Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
^.^v
^w
/
''<r:^^%
></
'^.\
/
Presened to the
UBKARYofthe
UNIVERSITY OF TORONTO
by
Professor
Ralph
G. Stanton
^^
i^. >
,
-,
,1. -V ^1
Digitized by the Internet Archive
in 2010 with funding from
University of Toronto
http://www.archive.org/details/1841viagemextati00mace
^
VIAGEM
EXTTICA
AO
TEMPLO
DA
SABEDORIA
POEMA
EM QUATRO
CANTOS
POR
JOS AGOSTINHO
DE
MACEDO.
LISBOA
N
IMPRESSO
REGIi. IM 1830
NOVAMENTE
IMPRESSO
EM
BRAGA
EM 1841
POR
J.
H.
d* O.
M.
Non enim res gestcs versibus compre'
hendendcB sunt
j
id enim longe melus
Jistofici faciunt
j
sed per ambctges
^
Deorum que ministeria prcecipitandus
est liher spiritus , ut potius furentis
animi vaticinatio appareat
,
quam re-
ligiosx Orationis sub testibus
fidei
%
Petronio Arbitro.
ADVERTENXIA.
Sinto
apagar-se-me a Iiiz da existncia, e no
momento
de se extinguir he natural que derraine
hum
maior claro; assim considero o presente
Poema
de hum
gnero inteiramente novo : reuni
todas
as min lias foras, qiiaes podio ser as de
huma
idade decadente
,
e ate' as do momento do
lol-posto
da vida, e as de huma imaginao fati-
gada
com
tantos, e to variados Escriptos, quaes
so os
que tenho publicado ate' agora , e que bas-
tavo
para fazer conhecer Posteridade que eu
existira
no Mundo. He alguma cousa o Poema
zzzA
Meditao ;r=he alguma cousa mais o Poe-
ma
pico =O Oriente, 1=: ao menos provaro
que
eu procurei dar ao talento da Poesia hum
emprego
digno da sua grandeza, elevao, e ma-
gestade;
porque esta Arte, verdadeiramente Di-
vina,
nunca deve ser baixamente empregada
. No
me
satisfazio ou contentavo ainda estes penosos
trabalhos,
recolhi quanto pude o
fugitivo alento,
e
quiz sujeitar a nmeros cadentes, ou Eloquncia
harmoniosa,
que esta he a definio da Poesia,
o
deposito de conhecimentos,
que por to largos
n-
uos
de estudos tinha
adquirido na vasta, e nimca
acabada carreira das Sciencias
.
A Fico, mas verosmil, he mui prpria da
Poesia, e da grande Poesia; nella no he admis-
svel aquella ordem, e encadeamento de cousas,
que os Historiadores
seguem, quando nos offere-
cem o Quadro
dos humanos acontecimentos. O
fo-
go
,
que ecalda a aiuia de hum Poeta,
no he a
3V
ADVERTNCIA.
regoa,
e o compasso, que dirige a penna do
Historiador
;
e quando eu dou o titulo ao Poema,
e lhe cha-mo
=:z f^iagejn Exttica =.o\i
a conhe-
cer que
he lium arrebatamento, hum excesso
men-
tal , e hum sublime delrio, cuja linguagem,
e
cuja
expresso so as imagens, levantando
sobre
hum
fundamento verdadeiro, qual he a existncia
de tantos homens
distinctissimos na humana Sa-
bedoria, hum edifcio fantstico, qual he hum
Templo consagrado pelas mos da Immortalidade
morte da Infanta D.
Francisca, e nos faro
rebentar lagrimas de dr, ou huma grande esta-
lada de riso vista de tanto desproposiLo
,
e de
tanto vilipendio da humana razo, tanto mais
para lamentar,
quanto mais perto estavo da vis-
ta
dos Portuguezes os
seus magnificos, e origi-
. naes Exemplares,
galeria que se fechou com o
Ulyssipo de Antnio
de Sousa de Macedo.
A
leitura, e estudo
dos antigos Italianos fez
os
nossos antigos Poetas
;
por certo Lid% de
Ca-
mes
lia as Rimas de
Petrarcha, e o Amadi%
de Bernardo Tasso, Pai do grande Torcato
,
Da
mesma sorte a leitura, e o estudo dos bons
Poetas Italianos modernos, isto he , dos que ap-
paiecro ao comear do sculo 18., de^pe^Lou
X
ADVERTNCIA
O
amortecido fogo do gnio de alguns Portugiie-
268, e
vilo no claro espelho das produces Ita-
lianas
qual hera o charco, ein que vivio atola-
dos;
lembrro-se dos nossos bons antigos, e lhes
seguio o
estilo; elles procuraro reproduzir
a
linguagem , dos Italianos torYiro as formulas.
Com a efmera Arcdia
(
porque logo morreo na
sua
juventude
)
raiou a primeira aurora do bom
gosto. As Odes Pindaricas do admirvel GabrU
el Chiabrera^ e de Filicaia, e de Alexandre
Guidi so os moldes, em que se vasro as de
j4ntonio Diniz
^
que posto
sejo
to montonas,
que quem ler huuia tem lido todas, mostro ao
menos, que comemos a sahir do segundo, e
mais central eclipse. No gnero Lyrico, e Bu-
clico muitas Composies apparecro, que coni
sobeja razo se apoderaro da Posteridade. Pe-
dro
Antnio Corra Garo^ e Domingos dos
Reis Quita, e Frei Jos Duro com o seu Cara-
mur, a quem s falta a antiguidade para se repu-
tarem grandes, comearo a sustentar a magestade,
e a
gloria da Poesia Portuguesa
.
Eu conlieci estes
trs homens, e com o terceiro tratei de mui perto
.
