Trahamentu di un dikshonario bilingwe papiamentu-hulandes
Trahamentu di un dikshonario bilingwe papiamentu-hulandes no ta un trabou ku bo ta tuma riba bo pa prt. Ta hopi tempu i energia e ta tuma i ta basta trafat bo tin ku pasa den. Wl, pa esnan ku talbes no sa kuantu problema un proyekto asina ta trese kun, e siguiente refran papiamentu lo por duna nan un idea: komed di webu no sa ki dol galia ta pasa pa pon. Pesei no ta mal idea pa duna un bista general di e problemanan ku nos a topa den trahamentu di e dikshonarionan ak. Si no tin pretu riba blanku, bo no por bai Hulanda esaki ta un dicho na papiamentu pa atvert hende ku ta masha importante pa skirbi tur kos riba papel ora bo tin ku dil ku Hulanda. Ekivalente hulandes di e dicho ak ta woorden zijn winden, schriften verbinden. Den nos dikshonario tin hopi palabra di mbos lenga riba papel, pero e pregunta ta si nan lo uni tambe? Di tur manera, den kurso di nos historia komun a keda kla kon importante komunikashon djaki banda ku e pais friu ay ta! Na aa 1999 editorial Walburg Pers a aserk nos, Florimon i ami, ku petishon pa tuma riba nos un enkargo pa redakt un dikshonario bilingwe ekstenso papiamentu-hulandes. E editor tabata di opinion ku na Hulanda en todo kaso tabatin nesesidat di un dikshonario konsiderablemente mas ekstenso ku e dikshonario konsiso di Mario Dijkhoff i Maglis de Jesus, edit pa e msun editorial. Ta pesei Walburg Pers a titul nos dikshonario Groot Woordenboek Papiaments-Nederlands,pa distingui di esun konsiso di Dijkhoff i De Jesus. E dikshonario ku e tabatin pens lo mester a sirbi no solamente pa Aruba, Boneiru i Krsou, sino ku e mester a tene kuenta ademas ku usad di abla hulandes. E editor tabata konos nos kaba komo ta e mes ta kende a yega di publik entre otro kos e kurso bsiko di papiamentu, skirb pa nos dos, titul: Dsplaki boka (prom edishon na 1992). Niun di nos dos no tabata nobato den asuntu di kolaborashon i di leksikografia bilingwe. Ami ta ablante nativo di papiamentu i mi tabata dunando ls di papiamentu hopi aa kaba na Hulanda i loke ta importante spesialmente respekto dje asuntu ak - mi tabata traha hopi aa tambe kaba komo traduktor hulandes- papiamentu i vsevrsa. I spesialmente via e ltimo aktividatnan ak mi a familiaris mi mes ku posibilidat- i imposibilidatnan sobretodo- di leksikografia bilingwe. E solushonnan ku mi a reun den kurso di hopi aa di trabou lo por a wrdu inkorpor den e dikshonario. Florimon ta ablante nativo di hulandes i e tabata enbolb aktivamente den redakshon di un dikshonario bilingwe spa-hulandes. Tambe el a duna klezje den kuadro di e programa di enseansa Tweetalige lexicografie di fakultat di letra di Universidat di Leiden. Aparte djesei e tabatin hopi aa ta reun palabra papiamentu pa por redakt un asina yam dikshonario retrgrade. E dikshonario ak no a sali ainda, pero e tin pens di pon, den un futuro no muchu leu, riba internet. Den e charla ak nos lo pone resultado di nos esfuersonan den un perspektiva histriko i nos lo splika kon nos a realis e proyekto i e pakiko di e eskohonan ku nos a hasi. Prekursor Nos dikshonario tin gran kantidat di prekursor. Den e ltimo dos siglonan a publik mas di 15 lista di palabra i dikshonario papiamentu bilingwe. Algun di e prom listanan di palabra nos 2
konos nan solamente pa menshon ku ta hasi di nan den diferente deskripshon di e islanan abou di Antia; di otro ta algun ehemplar so a sobrebib transkurso di tempu. Den su Reizen in West-Indi (1829) domi Bosch ta menshon un dikshonario chikitu ku probablemente Charles August de Larrey (1770-1832, kas ku Petronella Coerman) a skirbi. Di e otro vokabularionan bieu por bisa ku a skirbi nan komo medio pa yuda den enseansa di ulandes na poblashon di abla papiamentu. Manera tabata kustumber den enseansa di lenga straero e tempunan ei, no tabata present e vokabularionan ak imprim independientemente, sino enkuadern huntu ku un gramtika i/o dilogo i proverbio. Un ehmpel ta e listanan di palabra papiamentu i nan ekivalente hulandes ku Jacobus Josephus Putman, pastor di Santa Rosa, Krsou, inkorpor den su Proeve eener Hollandsche Spraakkunst (1849) i Gemeenzame Zamenspraken (1853).
Den e msun siglo ei a sigui mas vokabulario temtiko i alfabtiko, bilingwe o trilingwe, di papiamentu skirb pa hulandesnan ku a keda basta tempu na islanan abou di Antia i ku tabatin mester di konosementu di papiamentu pa nan trabou. Tabata na prom lug religiosonan katliko-romano ku tabata traha den enseansa (di pobernan), dunando ls di katisashi i/o kuido di sal. E prom lista di palabra imprim pa Vikariato Apostliko ta data di 1859 i na 2004 Fundashon Libri Antilliani en kolaborashon ku Fundashon pa Planifikashon di Idioma (FPI) a reedit den un edishon faksmil. 3
Na e lista ak tambe a aad algun dilogo, esta e Gemeenzame Zamenspraken ku pastor Putman di Sta. Rosa a yega di publik na 1853. I ta na aa 1875 numa a sali un dikshonario trilingwe riba su mes, esta Nederlandsch-Papiamentsch- Spaansch Woordenboekje imprim na Arnhem, i reedit na aa 1992 pa F.A.H. Peeters.
