Sei sulla pagina 1di 7

N 5 7 - O C T U B R E 2 0 0 3 - P G 5 5 3 - 5 6 0

R E V I S T A D E L A S E M G 5 5 3
Calambres nocturnos
M. Cruz Arns
1
; C. M Sa Requejo
2
; A. Moreno Hernndez
3
; A. Calvo Cebrin
1
; L. F. Hernndez lvarez
1
;
G. Calderero Castellano
4
.
1
. Especialista en MF y C, C.S. Galapagar, Madrid.
2
Especialista en MFyC, C.S. Ramn y Cajal, Alcorcn (Madrid).
3
Especialista en MF y C, C.S. J aime Vera, Coslada (Madrid).
4
Enfermera, C.S. Galapagar (Madrid).
Lo s ca la m b res co n sisten en co n tra ccio n es d e u n
m scu lo o g ru p o m u scu la r, d o lo ro sa s, in vo lu n ta ria s y
lo ca liza d a s, d e seg u n d o s a m in u to s d e d u ra ci n , q u e
d esa p a recen co n ejercicio s d e estira m ien to p a sivo o
esp o n t n ea m en te. Pu ed en ser secu n d a rio s a la a ctiva -
ci n esp o n t n ea d e d istin to s g ru p o s d e n eu ro n a s d el
a sta a n terio r, lo q u e p ro vo ca la co n tra cci n d e m u ch a s
u n id a d es m o to ra s y revela el reg istro electro m io g r fico
q u e la a ctivid a d d e la u n id a d m o to ra tien e lu g a r co n
u n a frecu en cia d e d esca rg a d em a sia d o eleva d a p a ra
ser vo lu n ta ria . Si se a so cia n a d eb ilid a d , la ca u sa se
lo ca liza h a b itu a lm en te en la n eu ro n a m o to ra in ferio r.
Lo s ca la m b res n o ctu rn o s co n stitu yen u n m o tivo d e
co n su lta verd a d era m en te m o lesto p a ra el p a cien te y
m u y frecu en te en n u estro m ed io . So n co m u n es en to d o s
lo s g ru p o s d e ed a d ; se o b serva a tra vs d e a n a m n esis
en el 3 7 -5 0 % d e p a cien tes a m b u la to rio s
1
y a fecta n
h a sta a l 7 0 % d e lo s m a yo res d e 5 0 a o s y a l 8 1 % d e
em b a ra za d a s
2
. La m a yo ra so n b en ig n o s, a u to lim ita -
d o s
3
, y a co n tecen en a d u lto s g en era lm en te sa n o s
4
.
Seg n recien tes estu d io s ep id em io l g ico s, lo s ca la m -
b res se lo ca liza n en m s d el 8 0 % d e lo s ca so s en extre-
m id a d es in ferio res, y el 7 3 % d e lo s a fecta d o s refiere cl-
n ica n o ctu rn a . Au n q u e a lg u n o s en ferm o s p resen ta n sn -
to m a s esp o r d ico s, u n 4 0 % su fre m s d e tres ep iso d io s
sem a n a les y el 6 % tien e a l m en o s u n ca la m b re d ia rio ,
co n u n a d u ra ci n m ed ia d e n u eve m in u to s. El 2 1 % d e
lo s p a cien tes d escrib e la sin to m a to lo g a co m o m u y d o lo -
ro sa ; se o b jetiva en tre esto s in d ivid u o s u n a co n cep ci n
d e p eo r sa lu d q u e en la p o b la ci n n o a fecta d a
1
.
N o se h a e n co n tra d o ra z n fisio p a to l g ica co n clu -
ye n te q u e e xp liq u e e sta e n tid a d y se a p u n ta n d ife re n -
te s h ip te sis. Pa re ce p ro b a b le q u e la a cu m u la ci n d e
cie rta s su sta n cia s d u ra n te e l su e o d e te rm in e la e sti-
m u la ci n d e lo s m scu lo s d e la s e xtre m id a d e s in fe rio -
re s d u ra n te la n o ch e . La fla ccid e z m u scu la r ta m b i n
p u e d e p re d isp o n e r a l e sp a sm o p o r p re se n ta r e l m scu -
lo u n to n o in a d e cu a d o p a ra lim ita r la s co n tra ccio n e s d e
ca r cte r e sp o n t n e o
5
. Alg u n o s e stu d io s in fo rm a n so b re
h a lla zg o s in d ica tivo s d e la e xiste n cia d e a lte ra cio n e s e n
la e xcita b ilid a d d e la s m o to n e u ro n a s a lfa co m o fa cto r
fisio p a to l g ico re sp o n sa b le e n e ste p ro ce so ; p o stu la n
q u e e sta ra n im p lica d o s m e ca n ism o s ce n tra le s y p e rif -
rico s
6 , 7
. Ad e m s, in ve stig a cio n e s re cie n te s e n e l ca m p o
d e la n e u ro fisio lo g a d e ja n p o ca s d u d a s a ce rca d e q u e
lo s ca la m b re s m u scu la re s so n ca u sa d o s p o r la h ip e re x-
cita b ilid a d d e la s n e u ro n a s m o to ra s e sp in a le s m e d ia d a
p o r ca m b io s p re sin p tico s
8
.
