Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
A
unidade das ci5ncias do !undo co! as ci5ncias do 7o!e! pereita*
i0urando as Plti!as no 0rau !ais elevado de 8di0nidade; do
con7eci!ento* onde os enM!enos T enM!enos da sociedade T s@o*
pelo seu !#Li!o teor de co!pleLidade* os !ais di:ceis de prever e os
!ais #ceis de !odiicar* obri0ando o cientista verdadeiro ao estudo
prvio das pri!eiras ci5ncias da srie* at >ue l7e per!ita o acesso ao
ra!o !ais nobre da ci5ncia T a Sociolo0ia* ci5ncia da 7u!anidade*
"oroa!ento de toda a or!a?@o cient:icaD
As seis ci5ncias unda!entais do Curso de :ilosofia Positi!a de
"o!te s@o a 4ate!#tica* a Astrono!ia* a F:sica* a Qu:!ica* a Biolo0ia
e a Sociolo0iaD Por volta de %'1G* acrescentou "o!te u!a sti!a
ci5ncia unda!ental T a 4oralD "o! respeito a esse prolon0a!ento da
srie por "o!te* escreve LaubierE 8+endo por obOeto o estudo do
indiv:duo* co!o a Sociolo0ia o da /u!anidade* a 4oral considera no
7o!e!* n@o so!ente a inteli05ncia e a atividade* co!o a Sociolo0ia*
!as ta!b! o senti!entoD Desta sorte a ci5ncia !ais co!pleLa* a
Pnica co!pleta* por>uanto verdadeira!ente concretaE considera seu
obOeto* o indiv:duo 7u!ano* e! sua totalidade* ao passo >ue as de!ais
n@o conserva! sen@o certas propriedades dos seres co! abstra?@o dos
de!ais;D
!
A ci5ncia* to!ada pela valora?@o positivista* est# aci!a da
ilosoia* na !edida e! >ue esta se conunde co! a !eta:sicaD
A lei dos tr5s estados ou lei da evolu?@o* >ue Au0usto "o!te
eLpMs no to!o III do Sistea de Poltica Positi!a2 coloca a 7u!anidade e
o con7eci!ento e! tr5s ases sucessivas de desdobra!entoE o estado
teolW0ico* te!por#rio e proped5utico* e! >ue o 7o!e! busca as causas
e tudo eLplica* na .nsia de con7eci!ento absoluto ou supre!o* pela
interven?@o de divindades* nele i!perando os teWlo0os e !ilitares* co!
o senti!ento de con>uista do!inante e! toda a sociedade; o estado
!eta:sico* de transi?@o* e! >ue entidades abstratas eLplica! os
enM!enos ou os atos se li0a! a idias* >ue O# n@o s@o co!pleta!ente
preternaturais* ne! si!ples!ente naturais* !as 8abstra?Nes
personiicadas;* do!inando nesse estado inter!edi#rio os ilWsoos e
Ouristas co! a sociedade ani!ada por u! senti!ento de deesa; eni!*
c7e0a2se ao estado cient:ico* >ue o estado positivo ou :sico* ponto
inal da escala do con7eci!ento e 0rau superior de or!a?@o deinitiva
da ci5ncia* co! o i!prio dos s#bios* cientistas e tcnicos* co! o
abandono das anti0as preocupa?Nes de con7eci!ento absoluto pela
investi0a?@o das causas* t@o caracter:stica dos dois per:odos
antecedentes* co! a li!ita?@o da inteli05ncia ao con7eci!ento relativo*
>ue per!ite a or!a?@o da ci5ncia e a veriica?@o das leisD A: a raA@o
7u!ana* tendo deiLado de parte a ic?@o dos teWlo0os* do estado inicial*
e despreAado a abstra?@o dos !eta:sicos* do estado inter!edi#rio* se
entre0a de todo aos processos de de!onstra?@oD O e!pre0o desses
processos eA poss:vel a apari?@o da ci5ncia* isso ocorreu no estado
positivoD
A classiica?@o das ci5ncias de Au0usto "o!te* estabelecendo a
unidade do ca!po cient:ico* n@o oi acol7ida co! entusias!o pelas
eseras idealistas da Ale!an7a* onde os neo]antistas de 4arbur0o e de
Baden renovara! a discuss@o do proble!a* tais as dPvidas >ue se
er0uia! acerca da natureAa das ci5ncias do 7o!e!* no!eada!ente as
ci5ncias 7istWricas* do esp:rito* da sociedade e da culturaD
6indelband* -ic]ert* Sta!!ler* e ora da>uele c:rculo* !as
nave0ando ta!b! na corrente do idealis!o* Dilt7e9* certiicara!2se
sobretudo da i!port.ncia >ue to!a para a rela?@o social* obOeto
da>uelas ci5ncias* certos dados >ue n@o entra! no ca!po da
eno!enolo0ia da natureAa e portanto das ci5ncias naturaisD
Estes dados* operando corte dicotM!ico entre ci5ncias da
natureAa e ci5ncias da sociedade* v5! separ#2las e! duas Wrbitas
distintas e autMno!as* >ue al0uns* eLa0erando as i!plica?Nes da
oposi?@o idealista* to!a! por irredut:veisE o desenvolvi!ento e!
6indelband* a inalidade e! Sta!!ler* a vontade e! Dilt7e9*
ele!entos co! >ue o 7o!e! e!presta ao enM!eno social e Zs rela?Nes
entre esses enM!enos certa estrutura de >ue carece a orde!
eno!5nica da natureAaD
2. N&#'(&)"*#&* *+,-.- I$!&)"*#&* +!*,"("#'&)"*#&*- ."*#o(""*#&* !
')#'(&)"*#&*/
Essa reviravolta !etodolW0ica na classiica?@o das ci5ncias* >ue
trouLe por resultado ecundo e i!ediato a reto!ada de prest:0io das
correntes idealistas* oi obra sobretudo dos ilWsoos O# reeridosE
Dilt7e9* 6indelband e -ic]ertD
Lo0rou Dilt7e9 na Ale!an7a >uase o !es!o destino >ue `rause*
undador de escola entre estran0eiros* sa0rado co!o !estre de Ouristas
na Espan7a e na A!rica Latina* e* no entanto* ilWsoo
se!idescon7ecido e obscuro no seio de seus patr:ciosD
A 0lWria de Dilt7e9 co!e?ou sin0ular!ente ao enveredar ele pelos
ca!in7os da cr:tica* ocupando2se* dentre outros* de =oet7e e
/oelderlinD <# septua0en#rio deu Z esta!pa )i!Fncia e Poesia2 obra >ue
lo0rou eLtraordin#rio 5Lito liter#rioD
O ilWsoo trabal7ava silenciosa!ente na Universidade de Berli!*
preso Z inti!idade de reduAido c:rculo de disc:pulosD
Lasti!a2se Orte0a 9 =asset >ue* tendo re>_entado por a>ueles
anos do co!e?o do sculo reerida Universidade* 7aOa! as
circunst.ncias concorrido para >ue Oa!ais se aproLi!asse da obra do
!estre* a >ue! tantas ainidades de pensa!ento viera! depois prend52
lo e e! cuOas idias conessada!ente descobriu o seu alter e3o
ilosWicoD
Passara Dilt7e9 por al0o parecido co! o >ue aconteceu a
NietAsc7e* to!ado a princ:pio pelos seus conte!por.neos co!o si!ples
poeta2ilWsooD A arro0ante c#tedra universit#ria da Ale!an7a por pouco
n@o o i0norou total!enteD Envolveu a NietAsc7e na>uele 0elado
despreAo >ue sW a 0randeAa do 05nio poderia u! dia ro!per* para da:
iLar2se na i!ortalidade e no asso!bro das 0era?Nes subse>_entes*
rendidas Z venera?@o do ilWsoo* do estilista* do poetaD
V5 Orte0a 9 =asset e! Dilt7e9 o !ais i!portante vulto da
ilosoia na se0unda !etade do sculo \I\D
Acontece* por!* >ue a obra de Dilt7e9* 0ra?as Z inlu5ncia >ue
eLerceu* aos debates >ue provocou* Z intensidade co! >ue suas teses
s@o a cada passo reeLa!inadas e onde cada ra0!ento concentra co!o
>ue u! !icro2!undo de idias* per!itindo e! toda lin7a e
proundidade a !ais a!pla reaveri0ua?@o da 7istWria* aA >ue ele
perten?a* indubitavel!ente* ao >uadro dos pensadores !ais vivos >ue
a0itara! a pri!eira !etade deste sculoD
Na>uela obra inacabada* alteia2se* sobretudo* o livro >ue Dilt7e9
n@o pMde concluir e >ue tantas preocupa?Nes l7e causou no curso da
vida* co!o espin7o de rustra?@o* prestes se!pre a !a0o#2loE a
"ntroduo Ns CiFncias do Es9rito2 >ue ali#s* no diAer de Orte0a* 8sua
obra capital* sua Pnica obra;D
De eeito* toda a or?a da ori0inalidade de Dilt7e9 se representa
na>uelas p#0inas inconclusas* na>uela obra apenas esbo?ada* >ue
le!bra u!a catedral 0i0antesca* cuOa abWbada n@o se eA* certo* !as
cuOo peril basta O# para enc7er2nos Z dist.ncia do !ais 0rato asso!bro
e da !ais consoladora ad!ira?@oD
O pensador il7o de u! sculo 7istoricista* onde se co!pleta!
i!perec:veis !onu!entos de an#lise* investi0a?@o e restitui?@o do
passado* e! ter!os de alta probidade e ri0oroso labor cient:icoD
Berli! se torna o centro da ci5ncia 7istWrica e Dilt7e9* no diAer
ele0ante de Orte0a 9 =asset* 8ouve ou trata a Bopp* o undador da
lin0_:stica co!parada; a Boec7]* o ar>uiilWlo0o; a <acob =ri!!* a
4o!!sen* ao 0eW0rao -itter* a -an]e* a +reitsc7]eD "o! a 0era?@o
anterior dos /u!boldt* Savi0n9* Niebur7* Eic77orn* or!a! estes
0i0antes a or!id#vel alan0e da c7a!ada escola 7istWrica;D
#
-espirando essas idias* eA2se ele 7istoriadorD
4as o >ue i!pressiona e! sua obra !enos o ilWsoo da 7istWria
>ue o iniciador da revis@o cr:tica da teoria da ci5nciaD
A>ui nos aparta!os de Orte0a 9 =asset* >ue viu e! Dilt7e9
principal!ente o 7istoriadorD
A di!ens@o dos te!as >ue ele versou d@o idia da enver0adura
necess#ria para u! ilWsoo tornar2se a: atual* novo* ori0inal* ecundoD
+udo isso Orte0a 9 =asset encontrou co! i!perei?Nes no
pensador nervoso de idias e copioso de conceitos >ue oi o insi0ne
Dilt7e9D
A nosso ver por! !aior ainda >ue o intrprete da 7istWria o
autor da nova a0rupa?@o das ci5nciasD A prounda voca?@o dos estudos
7istWricos 52lo ir al! dos conceitos positivistas sobre a natureAa das
ci5nciasD
Se u!a idia !#Li!a consente ali#s diAer desse 8cr:tico da raA@o
7istWrica;E a>ui te!os u! 05nio* essa idia n@o oi outra sen@o a >ue
separou e! duas eseras distintas as ci5ncias do esp:rito das ci5ncias
da natureAaD
Dilt7e9 aparece a: para os idealistas co!o o valente e!ancipadorD
^ de estran7ar >ue Orte0a 9 =asset* tendo recon7ecido a
i!port.ncia capital da "ntroduo Ns CiFncias do Es9rito2 n@o se 7aOa
iLado nesse ponto* para nele ir!ar os crditos do 7istoriador2ilWsoo
Zs 0lWrias da i!ortalidadeD
Que eA Dilt7e9 sob esse aspecto[ Que passo deu ele para iniciar
e encoraOar o vi0oroso processo de reabilita?@o ulterior dos !ovi!entos
idealistas[
Nada !ais >ue to!ar as ci5ncias 7istWricas* ci5ncias do 7o!e!*
da sociedade e do Estado* O# ent@o se! arri!o ilosWico* por se
arontare!* desde /e0el* co! a>uela crise de estrutura decorrente da
enor!idade do predo!:nio naturalista e dar2l7es ent@o os ci!entos de
nova solideA* reerindo2as todas a essa cate0oria* >ue* to!ando a
desi0na?@o ainda rPstica de "i5ncias do Esp:rito* oi sobre!odo
aperei?oada co! as corre?Nes e acrsci!os de 6indelband e -ic]ert*
ilWsoos neo]antistas da escola de BadenD
E! discurso de posse na Acade!ia de "i5ncias de Berli!* assi!
co!pendiou Dilt7e9 as aspira?Nes intelectuais de sua obraE 8"o!ecei a
unda!entar as ci5ncias particulares do 7o!e!* da sociedade e da
7istWriaD Busco2l7es o unda!ento e a coneL@o na eLperi5ncia*
independente da !eta:sica; pois os siste!as dos !eta:sicos deca:ra!*
e apesar disso continua a vontade a eLi0ir co!o se!pre >ue propWsitos
ir!es 0uie! a vida dos indiv:duos e presida! Z dire?@o da sociedadeD
8O sculo ilosWico >uis transor!ar a vida atravs de u!a teoria
abstrata e 0eral da natureAa 7u!anaD Esta teoria !ostrou2se ao !es!o
te!po triunante e insuiciente e at certo ponto eversiva na sua
arro0.nciaD Nosso sculo recon7eceu* co! a escola 7istWrica* a
7istoricidade do 7o!e! e de toda a orde! socialD "u!pre todavia levar
a cabo a unda!entada eLplica?@o das novas concep?NesD ELi0e2se o
e!pre0o de conceitos e !todos !ais apurada!ente psicolW0icos* >ue
aco!pan7e! o cresci!ento da vida 7istWrica; deve2se sobretudo
patentear e to!ar na devida conta* e! todas as realiAa?Nes 7u!anas*
co!o ta!b! nas da inteli05ncia* a totalidade da vida da al!a* a a?@o
do 7o!e! co!pleto* volitivo* sensitivo* intelectivoD;
$
Y teoria do con7eci!ento de Dilt7e9* co!o observou =loc]ner* se
depara esse proble!a b#sico* de cuOa solu?@o tudo o !ais dependeE o
do entrela?a!ento do !undo da eLperi5ncia 8eLterna; $natural) co! o
!undo da consci5ncia 8interna; $espiritual)D
Pondera a>uele !oderno 7istoriador da ilosoiaE 8+anto do ponto
de vista eLterno das ci5ncias naturais co!o da polaridade interna das
ci5ncias do esp:rito poss:vel eLplicar esse entrosa!entoD O propWsito
de Dilt7e9 assenta e! de!onstrar >ue se pode se0uir este ou a>uele
ca!in7o e e!preender e! bases e!p:ricas a an#lise dos atos da
consci5ncia;D
-eside ta!b! no .!a0o de sua posi?@o >ue tanto se 7#2de
proceder no assunto por via de siste!atiAa?@o construtiva co!o da
releL@o 7istWricaD
&
A eLperi5ncia T eLpri!e o !es!o autor T te! para o cientista
da natureAa* Zs voltas se!pre co! realidades eLternas* si0niicado
inteira!ente distinto da>uele >ue to!a na re0i@o das ci5ncias do
esp:ritoD
A>ui* ala2nos Dilt7e9 e! palavras >ue =loc]ner transcreve
teLtual!enteE 8Indiv:duos e atos co!pNe! os ele!entos desta
eLperi5ncia* sua natureAa sub!ers@o* no obOeto* de todas as or?as
aetivas; o prWprio obOeto sW se constrWi paulatina!ente sob as vistas da
ci5ncia e! pro0resso;D
1(
O aoris!o de Dilt7e9 de >ue 8no vasto c:rculo das coisas sW o
7o!e! co!preens:vel ao 7o!e!; denota >ue o princ:pio unda!ental
das ci5ncias do esp:rito n@o se conunde co! o princ:pio >ue re0e as
ci5ncias da natureAaD
Na>uelas* >ue t5! por escopo* se0undo Dilt7e9* a realidade
7istWrico2social* 7# 8co!preens@o;; nWs as co!preende!os; no seu
obOeto a al!a vive* as or?as e!ocionais opera!* a auto2releL@o co!o
>ue do!inaD De seu contePdo lW0ico* de suas un?Nes racionais* >uase
n@o 7# >ue alar* pois o >ue i!porta* tocante Z !atria social e
7istWrica* captar2l7e o sentidoD
Nas ci5ncias da natureAa* ao contr#rio* to!a o cientista o
enM!eno para eLplic#2lo* ordenando2a 7abitual!ente se0undo a
causalidade da lei >ue o 0overnaD
"lebre 7istoriador da ilosoia e undador de u!a das correntes
!ais ecundas da ilosoia neo]antista* 6indelband* >uando reitor da
Universidade de Estrasbur0o* proeriu ali o clebre discurso de %'&,
intitulado 8/istWria e "i5ncia da NatureAa;* enaltecido co!o cap:tulo
dos !ais celebrados de sua cl#ssica e aa!ada obra Prel?dios2 onde o
e!inente ilWsoo da escola de Baden* >uase e! conco!it.ncia co!
Dilt7e9* interveio na >uest@o !etodolW0ica das ci5nciasD
O sentido antinM!ico da ilosoia de `ant* ilWsoo de >ue! O# se
disse >ue 8depois dele nen7u! princ:pio novo se criara;* reponta na
obra de 6indelband ostentando a>uela nitideA* >ue ali#s Oa!ais altou a
al0uns neo]antistas de alt:ssi!o !ereci!ento ilosWico* co!o* por
eLe!plo* no ca!po das letras Our:dicas o insi0ne =ustavo -adbruc7D
A pri!eira antino!ia de 6indelband consiste no corte entre as
ci5ncias racionais T ilosoia e !ate!#tica T e as ci5ncias da
eLperi5nciaD
Estas* >ue nos interessa! particular!ente* s@o a>uelas* se0undo
6indelband* cuOa !iss@o se cira no con7ecer deter!inada realidade*
>uando esta se aA acess:vel Z eLperi5nciaD
11
"o! as palavras do ilWsoo* pode!os diAer >ue nas ci5ncias da
eLperi5ncia o >ue se busca pelo con7eci!ento do real a 0eneraliAa?@o
sob a or!a de lei natural* ou o particular debaiLo de deter!inada
or!a 7istWricaD
12
"7e0a assi! 6indelband a no!ear as pri!eiras* ci5ncias das
leis* as se0undas* ci5ncias dos aconteci!entos; a>uelas se ocupa! do
>ue se9re existe2 estas da>uilo >ue al3ua !eC @G existiu,
13
"un7a 6indelband para o pensa!ento cient:ico novas
eLpressNesE ci5ncias no!otticas e ci5ncias idio0r#icasD
4as a!bas T adverte se!pre T 0uarda! invariavel!ente esse
ponto co!u! de contatoE s@o ci5ncias da eLperi5ncia* o >ue aA >ue
tanto o naturalista co!o o cientista social ou 7istoriador ven7a! das
!es!as pre!issas* do !es!o ponto lW0ico de partidaE as eLperi5ncias*
os atos da percep?@oD
14
E se distancia!* por outra parte* na considera?@o 0nosiolW0ica e
aLiolW0ica dos atosD
U!* o naturalista* vai* se0undo a lin0ua0e! de 6indelband* Z
procura de leis; o outro* o 7istoriador* de aconteci!entosD
O pri!eiro n@o se contenta co! o enM!eno insulada!ente* >ue
carece ainda de valor cient:ico; o se0undo to!a o ato co!o realidade O#
valorada e! si !es!a; a>uele inclina o pensa!ento Z abstra?@o* este Z
conte!pla?@o; ali se pede! teorias e leis* a>ui valores e verdadesD
FaA ainda 6indelband a ressalva de >ue aceitaria as desi0na?Nes
tradicionais de ci5ncias naturais e ci5ncias 7istWricas* contanto >ue
nessas perspectivas !etodolW0icas se inclu:sse a psicolo0ia entre as
ci5ncias da natureAaD
1
Assinala o ilWsoo >ue o dualis!o por ele estabelecido
pura!ente or!al* entende co! os ins do con7eci!ento* >ue nu! caso
procura a lei 0eral* noutro o aconteci!ento 7istWrico* particular* nada
tendo pois >ue ver co! o contePdo do con7eci!ento e! siD
O !es!o obOeto pode suOeitar2se licita!ente tanto Z investi0a?@o
no!ottica co!o idio0r#ica* sendo* por conse>_5ncia* relativo o
contraste entre o >ue se!pre id5ntico e o >ue Pnico e individualD
+al acontece por eLe!plo co! deter!inado idio!a >ue* atravs
de todas as varia?Nes de eLpress@o* per!anece or!al!ente o !es!oD
A despeito por! de toda sua unidade or!al* esse idio!a na vida
da lin0ua0e! al0o sin0ular e transitWrioD
1!
Depois >ue Sc7open7auer ne0ara Z 7istWria o valor de ci5ncia
aut5ntica* por ocupar2se se!pre do particular e nunca do 0eral* era de
todo co!preens:vel o e!pen7o do 0rupo neo]antista e! investi0ar o
car#ter cient:ico da>uela orde! de estudos para c7e0ar a conclusNes
air!ativas e ani!adoras* pertinentes a c7a!ada parte idio0r#ica das
ci5ncias da eLperi5nciaD
As antino!ias de 6indelband* >ue o esti!ulara! Z busca de
nova unda!enta?@o cient:ica* s@o >uase as !es!as de `antE
realidade e valor* ato e idia* causalidade e inalidade* o ser e o dever
ser* co! o proble!a O# de sua respectiva coneL@oD
+oda essa rea?@o idealista contra o positivis!o* o e!piris!o e o
ceticis!o* tocante ao !todo e aos unda!entos das ci5ncias do
esp:rito* encontra por i! seu ponto cul!inante na obra de -ic]ert*
anti0o disc:pulo e sucessor de 6indelband na c#tedra de /eidelber0D
O idealis!o ale!@o >ue aco!etera* co! Dilt7e9* a
preponder.ncia naturalista no pensa!ento cient:ico* se co!portara de
in:cio* co! tal ti!ideA* >ue a>uele ilWsoo se vira co!pelido a sacriicar
a !eta:sica na unda!enta?@o da ci5nciaD
-ic]ert idealista ]antianoD 4as idealista >ue n@o i0nora a
di!ens@o de suas or?as* co! plena consci5ncia da consolida?@o >ue
seu trabal7o intelectual 7#2de e!prestar aos esor?os antecedentes de
Dilt7e9 e 6indelbandD
"onservando a !es!a lin7a de co!bate ao e!pre0o do !todo
naturalista co!o Pnico eLclusiva!ente cient:ico* entra -ic]ert na
>uerela ilosWica para aproundar o debate e! torno da autono!ia*
!todos e unda!entos das ci5ncias do esp:ritoD
Depara!o2nos O# co! nova no!enclatura e! sua obraD
Plena!ente capacitado da delicadeAa e das diiculdades de classiicar as
ci5ncias* -ic]ert as distribui ta!b! e! dois ra!os unda!entaisE
ci5ncias da natureAa e ci5ncias da culturaD
Depois de apontar os e>u:vocos >ue poderia! decorrer da
ter!inolo0ia de 6indelband T ci5ncias no!otticas e ci5ncias
idio0r#icas T a>uelas ocupando2se do 0eral e estas do particular ou do
especial* assinala -ic]ert >ue antes l7e apraA reerir2se a u! !todo
individualiAador e a outro 0eneraliAador* n@o se estabelecendo a esse
respeito dieren?a absoluta* !as t@o2so!ente relativa* se! o >ue
nin0u! Oa!ais poder# co!preender2l7e o pensa!entoD
1#
O !todo 0eneraliAador se aplica T diA ele T Zs ci5ncias da
natureAa e o individualiAador Zs ci5ncias da culturaD
Sua teoria da ci5ncia pura!ente or!al e n@o destrWi* ao
contr#rio das obOe?Nes >ue se l7e iAera!* a unidade da ci5nciaD
A 5nase de seus trabal7os* adverte o !es!o -ic]ert* n@o oi
posta na distin?@o entre o !todo 0eneraliAador e o !todo
individualiAadorD 4as e! de!onstrar os unda!entos >ue i!pNe! a
considera?@o da vida cultural n@o apenas por via 0enrica sen@o
ta!b! por via espec:ica* pelos ca!in7os da individualiAa?@oD
E co!o a toda cultura adere! valores* or?a e!pre0ar
co!binada2!ente as or!as de trata!ento da realidade cultural* a
saber* a individualiAadora* e a decorrente de u! processo de
investi0a?@o das rela?Nes de valoresD
SW a esta altura >ue se perde a possibilidade de uniicar lW0ica e
or!al!ente a realidade estudadaD
1$
As disciplinas se separa! e! ca!pos distintos* >uanto aos
!todos e!pre0ados* na !edida e! >ue ten7a!os* de u! lado*
ci5ncias avalorativas* doutro* ci5ncias cuOo obOeto i!pli>ue valores ou
rela?Nes de valores tornando2se* por conse>_5ncia* decisivo o proble!a
de valor para a teoria do !todo nas ci5nciasD
A !es!a realidade pode ser obOeto* se0undo -ic]ert* de dois
pontos de vista distintosE a realidade natureAa >uando a to!a!os
co! reer5ncia ao 0eral* e 7istWria* se nos detiver!os no eLa!e do
especial e particularD E!pre0a2se no pri!eiro caso o !todo
0eneraliAador das ci5ncias da natureAa; no se0undo o !todo
individualiAador da 7istWriaD
1&
8"o! essa distin?@o T acrescenta -ic]ert T possu:!os o
al!eOado princ:pio or!al da divis@o das ci5ncias e >ue! >uiser
lo0ica!ente c7e0ar a u!a teoria cient:ica 7# de to!ar por base
indispens#vel essa distin?@o or!al;D
2(
Lu0ares 7# na obra de -ic]ert onde suas idias acerca do car#ter
das ci5ncias da natureAa s@o eLpostas co! rara transpar5ncia e
li!pideAD
/aOa vista >uando ele acentua o contraste das !es!as co! as
ci5ncias 7istWrico2culturaisD DiA -ic]ert ent@o >ue na !ais a!pla
acep?@o da palavra nen7u! obOeto e! princ:pio pode urtar2se ao
trata!ento natural2cient:ico* pois natureAa 8 a realidade conOunta
ps:>uico2corporal* to!ada 0enerica!ente* co! indieren?a aos
valores;D
21
O cientista da natureAa neutraliAa2se perante os valores e as
valoriAa?Nes dos obOetosD +o!a2os livres do >ue neles 7# de individualD
O especial* tanto na :sica co!o na psicolo0ia* apenas u! 8eLe!plar;
e a ci5ncia co!e?a* para ele* >uando esses 8eLe!plares; reunidos
per!ite! a iner5ncia de leis de 8rela?Nes conceituais ou 0erais;D
22
A conclus@o >ue to!a!os de autores >ue t@o lon0e conduAira! o
debate !etodolW0ico para salvar as c7a!adas ci5ncias do esp:rito ou da
cultura >ue da: por diante O# se pode alar co! !ais se0uran?a e!
dois !undos distintosE o da natureAa e o da sociedadeD
No pri!eiro* 7# leis naturais* iLas* per!anentes* eternas*
i!ut#veis co! toda a inviolabilidade do deter!inis!o :sico2!ec.nico;
no se0undo i!pera! as !udan?as* as dierencia?Nes* o
desenvolvi!entoD
O pri!eiro o !undo da 7o!o0eneidade* o se0undo* o da
7etero0eneidadeD
No pri!eiro 7# conserva?@o* certeAa* unior!idade* repeti?@oD No
se0undo re0e a ininita diversidade* a probabilidade* o desenvolvi!ento*
a teleolo0iaD
No pri!eiro* basta u! enM!eno para levar Z lei 0eral* basta u!
eLe!plar da srie para con7ecer2se toda a espcie; no se0undo* tudo se
passa de !odo distinto e cada enM!eno * e! si !es!o* u!a espcie*
al0o irrevers:vel >ue* se0undo <elline]* eListiu u!a sW veA e nunca se
reproduAir# e! condi?Nes id5nticas* sen@o* no !el7or dos casos* e!
condi?Nes an#lo0as* da !es!a or!a >ue 8na ininita !assa dos seres
7u!anos nunca reaparecer# o !es!o indiv:duo; $<elline])D
3. A "%n"& ,o)0#"& ! &* $"1"')$&$!* #!(2"no)34"&*
O reeLa!e da teoria da ci5ncia pelas escolas neo2idealistas da
Ale!an7a a >ue nos reporta!os* te! capital i!port.ncia para aclarar
as diiculdades !etodolW0icas* >uase intranspon:veis* co! >ue se
deronta toda a ci5ncia social* sobretudo* no caso vertente* a ci5ncia
pol:ticaD
Abriu ca!in7o esse reeLa!e ao recon7eci!ento dos obst#culos
levantados ao investi0adorD F52lo ali#s co! tal vi0or >ue 7oOe raro
cientista social 7esita e! conessar os e!bara?os co! >ue se depara
para c7e0ar a apreci#veis resultados na Wrbita de sua disciplinaD
A ci5ncia pol:tica indiscutivel!ente a>uela onde as incerteAas
!ais ali0e! o estudioso* por decorr5ncia de raANes >ue a cr:tica de
abaliAados publicistas te! apontado Z releL@o dos investi0adores*
levando al0uns a duvidar se se trata a>ui real!ente de ci5nciaD
Quais s@o essas raANes[
O proessor Orlando "arval7o enu!erou e! seu prestant:ssi!o
ensaio T CaracteriCao da Teoria Heral do Estado T al0u!as dessas
dPvidas co! >ue se aronta! os estudiosos da !atria social* os >uais*
desde Su!ner 4aine a Orlando* 7avia! assinalado O# o car#ter
!ovedi?o e oscilante do vocabul#rio pol:tico* as varia?Nes se!.nticas
dos ter!os de >ue se serve o cientista social de pa:s para pa:s* co! as
!es!as palavras valendo para os investi0adores do !es!o te!a*
coisas inteira!ente distintas* co!o* por eLe!plo* a palavra de!ocracia*
a >ue se e!presta! variad:ssi!as acep?Nes* a!ea?ando i!er0ir nu!
caos se! sa:da os !ais co!petentes e idMneos esor?os de iLa?@o
conceitualD
At !es!o a eLpress@o Estado* ao redor da >ual se levanta
vast:ssi!a e respeit#vel literatura O# centen#ria* traAendo o selo de
contribui?@o !onu!ental de aa!ados pensadores e ilWsoos* n@o pMde
orrar2se ao c:rculo vicioso de incerteAas e obOe?Nes* >uanto Z
deter!ina?@o eLata do si0niicado de >ue se revesteD
"o!pila!2se da anti0_idade aos nossos dias* nos teLtos !ais
autoriAados da releL@o ilosWica e Our:dica* copiosos conceitos >ue
serve! apenas de atestar >u@o lon0e nos ac7a!os ainda da
caracteriAa?@o satisatWriaD
Da: por>ue Bastiat* co! ina ironia* anunciava e! !eados do
sculo \I\* pr5!io de 1GDGGG rancos a >ue! l7e respondesse a
contento a interro0a?@o >ue ele iAera ao pedir >ue l7e deinisse! o
EstadoD
Esse es!oreci!ento de Bastiat corrobora o >ue /e0el dissera da
ci5ncia do Estado* to!ando2a por pri!eira das ci5ncias* pela
i!port.ncia e pelas co!plica?Nes >ue a envolve!D
O reitor LoBell de /arvard* citado pelo proessor "arval7o*
interveio ta!b! co! pessi!is!o no debate* para le!brar >ue alta Z
ci5ncia pol:tica esse re>uisito indispens#vel Z ci5ncia !odernaE a
no!enclatura ininteli0:vel ao 7o!e! educado* o >ue per!ite a todo
lei0o ocupar2se* co! a !ais santa e incorri0:vel leviandade* da>uilo
onde se det5! ou naura0a! e! diiculdades a!ar0as* cientistas e
ilWsoos insi0nes* ao versare! conceitos co!o os de 0overno* na?@o*
liberdade* de!ocracia* socialis!o* etcD
+e!2se sobretudo reerido >ue o trabal7o do cientista da natureAa
eLtraordinaria!ente acilitado pela circunst.ncia de os enM!enos
tere! a: eLterioridade Z parte do observador ou as subst.ncias de >ue
trata* por eLe!plo* o >u:!ico* no seu laboratWrio* podere! ser pesadas
ou !edidas* ou ainda a eLperi5ncia do :sico* co!o assinalou Lord
Br9ce* n@o ter !ais re>uisito de renova?@o >ue a vontade do
investi0ador* aAendo >ue este* se!pre por via da eLperi5ncia e da
observa?@o* possa c7e0ar ao con7eci!ento de leis pereita!ente eLatas
e unior!esD
4as se o oLi05nio* o enLore e o 7idro05nio 8se co!porta! da
!es!a !aneira na Europa* na Austr#lia ou e! S:rius;* se >ual>uer
!udan?a na co!posi?@o do ele!ento >u:!ico encontra no cientista
condi?Nes #ceis e se0uras de eLa!e e esclareci!ento* o !es!o n@o se
d# co! o enM!eno social e pol:ticoD
Fica este suOeito a i!percept:veis varia?Nes* de u! para outro
pa:s* at !es!o na pr#tica do !es!o re0i!e; ou de u! a outro sculo*
de u!a a outra 0era?@oD
As institui?Nes* conservando por veAes o !es!o no!e* O#
passara! todavia pelas !ais capric7osas altera?NesD
O !aterial de >ue se serve assi! o cientista social cria pela
eLtre!a !utabilidade de sua natureAa* n@o so!ente Wbices >uase
invenc:veis ao estudioso* co!o torna penos:ssi!o sen@o i!poss:vel o
recon7eci!ento* na "i5ncia Pol:tica* de leis iLas* unior!es*
invari#veisD
Obst#culo i0ual!ente srio* >ue se so!a aos de!ais O# reeridos e
de ei?@o n@o !enos desalentadora* decorre da i!possibilidade e! >ue
ica o observador de neutraliAar2se perante o enM!eno >ue estuda*
para da: alcan?ar conclusNes v#lidas* l:citas* i!parciais* obOetivas* >ue
n@o seOa! ruto de inclina?Nes e!ocionais passa0eiras ou de Ou:Aos
preor!ados na !ente do observadorD
A consci5ncia de >ue! observa n@o raro se li0a ao enM!eno ou
processoD Sua ader5ncia a deter!inado Estado* seu lastro ideolW0ico*
sua viv5ncia e! certa poca* suas rea?Nes psicolW0icas e! presen?a dos
!ais distintos 0rupos* desde a i0reOa* o sindicato e a co!unidade at Z
a!:lia e Z escola* aAe! desse observador unidade irredut:vel* capaA de
e!prestar ao enM!eno observado todo o eiLe de peculiaridades >ue o
aco!pan7a!* recebidas ou inatasD
Por !ais >ue orceOe n@o c7e0ar# ele nunca a captar o enM!eno
social i!parcial!ente* e!ancipado do c:rculo vicioso ou da ca!ada
densa de preconceitos >ue o rodeia!D
"o! essas pondera?Nes pessi!istas* !as acauteladoras* 7# de
atuar pois o estudioso da sociedade* >ue* co! o !:ni!o de do0!atis!o
inconsciente* se propon7a a versar o contePdo diic:li!o das ci5ncias
sociais* ri0orosa!ente advertido O# de seus e!bara?osD
Onde entra! atos e senti!entos 7u!anos* sW a considera?@o
despretensiosa dos aspectos 7istWricos* Our:dicos* sociolW0icos e
ilosWicos* onte! e 7oOe* neste ou na>uele Estado* dar# Z proble!#tica
pol:tica da sociedade o aproLi!ado teor de certeAa >ue vir# u! dia
0alardoar o esor?o do cientista social* 7onesto e incans#vel* cuOo
trabal7o* antes da rutiica?@o* se!pre to!ou e! conta a !edida
contin0ente das verdades >ue se eLtrae! do co!porta!ento dos 0rupos
e da din.!ica das rela?Nes sociaisD
4. P("*2& 1")o*31"o
A "i5ncia Pol:tica* e! sentido lato* te! por obOeto o estudo dos
aconteci!entos* das institui?Nes e das idias pol:ticas* tanto e! sentido
teWrico $doutrina) co!o e! sentido pr#tico $arte)* reerido ao passado*
ao presente e Zs possibilidades uturasD
+anto os atos co!o as institui?Nes e as idias* !atrias desse
con7eci!ento* pode! ser to!ados co!o ora! ou deveria! ter sido
$considera?@o do passado)* co!o s@o ou deve! ser $co!preens@o do
presente) e co!o ser@o ou dever@o ser $7oriAontes do uturo)D
/# se!pre* e! ace dos proble!as dessa investi0a?@o* pertinente
a atos* institui?Nes e idias* n@o i!porta o te!po 7istWrico T onte!*
7oOe* a!an7@ T e! >ue os to!e!os* a>uilo >ue os ale!@es c7a!a!
sein ou sollen2 o pri!eiro desi0nando a realidade >ue * o se0undo a
realidade do dever serD
Nessa !es!a e lar0a acep?@o* cabe o eLa!e das institui?Nes* dos
atos e das idias reeridas aos ordena!entos pol:ticos da sociedade
debaiLo do tr:plice aspectoE ilosWico* Our:dico ou pol:tico propria!ente
dito e sociolW0icoD
4as ne! todos os autores* tratadistas e publicistas >ue versa!
te!as de "i5ncia Pol:tica* se pNe! de acordo co! iLar* de !aneira t@o
a!pla* co!o vi!os aci!a* o contePdo e a conor!a?@o desta disciplinaD
Parte toda a "i5ncia Pol:tica de conceitos pol5!icos* >uanto ao
!todo* >uanto Z eLtens@o de seus li!ites* >uanto ao no!e >ue se 7#2
de ele0er para essa cate0oria de estudos* conor!e tere!os !ais
adiante enseOo de patentearD
Passe!os no entanto revista aos distintos aspectos >ue per!ite!
acentuar co! !ais 5nase o car#ter transitWrio da disciplina* ao >ual se
7# preponderante!ente reduAido* consoante o trata!ento >ue l7e
!inistra o ilWsoo* o sociWlo0o ou o OuristaD
Desde a !ais alta anti0_idade cl#ssica* principal!ente desde
SWcrates* Plat@o e AristWteles* os assuntos pol:ticos i!pressiona! o
05nero 7u!ano* se>uioso de con7ec52los e apround#2losD
AristWteles conclui na =rcia u! ciclo de estudos pol:ticos
consciente!ente especulativosD
4as nos ra0!entos das constitui?Nes >ue o ilWsoo esta0irita
analisa* assi! co!o nas Plti!as p#0inas pol:ticas de Plat@o* seu
predecessor* >ue no Li!ro das Leis passara O# do Estado ideal e
7ipottico ao Estado real e 7istWrico* avulta! considera?Nes de :ndole
sociolW0ica* antecipa?Nes >ue deiLa! de ser pura!ente ilosWicasD
Na Europa !edieva a ilosoia se enla?a co! a teolo0ia ao ocupar2
se de te!as pol:ticosD
E >uando estes se deine!* !oderna e conte!poranea!ente*
nu!a ci5ncia O# or0aniAada e autMno!a* conserva! al0uns de seus
cultores a posi?@o tradicional de prest:0io de an#lise ilosWica* dando
nos !anuais* tratados e co!p5ndios de ci5ncia pol:tica lu0ar se!pre
7onroso e destacado* sen@o por veAes predo!inante* ao aspecto
estrita!ente ilosWico dos proble!asD
Entre os pensadores de l:n0ua in0lesa* Field* Las]i e Bertrand
-ussel to!ara! posi?@o de teWricos ou teoriAantes* i!pulsionando a
ci5ncia pol:tica* sob inspira?@o ilosWicaD
Na Ale!an7a* "arl Sc7!itt e -udol S!endD
Nos pa:ses de l:n0ua rancesa* Dabin* 4arcel de La Bi0ne de
Villeneuve e outrosD
A Filosoia conduA para os livros de "i5ncia Pol:tica a discuss@o
de proposi?Nes respeitantes Z ori0e!* Z ess5ncia* Z Oustiica?@o e aos
ins do Estado* co!o das de!ais institui?Nes sociais 0eradoras do
enM!eno do poder* visto >ue ne! todos aceita! circunscrev52lo apenas
Z clula !ater* e!brio05nica* >ue no caso seria natural!ente o Estado*
acrescentando2l7e os partidos* os sindicatos* a i0reOa* as associa?Nes
internacionais* os 0rupos econM!icos* etcD
"onvive o debate ilosWico ade!ais co! a investi0a?@o sociolW0ica
e co! a iLa?@o Our:dica dos atos* nor!as e institui?Nes pol:ticas*
arredando assi! a possibilidade de ousada!ente air!ar!os a
eList5ncia de u! !onis!o ilosWico entre autores pol:ticos de nosso
sculo* >ue rotula! seus livros co! o no!e de "i5ncia Pol:tica ou
+eoria =eral do EstadoD
/ P("*2& *o"o)34"o
Outra di!ens@o i!portant:ssi!a >ue to!a a "i5ncia Pol:tica a
de cun7o sociolW0icoD
O estudo do Estado* enM!eno pol:tico por eLcel5ncia* se constitui
u! dos pontos altos e cul!inantes da obra 0enial de 4aL 6eberD
O proundo sociWlo0o eA co! o Estado a>uilo >ue E7rlic7 iAera O#
co! a sociolo0ia Our:dicaD Deu2l7e a consist5ncia do trata!ento
autMno!oD
"o! eeito* na sociolo0ia pol:tica de 4aL 6eber* abre2se o
cap:tulo de ecundos estudos pertinentes Z pol:tica cient:ica* Z
racionaliAa?@o do poder* Z le0iti!a?@o das bases sociais e! >ue o poder
repousaE in>uire2se ali da inlu5ncia e da natureAa do aparel7o
burocr#tico; investi0a2se o re0i!e pol:tico* a ess5ncia dos partidos* sua
or0aniAa?@o* sua tcnica de co!bate e proselitis!o* sua lideran?a* seus
pro0ra!as; interro0a!2se as or!as le0:ti!as de autoridade* co!o
autoridade le0al* tradicional e caris!#tica; inda0a2se da ad!inistra?@o
pPblica* co!o nela inlue! os atos le0islativos* ou co!o a or?a dos
parla!entos* sob a 0ide de 0rupos socio2econM!icos poderos:ssi!os*
e!presta Z de!ocracia al0u!as de suas peculiaridades !ais
la0rantesD
23
A "i5ncia Pol:tica* na sua constante sociolW0ica* n@o pode
ta!pouco i0norar as ra:Aes 7istWricas da evolu?@o pol:ticaD
Esse retrato retrospectivo* esse !er0ul7o no passado das
institui?Nes deve!2se co! !ais nitideA e ori0inalidade a =u!ploBicA e
Oppen7ei!erD
+ra?ou este Plti!o o penoso roteiro >ue se estende* atravs dos
!ais a0udos transes e das !ais a!ar0as vicissitudes* do Estado de
con>uista ao Estado de cidadania livreD "o!o or!a de coa?@o sobre os
7o!ens* o Estado se ac7a adado a desaparecer* desde >ue a escravid@o
anti0a e a escravid@o capitalista* outrora or?osas* se tornava!