Desde a morte destes homens comeou a apparecei*
outra vez
aos solavancos a Poesia . Morro apenas
nascida a Joanneida de Corra de Mello
;
e
o Poe-
iia
chamado O Terremoto de
17
bbhe huma tonti-
ce da
decrepitude do seu Auctor ,
e huma prova
de
quanto pode a metromania. No fallo nas tra-
duces, que tem apparecido,
e com que muitos
lomens, re[)utados grandes,
quizero mostrar ao
Mundo,
que nelle existio; porjue no ha cousa
liiais
ociosa que ms Copias de sobeibos Originaes:
IDVERTENCIA XI
Ministros de Estado, cujos nomes sero immorta-
es nos fastos da Diplomacia Etiropea, e Braslica,
Barca ^ Aguiar^ Targini, o mximo Financeiro
do sculo
19.,
renunciando a gloria de rbitros
dos Negcios do novo, e do antigo Continente,
quizero antes parecer Auctores, Tradnctores, e
Copiadores de hnma Elegia de Grai , e os dous
de
hum retalho de Pope, com que lhes pareceo
occnpar as primeiras Sedes do Monte-bipartido;
e com isto nos colheo a calamidade espantosa do
em Ao apparecimento desta
nova Era as Sciencias, e todas as Artes de imi-
tao, mettidas na sepultura do embrutecimen-
to,
cedero
o
grande campo das Letras Divinas,
e
humanas nica inlellgencia,
ao
\inico es-
tudo
(
como 05 Musulmanos com o Alcoro)
do
Cdigo peregrino, embutido tambm, co-
mo o Alcoro, a ferro, a fogo, a exterminio,
e a morte. A Sciencia do homem he a
sci-
encia do Cdigo, onde est o poder quadri-
partido, sobrenatural inspirao, a que em ne-
nhum sculo chegou, nem jamais chegar o en-
tendimento humano!
A
obstupefaco,
que se apoderou dos homens
Breve entre
o
bero, e o
tumulo, desejo,
Ingrata Ptria, engrandecer teu nome,
JL qual foste mostrar-te ind'hoje ao Mundo
Neste sculo infausto paz negado,
!Em que tudo s' esquece , excepto
o
crime,
Kisto medito s, nisto trabalho.
Keste sculo infausto, e nesta luta
Vertiginosa das paixes , dos erros,
Que das cosas mudara a essncia, e nome,
Que dura escravido, e aos ferros duros
Se
chama liberdade, e chama estado
Da
simples, pura humana Natureza;
Que espirito servil se chama
gloria,
Que o Varo Portuguez mostra nos feitos,
Com que o
Throno deffende , a Ptria
escuda
Menos brbaro foi por certo o tempo,
!Rm
que do Plo i\quiIonar rompendo
Fero Atalfo, e Genserco veio
Despedaar dos Csares o Throno;
He
Theodorco brbaro; mas surge
D'
entre a sombra hum claro, Cassiodoro
,
D-se
apreo ao Saber, respeito s Musas,
So
Filsofos Simaco , e Boe'cio,
Da
Eloquncia Latina inda o thesouro
Conserva Apolinar, sustenta Ausonio.
Alhenas transplantada foz do Nilo,
Da
Grega Sapincia
o
biilho exalta.
Mas
agoia ! . . . Oh ! Com lagrimas augmento
Do
Ptrio Rio a trbida corrente ....
Dutos,
revolues, guerra, ignorncia!!
P)rem
eu torno a mim
,
no
eterno
lemplo
Co'
a
fantasia frvida uie entranho
,
Canto Terceiro 77
Onde as imagens resplendentes via,
E
que absorto contemplo, ahsorlo admiro.
Quanto ao Britanno illistre as Artes devem!
Que cousa seja
a mquina do Mundo,
Somente o seu Auctor conhece,
e
sabe,
Que espao occupe no infinito espao,
Como do Eterno voz surgio do nada,
Sombras so
,
que os mortaes romper no podem
;
Kem tanto a Salomo foi dado outr' ora !
Mas conhecer-lhe as Leis, mas sujeitar-lhe
O movim.ento ao calculo profundo,
E
na dplice opposta
, immensa fora,
Com que he levado
ao centro, e delle
foge
No
Systema Solar fechado
o corpo,
Como dest' arte o circulo descreva,
E
se mova mais rpido, ou mais tardo,
Na
razo da distancia ao centro
inimobil,
Tu s podeste, Newton portentoso,
1'ae5 mysterios
expor com luz mais clara.
Oh! Gnio transcendente, a Fama tua
Somente ha de acabar quando se solte
A
cliamma voracssima de fogo,
Que esta Terra
, estes Ceos converta em
cinzas
,
E
deste Mundo a mquina se acabe,
Como hum Divino Orculo apregoa.
Foste mortal,
Newton, mas parece
Que de hum Astro natal vieste ao
Mundo,
Ignotos aos mortaes mostrar prodgios.
Tu, co'
o Prisma na mo marcaste a
fonte
Da septi-forme cor, que
a luz encerra.
Inda
a mais progredindo a mente
excelsa,
No se perde
no calculo infinito,
Abysmosj
onde nova ignota estrada
78 Canto Terceiro
Franqueaste aos mortaes , sahindo ovante
Do lahyrintlio de infinitas Curvas,
Pois se a recta diverge, ento se forma
Sempre em curva infjnita. , . O' sombra!
As Musas,
Em te encarando ti midas, s'espanto;
Canto Quarto 89
Onde outi*ora vi Giecia, e
Roma via,
De Roma, e Grcia no sublime Templo,
Vi a imagem peifeita, e igual transiimpto,
Quando da Glia omni-sciente os filhos
Immortaes alli vi, e em ureas letras
Gravado hum nome
s
Academia''
Ou
domicilio das Sciencias todas,
l^o vasto Errio
de immortaes Volumes
Encerra, e fecha inteira a Natureza,
E
a Natureza inteira aos olhos abre
.
No falece alli, no, pasmosa Itlia,
Paiz to caro aos Ceos, to grato aos
Sbios,
Fecundo bero das Sciencias todas.
Da
Gothica invaso, naufrgio
horrendo,
Os thesouros salvou, que o Mundo espanto,
Que mais que as armas sustentaro Roma,
E no seio
da Gloria inda a sustento
.
A
espada no guardou do invicto Csar,
Nem
dos dous Scipies o escudo, e
a
lana;
Do naufrgio salvou de TuUio as Obras;
O to douto suor de ambos os Plinios;
De Tcito tambm,
a quem parece,
Que a Natureza de'ra a occulta chave
Do humano corao, seguro fio
No
labyrintho das paixes humanas.
