Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
De los Bienes
De las Obligaciones
De las Fuentes de las Obligaciones De la Sucesin por Causa de
Muerte Derecho Procesal Romano
ERRAZURIZ EGUIGUREN
Tomo II
EDITORIAL JURDICA DE CHILE
DE LOS BIENES
I CONCEPTO DE COSA Y DE BIEN
Cosa es todo lo que existe, excepto las peso!as"
Bie!, e! ca#$io, es el !o#$e que eci$e! aquellas cosas que so! suscepti$les de
apeciaci%! pecu!iaia, esto es, de apeciase e! di!eo& u! ca$allo, u! escla'o, etc"
Todo $ie! es cosa" E! ca#$io (a) cosas que !o so! $ie!es& el aie, el sol, el a*ua de #a"
Al expesa el t+#i!o ,cosa, !os e-ei#os ta!to a aquellas que est.! de!to del
pati#o!io de u!a peso!a o puede! estalo co#o a las que !o ca$e apopi.selas e! a/%!
de su !atuale/a 0co#o el sol o el aie1 o poque los (o#$es las (a! puesto -uea del
co#ecio (u#a!o, co#o u! te#plo"
II" C2ASI3ICACI4N DE 2AS COSAS
5" DE DEREC6O DI7INO
8" DE DEREC6O 6U9ANO
A" COSAS
U!as so! de DEREC6O DI7INO ) otas de DEREC6O 6U9ANO"
5" DE DEREC6O DI7INO
5
So! de deec(o di'i!o las cosas sa*adas, las eli*iosas ) las sa!tas" Est.! -uea del
co#ecio (u#a!o ) especto de ellas !o puede e-ectuase !i!*:! acto ;u<dico"
5"5" SAGRADAS
So! las cosas que se (a! co!sa*ado al culto di'i!o po #edio de u!a le) o de u!
se!adoco!sulto, co#o los te#plos" Paa que u! te#plo o u! 'aso sea! sa*ados,
de$e co!sa*ase" Ello i#plica u!a cee#o!ia de co!sa*aci%!"
5"8" RE2IGIOSAS
So! los tee!os do!de se e!tea$a a los #uetos, sie#pe que -uea u! tee!o
popio, o a;e!o co! el co!se!ti#ie!to del due=o del suelo"
5">" SANTAS
So! los #uos ) las puetas de las ciudades" ,SANCTAE,, poque quie!es las 'iola!
eci$e! u!a ,sa!dio," 2a sa!ci%! que pote*e los #uos ) las puetas de las ciudades
es la pe!a de #uete" Pecisa#e!te R%#ulo #at% a Re#o po (a$e 'iolado el
T+#i!o o l<#ite de la eci+! -u!dada Ro#a"
Ta#$i+! las le)es se co!sidea! sa!tas" De a(< que u!a de sus pates sea la sa!ci%!,
que i!dica la pe!a aplica$le e! caso de i!cu#pli#ie!to"
2as le)es -ueo! sie#pe sa!tas e! la a!ti*?edad" Recode#os la le)e!da escita e!
el pe=asco de las Te#opilas& ,7ia;eo, 'e a deci a Espata que aqu< (e#os #uetos
po de-e!de sus le)es,"
2. DE DERECHO HUMANO
Todas las de#.s so! de deec(o (u#a!o"
2as cosas de deec(o (u#a!o ad#ite! 'aias clasi-icacio!es&
2.1. COMUNES
So! las que !o pete!ece! a !adie ) su uso es co#:! a todos los (o#$es" As< el
a*ua, el aie, el #a, la oilla del #a"
2.2. PUBLICAS
So! aquellas que pete!ece! al pue$lo o#a!o, esto es, a la co#u!idad o*a!i/ada"
So! los <os, los puetos, las '<as p:$licas, etc"
2.3. UNIVERSITATIS
So! las cosas que i!te*a! el pati#o!io de u!a co#u!idad" @ueda! a-ectas al uso
de sus #ie#$os" So! los teatos, -oos, $a=os p:$licos ) las pla/as" 2a ciudad, la
co#u!idad es la due=a de las cosas UNI7ERSITATIS"
2.4. PRIVADAS
So! aquellas cosas que -o#a! pate del pati#o!io de los paticulaes, que se
puede! e!a;e!a o adquii"
2.5. COSAS CORPORALES E INCORPORALES
So! copoales las que se puede! toca" Po e;e#plo u! -u!do, u! escla'o, u!
'estido, el oo, la plata" Se les lla#% copoales poque te!<a! u! copus"
So! i!copoales las que !o se puede! toca ) co!siste! e! deec(os" As<, u!a
(ee!cia, u! usu-ucto, u!a o$li*aci%! cualquiea" Paa el aceedo de la o$li*aci%!
(a) u! deec(o, cosa i!copoal"
No i#pota que aquello so$e lo que ecae el deec(o sea u!a cosa copoal" El
deec(o es i!copoal" 2os -il%so-os estoicos di;eo! que exist<a! s%lo las cosas
copoales" 2as i!copoales ,!o existe! si!o que se e!tie!de!," As<, a las copoales
las lla#a$a! cosas ) a las i!copoales, deec(os"
8
Las cosas co!oa"#s se di'ide!, a su 'e/, e!&
9ue$les e i!#ue$lesA
9ANCIPI ) NEC 9ANCIPI
3u!*i$les ) !o -u!*i$les
Co!su#i$les ) !o co!su#i$les
Di'isi$les e I!di'isi$les
Si#ples ) Co#puestas
NU22IUS ) DERE2ICTAE
Pi!cipales ) Accesoias
Co#e!/ae#os po las pi#eas&
M$#%"#s # I&m$#%"#s
So! cosas #ue$les las que se puede! taslada de u! lu*a a oto si! que pieda! su
i!di'idualidad, co#o u! ce!iceo, u! ca$allo, u!a #esa, u! escla'o"
So& Cosas I&m$#%"#s las que !o se puede! taslada, co#o los .$oles, los edi-icios, el
suelo"
Ta!to las cosas #ue$les co#o las i!#ue$les ad#ite!, a su 'e/, u!a su$clasi-icaci%!"
2.5.1" Cosas m$#%"#s So! las que puede! tasladase de u! lu*a a oto&
8"B"5"5" S#mo'(#&)#s
So! aquellas que se puede! #o'e po s< #is#as, que puede! despla/ase
si! que i!te'e!*a u!a -ue/a exta=a a ellas" As<, po e;e#plo, u! ca$allo,
u! escla'o"
8"B"5"8" I&a&(ma*as
So! aquellas que se puede! taslada, peo !o tie!e! 'ida popia si!o que
al*uie! de$e #o'elas, co#o u!a #esa, u!a silla, u! ce!iceo, u! a!illo, u!
li$o"
2.5.2. Cosas (&m$#%"#s
So! las que !o puede! tasladase de u! lu*a a oto" 6a) di'esas clases de
i!#ue$les&
2.5.2.1. I&m$#%"#s !o &a)$a"#+a
Co#o los edi-icios, el suelo" 2a !atuale/a #is#a les (a dado el ca.cte de
i!#ue$les"
E!te los i!#ue$les po !atuale/a co!'ie!e disti!*ui los -u!dos
po'i!ciales de los -u!dos it.licos Estos :lti#os so!, e! pi!cipio, los que
est.! de!to de la pe!<!sula it.lica" So! suscepti$les de popiedad pi'ada"
2os po'i!ciales pete!ece! al pue$lo o#a!o, peo puede! se ae!dados a
los paticulaes" Co! Dioclecia!o desapaece la disti!ci%! ) todos so!
suscepti$les de popiedad pi'ada"
,2a #a)o<a esti#a que el suelo po'i!cial o es del do#i!io del pue$lo
o#a!o, o lo es del C+sa, po lo que se co!sidea que !osotos s%lo
pode#os te!e la posesi%! o el usu-ucto del #is#o", 0Ga)o, II, C1"
>
Es as< co#o dua!te #uc(os a=os s%lo existi% popiedad pi'ada so$e el
suelo it.lico"
2.5.2.2. Inmuebles por adherencia
Son aquellas cosas muebles por naturaleza, pero que al adherirse
a un inmueble forman parte indisoluble de l y no pueden
separarse sin grave detrimento de la cosa. As ocurre, por eemplo,
con los ladrillos puestos en una casa.
2.5.2.!. Inmuebles por destinacin
Son aquellos muebles por naturaleza que se hacen
inmuebles al ser destinados al cultivo de un inmueble. As sucede,
por eemplo, con los arados o animales destinados a ese, "n. Se
transforman en inmuebles por destinaci#n.
.
2.5.!. $osas MANCIPI
Son las que podan adquirirse por mancipado. %a distinci#n entre cosas
MANCIPI Y NEC MANCIPI habra tenido su origen en que las primeras
eran las m&s apreciadas por estar unidas en cierta forma al trabao de la
tierra. 'or eso, para transferirse el dominio de ellas se requera de modos
solemnes como La MANCIPATIO o La IN IURE CESSIO. Si no se
utilizaba alguno de los modos indicados, la cosa MANCIPI continuaba
perteneciendo al mismo due(o. 'or eemplo, si se entregaba un esclavo,
hacindose tradici#n de l y no se utilizaban la MANCIPATIO ni la IN
IURE CESSIO, el esclavo segua siendo de propiedad del que lo entreg#,
con las consecuencias que veremos m&s adelante.
%a distinci#n entre cosa MANCIPI y NEC MANCIPI ya e)ista en tiempos
de la ley de las *++ ,ablas. ,uvo gran importancia -urante el derecho
cl&sico. .ustiniano termina con ella en 5!/ -.$01lpiano dice que son
cosas 2A3$+'+ las siguientes4 los fundos y casas ubicadas en la
pennsula it&lica5 las servidumbres r6sticas o rurales sobre dichos
fundos5 los esclavos y animales de tiro y carga como los bueyes, los
caballos, las muas, los elefantes domesticados
!"!#! Cosas NEC MANCIPI
D
Son todas las dem&s, fuera de las mencionadas.
7l dominio de las cosas NEC MANCIPI se transfera por $%RADI%IO$. %a
$%RADI%IO$ consista en la simple entrega de la cosa al que deseaba
adquirir el dominio, al ACCIPIEN&, acompa(ada de la intenci#n de hacer
due(o al adquirente, lo que se re8eaba en la usta causa %RADI%IONI&'
como se ver& oportunamente. Se requera, por cierto, que el
$%RADEN&9 fuera due(o de la cosa que entregaba. $omo la
9,:A-+,,+;9 requera de la entrega de la cosa, se entiende que las cosas
incorporales o derechos no pudieron transferirse por $%RADI%IO$!
%a enumeraci#n de las cosas 2A3$+'+ es ta)ativa. 3o hay m&s que las
mencionadas.
Sorprende, sin embargo, que las servidumbres r6sticas, que son cosas
incorporales, hayan sido consideradas cosas 2A3$+'+ <y, por tanto,
corporales=, seg6n >ayo, ++, /?.
!"!"! Cosas (un)ibles
Se caracterizan porque pueden sustituirse unas por otras, sin tomar en
cuenta su individualidad sino su cantidad, peso, medida y n6mero. As,
son fungibles
7l vino,
7l dinero,
7l trigo,
7l aceite, etc.
@uien debe una cosa genrica debe devolver igual n6mero de suetos de
la especie que recibi#, de la misma calidad.
!"!" Cosas no (un)ibles
Son las que se identi"can por su individualidad5 intervienen en un acto
urdico como individuales. Se les llama especies o cuerpos ciertos.
,pico eemplo de cosa fungible es el dinero. 7n cambio una, moneda de
colecci#n es no fungible.
1na cosa puede ser no fungible, bien por su naturale*a, bien por la
+oluntad de las partes.
B
Es no (un)ible por naturale*a el cuadro %as 2eninas, de Ael&zquez5 el
fundo $ornelano5 el esclavo Stico.
Es no (un)ible por +oluntad de las partes
una ovea marcada, dentro de un reba(o.
%a diferencia fundamental entre unas y otras est& en que, mientras las
cosas fungibles pueden reemplazarse unas por otras, las no fungibles
son irreemplazables
!"!, Cosas consumibles
Son las que se destruyen con el primer uso. %a consumibilidad puede ser
tanto fsica <como la fruta= o urdica <como el dinero=. %a fruta se
consume fsicamente al primer uso. 7l dinero, en cambio, se consume
urdicamente porque se emplea trans"rindolo.
Se dice que a las cosas consumibles se da el uso adecuado a su
naturaleza consumindolas.
!"!-! Cosas no consumibles
Son las que no se destruyen al primer uso como un anillo, una bandea,
una casa, un caballo.
%a consumibilidad depende e)clusivamente de la naturaleza de la
cosa.
%o normal ser& que las cosas fungibles sean tambin consumibles. 'uede
ocurrir que no sea as4 una torta muy artstica solicitada a su due(o para
adornar una mesa con cargo de restituirla terminada la comida.
!"!.! Cosas di+isibles
Son las que divididas, cada fracci#n conserva la misma funci#n que el
todo4 una suma de dinero, una cantidad de vino, etc.
!"!/0! Cosas indi+isibles
Son las que no se pueden dividir sin que se produzca destrucci#n de la
cosa o disminuya su valor4 una estatua, un edi"cio, un libro.
E
%a divisibilidad de una cosa puede ser tanto fsica como intelectual .o de
cuota.
%a cosa es fsicamente divisible cuando se la puede dividir, separar en
partes conservando su individualidad cada una de ellas4 un reba(o de
oveas, una cantidad de dinero o de trigo. 7n cambio es fsicamente
indivisible cuando la divisi#n fsica de la cosa importa destrucci#n de la
misma4 una ovea, un caballo, una bandea de plata.
%a cosa es intelectualmente divisible cuando es posible que sobre ella
tengan derechos dos o m&s personas. As, por eemplo, varias personas
pueden ser copropietarios de una misma cosa. $ada una de ellas tiene
una cuota de dominio sobre la cosa. 'uede disponer de esa cuota
libremente, sin consulta a las otras. 7n un comienzo en :oma, si varias
personas eran copropietarias deban actuar de acuerdo. 3o poda una
enaenar su derecho.
Bay cosas que no admiten divisi#n ni siquiera intelectual o de cuota4 una
servidumbre, por eemplo.
A"rmar que una cosa es indivisible, consiste en que no puede dividirse ni
fsica ni intelectualmente o por cuotas.
As, por eemplo, es indivisible una servidumbre.
!"!//! Cosas simples
$on cosas simples las constituidas por un solo elemento4
una piedra,
un animal,
un vaso.
!"!/! Cosas compuestas
Son las que est&n formadas por varios elementos simples4
una casa,
un buque.
>F8
9ax<#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
$las, el pacto de los sucesoes del deudo !o puede o$li*a a u!o solo po el todo e! -a'o
del aceedoA lo cual ta#$i+! tie!e lu*a especto de los sucesoes po Deec(o 6o!oaio"
E! co!secue!cia, puedes de#a!da, po la pate que te coespo!de, a u! co(eedeo""",
0Dioclec<a!o, 9axi#ia!o, Co!sta!ti!o ) 9axi#i!o" A=os >HHP>H8" C" 8, >, 8E1"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete >F>
,Si co#pitiese la posesi%! d+ los $ie!es a dos (i;os ) a dos !ietos de oto (i;o, ) !o la
pidiese u!o de los !ietos, acece. su pate al (e#a!o" Peo si u!o de los (i;os !o pide,
apo'ec(a esto ta!to a los (i;os co#o a los !ietos, 0Ga)o" D" >C, D, 58, P"1"
8" ACRECI9IENTO
8"5" 3UNDA9ENTO
Cua!do dos o #.s peso!as tie!e! deec(o a u!a #is#a situaci%! ;u<dica, pote!cial#e!te
tie!e! deec(o a esa situaci%! e! su totalidad, li#ita!do cada u!a de esas peso!as el
deec(o de los otos" Po ta!to, -alta!do u!a de esas peso!as, auto#.tica#e!te au#e!ta el
deec(o de los que pe#a!ece! e! el #is#o estado" Y si u!o solo pe#a!ece, a +ste
coespo!de todo el deec(o&
,Si ;u!ta#e!te !o i!te'ie!e oto co! +l, e! co!cue!cia, usa. del todo, 0Ulpia!o" D" C, 8,
5, >" De usu-uctu accesPce!do1"
El aceci#ie!to !o es u!a i!stituci%! popia de la (ee!cia" Se -u!da e! el estado de
co#u!idad"
8"8" E2 CRECI9IENTO EN 2A SUCESI4N INTESTADA
Todos los lla#ados po la le) tie!e! u! deec(o i*ual" E! co!secue!cia, se di'ide! la
(ee!cia po pates i*uales"
Si u!o de los (eedeos se a$stie!e, e!u!cia o es i!capa/, la di'isi%! de la (ee!cia se (ace
e!te #e!o !:#eo de (eedeos, au#e!ta!do la pate de +stos"
Peo si se tata de (eedeos a*!ados desce!die!tes, es !ecesaio co!sidea a los que
(eeda! po estipes ) a los que (eeda! po ca$e/asP
8">" E2 ACRECI9IENTO EN 2A SUCESI4N TESTADA
85>
S< 'aias peso!as (a$<a! sido i!stituidas (eedeas, la cuota 'aca!te acec<a a los de#.s
co(eedeos, po pates i*uales si se les (a$<a i!stituido si! cuota, o e! popoci%! a sus
cuotas e! caso co!taio"
No te!<a lu*a el aceci#ie!to e! caso de sustituci%! o e! el caso de i!stituci%! co!;u!ti'a,
pues la ati$uci%! de la cuota 'aca!te se (ac<a te!ie!do pese!te la 'olu!tad del testado"
E! estos casos, i!diecta#e!te el testado i#ped<a el aceci#ie!to" Si! e#$a*o, !o pod<a
i#pedilo po #edio de u!a disposici%! testa#e!taia diecta, )a que !o pod<a! coexisti la
sucesi%! testada co! la i!testada& el aceci#ie!to ea !ecesaio"
8"D" 2AS 2EYES CADUCAROAS
2os pi!cipios expuestos e! elaci%! al aceci#ie!to se #odi-icao! e! la +poca del
e#peado Au*usto" Se dictao! las le)es Iulia ) Papia Poppaea"
Estas le)es tu'ieo! dos -i!alidades& e*e!ea las costu#$es, dete!ie!do la dis#i!uci%!
de la !atalidad, ) e!iquece el tesoo p:$lico"
2a le) Iulia pi'% de toda li$ealidad testa#e!taia al c+li$e, (o#$e o #u;e, que !o
tu'iea (i;os de a!teio #a& ti#o!io" A su 'e/, la le) Papia Poppaea pi'% de la #itad de
las li$ealidades testa#e!taias a los o$i, esto es, a los casados si! (i;o )a !acido, o cua!do
#e!os, co!ce$ido"
Otas peso!as pod<a! eci$i li$ealidades, si! apo'ec(a deL aceci#ie!to& los (o#$es
#e!oes de 8B a=os ) las #uP
>FD 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
;ees #e!oes de 8HA la 'iuda dua!te dos a=os despu+s de la #uete del #aido ) de!to de
los diecioc(o #eses que se*u<a! al di'ocioA los 'iudos de BH ) EH a=os, #u;e ) 'a%!,
especti'a#e!teA los co*!ados del testado, (asta el s+pti#o *ado" Cietas peso!as #.s
-a'oecidas apo'ec(a$a! de las pates caducadas ) del aceci#ie!to& los (o#$es casados
que tu'iea! u! (i;o 'i'o !acido de ;usta !upcia ) los asce!die!tes ) desce!die!tes del
testado que, au!que celi$ataios, quedao! so#etidos a las e*las del deec(o a!ti*uo"
>"
CO2ACI4N& CONCEPTO
2a colaci%! co!siste, e! *e!eal, e! ta!s-ei a la #asa (eeditaia las li$ealidades
o$te!idas e! 'ida de la peso!a de cu)a (ee!cia se tata, a -i! de o$te!e la i*ualdad e! la
patici%! de los $ie!es (eeditaios"
6u$o tes clases de colaci%!& la collatio $o!ou#A la collatio dotisA ) la collatio
desce!de!tiu#"
>"5" 2A CO22ATIO BONORU9
Cua!do el peto lla#% a la $o!ou# possessio a los (i;os, e! cua!to tales, esto es, co!
i!depe!de!cia del '<!culo de la patia potestad e! que se e!co!ta$a! co! el di-u!to, pod<a
dase el caso de que co!cuiese! a la (ee!cia e#a!cipados co! (eedeos su)os, lo que
dio oi*e! a u!a #a!i-iesta i!iquidad& #ie!tas el suus (a$<a adquiido paa el pate
-a#ilias, los e#a!cipados (a$<a! estado adquiie!do paa ellos #is#os"
A -i! de i*uala al e#a!cipado co! el suus e! cua!to a las adquisicio!es, el peto i#puso
al e#a!cipado la collatio $o!ou#, esto es, la o$li*aci%! de ta!s-ei a la #asa (eeditaia
lo que (u$iese adquiido dua!te la e#a!cipaci%!&
,2a equidad de este t<tulo es #a!i-iesta& poque ad#itie!do el peto a la posesi%!
de los $ie!es co!ta el testa#e!to
85D
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete >FB a los e#a!cipados, )
(aci+!dolos pat<cipes de los $ie!es pate!os co! los que esta$a! e! potestad, ce)% que ea
co!'e!ie!te que los que pide! los $ie!es de los pades, tai*a! a colaci%! los su)os
popios, 0Ulpia!o, D" >C, E, 5, P" De collatio!e1"
a1 Requisitos
2a colaci%! opea$a e! -a'o del sui ) a ca*o del e#a!cipado" Si! e#$a*o, !o del
e#a!cipado e! -a'o de oto
e#a!cipado"
2a colaci%! te!<a lu*a si el e#a!cipado ped<a ) o$te!<a
la $o!ou# possessio"
El e#a!cipado, #edia!te estipulaci%! ) -ia!/a, de$<a po#ete al suus que co! +l di'idi<a
su pati#o!io"
$1 E-ectos
2a colaci%! poduc<a los si*uie!tes e-ectos& P Se colacio!a$a! los $ie!es que el e#a!cipado
(u$iese adquiido co! a!teioidad a la #uete del pate, pues as< co#o despu+s de la
#uete de +ste el suus adqui<a paa s<, ta#$i+! adqui<a e! su po'ec(o el e#a!cipado"
P No e!ta$a! e! la colaci%! el peculio caste!se !i el cuaPsicaste!se"
>"8 2A CO22ATIO DOTIS Esta colaci%! est. co!te#plada e! el T<tulo 7II del 2i$o
]]]7II del Di*esto"
El edicto petoio esta$leci% que la (i;a de$<a colacio!a la dote que (u$iese eci$ido de su
pade o a$uelo pate!o, cua!do co!cu<a co#o (ees sua e! la sucesi%!, e! co!cuso co!
(i;os e#a!cipados o e! potestad"
2a o$li*aci%! de colacio!a se e-e<a a la dote eci$ida del pade o del a$uelo pate!o,
pues su -u!da#e!to esta$a e!
>FE
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
la i*ualdad de todos los desce!die!tes e! la patici%! de los $ie!es del, pate"
>">" 2A CO22ATIO DESCENDENTIU9
Esta colaci%! se e-iee a todos los $ie!es que el desce!die!te (a eci$ido del asce!die!te"
El pu!to de patida de esta colaci%! -ue u! escipto del e#peado Godia!o, que o$li*% a
la (i;a a colacio!a la dote po-ectic<a, esto es, la po'e!ie!te del pate, co!-i#a!do la
collatio dotis esta$lecida po el edicto petoio" 0A=o 8>G1"
E! el a=o DEG, el e#peado 2e%! dispuso, ade#.s, la colaci%! de las do!acio!es a!teP
!uptias eci$idas de los asce!die!tes, si! co!sideaci%! al '<!culo de la patia potestad, e!
las sucesio!es testa#e!taias o co!ta el testa#e!to"
Po :lti#o, Iusti!ia!o, e! el a=o B8G, dispuso la colaci%! de todas las do!acio!es e! las
sucesio!es testa#e!taias ) a$i!Ptestato"
D" PARTICI4N DE 2A 6ERENCIA
D"5" E2 ESTADO DE CO9UNIDAD
Cua!do (a) 'aios (eedeos, testa#e!taios o le*<ti#os, especto de u!a #is#a (ee!cia,
se poduce e!te ellos u!a co#u!idad, e! la que cada (eedeo paticipa e! popoci%! a su
cuota"
2a co#u!idad tie!e po o$;eto los $ie!es de que ea due=o el de cuius ), ade#.s, los que
te!<a i! $o!is"
85B
2a co#u!idad pod<a te#i!a e! cualquie #o#e!to po 'olu!tad de u!o de los
co(eedeos"
D"8" PARTICI4N 7O2UNTARIA
2a patici%! de $ie!es ea 'olu!taia cua!do se (ac<a de co#:! acuedo e!te todos los
(eedeos"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete >FC
Respecto de la patici%! 'olu!taia, las -ue!tes da! escasos a!tecede!tes"
As<, e! el T<tulo 5D del 2i$o 8, que tata de los 3actos, e! el -a*#e!to >B se dice que los
(e#a!os Ticio, 9e'io ) Se)o di'idieo! e!te s< la (ee!ciaA ) e! el T<tulo 8 del 2i$o 5H,
que tata de la actio -a#ilia eciscu!dae, -a*#e!to BC, se (a$la de los (e#a!os que de
co#:! acuedo di'idieo! la (ee!cia"
Si! e#$a*o, este pacto !o -i*ua e!te los sa!cio!ados" Y si ea u! pacto !o sa!cio!ado,
s%lo da$a oi*e! a u!a excepci%!"