No ta religiosonan katliko-romano so a publik lista di palabra bi- o plurilingwe. Aparentemente tantu yu di Krsou komo hende resin yeg tabata sinti nesesidat pa komunik ku otro. Di vrios testimonio dje tempu ei nos sa ku e hulandes ku e famianan na Krsou tabata papia no tabata vandebst, pasobra den e tempu ei tambe papiamentu tabata lenga kolokial pa antonomasia den tur kapa di poblashon. Pesei pa hende ku a kaba di yega for di Hulanda 4
tabata masha importante pa sia maske ta un tiki papiamentu. Tanten e no tabata domin e lenga nativo, ta hende di tras di awa e tabata keda i ora di fiesta ta ru e mester a keda dri, manera e pober gelogo Martin mester a hasi den segundo mitar di siglo djesnuebe. Un di e vokabularionan temtiko redakt ku e ophetivo ei ta e Guia-manual para que los espaoles puedan hablar y comprender el papiamento patois de Curazao y vice-versa para que los de Curazao comprendan el espaol edit pa Bethencourt i idrk pa Imprenta del Comercio na 1876.
Den su prlogo e redaktornan annimo ta menshon ku nan a saka hopi probecho di un obrita paresidu publik anteriormente pa hermanos Neuma. Nan ta alud probablemente na un Lista di palabra i kombersasjoon na leenga di Corsow ku hermanos Neuma a publik e msun aa 1876 ei. Porsierto tin hopi paresidu di kontenido entre e dos bukinan, sea ku na e Guia-manual a aad un gramtika i un tradukshon na spa i ku e ortografia di papiamentu ta a-la-spa i no a-la-hulandes, manera ta e kaso den e edishon publik pa Neuma. Na aa 1885 Hermanos Neuma a reedit nan vokabulario di 1876 ku e ttulo Woordenlijst en Zamenspraak in de Nederlandsche en Curaaosche Landstaal door N / Lista di Palabranan i Kombersasjoon na Leenga Oelandees i Papiameentoe pa N. 5
No ta makamba so, antianu tambe tabata saka vokabulario temtiko idrk for di fin di siglo djesnuebe. Na aa 1898 N.J. Evertsz a publik seka Tipografia Bethencourt un Compendio de la Gramtica del Papiamento, sea mtodo para aprender hablarlo y a escribirlo en corto tiempo pa bishitantenan for di Venezuela, Colombia i San Dumingu.
6
E di dos parti di e obrita ak ta konten un vokabulario bilingwe orden temtikamente. E mes aa Abraham Jesurun sekretario di Aruba Phosphaat Maatschappij a inkorpor un vokabulario chikitu hulandes-papiamentu, orden pa klase di palabra, den su kontribushon Het Papimentsch na e Tweede Jaarlijksch Verslag van het Geschied-, Taal-, Land- en Volkenkundig Genootschap te Willemstad. I na aa 1908 A. Bethencourt e hijos a publik un lista orden temtikamente Woordenlijst en Samenspraak Hollandsch-Papiamentsch-Spaansch, skirb pa W.M.Hoyer.
A reedit e vokabulario di Hoyer seis bi e delaster bi na 1950 i na 1980 Antoine Maduro a revise, pon den ortografia fonolgiko i publik trobe, komo di shete edishon. E prom 7
intento pa redakt un dikshonario bilingwe riba su mes (den dos tomo) ta data di 1945. E aa ei a publik na Skrpn, Curaao, un Diccionario Papiamentu-Hulandes redakt pa G. (Gerrit) P. Jansen, ku a bin Krsou na edat di djesinku aa ku su tata. Gerrit su mama tabata yui Krsou i e mes a kasa ku Julie Galmeyer, yui Krsou. Na 1947 Jansen a laga drk, na Skrpn trobe, un otro obra yam Handwoordenboek Nederlandsch-Papiaments.