Do
rduo Pindo, e d' Hypocrene os
timbres,
Se inda a frauta de Titiro escutamos,
E o
Mareio som da Homrica
Trombeta
De Dido no destino, e no duelo
De Turno
audaz, do piedoso ne'as,
E 03 proficuos trabalhos da cultura,
Que arranca
terra os providentes
fructos,
Do Venosino
a L/ra aiti-sonante,
90 Canto Quarto
Que
, mais que a de Anfio
,
mais que a de
Lino^
A
Tliebas manda se aproximem Montes,
E marchem pedras a formar-lhe os muros:
E
os teus tambm, Sulmonense Apollo,
Os teus Versos, Ovidlo, que disputo
A
durao do Nilo aos monumentos,
(
Pouco so as Pyramides ao Mundo
!
)
A
ti se deve Itlia, a ti somente.
Se do Romano Imprio a immensa mole
Em
pedaos cahio, co' o baque horrvel
Fazendo o Mundo vacillar nos eixos,
Inda tu lho sustentas, tu lho guardas
Das
Sciencias no Imprio, e na grandeza*
A
ti, e aos filhos teus no Ethereo Templo,
Entre os Sbios do Mundo, adoro, e vejo:
Em
tudo singular, tu grande em tudo.
Das
Letras na cultura
o
Mundo il lustras;
At
do immenso mar cortando as ondas.
Descobrem
teus Heroes hum Mundo ignoto.
Deixa
Colombo as praias da Liguria,
Ao
rompente Leo da altiva Hespanha
Kovos
Imprios d,
thesouros novos:
Amrico seu nome eterno imprime
Do
Globo parte
mxima, que corre.
Desde
o Plo do Sul,
do Norte ao
Plo:
Ahl
Nunca os passos avanaras tanto!
De'ste ao Tejo opulncia, e nella a gloria;
Seu
timbre hum tempo foi , mas hoje
opprobrio
,
O
Sceptro
,
que lavrou
,
das mos lho
arranco
,
Ah !
Quem nas Artes, que se chamo
bellas
,
Quem
te pde igualar formosa Ausonia
!
A
mageslosa Architectura he tua:
I^unca leve Peispoiis, Palmira
Canto Quatito 91
No
vio subir s nuvens enroladas
Essas
marmreas mquinas, que em
restos
Do viandante a fantasia assusto;
Nem o Nilo banhou co' as turvas ondas
Soberbos Paos na confusa Mnfis,
Que podessem comtigo equiparar-se
Na
grandeza, na pompa, Vaticano!
Que foro teus pincis, Parhasio,
Apelles,
Se eu do Divino Rafael me lembro?
Escpas o cinzel cede a Bernini
.
Em
tudo Itlia he grande, em tudo
eximia!
Ah!
Nunca os Brenos te
pizassem,
nunca!
Belligerantes torrees nos mares
De
contrarias Naes, a Hesperia, a Glia
A
soberba Albion respeito, guardo
Lenho, que
leva La Peyrouse, e marcha
Com as raras produces,
que a Natureza
Do aos climas d' Occaso , e do Nascente,
Enriquecer a bellicosa
Europa
No he de huma Nao, da Terra he todo
O Sabio^ que a riqueza augmenta
s Aries,
Tal acatada ser
> tal tu deveras,
O' domicilio do Saber humano.
No mereces que vo turvar-te as
armas
Teus Sbios immortaes, teus
Monumentos,
Que no seio da paz florecem
, medro.
1'udo em ti tinha o Mundo ; as doutas
Musas
Tinho firmado em ti seu Templo, e
Throno
.
D' hum Vate acceita o pranto
,
acceita
os
votos
,
Pois o Tejo te adora , e te conhece
:
Entre as cultas Naes, tu
s me illustras.
Nada grande sem ti no Mimdo encontro;
I
E se em viva abstraco te roubo ao
Globo,
92 Canto Quarto
Eu me chamara hum Lyrico, se nunca
Tocasse a Lyra harmnica, e divina
Impetuoso Filicaia, ou Testi :
Se nunca a Tuba de Torquato erguera
O nome de Gofredo aos ureos Astros,
A
nenhum mais cedera Epca 'J'uba,
Que canta o Mar vencido, o vist' Oriente
:
E
meditando a mquina do Mundo
,
Eu s
fora o Pintor da Natureza,
Se Arrighi , e Conti co' os Pincis no dero
A
to
grande Painel mais alma,
e vida.
Itlia,
Itlia, do mortal mais livre
Recebe
este tributo, e o voto acceita.
Das Musas me lembrei, deixando
hum pouco
O Compasso, que mede o Mar, e a Terra,
E
que o Templo, que vejo,
enche de tantos
Sbios, que alli tem slio, alli morada.
No
cede alli Bolonha ao
gro Tamisa,
Menos
cede Florena, que se esconde
Entre
amenos Jardins, serenas aguas
Do
claro Amo, que serpa, e manso
Os campos fertilisa, as flores nutre.
Entre clares de luz marcha Zanotti,
Da Fysica Sciencia o Imprio estende.
Curvo, e velho Ricatti abstracto, e
mudo
Em
seu regao
Urania
o
reclinava;
pe Newton nas luxes mais luz derrama.
As
entranhas desceo da
escura terra,
Laborioso
Agrcola, e descobre
A
fonte dos metaes, talvez mais clara,
Qual depois de trs sculos a mostra
Luminoso Saber d' Anglia, e da
Gallia.
Da
Natureza no opulento imprio
Canto Qutito
93
Vagua Valisneri, e abrange tudo
Quanto depois BiiTon na rica veia
D'
urea eloquncia eternisou no Mundo.
Desce ao ftindo do mar Marsigli , indaga
Quantos thesouros no seu seio encerra;
To vasto, e to veloz, qual o Danbio
Desde a larga vertente foz immensa,
Por onde ao negro mar se lana,
e some;
Seu curso vai seguindo, e lhe levanta
Perdurvel Trofeo na douta Historia,
Que hade durar por certo em quanto o rio
Ao
mar correndo fr, lavando os muros
De to vastas Metrpoles fastosas .
Manfredi , e Grandi,
e Nicolai de
assombro
Do Neva, e do Danbio os Sbios
enchem,
I^o mais, no mais a levantar se atreve
O grande Imprio da Sciencia exacta!
Onde o claro Sebeto as aguas volve,
E
ao perto ouve bramir, troar escuta
Do medonho Vesvio o seio horrendo.