doravante suprluasD
Se e! Atenas* observa Oppen7ei!er* ao lado de cada cidad@o
livre trabal7ava! cinco 7o!ens escravos* na sociedade conte!por.nea
a cada cidad@o livre corresponde o dobro de escravos* !as escravos
doutra espcie* doutro cativeiro* escravos de a?o >ue n@o t5! de
padecer ou suar >uando trabal7a!a
E o i! do Estado* se0undo o !es!o sociWlo0o* inspirado decerto
na proecia !arLista* ser# sua dilui?@o no auto!atis!o da sociedade
uturaD
24
Outro escritor pol:tico n@o !enos di0no e autoriAado pela
eLcel5ncia de sua orienta?@o sociolW0ica Vier]andt* >ue contribui Z
iLa?@o dos >uadros da "i5ncia Pol:tica* e! seus v:nculos co! a
sociolo0ia* ao estudar principal!ente o !oderno Estado nacionalD
Acentua ele o car#ter classista do Estado e da sociedade* a
din.!ica da luta pelo poder na sociedade !oderna* os partidos co!o
representa?@o de interesses e as tend5ncias e !ovi!entos reor!istas
>ue se opera! este sculo* co! respeito Zs rela?Nes de trabal7o* Z
educa?@o* Z saPde espiritual da Ouventude* e o papel da i0reOa* etcD
2
Se0uindo i0ual traOetWria* aparece a vers@o sociolW0ica da obra de
Stier2So!lo* inclinado sobretudo ao estudo da pol:tica cient:ica* seus
proble!as* sua si0niica?@o* suas tareas* sua poss:vel siste!atiAa?@oD
Desse elenco de pri!eira orde! aA parte ainda u! pensador da
ina estirpe de 4ann7ei!D Sua "deolo3ia e 'to9ia desses livros >ue
assinala! a isiono!ia intelectual de deter!inada pocaD Sente2se nele
toda a vibra?@o !ental da sociedadeD A sociolo0ia to!ada por base da
"i5ncia Pol:tica* cava ali suas ra:Aes !ais proundasD
Os te!as de reconstru?@o social* de dia0nose e interpreta?@o dos
!o!entos cr:ticos da de!ocracia* de an#lise dos conceitos pol:ticos* de
esti!ativas acerca da planiica?@o* da liberdade e do poder tece! a
!atria sociolW0ica >ue serve de substrato a al0uns dos cap:tulos !ais
ascinantes de nossa "i5nciaD
Ao dado Our:dico de sua obra* o proessor ale!@o =eor0 <elline]*
outro cl#ssico da "i5ncia Pol:tica* acrescenta co! 5nase n@o !enos
ri0orosa o aspecto sociolW0icoD
Sua teoria do Estado se revela predo!inante!ente social*
situando2o na esera !etodolW0ica dos dualistas* ou seOa* dos >ue
to!a! a "i5ncia Pol:tica se0undo o binM!io Direito e SociedadeD
A estante cl#ssica da sociolo0ia inclui* por Plti!o* esse no!e
0lorioso para a "i5ncia Pol:tica >ue oi o de /er!ann /eller* cuOa obra
inacabada te! todos os pri!ores de es>ue!atiAa?@o 0enialD
Lan?ou ci!entos indestrut:veis Z co!preens@o da doutrina do
Estado co!o sociolo0ia* co!o ci5ncia da realidade* co!o teoria das
estruturasD Estudou* co! ri0or* no seu !onu!ental Staatslehre2 o
!todo e a !iss@o da teoria do Estado* a realidade social* o Estado
propria!ente dito* co! seus pressupostos 7istWricos* be! co!o as
condi?Nes culturais e naturais da unidade estatal* sua ess5ncia e
inalidade* lasti!ando2se n@o 7aOa conclu:do o plano da obra* >ue
todavia u! ra0!ento de 0randeAa e i!ortalidadeD /onra as alturas a
>ue pode c7e0ar o racioc:nio pol:tico de u! pensadorD
5. P("*2& 6'(0$"o
+e! sido ta!b! a "i5ncia Pol:tica obOeto de estudo >ue a reduA
ao Direito Pol:tico* a si!ples corpo de nor!asD
+end5ncia de cun7o eLclusiva!ente Our:dico ve! representada
por `elsen* >ue constrWi u!a +eoria =eral do Estado* onde leva Zs
Plti!as conse>_5ncias* no estudo da principal institui?@o 0eradora de
enM!enos pol:ticos* o seu or!alis!o de inspira?@o ]antista e unda
e! bases estrita!ente !onistas* de ei?@o Our:dica* a nova teoria >ue
assi!ilou o Estado ao Direito e tantos protestos arrancou de ilWsoos e
pensadores durante as Plti!as dcadasD
O Estado* se0undo `elsen* pertencendo ao !undo do dever ser*
do sollen2 se eLplica pela unidade das nor!as de direito de deter!inado
siste!a* do >ual ele apenas no!e ou sinMni!oD
Que! elucidar o direito co!o nor!a elucidar# o EstadoD A or?a
coercitiva deste nada !ais si0niica >ue o 0rau de eic#cia da re0ra de
direito* ou seOa* da nor!a Our:dicaD
O Estado* or0aniAa?@o de poder* para `elsen* se esvaAia de toda a
substantividadeD Os ele!entos !ateriais >ue o co!pNe! T territWrio e
popula?@o T se converte!* respectiva!ente* na t:pica e revolucion#ria
lin0ua0e! do anti0o proessor vienense* e! Ibito es9acial e Ibito
9essoal de validade do ordena!ento Our:dicoD
A doutrina de `elsen te! sua ori0inalidade e! banir do Estado
todas as i!plica?Nes de orde! !oral* tica* 7istWrica* sociolW0ica*
criando o Estado co!o puro conceito* a0i0antando2l7e o aspecto or!al*
retinta2!ente Our:dico* escurecendo a realidade estatal co! seus
ele!entos constitutivos* !ateriais* conor!e vi!osD "7e0a Z 7ipertroia*
O# desco!unal* do ele!ento or!al T o poder* posto >ue dissi!ulado
este na santidade inviol#vel de nor!as concebidas co!o direito puroD
Essa teoria* >ue aA de todo Estado Estado de Direito* por situar
Direito e Estado e! rela?@o de identidade* u!a veA aceita apa0aria na
consci5ncia do Ourista o sentido dos valores e na senten?a do
!a0istrado os escrPpulos nor!ais de e>_idade* do !es!o !odo >ue
avoreceria o despotis!o das ditaduras totalit#rias* por e!prestar base
Our:dica a todos os atos do poder* at !es!o os !ais inconceb:veis
contra a vida e a !oral dos povosD O eLe!plo e eLperi5ncia da
Ale!an7a naAista recente para !ostrar at onde pode! c7e0ar as
conse>_5ncias de u! positivis!o nor!ativista* Z !aneira ]elsenianaD
"riticou2se a `elsen* e co! raA@o* o 7aver criado u!a +eoria do
Estado se! Estado e u!a +eoria do Direito se! DireitoD
Entre os publicistas clebres da Fran?a* no sculo \\*
encontra!os autores !ais preocupados co! o aspecto Our:dico da
"i5ncia Pol:tica do >ue propria!ente co! as suas ra:Aes na ilosoia e
nos estudos sociaisD
N@o s@o t@o radicais >uanto `elsen* >ue reduAiu o Estado a
considera?Nes eLclusiva!ente Our:dicasD 4as aAe! da +eoria =eral do
Estado u! ap5ndice ou introdu?@o ao Direito PPblico* no!eada!ente
ao Direito "onstitucional* n@o 7esitando e! versar te!as pertinentes
ao Estado e! livros de Direito "onstitucional* se0undo vel7a tradi?@o*
ilustrada* dentre outros* por Du0uit* co! o seu !onu!ental tratado*
cuOa pri!eira parte* votada ao Estado* abran0e certas an#lises onde a
cada passo to!a o sociWlo0o o lu0ar do OuristaD
E! "arr de 4alber0* depara2se2nos outro cl#ssico dessa
orienta?@o* >ue se inclina !ais para o Direito do >ue para a Sociolo0ia
ou a FilosoiaD
#/ T!n$%n"&* on#!2,o(7n!&* ,&(& o #("$"2!n*"on&)"*2o
A orienta?@o >ue to!a na "i5ncia Pol:tica a Filosoia* a Sociolo0ia
e o Direito co! predo!in.ncia ou eLclusividade ve! cedendo lu0ar ao
e!pre0o da an#lise tridi!ensional* >ue abran0e a teoria social Our:dica
e a teoria ilosWica dos atos* das institui?Nes e das idias* eLpostas e!
orde! enciclopdica* de !odo a dar inteira e uniicada vis@o da>uilo
>ue obOeto desta disciplinaD
FeA o publicista ale!@o /ans NaBias]9* da Baviera* o esor?o
!ais co!petente e idMneo >ue se con7ece por ultrapassar o
unilateralis!o e bilateralis!o dos cientistas pol:ticos >ue o
antecedera!* dando Z sua +eoria =eral do Estado trata!ento
tridi!ensional* ao estudar o Estado co!o idia* co!o ato social e co!o
enM!eno Our:dicoD
Os autores ranceses >ue publicara! obras !ais recentes de
"i5ncia Pol:tica est@o u0indo ta!b! Z estreiteAa de seus
predecessores* e apesar da i!popularidade dos no!es de +eoria =eral
do Estado e "i5ncia Pol:tica na sua literatura especialiAada* O# iAera!
todavia a esse respeito consider#veis concessNes Z ep:0rae desta
disciplina* inclinando2se !ais para a eLpress@o "i5ncia Pol:tica* co! a
>ual batiAou =eor0es Burdeau seu eLcelente tratado sobre a !atriaD
N@o so!ente passou o pensa!ento ranc5s a acatar a
deno!ina?@o de "i5ncia Pol:tica* consa0rada O# no !eio cultural an0lo2
saLMnico* co!o e!prestou nos Plti!os anos a esses estudos si0niicado
!ais sociolW0ico e ilosWico do >ue* e! verdade* Our:dico* co!o
preconiAava a tradi?@o ora proscritaD
<uristas da enver0adura de Duver0er* Vedel* 4arcel de La Bi0ne
de Villeneuve aco!pan7a! a tend5ncia universaliAada de adotar o
estudo da "i5ncia Pol:tica sob o tr:plice aspecto tantas veAes a>ui
reerido* a saber* o aspecto tridi!ensional* abran0endo por conse0uinte
a considera?@o Our:dica* sociolW0ica e ilosWicaD
"o!o se v5* n@o reina acordo entre os escritores pol:ticos dos
principais pa:ses ocidentais acerca dos li!ites da disciplina de >ue nos
ocupa!osD
Ne! se>uer a respeito do no!e pelo >ual possa!os todos
recon7ec52laD No !undo an0lo2a!ericano* a "i5ncia Pol:tica ou versa a
eLperi5ncia pol:tica vivida e acu!ulada nas institui?Nes $onde as or?as
pol:ticas co!petitivas i!pNe! os interesses e! Oo0o)* co! ei?@o de
estudo pra0!#tico* ou despreAa orte!ente o lado teWricoD
Na Ale!an7a* os Ouristas >ue crescera! no culto e supersti?@o do
poder* dera!2l7e o no!e da +eoria =eral do Estado* co! varia?Nes de
!todo e contePdo e sW nas Plti!as dcadas se iniciara! nu!a "i5ncia
Pol:tica propria!ente dita co! independ5ncia do condiciona!ento
Our:dico* co! contribui?Nes prWprias* !as debaiLo de u! vis:vel inluLo
das correntes a!ericanas* cuOo pra0!atis!o eLcessivo* todavia* n@o
peril7ava!D
A desi0na?@o de +eoria =eral do Estado entrou enra>uecida e!
Fran?a e sW c7e0ou ao Brasil e! %&,G* durante a ditaduraD +eve
in0resso no curr:culo das Faculdades de Direito por conveni5ncia
ditatorial e n@o por i!perativos peda0W0icos ou prescri?@o did#ticaD
"o! eeito* a "onstitui?@o de %&3I deparava resist5ncia nas escolas*
por parte de vel7os proessores de or!a?@o de!ocr#tica* >ue se
recusava! a interpret#2laD
Que eA pois a ditadura[ "riou a "adeia de +eoria =eral do
Estado* para a >ual re!oveu a parte !ais obstinada do !a0istrio*
icando co! lu0ares va0os destinados ao preenc7i!ento de conian?a
por !estres aco!odados a lecionar o constitucionalis!o dos autores do
0olpe de Estado de %&3ID
No Brasil* vin0a! ir!@!ente os ter!os "i5ncia Pol:tica e +eoria
=eral do EstadoD +e! este Plti!o !aior acol7ida no !eio Our:dicoD Por
"i5ncia Pol:tica* estudiosos 7# por! neste Pa:s >ue entende! a
considera?@o do enM!eno pol:tico e! sua !#Li!a a!plitude* >ual se
!aniesta na pluralidade das ontes 0eradorasD
Outros se abra?a! tradicional!ente ao Estado co!o onte
pri!#ria* n@o enLer0ando nos de!ais 0rupos sociais* nacionais ou
internacionais* sen@o ontes secund#rias* cuOa autono!ia* direta ou
indireta!ente* deriva do ordena!ento estatal* >ue per!anece* e!
Plti!a an#lise* !atriA de toda a eno!enolo0ia pol:ticaD
Estes n@o v5e! raA@o para sustentar por conse>_5ncia a sutileAa
da>ueles >ue d@o preer5ncia* por !ais lata* Z eLpress@o "i5ncia
Pol:tica* e i0nora! ou ne0a! pois a suposta lar0ueAa de .!bito da
"i5ncia Pol:tica* cuOa circuner5ncia para eles coincide co! a da +eoria
=eral do EstadoD
Por 7aver e>uival5ncia de #reas e de obOeto* seria a !es!a
!atria* apenas co! no!es distintosD
A si!patia na escol7a* para os >ue raciocina! dessa or!a* recai
natural!ente sobre a +eoria =eral do Estado* cuOas ra:Aes* a despeito
da ori0e!* se aproundara! co! !ais or?a >ue as da "i5ncia Pol:ticaD
O no!e desta* soprado ulti!a!ente co! intensidade* atravs da leitura
e inlu5ncia de autores a!ericanos e in0leses* 0an7a todavia
lar0u:ssi!o terrenoD
%D `ant* =eta9hOsische Anfan3s3ruende der $aturPissenschaft, Pre#cio* ( e 3D
(D <oa>ui! Pi!enta* Enciclo9Kdia de Cultura,
3D Ide!* ibide!* pD ,1D
,D Ide!* ibide!* ppD ,12,CD
1D Au0usto "o!te* Sociolo3ie,
CD <ean Laubier* a9ud Au0usto "o!te* obD citD* pD \ID
ID Orte0a 9 =asset* a9ud Qant2 >e3el2 DiltheO2 pD %,,D
'D 6il7ei! Dilt7e9* Hesaelte Schriften2 V* pD %%D
&D /er!ann =loc]ner* Die euro9aeische Philoso9hie2 !on Anfan3en bis Cur He3enPart2
ppD %DGC32%DGC,D
%GD 6D Dilt7e9* Hesaelte Schriften "2 1+ edD* pD %G& da Einleitun3 in die
HeistesPisseschaften "* Erstes einleitendes Buc7* \VID
%%D 6il7el! 6indelband* Praeludien2 VD IRII* pD %,%D
%(D 6il7el! 6indelband* obD citD* pD %,%D
%3D Ide!* ibide!* pD %,1D
%,D Ide!* ibide!* pD %,1D
%1D Ide!* ibide!* pD %,'D
%CD 6il7el! 6indelband* obD citD* pD %,1D
%ID /einric7 -ic]ert* QulturPissenschaft und $aturPissenschaft sechste und siebente
Aufla3e2 ppD VII e VIIID
%'D Ide!* ibide!D
%&D /einric7 -ic]ert* obD citD* pD I\D
(GD Ide!* ibide!* ppD 1121CD
(%D Ide!* ibide!* pD 1CD
((D Ide!* ibide!* pD &ID
(3D /einric7 -ic]ert* obD citD* pD &ID
(,D 4aL 6eber* StaatssoCiolo3ie,
(1D FranA Oppen7ei!er* Der Staat2 ppD '* %(C2%33D
2
A CIENCIA POLTICA E AS
DEMAIS CINCIAS SOCIAIS
*, A CiFncia Poltica e o Direito Constitucional T 1, A CiFncia Poltica
e a Econoia T 5, A CiFncia Poltica e a >istDria T 4, A CiFncia
Poltica e a Psicolo3ia T 7, A Sociolo3ia Poltica2 ua no!a aeaa N
CiFncia PolticaL
1. A C"%n"& Po)0#"& ! o D"(!"#o Con*#"#'"on&)
S@o apertad:ssi!os os la?os >ue prende! a "i5ncia Pol:tica ao
Direito "onstitucionalD Entre os publicistas clebres da Fran?a* no
sculo \\* autores 7# >ue se preocupara! !enos co! o aspecto
Our:dico da "i5ncia Pol:tica do >ue propria!ente co! suas ra:Aes na
ilosoia e nos estudos sociaisD
Na>uele pa:s* a "i5ncia Pol:tica* antes de c7e0ar Z !aioridade
co!o disciplina autMno!a* esteve >uase toda contida no Direito*
!or!ente no Direito "onstitucionalD A despeito do cis!a operado* este
ainda o ra!o da "i5ncia <ur:dica cuOo inluLo !ais pesa sobre a
"i5ncia Pol:ticaD
Al0uns dentre os !el7ores politicWlo0os da c#tedra universit#ria
na Fran?a s@o constitucionalistas* o !es!o ocorrendo no BrasilD
"o! eeito* Burdeau* Vedei e Prlot* antes de aderire! Z "i5ncia
Pol:tica tin7a! O# no!eada de !estres do Direito "onstitucional* onde
conserva! inalter#veis o prest:0io e a autoridade de se!preD
De!ais* antes da apari?@o da "i5ncia Pol:tica $ci5ncia de s:ntese)*
O# o Direito "onstitucional ora ua das "i5ncias Pol:ticasD Seu inluLo
sobre o desenvolvi!ento da "i5ncia Pol:tica* poder# eventual!ente
di!inuir* Oa!ais eLtin0uir2se* por>uanto o Direito "onstitucional
abran0e lar0a #rea da coisa pol:tica T as institui?Nes do Estado* e!
cuOo .!bito* co!o se sabe* costu!a! desenrolar2se os principais
enM!enos do poder pol:tico* constitucional!ente or0aniAadoD
A !aior ou !enor coincid5ncia de #reas da "i5ncia Pol:tica co! o
Direito "onstitucional* ditando o 0rau de proundidade das rela?Nes
entre a!bos* se ac7a* se0undo a perspicaA observa?@o de Burdeau* na
depend5ncia da estabilidade ou instabilidade do !eio pol:tico e socialD
1
Da>ui se pode eLtrair ta!b! a ecunda dedu?@o de >ue* >uanto
!enos desenvolvida a sociedade* >uanto !ais 0rave seu atraso
econM!ico* !ais inst#veis e oscilantes as instituies pol:ticasD Do
!es!o passo* !enos a!plo e eicaA ser# ent@o o Direito "onstitucional
e! sua capacidade de or0aniAar institui?Nes >ue abranOa! de !odo
eetivo toda a esera de co!porta!ento e decis@o do 0rupo pol:ticoD
Da>ui decorre pois u! crescente 7iato entre a orde! constitucional
estabelecida e a realidade pol:ticaD Eni!* di!inui co! isso a
possibilidade de toda a vida pol:tica T inclusive o co!porta!ento e o
poder de decis@o de indiv:duos e 0rupos T recair na Wrbita do direito
re0ula!entado e das institui?Nes criadasD
E! pa:ses subdesenvolvidos* no!inal!ente de!ocr#ticos* 7# u!
c:rculo iniu constitucional* onde opera! as institui?Nes >ue o
poder oicialiAou* ao passo >ue nos pa:ses desenvolvidos esse iniu
se converte e! axiu, A>ui* se0undo a lin0ua0e! de Burdeau* 8vida
pol:tica real e vida pol:tica Ouridica!ente institucionaliAada tende! a
coincidir;D
2
Dessa situa?@o e!er0e e! conse>_5ncia u! ca!po !ais
a!plo* !ais areOado* !ais desi!pedido ao Direito "onstitucional* >ue
ser# o direito das institui?NesD
Ali* na sociedade subdesenvolvida* ao contr#rio* a vida pol:tica
0era u! teor elevad:ssi!o de controvrsias e i!pNe !enos u!a
oposi?@o ao 0overno do >ue Zs institui?Nes* aAendo co! >ue a parte
!ais i!portante do co!porta!ento pol:tico e do unciona!ento do
poder transcorra ora das re0iNes oiciais ou do direito pPblico le0isladoD
A eic#cia do siste!a ica nesse caso preponderante!ente suOeita Z
i!previs:vel a?@o de 0rupos de press@o* lideran?as pol:ticas ocultas e
ostensivas* or0aniAa?Nes partid#rias l:citas e clandestinas* elites
inluentes* >ue produAe! ou !anipula! u!a opini@o pPblica dWcil e
suspeita e! sua autenticidadeD
Observa2se ade!ais >ue nos pa:ses subdesenvolvidos* os 0olpes
de Estado* a viola?@o contu!aA do Direito "onstitucional* o er!ento
revolucion#rio oriundo da insatisa?@o social* a luta de classes*
brutal!ente eLacerbada pelo privil0io ou por violentas discrep.ncias
econM!icas* co!pNe! u! >uadro onde o processo pol:tico e a realidade
do poder escapa! n@o raro aos li!ites !odestos da autoridade
institucionaliAadaD ^ ent@o nessas circunst.ncias >ue o Direito
"onstitucional pode ser to!ado ou interpretado co!o 8u! conOunto
or!al de re0ras das >uais a vida se ausentou;* conor!e disse
Burdeau* e a "i5ncia Pol:tica aparece 8co!o disciplina apta a prestar
contas da realidade;*
3
pois sua 8pro!o?@o se aA conco!itante ao
decl:nio do Direito "onstitucional;D
4
N@o procede* por outra parte* e e! conclus@o* a air!ativa de
-obson* de >ue o v:nculo da "i5ncia Pol:tica co! o Direito
"onstitucional conduAiria inevitavel!ente 8a u!a concep?@o estreita*
alsa e deor!ada dessa disciplina;D
3. A Un"=o R!&)
"o! a Uni@o -eal veriica2se associa?@o de Estados e! >ue o
v:nculo resulta proposital e deliberado* undado na vontade un.ni!e e
conver0ente dos Estados2!e!brosD Ao contr#rio* pois* da Uni@o
Pessoal* caracteriAada pela aus5ncia de intencionalidade e ocorrente por
!ero eeito do acaso* conor!e vi!osD
+ra?o insepar#vel da Uni@o -eal a presen?a do !es!o !onarca*
e! cuOa pessoa se resu!e a no?@o dessa or!a de pluralidade estatal*
>ue ad!ite de !odo apenas acidental e n@o b#sico a eList5ncia de
institui?Nes co!uns aos Estados participantes* co!o parla!entos e
!inistriosD
-essalta <elline] >ue a Uni@o -eal or!a de associa?@o u!
tanto rara no passado* co! poucos eLe!plos no presente e de
reapari?@o proble!#tica e di:cil no uturoD Sendo t:pica dos te!pos
!odernos sur0e apenas >uando as !onar>uias* alcan?ando 0rau !ais
alto de desenvolvi!ento opera! a consolida?@o da unidade estatal*
!ediante o triuno da realeAa sobre a vel7a orde! das corpora?NesD Do
ponto de vista pol:tico* entende a>uele autor ale!@o* nessa !es!a
se>_5ncia de releLNes* >ue na Uni@o -eal est# a receita de >ue se
valera! as !onar>uias >uando i!potentes e !alo0radas se vira! e!
suas dili05ncias por undar u! Estado unit#rioD "o!o as dieren?as
nacionais i!pedia! eventual!ente esse resultado* eA2se uso de
reerida or!a de co!pro!issoD
!
5,* A Teoria @urdica da 'nio Real
V#rias teorias busca! eLplicar a natureAa Our:dica da Uni@o -ealD
Se0undo Santi -o!ano as principais s@oE a) a teoria >ue considera a
Uni@o -eal co!o ordenaento internacional0 b) a >ue reputa reerida
!odalidade de Uni@o verdadeiro ordenaento estatal2 or!ado pelas leis
constitucionais co!uns dos dois Estados; c) a teoria do paralelis!o*
>ue ne0a ao ordena!ento car#ter Our:dico* !as o supNe resultante do
paralelis!o estabelecido entre os dois Estados co!ponentes da Uni@o*
>uando estes* !ediante le0isla?@o correspondente ou rec:proca*
resolve!* por conta prWpria* instituir o !es!o !onarca* enseOando
assi! a apari?@o de u! conOunto de nor!as t@o2so!ente sociais*
destitu:das por! de car#ter Our:dicoD
#
O consp:cuo Ourista italiano entende ainda >ue reeridas teorias
s@o errMneas e insustent#veis* ac7ando >ue a Uni@o -eal* e!bora
ori0in#ria de u!a situa?@o de ato* pode todavia ad>uirir car#ter
8plena!ente Our:dico;D
+o!ando por incorreta a se0unda da>uelas teorias !encionadas*
>ue assenta a base da Uni@o -eal sobre lei constitucional* air!a
<elline] co!o unda!ento Our:dico Pnico de reerida Uni@o o acordo* ou
seOa* a vontade co!u! dos EstadosD
$
O internacionalista ranc5s =eor0es Scelle n@o aA 0rande cabedal
da ri0orosa caracteriAa?@o Our:dica da Uni@o -eal >ual a >ue se cont!
nas teorias precedentesD
Preso !ais Z observa?@o e evid5ncia dos atos do >ue Z certeAa
doutrin#ria* assevera ele* u! tanto ecltico* >ue 8o ederalis!o
unionista pode indierente!ente ter por base u!a Constituio $Sucia e
Norue0a* Ato de "arlos \III* %'%1) a saber* u! ato re0ula!entar* na
apar5ncia unilateral; u! tratado entre 0overnos interessados* isto *
u!a re0ula!enta?@o convencional ou at le3islaes 9aralelas2 nos
Estados interessados $na Xustria2/un0ria* por eLe!plo* pelo
co!pro!isso de %'CI)* cuOa elabora?@o 7aOa sido por!
necessaria!ente ne0ociada;D
&
5,1 Do conceito de 'nio Real
A !aior parte dos autores ac7a >ue a inten?@o de estabelecer de
!odo duradouro e sob >uais>uer circunst.ncias u! !onarca co!u!
para dois Estados deine essencial!ente a Uni@o -ealD De todo
irrelevante >ue tal vontade se conten7a de !odo eLpresso nu! acordo
ou se eLer?a i!plicita!ente $Ansc7uetA)D A esse respeito* o >ue i!porta
o contePdo de vontade* ou seOa* a inten?@o de assentar sobre dois
tronos dierentes o !es!o !onarcaD
<uristas co!o Ansc7uetA* 4aL von Se9del* <elline]* 4ortatita e
Biscaretti di -uia v5e! a: a parte unda!ental do conceitoD
No entanto* o real >ue d# no!e a essa !odalidade de Uni@o* n@o
deriva de rex2 rei* !as de res2 coisa* e! contraposi?@o Z idia de pessoa*
>ue >ualiica a Uni@o PessoalD Essa co!un7@o de coisas* interesses ou
ne0Wcios serviu de batis!o a tal !odalidade de Uni@o e i!peliu os
Estados ao la?o associativo; n@o c7e0a por! a ser ele!ento
constitutivo essencial* !as t@o2so!ente pressuposto do v:nculo
estabelecidoD O unda!ento sobre o >ual assenta o conceito da Uni@o
-eal para a>uela corrente de autores a deter!ina?@o volunt#ria de
estabelecer a Uni@o de !odo institucional na pessoa do !onarca
co!u!D
Os Wr0@os 0erais >ue pro!ove! a 0est@o dos interesses co!uns
s@o dados apenas acessWrios* de eList5ncia ocasional* n@o tendo
ade!ais* se0undo =D 4e9er* o car#ter de Wr0@os de u!a co!unidade
!aior e superior aos Estados* sen@o >ue eListe! t@o2so!ente co!o
Wr0@os de cada Estado particular e associadoD
1(
De !odo distinto* todavia* parece! pensar Ouristas da
enver0adura de /auriou* Pilotti e -anellettiD "o! eeito* escreve este
Plti!o >ue a Uni@o -eal 8consiste na uni@o de dois ou !ais Estados
para prover e! co!u! e co! Wr0@os co!uns deter!inadas !atrias;D
11
4ais eLpl:cito a esse respeito ve! a ser sobretudo Pilotti* >uando
nos d# o se0uinte conceito de Uni@o -ealE 8Por oposi?@o aos Estados
>ue n@o est@o unidos sen@o na pessoa de seu c7ee* a Uni@o -eal
associa os Estados relativa!ente ao obOeto* res de sua atividade
co!u!;D
"o!o se v5* tais Ouristas aAe! da co!un7@o dos interesses parte
necess#ria do conceito de Uni@o -ealD
5,5 As9ectos @urdicos2 9olticos e adinistrati!os da 'nio Real
Dentre os aspectos Our:dicos* pol:ticos e ad!inistrativos da Uni@o
-eal cu!pre ressaltar os se0uintesE a) a Uni@o -eal* a despeito de seu
car#ter !on#r>uico se asse!el7a !ais Z "onedera?@o do >ue Z Uni@o
Pessoal; b) entre os Estados participantes nen7u!a 0uerra poss:vel; c)
a deesa co!u! coobri0a os Estados2!e!bros da Uni@o e! ace dos
de!ais Estados; d) a Uni@o -eal n@o c7e0a a constituir novo suOeito de
direitoE cin0e2se a u!a rela?@o Our:dica* n@o cria portanto novo Estado
!as apenas u!a uni@o de Estados; e) a Uni@o -eal* n@o sendo Estado*
n@o en0endra nen7u! poder dotado de soberania* a cuOa vontade se
dobre! os Estados participantes da Uni@o $<elline]); ) a Uni@o -eal
abran0e via de re0ra Estados territorial!ente cont:0uos $=eor0es
Scelle); 0) a soberania dos Estados2!e!bros per!anece intacta*
conservando2se eles independentes entre si* a despeito do acordo >ue
institu: a Uni@o -eal; 7) a Uni@o por si !es!a n@o elabora leis
$<elline]); i) a Uni@o -eal eLclui ad!inistra?@o unit#ria* nacionalidade
prWpria* territWrio unit#rio e econo!ia corporativa* !as ad!ite
ad!inistra?@o co!u! e econo!ia societ#ria $<elline]); O) a Uni@o -eal*
>uanto Z sua dura?@o* se supNe per!anente ou transitWria* cin0indo2se
neste Plti!o caso Z eList5ncia de u!a dinastia ou ao per:odo de poder
de u! 0overnante $von Se9del); ]) dissolve2se a Uni@o -eal por acordo
dos Estados !e!bros ou pela eLtin?@o dos tratados* co!o re>_ente
apWs o tr!ino de u!a 0uerra $-anelletti); %) co! a Uni@o -eal os
Estados usual!ente estabelece! eLrcito e !arin7a co!uns* adota! a
!es!a pol:tica eLterna e tanto envia! co!o recebe! diplo!atas
co!uns $-anelletti); !) o soberano* assi! co!o os !inistros co!uns e
os diplo!atas n@o atua! na cate0oria de representantes de u! sW
poder* u! todo Our:dico Pnico* or0.nico* aci!a dos Estados* sen@o >ue
representa! os Estados2!e!bros na unidade da co!un7@o
$-anelletti); n) as rela?Nes entre os dois Estados co!ponentes da Uni@o
s@o rela?Nes internacionais $=eor0es Scelle)D
5,4 Exe9los histDricos de 'nio Real
O I!prio Austro2/Pn0aro oerece o eLe!plo !ais idMneo e
si0niicativo de Uni@o -ealD O co!pro!isso de %'CI* de >ue resultou
essa or!a?@o pol:tica* 7# suscitado al0u!as dPvidas de Ouristas* >ue
ad!ite! 7aOa a Uni@o* at %&GI* 0oAado de personalidade
internacional* urtando2se assi! de certo !odo Z>uele >uadro O# visto
de caracteriAa?@o dessa or!a de vincula?@o de EstadosD
Depois de %&GI at %&%'* >uando a Uni@o se dissolveu apWs a
Pri!eira =uerra 4undial* essa apar5ncia de suOeito da orde!
internacional conerida por !uitos ao i!prio Austro2/Pn0aro* co!o
>ue se eLtin0ueD
No caso vertente* observa2se ade!ais >ue a !es!a personalidade
era a u! te!po I!perador da Xustria e -ei da /un0riaE co!o
I!perador da Xustria* c7a!ava2se "arlos I e co!o -ei da /un0ria*
"arlos IV $`uec7en7o)* ali* portanto* coroa i!perial* a>ui* coroa real*
icando assi! a Uni@o estrita!ente reduAida Z pessoa do !onarcaD A
co!un7@o por conse>_5ncia se eA apenas na pessoa do soberano*
per!anecendo todavia distintos e separados os Wr0@os ou t:tulos da
dire?@o supre!aD
ELe!plo ta!b! de Uni@o -eal na Europa oi a >ue se
estabeleceu entre a Sucia e a Norue0a* e! %'%1* co! dura?@o at
%&G1D
A Dina!arca e a Isl.ndia* se0undo certos autores* constitu:ra!
por i0ual eLe!plo de Uni@o -eal* desde %&%' at a Se0unda =uerra
4undialD
4. A Con1!$!(&:=o
Se! perda das respectivas soberanias* pode! v#rios Estados
associar2se debaiLo de or!a est#vel de uni@o* >ue l7es consente se0uir
pol:tica co!u! de deesa eLterna e se0uran?a interna* !ediante Wr0@os
interestatais* cuOos poderes varia! >uanto Z espcie e ao nP!ero*
conor!e dele0a?@o co!etidaD Essa or!a to!ou 7istorica!ente a
deno!ina?@o de "onedera?@oD
Encontra!o2la nos se0uintes eLe!plosE a "onedera?@o dos
Pa:ses BaiLos $%1I&)* a "onedera?@o dos Estados Unidos $%II'2%I'I)*
a "onedera?@o Su:?a $%'%12%',')* a "onedera?@o do -eno $%'GC2
%'%3) e a "onedera?@o Ale!@ $%'%12%'CC)D Das "onedera?Nes*
al0u!as se dissolvera!* outras se convertera! e! Estados ederais* e
u!a at passou a Estado unit#rio* co!o oi o sin0ular caso da /olanda*
reerido por Prlot e Le FurD
Presente!ente* 7# diversos !ovi!entos internacionais >ue
poder@o de !odo eventual conduAir Z reapari?@o dessa espcie de
uni@o* cuOa or?a a0re0ativa per!anece viva e ineLaustaD
A observa?@o 7istWrica nos ensina >ue o siste!a conederativo
oerece >uase se!pre u! re!dio para a aus5ncia de unidade pol:tica
ou estatal de u! povo* u!a solu?@o provisWria ou inter!edi#ria para
Estados distintos* !as cultural!ente ir!anados pela 7o!o0eneidade
das bases nacionais co!o os Estados #rabes* por eLe!plo; u! pri!eiro
passo na prepara?@o de uni@o !ais :nti!a* co!o a Federa?@o* da >ual
o siste!a conederativo se aA precursor; u! !eio* eni!* de !el7or
salva0uardar interesses >ue desta sorte ica! !ais se0ura!ente
res0uardados co! a uni@o do >ue co! a separa?@o dos EstadosD
Da "onedera?@o resulta! deter!inados ele!entos de
identiica?@o* consoante entra!os a enu!erarE
a) A "onedera?@o* co!o sociedade de Estados Ouridica!ente
i0uais* >ue se conserva! autMno!os e soberanos* repousa nu! tratado
e n@o nu!a "onstitui?@oD
b) A "onedera?@o n@o cria nen7u! poder estatal* nen7u!
ordena!ento provido de i9eriu sobre os Estados participantes da
co!un7@o $<elline])* nen7u! suOeito de direito* nen7u! corpo dotado
de Wr0@os e un?Nes prWprias* nen7u! v:nculo de direito pPblico interno
entre os Estados; criou2se t@o2so!ente !ediante a "onedera?@o u!a
rela?@o Our:dica internacional* u! siste!a de coordena?@o de vontades
pol:ticas* cuOa base contratual assenta visivel!ente sobre u!a
li!ita?@o consentida da soberania de cada Estado2!e!bro para
consecu?@o de ins co!unsD Os la?os conederativos s@o por
conse>_5ncia de Direito Internacional e as rela?Nes entre os Estados de
orde! diplo!#ticaD
c) O poder da "onedera?@o lida co! Estados e n@o co! cidad@osD
Nen7u!a atribui?@o eLerce! sobre os indiv:duos os Wr0@os institu:dos*
visto >ue a "onedera?@o n@o en0endra u!a cidadania* n@o possui
territWrio prWprio* n@o constitui se>uer u! poder estatal* !as
si!ples!ente* co!o vi!os* u!a Uni@o* u! 8co!posto de Estados; e
n@o u! 8Estado co!posto; $Prlot)D
d) -econ7ece2se Z "onedera?@o o direito de secess@oD "o!o os
poderes consentidos ou dele0ados para prover ins co!uns de orde!
!ilitar e diplo!#tica s@o espec:icos e li!itados* a presun?@o e!
!atria controversa avor#vel aos Estados conederadosD "onservando
intacta a soberania* pode! estes denunciar o tratado e retirar2se da
"onedera?@oD
e) O corpo deliberante >ue serve de instru!ento co!u! aos
Estados conederados se c7a!a DietaD "o!pNe2se de "7ees de Estados
ou e!baiLadores* >ue to!a! por !aioria de votos as decisNes
en>uadradas na co!pet5ncia da "onedera?@o* cuOos poderes todavia
sW se alar0a! por unani!idadeD Via de re0ra a>uelas decisNes se
adota! ad referendu dos 0overnos dos Estados co!ponentesD
) A a?@o unit#ria da "onedera?@o se proOeta ordinaria!ente 9ara
fora e n@o 9ara dentro2 ditada principal!ente pelas raANes i!periosas
>ue Oustiica! a eList5ncia dessa associa?@o de Estados* a >ual* e!
te!pos de 0uerra* por eLe!plo* de!anda identidade absoluta de
co!ando e pol:tica eLternaD
0) "o!o a atividade conederativa se aA no!eada!ente 9ara fora2
no .!bito das rela?Nes entre Estados* o Direito das =entes recon7ece Z
"onedera?@o personalidade internacionalD A ri0or* trata2se de
i!propriedade* por>uanto a "onedera?@o n@o constitui Estado* por
!in0uar2l7e* conor!e assevera <elline]* o tra?o essencial de todo
ordena!ento estatal* a saber* o poder de i!por u!a vontade >ue n@o
i>ue condicionada pela vontade de >ue! >uer >ue seOaD
12
7) Na "onedera?@o* ao contr#rio do >ue se passa nas Federa?Nes*
a tMnica do poder recai sobre os Estados sin0ulares* or!ando estes a
variedade de associa?@o* >ue* se0undo Prlot* !ais atende ao ideal
proud27onianoD Esse ideal se ac7a cirado na>uela or!a de ederalis!o
preconiAada pelo autor da obra Do Princ9io :ederati!o2 e >ue consiste
precisa!ente nu! contrato e! >ue os contratantes 8ressalva! !ais
direitos* liberdades* autoridade e bens do >ue a>ueles de >ue se
despoOa! ao or!are! o pacto;D
13
/ A QCo22onR!&)#.S
O 05nio pol:tico do povo in0l5s* de car#ter t@o acentuada!ente
anti2ederalista* de :ndole t@o predo!inante!ente unitarista*
desenvolveu* n@o obstante* certa or!a t:pica de associa?@o de Estados
T a 8"o!!onBealt7; ou co!unidade de Estados T >ue n@o se
coaduna co! os siste!as con7ecidos de uni@o estatalD
A 8"o!!onBealt7; representa de !odo aparente o ponto de
c7e0ada da evolu?@o pol:tica e conceitual do anti0o I!prio Brit.nico*
e! cuOa 7istWria le!os* se0undo fi!!ern* tr5s ases distintas de
co!passado desdobra!entoE colonialis!o* autono!ia ou selfA
3o!ernent e soberaniaD
O Pri!eiro I!prio Brit.nico pertence ao sculo \VIIID A =r@2
Bretan7a se0ue ent@o u!a pol:tica >ue e! nada se distin0ue da>uela
se0uida pelas de!ais pot5ncias coloniaisD A !etrWpole* base de u!
poder central e absoluto* re0e suas colMnias co! a !es!a !@o2de2erro
de todas as coroas >ue desrutava! o anti0o siste!a colonial* undado
no !onopWlio do co!rcio e na espolia?@o econM!ica das popula?Nes de
Ultra!arD
E! al0u!as partes por! a coloniAa?@o pelo ele!ento an0lo2
saLMnico* >ual o caso das %3 colMnias a!ericanas* trouLe desde o
princ:pio acentuado senti!ento autono!ista* conco!itante Z prWpria
iLa?@o da popula?@o colonial* senti!ento posto desde lo0o e!
anta0onis!o e contradi?@o co! os !ais e!pen7ados interesses da
!etrWpoleD
O Se0undo I!prio Brit.nico* de fi!!ern* co!e?a >uando a
consci5ncia diri0ente do I!prio descobre >ue a sua pol:tica colonial de
inteira i0nor.ncia e supress@o brutal do senti!ento autono!ista
conduAiria inevitavel!ente ao colapso da unidade i!perialD Passa assi!
a eLtrair dos aconteci!entos >ue cul!inara! co! a e!ancipa?@o
a!ericana a li?@o de >ue viria a resultar a revis@o da anti0a pol:tica
colonialD
Desta eita* co! o sculo \I\* a =r@2Bretan7a inau0ura
plena!ente e! seus do!:nios a pr#tica do selfA3o!ernent ou
auto0overno local* atribuindo* desde %I&%* ali#s* representa?@o ao Alto
e BaiLo "anad#D
O -elatWrio de Lord Dur7a!* e! %',&* ir!a de !aneira
ine>u:voca o princ:pio do 0overno respons#vel nas possessNes de
Ultra!ar* >ue entra! a dispor de "onstitui?Nes verdadeiras e prWpriasD
O Parla!ento de Londres* liberando co!pet5ncia constitucional aos
Do!:nios* concorreu para >ue estes 0radativa!ente instaurasse!
0overnos do tipo parla!entar* co!o os do "anad#* e! %'CI* da
Austr#lia* e! %&GG* e da Nova fel.ndia* de %'1( a %&GI e da Xrica do
Sul e! %&G& $Biscaretti di -uia)D
O +erceiro I!prio Brit.nico teste!un7a o "oroa!ento da lenta
ca!in7ada >ue trouLe as anti0as possessNes do status colonial Z
plenitude do poder pol:tico soberanoD A essa plenitude se c7e0a depois
de pro0ressiva transi?@o autono!ista* se! >ue todavia se desatasse! a
esta altura os la?os de uni@o i!perial* a0ora assentados sobre o
princ:pio b#sico da coopera?@o e da solidariedade dos povos
participantesD As ra:Aes da uni@o !er0ul7a! na tradi?@o da conviv5ncia
pol:tica* cultural e civiliAadora da !etrWpole brit.nicaD
^ a ase corrente* >ue resultou na institui?@o da
8"o!!onBealt7;* or!a sin0ular e privile0iada de uni@o de Estados*
>ue todos vacila! e! classiicar de Uni@o -eal ou "onedera?@oD
Principiou essa ase desde a "oner5ncia I!perial de %&%C* >ue
recon7eceu* de lo0o* a independ5ncia dos Do!:nios no trato de
assuntos internos e eLternos e conir!ou a eList5ncia de u!a
8sociedade de co!unidades autMno!as;* as >uais* inspiradas O# pelas
!#Li!as de liberdade dos povos* invocadas durante a Pri!eira =uerra
4undial* pudera! acil!ente reivindicar participa?@o ativa nas
estipula?Nes do +ratado de VersaillesD
Estava assi! asse0urada a personalidade internacional dos
Do!:nios* >ue se transor!ara! ent@o e! verdadeiros EstadosD
"o!pletara2se O# o ciclo interno de dierencia?@o e autono!ia dos tr5s
ra!os b#sicos do poderE o le0islativo* o eLecutivo e o Oudici#rioD Da: por
diante alar0a2se e consolida2se e! ter!os de conir!a?@o universal a
presen?a soberana dos Do!:nios nas rela?Nes internacionais co!o
Estados aut5nticos* cuOa autono!ia o -elatWrio Balour de %&(C e o
Estatuto de 6est!inster de %&3% torna! ine>uivoca!ente eLpl:citaD
+e!os ent@o de todo or!ada e delineada a 8"o!unidade
brit.nica de na?Nes livres e independentes;* a 8Britis7 "o!!onBealt7;*
provida de 8Wr0@os pol:ticos e tcnicas de coopera?@o;* a >ual c7e0a aos
nossos dias undada nu!a co!posi?@o 7etero05nea de Estados* onde a
or!a !on#r>uica convive co! a or!a republicana* !ediante 8u!
v:nculo de rec:proca coopera?@o e colabora?@o; de todos os Estados2
!e!brosD
"o! o in0resso de Estados de popula?Nes estran7as Z ori0e!
an0lo2saLMnica* a "o!unidade brit.nica $8Britis7 "o!!onBealt7;)
deiLou de ser brit.nica na >ualiica?@o e passou a ter no!e
si!ples!ente de 8"o!unidade; $8"o!!onBealt7;)* e! estreita
conson.ncia co! seu car#ter 8!ultirracial* !ulticultural a
!ultilin0_:stico;* or!ando u!a 8Uni@o livre e parit#ria de Estados
soberanos;D
Falta! Z 8"o!!onBealt7; Wr0@os prWprios e deinidos de
natureAa estatalD +a!pouco nos depara!os ali co! u! ordena!ento
ederativo* dotado de "onstitui?@o co!u!* provido de poder eLecutivo
central* ne! se>uer co! or?as !ilitares unidas para prover ins
co!uns de deesa e se0uran?a coletiva da "o!unidadeD Desta sorte o
tra?o de uni@o se vai tornando aparente!ente o !ais rouLo poss:vel Z
!:n0ua de institui?Nes concretas* >ue sirva! de instru!ento ao
princ:pio da 8"o!!onBealt7;* a saber* a>uela idia de colabora?@o
volunt#ria* da >ual se eA s:!bolo eLterior e or!al a "oroa Brit.nica* e
Wr0@o de consecu?@o a c7a!ada "oner5ncia de Pri!eiros24inistros*
reunida por! a intervalos irre0ulares* e! Londres* co! ins
!era!ente consultivos* a despeito de todos os esor?os e!pre0ados no
sentido de convert52la e! =abinete da 8"o!!onBealt7;D
O c7a!ado +erceiro I!prio Brit.nico est# por conse0uinte
reduAido Z nova concep?@o da 8"o!!onBealt7;* de todo iniel para
traduAir se>uer a re!inisc5ncia i!perialD
4uitos entende! T e co! raA@o T >ue o I!prio Brit.nico
c7e0ou ao i!; a 8"o!!onBealt7; apenas no!e saudoso e
senti!ental co! >ue evocar ou 7istoriar a ca!in7ada paulatina de
povos >ue* se! ro!pi!ento or!al* alcan?ara! na paA e no
consenti!ento co!u! a plena soberania* conservando de sua uni@o
apenas a raternidade das ori0ens* o apelo aos interesses co!uns* a
conver05ncia de senti!entos* o s:!bolo da boa2vontade* os !aniestos
propWsitos de coopera?@oD
A 8"o!!onBealt7; !es!a* de ordena!ento intrai!perial se
converteu deinitiva!ente e! ordena!ento da co!unidade
internacional* desde >ue se t5! observado diss:dios de seus Estados2
!e!bros* levados n@o raro ao plen#rio das Na?Nes Unidas* co!o no
caso das controvrsias ronteiri?as entre a Kndia e o Pa>uist@o* sobre o
"as7e!ir* ou das disputas raciais da Xrica do Sul $eLpulsa da
"o!unidade) co! a Kndia e !ais Estados da 8"o!!onBealt7;*
pertencentes Z ir!andade aro2asi#sticaD
A 8"o!!onBealt7;* nos correntes dias* abran0e duas ca!adas
distintas de EstadosD A pri!eira* !ais conc5ntrica* dos co!ponentes
anti0os e >ue adota! dentro da Uni@o* salvo a dissid5ncia representada
pela Xrica do Sul* o s:!bolo !on#r>uico uniicador* >ue a coroa da
rain7a eLpri!eD S@o estes a =r@2Bretan7a e Irlanda do Norte* o "anad#*
a Austr#lia e a Nova fel.ndiaD
O se0undo 0rupo* >ue ica O# na perieria da Or0aniAa?@o* se
co!pNe principal!ente de !e!bros !ais recentes* >uase todos sob a
or!a republicana* Z eLce?@o do Estado Federal da 4al#sia $%&1I)* co!
sua !onar>uia parla!entarD "o!preende esta ca!ada* entre outros* os
se0uintes EstadosE Kndia* Pa>uist@o* "eil@o $%&,I2%&,') e =ana $%&1I)*
este Plti!o o pri!eiro Estado de ra?a ne0ra >ue entrou na co!posi?@o
da 8"o!!onBealt7;D O Eire $Irlanda do Sul)* >ue se0ue ta!b! a
or!a republicana* aastou2se da "o!unidade e! %&,&D
5. A* Un"L!* $!*"4'&"*G o E*#&$o ,(o#!4"$o ! &* 2o$&)"$&$!* $!
P(o#!#o(&$o*
Desi0nando o Protetorado co!o 8a vassala0e! !oderna;*
assinalando suas bases contratuais* reerindo o 0rau vari#vel de
suOei?@o >ue se!el7ante or!a de sociedade desi0ual de Estados
co!porta* o consp:cuo internacionalista ranc5s =eor0es Scelle eLpri!e
a natureAa dessa rela?@o de tutela se0undo a !aneira co!o oi
concebida* Oustiicada e praticada na orde! internacional pelas 0randes
pot5ncias co!pro!etidas co! tal siste!aD Air!a a esse respeitoE 8O
i! do Protetorado 0uiar e prote0er u!a coletividade estatal !uito !al
or0aniAada ou !uito raca para diri0ir2se politica!ente por si !es!a
ou para prover sua se0uran?aD Esta prote?@o deve ser ent@o asse0urada
pelo 0overno de u! Estado a u! te!po cultural!ente !ais adiantado e
!aterial!ente !ais orte;D
14
O Protetorado* ase Our:dica te!por#ria na vida de al0u!as
coletividades territoriais suOeitas ao eLtinto i!perialis!o colonialista*
>ue dissi!ulava as realidades !ais brutais da tutela pol:tica e
econM!ica atravs de u! paternalis!o aparente* co!o se 7ouvera
se!pre coincid5ncia e solidariedade de interesses do Estado protetor
co! os do Estado prote0ido* c7e0ou pratica!ente ao i! por eeito dos
!ovi!entos de e!ancipa?@o e autodeter!ina?@o dos povos* oriundos
das duas 0uerras !undiais deste sculoD
Os la?os de depend5ncia a >ue ica sub!etido o Estado prote0ido
arrebata!2l7e toda a autono!ia e! assuntos de orde! pol:tica e
econM!icaD Fora do consenti!ento e arb:trio do Estado protetor*
nen7u!a #rea de a?@o se l7e concedeD Sua iniciativa na esera
internacional se ac7a i0ual!ente paralisadaD +oda a capacidade para a
0est@o dos ne0Wcios internacionais cabe ao Estado protetorD Este* no
dese!pen7o das obri0a?Nes de tutor* co! >ue prover a se0uran?a do
Estado prote0ido* vai ao eLtre!o da ocupa?@o !ilitar* se raANes de
autoconveni5ncia assi! o ditare!D
Distin0ue! os internacionalistas tr5s !odalidades de
ProtetoradoE os Protetorados coloniais* os Se!iprotetorados a!ericanos
e os Proteto2internacionaisD
Os Protetorados coloniais* >ue Scelle reputa o 8tipo cl#ssico de
Protetorado;* supNe!* se0undo o !es!o autor* 8n@o so!ente u!a
dieren?a de poder* !as u! contraste total de cultura* de ra?a e de
voca?@o internacional entre o 0overno protetor e o 0overno prote0ido;D
1
O colonialis!o dessa ase intenta le0iti!ar2se pela !iss@o
civiliAadora >ue dese!pen7a respeitante Zs popula?Nes dos territWrios
do!inadosD Ao contr#rio dos interesses econM!icos unilaterais* Oa!ais
dissi!ulados* dos per:odos anteriores Z e!ancipa?@o das colMnicas
in0lesas e ibricas do continente a!ericano* o colonialis!o do sculo
\I\ e de co!e?os do sculo \\ buscava apoiar sua presen?a nas #reas
de eLplora?@o colonial sobre a base de interesses co!uns e bilaterais*
contribuindo as pot5ncias coloniAadoras* se0undo o preteLto
i!perialista* co! os ele!entos da tcnica e da civiliAa?@o para o
0radual desenvolvi!ento das popula?Nes desses territWriosD Os
protetorados in0leses e ranceses na Xrica e na Xsia ora! eLe!plos
vivos dessa !odalidadeD
Os Se!iprotetorados a!ericanos tivera! apari?@o 7istWrica co!
os sucessivos episWdios da interven?@o ar!ada dos uAileiros navais dos
Estados Unidos* cuOos dese!bar>ues nas -epPblicas do "aribe se
iAera! se!pre e! no!e da prote?@o dos interesses a!ericanos e da
apre0oada conveni5ncia de !anter nos Estados da A!rica "entral
u!a situa?@o pol:tica est#velD "on7ecera! o contato e a presen?a das
ar!as a!ericanas e! seu solo* instituindo ali por al0u! te!po or!as
de se!iprotetorado* os se0uintes EstadosE "uba $%&G3)* -epPblica
Do!inicana $%&GI)* /onduras e Nicar#0ua $%&%%) e o /aiti $%&%1)D
Por Plti!o* co! o Protetorado internacional ou de 8Direito das
=entes; s@o postos ace a ace Estados do !es!o n:vel de civiliAa?@o e
cultura* !as consideravel!ente desi0uais pelos :ndices de ri>ueAa e
or?a !aterial* servindo a rela?@o de 0arantia Z se0uran?a do Estado
!ais raco* >ue passa a receber a prote?@o essencial do Estado !ais
orte* o Estado tutorD "ita! os tratadistas co!o eLe!plos de
Protetorado internacional os estabelecidos pela Fran?a no 4Mnaco* pela
In0laterra nas Il7as <Mnicas* de %'%1 a %'C3* e no +ransvaal* e! %''%*
be! co!o a>uele >ue o <ap@o estendeu sobre a "oria* desde %&G1 at
a Plti!a =uerra 4undialD
@. O'#(&* 1o(2&* $! Un"L!* $!*"4'&"*
As c7a!adas UniNes desi0uais abran0e! u! per:odo pol:tico O#
ultrapassado na /istWriaD Seus restos se ac7a! e! li>uida?@oD
4oderna!ente corresponde! e! lar0a parte Z ase >ue se estende da
ru:na do Pacto "olonial at a eLpans@o no sculo \I\ do i!perialis!o
europeu e seu subse>_ente decl:nio e eLtin?@o por eeito das 0uerras
!undiais travadas este sculoD
V@o desde a anti0a rela?@o colonial* di:cil de en>uadrar2se no
es>ue!a vertente* por>uanto n@o esta!os ainda e! presen?a de
coletividades territoriais co! n:veis pol:ticos >ue l7es conira! O#
car#ter estatal* at as or!as inter!edi#rias* >ue eLpri!e! distintas
rela?Nes de subordina?@o* dierentes 0raus de a!adureci!ento pol:tico*
e constitue! os !odelos !ais v#lidos e aut5nticos dessa !odalidade
7istWrica* con7ecida sob a desi0na?@o de sociedades desi0uaisD
Abran0e! estas o Estado vassalo* o Estado prote0ido ou Protetorado 8@G
eLa!inado)* e o Estado sob !andato e ad!inistra?@o iduci#riaD
/,* % Estado !assalo
As rela?Nes de vassala0e! no Estado !oderno resulta! ainda da
Idade 4dia* >uando teve 0rande vo0a o siste!a dos v:nculos pessoais
entre o sen7or eudal e as coletividades rurais servasD
Na vassala0e! te!os o Estado vassalo e! ace de u! Estado
soberano* dependendo o pri!eiro or!al!ente do se0undo por u!a
rela?@o de subordina?@oD A ess5ncia dessa cate0oria Our:dica* se0undo
Del Vecc7io* consiste no 8v:nculo de idelidade ao Estado soberano*
dever de coopera?@o !ilitar* obri0a?@o de pa0ar tributo e aus5ncia de
capacidade internacional* se! perda dos poderes sobre os sPditos;D
1!