Au n q u e lo s ca la m b res n o ctu rn o s id io p tico s so n lo s
m s co m u n es y co n stitu yen u n a p ro p o rci n sig n ifica tiva
d e ca so s
3
, el d ia g n stico etio l g ico es a m p lio e in clu ye
d iversa s ca u sa s: d istu rb io s h id ro electro ltico s rela cio n a -
d o s co n la h em o d i lisis, el ejercicio o el ca lo r g o lp e d e
ca lo r ; en ferm ed a d es en d o crin o -m eta b lica s: d isfu n ci n
tiro id ea el h ip o tiro id ism o a g u d o p u ed e cu rsa r co n d o lo -
res m u scu la res g ra ves, ca la m b res, esp a sm o s y rig id ez)
9
,
d ia b etes, g o ta
1 0
, u rem ia
7
, cirro sis
1 1
, en ferm ed a d d e
M cArd le d eficien cia d e m io fo sfo rila sa )
1 2
; h em a to l g i-
ca s
1 3
; n eu ro l g ica s: n eu ro p a ta s p erifrica s
6 , 1 4
, esclero -
sis m ltip le
1 5
, esclero sis la tera l a m io tr fica , tta n o s,
in to xica ci n p o r estricn in a , d isto n a s rela cio n a d a s co n
m ed ica cio n es a n tip sic tica s ; ta m b in se o b serva n en la
fa se p ro d r m ica d e la en ferm ed a d d e Pa rkin so n 4 -6
a o s p revio s a la a p a rici n d e la cln ica cl sica )
1 6
; sn -
d ro m e m io fa scia l d el m scu lo g a stro cn em io
1 7
; fa cto res
PREVALENCIA Y ETIOPATOGENIA
INTRODUCCIN
R E V I S I N
mg
SUMARIO
N 5 7 - O C T U B R E 2 0 0 3 - P G 5 5 3 - 5 6 0
R E V I S T A D E L A S E M G
5 5 4 C a l a m b r e s n o c t u r n o s
o cu p a cio n a les p o stu ra les sirva co m o ejem p lo el ca la m -
b re d el escrib ien te, d isto n a fo ca l frecu en te d el a d u lto en
el q u e la s p o stu ra s y m o vim ien to s d ist n ico s se p ro d u -
cen n ica m en te d u ra n te la escritu ra co n p lu m a o l p iz,
im p o sib ilit n d o la h a b itu a lm en te, n o a fect n d o se la s
d em s a ctivid a d es m o to ra s en la s q u e se u tiliza la
m ism a m u scu la tu ra ; en o ca sio n es se p u ed e p ro d u cir u n
tra sto rn o sim ila r en lo s m sico s ; tra ta m ien to co n cierto s
f rm a co s co m o lo s d iu rtico s, b eta a g o n ista s y a n ta g o -
n ista s d e lo s ca n a les d el ca lcio
4
sin em b a rg o , en a lg u -
n o s estu d io s n o se o b jetiva evid en cia d e a so cia ci n d e
esto s f rm a co s co n ca la m b res n o ctu rn o s
1 4
. Au n q u e lo s
ca la m b res n o so n ca ra cterstico s d e la s en ferm ed a d es
m u scu la res p rim a ria s, ta m b in se o b serva n en la d istro -
fia m u scu la r d e D u ch en n e y fo rm a s rela cio n a d a s.
Lo s ca la m b re s a fe cta n co n fre cu e n cia a in d ivid u o s
co n cirro sis, y se p ie n sa q u e p u e d e n se r u n sn to m a d e
la e n fe rm e d a d
1 1 , 1 8
. En e sto s ca so s la fisio p a to lo g a
ta m p o co e st co m p le ta m e n te cla ra , p e ro p a re ce e xis-
tir re la ci n e n tre e l d ficit d e zin c y la p re se n cia d e
ca la m b re s, p o r lo q u e e sto s e n fe rm o s p o d ra n b e n e fi-
cia rse d e tra ta m ie n to e sp e cfico
1 8
.
La s n e o p la si a s co n sti tu ye n o tro g ru p o e ti o l g i co
i m p o rta n te . La e va lu a ci n i n i ci a l d e e sto s e n fe rm o s
d e b e r a i n clu i r u n a e xp lo ra ci n n e u ro l g i ca d e ta lla -
d a , u n p e rfi l b i o q u m i co co n n i ve le s d e m a g n e si o y
e n zi m a s m u scu la re s, y p ru e b a s d e e le ctro d i a g n sti -
co
7
. S te i n e r e va lu a 5 0 p a ci e n te s co n c n ce r y cl -
n i ca d e ca la m b re s, e n co n tra n d o a lte ra ci o n e s n e u ro -
l g i ca s, m u scu la re s o b i o q u m i ca s e n e l 8 2 % d e lo s
p a ci e n te s; a fe cta b a n p ri n ci p a lm e n te a l si ste m a n e r-
vi o so p e ri f ri co , o b se rva n d o n e u ro p a t a p e ri f ri ca
e n 2 2 p a ci e n te s, ra d i cu lo p a t a s e n 1 7 p a ci e n te s 6
co n m e t sta si s le p to m e n i n g e a s) y p o li m i o si ti s e n
d o s p a ci e n te s. Ta m b i n o b je ti v u n ca so d e h i p o -
m a g n e se m i a . La m a yo r a d e ca u sa s i d e n ti fi ca b le s
d e ca la m b re s e sta b a n re la ci o n a d o s co n m e t sta si s,
co m p li ca ci o n e s n o m e ta st si ca s d e l p ro ce so d e b a se
1 4 p a ci e n te s) , o e fe cto s se cu n d a ri o s d e su tra ta -
m i e n to
7 , 1 9
. C o n clu ye q u e lo s ca la m b re s m u scu la re s
e n p a ci e n te s co n c n ce r d e b e n a le rta r d e la p re -
se n ci a d e d i sfu n ci n n e u ro l g i ca se cu n d a ri a
1 9
,
u ti li z n d o se a g e n te s e sta b i li za d o re s d e m e m -
b ra n a q u i n i n a , fe n i to n a , ca rb a m a ce p i n a )
se g n e l p re d o m i n i o n o ctu rn o o d i u rn o d e la cl -
n i ca
7
.
Ta m b i n se e n cu e n tra u n in cre m e n to sig n ifica tivo
d e la fre cu e n cia d e ca la m b re s n o ctu rn o s e n p a cie n te s
co n e n fe rm e d a d va scu la r a rte ria l p e rif rica
1 , 2 0 , 2 1
e
in su ficie n cia ve n o sa cr n ica
2 2
. Asim ism o , e n o tro s p ro -
ce so s co m o la fib ro m ia lg ia y la a rtritis re u m a to id e se
o b je tiva u n a m a yo r p re va le n cia d e ca la m b re s n o ctu r-
n o s q u e e n la p o b la ci n g e n e ra l
2 3 , 2 4
.
Po r lti m o , se h a i d e n ti fi ca d o e n J a p n u n s n -
d ro m e co n a g re g a ci n fa m i li a r. C h i b a e stu d i a 1 4
i n d i vi d u o s d e cu a tro g e n e ra ci o n e s d e u n a m i sm a
fa m i li a q u e p re se n ta b a n cl n i ca d e ca la m b re s
d u ra n te e l su e o y e l e je rci ci o , co n p ro b a b le h e re n -
ci a a u to s m i ca d o m i n a n te , re a li za n d o e stu d i o s
e le ctro fi si o l g i co s, b i o p si a m u scu la r y n e rvi o sa , a tri -
b u ye n d o e ste s n d ro m e a a lg n ti p o d e p o li n e u ro -
p a t a
2 5
.
Idioptica
Trastornos hidroelectrolticos
Hipotiroidismo
Diabetes
Gota
Uremia
Cirrosis
Enfermedad de McArdle
Enfermedades hematolgicas
Neuropatas perifricas
Esclerosis mltiple
Esclerosis lateral amiotrfica
Enfermedad de Parkinson
Ttanos
Intoxicacin por estricnina
Distonas
Sndrome miofascial del msculo gastrocnemio
Factores ocupacionales-posturales
Frmacos
Neoplasias
Arteriopata perifrica
Insuficiencia venosa crnica
Fibromialgia
Artritis reumatoide
Sndrome familiar de calambres musculares
Tabla 1. ETIOLOGA DE LOS CALAMBRES
R E V I S I N
mg
S E M G
N 5 7 - O C T U B R E 2 0 0 3 - P G 5 5 5 5 5 5 N 5 7 - O C T U B R E 2 0 0 3 - P G 5 5 3 - 5 6 0
G e n e ra lm e n te m e d ia n te u n a h isto ria cln ica d e ta -
lla d a y e l e xa m e n fsico se p u e d e d ife re n cia r e n tre
ca la m b re s d e e tio lo g a id e n tifica b le y lo s d e ca u sa id io -
p tica . La s e xp lo ra cio n e s co m p le m e n ta ria s so n in n e -
ce sa ria s a m e n o s q u e tra s la a n a m n e sis se so sp e ch e
ca u sa se cu n d a ria .