E! el C%di*o e!co!ta#os u! pecepto que esta$lece que este pacto, se*uido de actos
taslaticios de popiedad, poduce e-icacia eal&
,Si (ec(a la di'isi%! po co!'e!io, ta#$i+! la posesi%! que se si*ui% po co!se!ti#ie!to le
a-i#% po co#pleto el do#i!io de los $ie!es que plu*o le pete!ecieo! a tu pade, puedes
te!e la ei'i!dicaci%! de los #is#os, si le sucediste a tu pade, 0Dioclecia!o )
9axi#ia!o" E! el a=o 8G>" C" >, >E, 5B1"
Este texto pe#ite supo!e que el pacto de di'isi%! 'olu!taia est. ;u!to a aquellos pactos
que poduc<a! la ta!s-ee!cia de la popiedad, o que co!stitu<a! deec(os eales"
D">" DI7ISI4N IUDICIA2 Y ACCI4N 3A9I2IA ERCISCUNDAE
2a patici%! ;udicial tie!e lu*a #edia!te el e;ecicio de la actio -a#ilia eciscu!dae,
i!toducida po la le) de las ]II Ta$las&
,Esta acci%! tae su oi*e! de la le) de las ]II Ta$las Poque, queie!do los co(eedeos
di'idi la cosa co#:!, paeci% !ecesaio que se co!stitu)ese al*u!a acci%!, 0Ga)o" D" 5H,
8c 5, P"1"
2a acci%! pod<a e;ecitase po cualquie (eedeo, poseedo o !o poseedo" Si! e#$a*o, el
de#a!dado de$<a eco!oce
>FF
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete
>FG
al de#a!da!te su calidad de (eedeo" Si el de#a!dado le !e*a$a esta calidad, de$<a
esol'ese pe'ia#e!te la cuesti%!"
2a acci%! ea d:plex, !o e! el se!tido de que los co(eedeos -uese! ad'esaios, si!o de
que #utua#e!te pod<a! (acese peticio!es, lle'ados todos po u! -i! co#:!& di'idi la
(ee!cia"
85E
E! el deec(o ;usti!ia!eo, a esta acci%! se le cali-ica co#o #ixta, ta# i! e# qua# i!
peso!a#, poque el ;ue/ esta$a autoi/ado !o s%lo paa di'idi los $ie!es, si!o ta#$i+!
paa liquida las elacio!es !acidas e!te los co(eedeos dua!te el estado de co#u!idad
0I!st" D, E, 8H1"
2a acci%! ea de $ue!a -e"
D"D OBIETO DE 2A PARTICI4N
Es o$;eto de la patici%! !o s%lo lo que pete!ece a la (ee!cia, si!o ta#$i+! las cosas que
dei'a! de ella& las cosas del do#i!io del de cuius o que te!<a i! $o!is, los -u!dos 'ectiP
*alis ) al*u!as cu)a causa u oi*e! exist<a e! 'ida del de cuius ) que se adqui<a! po el
(eedeo #edia!te la usucapi%!"
Ta#$i+! e!ta$a! a se cosas pati$les aquellas que e! especie (u$iea e!te*ado el
(eedeo a t<tulo de colaci%!"
2os c+ditos ) las deudas queda$a! -uea de la patici%! poque se di'id<a!, ipso tue, e!te
los co(eedeos" Co! todo, el ;ue/ pod<a ad;udica u! c+dito o u! d+$ito a al*u!o o a
'aios co(eedeos, po exi*e!cias popias de la patici%!"
No e!ta$a! e! la patici%! las #alas #edici!as, los 'e!e!os, los li$os de #a*ia ) las
cosas adquiidas il<cita#e!te po el de cuius"
D"B" 3OR9ACI4N DE 2AS CUOTAS Y ADIUDICACI4N
El ;ue/ di'ide los $ie!es (eeditaios e! pates, se*:! las \kYN cuotas de cada (eedeo" Al
especto, el ;ue/ de$e espeta las mm
<
pescipcio!es del de cuius, las que +ste #a!i-esta$a, *e!eal#e!te, e! u! testa#e!to"
El ;ue/ pod<a desco!oce la 'olu!tad del de cuius e! cua!to ella lesio!ase la cuata
3alcidia"
El ;ue/ pod<a asi*!a a u! co(eedeo u!a o 'aias cosas o la totalidad de los $ie!es,
co!de!.!dolo a pa*a a los de#.s co(eedeos la coespo!die!te i!de#!i/aci%!&
,Si se tata del ;uicio de di'isi%! de los $ie!es o de la cosa co#:!, ) es ta! di-icultosa la
di'isi%! que pae/ca casi i#posi$le, puede el ;ue/ ad;udica todas las cosas a u!a peso!a
sola, co!de!.!dola a pa*a a las de#.s lo que coespo!de a cada u!o, 0Ulpia!o" D" 5H, >,
BB1"
Ta#$i+! pod<a el ;ue/ 'e!de los $ie!es su$ (asta paa epati el pecio de la 'e!ta e!te
los co(eedeos"
Esta$lecidas las cuotas, el ;ue/, e! 'itud del pode que le co!-e<a la -%#ula, poced<a a
(ace las ad;udicacio!es&
,Se da el !o#$e de ad;udicaci%! a aquella pate de la -%#ula e! que se pe#ite al ;ue/
que ad;udique el o$;eto e! cuesti%! a al*u!o de los liti*a!tes si se tata de la acci%! de
patici%! 0-a#ilia eciscu!dae1 e!te los co(eedeos, o de la di'isi%! de u!a cosa co#:!
uco##u# di'idu!do1 e!te los socios, o de la acci%! de se=ala#ie!to de l<#ites 0-i!iu#
e*u!Pdou#1 e!te 'eci!os, paa cu)os casos se dice e! la -%#ula& Iue/, ad;udica a Ticio
cua!to de$as ad;udicale, 0Ga)o, D, D81"
2a ad;udicaci%! i#pota$a adquisici%! del do#i!io& el (eedeo a quie! se asi*!a$a u!a
dete#i!ada cosa, pasa$a a se popietaio de ella e! el #o#e!to de la ad;udicaci%!" A!tes
de la ad;udicaci%! exist<a u! estado de co#u!idad e! que cada u!o ea copopietaio del
todo" Si! e#$a*o, despu+s de la ad;udicaci%!, el ad;udicataio adqui<a la popiedad
exclusi'a de la cosa a +l ad;udicada" De esta #a!ea, la patici%! o#a!a te!<a u! ca.cte
85C
di'eso de la patici%! #ode!a" Esta tie!e u! ca.cte declaati'o, esto es, declaa u!a
popiedad peexiste!te, H sea, se co!sidea que el co(eedeo sie#pe (a sido popietaio de
la cosa a +l asi*!ada desde el d<a de la apetua de la
>GH 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
sucesi%! )N#ie!tas du% la i!di'isi%!" E! Ro#a, e! ca#$io, el do#i!io se i!icia$a paa el
ad;udicataio a pati de la ad;udicaci%!"
El ;ue/ de$<a 'ela po el cu#pli#ie!to del #odus" Si los co(eedeos te!<a! i!te+s e! su
cu#pli#ie!to, pod<a exi*iloA
,Si el testado #a!d% que se (iciese al*:! #o!u#e!to, pedi. que se (a*a po la acci%! de
di'isi%! de la -a#ilia" Ta#$i+! se dice que a los (eedeos a quie!es i#pota e! 'itud de la
cl.usula del testa#e!to, puede! pedi po la acci%! patsPciptis 'e$is, que se (a*a el
#o!u#e!to, 0Ulpia!o" D" 5H, 8, 5F, 81"
D"E" 2A ACTIO 3A9I2IA ERCISCUNDAE RESPECTO DE 2A CO9UNIDAD
Esta acci%!, ade#.s de se'i paa la di'isi%! de la (ee!cia, si'e paa liquida las
elacio!es e!te los co(eedeos dei'adas del estado de co#u!idad"
2as pestacio!es !acidas de la co#u!idad se e-iee!, susta!cial#e!te, a tes #ateias& a1
3utosA $1 I#pe!sasA ) c1 Da=os"
a1 3utos
El (eedeo que (a$<a peci$ido -utos e! #a)o popoci%! que la pe#itida po su cuota,
de$<a el exceso"
$1 I#pe!sas
Te!<a deec(o a ee#$olso po pate de los de#.s co(eedeos el que las (a$<a e-ectuado&
,Poque todo lo que pa*% co#o co(eedeo, es #u) clao que se le de$e a$o!a e! el ;uicio
de di'isi%! de la (ee!cia, e! el cual cada u!o puede pedi a sus co(eedeos lo que *ast%
co#o (eedeo", 0Iulia!o, D" 5F, D, 5F1"
c1 Da=os
El (eedeo que (a$<a da=ado po dolo o culpa cosas (eeditaias, de$<a espo!de&
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete >G5
,Si al*u!o Lc lRs (eedeos (i/o al*u!a cosa co! dolo o culpa""" dice Po<Epo!io que se
co#pe!de e! este ;uicio, poque todo lo que al*u!o (iciea co!ta la (ee!cia po dolo o
culpa, se co#pe!b e! el ;uicio de di'isi%! de la -a#ilia, si lo (i/o co#o (eedeoP,
0Ulpia!o" D" 5H, 8, 5E, D1"
B" RESPONSABI2IDAD POR E7ICCION
El ;ue/ podd i#po!e a cada u!o de los co(eedeos la espo!sa$ilidad po e'icci%!, e!
-a'o del (eedeo a quie! se le (u$iese ad;udicado u!a cosa (eeditaia, #edia!te
estipulacio!es"
Co#o e! el deec(o o#a!o la ad;udicaci%! te!<a el ca.cte de taslaticia ) adquisiti'a de
do#i!io, la espo!sa$ilidad po e'icci%! ea a!.lo*a a la espo!sa$ilidad po e'icci%! e! la
'e!ta"
E! el deec-H #ode!o, do!de !o (a) ta!s#isi%! de deec(os e!te los co(eedeos po el
ca.cte declaati'o del ;uicio di'isoio, lf espo!sa$ilidad po e'icci%! tie!e u!
-u!da#e!to di'eso& la i*ualdad e!te los co(eedeos"
Se*u!da Pate
85F
2A SUCESI4N TESTADA
7III E2 TESTA9ENTO RE@UISITOS Y CARACTERES
5 PRE3ERENCIA DE 2A SUCESI4N TESTADA SOBRE 2A INTESTADA
Desde la le) de las ]II Ta$las (asta el deec(o ;ust#ia!eo, la sucesi%! testada tu'o
pe-ee!cia so$e la i!testada Esta te!ia lu*a :!ica#e!te a taita de testa#e!to
Esta pe-ee!cia ea ta! a$soluta, que los l%#a!os co!
sidea$a! co#o al*o i#posi$le que especto de u!a #is#a
peso!a se a$iese!, si#ult.!ea#e!te la sucesi%! testada '
la i!testada
El testa#e!to te!<a paa los o#a!os la #axNt!a i#po ta!cia No ea al*o ocas o!al si!o
u!a cosa !o#al co#o te # !o de la 'ida de u!a peo!a
2a i#pota!cia del testa#e!to se po!e de elie'e e! al *u!os textos que i!dica! que e! el
(a) u! <!tees pu$lico Asi, Ga)o 08 5HD1, !os (a ta!s#itido la -o#ula del testa #e!t% pe
aes et li$a# e! la cual el co#pado de la (ee! c<a expesa que el testa#e!to se (ace N
co!-o#e a las leces p:$licas, 0testa#e!tu# -ace+ possis secu!du# le*e# pu$( ca#1, )
Paulo 0D 8G, >, B1, expesa que i#pota ,a la p: $lica utilidad que te!*a! e-ecto las :lti#as
'olu!tades,
>GD 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
8" CONCEPTO DE TESTA9ENTO
Dos de-i!icio!es da! las -ue!tes cl.sicas, u!a de 9odesPti!o ) la ota de Ulpia!o& ,El
testa#e!to es u!a le*<ti#a disposici%! de !uesta 'olu!tad e! cua!to a lo que quee#os
que se (a*a despu+s de !uesta #uete", 09odesti!o" D" 8F, 5,51"
,Testa#e!to es el testi#o!io de !uesta :lti#a 'olu!tad, (ec(o e! -o#a sole#!e, paa que
'al*a despu+s de !uesta #uete", 0Ulpia!o" Re*las" 8H, 51"
A#$as de-i!icio!es coi!cide! e! su 'a*uedad, peo !o de$e sope!de!os" Paa el
;uisco!sulto o#a!o, co! su i!co#paa$le citeio p.ctico, poco i#pota$a a'ei*ua qu+
ea u!a i!stituci%!" 2o que s< le i!teesa$a ea esta$lece qu+ e-ectos poduc<a"
LCu.l ea el co!te!ido ;u<dico de u! testa#e!toM
6a) que disti!*ui e!te aquello que el testa#e!to de$e co!te!e ) lo que puede co!te!e"
El pi#iti'o testa#e!to de$<a expesa la i!stituci%! del (eedeo" Este equisito se
#a!tu'o co#o pi!cipio ese!cial (asta Iusti!ia!o"
Peo el testa#e!to pudo co!te!e otas disposicio!es co#o le*ados, #a!u#isio!es,
-ideico#isos, !o#$a#ie!to de tuto"
De;a!do a u! lado las disposicio!es que pod<a co!te!e u! testa#e!to, pode#os deci que
el testa#e!to ea el acto po el cual u!a peso!a desi*!a$a a su (eedeo"
>" RE@UISITO DE 3ONDO
2a i!stituci%! de (eedeo ea u! equisito de -o!do, ese!cial paa que el testa#e!to -uea
'.lido"
As< se despe!de de di'esos textos&
,2os testa#e!tos !o tie!e! 'alo al*u!o si!o e! 'itud de la i!stituci%! de (eedeo, la que
se co!sidea co#o pi!cipal ) $ase de todo testa#e!to," 0Ga)o, 8, 85G1"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete >GB
,Poque si! la i!stituci%! de (eedeo, !o es '.lido !ada de lo que se expesa e! el
testa#e!to", 09odesti!o, 8F, E, 5, >1"
85G
,Poque de ella 0la i!stituci%! de (eedeo1, to#a! su -ue/a los testa#e!tos, ) po esta
causa se co!sidea la #is#a co#o la ca$e/a ) -u!da#e!to de todo el testa#e!to, 0I!st" 8,
8H, >D1"
E! este :lti#o texto, el e#peado Iusti!ia!o epoduce la se!te!cia de Ga)o" E!
co!secue!cia, la i!stituci%! de (eedeo -ue u! equisito i!te!o que da$a 'alide/ al
testa#e!to e! todos los tie#pos del deec(o o#a!o"
D" RE@UISITOS 3OR9A2ES
El testa#e!to de$e cu#pli los si*uie!tes equisitos&
a1 U!idad del acto
No pod<a i!teu#pise el acto de oto*a#ie!to del testa#e!to&
,Co!'ie!e que el testa#e!to se (a*a si! i!teupci%!" Es (ace el testa#e!to si!
i!teupci%!, !o #e/cla oto acto exta=o dua!te +l, peo si se (iciea al*u!a cosa
pete!ecie!te al #is#o testa#e!to, !o se 'icia", 0Ulpia!o" D" 8F" 5" 85, >1"
$1 3ec(a
Este !o ea u! equisito de 'alide/ peo, e! la p.ctica, se e#plea$a la -ec(a" As<, e! el
T<tulo del Di*esto que tata de la apetua del testa#e!to se lee&
,Peo el peto !o pe#ite que se copie el d<a ) c%!sul del testa#e!to, poque la 'ista )
eco!oci#ie!to de +l puede i!stui paa que se co#eta al*u!a -alsedad", 0Ulpia!o" D" 8G,
>" 8, E1"
>GE
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
c1 7olu!tad del testado
2a 'olu!tad del testado de$e expesase claa#e!te e! pese!cia de los testi*os& ,2os
(eedeos se (a! de expesa claa#e!te 0palat!1, de #odo que se pueda o<" 2e sea
pe#itido al testado o !o#$alos o esci$ilos, peo si os !o#$a, de$e (acelo
claa#e!te", 0Ulpia!o, D" 8F" 5, 851"
d1 Testi*os& su ue*o, !:#eo, pese!cia ) calidad
2os testi*os de$<a! se especial#e!te o*ados paa que
i!te'i!iese! e! el acto& ,E! los testa#e!tos e! los cuales
de$e! se o*ados los testi*os 0testes o*ati1 paa que sea 'a
lido, se dete#i!% que si -uese! lla#ados paa ota cosa, !o
'ale! paa el testa#e!to" 2o cual se (a de e!te!de de esta
#a!ea& que au!que se (a)a! ;u!tado ) o*ados paa ota
cosa, si a!tes del testi#o!io se les (iciea sa$e que so! lla
#ados co#o testi*os del testa#e!to, puede! se testi*os"
0Ulpia!o" D" 8F" 5" 85, 81" "
E! cua!to al !:#eo, los testi*os -ueo! ci!co e! ei testa#e!to pe aes et U$a# ) siete e!
el testa#e!to petoio, !:#eo que se co!se'% (asta la +poca de Iusti#a!o"
E! cua!to a U pese!cia de los testi*os, +stosb de$<a! co!cui si#ult.#ea#e!te al acto,
(asta su te#i!aci%!&
,Iu/*ao! lOs a!ti*uos que los que so! testi*os e! el testa#e!to, de$e! esta pese!tes
(asta que se co!clu)a a$soluta#e!te", 0Ulpia!o" D" 8F" 5" 8H, F1"
Y de$<a! esta e! tal 'eci!dad de elaci%! co! el testa
do, que pudiea! 'elo ) o<lo& , 5
88H
,Si po pi'ile*io especial de tu patia !o se dispe!so la o$se'a!cia de Us -o#alidades del
Deec(o, ) los testi*os !o dese#pe=ao! su o-icio de testi#o!io e! pese!cia del testado,
el testa#e!to !eo es '.lido po Deec(o al*u!o", 0Dioclecia!o ) 9axi#ia!o" A-io 8GH" C"
E" 8>, G1"
E! cua!to a la calidad de los testi*os, desde la a!ti*ua -o#a del testa#e!to pe aes et
U$a# se exi*i% que -uese! 'ao!es, p:$eesA ) ciudada!os o#a!os"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete >GC
No pod<a! se testi*os& el -uioso, a #e!os que se e!co!taa e! estado l:cidoA el sodoA el
#udoA el p%di*o ) las peso!as declaadas i!testa$les"
e1 Sellos ) -i#as
E! las I!stitucio!es 08" 5H" >1, se se=ala que los testi*os de$<a! sella el testa#e!to,
expesa!do su !o#$e al lado del sello" Ade#.s, las -i#as del testado ) de los testi*os -ue
equisito esta$lecido po las co!stitucio!es i#peiales"
B" CARACTERES ESPECO3ICOS DE2 TESTA9ENTO
Paa e!te!de ca$al#e!te lo que ea el testa#e!to o#a!o, dae#os al*u!os caactees que
le ea! popios&
5R Ea u! acto peso!al
El testado de$<a #a!i-esta peso!al#e!te su 'olu!tad, equisito que e#a!a$a de la popia
!atuale/a del testa#e!to"
Nadie pod<a testa po #edio de u! epese!ta!te" 2os i!capaces !o pod<a! testa po #edio
de sus epese!ta!tes"
Este pi!cipio de la peso!alidad !o ea a$soluto& la #u;e p:$e pod<a testa co! la
autoidad de su tuto" 0Ga)o II 55F1A ) el pade de -a#ilia pod<a testa po su (i;o i#p:$e"
8R Tia u! acto -o#al
El testa#e!to de$<a oto*ase o$se'a!do las -o#alidades popias de cada testa#e!to"
Co! elaci%! a otos actos ;u<dicos, la e'oluci%! (a te!dido a destui las a!ti*uas -o#as
sole#!es, co#o pod. o$se'ase especto de las co!'e!cio!es" Si! e#$a*o, co! elaci%!
al testa#e!to, sie#pe existieo! -o#alidades, ,que ea! la #e;o *aa!t<a de la 'edadea
) exacta 'olu!tad del testado"
>GF
IcR Ea u! acto ,#otis causaN
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete ER Ea u!a i!stituci%!
del ,Nius a'ile,
>GG
El testa#e!to, cualquiea que sea la -ec(a de su oto*a#ie!to, adquiee 'alo ;u<dico
s%lo a la #uete del testado"
DR Ea u! acto e'oca$le
885
Sie!do el testa#e!to u! acto #otis causa, el testado pod<a e'ocalo e! cualquie
#o#e!to, si! li#itaci%! al*u!a al especto"
E! co!secue!cia, los pee*i!os !o pod<a! testa !i eci$i po testa#e!to"
Cua!do el e#peado Caacalla, e! el a=o 858 de !uesta ea, co!-ii% la ciudada!<a a todos
los (a$ita!tes li$es del I#peio, desapaeci% este equisito"
5R No ea, !ecesaia#e!te, u! acto de li$ealidad
No lo ea, poque !o supo!<a sie#pe u!a 'e!ta;a paa el (eedeo, )a que la (ee!cia pod<a
se ,da=osa,"
BR Ea u! acto u!ilateal
Ea u!ilateal, e! el se!tido de que paa la 'alide/ del testa#e!to !o ea !ecesaio que la
'olu!tad del testado co!cuiese co! la ota peso!a, co#o ocue e! los actos que
co!stitu)e! co!'e!cio!es"
Peo e! las dos -o#as pi#iti'as de testa, i! calatis co#it?s e i! poci!ctu, se ad'iete!
'edadeos co!tatos sucesoios, que cea$a! e! -a'o de u!a peso!a u! deec(o actual e
ie'oca$le de popiedad"
E! los textos del Copus luis !o se e!cue!ta po(i$ici%! paa oto*a testa#e!to
co!;u!ti'o o testa#e!to ec<poco"
Es co!;u!ti'o el testa#e!to oto*ado po 'aias peso!as e! u! #is#o acto, e! -a'o de
ellas #is#as o de teceos"
Es testa#e!to ec<poco aqu+l oto*ado po 'aias peso!as e! u! #is#o acto,
i!stitu)+!dose ec<poca#e!te (eedeos"
No de$e co!-u!dise el testa#e!to ec<poco co! la i!stituci%! captatoia, e! que se
su$odi!a a la ec<poca i!stituci%! la 'alide/ de la disposici%!"