S@o tra?os >ue coni0ura! a vassala0e! pol:ticaE a) sua ori0e!
nu! ato unilateral; b) os ordena!entos estatais* posto >ue suOeitos ao
v:nculo de subordina?@o* corre! paralelos* se! nen7u!a coneL@o
pol:tica necess#ria entre a!bos* >ue i!pli>ue co!un7@o institu:da
atravs de Wr0@os co!uns; c) suOei?@o indireta do territWrio e dos
7abitantes do Estado vassalo ao Estado suserano $<elline]); d) o car#ter
protecionista* paternalista e eudal da institui?@o; e) 7istorica!ente*
oscila entre a e!ancipa?@o e a absor?@o $Prlot); ) n@o 0era vassala0e!
a si!ples 7e0e!onia pol:tica* econM!ica e reli0iosa* por>uanto a
vassala0e! sW se declara co! a eList5ncia do la?o Our:dico de
depend5ncia $Prlot); 0) a uni@o de vassala0e! 8Staatstaaten ou
>errschafts!erband2 se0undo Otto von =ier]e) pertence Z esera do
direito pPblico interno* posto >ue 7aOa autores entendendo situ#2la na
Wrbita do Direito Internacional; 7) desprovido de capacidade ou
personalidade internacional* o Estado vassalo te! a soberania interna
consideravel!ente a!putada pelo recon7eci!ento eito ao Estado
suserano para alar0ar a prWpria co!pet5nciaD
O !ovi!ento anticolonialista e antii!perialista do sculo \\
arruinou todo o siste!a de depend5ncia Our:dica >ue sancionava a
supre!acia de uns Estados sobre outros* icando deinitiva!ente
ultrapassada a vassala0e!* doravante u! anacronis!o* u!a
institui?@o Wssil* >ue pertence ao passadoD
Os Plti!os eLe!plos con7ecidos de vassala0e! ora! os 11G
Estados da Kndia* at a independ5ncia de %&,I* >uando >uebrara! os
derradeiros v:nculos co! o I!prio Brit.nicoD No sculo \I\* os Estados
crist@os dos Balc@s T 4old#via e Valacc7ia $-o!5nia)* a Srvia e a
Bul0#ria ora! vassalos do I!prio Oto!ano* be! co!o o E0ito
!u?ul!anoD
/,1 % Estado sob andato e adinistrao fiduciGria
Ao cabo de duas 0uerras !undiais* reacendeu2se co! toda a
crueAa o debate contraditWrio acerca da solu?@o do proble!a colonial na
idade de decad5ncia do i!perialis!oD
Os le!as liberdade e autodeter!ina?@o dos povos nunca
estivera! !ais vivos do >ue no curso das 0uerras* >uando as pot5ncias
aliadas ali!entava! na>ueles princ:pios as bases !orais e Our:dicas de
sua causaD FiAera!2se ent@o dra!#ticos apelos Z solidariedade
universal das na?Nes e solenes declara?Nes de no direito de todos os
povosD "essados os dois conlitos* criara!2se por! situa?Nes
e!bara?osas e irrevo0#veis no ca!po das reivindica?Nes autono!istas
das popula?Nes !antidas at ent@o sob status pol:tico inerior e
dispostas O# Zs solu?Nes de or?a e viol5ncia* para abolir de veA o
siste!a colonialD
Suscitou2se ent@o apWs a Pri!eira =uerra 4undial a >uest@o do
destino >ue se daria Zs colMnias dos Estados vencidos no conlito
ar!adoD +ranseri2las pura e si!ples!ente ainda sob a or!a cl#ssica
de Protetorado Zs pot5ncias vitoriosas* e>uivaleria a conir!ar as
suspeitas de >ue os lar0os e 0enerosos princ:pios apre0oados na 0uerra
icaria! desle!brados na paAD "oncebeu2se pois a destina?@o das
colMnias aos Estados vencedores* !as sob o re0i!e de 8!andatos;D A
or0aniAa?@o pol:tica internacional* no caso a anti0a Sociedade das
Na?Nes* investiria deter!inados 0overnos na tutela das popula?Nes
coloniais para re052las no interesse de sua pro0ressiva e!ancipa?@o*
at >ue ali as condi?Nes !ateriais* !orais e culturais estivesse!
suiciente!ente a!adurecidas* e! orde! a capacit#2las Z plena rui?@o
da liberdade e soberaniaD
As 0randes pot5ncias recebia! desta sorte o espWlio colonial co!o
u! 8Mnus; e se prestava! 87u!anitaria!ente; a ad!inistrar a>uelas
coletividades territoriais* co!o le!bra =eor0es Scelle* 8nas condi?Nes
particular!ente di:ceis do !undo !oderno; $ArtD (( do Pacto)D
Estava* co!o disse esse autor* institu:da u!a 8or!a de
Protetorado;* sob re0ula!enta?@o e controle da co!unidade
internacional* 8representada na ocorr5ncia pela Sociedade das
Na?Nes;D
1#
Pertinente Z natureAa do !andato s@o ainda insubstitu:veis as
palavras do insi0ne internacionalista ranc5s ao asseverarE 8O re0i!e
co!portava certa leLibilidadeD Seu car#ter variava se0undo o 0rau de
desenvolvi!ento do povo* a situa?@o 0eo0r#ica do territWrio* as
condi?Nes econM!icas* e diversas outras circunst.ncias;D
1$
E! su!a* e na ess5ncia* o !andato se distin0ue do Protetorado
por ser u!a ad!inistra?@o colonial vinculada ao or0anis!o Our:dico
internacional e estar plena!ente eLpl:cita e conessada nos arti0os do
pacto da sociedade !undial a idia do car#ter transitWrio da institui?@oD
ELerce! os Estados !andat#rios u! !a0istrio pol:tico coli!ando a
subse>_ente e!ancipa?@o das popula?Nes coloniaisD
"u!pre eni! reerir as tr5s espcies de !andatosE A* B e "*
variando os respectivos 0raus de depend5ncia* de tal sorte >ue na srie
estabelecida o !andato " i!plicava O#* se0undo Scelle* u!a 8aneLa?@o
colonial pura e si!ples;D
1&
4andatos do tipo A ora! os de Fran?a sobre a S:ria e da
In0laterra sobre a Palestina* o Ira>ue e a +ransOord.niaD
Os !andatos B abran0era! vastas se?Nes da Xrica "entral*
co!o o "a!arNes e +o0o* debaiLo da autoridade rancesa e in0lesa*
+an0anica* sob 0est@o in0lesa e Urun0i2-uanda* e! poder da Bl0icaD
S@o eLe!plos do !andato " a>ueles >ue se estendera! a
al0u!as possessNes do Pac:ico* co!o a Nova =uin* entre0ue Z
Austr#lia e Sa!oa* Z Nova fel.ndiaD A Xrica do Sul eLerceu ta!b!
!andato " sobre a re0i@o do sudoeste da XricaD
As uniNes de tutela n@o desaparecera! co! a eLtin?@o oicial da
anti0a Sociedade das Na?Nes* ocorrida e! %&,C* e substitu:da pela
Or0aniAa?@o das Na?Nes Unidas* >ue criou instituto an#lo0o ao dos
!andatosE o trusteeshi9 ou ad!inistra?@o iduci#riaD
Se0undo Scelle* do ponto de vista Our:dico* a !udan?a de no!e
n@o oi das !ais aortunadas e proveitosas e a ri0or o !andato levava
vanta0e! sobre o novo instru!ento criado pela co!unidade
internacionalD
"o! o siste!a de ad!inistra?@o iduci#ria* 8u!a deter!inada
pot5ncia recebe poderes para ad!inistrar u! Estado* privado do
eLerc:cio* !as n@o da titularidade da soberania* ou u! territWrio n@o
autMno!o $>uase u! Estado in fieri;2 para pro!over a: o pro0resso
pol:tico* econM!ico* social e educativo do respectivo povo;D
2(
De conor!idade co! a "arta das Na?Nes Unidas* de (C de Oul7o
de %&,1* a institui?@o do trusteeshi9 $ad!inistra?@o iduci#ria) se eA no
interesse da paA e da se0uran?a internacionais* co! o propWsito de
preparar e abreviar a independ5ncia das popula?Nes dos territWrios
ad!inistrados* desenvolvendo e! todos o senti!ento da coopera?@o*
das liberdades essenciais* dos direitos 7u!anos e das 0arantias sociaisD
As anti0as colMnias ale!@s na Xrica ora! postas sob
ad!inistra?@o iduci#ria co! a inova?@o da "arta* be! co!o a eL2
So!#lia italiana* at >ue se deu relativa!ente a esta Plti!a a
procla!a?@o de sua independ5nciaD A Or0aniAa?@o das Na?Nes Unidas
!ant! e! unciona!ento u! "onsel7o de Ad!inistra?@o Fiduci#ria*
Wr0@o investido nas responsabilidades O# !encionadasD
D. Do P(o#!#o(&$o QI2,!("&)"*#&S &o P(o#!#o(&$o QI$!o)34"oS +!
I2,!("&)"*#&/
ELtinta na apar5ncia a or!a cl#ssica de Protetorado* >ue
7abitual!ente entrava no Direito PPblico Internacional* e ainda ali se
conserva
T se0undo al0uns publicistas co!o si!ples anacronis!o das
rela?Nes entre Estados* processadas nu!a certa ase de eList5ncia
pol:tica dos povos ocidentais T ne! por isso se 7#2de considerar a>uela
i0ura de Plti!o banida das inda0a?Nes cient:icas e das lucubra?Nes
doutrin#riasD
Verdade >ue a esta altura do sculo* co! os pro0ressos lo0rados
pelo princ:pio de autodeter!ina?@o dos povos* o Protetorado si0niica
indubitavel!ente or!a cuOa institucionaliAa?@o 8Our:dica; se apresenta
e! crise ou O# de todo anda proscritaD
4as o conceito n@o desapareceu das rela?Nes entre EstadosD
Ac7a2se subOacente a toda eLplicita?@o Our:dica* rebu?ado e! or!as
pol:ticas !ais sutisD +ransitou do Direito PPblico Internacional para a
"i5ncia Pol:ticaD "abe ao cientista das institui?Nes* das rela?Nes e dos
atos pol:ticos deter!inar sua presen?a na vida e co!un7@o dos
Estados conte!por.neosD
A>uele Protetorado* O# dantes obOeto de estudo* eLposi?@o e
an#lise* prendia2se via de re0ra a u!a eLpress@o de teor pol:tico e
Our:dico sW poss:vel* co!o a /istWria est# a corroborar* nos linea!entos
do i!perialis!oD Deca:do este T apWs deco!por2se o siste!a de
eLpans@o colonial T e postos e! conlito no sculo \\ o Ocidente
capitalista co! o Oriente socialista* ora! as ideolo0ias >ue entrara! a
do!inar por inteiro a cena das rela?Nes interestaduais* deter!inando a
conse>_ente a0rupa?@o dos Estados e! duas Wrbitas pol:ticas e
!ilitares* >ue parecia! ditar o curso das rela?Nes internacionais; os
Estados Unidos* co! sua rede de Estados tribut#rios* du!a parte;
doutra* a Uni@o Sovitica* co! os c7a!ados satlites da 8"ortina de
Ferro;D
Entre essas tenaAes !edeava u! 8terceiro !undo;* de
coni0ura?@o ainda indecisa* orceOando por abrir u!a porta de evas@o e
se0uran?a para acol7er e! ca!po neutro a>ueles Estados >ue
pudesse! co! bo! 5Lito T ali#s* i!prov#vel T se des0arrar da
8satelitiAa?@o; pol:tica* econM!ica e inanceira >ue os prendia!*
dissi!ulada ou ostensiva!ente* Z>uelas Wrbitas !aioresD
"o! eeito* os Estados Unidos e a Uni@o Sovitica estadeava!
duas posi?Nes de or?a a se !edire! e! ter!os absolutos de
co!peti?@o ideolW0icaD Dois centros pois de inluLo e polariAa?@o da vida
pol:tica universal se er0uia! co!o eiLos ao redor dos >uais 0ravitava!
Estados de soberania 8Ouridica!ente; irrepreens:velD No entanto a
reparti?@o ideolW0ica de posi?Nes a0rupou Z volta da>ueles
potent:ssi!os nPcleos pe>uenos Estados cuOa inteira independ5ncia se
ai0urava duvidosa* esti!ada e! ter!os pol:ticos* econM!icos e
!ilitaresD
"o!o se u! novo +ratado das +ordesil7as estivesse dividindo o
!undo entre os dois !encionados 0i0antes* era Z so!bra dos Estados
Unidos e da Uni@o Sovitica >ue !edrava! Estados suOeitos a u!
status pol:tico de ato* alta!ente caracter:stico de u!a !odalidade nova
de ProtetoradoE o Protetorado 8ideolW0ico;D /aOa vista o caso de v#rias
-epPblicas da A!rica "entral e! rela?@o aos Estados Unidos ou de
outras da Europa Oriental co! respeito Z anti0a Uni@o SoviticaD
"o!prova?@o irretor>u:vel dessa tese* a interven?@o a!ericana na
-epPblica Do!inicana e a invas@o da +c7eco2Eslov#>uia pelos eLrcitos
do eLtinto Pacto de VarsWviaD
Onde acaba a 8soberania; do Estado de independ5ncia no!inal e
onde co!e?a sua respectiva suOei?@o co!o Estado prote0ido* sW o
analista pol:tico alcan?ar# tra?ar a: a co!petente lin7a de!arcatWria*
ainda a0ora luidaD DiA o Direito Internacional >ue s@o livres e
independentes a>ueles EstadosD "7e0a! eles* co! eeito* a inte0rar a
Or0aniAa?@o das Na?Nes Unidas e a Or0aniAa?@o dos Estados
A!ericanos $os da Wrbita ocidental)D +odavia u!a eventual inra?@o dos
princ:pios pol:ticos >ue a!parava! os interesses essenciais do
respectivo bloco a >ue estava! acorrentados poderia de sPbito
acarretar* co!o O# acarretou nos casos supra !encionados $-epPblica
Do!inicana e +c7eco2Eslov#>uia)* a >uebra da soberania* patenteando2
se ent@o de !aneira desabrida* rude e ine>u:voca os lia!es de
ProtetoradoD
E!er0e pois a nova cate0oria de Estado prote0ido atada ao novo
tipo de Estado protetor T a superpot5ncia* na >ual se eneuda a 0uarda
da ideolo0ia e a conserva?@o de sua 8pureAa;* conor!e d@o eLe!plo a
esse respeito* e eLe!plo clar:ssi!o* os Estados Unidos e a anti0a Uni@o
das -epPblicas Socialistas SoviticasD
O Protetorado 8ideolW0ico; encobre ou disar?a na realidade
supre!as !otiva?Nes i!perialistasD Ado?ou2se a or!a colonialista do
passadoD <uridica!ente por! n@o se ir!ara! conceitos co! >ue
institucionaliAar essa servid@o pol:tica* >ue o Direito Internacional ali#s
i0noraD Nada de no!es esti0!atiAados e suspeitos co!o o de
ProtetoradoD 4as ao Protetorado >ue as alian?as !ilitares e
ideolW0icas conte!por.neas conduAe! de ordin#rio os Estados !ais
racosD Da O+AN $Or0aniAa?@o do +ratado do Atl.ntico Norte) e do Pacto
de VarsWvia n@o se eLtrae! distintos corol#riosD A 8idelidade
de!ocr#tica; e a 8solidariedade socialista; s@o rases eitas* suscet:veis
de convers@o e! aLio!as #ceis de u!a pretendida e alsa coer5ncia
ideolW0icaD
A ideolo0ia se eA* por conse0uinte* sustent#culo do Protetorado*
preteLto cM!odo e se0uro co! >ue apoiar interven?Nes ar!adas e
intoler#veis* contra as re0ras cl#ssicas do Direito Internacional e do
princ:pio de autodeter!ina?@o dos povos* t@o penosa!ente propu0nado
pela consci5ncia Our:dica universalD
En0ana2se ade!ais >ue! cuidar >ue o Protetorado 8ideolW0ico; da
se0unda !etade do sculo \\ assenta sobre !assa de interesses
distinta da>uela >ue !ovia os e0o:sticos interesses estatais* outrora
condicionantes do Protetorado 8i!perialista;D Acerca deste O# nen7u!a
conclus@o se pode tirar sen@o a de >ue o Protetorado 8i!perialista; n@o
se eLtin0uiuD Ele apenas se transor!ou e continua ainda i!perialistaD
Sucedeu2l7e o Protetorado 8ideolW0ico;* eue!is!o >ue desonra ali#s o
pro0resso das institui?Nes pol:ticas e das idias sociais neste sculoD
%D 4arcel Prlot* "nstitutions PolitiRues et Droit Constitutionnel2 (H edD* pD (1,D
(D /ans NaBias]9* All3eeine Staatslehre2 (RII* pD (GCD
3D Paolo Biscaretti Di -uia* Diritto CostituCionale2 1H edD* pD 1%ID
,D =eor0es Scelle* =anuel de Droit "nternational Public2 pD (C%D
1D 4arcel Prlot* obD citD* pD (1'D
CD =D <elline]* All3eeine Staatslehre2 3H edD* ppD I112IC%D
ID Santi -o!ano* Princi9ii di Diritto CostituCionale Henerale2 (H edD revD* pD %31D
'D =D <elline]* obD citD* pD I1,D
&D =eor0es Scelle* obD citD* pD (C3D
%GD =eor0 4e9er* Lehrbuch des Deutschen Staatsrechtes2 3H edD* pD ('D
%%D Oreste -anelletti* "stituCioni di Diritto Publico2 %3H edD a!pliada* pD %1CD
%(D =D <elline]* obD citD* pD ICID
%3D PD <D Proud7on* Du Prnci9e :KdKratif2 a9ud2 4arcel Prlot* "nstitutions PolitiRues et
Droit Constitutionnel2 pD (1CD
%,D =eor0es ScelleD ObD citD* pD %&'D
%1D Ide!* ibide!* pD (G1D
%CD =ior0io Del Vecc7io* Teoria del Estado2 ppD %'G2%'%D
%ID =eor0es ScelleD ObD citD* pD (((D
%'D Ide!* ibide!* pD ((3D
%&D Ide!* ibide!* pD ((1D
(GD Biscaretti Di -uia* obD citD* pD 1(GD
13
O ESTADO FEDERAL
*, Conceito de Estado federal T 1, % Estado federal coo
:ederao: 1,* Distino entre :ederao e Confederao T 1,1 A
lei da 9artici9ao e a lei da autonoia T 5, % Estado federal e si
eso frente aos EstadosAebros: 5,* % lado unitGrio da
or3aniCao federal T 5,1 A su9reacia @urdica do Estado federal
sobre os Estados federados T 4, %s EstadosAebros coo
unidades constituti!as do sistea federati!o T 7, A crise do
federaliso: ocaso ou transforao da orde federati!a e sua
re9ercusso no (rasil
1. Con!"#o $! E*#&$o 1!$!(&)
"o! reer5ncia ao Estado ederal* disse <elline] tratar2se de
8Estado soberano* or!ado por u!a pluralidade de Estados* no >ual o
poder do Estado e!ana dos Estados2!e!bros* li0ados nu!a unidade
estatal;D
1
Dando co!e?o Z enuncia?@o dos principais tra?os Our:dicos >ue
nos per!ite! con7ecer a natureAa do Estado ederal* to!are!os para
eeito did#tico pri!eiro o Estado ederal co!o Federa?@o* a se0uir o
Estado ederal e! si !es!o rente aos Estados2!e!bros e por Plti!o
os Estados2!e!bros co!o unidades constitutivas do siste!a
ederativoD
2. O E*#&$o 1!$!(&) o2o F!$!(&:=o
Nu!a contribui?@o >ue icou inolvid#vel* o Ourista ale!@o `arl
Strupp distin0uiu a uni@o de direito constitucional das uniNes de direito
internacionalD
O Estado ederal pertence Z pri!eira cate0oriaD A lei
constitucional e n@o o tratado >ue nos ornece o critrio dessa
!odalidade de uni@o de EstadosD N@o 7# por conse0uinte >ue te!er as
a!bi0_idades de lin0ua0e!* co!o no caso da Su:?a* >uando o
vocabul#rio pol:tico oicial!ente e!pre0a ali a eLpress@o "onedera?@o*
e! se tratando na realidade de Federa?@o ou usa o ter!o cant@o*
si0niicando e! verdade o !es!o >ue Estado2!e!broD
A anti0_idade a ri0or n@o con7eceu o enM!eno ederativo co! os
caracter:sticos usual!ente ostentados no Estado !odernoD O >ue os
0re0os por eLe!plo deno!inava! Federa?@o a>uilo >ue os !odernos
c7a!a! "onedera?@oD A Federa?@o propria!ente dita n@o a
con7ecera! ne! praticara! os anti0os* visto >ue a !es!a* tanto
>uanto o siste!a representativo ou a separa?@o de poderes* das
poucas idias novas >ue a !oderna ci5ncia pol:tica inseriu e! suas
p#0inas nos tr5s Plti!os sculos de desenvolvi!entoD
1,* A distino entre :ederao e Confederao
"onor!e anotou proiciente!ente o constitucionalista ale!@o
NaBias]9* v#rios ora! os critrios distintivos buscados para iLar os
conceitos de Federa?@o e "onedera?@oD
Propun7a! uns a ir!eAa* solideA ou proundidade da rela?@o
entre os Estados* alcan?ando essa rela?@o seu 0rau !ais alto na
Federa?@o e seu ponto !ais baiLo na "onedera?@oD
Outros se volveria! para a considera?@o da indissolubilidade do
la?o ederativo* ace a possibilidade Our:dica da secess@o dos Estados*
ad!iss:vel e! se tratando de or0aniAa?@o conederativa; e! verdade
por! nada obsta a >ue u!a Federa?@o ven7a eventual!ente a
dissolver2se* a despeito da proiss@o de constitucional e! sua
perpetuidade* eita por eLe!plo no caso do g ,i do arti0o CG da
"onstitui?@o brasileira* >ue n@o ad!ite por obOeto de delibera?@o
proOetos tendentes a abolir a Federa?@oD
De!ais* 7ouve >ue! visse co!o eLpress@o distintiva das duas
or!as de uni@o de Estados a aus5ncia de u! poder pol:tico Pnico da
"onedera?@o* ao contr#rio do >ue se d# na Federa?@o* dentetora de
poder soberano no c:rculo das rela?Nes internacionais; ocorre todavia*
se0undo a>uele e!inente constitucionalista* >ue e! caso de 0uerra
nada i!pede se or!e nas "onedera?Nes u! centro Pnico de co!ando
e autoridade* a servi?o da pol:tica eLterna unior!e dos Estados
participantesD
Eni!* >uis2se to!ar por critrio b#sico o ato de a atividade
unit#ria da "onedera?@o proOetar2se e! sentido eLterno e n@o e!
sentido interno* para ora e n@o para dentro; ainda a>ui 7# eLce?Nes*
>uando e! deter!inadas "onedera?Nes se ac7a! estatu:das 0arantias
de orde! e se0uran?a pPblica ou re0ras destinadas a estrita
observ.ncia da i0ualdade dos direitos pol:ticos dos cidad@os* se be!
>ue o !ecanis!o re0ulador do controle desses princ:pios caiba
individual!ente aos Estados2!e!brosD
Invalidados pois pelas obOe?Nes O# reeridas os v#rios critrios
propostos* resta* se0undo NaBias]9* por tra?o verdadeira!ente
distintivo a ineList5ncia nas "onedera?Nes* ao revs do >ue se passa
nas Federa?Nes* de le0isla?@o unit#ria ou co!u!* criando
indierente!ente direitos e obri0a?Nes i!ediatas para os cidad@os dos
diversos EstadosD
No Estado ederal depara!2se v#rios Estados >ue se associa!
co! vistas a u!a inte0ra?@o 7ar!Mnica de seus destinosD N@o possue!
esses Estados soberania eLterna e do ponto de vista da soberania
interna se ac7a! e! parte suOeitos a u! poder Pnico* >ue o poder
ederal* e e! parte conserva! sua independ5ncia* !ovendo2se
livre!ente na esera da co!pet5ncia constitucional >ue l7es or
atribu:da para eeito de auto2or0aniAa?@oD
"o!o dispNe! dessa capacidade de auto2or0aniAa?@o* >ue
i!plica o poder de undar u!a orde! constitucional prWpria* os
Estado2!e!bros* atuando a: ora de toda a sub!iss@o a u! poder
superior e podendo no >uadro das rela?Nes ederativas eLi0ir do Estado
Federal o cu!pri!ento de deter!inadas obri0a?Nes* se converte! e!
or0aniAa?Nes pol:ticas incontestavel!ente portadoras de car#ter estatalD
1,1 A lei da 9artici9ao e a lei da autonoia
/#* se0undo =eor0es Scelle* dois princ:pios capitais >ue s@o a
c7ave de todo o siste!a ederativoE a lei da participa?@o e a lei da
autono!iaD
4ediante a lei de participa?@o* to!a! os Estados2!e!bros parte
no processo de elabora?@o da vontade pol:tica v#lida para toda a
or0aniAa?@o ederal* interv5! co! voA ativa nas delibera?Nes de
conOunto* contribue! para or!ar as pe?as do aparel7o institucional da
Federa?@o e s@o no diAer de Le Fur partes tanto na cria?@o co!o no
eLerc:cio da 8subst.ncia !es!a da soberania;* tra?os estes >ue basta!
O# para coni0ur#2los inteira!ente distintos das prov:ncias ou
coletividades si!ples!ente descentraliAadas >ue co!pNe! o Estado
unit#rioD
Atravs da lei da autono!ia !aniesta2se co! toda a clareAa o
car#ter estatal das unidades ederadasD Pode! estas livre!ente estatuir
u!a orde! constitucional prWpria* estabelecer a co!pet5ncia dos tr5s
poderes >ue 7abitual!ente inte0ra! o Estado $eLecutivo* le0islativo e
Oudici#rio) e eLercer dese!bara?ada!ente todos a>ueles poderes >ue
decorre! da natureAa !es!a do siste!a ederativo* desde >ue tudo se
a?a na estrita observ.ncia dos princ:pios b#sicos da "onstitui?@o
ederalD
A participa?@o e a autono!ia s@o processos >ue se insere! na
a!pla !oldura da Federa?@o* envolvidos pelas 0arantias e pela certeAa
do ordena!ento constitucional superior T a "onstitui?@o ederal*
ci!ento de todo o siste!a ederativoD +anto a participa?@o co!o a
autono!ia eListe! e! un?@o das re0ras constitucionais supre!as*
>ue per!ite! ver na Federa?@o* co!o viu +oc>ueville no sculo \I\*
duas sociedades distintas* 8encaiLadas u!a na outra;* a saber* o
Estado ederal e os Estados ederados 7ar!onica!ente superpostos e
coneLosD
3. O E*#&$o 1!$!(&) !2 *" 2!*2o 1(!n#! &o* E*#&$o*M2!2C(o*
"o!o vi!os* as bases do Estado ederal assenta! no direito
constitucional e n@o no direito internacionalD
/# Estado ederal >uando u! poder constituinte* plena!ente
soberano* dispNe na "onstitui?@o ederal os linea!entos b#sicos da
or0aniAa?@o ederal* tra?a ali o raio de co!pet5ncia do Estado ederal*
d# or!a Zs suas institui?Nes e estatui Wr0@os le0islativos co! a!pla
co!pet5ncia para elaborar re0ras Our:dicas de a!plitude nacional* cuOos
destinat#rios diretos e i!ediatos n@o s@o os Estados2!e!bros* !as as
pessoas >ue vive! nestes* cidad@os suOeitos Z observ.ncia tanto das
leis espec:icas dos Estados2!e!bros a >ue pertence!* co!o da
le0isla?@o ederalD
A presen?a do Estado ederal e! todos os Estados* se0undo os
ter!os >ue l7e aculta a "onstitui?@o ederal* n@o se aA t@o2so!ente
por via le0islativaD A "onstitui?@o conere ta!b! ao Estado ederal
co!pet5ncia para o eLerc:cio de atribui?Nes ad!inistrativas !ediante
siste!as >ue varia! se0undo o !odelo da or0aniAa?@o ederalE no
Brasil e nos Estados Unidos* por via eLecutiva direta; na Ale!an7a* e!
associa?@o co! os Estados2!e!bros* caindo sob controle e supervis@o
do poder ederal o aparel7o ad!inistrativo do Estado2!e!bro* e na
Xustria* pelo e!pre0o co!binado dos dois siste!asD
Por Plti!o* dispNe o Estado ederal de u! terceiro poder prWprio
T o poder Oudici#rio* co! seus tribunais e sobretudo co! u!a "orte de
Ousti?a ederal* de car#ter supre!o* destinada a diri!ir os lit:0ios da
Federa?@o co! os Estados2!e!bros e destes entre si* convertendo2se
nu! dos Wr0@os unda!entais do siste!a ederativo* a>uele >ue
c7a!ado a operar o e>uil:brio de toda a orde!* a estrita conor!idade
dos poderes da Uni@o e dos Estados co! os princ:pios b#sicos da
"onstitui?@oD
5,* % lado unitGrio da or3aniCao federal
O Estado ederal* sede da sua 9otestas2 a saber* da soberania*
aparece por Pnico suOeito de direito na orde! internacional* toda a veA
>ue se trate de atos >ue i!pli>ue! eLterioriAa?@o ori0in#ria da vontade
soberanaD
^ esse 0rau na >ualidade de u! poder >ue se !ove eLterna!ente
co! absoluta independ5ncia o tra?o !ais vis:vel co! >ue distin0uir o
Estado ederal das coletividades estatais associadasD
Dotados de autono!ia* poder >ue l7es consente or0aniAa?@o
prWpria* or0aniAa?@o portanto de Estado* u!a veA >ue o poder de >ue
s@o titulares da !es!a natureAa* da !es!a espcie e da !es!a
subst.ncia da>uele de >ue se co!pNe o poder do Estado ederal* os
Estados2!e!bros n@o possue! todavia a>uele tra?o de superioridade*
a>uele 0rau !#Li!o >ue aA privile0iado o poder do Estado ederal* >ue
o >ualiica* pela raA@o !es!a de ser u! poder soberanoD
O !onopWlio da personalidade internacional por parte do Estado
ederal T por>uanto so!ente ele* se0undo `unA* co!parece perante o
foru do Direito das =entes* tornando !ediata e de se0undo plano a
a?@o internacional dos Estados ederados* de presen?a eLterna se!pre
acobertada ou aian?ada pelo poder soberano da or0aniAa?@o ederal T
induAiu a `elsen* `unA e al0uns internacionalistas da c7a!ada Escola
de Viena a to!are! o Estado ederal co!o dotado da !es!a natureAa
ou estrutura do Estado unit#rio* 7avendo entre a!bos t@o2so!ente
dieren?a de 0rau e n@o de unda!entoD
Veriica2se todavia >ue o direito e os atos na orde! internacional
est@o por veAes a reutar o ri0or da>uele !onopWlioD Assi! ocorre no
caso da participa?@o de unidades ederadas e! Wr0@os internacionais*
providas tais unidades de personalidade Our:dicaD
/aOa vista a Ucr.nia e a -Pssia Branca* co! representa?@o
diplo!#tica e direito de voto e! as Na?Nes Unidas* >uando se sabe >ue
a U-SS entrava 7abitual!ente na classiica?@o Our:dica dos tratadistas
co!o u! dos eLe!plos conte!por.neos de Federa?@oD
A par da unidade de poder eLterno* ordinaria!ente eLclusivo*
possui o Estado ederal ta!b! unidade relativa a todo o espa?o
0eo0r#ico sobre o >ual assenta seu siste!a de or0aniAa?@o Our:dicaD
4as do ponto de vista interno* 7#* paralela!ente distribu:das pela
!aior parte da #rea 0eo0r#ica da Federa?@o ou por toda essa #rea $se
n@o 7ouver territWrios ederais)* diversas unidades de poder* >ue s@o os
Estados2!e!bros* servidos de ele!entos constitutivos* co!o territWrio
e povo* os >uais to!ados con0lobada!ente v5! a or!ar u! sW
territWrio* e u! sW povoE o territWrio e o povo do Estado ederal* suOeitos*
pelo aspecto nacional* Z Ourisdi?@o Pnica do poder centralD
+odos esses dados aci!a considerados patenteia!
incontrastavel!ente o lado unit#rio da or0aniAa?@o ederal* resu!ido
por conse>_5ncia na deter!ina?@o da nacionalidade* na eList5ncia de
Wr0@os ederais capaAes de atuar sobre toda a coletividade estatal* e no
territWrio* >ue* to!ado de conOunto sW con7ece* e! !atria de
co!pet5ncia ederal* u! Pnico poderE o da Federa?@o >ue sobre o
!es!o incide soberana!enteD
5,1 A su9reacia @urdica do Estado federal sobre os Estados federados
A superioridade do Estado ederal sobre os Estados ederados ica
patente na>ueles preceitos da "onstitui?@o ederal >ue ordinaria!ente
i!pNe! li!ites aos ordena!entos pol:ticos dos Estados2!e!bros* e!
!atria constitucional* pertinentes Z or!a de 0overno* Zs rela?Nes
entre os poderes* Z ideolo0ia* Z co!pet5ncia le0islativa* Z solu?@o dos
lit:0ios na esera Oudici#ria* etcD
"onsiderando o Estado ederal e! ace do Estado ederado* co!o
sucinta!ente acaba!os de aA52lo* deve sobretudo i!pressionar2nos a
superioridade !arcante da or0aniAa?@o do Estado ederal sobre a
or0aniAa?@o dos Estados ederadosD
A "onstitui?@o Federal o ci!ento Our:dico dessa supre!acia
i!posta atravs das re0ras li!itativas do ordena!ento pol:tico das
unidades co!ponentesD
VeOa!os eLe!plos concretos de tais disposi?Nes restritivasD
+o!e!os para lo0o a "onstitui?@o brasileira nas al:neas constantes do
inciso VII do arti0o 3,* >ue estabelece a observ.ncia dos se0uintes
princ:pios constitucionaisE
a) or!a republicana* siste!a representativo e re0i!e
de!ocr#tico;
b) direitos da pessoa 7u!ana;
c) autono!ia !unicipal;
d) presta?@o de contas da ad!inistra?@o pPblica* direta e
indiretaD
Qual>uer viola?@o desses princ:pios aA l:cito o e!pre0o da
tcnica de salva0uarda do siste!a ederativoE a interven?@o ederalD
A preval5ncia do ordena!ento constitucional ederal torna a
aAer2se sentir e! !atria de co!pet5ncia le0islativa* >uando a
"onstitui?@o Federal* discri!inando as co!pet5ncias entre o 0overno
ederal e os 0overnos dos Estados2!e!bros* tende a cortar ou di!inuir
a esera de co!pet5ncia das or0aniAa?Nes ederais* !ediante siste!as
>ue nas Federa?Nes usual!ente se reduAe! a tr5s !odalidades b#sicas
de discri!ina?@oE enu!era?@o das co!pet5ncias respectivas do Estado
ederal e dos Estados ederados; enu!era?@o das co!pet5ncias ederais
e enu!era?@o das co!pet5ncias dos Estados2!e!brosD
No se0undo caso* presu!e2se >ue as !atrias n@o discri!inadas
s@o da co!pet5ncia dos Estados ederados ao passo >ue no terceiro
caso vale a presun?@o opostaD
Por Plti!o* o predo!:nio do ordena!ento constitucional do
Estado ederal se !aniesta >uando deter!inados siste!as ederativos*
assentados sobre o siste!a das "onstitui?Nes r:0idas* eri0e! e! boa
lW0ica Our:dica u! tribunal supre!o* cuOos OuiAes se torna! 0uardi@es
da "onstitui?@o* servindo tal corte de Ousti?a para diri!ir* e!
Oul0a!ento inal* as pend5ncias porventura suscitadas entre o Estado
ederal e os Estados ederadosD
Na "onstitui?@o brasileira se!el7ante Wr0@o T o Supre!o
+ribunal Federal T institu:do no inciso I do arti0o &(* e eLercita o
controle de constitucionalidade nos ter!os do arti0o &ID
E! su!a* a supre!acia do Estado ederal sobre o Estado
ederado* obOeto das presentes co0ita?Nes* se !aniesta
indeclinavel!ente* conor!e vi!os* !ediante os tr5s pontos
unda!entais O# enu!eradosE observ.ncia obri0atWria de certos
princ:pios b#sicos ou !:ni!os da or0aniAa?@o ederal pelos Estados2
!e!bros* ado?@o de u! siste!a de co!pet5ncia pela "onstitui?@o
Federal* >ue as reparte no seio da orde! ederativa e* por Plti!o*
institui?@o de u! tribunal supre!o* 0uardi@o da "onstitui?@o FederalD
4. O* E*#&$o*M2!2C(o* o2o 'n"$&$!* on*#"#'#"9&* $o *"*#!2&
1!$!(&#"9o
Na Federa?@o* os Estados ederados* dispondo do poder
constituinte* decorrente de sua condi?@o !es!a de Estado* pode!
livre!ente eri0ir u! ordena!ento constitucional autMno!o e alter#2lo a
seu talante* desde >ue a cria?@o ori0in#ria da orde! constitucional e
sua eventual reor!a subse>_ente se a?a! co! inteira obedi5ncia Zs
disposi?Nes da "onstitui?@o FederalD
Essa co!pet5ncia do Estado ederado preside Z pluralidade e
variedade de or!as de or0aniAa?@o pol:tica >ue se observa! e! toda a
Federa?@o* as >uais* por!* ao lado da !#Li!a diversiica?@o poss:vel*
ostenta! por i0ual certa const.ncia* vis:vel precisa!ente na sua
ade>ua?@o Zs !#Li!as ederativas unda!entais* das >uais decorre por
inteiro a 7ar!onia do siste!aD
S@o as unidades ederadas Estados verdadeiros na !edida e!
>ue atua! co!o siste!a co!pleto de poder* co! le0isla?@o* 0overno e
Ourisdi?@o prWpria* nada tol7endo o eLerc:cio das aculdades de
or0aniAa?@o e co!pet5ncia atribu:das pela "onstitui?@o FederalD
4as a posi?@o dos Estados2!e!bros no >uadro ederativo n@o se
cira apenas no dese!pen7o de sua autono!ia constitucional e!
!atria le0islativa* eLecutiva ou Oudici#ria* sen@o >ue cu!pre ver ao
lado dessa autono!ia T essencial* di0a2se de passa0e!* Z identiica?@o
de toda uni@o estatal ederativa* cuOos Estados participantes ven7a! a
distin0uir2se do Estado unit#rio T a>ueles pontos da or0aniAa?@o
ederal e! >ue os Estados ederados aparece! por sua veA to!ando
parte ativa e indispens#vel na elabora?@o e no !ecanis!o da
"onstitui?@o FederalD
A>ui os Estados2!e!bros est@o !ais a dar do >ue a receberD
FiLa2se co! esse aspecto a i!port.ncia capital da participa?@o do
Estado na Federa?@o* acentuando2se a: por eLcel5ncia outro .n0ulo
verdadeira!ente ederativo do siste!a T o .n0ulo da participa?@o T o
>ual se acrescenta ao O# eLa!inado da livre co!pet5ncia dos Estados2
!e!bros de estatu:re! acerca de !atria >ue a "onstitui?@o Federal
porventura l7es 7aOa reservadoD
+e!os ent@o a or0aniAa?@o ederal i!plicando a dualidade do
poder le0islativo* repartido e! duas "asas* u!a representantiva do
conOunto dos cidad@os* co! participa?@o vari#vel dos Estados* se0undo
:ndices populacionais* e outra* >ue ao invs de representar o povo da
Federa?@o e! sua totalidade* se to!a por representativa dos Estados* a
c7a!ada ".!ara Alta ou Senado* onde* se0undo air!a Prlot* os
Estados2!e!bros recebe! representa?@o co!o tais* 8na >ualidade de
ele!entos constitutivos e n@o por considera?@o a sua respectiva
i!port.ncia;D
+anto assi! >ue esse aspecto da Federa?@o co!o 8sociedade
entre i0uais;* co!o 8de!ocracia de Estados;* co!o 8i0ualdade de
Estados participantes; se ac7a de todo preservado pelo siste!a
ederativo brasileiro e norte2a!ericano* observando2se a esse respeito
>ue nos Estados Unidos* Estados co!o Nevada e Alasca* de popula?@o
inerior a (GGDGGG 7abitantes* ele0e! dois senadores cada u!* nP!ero
i0ual ao do Estado de Nova Ior>ue* co! seus (, !il7Nes de 7abitantesD
Al0o id5ntico se passa no Brasil co! o Estado do Acre de
popula?@o relativa!ente :ni!a e >ue ele0e a !es!a >uantidade de
senadores >ue o Estado de S@o Paulo* n@o obstante a !aior eLtens@o
territorial* o !aior n:vel de ri>ueAa* a !ais a!pla concentra?@o
de!o0r#ica deste Plti!oD A despeito de eLe!plos contr#rios* >uais os
>ue se deparava! no anti0o -eic7 ale!@o* co! a PrPssia
constitucional!ente privile0iada sobre as de!ais unidades ederativas*
a boa re0ra ou princ:pio de or0aniAa?@o ederal !anda* se0undo Le Fur*
>ue cada Estado particular 8ten7a o !es!o nP!ero de representantes
dos de!ais Estados2!e!bros* >ual>uer >ue seOa a dieren?a entre eles
eListente* tanto do ponto de vista da eLtens@o territorial co!o do
nP!ero de 7abitantes;D
2
O 8bica!eralis!o; ou le0islativo dual conere ao Estado2!e!bro
atravs da c.!ara representativa dos Estados in0er5ncia ativa e!