Chega
exacta Sciencia, e alli se
accende
O desejo de abrir com
ureas chaves
Da recatada Natureza o Templo.
Orlandi, e Galiani aos
Astros sobem,
A
estrada lhes franqua o gro
Maraldi
De Vnus no claro,
na luz serena,
Quaes as vemos na Lua,
encontra as
manclias,
Como Biancl)ini as vio,
profundo Briga:
Com Cassini outra vez se acciara o
Mundo,
Com mais Astros o Ceo se adorna,
e brilha.
Oh! Quanto a [talia,
Galileo, te
deve!
Tu delia es timbre,
e luminar do
Mundo.'
Mecnica, aos niortaes
proicuo
estudo,
94
Canto Quarto
Quanto
j
quanto em Partlienope te exaltas!
AWi mais se cultiva, e mais se apura
Do Maquinista Siculo o talento,
Que atalha os voos das Romanas guias.
A
fora em tudo cede s Artes sabias
!
Quasi vejo surgir Numes
na Terra,
A
cujo aceno os corpos obedecem
;
Mas so disposies, so leis profundas,
Que as sombras arrancou da Natureza
O estudo da Mecnica profundo.
!Nos se
suspendem, Diques se apresento
A
fria sempre indmita dos mares;
Sobe hum rio em Marly , corre hum penhasco
A
ribeira do Neva, e a base forma
Da estatua collossal
,
que representa
O immortal Creador do immenso Imprio,
Que pde espedaar da Europa os ferros,
B
co' a espada afiana a paz ao Mundo
"No Plo a frente eleva, e o dextro
brao
iEstende
pelo Bltico, o sinistro
J
rompe pelo Bosforo , e segura
,
m
quanto lhe aprouver, dos Reis o Throno,
Oh
! Quanto deve o Tejo , oh I quanto ao
Ne'va
l
Sem a Itlia meu canto erguer no
posso,
Nem ver no Templo maravilhas tantas
I
O
Imprio Mathemalico contemplo,
Muschembrocke , e Beliodoro a guerra
(
Dos Sbios guerras so, e o sangue
ignoro)
Accendem entre si, disputo doutos,
Pondo
em aco, e movimento os
Corpos,
Que
,
quanto avano mais
, mr fora
perdem
,
T que interposta resistncia acabe,
Pela
fora da inrcia, o movimento.
Canto QuAuto
95
Do Sena, e do Tamisa os Sbios todos
De Newton, de Amontons nas Leis insistem.
Mas surge, e briliia o Bolonliez Palcani;
Onde co' as doutas mquinas no chega,
Mysterios da razo co' a fora abrange
.
Traa hum ramo hyperbolico, engenhoso,
Assintotico o diz, com elle explica,
Com elle acclara o disputado arcano
,
Se as leis dos Corpos slidos se mostro
Em manifesta luz, quanto escondida
Guardava a Natureza a Lei constante,
Que pz desde o comeo ao Rio undoso,
Que elle no curso accelerado observa!
Mil
equaes algbricas a escondem
;
Rasgo-se em fim mysteriosas sombras
.
Depois de quanto affan, de quanto estudo
Tu, Saladini, a theoria expunhas.
Que escolho da Mecnica se chama,
Ko
superavel quasi a engenho humano!
Tu
deste a Hydrodinamica pasmosa,
Teu Hemisfrio Hydraulico os louvores
Do
taciturno pensador La Grange
Te soube merecer ! Ricati o grande
Te abraa terno com silencio augusto,
Sobre teu rosto lagrimas derrama;
Do
sbio velho a cndida ternura
Mais
te explica, e te diz que o louro, o
premio,
Que Berlim te
mandou, promette o Sena.
Os teus cuidados, as viglias tuas
A
Sciencia do
luz, que os Ceos abrange:
Por ti seu Reino estende
a
Astronomia;
Desde o culto
Caldeo, do douto Egypco
Te quasi ao bero leu jazia em bombia;
96^
Canto Quauto
Nada avanado tinha rabe estudo
y
Guardador do deposito das Letras,
Que fria se evadio doTurco indouto,
Depois que a sabia Grcia arrasta os ferros
!Nem mesmo entre os de Dnia agrestes montes
^
Onde Tycho elevou seu tubo aos Astros,
Solar
Systema se acclarou de todo:
Mas apenas os Ceos co' a mente excelsa,
Sem te assustar o espao indefinito
Ousaste
passear, como
vencida
Da sabia audcia a Madre Natureza,
Fazes que Terra o Ceo se aproximasse,
Ou que a Terra de perto os Astros visse
Leis occultas te' alli se patenteo.
Seguindo a piza ao Fundador ,
ao
Mestre
Da Sciencia Astronmica, empunhando
Teu Telescpio o singular Campani,
De Saturno os Satellites descobre
Quasi todos ento: busca as Estrellas,
Que immortal Galileo primeiro achara,
(Luas de Jove so;) fanal aos Nautas
r
O
espantoso fenmeno nos mostra
Da
Luz} Zodiacal; co' a parai laxe
Do
medonho , sanguneo , acceso Marte
A
distancia marcou do Sol
Terra
;
Distancia, que confunde a mente humana,
E
que a luz n' hum momento abrange , e
corre
Sbio traou Meridiana Linha,
E
por ella nos mostra o variante
Hto veloz da Terra ao
Sol em torno.
Dos Ceos no immenso, e luminoso
Livro
|
Quasi de todo aberto, os homens lro*
Foi-lhe sujeita
a
abobada brilhante
Canto Qurto 97
A
rdio mathematico,
q\ial hera
O mortal domicilio aos homens dado.
Paiallaxe anmial d* altas Estiellas,
Que engastadas nos Ceos fixas se moslro,
Ide'a falsa se anniquila, e foge;
A lei da aberrao mostra a verdade.
Nos altos Ceos os Astros contemplando,
J sbios vo determinar da
Terra,
(^Humana habitao
)
figura ignota
A
dbil luz da Esta, e Peripato,
Ao
Bosque de Academo, ao Tibre ufano,
For
vr as guias tremular no Hydaspe
,
Em
pesados grilhes gemendo o Mundo,
Quasi se mostra a longitude ignota .
