Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
kosmos
Fabin Luduea Romandini (org.)
Emanuele Coccia (org.)
Ral Antelo
Alexandre Nodari
kosmos
Salvo rarssimas excees, a filosofia dos ltimos dois sculos
parece ter se definido pela excluso precisa do objeto que presidiu seu
nascimento: a natureza das coisas, o mundo. Seja pela delegao inadvertida a outros saberes (as cincias naturais) ou pela convico de que
o nico e verdadeiro esprito que habita a terra e o espao aquele que
se expressa na multiplicidade das sociedades humanas, em sua interao dinmica ou em sua histria, a filosofia parece ter perdido qualquer
forma de interesse por tudo aquilo que de no-humano, no-social e
no-histrico habita a realidade. No entanto, se o real racional, isto se
deve sobretudo a que a natureza das coisas nada tem de intrinsecamente
humano e o humano, o social e o histrico definem somente uma mnima poro daquilo que chamamos cosmos, a ordem das coisas.
Sob o titulo Kosmos desejamos agrupar uma srie de intervenes e ensaios que tomem como objeto aquilo que de no humano habita
o mundo, aquilo que de csmico e natural define o mago das cidades
em que vivemos, das sociedades que povoamos, da cultura de que nos
nutrimos.
No se tratar de anunciar ou sancionar pela ensima vez uma
fastidiosa e inane superao do humanismo; trata-se de reencontrar
aquela inspirao que, desde Anaxgoras a Lucrcio, de Telsio a Darwin, de Glisson a Lamarck permitiu filosofia ser, sobretudo, um saber
sobre o mundo e no somente a expresso do narcisismo com o qual
a humanidade contempla e glorifica seu prprio decurso e seu prprio
passado.
Emanuele Coccia e Fabin Luduea Romandini
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
Astrophobos o
la in-harmonia
mundi. Glosas
a la obra
potica de H.P.
Lovecraft.
Fabin Luduea Romandini
I.
La obra potica de Howard Philip Lovecraft es, con mucho,
menos conocida que sus relatos. Indudablemente es parte integrante,
con pleno derecho, de lo que denominaremos los Scripta de Lovecraft,
es decir, un conjunto heterogneo compuesto de relatos de diversa
extensin (algunos escritos en co-autora), ensayos filosficos,
escritos periodsticos, textos sobre ciencia, crtica literaria, poltica,
escritos de viajes, apuntes de variado objeto y tonalidad y una copiosa
correspondencia. Con todo, diversas articulaciones resultan posibles
dentro de esa masa textual. Ciertamente, es motivo de discusin si el
propio Lovecraft crea en la propia mitologa que haba creado. Hay
indicios, en sus ensayos y cartas, de que el tenor profundo de la filosofa
vehiculizada en los relatos era compartida por el escritor pero no as la
forma exterior de la mitologa.
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
176
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
177
La funcin potica que toma su fundamento en el eje de las equivalencias debe ser
contrastada con la funcin cero como espacio vaco que hace posible todos los tropos
(HAMACHER, 2011, p. 23).
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
II.
178
4 Tomamos como base el texto griego propuesto por Cornavaca (2008, p. 48-49). Sin
embargo, a su excelente traduccin la hemos modificado en puntos capitales de acuerdo a los
requerimientos de nuestra exgesis.
5
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
179
124-125.
7
Das attische ausgebildete Recht geht eben von dem absolut Gerechten aus : die Moral
ist auch hier das Massgebende. Die Rechtsordnung, die wir Staat nennen, erscheint dazu
geschaffen, der Gerechtigkeit zur allgemeinen Herrschaft zu verhelfen. Jede Verfehlung ist ein
adikma; so lange sie nicht gebfst ist, dauert das adikein: man redet davon immer im Prsens.
(WILLAMOWITZ-MLLENDORFF, 1905, p. 24)
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
180
Los estudios sobre el tema son numerosos. Querramos sealar la importancia, sin embargo,
de Conford (1937); Vlastos (1975) y Gloy (1986). Sobre la astronoma platnica, Cfr. Knorr
(1990).
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
181
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
182
11
Utilizamos aqu la nocin de thema en el sentido preciso que le ha dado Holton (1978, p.
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
183
Sobre el orfismo existe hoy una bibliografa inabarcable. Cfr. no obstante, sobre los
Himnos rficos, Rudhardt (1991) y sobre el carcter poltico del orfismo Detienne (1989).
14
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
184
15 Dico ergo, quod primus modus actionis soli Deo convenit; sed secundus modus etiam aliis
convenire potest: et per modum istum dicendum est, corpora caelestia causare generationem et
corruptionem in inferioribus, inquantum motus eorum est causa omnium inferiorum mutationum.
Sed cum omnis motus sit actus motoris et moti, oportet quod in motu relinquatur virtus motoris
et virtus mobilis: unde ex ipso mobili, quod corpus est, habet virtutem movendi inferiora corpora
ad dispositiones corporales. Ex parte autem motoris, qui est substantia spiritualis, quaecumque
sit illa, habet virtutem movendi ad formas substantiales, secundum quas est esse specificum,
quod divinum esse dicitur. Relinquitur autem virtus spiritualis substantiae in motu corporis
caelestis, ad modum quo virtus motoris relinquitur in instrumento: et per hunc modum omnes
formae naturales descendunt a formis quae sunt sine materia (TOMS DE AQUINO, Scriptum
super Sententiis, d. 15, q. 1, a. 2), e Id., Summa contra Gentiles, III, 82, 8 (1926, t. 14, p. 245):
Sic ergo patet quod corpora inferiora a Deo per corpora caelestia reguntur.
16
[Metafsica, XII, 1076a] (1924, p. 440), que se apoya, a su vez, en una interpretacin filosficopoltica de Homero [Ilada II, 204] (1988, p. 65).
17
Adhuc: ea, quae sunt ad naturam, optime se habent: in singulis enim operatur natura,
quod optimum est. Omne autem naturale regimen ab uno est. In membrorum enim multitudine
unum est quod omnia movet, scilicet cor; et in partibus animae una vis principaliter praesidet,
scilicet ratio. Est etiam apibus unus rex, et in toto universo unus Deus factor omnium et rector.
Et hoc rationabiliter. Omnis enim multitudo derivatur ab uno. Quare si ea quae sunt secundum
artem, imitantur ea quae sunt secundum naturam, et tanto magis opus artis est melius, quanto
magis assequitur similitudinem eius quod est in natura, necesse est quod in humana multitudine
optimum sit quod per unum regatur (TOMS DE AQUINO, De regno ad regem Cypri, I, 2,
9 [1979, t. 42, p. 451]). Sobre el problema de la relacin entre un principio cosmolgico y otro
poltico, Cfr. Lenoir 1929.
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
185
Quia vero homo habet et intellectum et sensum et corporalem virtutem, haec in ipso
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
186
ASH, 2004, p. 186-212, ya que provee un adecuado trasfondo cientfico sobre el que se asienta
la obra baconiana.
20
Cfr. Compton-Carleton, 1649, p. 337, sectio IV, col. 2: Dico itaque cum auctoribus
secundae opinionae Deum esse in infinitis spatiis imaginariis extra coelum in immensum
diffusis.