!atria de revis@o constitucional* tornando2se ponto dos !ais
caracter:sticos do siste!a ederativoD
O siste!a de duas ".!aras* da ess5ncia da orde! ederativa*
teste!un7a precisa!ente u!a tcnica vertical de separa?@o de
poderesD U! ra!o do poder le0islativo T o Senado T eLpri!e a
vontade dos Estados* !as o poder pol:tico soberano se !aniesta
ta!b! atravs da se0unda casa le0islativaE a ".!ara de Deputados
ou "asa de -epresentantes por onde se iltra a vontade dos cidad@os*
vontade de!ocr#tica* vontade popular* >ue eLpressa* na produ?@o da
orde! Our:dica* o senti!ento nacional uniicadoD
4as * conor!e vi!os* !ediante a ".!ara Alta* >ue o poder
constituinte ederal para eLercer2se e! !atria de reor!a ou revis@o
constitucional cai na depend5ncia da aprova?@o dos Estados* visto >ue
as !odiica?Nes constitucionais ica! suOeitas* no ederalis!o
aut5ntico* Z aprova?@o da "asa de representantes dos Estados
ederados* por !aioria vari#vel de seus co!ponentesE e! al0u!as
"onstitui?Nes por !aioria absoluta; noutras T e o caso da
"onstitui?@o brasileira T por !aioria de tr5s >uintos $g (H do arti0o .<;,
A ri0ideA constitucional norte2a!ericana acentua esse aspecto
ederativo da participa?@o dos Estados co! o re>uisito de aprova?@o da
revis@o ou aendent por tr5s >uartas partes pelo !enos dos Estados
inte0rantes da Federa?@oD A vontade dos Estados2!e!bros * por
conse>_5ncia* b#sica para a or!a?@o da vontade ederal tocante a
>ual>uer reor!a da "onstitui?@oD
?. A ("*! $o 1!$!(&)"*2oG o&*o o' #(&n*1o(2&:=o $& o($!2
1!$!(&#"9& ! *'& (!,!('**=o no B(&*")
N@o s@o raros os >ue entende! >ue o ederalis!o se ac7a
irre!issivel!ente condenado a desaparecer na crise do Estado
conte!por.neo* cuOa concentra?@o de poder tende cada veA !ais a
anular o >ue ainda resta de autono!ia nas coletividades pol:ticas
participantes da co!posi?@o ederativa* !al per!itindo distin0ui2las
das unidades >ue inte0ra! o Estado unit#rio descentraliAadoD
Ai0ura2se2nos todavia >ue n@o tanto o ederalis!o co!o
enM!eno pol:tico associativo >ue est# e! crise sen@o u!a or!a
doutrin#ria do ederalis!o* a>uela a >ue se prende desde as ori0ens e
>ue 0erou deter!inada !oldura Our:dica aparente!ente intoc#vel*
ainda a0ora subsistente e no interior da >ual por! se v@o processando
as inevit#veis transor!a?Nes do siste!a* ditadas pela !udan?a dos
te!pos e por i!perativo das necessidades pol:ticas e sociais* !ais
poderosas talveA >ue a vontade dos propu0nadores das teses
ederalistas ri0orosas do sculo \I\D
/ouve por conse>_5ncia* co!o n@o seria de estran7ar*
consider#vel altera?@o de contePdo e or!a* obri0ando o siste!a
ederativo a dar as !#Li!as provas de seu poder adaptativoD
Dessas transor!a?Nes resultou u! ederalis!o novo* el#stico*
>uase irrecon7ec:vel Z>ueles >ue ainda sustenta! co! entono as
!#Li!as do ederalis!o cl#ssico* e se recusa! ter!inante!ente a
aceitar o >ue ocorreu co!o varia?@o necess#ria* decorrente do
desenvolvi!ento das pr#ticas ederativas* se0undo novos te!pos e
novas circunst.nciasD Be! ao contr#rio* cuida! essas voAes derontar2
se e! deinitivo co! a ru:na da idia ederalista* tal a eLtens@o e
proundidade das !udan?as O# veriicadasD
Ai0ura2se2nos todavia* insistindo e! ponto de vista enunciado*
>ue a crise envolve !enos o ederalis!o >ue u!a or!a de ederalis!oE
a >ue traA e! certa !aneira a !arca do Estado liberal e sua decadente
ideolo0iaD
Era natural >ue nos pri!eiros te!pos do ederalis!o 7ouvesse
coincid5ncia >uase pereita e 7ar!Mnica entre or!a e contePdo* entre a
!oldura Our:dica e a idia interna viva e propulsora de todo o siste!aD
+r5s pocas distintas assinala! pois o ca!in7o O# percorrido pela
or0aniAa?@o do Estado ederalD
Na pri!eira poca* >ue corresponde Z ado?@o desse ori0inal:ssi!o
princ:pio* das duas leis >ue re0e! a Federa?@o $autono!ia e
participa?@o)* era a lei da autono!ia a>uela >ue se !ostrava !ais
do!inadora* co! os Estados participantes entrinc7eirados nu!a
posi?@o de or?a* i!perante tanto nos atos co!o na doutrinaD
Foi o per:odo e! >ue +oc>ueville* inversa!ente ao >ue a0ora
sucede* escrevia seus press#0ios so!brios acerca do uturo do siste!a
ederativo* co! a Federa?@o posta debaiLo da a!ea?a de eventual
dispers@o ou desapari?@o* decorrente do eLcesso de co!pet5ncia dos
Estados2!e!brosD
O se0undo per:odo ve! a ser a>uele e! >ue se alcan?a o pereito
e>uil:brio entre a Uni@o e os Estados ederados* entre a doutrina
ederalista e as institui?Nes criadas e praticadas e! no!e dessa
doutrinaD
Nessa ase 7istWrica 7avia c7e0ado O# ao i! o tor!entoso debate
dos Ouristas e pol:ticos >ue interro0ava! co! al0u!a perpleLidade
doutrin#ria se a "onstitui?@o Federal era lei ou contrato; se era lei T lei
constitucional r:0ida T dava ao 0overno central* co!o suOeito de direito*
inteira* direta e i!ediata autoridade pol:tica sobre todo o povo da
Uni@o; se era apenas contrato* 7averia t@o2so!ente * entre a Uni@o e os
Estados participantes* !era rela?@o Our:dica co! o 0overno central*
eLercendo este u!a @ure dele3ationis2 dele0a?@o de poderes de Estados
livres e soberanos* providos do direito de secess@o* ace a
te!porariedade e dissolubilidade do la?o ederativoD
A poca 7istorica!ente !arcada pelo diss:dio doutrin#rio dos
autono!istas "al7oun* da "arolina do Norte $Estados Unidos) e 4aL
von Se9del* da Baviera $Ale!an7a) contra os publicistas e
Ourisconsultos da tradi?@o dos autores do :ederalista2 co!o pretendia!
ser 6ebster* Stor9* e outros* vitoriosos co! a 0uerra da secess@o* tanto
no pleito das ar!as co!o das idias* icara deinitiva!ente para tr#s*
suplantada pela ase de apo0eu no e>uil:brio do siste!a ederal* e! >ue
os princ:pios sustentados por a>ueles Plti!os se tornara! i!perantes
tanto na doutrina co!o na praLeD Veriicou2se "onse0uinte!ente o
e>uil:brio das tend5ncias unionistas co! as tend5ncias particularistas*
das correntes unitaristas co! as correntes ederalistas* das c7a!adas
or?as centr:petas co! as or?as centr:u0asD
A terceira ase* >ue pode!os no!ear ase conte!por.nea do
ederalis!o* assistiu Z rotura do e>uil:brio observado no per:odo
anterior entre os dois dados unda!entais da autono!ia e da
participa?@o* co! a!plo predo!:nio desta eita da participa?@o e
consider#vel atenua?@o e decl:nio da autono!iaD
A>ui o investi0ador pol:tico do sculo \\ c7e0ar# decerto a
conclus@o dia!etral!ente oposta Z>uela de +oc>ueville; o eLcesso de
poderes ederais e n@o de poderes estaduais* conor!e estava no
pensa!ento do autor ranc5s* seria a causa do debilita!ento da
Federa?@o e de seu i!inente peri0o de vidaD
"o! o terceiro per:odo se desenrola evidente crise do ederalis!o*
de propor?Nes co!par#veis Z >ue se observou na transi?@o da pri!eira
para a se0unda ase* >uando se deu o debate contraditWrio acerca da
eLtens@o da co!pet5ncia dos Estados* co! o poder ederal ainda e!
deensiva teWricaD
+endo 7avido dese>uil:brio* a0ora e! detri!ento dos Estados2
!e!bros* 7# >ue! di0a >ue o ederalis!o est# !ortoD
+odavia se nos po!os a observar acurada!ente o curso dos
sucessos pol:ticos internacionais* va!os veriicar >ue o princ:pio
ederativo n@o se ac7a de todo eLausto* reaparecendo nas solu?Nes
propostas para a uniica?@o do ca!po ocidental europeu* ani!ando por
eLe!plo a vel7a idia da cria?@o dos Estados Unidos da Europa e tendo
a !es!a vo0a e! continentes co!o a Xrica e a Xsia* onde !uitos
Estados v5e! no la?o ederativo a c7ave de seus destinos* e onde o
ederalis!o ou sur0e co!o re!dio O# aplicado a popula?Nes >ue se
e!ancipa! politica!ente ou est# sendo preconiAado para a salva?@o
utura dos Estados dbeis e rec!2or!ados* atravessando penosas
condi?Nes de eList5nciaD
4as nos Estados ederais !ais anti0os 7# eetiva!ente crise do
ederalis!o* e essa crise enc7e de apreensNes o vel7o senti!ento
ederalistaD Este se ac7a voltado !ais para a conserva?@o das bases
Our:dicas tradicionais do siste!a* cerrando pois suas vistas a >ual>uer
eLa!e interpretativo dos atores deter!inantes da !udan?a 7avida* a
esta altura real!ente irrevers:velD
A eLpans@o industrial do sculo \\* o consider#vel alar0a!ento
das vias de co!rcio entre os Estados* o i!enso pro0resso tecnolW0ico
de car#ter uniicador* a propa0a?@o das ideolo0ias >ue apa0a! e
cresta! as varia?Nes do particularis!o pol:tico* eri0indo ca!adas
!aci?as e unior!es de opini@o* o conse>_ente incre!ento da
le0isla?@o social apaAi0uadora do conlito entre o trabal7o e o capital e o
eLcesso de diri0is!o econM!ico se apresenta! co!o atores principais
da transor!a?@o O# operadaD +al transor!a?@o* sacriicando a
co!pet5ncia eetiva dos Estados2!e!bros* deiLou >uase revo0ada a lei
da autono!ia* eA do intervencionis!o estatal necessidade indeclin#vel
Z subsist5ncia !es!a do Estado ederal* tornou o poder central !ais
sens:vel e suOeito ao inluLo !aior da !assa nacional dos cidad@os >ue
ao inluLo dos Estados2!e!bros* colocou os Estados* e! ace da
deici5ncia de seus recursos* debaiLo da servid@o inanceira do poder
ederal $de sorte >ue O# n@o pode! estes sobreviver ora das subven?Nes
do er#rio da Uni@o) e desenvolveu e! su!a nos cidad@os !es!os certo
senti!ento de !enoscabo ou de ruinosa indieren?a Zs prerro0ativas
autono!istas das unidades co!ponentes* o >ue* e! al0u!as
Federa?Nes* co!o o Brasil e os Estados Unidos* veio avolu!ar as
correntes de opini@o !ais avor#veis aos interesses da Uni@o*
identiicados portanto co! o interesse nacional* contraposto ao dos
Estados* o >ual se principiou a condenar por representativo de or!as
de e0o:s!o e particularis!oD
+odos esses a0entes atuara! decisiva!ente* valendo destacar
dentre os !es!os sobretudo os de orde! inanceira e econM!icaD
No Brasil* a inla?@o 0alopante 7# sido causa atuante no processo
de desa0re0a?@o do vel7o ederalis!oD Os Estados co! or?a!entos
suOeitos a verti0inosos dKficits ca:a! sob a 8interven?@o; per!anente
das aOudas ederais* >ue* politiAadas* criava! depend5ncia e l7es
arrebatava!* perdida O# a autono!ia inanceira e econM!ica* o >ue
ainda restava eetiva!ente da anti0a autono!ia pol:ticaD De!ais* esta
autono!ia nunca desrutou o prest:0io de u!a tradi?@o 7istWrica*
nunca deitou ra:Aes nas ori0ens da co!un7@o nacionalE o I!prio
unit#rio a repri!ia* a -epPblica* ederativa* sW veio a produAi2la
artiicial!enteD
Nos Estados Unidos* se0undo reere Durand* ocorre o !es!o
dese>uil:brio entre os recursos ederais e os recursos estaduais*
esti!ando2se >ue dos 11 bil7Nes de dWlares de despesas pPblicas* e!
%&,'* ,' bil7Nes ora! e!pre0ados pelo Estado ederalD
3
Quando se tra?a pois esse inarred#vel >uadro da es!a0adora
superioridade econM!ica e inanceira do Estado ederal sobre as
unidades ederadas e se observa a depend5ncia eetiva a >ue estas
ica! suOeitas* a pri!eira i!press@o >ue se te! de ne0ar a eList5ncia
conte!por.nea do siste!a ederal* o >ual teria O# transitado para u!a
Wr!ula de !era descentraliAa?@o ad!inistrativaD Assi! >ue al0uns
autores ac7a! !ais prudente e ver:dico alar de Estado unit#rio de
!#Li!a descentraliAa?@o do >ue propria!ente de Estado ederalD
As correntes ederalistas >ue descende! da tradi?@o cl#ssica do
ederalis!o pensa! desse !odo e c7e0a! a essa a!ar0a conclus@o*
por>uanto v5e! !ais participa?@o co! depend5ncia do >ue autono!ia
co! participa?@o nos !oldes do Estado ederal conte!por.neoD
Entende!os ao contr#rio >ue o ederalis!o n@o desapareceu*
!as se transor!ouD Na terceira ase* o inalis!o social dos poderes
pPblicos se tornou !ais a0udo do >ue nuncaD N@o tanto por>ue o
Estado o >uisesse* !as por>ue as necessidades e recla!os dos
0overnados assi! o obri0ara!D Onde o Estado entendeu por !ero
voluntaris!o de poder abusar dos !eios !ateriais Z sua disposi?@o*
7ouve eetivo desvirtua!ento de seu intervencionis!o* visto >ue a:
icava politiAado ou instru!entaliAado e! proveito pessoal dos titulares
do poder a>uela i!periosa e indeclin#vel necessidade de e!pre0ar
recursos estatais para o conse0ui!ento de ins de interesse pPblicoD
Assi! considerado* o intervencionis!o !als@oD Arru:na
>ual>uer estrutura ederativaD 4as >uando os proble!as de 0overno se
situa! e! n:vel elevado* >uando o poder central na or0aniAa?@o
ederativa c7a!ado a e!pre0ar recursos >ue n@o estaria! ao alcance
dos Estados2!e!bros para a consecu?@o de obras pPblicas* tanto do
interesse re0ional co!o nacional* >uais* nos Estados Unidos* o ProOeto
do Vale do +ennessee e no Brasil o petrWleo da Ba7ia* a a?uda0e! e a
eletriica?@o do Nordeste* be! co!o os planos re0ionais de
desenvolvi!ento $SUDENE* SUDA4 etc)* seria re!atada insensateA
i!pu0nar a presen?a do poder ederal e seus auL:lios inanceiros e!
no!e de preconceitos ederalistas de todo suplantadosD
Ser# trabal7o de Ouristas retocar a vel7a e i!obiliAada estrutura
Our:dica do anti0o ederalis!o* aco!odando2a Zs condi?Nes novas do
siste!a* >ue irrevo0avel!ente se !over# a0ora e de uturo no .!bito de
u! Estado eude!on:istico* o 86elare State;* realidade pri!eira* >ue
trouLe O# para o Estado presente a pol:tica do sal#rio2!:ni!o* da
previd5ncia* das reor!as sociais proundas na idade das !assas e da
socialiAa?@o do poder e da ri>ueAaD
Que! n@o puder co!preender ou ad!itir as raANes por >ue a lei
da participa?@o O# prepondera sobre o vel7o do0!a das autono!ias
estaduais intan0:veis n@o ter# !ais sa:da sen@o pMr o epit#io sobre o
ederalis!o* >ue eles* os ederalistas conte!por.neos descontentes*
Oa!ais voltar@o a encontrar Z !oda do sculo \I\D
Se tiver!os por! a vis@o aberta e a sensibilidade bastante
apurada co! >ue aco!pan7ar o curso da vida no laboratWrio social*
nen7u!a diiculdade derontare!os ent@o para procla!ar e! ase de
lorescente desenvolvi!ento o neoederalis!o do sculo \\D 4as
entendido este >ual o iAe!os* a saber* acrescido da>uelas e!endas >ue
po5! o direito e! dia co! os atos* previne! os desvirtua!entos do
intervencionis!o estatal* corta! os ele!entos de undo da crise
ederativa na estrutura do Estado conte!por.neo* al7ana! obst#culos
e conduAe! a u!a poss:vel solu?@o do proble!a ederativoD
%D =D <elline]* All3eeine Staatslehre2 3H edD* pD IC&D
(D Le Fur* LD Vtat :Kderal et ConfKdKration DUVtats2 pD C(%D
3D "7arles Durand* 8Lc^tat Fderal;* in Le :KdKralise2 pD (%3D
14
AS FORMAS DE NOVERNO
*, :oras de 3o!erno e foras de Estado T 1, A classificao de
AristDteles: onarRuia2 aristocracia e deocracia T 5, % acrKscio
roano N classificao de AristDteles: o 3o!erno isto 8Ccero; T 4,
As odernas classificaes das foras de 3o!erno: de =aRuia!el a
=ontesRuieu T 1D :oras fundaentais e foras secundGrias de
3o!erno 8(luntschli; T ., As foras de 3o!erno se3undo o critKrio
da se9arao de 9oderes: 3o!erno 9arlaentar2 3o!erno
9residencial e 3o!erno con!encional T /, A crise da conce9o
3o!ernati!a e as duas odalidades bGsicas de 3o!erno: 3o!ernos
9elo consentiento e 3o!ernos 9ela coao,
1. Fo(2&* $! 4o9!(no ! 1o(2&* $! E*#&$o
Entre autores estran0eiros reina conus@o >uanto ao e!pre0o das
eLpressNes or!as de =overno e or!as de EstadoD O vocabul#rio
pol:tico ale!@o deno!ina or!as de Estado $Staatsforen; a>uilo >ue os
ranceses con7ece! sob a desi0na?@o de or!as de =overno* co!o* por
eLe!plo* nas classiica?Nes !ais anti0as e tradicionais* a !onar>uia* a
aristocracia e a de!ocraciaD
Ai0ura2se2nos >ue a no!enclatura rancesa !ais precisa
por>uanto deiLa clara a distin?@o entre or!as de Estado e or!as de
=overnoD
"o!o or!as de Estado* te!os a unidade ou pluralidade dos
ordena!entos estatais* a saber* a or!a plural e a or!a sin0ular; a
sociedade de Estados $o Estado Federal* a "onedera?@o* etcD) e o
Estado si!ples ou Estado unit#rioD
"o!o or!as de =overno* te!os a or0aniAa?@o e o unciona!ento
do poder estatal* consoante os critrios adotados para a deter!ina?@o
de sua natureAaD Os critrios !ais e! vo0a s@o principal!ente tr5sE a) o
do nP!ero de titulares do poder soberano; b) o da separa?@o de
poderes* co! ri0oroso estabeleci!ento ou iLa?@o de suas respectivas
rela?Nes; e c) o dos princ:pios essenciais >ue ani!a! as pr#ticas
0overnativas e conse>_ente eLerc:cio li!itado ou absoluto do poder
estatalD
O pri!eiro critrio te! o prest:0io do no!e de AristWteles e de
>uantos adotara! subse>_ente!ente* co! al0u!as varia?Nes* a sua
aa!ada classiica?@o das or!as de =overnoD
Os dois Plti!os s@o !ais recentes* traduAindo !el7or a
co!preens@o conte!por.nea do enM!eno 0evernativo e sua
institucionaliAa?@o socialD
O se0undo* relativo Z separa?@o de poderes* do!inou durante
toda a idade do Estado liberal* representando u!a das aces do
or!alis!o constitucional do sculo passado* apoiado na teoria de
4ontes>uieu* se! >ue este de !odo al0u! pressentisse essa eventual
aplica?@o* eLtra:da ali#s co!o conse>_5ncia lW0ica de sua doutrinaD
O terceiro* voltado para os princ:pios b#sicos >ue ani!a! a vida
pol:tica* de todo conte!por.neo* representando u!a rea?@o contra a
ri0ideA do critrio anterior* o >ual tin7a !ais e! vista a fora do >ue o
fundo das institui?NesD
As classiica?Nes !ais clebres s@o por! a>uelas >ue obedece!
ao pri!eiro critrio O# reeridoD Abran0e!* por eLe!plo* a classiica?@o
de AristWteles* de 4a>uiavel e de 4ontes>uieu* levando e! conta*
principal!ente* o nP!ero de pessoas >ue eLerce! o poder soberanoD
2. A )&**"1"&:=o $! A("*#3#!)!*G 2on&(H'"&- &("*#o(&"& !
$!2o(&"&
A !onar>uia* a pri!eira dessas or!as* representa* se0undo
AristWteles* o 0overno de u! sWD Atende o siste!a !on#r>uico Z
eLi05ncia unit#ria na or0aniAa?@o do poder pol:tico* eLpri!indo u!a
or!a de 0overno na >ual se aA !ister o respeito das leisD
A aristocracia* co!o se0unda or!a* na classiica?@o de
AristWteles* si0niica o 0overno de al0uns* o 0overno dos !el7oresD Na
eti!olo0ia da palavra 8aristocracia; depara!o2nos O# co! a idia de
or?aD Essa raiA evolve natural!ente para a acep?@o de or?a da cultura*
or?a da inteli05ncia* or?a entendida de !odo >ualitativo* or?a* por
conse0uinte* dos !el7ores* dos >ue to!a! as rdeas do 0overnoD A
eLi05ncia de todo 0overno aristocr#tico deve ser* se0undo AristWteles* a
de selecionar os !ais capaAes* os !el7oresD
Quanto ao terceiro tipo de 0overno* contido nessa classiica?@o*
AristWteles #2lo corresponder Z De!ocracia* 0overno >ue deve atender
na sociedade aos recla!os de conserva?@o e observ.ncia dos princ:pios
de liberdade e de i0ualdadeD
Os >ue repreende! AristWteles por 7aver procedido na
classiica?@o das or!as de 0overno co! critrio >uantitativo* est@o
todavia desle!brados de >ue o insi0ne ilWsoo pol:tico da =rcia
distin0uira as c7a!adas or!as de 0overno puro das or!as de 0overno
i!puroD
=overnos puros s@o* no pensa!ento aristotlico* a>ueles e! >ue
os titulares da soberania* >uer se trate de u!* de al0uns ou de todos*
eLerce! o poder soberano tendo invariavel!ente e! vista o interesse
co!u!* ao passo >ue os 0overnos i!puros s@o a>ueles e! >ue* ao
invs do be! co!u!* prevalece o interesse pessoal* o interesse
particular dos 0overnantes contra o interesse 0eral da coletividadeD
Quando esses interesses pessoais se sobrepNe!* na 0est@o dos
ne0Wcios pPblicos* aos interesses da sociedade* a>uelas or!as de
0overno O# !encionadas de0enera! por co!pletoD
Desvirtuada de seu si0niicado essencial de 0overno >ue respeita
as leis* a !onar>uia se converte e! tirania* a saber* 0overno de u! sW*
>ue vota o despreAo da orde! Our:dicaD
A aristocracia depravada se trans!uda e! oli0ar>uia* plutocracia
ou despotis!o* co!o 0overno do din7eiro* da ri>ueAa desonesta* dos
interesses econM!icos anti2sociaisD
A de!ocracia deca:da se transaA e! de!a0o0ia* 0overno das
!ultidNes rudes* i0naras e despWticasD
3. O &(>*"2o (o2&no ; )&**"1"&:=o $! A("*#3#!)!*G o 4o9!(no
2"*#o +C0!(o/
Os escritores pol:ticos da sociedade ro!ana acol7era! co!
reservas a classiica?@o de AristWtelesD Al0uns* co!o ":cero*
acrescentara! Zs or!as O# con7ecidas da classiica?@o aristotlica u!
>uarto tipoE a or!a !ista de 0overnoD
Essa or!a* se0undo ":cero* eListia no Estado ro!ano !es!o e
vin7a a ser a !el7or de todasD O 0overno !isto aparece* via de re0ra*
por !era li!ita?@o ou redu?@o dos poderes da !onar>uia* da
aristocracia e da de!ocracia* !ediante deter!inadas institui?Nes
pol:ticas* tais co!o u! Senado aristocr#tico ou u!a ".!ara
de!ocr#ticaD
Autores !odernos >ue ad!ite! a eList5ncia da or!a !ista de
0overno* entende! >ue a In0laterra oerece conte!poranea!ente o
!ais persuasivo eLe!plo dessa !odalidade de or0aniAa?@o do 0overnoD
"o! eeito* 7# na In0laterra u! siste!a !on#r>uico no >ual o
-ei* a ".!ara Alta $".!ara dos Lordes) e a ".!ara BaiLa $".!ara dos
"o!uns) or!a! conOunta!ente o Parla!entoD "o!o se v5* esse pa:s
apresenta u! >uadro pol:tico onde o poder real co!bina tr5s ele!entos
institucionais* >ue s@o as pe?as b#sicas do siste!aE a "oroa
!on#r>uica* a ".!ara aristocr#tica e a ".!ara de!ocr#tica ou
popularD
Dos publicistas !odernos* >ue n@o adere! ao siste!a de
classiica?@o de AristWteles e sustenta! a !odalidade !ista de
or0aniAa?@o do 0overno* destaca2se 4irabeau* insi0ne orador pol:tico da
-evolu?@o Francesa* >ue* e! discurso proerido por volta de %I&G* O#
declarava >ue nu! certo sentido as repPblicas s@o !onar>uias* e nu!
certo sentido ta!b! as !onar>uias s@o repPblicasD
"o! respeito ao 0overno !isto* t@o ervorosa!ente preconiAado
por ":cero* cu!pre advertir na censura e cr:tica >ue l7e aA +#cito nos
Anais2 ao ne0ar valor* at !es!o eList5ncia a se!el7ante !odelo de
EstadoD Disse +#cito na>uela obra* >ue nen7u! Estado !isto 7# na
realidade* ou se 7ouver* ser# se!pre de dura?@o e5!eraD
4. A* 2o$!(n&* )&**"1"&:L!* $&* 1o(2&* $! 4o9!(noG $!
M&H'"&9!) & Mon#!*H'"!'
De AristWteles e ":cero* passe!os a 4a>uiavel* o secret#rio
lorentino* >ue tanto se i!ortaliAou na ci5ncia pol:tica* e >ue abre o
cap:tulo pri!eiro de % Prnci9e2 sua obra2pri!a* co! a>uela air!ativa
de >ue 8todos os Estados* todos os do!:nios >ue eLercera! e eLerce!
poder sobre os 7o!ens* ora! e s@o ou -epPblicas ou Principados;D
1
"o! essa air!a?@o* classiica 4a>uiavel as or!as de 0overno
e! ter!os dualistasE de u!a parte* a !onar>uia* o poder sin0ular; e*
de outra parte* a -epPblica* ou poder pluralD A repPblica* se0undo
4a>uiavel* abran0e a aristocracia e a de!ocraciaD
De 4a>uiavel va!os a 4ontes>uieu* cuOa classiica?@o a !ais
aa!ada dos te!pos !odernosD
E! toda or!a de 0overno distin0ue 4ontes>uieu a natureCa e o
9rinc9io desse 0overnoD A natureCa do 0overno se eLpri!e na>uilo >ue
aA co! >ue ele seOa o >ue D O 9rinc9io do 0overno* por sua veA* ve! a
ser a>uilo >ue o aA atuar* >ue ani!a e eLcita o eLerc:cio do poderE as
paiLNes 7u!anas* por eLe!ploD
2
S@o or!as de 0overnoE a repPblica* a !onar>uia e o despotis!o*
conor!e a enu!era?@o >ue consta do Es9rito das Leis,
A repPblica co!preende a de!ocracia e a aristocraciaD A natureCa
de todo 0overno de!ocr#tico consiste* se0undo 4ontes>uieu* e! a
soberania residir nas !@os do povoD Quanto ao 9rinc9io da de!ocracia*
te!os a virtude* >ue se traduA no a!or da p#tria* na i0ualdade* na
co!preens@o dos deveres c:vicosD "o! rela?@o Z aristocracia* sua
natureCa a soberania pertencer a al0uns e seu 9rinc9io a !odera?@o
dos 0overnantesD
3
Quanto Z !onar>uia* diA 4ontes>uieu >ue se trata do re0i!e das
distin?Nes* das separa?Nes* das varia?Nes e dos e>uil:brios sociaisD Sua
natureCa decorre de ser o 0overno de u! sWD "u!pre a>ui ao soberano
0overnar !ediante leis iLas e estabelecidasD A or0aniAa?@o pol:tica da
!onar>uia to!a por tra?o caracter:stico a presen?a de poderes ou
corpos inter!edi#rios na sociedadeD Essas or0aniAa?Nes privile0iadas e
7eredit#rias s@o o clero* a Ousti?a e a nobreAa* >ue atua! e! presen?a
do trono co!o poderes subordinados e dependentesD
4
O 9rinc9io da !onar>uia se cira no senti!ento da 7onra* no
a!or das distin?Nes* no culto das prerro0ativasD Interpretando o
pensa!ento de 4ontes>uieu* assevera E!:lio Fa0uet >ue esse princ:pio
!on#r>uico n@o o senti!ento eLaltado da di0nidade pessoal* ne!
ta!pouco o or0ul7o eudal* !as o deseOo de ser distin0uido nu!a corte
bril7ante* a satisa?@o do a!or prWprio nu!a posi?@o* nu! 0rau* nu!
t:tulo* nu!a di0nidadeD A 7onra* co!o princ:pio !on#r>uico* desperta
nos servidores da "oroa a paiL@o da idelidade pessoal* a dedica?@o* o
altru:s!o* a abne0a?@o* o desape0o e o sacri:cioD
8VWs escol7eis u!
deputado* !as ao escol7erdes* deiLa ele de ser o deputado do
9arlaento,;
!
Dos ranceses* oi 4ontes>uieu se! dPvida o pri!eiro >ue
apresentou na Europa a vers@o continental do siste!a representativo*
doutrinando >ue a !aior vanta0e! dos representantes >ue eles* e!
substitui?@o do povo* s@o aptos a discutir os ne0WciosD Dos eleitores* no
entender de 4ontes>uieu* bastava o representante traAer u!a
orienta?@o 0eralD Nada de instru?Nes particulares acerca de cada
assunto* co!o se praticava nas dietas da Ale!an7aD
A incapacidade do povo para debater a coisa pPblica ou 0erir os
ne0Wcios coletivos* atuando co!o poder eLecutivo* oi ressaltada de
!odo vi0oroso por 4ontes>uieu e! v#rios lu0ares de sua obra capital
T Do Es9rito das Leis, No siste!a representativo cabe ao povo t@o2
so!ente escol7er os representantes* atribui?@o para a >ual o reputa
sobeOa!ente >ualiicadoD
#
3. A R!9o)':=o F(&n!*& on*o)"$& & $o'#("n& $& Q$',)""$&$!S
"o! a -evolu?@o Francesa a doutrina do siste!a representativo
se aperei?oou tocante a sua ess5ncia* a saber* a absoluta
independ5ncia pol:tica do representante* capacitado a >uerer e! no!e
da na?@o e se! !ais v:nculos ou co!pro!issos co! os col0ios
eleitoraisD A un?@o desses col0ios se esvaAiava de todo co! a opera?@o
eleitoral* si!ples instru!ento de desi0na?@oD
Pondo 5nase nos poderes constituintes de >ue se cuidava!
investidos e na inteira independ5ncia co! >ue entraria! no debate da
!atria constitucional* os pri!eiros no!es da a!osa asse!blia
revolucion#ria deiLara! claros teste!un7os dessa disposi?@o* >ue se
l7es ai0urava inabdic#velD Palavras de 4ounier* se0undo Prlot* u!a
das voAes !ais acatadas do terceiro estadoE 8Os deputados s@o
convocados a estabelecer a "onstitui?@o rancesa e! virtude dos
poderes >ue l7es ora! co!etidos pelos cidad@os de todas as classes;D
$
Na sess@o de %G de a0osto de %I&%* Barnave assi! se eLpri!iaE
8Na orde! e nos li!ites das un?Nes constitucionais* o >ue distin0ue o
representante da>uele >ue n@o sen@o u! uncion#rio pPblico ser ele
incu!bido* e! certos casos* de >uerer e! no!e da na?@o* ao passo >ue
o !ero uncion#rio te! apenas a incu!b5ncia de servi2la;D
&
I0ual se>_5ncia de idias depara2se2nos neste eLcerto oratWrio de
Sie9ds* e! presen?a da !es!a Asse!blia constituinteE 8^ para a
utilidade co!u! >ue os cidad@os no!eia! representantes* be! !ais
aptos >ue eles prWprios a con7ecere! o interesse 0eral e a interpretar
sua prWpria vontade;D +e!po e instru?@o* s@o as deici5ncias >ue o
abaliAado tribuno do terceiro estado v5 nos cidad@os* inabilitando2os ao
eLerc:cio i!ediato do poder e Oustiicando a ado?@o das or!as
representativasD Falta2l7es portanto se0undo Sie9ds instru?@o para
co!preender os proOetos de lei e laAer para estud#2losD
Depois de air!ar >ue 8o povo sW te! >ue 0an7ar !etendo e!
representa?@o todos os 05neros de poder inerentes Z institui?@o
pPblica;* insur0e2se Sie9ds contra a !#Li!a restritiva dos >ue
entende! >ue o povo so!ente deve dele0ar a>ueles poderes >ue ele
!es!o n@o capaA de eLerc52losD Vee!ente* diA a esse respeitoE
8Vincula2se a esse pretenso siste!a a salva0uarda da liberdadeE
co!o se se >uisesse* por eLe!plo* provar aos cidad@os >ue t5!
necessidade de escrever para Bordus* >ue 0uardaria! !el7or sua
liberdade* se reservasse! o direito de levar eles !es!os suas cartas*
visto >ue poderia! aA52lo* ao invs de co!et52las Z reparti?@o pPblica
co!petente;D
1(
Esse !es!o Sie9ds asseverava ade!ais* incisivoE 8Se os cidad@os
ditasse! sua vontade* O# n@o se trataria de Estado representativo* !as
de Estado de!ocr#tico;D
E! palavras de i0ual ener0ia* a !es!a tese desponta nos
discursos pol:ticos de 4irabeauE 8Se Msse!os vinculados por
instru?Nes* bastaria >ue deiL#sse!os nossos cadernos sobre as !esas e
volv5ssse!os Zs nossas casas;D De !odo id5ntico* "ondorcet* na
"onven?@oE 84andat#rio do povo* arei o >ue cuidar !ais consent.neo
co! seus interessesD 4andou2!e ele eLpor !in7as idias* n@o as suasE
a absoluta independ5ncia das !in7as opiniNes o pri!eiro de !eus
deveres para co! o povo;D
No sculo se0uinte* passada a tor!enta revolucion#ria* o siste!a
representativo se institucionaliAaD BenOa!i! "onstant* eLpoente da
doutrina liberal* escreveE 8O siste!a representativo outra coisa n@o
sen@o u!a or0aniAa?@o* !ediante a >ual a na?@o incu!be al0uns
indiv:duos de aAere! a>uilo >ue ela n@o pode ou n@o >uer aAer por si
!es!a;D E prosse0ue* aclarando o conceito desse siste!aE 8O siste!a
representativo u!a procura?@o dada a certo nP!ero de pessoas pela
!assa do povo* >ue deseOa >ue seus interesses seOa! deendidos e >ue
ne! se!pre t5! te!po de deend52los por si !es!a;D
11
A doutrina rancesa >ue preconiAou o siste!a representativo da
idade liberal teve eni! co! =uiAot u! de seus !ais altos e abaliAados
corieusD A propWsito de representantes* escreveu =uiAot >ue eles
recebe! de seus eleitores 8a !iss@o de eLa!inar e de decidir conor!e
a sua raA@o;D Acentua >ue os eleitores 8deve! coniar2se Zs luAes
da>ueles >ue ora! escol7idos;D
12
De Plti!o* a doutrina de u! siste!a representativo se! la?os
co! a i!peratividade do !andato* nos !oldes do Estado liberal*
e!bora O# ultrapassada pela doutrina e pelos atos* conor!e vere!os*
aparece ainda co! toda a clareAa na obra de "arl Sc7!itt Teoria da
Constituio, ELpondo esse constitucionalista ale!@o seu entendi!ento
sobre a !atria* ponderouE
8Assi! >ue* de u! acordo t@o universal e siste!#tico co!o a
representa?@o* o >ue eni! parece 7aver icado na consci5ncia da +eoria
do Estado >ue o representante n@o se ac7a suOeito Zs instru?Nes e
diretriAes de seus eleitores;D
13
Ai0ura2se a Sc7!itt >ue o representante independente* e por
conse0uinte n@o se trata de uncion#rio* a0ente ou co!iss#rioD -essalta*
ali#s* a clareAa da "onstitui?@o rancesa de %I&% a esse respeitoD E
assinala e! abono dessa tese T a !es!a das vel7as concep?Nes
representativas peril7adas pelo liberalis!o T >ue* se o representante
osse tratado apenas co!o a0ente* >ue cuidasse dos interesses dos
eleitores por unda!entos pr#ticos $i!poss:vel* diA Sc7!itt* todos os
eleitores se!pre e si!ultanea!ente se con0re0are! nu! deter!inado
lu0ar) nen7u!a representa?@o a: eListiriaD
%4
4. A,o4!' n& &,)"&:=o on*#"#'"on&) $& $o'#("n& $&
Q$',)""$&$!S
Est# claro >ue pela doutrina da 8duplicidade;* conor!e a
eLpuse!os* duas vontades le0:ti!as e distintas atuava! no siste!a
representativo e l7e e!prestava! o !atiA caracter:sticoD E assi!
aconteceu desde >ue esse siste!a pMde na idade !oderna identiicar2se
por or!a de todo nova e 0enu:na de or0aniAa?@o do poder pol:ticoE a
vontade !enor e u0aA do eleitor* restrita Z opera?@o eleitoral* e a
vontade autMno!a e politica!ente criadora do eleito ou representante*
oriunda ali#s da>uela opera?@oD
A independ5ncia do representante o conceito2c7ave da doutrina
dualista* doutrina ao redor da >ual 0ravita! teses >ue o liberalis!o ao
estabelecer2se* do sculo \VIII ao sculo \I\* orceOou por tornar
v#lidasE a publicidade* o livre debate no plen#rio das asse!blias* o
be! co!u! ortalecido pelas inspira?Nes da raA@o* o culto da verdade*
o princ:pio de Ousti?aD
Do ponto de vista das classes sociais* esse siste!a representativo
aina ad!iravel!ente co! u!a orde! pol:tica aristocr#tica
$aristocracia das luAes e da raA@o)D O teor aristocr#tico da representa?@o
ressalta da>uelas !#Li!as de sabor platMnico e Socr#tico >ue !anda!
entre0ar o 0overno aos !ais capaAes e dotados de !ais luAes no
discernir o verdadeiro be! co!u!D O !es!o a@ seletivo se observa na
ir!eAa e deter!ina?@o co! >ue os teoristas desse siste!a se
e!pen7a! e! arredar o povo do eLerc:cio i!ediato do poder* !ediante
Oustiica?Nes copiosas acerca de sua incapacidade para 0overnarD
O siste!a representantivo traduAia a :ndole das institui?Nes
nascentesD A institucionaliAa?@o r#pida da idia representativa nos
!oldes da doutrina da 8duplicidade;* >ue t@o be! atendia e
res0uardava a autono!ia do representante* se propa0ou da
"onstitui?@o Francesa de %I&% a outras "onstitui?Nes* na Fran?a co!o
nos de!ais Estados postos sob o inluLo revolucion#rioD
"o! eeito* o arti0o 1[ da>uela "onstitui?@o dispun7aE 8A
"onstitui?@o Francesa representativa e representantes s@o o corpo
le0islativo e o reiD; A se0uirE 8Os representantes desi0nados nos
departa!entos n@o ser@o representantes de u! departa!ento
particular* !as da na?@o inteira e nen7u! !andato l7es poder# ser
dado; $+:tulo III* "apD I* Sec?@o III do artD Ih)D Os publicistas t5!
c7a!ado a aten?@o para o !odo co!o o constituinte disseE os
representantes desi0nados nos departa!entos e n@o 9elos
departa!entos* co!o se at nesse por!enor de reda?@o >uisesse
assinalar o la?o >ue prende o representante Z na?@o e n@o ao
departa!entoD
A "onstitui?@o do Ano III $calend#rio da -evolu?@o) se !anteve
ri0orosa!ente iel Z>uele princ:pioE 8Os !e!bros da Asse!blia
Nacional s@o representantes* n@o do departa!ento >ue os escol7e* !as
de toda a Fran?a; 8Les ebres de lUAsseblKe nationale sont les
re9rKsentants2 non du dK9arteent Rui les noe2 ais de la :rance
enti\re;,
A !es!a distin?@o na "onstitui?@o bel0a* arti0o 3(E 8Os !e!bros
das duas ".!aras representa! a na?@o e n@o unica!ente a prov:ncia
ou a subdivis@o da prov:ncia >ue os desi0nou; 8Les ebres des deux
Chabres re9rKsentent la nation et non uniRueent la 9ro!ince ou le
subdi!ision de 9ro!ince Rui les a noKs;, A>ui 7# u!a pe>uena
varia?@o* conor!e se inere do teLtoE o representante n@o o sW da
na?@o* se0undo o entendi!ento da doutrina rancesa* !as ta!b! da
re0i@o >ue o escol7euD
De id5ntico teor* o Estatuto Funda!ental Italiano* de %','* arti0o
,%E 8Os deputados representa! a na?@o e! 0eral* e n@o apenas as
prov:ncias pelas >uais ora! eleitos; e* ainda este sculo* a
"onstitui?@o de 6ei!ar* de %&%&* arti0o (%* >uando air!ava >ue 8os
deputados s@o os representantes de todo o povo;D
Essa autono!ia do representante se co!pletava do ponto de vista
Our:dico co! as provisNes constitucionais contr#rias ao !andato
i!perativo* 7avendo co!o 7ouve "onstitui?Nes >ue* de or!a taLativa*
vedara! essa or!a de !andato* no >ue andara! ali#s e! louv#vel
7ar!onia co! os princ:pios liberais* inspiradores da nova or0aniAa?@o
pol:tica da sociedadeD
<# n@o era a doutrina unica!ente >ue se volvia contra o !andato
i!perativo* solapador da autono!ia do representante* !as os teLtos
Our:dicos produAidos debaiLo da inspira?@o revolucion#ria* No
re0ula!ento de convoca?@o dos Estados =erais* e! Fran?a* o rei*
cedendo talveA aos recla!os do terceiro estado* declarava >ue os
deputados cuOa elei?@o se pretendia n@o poderia! receber nen7u!
!andato ou instru?@oD
E! reor?o dessas disposi?Nes re0ula!entares* e!itiu2se a
declara?@o do trono* de (3 de Oun7o de %I'&* >ue tin7a por
8inconstitucionais; as cl#usulas i!perativas dos Cahiers2 8si!ples
instru?Nes co!etidas Z consci5ncia e Z livre opini@o dos deputados;D
N@o tardou pois >ue a Asse!blia !es!a declarasse nulos todos os
!andatos* o >ue eA a ' de Oul7o do !es!o anoD
Enu!era! ainda v#rios 7istoriadores pol:ticos da>uele pa:s
outros atos* !ediante os >uais a Asse!blia constituinte da -evolu?@o
patenteou sua avers@o ao !andato i!perativo* vinculado na !e!Wria
dos representantes a recorda?Nes atroAes do per:odo absolutistaD Assi!*
por eLe!plo* a ' de Oaneiro de %I&G* na instru?@o acerca da or!a?@o
das asse!blias le0islativas e a %3 de Oun7o de %I&%* na lei da
or0aniAa?@o do poder le0islativoD
"onor!e vi!os* o arti0o Ii do t:tulo terceiro* cap:tulo I e se?@o 3H
da "onstitui?@o de %I&% interditava o !andato i!perativo* o !es!o
ocorrendo tocante Z "onstitui?@o do Ano III* no seu arti0o 1( 8Les
ebres du cor9s lK3islatif ne sont 9as re9rKsentants du dK9artent Rui
les a noKs2 ais de la nation enti\re2 et il ne 9eut leur Ftre donnK
aucun andat;, A proibi?@o se repete no arti0o 31 da "onstitui?@o de
%','* onde se diA >ue os representantes da Asse!blia Nacional n@o
pode! receber !andato i!perativo $Y"ls ne 9eu!ent rece!oir de andat
i9KratifZ;,
Se! e!bar0o do sil5ncio 0uardado pela "onstitui?@o de %'I1*
tive!os no sculo passado* e! conson.ncia co! a tradi?@o pol:tica de
Fran?a* a lei or0.nica de (G de nove!bro de %'I1* cuOo arti0o %3
declaravaE 8+odo !andato i!perativo nulo e de nen7u! eeito; 8Tout
andai i9Kratif est nul et de nul effet;, Anota Laerridre >ue essa lei
recebeu 1'( votos contra ,%* tendo Na0uet si0niicativa!ente
declarado* na sess@o de 3G de nove!bro* >ue o arti0o %3 se l7e
ai0urava a ne3ao fundaental da deocracia,
No direito constitucional europeu* inluenciado ainda pela
doutrina rancesa do siste!a representativo* a re0ra do!inante a
interdi?@o do !andato i!perativoD Assi!* a "onstitui?@o Federal da
Su:?a* de %'I,E 8Os !e!bros dos dois "onsel7os vota! se!
instru?Nes; $artD &%)D De !odo !ais cate0Wrico* a "onstitui?@o Ale!@ de
%&%&E 8Os deputados s@o os representantes de todo o povo* n@o
obedece! sen@o a sua consci5ncia e n@o se ac7a! presos a nen7u!