Ko
vasto mar, por onde em leve pinho
Intrpido mortal d volta ao Globo,
Circumnavegao, cuja alta ide'a
Me
escalda sempre a livre fantasia.
Eu
do Templo m' esqueo , ao mar me entrego I
Quanto se eleva ao Ceo, quanto s' exalta
Entre as Artes maior das Artes todas
!
A
portentosa Nutica ! Descubro
Kella a prova maior do engenho humano!
Nella o lao
commum dos Povos todos!
Fora estranho a si mesmo o te'rreo Globo,
Ignoto o vasto Mar, e a Terra ignota,
Se a tal ponto de audcia, ou de virtude
O humano corao no se elevara!
Do Mar a agitao, do Vento a fria
Com frgil lenho voador se embrida .
Sentado em ligneo throno, e fluctuante
Apparece o mortal Rei do Universo;
A
seu aibitiio
o Mar divide, e rasga.
98 Canto Quarto
Ao fixo Laminar no mmobil Plo
Manda que os passos lhe dirija incertos
Pela campina azul, que se confunde
Co'
a extrema linha d' hoiisonte escuro,
Que sempre vai fugindo, e quando a nuvem
Com densos vos lhe esconde
o brilho eterno,
Manda Terra que abrindo
o
seio escuro
A sympathica pedra lhe offerea
,
Ao ferro equilibrado a fora empreste,
E busque irrequieto o Plo algente.
Se o Sol, rompendo os ve'os da noite escura,
Parece vir subindo, at que toque
O ponto do Zenith, mede-lhe a altura
O denodado Nauta, e determina
Em que parte do Globo o Lenho exista.
T na immensa distancia, onde rodando
O Globo vai do desmedido Jove,
De seus claros Satellites seguido,
Imperiosa voz do Nauta escuta.
Do mortal a grandeza, a dignidade,
Se o contemplo no mar, no mar a vejo,
Ah!
Foi creado o Arbitro dos Seres!
He hum Sol eclipsado, inda tem brilho;
Mas interpz-se a sombra do peccado
Entre o mortal, e o Ceo, feio negrume
Lhe involve o corao, lhe offusca a mente!
Do 'Jemplo augusto nos umbraes m' entranho,
Onde esculpidos em Brilhantes vejo
Do Sbio as produces, do Sbio o
estudo
Incessante Fadiga a luz derrama
!No
arcano presentido, ind* hoje ignoto,
Da obliquidade do angulo, que hum pouco
Eul cem annos aa Ecliptica descreve.
Canto Qutito 99
Quas perdem seu tom da Lira as cordas,
Quando dest' arte o labyrintho encaro
Da lingoagem dos Clculos, que he sombra,
Que
estrema immensamente, e que divide
O
frio Euclides do fervente Milton.
Ah!
De Ariosto aos extasis divinos
Calculador pousado em vo se ajusta!
Avesado a correr no immenso Imprio
Da
Fantasia prdiga de Mundos,
Que a seu sabor do Nada ou cria, ou
chama.
Kos
confins do Geomtrico Compasso
Anciado me volvo, e aqui no posso,
Como nos Cantos do encontrado Oriente,
Soltar hum voo rpido aos abysmos
,
Vr o feroz Satan
,
que
rompe as sombras.
Espantado ao claro dos Soes , dos Astros
,
Quasi doer-se da revolta
antiga,
Que em sempiternos crceres o fecha,
Donde
a furto sahindo, em pranto torna
A
ferrolhar-se em lbrega morada.
Como indignado das prescriptas me'tas,
Achadas at ai li no espao ethereo,
Herscliel sobe mais alto, ale'm das
tardas
Luas, que escoto frigido Saturno;
L
corre, e vai seguir na marcha Urano:
Leva comsigo Carolina, e ambos
Revoluo continua, e vria encontro
No luminoso annel, que cinge o Globo.
Bem distante de ns julgar se deve
(Se neste espao indefinito o vemos)
Girar em torno ao Sol Palias, e
Vesta:
For este espao
immenso, indefmito,
Onde aos olhos mortaes s' escondem
muitos
100 Canto Quarto
Globos, qne formo Planetar Systema,
De todo inda no visto, inda ignorado
De Oberst, Arding, de Piazzi aos tubos,
Que os sculos por vir faro patentes
.
De mais perto se observa a argntea Lua,
Gelados montes tem
,
gelados mares,
JE
as fornalhas do abysmo, que vomito,
Qual horrendo Vesvio, ardentes chammas*
Mas nunca
em
clara luz saber podemos
Se he do Ser pensador tambm morada
,
Em to vrio Satellite
da Terra
!No
se descobre , como em nosso Globo
A
atmosfera difana, em que os Entes
S
podem vida ter, s movimento.
Porem quem pode prescrever limites
Aos
esforos de eterna Omnipotncia ?
Da
immensa creao no immenso Imprio
De
outros rgos talvez , d' outra figura
Sejo dotados semoventes Seres,
Que
habitadores de to vastos Corpos,
Como na Terra ns, no espao vivo!
IVlas
ousada de hum Vate a fantasia
Encolhe as azas, e
de hum Deqs escuta
Revelados Orculos somente.
Mais que a razo, e que os sentidos pode
A
luminosa Fe',..
Mortal, silencio !
Os
ve'os, em que se involve o escuro arcano
A
morte rasgar, e em Deos veremos
O que a minha alma ignora, ignoro todos,
Co' a Sciencia Astronmica
j
vive
O
mortal morador no ethereo assento!
Desgraado Bailly, fuma o teu sangue
^jo cadufalo
viii
lua alma agora,
Canto Quarto
101
J solta das prises, l v nos Astros,
Se o gio discurso teu falhou no Mundo.
Se a Terra, dizes t, se outros Planetas
Por centro de seu giro o Sol conhecem
;
Talvez que os Soes, que fixos, que engastados
Parecem ser na abobada azulada,
'J'enho centro communi n* hum Sol mais puro,
Mais vasto^ e luminoso, e que descrevo
Em roda delle essa Orbita assombrosa,
Que mais remotos tem limite, e termo.
Que infatigvel Calculo lhes marca:
La Lande a imaginou, La Lande a sente,
Mas
foge, foge ao numero das cifras,
As
equaes algbricas se esconde
.
Vir talvez hum tempo. . .