Despues no tabatatin mas publikashon riba e tereno ak te den aanan setenta numa ora a bolbe sali un lista di palabra bilingwe titul Bokabulario Papiamentu-Hulandes / Hulandes- Papiamentu pa Mario Dijkhoff, rubianu, i Maglis de Jesus. I na aa 1980 nan a publik un vershon mas amplio di nan obra ku otro ttulo: Dikshonario/Woordenboek Papiaments- Nederlands / Nederlands-Papiaments, ku te awe a mira su di djesdos edishon. Despues djesei Sidney Joubert a publik, na aa 1988, un Vokabulario Papiamentu-Hulandes, sigu - na aa 1991- pa un edishon ampli ku ttulo: Dikshonario Papiamentu-Hulandes. Un aa despues Betty Ratzlaff (Boneiru) a publik un obra bilingwe Papiamentu-Ingles Dikshonario Bilingual / English-Papiamentu Bilingual Dictionary i na aa 1996 un otro rubianu, Jossy Mansur, a publik un Diccionario Bsico Papiamento-Spao / Spao- Papiamento. I por ltimo na aa 1999 Sidney Joubert a publik su Handwoordenboek Nederlands-Papiamentu. E lista largu ak di vokabulario i di dikshonario bilingwe ta mustra ku un dikshonario nobo di un lenga ku un tradishon di teksto skirb, no ta un punto final sino un paso riba un kaminda infinito tanten un lenga ta bibu i ta krese. I tokante kresementu di lenga, lo siguiente: Na tur, e vokabularionan chikitu den e Spraakkunst di Putman tin kuatershenti piku palabra diferente di papiamentu. Esun di 1859 tin apnas 2800 palabra i e prom dikshonario chikitu riba su mes Hulandes-Papiamentu, di 1875, tin kasi 8000 entrada. E vokabulario di Hoyer di 1918 tin 3000 i piku palabra, esun di Jansen (Pap.-Hul.) di 1947 tin 11.000 i piku i esun di Dijkhoff (Pap.-Hul.) di 1980 mas o mnos 10.000. Riba portada di su dikshonario Joubert (1991) ta hasi menshon di 8
23.000 palabra papiamentu; pa su dikshonario Ratzlaff ta duna un total di 17.000 entrada i dikshonario di Mansur tin mas o mnos 11.000 entrada. E dikshonario papiamentu-hulandes ku Walburg Pers a publik na 2004 tin 30.000 entrada. Kresementu di volmen di dikshonario pap.-hul.
Figuur 1 Si nos kompar e dikshonarionan papiamentu-hulandes, nos ta mira partikularmente den siglo binti un kresementu konstante di deskripshon di lksiko di papiamentu. Manera un proverbio papiamentu ta bisa: na wtula mes konop wtula o sea: tur trahad di dikshonario ta sigui konstru riba loke prekursornan a bai laga p. Asina, gradualmente, nan ta trese na superfisie loke ta yama thesaurus, tesoro o tesoro lksiko, propiedat komun valioso di un komunidat lingwstiko. Nan ta realis nan mes ku nan trabou no por ta definitivo. No solamente pasobra un lenga no ta akab nunka i e ta adapt su mes kada bes na nesedidat komunikativo kambiante, sino tambe pasobra volmen kompleto di tesoro lksiko di tur usad di lenga no ta registr ningun kaminda, pa loke trahad di dikshonario fsilmente por lubid algu. Palabra, entrada i artkulo Den vokabulario di trahad di dikshonario (yam leksikgrafo) ta distingu palabra for di entrada. Pa palabra ta komprond un unidat di nifikashon independiente skirb: unidat, di i nifikashon ta tres palabra di papiamentu. Mskos, betekenis, eenheid i betekeniseenheid ta tres palabra di hulandes. No opstante, unidat di nifikashon no ta un palabra, sino tres palabra di papiamentu. Ku entrada ta indik e msun kos ku na hulandes ta yama lemma, esta palabra klave, loke ke men: palabra orden alfabtikamente den dikshonario ku ta duna informashon riba dje. E informashon ku ta pone tras di e entrada ta yam artkulo. Pues, entrada no ta msun kos ku forma lksiko diferente riba su mes. Tin dikshonario ku ta trata kombinashon di palabra tambe komo entrada (p.e. 3.000 11.000 10.000 23.000 30.000 0 5.000 10.000 15.000 20.000 25.000 30.000 35.000 1918 1947 1980 1991 2005 9
esnan di 1875, Joubert, Ratzlaff i Mansur), pa loke e msun forma lksiko ta sali mas di un bi komo entrada. Ta pesei e kantidat total di forma lksiko diferente den e dikshonarionan ei, en realidat, ta mnos grandi ku e kantidat di entrada. Den nos dikshonario ta pone e kombinashonnan ku e entrada den e artkulo ku ta sigui tras di e entrada, ke men ant no komo entrada riba nan mes. Usad di dikshonario bilingwe Prom ku un trahad di dikshonario kumins ku su trabou, e mester puntra su mes for di kua nesesidat komunikativo usadnan por konsult su dikshonario i di kua manera e dikshonario mester kuadra ku e nesesidat ei. Ta traha vokabulario i dikshonario, generalmente, pa un grupo determinado di usad. Pesei hopi bia tin mas di un dikshonario plurilingwe dje msun lenganan na disposishon di usadnan. Esei tabata e kaso kaba den siglo djesnuebe ku e listanan bilingwe hulandes-papiamentu o papiamentu-hulandes. Algun di nan tabata destin pa enseansa di hulandes na poblashon di abla papiamentu (p.e. Putman 1849; Vikariato Apostliko 1859; Neuma 1885) i otro pa uso di religiosonan