I]" ESPECIES DE TESTA9ENTOS
5" TESTA9ENTOS ORDINARIOS Y E]TRAORDINARIOS
Se lla#a! testa#e!tos odi!aios aquellos que equiee! u!os #is#os equisitos"
So! testa#e!tos extaodi!aios aquellos que po co!sideacio!es especiales, elati'as a la
peso!a del testado, o po las cicu!sta!cias e! que +sta se e!cue!ta, equiee! #.s o
#e!os sole#!idades que las del testa#e!to odi!aio"
So! testa#e!tos odi!aios& a1 El oto*ado e! calatis co#itiisA $1 el testa#e!to i! poa!ctuA
c1 el testa#e!to pe aes et li$a#A d1 el testa#e!to petoia!oA ) e1 el testa#e!to i#peial"
So! testa#e!tos extaodi!aios&
a1 El oto*ado po u! cie*oA
$1 el oto*ado po el que !o sa$<a esci$iA
c1 el oto*ado e! tie#po de epide#iaA
d1 el oto*ado e! el ca#poA )
e1 el testa#e!to del #ilita"
E! la +poca postcl.sica ) ;usti!ia!ea apaece! los testa#e!tos pi'ados, que pod<a! se
oales o escitos, ) el testa#e!to p:$lico"
DH8
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
888
7a#os a exa#i!a cada u!a de estas -o#as de testa#e!tos"
5"5" TESTA9ENTOS ORDINARIOS
a1 Testa#e!to a!te los co#icios calados
2os co#icios calados se co!'oca$a! dos 'eces al a=o, paa el oto*a#ie!to del testa#e!to"
0Ga)o" II" 5H51"
Se lla#a! cala<ta co#itia aquellos que esta$a! a ca*o del cole*io de los po!t<-ices, o
ta#$i+! los que ea! i!au*uados po el ex sacou# o los Qla#i!es, se*:! Aulo Gelio"
Co#o $ie! dice Ga)o, a estos e-ectos los cala=a co#itia se eu!<a! dos 'eces po a=o,
sola#e!te& el 8D de #a/o ) el 8D de #a)o, que ea! lo :!icos d<as que e! el a!ti*uo
cale!daio esta$a! desi*!ados po la si*la ,@" R" C" 3", 0@ua!do ex co#itia'it -as1,
de$ie!do el d<a a!teio P8> de #a/o ) 8> de #a)oP, a!u!ciase la co!'ocatoia de las
cuias po #edio de las to#petas"
$1 Testa#e!to ,<! poci!ctu,
Ga)o !os da el si*!i-icado de la pala$a poci!ctu e! el texto que epoduci#os a
co!ti!uaci%!" El #is#o texto !os da !oticias de este testa#e!to&
,E! u! pi!cipio s%lo (u$o dos especies de testa#e!to poque, o se (ac<a e! los co#icios
calados, los cuales e! dos +pocas del a=o esta$a! desti!ados a la cele$aci%! del
testa#e!toA o se (ac<a i! poci!ctu, es deci, al pu!to de #ac(a los soldados al co#$ate
e! caso de *uea, pues se lla#a$a poci!ctus d u! e;+cito )a po'isto de a#as ) po!to a
pati" De #a!ea que u!o se (ac<a e! la cal#a de la pa/ ) el oto e! el acto de sali a
ca#pa=a", 0Ga)o" II" 5H51"
E! cua!to al testa#e!to i! poci!ctu, se #uesta co#o u! e#edio extaodi!aio, peo
asi#ila$le al a!teio, so$e
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete DH>
todo si se o$se'a que el e;+cito ea el populus de a#as" Cua!to #.s, se ace!tua<a la
cicu!sta!cia de se u! testi*o sole#!e de la declaaci%! del testado" 2a de!o#i!aci%! de
poci!ctu, 'ie!e del ci!to Ga$i!o, que usa$a el c%!sul al pati a la *uea, as< co#o los
soldados"
c1 Testa#e!to ,pe aes et li$a#,
Repoduci#os los textos de Ga)o&
,2as dos pi#eas especies de testa#e!to (a! ca<do e! desuso, ) s%lo se (a co!se'ado el
testa#e!to pe aes et li$a#A peo se (a e-o#ado la #a!ea de pacticalo" A!ti*ua#e!te,
el co#pado de la -a#ilia, es deci, el que eci$<a e! #a!cipio la -a#ilia del testado,
o$te!<a el lu*a de u! 'edadeo (eedeo, ) el testado le se=ala$a la pate de la (ee!cia
que de$<a da a cada u!o despu+s de su #uete" A(oa, po el co!taio, se i!stitu)e po
testa#e!to oto (eedeo e!ca*ado ta#$i+! de la disti$uci%! de los le*ados, ) s%lo se
(ace uso po #ea -%#ula de u! co#pado de la -a#ilia paa i#ita el deec(o a!ti*uo",
0II" 5H>1"
,2o cual se pactica de este #odo& el testado, des!u+s de escitas las ta$las del testa#e!to
) (all.!dose pese!tes, co#o e! las de#.s #a!cipacio!es, ci!co testi*os, todos ciudada!os
o#a!os ) p:$ees, ) u! li$epe!s, cele$a la 'e!ta de su -a#ilia po #ea -o#alidad
;u<dica, e! cu)o acto po!u!cia el co#pado las si*uie!tes pala$as& Yo #e e!ca*o )
to#o $a;o #i tutela ) sal'a*uadia tu -a#ilia ) tu di!eo, a -i! de que po este #edio
puedas (ace testa#e!to co!-o#e a las le)es, sea co#pada po #< po esta #o!eda, a la
cual a=ade! al*u!os ) po la $ala!/a de #etal" E!to!ces el testado dice, te!ie!do e! la
88>
#a!o las ta$las que co!tie!e! el testa#e!to& )o do), le*o, testo, tal cual est. escito e!
estas ta$las I e! esta ceaA ) po lo ta!to, o#a!os, dad#e testi#o!io de e6o" Esto es lo que
se lla#a !u!cupaci%!, poque !u!cupa si*!i-ica !o#$a a$ieta#e!te, ) e! ealidad el
testado !o (aPCe ota cosa que desi*!a ) co!-i#a de u!a #a!ea *e!eal
DHD
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
las disposicio!es especiales que )a (a ta/ado e! las ta$las, 0II" 5HD1"
2os textos de Ga)o, de su)o claos, !o o-ece! otos co#e!taios que los que a!ota#os a
co!ti!uaci%!"
Ca)eo! e! desuso las dos pi#iti'as -o#as de testa, poque #o<a i!testado el que
-allec<a cua!do !o esta$a! e! -u!ci%! los co#icios, o $ie! poque !o (a$<a #ac(ado a la
*uea"
Po esto se ide% u!a tecea -o#a de testa, la pe aes et li$at!, que su-i% u!a e'oluci%!"
Pi#ea#e!te, !os dice Ga)o, el co#pado de la (ee!cia pasa$a a se (eedeo, e! -o#a
ie'oca$le, )a que (a$<a u!a 'edadea e!a;e!aci%! de la (ee!cia, si $ie! co! el e!ca*o
de e!te*ale al (eedeo" El testado se 'al<a de u! co#pado poque !o pod<a cele$a la
#a!cipaci%! diecta#e!te co! su (i;o, a quie! lo te!<a $a;o su potestad"
A -i!es del si*lo II el pi#iti'o testa#e!to pe aes et li$a# su-i% la si*uie!te e'oluci%!& el
co#pado !o -ue (eedeo, si!o u!a peso!a e!ca*ada de e!te*a la (ee!cia al (eedeo
que el testado desi*!a$a e! las ta$las del testa#e!to" 2a !u!cupatio ea la pate pi!cipal
del testa#e!to, ) la #a!cipatio u!a #ea -%#ula"
d1 Testa#e!to petoio
El peto acod% e! el edicto que co!cede<a la $o!ou# possessio secu!du# ta$ulas al que
pese!tase u! testa#e!to escito, sellado po siete testi*os que (u$iese! puesto sus !o#$es
al lado de los especti'os sellos&
,Si! e#$a*o, si el testa#e!to est. -i#ado po siete testi*os, el peto o-ece la (ee!cia a
los (eedeos i!scitos e! las ta$las del testa#e!to", 0Ga)o" 8, 55G1"
El e#peado A!to!i!o sa!cio!% el testa#e!to petoio al dispo!e que la $o!ou#
possessio se<a cu# e, esto es, que el $o!ou# possesso pod<a ec(a/a las pete!sio!es
del (eedeo a$i!testato&
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete DHB
,Se*:! u! escipto del e#peado A!to!i!o, todos aquellos que (a! pedido la posesi%! de
los $ie!es e! 'itud de u! testa#e!to (ec(o si! las -o#alidades le*ales, puede! ec(a/a
po excepci%! de dolo la de#a!da de los (eedeos le*<ti#os", 0Ga)o" 8" 58H1"
e1 Testa#e!to i#peial
E! el a=o D>G, u!a co!stituci%! de Teodosio II puso e! 'i*o u! !ue'o testa#e!to, lla#ado
tipatito, poque to#% e*las del deec(o ci'il, del deec(o petoio ) de las co!stitucio!es
i#oeiales&
,Peo co#o poco a poco, )a po la costu#$e, )a po las i!!o'acio!es de las
co!stitucio!es, e#pe/% a co!-o#ase el deec(o ci'il co! el deec(o petoio, se
dispuso que el testa#e!to de$iea (acese e! u! #is#o acto, lo que se exi*<a po el
deec(o ci'il e! cieto #odcA co!cuie!do siete testi*os ) -i#a!do +stos, co!-o#e a
lo i!toducido po las co!stitucio!esA ) sella!do dic(os testi*os el testa#e!to,
88D
se*:! el edicto del peto" De #odo que este deec(o paece !acido de tes -ue!tes
0tipatitu#1& e#a!ado del deec(o ci'il los testi*os, su pese!cia ) la u!idad del actoA de
las co!stitucio!es de los e#peadoes, las -i#as del testado ) de los testi*osA ) el
sello ) el !:#eo de +stos, del edicto del peto, 0I!st" 8" 5H, >1"
5"8" TESTA9ENTOS E]TRAORDINARIOS
Se lla#a! as< poque equiee! #.s o #e!os sole#!idades que los testa#e!tos odi!aios"
Ea! testa#e!tos extaodi!aios& el del cie*o, el del que !o sa$<a esci$i, el (ec(o e!
tie#po de epide#ia, el oto*ado e! el ca#po ) el oto*ado po u! #ilita"
E./ui/ E*#*ue!
DHE
a1 Testa#e!to del cie*o
Testa#e!to a/i 2bd_
Reque<a, ade#.s de la pese!cia de siete testi*os, la de u! ta$ulalo ) si +ste !o se
e!co!ta$a, de$<a se suplido po u! octa'o testi*o" El testa#e!to ea oal ) se edacta$a
po el ta$ulalo o po el testi*o que lo ee#pla/a$a, se le le<a al testado ) lue*o +ste de$<a
co!-i#alo" 0I!st" 8" 58, D1"
!H sa$<a esci$i
$1 Testa#e!to del
Testa#e!to (ec(o e! tie#po de epide#ia
uesta#e!to !ccuu c"," "P
c1
A -i! de e'ita el co!ta*io, u!a disposici%! de DioclePcia!o ) 9axi#i!o dispe!s% de la
!ecesidad que los testi*os estu'iese! 'eci!os del testado, esto es, e! su pese!cia"
d1 Testa#e!to (ec(o e! el ca#po
U!a co!stituci%! de Iusti!ia!o co!cedi% dispe!sas elati'as a la !ecesidad de la -i#a del
testado ) de los testi*os, ) pe#iti% educi a ci!co el !:#eo de +stos"
e1 Testa#e!to del #ilita
El testa#e!to #ilita de que aqu< tata#os !o es el a!ti*uo testa#e!to i! poci!ctu"
El testa#e!to #ilita se -o#% po di'esas co!cesio!es e! la +poca i#peial, que
te#i!a! co! Ta;a!o"
El pi'ile*io del testa#e!to se e!tie!de paa el #o#e!to e! que el #ilita est. e!
expedici%!, e! ca#pa=a"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete DHC
El #ilita pod<a testa de cualquie #odo, sie#pe que
co!stase que (a$<a (ec(o testa#e!to, se*:! escipto del
e#peado Ta;a!o"
8" TESTA9ENTO ABIERTO, CERRADO, PRI7ADO 0oal o escito1 Y PUB2ICO
O$se'adas las -o#alidades de cada testa#e!to, ea -acultad del testado (acelo de al*u!a
de las #a!eas esta$lecidas e! el su#aio de este !:#eo"
8"5" TESTA9ENTO ABIERTO Y CERRADO Se lla#a testa#e!to a$ieto aqu+l e!
que el testado da a co!oce el !o#$e del (eedeo ) las de#.s disposicio!es
testa#e!taias"
88B
Se lla#a ceado el testa#e!to, cua!do el testado !o da a co!oce el !o#$e del (eedeo
!i las de#.s disposicio!es
testa#e!taias"
Se*:! la le) de las ]II Ta$las, el testa#e!to ea a$ieto&
,Uti li!*ua !u!cupassit ita ius esto," Peo cua!do se ad#iti% la !u!cupaci%! escita, e! el
testa#e!to pe aes et li$a#, el testado pudo #a!te!e e! seceto las disposicio!es
testa#e!taias"
El testa#e!to ceado de$<a a$ise co! las si*uie!tes -o#alidades&
,A!tes de a$i el testa#e!to, es el pi#e o-icio del peto o$li*a a que se ;u!te! los que
lo si*!ao!, ) eco!o/ca! sus sellos, 0Ulpia!o, D" 8G" >" D1"
,Peo si se e!co!tase la #a)o pate de los testi*os, se pod. co! su i!te'e!ci%! a$i )
lee el testa#e!to, 0Ulpia!o"
<de#" E1"
,Peo si estu'iese ause!te al*u!o de los que lo si*!ao!, se le de$e e#iti el testa#e!to al
lu*a do!de est+, paa que
DHF
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
lo eco!o/ca" " " lo #is#o se di. si u!o o todos est.! ause!tes" Y si esta!do todos ause!tes
(u$iese causa u*e!te paa que se a$a el testa#e!to, de$e dete#i!a el poc%!sul que se
a$e e! la pese!cia de (o#$es de la #e;o opi!i%!A ) despu+s de (a$elo le<do )
eco!ocido, se si*!e po los #is#os que i!te'i!ieo! e! su apetua, ) se e#ite ado!de
estu'iese! los #is#os que lo si*!ao!, paa que eco!o/ca! sus sellos, 0Ga)o, <de#" C1"
8 8" TESTA9ENTO PRI7ADO
Es testa#e!to pi'ado aquel e! que !o i!te'ie!e la autoidad p:$lica a -i! de eci$i las
declaacio!es del testado"
2os testa#e!tos -ueo! pi'ados (asta la +poca cl.sica"
El testa#e!to ea oal o !u!cupati'o, cua!do el testado expesa$a su 'olu!tad po #edio
de pala$as e! pese!cia de los testi*os" Ea costu#$e que despu+s de la !u!cupaci%!, el
#is#o testado o u!o de los testi*os esci$iese las pala$as del testa#e!toA peo el
testa#e!to ea sie#pe oal, ) la escitua se'<a co#o #edio po$atoio"
El testa#e!to escito co!sist<a e! u! docu#e!to que co!te!<a la 'olu!tad del testado, el
cual declaa$a dela!te de los testi*os que e! ese docu#e!to se co!te!<a el testa#e!to" Si el
testa#e!to ea escito de pu=o ) leta del testado 0testa#e!to ol%*a-o1, e! la +poca cl.sica
!o se !ecesita$a que +ste lo -iP
#ase"
8">" TESTA9ENTO PUB2ICO
Se lla#a p:$lico el testa#e!to cua!do i!te'ie!e la autoidad p:$lica a -i! de eci$i las
declaacio!es del testado"
E! la +poca postcl.sica se co!ocieo! dos -o#as de testa p:$lica#e!te, aludidas po u!a
co!stituci%! de 6o!oio ) TeoPdosio, del a=o D5>& el testa#e!to que se (ac<a a!te u! ;ue/ o
#a*istado #u!icipal, ) el oto*ado a!te los -u!cio!aios de las o-ici!as i#peiales, ceado
po dic(a co!stituci%! 0C" E" 8>, 5G1"
]" TESTA9ENTI3ACTIO" INCAPACIDAD INDIGNIDAD
88E
5" ES@UE9A DE DESARRO22O
Expo!de#os la capacidad de dispo!e po testa#e!to, co!sideada la peso!a que testa o
puede testaA ) la capacidad de eci$i po testa#e!to co#o (eedeo"
Po el lado del testado, 'a#os a e-ei!os a la testa#e!t+ actio ) su capacidad de e;ecicio"
Co!sideado el (eedeo, !os e-eie#os a su testa#e!tiP;actio, a su i!capacidad ) a su
i!di*!idad"
Todas estas expesio!es te!<a! u! oi*e! ) se!tido disti!to e! el deec(o o#a!o, peo e!
de-i!iti'a se e-e<a! a la capacidad de dispo!e o de eci$i po testa#e!to"
8" CAPACIDAD DE DISPOSICI4N
2a capacidad de dispo!e po testa#e!to se -o#a$a po la co!;u!ci%! de dos equisitos e!
el testado& a1 su testa#e!Pti-actioA ) $1 su capacidad de e;ecicio"
a1 ,Testa!e!ti-actio,
2a testa!e!ti-actio est. -o#ada po los equisitos que esu#<a! la capacidad ;u<dica&
estado de li$etad, estado de ciudada!<a ) la calidad de pate-a#ilias"
i
D5H 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
Co#o )a se estudi% la -o#aci%! de la peso!alidad ;u<dica !o 'a#os a i!sisti so$e el
paticula"
Recodae#os que si el (i;o de -a#ilia !o pod<a testa, se de$<a a que !o te!<a $ie!es
popios" Si! e#$a*o, pudo testa especto de su peculio caste!se ) cuasicaste!se"
$1 Capacidad de e;ecicio
Sie!do el testa#e!to u! acto ;u<dico, el testado !ecesita$a, ade#.s de la testa#e!ti-actio,
la capacidad paa declaa '.lida#e!te su 'olu!tad"
Estas i!capacidades se e-e<a!& al sui i!is i#p:$e, al -uioso, al p%di*o, al sodo ) al
#udo"
Respecto de estos dos :lti#os, dada la -o#a oal del testa#e!to se explica su i!capacidad"
Si! e#$a*o, la i!capacidad !o exist<a e! el testa#e!to petoio, que ea escito"
Iusti!ia!o, to#a!do e! cue!ta las !ue'as -o#as de testa#e!to, decidi% lo si*uie!te& el
sodo#udo de !aci#ie!to, ea i!capa/ de testaA el que se (ac<a sodo#udo despu+s del
!aci#ie!to, pod<a testa po escitoA ) pod<a testa el que ea sodo o ea #udo 0C" E" 88,
5H" I!st" 8" 58, >1"
Ta#$i+! ea! i!capaces los declaados i!test(.$iles, esto es, las peso!as a quie!es la le)
po(i$<a (ace testa#e!to 0Ga)o, 8F" 5, 8E1"
Ea! i!test(.$iles& el que (a$<a sido co!de!ado po li$elo i!-a#a!teA el que (a$<a co!ta<do
!upcias i!cestuosas, !o pod<a testa e! -a'o de exta=osA el que sie!do equeido co#o
testi*o o li$epe!s, se !e*a$a a co!cui al acto, !o pod<a equei testi*os, co! lo que se le
i#ped<a testa pe aes et li$a#, se*:! disposici%! de la le) de las ]II Ta$las"
>" 9O9ENTO EN @UE SE RE@UEROA 2A CAPACIDAD DE DISPONER
Co!sideae#os la testa#e!ti-actio ) la capacidad de o$a" Se*:! el deec(o ci'il, la
testa#e!ti-actio se eque<a al
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete D55
88C
#o#e!to de testa, e! el #o#e!to de la #uete ) e! el tie#po i!te#edio" Si! e#$a*o, el
peto !o la exi*i% e! el tie#po i!te#edio ) co!cedi% la $o!ou# possessio secu!du#
ta$ulas si el testa#e!to esta$a oto*ado co!-o#e al edicto 0Ga)o, II" 5DB ) 5DC1"
U!a excepci%! i#pota!te i!todu;o el deec(o especto del testa#e!to cauti'o& el
testa#e!to (ec(o dua!te la cauti'idad ea sie#pe !ulo, peo el testa#e!to (ec(o a!tes de
la cauti'idad ea '.lido, sea que el testado #uiese e! cauti'eio o se escapaa de +l" Si
#o<a e! cauti'idad, la le) Co!elia decidi% que el testa#e!to -uese '.lido, soluci%! que
;usti-ica$a! los ;uisco!sultos co!sidea!do al pisio!eo co#o que (a$<a #ueto e! el
#is#o i!sta!te e! que (a$<a ca<do e! cauti'idad" Peo si escapa$a de la cauti'idad ) 'ol'<a
a su (o*a, el testa#e!to ea '.lido e! 'itud del ius postli#i!ii"
Dice Ga)o 0II, 5DB1&
,Ta#$i+! po oto #odo los testa#e!tos (ec(os de acuedo a deec(o puede! se
i!'alidados, co#o, po e;e#plo, si quie! (iciea u! testa#e!to su-iea u!a capitis
de#i!utio" De qu+ #odo se lle*a a esto, )a lo (e#os explicado e! el pi#e co#e!taio,"
Basta la capitis de#i!utio #<!i#a, )a que quie! es alie!i tuis est. i#pedido paa (ace
testa#e!to" Si! e#$a*o, (a) que ecoda que paa el o#a!o ca<do pisio!eo del
e!e#i*o, i*e el LjB postli#i!ii ) la -ictio le*is Co!eliae, e! 'itud de la cual se e!tie!de
que el testado (a #ueto e! el acto de cae pisio!eo, es deci, cua!do a:! ea li$e, lo que
!o dete#i!a$a la !e*aci%! de la testa#e!ti-actio"
Se=ala ta#$i+! Ga)o 0II, 5DC1 que&
,Si! e#$a*o, !o so! del todo i!:tiles los testa#e!tos que desde su cele$aci%! !o -ueo!
(ec(os de acuedo a deec(o, !i los que (a$ie!do sido (ec(os e*ula#e!te, lue*o se (a!
'uelto N<itosN o se (a! oto, )a que si lle'a! los sellos de siete testi*os, el (eedeo
i!scipto puede pedi la posesi%! de los $ie!es de acuedo co! las ta$las del testa#e!to
0$o!ou# possessio secu!du# ta$ulas1 sie#pe ) cua!do el di-u!to tesP
D58
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ute!
tado (a)a sido al tie#po de su #uete ciudada!o o#a!o ) estado e! su popia potestas"
Peo si el testa#e!to se (ace N<itoN, )a po (a$e pedido el testado la ciudada!<a o #.s
a:! la li$etad, o )a po (a$ese dado e! adopci%! ) esta e! el #o#e!to de su #uete
toda'<a $a;o la potestas del pate adopti'o, el (eedeo i!scipto !o puede pedi la $o!ou#
possessio secu!du# ta$ulas,"
Co!sideada )a la testa#e!ti-actio, 'ea#os a(oa lo elati'o a la capacidad de o$a"
Se eque<a capacidad de o$a :!ica#e!te al #o#e!to e! que se declaa$a la 'olu!tad,
esto es, e! el #o#e!to de testa"
D" CAPACIDAD DE RECIBIR POR TESTA9ENTO
2a capacidad de eci$i po testa#e!to, e! *e!eal, co#pe!de tes i!stitucio!es di'esas&
<R1 la testa#e!ti-actioA 8R las i!capacidadesA ) >R las i!di*!idades"
5R ,Testa#e!ti-actio pasi'a,
De pasi'a cali-ica! los co#e!tadoes la testa#e!ti-actio que se e-iee a la capacidad de
eci$i po testa#e!to, co!-o!t.!dola a la de dispo!e, que la lla#a! acti'a"
2a testa#e!ti-actio pasi'a supo!e los #is#os equisitos que la acti'a, esto es, la li$etad, la
ciudada!<a ) el estado de -a#ilia" Si! e#$a*o, (a) al*u!as excepcio!es e! elaci%! al
escla'o ) al (i;o de -a#ilia" Ta#$i+! e! cua!to al pee*i!o, que s%lo e#pe/% a te!e la
88F
testa#e!ti-actio desde que Caacalla co!cedi% la ciudada!<a a todos los (a$ita!tes del
I#peio"
E! cua!to al (i;o de -a#ilia, si !o te!<a la testa#e!ti-actio acti'a, tu'o la pasi'a, si $ie! la
(ee!cia que se le de-e<a la adqui<a paa sus pades, e! co!-o#Ndad a los pi!cipios que
e*<a! a 5a -a#ilNa o#a!a"
E! cua!to al escla'o, pod<a se i!stituido (eedeo el escla'o popio o el escla'o a;e!o"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete D5>
a1 Escla'o popio
Si el escla'o esta$a e! popiedad del testado al #oi +ste, pasa$a a se li$e ) (eedeo
!ecesaioA peo si (a$<a sido N#a!u#itido, adqui<a la (ee!cia 'olu!taia#e!te"
$1 Escla'o a;e!o
Si el escla'o se e!co!ta$a e! potestad do#i!ical al #oi el testado, su a#o pod<a
adquii paa s< la (ee!ciaA peo si (a$<a sido #a!u#itido, adqui<a li$e#e!te la (ee!cia"
8R I!capacidades
7a#os a li#ita!os a se=ala al*u!as i!capacidades paa eci$i po testa#e!to"
a1 2as peso!as i!cietas
Se co!sidea peso!a i!cieta a aquella de la cual el testado !o puede te!e u!a idea
pecisa"
Se ati$u)e el oi*e! de esta i!capacidad al testa#e!to pe aes et li$a#, que eque<a la
pese!cia del (ees co#o tau!liae e#pto, )a que !o se pod<a (ace la #a!cipaci%! del
pati#o!io a u!a peso!a i!dete#i!ada"
2a cate*o<a #.s i#pota!te de las peso!as i!cietas est. -o#ada po los postu#os"
$1 2as peso!as ;u<dicas
E! el deec(o o#a!o !o se e!cue!ta! co!ceptos $ie! de-i!idos especto de los e!tes
colecti'os o #oales que (o) de!o#i!a#os peso!as ;u<dicas" Respecto de estos e!tes,
expo!de#os $e'e#e!te al*u!as !ocio!es&
D5D
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
[ El Estado
El Estado, esto es, el populus o#a!us, !o apaece co!sideado e! las -ue!tes, !i co#o
capa/ !i co#o i!capa/ de se (eedeo" 2os ;uisco!sultos !o (a$la! del Estado co#o
(eedeo"
Peo, e! el (ec(o, el Estado eci$<a $ie!es e! (ee!cia" 6acie!do uso de su so$ea!<a,
ad#i!istati'a#e!te to#a$a los $ie!es de;ados a +l e! (ee!cia"
[ 9u!icipios
Paa Ulpia!o, los #u!icipios ea! peso!as i!cietas e i!capaces, po ta!to, de eci$i
(ee!cias, a #e!os que (u$iese! sido i!stituidos po sus popios li$etos"
E! la +poca postcl.sica se ad#iti% la ple!a capacidad de cualquie e!te colecti'o paa
eci$i #otis causa"
[ 2os cole*ios
Respecto de estos e!tes colecti'os, e! la +poca cl.sica se les eco!oci% capaces paa eci$i
-ideico#isos, ) e! la +poca i#peial, le*ados" E! la +poca de Iusti!ia!o se les eco!oci%
ple!a capacidad"
88G
[ 2as -u!dacio!es
Nacidas e! la +poca i#peial cistia!a, co! -i!es sociales ) $e!+-icos, los e#peadoes
-a'oecieo! todas las li$ealidades testa#e!taias e! -a'o de las -u!dacio!es" 2os textos
!o se e-iee! a la capacidad de las -u!dacio!es, pues #ia! a la e;ecuci%! de las
li$ealidades testa#e!taias"
[ Di'i!idades pa*a!as ) la I*lesia Cat%lica
2os dioses del pa*a!is#o, e! cua!to e!tidades que !o 'i'<a! e! la tiea, ea! i!capaces de
(eeda" Si al*u!os dioses
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete D5B
[co#o aquellos que se*:! los #itos !o te!<a! (i;os ) se les co!ced<a el tus li$eou#P
pudieo! eci$i li$ealidades testa#e!taias, !o co!oce#os c%#o se e*ula$a! las
co!secue!cias de ellas"
2a capacidad de la I*lesia Cat%lica -ue ple!a#e!te eco!ocida desde Co!sta!ti!o"
[ Otas i!capacidades
E! la +poca i#peial apaece! otas i!capacidades, tales co#o la de los co!de!ados al
ta$a;o de las #i!as, los (ee;es ) los ap%statas, ) la 'iuda que se casa$a de!to del pi#e
a=o de luto"
I!di*!idades
Ade#.s de la testa#e!ti-actio ) la capacidad, ea peciso que el i!stituido -uese di*!o de
(eeda"
2os casos de i!di*!idad, que apaece! e! la +poca i#peial, so! los si*uie!tes&
Ea! i!di*!os de (eeda&
a1 Aquel a quie! se le po$a$a que po culpa o descuido (a$<a
dado #uete al testadoA
$1 El (eedeo que !o (a$<a 'e!*ado el asesi!ato del testadoA
c1 El que, (a$<a (a$lado #al ) e! p:$lico e! co!ta del tes
tado o (a$<a popalado i!;uias e! co!ta de +lA
d1 El que (a$<a descuidado de ate!de al testado, que (a$<a
ca<do e! estado de locua o de#e!ciaA
e1 El que (a$<a i#pu*!ado co#o -also o i!o-icioso el testa
#e!to e! que +l (a$<a sido i!stituido, ) se (a$<a ec(a/ado
la de#a!da"
D5E
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
]I" 2A INSTITUCI4N DE 6EREDERO
6u$o otos casos de i!di*!idad, que !o 'ale la pe!a se=ala" Baste i!dica que se puede!