(
ah ! Se na Terra
Ko
tornar a sjrgir Wandalo Imprio!)
Em
que nos mostrem Lentes mais polidas,
E
d' outra sorte architectados tubos.
Que foi verdade, e luz to vasta ida!
Depositada est n' ureo volume.
Que sobranceiro ao sangue, ao cadafalo
I^o
ferio com Bailly furor de Tigres 1
Que escondidos nas lobregas cavernas
Sem ces&ar vo
sapando
,
Ao
Mundo dando Leis, aos homens
ferros,
Que afugento virtude, e o crime escro.
No foi sem fructo, no, nem foi deleite
A
Sciencia Astronmica entre os homens;
Quo vantajosa luz no Mundo espalha!
So
dignas s6 de apreo as Artes teis.
Quo proicuo aos mortaes he Nauta
ousado
!
O' Ptria minha, a gloria esvaecida,
Que, qual fumOj vou> ft a que inda resta,
102 Canto Quarto
Tudo a teus Nautas immortaes o deves!
iVbrio teu Gama as Portas d' Oriente,
E
seu nome canou da Fama as azas.
Os teus Lenhos undi-vagos cercaro
,
Dos liomens com espanto, o Globo inteiro,
E nos seios do
Mar, nas Ilhas suas.
Dos Lusos se conserva
o nome intacto,
E sem quebra, e sem sombra a gloria,
e fama.
Pde mais o valor,
mais
o
denodo
No Peito Portuguez, que as A.rtes todas.
O sculo inda lie rude, inda dos Astros
Mutua gravitao
inda hera ignota,
Inda Kepler as Leis no tinha exposto,
Que em sempiterno
movimento guardo;
Newton calculador,
Kepler profundo,
Da longitude os clculos no
certos
Do
Sol, da Lua, a parallaxe; nada
Ha
mister Magalhaens; honra, e vingana,
Eis
todo o Globo circundado, e os Mares
Aos
pe's de hum Portuguez submissos fico,
Aco
talvez maior do esforo humano!
Fica
extincto o valor nos Lusos peitos.
Depois que estranhas Leis o Tejo ouvira
.
Do
Mar o Senhorio ento transfere
A
mos Britannas o Senhor dos Mundos.
De
Varenio a fadiga iilustra hum Newton;
Correm Bretoens o Mar, e o Globo cerco;
Vo levados do srdido, e terreno,
Insacivel interesse de ouro.
Vo i Ilustrar com tudo, e dar grandeza
A
vasta esfera das Sciencias todas.
Vai Cooke, vai Byron cercando a Terra
Por ainda no tentada , incerta via
;
Canto Quarto
103
Ento suspendem denodada maresia
,
Quando em gelado mar, gelada teira
Da Natureza no Decreto attento,
Que atraz lhes manda bracear as velas,
Virar de bordo a conhecido clima,
Que onde a Terra acabou, findar se deve
O trabalho mortal, o amor da gloria.
O' nome Lusitano! O' Ptria minha!
Eu culpo o teu silencio; a huma virtude,
Que se apraz de escond^r-se, eu chamo inrcia.
Mede o gro Newton com Compasso de ouro
Quanto Varenio descreveo na Terra,
Foi Cook, foi Byron, foi Bougainville,
Qual Anson foi guerreiro, e os Mares giro:
Do
Continente Austral foge o Fantasma,
Que o frugal Hollandez laborioso,
Rico sem
iuxo, grande sem soberba,
Julgou grande poro do Globo, e sua
Assombrado do gelo atraz voltava;
Mas nunca hum passo alm co' o Lenha
ousado
Da terra foi, que descobrira hum Luso;
Magnnimo Queiroz, dste-lhe
hum nome.
Para ti foi brazo , e he me'ta aos
outros
De
nebuloso Sul prescrutadores:
A
gloria de buscar no Mundo hum
Mundo,
Se ao pensativo Batavo pertence,
A pertinaz navegador Britanno,
No
Tejo as bases tem, na Tejo a fonte;
Mais aii de Queiroz nenhum se avana
.
Foi entre tantos Magalhaens primeiro;
'Jodos de hum centro os raios se derramo,
Que vem tocar d' huna circulo os
extremos,
Tal do seio de Lisia a luz emerge,
104 Canto Quarto
De que os Povos da Europa recebero
O, perpetuo claro, com que hoje me'dro
.
Avante passo, attonito contemplo
Tias paredes do Alcar esculpido,
Quanto a vetusta Fysica ignorava
Sobre a essncia do ar; nua a verdade
Se me descobre, e manifesta aos olhos;
Piza-se a immensa fluida substancia,
3E
j
senhor do Mar n' hum curvo Lenho,
Ko lhe basta ao mortal da Terra o Sceptro,
Se o domnio
no tem
dos livres ares.
L
sobe, l passa, e v seguro
Debaixo de seus pe's cruzando os raios
.
De Architas
j
no lembre a argntea
Pomba
j
Goza maior prodgio a idade nossa.
Eu vejo pelo ar volantes Carros,
Quaes os baixeis arfando as ondas cortoj
E nelles os mortaes tranquillos vejo.
Sem temer o despenho, e deslembrados,
Que affrontada dest' arte a Natureza
,
Tire vingana da famosa injuria.
Eu vejo o golpe, e victima primeira
Em Rosier intrpido, que sobe:
Elle primeiro foi, mas prestes passa
Do regao da gloria s mos da morte
.
Pore'm mais teis os trabalhos vejo
Dos grandes Sbios, que a verdade
indago.
Eis a fonte de incgnitos arcanos
Dos absortos mortaes patente aos olhos;
Eis
o
elctrico fluido pasmoso.
De fenmenos mil a causa ignota.
Do acceso raio a Ptria se conhece
^
He das nuvens a elctrica
peleja,
Canto Quarto lO
Se
troa, se rebrama o
escuro inferno
Dentro do bojo do Vesvio, e exhala
O fumo,
que se expande, e o Ceo nos rouba;
E
o diurno claio transforma em noite,
E
aquella chamma, que conduz estragos,
(Foi destes o maior de Plinlo a morte)
Aqui descobre o Sbio Electricismo . . .
.