!andato; $artD (%)D A !es!a 5nase va!os deparar na "onstitui?@o
Portu0uesa de %&%%* cuOo arti0o %1 asseverava >ue o voto dos
deputados livre e independente de toda instru?@o ou inOun?@o* n@o
i!porta >ual seOaD
?. D!)0n"o $& Q$',)""$&$!S no *>')o TT
Observa2se >ue no sculo \\* v#rias "onstitui?Nes continua!
ainda abra?adas Z doutrina da 8duplicidade;* atravs de ades@o or!al
Z autono!ia plena do representante ou !ediante veda?@o
constitucional do !andato i!perativoD
^ de notar contudo >ue desde a "onstitui?@o de 6ei!ar O#
disposi?Nes contraditWrias e conlitantes co!e?a! a abalar e debilitar
a>uela doutrinaD As "onstitui?Nes se !ostra! cada veA !ais 7:bridas*
acol7endo princ:pios >ue oerece! claros ind:cios da !udan?a
processada no .!a0o da representa?@oD A "onstitui?@o Ale!@ de %&%&*
>ue proibira o !andato i!perativo* era a !es!a >ue relutante traAia a
sens:vel novidade dos instru!entos da de!ocracia se!idiretaD Sabe2se
>u@o alta a dose de i!peratividade inerente a essa or!a de
or0aniAa?@o do poder de!ocr#ticoD Do !es!o passo* a de!ocracia
se!idireta se aparta de u! siste!a de 0overno autentica!ente
representativo* pelo !enos se0undo os !oldes 7abituais do liberalis!o*
se!ente doutrin#ria das !odernas institui?Nes representativasD
N@o va!os lon0eD VeOa!os o eLe!plo de casa* >ue atesta por
i0ual o decl:nio conte!por.neo da 8duplicidade; no siste!a
representativoD A "onstitui?@o Brasileira de %&CI e sua e!enda
constitucional de %&C& 0olpeara! undo a tradi?@o representativa das
"onstitui?Nes antecedentes* todas pautadas na doutrina da
8duplicidade;D "o! eeito* abriu2se ali lar0o espa?o Z ado?@o eventual
do Estado partid#rio e seus aneLos plebiscit#riosD
/aOa vista* de u!a parte* a introdu?@o do princ:pio da disciplina
partid#ria* !unido da san?@o de perda de !andato do representante
tr.nsu0a* e doutra* o estreita!ento das i!unidades parla!entares*
>ue retirou ao representante a>uela tradicional esera de autono!ia de
palavra e eLpress@o no uso das prerro0ativas de seu !andato*
deiLando2o da>ui avante Z !erc5 de u!a i!peratividade* !enos dos
eleitores talveA do >ue das or0aniAa?Nes partid#rias e dos poderes
oiciais $o Estado); estes Plti!os* si!* ora! eetiva!ente dotados de
!eios constitucionais co! >ue !oldar ou enrear* se0undo seus
interesses* o co!porta!ento do representanteD
Para alar verdade* a doutrina da plena autono!ia representativa
parece 7aver entrado O# no ce!itrio das no?Nes constitucionais de
direito positivoD U!a raridade portanto ver ainda no sculo \\*
conor!e vi!os* constitucionalistas do peso de Sc7!itt atados ao
do0!a da 8independ5ncia; do representanteD
5. A (0#"& $! Ro'**!&' &o *"*#!2& (!,(!*!n#&#"9o
N@o poss:vel co!preender a doutrina da 8identidade;* >ue t@o
proundas altera?Nes i!pri!iu ao siste!a representativo na idade
conte!por.nea* se n@o iAer!os !en?@o por!enoriAada das idias
pol:ticas eLpostas por -ousseau* tocantes Z de!ocracia e Z
representa?@oD
Desse celebrado ilWsoo pol:tico deriva talveA a Oustiica?@o ou*
pelo !enos* a inspira?@o !ais coerente para os princ:pios >ue de Plti!o
se i!pusera!* e* conor!e O# disse!os* resultara! e! altera?@o
substancial da orde! representativa >ual se 0erou no seio do de!o2
liberalis!oD
Quanto Z de!ocracia* -ousseau parte do ceticis!o* nu!a
da>uelas releLNes paradoLais* >ue deiLa! o leitor do Contrato Social de
todo perpleLoD "o! eeito* diA eleE 8A to!ar o ter!o e! sua acep?@o
ri0orosa* Oa!ais 7ouve* Oa!ais 7aver# verdadeira de!ocracia;D Essa
passa0e! se co!ple!enta nesse ec7o de eLtre!o pessi!is!oE 8Se
7ouvesse u! povo de deuses* esse povo se 0overnaria
de!ocratica!enteD U! 0overno t@o pereito n@o conv! a seres
7u!anos;D
1
Se a de!ocracia l7e parece t@o re!ota* !uito !ais lon0e se l7e
ai0ura a or!a representativa de 0overnoD "o! a!bas* por!*
-ousseau transi0ir# >uando* de u! ponto de vista utilit#rio* busca
aAer aplica?@o desses princ:pios* e! orde! a alcan?ar2se na sociedade
pol:tica o !enor teor poss:vel de i!perei?Nes* co! o 0overno !ais
conviAin7o da observ.ncia da 8vontade 0eral;D
A solu?@o de!ocr#tica no li!ite do poss:vel a Wr!ula cuOo
se0redo -ousseau intentar# desvelar no Contrato Social2 se! e!bar0o
da>uela proposi?@o t@o a!ar0a e contraditWria* da de!ocracia* 0overno
de deusesD Escreve o ilWsooE 8Ac7ar u!a or!a de associa?@o >ue
deenda e proteOa co! toda a or?a coletiva a pessoa e os bens de cada
!e!bro* e pela >ual cada u!* unindo2se a todos* n@o obede?a todavia
sen@o a si !es!o e per!ane?a ade!ais t@o livre >uanto antes T o
proble!a unda!ental a >ue o Contrato Social traA solu?@o;D
1!
Essa or!a de associa?@o resultar# nu! corpo !oral e coletivo*
nu!a pessoa pPblica* nu!a cidade* se0undo a lin0ua0e! dos anti0os*
nu!a repPblica ou Estado* ou corpo pol:tico* ou soberania* no diAer dos
!odernos* co! os seus !e!bros or!ando coletiva!ente o povo e*
particular!ente* na !edida e! >ue participa! da autoridade soberana*
os cidad@os* e na !edida e! >ue se suOeita! Zs leis do Estado* os
sPditosD
1#
A se0uir* -ousseau se reporta a u!a vontade 0eral* Pnica capaA
de aAer co! >ue o Estado atenda ao i! para o >ual oi institu:do* a
saber* o be! co!u!D Dando O# os tra?os essenciais de u!a soberania
>ue ele reputa inalien#vel e indivis:vel* -ousseau aA no Contrato Social
sua pri!eira aco!etida contra o siste!a representativoE
8O soberano pode co! eeito diAerE 8Quero ao presente o >ue
a>uele 7o!e! >uer* ou pelo !enos o >ue ele diA >uerer;* !as n@o pode
diAerE 8O >ue a>uele 7o!e! >uiser a!an7@* eu ta!b! 7ei de >uerer;*
por>uanto absurdo >ue a vontade se encarcere a si !es!a tocante ao
uturoD N@o depende de nen7u!a outra vontade consentir e! al0o
contr#rio ao be! da pessoa >ue >uerD Se o povo pois pro!ete
si!ples!ente obedecer* ele se dissolve !ediante esse ato* perdendo sua
>ualidade de povo; no instante !es!o e! >ue to!a u! sen7or* deiLa
de ser soberano* e desde ent@o o corpo pol:tico se destrWi;D
1$
4as a vee!5ncia co! >ue -ousseau ul!ina os deputados ou
representantes e* e! conse>_5ncia* todo o siste!a representativo e!
seus unda!entos* aparece noutro lu0ar* nu! cap:tulo co!pleto
da>uela obra* onde se l5e! eLcertos co!o esteE 8+anto >ue os servi?os
pPblicos deiLa! de ser o principal ne0Wcio dos cidad@os e entra! estes
a preAar !ais a bolsa >ue a si !es!os* O# o Estado se ac7a Z beira da
ru:naD FaA2se !ister co!bater[ Ei2los >ue pa0a! tropas e ica! e!
casa; ur0e deliberar[ Ei2los >ue no!eia! deputados e per!anece! e!
casaD A poder de pre0ui?a e din7eiro* t5! eni! soldados para
escraviAar a p#tria e representantes para vend52la;D
1&
Do !es!o pensadorE
8A soberania n@o pode ser representada pela !es!a raA@o >ue
n@o pode ser alienada; consiste ela essencial!ente na vontade 0eral e a
vontade n@o se representaE ou ela !es!a ou al0o dierente; n@o 7#
!eio ter!oD Os deputados do povo n@o s@o ne! pode! ser seus
representantes* eles n@o s@o sen@o co!iss#rios; nada pode! concluir
e! deinitivoD +oda lei >ue o povo n@o 7aOa pessoal!ente ratiicado
nula; n@o leiD O povo in0l5s cuida >ue livre* !as se en0ana bastante*
pois unica!ente o >uando ele0e os !e!bros do parla!entoE tanto
>ue os ele0e* escravo* n@o nadaD Nos breves !o!entos de liberdade*
o e!pre0o >ue dela aA be! !erece >ue a perca;D
2(
Prosse0uindo* assinala -ousseau o car#ter de novidade >ue o
!oderno siste!a representativo si0niicaE 8A idia de representantes*
air!a ele* !oderna; deriva do 0overno eudal* desse in:>uo e absurdo
0overno no >ual a espcie 7u!ana oi de0radada e >ue tanto eA cair e!
desonra o no!e do ser 7u!anoD Nas anti0as repPblicas* e at nas
!onar>uias* Oa!ais teve o povo representantes; i0norava2se tal
palavra;D
21
"o! i0ual 5naseE 8Li!ito2!e apenas a diAer as raANes por
>ue os povos !odernos* >ue se cr5e! livres t5! representantes e por
>ue os povos anti0os n@o os tin7a!D SeOa co!o or* na ocasi@o e! >ue
u! povo institui representantes* ele O# n@o livre; deiLa de eListir;D
22
Se na re0i@o da doutrina -ousseau t@o severo contra o princ:pio
da representa?@o* vere!os no entanto >ue o seu pensa!ento anti2
representativo se abranda e! presen?a das necessidades de auto2
or0aniAa?@o >ue o Estado !oderno produAiu* da>ui nascendo
transi05ncias >ue doutra or!a n@o se eLplicaria!D
E! pri!eiro lu0ar* estabelece ele u!a distin?@o entre o poder
le0islativo e o poder eLecutivo* tocante Z representa?@oD DiA >ue no
pri!eiro* relativo Z lei e Z declara?@o da vontade 0eral* o povo n@o pode
ser representado* ao passo >ue no se0undo* >ue outra coisa n@o
sen@o a or?a aplicada Z lei* o povo n@o so!ente pode co!o deve ser
representadoD
23
4as oi nas Consideraes sobre o Ho!erno da PolEnia
8ConsidKrations sur le Hou!erneent de Polo3ne; >ue -ousseau* e! ace
de u!a or!a positiva de or0aniAa?@o constitucional* eLarou parecer*
co! os re!dios concretos apontados Z solu?@o ou atenua?@o dos
inconvenientes >ue as institui?Nes representativas acarreta! Z
plenitude de u! poder soberano* esteado no princ:pio da>uela !olontK
3KnKrale2 indivis:vel e inalien#velD
Querendo* co!o se!pre* 0uardar coer5ncia co! suas teses* n@o
obstante o enor!e teor de contradi?Nes e! >ue se enreda!* -ousseau
lasti!a >ue nos 0randes Estados* u! de seus piores inconvenientes
seOa o poder le0islativo n@o !aniestar2se por si !es!oD Da: resultaria a
corrup?@o presente aos corpos representativosD
"ontra 8esse !al terr:vel da corrup?@o;* >ue aA do Wr0@o da
liberdade u! 8instru!ento de servid@o;* indica -ousseau dois !eios
eicaAes de atal7#2loE a renova?@o re>_ente das asse!blias*
encurtando2se o !andato dos representantes e a sub!iss@o destes Zs
instru?Nes de seus constituintes* a >ue! deve! prestar estreitas contas
de seu procedi!ento nas asse!blias $!andato i!perativo)D
Sen@o veOa!os toda essa pro0ress@o do pensa!ento
rousseauniano* e! >ue as teses eLpostas no Contrato Social acerca da
i!possibilidade do siste!a representativo se apresenta! a0ora !ais
atenuadas ou !enos r:0idasE
8U! dos !aiores inconvenientes dos 0randes Estados* de todos
a>ueles o >ue aA !ais di:cil conservar a liberdade* >ue o poder
le0islativo n@o pode !aniestar2se por si !es!o e so!ente pode atuar
!ediante deputadoD Isso encerra vanta0ens e deeitos* !ais deeitos do
>ue vanta0ensD U!a asse!blia toda i!poss:vel de corro!per2se*
por! #cil de en0anar2seD Seus representantes diicil!ente se
en0ana!* !as se corro!pe! co! acilidade e raro >ue se n@o
corro!pa!D +endes debaiLo de vossas vistas o eLe!plo do parla!ento
da In0laterra e pelo liberu !eto o de vossa na?@o !es!a;D
24
E! se0uidaE
8VeOo dois !eios de conOurar esse terr:vel !al da corrup?@o* >ue
aA do Wr0@o da liberdade o instru!ento da servid@oD
8"onsiste o pri!eiro* co!o O# disse* na re>_5ncia de dietas* >ue
a!iPde varie! de representantes* aAendo !ais di:cil e custosa sua
sedu?@oD
8O se0undo !eio o de suOeitar os representantes a se0uire!
eLata!ente suas instru?Nes e a prestar contas severas a seus
constituintes do procedi!ento >ue tivera! na dietaD N@o posso a>ui
deiLar de !aniestar !eu espanto ante a ne0li05ncia* a incPria e* ouso
diAer* a estupideA da na?@o in0lesa >ue* apWs 7aver ar!ado seus
deputados co! o supre!o poder* n@o l7es acresceu nen7u! reio co!
>ue re0ular o uso >ue dele poder@o aAer nos sete anos totais de
dura?@o de sua co!iss@oD;
2
@. A $o'#("n& $& "$!n#"$&$!G 4o9!(n&n#!* ! 4o9!(n&$o*- '2& *3
9on#&$!
"o! o decl:nio da doutrina da soberania nacional* co! o
a!oleci!ento do poder pol:tico da bur0uesia* co! a >ueda de prest:0io
das institui?Nes parla!entares or0aniAadas e! !oldes aristocr#ticos*
co! a ascens@o pol:tica e social da classe obreira* a crise cada veA !ais
intensa dela0rada nas rela?Nes entre o "apital e o +rabal7o* a
propa0a?@o paralela e n@o !enos inluente das teses do i0ualitaris!o
de!ocr#tico da -evolu?@o Francesa* o ide#rio novo da participa?@o
aberta de todos T ora de >uais>uer re>uisitos de ber?o* aAenda*
capacidade e seLo T a press@o reivindicante das !assas oper#rias* e a
eLpansiva cate>uese dos ideWlo0os socialistas* !inou2se lenta e
irre!ediavel!ente o siste!a representativo de ei?@o liberalD
Arrancado de u! i!obilis!o crMnico* onde intentou resistir Zs
transor!a?Nes i!postas* veio ele todavia a perecerD 4as onde acol7eu
as !udan?as ditadas pela necessidade* sobreviveu debaiLo de novo
se!blante pol:ticoD
+odas as varia?Nes >ue se prende! ao siste!a representativo e
aos novos !oldes >ue ele ostenta ao presente pode!* se! 0rave ratura
de unidade e con0ru5ncia* resu!ir2se nu! eiLe de doutrinas* cuOa
aspira?@o b#sica consiste essencial!ente e! estabelecer a identidade e
supre!a 7ar!onia da vontade dos 0overnantes co! a vontade dos
0overnadosD "onsiste ta!b! e! aAer* co! !#Li!o acata!ento dos
princ:pios de!ocr#ticos* >ue a>uelas vontades coincidentes ven7a! a
ri0or apa0ar tra?os distintivos entre o suOeito e o obOeto do poder
pol:tico* entre povo e 0overnoD De !odo >ue a soberania popular* tanto
na titularidade co!o no eLerc:cio* seOa pe?a Pnica e !onol:tica* se! a
contradi?@o e contraste dos >ue na sociedade !anda! e dos >ue nessa
!es!a sociedade s@o !andadosD
O oti!is!o dessa doutrina patenteD "o! o advento do sur#0io
universal ela teria >ue sur0ir* de !aneira inevit#velD O estado presente
da representa?@o pol:tica o se0uinteE a du9licidade sobrevive de
!aneira or!al na lin0ua0e! dos teLtos constitucionais* e! al0uns
pa:ses; noutros as "onstitui?Nes v@o enLertando no corpo 7:brido os
instru!entos plebiscit#rios >ue suposta!ente acarretaria! a
identidade pela iscaliAa?@o severa estendida sobre o !andato
representativo* co! >uase todos os pol:ticos procedendo de or!a u!
tanto 7ipWcrita* abra?ados Z ic?@o i!perante da identidade, A
identidade2 todavia* antes de col7er sua institucionaliAa?@o no idio!a
constitucional O# se ac7a ultrapassada nos atos pela pulveriAa?@o
da>uela suposta vontade popular* canaliAada e co!unicada
oicial!ente Z sociedade atravs de 0rupos de press@o* e estes* por sua
veA* se alienando na ec7ad:ssi!a !inoria tecnocr#tica* titular e!
Plti!a inst.ncia de vastos poderes de representa?@o* dos >uais se
investe de !aneira n@o raro usurpatWriaD
D. A $o'#("n& $& "$!n#"$&$! *',L! o ,)'(&)"*2o $& *o"!$&$! $!
4(',o*
O nP!ero de esor?os tendentes a aco!odar o siste!a
representativo ao Estado social na idade das !assas se aA !ais #cil de
con7ecer e eLplicar !ediante a doutrina da identidade2 ter!o de u!a
aspira?@o e u! procedi!ento de!ocr#tico co!pletosD
A identidade n@o se concilia por eLe!plo co! a doutrina rancesa
da soberania nacional $doutrina dos constituintes de %I&%)D "7e0a a ser
inco!pat:vel at co! seus corol#rios; u! dos principais* co! respeito Z
representa?@o* ora o de procla!ar a essencial independ5ncia do
representanteD
4as se 7ar!oniAa de !odo ad!ir#vel co! a doutrina
rousseauniana da soberania popularD Quando -ousseau air!ou >ue a
soberania est# para o cidad@o assi! co!o deA !il para u! e >ue
ad!itida essa propor?@o $a t:tulo ilustrativo)* cada !e!bro do Estado
n@o possui* por sua parte* sen@o a dci!a !ilsi!a parte da autoridade
soberana* sua doutrina da soberania popular abriria lo0ica!ente a
porta ao advento de u! sur#0io universal* >ue o liberalis!o* co! n@o
!enos con0ru5ncia* iria tenaA!ente opu0narD
Sur#0io universal e !andato i!perativo* se!entes col7idas no
Contrato Social e nas Consideraes sobre o Ho!erno da PolEnia2 e
plantadas nas c7arnecas do liberalis!o iria! dar #rvores de rutos
a!ar0os para a vel7a doutrina do siste!a representativoD
A ado?@o constitucional desses institutos cedo des!ascarou u!a
das esca!otea?Nes teWricas do liberalis!oE o seu consWrcio co! a
de!ocracia* a liberal2de!ocracia* co!o verdade Pnica de u! 0overno
constitucional e de!ocr#ticoD A cr:tica de Ouristas e sociWlo0os pol:ticos
!ostrou co! clareAa >ue lon0e de id5nticos ou pelo !enos an#lo0os* o
liberalis!o e a de!ocracia na ess5ncia era! distintos* sen@o opostos*
oposi?@o !ais sentida e identiicada na !edida e! >ue os princ:pios
liberais buscava! por obOeto supre!o atender Z sustenta?@o de
privil0ios de classe* nu!a sociedade classista* onde a bur0uesia
e!pal!ara o poder pol:tico desde a -evolu?@o FrancesaD
O novo siste!a representativo* >ual o ve!os na sua isiono!ia
conte!por.nea* sW se aA inteli0:vel* por conse0uinte* se conservar!os
as vistas voltadas para a crise >ue deter!inou a passa0e! de u!a
concep?@o aristocr#tica* vi0ente no sculo \I\ e tocante Zs institui?Nes
representativas* para u!a concep?@o de!ocr#ticaD Ali se pun7a toda a
5nase no be! co!u! co! sacri:cio re>_ente T e at al0u!as veAes
proessado T do ideal de aAer coincidir se!pre a vontade e interesse
dos representantes co! a vontade e interesse de seus eleitoresD
A vontade popular* a par de todas suas conse>_5ncias* co!e?ou
de ser valorada e! ter!os absolutos* !as o curioso e irMnico >ue essa
vontade n@o se i!pMs Z representa?@o co!o u! todo* >ual seria de
deseOar e co!o ocorreria co! a vontade da na?@o* pelo seu Wr0@o T o
representante* nos !el7ores te!pos do liberalis!oD A i!peratividade do
!andato entrou nos seus eeitos e! paradoLal contradi?@o co! o
sur#0io universalD A vontade una e soberana do povo* >ue deveria
resultar de u! siste!a representativo de :ndole e inspira?@o total!ente
popular* se deco!pMs e! nossos dias na vontade anta0Mnica e
disputante de partidos e 0rupos de press@oD Na sociedade de !assas
abala2se de !aneira violenta a aco!oda?@o dos interesses econM!icos*
pol:ticos e sociais* cada veA !enos interesses 0lobais do povo e cada veA
!ais interesses parcelados de 0rupos e classes conlitantesD Por isso
!es!o tradutores de u! anta0onis!o >ue se vai tornando
irre!edi#vel* suOeitos a u! e>uil:brio prec#rio e >ue Oa!ais poder# ser
ade>uada!ente atendido pelas vel7as estruturas do siste!a
representativoD
At !es!o o cidad@o >ue -ousseau iAera rei na orde! pol:tica*
co!o titular de u! poder soberano e inalien#vel* acabou se alienando
no partido ou no 0rupo* a >ue vinculou seus interessesD
Dessa abdica?@o de vontade* i!posta pelas condi?Nes dierentes
da sociedade industrial de nosso sculo* resultou enor!e predo!:nio
das cate0orias inter!edi#rias* a>uelas precisa!ente >ue -ousseau
talveA co! 0enial intui?@o precursora se aporiara obstinado por
eli!inar de toda interer5ncia na or0aniAa?@o de u! poder de!ocr#ticoD
Vendo neles a !olontK de tous2 o 0enebr5s percebia co! acuidade a
contradi?@o b#sica e! >ue se ac7ava! co! a !olontK 3KnKrale, 4as*
co! toda a ironia >ue aco!pan7a essa transor!a?@o* ali0e2nos ver de
u!a parte co!o o siste!a representativo se socorre da inspira?@o
de!ocr#tica e eleva a de!ocracia ao pri!eiro de seus valores*
buscando* do ponto de vista teWrico e ta!b! das tcnicas >ue institui*
aAer eicaA ao !#Li!o a vontade popular e co!o* doutra parte* essa
vontade todavia se alseia* conor!e poss:vel averi0uar >uando se
presta atento eLa!e Z a?@o usurpatWria dos 0rupos de press@oD
E! al0uns siste!as s@o estes !ais i!portantes >ue os partidos
pol:ticos e se aAe! portadores verdadeiros e inevit#veis da>uela
vontade* convertida* atravs de atos le0islativos* e! suposta eLpress@o
do 8be! co!u!;* da 8vontade popular;* do 8interesse 0eral;D
F. O ,("n0,"o $!2o(B#"o $& "$!n#"$&$! > '2& no9& ")'*=o $o
*"*#!2& (!,(!*!n#&#"9o
Busca2se portanto a 8identidade;* procla!a2se sua i!port.ncia
para atestar o le0:ti!o car#ter de!ocr#tico das institui?Nes
representativas* !as >uando se pNe e! !ovi!ento a opera?@o pol:tica
>ue 7# de capt#2la* o >ue se col7e rustrativo desse e!pen7oD N@o ala
a vontade popular* n@o ala! os cidad@os soberanos de -ousseau; ala*
si!* a vontade dos 0rupos* ala! seus interesses* ala! suas
reivindica?NesD
"o! a presen?a inarred#vel dos 0rupos* o anti0o siste!a
representativo padeceu severo e proundo 0olpeD =olpe >ue ere de
!orte ta!b! o cora?@o dos senti!entos de!ocr#ticos* volvidos para o
anseio de u!a 8vontade 0eral;* cada veA !ais distante e u0aAD Da>ui
poder# resultar pois o colapso total e rustra?@o inevit#vel de todas as
institui?Nes representativas da vel7a tradi?@o ocidentalD
Os 0rupos n@o pertence! a u!a sW classeD ELpri!e!* se a
sociedade or de!ocr#tica* u! pluralis!o de classesD E! conse>_5ncia
acarreta! ta!b! u! pluralis!o de interesses* perturbador do car#ter
representativo das institui?Nes 7erdadas Z nossa sociedade pelo
liberalis!o e seus Wr0@os de representa?@o* >ue servia!
preponderante!ente a u!a classe PnicaD O >ue resta da 8identidade;*
concebida e! ter!os !eta:sicos e conte!plada do !es!o passo co!o
eLpress@o de unidade da vontade popular* t@o2so!ente o cont:nuo
esor?o >ue se ve! operando para aAer a vontade dos 8representantes;
no siste!a representativo conte!por.neo de e>uival5ncia iel Z vontade
dos 0rupos* de >ue esses representantes s@o !eros a0entesD
E! su!a* o princ:pio da 2 8identidade;j* t@o caro Z doutrina
de!ocr#tica* oi 8instru!entaliAado; T a>ui co! !#Li!a eic#cia T
para col7er vivos e se! deor!a?Nes os interesses prevalentes dos
0rupos >ue est@o 0overnando a c7a!ada sociedade de !assas e l7e
ne0a! a voca?@o de!ocr#ticaD O ter!o representa?@o passou pois por
a>uela 8deprava?@o ideolW0ica; a >ue se reere /ans <D 6ol
2!
e o
siste!a representativo cul!ina lo0ica!ente nu!a deprecia?@o
pro0ressiva da independ5ncia do representante* cada veA !ais
8co!iss#rio;* cada veA !enos 8representante;D
/oOe toda an#lise do siste!a representativo aastada dos aspectos
7istWricos e sociolW0icos >ue aco!pan7a! a !udan?a das institui?Nes
nos parla!entos* e! seus la?os co! os col0ios eleitorais e co! as
or?as do!inantes nesses col0ios* nunca c7e0ar# a u! co!pleto e
satisatWrio recon7eci!ento da natureAa da or!a de 0overnoD
A representa?@o e os 0overnos s@o apenas a super:cie >ue oculta
as or?as vivas e condicionantes do processo 0overnativo* or?as >ue
OaAe! >uase se!pre invis:veis ao observador desatentoD +oda raA@o te!
"7arles ED =ilbert >uando sustenta >ue de Plti!o os !ais i!portantes
proble!as da representa?@o provavel!ente se ac7a! no interior dos
0rupos e n@o dos 0overnosD +5! sede portanto nos c7a!ados 80rupos
de press@o;D
1O. N& $"n72"& $o* 4(',o* ! $&* &#!4o("&* "n#!(2!$"B("&* *!
&.& & no9& (!&)"$&$! $o ,("n0,"o (!,(!*!n#&#"9o
A doutrina constitucional pouco pro0resso eA co! rela?@o ao
recon7eci!ento consu!ado da 8sociedade de 0rupos;D Politica!ente
essa sociedade pluralista a or!a i!posta pelas necessidades e
proble!as oriundos da civiliAa?@o tecnolW0ica* onde esta O# se
i!plantou ou peleOa por i!plantar2seD
Esse !aniesto atraso co! os atos ocasiona o pouco caso >ue os
Ouristas t5! eito dessa eLplos@o nos unda!entos do siste!a
representativoD "ontinua! eles a valer2se de cate0orias tradicionais e
obsoletas de racioc:nio* se! nen7u!a dili05ncia apreci#vel e! prol da
criatividade* e! orde! a elaborar nova lin0ua0e! >ue !el7or sirva Z
co!preens@o do processo de !udan?a e! cursoD
"o!o releLo talveA da lentid@o dos Ouristas* veriica2se i0ual
atraso tocante Z institucionaliAa?@o da realidade representativa nos
ter!os do pluralis!o de 0rupos* dentro do >uadro constitucionalD
Quando os partidos co!e?a! nas cartas pol:ticas a receber certid@o de
!aioridade e a ter sua participa?@o eLplicitada e! atos Our:dicos* O# eles
!es!os se ac7a! e! parte obsoletos* e! virtude do avan?o >ue aAe!
os 0rupos de interesses* estes natural!ente ainda !ais distantes de
alcan?are! o recon7eci!ento or!al do le0isladorD
A representa?@o sW conceb:vel e eLplic#vel 7oOe se a vincular!os
co! a din.!ica da>ueles 0rupos* co! os interesses pol:ticos*
econM!icos e sociais >ue eles a0ita! tenaA!ente* buscando2l7e a
preval5ncia* via de re0ra e! no!e de posi?Nes ideolW0icas* cuOa
prounda an#lise o constitucionalista Oa!ais poder# eLi!ir2se de levar a
caboD
+endo passado O# a poca de indieren?a constitucional aos
partidos* de esperar >ue no uturo toda reor!a da "onstitui?@o volva
ta!b! suas vistas para a disciplina dos 0rupos de interessesD A a?@o
pol:tica desses 0rupos incide de !odo decisivo na ei?@o dos 0overnos e
no co!porta!ento dos 0overnantes* sendo eles* sob o aspecto da
i!port.ncia de Plti!o 0ranOeada* u! dado se! dPvida unda!ental ao
bo! entendi!ento do siste!a representativoD
E! v#rios pa:ses* do ponto de vista das institui?Nes
representativas* a lin0ua0e! constitucional >uase n@o varia >uando se
reere aos Wr0@os representativos e ao seu unciona!entoD DeiLa2nos a
alsa i!press@o pelo teLto de >ue os !ecanis!os parla!entares atua!
da !es!a !aneira >ue atuara! na era do Estado liberalD A verdade
>ue eles se encontra! presos a u!a realidade pol:tica e social de todo
distinta* cuOos eeitos !odiicara! basica!ente a :ndole dos Wr0@os
le0islativosD A !es!a !#>uina unciona para ins dierentes* eis e!
su!a o >ue ocorreD
A reor!a constitucional >ue se eA 7# vinte anos no Brasil trouLe
Z "arta de %&CI u! acrsci!o da !#Li!a relev.ncia e >ue n@o deve
passar despercebido pelas necess#rias repercussNes na :ndole do nosso
siste!a representativoD
"o! eeito* ao !odiicar2se o arti0o %,&* reerente aos partidos
pol:ticos* estabeleceu2se* co!o reor?o Z idelidade partid#ria* >ue
perderia o !andato de deputado o representante >ue se desviasse da
lin7a desses deveres* co! a !udan?a de le0enda* t@o usual nas
pr#ticas antecedentes de nossa vida pol:ticaD Ali#s* a "onstitui?@o de
%&CI* conor!e te!os acentuado e! outros trabal7os* oi a >ue !ais
enr0ica se decidiu* de !aneira or!al* pela institui?@o de u! Estado
partid#rio* servindo seu cap:tulo sobre os partidos pol:ticos de eLcelente
docu!ento Z co!prova?@o das !udan?as O# entre nWs operadas no
car#ter do siste!a representativoD
A>uela "onstitui?@o* estabelecendo pela E!enda "onstitucional
de outubro de %&C& a>uilo >ue* salvo !el7or >ualiica?@o* c7a!ar:a!os
recall partid#rio para o representante >ue !udasse de partido* adotou
co! toda a clareAa u!a tcnica !ais co!pat:vel co! a de!ocracia
se!idireta e plebiscit#ria do >ue co! a de!ocracia representativa
tradicionalD Eni!* optou clara!ente por a>uelas novas or!as pol:ticas
de representa?@o* cuOo e!pen7o !#Li!o o de estabelecer a identidade
de vistas do eleito co! o eleitor* propiciando a este os !eios eicaAes de
aproLi!ar2se tanto >uanto poss:vel da>uele alvoD
2#
"o! a "onstitui?@o de %&''* 7ouve u! retrocesso a esse
respeitoE e! !atria de siste!a representativo* a 8duplicidade; voltou a
prevalecer sobre a 8identidade;D
Essas releLNes sobre as altera?Nes 7avidas no siste!a
representativo co! o advento da sociedade de 0rupos pede! eni! >ue
se a?a !en?@o do trabal7o teWrico de /e0el* ad!iravel!ente precursor
das tend5ncias de idias !ais e! vo0a este sculo e >ue co!pelira! o
Estado constitucional a transitar da representa?@o de indiv:duos para a
representa?@o de 0ruposD
"o! eeito* O# no par#0rao 3%% dos :undaentos da :ilosofia do
Direito o insi0ne pensador asseverava >ue a representa?@o n@o devia ser
do indiv:duo co! seus interesses* !as antes das 8eseras essenciais da
sociedade; e seus 80randes interesses;D
2$
Nota2se ade!ais >ue os pontos de vista dos autores pol:ticos
>uando entra! no te!a da representa?@o e! ace da realidade dos
partidos e das cate0orias inter!edi#rias co!e?a! a arredar2se da
tradi?@o ortodoLa do liberalis!o do sculo \I\D ForceOa! ent@o por
conciliar a autono!ia do representante co! a obedi5ncia Zs causas
partid#rias* Z pol:tica das a0re!ia?Nes >ue aspira! ao poder ou nele
intenta! conservar2seD FaAer a vincula?@o do representante ao seu
partido se! dPvida o pri!eiro passo >ue se d# para assentar a
i!peratividade deinitiva do !andatoD
+oda u!a >uest@o unda!ental se reabre desde esse pontoE a
>ue! deve o representante idelidade[ Ao povo* Z na?@o* ao partido* Z
circunscri?@o eleitoral[ At onde deve ir sua independ5ncia e
conse>_ente capacidade de diver0ir de seus eleitores e de sua
a0re!ia?@o partid#ria[
2&
A>ui desponta no 7oriAonte pol:tico a Wr!ula
da de!ocracia se!idireta* u! novo 0rau na evolu?@o das institui?Nes
de!ocr#ticas e representativasD ^ co! essa !odalidade nova das
tcnicas de or0aniAa?@o do poder pol:tico pelo consenti!ento >ue se
intenta coteOar o anti0o siste!a representativo e assinalar2l7e as
proundas transor!a?Nes eLperi!entadas este sculoD
A dialtica de!ocracia2representa?@o atravessa a0ora a ase
7istWrica !ais a0uda* e! >ue os co!ponentes plebiscit#rios se
introduAe! no or0anis!o das institui?Nes representativas e altera! o
e>uil:brio e o >uadro das rela?Nes de poder entre o eleito e o eleitor $este
entendido !enos co!o o eleitor individual do >ue coletivo* a saber* o
eleitor no partido ou no 0rupo de press@o uncionando co!o !#>uina
eleitoral)D Da>ui resulta! todas as varia?Nes observadas no !andato
>uando de representativo passa a i!perativo e no sur#0io >ue de
restrito passa a universaliAar2se irrepri!ivel!enteD
11. A $!o2,o*":=o $& 9on#&$! ,o,')&( $!#!(2"no' & ("*! $o
*"*#!2& (!,(!*!n#&#"9oG $o ,("n0,"o $& (!,(!*!n#&:=o
,(o1"**"on&) &o* 4(',o* $! ,(!**=o no E*#&$o on#!2,o(7n!o
Disse o publicista ale!@o "arl <D Friedric7 >ue a representa?@o
proissional oi a Pnica idia nova e si0niicativa >ue apareceu no
do!:nio da representa?@o pol:tica desde a introdu?@o* 7# !ais de ce!
anos* do siste!a de representa?@o proporcionalD
3(
Assinalando a i!port.ncia dessa !es!a representa?@o* air!ou
Friedric7 >ue a despeito do e!pre0o abusivo eito pelos ascistas co!
suas c.!aras corporativas* subsiste inalter#vel a verdade de >ue as
or0aniAa?Nes proissionais e os sindicatos constitue! a !ais eetiva
or!a de co!unidade de >ue o 7o!e! !oderno participa* !or!ente
nas 0randes cidadesD
31
A representa?@o proissional co!o idia e co!o tcnica te! sido
lar0a!ente preconiAada por !eio Pnico de debelar a crise do 0overno
representativo >ue* no entender de v#rios autores* seria e! pri!eiro
lu0ar a crise da representa?@o pol:tica* undada na reparti?@o territorial
ou 0eo0r#ica do eleitorado* co! evidente sacri:cio da corrente de
interesses sociais e econM!icos !ais relevantes no interior da
sociedadeD
Outros co!o Prlot s@o de parecer >ue o >ue entrou e! crise n@o
oi o siste!a representativo co!o tal* !as u!a !odalidade de
representa?@oD E! virtude do !alo0ro da representa?@o proissional* v5
Friedric7 por Pnica sa:da para os esor?os e!pre0ados na reor!a ou
renova?@o do siste!a representativo de 0overno a descoberta de novas e
satisatWrias or!as de representa?@oD 4as* acrescenta co! !aniesto
pessi!is!oE 8At a0ora* ne! a teoria ne! a pr#tica trouLera! na
Europa u!a sW idia nova e relevante ou u!a descoberta nesse
i!portante do!:nio;D
32
A deco!posi?@o da vontade popular e! vontade de 0rupos*
rustrando assi! a i!planta?@o plena de u!a vontade 0eral 8!olontK
3KnKrale; soberana* e e! estreita 7ar!onia co! os interesses coletivos*
eLperi!entou O# do ponto de vista 7istWrico tr5s ases consecutivasD
A pri!eira se revelou co! a ado?@o da tcnica do siste!a de
representa?@o proporcional* !ediante a >ual o Estado partid#rio da
sociedade de !assas se apresentou co! todo o seu !osaico de
tend5ncias pol:ticas iel!ente retratadas nu! espel7o ver:dicoD
Nen7u!a tcnica eleitoral per!ite identiicar !el7or a sociedade de
classes e! sua eLterioriAa?@o pol:tica do >ue a representa?@o
proporcionalD
-econ7ecida a presen?a de interesses e de 0rupos* aAia2se !ister
apelar para sua preval5nciaD A representa?@o proporcional atada Z base
0eo0r#ica n@o l7es dava plena satisa?@oD Passou2se Z se0unda aseE a
da representa?@o proissionalD +eoristas ardentes dessa !odalidade de
representa?@o lo0o sur0ira! co! lon0as e copiosas Oustiica?Nes
doutrin#riasD A Idade 4dia* co! seu siste!a de or0aniAa?@o
corporativa* se l7es n@o oerecia subs:dios diretos* pelo !enos l7es
!inistrava u!a onte de inspira?@o* e co!o onte de inspira?@o traAia
toda a or?a >ue as tradi?Nes ressuscitadas pode! porventura inspirar
ou proporcionarD
O ar0u!ento doutrin#rio ponderava* por eLe!plo* >ue a divis@o
0eo0r#ica n@o podia Oa!ais identiicar2se co! u!a opini@o ou interesse
particular $"o]er) e* co!o disse o Plti!o autor* a representa?@o
acabava sendo de u! sW ou de al0uns dos !ais poderosos interesses
dentre >uantos entrava! e! co!peti?@o econM!ica e social* arvorados
pelos distintos 0rupos !inorit#riosD
33
O descrdito da representa?@o proissional* pondo ter!o a essa
se0unda ase* adveio se! dPvida da vincula?@o ideolW0ica co! a
doutrina pol:tica do ascis!oD
4as o inluLo da representa?@o proissional nas "onstitui?Nes do
pri!eiro pWs20uerra se !aniestou co! intensidade e! al0uns pa:sesD
/aOa vista o Brasil onde nos !oldes da "onstitui?@o republicana de
%&3, nosso pa:s con7eceu e! seu "on0resso u!a representa?@o
proissional T a bancada classista* recrutada nas or0aniAa?Nes
trabal7istas e patronais* ora do critrio pol:tico tradicional de sele?@o
pelo sur#0io popularD
A introdu?@o dessa bancada por! e! nada concorreu para o
aperei?oa!ento do siste!a representativo e !el7or unciona!ento do
"on0ressoD Pelo contr#rio* debilitou a representa?@o nacional* !erc5 de
seu car#ter 7:brido e de enLertia* >ue a consci5ncia pol:tica da na?@o
repulsavaD
A terceira ase* eni!* a da poca conte!por.nea* e! >ue a
representa?@o proissional na sua antecedente or!ula?@o oi de todo
abandonada na>ueles pa:ses cuOo siste!a representativo nasceu no
ber?o do liberalis!oD
Esse abandono e! lar0a parte se deve Z !#cula de suspei?@o
ideolW0ica e! raA@o da alian?a da>uela !odalidade de representa?@o
co! o !odelo ascista e de sua i!piedosa e radical i!pu0na?@o de todo
o siste!a representativo cl#ssicoD Acontece por! >ue este n@o poderia
prescindir de u!a le0iti!a?@o e autentica?@o nas ontes proissionais*
nas cate0orias obreiras e e!presariais e padecendo* e! conse>_5ncia* a
ort:ssi!a press@o das ordens inter!edi#rias* cuOa i!port.ncia n@o se
eli!inou co! a !era eli!ina?@o da>uele tipo de representa?@o
$proissional)* acabou cedendo ao inluLo cada veA !ais decisivo dos
distintos 0rupos de interessesD
"7e0a2se assi! Z presente aseE a dos 0rupos de press@oD
Aco!ete! eles o siste!a representativo tradicional e as casas eletivas*
buscando talveA institucionaliAar2se atravs de vias >ue ainda n@o
ora! clara!ente localiAadas pela teoria* e! patente atraso co! esse
novo tipo de or0aniAa?@o pol:tica dos interesses sociaisD
12. U2& no9& #!o("& $& (!,(!*!n#&:=o ,o)0#"&- $! 1'n$&2!n#o
2&(A"*#&G & (!,(!*!n#&:=o o2o *"2,)!* (!)&:=o !n#(!
4o9!(n&n#!* ! 4o9!(n&$o* +SoCo)!R*UV/
S@o inu!er#veis no ca!po teWrico os esor?os >ue se aAe! por
aclarar o conceito de representa?@o* sobre!aneira abalado co! as
!udan?as operadas na :ndole do Estado !oderno* desde >ue as
ideolo0ias propa0ara! o er!ento revolucion#rio de revis@o da
sociedade e seus unda!entosD
A assinalada indi05ncia de resultados obtidos* conor!e
patenteou Friedric7* atua precisa!ente no sentido de intensiicar
a>uelas dili05ncias* das >uais constitui recente e apreci#vel a!ostra
essa >ue nos c7e0a de u! publicista polon5s* SoboleBs]9D Se !ais
!ereci!ento n@o tiver* serve ao !enos para indicar no >uadro pol5!ico
>ue se esbo?a do lado do Ocidente a posi?@o de u! pensador socialista*
cuOo realis!o na !atria traA ao debate posi?Nes inspiradas pelas ra:Aes
!arListas de seu pensa!entoD
De!andando nova interpreta?@o* assinala SoboleBs]9* antes de
!ais nada* o !alo0ro dos vel7os cl#ssicos do liberalis!o* co!o Bur]e e
Sie9ds cuOas teses ele reputa de !aniesta insuici5ncia* n@o obstante se
conservare! ainda 0ravadas nas "onstitui?Nes e na teoria
constitucionalD
Do !es!o !odo n@o l7e satisaAe! as correntes
conte!por.neas* cuOa cr:tica e reor!a do conceito de representa?@o se
prende Zs interpreta?Nes tradicionais* co!o a>uela encabe?ada na
Ale!an7a por Leib7olA* ou >ue obstinada!ente se e!pen7a! e!
substituir o conceito de representa?@o pelo de 0overno respons#vel
8res9onsible 3o!ernent;2 consoante deduA de autores ale!@es e
cientistas pol:ticos in0leses* ne! ta!pouco a>uelas* eLe!pliicadas nas
obras de Duver0er e Burdeau* de patente tend5ncia sociolW0icaD
E! verdade* s@o estas Plti!as as >ue !enos obOe?Nes padece!*
por>uanto seus autores louvavel!ente orceOa! por lo0rar al0o novo* a
saber* u! conceito sociolW0ico de representa?@oD
34
^ esse conceito >ue SoboleBs]9 diA 7aver ac7ado e! suas
investi0a?Nes* to!ando por princ:pio de todas as releLNes a tese
sociolW0ica de >ue a no?@o de representa?@o te! por obOeto b#sico
deter!inar o car#ter das rela?Nes >ue ocorre! entre 0overnantes e
0overnadosD
-ende o cientista polon5s tributo Z>ueles publicistas ranceses*
asseverando >ue para c7e0ar ao sobredito conceito partiu do !odelo de
Duver0er e BurdeauD Entende! estes* se0undo ele* >ue Z representa?@o
i!porta estabelecer correla?@o ou concord.ncia entre as decisNes
pol:ticas da elite 0overnante e a opini@o pPblica* co!preendida esta
Plti!a co!o as opiniNes !ais ortes* i!perantes na co!unidadeD
Aponta!2se ent@o or!as !ediante as >uais se eLpri!e a opini@o
de 0overnantes e 0overnadosE elei?Nes* reerenda* peti?Nes* co!:cios*
notas oiciais e declara?Nes de 0overnantes* etc* be! co!o os
instru!entos tcnicos e or0aniAatWrios >ue consente! u!a eLpress@o
siste!#tica da opini@oE !eios de co!unica?@o de !assas $i!prensa*
r#dio* televis@o* etc)* partidos pol:ticos e 0rupos de interesseD
3
Proessa o autor >ue sua nova concep?@o se alicer?a nos
unda!entos da teoria !arLista do Estado classista e do car#ter de
classe de todo poder pol:ticoD Assevera >ue cada Estado u!a
representa?@o dos interesses obOetivos da classe do!inante e >ue
debaiLo desse princ:pio 0eral >ue se 7# de investi0ar co!o os
cidad@os e as !assas pode! eventual!ente inluir e! deter!inadas
decisNes estataisD 4ostra ade!ais >ue as possibilidades desse inluLo
continua! abertas Zs !assas* cabendo2l7es valer2se de circunst.ncias
avor#veis co! >ue adiantar* onde or poss:vel* a transi?@o para o
socialis!oD Air!a por Plti!o >ue seu presente trabal7o* estudando de
!odo !inudente os proble!as da representa?@o* aspira Z>uele i!D
3!