ea*upa de la si*uie!te
#a!ea&
PActos epo$a$les o delictuosos co!ta el testadoA ) [Actos que ataca$a! o desco!oc<a!
la 'olu!tad del testado"
8>H
DR Di-ee!cias de la i!di*!idad co! la ,testa#e!tt-actio, ) la i!capacidad
a1 Co! la i!capacidad" 2a cuota del i!capa/ acec<a a los de#.s
(eedeos co!te#plados e! el #is#o testa#e!toA la del
i!di*!o se ati$u<a de i!#ediato al 3isco"
$1 Co! la ,testa#e!ti-actio," 2a testa#e!ti-actio tu'o su oi
*e! e! la a!ti*ua i!tepetaci%! de los pude!tesA la i!di*
!idad tu'o su oi*e! e! las co!stitucio!es i#peiales"
Si u!o Pde los (eedeos !o te!<a la testa#e!ti-actio, poced<a el aceci#ie!to especto de
los otos, o $ie! se lla#a$a a los sustitutos o a los (eedeos a$i!testatos si u!o solo ea
(eedeo" E! caso de i!di*!idad, e! ca#$io, la (ee!cia se ati$u<a de i!#ediato al 3isco"
2a testa#e!ti-actio la eque<a el (eedeo e! tes #o#e!tos& al (acese el testa#e!to, al
#oi el testado ) e! el #o#e!to de acepta la (ee!cia" 2a i!di*!idad, e! ca#$io, se
co!ceta$a e! el #o#e!to e! que se (a$<a co#etido el (ec(o i!di*!o"
5" OB2IGACI4N DE INSTITUIR 6EREDERO
Ya se di;o que la i!stituci%! de (eedeo -ue u! equisito -u!da#e!tal paa la 'alide/ del
testa#e!to" Si !o (a) (eedeo, !o (a) testa#e!to" Si la i!stituci%! de (eedeo queda si!
e-ecto, el testa#e!to ta#$i+! queda si! e-ecto" Si $ie! este pi!cipio tu'o al*u!as
excepcio!es, se #a!tu'o co! el ca.cte de *e!eal (asta la +poca de Iusti!ia!o"
E! cua!to a la i!stituci%! de (eedeo, 'a#os a exa#i!a dos pu!tos& a1 3o#a de la
i!stituci%!A ) $1 Dete#i!aci%! del (eedeo"
a1 3o#a de la i!stituci%!
2a i!stituci%! de (eedeo ea la ca$e/a 0caput1 del testa#e!to" De$<a (acese al co#ie!/o
del #is#o"
Es po$a$le que la !ecesidad de i!icia el testa#e!to co! la i!stituci%! de (eedeo (a)a
desapaecido a!tes de Iusti!ia!o" Si! e#$a*o, es u! (ec(o que e! la +poca de este
e#peado el (eedeo pod<a se desi*!ado e! cualquie pate del testa#e!to, )a que
esta$lece que la e-icacia de u! le*ado !o depe!de de que se (a)a dispuesto a!tes de la
i!stituci%! de (eedeo"
Ade#.s del equisito del lu*a e! el testa#e!to, ea !ecesaio que e! el #is#o testa#e!to
se diea al (eedeo la caliP
D5F 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
dad de tal" E! e-ecto, dice Ga)o 0I!st" II, 55E1 que la i!stituci%! de$<a (acese ,co! las
sole#!idades acostu#$adas, que eque<a! la pala$a (eedeo, si! que -uese l<cito
e#plea ota equi'ale!te" El ;uisco!sulto Ulpia!o ad#ite -o#as #e!os i*uosas &
,Peo si esci$iese& N2ucio, (eedeoN, au!que !o a=ada NseaN, cee#os que se expes% #.s de
lo que se esci$i%A ) si deci#os e! esta -o#a& N2ucio, seaN, deci#os lo #is#oA del #is#o
#odo que si se di;ese& N2ucioN,"
Pi#iti'a#e!te se eque<a ta#$i+! que la i!stituci%! se (iciese e! -o#a i#peati'a&
,2a i!stituci%! sole#!e se (ace e! esta -o#a& N@ue sea Ticio #i (eedeoN, peo !o as< la
si*uie!te& N@uieo que sea Ticio #i (eedeoN , 0Ga)o" 8, 55C1"
Este equisito, al i*ual que los )a i!dicados, ca)% e! desuso" Desde lue*o, el peto !o
exi*i% paa el testa#e!to !i!*u!a de esas -o#alidades e (i/o dei'a 2a e-icacia de la
i!stituci%! e! la i!tepetaci%! de la 'olu!tad del testado" Esta e'oluci%! petoia!a tu'o
t+#i!o e! el escipto i#peial&
8>5
,@ueda!do supi#idas aquellas -o#alidades, cu)o uso es i#a*i!aio, !o sea !ecesaio
paa la i!stituci%! de (eedeo el e#pleo de cietas pala$as" "" si!o que 'al*a la i!stituci%!
(ec(a co! cualesquiea -ases o expesada co! cualquie #a!ea de (a$la, co! tal que po
ella -uee e'ide!te la i!te!ci%! de la 'olu!tad," 0Del e#peado Co!sta!cio e! el a=o >>G"
C" E" 8>, 5B1"
$1 Dete#i!aci%! del (eedeo
2as sole#!idades de la i!stituci%! -ueo! ate!uadas, e! la +poca cl.sica, po la li$etad que
tu'o el testado paa se=ala el (eedeo" Po e*la *e!eal, se le dete#i!a$a po su
!o#$e, co#o se despe!de de los textos de Ga)o ) Ulpia!o )a citados" Si! e#$a*o, !o
ea !ecesaio cita el !o#$e del (eedeo si si le pod<a dete#i!a po otos #edios&
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete D5G
,Nadie puede se (eedeo si !o se le de#ostase de #odo que !o se duda, 0Iulia!o" D" 8F"
G, G1"
El #is#o Iulia!o esci$e&
,Si al*u!o !o expesase el !o#$e del (eedeo, peo lo de#ostase co! u!a se=al
i!du$ita$le, que casi !o se di-ee!cia del !o#$e" " " 'ale la i!stituci%!, 06" t" G, F1"
U! caso de dete#i!aci%! cieta del (eedeo, si! !o#$.sele, lo da Paulo, cua!do dice&
,Nadie duda de que se puede !o#$a, (eedeo co!-o#e a Deec(o e! esta -o#a& NSea
+ste #i (eedeoN esta!do pese!te la peso!a a quie! se !o#$a, 06" t" BF, P"1"
Es e'ide!te que este e;e#plo se e-iee a u! testa#e!to 'e$al"
8" 9ODA2IDADES DE 2A INSTITUCI4N
Da!do a la pala$a #odalidad el a#plio si*!i-icado que le da Paulo de a=adidua o
adita#e!to Saccessio1, 'a#os a co!sidea los si*uie!tes casos& I!stituci%! co!dicio!al ) a
pla/oA i!stituci%! ex ceta eA e i!stituci%! co! sustituci%!"
8"5" P2AZO Y CONDICI4N
Sa$e#os que el pla/o es el aco!teci#ie!to -utuo ) cieto del cual depe!de el e;ecicio o la
exti!ci%! de u! deec(o"
2a co!dici%! es el aco!teci#ie!to -utuo e i!cieto del cual depe!de el !aci#ie!to o la
exti!ci%! de u! deec(o"
Aqu< !os li#itae#os a se=ala los e-ectos que el pla/o ) la co!dici%! poduc<a! e! la
i!stituci%! de (eedeo"
A!tes de se=ala estos e-ectos, i!dicae#os la i#pota!te di-ee!cia que (a) e!te la
co!dici%! il<cita o i#posi$le a*e*ada a u! co!tato ) la a*e*ada a la i!stituci%! de
(eedeo" A -i! de #a!te!e la 'alide/ de la i!stituci%! de (eedeo, las co!dicio!es
i#posi$le o il<cita se #ia$a! !o escitas, esto es, se co!sidea$a la i!stituci%! co#o pua )
si#ple&
D8H 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
,2a co!dici%! i#posi$le e! las i!stitucio!es" " " se #ia co#o !o puesta, 0I!st" 8" 5D, 5H1"
,No duda#os que las co!dicio!es topes !o se de$e! o$se'a, 0Ulpia!o" D" >B" I" 8H1"
Pla/o" Co#o la 'olu!tad del testado ea te!e u! (eedeo, el pla/o se te!<a po !o escito&
,Puede se i!stituido (eedeo pua#e!te ) $a;o co!dici%!, peo !o desde o (asta cieto
tie#po, po e;e#plo& paa despu+s de ci!co a=os que )o (a)a #uetoA o $ie!, desde o (asta
tales cale!das, s+ (eedeo" 3i!al#e!te, el d<a se=alado se tie!e po !o puesto,
8>8
co!side.!dose lo #is#o que si el (eedeo (u$iese sido i!stituido pua#e!te, 0I!st" 8" 5D"
G1"
El pla/o cieto e i!dete#i!ado, que las -ue!tes *e!eal#e!te lo e-iee! al d<a de la #uete
de u!a peso!a dete#i!ada, ea '.lido" Po e;e#plo& sea 9e'io #i (eedeo cua!do #uea
Se#po!io" Se*:! Papi!ia!o, esta i!stituci%! es co!dicio!al, pues la asi*!aci%! de$e
e!te!dese escita as<& sea 9e'io #i (eedeo si +l est. 'i'o cua!do #uea Se#po!io 0D"
>B, 5" CG, 51"
Co!dici%!" El texto :lti#a#e!te citado ad#ite co#o '.lida la co!dici%! suspe!si'a" El
testado (a podido te!e sus a/o!es paa su$odi!a la i!stituci%! a u! aco!teci#ie!to
-utuo e i!cieto ) su 'olu!tad de$e se espetada"
2a co!dici%! captatoia esta$a po(i$ida po ate!tatoia al seceto ) a la li$etad
testa#e!taia" U! e;e#plo de esta co!dici%! es el si*uie!te& ,I!stitu)o (eedeo a Ticio si +l
#e i!stitu)e su (eedeo," Esta co!dici%! ate!ta e! co!ta de 5M li$etad de Ticio"
Papi!ia!o esci$e&
,2as i!stitucio!es captatoias !o las epo$% el Se!ado cua!do so! ec<pocas, si!o las que
so! de tal co!dici%! que se e-iee! a la 'olu!tad a;e!a, 0D" 8F" B" CH1"
Ta#$i+! ea captatoia la i!stituci%! que se e-e<a a la 'olu!tad de u! teceo&
po causa de #uete D85
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%!
!o#P
,Si se esci$iese e! esta -o#a& sea (eedeo Ticio, si $ase ) po$ase que 9e'io lo
i!stitu)% (eedeoA lo cual !o se duda que se co#pe!de e! la se!te!cia de la i!stituci%! del
Se!ado, 0Paulo" D" 8F" B" C5, 51"
8"8" INSTITUCI4N E] CERTA RE
6a) i!stituci%! ex ceta e cua!do se e:!e! estos dos equisitos& a1 el testado da a u!a
peso!a el t<tulo de (eedeoA ) $1 !o lo lla#a al as o a u!a cuota del #is#o, pues le asi*!a
u!a o 'aias cosas dete#i!adas"
2a i!stituci%! ex ceta e o-eci% dos co!tadiccio!es& al i!stituido !o se le pod<a
co!sidea co#o le*ataio, )a que el le*ado se (ac<a se*:! dete#i!adas -o#alidadesA la
i!stituci%! !o ea '.lida poque el (eedeo suced<a e! u!a u!i'esalidad" Ulpia!o esol'i%
esta co!tadicci%! de la si*uie!te #a!ea& si 'aias peso!as (a$<a! sido i!stituidas ex
ceta e, se les co!sidea$a i!stituidas si! ati$uci%! de pates" Si! e#$a*o, al
pocedese a la patici%! de la (ee!cia, el ;ue/ de$<a ad;udica a cada u!o de los
co(eedeos las cosas que les (a$<a asi*!ado el testado"
U!a i#pota!te i!!o'aci%! i!todu;o Iusti!ia!o& e! caso de plualidad de (eedeos, la
i!stituci%! ex ceta e co!stitu<a u! le*ado" E! co!secue!cia, ea le*ataio el que adqui<a
u!a e ceta, au! cua!do el testado le (u$iese dado el t<tulo de (eedeo, de lo que se
deduce que paa disti!*ui al (eedeo del le*ataio !o ea !ecesaio co!te#pla la -o#a de
la i!stituci%!, si!o la susta!cia de la disposici%!" 2o #is#o ocue e! el deec(o #ode!o"
Este pi!cipio ;usti!ia!eo est. expesado e! el C%di*o ) dice as<&
,Sie#pe que al*u!os -ueo! i!stituidos (eedeos de cieta cosa, o que se les #a!d% que
e! lu*a de su i!stituci%! se co!te!taa! co! cietas cosas, a los cuales es cieto que se les
tie!e co#o le*ataios " " ", 0E! el a=o B8G" C" E" 8D, 5>1P
8>>
D88
9axi#ia!o E./u!/ E*ui*ue! 8">" SUSTITUCI4N
2ue*o de las co!dicio!es, las I!stitucio!es tata! de las sustitucio!es, que so! e! ealidad
co!dicio!es de u!a especie #u) paticula"
El !o#$e de sustituci%! pocede de su$ i!st<tuee, que si*!i-ica i!stitui Pde$a;o, ) de su$
i!stitutio, i!stituci%! colocada $a;o de ota"
2a sustituci%! !o es si!o u!a i!stituci%! co!dicio!al, puesta e! se*u!do lu*a"
Todas las sustitucio!es te!<a! co#o -i!alidad e'ita la #uete i!testada #edia!te la
i!stituci%! de u! se*u!do (eedeo, paa el caso e! que -altase el i!stituido e! pi#e lu*a"
Se co!ocieo! tes sustitucio!es& a1 la 'ul*aA $1 la pupilaA ) c1 la cuasipupila"
2as dos pi#eas existieo! e! la +poca epu$lica!a" 2a :lti#a la ce% Iusti!ia!o"
a1 Sustituci%! 'ul*a
Co!siste e! la i!stituci%! de u! se*u!do (eedeo paa el caso e! que el pi#ea#e!te
i!stituido !o quisiea acepta la (ee!cia, la epud<ase o !o pudiea aceptala po al*u!a
i!capacidad"
A esta sustituci%! se le dio el !o#$e de 'ul*a poque se la e#plea$a -ecue!te#e!te"
Despu+s de (ace 'aias sustitucio!es, el testado i!stitu<a e! :lti#o t+#i!o a su escla'o,
que po (eedeo !ecesaio !o pod<a epudia la (ee!cia"
2as i!stitucio!es dice!&
,Se puede i!stitui e! el testa#e!to #uc(os *ados de (eedeos, co#o po e;e#plo& NSi
aqu+l !o -uese (eedeo, que lo sea +steNA ) as< e! otos casos, (acie!do ta!tas sustitucio!es
cua!tas quiea el testado" Puede au! e! :lti#o lu*a ) co#o ecuso su$sidiaio i!stitui a
u!o de sus escla'os co#o (eedeo !ecesaio, 08" 5B" P"1"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete D8>
Ea posi$le que 'aias peso!as sustitu)ese! a u!a sola o que u!a sola sustitu)ese a
'aias"
Ta#$i+! ea posi$le la sustituci%! ec<poca& ,Estas pala$as& Pu$lio, 9aco, Ga)o,
sustituidos ec<poca#e!te, sea! #is (eedeos, se (a! de i!tepeta e! esta -o#a& que el
testado i!stitu)% $e'e#e!te tes (eedeos, ) los sustitu)% ec<poca#e!te del #is#o
#odo que si se esci$iese e! esta -o#a& aqu+l, aqu+l ) aqu+l los i!stitu< (eedeos ) los
sustitu<, 0Iulia!o" D" 8F" B" >C, 51"
Co#o el sustituto ea lla#ado co!dicio!al#e!te a la (ee!cia, esto es, paa el e'e!to e!
que el i!stituido !o quisiese o !o pudiese acepta, te!<a que espea, e! el pi#e caso, que
#uiese el i!stituido" Esta i!cetidu#$e tu'o su e#edio e! la cetio ) e! el spatiu#
deli$ee!di"
$1 Sustituci%! pupila
Po esta sustituci%!, el pade i!stitu)e co#o (eedeo a su popio (i;o ) le desi*!a u!
sustituto paa el caso e! que #uea a!tes de la pu$etad&
,Po e;e#plo& 9i (i;o Ticio sea #i (eedeoA si #i (i;o !o lle*a a selo o #uee despu+s de
o$te!ida la (ee!cia, peo si! (a$e alca!/ado la tutela de s< #is#o, sea Se)o #i (eedeo,
0Ga)o, II, 5CG1"
Esta sustituci%! tie!e co#o -i!alidad -u!da#e!tal e'ita que la (ee!cia pate!a ecai*a e!
pode de los (eedeos a$i!Ptestatos del (i;o, co#o te!<a que ocui si +ste #o<a e! la
i#pu$etad, +poca e! que ea i!capa/ de testa"
8>D
E! esta sustituci%! (a$<a dos (ee!cias sucesi'as& ea (eedeo pi#ea#e!te el (i;o, )
lue*o el sustituto, e! caso de que el (i;o #uiese a!tes de lle*a a la pu$etad" E! el (ec(o,
el pade dispo!<a de su popia (ee!cia ) de la (ee!cia de su (i;o"
Del texto ta!scito se deduce! las si*uie!tes co!clusio!es& 5M 2a -acultad de dispo!e
u!a sustituci%! pupila ea u! ati$uto i!(ee!te a la patia potestadA
D8D
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
8R Ea !ecesaio que a la #uete del pate el (i;o pasaa a se sui tuts E! co!secue!cia P) a
#odo de e;e#ploP, si el a$uelo (ac<a la sustituci%! especto de su !ieto, ) al #oi aqu+l el
!ieto eca<a e! la potestad de su popio pade, caec<a de 'alo la sustituci%!A
>R 2a sustituci%! queda$a si! e-ecto si el (i;o lle*a$a a la pu$etad"
]II" INSTITUCI4N DE
CO6EREDEROS
c1 Sustituci%!
cuasipupila
Esta sustituci%! apaeci% e! la +poca i#peial" Paulo 0D" 8F, E, D>1 !os da !oticias de
u! pade que o$tu'o del P<!cipe el pi'ile*io de !o#$a u! sustituto a su (i;o que, po
se #udo, !o pod<a testa"
Este pi'ile*io, co!cedido po el P<!cipe e! dete#i!ados casos, pas% a se u!a i!stituci%!
esta$le ) *e!eal e! la +poca de Iusti!ia!o, que po u!a co!stituci%! del a=o B8F 0C" E" 8E"
2" G1 co!cedi% al asce!die!te la -acultad de !o#$a u! sustituto a su desce!die!te que
padec<a de e!-e#edad #e!tal, sie#pe que le asi*!ase su poci%! le*<ti#a" Dic(a
co!stituci%! est. aludida e! el si*uie!te texto de las I!stitucio!es&
,9o'idos po esta a/%!, pusi#os ta#$i+! e! !uesto C%di*o u!a co!stituci%! po la que
se dispuso que si al*u!o tu'iese (i;os, !ietos o $i/!ietos, de cualquie *ado o sexo,
#e!tecatos, le sea l<cito Pau! cua!do sea! p:$ees[ sustituiles cietas peso!as, a e;e#plo
de la sustituci%! pupila" Peo si eco$ase! su e!te!di#ie!to, #a!da#os que se i!'alide
dic(a sustituci%!A ) esto, ta#$i+! a e;e#plo de la sustituci%! pupila, la que queda si!
e-ecto desde que el pupilo lle*ue a la pu$etad, 08" 5E" 51"
l"
RAZ4N DE2 CAPITU2O
Si se (a a$ieto u! cap<tulo especial co! el t<tulo de ,I!stituci%! de Co(eedeos,, la
a/%! est. e! po!e de elie'e tes i!stitucio!es que s%lo tie!e! aplicaci%! cua!do (a)
#.s de u! (eedeo, a sa$e& la asi*!aci%! de cuotas, las que !o tie!e! lu*a cua!do el
8>B
(eedeo es u!o soloA el as (eeditaio, que co!tie!e e*las que se aplica!, cua!do (a)
'aios (eedeosA ) la i!stituci%! co!;u!ti'a, que tie!e lu*a e! i*ual caso" Esto !o
si*!i-ica que las i!stitucio!es que (e#os co!sideado e! el cap<tulo a!teio !o te!*a!
ca$ida cua!do (a) 'aios (eedeos"
E! e-ecto, supo!*a#os que los (eedeos so! tesA Ca)o, Ticio ) 9e'io" El testado puede
i!stitui a u!o, a dos o a los tes, co! co!dici%! o sustituci%!"
8" ASIGNACI4N DE CUOTAS
El testado puede disti$ui su (ee!cia de tes #a!eas&
a1 Si! desi*!aci%! de cuotas" Po e;e#plo& sea! #is (eedeos Ca)o, Ticio ) 9e'io"
D8E 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
$1 Dete#i!a!do cuotas paa al*u!os ) !o paa otos" Po
e;e#plo& sea (eedeo Ca)o e! seis o!/as, Ticio e! cua
to o!/as ) sea ta#$i+! (eedeo 9e'io"
c1 Desi*!a!do cuotas paa todos los (eedeos" Po e;e#
plo& sea! #is (eedeos Ca)o e! seis o!/as, Ticio e! tes
o!/as ) 9e'io e! tes o!/as"
Al especto, la 'olu!tad del testado de$<a cu#plise e! la patici%! de $ie!es"
>" E2 AS 6EREDITARIO
2a a!ti*ua #o!eda de co$e de los o#a!os ea el as, que se di'id<a e! doce o!/as" El texto
de Ga)o, co! sus la*u!as, dice as<&
,El uso de la #o!eda de co$e ) la $ala!/a es de$ido a que e! lo a!ti*uo !o (a$<a otas
#o!edas que las de este #etal" Tales ea! los ases o li$as 0asses1, los ases do$les
0dipo!d?1, los #edios ases 0se#isses1 ) los cuatos de as 0quada!tes1A peo !o se usa$a
#o!eda al*u!a !i de oo !i de plata, se*:! pode#os co!oce po la le) de las ]II Ta$las" Y
co#o el 'alo de aquellas #o!edas co!sist<a e! el peso ) !o e! el !:#eo""" (a$<a ases de
li$a 0li$%les1, de dos li$as 0dipo!d?1""" se lla#a dipo!dio 0dipo!dius1""" au! toda'<a se
co!se'a e! el uso el !o#$e de peso 0po!deis1",
2os o#a!os co!sidea$a! a la (ee!cia co#o u!a u!idad a la que da$a! el !o#$e de as, )
a i#itaci%! de esta pi#iti'a u!idad #o!etaia, la co!sidea$a! di'idida e! doce u!ciae
0o!/as1"
2a u!ciae, esto es, la duod+ci#a pate del as, ea el co#:! de!o#i!ado de las cuotas
(eeditaias"
2as I!stitucio!es dice!&
NN9uc(as 'eces la (ee!cia se di'ide e! doce o!/as, que 'ie!e! co#pe!didas $a;o el
!o#$e de as" Estas pates tie!e!
