Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
ARTE
Suplemento Especial
Conosur awpaqman
Diciembre 2013
D.L. 2 - 3 - 03 - 94
IMAYNATA
MAN
N
U
S
U
P
R
A
T
wirisun,
a
q
a
t
n
a
Kun
ytawan,
chay urqhu rpuna,
aq ta
imaynatat
aniyana,
jallmana, w hana,
, jallc
cosechana
mirachina
achkaman
ima.
AN
YACHAYTAW A
PACH
RUWARINA
Papa
sumaq
a
q
u
j
u
m
q
kallpayu
?
kanman
ANCHU
M
N
U
S
I
T
A
PAPA
A
T
N
A
M
U
MAKUNK QHUYTA?
R
MUJUTA U IK!...
ATINCH
awirina.
hik...
Yuyarinac
ta
makunku
a
q
a
t
q
a
,
p
aw
tayachina
i
q
a
t
n
a
ip
h
uju
pallana, q
arpana, m
ll
y
a
m
a
t
n
manta
chayma
ama, chay n
k
n
a
n
a
k
u
tawa
llinph
i chakichiy
p
u
it
h
t
n
a
ll
.
jallchana
Ari,
unquytapis
sumaqta
muchunman.
AY
K
IS
UK
Chaqramanta puqusqa
makunkusta pallamuna.
Puqunan tiyan,
llanpuyanankama.
SA
M
I
K
TA
Phatachiytawan, qallpispa
mayllana, qhaqurispa ima.
A
Q
CH
I
PH
WA
Pauelopi chirwaytawan
llanthitupi chakichina.
Kay mujitu
putumunqachu,
manachu?, chayta yachanapaq
atinchik prueba ruwariyta. Yupana
pachaq mujitusta chaywan
ajinata ruwana:
UK
AY
K
IS
TA
A
W
QA
H
IC
H
P
A
S
IM
Chaymanta NAYLON
bolsawan wataykuna,
laqhaman
churamuna, sapa
kimsa punchay
watukamuna,
chaki kaptin
uchhika yakuwan
chaqchurina, chant
sumaqta wataykapuna.
A
T
Q
SU
PACHAQ MAKUNKU MUJUMANTA SUQTA CHUNKA PUTUMUN CHAYQA, NIYTA MUNAN 60% SUMAQ KALLPAYUQ. CHAY
TAWA CHUNKA MANA PUTUMUQTAQ CHUSUSCH KARQA. CHAYTA QHAWARISPA KIKIN JALLPAMANQA TARPUNA
Q
A
T
K
A
A
Y
T
MAKUNKUM
A
N
?
Y
A
A
N
U
P
IM
R
A
T
ANTA MUJUTA
Formas de siembra
amanta
ISKAY lay
rpuyta:
.
atinchik ta
jallpaman
a
n
u
p
r
a
t
.
UK: Kikin
lmacigana
A
:
Y
A
K
IS
CHIS...
IY
R
A
W
U
R
Siembra Directa
AY
K
IS
UK
Tatay niwan:
Kay mujituta
Aylinku mujuta tarpuyta tukuytawanqa,
tarpunapaqqa hmedo jallpitasta
panpaykapuna,chaymantataq
maskana. Chaki jallpaspiri
yakituwan qarpaykuna.
yakituwan chaqchuspallapuni
wiachina.
KIM
SA
De 43 pepitas de makunku,
hice producir una arroba
Wildo Quintana; Subcentral Chillavi, Ayopaya: El
primer ao, derram a la tierra unas cuantas semillitas
de la variedad waycha y ha producido como cuarenta y
tres papitas y en eso ha salido cuatro variedades: uno
tiene el corazn amarillo, del otro tambin por dentro
tambin es amarillo pero tiene el corazn morado, al
otro lo llamamos macho wauchi, nosotros esa variedad
no conocamos pero ahora ha salido bastante. El ao
pasado, en la segunda generacin he sembrado esas
cuarenta y tres papitas de la primera cosecha y en eso hice
producir como una arroba de papa. Ahora de esa arroba
ha producido como una pesada, esto es lo
que continuo multiplicando.
WA
TA
Tarpuytawan, chaqchuykapuna.