Das conclusNes a >ue c7e0a SoboleBs]9 ur0e destacar portanto
al0u!as* a nosso ver* !ais i!portantesD E! pri!eiro lu0ar* ai0ura2se2
l7e apenas ad!iss:vel u!a representa?@o >ue se analise co!o
processo* e! seu aspecto din.!icoD
"ontra o !odelo sociolW0ico dos autores ranceses O# reeridos*
declara >ue a representa?@o n@o se deine pelo estado de 7ar!onia ou
correspond5ncia da opini@o co! a pol:tica 0overnante* !as co!o
9rocesso de assiilao da pol:tica e das opiniNes* co! vistas a !Ptua
aproLi!a?@oD V5 o estado de co!pleta 7ar!onia apenas co!o ideal
pol:tico* colocado* Z !aneira de todos os ideais pol:ticos* no reino da
utopiaD Assinala >ue a representa?@o* considerada enM!eno pol:tico e
tra?o caracter:stico de u! siste!a de 0overno* deve antes ser deinida
co!o processo >ue adapta a ess5ncia das decisNes pol:ticas Zs opiniNes
entretidas pelos 0overnantesD
"ol7e2se assi! o conceito de SoboleBs]9 sobre representa?@o
pol:ticaE 8A representa?@o u! processo* isto * u!a aco!oda?@o
cont:nua >ue se estabelece entre as decisNes pol:ticas e as opiniNes;D
Acentua por! o autor >ue o 0rau de intensidade e eic#cia desse
processo n@o sW varia no te!po co!o !odiic#velD -ecusa2l7e car#ter
auto!#tico* ad!itindo* por conse0uinte* interer5ncia dos participantes*
co! planiica?@o socialD E esclareceE 8a representa?@o u! processo
or0aniAado;D
Prosse0ue SoboleBs]9 tornando a diAer >ue a representa?@o
sobretudo processo* e consiste nu!a a?@o rec:proca entre as opiniNes
dos 0overnados e dos 0overnantesD De !odo >ue cada u!a das
respectivas opiniNes* i0ual!ente Oustiicadas* 8le0:ti!a; e necess#riaD
"ritica todavia o irrealis!o de pretender2se a>uilo >ue seria se! dPvida
Wti!oE a aco!oda?@o de cada decis@o pol:tica Zs opiniNes dos
0overnadosD 4as n@o recusa a possibilidade de lo0rar2se essa
adapta?@o* toda veA >ue as decisNes 7aOa! de recair sobre
deter!inados assuntos de elevado interesse 0eralD
3#
A rela?@o >ue SoboleBs]9 estabelece entre 0overnantes e
0overnados para >ualiicar o conceito de representa?@o pol:tica n@o 7#
de ser de necessidade u!a rela?@o diretaD A representa?@o pol:tica*
observa ele* sendo u!a rela?@o entre 0overnantes e 0overnados* n@o
consiste apenas de rela?Nes diretas entre eles* !as ta!b!* de !aneira
conco!itante* de rela?Nes entre os cidad@os e as distintas or0aniAa?Nes
inter!edi#rias* >ue serve! de porta2voAes Z opini@oD
3$
DiA ainda o publicista polon5s >ue o processo de representa?@o
!era tcnica aplicada ao processo de 0overno* co! li!ites >ue s@o
ditados pela estrutura das rela?Nes de poderD O princ:pio de
representa?@o* e! conse>_5ncia* e apesar de re0ular rela?Nes entre
0overnantes e 0overnados T acentua ele T nen7u!a !odiica?@o pode
traAer Zs rela?Nes de poder* nen7u!a substitui?@o da classe
do!inanteD
3&
A esse respeito* eLplicaE o processo de representa?@o portanto*
preli!inar!ente* processo de adapta?@o da subst.ncia das decisNes
pol:ticas Zs opiniNes e pareceres dos 0rupos interessados e e! lar0a
escala Zs opiniNes e pontos de vista >ue prepondera! na classe
do!inanteD
4(
+ratando da representa?@o se!pre co!o u! processo* o teWrico
!arLista trans!ite assi! o conceito Zs or!as diversas de 0overno
representativoE deve!os* por isso* diA ele* considerar representativo
todo siste!a de 0overno e! >ue uncione u! siste!a de correla?Nes e
onde nas >uestNes i!portantes e no decurso de lar0o espa?o de te!po
n@o se proceda contra os deseOos dos interessadosD
41
A certa altura esclarece >ue a deini?@o de representa?@o co!o
enM!eno social deve servir de unda!ento Z deini?@o da ess5ncia do
princ:pio Our:dico e constitucional da representa?@o* e >ue os conceitos
Our:dicos precisa! de corresponder Zs rela?Nes sociais eetiva!ente
eListentesD
42
A conclus@o derradeira do autor* coroando todas as suas
investi0a?Nes* cira2se e! propor a or!ula?@o de u! Pnico conceito de
representa?@o* aplic#vel tanto Zs pes>uisas ou inda0a?Nes sociolW0icas
co!o Z teoria constitucionalD
43
E esse conceito* unda!ental!ente
sociolW0ico* se resu!e e! ostentar os tra?os essenciais aci!a eLpostosD
%D Nessa acep?@o >ue "arl Sc7!itt pMde escrever Oudiciosa!ente >ue 8n@o 7# Estado
se! representa?@o;* por>uanto* acrescenta ele* nen7u! Estado eListe se! or!a
estatalD E! todo Estado T air!a o constitucionalista ale!@o T 7aver# se!pre
7o!ens >ue Poder@o diAerE 8Lc^tat ccest nous; $nWs so!os o Estado)D ^ Wbvio >ue nesse
cap:tulo trata2!os se!pre de representa?@o pol:tica* a representa?@o de u! siste!aD
Quanto Z >ualiica?@o 9oltica da representa?@o* aA2se !ister le!brar a esse propWsito
>ue a representa?@o deiLa de ser de direito privado e se politiAa* se0undo Friedric7
=lu!* desde >ue seus ins transcenda! os ins e interesses individuaisD FD =lu!*
(e3riff und Tesen der Re9raesentati!!erfassun32 pD %G'D
Ali#s* u!a reer5ncia eLpressa Z distin?@o entre representa?@o no direito privado e
representa?@o pol:tica* de direito pPblico* ora eita O# no sculo passado por
Bluntsc7li co! u!a precis@o >ue !ereceu louvores de "arl Sc7!ittE 8A representa?@o
de direito pPblico inteira!ente distinta da representa?@o de direito privadoD
Portanto* os princ:pios unda!entais desta n@o pode! ser aplicados Z>uela;D VeOa2se
Bluntsc7li* All3eeinen Staatsrecht* I* pD ,''* be! co!o "arl Sc7!itt*
)erfassun3slehre2 pD (G&D
Entre os autores ranceses 7# u!a clareAa de louvar a esse respeitoD Publicistas co!o
Laerridre* Bart7dle!9 e DueA ou civilistas co!o "olin e "apitant iLa! o conceito de
representa?@o no direito privado* onde ele se 0erou e o aAe! co! tal ri0or* >ue
apa0a! todas as dPvidas >uando a idia representativa se translada para o do!:nio
do direito pPblico* onde outras s@o suas caracter:sticasD "rescentes analo0ias ora!
de Plti!o assinaladas* desde >ue* debaiLo da inspira?@o da tcnica privatista e e!
virtude do advento da sociedade de !assas* o !andato pol:tico nos siste!as
representativos se tornou cada veA !ais i!perativo e cada veA !enos representativoD
Escreve LaerridreE 8E! direito privado* o enM!eno da representa?@o se vincula Z
eList5ncia de u!a rela?@o de direito le0al ou convencional entre o representante e o
representadoD Quando a representa?@o de u! indiv:duo por outro n@o or0aniAada
!ediante lei* co!o a representa?@o do !enor pelo tutor* te! ela sua onte nu!
contrato* 7abitual!ente u! contrato de !andatoD "ria este entre as partes u!a
rela?@o Our:dica >ue eLplica >ue os atos do !andat#rio produAe! os !es!os eeitos
co!o se e!anasse! direta!ente do !andante; $<ulien Laerridre* =anuel de Droit
Constitutionnel2 (H edD* pD ,GG)D
Quanto Z idia de representa?@o propria!ente dita* escrevera antes o !es!o autorE
8Para satisaAer a necessidades pr#ticas* o direito privado elaborou a teoria da
representa?@o* >ue consiste essencial!ente nistoE as !aniesta?Nes de vontade de
u!a pessoa T o representante T ser@o consideradas co!o tendo o !es!o valor e
produAir@o os !es!os eeitos Our:dicos co!o se e!anasse! de outra pessoa* o
representadoD "o! a condi?@o de !anter2se nos li!ites de seus poderes* o
representante considerado co!o eLpri!indo a vontade !es!a do representado* e o
ato por ele cu!prido produA os !es!os eeitos Our:dicos co!o se ora eito pelo
representado; $<D Laerridre* obD citD* pD 3&C23&I)D
Ainda e! ter!os estrita!ente civilistas* a representa?@o concebida por "olin e
"apitant* co! u!a precis@o ad!ir#vel* tendo Laerridre se valido ta!b! dessa
cita?@oE 8/# representa?@o >uando u! ato Our:dico cu!prido por u!a pessoa* por
conta de outra* e! condi?Nes tais >ue os eeitos desse ato se produAa! direta e
i!ediata!ente sobre a cabe?a do representado* co!o se ele !es!o o 7ouvera
cu!prido; $"olin b "apitant* Droit Ci!il2 IH edD* tD I* pD &%)D
(D VeOa2se a esse respeito <o7n AD Fairlie* >uando escreve >ue do ponto de vista
eti!olW0ico o si0niicado literal de representar 8apresentar nova!ente;* da>ui se
c7e0ando ao sentido de 8apresentar e! lu0ar de outre!;D "o! !ais clareAa* o
publicista ale!@o Friedric7 =lu!E 8A ess5ncia da representa?@o consiste antes nisto*
e! aAer presente atravs de u!a pessoa vis:vel outra pessoa >ue n@o se aA
concreta!ente vis:vel perante as de!ais;D FD =lu!* 8Be0ri und 6esen der
-epraesentation;* inE Wur Theorie und Heschichte der Re9raesentation und
Re9raesentati!!erfassun32 pD %G1D ^ de reco!endar ta!b! a leitura do trabal7o de
<o7n AD Fairlie* acerca da representa?@o pol:tica* e intitulado 8+7e Nature o Political
-epresentation;* o >ual apareceu esta!pado pela pri!eira veA e! The Aerican
Political Science Re!ieP, vD 3,* %&,GD
3D A acep?@o e! >ue va!os desenvolver* co! nossa ter!inolo0ia* os conceitos de
du9licidade e identidade co!o doutrinas pol:ticas da representa?@o nada te! >ue ver
co! o sentido e! >ue a e!pre0ou "arl Sc7!itt* e! )erfassun3slehre, Quando !uito
7averia analo0ia de ponto de partida ou si!ples analo0ia vocabular* por>uanto s@o de
todo distintos os eeitos eLtra:dos do uso dessas palavras nas releLNes a >ue dare!os
se>_5nciaD
,D <o7n AD Fairlie* 8Das 6esen politisc7er -epraesentationD; Publicado ori0inal!ente
e! l:n0ua in0lesa e traduAido para o ale!@o por "laus Spric]D InE Wur Theorie und
Heschichte der Re9raesentation und Re9raesentati!!erfassun32 pD (&D
1D Ed!und Bur]e* 8Speec7 to t7e Electors o Bristol;* inE S9eeches and Letters on
Aerican Affairs2 pD I3D
CD Ide!* ibide!* pD I3D
ID 4ontes>uieu* 8De LcEsprit des Lois;* livD %%* capD C* inE %eu!res Co9l\tes2 tD II* pD
,GGD
'D 4arcel Prlot* "nstitutions PolitiRues et Droit Constitutionnel2 (H edD* pD ('CD
"ler!ont2+onnerre* >uando da abertura da Asse!blia Nacional* 7esitava diante de
seus Pares e! votar as novas leis pol:ticas* !aniestando o .ni!o de volver pri!eiro a
sua circunscri?@o eleitoral para auscultar a opini@o de seus eleitoresD VeOa2se no
tocante o >ue escreve -D -edslob* Die Staatstheorien der :ranCoesischen
$ational!ersalun3 !on */6-2 ppD %G& e ssD
&D BarnaveE 8Dans lcordre et les li!ites des onctions constitutionnelles* ce >ui
distin0ue le representa! de celui >ui ncest >ue si!ple onctionnaire public* ccest >ucil
est c7ar0 dans certains cas de !ouloir 9ar la nation tandis >ue le si!ple onctionnaire
ncest Oa!ais c7ar0 >ue dUa3ir pour elle;D
%GD Barnave* inE AD Saint =irons* =anuel de Droit Constitutionnel2 3H edD* pD %%;
Laboula9* Muestions Constitutionnelles2 pD %I3D
%%D BenOa!in "onstantD 8De la libert des anciens co!pare Z celle des !odernes;*
inE Cours de PolitiRue Constitutionnelle2 tD II* ppD* 11I211'D
%(D VeOa2se =uiAot* >istoire des %ri3ines du Hou!ernent Re9rKsentatif2 ,H edD* volsD I e
II* particular!ente as li?Nes %H e &H do se0undo to!o e %H* IH e 'H do pri!eiro to!oD
%3D "arl Sc7!itt* )erfassun3slehre2 citD* pD (G&D
%,D Ide!* ibide!* ppD (%(2(%3D
%1D <D <D -ousseau* Du Contrat Social2 ppD ('G2('%D
%CD Ide!* ibide!* pD (,3D
%ID Ide!* ibide!* ppD (,,2(,1D
%'D Ide!* ibide!* pD (1GD
%&D Ide!* ibide!* pD 3G%D
(GD Ide!* ibide!* pD 3G(D
(%D Ide!* ibide!* pD 3G(D
((D Ide!* ibide!* pD 3G3D
(3D Ide!* ibide!* pD 3G(D
(,D -ousseau* ConsidKrations sur le Hou!erneent de Polo3ne2 "apD ID
(1D Ide!* ibide!D
(CD /ans <D 6ol* 8Die -epraesentation;* inE Wur Theorie und Heschichte der
Re9raesentation und Re9raesentati!!erfassun32 pD %(3D
(ID Ad!itindo2se por! >ue o representante li!re no eLerc:cio do !andato eletivo* o
proble!a de saber >ue! ele representa se si!pliicaD -epresenta a na?@o ou a
coletividade e >uanto bastaD O proble!a se co!plica co! a i!peratividade* sendo
l:cita ent@o a inda0a?@oE representa o eleitor* o Estado ou o partido[ +anto !ais l:cita
>uanto na !oderna sociedade de !assas* t@o caracter:stica do nosso sculo* o
pluralis!o pol:tico ocidental desinte0rou por inteiro a vontade popular soberana* !ito
ou ilus@o O# deseita* desde >ue a sociolo0ia co! brutal ri0or cient:ico apontou para o
car#ter classista de toda a or0aniAa?@o social* cuOa estrutura e din.!ica* se
preteridas* tornaria! de todo ininteli0:vel o enM!eno do poderD
('D /e0el* Rechts9hiloso9hie2 g 3%%D E! sentido oposto* `ant* ilWsoo pol:tico do
liberalis!o ale!@o* >ue n@o trepidou e! aAer a coneL@o do siste!a representativo
co! o povoD Disse ele e! Rechtslehre2 g 1(D 8+oda repPblica verdadeira * e outra coisa
n@o pode ser sen@o u! sistea re9resentati!o do 9o!o 9ara e noe do 9o!o $0rio
nosso) cuidar de seus direitos* atravs da uni@o de todos os cidad@os e por inter!dio
de seus deputados;D
(&D VeOa2se concernente a esse ponto o estudo de "7arles ED =ilbert intitulado
8Operative Doctrines o -epresentation;* >ue apareceu pri!eiro na The Aerican
Political Science Re!ieP2 %&C3* vD 1I* ppD CG,2C%' e oi depois reproduAido nu!a
tradu?@o ale!@ de +on9 6ester!a9r pelo or0aniAador da colet.nea Wur Theorie und
Heschichte der Re9raesentati!!erfassun3,
3GD A representa?@o pol:tica* se0undo Ba0e7ot* citado por "arl <D Friedric7* si0niica*
e! Plti!a an#lise* apenas u! !eio para alcan?ar u! i!* no caso particular in0l5s
escol7er o partido >ue or!ar# o 0overnoD Essa tese conduA Z i!planta?@o de u!
0overno respons#vel* ess5ncia conte!por.nea do princ:pio representativo para al0uns
autores* ali#s eLcessiva!ente presos* pelo .n0ulo pol:tico e Our:dico* Z concep?@o de
0overno representativoD A tese* antes de c7e0ar ao presente eeito* >ue si!ples
desdobra!ento 7istWrico* podia ta!b! valida!ente co!padecer2se co! todos os
unda!entos dualistas do vel7o siste!a representativo da ideolo0ia liberalD
Quanto Z representa?@o proporcional* esposada por Stuart 4ill* trouLe esta* e!
verdade* al0o novo* >ue abalou dialetica!ente a concep?@o individualista do
liberalis!o e seu siste!a de representa?@o pol:tica* por>uanto u!a conse>_5ncia
i!ediata da nova tcnica oi a de sublinhar a i9ortIncia dos 3ru9os e atribuir2l7es a
parceria eicaA de inlu5ncia a >ue aAe! Ous na dire?@o pol:tica da sociedadeD VeOa2se
"arl <D Friedric7 8-epresentation "onstitucional -eor! in Europe;* inE The Testern
Political MuarterlO2 %&,'* I* ppD %(,2%3G* be! co!o esse !es!o trabal7o na vers@o
ale!@ aparecida e! Wur Theorie und Heschichte der Re9resentation und
Re9raesentati!!erfassun32 ppD (G&2((%D
3%D "arl <D Friedric7* obD citD* vers@o ale!@* pD ((GD
3(D Ide!* ibide!* pD ((%D
33D FD 6D "o]er* inE The Aerican Political Science Re!ieP2 %1E(GG* %&%1D
3,D S@o escassas as an#lises sociolW0icas ao conceito de representa?@oD A !atria te!
sido lar0a!ente versada por OuristasD Ali#s* /ans <D 6ol desde !uito c7a!ou a
aten?@o para esse ato* encarecendo a necessidade de aproundar2se a investi0a?@o do
ponto de vista sociolW0icoD As contribui?Nes de direito pPblico eitas co! .ni!o !ais
cient:ico do >ue doutrin#rio* ora de la?os pol:ticos e ideolW0icos* sW 7# al0u! te!po
ora! incre!entadas* salvo os trabal7os precursores esta!pados na Ale!an7aD
Dentre estes de Ousti?a ressaltar a>ueles sur0idos e! poca anterior Z Se0unda
=uerra 4undialD /aOa vista por eLe!plo as contribui?Nes cl#ssicas de "arl Sc7!itt $a
srie de releLNes contidas e! )erfassun3slehre;0 Leib7olA* co! Das Tesen der
Re9raesentation2 obra 7# pouco reeditada; E!il =erber* Staatstheoretische (e3riff der
Re9raesentation in Deutschland CPischen Tiener Con3ress und =aerCAre!olution0 e
eni!* ainda do !es!o ano* -udol S!end* cuOo )erfassun3 und )erfassun3srecht oi
ta!b! de Plti!o reeditado na Ale!an7aD
31D 4are] SoboleBs]9 8Politisc7e -epraesentation i! !odernen Staat der
buer0erlic7en De!o]ratie;* inE Wur Theorie und Heschichte der
Re9raesentati!!erfassun32 pD ,((D
3CD Ide!* ibide!* pD ,(GD
3ID Ide!* ibide!* pD ,3GD
3'D Ide!* ibide!* pD ,3%D
3&D Ide!* ibide!* pD ,33D
,GD Ide!* ibide!* pD ,33D
,%D Ide!* ibide!* pD ,3,D
,(D Ide!* ibide!* pD ,31D
,3D Ide!* ibide!* pD ,,%D
15
O SUFRNIO
*, % SufrG3io T 1, V o sufrG3io direito ou funoL T 5, % sufrG3io
coo Ydireito de funoZ 8doutrina italiana; T 4, % sufrG3io restrito
T 7, % sufrG3io uni!ersal T ., Restries ao sufrG3io uni!ersal: .,*
$acionalidade T .,1 ResidFncia T .,5 Sexo T .,4 "dade T .,7
Ca9acidade fsica ou ental T .,. Hrau de instruo T .,/ A
indi3nidade T .,6 % ser!io ilitar T .,- % alistaento T ID A
9ro9a3ao do sufrG3io uni!ersal T 6, SufrG3io 9?blico e sufrG3io
secreto T -, SufrG3io i3ual e sufrG3io 9lural T *<, =odalidades de
sufrG3io 9lural: *<,* SufrG3io ?lti9lo T *<,1 SufrG3io failiar T
**, SufrG3io direto e sufrG3io indireto T *1, A 9artici9ao do
analfabeto,
1. O *'1(B4"o
O sur#0io o poder >ue se recon7ece a certo nP!ero de pessoas
$o corpo de cidad@os) de participar direta ou indireta!ente na
soberania* isto * na 0er5ncia da vida pPblicaD
"o! a participa?@o direta* o povo politica!ente or0aniAado
decide2 atravs do sur#0io* deter!inado assunto de 0overno; co! a
participa?@o indireta* o povo ele3e representantesD
Quando o povo se serve do sur#0io para decidir2 co!o nos
institutos da de!ocracia se!idireta* diA2se >ue 7ouve !otao0 >uando
o povo por! e!pre0a o sur#0io para desi3nar re9resentantes2 co!o na
de!ocracia indireta* diA2se >ue 7ouve eleio, No pri!eiro caso* o povo
pode votar se! ele0er; no se0undo caso o povo vota para ele0erD
2. W o *'1(B4"o $"(!"#o o' 1'n:=o<
Na re0i@o da doutrina* O# se erira! a!plos debates para
deter!inar se o sur#0io un?@o ou direitoD As escolas >ue responde!
a esse >uesito pode! repartir2se e! duas correntes principaisE a dos
>ue se acol7e! Z doutrina da soberania nacional* e s@o conduAidos
ent@o a ver no sur#0io u!a un?@o; e a dos >ue se abra?a! Z doutrina
da soberania popular* para da: o inerire! co!o u! direitoD
"onor!e se aceite a pri!eira ou a se0unda das posi?Nes aci!a
enunciadas* c7e0are!os ao se0uinte resultadoE Z ad!iss@o do sur#0io
restrito* >uando se entende >ue* !ediante o voto* a coletividade pol:tica
eLerce u!a un?@o $doutrina da soberania nacional); ou ao
recon7eci!ento do sur#0io universal* >uando* pelo contr#rio* se to!a o
poder de participa?@o do eleitor co!o eLerc:cio de u! direito $doutrina
da soberania nacional)D
"o! eeito* pela doutrina da soberania nacional* o eleitor t@o2
so!ente instru!ento ou Wr0@o de >ue se serve a na?@o para criar o
Wr0@o !aior T o corpo representativo T a >ue dele0a o poder soberano*
do >ual todavia se conserva se!pre titularD
"o!o a co!pet5ncia constitucional do eleitor para eLercer o
sur#0io procede da na?@o* onde a soberania te! se!pre sua sede*
entende2se >ue a na?@o o poder >ualiicado a tra?ar as re0ras e
condi?Nes do sur#0io* cabendo2l7e ade!ais a aculdade de deter!inar
>ue! deve aAer parte do corpo eleitoralD
"onse>_5ncia dessa doutrina te! sido e! pri!eiro lu0ar* do
ponto de vista lW0ico* al0u!as li!ita?Nes postas ao eLerc:cio do
sur#0io* !ediante a eLi05ncia de preenc7i!ento de v#rios re>uisitos de
capacidade Z>ueles a >ue! a na?@o co!eteu* co!o instru!ento seu* a
un?@o eletivaD
"o! o sur#0io* se0undo a !es!a doutrina* n@o a vontade
autMno!a do eleitor >ue interv! na elei?@o* !as a vontade soberana
da na?@oD Podendo pois a na?@o investir no eLerc:cio da un?@o eleitoral
t@o2so!ente a>ueles >ue Oul0ar !ais aptos a cu!prir esse dever* dessa
doutrina decorre co! !ais re>_5ncia* al! do sur#0io restrito* o
princ:pio da obri0atoriedade do voto* be! co!o o c7a!ado !andato
representativo* co! >ue se consa0ra* conor!e O# patentea!os* a
atua?@o independente do eleito e! ace do eleitorD
A teoria Our:dica do sur#0io2un?@o oi 7istorica!ente sustentada
por Barnave* e! %I&%* durante a -evolu?@o Francesa* nos se0uintes
ter!osE 8A >ualidade de eleitor n@o sen@o u!a un?@o pPblica* Z >ual
nin0u! te! direito* e >ue a sociedade dispensa* t@o cedo prescreva
seu interesse;D
1
Quanto ao sur#0io2direito* resulta da concep?@o de >ue* sendo o
povo soberano* cada indiv:duo* co!o !e!bro da coletividade pol:tica*
titular de parte ou ra?@o da soberaniaD +o!a2se o povo nu!a acep?@o
>uantitativa; aA2se do sur#0io a eLpress@o da vontade prWpria*
autMno!a* pri!#ria* de cada indiv:duo co!ponente do col0io eleitoral;
ad!ite2se eni! >ue o voto sendo u! direito T seu eLerc:cio ser#
acultativo e >ue o !ais lW0ico para a natureAa do !andato seria
consider#2lo i!perativo e n@o representativoD
/istorica!ente* oi -ousseau o !ais celebrado corieu da
doutrina do sur#0io2direito* >ue procedeu coerente!ente da sua
doutrina da soberania popularD
S@o palavras incisivas de -ousseau no Contrato Social: 8O direito
de voto u! direito >ue nin0u! pode tirar aos cidad@os;D Se0uira!2
no* e! apoio da !es!a tese* Ption e -obespierre* na "onstituinte*
be! co!o "ondorcet e Boiss9 dcAn0lass* na "onven?@o* todos
ardorosa!ente co!pro!etidos co! o i0ualitaris!o revolucion#rio*
contra o sur#0io dos privile0iados* i!perante na !onar>uia dos reis
absolutos* durante o ancien rK3ie;D
2
A , de sete!bro de %I'&* -obespierre* subindo Z tribuna*
eLpun7a a !es!a doutrinaE 8A "onstitui?@o estabelece >ue a soberania
reside no povo* e! todos os indiv:duos do povoD "ada indiv:duo te!
pois o direito de contribuir para a lei >ue o obri0a e para a
ad!inistra?@o da coisa pPblica* >ue suaD De outro !odo* n@o seria
certo >ue todos os 7o!ens seOa! i0uais e! direito ou >ue cada 7o!e!
seOa cidad@o;D
3
"ontrapostas as duas doutrinas T a do sur#0io2un?@o e a do
sur#0io2direito T v52se li!pida!ente >ue no siste!a representativo
cl#ssico da de!ocracia liberal do!inou o intelectualis!o* o liberalis!o
e o >ualititavis!o da representa?@o* e! contraste co! o i0ualitaris!o*
o voluntaris!o e o >uantitativis!o de ori0e! rousseauniana* ora
reesta!pados co!o tra?os vis:veis na de!ocracia conte!por.nea do
7o!e!2!assa* 7o!e! al0brico e anti27istWrico* >ue sen7oreou as
institui?Nes deste sculoD
3. S'1(B4"o o2o Q$"(!"#o $! 1'n:=oS +$o'#("n& "#&)"&n&/
Quanto ao pensa!ento conte!por.neo* veriica2se >ue a doutrina
constitucional italiana $Biscaretti di -uia* -o!ano* etc)* partindo
provavel!ente da diiculdade de conciliar o sur#0io universal* undado
na soberania popular* co! a obri0atoriedade do voto e san?Nes
i!postas ao eleitor* conor!e dispNe a le0isla?@o de v#rios Estados*
busca u!a solu?@o ecltica para a natureAa Our:dica do sur#0ioD DiA
>ue se trata de u! 8direito de un?@o;D "onOu0a assi! no conceito de
sur#0io i0ual!ente a 8un?@o eleitoral; $direito) e o 8correto eLerc:cio;
dessa !es!a un?@o $dever ou obri0a?@o)D
"o!o 8un?@o eleitoral;* o sur#0io direito pPblico subOetivo*
contendo certos poderes recon7ecidos ao seu titular* entre os >uais*
consoante -uia* o de eLi0ir a prWpria inscri?@o nos re0istros eleitorais*
o de recla!ar a inscri?@o de outros eleitores e! tais re0istros* o de
eLi0ir o eventual cancela!ento da>ueles eleitores >ue 7aOa! sido
indevida!ente inscritos; o de propor eventual!ente candidatos* o de
ser ad!itido Zs vota?NesD
4
"o!o 8correto eLerc:cio da un?@o eleitoral;* entende2se por a: a
ace do sur#0io >ue se apresenta e! or!a de dever* de obri0a?@o do
eleitor ou cidad@oD Este n@o poder# ser !olestado no livre e
independente eLerc:cio da>uele direitoD Descu!prindo por! o car#ter
pPblico da un?@o* abstendo2se de votar ou valendo2se do voto para
auerir vanta0ens pessoais indevidas* icar# ent@o o eleitor suOeito Zs
san?Nes da orde! Our:dicaD O eLerc:cio do voto* pelo lado pois de sua
obri0atoriedade* apresenta2se co!o 8dever c:vico;* nos ter!os do arti0o
,' da "onstitui?@o italiana* posto assi! nu!a esera inter!edi#ria
entre o 8!ero dever !oral; e o 8dever Our:dico;D
2. O *"*#!2& 2')#",&(#"$B("o
Principia a ri0or o siste!a !ultipartid#rio co! a presen?a de tr5s
ou !ais partidos pol:ticos e! disputa do poder nu! deter!inado
siste!a estatalD
Os adeptos do pluralis!o partid#rio a!plo louva!2no co!o a
!el7or or!a de col7er e aAer representar o pensa!ento de variadas
correntes de opini@o* e!prestando Zs !inorias pol:ticas o peso de u!a
inlu5ncia >ue l7es aleceria* tanto no siste!a bipartid#rio co!o
unipartid#rioD
Air!a2se ade!ais >ue o siste!a !ultipardi#rio de cun7o
prounda!ente de!ocr#tico* pois conere autenticidade ao 0overno* tido
por centro de coordena?@o ou co!pro!isso dos distintos interesses >ue
se !ove! no !osaico das v#rias classes da sociedade* classes cuOa voA
de participa?@o* atravs do partido pol:tico* se al?a assi! Z esera do
poderD
No siste!a parla!entar do !oderno Estado partid#rio* o
!ultipartidis!o conduA inevitavel!ente aos 0overnos de coli0a?@o* co!
0abinetes de co!posi?@o 7etero05nea* se! ru!os pol:ticos coerentes*
suOeitos Portanto pela varia?@o de propWsitos a u!a instabilidade
!aniestaD N@o obstante* esses 0overnos por sua natureAa !es!a s@o
dos !ais sens:veis aos recla!os da opini@o pPblicaD
No siste!a presidencial* indica2se ordinaria!ente a pulveriAa?@o
partid#ria co!o ator de enra>ueci!ento do re0i!e* deter!inando2l7e*
n@o raro* o colapsoD
E! pri!eiro lu0ar* pela acilidade >ue te! u! eLecutivo orte de
do!inar partidos racos* nu!erica!ente eLcessivos* se! coes@o
interna* cobi?osos de vanta0ens* prestes a sacriicare! a 7onra c:vica
e! acordos #ceis ou aco!oda?Nes desairosas* contanto >ue os
interesses i!ediatos da patrona0e!* no sentindo sociolW0ico Beberiano*
saia! de lo0o satiseitosD O Parla!ento apa0a2se ent@o no anoni!ato
de seu destino pol:tico e u! eLecutivo onipotente* caudil7ista de
voca?@o* a !eio passo O# da ditadura* a Pnica eLpress@o vis:vel do
poderD
E! se0undo lu0ar* o parla!ento se pode converter nu!a casa de
resist5ncia ao eLecutivo* >ue cai prisioneiro de u! "on0resso 7ostil*
do!inado por !aiorias acciosas e passionais* cuOa a?@o tol7e os
passos Z ad!inistra?@o e rustra2l7e o pro0ra!a 0overnativoD
A 0uerra civil dos dois poderes* paralisando o !ecanis!o
constitucional* ent@o o prenPncio das solu?Nes ditatoriais i!inentesD
De!ais* o siste!a !ultipartid#rio* precisa!ente por tornar !ais n:tido*
ostensivo* a0udo e inevit#vel o >uadro da luta de classes na sociedade*
ve! sendo incri!inado de e!bara?ar a capta?@o de u!a vontade 0eral*
institucionaliAando conse>_ente!ente a divis@o das opiniNes* tornando2
as cada veA !ais estan>ues* irredut:veis* inco!unic#veisD
Eni!* o siste!a !ultipartid#rio acoi!ado de e!prestar aos
pe>uenos partidos inlu5ncia pol:tica desproporcionada e inco!pat:vel
co! a !odest:ssi!a or?a eleitoral de >ue dispNe!* !or!ente >uando
sur0e! eles por iel de balan?a nas co!peti?Nes pelo poderD
Assi! co!o Duver0er li0ou o siste!a bipartid#rio ao siste!a de
escrut:nio !aOorit#rio de turno Pnico* outros autores* pondo i0ual
5nase no e!pre0o da tcnica eleitoral e seus eeitos sobre a
or0aniAa?@o dos partidos* assinala! os estreitos v:nculos eListentes
entre o siste!a de representa?@o proporcional e a !ultiplicidade de
partidosD
Stuart 4ill* se0undo reere LoBell* saudara o !todo da
proporcionalidade partid#ria co!o 8a salva?@o da sociedade;*
!
air!ativa estran7a na palavra de u! pensador liberal* >uando a
verdade be! sabida e conir!ada a de >ue se!el7ante tcnica
aco!pan7a 7istorica!ente o decl:nio do Estado liberal e sua virtual
substitui?@o por u!a de!ocracia de partidos* de :ndole plebiscit#riaD
"o! eeito* a de!ocracia parla!entar e representativa do
liberalis!o sucu!be* conor!e se deduA das observa?Nes de /eller*
toda veA >ue* !ediante o e!pre0o da nova tcnica eleitoral* o partido
pol:tico to!a o lu0ar do indiv:duo na >ualidade de titular do direito de
representa?@o proporcionalD
#
No !es!o sentido* s@o ta!b! as observa?Nes de Leib7olA
acerca da representa?@o proporcional* >ue serve de instru!ento Z
de!ocracia de !assas na passa0e! do Estado parla!entar2
representativo ao Estado partid#rio de nossos diasD
$
E! su!a* essa !odalidade de representa?@o n@o so!ente enseOa
a proliera?@o dos partidos pol:ticos de car#ter r:0ido e centraliAador*
co! sWlidos !ecanis!os burocr#ticos* co!o 8enreia a evolu?@o para o
siste!a bipartid#rio;D
&
3. O ,&(#"$o Xn"o
O ter!o !es!o partido O# u! protesto da lW0ica e do bo! senso
contra a eLpress@o partido Pnico ou partido totalit#rio* dois
contrassensos >ue e! ri0or nada si0niica!D
"o! eeito* pensadores da cate0oria de Bluntsc7li* Lev92Bru7l e
NaBias]9 t5! c7a!ado a aten?@o para a inco!patibilidade entre a
no?@o de parte ou partido e a de todo* por conse>_5ncia* para a
indeclin#vel obri0a?@o de 8n@o identiicar2se o partido co! o conOunto* o
povo e o Estado;D
1(
As ditaduras do sculo \\* co! raras eLce?Nes* iAera! por! do
partido Pnico o instru!ento !#Li!o de conserva?@o do poder*
suocando* pela interdi?@o ideolW0ica* o pluralis!o pol:tico* se! o >ual
a liberdade se eLtin0ueD
Do !es!o passo* identiicara! o partido co! o Estado ou a
na?@o* precisa!ente a>uilo >ue !ais repu0na Z :ndole do ter!o*
conor!e acaba!os de ler e! Bluntsc7liD "o!o anda! lon0e pois os
te!pos e! >ue os ilWsoos pol:ticos do liberalis!o co!batia! ainda os
partidos por entendere! erronea!ente >ue a sua presen?a e>uivalia Z
partil7a do poder estatal* ou seOa* Z >uebra do princ:pio unit#rio da
soberaniaa
Entende! al0uns autores >ue o partido Pnico a !#Li!a
inova?@o pol:tica do sculo \\* !as outros* co!o Duver0er* s@o de
parecer >ue a ori0inalidade consiste no apoio >ue proporciona Z
ditadura* da >ual se converte e! sustent#culoD
11
ELpri!e o partido Pnico na sociedade de !assas a conclus@o de
u! desdobra!ento inevit#vel do siste!a pol:tico* no instante e! >ue a
crise social aA i!poss:vel a !anuten?@o da de!ocraciaD Perdidas por
esta as condi?Nes de sobreviv5ncia e! bases individualistas* entra ela
nu!a a0uda crise de 0esta?@o de >ue resulta a or!a nova da
de!ocracia de !assasD N@o raro a crise de!ocr#tica to!a sa:da de todo
i!prevista dese!bocando na ditadura do partido PnicoD
A revolu?@o e a contra2revolu?@o social no sculo \\ 0erara! pois
politica!ente e! al0uns Estados o partido PnicoD 4as onde nos Plti!os
anos sua apari?@o se eA !ais re>_ente oi na>ueles pa:ses rec!2
e0ressos do re0i!e colonialD A: o partido Pnico aparece co!o or?a
pol:tica coroada pelo prest:0io 7aurido na participa?@o >ue teve durante
o !ovi!ento criador da independ5ncia nacionalD
V#rios pa:ses aro2asi#ticos institu:ra! o partido Pnico desde a
e!ancipa?@o* obri0ando assi! os publicistas a reeLa!inar2l7e o
car#ter de!ocr#ticoD "o!o se sabe* a concep?@o de!ocr#tica do
Ocidente* entre outros princ:pios* ve! vaAada na re0ra do pluralis!o
partid#rioD O partido Pnico atentaria contra a ess5ncia do siste!a
de!ocr#ticoD
No entanto* al0uns publicistas* aAendo eLce?@o a esse postulado
r:0ido* ad!ite! o car#ter potencial!ente de!ocr#tico de deter!inadas
ordens pol:ticas* nas >uais o partido Pnico te! car#ter !era!ente
provisWrio* at >ue se consolide u! siste!a de institui?Nes novas
produAidas pela revolu?@o* cuOos postulados o unitaris!o partid#rio
esposaD
O partido Pnico sur0e ade!ais co!o re!dio nas ocasiNes de
crises !ais 0raves e dolorosasD 4as seu cun7o antide!ocr#tico
so!ente se descobre ou ica nu >uando entra ele deinitiva!ente a
institucionaliAar2seD Estados de arrai0ada tradi?@o de!ocr#tica* co!o a
In0laterra e a Fran?a* e! per:odo de 0uerra ou Zs vsperas de u!a
0uerra* se servira! O#* te!poraria!ente* da 8uni@o sa0rada;* da 8rente
Pnica; e co!pacta de suas or?as pol:ticas para conOurare! o peri0o
oriundo da co!o?@o eLternaD
O 80abinete de 0uerra; de "7urc7ill durante a se0unda
conla0ra?@o !undial eLpri!iu a unidade nacional* constituiu
!odalidade de partido Pnico* o partido da p#tria* >ue eA do ar!ist:cio
pol:tico interno o re>uisito indispens#vel Z concentra?@o de todos os
esor?os para a salva?@o nacionalD
Indul0ente co! o partido Pnico provisWrio* Durver0er aponta o
eLe!plo da +ur>uia* >ue* de %&(3 a %&,C* supri!iu o pluralis!o
partid#rio e conservou* todavia* nos >uadros do re0i!e* u!a
or0aniAa?@o partid#ria Pnica* sob a inspira?@o da 8ideolo0ia
de!ocr#tica;D "u!prida a !iss@o renovadora* o partido Pnico* iel Z
sua :ndole de!ocr#tica* consentiu ali* e! %&1G* se0undo o !es!o
pensador* o 8triuno pac:ico; da oposi?@oD
12
Ai0ura2se2nos por! insustent#vel o parecer do Ourista ranc5sD
U!a veA ad!itido* teria >ue abran0er i0ual!ente os partidos Pnicos
dos Estados socialistas* cuOo car#ter de!ocr#tico Duver0er l7es ne0a*
apWs conced52lo ao anti0o partido Pnico da ditadura turcaD N@o 7#
raA@o* e! !atria de partido Pnico* para dar2se bula de de!ocracia a
Atatur] e recus#2la a `rusc7ovD
Doutrinaria!ente* o partido Pnico do socialis!o !arLista supNe2
se t@o transitWrio >uanto o Estado* na lW0ica !es!a do siste!a* se ele*
co! eeito* pudesse* e! presen?a da realidade social e pol:tica* ulti!ar
u! dia traOetWria i!plicita!ente tra?ada nos postulados da teoria
!arLista do Direito e do EstadoD
No siste!a de partido Pnico n@o 7# alternativa para o eleitor e!
ace do poderD Fica ele assi! privado de aAer escol7a 0enu:na*
conor!e Field Oudiciosa!ente assinalaD
13
Ade!ais* nesse siste!a* 8o
partido se conunde co! o poder; e sua doutrina se torna 8a idia do
direito oicial;D
14
A un?@o do partido portanto dierente da>uela >ue ele te! no
pluralis!o de!ocr#ticoD A elei?@o coni0ura2se secund#ria* destitu:da O#
do car#ter co!petitivo* se! o di#lo0o das opiniNes contraditWriasD +o!a
portanto o aspecto plebiscit#rio de !era desi0na?@o ou ratiica?@o de
escol7a antecedente!ente eitaD 4as ne! por isso deiLa o partido de
dese!pen7ar papel de su!a i!port.ncia* visto >ue l7e cabe* se0undo
Lev9 Bru7l* !anter o contato entre o 0overno e as !assas populares*
constituir as elites do poder e sustentar a propa0anda oicial do
re0i!eD
1
Acrescenta ainda a>uele pensador >ue a un?@o ideolW0ica* sendo
u!a un?@o pol:tica 0lobal* se torna incontrast#vel e do!inanteD
Substitui e! relev.ncia tanto a un?@o eleitoral co!o a un?@o
representativa dos partidos no pluralis!oD Adverte por! o !es!o
sociWlo0o >ue s@o 0raves os riscos >ue o siste!a acarretaE e! pri!eiro
lu0ar* a esta0na?@o* se0uida lo0o !ais da burocratiAa?@o* do
8unani!is!o; ou 8conor!is!o inte0ral;* entibiando assi! a iniciativa*
0elando o entusias!o criador* paralisando a vontade livreD
1!