21 De all los dilemas que an develan a los estudiosos acerca de la relacin entre Newton, la
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
187
Oer the midnight moorlands crying, / Thro the cypress forests sighing, / In the night-
wind madly flying, / Hellish forms with streaming hair; / In the barren branches creaking, / By
the stagnant swamp-pools speaking, / Past the shore-cliffs ever shrieking, / Damnd demons
of despair (LOVECRAFT, 2009, p. 64-65). Nota bene: las traducciones de los poemas
de Lovecraft, en muchos casos, han sido modificadas sensiblemente respecto de la edicin
castellana utilizada, en adherencia al original ingls.
23
Thus the living, lone and sobbing, / In the throes of anguish throbbing, / With the
loathsome Furies robbing / Night and noon of peace and rest. / But beyond the groans and
grating / Of abhorrent Life, is waiting / Sweet Oblivion, culminating / All the years of fruitless
quest (LOVECRAFT, 2009, p. 66 67).
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
188
Life! Ah, Life! / What may this fluorescent pageant mean? / Who can the evanescent
object glean? / He that is dead is the key of Life / Gone is the symbol, deep is the grave!
(LOVECRAFT, 2009, p. 56-57).
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
189
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
190
Thus I musd when oer the vision / Crept a red delirious change; / Hope dissolving to
derision, / Beauty to distortion strange; / Hymnic chords in weird collision, / Spectral sights in
endless range/ Crimson burnd the star of madness / As behind the beams I peerd; / All was
woe that seemd but gladness / Ere my gaze with Truth was seard; / Cacodaemons, mird with
madness, / Through the feverd flickring leerd/ Now I know the fiendish fable / Then the
golden glitter bore; / Now I shun the spangled sable / That I watchd and lovd before; / But the
horror, set and stable, / Haunts my soul forevermore! (LOVECRAFT, 2009, p. 110-113).
27 And at the last from inner Egypt came / The strange dark One to whom the fellahs bowed;
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
191
Out in the mindless void the daemon bore me, / Past the bright clusters of dimensional
space, / Till neither time nor matter stretched before me, / But only Chaos, without form or
place. / Here the vast Lord of All in darkness muttered / Things he had dreamed but could not
understand, / While near him shapeless bat-things flopped and fluttered / In Idiot vortices that
ray-streams fanned (LOVECRAFT, 2009, p. 196-197).
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
192
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
193
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
Bibliografa
ARISTTELES. Metaphysics. Edicin de W. David Ross. Oxford:
Clarendon Press, 1924.
ARISTTELES. Trait du Ciel suivi du Trait pseudo-Aristotlicien Du
monde. Traduccin de J. Tricot. Paris: J. Vrin, 1949.
ASH, Eric. Power, Knowledge, and Expertise in Elizabethan England.
Baltimore: John Hopkins University Press, 2004.
BACON, Francis. The Works of Francis Bacon. Edicin de Jmaes
Spedding, Robert Leslie Ellis y Douglas Denon Heath, 7 volmenes.
Stuttgart-Bad Cannsttat: Friedrich Frommann Verlag-Gnther Holzboog,
1963.
BOWEN, Alan - Wildberg, Christian. New Perspectives on Aristotle's
De Caelo. Leiden: Brill, 2009.
194
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
195
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
196
______. Opera omnia iussu edita Leonis XIII, t. 14: Summa contra
Gentiles ad codices manuscriptos praesertim Sancti Doctoris
autographis exacta. Liber tertius cum Commentariis Francisci de
Sylvestris Ferrariensis. Roma: Typis Riccardi Garroni, 1926.
VLASTOS, Gregory. Platos Universe. Oxford: Clarendon Press, 1975.
WEAR, Sarah Klitenic. The teachings of Syrianus on Plato's Timaeus
and Parmenides. Leiden: Brill, 2011.
WILLAMOWITZ-MLLENDORFF, Ulrich von. Zum ltesten
Strafrecht der Kulturvlker. Leipzig: Duncker & Humboldt, 1905.
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
Mente e
matria ou
a vida das
plantas
Emanuele Coccia
(cole des Hautes tudes en Sciences Sociales - Paris)
Tradutora: Nicoletta Cherobin
1. Filosofia da natureza
Salvo raras excees, h sculos a filosofia parou de contemplar
a natureza: o direito de ocupar-se e de falar do mundo das coisas e
dos viventes no humanos cabe exclusivamente a outras disciplinas.
Plantas e animais, fenmenos atmosfricos comuns e extraordinrios,
os elementos e as suas combinaes, as constelaes, os planetas e as
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
198
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
199
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
200
2. O legado de Darwin
Apesar de estar contida implicitamente na sua obra-prima,
aparecida em primeira edio em 1859, somente no seu The Descent of
Man, and Selection in Relation to Sex, aparecido em 1871, que Darwin
expressa-se de maneira manifesta sobre a impossibilidade de separar
o homem do resto do mundo natural. O homem, escreve Darwin,
deriva de alguma forma menos organizada, mais precisamente de um
quadrpede hirsuto, provavelmente arborcola nos seus costumes, um
morador do velho mundo5. Tudo aquilo que se expressa na natureza
4 Uma crtica eficaz dos pressupostos humansticos das cincias humanas e da recusa deles a
dialogar com as cincias da natureza, conduzida sobre outras bases e com outros fins em relao
quela apresentada neste texto, encontra-se no importante livro de Schaeffer (2007). J.-M.
Schaeffer apresenta o paradigma daquilo que chama prometesmo cognitivo ou gnosiolgico,
entendido como uma antropologia filosfica que funda a exceo humana, mesmo a partir de
uma ideia de razo como prpria do homem e faculdade de autoconstruo da humanidade. Mas
a sua reconstruo tende a exagerar o peso da filosofia, considerada como le lieu dlaborations
le plus consquent desta exceo ntica (SCHAEFFER, 2005, p. 190), at fazer coincidir em
parte a histria da filosofia (ou a histria ocidental) com a histria da construo desta croyance
commune. Parece-me, ao contrrio, que se trata de episdios muito circunscritos: a histria da
filosofia, tambm moderna e contempornea, repleta de exemplos de doutrinas anti-humanistas
e de crticas acepo humana. Para outra crtica diviso de natureza e cultura e sua real
eficcia no mundo moderno Cf. tambm os trabalhos j clssicos de Latour (1991 e 1999).
5 By considering the embryological structure of man - the homologies which he presents
with the lower animals - the rudiments which he retains - and the reversions to which he is
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
201
approximately place them in their proper place in the zoological series. We thus learn that man is
descended from a hairy, tailed quadruped, probably arboreal in its habits, and an inhabitant of the
Old World. This creature, if it its whole structure had been examined by a naturalist, wold have
been classed amongst the Quadrumana, as surely as the still more ancient progenitor of the Old
and New World monkeys. The Quadrumana and all the higher mammals are probably derived
from an ancient marsupial animal and this through a long line of diversified forms, from some
amphibian-like creature, and this again from some fish-like animal. In the dim obscurity of the
past we can see that the early progenitor of all the Vertebrata must have been an aquatic animal,
provided with branchiae, with the two sexes united in the same individual, and with the most
important organs of the body (such as the brain and heart) imperfectly or not at all developed.