Av. Tadeo Haenke 2231 Telf. 4243412 Fax: (591-4) 4281502 Casilla: 3226 Web: www.cenda.org
Cochabamba - Bolivia
Impresin:
Live Graphics srl
4510210 Cbba.
SABERES LOCALES
Q
A
T
K
A
A
Y MAKUNKU
T
A
N
?
Y
A
A
N
U
P
IM
R
A
MANTA MUJUTA T
Formas de siembra
tinchis
Almacigap
n, wian,
puturamu
amanta
p
ll
ja
y
a
h
c
n
llakiyqa
n jallpama
u
t
ja
q
a
w
y
sikiytawan
u wakin ka
k
y
a
r
y
a
h
C
muy.
ankuchu.
w
u
trasplanta
r
a
n
a
m
ataqa
a, payqa
q
r
almacigan
a
iw
r
la
il
cio w
,
Don Floren uritas lluqsiramusqa
qa, y
an
almacigas
urqhuytaw
n
a
w
u
it
is
ll
a
usqa, wakin
m
a
t
n
la
p
s
a
tr
, wakintaq
a
q
s
u
k
i
p
ja
sq a
chakirapu
nin.
Siembra Indirecta
Mayumanta
llinphu arenata
iskay palata jina
suysuna, chant
uk palata jina
mayumanta
lamatawan
ukllapi
chaqruna,
almacigueraman
jichana, uk tawa
dedota cajaq
puntanpi
saqispa.
KI
A aq
S
M Sum
a
urum ota
p
,
i
ig
misk i almac ayqa,
p
ch
a
jallp hinchik hinachu
ic
ic
wak a wak , ni
a
a
man arenat a.
at
lam
A Almacigueraman
W
A mujuta churaytawanqa,
Tichhuwan,
manachay chaki
makunku
patanman
pastowan
qhataykuna,
kaywan
chirimanta,
wayramanta jarkanchis, jinallataq juqu
kayninta jarkanchis.
IC
H
P
A
Q
H
Chaymanta yakuwan
chaqchuykuna. Mana
chakipta saqinachu.
Sapa punchay
watukamuna kanman.
Sumaqta
uywakuptinchisqa
ajina kachituta
puturamun,
tumpitatawan
wiaptintaq
trasplantamuna.
Mayqin jallpapitaq puqunanta munachis, chay
jallpata llanpuchamuna, chayman ua
wawitata jina allisituwan trasplante ruwana.
U
S
E
LTADO
S
URIN
Q
U
P
A
T
A
N
KAY JI
kay
0-2011pia
uy 201
qay
Wata tarp
rikurqa, ja
a
w
u
r
y
a
k
ia
sinchi llan
pi, provinc
d
a
id
n
u
m
o
a
Chillavi c
milias pap
fa
a
q
h
ic
h
P
waq
Ayopaya.
munaspa,
a
t
y
a
h
c
a
p
uyta
mujuta kall
sta tarikap
a
p
a
p
a
q
,
s
laya chinka unkumanta (lurunku
ma k
ayllaspa,
m
,
munaspa,
a
p
s
u
h
q
ujuta ur
aylinku) m
a ua muju a
n
ji
y
a
k
,
a
naq
tarpusp
nku. Payku
a
q
r
a
h
c
e
s
o
i,
papitasta c
lla jallpasp
y
a
q
i
s
a
w
aynuqaspi, n jina tarpurirqanku,
kuma
n
yachasqan
aykunawa
h
c
n
u
p
a
k
imascha
ku.
llankarqan
Juana Mamani,
Chillavi.
Primera generacin.
Resultados de la PRIMERA
generacin
awpaq tarpuy makunku mujuwan ciclo
agrcola 2010-2011 qallarikurqa, waycha
papallamantaraq, lluqsirqataq tukuy laya
papitasa. Kay awpaq tarpuypi, runa masiqa
iskay, tawa laya papataa sapa yuramanta,
cosecharqa, kimsa, chunka papitas tunita
arvejas chhikallan puqusqa, wakintaq aswan
jatuchitaq. Kay awpaq tarpuyki waq laya papas
rikhurina.
Felicidad Mamani: Primera generacinpiri, uk
yurallapi, uk kimsa laya tiyan, wakinpi iskayta
rikuni, wakinpi uksitullataraq urqhuni. Puka
waycha mujumanta kimsa laya musuq papitas
rikhurin. Kunan bautizana kanqa, ima sutita
churasun qhawarina kanqa.