El d ia g n stico d ife re n cia l d e b e re a liza rse co n o tro s
p ro ce so s q u e ta m b i n p ro d u ce n d o lo r e n e xtre m id a -
d e s, co m o e l sn d ro m e d e p ie rn a s in q u ie ta s o a ca ti-
sia
2 6
, e l sn d ro m e co m p a rtim e n ta l cr n ico d e p o rtista s
j ve n e s co n d o lo r e n p a n to rrilla tra s e je rcicico fsico ) , la
o ste o a rtritis d e ca d e ra y la cla u d ica ci n n e u ro g n ica
p o r e ste n o sis d e ca n a l lu m b a r (Tabla 1).
N in g u n o d e lo s tra ta m ie n to s p ro p u e sto s p a ra lo s
ca la m b re s n o ctu rn o s re su lta co n clu ye n te m e n te e fe c-
tivo , a u n q u e m u ch o s p a cie n te s re fie re n a livio sin to -
m tico co n a lg u n o d e e llo s, ta n to e n m o n o te ra p ia
co m o co m b in a d o s. S e re co m ie n d a e l a b o rd a je n o
fa rm a co l g ico m a sa je s y e stira m ie n to s d e l g ru p o
m u scu la r a fe cta d o ) co m o tra ta m ie n to d e p rim e ra
ln e a e n lo s ca so s id io p tico s
2 2 , 2 4
y e n lo s ca la m b re s
d e lo s n i o s
3
. Pa ra lo s d e ca u sa n o id io p tica , e l tra -
ta m ie n to co n siste e n e l d e l tra sto rn o su b ya ce n te si
fu e ra p o sib le ; e n ca so co n tra rio y se d isp o n e d e l
sig u ie n te a rse n a l te ra p u tico :
SULFATO DE QUININA
Au n q u e p a ra a lg u n o s a u to re s e l su lfa to d e q u in in a
co n stitu ye u n a o p ci n d e tra ta m ie n to e fe ctivo y se g u ro
e n lo s ca so s id io p tico s
2 6
, su e fica cia n o h a sid o e sta -
b le cid a d e fin itiva m e n te co n e n sa yo s cln ico s
2 7
; a d e m s,
su u tiliza ci n e s co n tro ve rtid a a p e sa r q u e a p rin cip io s
d e la d ca d a a n te rio r re su lta d o s d e e stu d io s te rica -
m e n te b a sa d o s e n la e vid e n cia fu n d a m e n ta b a n la u tili-
za ci n d e la q u in in a -ju n to co n e je rcicio s d e e stira -
m ie n to - co m o tra ta m ie n to d e e le cci n )
2 8
. La FD A Food
and Drug Administration a le rta so b re la s re a ccio n e s d e
h ip e rse n sib ilid a d p o te n cia lm e n te fa ta le s y la tro m b o ci-
to p e n ia e n re la ci n co n la u tiliza ci n d e d ich o f rm a -
co
1 3 , 2 0 , 2 7 , 2 9 , 3 0
. Este o rg a n ism o n o a p ru e b a su u tiliza ci n
e n e sta e n tid a d
3 1
, y re co m ie n d a n o p re scrib ir q u in in a
e n e l tra ta m ie n to a la rg o p la zo d e lo s ca la m b re s m u s-
cu la re s
3 2
. Ad e m s, e s u n f rm a co co n tra in d ica d o e n
e m b a ra za d a s y e n fe rm o s co n d isfu n ci n h e p tica
1 3
.
El siste m a d e fa rm a co vig ila n cia fra n c s re a liz u n
e stu d io d e la s re a ccio n e s a d ve rsa s re la cio n a d a s co n
q u in in a . Re visa n d o 5 8 ca so s a co n te cid o s e n tre 1 9 8 5 y
1 9 9 6 , la s re a ccio n e s d e h ip e rse n sib ilid a d m s fre -
cu e n te s q u e e n co n tra ro n co n sistie ro n e n e ru p ci n
cu t n e a p rp u ra , e xa n te m a , e rite m a m u ltifo rm e )
3 3
,
p ru rito , a n a fila xia , tro m b o p e n ia y h e p a titis
3 2
. La s
m a n ife sta cio n e s n e u ro se n so ria le s d e cin co n ism o , p a r-
ticu la rm e n te e l tin n itu s, so n d o sis d e p e n d ie n te s
3 4
, y
ra ra m e n te se o b se rva ro n co n la d o sifica ci n d e q u in i-
n a in d ica d a e n e l tra ta m ie n to d e lo s ca la m b re s. A l
i g u a l q u e e n A u stra li a y U S A , n o se n o tifica ro n
fa lle cim ie n to s p o r e ste f rm a co
3 2
.
Se h a n d o cu m en ta d o rea ccio n es d e h ep a to to xicid a d
in d u cid a s p o r q u in in a , p resen ta d a s co n cln ica d e n u se-
a s, v m ito s, m ia lg ia s g en era liza d a s, cefa lea , fieb re, esca -
lo fro s y rig id ez, q u e a so cia n u n a u m en to d e la s co n cen -
tra cio n es srica s d e G O T, G PT, G G T, LD H y fo sfa ta sa a lca -
lin a . Si se su sp en d e el tra ta m ien to lo s sn to m a s se resu el-
ven en 4 8 h o ra s y lo s p a r m etro s d e fu n cio n a lism o
h ep tico se n o rm a liza n en tres o cu a tro d a s
3 5
.
La litera tu ra m d ica reco g e q u in ce ca so s d e sn d ro -
m e u rm ico h em o ltico in d u cid o s p o r este f rm a co . El
m eca n ism o etio p a to g n ico in icia l es la p ro d u cci n d e
a n ticu erp o s d ep en d ien tes d e q u in in a q u e rea ccio n a n
n ica m en te co n tra el co m p lejo g lico p ro teico p la q u eta rio
G PIb /IX. Esto s a n ticu erp o s a ct a n co m o m ed ia d o res en
la a ctiva ci n d e la clu la en d o telia l. El co n ta cto p o sterio r
co n q u in in a d esen ca d en a la rea cci n d e lo s a n ticu erp o s
co n tra lo s co m p lejo s p la q u eta rio s G PIb /IX y G PIIb /IIIa ,
clu la s en d o telia les y leu co cito s y p ro d u ce d a o en d o te-
lia l q u e co n d icio n a la a p a rici n d e n efro p a ta , a n em ia
h em o ltica m icro a n g io p tica y tro m b o cito p en ia
3 6
. El tra -
ta m ien to reco m en d a d o es la p la sm a fresis, esp ecia l-
m en te en ca so s g ra ves; n o existen fa llecim ien to s d o cu -
m en ta d o s p o r esta ca u sa
3 1
.