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de puiete D8C
sus !o#$es popios desde la o!/a (asta el as, tales co#o las de sexta!s, quada!s, tie!s,
qui!.is, se#is, septu!x, $es, doda!s, dexta!s ) deu!x" No sie#pe, e#peo, es peciso que
(a)a doce o!/as, pues el as est. co#puesto de ta!tas o!/as co#o quiea el testado, 08" 5D,
B1"
D" DISTRIBUCI4N DE 2AS CUOTAS
2as I!stitucio!es, e! los textos que ta!sci$ie#os a co!ti!uaci%!, i!dica! c%#o de$<a
eali/ase la 'olu!tad del
testado"
8>E
So! dos los casos -u!da#e!tales e! que se po!e! las I!stitucio!es& a1 Todos los (eedeos
tie!e! asi*!adas cuotasA ) $1 Cietos (eedeos so! de cuotas ) otos !o"
D"5" TODOS 2OS 6EREDEROS TIENEN ASIGNADAS CUOTAS
El testado, al i!stitui a sus (eedeos, pod<a (a$e (ec(o u!a disti$uci%! exacta del as, o
$ie! i!exacta poque las cuotas asi*!adas ea! i!-eioes o supeioes al as"
D"5"5" Disti$uci%! exacta del as
Po e;e#plo& I!stitu)o (eedeo a Ca)o, Ticio ) 9e'io e! u! tie!s cada u!o" Esta
disposici%! testa#e!taia !o o-ec<a dudas& cada (edeeo eci$<a cuato o!/as o u! tecio
de la (ee!cia"
D"5"8" 2as cuotas !o co#pleta$a! el as
Po e;e#plo& I!stitu)o (eedeos a Ca)o, Ticio ) 9e'io e! u! quada!s cada u!o" El
testado se (a$<a equi'ocado poP
D8F
9axi#ia!o E./u!/ E*ui*ue!
que (a$<a de;ado tes o!/as a cada (eedeo, esto es, u! cuato de la (ee!cia a cada u!o de
ellos" El cuato !o ati$uido acec<a popocio!al#e!te a cada u!o de los (eedeos, esto es,
cada u!o esulta$a i!stituido e! u! tie!s, lo que es lo #is#o, e! cuato o!/as cada u!o"
0I!st" 8" 5D, C1"
D"5">" 2as cuotas exced<a! el as
Po e;e#plo& I!stitu)o (eedeos a Ca)o, Ticio, 9e'io ) Se#po!io e! u! tie!s cada u!o"
E! este caso, el testado (a$<a disti$uido 5E o!/as" Su 'olu!tad se i!tepeta$a educie!do
popocio!al#e!te las cuotas asi*!adas, esto es, a cada (eedeo le coespo!d<a u!
quada!s o, lo que es lo #is#o, tes o!/as de la (ee!cia paa cada u!o de ellos" 0I!st" 8,
5D, C1"
D"8 CIERTOS 6EREDEROS TOENEN CUOTAS Y OTROS NO D"8"5" 2as
cuotas ea! i!-eioes al as
Po e;e#plo& Sea! #is (eedeos Ca)o, Ticio, 9e'io ) Se#po!io" 2os tes pi#eos, e! u!
quada!s cada u!o" Co#o a Se#po!io !o se le (a$<a asi*!ado cuota, +ste to#a$a paa s< la
-acci%! que -alta$a paa co#pleta el as, o sea, uP! quada!s" 0I!st" 8" 5D, C1"
D"8"8" 2as asi*!adas so$epasa$a! el as
PoN e;e#plo& Sea (eedeo Ticio e! u! se#is, Ca)o e! u! $es 0seis do/a'os ) oc(o
do/a'os, especti'a#e!te1 ) sea ta#$i+! (eedeo 9e'io"
2as cuotas asi*!adas a Ticio ) Ca)o su#a! catoce o!/as ) excede! el as e! dos o!/as"
A este caso se le aplica la si*uie!te e*la de las I!stitucio!es&
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete D8G
,Y si se (u$iese disti$uido #.s o!/as de doce, aquel que (a sido i!stituido si! se=alase
pate te!d. lo que so$e del dupo!dio, ) lo #is#o sucede. si +ste se (u$iee disti$uido
del todoA cu)as pates se educe! despu+s al as, au!que (u$iee #uc(as o!/as, 08, 5D, F1"
El texto de Ga)o que i!icia el pese!te cap<tulo !os dice que la pi#iti'a #o!eda se pesa$aA
que u! as ea u! as li$al ) que el do$le as, que pesa$a dos li$as, se lla#a$a dipo!dii" E!
co!secue!cia, co!sidea la (ee!cia co#o u! dupo!dio, co!sist<a e! esti#ala co#o
di'idida e! 'ei!ticuato pates"
8>C
7ol'ie!do a !uesto e;e#plo ) (acie!do de la (ee!cia u! dupo!dio, !os esulta esto& que
Ticio tie!e seis o!/as, Ca)o oc(o ) die/ so! paa 9e'io"
Si e! cu#pli#ie!to de la :lti#a pate del texto de las I!stitucio!es, educi#os estas o!/as
al as, te!de#os lo si*uie!te&
I!stituido e!& Reci$e&
E o!/as Ticio > o!/as
F o!/as Ca)o D o!/as
5H o!/as 9e'io B o!/as
8D o!/as 0dupo!dio1 58 o!/as 0as1
D"8">" 2as cuotas asi*!adas ea! exactas al as
Po e;e#plo& Sea! (eedeos Ca)o, Ticio ) 9e'io e! u! tie!s cada u!o ) sea ta#$i+!
(eedeo Se#po!io"
2os tie!s asi*!ados, de u! tecio de la (ee!cia cada u!o, co!su#<a! el as" L@u+ le
coespo!d<a a Se#po!ioM E! este caso, las I!stitucio!es 08, 5D, E1 ode!a! que los que
tie!e! cuotas asi*!adas to#a! todos ellos u! se#is 0la #itad de la (ee!cia1 ) que el oto
se#is lo to#e el i!stituido si! cuota"
D>H
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
B" INSTITUCI4N CONIUNTI7A
Cua!do el testado (ace i!stitucio!es de cuotas, i*uales o desi*uales, es !ecesaio
co!sidea si estas i!stitucio!es i#pota! u! lla#ado co!;u!ti'o"
U! texto de Paulo dice&
,2a co!;u!ci%! se (ace de tes #a!eas poque, o se 'ei-ica especto de la #is#a cosa, o
po la cosa ) las pala$as, o s%lo po las pala$as, 0D" BH, 5E, 5D81"
Explicae#os el texto de Paulo co! al*u!os e;e#plos&
B 5" CONIUNCI4N POR 2A COSA Y POR 2AS PA2ABRAS
Te!<a lu*a cua!do el testado lla#a$a a al*u!os de los (eedeos a u!a #is#a cuota 0e1 )
e! u!a #is#a -ase 0'e$is1" Po e;e#plo& Ticio ) Ca)o sea! (eedeos e! u! se#is ) sea
ta#$i+! (eedeo Se#po!io"
po causa de #uete D>5
9a!ual de Deec(o Ro#a!o De la sucesi%!
B"D" E3ECTOS
Cua!do 'aios (eedeos esta$a! lla#ados a u!a #is#a cuota 0co!;u!ci%! e ta!tu# )
co!;u!ci%! e 'e$is1, se poduc<a e!te ellos el aceci#ie!to"
Peo e! el caso de co!;u!ci%! 'e$is, el aceci#ie!to se poduc<a e!te los lla#ados
co!;u!ti'a#e!te po las pala$as et 0)1, cu# 0co!1 u otas a!.lo*as"
E! co!secue!cia, e! el :lti#o e;e#plo popuesto la cuota de Ticio acece a la de Ca)o ) la
de +sta a la de aqu+l, si! to#a pate 9e'io e! el aceci#ie!to, peo la cuota 'aca!te de
9e'io acec<a a las de Ticio ) Ca)o"
Estas e*las de Paulo, co#o #uc(as otas del Deec(o, tie!e! u! 'alo a$stacto& e! cada
caso el ;uista, i!spiado e! esas e*las, esol'<a si las disposicio!es testa#e!taias
pe#it<a! esta$lece que la 'olu!tad del testado (a$<a sido (ace u! lla#ado co!;u!ti'o"
8>F
B"8" CONIUNCI4N RE TANTU9
El lla#ado es co!;u!to si u! (eedeo est. i!stituido e! u!a #is#a cuota 0e1, peo !o e! la
#is#a disposici%! 0!o! 'e$is1"
Po e;e#plo& I!stitu)o (eedeo a Ticio e! seis o!/as" Sea (eedeo el #is#o Ticio ) Ca)o
e! la ota #itad"
Respecto de Ticio (a) co!;u!ci%! e poque est. lla#ado e! u!a cuota i*ual e! dos
cl.usulas disti!tas"
B">" CONIUNCI4N 7ERBIS TANTU9
Este lla#ado co!;u!ti'o se poduce cua!do 'aios (eedeos est.! i!stituidos e! u!a #is#a
disposici%!, peo !o e! la #is#a cuota"
Po e;e#plo& sea! (eedeos Ticio ) Ca)o, ) sea ta#$i+! (eedeo 9e'io"
]III" 2OS 6EREDEROS 3ORZOSOS
5P 2A DES6EREDACI4N
Se*:! la le) de las ]II Ta$las, la 'olu!tad del pade de -a#ilia expesada e! testa#e!to ea
'edadea le)" Si! e#$a*o, la costu#$e, desde los tie#pos #.s pi#iti'os, i#puso al paP
te la o$li*aci%! de i!stitui o de des(eeda a los sui (eedes
E! s<!tesis, 'ee#os los pi!cipios que e*ula$a! la des(e edaci%!& se*:! el Deec(o
Ci'il, se*:! el Deec(o Petoio ) se*:! Iust<!ia!o"
5"5" SEGXN E2 DEREC6O CI7I2 5"5"5" @ui+!es de$<a! se des(eedados
2os (i;os ) de#.s desce!die!tes que se e!co!ta$a! e! i!#ediata potestad, esto es, que
pasa$a! a se sui i!is a Ia #uete del pate"
5"5"8"
3o#a de des(eedaci%!
D>D 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
si !o los des(eeda$a, el suus se e!co!ta$a e! calidad de o#itido o peteido, co! los
e-ectos que a!ota#os a co!ti!uaci%!"
[ E-ectos de la peteici%!
2a del (i;o a!ula$a a$ i!itio el testa#e!to, se*:! opi!i%! de los Sa$i!ia!os, que #a!tu'o
Iusti!ia!o" 2a de los de#.s desce!die!tes !o a!ula$a el testa#e!to& el peteido te!<a
deec(o a u!a pate i*ual a la de los (eedeos i!stituidos que ea! suus, o a la #itad de la
(ee!cia si los i!stituidos ea! exta=os 0Ga)o, 8, 58> ) 58D1"
5"8" SEGXN E2 DEREC6O PRETORIO 5"8"5" @ui+!es de$<a! se des(eedados
Ade#.s de los sui co!te#plados e! el Deec(o Ci'il, el peto i!todu;o la o$li*aci%! de
i!stitui o de des(eeda al (i;o e#a!cipado"
5"8"8" 3o#as de la des(eedaci%!
El peto !o (i/o disti!ci%! e! el *ado de pae!tesco& todos los desce!die!tes po l<!ea
#asculi!a de$<a! se des(eedados !o#i!ati'a#e!teA todos los desce!die!tes po l<!ea
-e#e!i!a, colecti'a#e!te"
[ E-ectos de la peteici%!
8>G
El peteido pod<a solicita la $o!ou# possessio, el testa#e!to se a!ula$a s%lo e! la
i!stituci%! de (eedeo, peo co!ti!ua$a '.lido e! sus de#.s disposicio!es&
des(eedacio!es, sustitucio!es, le*ados, etc"
Peo la a!ulaci%! de la i!stituci%! de (eedeo !o ea sie#pe a$soluta, co#o se despe!de
de los casos si*uie!tes& a1 Si se tata de dos suus, u!o i!stituido ) el oto peteido, a#$os
D>B
9a!ual de Deec(o Ro#a!o De la sucesi%! po causa de #uete
se pate! la (ee!cia po la #itadA $1 Si se (a i!stituido a u! suus ) a u! exta=o ) o#itido a
oto suus, +ste despla/a al exta=oA ) c1 Si se (a i!stituido aN u! exta=o ) o#itido a u! suus,
+ste despla/a a aqu+l"
5">" SEGXN 2A 2EGIS2ACI4N DE IUSTINIANO
Co! a!teioidad a la po#ul*aci%! de la No'ella 55B, e! el a=o BD8, esto es, a!tes de la
e'isi%! co#pleta del Deec(o e! #ateia de (ee!cias, esta$leci% u!a sola e-o#a&
supi#i% la des(eedaci%! colecti'a"
8" 2OS 2EGITI9ARIOS Y 2A 2EGITI9A
Se*:! la i!stituci%! de la des(eedaci%!, el desce!die!te queda$a excluido de la (ee!cia si
el pate lo (a$<a des(eedado, de #a!ea que el desce!die!te te!<a la espea!/a de
paticipa e! la (ee!cia si (a$<a sido o#itido"
A -i!es de la Rep:$lica se a$i% paso u!a !ue'a idea& el testado te!<a o$li*acio!es que
cu#pli especto de sus #.s p%xi#os paie!tes 0asce!die!tes, desce!die!tes ) (e#a!os1 a
quie!es de$<a de;a u!a pate de sus $ie!es" Si el testado !o cu#pl<a esta o$li*aci%!, se
esti#a$a que !o cu#pl<a co! los de$ees de la piedad ) el testa#e!to pod<a se atacado
co#o i!o-icioso #edia!te la queella de i!o-icioso testa#e!to ) declaado !ulo"
E! co!secue!cia, la le*<ti#a puede de-i!ise co#o aquella pate de los $ie!es que el
testado, !ecesaia#e!te, de$<a de;a a sus paie!tes #.s ceca!os paa e'ita que el
testa#e!to -uese atacado #edia!te la queella de i!o-icioso testa#e!to"
2a le*<ti#a ea la cuata pate de los $ie!es que estos paie!tes #.s ceca!os, e! su calidad
de (eedeos, (a$<a! eci$ido e! la sucesi%! a$i!testato"
D>E
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
>" 2A @UERE22A DE INO3ICIOSO TESTA9ENTO
7a#os a toca cuato #ateias& a1 Requisitos paa su e;ecicioA $1 E-ectos de la queellaA c1
2a le*<ti#aA ) d1 2e*islaci%! de Iusti!ia!o"
>"5" RE@UISITOS PARA SU EIERCICIO
Te!<a! deec(o a e!ta$la la queella los asce!die!tes B5 desce!die!tesA los a*!ados o
co*!ados del testadoA ) sus (e#a!os, cua!do el testado (a$<a pe-eido a u!a peso!a
tope 0*ladiado o #u;e de teato, po e;e#plo1"
Estas peso!as pod<a! e!ta$la la queella si especto de ellas se cu#pl<a! los si*uie!tes
equisitos& que -uese! (eedeos a$i!testatos o les coespo!diese la $o!ou# possessioA
que (u$iese! sido o#itidos o des(eedados si! causa o #oti'o, apeci.!dose las causas !o
estatuidas po la le), po el Ti$u!al de los Ce!tu#'iosA que !o tu'iea! oto ecuso paa
o$te!e la (ee!cia, co#o ocu<a especto de u! e#a!cipado que pod<a o$te!e la (ee!cia
8DH
#edia!te la $o!ou# possessioA ) que la cuota asi*!ada po el testado lesio!ase al
i!stituido"
>"8" EIECTOS DE 2A @UERE22A
Si el peticio!aio *a!a$a el pleito, el testa#e!to ea declaado !ulo o i!o-icioso, a$i+!dose
la sucesi%! i!testada" Peo esta !ulidad pod<a se pacial e! el caso de que si*ui+!dose el
pleito e! co!ta de dos (eedeos, se *a!ase especto de u!o ) se pediese especto del oto"
>">" 2A 2EGITI9A
6asta la +poca epu$lica!a, los ce!tu#'ios declaa$a!, e! cada caso, la ca!tidad que de$<a
eci$i el le*iti#aio" Peo
9a!ual de Deec(o Ro#a!o De la sucesi%! po causa de #uete D>C
al i!iciase la +poca i#peial, la ;uispude!cia esol'i% que los le*iti#aios de$<a! eci$i
la cuata pate de lo que (a$<a! podido eci$i a$i!testato, poci%! que se lla#% cuata
le*iti#a o le*<ti#a
Se i#puta$a a la le*<ti#a todo lo que el le*iti#aio eci$iese po testa#e!to 0i!stituci%!,
-ideico#iso, le*ado, do!aci%!1 ) las do!acio!es i!te 'i'os, sie#pe que el do!a!te (u$iese
#a!i-estado que ea! i#puta$les a la le*<ti#a"
>"D" 2EGIS2ACI4N D3 IUSTINIANO 2a e-o#a de Iusti!ia!o se e-iee a los
si*uie!tes pu!tos&
>"D"5" 2a acci%! de suple#e!to
A!tes de Iusti!ia!o, e! el a=o >E5, u!a co!stituci%! de Co!sta!cio pesci$i% que el
le*iti#aio de$<a co!-o#ase co! la 'olu!tad del testado, a$ste!i+!dose del e;ecicio de la
queella si, (a$i+!dole (ec(o li$ealidades testa#e!taias i#puta$les a la le*<ti#a,
#a!da$a! que ellas se co#pletase! (asta A//xadt al #o!to de la cuata"
Esta acci%!, lla#ada de suple#e!to, -ue co!-i#ada e! el a=o B8F po Iusti!ia!o"
>"D"8" 9o!to de la le*<ti#a
2a ele'% al tecio de la (ee!cia cua!do los le*iti#aios ea! #e!os de cuato, ) a la #itad
si cuato o #.s de cuato"
>"D">" Causas de la des(eedaci%!
2a des(eedaci%! de$e -u!dase e! al*u!a causa& ate!tado co!ta la 'ida del testado, -alta
de auxilio e! caso de e!-eP
D>F
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
#edad #e!tal, i#pedi el oto*a#ie!to de testa#e!to, i!;uias *a'es de los desce!die!tes
al pade ) al*u!as otas #.s"
]I7"
2A NU2IDAD DE2 TESTA9ENTO
>"D"D" E-ectos de la queella
8D5
2a queella !o a!ula <!te*a#e!te el testa#e!to, que se a!ula$a e! #ateia de i!stitucio!es
po!i+!dose a los le*iti#aios e! lu*a de los i!stituidos, ) queda!do e! toda su e-icacia las
de#.s disposicio!es testa#e!taias"
A!teio#e!te i!dica#os los equisitos de -o!do ) de -o#a del testa#e!to" 2a
i!o$se'a!cia de dic(os equisitos de;a$a !ulo el testa#e!to"
5P NU2IDADES AB INITIO
8"
El testa#e!to pod<a esta oto*ado '.lida#e!te, peo a!ulase co! posteioidad a su
oto*a#ie!to po causas que los textos lla#a! <ito, destituido ) oto"
8"5" TESTA9ENTO IRRITO
Di;i#os que, se*:! el deec(o ci'il, el testado de$<a *o/a de la testa#e!ti-actio e! el
tie#po i!te#edio"
DDH 9axi#ia!o E./u!/ E*ui*ue!
Si (a$i+!dose testado e! uso de la testa#e!ti-actio, su-<a #.s tade el testado u!a capitis
de#i!utio, el testa#e!to se
(ac<a !ulo&
,Ta#$i+! se i!'alida! los testa#e!tos (ec(os co!-o#e a deec(o po oto #oti'o, a sa$e&
po la capitis de#i!utio del
testado, 0Ga)o, 8, 5DB1"
Si el testado te!<a la testa#e!ti-actio al testa ) e! el #o#e!to de su #uete, ) (a$<a
oto*ado el testa#e!to co!-o#e a las e*las del Edicto, el peto co!ced<a al (eedeo la
$o!ou# possessio secu!du# ta$ulas&
,No del todo so! i!:tiles los testa#e!tos (ec(os desde u! pi!cipio si! las -o#alidades
le*ales" " " pues si est.! autoi/ados co! la -i#a de siete testi*os, desde lue*o el (eedeo
i!scito puede pedi al peto la posesi%! de los $ie!es se*:! las ta$las, co! tal que el
testado sea ciudada!o o#a!o ) pade de -a#ilia al tie#po de su #uete, 0Ga)o" 8" 5DC1"
8 8"
TESTA9ENTO DESTITUIDO
Se lla#a testa#e!to destituido o desieto aquel que caec<a de 'alide/ poque el (eedeo
!o pod<a (ace la adici%!, po (a$e #ueto a!tes que el testado o (a$e pedido la
testa#e!ti-actio, o $ie! poque sie!do (eedeo 'olu!taio epudia$a la (ee!cia"
Peo si ea! 'aios los (eedeos ) especto de u!o de ellos se eali/a$a la causa de la
destituci%! del testa#e!to, +ste ea '.lido especto de los otos (eedeos e! 'itud de los
pi!cipios del aceci#ie!to"
8">" TESTA9ENTO ROTO
Esta !ulidad opea$a e! dos casos& 5R Po la a*!aci%! despu+s de oto*ado el testa#e!toA )
8R Po la e'ocaci%! del testa#e!to"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete DD5 8">"5" 2a
a*!aci%! de u! ,sui (eedes,
Ya di;i#os que el testado de$<a i!stitui o des(eeda al sui (eedas, $a;o la sa!ci%! de se
!ulo, a$ i!itio, el testa#e!to, " se*:! el deec(o ci'il, o !ulo pacial#e!te, se*:! el edicto
petoio"
8D8
Este pi!cipio -ue aplicado a los que pasa$a! a se sui (eedes del testado despu+s de
oto*ado el testa#e!to, esto es, los postu#os, los cuasip%stu#os ) los adoptados"
[ Postu#os
El (i;o postu#o !o pod<a se !i i!stituido !i des(eedado, poque ea peso!a i!cieta" El
!aci#ie!to del postu#o a!ula$a el testa#e!to&
,Se o#pe 0el testa#e!to1 despu+s, po la a*!aci%! del postu#o o de la postu#a, ) queda
po lo #is#o e!tea#e!te i!'alidado, 0Ga)o" 8" 5>51"
Paa e'ita esta uptua, los ;uisco!sultos ad#itieo! que el testado pod<a i!stitui o
des(eeda al postu#o&
,Ta#$i+! los desce!die!tes postu#os de$e! se i!stituidos o des(eedados, 0I!st" 8, 5>, 51"
[ Cuasip%stu#os
So! tales los !ietos del testado, a quie!es se e-iee Ga)o as<&
,Se co!sidea! ta#$i+! co#o postu#os aquellos que sucedie!do e! lu*a de u! (eedeo
su)o, lle*a! a se po cuaPsia*!aci%! (eedeos su)os de sus asce!die!tes" Po e;e#plo& si
u! (i;o o u! !ieto o !ieta pocede!tes deb +l est.! e! #i potestad, co#o quiea que #i (i;o
se (alla #.s ceca!o a #< e! *ado, a +l s%lo le coespo!de! los deec(os de (eedeo
su)o, po #.s que su (i;o ) su (i;a se e!cue!te! ta#$i+! $a;o #i potestad" Peo si #i (i;o
#uee 'i'ie!do )o, o sale de la patia potestad po cualquie causa, e!to!ces #i !ieto ) #i
!ieta
DD8 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
sucede! e! su lu*a ) adquiee! de este #odo po cuasia*!aci%! los deec(os de (eedeos
su)os, 08" 5>>1"
,Y a <i! de e'ita que e! este caso se o#pa #i testa#e!to, as< co#o de$o i!stitui (eedeo
o des(eeda !o#i!alP#e!te a #i (i;o paa !o (ace u! testa#e!to ile*al, as<, ta#$i+!,
de$o i!stitui o des(eeda a #i !ieto o !ieta" No sea que #uie!do #i (i;o e! 'ida #<a )
to#a!do su (i;o o (i;a el lu*a su)o, se o#pa #i testa#e!to po cuasia*!aci%!, 08"
5D>1"
[ Adoptados
Si al*uie! adopta$a despu+s de (a$e (ec(o su testa#e!to, al dase u! (i;o po su popia
'olu!tad, co! ello o#p<a el
testa#e!to&
,2os desce!die!tes adopti'os, #ie!tas est.! e! la potestad de su pade adopti'o, se
co!sidea! de la #is#a co!dici%! que los (a$idos e! le*<ti#o #ati#o!io ), po lo ta!to,
de$e! se i!stituidos (eedeos o des(eedados, 0I!st" 8" 5>, D1"
8">"8" Re'ocaci%! del testa#e!to
Oto caso de uptua del testa#e!to co!siste e! su e'ocaci%!&
,U! testa#e!to posteio (ec(o co!-o#e a deec(o, o#pe sie#pe el a!teio, 0Ga)o, 8,
5DD1"
Se*:! este texto, u! testa#e!to se e'oca$a po oto testa#e!to& !o pod<a e'ocase u!
testa#e!to po u! acto cualquiea, co#o su destucci%!, po e;e#plo, $oa sus
disposicio!es o o#pe sus sellos" 2a destucci%! #ateial, total o pacial del testa#e!to,
(ac<a di-<cil la pue$a de sus disposicio!es,
peo !o lo e'oca$a"
8D>
Paa e'ita estas di-icultades de la pue$a, el peto esta$leci% que e! caso de uptua
#ateial del testa#e!to, se co!cede<a la $o!ou# possessio& testada, si exist<a u!