This animal seems to have been more like the larvae of the existing marine Ascidians than any
other known form. (DARWIN, 1882, p. 609)
6 The close similarity between man and the lower animals in embryonic development,
as well as in innumerable points of structure and constitution both of high and of the most
trifling importance, - the rudiments which he retains and the abnormal reversions to which he
is occasionally liable - are fact which cannot be disputed. They have long been known, but
until recently they told us nothing with respect to the origin of man. Now when viewed by the
light of our knowledge of the whole organic world their meaning is unmistakable. [] The
close resemblance of the embryo of man to that, for instance, of a dog, - the construction of his
skull, limbs and whole frame on the same plan with that of other mammals, independently of
the uses to which the parts may be put - the occasional reappearance of various structures, for
instance of several muscles, which man does not normally possess, but which are common to the
Quadrumana - and a crowd of analogous facts - all point in the plainest manner to the conclusion
that man is the co-descendant with other mammals of a common progenitor. (DARWIN, 1882,
p. 606)
7 The difference in mind between man and the higher animals, great as it is, certainly is one
of degree and not of kind. We have seen that the senses and intuitions, the various emotions
and faculties, such as love, memory, attention, curiosity, imitation, reason etc, of which man
boasts, may be found in an incipient, or even sometimes in a well-developed condition, in the
lower animals. They are also capable of some inherited improvement as we see in the domestic
dog compared with the wolf or jackal (DARWIN, 1882, p. 126). A bibliografia sobre Darwin
enorme. Para uma primeira orientao histrica e bibiliogrfica, veja-se Hodge (2009) e
Ruse (2009). Fundamental pelo enquadramento de Darwin dentro do pensamento biolgico
permanece a obra monumental de Mayr (2003).
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
202
8 We must, however, acknowledge, as it seems to me, that man with all his noble qualities,
with sympathy which feels for the most debased, with benevolence which extends not only to
other men but to the humblest living creature, with his god-like intellect which has penetrated
into the movements and constitutions of the solar system - with all these exalted powers - man
still bears in his bodily frame the indelible stamp of his lowly origin. (DARWIN, 1882, p. 619)
9 A respeito deste ponto e mais em geral sobre antropologia darwiniana,veja-se Tort (2008 e
1999).
10 Archologists ought to be grateful to worms, as they protect and preserve for an indefinitely
long period every object, not liable to decay, which is dropped on the surface of the land, by
burying it beneath their castings. (DARWIN, 1881, p. 308-309)
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
203
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
204
13 Here the long reach of the gene stretches through several ecosystem components, further
than Dawkins ever described. Many of these effects of earthworm niche construction typically
depend on multiple generations, leading only gradually to cumulative improvements in the
soil. It follows that most contemporary earthworms inhabit local selective environments that
have been radically altered by many generations of ancestors. It is likely that some earthworm
phenotypes, such as epidermis structure, or the amount of mucus secreted, co-evolved with
earthworm niche construction over many generations. (LALAND, 2004, p. 320)
14 Sobre isso e quanto segue Cf. Brandon et al. (1996), Laland (2004), Laland et al. (1996,
1999, 2001 e 2004); Lewontin (1982, 1983 e 1985); Odling-Smee (1988); Odling-Smee et al.
(2003); Oyama et al. (2001); Sterelny (2005); Turner (2000).
15
construction. For a number of years my colleagues John Odling-Smee, Marc Feldman and I have
argued that niche construction has a number of important, but hitherto neglected implications for
evolutionary biology and related disciplines. Due recognition of niche construction changes the
evolutionary process from a linear to a cyclical conception of causality. [] Niche construction
is not the exclusive prerogative of large populations, keystone species or clever animals; it is a
fact of life. Organisms across the breadth of all known taxonomic groups construct important
components of their local environments. Niche construction is, after natural selection, a second
major participant in evolution. The properties of environments cause (some of) the properties of
organisms through the action of natural selection, but equally the properties of organisms cause
(some of) the properties of selective environments through niche construction. (LALAND,
2004, p. 316)
16 Sobre cultura animal os estudos nos ltimos anos multiplicaram-se fortemente. Cf. pelo
menos Biro et al., 2003; Boesch, 2003; Bonnie et al., 2006; Byrne, 2006; Hunt et al., 2003;
Laland et al., 2003 e 2009; Odling-Smee et al., 2003; Perry et al., 2003; Rendell et al., 2001;
Sherry et al., 1990; Terkel, 1996; Warner, 1988; Whiten et al., 2007. Uma sntese divulgadora
(mas em outras bases) em Lestel, 2001.
17 Organisms not only acquire genes from their ancestors but also an ecological inheritance,
that is, a legacy of natural selection pressures that have been modified by the niche construction of
their genetic or ecological ancestors. Ecological inheritance does not depend on the presence of
any environmental replicators, but merely on the persistence, between generations, of whatever
physical changes are caused by ancestral organisms in the local selective environments of their
descendants. Thus ecological inheritance more closely resembles the inheritance of territory or
property than it does the inheritance of genes. (LALAND, 2004, p. 316)
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
18 Standard evolutionary theory short-changes the active role of organisms in constructing their
environments, generating explanations that are sometimes misleading. Without ancestral niche
construction by many organisms, including earthworms, topsoil would not exist. The ancestors
205
of contemporary earthworms must have chosen and partly constructed the soil environments
to which they are now adapted. There are two logically distinct routes to the complementary
match between organisms and their environments. Either organisms can change to suit their
environments, or environments can be changed by organisms to suit themselves. (LALAND,
2004, p. 316)
19 Returning to the earthworms, because these originally aquatic creatures are able to solve
their water - and salt -balance problems through tunnelling, exuding mucus, eliminating calcite,
and dragging leaf litter below ground, that is, through their niche construction, earthworms have
retained the ancestral freshwater kidneys (or nephridia) and have evolved few of the structural
adaptations one would expect to see in an animal living on land. For instance, earthworms
produce the high volumes of urine characteristic of freshwater rather than terrestrial animals.
As a consequence, if high-school students were asked to classify an earthworm using standard
classificatory methods they would probably conclude that the earthworm has no business living
in soil. Earthworms are structurally very poorly adapted to cope with physiological problems
such as water and salt balance on land, and they would seem to belong in a freshwater habitat.
They can only survive in a terrestrial environment by co-opting the soils that they inhabit and
the tunnels they build to serve as accessory kidneys that compensate for their poor structural
adaptation. For instance, by producing well-aggregated soils the worms weaken matric
potentials, and make it easier for them to draw water into their bodies. However, in the process,
earthworms dramatically change their environments. All of this earthworm activity highlights a
problem with the concept of adaptation. In this case it is the soil that does the changing, rather
than the worm, to meet the demands of the worms freshwater physiology. So what is adapting
to what?. (LALAND, 2004, p. 316)
20 Lhomme vient au monde, dpouill de protections naturelles, sans armes et dans la
pauvret, manquant de tout pour satisfaire aux besoins de sa vie: apparemment il mrite plus la
piti que lenvie.Comme armes, il na ni les dfenses des cornes, ni les pointes des ongles, ni
sabots, ni dents, ni aiguillon empoisonn pour donner la mort, tous ces organes, que la plupart
des vivants ont sur eux pour se dfendre des blessures; son corps nest pas non plus recouvert
dune enveloppe de poils (GREGORIO DI NISSA, 2002, p. 100). (O homem vem ao mundo
desprovido de protees naturais, sem armas e na pobreza, faltando-lhe tudo para satisfazer as
necessidades da sua vida: aparentemente, ele merece piedade antes que inveja. Como armas ele
no tem chifres, nem unhas pontiagudas, nem cascos, nem dentes, nem um ferro envenenado
para dar a morte todos esses rgos que a maioria dos viventes possuem para se defender de
ferimentos; o seu corpo tambm no est coberto por um invlucro de pelos. Traduo livre).
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
206
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
3. O corpo da cultura
207
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
208
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
209
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
210
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
211
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
212
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
213
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
214
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
215
5. Concluso
Toda forma de vida natural e cultural. na mesma relao
com a prpria forma que comea para toda forma de vida a cultura.