Florencio Mamani: Ukllapi puka waychamanta
nativasmantawan makunku mujuta
urqhuytawan tarpurqani. Kaymanta chunka
ukniyuq variedades nativa papamanta rikhurin;
puka waychamantari waq layas lluqsimullantaq.
Kay papastaqa allanapaqqa, qhawarikuna
yurasnin sumaq chakia kaptin, papitasnin
mana lluchuchu kanan tiyan, puqusqitaa.
Resultados de la
SEGUNDA
generacin
Ciclo agrcola 2011-2012, kay
awpaq makunkumanta papitas
puqusqanta, watiq tarpukurqa. Kay
iskay kaq watapiqa chay ua
papitasqa aswan jatuchitaqa
karqa durazno luru chhikana,
aswan sutia karqa waq laya
papas rikhurisqanpis.
Kay wataqa sapa yurapi tawamanta
chunka phichqayuq jinaa
puqurqa, aswan achkhitaa,
Karqataq murmu papa, chili
murmu chhikachiqtaa.
Florencio Mamani: Segunda
generacin cosechapiqa, aswan
jatuchaqtaa makunkumanta
mujuqa puqurisqa, apis chili
murmu, murmu jinaa.
Juana Mamani: Kay segunda
generacin uqharisqaqa, manaraq
chapara chhikachaqchu,
murmitullaraq karqa.
Resultados de la TERCERA
generacin
Ciclo agrcola 2012-2013, watiqmanta awpaq
wata mujitutaqa tarpullankutaq, kay
kutipaqqa mujitutaq chikllanaa, waq layata
waqman tarpuna, manaa uk kikin
jallpapichu.
Felicidad Mamani: Kay segunda generacin
muju uqharisqataqa, variedadesta
chikllasaqa, waq waqsituta tarpuykusaq,
maykamachus alcanzanqa waq waqsituqa.
Kimsa wata cosechapia, makunkumanta
papa mujuqa tukuy tamao puqun chapara,
murmu, chili murmu, aswan achkitaqa
chapara tiyan. awpaq watamanta nisqaqa
aswan achkhaa puqun, segunda cosechapi
suqta kilo muju uqharisqanchikmanta, kay
kimsa watapiqa uk 70 kilos jinaa uqharikun.
Waq familia uk arroba mujumanta uk
cargatapuni mujutaqa uqharirqa (103 Kg).
C u a d r o
comparativo
Makunkumanta
mujutaqa ajinata
jallchana
IMPORTANCIA DE LA REGENERACIN DE LA
SEMILLA DE PAPA A PARTIR DE LA SEMILLA
BOTNICA MAKUNKU
Investigaciones realizadas por CENDA en comunidades de la subcentral
Chillavi demostraron que existen 144 variedades de papa. Del total de
papa producida el 78% es una sola variedad la waycha, 13% son 5
variedades de papa luki para chuo, el 9% comprende las 138 variedades
nativas restantes. La prdida de variedades nativas de papa es provocada
por la promocin de variedades comerciales, por la intensificacin del
monocultivo, con uso de insumos qumicos costosos (fertilizantes,
insecticidas) esto contamina el agua, suelos y la calidad de los alimentos.
La prdida de variedades nativas de papa puede significar un gran riesgo
para hacer frente al cambio climtico y la crisis alimentaria.
La papa se reproduce de 2 formas: Sexual (semilla botnica-makunku) y
asexual (tubrculo-semilla). En todas las zonas la reproduccin es asexual;
la reproduccin sexual no es tan utilizada, tampoco es nueva, desde
siempre las familias han realizado esta prctica para regenerar la semilla
cansada y obtener mayor variabilidad de papa.
El uso de semilla botnica (makunku) es buena alternativa y ofrece
muchas ventajas: Alto vigor en el follaje, alta produccin, amplia
variabilidad gentica, resistencia a enfermedades y plagas, rusticidad o
tolerancia a las condiciones de campo. Su uso, es recomendable en lugares
donde el costo del tubrculo-semilla es alto y en reas donde las
condiciones climticas son apropiadas para la produccin de papa.