Ta m b i n se h a d e scrito to xicid a d o cu la r e n ca so s d e
so b re d o sifica ci n vo lu n ta ria co n q u in in a , d o n d e se
o b se rva d e sd e u n a d ism in u ci n d e a g u d e za visu a l,
TRATAMIENTO
R E V I S I N
mg
S E M G
R E V I S T A D E L A S E M G
5 5 6 C a l a m b r e s n o c t u r n o s
h a sta ce g u e ra
3 7
, y a lg n ca so d e fo to se n si b i li d a d
y n e cro si s a cra l p o r e sp a sm o va scu la r i n d u ci d o
p o r e ste f rm a co
3 8
.
D e te rm in a d a s b e b id a s co m e rcia le s a g u a t n ica )
co n tie n e n q u in in a , p e ro o m ite n la co m p o sici n y lo s
e fe cto s se cu n d a rio s p o te n cia le s d e riva d o s d e su co n -
su m o , lo q u e su p o n e u n rie sg o p a ra la sa lu d
1 3
, p o r lo
q u e d e b e ra in fo rm a rse cla ra m e n te a p re scrip to re s y
p a cie n te s so b re la p e lig ro sid a d d e la s re a ccio n e s
in m u n o a l rg ica s re la cio n a d a s co n e sta su sta n cia
3 2
.
Alg u n o s a u to re s su g ie re n q u e la q u in in a e s e fe cti-
va e n la d ism in u ci n d e la fre cu e n cia d e lo s ca la m -
b re s, p e ro n o d e su g ra ve d a d y d u ra ci n
1 3 , 3 9 , 4 0
. S in
e m b a rg o o tro s e stu d io s d e m u e stra n u n a d ism in u ci n
e sta d stica m e n te sig n ifica tiva e n la d u ra ci n d e lo s
e p iso d io s
4 1
y e l n d ice d e g ra ve d a d d e l d o lo r
4 2
.
Existe n a rtcu lo s q u e critica n e sta s co n clu sio n e s, lo
q u e in d ica q u e e l e m p le o d e e ste f rm a co e n lo s
ca la m b re s sim p le s e s in a d e cu a d o y se b a sa g e n e ra l-
m e n te e n re su lta d o s co n tro ve rtid o s d e e n sa yo s cln i-
co s d e p e q u e o ta m a o m u e stra l y m a l d ise a d o s,
co n e xce p ci n d e a lg u n a s re visio n e s y m e ta n lisis.
M a n -S o n -H in g re visa o ch o e n sa yo s cln ico s d o b le
cie g o 6 5 8 p a cie n te s) y co n clu ye q u e la q u in in a e s
e fica z e n la p re ve n ci n d e lo s ca la m b re s n o ctu rn o s
re d u cci n d e 3 , 6 ca la m b re s m e n su a le s e n re la ci n
co n p la ce b o , re d u cci n d e l rie sg o re la tivo R R ) d e
2 1 % ) , p e ro co n re su lta d o s m u ch o m s m o d e sto s q u e
lo s p u b lica d o s e n lo s e stu d io s in d ivid u a le s 8 , 8 3
ca la m b re s m e n su a le s m e n o s co m p a ra n d o co n p la ce -
b o , re d u cci n d e l R R d e 4 3 % )
4 3
. Villa n i ta m b i n re visa
d ie z e n sa yo s cln ico s y u n m e ta n lisis p u b lica d o s e n tre
1 9 8 3 y 1 9 9 5 . Exp o n e q u e lo s re su lta d o s so n in co m -
p le to s, d ifcile s d e in te rp re ta r, n o a p o rta n in fo rm a ci n
so b re la d o sifica ci n n i la d u ra ci n p tim a d e l tra ta -
m ie n to , y p re se n ta n co n clu sio n e s co n tra d icto ria s
4 4
.
D o s m e ta n lisis d e e n sa yo s co m p a ra tivo s cru za d o s
in d ica n q u e e l b e n e ficio d e la q u in in a e s in sig n ifica n -
te e vita n m e n o s d e u n ca la m b re p o r se m a n a d e tra -
ta m ie n to ) ; a d vie rte n d e lo s e fe cto s a d ve rso s p o te n -
cia lm e n te fa ta le s, so b re to d o h e m a to l g ico s, ta le s
co m o tro m b o cito p e n ia , a n e m ia h e m o ltica , p a n cito -
p e n ia y co a g u la ci n in tra va scu la r d ise m in a d a , y
e n cu e n tra n u n n d ice d e ri e sg o -b e n e fi ci o d e m a si a d o
d e sfa vo ra b le p a ra ju stifica r su u tiliza ci n
3 4
.
VERAPAMILO
B a lto d a n o y co la b o ra d o re s re a liza ro n u n e stu d io
co n o ch o p a cie n te s e n tre 6 2 y 8 7 a o s q u e p re se n ta -
b a n ca la m b re s n o ctu rn o s re fra cta rio s a l tra ta m ie n to
co n su lfa to d e q u in in a y lo su stitu ye n p o r ve ra p a m il a
d o sis n ica n o ctu rn a d e 1 2 0 m g d u ra n te o ch o se m a -
n a s. La re sp u e sta a l tra ta m ie n to se va lo r m e d ia n te
re visio n e s se m a n a le s p o r e l m d ico d e Ate n ci n
Prim a ria y d ia ria m e n te co n lo s d a to s re g istra d o s p o r
la s u n id a d e s d e e n fe rm e ra d u ra n te e l e stu d io ; se
o b je tiv la d e sa p a rici n d e la cln ica . Esto s re su lta d o s
m e re ce n fu tu ra s in ve stig a cio n e s co n u n a m u e stra m s
a m p lia p a ra d e te rm in a r su sig n ifica ci n
4 5
.