4ales s@o estes pois >ue nas ditaduras conte!por.neas
e!presta! ao partido Pnico sua ei?@o real e verdadeira e nos
autoriAa! a repetir co! "roce* citado por Aonso Arinos* >ue 8o son7o
do partido pol:tico Pnico* por !ais be! intencionado e 7onesto* te! o
inconveniente de se reerir a al0o >ue n@o ne! partido ne! pol:tico;D
1#
4. A #!o("& 2&(A"*#& $o ,&(#"$o ,o)0#"o
Os cl#ssicos do !arLis!o* desde 4arL e En0els a 4ao +se +un0*
n@o se ocupara! !inudente!ente co! u!a teoria dos partidosD N@o se
nos depara neles nen7u!a eLposi?@o especial e !etWdica consa0rada
ao assunto* o >ual* versado se!pre de leve* continua ainda i!pl:cito e!
lar0a parte na doutrina 0eral do !arLis!o* e! sua concep?@o acerca da
Sociedade* do Estado e do DireitoD
^ poss:vel todavia col7er al0u!as proposi?Nes b#sicas e! lu0ares
esparsos da copiosa literatura !arLista* nas >uais se patenteia a
natureAa do partido pol:tico* pelo .n0ulo da ideolo0ia prolet#riaD
A concep?@o !aterialista da 7istWria aplicada a todas as
!aniesta?Nes da vida social i0ual!ente eLplica o poder pol:tico e seus
instru!entos de a?@oD
Distin0ue o !arLis!o o car#ter do partido na sociedade bur0uesa
e na sociedade socialistaD No seio da bur0uesia* se0undo a>uela
doutrina* a pluralidade de partidos eLpri!e antes de !ais nada a
eList5ncia da prWpria luta de classesD
Stalin* e! %&3C* co!entando a nova "onstitui?@o sovitica e
criticando os postulados b#sicos da de!ocracia ocidental* assi!
resu!ia a posi?@o !arListaE 8No >ue tan0e Z liberdade de dierentes
partidos pol:ticos* sustenta!os de certo !odo opiniNes distintasD O
partido parte da classe* sua parte !ais pro0ressistaD O siste!a
pluripartid#rio so!ente pode eListir nu!a sociedade onde 7aOa
anta0onis!os de classes* cuOos interesses se apresenta! !utua!ente
7ostis e inconcili#veis;D
1$
4uito !ais precisa por! ve! a ser a caracteriAa?@o dos partidos
pol:ticos pelo sociWlo0o !arLista Oppen7ei!er e! sua obra cl#ssica
sobre o EstadoE 8O partido na sua ori0e! e continuidade t@o2so!ente
a representa?@o or0aniAada de u!a classeDDD O interesse especial do
0rupo diri0ente consiste e! !anter por !eios pol:ticos o direito e!
vi0or por ele !es!o i!posto; pois 8conservador;D O interesse do 0rupo
do!inado* ao contr#rio* consiste e! revo0ar esse direito e substitu:2lo
por u! novo direito de i0ualdade de todos os 7abitantes do EstadoE
8liberal; e 8revolucion#rio;D
1&
No =anifesto Counista $%',')* air!ou 4arL >ue era dever de
todos os prolet#rios se or0aniAare! 8nu!a classe e
correspondente!ente nu! partido pol:tico;D Foi das rar:ssi!as alusNes
>ue ele eA ao partido* convertido depois no principal instru!ento de
destrui?@o da sociedade capitalista e suas institui?NesD
Quanto a L5nin* 7# e! sua obra aoris!os raros* !as
eLtre!a!ente precisos e! iLar o sentido !arLista do partido pol:ticoD
DiA L5nin >ue o partido a van0uarda or0aniAada e disciplinada do
proletariado revolucion#rio* pois 8nele ve!os a raA@o* a 7onra e a
consci5ncia de nossa poca;D
2(
Stalin* por sua veA* escreve >ue 8o partido leva a cabo a ditadura
do proletariado;* e!bora ne0ue a identidade entre ele e o EstadoD
21
A revista Parti@na@aCiCn2 pouco depois do \\ "on0resso do Partido
"o!unista da U-SS esta!pava u! arti0o de undo* no >ual se liaE
8Liberdade de discuss@o e unidade de a?@o T eis o >ue L5nin eLi0ia do
partidoD Nosso partido n@o nen7u! clube de debates* !as u!a
or0aniAa?@o de luta;D
22
A proecia de !orte >ue o !arLis!o aA co! respeito ao Estado*
recon7ecendo2l7e o car#ter unda!ental!ente 7istWrico* sua condi?@o
de co!it5 eLecutivo da classe do!inante $4ic7els) ou 8sindicato
or!ado para deender os interesses do poder eListente;* adado por!
a desaparecer* 8eLtin0uir2se;* ou acabar no !useu de raridades anti0as
ao lado da roda de iar e do !ac7ado de bronAe* se0undo o diAer irMnico
de En0els* i0ual!ente v#lida a propWsito dos partidos pol:ticosD
O partido socialista !es!o o partido de u!a classeE o
proletariado e sua ditaduraD Partido Pnico* 8>ue n@o pode repartir a
lideran?a co! outros partidos;* conor!e assinalava fdanov* e! %&3'*
citando L5nin* esse partido* co! o desapareci!ento da sociedade de
classes* aco!pan7ar# ta!b! o Estado e! sua ca!in7ada para o
tP!uloD +al se dar#* se0undo a previs@o !arLista* na passa0e! do
socialis!o ao co!unis!oD
"o! eeito* 4ao +se +un0* nu!a re!inisc5ncia das vel7as idias
de -o7!er* no sculo \I\* sobre a vida or0.nica dos partidos* vestidas
por! co! a lin0ua0e! e os conceitos da doutrina !arLista* escreveuE
8U! partido pol:tico percorre tanto >uanto u! ser 7u!ano os est#dios
da in.ncia* Ouventude* idade adulta e vel7iceD O Partido "o!unista da
"7ina O# n@o nen7u!a crian?a ou adolescenteD "7e0ou Z !aioridadeD
Quando u! 7o!e! se torna vel7o* !orre depressa; o !es!o acontece
ta!b! co! os partidos pol:ticosD "o! a aboli?@o das classes* todos os
instru!entos da luta de classes T os partidos pol:ticos e o aparel7o
estatal perde! ta!b! suas un?Nes* aAe!2se suprluos e se
eLtin0ue! lenta!ente* apWs 7avere! preenc7ido sua un?@o 7istWricaD
A sociedade 7u!ana ter# alcan?ado ent@o u! 0rau !ais adiantado;D
23
O pont:ice !#Li!o do !arLis!o conte!por.neo* seu Pnico
teorista talveA* resu!iu pois lapidar!ente a teoria dos partidos
pol:ticos* do ponto de vista da doutrina >ue ora eLa!ina!osD
Se! dPvida* a sociedade de classes en0endra os partidos de
classes $pluripartidis!o bur0u5s); estes* co! a c7a!ada ditadura do
proletariado* se reduAe! por! a u! partido PnicoD Esse partido
corresponde ainda Z ase inter!edi#ria do socialis!o e sua i!planta?@o
pela viol5nciaD
Eni!* consu!ada a transi?@o para o co!unis!o* na suposta
sociedade se! classes* cessaria! de eListir tanto o partido Pnico
diri0ente co!o ta!b! o Estado* anti0a !#>uina de coer?@oD
/ A (!,(!*!n#&:=o ,(o1"**"on&) ! o* ,&(#"$o* ,o)0#"o*
N@o s@o e! pe>ueno nP!ero os teoristas pol:ticos >ue v5e! por
Pnico re!dio aos eeitos perniciosos dos 0rupos de press@o ou dos
lobbOists a institui?@o do poder pol:tico co! base na representa?@o
proissional e na conse>_ente eLtin?@o dos partidos pol:ticosD
PreconiAando essa solu?@o* supNe! ser a crise dos partidos e!
lar0a parte deter!inada pela incapacidade e! >ue se ac7a! eles de
reduAir ao interesse 0eral certos anseios de classe* >ue ica! portanto
desatendidos ou postos Z !ar0e!* >uando n@o c7e0a! a ser T o !ais
co!u!* ali#s T indevida!ente apropriados por 0rupos* cuOa
le0iti!idade para represent#2los !ais duvidosa >ue a dos prWprios
partidosD
A representa?@o proissional* co!o suced.neo dos partidos
pol:ticos* te! sido orte!ente sustentada por pensadores
antide!ocr#ticos* de ideolo0ia ascista ou corporativistaD
No entanto* Ouristas2ilWsoos do estoo de `elsen e =ustavo
-adbruc7 repulsara!2na i!piedosa!enteD "o!batendo as idias de
+riepel a esse respeito* `elsen !ostrou >ue as or!a?Nes proissionais
s@o co!unidades ou or0aniAa?Nes de interesses t@o 8e0o:sticos; >uanto
os partidos pol:ticosD
24
A substitui?@o dos partidos pol:ticos por entidades proissionais
ou sindicais n@o acarretaria* por conse>_5ncia* as vanta0ens
apre0oadasD Air!a o ilWsoo >ue a pol:tica nesse caso icaria entre0ue
aos interesses !ais crus das classes proissionais; estas* ao contr#rio
dos partidos pol:ticos* n@o se daria! se>uer ao trabal7o de dissi!ul#2
los e! ter!os de idias* do !es!o passo >ue os interesses culturais*
visto n@o se prendere! a nen7u!a proiss@o* acabaria!* desprovidos
do patroc:nio de representa?@oD Eni!* tal !udan?a si0niicaria nada
!ais* nada !enos >ue a !aterialiAa?@o e sindicaliAa?@o de toda a vida
pol:tica* reduAida a u! !ero siste!a de representa?@o das proissNesD
2
As c.!aras corporativas* air!ando a representa?@o da>ueles
interesses* n@o pudera! vin0ar sen@o nos Estados ascistas ou
paraascistasD E! Estados de!ocr#ticos* apesar do eco proOetado por
se!el7antes idias de reor!ula?@o do siste!a representativo* seus
triunos ora! bastante !in0uadosD
A "onstitui?@o Brasileira de %&3,* nu!a concess@o deveras
a!pla ao princ:pio e! tela* instituiu a representa?@o classista no seio
do "on0resso de!ocr#ticoD "onstitui2se por essa via* de!ocratica!ente
ile0:ti!a* a>uela bancada >ue* tendo ori0e! ora do consenti!ento
popular* eA 7:brido o siste!aD
De Plti!o* os Estados de!ocr#ticos institu:ra! consel7os
tcnicos ou econM!icos* dando2l7es car#ter !era!ente consultivoD A
audi5ncia das assessorias tcnicas no Parla!ento !oderno por sua veA
corri0e ou atenua a crise de especialiAa?@o >ue e!bara?ava os
representantes pol:ticos no trato de deter!inados proble!as de orde!
tcnica ou proissional* o >ue dava lu0ar a severas >ueiLas por parte
dos >ue se!pre ar0u!entara! contra a de!ocraciaD
5. O ,&(#"$o ,o)0#"o n& In4)&#!((&
A In0laterra a p#tria dos partidos pol:ticosD /# cerca de 3GG
anos eListe ali u!a realidade partid#riaD Vari#vel* natural!ente*
conor!e os 7o!ens* o te!po e as idiasD Desde >ue a distin?@o entre
867i0s; e 8+ories;* no i! do reinado de "arlos II* se tornou patente*
poss:vel alar de u!a 7istWria dos partidos pol:ticos in0leses* assinalada
por u! bipartidis!o tradicional* onte principal de inspira?@o de todo o
processo parla!entar na>uele pa:sD
Desde cedo se viu por! o siste!a in0l5s !arcado por u!a
divis@o de undo ideolW0ico* >ue* se0undo Bolin0bro]e* co!e?a co! os
8tories;* representando o landed interest e os 8B7i0s; representando o
oneO interest0 os pri!eiros adotando u!a pol:tica conservadora* os
se0undos se !ostrando !ais sens:veis Zs reor!as sociaisD
De >ual>uer !odo a eList5ncia de a!bos veio eLpri!ir o conlito
aristocr#tico2bur0u5s entre a terra e o capital* o ca!po e a cidade* o
eudo e o bur0o* a idade !dia re!anescente e os te!pos !odernos
supervenientesD
Do lado dos 8tories; a i0reOa e o trono* as 0randes prerro0ativas
r0ias* o princ:pio da autoridade e o le0iti!is!o; do lado dos 8B7i0s; o
parla!ento e o contrato social de Loc]e* a doutrina do consenti!ento e
os princ:pios de %C''* eis co!o =reaves resu!e substancial!ente as
posi?Nes deinidas e! cada u! desses 0r5!ios pol:ticosD
2!
"onor!e assinala o !es!o constitucionalista* esse >uadro oi
v#lido at a 0rande reor!a de %'3(D Desde ent@o* a lar0os tra?os* a
7istWria dos partidos in0leses assinala politica!ente o triuno da
bur0uesia industrial na>uele pa:s* >ue doravante se reparte e!
posi?Nes conservadoras e liberais* se! !aiores crises sen@o a>uelas
>ue l7e estava! sendo aparel7adas pelo sculo \\* >uando a rotura
espetacular do bipartidis!o cl#ssico trouLe Z cena pol:tica* e! ter!os
inarred#veis* o poder do >uarto estado* a saber* da !assa obreira*
politiAada ideolo0ica!ente pela to!ada de consci5ncia de u!
socialis!o brando* de!ocr#tico* 0enerosa!ente crist@o* paciista e
reor!istaD
Se a ideolo0ia serve ainda de tra?o e caracteriAa?@o do partido
in0l5s* e! nen7u! pa:s a opini@o de!ocr#tica se ac7a elevada a n:veis
t@o altos de educa?@o pol:tica >uanto ali* onde* se! atritos b#sicos*
convive! duas or0aniAa?Nes co!o o Partido "onservador e o Partido
+rabal7ista* separadas por u! osso ideolW0ico proundo* !as
con0ra?adas pelos !es!os propWsitos de iel !anuten?@o das
institui?Nes unda!entais a >ue tradicional!ente adere o
te!pera!ento pol:tico da na?@o in0lesa e >ue se consubstancia! na
coroa e no Parla!ento* na de!ocracia e na liberdadeD
Observa !a0istral!ente u! autor a!ericano >ue o partido
pol:tico na In0laterra parece 7aver sido eito para dividir os 7o!ens
se0undo as suas idias* ao passo >ue nos Estados Unidos outra ora a
sua un?@o* a saber* a de unir 7o!ens divididos O# por ori0e!* ra?as*
reli0i@o* cren?as pol:ticas* situa?Nes sociais* etcD
"o! eeito* e! na?@o al0u!a do Ocidente* vota o eleitor tanto nas
idias* nas plataor!as* nos pro0ra!as pol:ticos e na !oral dos seus
representantes >uanto na In0laterraD A lealdade partid#ria* a idelidade
aos pro0ra!as* a obedi5ncia ideolW0ica no interior dos >uadros pol:ticos
ali convic?@o antes de ser i!posi?@oD Pouco vale! as pro!essas* os
interesses* as personalidades* o 8caris!a;* tudo isto >ue* reerido a
pessoas de praLe nas pu0nas eleitorais dos Estados Unidos* e >ue aA
assi! o siste!a a!ericano t@o dierente do siste!a in0l5sD
Forte* na In0laterra* e! pri!eiro lu0ar* o partido; depois o
candidatoD Disso resultou u!a das virtudes !ais patentes do siste!a*
assinalando2l7e a superioridade* e! contraste co! o >ue se passa nos
Estados Unidos e e! pa:ses da A!rica LatinaE a consider#vel
resist5ncia >ue o partido est# e! condi?Nes de oerecer aos 0rupos de
press@oD
-:0ida* coerente* disciplinada* a or0aniAa?@o partid#ria >uebra a
or?a pol:tica direta e i!ediata desses 0ruposD Pode! eles
eventual!ente do!inar a opini@o pPblica* suOeitando2a* !as rara!ente
do!ina! os partidos* ou pelo !enos n@o o aAe! co! a>uela
prodi0iosa acilidade co! >ue se assen7oreia! dos deputados e
senadores das duas casas do "on0resso a!ericanoD
Nos Estados Unidos* o assalto eLterno ao "on0resso pelos 0rupos
de press@o t@o re>_ente >ue ica! os partidos reduAidos Z>uela
!assa inor0.nica e disor!e* Z>uele con0lo!erado de interesses
passa0eiros* Z>uela or0aniAa?@o de todo irrecon7ec:vel* se >uissse!os
invoc#2la pelas idias ou identiic#2la pelos princ:pios de >ue devera ser
portadora* !as de >ue se ac7a co!pleta!ente desa!paradaD
#/ O P&(#"$o ,o)0#"o no* E*#&$o* Un"$o*
Ostenta! os Estados Unidos e! sua or0aniAa?@o partid#ria a
or!a !ais acabada do c7a!ado partido de patrona0e!* >ue 4aL
6eber e! seus estudos de sociolo0ia pol:tica elevou a u!a das
cate0orias b#sicas de partidosD
A patrona0e! no siste!a a!ericano eA de de!ocratas e
republicanos duas 0i0antescas a05ncias de e!pre0os* duas !#>uinas
de ele0er candidatos e 0an7ar elei?Nes* co! u!a pol:tica undada !ais
no 8co!pro!isso; do >ue no 8do0!a;D
2#
O partido ideolW0ico do tipo europeu ali descon7ecidoD Nen7u!
siste!a de partidos* talveA* tanto >uanto o a!ericano* se baseou nos
c7a!ados princ:pios positivos de Bolin0bro]e* relativos Z dieren?a
interpartid#ria* consoante os !todos de a?@o e as solu?Nes
particulares para casos concretos e n@o conor!e a concep?@o
pertinente aos unda!entos do Estado e da "onstitui?@o $princ:pios
ne0ativos)D
As >uestNes de undo n@o entra! sen@o !ui rara!ente nas
plataor!as e na pol:tica dos dois partidos* de !odo >ue a distin?@o
entre a!bos >uase nen7u!a e se torna invis:vel to!ada por esse
Plti!o .n0uloD A opini@o ter# conse>_ente!ente >ue repartir2se ao
redor de no!es ou pessoas e n@o de idias ou pro0ra!asD
"o! respeito Z or0aniAa?@o partid#ria* os Estados Unidos s@o a
i!a0e! oposta da In0laterraD Os dois siste!as parte! todavia de bases
co!unsE o !es!o >uadro bipartid#rio* o !es!o pressuposto de
idelidade ao pluralis!o de!ocr#tico* a !es!a conian?a na Oposi?@o*
>ue* e!bora ini!i0a do 0overno* n@o todavia ini!i0a do re0i!eD
2$
Da: por diante por! as varia?Nes se acentua! pro0ressiva!ente*
de !aneira >ue cada estrutura 0uarda isiono!ia prWpriaD
Na In0laterra* os partidos se ali!enta! de u!a ilosoia pol:tica*
>ue relete a representa?@o das classes; nos Estados Unidos* os
partidos s@o si!ples!ente !#>uinas de re0istrar votos* con>uistar o
poder* selecionar candidatos* ele0er con0ressistas e obter e!pre0osD
Sua clientela de !il7Nes* recrutados e! todas as classes* l7es conere o
car#ter de patrona0e!* se0undo a ter!inolo0ia partid#ria de 4aL
6eberD
A disciplina e a 7o!o0eneidade s@o tra?os !arcantes do siste!a
in0l5s; nos Estados Unidos* ao contr#rio* >uase n@o se distin0ue
nin0u! por sua ilia?@o partid#riaD Ainda 7oOe* co!o ao te!po de
<eerson* v#lida a air!ativa da>uele eL2Presidente e 8Pai da
"onstitui?@o;* se0undo a >ual os de!ocratas s@o republicanos e os
republicanos* de!ocratasD
Ainda >ue os partidos >uisesse! !anter a ri0orosa observ.ncia
das idias esposadas na ocasi@o dos !ovi!entos eleitorais* diicil!ente
cu!priria! a pro!essa* por>uanto l7es aleceria o necess#rio esteio de
coes@o interna e obedi5ncia parla!entarD
O eudalis!o >ue pulveriAa os partidos a!ericanos* entrevisto
co! tanta a0udeAa por Ostro0ors]i* n@o consente Zs or0aniAa?Nes
partid#rias urna se>_5ncia de ru!os certos* u!a deini?@o cate0Wrica e
per!anente de obOetivos pol:ticos* >ue varia! portanto ao sabor da
ocasi@o* conor!e a corrente de interessesD
O partido pol:tico a!ericano n@o e! absoluto a eLpress@o
7o!o05nea de or?as pol:ticas coerentesD Antes* ao revs* n@o passa*
depois de cada elei?@o* de u!a edera?@o de 0rupos e se?Nes re0ionais
co! os !ais variados e!pen7os* unindo ele!entos opostos e
7etero05neosD
^ de co!parar2se o partido pol:tico nos Estados Unidos aos rios
das #reas secasE so!ente corre! nas esta?Nes c7uvosas* nas copiosas
invernadasD Assi! o partido a!ericano sW deiLa i!press@o se0ura de
vida e unidade por enseOo das ca!pan7as eleitorais* >uando a sua
un?@o aparece !ais n:tida do >ue nuncaE a de 8!obiliAar; as !assas*
Oa!ais por! a de 8inte0r#2las;D
2&
Essa contradi?@o co! o sentido ideolW0ico dos partidos de !assas
no Estado conte!por.neo* be! co!o a conserva?@o do car#ter de
patrona0e!* te! !ovido al0uns dos !ais insi0nes publicistas dos
Estados Unidos a !aniestare! o seu descontenta!ento co! os
partidosD
DiA Sc7attsc7neider >ue os partidos a!ericanos s@o
provavel!ente as institui?Nes !ais arcaicas dos Estados Unidos
3(
e >ue
a 7istWria pol:tica desse pa:s a 7istWria de u! casa!ento ineliA entre
os partidos e a "onstitui?@oD
31
Quer parecer2nos todavia >ue a pri!eira proposi?@o encerra 0rave
e>u:voco* eLa0ero* inOusti?a talveAD O bo! 5Lito do partido a!ericano no
sentido da per!an5ncia de sua estrutura* t@o dura!ente criticada* se
deve ali#s e! lar0a parte a essa plasticidade pol:tica ad!ir#vel* a essa
alta de ri0ideA* a essa per!eabilidade constante de seus >uadros*
abertos e! apelos se!pre re>_entes e renovados Z participa?@o
indistinta de todos os ele!entos sociaisD
Essa !odalidade de partidos* 0uiados por interesses e
sustentados por pessoas interessadas* de toda espcie ou proced5ncia*
serve de anteparo contra o partido ideolW0ico* >ue oicialiAa a divis@o de
classes e se converte e! instru!ento pol:tico da sociedade de !assasD
O partido pol:tico nos Estados Unidos* conservando a presente
or0aniAa?@o* encobre de ato ou aA !enos la0rantes as contradi?Nes
sociais* >ue resu!e! os conlitos proundos da sociedade a!ericanaD
^ de toda conveni5ncia para o re0i!e T e nisso eles* os partidos*
s@o pereita!ente !odernos e de or!a al0u!a arcaicos T >ue o
cidad@o a!ericano continue procurando o partido* conor!e observa
SulAbac7*
32
assi! co!o >ue! procura deter!inado banco ou
co!pan7ia de transporte para li>uidar u!a conta* aAer u! depWsito ou
iniciar u!a via0e!D
Air!a Burns* reerindo2se aos partidos a!ericanos* >ue* co!o
8institui?Nes nacionais;* eles est@o 8decrpitos;D
33
Quando por! o partido a!ericano co! o 80overno invis:vel; dos
seus bosses2 o poder secreto dos lobbOists e a a?@o oculta !as decisiva
do caucus2 pe?as todas de u! !es!o siste!a >ue abran0e ta!b! os
0rupos de press@o* estiver decrpito* co!o cuida a>uele publicista*
8decrpita; estaria i0ual!ente toda a sociedade a!ericana co! as suas
atuais institui?Nes* recla!ando ur0ente e radical !udan?a de
estrutura* recla!o unica!ente co!pat:vel co! a ado?@o dos partidos
ideolW0icos* partidos de !assas* a>ueles >ue diicil!ente se aco!oda!
ao pluralis!o de!ocr#tico do nosso sculoD
A assertiva de Burns* portanto* apenas poder# ser v#lida para
distin0uir o car#ter re0ional ou e0o:stico dos interesses >ue o partido
a0ita e! ace do car#ter nacional da>ueles interesses >ue deveria!
prevalecer* e no entanto n@o prevalece!* visto >ue o partido os descura*
o!ite* ou desserveD
"o!o O# se assinalou* o partido a!ericano* Z !:n0ua de
centraliAa?@o e disciplina* te! u!a or0aniAa?@o interna eudal*
pluralista* ra0!ent#ria* >ue l7e consente* e! ace das >uestNes
le0islativas* conte!poriAar co! a liberdade de !ovi!ento e opini@o dos
seus !e!bros* cuOo voto nas duas casas do "on0resso livre de
>ual>uer coa?@o partid#riaD
%D =D "D Field* Political TheorO2 pD &ID
(D Duver0er* Les Partiss PolitiRues2 pD (,1D
3D /ans NaBias]9* All3eeine Staatslehre2 12 9, %G3D
,D ED ED Sc7attsc7neider* 869 a tBo2part9 s9ste!;* a9ud Bis7op e /endel* (asic
"ssues of Aerican DeocracO2 pD (,&D
1D Duver0er* Les Partis PolitiRues2 (H edD* ppD (,I2(,'D
CD AD LaBrence LoBell* The Ho!ernent of En3land2 vD %* pD ,1GD
ID /D /eller* Die Hleichheit in der )erhaeltnisPahl2 pD ((D
'D =D Leib7olA* 8Der Parteienstaat des Bonner =rund0esetAes;; InE Recht Staat2
Tirtschaft, vD3* pD %GI e Das Tesen der Re9raesentation und der HestaltPandel der
DeoSratie i 1<, Xahrhundert2 pD %%%D
&D Duver0er* obD citD* pD (I&D
%GD Bluntsc7li* inE Deutsches StaatsPoerterbuch2 vD I* pD %C3D
%%D Duver0er* obD citD* pD ('CD
%(D Duver0er* obD citD* ppD 3GI23%(D
%3D =D "D Field* obD citD* pD %'(D
%,D =eor0es Burdeau* TraitK de Science PolitiRue2 tD %* ppD ,3%2,C&D
%1D /enr9 Lev92Bru7l* As9ects Sociolo3iRues du Droit2 pD %C&D
%CD /enr9 Lev92Bru7l* obD citD* ppD %C&2%I(D
%ID Benedetto "roce* Politics and =orais2 a9ud Aonso Arinos de 4elo Franco* >istDria
e Teoria do Partido Poltico no Direito Constitucional (rasileiro2 pD %,,D
%'D <D Stalin* Problee des Leninisus2 pD C(1 e ssD
%&D FranA Oppen7ei!er* Der Staat,
(GD VD SD L5nin* PoliticesSi@asantaC2 SocineniOa* (1* pD (3&* a9ud /andbuc7* pD %%'D
(%D <D Stalin* :ra3en des Leninisus2 pD %1,D
((D 8Neu]lonne sobiOudatclenins]e nor!9 partiOnoOAini;* Parti@na@aCiCn2 abril* %&1C* $I)E
'* a9ud Bos7ensc]9* obD citD* pD %(CD
(3D 4ao +se2+un0* %n Peo9les Deocratie Dictatorshi92 pD 3D
(,D /ans `elsen* )o Tesen und Tert der DeoSratie2 (H edD* pD %%G
(1D =ustavo -adbruc7* 8Die politisc7en Parteien i! S9ste! des deutsc7en
Verassun0srec7t;* inE >andbuch des Deutschen Staatsrechts2 vD %* pD (''D
(CD /D -D =D =reaves* The (ritish Constitution2 3H edD* pD %%3D
(ID <o7n Fisc7er* 8=overn!ent b9 concurrent !aOorit9;* inE 'nPritten Rules of
Aerican Politics2 a9ud Bis7op b /endel* (asic "ssues of Aerican DeocracO2 pD (I3D
('D Escreve Aonso Arinos a esse respeitoE 8Foi a partir desta poca* esclarece 4unro*
>ue se ir!ou a doutrina de aceita?@o da oposi?@o pol:tica* isto * a doutrina b#sica da
de!ocracia de >ue os ini!i0os do =overno n@o s@o ini!i0os do Estado e >ue u!
oposicionista n@o por isto u! rebelde;D 6illia! Bennet 4unro* The Ho!ernents of
Euro9e2 pD 1G* a9ud Aonso Arinos de 4elo Franco* obD citD* pD &D
(&D Flec7t7ei!* obD citD* pD (C%D
3GD ED ED Sc7attsc7neider* 8+oBard a !ore responsable tBo2part9 s9ste!;D Suple!ent
Aur Aerican Political Science Re!ieP2 ,,$3) septe!ber %&1G* a9ud S7euner* obD citD* pD
(13D
3%D ED ED Sc7attsc7neider* 8In deense o political parties;* inE PartO Ho!ernent2 Apud
Political Thou3ht in Aerica2 b9 AndreB 4D Scott* pD 1%&D
3(D 6alter SulAbac7* 8Politisc7e Parteien;* inE >andPoerterbuch der SoCiolo3ie2 pD ,(1D
33D <a!es BD Burns* 8+7e Need or Disciplined Parties;* inE Con3ress on Trial2 pD (C%D
17
% PART"D% P%L&T"C% $% (RAS"L
*, A escasseC de estudos sobre o 9artido 9oltico no (rasil T 1,
Conser!adores e liberais2 no "9Krio2 reduCido a u sD 9artido: o do
9oder B 5, =entalidade anti9artidGria e estadualiso dos 9artidos
na Re9?blica )elha B 4, A reAfora eleitoral e o 9artido 9oltico
de9ois da Re!oluo de *-5< B 7, % retrocesso do Estado $o!o:
extino dos 9artidos 9olticos e alo3ro do 9artido ?nico B ., A
institucionaliCao @urdica dos 9artidos 9olticos no (rasil 8o a!ano
da Constituio de *-4.; e a crise do 9artido nacional B /, ReRuiA
sitos 9ara a forao dos 9artidos e e!oluo do sistea 9artidGrio
nas Constituies brasileiras B 6, % no!o Estado 9artidGrio do
Constitucionaliso brasileiro: B 6,* % re3ie re9resentati!o e
deocrGtico B 6,1 A 9ersonalidade @urdica B 6,5 A atuao
9eranente B 6,4 A fiscaliCao financeira B 6,7 A disci9lina
9artidGria B 6,. ^bito nacional 2 6,/ A !edao de coli3aes
9artidGrias B -, A dienso sociolD3ica do 9artido 9oltico
brasileiro,
1. A !*&**!I $! !*#'$o* *oC(! o ,&(#"$o ,o)0#"o no B(&*")
"o! eLce?@o das an#lises precursoras de Oliveira Viana* sob
inspira?@o do!inante!ente sociolW0ica* dos espl5ndidos estudos do
proessor Aonso Arinos de 4elo Franco* de al0u!as p#0inas bril7antes
de +7e!:stocles "avalcanti e do Aelo de!onstrado na pes>uisa por
Orlando 4D "arval7o* a ci5ncia pol:tica no Brasil >uase continua
i0norando o estudo siste!#tico e interpretativo da or!a?@o e
co!porta!ento dos partidos pol:ticos desde suas ori0ens at os nossos
diasD
"o! eeito* a escasseA de ensaios !ono0r#icos dessa natureAa
denota si!ples!ente >ue os nossos publicistas nunca recon7ecera! Zs
a0re!ia?Nes partid#rias* na 7istWria pol:tica do pa:s* a i!port.ncia
capital de >ue elas se v@o revestindo conte!poranea!enteD +in7a!
raA@o de proceder assi! esses 7istoriadores e intrpretes tanto de
nossa anti0a or!a?@o i!perial co!o da ase republicana subse>_enteD
E! verdade* a vida constitucional do Brasil se eA se!pre no
I!prio e na -epPblica Z base de personalidades* de l:deres pol:ticos e
caudil7os* 7o!ens >ue diri0ia! correntes de opini@o ou interesses*
valendo2se apenas do partido co!o s:!bolo de aspira?Nes pol:ticas*
nunca co!o or0aniAa?Nes de co!bate e a?@o* >ue Oa!ais c7e0ara! a
serD
N@o andaria eLa0erado pois >ue! datasse da "onstitui?@o de
%&,C a eList5ncia verdadeira do partido pol:tico e! nosso pa:s*
eList5ncia >ue co!e?a co! o advento dos partidos nacionaisD
Os ce! anos antecedentes vira! apenas a0re!ia?Nes >ue* Z luA
dos conceitos conte!por.neos* relativos Z or0aniAa?@o e unciona!ento
dos partidos* diicil!ente poderia! receber o no!e partid#rioD
VeOa!os por! o >ue ora! essas or0aniAa?Nes no Brasil I!perial
e na pri!eira ase do Brasil -epublicanoD
2. Con*!(9&$o(!* ! )"C!(&"*- no I2,>("o- (!$'I"$o* & '2 *3
,&(#"$oG o $o ,o$!(
Os dois 0randes partidos do I!prio T o "onservador e o Liberal
T t5! controvertidas at !es!o as suas ori0ens* >ue uns d@o co!o
sendo de %'3I $Soares de Sousa)* outros de %'3' $Nabuco)D ForceOando
por diri!ir a dPvida* escreveu o e!inente proessor Aonso ArinosE 8Se
tivsse!os de su0erir por nosso lado u!a solu?@o para o proble!a*
dir:a!os >ue a or!a?@o do partido liberal coincide co! a elabora?@o do
Ato Adicional e a do "onservador co! a eitura da lei de interpreta?@o;D
1
Os liberais do I!prio eLpri!ia! na sociedade do te!po os
interesses urbanos da bur0uesia co!ercial* o idealis!o dos bac7aris*
o reor!is!o pro0ressista das classes se! co!pro!issos diretos co! a
escravid@o e o eudoD
Os conservadores* pelo contr#rio* or!ava! o partido da orde!* o
nPcleo das elites satiseitas e reacion#rias* a ortaleAa dos 0rupos
econM!icos !ais poderosos da poca* os da lavoura e pecu#ria*
co!preendendo plantadores de cana2de2a?Pcar* caeicultores e
criadores de 0adoD
No entanto* essa lin7a divisWria e i!a0in#ria* tra?ada pelo
7istoriador pol:tico* ne! se!pre relete a coer5ncia das posi?Nes >ue
assu!ira! as duas or?as partid#rias do I!prio* pois e! ace do poder
>ue cobi?ava!* a bandeira dos princ:pios era n@o raro deposta para
prevalecere! os interesses #ulicos* as conveni5ncias de ocasi@o* as
abdica?Nes* as aco!oda?NesD
Da:* na pr#tica do re0i!e* ser >uase nen7u!a a dieren?a entre
u! liberal e u! conservador* co! o >ue v:n7a!os a ter ta!b! no
Brasil i!perial* conor!e le!bra Arinos* a reprodu?@o da>uilo >ue
<eerson conte!plara O# no siste!a dos partidos a!ericanos* ao
assinalar >ue 8todo o pa:s era republicano* !as >ue todo o pa:s era
i0ual!ente de!ocr#tico;D
2
Descrente das reor!as e das pro!essas dos partidos* >uando o
ostracis!o os distanciava da !uniic5ncia real* -ui Barbosa escreveu
>ue 8os dois partidos nor!ais no Brasil se reduAe! a u! sWE o do
poder;D
3
Ao condenar o Partido "onservador* -ui air!ou >ue as ac?Nes
do I!prio s@o 8sindicatos de especula?@o or0aniAada >ue destroe! a
!oral pPblica e corro!pe! as institui?Nes;D
4
Acrescentou ainda o autoriAado intrprete das institui?Nes
i!periais >ue 8e! Plti!a an#lise* o >ue todos >ueria! era o poder para
o >ual a escada a benevol5ncia do pa?o;*
/oOe a i!port.ncia dos 0rupos to!ou tal di!ens@o >ue n@o viu
nen7u! eLa0ero e! air!ar >ue s@o parte da "onstitui?@o viva ou da
"onstitui?@o !aterial tanto >uanto os partidos pol:ticos e independente
de toda institucionaliAa?@o ou recon7eci!ento or!al nos teLtos
Our:dicosD
Fried!ann acercou2se bastante da verdade ao ponderar >ue o
80overno !ediante 0rupos privados 7oOe u! ato irrevers:vel;D
!
A
opress@o do Estado todavia ne! por isso se eA !enorD Ao 7o!e!
soAin7o* col7ido na rede i!plac#vel dos 0rupos* pouco se l7e d# >ue a
coa?@o ven7a do Estado individual!ente ou do Estado !anobrado pelo
0rupo; ela vir# se!pre 8de ci!a; e a perda de 8independ5ncia; do
Estado e! ace do 0rupo n@o o ar# sentir2se !ais livre ne! !enos
opri!idoD O desconorto psicolW0ico talveA seOa at !ais intenso* nesta
derradeira 7ipWtese* por>uanto l7e alta o controle >ue se!pre resulta
da ilus@o de u! Estado i!pessoal!ente re0ido pelos superiores
dita!es do be! co!u!D
"onte!poranea!ente* enor!e o acervo de estudos e
investi0a?Nes e !ono0raias acerca dos 0rupos de press@o* estudados
e! todas as suas !odalidades e tcnicas de a?@oD A an#lise dos 0rupos
abran0e por i0ual a inlu5ncia >ue pode! eLercer sobre as or0aniAa?Nes
partid#rias e o corpo de cidad@os durante as elei?Nes* be! co!o sobre
os ra!os do poder estatal T eLecutivo* le0islativo e Oudici#rio T cuOas
decisNes traAe! co! re>_5ncia a !arca dessa participa?@o invis:velD
/# vinte anos era u! te!a >uase vir0e! na "i5ncia Pol:tica e de
escassa biblio0raiaD U!a bril7ante cientista brasileira observou >ue
ainda e! %&1G u! volu!e da UNES"O consa0rado aos te!as
conte!por.neos da>uela disciplina contin7a apenas u! arti0o sobre a
!atria e assi! !es!o circunscrito aos Estados UnidosD
#
Ao co!e?o da dcada de CG* por!* O# Duver0er escrevia >ue a
evolu?@o da Fran?a e de todas as na?Nes ocidentais se caracteriAava
pelo desenvolvi!ento dos 0rupos de press@oD Vin7a! estes co! eeito
ouscar o siste!a partid#rio e o !ovi!ento sindical* conduAidos ao
se0undo plano* 8desatualiAados; ou reduAidos O# a si!ples ac7adas >ue
!era!ente i!pedia! a vis@o do local onde as verdadeiras or?as
pol:ticas T os 0rupos de press@o T travava! de !aneira co!petitiva a
batal7a das 8decisNes; pol:ticas e 0overnava! de ato os pa:ses !ais
eLpostos Z a?@o de tais or?asD
2. O* 4(',o* $! ,(!**=o ! o* ,&(#"$o* ,o)0#"o*
+anto os partidos pol:ticos co!o os 0rupos de press@o t5! de
co!u! a nota caracter:stica de constitu:re! cate0orias interpostas
entre o cidad@o e o Estado* servindo de la?o de uni@o e ponte ou canal
entre a!bosD O partido pol:tico do !es!o !odo >ue o 0rupo de press@o
conduA interesses de seus !e!bros at as re0iNes do poder aonde v@o
e! busca de u!a decis@o pol:tica avor#velD S@o instru!entos
representativos a!bos e os !ais !odernos >ue entra! no >uadro da
de!ocracia social de nosso sculoD Fora! e! lar0a parte descon7ecidos
ou co!batidos pelas anti0as institui?Nes do Estado liberalD
No entanto* ressalta! lo0o as dieren?as entre u! partido pol:tico
e u! 0rupo de press@oD VeOa!os os poss:veis tra?os de distin?@o*
assinalados O# por autores >ue se ocupara! da !atria e! trabal7os
especialiAadosE a) o partido procura con>uistar o poder e seus obOetivos
pol:ticos s@o per!anentes ao passo >ue o 0rupo de press@o* conor!e
ressaltou Duver0er*
$
atua apenas transitoria!ente sobre o poder co!
u!a interer5ncia pol:tica >ue se eLaure na ado?@o da lei ou da !edida
do poder pPblico pleiteada* para atendi!ento de u! interesse ou
pretens@o; ali* to!ada do poder* a>ui* !era inlu5ncia sobre o poder; b)
no partido a perspectiva pol:tica 0lobal* i!plica u!a concep?@o total*
se0undo Sanc7eA A0esta e Vedei* ao passo >ue no 0rupo essa
perspectiva ou un?@o unica!ente parcial; c) o partido* de preer5ncia*
estaria volvido para o interesse 0eral* os 0rupos para interesses
particulares de seus !e!bros ne! se!pre coincidentes co! a>uele; d)
o partido pela sua natureAa !es!a se apresenta apto a 0eneraliAar os
particularis!os ao passo >ue os 0rupos pela sua :ndole tende! a i!por
u! interesse particular ou a potencialiAar a unilateralidade de u!a
representa?@o de interesses $`rue0er); o partido* se0undo 6oessner*
constitui 8a or!a de or0aniAa?@o no .!bito do Estado;* ao passo >ue o
0rupo $)erband;2 a or!a de or0aniAa?@o no ca!po social* sendo >ue 8o
partido representa o povo* isto * os cidad@os no Estado;* en>uanto 8o
0rupo representa a sociedade nos seus interesses dierenciados;;
&
) os
partidos t5! u!a responsabilidade pol:tica deinida e nor!al!ente u!
pro0ra!a eLposto Z publicidade* ao contr#rio dos 0rupos de press@o
>ue eLerce! inlu5ncia pol:tica se! a correspondente responsabilidade
e co! propWsitos ne! se!pre claros Zs vistas da opini@o pPblica; e 0)
eni!* se0undo `rue0er* de ressaltar >ue os partidos constitue! u!
te!a da +eoria do Estado ao passo >ue os 0ru2pos de press@o entra!
ali unica!ente >uando por sua a?@o espec:ica lo0ra! u!a si0niica?@o
positiva ou ne0ativa para a coletividadeD
1(
+ocante a esse Plti!o tra?o de distin?@o discorda!os do
constitucionalista ale!@o* por>uanto na "i5ncia Pol:tica norte2
a!ericana os 0rupos de press@o O# constitue! talveA o eiLo de toda a
investi0a?@o da realidade pol:tica vista ora das ilusNes a >ue a
perspectiva !era!ente institucional te! conduAido o recon7eci!ento
dos atores >ue or!a! e! verdade a decis@o pol:ticaD
Se esses s@o os aspectos !ais i!portantes >ue per!ite!
distin0uir as duas cate0orias T o partido pol:tico e o 0rupo de press@o
T nada i!pede >ue no processo pol:tico as duas or!a?Nes apare?a!
n@o raro unidas ou co!o !ais 7abitual os 0rupos de press@o esteOa!
enLertados no corpo dos partidosD Sua atividade introduA na orde!
constitucional u! ele!ento novo de poder* >ue n@o se ac7a nos teLtos*
e se! o >ual o siste!a partid#rio pelo !enos icaria ininteli0:velD
S@o no Estado conte!por.neo o >ue as ac?Nes ora! e! pocas
!ais ou !enos recentesE poderosas condensa?Nes de interesses
particulares e e0o:sticos* e! poria co! o interesses 0eralD
Das ac?Nes se distin0ue! principal!ente pela espontaneidade
co! >ue sur0e! e se desaAe!* Z !edida >ue vence! as >uestNes
propostas ou adianta! os interesses e! causa* e!bora 7aOa eLe!plos
v#rios no sentido contr#rio* ou seOa* de 0rupos de press@o >ue tende!
cada veA !ais a institucionaliAar2se Z so!bra do Estado* e! co!peti?@o
co! o poder oicial* nave0ando e! #0uas proundas* >uase se!pre
sub!ersos e invis:veisD
Pede eni! o coteOo entre partidos pol:ticos e 0rupos de press@o
>ue se reproduAa a eLcelente observa?@o eita por /erbert `rue0er*
>uando c7a!ou a aten?@o para o ato de >ue n@o contrav! a ess5ncia
dos 0rupos de press@o pertencer o !es!o cidad@o a distintos 0rupos*
nu!a plu2riilia?@o inco!pat:vel* ali#s* co! a :ndole dos partidos
pol:ticos* cuOos ins recla!a! idelidade e disciplina e obedi5nciaD
11
Dados col7idos por AD Potter !ostra! >ue a 8I!perial "7e!ical
Industries Ltd; T a uni@o das co!pan7ias >u:!icas in0lesas T se ac7a
vinculada a nada !enos de 'G associa?Nes ou 0ruposa
12
3. Mo$&)"$&$!* $o* 4(',o* ! *'& o(4&n"I&:=o
N@o resulta #cil estabelecer u!a tipolo0ia dos 0rupos de press@oD
Diicil!ente se en>uadra! nu!a classiica?@o r:0idaD Al0uns autores
d@o preer5ncia Z identiica?@o dos 0rupos se0undo a orde! dos
interesses >ue esposa!* de !odo >ue distin0ue! basica!ente a>ueles
>ue se ocupa! apenas de vanta0ens !ateriais e os >ue se consa0ra! a
propu0nar ins !enos e0o:sticos e !ais altru:stas* de .!bito !oral ou
de cun7o ideolW0icoD
Os pri!eiros s@o virtual!ente as or0aniAa?Nes patronais e
obreiras* as entidades rurais* be! co!o as associa?Nes proissionais
das c7a!adas classes liberais $associa?Nes !dicas* orde! dos
advo0ados* clubes de en0en7aria* etc); O# os se0undos abran0e!
or0aniAa?Nes ilantrWpicas aparente!ente desinteressadas* a par de
associa?Nes bastante politiAadas ou co! elevada dosa0e! ideolW0ica*
uncionando eLteriores aos partidos pol:ticos ou n@o raro vinculados a
estesD For!a!2se ta!b! dentro ou ora dos parla!entos* servindo de
lin7a auLiliar Zs a0re!ia?Nes partid#rias* das >uais pode! constituir
todavia e! deter!inados casos verdadeiras dissid5nciasD
4as ne! todos entende! >ue esse recon7eci!ento dos 0rupos
se0undo a natureAa dos interesses representados seOa o !ais idMneo e
preciso* procurando ent@o valer2se de outros critrios* entre os >uais* o
da tcnica de a?@o* dos !todos e!pre0ados pelos 0rupos para
alcan?ar os resultados a >ue se propNe! e da: ent@o obter u!a
classiica?@o !enos i!pu0n#velD
De !#Li!a i!port.ncia para o eliA 5Lito de u! 0rupo de press@o
se! dPvida o princ:pio de or0aniAa?@o sobre o >ual repousaD O
poderio de u! 0rupo se !ede >uer pelo 0rau de eici5ncia e or0aniAa?@o
co! >ue e!pre0a os seus instru!entos de a?@o* >uer pela >ualidade e
>uantidade de seus !e!brosD Assinala `rue0er >ue a capacidade
co!bativa do 0rupo ser# tanto !ais alta >uanto !ais pereitas e sWlidas
as bases de sua or0aniAa?@oD +anto >ue acrescenta a>uele autor T u!
pe>ueno 0rupo de 0randes e!pres#rios pode dispor de !uito !ais
poder do >ue u!a associa?@o de !assas co!posta de 7o!ens racos e
irresolutosD
13
4as ne! se!pre #cil con0re0ar nu!a rente Pnica de
press@o u! certo nP!ero de potentados ou de associa?Nes industriais
e! virtude da diiculdade de co!posi?@o dos interesses representados*
>uase se!pre contraditWriosD Nestas Plti!as T as associa?Nes
industriais T conor!e evidenciou von der =ablentA
14
o nP!ero de
!e!bros reduAido* or!a! a nata do poderio econM!ico* !as n@o
raro sua a?@o sobre o poder se enra>uece !utua!ente pela
i!possibilidade de 7ar!oniAar interesses ou de !anter a
7o!o0eneidade do 0rupo para eLercer u!a press@o eicaA e decisiva
$uns s@o produtores* air!a o autor* outros abricantes; estes*
i!portadores* a>ueles* eLportadores)D
A i!port.ncia da cPpula >ue encabe?a o 0rupo de press@o
asso!a co! nitideA >uando se trata de or0aniAa?Nes de !assas
$sindicatos oper#rios)* visto >ue nessas entidades* conor!e pondera
a>uele publicista* os interesses* ao contr#rio do >ue se passa co! as
or0aniAa?Nes patronais* se reduAe! co! !ais acilidade a u!
deno!inador co!u!D A >uantidade pede* e! no!e da eic#cia da
press@o* disciplina e lideran?aD Se! tais re>uisitos os 0rupos
nu!erosos s@o os !ais vulner#veis* eLpostos a ca:re! subita!ente na
i!pot5ncia e rustra?@oD
Os interesses or0aniAados* n@o i!porta sua natureAa* se
apresenta! portanto co!o os !ais aptos a eLercere! press@o vitoriosaD
V#rias autoridades e! !atria de 0rupos de press@o $DD +ru!an* "D `D
Allen* Fain2sod* 6D 6D -ostoB* `aiser e `rue0er)* assinala! a eLtre!a
i!port.ncia de >ue se reveste o 0rau de or0aniAa?@o* !ostrando co!o
interesses vastos e relevantes T os da !assa de consu!idores por
eLe!plo T t5! se!pre esbarrado na i!pot5ncia* Z !:n0ua de
representa?@o ade>uadaD
Funcionando Z se!el7an?a de verdadeiras e!presas
especialiAadas* os 0rupos de press@o nos Estados Unidos se
cristaliAara! e! or0aniAa?Nes est#veisE os c7a!ados lobbies2 aut5nticos
escritWrios instalados co! todo o ri0or tcnico e co! sua atividade O#
re0ula!entada e! leiD
Os 0rupos de press@o n@o representa! por! todos os interesses*
ne! ocupa! ta!pouco todas as aiLas da sociedade >ue de!anda!
representa?@oD Dois escritores pol:ticos a!ericanos* atentando para
esse ato* le!brava! o bo! 7u!or do Presidente +ru!an >ue
Oocosa!ente se procla!ava lobbOist de todo o povo* por>uanto este*
!ar0inaliAado e! seus !ais caros interesses pelos 0rupos de press@o*
estava soAin7o e n@o dispun7a de nen7u! lobbO,
1
4. A #>n"& $! &:=o ! o2C&#! $o* 4(',o* $! ,(!**=o
Os 0rupos >uere! a 8decis@o avor#vel; e n@o trepida! e!
e!pre0ar os !eios !ais variados para alcan?ar esse i!D Aperei?oara!
u!a tcnica de a?@o >ue co!preende desde a si!ples persuas@o at a
corrup?@o e* se necess#rio* a inti!ida?@oD O trabal7o dos 0rupos tanto
se aA de !aneira direta e ostensiva co!o indireta e ocultaD A press@o
deles recai principal!ente sobre a opini@o pPblica* os partidos* os
Wr0@os le0islativos* o 0overno e a i!prensaD
A opini@o pPblica 8preparada; e se or o caso 8criada; para dar
respaldo de le0iti!idade Z pretens@o do 0rupo* >ue esperava ver
acilitada sua tarea e por essa via indireta $apoio da opini@o) lo0rar o
deeri!ento dos avores i!petrados Ounto dos poderes oiciais
co!petentesD
Dobrar a opini@o e e! casos !ais a0udos dar no pPblico u!a
lava0e! cerebral se conse0ue !ediante o e!pre0o dos instru!entos de
co!unica?@o de !assasD O 0rupo !obiliAa r#dio* i!prensa e televis@o e
por !eios declarados ou sutis eLterioriAa a propa0anda de seus
obOetivos* >uer pela publicidade re!unerada* >uer pela obten?@o da
condescend5ncia e si!patia dos >ue do!ina! a>ueles !eiosD ProduAido
o cli!a de apoio* ao 0rupo se l7e depara a autoridade pPblica O#
avoravel!ente predisposta aos seus interessesD
A press@o sobre os partidos visa de preer5ncia aos parla!entares
de !odo individualD O lobbOist ou a0ente parla!entar do 0rupo procura
convencer o deputado das boas raANes de u! proOeto de lei* oerece2l7e
arto !aterial de!onstrativo de >ue se trata de !atria de superior
interesse pPblico* !inistra2l7e os ar0u!entos para o debate ou a
Oustiica?@o de voto e torna claras as i!plica?Nes >ue a posi?@o por ele
adotada poder# ter no uturo de sua carreira parla!entarD
Se esses recursos por! al7a! e o representante n@o se !ostra
dWcil Z tcnica de persuas@o do 0rupo* poder# este e!pre0ar !eios
eLtre!os >ue v@o do suborno Z inti!ida?@oD U!a ca!pan7a de
inco!patibiliAa?@o do deputado co! suas bases eleitorais ar!a de
>ue os 0rupos se vale! e! al0uns pa:ses contra parla!entares
recalcitrantesD "7e0a! a utiliAar !eios de corrup?@o* a!ea?ando assi!
a carreira pol:tica do deputado >ue n@o te! nunca se0ura sua
recondu?@o ao posto eletivoD ELposto co!o candidato a u!a press@o
por veAes irresist:vel* acaba ele capitulando para 0arantir a prWpria
sobreviv5ncia pol:ticaD
4as onde o siste!a partid#rio orte e os partidos dispNe! de
u!a tcnica de controle sobre o procedi!ento de seus deputados $7aOa
vista o !andato i!perativo partid#rio institu:do pela E!enda nD % Z
"onstitui?@o de %&CI)* o representante encontrar# u! escudo de
prote?@o e abri0o contra a a?@o da>ueles 0rupos* pois sabe >ue nu!a
op?@o entre o partido e o 0rupo* se icasse* co! este Plti!o*
trans0redindo diretriAes partid#rias* perderia o !andatoD ^ claro
todavia >ue o valor pr#tico dessa 0arantia li!itado e relativo*
dependendo n@o sW das circunst.ncias co!o do a!biente pol:tico de
u! pa:sD
Quando os 0rupos se volve! propria!ente para os partidos* a
tcnica de do!ina?@o consiste e! proporcionar inancia!ento copioso
Zs ca!pan7as eleitoraisD No parla!entaris!o co! siste!a
!ultipartid#rio* onde u! pe>ueno partido pode decidir da sorte de
!inistrio e! ocasiNes de crise* os 0rupos de press@o t5! a: o terreno
ideal para sua !anobrasD
Quanto ao poder le0islativo* os !todos de press@o se eLerce!
sobre ele talveA co! !ais acilidade* sobretudo nas co!issNes
parla!entaresD "o! eeito s@o as co!issNes Wr0@os por eLcel5ncia >ue
t5! !erecido a preer5ncia dos 0ruposD Ali pode! eles concentrar todo
o peso de sua inlu5ncia sobre deputados e! nP!ero bastante
reduAido* pois as co!issNes se!pre s@o pouco nu!erosas e co! a
vanta0e! de >ue a un?@o da>ueles deputados constitui a c7ave do
processo le0islativoD A sorte das leis* onde o parla!ento ainda le0isla* se
decide !enos no plen#rio do >ue nas co!issNes tcnicas de cada
c.!araD
Quando os 0rupos aco!ete! o 0overno pode! aA52lo e! al0uns
casos aberta!enteD A contesta?@o e! tal 7ipWtese se serve de
!aniesta?Nes de !assas >ue varia! da 0reve co! distPrbios e
viol5ncias a passeatas de protesto* desile nas ruas* obstru?@o e
paralisa?@o do tr#e0o* ec7a!ento de casas co!erciais* or!as de
boicote* etcD
+ocante Z i!prensa* os 0rupos de press@o ou dispNe! O# de
poderosas or0aniAa?Nes Oornal:sticas ou inluencia! os !eios de
co!unica?@o de !assas atravs da publicidadeD A press@o !ais
reinada a>uela >ue se aA !ediante notas e editoriais* >ue o pPblico
supNe inspiradas no interesse da coletividadeD For!a o pPblico portanto
sua opini@o se0undo a>uela pauta sutil!ente i!posta pelo 0rupoD Este
acaba eLtraindo eni! do poder eLecutivo u!a decis@o aco!odada na
apar5ncia ao interesse 0eral e se! atritos co! a opini@o pPblica O#
do!esticadaD
?. A "n*#"#'"on&)"I&:=o $o* 4(',o* $! ,(!**=o
"o! os 0rupos de press@o acontece al0o se!el7ante ao >ue se
passou co! os partidos pol:ticosE obOeto de desconian?a 0eral tanto dos
Ouristas co!o dos estadistas >ue reluta! ainda e! ad!itir a nova
realidade ou recon7ecer a presen?a irrevers:vel dessas or!a?NesD
Descur#2las e>uivale a u! in0i!ento arisaicoD Seria anticient:ica a
posi?@o do publicista ou constitucionalista >ue se aerrasse a u!
preconceito cM!odo de i0nor.ncia indolenteD 4ais cedo ou !ais tarde os
atos se reproduAir@o e a le0isla?@o ordin#ria ou o direito constitucional
abrir# as portas ta!b! Z institucionaliAa?@o dos 0rupos* descobrindo
u! !eio de aloO#2los no or0anis!o pol:tico le0al!ente disciplinadoD
Os partidos con7ecera! na doutrina os seus ini!i0os capitais*
at !es!o entre os >ue !ais se identiicava! co! o princ:pio
de!ocr#tico co!o =eor0e 6as7in0tonD De i0ual or!a* os 0rupos
inter!edi#rios* nos >uais u! pensador do to!o de -ousseau* abaliAado
teorista da de!ocracia !oderna* via u!a contradi?@o !ortal co! o
princ:pio da vontade 0eral* >ue u!a veA eLclu:da arruinaria toda
concep?@o de!ocr#tica de poderD A sociolo0ia e a ci5ncia pol:tica por!