Do mesmo modo, na relao prpria forma anatmica, est sempre
em jogo a relao com o mundo. Vida cultural e vida natural no so
dois reinos separados que o homem deve juntar: so o que se produz em
cada ser vivente atravs dos movimentos sempre cruzados do trabalho
anatmico e do ecolgico. No existe, para nenhum vivente, uma vida
anatmica pura, como tampouco existe para o homem uma vida cultural
ou espiritual separada dos corpos. Com uma boutade poder-se-ia dizer
que, se as substncias separadas, os puros intelectos, os anjos da tradio
teolgica no existem, porque tampouco existem corpos simples entre
os viventes. Cada vida a transmisso endossomtica e exossomtica
de imagens.
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
Bibliografia
AGAMBEN, Giorgio. L'aperto. L'uomo e l'animale. Torino: Bollati
Boringhieri, 2002.
BIRO, D.; INOUE-NAKAMURA, N.; TONOOKA, R. et al. Cultural
innovation and transmission of tool use in wild chimpanzees.In: Animal
Cognition, t. 6, 2003, p. 213223.
BOESCH, C. Is culture a golden barrier between human and
chimpanzee. In: Evolutionary Anthropology, t. 12, 2003, p. 8291.
BOLK, Louis. Das Problem der Menschwerdung. Jena: 1926.
BONNIE K.E.; DE WAAL, F.B.M. Affiliation promotes the transmission
of a social custom. In: Primates, t. 47, 2006, p. 2734.
216
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
217
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
218
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
219
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
220
TURNER, J. S. The Extended Organism: The Physiology of AnimalBuilt Structures. Cambridge Mass.: Harvard University Press, 2000.
UNTERSTEINER, Mario. I sofisti. Testimonianze e Frammenti, IV voll.
Firenze: La Nuova Italia, 1949-1962.
WARNER, R.R. Traditionality of mating-site preferences in a coral
reef fish. In: Nature, t. 335, 1988, p. 719721.
WHITEN A.; VAN SCHAIK C.P. The evolution of animal cultures
and social intelligence. In: Philosophical Transactions of the Royal
Society B. 362, 2007, p. 603620.
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
O sabor do
perspectivismo
Raul Antelo
A filologia in extremis
No prefcio a seu Essai sur la France (1930), o romanista
alemo Ernst-Robert Curtius justificava o empreendimento de traar
um panorama da cultura francesa para os leitores de seu pas, com o
argumento de atingir a reconstruo de nosso comum patrimnio, a
Europa, e assim evitar que nossa civilizao afunde (CURTIUS,
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
222
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
223
bem verdade que o livro de Curtius tambm lutava contra
o abandono internacional da tradio alem, bem como contra o dio
cultural e seus fundamentos poltico-sociolgicos. Mas, diante da
constatao de que as bibliotecas do passado estavam irremediavelmente
perdidas, Curtius reivindicava, com Goethe, que a literatura no passa
de fragmento de fragmentos. Auerbach, porm, mais abertamente
conservador que Curtius. Sem dvida, no s a escassez de literatura
especializada como assim tambm a distncia dos grandes centros
acadmicos europeus respondem pelo mtodo de Mmesis. Mas a esse
respeito, em defesa de um certo continusmo, o prprio Auerbach
argumenta que a revoluo da arte moderna contra a doutrina clssica
dos nveis, no princpio do sculo XIX, no poderia ter sido a primeira
de sua espcie. Houve, de fato, outras, anteriores, por meio das quais
no s os romnticos e os realistas quebraram convenes, mas tambm,
no fim do sculo XVI e mesmo durante o sculo XVII, os partidrios da
rgida imitao da literatura antiga foram questionados em suas prticas.
Antes, tanto durante a Idade Mdia toda como ainda no
Renascimento, houve um realismo srio; tinha sido possvel representar
os acontecimentos mais corriqueiros da realidade num contexto srio e
significativo, tanto na poesia como nas artes plsticas; a doutrina dos
nveis no tinha validez universal. Por mais diferente que o realismo
medieval seja do moderno, coincidem nesta modalidade de concepo.
Entretanto, j muito antes tecera conjecturas acerca de como se formara
esta mentalidade artstica medieval, como e quando ocorrera a primeira
irrupo contra a teoria clssica: foi a histria de Cristo, com a sua
desconsiderada mistura do real quotidiano com a mais elevada e sublime
das tragicidades, que venceu a antiga regra estilstica.
Portanto, o realismo figural de Auerbach (1976, p. 500501) postula que, sem prejuzo da sua fora concreta e atual, um
acontecimento mundano significa no somente a si prprio, mas ilumina
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
224
Tais desculpas se devem ao fato de, em um primeiro momento,
Auerbach no ter tratado especificamente de Dom Quixote, cuja anlise s
se acrescenta edio mexicana de Mmesis, em 1950, livro que, contudo,
conquistaria imediato reconhecimento, mesmo no domnio hispnico.
Esparsas, de fato, so as referncias ao Quixote na edio original e se
limitam, no captulo A sada do Cavaleiro, interpretao da excurso
de Dom Quixote como simples fuga de uma situao insustentvel.
No captulo O Prncipe Cansado, Auerbach traa a diferena entre a
loucura amena do Cavaleiro e a insanidade incurvel de Hamlet para,
finalmente, no captulo ad hoc, A Dulcinia Encantada, concluir
que a loucura de Dom Quixote no passa de uma divertida confuso
que, embora heroica e idealista, acarreta sabedoria e humanidade,
sem chegar mesmo a configurar uma loucura simblica, o que, para
Auerbach, no est no texto e avent-lo, a seu ver, constituiria um
ato de violncia. Essa restrio, esclarecedora da resistncia do prprio
Auerbach, em abordar o Real do romance de Cervantes, impregnaria a
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
crtica posterior1. Edward Said, que reputa Mmesis um dos textos mais
essenciais dos estudos literrios do sculo XX, traduziu ao ingls um
ensaio posterior de Auerbach, Philologie der Weltliteratur [Filologia
da literatura mundial], que fora escrito e publicado na Alemanha ainda
depois do aparecimento de Mimesis, em 1952. Nesse texto, Auerbach
aproveitou a ocasio, segundo Said, para refletir sobre sua prpria obra
do ps-guerra, acerca da situao do fillogo e, em especial, sobre o
peculiar enredamento de seu trabalho com a histria:
A histria a cincia da realidade que nos afeta de modo
mais imediato, nos instiga mais profundamente e nos fora
a uma autoconscincia. a nica cincia em que os seres
humanos aparecem diante de ns em sua totalidade. Sob a
rubrica de histria devemos compreender no somente o
passado, mas a progresso dos eventos em geral. Portanto,
a histria abrange o presente. A histria profunda dos
ltimos mil anos a histria da humanidade que alcana a
autoexpresso: disso que trata a filologia, uma disciplina
historicista. Essa histria contm os registros do pujante
e venturoso progresso do homem em direo a uma
conscincia de sua condio humana e da realizao de
seu potencial; e esse progresso, cujo objetivo final (mesmo
em sua forma presente totalmente fragmentada) foi mal
imaginado durante muito tempo, ainda parece ter avanado
segundo um plano, apesar de seu percurso sinuoso. Todas as
ricas tenses de que nosso ser capaz esto contidas nesse
percurso. Um sonho ntimo se desdobra; seu alcance e sua
profundidade animam inteiramente o espectador [isto , o
fillogo] e lhe possibilitam, ao mesmo tempo, encontrar paz
225
David Damrosch espanta-se de que Auerbach, como outro do prprio Cide Hamete, he
has nothing to say about the character who is the overriding focus of metafictional play: Cide
Hamete Benengeli, the Arabic historian who is the supposed author of the book. Cervantes uses
Benengeli, in fact, to parody the two sorts of ordering principles, ethical and historiographic,
that Auerbach wishes to minimize. As a lying dog of a Moor who nonetheless swears oaths
as a Catholic Christian, Benengeli is a locus of both moral and historiographic ambiguity. (Is
he telling the truth or distorting it? Must we correct for his ignorance or beware of his malice?)