VITAMINA E
Ro ca re a liz u n e stu d io ra n d o m iza d o d o b le cie g o
p a ra d e te rm in a r la fre cu e n cia , g ra ve d a d y tra ta m ie n -
to d e lo s ca la m b re s e n m ie m b ro s in fe rio re s e n 4 0
p a cie n te s so m e tid o s a d i lisis. Lo s p a cie n te s re cib ie ro n
in icia lm e n te d o s m e se s d e tra ta m ie n to co n p la ce b o y
co n tin a n e n u n a se g u n d a fa se d e o ch o se m a n a s co n
3 2 5 m g d ia rio s d e q u in in a o 4 0 0 U I d e vita m in a E . D e
lo s 2 9 p a cie n te s q u e co m p le ta ro n e l e stu d io , 1 6
re cib ie ro n q u in in a y 1 3 vita m in a E . D u ra n te e l tra -
ta m ie n to co n p la ce b o se o b je tiv e n e l g ru p o q u e
p o ste rio rm e n te se tra ta ra co n vita m in a E u n a m e d ia
d e 1 0 , 4 ca la m b re s m e n su a le s y d e 1 0 , 9 e n e l d e q u i-
n in a ; se re d u je ro n d e sp u s d e l tra ta m ie n to co n e sto s
f rm a co s a 3 , 3 y 3 , 6 re sp e ctiva m e n te , co n u n a d ism i-
n u ci n e sta d stica m e n te sig n ifica tiva e n e l n d ice d e
g ra ve d a d d e l d o lo r. Lo s re su lta d o s d e sp u s d e a m b o s
tra ta m ie n to s su g ie re n e fica cia sim ila r, co n u n in te rva lo
d e co n fia n za d e l 9 5 % . C o n sid e ra n d o la to xicid a d
p o te n cia l d e la q u in in a , e l p re se n te e stu d io re co -
m ie n d a la vita m in a E co m o tra ta m ie n to d e e le cci n
in icia l e n e ste tip o d e p a cie n te s
2 6 , 4 2
.
C o n n o lly ta m b i n co m p a ra la e fica cia y se g u rid a d
d e la vita m in a E y e l su lfa to d e q u in in a e n e l tra ta -
m ie n to d e lo s ca la m b re s n o ctu rn o s, co n co n clu sio n e s
d ife re n te s. Re a liza u n e stu d io d o b le cie g o ra n d o m iza -
R E V I S I N
mg
N 5 7 - O C T U B R E 2 0 0 3 - P G 5 5 3 - 5 6 0
S E M G
R E V I S T A D E L A S E M G 5 5 7
N 5 7 - O C T U B R E 2 0 0 3 - P G 5 5 3 - 5 6 0
C a l a m b r e s n o c t u r n o s
d o co n 2 7 va ro n e s e n tre 3 8 y 7 3 a o s, q u e p re se n ta n
a l m e n o s se is e p iso d io s d e ca la m b re s n o ctu rn o s m e n -
su a le s. Lo s su je to s so n d istrib u id o s e n tre s g ru p o s, y se
le s a sig n a tra ta m ie n to co n su lfa to d e q u in in a 2 0 0 m g
e n la ce n a y 3 0 0 m g a n te s d e d o rm ir , vita m in a E 8 0 0
U a n te s d e a co sta rse ) o p la ce b o , d u ra n te cu a tro se m a -
n a s. C o n n o lly o b je tiva q u e la vita m in a E n o e s e fe ctiva
e n la re d u cci n d e la fre cu e n cia , g ra ve d a d n i tra sto r-
n o s d e l su e o re la cio n a d o s, m ie n tra s q u e la q u in in a s
re d u ce la fre cu e n cia d e ca la m b re s y tra sto rn o s d e l
su e o e n co m p a ra ci n co n p la ce b o , p e ro n o la g ra ve -
d a d d e lo s m ism o s. O b se rva q u e 1 3 d e lo s 2 7 p a cie n -
te s p re se n ta n a l m e n o s u n a re d u cci n d e l 5 0 % e n e l
n m e ro d e ca la m b re s m ie n tra s sig u e n tra ta m ie n to
co n q u in in a ; se o b je tiva la re sp u e sta e n lo s p rim e ro s
tre s d a s, co n a p a rici n d e e fe cto s se cu n d a rio s m e n o -
re s d u ra n te e l tie m p o d e tra ta m ie n to
5 3
.
MAGNESIO
En u n e stu d io ra n d o m iza d o d o b le cie g o se in clu y a
9 3 p a cie n te s d e u n a cln ica u n ive rsita ria d e B u e n o s
Aire s q u e p re se n ta ro n a l m e n o s se is ca la m b re s e n e l
m e s p re vio . Se e sta b le cie ro n d o s g ru p o s d e tra ta m ie n -
to , u n o co n d o sis o ra l d e 9 0 0 m g d e citra to d e m a g n e -
sio d o s ve ce s a l d a d u ra n te u n m e s, y o tro co n p la ce -
b o ; n o se o b je tiva ro n d ife re n cia s sig n ifica tiva s e n tre
a m b o s g ru p o s
4 6
. Sin e m b a rg o , u n h o sp ita l u n ive rsita rio
su e co re a liz u n e stu d io p ro sp e ctivo ra n d o m iza d o
d o b le cie g o co n 7 3 e m b a ra za d a s q u e p re se n ta b a n cl-
n ica d e ca la m b re s; o b se rva ro n q u e la s p a cie n te s q u e
p re se n ta b a n n ive le s s rico s d e m a g n e sio lm ite s o p o r
d e b a jo d e l u m b ra l d e n o rm a lid a d y q u e fu e ro n tra ta d a s
co n su p le m e n to s o ra le s d e m a g n e sio , d ism in u a n la cl-
n ica d e ca la m b re s e n co m p a ra ci n co n e l g ru p o p la ce -
b o , co n re su lta d o s e sta d stica m e n te sig n ifica tivo s
4 7
.
O tro s e stu d io s a n a liza n si la s sa le s d e m a g n e sio
ta m b i n so n e fe ctiva s e n e l tra ta m ie n to d e lo s ca la m -
b re s n o ctu rn o s e n n o g e sta n te s. Ro ffe re a liz d u ra n te
se is se m a n a s u n e stu d io cru za d o ra n d o m iza d o d o b le
cie g o se le ccio n a n d o a 4 4 in d ivid u o s co n cln ica ; 2 7
co m e n za ro n tra ta m ie n to co n p la ce b o y 1 7 co n citra to
d e m a g n e sio a d o sis d e 3 0 0 m g d ia rio s. Lo s re su lta d o s
o b se rva d o s m o stra ro n u n a te n d e n cia sig n ifica tiva a la
d ism in u ci n d e lo s sn to m a s y m e jo ra cln ica su b je tiva
d u ra n te e l tra ta m ie n to co n m a g n e sio ; n o se e n co n tra -
ro n d ife re n cia s e n la g ra ve d a d y d u ra ci n d e lo s
ca la m b re s, lo q u e su g ie re e n e sp e ra d e fu tu ro s e stu -
d io s q u e re fre n d e n e sto s re su lta d o s) q u e la s sa le s d e
m a g n e sio p o d ra n se r e fe ctiva s e n e l tra ta m ie n to d e lo s
ca la m b re s n o ctu rn o s ta m b i n e n n o g e sta n te s
4 8
.