Legislador Americano, os Evos
Teu nome guardaro, NoUet, teu nome
Do Templo nas abobadas gravado
Eternamente vi vir, se as Artes
Barbaridade, que extermina tudo,
Quizer poupar d' alluvio de ultrajes,
Que s Lfeis, Natureza, aos Ceos tem feito.
Com vivas cores debuxada vejo
A
multi-forme Boreal Aurora,
Mairan seguindo os clculos profundos
Expe a causa aos sculos ignota,
Da Atmosfera Solar poro tirada,
Por veloz rotao
do trreo Globo,
Ao ar ento se communica espesso,
Que as tristes regies do Polo abafa
.
Tu, de Bergamo
o timbre, Sbio
illustre,
1'u,
Savioli, que na Lira d' ouro,
Juntando aos
magos sons Filosofia,
Cantaste os dons de Erto, os dons
de
Urania,
A
serni-racional
Laponia fria
Foste observar de perto o quadro
acceso
Do
Boreal Fenmeno, tu viste
Nos gelos, que nos Ceos vo
confundir-se,
A
reflexo dos luminosos raios
Tantos, tantos Lisfes formar nos
ares.
Que pelas vastas regies das sombras,
106
Canto Quarto
Ou da morte talvez, lhes supprem dias,
Que hum ligeiro crepsculo parecem.
Das Artes o progresso alli contemplo,
Indagadora Chi mica, que tanto
Da Europa pelos ngulos se acclama,
Com tal furor, que he mais que enthusiasmo.
Interprete fiel se diz da vria,
3Sm suas Leis occulta. Natureza.
J
de antigos delirios despojada,
Se ella analysa os simplices, no busca,
Lisongeando srdida avareza,
As
pedras converter (que insnia!) em ouro!
Te'
mos Impeiaes viste, Florena,
Depondo o Sceptro, tactear Cadinhos,
'J'anto
pode o
prazer, pode o prestigio!
Mas se delles a Purpura no foge.
Fogem
por certo as Musas d' espantadas
.
Nega-se a Lyra a brbaros, e escuros
Termos,
que juro sanguinosa guerra
Do
metro Luso magica harmonia;
O
Pierio calor, que o peito agita,
Que
descendo dos Ceos, n' alma s' entranha,
De
todo
se amortece, e se dissipa.
Se
fugindo
das lgubres fornalhas,
Ousados
vem barbarisar meus Versos
Hydrogenios, Azotes, Oxigenios.
To
te nego porm lugar, nem gloria,
Lavosier illustre, e desgraado,
Indagador
Filosofo profundo.
Que hum momento de vida inda pediste
Ao
brbaro
'lyranno (ai dor!) que corta
Iso cadafalo vil to urea ta
,
Taia anancar da Natureza ao seio,
Canto
Quarto
107
O que guardavas portentoso arcana,
Que viria dar luz, dar gloria Terra
A
vida no choraste, a perda choras
D'huma verdade, que comtigo etn sombra
Perpetuamente no sepulchro existe,
E
que talvez os sculos no mostrem !
Nem do Globo as recnditas entranhas
Do
Sbio indagador s vistas fogem:
Kada
esquecido est I Henckel , Bomare
Das
minas vo romper tre'vas espessas;
Perdem da vista o Ceo, da vista o dia:
A
debil luz de pallida lanterna
O
profundo vo ver Laboratrio,
Em
que os metaes prepara a Natureza
;
Dos
homens os quiz pr longe, e bem
longe,
Vio que do ferro s, no liso arado.
Mas dura espada fabricar devio,
E
do bronze os Canhes, que o raio
imito
(
A tanta assolao se chama gloria !
)
Mais o ouro escondo no abysmo, e sombra,
De l se arranca, se conduz ao dia;
Deverwlo ser do mrito a coroa,
Quasi sempre he do crime o premio, e
causa,
E
estimulo do mal nas mos dos homens.
Mas eu duros metaes deixo nas
sombras.
Distem pouco do Inferno, eu busco
o
Quadro,
Que to visivel mostra a Natureza,
S digno dos mortaes, sublime
estudo!
D' alma Sciencia fonte exuberante!
Das mesmas Artes mi, qu' estende
o
Imprio
Por onde o ar s' estende, o mar
tlucta,
A
Terra he conhecida, os Seres
vivem.
Desde o vasto Elefante
variada
108 Canto Quarto
Borboleta gentil, que as flores beija;
Da gigantesca, colossal Bala,
Ao pequenino, lcido Testaceo,
Que quasi hum gro de ara vista foge;
Desde o Cedro soberbo relva humilde,
Que do prado he tapiz, dos gados pasto;
Estudo liberal, que a engenho humano
Vasto campo descobre interminvel!!
Que orgulho scientifico confunde
Com
tanto vrio differente objecto,
Que imperceptiveis relaes conservo
:
Quaes anneis entre si, ligados sempre,
Que essa cada portentosa formo,
Que prende, e tem principio em Ser Eterno
To vrio estudo glorioso, e bel lo
Tanto mais se cultiva, e mais lorece,
Quanto he menos pesada, e menos densa
Nuvem, que assombra o social Estado.
Eu tudo via, e meditava absorto!
Mas
repentinamente hum \o s' estende,
1 udo foge a meus oliios, e se esconde.
Qual nos rouba da vista o Sol brilhante
Hum grupo espesso de pesadas nuvens.
De meus sublimes extasis desperto,
E
me vejo na Terra escura, e triste,
Habitao do crime, e da desgraa,
E
me parece que chegara o tempo
,
Promettido no exttico Profeta!
Abrio-se o poo do profundo Abysmo,
E
do fundo infernal aos ares sobe
Grossa columna de medonho fumo;
E^pande-se , dilata-se, cobrindo
A
Terra toda de palpveis sombras,
Canto Quauto
109
Por onde Insectos denegridos giio;
Tudo coriompern , contumno tudo
Onde chego co' as azas pestilentes.
Tremem nas bases vacillantes
,
Rompem-se os laos sociaes dos homens,
As
Leis no tem vigor, preo a Virtude,
E nas mos da Justia ou ve'rga, ou quebra
A
n' outros tempos inflexvel Vva
.
Destas sombras rompendo atroz Fantasma,
A
pavorosa frente ao ar levanta
,
Ao
portamento, voz, ao gesto, a
tudo
Eu
conheci (que dor!) Barbaridade!