testa#e!to a!teioA i!testada si !o exist<a oto testa#e!to"
9a!ual de Detec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete DD>
U!a co!stituci%! de NIusti!ia!o del a=o B>H esta$leci% la e'ocaci%! del testa#e!to e! dos
-o#as& a1 Po el oto*a#ie!to ,pe-ect<si#o,P de u! !ue'o testa#e!toA ) $1 Po u!a
declaaci%! (ec(a e! acto p:$lico o e! pese!cia de tes testi*os id%!eos Peo e! este caso
ea !ecesaio que ta!scuiese! die/ a=os, e!te la declaaci%! e'ocatoia ) la apetua de
la sucesi%! 0C" E" 8>, 8C1"
]7" 2A BONORU9 POSSESSIO TESTADA
5" E]P2ICACI4N PRE7IA
2as i!!o'acio!es #.s po-u!das ) !ota$les e! la (ee!cia, las i!todu;o el edicto petoio
e! la sucesi%! i!testada" Po eso 'a#os a ese'a paa el cap<tulo que tata de la $o!ou#
possessio i!testada el desaollo de i#pota!tes #ateias, tales co#o la !ecesidad de la
i!te'e!ci%! del peto, el oi*e! de la $o!ou# possessio, su dualis#o co! la (eeditas, la
$o!ou# possessio cu# e ) si!e e ) otas"
E! este cap<tulo 'a#os a e!u#ea los casos #.s ele'a!tes de $o!ou# possessio testada"
8" PRINCIPA2ES CASOS DE BONORU9 POSSESSIO TESTADA
2a $o!ou# possessio testa#e!taia es la sucesi%! esta$lecida po el edicto petoio paa el
caso e! que (u$iese testa#e!to, sucesi%! que co!ced<a, )a co!-i#a!do el testa#e!to
0$o!ou# possessio secu!du# ta$ulas1, )a e! co!ta de sus disposicio!es S$o!ou#
possessio co!ta ta$ulas1"
DDE
$ie!es& a1
$1
c1
9axi#ia!o E./uik E*ui*ue! POSSESSIO SECUNDU9 TABU2AS
&s&
El peto co!ced<a la (o!ou# possessio secu!du# ta$ulas a los (eedeos i!stituidos e! u!
testa#e!to oto*ado co!-o#e al deec(o petoio" Esto es, sellado po siete testi*os" Esta
posesi%! de $ie!es ea si!e e (asta que el e#peado A!to!i!o esol'i% que los (eedeos
testa#e!taios pod<a! ec(a/a, po la excepci%! de dolo, a los (eedeos le*<ti#os que les
disputase! la (ee!cia 0Ga)o, 8,
55GP58H1"
d1
2os (i;os postu#os !o pod<a! se i!stituidos (eedeos po su calidad de peso!as i!cietas,
situaci%! que -ue e#ediada po el deec(o ci'il cua!do pe#iti% al ;e-e de -a#ilia i!stitui
a los postu#os su)os" 2a i!stituci%! de u! postu#o exta=o ea i!'.lida, se*:! el deec(o
ci'il, peo el peto co!-i#% esta i!stituci%!, o-eci+!dole la $o!ou# possessio secu!du#
ta$ulas 0I!st" >" 5H, P"1" Paa el deec(o ci'il, la destucci%! #ateial de las ta$las del
testa#e!to !o i#pota$a su e'ocaci%!" Ello poque ea u! acto sole#!e ) s%lo pod<a
8DD
de;ase si! e-ecto #edia!te u! acto co!ta<o de ca.cte sole#!e" Peo el peto esti#% que
la destucci%! de las ta$las i#pota$a e'ocaci%!" Y si exist<a u! testa#e!to a!teio al
destuido, co!ced<a la $o!ou# possessio secu!du# ta$ulas a los (eedeos i!stituidos e!
este testa#e!to 0Ga)o" 8" 5B51" Paa el deec(o ci'il ea !ulo S<ito1 el testa#e!to cua!do
el testado !o (a$<a te!ido la testa#e!ti-actio al testa, al #oi ) e! el tie#po i!te#edio"
El peto da$a la $o!ou# possessio secu!du# ta$ulas al (eedeo i!stituido si el testado
(a$<a eco$ado la testa#e!ti-actio al #oi, despu+s de (a$ela pedido e! el tie#po
i!te#edio 0Ga)o" 8" 5DC1"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete DDC
e1 El (eedeo i!stituido $a;o co!dici%! pod<a pedi la $o!ou# possessio secu!du#
ta$ulas paa #ie!tas estu'iese pe!die!te la co!dici%! 0Ulpia!o, D" >C, 55, E1"
8"8" BONORU9 POSSESSIO CONTRA TABU2AS
Nos e-eie#os al caso #.s i#pota!te"
Ya di;i#os que la costu#$e eaccio!% e! co!ta de la o#!<#oda li$etad de testa,
i#po!ie!do al pade la o$li*aci%! de des(eeda a los sui (eedes"
El peto i#puso al testado la o$li*aci%! de i!stitui o de des(eeda a todos los
desce!die!tes que (a$<a! sido (eedeos su)os si !o (u$iese! su-ido dis#i!uci%! de
ca$e/a po e#a!cipaci%! o daci%! e! adopci%!, $a;o la sa!ci%! de co!cedeles la $o!ou#
possessio co!ta ta$ulas 0Ga)o, 8" 5>B1"
]7I" CARGAS TESTA9ENTARIAS
5" 2EGADOS
5"5" CONCEPTO
Paa los ;uisco!sultos de la +poca cl.sica, ea le*ado la li$ealidad testa#e!taia dispuesta
e! -o#a sole#!e, aceptada po la costu#$e"
Estas -o#as co!sist<a! e! los le*ados pe 'i!dicatio!e#, pe da#!atio!e#, si!e!di #odo
) pe paeceptio!e#"
Pe 'i!dicatio!e#& ,Do), le*o, to#a, 0Ga)o, M" 5G>1"
Pe da#!atio!e#& ,@ue #i (eedeo sea co!de!ado a da #i escla'o Stico, 0Ga)o, 8" 8H51"
Si!e!di #odo 0po tolea!cia1& ,@ue #i (eedeo sea co!de!ado a tolea que 2ucio Ticio
to#e ) adquiea paa s< el escla'o Stico, 0Ga)o, 8" 8HG1"
Pe paesceptio!e# 0po elecci%!1& ,@ue 2ucio Ticio to#e pi#eo paa s< el escla'o Stico,
0Ga)o, 8" 85E1" Este le*ado te!<a lu*a cua!do ea! 'aios los (eedeos ) u!o de ellos,
a!tes de eci$i su pate e! la (ee!cia, sepaa$a paa s< la cosa le*ada"
Estas -o#as de le*a disti!*u<a!, e! la +poca cl.sica, al le*ataio del (eedeo" Peo al cae
e! desuso las -o#alidades, e! la +poca ;usti!ia!ea ea le*ataio el i!stituido ex ceta e, )
(eedeo el que eci$<a la u!i'esalidad de la (ee!cia o u!a cuota de ella"
DBH 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
8" OBIETO DE2 2EGADO El le*ado pod<a ecae e! disti!tas cosas& 8"5" 2EGADO
DE COSA CIERTA
Es u! le*ado de especie que ta!s-iee el do#i!io al le*ataio, co! todos los i!ce#e!tos de
la cosa le*ada"
8"8" 2EGADO DE GENERO
8DB
El o$;eto del le*ado co!siste e! cosas dete#i!adas s%lo po su *+!eo& u! escla'o, u!
ca$allo, #il ases"
E! la +poca cl.sica, este le*ado pod<a se (ec(o pe 'i!diPcatio!e# o pe ia#!atio!e#" E!
el pi#e caso el le*ataio, i!'estido de u!a actio i! e#, pod<a ele*i la cosaA e! el
se*u!do, que popocio!a$a al le*ataio u!a acci%! peso!al, ea el (eedeo el e!ca*ado
de ele*i la cosa" Iusti!ia!o e!te*% la elecci%! al le*ataio"
8">" 2EGADO DE COSA AIENA
Si se le*a$a la cosa de u! teceo, el (eedeo esta$a o$li *ado a adquiila paa e!te*ala
al le*ataio" Si !o lo co!se*u<a, de$<a pa*a al le*ataio el 'alo de la cosa le*ada" Peo si el
testado !o te!<a la se*uidad de que la cosa pete!eciea a u! teceo, el (eedeo !o esta$a
o$li*ado a su adquisici%!, pues de lo co!taio pod<a i#po!ese al (eedeo u!a ca*a
de#asiado o!eosa"
8"D" 2EGADO DE OPCI4N
Este le*ado, lla#ado ta#$i+! alte!ati'o, tie!e po o$;eto dos o #.s cosas i!di'idual o
*e!+ica#e!te dete#i!adas" Este le*ado si*ue el +*i#e! del le*ado de *+!eo"
DB5
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete 8"B" 2EGADOS DE
OB2IGACI4N
Co#o tipos de estos le*ados existe!& 5" El le*ado de c+ditoA 8" El le*ado de
deudaA ) >" El le*ado de li$eaci%!"
8"B"5" De c+dito
El testado le*a su c+dito" Co#o los c+ditos !o ea! ta!s-ei$les a t<tulo si!*ula, el
le*ataio de$<a exi*i al (eedeo la cesi%! de sus accio!es e! co!ta del deudo" Peo #.s
tade se le pe#iti% el e;ecicio de las accio!es del aceedo a t<tulo de accio!es :tiles"
8"B"8" De deuda
El testado le*a su deuda a su aceedo" Si! e#$a*o, co#o esto !o co!stitu<a u!a
li$ealidad paa el le*ataio Psi! la cual !o pod<a existi u! le*adoP, ea peciso que el
le*ado o-eciea al*u!a 'e!ta;a al le*ataio" Po e;e#plo, que la deuda -uea a pla/o o $a;o
co!dici%! suspe!si'a"
8"B">" De li$eaci%!
El testado i!stitu<a le*ataio a su deudo e! lo que +ste le de$<a" Co#o el le*ado !o ea u!
#odo de exti!*ui o$li*acio!es, este le*ado popocio!a$a al le*ataio u!a excepci%! e!
co!ta del (eedeo que le exi*<a el pa*o de la deuda"
8"E" 2EGADOS PERI4DICOS
A estos le*ados pete!ece!& 5" El de usu-uctoA 8" El de e!ta 'italiciaA ) >" El de
ali#e!tos"
DB8 9axi#ia!o Ett./uti/ E*ui*ue!
8"E"5" De usu-ucto
Paa e'ita la exti!ci%! del usu-ucto po el !o uso, ea costu#$e que el le*ado de
usu-ucto se co!stitu)ese po #eses o po a=os" E! este caso !o exist<a u! le*ado :!ico,
si!o u!a seie de le*ados po #eses o po a=os"
8"E"8" De e!ta 'italicia
El (eedeo de$<a (ace u!a pestaci%! a!ual al le*ataio, #ie!tas +ste 'i'iese"
8DE
8"E">" De ali#e!tok
Tie!e po o$;eto su$'e!i a las !ecesidades del le*ataio"
Se e*ula$a po los si*uie!tes pi!cipios& se de$<a #ie!tas 'i'iese el le*ataio, a #e!os
que el testado le (u$iea -i;ado pla/oA !o esta$a su;eto a educci%! e! 'itud de la le)
3alcidiaA pod<a esta$lecese e! $e!e-icio de u! co!de!ado ad #etallu#A !o ea o$;eto de
ta!sacci%!, . #e!os que #ediase la autoi/aci%! del peto"
8"C" 2EGADOS DE UNI7ERSA2IDAD
Si $ie! e! pi!cipio el le*ado ecae e! cosas esti#adas si!*ula#e!te, los textos se e-iee!
a dos le*ados que tie!e! po o$;eto u!a u!i'esalidad& 5" El le*ado de pate de la (ee!ciaA
) 8" El le*ado de u! peculio"
8"C"5" 2e*ado de pate de la (ee!cia
Este le*ado se (ac<a pe da#!atio!e#, i#po!i+!dose al (eedeo la o$li*aci%! de pati la
(ee!cia e! u!a cuota dete#i!ada, co! el le*ataio"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete DB>
Co#o el le*ataio !o ea (eedeo, te!<a u! deec(o de c+dito e! co!ta del (eedeo paa
o$li*alo a que le e!te*ase su pate e! la (ee!cia"
9edia!te #utuas estipulacio!es e!te el (eedeo ) el le*ataio, se esta$lec<a la pate que a
cada u!o de ellos coespo!d<a e! los c+ditos ) e! las deudas"
E! la +poca de Iusti!ia!o, este le*ado pedi% su i#pota!cia& la -usi%! de los le*ados co!
los -ideico#isos ta;o co#o co!secue!cia que al le*ataio de u!i'esalidad se le
co!sidease co#o -ideico#isaio a t<tulo u!i'esal"
8"C"8" 2e*ado de peculio
El peculio que el a#o e!te*a$a a u! escla'o e! ad#i!istaci%! ) *oce paa que se dedicaa
al co#ecio, de$<a se de'uelto a los (eedeos del a#o, a #e!os que el a#o se lo le*ase
co!-ii+!dole, al #is#o tie#po, la li$etad po testaP#e!t%"
>" SUIETOS @UE INTER7IENEN EN E2 2EGADO
I!te'e!<a!& el testado, que dispo!<a el le*adoA el (eeP
Ndeo, que de$<a pa*a el le*ado, ) el le*ataio, que se $e!e
-icia$a co! la li$ealidad" ,
6asta la +poca cl.sica, el *a'ado ea sie#pe el (eedeo Peo e! la +poca postcl.sica pudo
se *a'ado, ade#as, u! le*ataio ) ta#$i+! el deudo del testado, a quie! se le i#po!<a el
le*ado de satis-ace la deuda a u! teceo"
El le*ataio de$<a te!e la testa#e!ti-actio TMksyy!L5 testado, ) !o esta a-ectado de
al*u!a i!di*!idad paa (ePeda"
DBD 9axi#ia!o Et./ui/ E*ui*ue!
D" 9ODA2IDADES DE2 2EGADO
Nos e-eie#os a las si*uie!tes #odalidades& 5" 2a co!dici%!A 8" El pla/oA >" El #odoA ) D"
2a alte!ati'idad"
D"5" 2A CONDICI4N
Sea suspe!si'a o esolutoia, se i*e po los #is#os pi!cipios de la co!dici%! puesta e! la
i!stituci%! de (eedeo"
2a co!dici%! esolutoia puesta e! u! le*ado -ue sa!cio!ada po Iusti!ia!o& i#puso al
le*ataio la o$li*aci%! de da cauci%! de estitui la cosa le*ada si se cu#pl<a la co!dici%!"
8DC
2a co!dici%! i#posi$le, -<sica o le*al#e!te, se #ia$a co#o !o escita ) la i!stituci%! de
(eedeo, co#o pua ) si#ple" No es ad#isi$le supo!e que el testado, que quiee (ace
u!a li$ealidad al le*ataio, po!*a +l #is#o o$st.culos a la eali/aci%! de su espo!t.!ea
'olu!tad"
D"8" E2 P2AZO
El pla/o esolutoio esta$a e*ido po los #is#os pi!cipios de la co!dici%! esolutoia"
E! cua!to al pla/o suspe!si'o, (a) que disti!*ui e!te el d<a cieto ) el d<a i!cieto"
Dia cieto" El le*ado se co!sidea co#o puo ) si#ple" E! co!secue!cia, si el le*ataio
#o<a a!tes de la lle*ada del pla/o, peo despu+s de la #uete del testado, ta!s#it<a su
deec(o a sus (eedeos"
D<a i!cieto" Pla/o i!cieto es el que cieta#e!te (a de lle*a, sie!do i!cieta :!ica#e!te su
-ec(a"
El pla/o i!cieto lo e-iee! las -ue!tes, *e!eal#e!te, al d<a de la #uete de u!a peso!a"
Ya expesa#os, al tata de la i!stituci%! de (eedeo co! la #odalidad de pla/o cieto e
i!dete#i!ado, que u!a i!sP
5
DBB
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete
tituci%! de esta especie ea co!dicio!al paa Papi!ia!o" 2a #is#a soluci%! i*e el
le*ado"
D">" E2 9ODO
El le*ado se e!te!d<a (ec(o su;eto a #odo cua!do el testado i#po!<a u!a ca*a al
le*ataio"
,D+ #il #i (eedeo a los 2ucios, Pu$lios ) Co!elios paa que co!stu)a! #i #o!u#e!to,
0Ia'ole!o" D" >B, 5, DH, B1"
E! este -a*#e!to se expesa que el le*ataio de$<a da cauci%! de cu#pli el #odo"
D"D" 2A A2TERNATI7IDAD
Ea le*ado alte!ati'o el que de$<a se pa*ado po dos o #.s (eedeos&
,Si se le*ase de este #odo& 2ucio Ticio #i (eedeo, o 9e'io (eedeo #<o, de! die/ a
Se)oA los pedi. Se)o al que quiea de los dosA de tal #odo que si los pidiese ) eci$iese de
u!o, quede el oto li$e, del #is#o #odo que cua!do dos po#etieo! u!a cosa ) se
o$li*ao! i! solidu#, 0Po#po!io" D" >H, 5, F, 51"
B" AD@UISICI4N DE2 2EGADO
Se*:! pi!cipio del deec(o ci'il, !i!*u!a disposici%! testa#e!taia tie!e 'alide/ si!o
#edia!te la aceptaci%! de la (ee!cia" Po ta!to, el deec(o a adquii el le*ado esta$a
su$odi!ado a la aceptaci%! de la (ee!cia"
2a i*uosa aplicaci%! de este pi!cipio dio oi*e! a u!a #a!io$a de pate del (eedeo, a
-i! de (ace -acasa el le*ado& etada$a la aceptaci%! de la (ee!cia co! la espea!/a de
que el le*ataio, )a e!-e#o, #uiese a!tes de la adici%!"
DBE 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
Esta #a!io$a -ue e#ediada po solucio!es que apotao! los ;uisco!sultos cl.sicos, que
disti!*uieo! e!te el le*ado puo ) si#ple ) a pla/o ) el le*ado co!dicio!al"
8DF
B"5" 2EGADO PURO Y SI9P2E Y A P2AZO
2os ;uisco!sultos esta$lecieo! el si*uie!te pi!cipio& e! el d<a de la #uete del testado se
ta!s-iee el le*ado al le*ataio" Al especto" Ulpia!o dice&
,Y as<, si el le*ado es puo se de$e desde el d<a de la #uete del testadoA peo si se de$e
paa despu+s de cieto d<a, se de$e del #is#o #odo que los le*ados puos, 0D" >E, 8, B, 51"
E! co!secue!cia, adquiido el le*ado e! el d<a de la #uete del testado, si el le*ataio
#o<a despu+s del testado, ta!s#it<a su deec(o a sus (eedeos, au! cua!do el (eedeo
i!stituido !o (u$iese aceptado la (ee!cia&
,Si #ui% el le*ataio despu+s que se de$<a el le*ado, lo ta!s-iee a su (eedeo, 0U<pia!o"
D" >E, 8, E, P"1"
B"8" 2EGADO CONDICIONA2
El le*ado se adqui<a al eali/ase la co!dici%!& ,Peo s< se le*ase $a;o co!dici%!, !o se
de$e (asta que la co!dici%! se ealice, au!que sea de las que pe!de! de la 'olu!tad del
le*ataio, 0Ulpia!o" D" >E, 8, B, 81"
E! co!secue!cia, si el le*ataio #o<a a!tes de cu#plise la co!dici%!, !ada ta!s#it<a a su
(eedeo"
I*ual soluci%! i#pea$a especto del pla/o i!cieto, que se co!sidea$a co#o le*ado
co!dicio!al&
,Peo si el d<a -uese i!cieto""" #ie!tas !o lle*ue el d<a o se ealice la co!dici%!, !o se de$e
el le*ado, 0Paulo" D" >E, 8, 85, P"1"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete DBC
E" ACRECI9IENTO
2a e'oluci%! del aceci#ie!to se podu;o e! tes +pocas& 5" 2a a!ti*uaA 8" 2a de las le)es
caduca<asA ) >" 2a de IusPti!ia!o"
E"5" ^POCA ANTIGUA
E!te 'aios le*ataios, al i*ual que e! el caso de 'aios (eedeos, el aceci#ie!to tie!e su
$ase e! la 'ocaci%! de todos los le*ataios a la totalidad de la cosa le*ada" E! la (ee!cia,
el aceci#ie!to es al*o popio del estado de co#u!idad e!te los co(eedeos" Peo e! el
le*ado, el aceci#ie!to tie!e su oi*e! e! la 'olu!tad del testado"
E! co!secue!cia, paa dete#i!a si (a) aceci#ie!to e!te los cole*ataios, es peciso
i!da*a la 'olu!tad del testado, o sea, si +ste dete#i!% la 'ocaci%! de ellos a la totalidad
de la cosa le*ada"
E! la +poca a!ti*ua se de$e co!sidea la -o#a del le*ado"
E"5"5" E! el le*ado ,pe 'i!dicatio!e#, Dice Ga)o& ,E! lo que !o ca$e duda es que si u!a
cosa (a sido le*ada po 'i!dicaci%! a dos o #.s peso!as, co!;u!ta o sepaada#e!te,
cua!do todos estos le*ataios se pese!te!, cada u!o de ellos adquiee su pate, ) la del que
-alta acece a los de#.s le*ataios,"
El le*ado ea co!;u!ti'o o dis)u!ti'o se*:! las expesio!es del testado, co#o po
e;e#plo& le*o el escla'o Stico a Ticio ) a Se)o 0co!;u!ti'o1" O $ie!, pod<a deci& le*o el
escla'o Stico a Ticio" 2ue*o el #is#o escla'o a Se)o 0le*ado dis)u!ti'o1"
E"5"8" E! el le*ado ,pe da#!atio!e#, Ga)o dice& ,Cua!do u!aP #is#a cosa (a sido
le*ada po co!de!aci%! a dos o #.s peso!as, si el le*ado se (a (ec(o
DBF 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
8DG
co!;u!ta#e!te, el (eedeo de$e a cada u!o de los le*ataios U pate que le toque""" peo si
u!a #is#a cosa (a sido le*ada sepaada#e!te a #uc(as peso!as, cada u!a de ellas tie!e
deec(o a la totalidad del le*ado, de #a!ea que el (eedeo de$e. e!te*a a u!a la cosa,
) a las otas el 'alo de ella,
08, 8HB1"
E! este le*ado !o (a$<a aceci#ie!to poque los le*ataios te!<a!, cada u!o de ellos, u!
deec(o de c+dito e! co!ta del (eedeo *a'ado"
E"5">" E! el le*ado ,pe paeceptio!e#, El texto de Ga)o 08" 88>1 paece que pe#ite
i*ual soluci%! que paa el caso de le*ado pe 'i!dicatio!e#" Dice as<&
,9as, cua!do u!a #is#a cosa (a sido le*ada po elecci%! co!;u!ta o sepaada a dos o #.s
le*ataios, que sea! al #is#o tie#po (eedeos se*:! !uesta opi!i%!, o au!que sea!
exta=os se*:! la Escuela co!taia, cada u!o de ellos de$e to#a la pate que le toque,"
E"5"D" E! el le*ado ,si!e!di #odo, 2os textos de las I!stitu<as de Ga)o 08P85E, 85C, 85F,
85G1 !o o-ece! u!a soluci%! claa" Se (a<a u! le*ado po tolea!cia 0si!e!di #odo1 e! la
si*uie!te -o#a& @ue 2ucio Tiio to#e paa s<, pi#ea#e!te, el escla'o Stico" A(oa $ie!,
si e! este e;e#plo a*e*a#os a Ticio, a Ca)o ) a Se)o, i!stitu)+!dose a los cuato co#o
le*ataios po elecci%! del escla'o Stico, paece que el aceci#ie!to es i#posi$le& el
pi#eo que to#a paa s< el escla'o lo adquiee" 2os otos te!d<a!, e! el #e;o de los
casos, deec(o al 'alo del escla'o"
E"8" 2AS 2EYES CADUCAROAS
El aceci#ie!to de la +poca a!ti*ua -ue supi#ido casi del todo, especto de los (eedeos )
le*ataios, po las le)es caduca<as"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o De la sucesi%! po causa de #uete DBG
Se da este !o#$e a dos le)es po#ul*adas dua!te el , ei!ado de Au*usto& la le) Iulia de
#aita!dis od#i$us 0a=o C>E1 ) la le) Papia Poppea 0a=o CE81, que co#plet% ) #odi-ic% la
le) Iulia"
2as *ueas ci'iles (a$<a! ta<do co#o co!secue!cia la dis#i!uci%! de la po$laci%!