O# se capacitara! da eLtre!a i!port.ncia da>uelas a0re0a?Nes* onde
co! eeito corre o nervo central de todo o siste!a pol:tico da
de!ocracia pluralista do OcidenteD
U! sW pa:s introduAiu e! suas leis a nova !atria* dando o
pri!eiro passo no sentido de institucionaliAar os 0rupos de press@oD
"o! eeito* e! %&,C* o 8Federal -e0ulation o Lobb9in0 Act;* aprovado
pelo "on0resso dos Estados Unidos* disciplinou pela veA pri!eira a
atividade dos 0rupos de press@o >ue desde !uito atuava! Ounto do
poder le0islativo* debaiLo das se0uintes deno!ina?NesE lobbO2 ou seOa* o
0rupo or0aniAado $a palavra si0niica literal!ente 8antec.!ara;*
8corredor;* evocando o local da casa le0islativa onde os a0entes dos
0rupos de press@o buscava! de preer5ncia estabelecer contato ou
audi5ncia co! os con0ressistas)* lobbOin32 o !todo de a?@o >ue eles
e!pre0a! e lobbOisten as pessoas >ue se entre0a! a esse 05nero de
atua?@o pol:ticaD A lei recon7eceu le0:ti!o o trabal7o dos 0rupos de
interesses e do !es!o passo trouLe u!a srie de disposi?Nes
restritivas* obri0ando todos os lobbOisten a se re0istrare! na ".!ara
dos -epresentantes e na Secretaria do Senado* a revelare! a ori0e!
das so!as e!pre0adas no eLerc:cio de inlu5ncia* be! co!o a dar
conta da publicidade dos propWsitos do 0rupo e das >uantias 0astas
co! a advocacia le0islativa no "on0ressoD
+odas as tentativas antecedentes de le0islar acerca do lobbO ou de
repri!i2los nos tribunais 7avia esbarrado na Pri!eira E!enda Z
"onstitui?@o* >ue 0arantia a liberdade de palavra e o direito de peti?@oD
No entanto* ora! decepcionantes os rutos col7idos pela lei* >ue
produAiu !ais u! eeito publicit#rio do >ue propria!ente u! resultado
eicaA de e!bar0o Z a?@o dos 0ruposD
E! pri!eiro lu0ar* a lei tida por !uitos co!o va0a e abstrata Mra
pessi!a!ente redi0ida e a se0uir seus propWsitos n@o icara! t@o be!
deinidos >uanto se esperava o!itindo2se e! i!por >ual>uer restri?@o
de orde! 0eral ao eLerc:cio das atividades do lobbO, Sua preocupa?@o
!aior parecia ser a !era identiica?@o pPblica das pessoas votadas ao
lobbOin3 e o re0istro cont#bil das despesas e!pre0adas no lobbO, A
contesta?@o co!e?ou cedo co! os 0rupos ale0ando co!o se!pre a
inconstitucionalidade da lei >ue* se0undo eles* eria direitos da Pri!eira
E!endaD Buscava! evasivas de interpreta?@o a i! de rustrar2l7e os
eeitosD
E! %&1,* a Supre!a "orte no caso US vD /arriss* recon7eceu
por! a constitucionalidade da leiD E! decorr5ncia do ato do
"on0resso* !il7ares de pessoas e centenas de 0rupos se inscrevera!
respectiva!ente co!o lobbOsten e co!o lobbies nos re0istros criados
pela lei de %&,CD
Esti!a Finer e! ,G o nP!ero de 0rupos co! representa?@o ou
escritWrios e! 6as7in0ton* !as air!a >ue apenas a >uinta parte
desses lobbies se aA di0na de audi5ncia e respeito por ser
autentica!ente representativa de interesses do!inantesD
1!
Inor!a
L5da Boec7at -odri0ues >ue 8da data da Lei at %&1I re0istrara!2se
,D'GC lobbOistenZ ,
1#
O lobbO a!ericano unciona co!o u! escritWrio pereita!ente
aparel7ado* co! e>uipes tcnicas alta!ente selecionadas* u! corpo de
pes>uisadores especialiAados e! condi?Nes de oerecer a i!ediata
inor!a?@o* >ue per!ita esclarecer e orientar o representante* obOeto de
press@o parla!entar pelo 0rupoD
Declara Finer >ue o n:vel de co!pet5ncia do lobbOist \ eLcelente e
e! !dia ultrapassa o do con0ressista a >ue! presta inor!a?@oD O
>uadro de a0entes de u! 0rupo pode abran0er desde o eL2con0ressista
$este pela lei e! vi0or depois de u! certo te!po de aasta!ento da
un?@o le0islativa) ao advo0ado e Oornalista dentre os !ais inluentes na
capital e no pa:sD
De tal or!a o 0rupo de press@o oi pri!eira!ente u! enM!eno
pol:tico a!ericano >ue toda raA@o teve /utc7ins >uando escreveu >ue
os Estados Unidos s@o 8o pa:s do 0rupo de press@o* e co!o tal cuida do
be!2estar da>ueles >ue est@o suiciente!ente or0aniAados para aAer a
press@o;D
1$
Ocupando2se dos 0rupos de press@o na>uele pa:s* Bernsdor*
apWs to!#2los se0undo a acep?@o lata de 0rupos de interesses* !ostra
>ue eListe! nos Estados Unidos %D1GG associa?Nes e!presariais
atuando na esera ederal* ,DGGG c.!aras de co!rcio* IGDGGGG
entidades sindicais e %GGDGGG associa?Nes e!ininasD
1&
Na Ale!an7a Ocidental* se0undo o !es!o autor* as associa?Nes
de interesses se eleva! a 3DCGG e a or?a dos 0rupos se !ede
>uantitativa!ente nesse coteOoE !enos de 1k do eleitorado se ac7a!
iliados a partidos pol:ticos ao passo >ue 3&k das pessoas >ue
trabal7a! est@o or0aniAadas e! 0rupos de interessesD
2(
O destino das institui?Nes de!ocr#ticas parece estar de !odo
indissolPvel vinculado Zs or0aniAa?Nes de interesse >ue or!a! o
0rande !osaico do pluralis!o pol:tico e social dos Estados ocidentaisD
O trata!ento cient:ico e racional dos 0rupos* sua institucionaliAa?@o
inevit#vel poder# ocasionar novas or!as de e>uil:brio* >ue preserve!
todavia os unda!entos de!ocr#ticos do siste!a e retire! todo o peso
de pessi!is!o >ue recai teorica!ente sobre a a?@o desses 0rupos*
personiica?@o da unilateralidade de interesses contra a preval5ncia do
interesse 0eral e da vontade popularD
A lei e a "onstitui?@o 7@o de c7e0ar ta!b! aos 0rupos de
press@o co!o e! passado recent:ssi!o c7e0ara! aos partidos pol:ticos
e continua! a c7e0ar e! outros pa:ses* onde se eA patente o propWsito
de institucionaliA#2losD
5. O &*,!#o n!4&#"9o
ProduAiu2se ao redor dos 0rupos u!a at!osera de desconian?a
e suspeita >ue v5 nesses or0anis!os inter!edi#rios per!anente
a!ea?a ao Estado* ao 0overno* Z de!ocracia* Z orde! representativaD
Foi esse pelo !enos o aspecto do!inante nas pri!eiras
contribui?Nes >ue a literatura pol:tica oereceu sobre o te!a*
ocaliAando nas conclusNes o lado alta!ente ne0ativo dos 0rupos de
press@oD Sua presen?a patolW0ica seria ind:cio O# de 0raves perturba?Nes
na eList5ncia das coletividades pol:ticasD A cr:tica de co!bate to!ou
posi?Nes eLtre!as e transor!ou o 0rupo de press@o nu!a espcie de
antas!a cuOas apari?Nes so2bressaltava! a de!ocracia* i!pedindo2l7e
o nor!al unciona!entoD
VeOa!os toda a srie dos ar0u!entos >ue prolierara! para aAer
do 0rupo a i!a0e! so!bria >ue n@o oi de todo retiicada e! seus
.n0ulos !ais inOustos e continua ainda predo!inante nos trabal7os
usual!ente apresentados sobre o assuntoD Fala Vedel de u! !oralis!o
arisaico de co!bate ao 0rupo de press@oD Esse !oralis!o n@o
desapareceuD
Antes de !ais nada* recai sobre o 0rupo a acusa?@o de sacriicar
se!pre o interesse 0eralD 4as nunca se apresenta co! clareAa o >ue
seOa esse interesse 0eral* envolvido ordinaria!ente nu!a lin0ua0e!
va0a* obscura* abstrata e n@o raro pedante e doutrin#ria* >ue pouco ou
nada si0niicaD
Depois de levar ao descrdito a>ueles 0rupos pelo despudor co!
>ue e>uipara! toda sorte de interesse ao c7a!ado be! co!u!* a
cr:tica acusa o 0rupo de press@o de patrocinar privil0ios e de e!pre0ar
a inti!ida?@o* o suborno e a corrup?@o e! todas suas poss:veis
variantesD
DiA2se ade!ais >ue o 0rupo de press@o n@o aA triunar a raA@o e
o bo! senso* por! o interesse dos !ais ortes* apoiados no poder do
din7eiro* da or0aniAa?@o e eventual!ente do nP!eroD
Air!a2se do !es!o passo >ue o 0rupo eLerce u!a a?@o
contu!aA de !istiica?@o da opini@o* servindo2se principal!ente dos
instru!entos de co!unica?@o de !assas !ediante propa0anda diri0ida
>ue entorpece o pPblico e paralisa2l7e a capacidade de resist5ncia e
discerni!entoD
/# >ue! entenda >ue at !es!o lar0as e presti0iosas
associa?Nes de interesses pode! aparecer eLpostas Z a?@o de u! 0rupo
de press@o or!ado na cPpula e de todo o ponto distanciado das !ais
le0:ti!as aspira?Nes da or0aniAa?@o* cuOo princ:pio representativo
usurpou* desviando2o e! seu e!pre0o para ins e obOetivos >ue
estaria! e! desacordo co! o verdadeiro sentir dos associadosD
21
A
cPpula diri0ente se apropriaria nesse caso da 8pol:tica do 0rupo; de
conor!idade co! a 8lei de bronAe; das oli0ar>uias* enunciada por
4ic7elsD
DiA `rue0er* cientista pol:tico ale!@o* >ue os 0rupos* atuando
dese!bara?ada e soberana!ente na estrutura do Estado
conte!por.neo* acabar@o por 8dissolver a de!ocracia representativa; e
substitu:2la por 8u! siste!a de 0rupos ederados;D -eputa2os assi!
inco!pat:veis co! o princ:pio de!ocr#tico* escrevendoE 8U! Estado
n@o pode assentar2se sobre 0rupos* pois a so!a dos 0rupos n@o
corresponde ao conOunto dos cidad@os ne! Z totalidade de seus
interessesE tal Estado seria se!pre u!a oli0ar>uia* e! cuOo topo
apareceria! inevitavel!ente a>ueles interesses >ue dispusesse! de
!ais or?a para prevalecer;D
22
A coli0a?@o de 0rupos poderia resultar nu!a 0rupocracia* de
conse>_5ncias atais para u! Estado undado na inspira?@o do
senti!ento de!ocr#ticoD A co!peti?@o dos 0rupos* por outra parte*
se0undo a cr:tica de contesta?@o* n@o seria vantaOosa ne! aastaria os
v:cios inerentes Z presen?a da>uelas a0re0a?Nes de press@o* visto >ue
do conronto sairia triunante n@o o !el7or interesse* ne! o !ais
le0:ti!o ou !ais raAo#vel* sen@o o >ue c7e0asse pri!eiro* dispusesse de
!ais or?a e atuasse co! :!peto !ais a0ressivoD "r5e! >uantos assi!
pensa! >ue a presen?a de 0rupos eLtra!a!ente atuantes nu!a
sociedade constituiria O# orte sinto!a de crise ou insuici5ncia do
sur#0io* dos partidos e dos !ecanis!os constitucionais* co! sobeOas
provas de >ue a de!ocracia estaria Zs vsperas do colapso e da !orteD
"o! eeito* relatWrios e investi0a?Nes das autoridades ederais
a!ericanas e! %&%3 ora! provocadas se0undo Finer depois >ue certos
8esc.ndalos des0ostara! e alar!ara! o pPblico;D
23
V#rios
con0ressistas :nte0ros nos Estados Unidos tivera! sua reelei?@o
i!pedida eLclusiva!ente pelo trabal7o de 0rupos de press@o* se0undo
ale0a! os publicistas e!pen7ados e! !ostrar toda a se>_5ncia de
v:cios e inconvenientes >ue rodeia! a eList5ncia dos 0ruposD
Eni!* te!2se air!ado >ue o 0rupo de press@o n@o sW debilita as
institui?Nes representativas co!o pode si0niicar por sua presen?a
!es!a u! voto de desconian?a na orde! representativa eListenteD
@. O &*,!#o ,o*"#"9o
N@o obstante as duras cr:ticas >ue t5! sido eitas aos 0rupos de
press@o* nen7u! ar0u!ento pMde satisatoria!ente de!onstrar a
ile0iti!idade do princ:pio >ue conduA na sociedade Z apari?@o desses
0rupos* a saber* Z representa?@o de interesses* levada a cabo onde as
or!as tradicionais do siste!a representativo aparece! inade>uadas
ou insuicientes para eLpri!ir as novas e particulariAadas or!as de
co!unica?@o co! o poder* >ue eles estabelece! Z sua !aneiraD
DebaiLo desse aspecto os 0rupos sa:ra! ilesos e poupados de
todas as investi0a?Nes >ue se iAera! nos Estados Unidos* 8o pa:s dos
0rupos de press@o;* onde u! in>urito e! %&%3 conclu:a O# pelo
recon7eci!ento das atividades do lobbO2 tidas co!o l:citas* desde >ue
n@o incidisse! na esera de abusos conden#veisD
De Plti!o* te!2se observado da parte de al0uns estudiosos u!a
posi?@o !ais indul0ente e co!preensiva >ue e!bora anotando todos os
!ales acarretados pela a?@o dos 0rupos n@o cerra as vistas a
deter!inados aspectos positivos* vis:veis na participa?@o pol:tica dessas
or!a?Nes inter!edi#riasD
"o! eeito* ale0a2se e! avor dos 0rupos a co!pleLidade da
tarea 0overnativaD Sendo por eLtre!o delicada n@o se ac7aria ao
alcance de todos os cidad@os* Oustiicando assi! se or0aniAasse! eles
e! 0rupos destinados a !el7or con7ecer e pleitear as !edidas oiciais
de atendi!ento de seus interessesD N@o se poderia portanto i!pu0nar o
i! le0:ti!o >ue os 0rupos busca! nu!a de!ocracia pluralistaD
/# ta!b! os >ue assevera! >ue ne! se!pre os 0rupos atua!
de !# >uando declara! estar Z disposi?@o do 0overno para oerecer2
l7e u! consel7o sensato ou u! cabedal de eLperi5nciaD A inor!a?@o
oriunda de 0rupos alta!ente co!petentes pode constituir valioso
subs:dio Z elabora?@o le0islativa ou Z to!ada de u!a decis@o
ad!inistrativa* na >ual e! verdade n@o seria! raras as veAes e! >ue
ocorreria coincid5ncia ou identiica?@o do interesse 0eral co! os
interesses aberta!ente propu0nados pelo 0rupoD
/# diversos autores norte2a!ericanos* se0undo assinala
Duver0er* inclinados a ver no Estado o ca!po nor!al de co!peti?@o
dos 0rupos rivais* tanto pPblicos co!o privadosD De !odo >ue O# n@o
cabe adotar e! presen?a dos or0anis!os de press@o a>uela atitude de
adolescente perpleLo t@o 7abitual nos pri!eiros publicistas >ue se
ocupara! do assunto ao estalar esse i!enso esc.ndaloE a 8descoberta;
dos 0rupos e sua iniltra?@o nas cPpulas do poderD
N@o alta! de Plti!o cientistas pol:ticos >ue O# enLer0a! nos
0rupos a un?@o louv#vel* do ponto de vista da sociedade capitalista* de
8despolitiAar; o conlito de classes* reduAindo2o a u! !ero conlito de
interessesD De !aneira >ue no propWsito !es!o de conserva?@o da
orde! capitalista n@o cu!pre repri!ir os 0rupos ne! eli!in#2los* !as
t@o2so!ente disciplinar2l7e tanto >uanto poss:vel a a?@o* a i! de
!inorar os aspectos ne0ativos porventura assu!idos perante a opini@o
pPblicaD Outros* lon0e de c7e0ar at esse ponto* n@o 7esita! todavia
e! assinalar a i!port.ncia da un?@o inor!ativa dos 0rupos* abrindo
para o pPblico o debate e! torno de >uestNes cuOos dados !anipula!
co! a!iliaridadeD S@o traAidos Z luA* por todos os .n0ulos poss:veis*
se!pre >ue os 0ru2pos se ac7a! e! luta e a posi?@o de u!
co!batida por outro* inor!a?Nes >ue deiLa! a opini@o pPblica be!
inteirada acerca de >uestNes cuOas particularidades l7e era!
descon7ecidasD
De!ais estaria! sendo Pteis Z coletividade dando vaA@o a
senti!entos e aspira?Nes* >ue e! conse>_5ncia to!a! u! curso
nor!al de aluLo Zs eseras superiores da decis@o pol:ticaD Fora dessa
alternativa* os !ovi!entos de interesses poderia! correr social!ente
no leito das viol5ncias* suOeitando2se a u!a repress@o >uase se!pre
penosa e desaconsel7#velD
+oda pol:tica de conten?@o dos 0rupos* >ue l7e ven7a interditar
por co!pleto a a?@o* constitui se0undo certos cr:ticos* 0rave a!ea?a ao
e>uil:brio sobre o >ual assenta u!a sociedade de!ocr#tica* pluralista e
dien2renciadaD N@o 7esita! pois esses cientistas pol:ticos e!
procla!ar os 0rupos 8canais necess#rios de co!unica?@o a u!a
sociedade co!pleLa;D
24
N@o 7averia por conse0uinte !ais alternativa
sen@o estaE intentar a eli!ina?@o dos 0rupos T o >ue seria i!perdo#vel
!iopia T ou disciplinar2l7e a atividade atravs da institucionaliAa?@o*
Wr!ula decerto !ais raAo#vel e Pnica co!pat:vel co! a sobreviv5ncia
do pluralis!oD ^ este se! dPvida o ca!in7o procurado pelos Estados
de!ocr#ticos* >ue se poupa! a u!a solu?@o totalit#riaD
No Brasil !es!o* voAes de apoio se er0uera! e! sustenta?@o da
le0iti!idade dos 0rupos de press@oD /aOa vista o teor da declara?@o do
proessor e advo0ado Ne7e!ias =ueiros ao relatar o te!a da advocacia
le0islativa* proposto pela Pri!eira "oner5ncia Nacional da Orde! dos
Advo0ados do Brasil* e! %&1' $8A Advocacia e o Poder Le0islativoD
Assessoria a Parla!entares e Zs "o!issNes do "on0ressoD LobbOin3Z;,
=ueiros air!ou ent@o co! a aprova?@o do plen#rio >ue o lobbOin3 era
8u!a atividade correta e corre0edora* espcie de 7i0iene da lei;D
2
D. Co((!#"9o* ; &:=o $o* 4(',o*
Partindo do pressuposto de >ue 8se os 0rupos de press@o
apresenta! peri0os* ta!b! presta! servi?os;$4e9naud)* aA2se !ister
atentar e! pri!eiro lu0ar nos corretivos Z a?@o ne0ativa dessas
or0aniAa?Nes* se! contudo pretender supri!i2las co!o >uere! al0uns
observadores in05nuos evidente!ente aastados de toda considera?@o
realista* >ue a pri!eira das virtudes de u! bo! cientista socialD
Da Wr!ula supericial da supress@o* >ue suocaria o siste!a
plura2lisa cuOa eLtin?@o se te! O# por i!inente na atividade desenreada
dos 0rupos* deve2se antes passar ao eLa!e de corretivos destinados a
cortar2l7e a inlu5ncia perniciosa* onde eles se apresenta! !ais
rebeldes e! acatar os interesses sociais ou abala! co! sua a?@o
indisciplinada e e0o:stica os unda!entos da orde! de!ocr#tica*
or?ando a eLclus@o dos cidad@os e das correntes partid#rias de u!a
le0:ti!a participa?@o pol:tica* >ue se deve preservar a todo custoD
"o! eeito* u! !eio de atenuar2se a press@o dos 0rupos sociais
na>uilo >ue eles ostenta! de !ais contr#rio ao princ:pio de!ocr#tico
de nosso sculo se! dPvida o ortaleci!ento do siste!a partid#rio*
!ediante deter!inadas !edidas le0ais >ue redunde! sobretudo no
reor?o da disciplina partid#riaD
Essas !edidas s@o u! tanto inWcuas nos pa:ses
subdesenvolvidos onde o 0rupo de press@o desenvolve u!a a?@o !ais
dra!#tica na >ual transparece toda a a0udeAa da luta de classesD A
presen?a de 0rupos eLtre!a!ente atuantes acaba na r#pida
i!planta?@o da ditadura social do 0rupo !ais orte* co! respaldo
!ilitar co!o o caso do PeruD Ali#s nesse pa:s o prWprio poder !ilitar*
co!o 0rupo de press@o triunante* destruiu as institui?Nes liberais*
oerecendo u! !odelo novo e! no!e da suposta pro!o?@o do
desenvolvi!ento nacionalD
Quando se te! e! vista corri0ir os eLcessos dos 0rupos de
press@o* o racioc:nio v#lido para u!a sociedade desenvolvida pode
todavia coni0urar2se inaplic#vel a u! pa:s de elevados n:veis de atraso
econM!ico e socialD 4as e! circunst.ncias nor!ais* o !el7or re!dio
apri!orar as institui?Nes livres* estabelecidas na base do
consenti!ento e da participa?@o eleitoral* !ediante u!a severa
iscaliAa?@o da atividade dos 0rupos* por parte do 0overno* por>uanto*
conor!e ponderou Oudiciosa!ente o publicista 4e9naud* 8sW o
eLecutivo* apoiado na ad!inistra?@o* se ac7a apto a i!por li!ita?Nes
inspiradas pelo interesse 0eral;D
2!
O Estado deve por i0ual !anter u!a vi0il.ncia ri0orosa nas
pocas de ca!pan7as eleitorais* e! orde! a asse0urar a lisura dos
pleitos e o livre e!pre0o de todas as tribunas de co!unica?@o co! o
povo* desde a pra?a dos co!:cios aos canais de televis@o* ondas de
r#dio e prelos de OornaisD A liberdade para o eLerc:cio da cr:tica o
!el7or instru!ento de des!istiica?@o do pPblico onde >uer >ue ele se
possa tornar presa #cil dos 0rupos de press@o e sua propa0anda
orientadaD
A i!previd5ncia atal tocante aos 0rupos consistiria da parte do
Estado na si!ples indieren?a ao proble!a* na i0nor.ncia in0ida da
nova realidade* cuOo apareci!ento veio apenas patentear a insuici5ncia
dos >uadros representativos a >ue esta!os 7abitual!ente vinculados
desde o sculo \VIII co! rela?@o aos siste!as pol:ticos do ocidenteD
Nos Estados Unidos* os lobbies recon7ecidos por lei e eLercendo
atividade re0ular se convertera! nu!a espcie de 8terceira casa; do
poder le0islativo* conor!e te! sido observado por inu!er#veis
publicistasD Desde >ue a a?@o dos 0rupos ta!b! recai sobre o
eLecutivo* to!ara! ali toda a apar5ncia de u!a !odalidade de
80overno auLiliar;* se0undo a eLpress@o de Finer* e a eLe!plo talveA do
>ue ocorre O# na In0laterra co! a Oposi?@o* onde esta dese!pen7a
tarea de 0overno e! recesso co! seu 80abinete invis:vel; se!pre
prestes a servir e a!parar as institui?NesD
Noutros pa:ses* principal!ente nos da Europa* tornou2se
corrente o recurso a outra Wr!ula >ue te! consistido e! estabelecer
consel7os consultivos* onde os distintos interesses se deronta!* co! a
participa?@o do Estado* aAendo2os obOeto de u!a 8arbitra0e!; ou
concilia?@oD
+odos esses corretivos ali!enta! o propWsito de racionaliAar e
conter a a?@o dos 0rupos* evitando pressNes eLorbitantes e
a!ea?adoras do e>uil:brio pol:tico e social* da>uelas >ue pNe! e!
peri0o a de!ocracia e seus unda!entosD
F. N& #!no(&"&- & #!(!"(& &2!&:&<
A recapitula?@o pessi!ista de tudo >uanto se passou na
de!ocracia ocidental co! os partidos pol:ticos e os 0rupos de press@o
pode suscitar Oustas apreensNes relativas Z sorte >ue ainda a0uarda a
de!ocracia de nosso sculoD
4al se reaA ela de u! peri0o* potencial!ente repri!ido* e O# se
ac7a a bra?os co! outro de si0niica?@o n@o !enos 0raveD
Eetiva!ente* e! pri!eiro lu0ar* lutou e! v@o contra os partidos antes
de ad!itir2l7e a eList5ncia necess#ria e irrevers:velD Foi de!ocracia
liberal antes de ser de!ocracia partid#riaD
Depois por! >ue os partidos se incorporara! Z eList5ncia
ordin#ria das institui?Nes de!ocr#ticas* to!ando nos >uadros do
siste!a u!a di!ens@o Our:dica nor!al* eis >ue a de!ocracia sur0e
perse0uida por or?as consideradas de in:cio repu0nantes ta!b! Z
sua :ndoleE os 0rupos de press@oD Quando estes* apWs tantas
relut.ncias e controvrsias* se aproLi!a! O# de u! recon7eci!ento
pelos poderes or!ais do Estado de!ocr#tico* desponta no 7oriAonte
pol:tico a so!bra de u!a nova a!ea?aE a casta ec7ad:ssi!a dos
tecnocratasD
E! todo o sculo \\ a evolu?@o n@o te! sido outra sen@o estaE o
estreita!ento 0radual das possibilidades de participa?@o eetiva do povo
no processo decisWrioD O sur#0io universal dera2l7e a alentadora ilus@o
do 0overnoD "o! essa or!a de sur#0io viera! por! os partidos
pol:ticos e arrebatara! ao cidad@o u!a parte consider#vel da>uela
soberania eleitoral de >ue ele concreta!ente se Oul0ava titularD
A se0unda crise ou se0unda a!ea?a se passou co! o advento dos
0rupos de press@o* cuOa presen?a eA !ais apertado o 0ar0alo pol:tico da
participa?@o* debilitando os partidos ou alienando2os e! 0rau bastante
alto* de !odo >ue e! al0uns siste!as onde os 0rupos
desenreada!ente !ilita!* a realidade partid#ria* do ponto de vista da
eic#cia pol:tica* pouco representa ou si0niicaD
E ainal a dist.ncia do cidad@o ao Estado se alar0ou de !aneira
estonteante co! a or!a?@o do clube tecnocr#tico* >ue ec7ou ainda
!ais o c:rculo O# estreito da interven?@o de!ocr#tica e levantou
>uestNes de a0uda atualidade relativas Z sobreviv5ncia da de!ocracia*
onde o povo se sente rustrado e ausente do processo decisWrio* eito e!
seu no!e !as se! a sua real participa?@oD
2#
A tecnicidade da decis@o na sociedade industrial abalou a orde!
de!ocr#tica nos seus !oldes 7abituais* de!andando novas or!as de
e>uil:brioD
"o! respeito Zs sociedades subdesenvolvidas as eLi05ncias de
tecnicidade se aAe! tanto !ais i!periosas >uanto !ais elevada a
co!pleLidade dos proble!as econM!icos e sociais das #reas do
subdesenvolvi!entoD A apreens@o pronta e se0ura desses proble!as
escapa ali Z classe pol:tica e! 0eral* aos partidos e ao corpo eleitoralD
A decis@o co! escol7a de op?Nes unda!entais se transeriu e!
lar0a parte dos 0overnantes tradicionais para o c:rculo !enor e restrito
de tcnicos* cuOa participa?@o privile0iada acaba !onopoliAando o
processo decisWrio do !es!o passo >ue l7es conere o t:tulo ade>uado
de tecnocratasD
A te!#tica da planiica?@o econM!ica e educacional* a c7a!ada
pol:tica nuclear* as rela?Nes eLteriores* a se0uran?a nacional* o siste!a
tribut#rio* o co!bate Z inla?@o* a valoriAa?@o e a desvaloriAa?@o da
!oeda constitue! proble!as capitais do Estado na se0unda !etade
deste sculo* eLi0indo da cPpula 0overnante u!a prepara?@o prvia e
ri0orosa* para a >ual n@o se ac7a! >ualiicados os parla!entos
tradicionais ne! ta!pouco aptos os eLecutivos 7erdados Z sociedade de
nosso te!po pelo Estado liberalD Da>ui a crise recent:ssi!a >ue
resultou na or!a?@o da nova elite dos tecnocraciaD Sua interven?@o
silenciosa ou ostensiva ser# se!pre perturbadora do princ:pio
de!ocr#tico* >ue parece i!pelido a u! retrocesso insuport#vel e aos
ol7os de !uitos O# irre!edi#velD A tecnocracia desca!ba no !onopWlio
da decis@o pol:tica sone0ada ao povo e seus representantesD Na !el7or
das 7ipWteses l7e concede t@o2so!ente a possibilidade de u!a
participa?@o plebiscit#ria* ilustrativa do novo cesaris!o T o tecnolW0ico
T >ue politiAou a sociedade e no >ual ela se precipita verti0inosa!ente*
0overnada pelos 8novos pr:ncipes; do vocabul#rio pol:tico de DebrD
A terceira a!ea?a eListe* poisD E! parte O# desatualiAou os 0rupos
de press@o* concentrando 7oOe as aten?Nes !ais ur0entes dos cientistas
pol:ticosD +rouLe u!a di!ens@o indita dos peri0os >ue a de!ocracia
enrentaD
O tecnocrata se identiica e! seu co!porta!ento por u!a certa
insensibilidade aos aspectos !ais 7u!anos da >uest@o socialD Fica2se
co! a i!press@o de >ue o seu racioc:nio se encarcera e! Wr!ulas
!ate!#ticas e o !undo >ue vive est# !orto para os seus c#lculosD A
econo!ia pura e abstrata o reino onde tra?a es>ue!as rios de
planiica?@o* >ue n@o raro v@o despeda?ar2se ao encontro da realidade
irMnica onde as rea?Nes sociais n@o s@o to!adas na devida conta e e!
conse>_5ncia acaba! por oerecer u! >uadro de vin0an?a espel7ado
e! racassos retu!bantesD
O tecnocrata se n@o ini!i0o proesso da sociolo0ia ou
!enospre2Aador contu!aA das idias pol:ticas >ue o povo ali!enta $v#
l# >ue seOa! estas apenas u! !itoa) todavia nas suas apari?Nes
re>_entes* nas entrevistas e relatWrios* u! i0norante das verdades
sociais !ais proundasD
O car#ter ec7ado do clube tecnocr#tico* o nP!ero li!itad:ssi!o
da nova oli0ar>uia* a presun?@o e o autoritaris!o >ue os rodeia* be!
co!o a apar5ncia de clandestinidade >ue suas decisNes reveste! para o
pPblico $se!pre cercadas de !istrioa) s@o aspectos suspeitos nos >uais
se entre2!ostra co! toda a clareAa a a!ea?a ali contida ao princ:pio da
participa?@o de!ocr#ticaD
O !ais tr#0ico para a de!ocracia na presen?a aparente!ente
insubstitu:vel do tecnocrata e! al0uns casos $u!a reor!a ca!bial*
por eLe!plo) a necessidade i!poster0#vel da decis@o si0ilosaD Dessa
eLi05ncia i!perativa sai ortalecida a casta tecnocr#tica* >ue e!bora se
Oul0ue i!prescind:vel* de !odo al0u! inal:velD
Os 0rupos de press@o >uando atra:dos a u!a aiLa co!petitiva
abre! Zs veAes o Oo0o de seus interesses e o pPblico pode ent@o
vislu!brar os prWs e contras na batal7a de ar0u!entos >ue usual!ente
se trava* ocorrendo at 7ipWteses de participa?@o ativa e n@o raro
decisiva da opini@o pPblica acerca do interesse unilateral >ue ir#
prevalecerD
"o! o re0i!e tecnocr#tico por! tal n@o aconteceD A tecnocracia
pode ser o Plti!o 0rau na deteriora?@o do prWprio siste!a de 0rupos e
si0niicar apenas o aloOa!ento per!anente do 0rupo no prWprio poder*
onde seus interesses do!inantes aparece! servidos por especialistas
convertidos e! tecnocratasD
A vanta0e! da tecnocracia para os 0rupos resultaria na
possibilidade de atuar e! conort#vel se0redo* instalados no poder*
to!ando decisNes se! audi5ncia da representa?@o de!ocr#tica
tradicional e e! bases conidenciais* ora da necessidade de divul0ar
debates ou de e!pen7ar2se no di#lo0o aberto >ue a de!ocracia
le0iti!a!ente i!pNeD A do!ina?@o tecnocr#tica poder# eni! si0niicar
e! al0uns casos o !onopWlio das aculdades decisWrias por u! 0rupo
de press@o vitorioso $partid#rio* econM!ico* !ilitar* etc)D
Que! s@o os tecnocratas[ <D 4e9naud reponde >ue na Fran?a
s@o a alta burocracia* os estados !aiores !ilitares e as elites
cient:icasD
%D VeOa!2se esses conceitos e! 6il7el! Bernsdor* 8Pressure =roups;* inE Staat und
PolitiS2 ppD (IG2('3D
(D Lu:s Sanc7eA A0esta* Princ9ios de Teoria Poltica2 pD (G,D
3D 4D Andr 4at7iot* 8Les pressure 0roups auL ^tats2Unis;* Re!ue :ranaise de
Science PolitiRue2 sete!bro* %&1(D
,D =eor0es Burdeau* Droit Constitutionnel et "nstitutions PolitiRues2 IH edD ppD %,%2%,ID
1D AD FD Bentle9* The Process of Ho!ernent e ED PD /errin0* Hrou9 Re9resentation
before Con3ress,
CD 6D Fried!an* LaP in a Chan3in3 SocietO2 pD 3%GD
ID Leda Boec7at -odri0ues* Hru9os de Presso e Ho!erno Re9resentati!o nos Estados
'nidos2 HrA(retanha e :rana2 Belo /oriAonte* %%* Oun7o de %&C%* ppD '12%G'D
'D 4D Duver0er* La )ie RK9ubliRue et le RK3ie PrKsidentiel2 pD ((D
&D <D 6oessner* Die ordnun3s9olitische (edeutun3 des )erbandsPesens2 apud* Pier
Lui0i fa!petti* Dalle State Liberale alle State del Partiti2 pD %(%D
%GD /erbert `rue0er* All3eeine Staatslehre2 (H edD* pD 3'GD
%% /D `rue0er* ibide!* pD 3'(D
%(D AD Potter* %r3aniCed Hrou9s in (ritish $ational Politics2 pD %ID
%3D /D `rue0er* obD citD* pD 3'(D
%,D O D /D von der =ablentA* 8Einue7run0 in die Politisc7e 6issenssc7at;*
6estdeutsc7er Verla02`oeln und Opladen* %&C1* pD %C%D
%1D VeOa2se ED SD "orBin e LD 6D `oenin0* The PresidencO TodaO2 pD C,D
%CD /er!an Finer* TheorO and Practice of =odern Ho!ernent2 pD ,1&D
%ID L5da Boec7at -odri0ues* obD citD* pD &GD
%'D -D 4D /utc7ins* a9ud VD AD 4und* Ho!ernent and (usiness2 3H edD* pD 1(1D
%&D 6D Bernsdor* obD citD* pD ('GD
(GD 6D Bernsdor* ibide!* pD ('GD
(%D OD /D Von Der =ablentA* obD dlD* pD %C%D
((D /D `rue0er* obD citD* pD 3'3D
(3D /er!an Finer* obD citD* pD ,CGD
(,D <ean2Vves "alveA* "ntroduction a la )ie PolitiRue2 pD %&'D
(1D L5da Boec7at -odri0ues* obD citD* pD %G%D
(CD <D 4e9naud* Les Hrou9es de Pression2 pD %G3D
(ID O conceito de tecnocracia dado por "alveA* >ue o reproduAiu do DicionGrio da
ln3ua filosDfica o se0uinteE 8"ondi?@o pol:tica na >ual o poder eetivo pertence a
tcnicos deno!inados tecnocratas;D <ean2Vves "alveA* Dictionnaire de la Lan3ue
Philoso9hiRue2 pD (GCD
2D
A OPINIO PUBLICA
*, A o9inio 9?blica2 u dos teas de ais difcil caracteriCao na
CiFncia Poltica T 1, Do conceito de o9inio 9?blica T 5, A o9inio
9?blica e sua a9ario no 9ensaento 9oltico T 4, Pensadores
9olticos e estadistas 9roclaa o 9oder da o9inio 9?blica T 7, %
Estado liberal e o do3a da o9inio 9?blica T ., % Estado
autoritGrio e a o9inio 9?blica T /, A sociedade de assas e a
natureCa irracional da o9inio 9?blica T 6, Poss!el restaurao do
9rest3io da o9inio 9?blica no Estado deocrGtico de assas T -,
A o9inio 9?blica e os eios de 9ro9a3anda,
1. A o,"n"=o ,XC)"&- '2 $o* #!2&* $! 2&"* $"10") &(&#!("I&:=o
n& C"%n"& Po)0#"&
A opini@o pPblica* co!o te!a da "i5ncia Pol:tica* re!onta ao
sculo \VIII* >uando se eA obOeto de releLNes >ue a vinculara! Z
eList5ncia do Estado e* e! particular* de deter!inado siste!a pol:tico
na or0aniAa?@o da sociedade !odernaE o Estado liberal2bur0u5sD
A 8despolitiAa?@o; da opini@o pPblica no sculo \\ pela psicolo0ia
e sociolo0ia abalou a le0iti!idade >ue esse princ:pio conerira a u!a
espec:ica or!a de de!ocracia $a de!ocracia de classe do terceiro
estado* a saber* da bur0uesia)* se! lo0rar contudo retir#2lo do centro
da "i5ncia Pol:tica* onde seu estudo se aA ainda co! a !es!a paiL@o e
interesse da poca dos publicistas liberaisD A0ora* no entanto* a
conexo 9oltica ocorre co! a de!ocracia de !assas e as or!as
totalit#rias do novo Estado Leviat7an $o do sculo \\)D
Antes por! de tra?ar!os o itiner#rio teWrico da opini@o pPblica
no Estado !oderno* corre2nos a obri0a?@o de le!brar >ue sociWlo0os e
cientistas pol:ticos de nosso te!po ainda vacila! >uanto Z precisa
si0niica?@o do ter!oD
U!a clebre !esa2redonda de publicistas de l:n0ua in0lesa*
reunida 7# al0uns anos* veio* depois de penosos debates* a se
dispersas* tendo pri!eiro os seus !e!bros sustentado as se0uintes
posi?Nes curiosa!ente discrepantesE n@o eListe a>uilo >ue de !aneira
usual se deno!ina opini@o pPblica; pode a opini@o pPblica eListir* !as
i!poss:vel deini2la; deinida* 7@o2de variar as deini?Nes consoante os
autoresD
1
Da>ui talveA o desalento de /D LD "7ild >uando escreveu >ue
8a natureAa da opini@o pPblica n@o al0o para ser deinido* sen@o para
ser estudado;D
2
-odeada de a!bi0_idade* a eLpress@o !es!a 8pPblica;
eti!olo0ica!ente ve! de povo e 7istorica!ente nasce no Direito
-o!ano 8status rei 9ublicae;2 se0undo assinala <uan Bene9toD
3
Al0uns autores air!a! a eList5ncia de dierentes tipos de
8pPblico;* outros entende! >ue 8pPblica; a opini@o do povo ou da
co!unidade* e esta* e! eLtens@o* tanto pode abran0er u!a cidade
co!o u!a prov:ncia* u! Estado co!o u! continenteD
4
Na literatura pol:tica* co!u! deparar2se2nos co! a opini@o
pPblica apresentada ora co!o a opini@o de u!a classe* ora de toda a
na?@o $opini@o de todos)* ora si!ples!ente da !aioria do!inante ou
ainda das classes instru:das* e! contraste co! as !assas analabetasD
Entende <elline] >ue a opini@o pPblica pode ser concebida de
or!a unit#ria ou apenas co!o resultante de certo conlito de opiniNes
de ca!adas sociais distintas* 7ipWtese e! >ue ou 7#2de repousar nu!
co!pro!isso ou eLpri!ir a !aniesta?@o do 0rupo !ais poderosoD