Further, as an historian who is also a sorcerer, he is an observer who can alter the events he
describes. Benengelis relevance to Auerbachs exposition is increased by the fact that Auerbach
himself steps out of his narrative concerning Cervantes to reflect on the importance of the
historians fidelity to the facts () Auerbach, then, echoes Benengeli even as he suppresses
him, and this double treatment of the historian is paralleled by his treatment of Don Quixote.
(DAMROSCH, 1995, p. 110) Antes, porm, que Auerbach, pois o ensaio de 1940-2, Maria
Rosa Lida se questionou sobre Lope e os judeus para constatar que, mesmo no havendo uma
profunda reflexo sobre o tema, inexiste, no comedigrafo, el odio vulgar de Cervantes.
(MALKIEL, 1973. p. 78)
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
226
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
que
Uma importante questo preliminar nos leva de volta s
duas principais palavras do ttulo de nossa conferncia:
histria e literatura. Nenhuma das duas um corpo inerte de
experincias, nem so elas disciplinas que esto a para serem
dominadas por profissionais e especialistas. Os dois termos
so mediados pela conscincia crtica, pela mente do leitor
e crtico individual, cujo trabalho (tal como o de Auerbach)
v histria e literatura se informando mutuamente. Assim, o
termo mdio que falta entre histria e literatura a atuao
da crtica ou interpretao. A formao e a tradio de
Auerbach davam-lhe a possibilidade de mediar as duas com
as tcnicas da filologia, uma cincia para a qual no existe
hoje, nem pode haver mais, o tipo de treinamento que havia
no entre-guerras europeu para Auerbach e outros intelectuais
de cultura enciclopdica, como Leo Spitzer, Ernst Curtius,
Karl Vossler. Para nossa gerao, sobrou a crtica, uma
atividade que passa por transformaes incessantes. (SAID,
2003, p. 213)
227
Certamente, sobre Auerbach (e mesmo sobre seus colegas de
profisso, muitos dos quais emigrados em capitais europeias, como
Gertrud Bing, Nikolaus Pevsner ou Fritz Saxl, em Londres, ou mesmo
latino-americanas, como o caso de Otto Maria Carpeaux ou Anatol
Rosenfeld, no Brasil, ou de Luigi Pareyson e Felix Weil2, na Argentina)
operavam certas ideias de continuidade que, no caso de Auerbach, se
traduziam em termos de formao do pblico, na Idade Mdia, e seu
correlato, a emergncia do capital e das multides, como ameaa a uma
compreenso de elite cultural, que ele apontou em Literatursprache
und Publikum in der lateinischen Sptantike und im Mittelalter (1958)3.
2
2007.
3
una lengua especial: la lengua de la liturgia, la lengua escrita de las cancilleras y la lengua
tcnica de unos cuantos eruditos que, ya desde muy pronto, solan aprenderla como una lengua
extranjera. Sin duda, el pblico literario haba sido ya en la antigedad clsica una minora
entre la poblacin; pero era una minora tan considerable que en muchos sitios resultaba
muy numerosa. En paulatina gradacin, esta minora conservaba el contacto mismo, tomaba
parte en muchas de las producciones literarias, las entenda e incluso influa en ellas a travs
de su lenguaje vivo. Luego, en cambio, los que participaron en la vida del espritu fueron tan
pocos que, dispersos por la Europa occidental en las islas constituidas por las escuelas, slo
irregularmente se relacionaban entre s; incluso cuando despus se hicieron ms numerosos,
siguieron constituyendo una sociedad aislada de maestros y discpulos. El propsito de su
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
228
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
229
E ainda: Un lugar que hemos conocido es un fragmento del tiempo que hemos vivido.
El recuerdo que surge en nosotros de una imagen nos retrotrae un momento determinado.
Podemos, por decirlo as, conmutar el tiempo y el espacio uno dentro de otro, ampliando de ese
modo el dominio de nuestra libertad. Il y a des cas assez rares, il est vrai, o, la sdentarit
inmobilisant les jours, le meilleur moyen de gagner du temps cest de changer de place (Hay
casos bastante raros, es verdad en que, inmovilizados los das por el sendentarismo, el mejor
modo de ganar tiempo consiste en cambiar de sitio). Y no slo las divisiones del tiempo
pasado y presente son relativas; tambin el tiempo, en su totalidad, es relativo al espacio.
(CURTIUS, 1941, p. 38-40).
6 Dopo la lettura delle sue pagine, per quanto naturalmente mi dispiaccia di dover sopprimere
interi capitoli, nei quali io giungevo a risultati simili partendo da un criterio linguistico, e di poter
offrire soltanto unappendice, non so quanto utilizzabile, al suo lavoro, sono, daltra parte, ben
lieto di dire (anche se questo possa dispiacere a qualche malcontento e invidioso sofista) che
Curtius del filologo possiede la sottigliezza, la acribia, lobiettivit, il rispetto per i testi, senza
tuttavia condividerne la scarsa sensibilit e la mente sofistica; che egli nasconde la sua sapienza
filologica; che conosce perfettamente il francese (e purtroppo non affatto ovvio richiedere
una dote di questo genere a un romanista tedesco!); voglio dire, ha una sensibilit finissima
per le sfumature stilistiche e leffetto estetico di ogni fatto linguistico; e riesce ad unire in una
limpida rappresentazione la penetrazione del dettaglio stilistico con lampio scorcio culturale e
filosofico, fondendo in una parola la precisione con leleganza, lesame microscopico con quello
macroscopico. Il metodo con il quale Curtius giunge a scoprire lo spirito di Proust nella sua
lingua, lha insegnato Proust stesso, ed il medesimo che io vado proponendo da anni. Il critico
comincia a leggere, ed dapprima sopreso da quello stile cos singolare, fino a quando non
trova una frase quasi trasparente, che gli fa presentire il carattere dello scrittore: prosseguendo
la lettura incontra una seconda e una terza frase dello stesso genere, e finisce cos per intuire
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
Arte da linguagem
230
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
231
Ddalo, jardim encantado, paraso, labirinto eis a todo um
imaginrio medieval de saber e cavalaria, isto , das origens do romance
europeu, convocado por Spitzer para justificar sua formao. bem
conhecida, a esse respeito, a leitura que, em 1962, o prprio Foucault
nos prope acerca do non du pre (o no do pai/o nome do pai), a partir
de um ensaio de Jean Laplanche sobre a psicose de Hlderlin. Nela
Foucault associa a questo da institucionalizao da arte europeia com
o biografismo e aponta que a Renascena teve uma percepo pica da
individualidade do artista, na qual chegaram a se confundir duas figuras
arcaizantes do patrimnio cultural europeu, o heri medieval e os temas
gregos do ciclo inicitico. Assim, quando a Europa crist comeou,
finalmente, a dar um nome a seus artistas, a reconhec-los, enfim,
emprestou sua existncia excepcional a forma annima do heri: como
se o nome devesse desempenhar o plido papel de memria cronolgica,
no esquema dos eternos ciclos, sempre a recomear. As Vite, de Vasari,
impem-se, nesse sentido, a tarefa de recordar o imemorial, seguindo
uma ordem estatutria e ritual. Nelas, o gnio se pronuncia desde criana,
no sob a forma psicolgica da precocidade, mas por esse direito, que
lhe caracterstico, de ser anterior ao tempo e no vir luz seno na
sua prpria culminao. Portanto, questiona-se Foucault, o que se diz,
exatamente, quando se afirma, como no caso da psicanlise estudando
Hlderlin, que o lugar vazio do Pai esse mesmo lugar que Schiller
ocupou, imaginariamente, para Hlderlin e foi depois abandonado?