i!*e!ua ) el a*ota#ie!to del tesoo p:$lico" El le*islado se popuso eaccio!a e! el
se!tido de au#e!ta la po$laci%! ) el tesoo p:$lico" A la pi#ea causa se e-iee
Iusti!ia!o 0C" E, B5, 51 al deci que la i!stituci%! de los $ie!es caducados -ue ,!acida )
-o#e!tada po 'itud de las *ueas ci'iles, que co!ta s< po#o'<a el pue$lo o#a!o, paa
que lo que la cala#idad de la *uea i!todu;o, lo cal#ase la dul/ua de la pa/,"
Estas le)es tatao! de -o#e!ta el #ati#o!io ) la poceaci%! de (i;os le*<ti#os,
i#po!ie!do pe!as a los c+li$es ) a los casados si! (i;os"
Po la le) Iulia los c+li$es, (o#$es ) #u;ees que !o tu'iea! (i;os de #ati#o!io a!teio,
esta$a! pi'ados de toda li$ealidad testa#e!taia, co#o (eedeos o le*ataios"
Po la le) Papia, los o$i, esto es, los casados si! (i;os o si! (i;os co!ce$idos, ped<a! la
#itad de las li$ealidades testa#e!taias"
Esta$a! exceptuados los si*uie!tes c+li$es& las #u;ees #e!oes de 8B a=osA las 'iudas
#a)oes de BH a=os ) los 'iudos #a)oes de EHA la 'iuda dua!te los dos a=os si*uie!tes al
d<a del di'ocioA los co*!ados del testado (asta el s+pti#o *ado" Estos celi$ataios
eci$<a! la totalidad de las li$ealidades, peo !o apo'ec(a$a! del aceci#ie!to"
[ Ati$uci%! de los le*ados caducados
8BH
Se ati$u<a! e! el si*uie!te ode!& 5R a los le*ataios co! (i;os lla#ados co!;u!ti'a#e!te
co! el c+li$eA 8R a -alta de le*ataios co! (i;os, a los (eedeos co! (i;os, >M a -alta de
(eedeos co! (i;os, a otos (eedeos que los tu'iese!A ) DR a -alta de +stos, al eaio"
DEH
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
E"> I ` 2EGIS2ACI4N DE IUSTINIANO
Po u!a co!stituci%! del a=o B>D, co!te!ida e! el C%di*o 02i$" 7I, T<t" 2I, de caducis
tolle!dus, 2" 551 dispo!e que el aceci#ie!to tie!e lu*a cua!do u!a #is#a cosa (a sido
le*ada a 'a<as peso!as, co!;u!ti'a o dis)u!ti'a#e!te, si! disti!ci%! si el le*ado ta!s-iee
el do#i!io o s%lo da oi*e! a u! deec(o de c+dito"
C" 2I9ITACI4N Y REDUCCI4N DE 2OS 2EGADOS
Es ta! claa ) a/o!ada la e'oluci%! (ist%ica que (ace Ga)o, que !os li#ita#os a
ta!sci$ila&
,A!ti*ua#e!te ea l<cito co!su#i e! le*ados ) #a!u#isio!es la totalidad del pati#o!io,
de tal #a!ea que !ada quedase al (eedeo -uea del 'a!o t<tulo de tal" As< paec<a
autoi/alo la le) de las ]II Ta$las, al dispo!e que se lle'ase a e-ecto cualquiea
disposici%! testa#e!taia que u!o (iciese de sus cosas" 6e aqu< las pala$as de la le)& de
cualquie #odo que u!o dispusiee de sus cosas, t+!*ase as< po le)" De aqu< esulta$a que
los (eedeos i!stituidos se a$ste!<a! de la (ee!cia, #uie!do po lo ta!to i!testados
#uc(os de los que de aquel #odo dispo!<a! de sus $ie!es, 08, 88D1"
,Pu$lic%se, pues, la le) 3uia se*:! la cual los le*ataios ) do!ataios #otis causa, a
excepci%! de cietas peso!as, !o pod<a! to#a de la (ee!cia co#o tales, #.s de #il ases"
Peo esta le) !o lle!a$a su o$;eto, poque el poseedo de u!a -otu!a de ci!co #il ases, po
e;e#plo, pod<a co!su#ila i!stitu)e!do ci!co le*ataios di-ee!tes, a cada u!o de los cuales
de;ase s%lo #il ases, 08, 88B1"
,Po lo ta!to, po#ul*%se despu+s de le) 7oco!ia, que po(i$i% a los le*ataios )
do!ataios #otis causa eci$i #.s ca!tidad que los (eedeos" 3a'oecie!do e! apaie!cia
esta le) a los :lti#os pese!ta$a, si! e#$a*o, ta!tos i!co!'e!ie!P
9a!ual de Deec(o Ro#a!o De la sucesi%! po causa de #uete DE5
tes co#o la pi#ea poque pod<a el testado, disti$u)e!do su pati#o!io e!te u! *a!
!:#eo de le*ataios, (ace ta! #<!i#a la pate del (eedeo que !o ce)ese +ste
co!'e!ie!te acepta las ca*as de la sucesi%! po ta! educido po'ec(o, 08, 88E1"
,E! co!secue!cia, se adopt% po -i! la le) 3alcidia e! 'itud de la cual los le*ados !o
puede! excede de las tes cuatas pates de los $ie!es del testado sie!do, po lo ta!to,
!ecesaio que el (eedeo o$te!*a la ota cuata pate" Y as< se o$se'a (asta (o), 08, 88C1"
Estas le)es -ueo! po#ul*adas& la 3uia e! el a=o BC5A la 7oco!ia e! BFBA ) la 3alcidia,
ple$iscito 'otado a popuesta del ti$u!o P" 3alcidius, e! el a=o C5D"
F" 2EY 3A2CIDIA
Co#o esta le) i*i% (asta la +poca de Iusti!ia!o, !os e-eie#os a cuato #ateias& 5"
Ca.cte de la le)A 8" Deec(o a la cuataA >" C.lculo de la cuataA ) D" Reducci%! de los
le*ados"
F 5" CARaCTER DE 2A 2EY
8B5
El ;uisco!sulto Sce'ola coloca el si*uie!te caso& -ueo! i!stituidos (eedeos, e! pi#e
lu*a, Se)o ) A*eio co! la co!dici%! de que !o usa<a! del $e!e-icio de la le) 3alcidia" Se
pe*u!t% si Se)o ) A*eio pod<a! adi la (ee!cia si! espeta la co!dici%!" Dice Sce'ola&
,Respo!d<& que Se)o ) A*eio, !o#$ados e! pi#e lu*a, puede! adi co#o si aquella
co!dici%! que se puso -audule!ta#e!te, !o se (u$iea escito, 0D" >B, 8, 8C, Adle*e#
3alcidia#1
E! co!secue!cia, la le) te!<a u! ca.cte de ode! p:$lico, pues pote*<a u! tiple i!te+s&
el del testado, a -i! de que !o #uiese i!testadoA el del (eedeo, paa quie! ea ;usP
DE8
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
to ese'ale u!a pate de la (ee!ciaA ) el i!te+s del le*ataio, que esulta<a pe;udicado si
el (eedeo !o ad<a la (ee!cia"
Este ca.cte !o lo co!se'% la le) 3alcidia e! la +poca de Iusti!ia!o, que ode!% que se
espetase la 'olu!tad del testado, cu#pli+!dose todos los le*ados po +l dispuestos, pues el
(eedeo se e'ita$a todo pe;uicio (acie!do i!'e!taio de los $ie!es (eeditaios" E! e-ecto,
e! la No'ela I, Cap<tulo 8, p.a-os 5 ) 8, po#ul*ada e! Co!sta!ti!opla e! las cale!das de
e!eo del a=o B>B, as< se ode!% 0de 6eedi$us et 3alcidia1" Reali/a!do el i!'e!taio, que
pe#it<a al (eedeo co!oce el acti'o (eeditaio, +l esol'<a si acepta$a la (ee!cia, au!
cua!do co!su#iese *a! pate de lo que eci$<a e! el pa*o de los le*ados"
F"8" DEREC6O A 2A CUARTA
Si ea! 'aios los (eedeos, cada u!o de ellos deduc<a la cuata de su popia poci%!
(eeditaia&
,Pues la a/%! de la le) 3alcidia se (a de supo!e e! cada u!o de los (eedeos, 0I!st" 8, 88,
51"
Po e;e#plo& se i!stitu)e (eedeos a Ticio ) a Se)o, po #itad, e! u!a (ee!cia que tie!e
u! acti'o de DHH ) se *a'a a Ticio co! u! le*ado de >HH e! -a'o de 9e'io" Si se ;u!taa!
las cuotas de a#$os (eedeos 0DHH1, !ada de$e<a e$a;.sele al le*ataio 9e'io, poque su
le*ado 0>HH1 de;a li$e la cuata pate 05HH1 de la (ee!cia" Peo co#o la a/%! de la le)
3alcidia se supo!e e! cada (eedeo, las cuotas de Ticio ) de Se)o !o se ;u!ta!, ) el le*ado
de 9e'io se e$a;a a 5BH paa de;a al (eedeo Ticio la cuata pate de su poci%!
(eeditaia"
F">" CA2CU2O DE 2A CUARTA
Del ace'o o #asa de $ie!es que de;a$a el testado, se (ac<a! las si*uie!tes deduccio!es&
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete DE>
,Cua!do, e#peo, se supo!e la a/%! de <a 2e) 3alcidia, se deduce! a!tes las deudas, los
*astos de los -u!eales ) el pecio de los sie'os #a!u#itidos, o$se'.!dose especto de lo
esta!te que U cuata pate queda e! pode del (eedeo, ) que las otas tes pates se
disti$u)e! e!te los le*ataios, e 0I!st" 8, 88, >1"
Co! estas deduccio!es (ec(as al ace'o o #asa de $ie!es, se -o#a$a u! ace'o l<quido,
que ea la pate de que dispo!<a el testado paa los (eedeos, pate de la cual se deduc<a la
cuata 3alcidia co! elaci%! a cada (eedeo"
8B8
Peo co#o los $ie!es de;ados po el testado pod<a! se di'esos ) co! disti!to 'alo, as<
co#o los le*ados pod<a! ecae e! di'esas cosas co! disti!to 'alo, los $ie!es se
apecia$a! po el 'alo que te!<a! a la -ec(a de #uete del causa!te"
,2a ca!tidad de pati#o!io a la cual se educe la a/%! de la le) 3alcidia, se calcula
sie#pe al #o#e!to de la #uete, 0I!st" 8, 88, 51"
Si $ie! los le*ados puos ) a pla/o los adqui<a el le*ataio e! el d<a de la #uete del
testado, !o pod<a exi*ilos si!o e! el #o#e!to de la adici%!, esto es cua!do )a exist<a u!
(eedeo a quie! exi*i el pa*o del le*ado" El pecepto eci+! ta!scito esta$lece que el
'alo de los $ie!es le*ados !o se. el que te!*a! e! el #o#e!to de la adici%!, si!o e! el del
-alleci#ie!to del testado"
F"D" REDUCCI4N DE 2OS 2EGADOS
El le*ado se educ<a e! cua!to excediese las tes cuatas pates del ace'o l<quido,
co!sidea!do el (a$e de cada (eedeo e! cua!to tal&
,Peo lo que se dice, que si po disposici%! del testado le quedase la cuata pate de los
$ie!es al (eedeo, se (a! de da <!te*os los le*ados, de$e#os e!te!delo as<& si lo peci$e
co#o (eedeoA po lo cual lo que eci$i% de su co(eedeo po a/%! de le*ado, !o se le
cue!ta e! la cuata 3alcidia, 0Ga)o" D" >B, 8, CD1"
DED 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
G" NU2IDAD Y RE7OCACI4N DE 2OS 2EGADOS
El le*ado pod<a queda si! e-ecto& a1 po !ulidad a$ i!ttioA o $1 po causas posteioes al
oto*a#ie!to del testa#e!to"
5H" NU2IDADES AB INITIO
El testa#e!to ea !ulo desde su oto*a#ie!to e! dos casos&
a1 Si el testa#e!to ea !ulo po la i!o$se'a!cia de las -o
#alidades le*alesA
$1 Si el le*ataio caec<a de la testa#e!ti -actio co! el tes
tado e! el #o#e!to de oto*ase el testa#e!to"
5H"5" CAUSAS POSTERIORES A2 OTORGA9IENTO
Al*u!as de estas causas depe!d<a! de la 'olu!tad del tes tado ) otas ea! i!depe!die!tes
de esa 'olu!tad"
Depe!d<a! de la 'olu!tad del testado& la e'ocaci%! ) el ta!slatio le*ad"
No depe!d<a! de la 'olu!tad del testado& la p+dida de la cosa le*adaA el co!cuso de dos
causas lucati'asA la !ulidad del testa#e!toA la #uete o i!capacidad del le*ataio a!tes del
d<a ceditA la epudiaci%! del le*adoA la co!dici%! -allida e! el le*ado $a;o co!dici%!" Nos
e-eie#os a las causas que equiee! al*u!a explicaci%!&
5H"5"5" Re'ocaci%!
Po la e'ocaci%!, el testado de;a si! e-ecto el le*ado" 2a e'ocaci%! ea expesa o t.cita"
E! la +poca cl.sica, la e'ocaci%! expesa se (ac<a e! testa#e!to o e! codicilo co!-i#ado,
e#ple.!dose t+#i!os co!taios a la -%#ula del le*ado" Iusti!ia!o ad#iti% la e'ocaP
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete DEB
ci%! po el e#pleo de cualquiea expesi%! ) au! e! codicilo !o co!-i#ado"
2a e'ocaci%! t.cita co!sist<a e! u! acto del testado i!co#pati$le co! la existe!cia del
le*ado" 2as I!stitucio!es o-ece! el si*uie!te e;e#plo&
8B>
,2o que se de$e al di-u!to puede le*ase a al*u!o, de suete que el (eedeo le ceda sus
accio!es a !o se que el testado, dua!te su 'ida, (u$iese exi*ido el di!eo, pues que e!
este caso se exti!*ue el le*ado, 08, 8H, 851"
5H"5"8" ,Ta!slatio le*ad,
Ea la e'ocaci%! del le*ado po la ceaci%! de oto le*ado" As< ocu<a cua!do u! le*ado
puo ) si#ple se ta!s-o#a$a e! co!dicio!al, o $ie! cua!do se ca#$ia$a la peso!a del
le*ataio e! u!a #is#a cosa" A la ta!slado po ca#$io de la peso!a alude el si*uie!te
texto de las i!stitucio!es&
,Ta#$i+! puede ta!s-eise u! le*ado de u!o a oto, po e;e#plo, si u!o di;ee& Do), le*o a
Se)o el sie'o St<co que le*u+ a Ticio, 08, 85, 51"
5H"5">" P+dida de la cosa le*ada
Se e!tie!de que el le*ado es de especie o cuepo cieto& ,Si la cosa le*ada (a peecido
si! (ec(o del (eedeo, peece paa el le*ataio, 0I!st" 8, 8H, 5E1"
5H"5"D" Co!cuso de dos causas lucati'as
So$e este #odo de exti!*uise el le*ado, las I!stitucio!es dice!&
,Si se (u$iee le*ado u!a cosa a;e!a ) el le*ataio, dua!te la 'ida del testado, (u$iese
adquiido el do#i!io de ella""" po causa lucati'a, co#o po do!aci%! u ota se#e;a!P
DEE 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
te, !o tie!e acci%!, pues est. esta$lecido que dos causas lucati'as !o puede! co!cui e!
u!a #is#a peso!a ) e! u!a #is#a cosa, 08, 8H, E1"
Peo si el le*ataio (a$<a adquiido la cosa po causa o!eosa, co#o se<a el caso de 'e!ta,
pod<a exi*i el pecio"
5H"5"B" ,Testa#e!ti -actio,
Es la #is#a equeida paa el (eedeo&
,S%lo, e#peo, puede le*ase a aquellos co! quie!es se tie!e la testa#e!ti-acci%!, 0I!st" 8,
8H, 8D1"
2os casos esta!tes de exti!ci%! de los le*ados 0!ulidad del testa#e!to, epudiaci%! del
le*ado ) -alla de la co!dici%!1, se explica! po s< solos"
55" 3IDEICO9ISOS
55"5" ORIGEN 6IST4RICO
3ue costu#$e pi#iti'a que aqu+l que !o que<a o !o pod<a (ace testa#e!to, o*ase a u!
a#i*o que cu#pliea su 'olu!tad despu+s de su #uete" Al especto, e! los textos se (a$la
de o*ae ) o*ado"
U! caso de este ue*o 0o*atio1 se e!cue!ta e! la a!ti*ua #a!cipatio ;a#iliae, e! la cual
tu'o oi*e! el testa#e!to pe aes et It$a#"
Peo #ie!tas la o*atio i!cluida e! la #a!cipatio tu'o 'alo ;u<dico co#o testa#e!to,
cualquiea o*atio (ec(a -uea de la #a!cipatio !o te!<a paa el o*atus oto 'alo que el
de$e #oal de cu#pli la 'olu!tad del dispo!e!te"
Estas o*atio!es dieo! oi*e! a u!a !ue'a i!stituci%!, el -ideico#iso que, co#o lo i!dica
esta pala$a 0-idei co#ittee1, i#pota e#iti a la $ue!a -e de u! teceo el cu#pli#ie!to
de la popia 'olu!tad" 2os pi#iti'os -ideico#isos ,!o estaP
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete DEC
$a! apo)ados po !i!*:! '<!culo de deec(o, si!o ta! s%lo po el pu!do!o 0pudoe1 de
aquellos a quie!es se o*a$a, 0I!st" 8, 8, 8>, 51"
8BD
Co#o el pi#iti'o -ideico#iso esta$a -uea de la le), se'<a paa de-audala, poque
dispo!<a u! i!capa/, o ea i!capa/ el que eci$<a"
Respecto de la -ue/a le*al del -ideico#iso, las I!stitucio!es dice!&
,A!tes de los tie#pos de Au*usto, co!sta que !o estu'ieo! e! uso los codicilos, si!o que
2" 2+!tulo, e! cu)a peso!a e#pe/ao! ta#$i+! los -ideico#isos, -ue el pi#eo que los
i!todu;o, pues (a$ie!do #ueto e! a-ica, esci$i% u!os codicilos co!-i#ados e!
testa#e!to, e! los cuales pidi% po -ideico#isos a Au*usto que (iciese al*u!a cosa ),
(a$ie!do el e#peado Au*usto cu#plido su 'olu!tad, si*uie!do despu+s otos su
autoidad, pesta$a! los -ideico#isos, ) la (i;a de 2+!tulo pa*% al*u!os le*ados que !o
de$<a se*:! deec(o" D<Pcese que Au*usto co!'oc% a al*u!os sa$ios 'ao!es ), e!te ellos,
ta#$i+! a Te$acio, cu)a autoidad ea e!to!ces #uc(a, ) les pe*u!t% si pod<a ad#itise,
si! se a;e!o de la a/%! del deec(o, el uso de los codicilos& ) Te$acio pesuadi% a
Au*usto que di;ese que esto ea #u) :til ) !ecesaio, 08, 8B, P"1"
El texto, e-ii+!dose al oi*e! de los codicilos, tata de u! -ideico#iso (ec(o e! codicilo
co!-i#ado po testa#e!to, paa el que -ue o*ado el popio e#peado" El si*uie!te texto,
tata!do del oi*e! de los -ideico#isos, expesa&
,El e#peado Au*usto, #o'ido al*u!as 'eces e! -a'o de cietas peso!as, )a poque se le
dec<a (a$ese o*ado a al*u!o po su 'ida, )a po la i!si*!e pe-idis de otos, -ue el
pi#eo que #a!d% a los c%!sules que i!tepusiese! su autoidad, lo que paecie!do ;usto )
popula se co!'iti%, poco a poco, e! u! Deec(o sie#pe o$se'ado, (a$i+!dose
au#e!tado ta!to el -a'o que a los #is#os se dispe!sa$a, que paulati!a#e!te (asta se ce%
u! peto, al cual lla#a$a! -ideico#isaio, paa co!oce de los -ideico#isos, 0I!st" 8, 8>,
P"1"
DEF 9axii#a!o E./ui/ E*ui*ue!
55"8" RE@UISITOS Y E3ECTOS
El -ideico#iso, a di-ee!cia del le*ado, !o estu'o su;eto a -%#ula al*u!a !i pese!t%,
co#o el le*ado, di'esos tipos e! cua!to a sus e-ectos"
2a -%#ula del -ideico#iso se esu#<a e! u!a expesi%! de s:plica& Pido, ue*o, quieo,
e!ca*o a la -e 0Ga)o, 8, 8DG1" 2a i!stituci%! de (eedeo ) de le*ataio se (ac<a sie#pe
i#P
pea?'is 'e$is"
El -ideico#iso pod<a esta$lecese po escito, oal#e!te ) au! e! u! testa#e!to" Peo e!
este caso de$<a! o$se'ase las e*las esta$lecidas especto de la capacidad"
El -ideico#iso pod<a te!e #uc(os o$;etos& la estituci%! de toda o de pate de la (ee!cia,
cosas si!*ulaes del dispo!e!te, co!stituci%! de deec(os eales, i#posici%! de
o$li*acio!es, #a!u#isi%! de escla'os, etc" U!a sola disposici%! !o pod<a se o$;eto del
-ideico#iso& el !o#$a#ie!to de tuto"
Todo aquel que eci$iese al*o del dispo!e!te pod<a queda *a'ado co! -ideico#iso, -uese
(eedeo o le*ataio"
2a capacidad de dispo!e po -ideico#iso se*u<a las e*las de la capacidad testa#e!taiaA
peo e! cua!to a la capacidad de eci$i, cua!do el -ideico#iso e#pe/% a usase paa eludi
las i!capacidades esta$lecidas po la le) 0especial#e!te aquellas dei'adas de las le)es
Iulia ) Papia1 la le*islaci%! i#peial exte!di% al -ideico#isaio las i!capacidades del
(eedeo"
55">" DI3ERENCIA CON E2 2EGADO
8BB
Ya (e#os i!dicado que el -ideico#iso poduc<a la o$li*aci%! de ta!s-ei la cosa, lo que lo
asi#il% al le*ado pe da#P
!a:o!et!"
El deec(o de ete!e la cuata e! el le*ado tu'o u!a
i!stituci%! a!.lo*a e! el -ideico#iso"
2a a#plitud del -ideico#iso, que ad#it<a cualquiea -i!alidad l<cita que !o se su;eta$a a la
-o#a del testa#e!to, le popocio!% u!a *a! -u!ci%! e! el #u!do o#a!o"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete DEG
Esta ide!tidad de -u!cio!es e!te el -ideico#iso ) el le*ado, ta;eo! paa +ste la
decade!cia de las a!ti*uas -%#ulas" Co! todo, e! la +poca de Ga)o exist<a! di-ee!cias
e!te Y el -ideico#iso ) el le*ado&
,6a) *a! di-ee!cia e!te las cosas que se de;a! po -ideico#iso ) las que se de;a!
diecta#e!te, 0Ga)o 8, 8EF1"
Estas di-ee!cias las a!ota el #is#o Ga)o&
a1 El le*ado s%lo puede dispo!ese po testa#e!toA el -ideiP
co#iso puede dispo!ese -uea del testa#e!to" 08, 8EG1"
$1 El que #uee i!testado !o puede le*aA e! ca#$io, puede
dispo!e po -ideico#iso" 08, 8CH1"
c1 El le*ado !o puede dispo!ese a ca*o de u! le*ataioA
peo puede de;ase u! -ideico#iso a ca*o de u! le*ata
io" 08, 8C51"
d1 Cua!do el (eedeo e(usa$a e!te*a u! le*ado (ec(o
pe da#!atio!e#, se da$a co!ta +l acci%! e! el duploA
peo si se tata$a de u! -ideico#iso, la acci%! ea se!
cilla" 08, 8F81"
e1 U!a di-ee!cia i#pota!t<si#a, que co!ti$u)% a a$i ca
#i!o al siste#a pocesal extaodi!aio, co!sist<a e! lo
si*uie!te& los le*ados se (ac<a! 'ale de!to del siste#a
-o#ulaioA el -ideico#iso se (ac<a 'ale exta odi!e#,
a!te el c%!sul o el peto ) a!te el Peside!te e! las po
'i!cias, #edia!te u! pocedi#ie!to ad#i!istati'o"
08, 8CF1"
55"D" RE2ACIONES ENTRE E2 3IDUCIARIO Y E2 3IDEICO9ISARIO
El -ideico#iso de (ee!cia te!<a po o$;eto la totalidad o u!a cuota de la (ee!cia"
Ga)o !os da esta -o#a de dispo!e u! -ideico#iso de (ee!cia&
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
DCH
estitu)as a Ga)o Se)o 08
Y a co!ti!uaci%! a*e*a& , estitu)a paP
,Ta#$i+! pode#os o*a a (eedeo q b
te de la (ee!cia sola#e!te " El (eed,RN d D "jNo pOque
la (ee!cia, !o de;a$a po esto de se (eedek" P Db
estitu)a la (ee!cia de;a de se (eedeo el que
0Ga)o" 8, 8B51" n L e Hc ) #a!te!ie!do
8BE
Sie!do (eedeo el que ea#a accio!es
este ca.cte Pque Ptu*ase la (ee!aa, b bb @ b
se dii*<a! e! su co!ta" Y si el y ta)e!do esto, co#o
toda la (ee!cia, !ada *a!a$a el -iduciaio ta)
co!secue!cia, la epudiaci%! de la ykkc*kP te de
Si el -ideico#iso ea paticula o de u!a cuo p
la (ee!cia, cieto es que al*o pod<a *a!a el b e!
ade#.s de te!e que sute las&jkkgg bSl'eoda de paP
su co!ta, se 'e<a expuesto a los ies*os uc
te del -ideico#isaio" e#edioP a1 E! los poceP
Estas situacio!es Rieo! su e#edio NSe!adoco!sultos
di#ie!tos del deec(o a!ti*uoA $1;!;o"
Te$elia!o ) Pe*asia!o, ) c1 E! las elo#as ;
55"D"5" Deec(o a!ti*uo
IP o My aue el (eedeo -iduciaio 'e!d<a po
Ga)o dice ,08N 8B81LUL,5 -ideico#isaio ) que #edia!P
u! pecio -icticio la (ee!cia al gR d -ideiCO#isaio
te estilacio!es se po#et<a! jjb*A de cua!t? se (uPal (eedeo ,que se<a iespo!sa$le Y Lb
," d (eede" $iese 'isto o$li*ado a satis-ace co!k tofgLL adquiido o al -ideico#isaio,
que le esnuu
P9 ,je", cada u!o jU P co!ta j og, 5" ac ci%! jj stipulslu Pjta o$li*alo a cu#pli su
po#esa"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete DC5 55"D"8" 2os
Se!adoco!sultos Te$elia!o ) Pe*asia!o
Respecto del Se!adoco!sulto Te$elia!o, que se po#ul*% e! el a=o BE, dua!te el ei!ado
de Ne%!, Ga)o dice&
,Peo posteio#e!te, sie!do c%!sules Te$elio 9.xi#o ) A!!eo S+!eca, se pe'i!o po u!
se!adoco!sulto que las accio!es co!ce$idas po el deec(o ci'il al (eedeo ) co!ta +l,
co#pitiese! a aquel a quie! se (u$iese estituido la (ee!cia e! 'itud del -ideico#isoA co!
lo cual de;ao! de usase despu+s de este se!adoco!sulto las caucio!es de que a!tes (e#os
(ec(o #+ito, poque el peto e#pe/% a da accio!es :tiles e! po ) e! co!ta del que
eci$<a la (ee!cia, co#o se da$a! a -a'o ) e! co!ta del (eedeo, dispo!i+!dolo as< e! el
edicto, 08, 8B>1"
E! 'itud de este se!adoco!sulto el -ideico#isaio queda$a loco (eedis"
No o$sta!te el Se!adoco!sulto Te$elia!o, sie#pe queda$a e! pie u! *a'e i!co!'e!ie!te&
si el -ideico#iso a$so$<a la totalidad o *a! pate de la (ee!cia, !i!*:! i!te+s te!<a el
(eedeo e! adila" Paa e#edia este i!co!'e!ie!te se po#ul*%, e! el ei!ado de
7espasia!o, el Se!adoco!sulto Pe*asia!o, al que alude Ga)o&
,9as, co#o de odi!aio se o*ase a los (eedeos i!stituidos que estitu)ese! toda o casi
toda la (ee!cia, ) +stos e(usase! aceptala po el poco o !i!*:! luco que les
popocio!a$a, esulta!do de aqu< que queda$a! si! e-ecto los -ideico#isos, esta$leci% el
Se!ado, sie!do c%!sules Pe*aso ) Pusi%!, que pudiese el (eedeo e!ca*ado de estitui la
(ee!cia, ete!e paa s< la cuata pate, del #is#o #odo que especto de los le*ados lo
dispuso la le) 3alcidia" I*ual ete!ci%! est. ta#$i+! pe#itida so$e cada u!o de los
o$;etos de;ados e! paticula po -ideico#iso" E! 'itud de este se!adoco!sulto, pesa!