De Ornar a curva Simitarra empunha
Ka dextra mo; na esquerda arvora o
facho,
Com que a cinzas reduz vastos thesouros,
Que do humano Saber, das Artes todas
Em seu seio encerrava Alexandria;
E
se me antolha que na Ptria minha
O fumo sobe ao ar, e a chamma
estala,
Que so montes de lastimosas cinzas
Das Musas todas as viglias doutas.
Mas hum Gnio batendo as niveas
azas
Vejo descer da
Abobada Celeste,
O medonho Fantasma se esvaece,
O dia torna, a sombra se dissipa;
Os Insectos
Entro no
;
Eternamente a tampa se afferrollia.
No meio do claro vejo
no
Cercado de esplendor
O Gnio a voz erguendo ao
aponta
E
com celeste
accento assim
me
exclama:
Mortal, a quem foi dado
entrar no
Tenjplo,
110 Canto Quarto
Onde albergue qniz ter Sabedoria,
Ol lia
o teu , confia , exulta
;
No
fabuloso Hercules expurga
A
Lusitana Terra, a herana sua,
C hum golpe s , de :
Instantnea fugio
,
Vem o
Reino da Paz, com ella as Artes:
J fez do Cahos recuar o Imprio;
Hum dia prometteo, que traga ao Mundo
A
luz, que a Grcia vio, quando na Escola
O Genio de Estagira absorta ouvia,
E
Plato facundissimo lhe expunha
A
cada, que aos Ceos vincula a Terra,
Nesta infinita gradao dos Entes,
Que de eternos prottypos so copias
.
Quando ardente Demsthenes da boca
De urea eloquncia as ondas derramava.
Como agitado de furor divino,
Os violentos De'spotas suspende;
Quando na Lira Pindaro subia
Os
V03 remontando ale'm das nuvens.
Dando
vida aos Heroes, fama Virtude:
A
luz
j
vista fulgurar em Roma,
Quando Augusto a seu lado assenta
Horcio
Da
Latina Republica a grandeza
Com
seu saber o portentoso Tullio,
Mais que Csar co' as armas , dilatava.
Luz, que tanto brilhou, depois mais
clara
Do Decimo Leo no Imprio eximio.
Quando o Segundo Jlio s Artes abre
O
Templo, que ate' alli fecharo
Godos,
Quando no Tejo as portas d'
Oriente
piloso Manoel forar poder,
Canto Quatito 111
Dando a ver s Naes mais largo o Mundo,
Dando nomes ao Mar, limite Terra.
A luz, que a Frana vio brilhar mais pura,
Quando o Grande Luiz subira ao Throno,
Que eterna Fama, eternos monumentos
A
gro roda dos sculos deixara.
Dictando as condies da Paz, da Guerra,
A
Oliveira pacifica enlaando
Da
victoria alcanada eternos loiros,
A
Frente enramar sua, e do Vate,
Que o nome do aos Ceos erguendo,
O seu tambm na Terra immortalsa.
FIM DO QUARTO, E ULTIMO CANTO
I
DECLARAO,
Este
Poema, multas vezes interrompido, e mui-
tas
continuado com longos intervalos, foi conclu-
do
no principio do mez de Maio deste anno de
1839.
Vai todo escripto pela minha prpria
mo,
e he minha vontade, como ultima disposi-
o,
que este Original fique para sempre depo-
sitado
na Bibliotheca do Real Mosteiro de Al-
cobaa,
pela venerao que consagro Congre-
gao
de S. Bernardo, e peo ao Illiistrissimo
e
Reverendissimo Senhor D.
Abbade Geral,
e
!Esmoler
Mor, que ao presente he o Senhor P.
M.
Doutor Fr. Jos' Doutel
,
que assim o man-
de
executar . Sitio de Pedrouos
,
junto a Lisboa
,
e
lugar da minha morada, hoje 27 de Junho
de
1830,
aos 64
para 65 da minha idade.
Jos
Agostinho
de Macedo.
Certefico
que esta he a prpria letra de Jos
Agostinho
de Macedo, de quem recebi pessoal-
mente
este Poema com a sua pre'via advertncia.
Desterro
2 de Juliio de 1830.
Fr. Joaquim
da
Cruz,
Procmador Geral da Congregao de
S.
Bernardo em Lisboa,
He
verdade
ser este Poema todo escripto por
Jos'
Agostinho de Macedo, o
que afirmo
por
lhe
conhecer
perfeitamente, e ha muitos annos,
a
sua
letra, e
a ter visto repetidas vezes. Lisboa
2 de
Julho
de 1830.
Fr.
lvaro Vaha, Se-
cretario
Geral da sobredicta Congregao, e da
Bulia
da Santa Cruzada.
I3eposite-se
, e conserve-se com todo o cuidado
na
Livraria rnanuscripta do nosso Mosteiro de
Alcobaa*
Lisboa
3 de Julho de 1830 .
Fr.
Jo-
DECLARAO .
Jose Doutel
,
Dom Abbade Geral, Esmoler
Mor.
Reconheo os quatro sinaes supra. Lisboa trs
de Julho de 1830.
Em testemunho de verda-
de
^
Luiz Heduviges Teixeira Machado.
Tabell Das Erratas.
Na
Advertncia.
Pag.
V lin . 30,
unicamante; emend. unicamente.
Pag. VI da
2.*
para a
3.^
lin.
,
cavalheiresco
nas nas continuadas; cmend. cavalheiresco nas
continuadas
.
Pag. vil lin.
5.*, ua; emend, na.
No Poema
.
Pag. 25 vers.
31, Imps; emend. Impoz.
Pag. 27 vers.
24, 'Vyrdiio; emend. Tyranno.
Pag. 30 vers.
12,
asustador; emend, assustador.
Pag. 32 vers.
2,
Cujos; emend, cujos.
Pag.
34 vers.
9,
contradio; emend. contradico.
Pag.
37 vers.
10;
pag. 64 vers. 10; e pag. ^Q
vers.
17,
Bntano;
emend. Britanno.
Pag.
43 vers.
6,
s' intristece ; emend. s' entristece,
Pag.
48 vers.
30,
fomidavel ; emend. formidvel,
pag. 76 vers.
10 , cosas ; emend. cousas
.
S,i