Esse mesmo lugar que os deuses dos ltimos textos fizeram cintilar
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
232
desde sua presena infiel antes de deixar aos hespricos sob a lei rgia da
instituio? Foucault julga encontrar, nesse enigma do Mesmo, no qual
a obra coincide com o que ela no , aquilo que ela enuncia, numa forma
exatamente oposta quela em que Vasari considerara a questo j pronta
e resolvida. Essa forma situa-se naquilo que, no cerne mesmo da obra,
consuma (e desde seu nascimento) anuncia sua runa. A obra e o outro
alm da obra falam apenas do mesmo e na mesma linguagem,
sempre a partir do limite da obra (FOUCAULT, 1996). Em outras
palavras, agem como uma pelcula que paira sempre sobre a linguagem,
uma outra linguagem que no se limita dualidade razo e loucura e
qual Foucault dedicaria longos anos de estudo: a questo do poder.
Ora, no custa associar essas ideias de Foucault quilo que ele
mesmo encontra em Spitzer, uma relao entre o ingls father e um
prottipo indo-europeu, ainda mais quando
il ne faut pas oublier que ces quations faciles, ces quations
types sont relativement rares: cest quun mot comme
pre est jusqu un certain point prserv des mutations
culturelles; en dautres termes, il y a dans la civilisation
indo-europenne, une continuit de sentiment concernant
le mot pre qui ne sest pas dmentie pendant plus de
quatre mille ans. Notre analyse tymologique a clair un
pan dhistoire liguistique, qui est en connexion avec la
psychologie et lhistoire de la civilisation. Elle a suggr un
rseau de relations entre le langage et lesprit du locuteur. Ce
rseau, il aurait pu tre rvl aussi bien par ltude dune
volution syntaxique, ou morphologique, au mme dune
volution phontique, comme celle du a en e, o MeyerLbke a manqu de voir la dure relle, car il portait un
intrt exclusif lheure de la montre: son chronomtre
historique. (SPITZER, 1970, p. 53)
O pai intelectual de Spitzer, Meyer-Lbke, teria fracassado em
reconhecer o mesmo conceito proustiano utilizado por Curtius (dure
relle), e, portanto, lanando mo de uma reconstruo arqueolgica de
matriz dumeziliana, Spitzer tornava-se consciente, porm, de que
La vigueur dans la pense ou la sensibilit saccompagne
toujours dinnovations dans le langage; la crativit mentale
sinscrit aussitt dans le langage, o elle devient crativit
linguistique; la banalit et la rigidit dans le langage
ne suffisent pas aux besoins dexpression dune forte
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
233
conviction dont je viens de parler: elles rsultent du talent, de lexprience et de la foi. Et mme
dans ces conditions notre volont ny peut rien: combien de fois, avec toute cette exprience
mthodologique que jai accumule depuis des annes, ai-je commenc vide, comme un
de mes tudiants de premire anne, sur une page qui ne produisait aucun effet magique. Le
seul moyen pour sortir de cette strilit, cest de lire et relire, avec obstination et confiance,
en essayant de simprgner compltement de latmosphre de loeuvre. Es soudain un mot, un
vers surgissent, et nous saississons que dsormais il y a une relation entre le pome et nous.
(SPITZER, 1970, p. 67)
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
leitura.
234
En fait nous voyons que lire cest avoir lu; que comprendre
quivaut avoir compris. Je viens dvoquer limportance
de lexprience passe dans le processus qui permet de
comprendre une oeuvre, mais ce nest l quun des facteurs
qui doivent intervenir. Car on a beau avoir une pratique de
la mthode: cela ne suffit pas pour tablir un programme
quon peut appliquer chaque cas. Chaque pome demande
du critique une inspiration particulire, une illumination
singulire (ce besoin constant impose lhumilit, mais toutes
les illuminations passes encouragent une sorte de pieuse
confiance). En fait, le critique doit pouvoir se transformer
comme Prote; une technique qui a t heureuse pour une
oeuvre ne peut pas tre applique mcaniquement une
autre. Je ne peux pas mattendre que le truc des 5 grands
(que jai appliqu une ode de Claudel) puisse marcher pour
le rcit de Thramne; ou que les noms propres qui ont servi
de point de dpart dans mon tude de Cervantes pouissent
jouer un rle dans lanalyse de Diderot. Il est prouvant
pour le matre de voir llve rutiliser, donc mal utiliser
un procd qui lui a servi lorsquil tudiait un secteur tout
fait diffrent comme un jeune acteur qui utiliserait le
regard de Barrymore dans Richard III pour composer son
Othello. La mobilit requise du critique ne peut tre obtenue
que daprs des expriences rptes avec des auteurs
entirement diffrents; le dclic se produira plus souvent
et plus rapidement aprs quon a entendu dautres dclis.
Et mme alors, ce nest pas une conclusion qui se produira
fatalement; on ne peut pas non plus prdire au juste quel
moment ni o elle se produira (Lesprit souffle...).
Si les procds de comprhension ne peuvent pas tre
transposs mcaniquement dune oeuvre lautre, cela est d
au caractre propre de lexpression artistique: lartiste prte
un phnomne linguistique extrieur une signification interne
(ce qui ne fait que continuer et largir un fait fondamental du
langage humain: cest dune manire arbitraire au moins
du point de vue de lusage courant que la signification est
associe des lments acoustiques); ce qui est arbitraire
pour celui qui fait usage de loeuvre, cest le choix par
lartiste des faits linguistiques qui doivent donner corps la
signification. Pour dpasser cette impression darbitraire, le
lecteur doit essayer de se placer au centre mme de cration,
et de recrer lorganisme de loeuvre. Une mtaphore, une
anaphore, un staccato peuvent se trouver nimporte o dans
la littrature; ils peuvent tre signifiants ou ne pas ltre. Ce
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
235
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
236
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
237
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
238
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
239
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
240
Em suma que, olhando retrospectivamente, poderamos concluir
que a arqueologia discursiva de Foucault abre as portas a um pensamento
ps-humanista, assim como Spitzers invention of comparative literature
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
241
Spitzer defende, em ltima instncia, que o perspectivismo,
que informa a estrutura do romance em seu conjunto, implica um
distanciamento do narrador face ao leitor. J outros crticos mais
recentes, como Thomas R. Hart (1992), entendem que o assim chamado
perspectivismo quixotesco assinala um declnio da hegemonia narrativa,
em benefcio de uma maior participao do leitor9. Seja como for, o
prprio Spitzer era consciente de que o perspectivismo ultrapassava o
simples relativismo conceitual e que,
ms all de este perspectivismo podemos sentir la presencia
de algo que no est sujeto a la fluctuacin: el principio
permanente e inmutable de lo divino, que quiz hasta cierto
punto se refleja en el mismo artfice terrestre, el artista,
1.