GABAPENTINA
M u e lle r y co la b o ra d o re s re a liza ro n u n e stu d io co n
1 5 p a cie n te s e n tre 1 8 y 5 0 a o s d ia g n o stica d o s d e
e scle ro sis m ltip le y co n cln ica d e ca la m b re s e n e xtre -
m id a d e s in fe rio re s q u e in te rfe ra n co n la a ctivid a d d ia -
ria y co n e l su e o . Lo s p a cie n te s re cib ie ro n p la ce b o o
4 0 0 m g d e g a b a p e n tin a tre s ve ce s a l d a d u ra n te 4 8
h o ra s, n o se m o d ific su tra ta m ie n to d e b a se . Se a n a -
liza ro n lo s d a to s o b te n id o s tra s a p lica r la s e sca la s d e
in ca p a cid a d d e K u rtzke y d e Ash wo rth ; se o b se rv u n a
m e jo ra e sta d stica m e n te sig n ifica tiva e n e l g ru p o d e
p a cie n te s tra ta d o s co n g a b a p e n tin a y se p o stu l q u e la
g a b a p e n tin a p u e d e se r d e u tilid a d e n e l tra ta m ie n to d e
lo s ca la m b re s a so cia d o s a e scle ro sis m ltip le
1 5
.
S e rra o ta m b i n e va lu la e fica cia y se g u rid a d d e la
g a b a p e n tin a e n lo s ca la m b re s m u scu la re s m e d ia n te
u n e n sa yo co n 3 0 p a cie n te s q u e p re se n ta b a n cln ica
e sta b le d e la rg a d u ra ci n y m s d e cin co e p iso d io s
se m a n a le s d e ca la m b re s. Tra s d o s se m a n a s d e tra ta -
m ie n to , la g a b a p e n tin a a d o sis d e 6 0 0 m g d ia rio s se
m o str e fe ctiva e n la re d u cci n d e la fre cu e n cia y g ra -
ve d a d d e lo s ca la m b re s y lo s tra sto rn o s d e l su e o a so -
cia d o s. Al m e s co n u n a d o sis m e d ia d e 8 2 5 3 5 m g ) ,
to d o s lo s e n fe rm o s h a b a n re sp o n d id o a l tra ta m ie n to ,
y e l 6 6 % p re se n ta b a re m isi n to ta l d e lo s sn to m a s.
D e sp u s d e tre s m e se s d o sis m e d ia d e 8 9 2 1 8 0
m g ) lo s ca la m b re s h a b a n d e sa p a re cid o e n to d o s lo s
p a cie n te s y se m a n te n a n a sin to m tico s a lo s se is
m e se s, sin e fe cto s se cu n d a rio s re le va n te s. Ad e m s
e va lu co n p a r m e tro s n e u ro fisio l g ico s o b je tivo s la
fre cu e n cia u m b ra l d e lo s ca la m b re s e n u n a m u e stra
d e 1 0 p a ci e n te s a n te s y d u ra n te e l tra ta m ie n to ) ;
d e te ct q u e la g a b a p e n tin a in cre m e n t e ste u m b ra l
y re to rn a b a a va lo re s n o rm a le s. E sto s re su lta d o s
su g ie re n q u e la g a b a p e n tin a a d o sis d e 6 0 0 -1 . 2 0 0
R E V I S I N
mg
S E M G
N 5 7 - O C T U B R E 2 0 0 3 - P G 5 5 8
R E V I S T A D E L A S E M G
5 5 8 N 5 7 - O C T U B R E 2 0 0 3 - P G 5 5 3 - 5 6 0
C a l a m b r e s n o c t u r n o s
m g d ia rio s p o d ra se r d e u tilid a d e n e l tra ta m ie n to
d e lo s ca la m b re s
4 9 , 5 0
.
SALES DE TEOFILINA
G o rlich seleccio n a 1 6 4 p a cien tes co n cln ica d e a l
m en o s 3 ca la m b res n o ctu rn o s p o r sem a n a p a ra u n estu -
d io m u lticn trico d o b le cieg o d e 3 sem a n a s d e d u ra ci n ,
in ten ta n d o d eterm in a r la efica cia y la to lera n cia d e la
co m b in a ci n d e su lfa to d e q u in in a y teo filin a etilen o d ia -
m in a fren te a su lfa to d e q u in in a y p la ceb o . Lo s resu lta -
d o s m o stra ro n q u e la co m b in a ci n d e a m b o s f rm a co s
d u ra n te a l m en o s 1 1 d a s p ro d u ca u n d escen so sig n ifi-
ca tivo d e lo s ca la m b res en co m p a ra ci n co n p la ceb o y
q u in in a co n u n in terva lo d e co n fia n za d el 9 5 % )
5 1
.
M o rl ta m b in rea liz u n estu d io d o b le cieg o co n 2 2
p a cien tes co n cln ica d e ca la m b res n o ctu rn o s, tra ta d o s
co n u n a co m b in a ci n d e su lfa to d e q u in in a y a m in o filin a
d u ra n te cu a tro sem a n a s. Se d etect u n a red u cci n sig n i-
fica tiva en el n m ero y en la in ten sid a d d e lo s ca la m b res
en el g ru p o d e en ferm o s tra ta d o s co n la co m b in a ci n , sin
m o d ifica ci n d e p a r m etro s b io q u m ico s, n i a p a rici n d e
efecto s secu n d a rio s d e im p o rta n cia
1 0
. Esto s en sa yo s cl-
n ico s n o a n a liza n la efica cia d e la s sa les d e teo filin a
co m o tra ta m ien to en m o n o tera p ia d e lo s ca la m b res n o c-
tu rn o s, n o existien d o b ib lio g ra fa a l resp ecto .
INFILTRACIN DELPUNTOGATILLODELMSCULOGASTROCNEMIO
Pra te e p a va n ich se le ccio n 2 4 in d ivid u o s co n sn -
d ro m e m io fa scia l d e l m scu lo g a stro cn e m io y ca la m -
b re s n o ctu rn o s; lo s 1 2 p a cie n te s d e l p rim e r g ru p o fu e -
ro n tra ta d o s co n in filtra cio n e s d e xilo ca n a e n e l p u n to
g a tillo d e l g a stro cn e m io , a d m in istra n d o a lo s p a cie n -
te s d e l g ru p o a lte rn a tivo 3 0 0 m g d e q u in in a su lfa to p o r
va o ra l. S e p la n te u n p e ro d o d e tra ta m ie n to d e cu a -
tro se m a n a s co n se g u im ie n to p o ste rio r d e u n m e s,
e sta b le cie n d o u n a va lo ra ci n cu a n tita tiva d e lo s
ca la m b re s e n t rm in o s d e fre cu e n cia , d u ra ci n , in te n -
sid a d d e l d o lo r y u m b ra l d e d o lo r d e l p u n to g a tillo d e l
g a stro cn e m io ) a n te s, d u ra n te e l tra ta m ie n to y a l fin a l
d e l p e ro d o d e se g u im ie n to . Lo s re su lta d o s m o stra ro n
u n a re d u cci n e sta d stica m e n te sig n ifica tiva d e lo s
ca la m b re s e n a m b o s g ru p o s m e d id a co n lo s p a r m e -
tro s cu a n tita tivo s e stu d ia d o s) , co n u n in te rva lo d e co n -
fia n za d e l 9 5 % , sin o b je tiva rse d ife re n cia s sig n ifica tiva s
e n tre a m b o s d u ra n te e l p e ro d o d e tra ta m ie n to .
