vontade! Que abnegao!

METHODO PRATICO DA LNGUA DA LUXDA

391

Nas lioras de descano, no meio do bru-ha-ha dos aeampamentos, dominam o somno, reagem eontra os accessos febris, c conseguem registar
essas notas que depois se tomaro em obras que so uma honra para
a seiencia c para Portugal!
K o mesmo pulso latcjantc de febre, que tem o vigor para empunhar
a bandeira da ptria c desfrald-la aos ventos clidos do serto, 6 tambm o que sustem a mo do eseriptor que em eenteuas de paginas pe
luz da seieneia faetos e feitos novos e deseonheeidos !
E os nossos inimigos que nos ealumuicin, que nos insultem; porque
perante os olhos da Justia Universal abriremos as obras de Serpa Pinto,
de Capcllo c Ivens e de Henrique de Carvalho!
(Jornnl do Commercio, n. 10:88G, 1800.)

J>

v-*t->
?^i^^,x3^^ -ri]

\f /- \-

*&-t

Potrebbero piacerti anche