di abla hulandes ku a bin traha den enseansa i kuido spiritual i ku mester a sia papiamentu i spa (H 1875). Di e diferente ortografianan di papiamentu us den e prom vokabularionan ak ya kaba por infer e meta prktiko diferente. Den e listanan destin pa enseansa di hulandes ta usa un ortografia ku ta kuadra ku esun hulandes (noenka; skierbi; niester), mintras ku den e lista di palabra di 1875 pa uso di pader ku srnan ta utilis un ortografia mas o mnos etimolgiko: ortografia hulandes pa palabra tum di hulandes (niester niezen) i un ortografia mas o mnos spa pa palabra tum for di spa (nunca nunca; scirbi escribir). Mayoria di e dikshonarionan bilingwe publik na Hulanda ta destin pa uso di ablante nativo di hulandes ku interes pa e idioma straero. Pero un dikshonario bilingwe papiamentu-hulandes / hulandes-papiamentu, no ta ablante nativo di hulandes so lo konsult, ablante nativo di papiamentu tambe lo konsult i talbes prinsipalmente . Usad lo por ta mucha di skol di enseansa avans o studnt di enseansa superior, praktikante profeshonal den sektor di kuido, dosente, traduktor, hende ku ta traha den medio di komunikashon, den turismo, atministrashon, hurisdikshon, polis, duana o poltika, enfin, usad di lenga ku pa via di nan profeshon , nan estudio, o pa interes kisas, mester o ke komunik den e lenganan ak. Selekshon di palabra Punto di salida pa e enfoke ku nos a skohe tabata utilidat pa e grupo meta. Esei tabata desisivo pa selekshon di palabra i pa manera ku lo a organis e artkulo tras di kada entrada. Pa selekshon di palabra a reun un gran krpus di teksto riba tema diverso. Nos a reun palabra for di teksto literario, teksto tokante mundu di bestia i mata, kustumber i uso, kuminda i bibida, deporte, arte, istoria, medisina, poltika, hurisdikshon, komersio, siensia, ets. Un total di mas di 60 ttulo ku a sali den e introdukshon di e dikshonario. A komplet e krpus ku palabra sak for di numeroso korant (di Aruba, Boneiru i Krsou), foyeto, flayer, manual i publikashon paresidu di tur sorto di institushon i empresa. Ademas a konsult hopi papiad di papiamentu pa sa kua palabra nan ta usa pa sierto asuntu i ki nifikashon sierto palabra i ekspreshon tin pa nan. Tambe nos a haa importante pa inkorpor, pa usad medio di e dikshonario papiamentu-hulandes, abreviatura i sigla (manera p.e. FTA = Federashon di Trahadornan di Aruba), pero tambe FZOG 10
(Fonds Ziektekosten Overheids Gepensioneerden / Fundashon Gastu Mdiko di Penshonado di Gobirnu). Awor lo tin hende ku ta puntra nan mes: pakiko inkorpor akrnimo di palabra hulandes den un dikshonario papiamentu-hulandes? Wl, pasobra usad di dikshonario na islanan abou lo topa e akrnimonan ak den teksto na papiamentu i pasobra frekuentemente no ta aklar nan den medionan di komunikashon. E orei ta difsil o imposibel pa saka af si ta trata di un akrnimo na hulandes, ingles o papiamentu. Tur e akrnimonan ta sak for di e krpus reun. Selekshon di entrada ta relashon tambe na esun di variante. Por ehmpel, tin papiad ku ta bisa: pasombra i otro: pasobra; pa sierto hende ter|apia ta e forma korekto mintras otro ta bisa: terap|ia; o banda di henter por topa tambe: hent, hint, ent o int, i tambe sa tende: man pa manera. Pero n ta tur variante di un forma leksikal ta mes aseptabel pa tur hende. Kontrali na e variantenan ku ma kaba di menshon hopi hende lo no asept p.e. entrekambio (e.b.d. interkambio), apset (e.b.d. asept), previlegio (e.b.d. privilegio), o difrf (e.b.d. ifrf), asosashon (e.b.d. asosiashon). Tur lenga konos variante morfolgiko. Meskos ku kambio lingwstiko, variante tambe ta un fenmeno konstante den tur idioma bibu, ke men den papiamentu tambe. Ya na aa 1898 Alfredo Sintiago, yui Krsou, a boga pa mas uniformidat den papiamentu. Tanten ku sosiedat no ta uniforme sino un konhunto diverso di usad di lenga ku ta pertenes na diferente generashon i segmento geogrfiko i sosial, lo tin variante. I segun sosiedat ta bai kresiendo, e variashonnan sosial i lingwstiko tambe ta krese. Pero, no ta tarea di trahad di dikshonario pa disid kua variante mester usa komo palabra korekto. Esei ta responsabilidat di un komishon di standarisashon. Pesei den e tomo papiamentu-hulandes nos a inkorpor, en prinsipio, tur variante ku usad di lenga ta topa ku frekuensha den kmbersashon i teksto. Den presentashon di e variantenan nos ta distingu variante asept i variante generalmente mnos asept. Tras di e variantenan asept tin un flecha i tras di e flecha ta sigui e entrada kaminda por sigui buska mas informashon. Tras di e variantenan generalmente mnos asept a pone: weta: sigu pa e variante asept pa mayoria di papiadnan. Por ehmpel: prmit|ibel ath, permis|ibel; suidat sus, weta: siudat. Den e tomo hulandes-papiamentu no a inkorpor e formanan