Ta m b i n se o b se rv e n e l p rim e r g ru p o u n in cre -
m e n to e n e l u m b ra l d e d o lo r d e l p u n to g a tillo d e l g a s-
tro cn e m io co m p a ra n d o e l p e ro d o p re tra ta m ie n to co n
e l fin a l d e l se g u im ie n to . El b e n e ficio d e a m b o s tra ta -
m ie n to s p e rsisti d u ra n te la s se m a n a s d e se g u im ie n to ,
p e ro lo s re su lta d o s d e la va lo ra ci n cu a n tita tiva fu e ro n
sig n ifica tiva m e n te m e jo re s p a ra e l g ru p o tra ta d o co n
in filtra cio n e s. Este e stu d io d e m u e stra q u e e l tra ta m ie n -
to co n in filtra cio n e s d e lo s ca la m b re s n o ctu rn o s a so -
cia d o s co n sn d ro m e m io fa scia l e s ta n e fe ctivo co m o la
q u in in a o ra l y q u e su b e n e ficio e s m s p ro lo n g a d o
1 7
.
VITAMINA B
C h a n g y co ls re a li za n u n e stu d i o p a ra e va lu a r la
e fica cia y se g u rid a d d e u n co m p le jo vita m in co B e n 2 8
a n cia n o s co n ca la m b re s n o ctu rn o s q u e in te rfe ra n co n
e l su e o . Tra ta ro n 1 4 p a cie n te s co n e l co m p le jo vita -
m n ico B fu rsu ltia m in a 5 0 m g , h id ro xico b a la m in a 2 5 0
m g , fo sfa to d e p irid o xa l 3 0 m g , y rib o fla vin a 5 m g ) y a l
re sto co n p la ce b o , a d m in istra n d o lo s tra ta m ie n to s
ca d a 8 h o ra s, p ro g ra m a n d o re visio n e s q u in ce n a le s.
Tra s lo s tre s m e se s d e e stu d i o , e l 8 6 % d e lo s
p a ci e n te s tra ta d o s co n e l co m p le jo d e vi ta m i n a B
p re se n ta b a n u n a re d u cci n si g n i fi ca ti va d e la fre -
cu e n ci a , i n te n si d a d y d u ra ci n d e lo s ca la m b re s,
co n clu ye n d o q u e p u e d e co n sti tu i r u n a a lte rn a ti va
d e tra ta m i e n to re la ti va m e n te se g u ra y e fi ca z
3 0
.
SULFATO DE ZINC
Estu d io s re cie n te s o b se rva n re la ci n e n tre e l d ficit
d e zin c y la p re se n cia d e ca la m b re s e n e n fe rm o s co n
cirro sis. K u g e lm a s re a liz u n e n sa yo cln ico co n 1 2
p a cie n te s q u e su fra n a l m e n o s 3 e p iso d io s d e ca la m -
b re s p o r se m a n a , a d m in istr n d o le s 2 2 m g a l d a d e su l-
fa to d e zin c d u ra n te 1 2 se m a n a s. O b se rv q u e lo s
ca la m b re s a p a re ca n d u ra n te e l d e sca n so , p rin cip a l-
m e n te d u ra n te e l su e o . Lo s su p le m e n to s d e zin c m e jo -
ra ro n la cln ica a 1 0 d e lo s 1 2 p a cie n te s, o b je tiva d o
d e sa p a rici n co m p le ta d e sn to m a s e n 7 e n fe rm o s,
co n clu ye n d o q u e e l tra ta m ie n to p u e d e a l m e n o s m e jo -
ra r la cln ica d e ca la m b re s a so cia d o s a cirro sis
1 8
.
R E V I S I N
mg
N 5 7 - O C T U B R E 2 0 0 3 - P G 5 5 4 - 5 6 0 C a l a m b r e s n o c t u r n o s
S E M G
R E V I S T A D E L A S E M G 5 5 9
NAFTIDROFURILO
Yo u n g p la n te u n e n sa yo cln ico d o b le cie g o co n
1 4 e n fe rm o s, e n co n tra n d o q u e e l n a ftid ro fu rilo
va so d ila ta d o r ce re b ra l y p e rif rico ) re d u ca sig n ifi-
ca tiva m e n te la fre cu e n cia d e lo s ca la m b re s e in cre -
m e n ta b a e n u n 3 4 % lo s d a s lib re s d e cln ica , co n si-
d e r n d o lo u n a a lte rn a tiva e fe ctiva d e tra ta m ie n to
5 2
.
En vista d e lo s e fe cto s se cu n d a rio s p o te n cia le s d e
m u ch o s d e lo s tra ta m ie n to s p ro p u e sto s, la te ra p ia n o
fa rm a co l g ica e je rcicio s d e e stira m ie n to re g u la r p a sivo
d e l m scu lo o g ru p o m u scu la r a fe cta d o ) co n stitu ira e l
tra ta m ie n to d e p rim e ra e le cci n p a ra lo s ca la m b re s
n o ctu rn o s. D e la re visi n b ib lio g r fica d e lo s e stu d io s
re fe re n te s a la q u in in a se co n clu ye q u e a so cia e fe cto s
se cu n d a rio s p o te n cia lm e n te g ra ve s y n o e xiste n e vid e n -
cia s sig n ifica tiva s d e la e fica cia d e e ste f rm a co . Existe n
co n tro ve rsia s a ce rca d e la e fe ctivid a d d e la vita m in a E
e n e l tra ta m ie n to d e lo s ca la m b re s n o ctu rn o s. El ve ra -
p a m il, lo s co m p le jo s d e vita m in a B, la s sa le s d e m a g -
n e sio y e l n a ftid ro fu rilo p re cisa n d e e stu d io s m s
a m p lio s q u e co rro b o re n la sig n ifica ci n e sta d stica d e
lo s e stu d io s p u b lica d o s h a sta e l m o m e n to . La ca rb a -
m a ce p in a , f rm a co e sta b iliza d o r d e m e m b ra n a , p u e d e
p ro p o rcio n a r b e n e ficio sin to m tico
5 4
, p e ro n o e xiste n
e stu d io s re cie n te s co m p a r n d o la co n o tro s f rm a co s.