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
242
Ora, por essa via, Spitzer sintoniza com a teoria borgiana do relato,
onde a fico no obra de um poet inspirado por theia mania, mas
de um maker, um hacedor, um artfice, como traduz Prez Riesgo.
aquilo que seria, mais tarde, apontado por Jaime Rest (1976) na obra
clssica de Borges: a linguagem uma estrutura ordenada, sistemtica
e abrangente; j a realidade simplesmente individual, assimtrica e
inaprensvel10. Como lemos na Nueva refutacin del tiempo (1944),
el mundo, desgraciadamente, es real; yo, desgraciadamente, soy
Borges. Para esse nominalismo, apoiado em Angelus Silesius, o sujeito
um mero caos e o pensamento simplesmente lhe prope um cosmos,
uma ordem aparente em relao histria. Mas para Leo Spitzer, em
concreto (e isto ter inefveis ecos em Foucault), no se trata apenas de
ver, no procedimento, uma teoria da linguagem, mas de reconhecer nele
uma questo que perpassa o olhar e o prprio regime escpico, j que
el perspectivismo lingstico de Cervantes se halla reflejado
en su concepcin de la trama y de los personajes; y de
la misma manera que, por medio de la polionomasia y
la polietimologa, hace Cervantes aparecer distinto el
mundo de las palabras a sus distintos personajes, mientras
l personalmente puede tener su propio punto de vista,
como creador, sobre los nombres, as tambin contempla
la historia que nos va narrando desde su propia y personal
posicin panormica. La manera que tienen los personajes
de concebir la situacin en que estn envueltos puede no
coincidir en nada con la manera de verlos Cervantes, aunque
esta ltima no siempre est clara para el lector. En otras
palabras, el perspectivismo de Cervantes, sea lingstico,
sea de cualquier otra clase,le permiti en cuanto artista estar
por encima y a veces alejado de las falsas concepciones de
sus personajes. (SPITZER, 1982, p. 150)
A questo do olhar desloca ento o debate para o problema da
razo ocidental e, nesse sentido, abandonamos o terreno dilemtico,
10
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
243
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
O olhar, o vazio
244
Minha hiptese, em suma, que, longe do universalismo
pedaggico de Auerbach e Curtius, o perspectivismo de Spitzer, assim
reconfigurado, desempenhou inegvel estmulo na teoria foucaultiana do
olhar. Ora, mais do que conhecida a anlise de Las meninas empreendida
por Foucault. O filsofo, como sabemos, destaca, no quadro, a funo
desempenhada pelo espelho, dispositivo circular que atravessa o campo
da representao e restitui a visibilidade do que permanece fora do olhar.
Mas Foucault destaca tambm, enfaticamente, que essa invisibilidade
no , de forma alguma, a do oculto, mas daquilo que invisvel, tanto
pela estrutura do quadro, quanto pela sua prpria existncia enquanto
obra. Aquilo que se reflete no espelho o que todas as figuras da tela esto
observando; mas tambm o que exterior ao quadro, na medida em que
o espelho quadro, esquema, pattern, norma, isto , esse nom du pre no
passa, de fato, de um fragmento retangular de linhas e cores, encarregado
de representar alguma coisa aos olhos de qualquer espectador eventual,
um sujeito PEUT-TRE ou qualunque, como o chamaria Agamben,
um non du pre. No fundo da sala, no entanto, e ignorado por todos, o
espelho inesperado faz brilhar as figuras que o pintor contempla; mas,
11
acordarme, no ha mucho tiempo que viva un hidalgo de los de lanza en astillero, adarga antigua,
rocn flaco y galgo corredor) um exemplo desse PODE-SER, uma vez que, esquecendo o
nome desmaterializa-se a existncia e, como argumentar o tardio sculo XIX, tudo se torna
potico distncia. Borges, apoiado nos romnticos alemes, discriminava, justamente, duas
formas de traduzir, a clssica e a romntica, uma delas, perifrstica; a outra, literal, da que a
premissa moderna de Novalis (la filosofa lejana resuena como poesa) se torne, em Borges,
poesa de la noche y de la penumbra (...). Gustacin de la lejana, viaje casero por el tiempo y
por el espacio, vestuario de destinos ajenos. (BORGES, 1926)
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
245
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
246
Foucault nos propunha, portanto, nesse curso de 1973, no
exatamente uma teoria geral do conhecimento, mas um modelo que
permitisse abordar a arqueologia dos discursos, a partir de relaes
de fora e de vnculos efetivamente polticos na sociedade, aquilo
que, com maior rigor, ele mesmo desenvolveria, em outubro de 1979,
nas conferncias de Stanford: a ideia de uma interpelao Omnes et
singulatim.
Mas aqui j nos encontramos em um novo avatar do
perspectivismo. Uma visada contempornea, ps-fundacional ou psdicotmica, que j no classifique o mundo, maneira ideal-positivista,
em termos de natural e cultural, universal e particular, objetivo e
subjetivo, necessrio e espontneo, imanente e transcendente, fsico e
moral, corporal e espiritual, fato e valor ou dado e construo, dever
passar, necessariamente, por aquilo que o antroplogo Viveiros de Castro
nos prope em termos de multinaturalismo. Frente s cosmologias
multiculturalistas, modernas e ocidentais, apoiadas na mtua implicao
entre unicidade da natureza e multiplicidade das culturas, as cosmologias
amerndias, notadamente as amaznicas, trabalhariam, pelo contrrio,
com a unidade do esprito e a diversidade dos corpos. A cultura (o
sujeito) seria assim a forma do universal, ao passo que a natureza (o
objeto) funcionaria como a forma do particular, onde o que se destaca
no bem o homem enquanto espcie, mas a humanidade enquanto
condio. O perspectivismo, para Viveiros de Castro, uma questo
de grau ou situao, mas nunca uma oposio diacrtica. Vinculado
ao mito, momento em que humano e no-humano se indiferenciam, o
perspectivismo seria o ponto, more geometrico, onde a diferena entre
perspectivas to anulada quanto exacerbada. Os humanos so aqueles
que continuaram iguais a si mesmos: os animais so ex-humanos, e no
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
247
2011, me detive numa imagem do fotgrafo portugus Adelino Lyon de Castro, Ex-Homens
(1946), que retoma os ex-homens das guas-fortes de Arlt, Vigo ou Facio Hebequer, argumentando
que como la vida ya no es natural y nos encontramos de hecho frente a un humanismo pstumo,
el tiempo surge como un valor artificialmente producido. En consecuencia, la vida se politiza
automticamente, dado que las decisiones tcnicas y artsticas que modulan el tiempo son
tambin decisiones que ataen a lo pblico. Bajo estas nuevas condiciones biopolticas, las de
un tiempo determinado, artificialmente, por dispositivos tecnolgicos, al arte slo le resta ahora
potenciar ese artificio de manera explcita. Pero entonces, como el tiempo, la duracin y ni
siquiera la misma vida admiten ya ser mostrados directamente, el arte contemporneo se limita
a documentar las experiencias, volvindose simple archivo de sensaciones. Es el origen de lo
contemporneo, cuando la historia deviene lenguaje.