generalmente mnos asept. Tokante e partisipio pas di hulandes, us komo athetivo, nos tin un punto di bista diferente di loke ta usual den dikshonario bilingwe. Gestoofd manera den gestoofde komkommer por ehmpel, normalmente lo bo no ha den dikshonario bilingwe di hulandes komo entrada riba su mes, ni tampoko bou di e infinitivo stoven. Nos s a duna e palabranan ak nan mes entrada den e tomo hulandes-papiamentu, pasobra ta di supon ku no ta tur usad di e dikshonario hulandes-papiamentu ta ablante nativo di hulandes i ku no ta tur tampoko ta domin hulandes na nivel di ablante nativo. Papiamentu no tin partisipio pas pa forma tempu perfekto manera hulandes s tin. Loke s papiamentu tin ta un athetivo deriv di verbo, athetivo posverbal. I loke ta komplik e asuntu ta ku na hulandes no tin un forma regular so di partisipio pas, sino ku tin mas di un forma, mas o mnos regular i iregular, pa loke ta difsil pa sa ta kua mester usa. Por ehmpel, lopen tin komo partisipio gelopen, ma di kopen e partisipio ta gekocht; bezet ta bini di bezetten, ma bezeten ta partisipio di bezitten; afgelost ta bini di aflossen, ma afgelast ta partisipio di afgelasten i no di aflassen, ku no ta eksist; doorgedrongen ta partisipio di 11
d|oordringen, ma doordr|ongen ta bini di doordr|ingen. I kua ta e infinitivo di forma manera aangeboren i afgeleefd? Diskshonario bilingwe hulandes ta kustumbr duna e partisipionan ak nan mes entrada solamente den kaso ku no por infer nan nifikashon for di e infinitivo. E otro partisipionan mester buska nan bou di nan infinitivo. Ma dje manera ak no ta presta e usad ku no tin hulandes komo lenga materno ningun servisio. Pasobra hende ku no tin muchu prktika ku papiamentu di hulandes lo no rekonos semper un partisipio komo tal i lo usa un partisipio inkorekto, manera e mucha di skol den un poesia di Belen Kock Marchena, rubianu, ku ta bisa su yfrou: jufffrouw, ik heb een bter meegebrengt). O tin hende ku no sa mes si por buska un forma bou di un infinitivo o no, manera den kaso di afgeleefd i aangeboren versus afgelost. Naturalmente trahad di un dikshonario modrnu hulandes-papiamentu no por evit di krea tradukshon pa palabra karakterstiko pa situashon hulandes ku papiamentu no tin palabra p ainda. Awor ta sigui algun ehmpel di e solushonnan ku nos a konsipi. * palabra karakterstiko pa situashon hulandes: inloten drenta pa lt ; glascontainer knteiner pa glas; gezinshereniging reunifikashon di famia/ reunifikashon familiar; stuifsneeuw sneu fini fini; strooizout salu pa basha riba kaminda ivris; rietdekker tapad di ramada; rijksweg kaminda nashonal; pootaardappel batata pa planta; overlegplatform plataforma di deliberashon; mountainbike baiskel di tereno; moslima muh islamita; beignet b; benedenloop korida abou. Kaminda a sospech ku informashon tokante e konsepto hulandes ta na nodi o kaminda no tabata posibel pa duna un tradukshon konsiso, ta aklar e tradukshon, manera den kaso di: polderen (consensus bereiken) plder. Of ta duna un deskripshon, manera pa: appelflap pastechi dushi yen ku apel, apelflap; begeleidingstraject trayekto pa duna asistensia, trayekto gui. Of ta duna splikashon so (ku lter kursivo) na papiamentu: treintaxi taksi na pris redus pa biahero di trin. * Palabra riba tereno di siensia i tknika. Tin dos manera pa traha palabra nobo. Sea ta traha palabra nobo pa analogia o na ehmpel di palabra komparabel ku ta eksist kaba o ta papiamentis forma internashonal komparabel. Por ehmpel, pa analogia di palabra ku ta eksist kaba na papiamentu barometer i spidometer, nos ta duna pa: belichtingsmeter fotometer i pa thermometer trmometer i pa voltmeter vltmeter. Pa kuadra ku uso internashonal den lenganan romano nos ta duna pa: paleografie (wetenschappelijke studie van oude schriftsoorten) paleograf|a; operatief 1. (chirurgisch) kirrgiko; 2. (gezegd van kijkoperatie) invasivo: niet-operatieve urologie urolog|ia no invasivo (nota bon: aki operativo no ta apropi pasobra e palabra ei ya kaba ta us pa werkzaam na papiamentu). Asina tambe: oblong (langwerpig, gezegd v papierformaat) oblongo; mutatief (gram: gezegd v een werkwoord dat een overgang v de ene toestand naar een andere uitdrukt) mutativo; netel (Urtica: familie v planten waartoe de brandnetel behoort) urtika; neteldier (Cnidaria: geslacht v zeedieren waartoe de kwal behoort) nidario; zuurvergiftiging asidsis. Ortografia Usad di dikshonario a hunga un papel importante tambe pa ortografia di e palabranan 12