F i n a lm e n te , la g a b a p e n ti n a , e l su lfa to d e zi n c
y la s i n fi ltra ci o n e s d e l m scu lo g a ctro cn e m i o se
h a n d e m o stra d o ti le s n i ca m e n te e n la s p a to lo -
g a s p a ra la s q u e se h a n u ti li za d o e scle ro si s
m lti p le , ci rro si s y d o lo r m i o fa sci a l) . La e le va d a
p re va le n ci a d e e sta e n ti d a d e n la p o b la ci n
g e n e ra l y lo s re su lta d o s d e a lg u n o s e stu d i o s
i n d i ca n d o q u e lo s p a ci e n te s co n ca la m b re s n o c-
tu rn o s p re se n ta n m a yo r m o rb i li d a d a so ci a d a y se
le s p re scri b e m s m e d i ca ci n n o e sp e c fi ca p a ra
e ste p ro ce so ) q u e a su g ru p o co n tro l d e e d a d
1 4
fu n d a m e n ta n la n e ce si d a d d e l co n o ci m i e n to y
m a n e jo a d e cu a d o d e e sta e n ti d a d d e sd e
A te n ci n P ri m a ri a .
1. N a ylo r JR , Yo u n g JB. A g e n e ra l p o p u la tio n su rve y o f re st cra m p s. Ag e
Ag e in g 1 9 9 4 Se p ; 2 3 5 ) : 4 1 8 -2 0 .
2. Va lb o A, B o h m e r T. Le g cra m p s in p re g n a n cy--h o w co m m o n a re
th e y? Tid sskr N o r La e g e fo re n 1 9 9 9 Ap r 3 0 ; 1 1 9 1 1 ) : 1 5 8 9 -9 0 .
3. Le u n g AK , Wo n g B E , C h o H Y, C h a n PY. Le g cra m p s in ch ild re n . C lin
Pe d ia tr Ph ila ) 1 9 9 7 Fe b ; 3 6 2 ) : 6 9 -7 3 .
4. B a lto d a n o N , G a llo B V, We id le r D J. Ve ra p a m il vs q u in in e in re cu m -
b e n t n o ctu rn a l le g cra m p s in th e e ld e rly. Arch I n te rn M e d 1 9 8 8
Se p ; 1 4 8 9 ) : 1 9 6 9 -7 0 .
5. O rive JJ. Pie rn a s d o lo ro sa s ca la m b re s, cla u d ica ci n in te rm ite n te ) .
En : G u a d e Actu a ci n e n Ate n ci n Prim a ria 1 e d . B a rce lo n a : So cie d a d
Esp a o la d e M e d icin a d e Fa m ilia y C o m u n ita ria , 1 9 9 8 : 4 3 6 -4 1 .
6. Pa risi L, Se rra o M , Ro ssi P, Va le n te G , Fa tta p p o sta F, Pie re lli F, Am a b ile
G . Afte rd isch a rg e a ctivity in n e u ro p a th ic p a tie n ts with fre q u e n t m u scle
cra m p s. Acta N e u ro l Sca n d 2 0 0 0 D e c; 1 0 2 6 ) : 3 5 9 -6 2 .
7. Sie g a l T. M u scle cra m p s in th e ca n ce r p a tie n t: ca u se s a n d tre a tm e n t.
J Pa in Sym p to m M a n a g e 1 9 9 1 Fe b ; 6 2 ) : 8 4 -9 1 .
8. Ja n se n PH , Le clu se R G , Ve rb e e k AL. Pa st a n d cu rre n t u n d e rsta n -
d in g o f th e p a th o p h ysio lo g y o f m u scle cra m p s: wh y tre a tm e n t o f va rico -
se ve in s d o e s n o t re lie ve le g cra m p s. J Eu r Aca d D e rm a to l Ve n e re o l 1 9 9 9
M a y; 1 2 3 ) : 2 2 2 -9 .
9. K u n g AW, M a JT, Yu Yl, Wa n g C C . M yo p a th y in a cu te h yp o th yro id ism .
Po stg ra d M e d J 1 9 8 7 ; 6 3 : 6 6 1 -3 .
10. M o rl H , D ie te rich H A. N o ctu rn a l le g cra m p s--th e ir ca u se s a n d tre -
a tm e n t. M e d K lin 1 9 8 0 M a r 2 8 ; 7 5 7 ) : 2 6 4 -7 .
11. M a ro tta PJ, G ra zia d e i IW, G h e n t C N . M u scle cra m p s: a 'co m p lica -
tio n ' o f cirrh o sis. C a n J G a stro e n te ro l 2 0 0 0 N o v; 1 4 Su p p l D : 2 1 D -2 5 D .
12. Tsu jin o S, Sh a n ske S, D iM a u ro S. M o lecu la r g en etic h etero g en eity o f
m yo p h o sp h o ryla se d eficien cy M cArd les D isea se) . N En g l J M ed 1 9 9 3 ; 3 2 9 :
2 4 1 -5 .
13. B ra sic JR . Sh o u ld p e o p le with n o ctu rn a l le g cra m p s d rin k to n ic
wa te r a n d b itte r le m o n ? Psych o l Re p 1 9 9 9 Ap r; 8 4 2 ) : 3 5 5 -6 7 .
14. H a ske ll SG , Fie b a ch N H . C lin ica l e p id e m io lo g y o f n o ctu rn a l le g
cra m p s in m a le ve te ra n s. Am J M e d Sci 1 9 9 7 Ap r; 3 1 3 4 ) : 2 1 0 -4 .
15. M u e lle r M E , G ru e n th a l M , O lso n WL, O lso n WH . G a b a p e n tin fo r
re lie f o f u p p e r m o to r n e u ro n sym p to m s in m u ltip le scle ro sis. Arch Ph ys M e d
Re h a b il 1 9 9 7 M a y; 7 8 5 ) : 5 2 1 -4 .
16. G o n e ra EG , va n 't H o f M , B e rg e r H J, va n We e l C , H o rstin k M W.
Sym p to m s a n d d u ra tio n o f th e p ro d ro m a l p h a se in Pa rkin so n 's d ise a se . M o v
D iso rd 1 9 9 7 N o v; 1 2 6 ) : 8 7 1 -6 .
17. Pra te e p a va n ich P, K u p n ira tsa iku l V, C h a ro e n sa k T. Th e re la tio n sh ip
b e twe e n m yo fa scia l trig g e r p o in ts o f g a stro cn e m iu s m u scle a n d n o ctu rn a l
ca lf cra m p s. J M e d Asso c Th a i 1 9 9 9 M a y; 8 2 5 ) : 4 5 1 -9 .
18. K u g e lm a s M . Pre lim in a ry o b se rva tio n : o ra l zin c su lfa te re p la ce m e n t
is e ffe ctive in tre a tin g m u scle cra m p s in cirrh o tic p a tie n ts. J Am C o ll N u tr
2 0 0 0 Fe b ; 1 9 1 ) : 1 3 -5 .
BIBLIOGRAFA
CONCLUSIN
R E V I S I N
mg

Potrebbero piacerti anche