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
248
Vemos, enfim, como o modelo perspectivista do mito proposto
por Furio Jesi, vincula-se, em ltima anlise, s posies de SpitzerFoucault-Viveiros, na mesma medida em que se afasta do iluminismo
de Auerbach ou Adorno. O perspectivismo dessa mquina mitolgica,
que no tem substncia, nem possui matria, mas funciona como uma
dobra, revela a linguagem, as instituies e as crenas que as sustentam,
gerando assim, entre o pr-existente e o ex-sistente, a diferena inerente
ao prprio ser, o que desenha, de fato, um mundo.
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
Bibliografia
APTER, Emily. The translation zone: a new Comparative Literature.
Princeton: Princeton University Press, 2006.
AUERBACH, Erich. Lenguaje literario y pblico en la Baja Latinidad
y en la Edad Media. Trad. Luis Lpez Molina. Barcelona: Seix Barral,
1969.
______. Eplogo.In: ______. Mimesis. So Paulo: Perspectiva, 1976.
______. Filologia da literatura mundial apud SAID, Edward.
Histria, literatura e geografia. In: SAID, Edward. Reflexes sobre o
exlio e outros ensaios. Trad. Pedro Maia Soares. So Paulo: Companhia
das Letras, 2003.
BORGES, Jorge Luis. Las dos maneras de traducir. In: La Prensa,
Buenos Aires, 1 jul. 1926.
249
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
250
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
O extra-terrestre e
o extra-humano:
Notas sobre a
revolta ksmica da
criatura contra o
criador
Alexandre Nodari
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
252
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
253
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
254
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
255
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
256
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
257
nunca existiu um tal tempo, nem uma condio de guerra como esta,
e acredito que jamais tenha sido geralmente assim, no mundo inteiro;
mas h muitos lugares onde atualmente se vive assim, porque os povos
selvagens de muitos lugares da Amrica, com exceo do governo de
pequenas famlias, cuja concrdia depende da concupiscncia natural
[o hetairismo], no possuem nenhuma espcie de governo, e vivem
nos nossos dias daquela maneira brutal. Na teoria poltica, no faltam
referncias ainda mais diretas ao canibalismo como consequncia da
ausncia de Estado. Assim, por exemplo, Grotius (2004, p.238), um
contemporneo de Hobbes, respalda uma opinio de Joo Crisstomo:
Se no houvesse magistrados nas cidades, viveramos uma vida mais
selvagem que aquela dos animais silvestres, no s nos mordendo
mutuamente, mas ainda nos devorando reciprocamente. Os povos do
Novo Mundo vinham comprovar esse lao entre viver sem F, nem
Rei, nem Lei (viver nu, na floresta, sem os costumes da civilizao) e
o canibalismo. O Estado (a Lei) aparecia, desse modo, no s como o
garantidor da ordem, mas como o agente ontolgico da antropognese:
a imagem da espcie assegurada pela forma-Estado. A norma humana
fundamental seria a que probe o canibalismo. No por acaso, mesmo
j no sculo XX, Freud (2010a, p.45,46) construir um relato ficcional
da hominizao (baseado na hiptese de uma horda primitiva composta
de canibais) em que trs tabus (compreendidos como proibies
primordiais: a do incesto, a do homicdio e a da antropofagia) deram
incio ao afastamento da cultura em relao ao estado animal primitivo,
dos quais, agrega, apenas o canibalismo parece ser malvisto por todos
nico ndice de nossa condio humana. Todavia, a especificidade
criada pelo Estado, na fico jurdica do estado de natureza (que ,
sempre, uma fico canibal), no consiste exatamente na passagem
da animalidade humanidade: o homem antes de se tornar homem
mais animal que os outros animais (como na formulao invocada por
Grotius) ou, invertidamente, o que outra forma de dizer o mesmo,
um animal menos animal, incapaz de ser animal, como Daniel Defoe
caracterizar o menino-lobo Peter4. A mitologia ocidental que liga o
4 So muitas as caracterizaes feitas por Defoe (1726) desta falta de animalidade: o homem,
no constitudo para ser um selvagem, no possui armas para se defender, nem dentes ou garras
para rasgar e devorar; determinado pelo Criador a supri-los pela autoridade de sua pessoa, um
temor dele se estabelece sobre as bestas, e ele possui mos que lhe foram dadas, primeiro para
fazer, e depois para fazer uso de armas, tanto para govern-las para sua segurana, quanto para
destru-las para se alimentar; Um homem no mais apto para ser uma besta do que uma besta
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
258
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
259
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
260
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
249
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
250
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
251
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
252
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
253
na bibliografia.
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
254
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
255
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
256
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
257
18 O egosmo da frmula (presente em muitas outras dos antropfagos) s pode ser entendido
pesando a limitao da cabina ptolomaica, a impossibilidade de universalizao (de sair do
horizonte de pedrada, de eliminar completamente os tabus), isto , no compreendendo o eu
como um sujeito indivisvel. Nesse sentido, mostra-se til o recurso filosofia de Max Stirner,
que poderia muito bem ser considerado um romntico da Antropofagia, para usar a linguagem
do movimento. No egosmo anti-narcisista de Stirner (2009, p.235), o eu, o extra-humano, pode
se desidentificar de toda espcie na medida em que afirma a sua singularidade (ou unicidade), ou
seja, ao assumir a posio, sempre transitria, de um eu radical, que no pode ser reduzido a nada
daquilo que o caracteriza, a nada daquilo que ele (mulher, judeu, animal), um eu que consiste
nas suas relaes de apropriao, com aquilo que (e como) apropria, digere e dissolve, incluindo
a si mesmo: o eu no tudo, destri tudo, e s o eu que progressivamente se dissolve, o eu que
nunca , o eu... finito verdadeiramente eu. Para Stirner (2009, p. 421,430,403), o eu sempre
transitivo (outro modo de dizer que o eu nunca ), uma posio instvel, mltipla, aproprivel
por qualquer um (inclusive pelos outros no-humanos, pois assim como Um homem no est
destinado a nada, no tem nenhuma misso particular, nenhuma destinao, tampouco (...)
uma planta ou um animal a tm), mas jamais absolutizvel, que resiste a toda sublimao que o
converta em ponto de vista fixo, que converta os indivduos em exemplares de uma espcie,
ou seja, que produza seu adestramento. Desse modo, talvez se trate de uma radicalizao do
eu em ainda outro sentido, se admitirmos a hiptese de Karl Brugmann lembrada por Daniel
Heller-Roazen (2010, p.135), segundo a qual o termo grego ego, assim como seus correlatos
no indo-europeu, derivaria de um substantivo neutro (*eg[h]om), que significaria simplesmente
aquiedade (Hierheit): originalmente, eu teria o sentido de ser insubstancial de qualquer coisa
que fosse indicada como aqui, fosse ela animada ou inanimada, humana ou inumana.
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
Bibliografia
ANDERS, Gnther. Teses para a Era Atmica. Traduo de Alexandre
Nodari e Dborah Danowski a ser publicada no Sopro. 2013.
ANDRADE, Mrio de. Macunama, o heri sem nenhum carter. Edio
crtica coordenada por Tel Porto Ancona Lopez. Coleo Arquivos
UNESCO, 1988.
ANDRADE, Oswald de. A utopia antropofgica. 2. ed. So Paulo:
Globo, Secretaria da Cultura do Estado de So Paulo, 1995.
______. Esttica e poltica. 2.ed. So Paulo: Globo, 2011.
ARENDT, Hannah. A condio humana. 10.ed. Traduo de Roberto
Raposo. Rio de Janeiro: Forense Universitria, 2007.
258
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
259
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
260
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
261
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
261
revista landa
Vol. 1 N 2 (2013)
262