inkorpor. Pa usad di un dikshonario bilingwe e manera ku ta skirbi palabra ta refleh nan pronunsiashon tambe, almnos esei lo ta ideal. Pero den lenga skirb lo e tin keber ku e ortografia ofisial. Pesei pa hulandes nos a aten nos na ortografia ofisial stipul den e asina yam Groene Boekje. Den kaso di papiamentu trahad di dikshonario mester skohe entre un ortografia bas prinsipalmente riba prosedensia di palabra, (ortografia ofisial di Aruba) i esun us na Boneiru i Krsou ku ta refleh pronunsiashon hopi bon (e asina yam ortografia fonolgiko). Nos a opta pa e ltimo. Sin embargo, e ortografia ak tampoko n ta yuda ni usad hulandes ni usad di abla papiamentu tur ora pa saka af ta kon e pronunsiashon korekto ta. No ta trabou di trahad di dikshonario pa adapt ortografia ofisial ni sikiera pa e fin ak pero sign nos ta tarea s di un dikshonario bilingwe pa duna usad informashon tokante pronunsiashon korekto di e palabranan den dje. Ku e fin ei nos a introdus, atenindo nos na ortografia us na Boneiru i Krsou, algun kos kstra den forma di presentashon: * Na prom luga: pa distingu entre palabra manera tip (taip, tekmentu) i teip (athesivo, kos pa plak) nos a usa aksnt grave pa e zonidu i. Reglanan di ortografia ta ofres e posibilidat ak, pero a desist di dje pa rason di ekonomia, manera komishon di ortografia a laga sa. * Den e kasonan ku no por saka af, aun ku reglanan di ortografia na man, unda mester pone aksnt, nos ta pone un lia vrtikal deleg dilanti di e vokal ku mester asentu, p.e.: m|asker (kapa pa boka ku nanishi), pat|ia (e fruta i pia di barba), |aria (kansion di pera), s|osio (asosiado), sens|io (fsil, simpel), i tambe pa distingu par mnimo manera sekret|aria (persona) i sekretar|ia (ofisina), p|aria (persona ku no ta pertenes na niun kasta na India), par|ia (grel), t|ayer ( wil di outo), tay|er ( lug di trabou), kask|abel (fsil pa kaska), kaskab|el (bl chik o kolebra). Paga tinu awor, den kaso di par mnimo tambe tin kestion di entrada apart pasobra ta trata di forma leksikal diferente (omgrafo). Nos ta usa e signo (|) pa hulandes tambe si diferensha di aksnt ta trese diferensha di nifikashon, p.e.: b|edelen (pidi limosna), bed|elen ( duna). * Kaminda tin dos aksnt den e msun palabra i ortografia ofisial no ta tene kuenta ku e kasonan ak tampoko tambe nos ta pone e lia vertikal deleg dilanti di e vokal ku segun regla no ta haa aksnt, p.e.: p|ik|p (trk chik), br|antw|er (kuerpo di bombero), p|and|ushi (pan karnt). * Dje msun manera e tono abou ku ta pronunsi un vokal kun den sierto kaso, por trese diferensha di nifikashon. Komo ortografia no ta duna signo pa tono abou, den e dikshonario ak ta supray e vokal ku tono abou manera den: ua (raska) i ua (parti di dede), tete (talanz, troka pia) i tete (pechu). * Kombinashon di vokal ku ta masha frekuente na papiamentu ta ie, ue, ui, ia, io, ua i ei. No ta semper e kombinashon ortogrfikonan ak ta para pa e msun pronunsiashon: p.e. den bientu ta pronunsi e ie komo ye, ma den astiero (waf, kaminda ta traha barku) mester pronunsi ie manera iye; e kombinashon ue di kuenta (storia) ta zona manera we, mintras ku ta pronunsi e ue den fuete (chapara, zjuip) manera uwe; e ui di kuido (duna ayudo i atenshon) ta zona manera wi, ma den suisidio (matamentu di kurpa) ta pronunsi komo uwi, i den suiso (abitante di Suisa) e ta wi trobe. Den balia (ls pia) e ia ta ya ma den sepi (skr) iy; den bisio (mal kustumber) e kombinashon io ta yo, ma den sepio (planki pa skr us pa msl) e ta iyo; den guiotina (aparato pa dekapit hende) io ta zona manera iyo, ma den guiotin (antiguamente moneda di 50 sn) e ta yo. E ua di suafel (lusaf, slfuro) ta zona manera wa, ma den suadera (shabrak) e ua ta zona manera uwa; den reinante (ku ta reina) e ei ta zona manera ey, ma den 13
reinisio mester pronunsi komo e-i (hiato). Kaminda e kombinashon di vokal no ta diptongo, nos a spl e pronunsiashon korekto entre parntesis, p.e.: sepi (pronunsi: sepiy), suisidio (pronunsi: suwisidio). Nos a hasi uso di e mes solushon den kaso di pronunsiashon no-velar di n final manera den ban (pronunsi: n no-velar), (baan) pa distingui for di ban (pronunsi: n velar) (laga nos ban). * Un asuntu ku tambe ta kai bou di kompetensha di un komishon di ortografia o un komishon di standarisashon, ta manera di skirbi e asina yam duplikashonnan. Eseinan ta unidat leksikal form pa dos forma idntiko konsekutivo, manera banana-banana (manera ispan na kurpa), yen yen (kankan, tur yen), badabada (bmbshi), poko-poko (lentamente), lapi-lapi (pida pida) i lapi-lapi (slap, pida pida karni). Nos a topa e duplikashonnan ak skirb na tres manera diferente: skirb na otro, skirb ls for di otro i ku un guion entre nan dos. I e msun duplikashon tin bia bo ta ha skirb di un manera i otro bia di otro manera. A base di anlisis di e prktika eksistente relashon ku nifikashon di e duplikashonnan, nos a hasi lo siguiente: a) Nos ta skirbi unidat leksikal ku ta duplikashon na otro komo un palabra, si e forma ripit no ta eksist independientemente, manera vapvap (masha lih) , kchikuchi (papiamentu den orea), o ora no por infer nifikashson di e duplikashon for di e forma nkel, manera lembelembe (sierto muskita di tempi awa), batibati (sierto tipo di souchi djanochi), molimoli (sierto tipo di mata). Den e ltimo kaso ak ta trata generalmente di nmber di mata i animal. b) Si e duplikashon ta pertenes na e msun klase di palabra ku e forma nkel, nos ta skirbi ls for di otro, dos palabra, manera awor awor (djis ei), brd brd (brd sub), fini fini (masha fini mes), peg peg (masha serka mes), tembla tembla (blo tembla). c) Si e duplikashon ta pertenes na un otro klase di palabra ku e forma nkel, nos ta skirbi ku guion, p.e.: blki-blki (na blki), wesu-wesu (masha flaku), fini-fini (splenter), kara-kara (seka otro ku kara dilanti di kara), banana-banana. Informashon dun den kada entrada Kiko usad di e dikshonario ak por haa tras di un entrada? Aparte di informashon tokante pronunsiashon, e por haa un o mas variante, den kaso ku e uso ta limit na Aruba i/o Boneiru e ta haa un indikashon, un (A) o (B) respektivamente pon dilanti dje palabra, e klase o klasenan di palabra ku e entrada ta pertenes n i balor konotativo eventual (p.e. vulgar). Despues ta sigui un o mas ekivalente di tradukshon (ku entre hak di punta artkulo i plural di sustantivo hulandes i tempu perfekto i partisipio pas di verbo hulandes). O ta sigui deskripshon o splikashon (tin bia di ndole ensiklopdiko) di nifikashon dje entrada. Kaminda ta parse ku mester duna mas splikashon tokante nifikashon o tradukshon, ta duna un ehmpel di e uso. Kaba ta sigui e kombinashonnan di e entrada ku otro palabra, den rden alfabtiko. Por sera e artkulo ku un o mas dicho, proverbio o ekspreshon fiho, ku tin keber ku e entrada, huntu ku nan tradukshon o aklarashon (den rden alfabtiko). Dilanti di e proverbionan ets., ta pone un bolita (*). Entrada i variante ta sali ku lter diki, mintras informashon adishonal i proverbio ets. ta ku lter kursiv. Pa ilustr loke a kaba di bisa ata e prome mitar pgina di lter R di kada tomo. 14
Diferensha entre e tomo papiamentu-hulandes i esun hulandes-papiamentu Base pa mbos dikshonario tabata un krpus reun pa papiamentu ku a proporshon e entradanan pa e tomo papiamentu-hulandes. Pero no ta asina ku un dikshonario hulandes- papiamentu ta simplemente un dikshonario papiamentu-hulandes ibltu. E dos tomonan tin sierto paresidu. I esei no ke men solamente forma i diseo di e parti eksterior, sino tambe nan parti interior. Den tur dos tomo ta indik, kaminda ta hasi falta, pronunsiashon, patronchi di tono i asentuashon; den mbos tomo ta duna hopi ehmpel pa uso i ehmpel di kombinashon fiho di palabra, dicho i refran. Naturalmente tin tambe ekivalensia den lksiko, p.e. pa loke ta toka tesoro lksiko no lig na un kultura. E diferenshanan entre papiamentu i hulandes tambe a hasi ku e di dos tomo (hulandes- papiamentu) ta konsiderablemente mas diki ku e prom tomo. Si e tomo papiamentu-hulandes tabatin 30.000 i piku entrada o sea kasi 500 pgina, e tomo hulandes-papiamentu tin mas di 40.000 entrada i algu mas di 700 pgina. Enkambio, por trmino medio, e artkulonan tras di kada entrada den e tomo papiamentu-hulandes ta mas largu ku esnan den e tomo hulandes- papiamentu: por trmino medio, 13 palabra pa entrada kontra 10 palabra pa entrada den e tomo hulandes-papiamentu. Asina tambe, e artkulo mas largu den e tomo papiamentu- hulandes tin 960 palabra, mintras esun mas largu den e tomo hulandes-papiamentu tin solamente 366 palabra. Aparentemente diskrepansia entre e kantidat di entrada den un i otro tomo ta duna rason na esnan ku ta bisa ku papiamentu, kontrali na hulandes, ta pober na palabra. Ta brdat e kos ei? Si nan ke men ku papiamentu ta un idioma pober di naturalesa, mester kontest: n, no por dedus tal kos. E diskrepansia entre kantidat di entrada ta prinsipalmente konsekuensha di e struktura diferente 15
dje dos lenganan i na di dos lug di e diferensha entre nan funshon komunikativo. Pa kumins ku e prom punto: otro dikshonario bilingwe di otro idioma tambe ta manifest un diskrepansia mark entre kantidat di entrada. Partikularmente e dikshonarionan di hulandes vrsus un idioma romano. Laga nos kompar e siguiente dikshonarionan bilingwe franses- hulandes / hulandes-franses i spa-hulandes / hulandes-spa. Kantidat di palabra segundo idioma hulandes / hulandes segundo idioma
Figuur 2 E diagrama ta mustra un diskrepansia mark entre volmen. E tomo kaminda hulandes ta lenga fuente, esta e entradanan ta na hulandes, p.e. hulandes-franses, tin notablemente mas entrada ku e tomo kaminda e idioma romano ta lenga fuente, franses-hulandes, ets. Sinembargo, te ainda niun hende no a bisa nunka ku hulandes tin mas palabra ku franses, o ku hulandes ta un idioma mas riku na palabra ku spa o portugues. E asuntu ta ku sistema leksikal di un idioma por ta diferente for di esun di un otro idioma. Sistema leksikal di papiamentu ta parse esun di idiomanan romano, manera spa, franses, portugues, mas ku esun di un idioma germano manera hulandes o aleman. I ta esei tin konsekuensha pa e kantidat di entrada. Hulandes, kontrali na papiamentu, spa i franses, p.e. ku frekuensha ta hasi uso di e posibilidat ku e tin pa traha un palabra nobo ku dos eksistente, p.e.: di bel+ tegoed por traha beltegoed; o di keuken+ kast por traha keukenkast. E palabranan kompuesto ak, beltegoed, keukenkast, ta sali komo entrada apart den e tomo hulandes-papiamentu, ademas di e entradanan bel i tegoed i keuken i kast. Ke men na tur seis entrada. Ekivalente di beltegoed na papiamentu, esta saldo di selular no ta sali komo entrada den e tomo papiamentu-hulandes, pasobra ta konsider komo tres palabra. Mskos ta pasa ku kashi di kushina, tres palabra: kashi, di, kushina. E niko manera pa haa saldo di selular den e dikshonario papiamentu-hulandes ta di busk bou di un di e dos entradanan saldo o selular, mskos ku mester buska kashi di kushina bou di kashi o kushina. Asina tambe den un 0 20.000 40.000 60.000 80.000 100.000 120.000 Fra-Ned Ned-Fra Fra-Ned Ned-Fra Fra-Ned Ned-Fra Spa-Ned Ned-Spa Port-Ned Ned-Port Dui-Ned Ned-Dui Prisma2 Koenen Van Dale Kramer Prisma 16
dikshonario franses-hulandes buffet de cuisine i crdit dappels no ta entrada riba nan mes, ma ta sali nikamente bou di respektivamente buffet i crdit. Den e sentido ak papiamentu ta parse mas bien franses i spa, mintras hulandes tin mas paresidu ku aleman. Te ainda no a hasi ningun konteo komparativo tampoko di papiamentu i hulandes. Pero lo no ta nada strao si resultado di un konteo asina mustra ku hulandes enberdat tin mas palabra ku papiamentu. I den e kaso ei ainda esei no ke men ku pa su struktura papiamentu lo ta mas pober ku hulandes, ni tampoko ku ta e struktura diferente di papiamentu i hulandes so a duna e resultado, pasobra tin un otro splikashon. Ainda papiamentu no tin e msun amplitut di funshon komunikativo ku hulandes tin. E por ta lenga kolokial di tur dia di poblashon autktono di Islanan abou, e por ta lenga vehkulo den poltika, medio di komunikashon di iglesianan i di medionan di informashon, e por ta asta lenga literario for di siglo djesnuebe, pero ainda tin tereno kaminda e no a penetr kompletamente. Den enseansa p.e. i den mundu di tknika i siensia. Pesei talbes papiamentu lo no tin ekivalente pa palabra ku hulandes ta usa kontinuamente den sierto siensia o den tknika o den enseansa tkniko, o ku ta sali ku regularidat den publikashon riba e terenonan ak. Pero un lenga o dialekto ku uso limit den e sentido ei, por evolushon, ku apoyo aktivo di gobirnu, i bira, den poko tempu, un lenga us den tur funshon komunikativo di sosiedat. Ta asina a pasa p.e. ku hebreo modrnu, finlandes i bengali. Hebreo modrnu a evolushon for di un lenga ku na un prinsipio ta skirbi so tabata skirbi i finlandes originalmente tabata un dialekto rural, papi so, prom ku el a bira idioma nashonal di Finlandia na lug di sueko den siglo djesnuebe. Originalmente bengali di Bangladsh tambe tabata un idioma pa uso limit. Pero despues di segundo guera mundial i dekolonisashon di India britniko e mester a asum e funshonnan ku anteriormente tabata tereno di ingles. Ku ayuda di gobirnu a desaroy instrumento pa ekip e idioma, den poko tempu, pa e por sirbi pa uso mas general. Un di nan tabata introdukshon di palabra fi for di ingles. Si nos ke ekip papiamentu pa e tambe bira operashonal riba tur tereno, lo mester nase algun Simon Stevin di abla papiamentu. Manera e sientfiko flamenko ak di siglo djeshete a enrikes idioma hulandes ku palabra manera driehoek, vierkant, meetkunde, kegel, wortel, raaklijn, omtrek, evenwijdig, evenaar i wiskunde, asina tambe e Simon Stevinnan di islanan abou di abla papiamentu lo mester aport palabra o kombinashon di palabra pa yena e bashnan ku ainda tin den papiamentu. O ta un Komishon di standarisashon i/o trahadnan di dikshonario lo mester tuma e trabou ak na nan enkargo. E dos leksikgrafonan ak tambe a trata di aport un kontribushon riba e tereno ak, manera e ehmpelnan ku nos a duna kaba den kurso di e charla ak ta mustra. I komo, manera nos a bisa kaba, trabou di leksikgrafo no ta kaba nunka, ya kaba, den nos ehemplar di trabou, nos tin hopi apunte has di tur loke nos a lubid o no a tene kuenta kun o ku lo mester ser aklar. Na tur te awor ak, un 3000 adenda. Pasobra alfin i alkabo, trahad di dikshonario ta hasi su trabou ku amor pa idioma sin tene kuenta ku nos dicho ku ta bisa: ai, e kos ei ta kargamentu di awa na makutu. Por ta, pero ta un trabou ku bo ta hasi pa mayor gloria di bo lenga materno.