8BC
so$e el (eedeo todas las ca*as de la (ee!cia, ) aquel que e! 'itud del -ideico#iso
eci$e el esto de ella, es co!sideado co#o u! cole*ataio o le*ataio pacio!eo 0le*ataius
paPtiaus1, cu)a especie de le*ado se lla#a patici%!, poque el
DC8
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
le*ataio pate la (ee!cia co! el (eedeo" De aqu< (a esultado que ,est+! e! uso e!te el
(eedeo ) el que eci$e la (ee!cia e! 'itud del -ideico#iso, las #is#as estipulacio!es
que e!te el (eedeo ) el le*ataio pacio!eo, es deci, que paticipe! a#$os
popocio!al#e!te as< del luco co#o del da=o (eeditaio, 08, 8BD1"
Ga)o explica 08, 8BB ) 8BE1 que opea$a, )a el Se!adoPco!sulto Te$elia!o, )a el
Pe*asia!o, se*:! el #o!to de la (ee!cia que se e!ca*ase al -iduciaio estitui&
Si este #o!to ea i!-eio a las tes cuatas pates de la (ee!cia, el -ideico#iso ea loco
(eedis ) a +l co#pet<a!, a t<tulo de :tiles, las accio!es e! po ) e! co!ta de la (ee!cia,
se*:! el Se!adoco!sulto Te$elia!o"
Si dic(o #o!to ea supeio a las tes cuatas pates de la (ee!cia, el -iduciaio ete!<a la
cuata pate ) el -ideico#isaio ea u! le*ataio patiaus co! el -iduciaio, que ea
(eedeo" Co#o e! co!ta de +ste, e! su calidad de (eedeo, se e;ecita$a! las accio!es e!
co!ta de la (ee!cia, se 'ol'i% al pi#iti'o e#pleo de las estipulacio!es #utuas paa que
paticipaa! ,a#$os, popocio!al#e!te, as< del luco co#o del da=o de la (ee!cia,"
55"D">" 2e*islaci%! de Iusti!ia!o
Este e#peado e-u!di% las disposicio!es de los Se!adoPco!sultos Te$elia!o ) Pe*asia!o
e! la si*uie!te -o#a&
El -ideico#isaio qued% loco (eedis 0Se!adoco!sulto Te$elia!o1, supi#i+!dose las
#utuas estipulacio!es 0Se!adoco!sulto Pe*asia!o1"
El -iduciaio tu'o sie#pe el deec(o de ete!e la cuata 0Se!adoco!sulto Pe*asia!o1"
Si el -iduciaio e(usa$a adi la (ee!cia, pod<a se co!ste=ido a ello po ode! ;udicial
0Se!adoco!sulto Pe*asia!o1"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete DC> 55"B" 3USI4N
DE2 3IDEICO9ISO CON E2 2EGADO
2as di-ee!cias cl.sicas e!te el -ideico#iso ) el le*ado ea! pi!cipal#e!te de
ca.cte -o#al" Esto se explica poque " e! la +poca postcl.sica, educi+!dose la
i#pota!cia de los ele#e!tos -o#ales e! que se -u!da$a! las di-ee!cias e!te a#$as
i!stitucio!es, +stas se -ueo! asi#ila!do"
2o que i#ped<a a los ;uisco!sultos de la +poca cl.sica la -usi%! de a#$as i!stitucio!es, de
u! #odo #u) pi!cipal, ea la cuesti%! pocesal& el pocedi#ie!to -o#ulaio aplica$le al
le*ado ) el pocedi#ie!to exta odi!e# aplica$le al -ideico#iso"
Peo cua!do el pocedi#ie!to extaodi!aio -ue el :!ico e! uso, la disti!ci%! e!te
-ideico#iso ) le*ado !o te!<a a/%! de se"
As<, pepaa!do el ca#i!o a la e-o#a de Iusti!ia!o, este e#peado pudo ode!a, e! su
co!stituci%! del a=o B>5, lo si*uie!te&
,Sea, pues, se*:! lo (e#os dic(o, e-ica/ e! todas sus pates Ia 'olu!tad expesada co! las
pala$as del que de;a e! -ideico#iso, ) e!ti+!dase que todo lo que !atual#e!te (a) e! los
le*ados es i!(ee!te ta#$i+! a los -ideico#isos ), po el co!taio, e!ti+!dase que todo lo
8BF
que se de;a po -ideico#iso es le*ado, ) si (a) al*o que !o tie!e la !atuale/a de los
le*ados, aco#%desele to#.!dolo de los -ideico#isos, ) te!*a! todos co#pleto e-ecto ) de
todos !a/ca! accio!es eales, de todos las (ipotecaias ) de todos las peso!ales, 0C" E, D>,
81"
]7II" 2OS CODICI2OS
5" SU ORIGEN
Ya se di;o que el oi*e! del -ideico#iso est. estec(a#e!te u!ido al oi*e! del codicilo"
El codicilo tu'o su oi*e! e! u! e!ca*o (ec(o al e#peado Au*usto, ) cu#plido po +l" A
+ste i!-o#% el ;uisco!sulto Te$acio que el codicilo ea :til ) !ecesaio paa los que
(ac<a! la*os 'ia;es, lo que les i#ped<a testa"
A -i!es de la +poca cl.sica, cua!do el codicilo (a$<a lle*ado a su apo*eo, se oto*a$a si! las
-o#alidades del testa#e!to"
Se pod<a #oi testado ) co! codicilo, (ec(o a!tes o despu+s del testa#e!to" Si! e#$a*o,
si ea (ec(o a!tes, paa se '.lido de$<a se co!-i#ado po el testa#e!to, a #e!os que
co!tu'iea la disposici%! de u! -ideico#iso ) !o apaeciese e!
el testa#e!to la 'olu!tad de de;a si! e-ecto el codicilo" 0I!st"
8, 8B, 51"
U!a i#pota!cia p.ctica #u) *a!de del -ideico#iso -ue que pe#iti% i!toduci e! u!
testa#e!to la lla#ada ,cl.usula codicila, #edia!te la cual, te#ie!do el testado que el
testa#e!to pudiea se !ulo po la i!o$se'a!cia de al*u!as -o#alidades le*ales,
declaa$a que ea '.lido co#o codicilo&
,2o que expes% el pade de -a#ilia e! su testa#e!to& quieo que esta disposici%! 'al*a de
cualquiea #a!ea que pueP
DCE 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
da 'ale, paece que a$soluta#e!te quiso que 'aliese lo que de;%, 0Paulo" D" 8F, 5, 8G,
51"
2a utilidad p.ctica del codicilo, al !o esta su;eto a las -o#as del testa#e!to, desapaeci%
casi del todo al dispo!e el e#peado Teodosio, e! el a=o D8D, lo si*uie!te&
,Peo paa toda :lti#a 'olu!tad, excepto el testa#e!to, de$e! pese!tase e! u! #is#o
tie#po ci!co testi*os, o o*ados, o que accide!tal#e!te co!cuiee!, oa se co!si*!e la
'olu!tad po escito, oa si! escitua po!ie!do, po supuesto, su -i#a los testi*os, cua!do
la 'olu!tad se co!si*!a po escitua, 0C" E, >E, F, >1"
8" SU CONTENIDO
El codicilo ad#it<a cualquiea disposici%!, exceptuadas la i!stituci%! de (eedeo, la
des(eedaci%! ) la sustituci%!
0I!st" 8, >B, 81"
Si el codicilo se (a$<a oto*ado a!tes que el testa#e!to, te!<a 'alo si el testa#e!to lo
co!-i#a$a, co#o )a se expes%"
Si el codicilo se oto*a$a despu+s de (ec(o el testa#e!to, !o e'oca$a el testa#e!to ) s%lo
se'<a paa a*e*ale !ue'as cl.usulas"
Tecea Pate
2A SUCESI4N INTESTADA
]7III" 2A SUCESI4N INTESTADA ANTES DE IUSTINIANO
8BG
Co! a!teioidad al siste#a sucesoio de las No'elas 55F ) 58C del e#peado Iusti!ia!o U
sucesi%! i!testada, que tu'o su oi*e! e! la le) de las ]II Ta$las, -ue e-o#ada po las
si*uie!tes -ue!tes& el edicto petoio, el Se!adoco!sulto ) el escipto i#peial"
5" 2EY DE 2AS ]II TAB2AS
5"5" 2OS 22A9ADOS A SUCEDER
2a tadici%!, soste!ida po Ga)o e! sus I!stitucio!es 0>, 5, 5, 8F1, ati$u)e el oi*e! de la
sucesi%! i!testada a la le) de las ]II Ta$las"
Ga)o !os se=ala que la le) de las ]II Ta$las lla#a$a a la (ee!cia& a1 A los sui (eedesA $1
A los a*!ados, ) c1 A los *e!tiles"
5"5"5" ,Sui (eedes,
Ea! tales los que al -allece el pate -a#ilias queda$a! li$es de la patia potestad"
E! co!secue!cia, se<a! sui (eedes los !ietos cua!do su pade (a$<a #ueto o (a$<a salido
de la -a#ilia a*!atida" E!
DCF 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
ca#$io, !oN lo se<a! si esta$a! so#etidos a la potestad de su popio pade" 0Ga)o" >, 5, 81"
Paa co#pe!de qui+!es ea! sui (eedes, esto es, a*!ados, 'a#os a li#ita!os a ecoda
al*u!os pi!cipios e! los cuales desca!sa$a la pi#iti'a -a#ilia o#a!a"
Ea! sui (eedes&
5R 2os desce!die!tes po '<a de 'a%!A 8R 2a #u;e so#etida a la #a!us, co!sideada
co#o (i;a de
su #aidoA
>G 2a !uea, co!sideada co#o !ietaA DR El (i;o postu#o que, de (a$e !acido
esta!do 'i'o su
pade, (u$iea quedado $a;o la potestad de +steA BR El (i;o que, despu+s de la #uete del
pade, se e!cue!ta #a!u#itido de la pi#ea o se*u!da #a!cipaci%!" Todos los que !o
(a$<a! e!tado a -o#a pate de la -a#ilia a*!aticia 0desce!die!tes po #u;e1 o que
(a$<a! salido de ella 0po #a!cipaci%! o daci%! e! adopci%!1, !o pod<a! (eeda poque !o
esta$a! e!te los sui (eedes"
E! cua!to a las cuotas (eeditaias, !o se (ac<a disti!ci%! e!te (eedeos 'ao!es )
(eedeas #u;ees& los (i;os, las (i;as ) la #u;e i! t!a!u del causa!te (eeda$a! po pates
i*uales,
esto es, po ca$e/as"
2os (i;os o #u;ees de (i;os pe#atuos o e#a!cipados eci$<a! la cuota que (a$<a
coespo!dido al pade o #aido pe#ueto o e#a!cipado" Estos (eeda$a! po estipes
0Ga)o,
>, 5, F1"
Po e;e#plo, u! (i;o to#a la #itad ) dos !ietos de u! (i;o pe#ueto la ota #itad" Si
queda! u! !ieto de u! (i;o pe#ueto ) tes !ietos de u! (i;o e#a!cipado, aqu+l to#a u!a
#itad, ) la ota #itad se di'ide e!te +stos"
2a -o#a de (eeda po estipes to#a, e! el deec(o #ode!o, el !o#$e de ,(eeda po
epese!taci%!,"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o De la sucesi%! po causa de #uete DCG 5"5"8" 2os
a*!ados
8EH
Si !o exist<a! (eedeos su)os la (ee!cia pete!ec<a, se*:! la le) de las ]II Ta$las, a los
a*!ados 0Ga)o, 5, 5, G1"
Ea! a*!ados los colateales u!idos al causa!te po '<a de 'a%!" Po e;e#plo, se<a!
a*!ados co! el causa!te su (e#a!o, !acido de u! #is#o padeA su so$i!o, (i;o de u!
(e#a!o, u!ido al di-u!to po pate del pade" E! otos t+#i!os, los colateales po '<a de
#u;e !o ea! a*!ados del causa!te"
[ @ui+!es ea! lla#ados a (eeda
E! sus I!stitucio!es, Ga)o dice&
,2a le) de las ]II Ta$las, si! e#$a*o, !o co!-iee la (ee!cia a todos los a*!ados a la 'e/,
si!o s%lo a aquellos que ocupae! el *ado #.s p%xi#o, 0>, 5, 551"
Y e! el p.a-o si*uie!te explica este texto&
,E! este caso !o (a) sucesi%!" Y po ta!to, si el a*!ado #.s p%xi#o epudiae la (ee!cia
o -alleciee a!tes de adila, !o co#pete po la le) deec(o al*u!o al *ado su$si*uie!te,"
E! co!secue!cia, la le) de las ]II Ta$las !o acept% los lla#a#ie!tos sucesi'os a la
(ee!cia, esto es, que e! la clase de los a*!ados al*u!os de +stos -uese! lla#ados e!
de-ecto de los pi#eos que !o la adqui<a!, po #uete o epudiaci%!"
[ Cuotas e! que (eeda$a!
Pat<a! la (ee!cia po ca$e/as" As<, Ga)o 0>, 55, 5E1 se po!e e! el caso de que los a*!ados
#.s p%xi#os sea! so$i!os del causa!te ) que (u$iese ,u!o o dos de u! (e#a!o ) tes o
cuato del oto," Y espo!de& ,6ace la*o tie#po que se cee que de$e! di'idise po
ca$e/as,"
5"5">" 2os *e!tiles
2os *e!tiles del di-u!to ea! lla#ados a (eedalo, a -alta de a*!ados"
DFH
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
No se sa$e qui+!es de ellos te!<a! deec(o a (eeda !i la -o#a e! que se epat<a! la
(ee!cia"
El pae!tesco po *e!tilidad (a$<a desapaecido a -i!es de la +poca epu$lica!a"
8" 2A BONOTx9 POSSESSIO
A!tes de i!dica los %de!es de sucesi%! ceados po el edicto petoio, co!si*!a#os
al*u!as !ocio!es&
8"5" CONCEPTO
Se lla#a $o!ou# possessio a la sucesi%! esta$lecida po el peto e! el pati#o!io de u!a
peso!a di-u!ta"
2a $o!ou# possessio pod<a se testa#e!taia o i!testada" Aqu< da#os #a)o i#pota!cia a
su estudio, poque la que se esta$leci% a$i!testato podu;o e-o#as #.s i#pota!tes que
(a! pasado al deec(o #ode!o, co#o el lla#a#ie!to a (eeda a los paie!tes co*!ados o
de sa!*e del causa!te"
8"8" ORIGEN
Se*:! la opi!i%! do#i!a!te, la pi#ea aplicaci%! de la $o!ou# possessio se e!cue!ta e!
la dete#i!aci%! del liti*a!te al cual coespo!de la posesi%! e! el pleito e! que se usa de
la acci%! (eeditaia"
E! el pocedi#ie!to de las Accio!es de la 2e), a#$os liti*a!tes se ;acta! de te!e u!
deec(o i*ual so$e la cosa #ateia de la discusi%!" Despu+s de u!a luc(a -i!*ida, que e!
8E5
los tie#pos pe(ist%icos -ue 'edadea, el peto da$a la posesi%! i!tei!a de la cosa a u!o
de los liti*a!tes, i#po!i+!dole la o$li*aP
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete DF5
ci%! de da cauci%! paa la estituci%! de la cosa ) sus -utos" Si la cosa disputada ea u!a
(ee!cia, el peto ati$u<a la posesi%! de ella a u!o de los liti*a!tes, pi#ea#e!te se*:!
su pude!te a$itio ), #.s tade, se*:! las e*las esta$lecidas e! el Edicto"
Dado este pi#e paso, que tie!e su -u!da#e!to e! el siste#a pocesal, !o -ue di-<cil da
oto, -u!dado e! u!a !ue'a co!cie!cia social& el siste#a ci'il de sucesi%! esta$lecido e! la
le) de las ]II Ta$las, que se -u!da$a e! la o*a!i/aci%! pi#iti'a ) patiacal de la -a#ilia,
!o pod<a so$e'i'i (asta e! u!a +poca e! que el '<!culo de sa!*e te!<a u! 'alo i*ual o
supeio al '<!culo a*!aticio"
8">" OBTENCI4N DE 2A BONORU9 POSSESSIO
6a) u!a *a! di-ee!cia e! la #a!ea de o$te!e la (eePditas, esto es, la (ee!cia se*:! el
deec(o ci'il, ) la $o!ou# possessio, o sea, la posesi%! de los $ie!es ceada po el peto"
E! la (eeditas, la le) (ac<a la delaci%! de la (ee!cia lla#a!do a los (eedeos a aceptala,
si! pe#iti a al*u!os de ellos, los !ecesaios, la aceptaci%! o el epudio de la (ee!cia"
2a $o!ou# possessio ,de$<a pedise, al peto po el i!teesado e! o$te!ela" Nadie esta$a
o$li*ado a eci$i la posesi%! de los $ie!es co!ta su 'olu!tad"
Paa pedi la posesi%! de los $ie!es, ea !ecesaio -u!da la petici%!" Si el solicita!te se
e!co!ta$a e! u!o de los casos pe'istos e! el edicto, la $o!ou# possessio se lla#a$a
edictal" Si su caso !o ea u!o de los co!te#plados e! el edicto, peo ea ate!di$le po el
peto, causa co*!ita, 5a $o!ou# possessio to#a$a el !o#$e de decetal"
A" 2A BONORU9 POSSESSIO EDICTA2
El edicto petoio clasi-ic% a las peso!as co! deec(o a la $o!ou# possessio i!testati e!
'aias clases de lla#a#ie!to sucesi'o&
DF8 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*uea
,Peo di'idie!do 0el edicto1 e! #uc(as especies la sucesi%! a$i!testato, (i/o 'aios *ados&
el pi#eo, de los desce!die!tesA el se*u!do, de los le*<ti#osA el teceo, de los co*!adosA )
el :lti#o, el del #aido ) la #u;e, 0Ulpia!o, D" >F, E, D, 51"
Pi#e ode!& los ,u!de ?$ei,
Co#pe!de a todos los desce!die!tes e! cua!to a tales, co! i!depe!de!cia del '<!culo de la
patia potestad" Co!-i#a el deec(o ci'il e! cua!to lla#a a los sui (eedes" Si! e#$a*o,
a#pl<a el c<culo de los lla#ados po el deec(o ci'il e! cua!to lla#a a todos los
desce!die!tes salidos de la patia potestad, po e#a!cipaci%! u oto #oti'o de capitis
de#i!utio #<!i#a, exceptuados los desce!die!tes adoptados po ota peso!a ) que
pe#a!ec<a! e! adopci%! a la #uete del pate causa!te de la (ee!cia&
,2os desce!die!tes ) los que padecieo! capitis dis#i!uci%!, so! lla#ados a la posesi%! de
los $ie!es de los asce!die!tes po el edicto del peto, si !o -uese! adopti'osA poque +stos,
au! el !o#$e de desce!die!tes piede! despu+s de la e#a!cipaci%!" Peo si los !atuales
-uese! e#a!cipados ) adoptados, ) ota 'e/ e#a!cipados, co!se'a! el deec(o !atual de
desce!die!tes, 0Paulo, D" >F, C, C, >1"
Se*u!do ode!& los ,u!de le*iti#-
Co#pe!de a los ci'il, a sa$e& los sui e#a!cipadosA e! de-ecto #o" Esto si*!i-ica que
peto lla#% a sucede p%xi#o" Po e;e#plo, El a*!ado #.s p%xi#o
8E8
(eedeos i!testados se*:! el deec(o (eedes, exceptuados los desce!die!tes de los sui
(eedes, el a*!ado #.s p%xiPsi el testado !o tie!e, sui (eedes, el e! este ode! al paie!te
a*!ado #.s tie!e u! (e#a!o, u! t<o ) u! pi#o, es el (e#a!o" El es lla#ado a sucede,
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete DF>
e! su calidad de a*!atus poxi#us" Si ec(a/a la (ee!cia, !o se lla#a a los a*!ados
si*uie!tes si!o a los *e!tiles"
E! s<!tesis, el peto lla#% a sucede e! el se*u!do ode! a los u!de le*iti#i" De!to de
este ode!, e! pi#e lu*a a los sui (eedesA si !o los (a), al a*!ado #.s p%xi#oA a -alta
de +ste, a los *e!tiles" Si (a) 'aios a*!ados e! el #is#o lu*a 0e! el e;e#plo popuesto,
'aios (e#a!os1, se epate! los $ie!es ) a todos ellos se da la $o!ou# possessio"
Ta#$i+! esta$a! co#pe!didos e! esta clase los lla#ados a la (ee!cia po cualquiea ota
-ue!te del Deec(o&
,9as, a esta posesi%! de los $ie!es so! ad#itidos todos los que pudieo! (eeda
a$i!testato, )a sea! (eedeos le*<ti#os po la le) de las ]II Ta$las, o po ota le), o po
al*u!a co!stituci%!N del Se!adoco!sulto" 3i!al#e!te la #ade que es ad#itida po el
Se!adoco!sulto Tetulia!o, ) ta#$i+! los que so! ad#itidos po el O-icia!o, puede! pedi
esta Nposesi%! de $ie!es, 0Ulpia!o, D" >F, 8, 8, D1"
Tece ode!& los ,u!de co*!ati,
Esta cate*o<a es !ue'a&
,Esta posesi%! de los $ie!es po'ie!e s%lo de la co!desce!de!cia del peto, pues !i au!
po deec(o ci'il se pe#ite, poque ad#ite a la posesi%! de los $ie!es a aquellos que po
deec(o ci'il !o puede! se ad#itidos a la sucesi%!, esto es, a los co*!ados, 0Ulpia!o, D"
>G, G, 51"
a1 Ea! lla#ados& los paie!tes co!sa!*u<!eos del causa!te, po l<!ea #asculi!a )
-e#e!i!a, (asta el sexto *ado, ) (asta el s+pti#o *ado, co!stituido po (i;os de u! pi#o
se*u!do 0Ulpia!o, D" >G, G, 5, >1" Peo el co!sa!*u<!eo, de!to de dic(os *ados, que te!<a
deec(o a la (ee!cia ea el o los de *ado #.s i!#ediato co! el causa!te&
,Se te!d. po i!#ediato al que sea solo, au!que popia#e!te se dice i!#ediato cua!do (a)
#uc(os, 0Eod" 2" B1"
DFD
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
$1 2la#a#ie!to sucesi'o& a o$;eto de #ultiplica las peso!as lla#adas a la (ee!cia,
#edia!te el Edictu# successoPiu# el peto i!todu;o e! la clase de los co*!ados el
lla#a#ie!to sucesi'o e! 'itud del cual, ) e! de-ecto del lla#ado e! pi#e lu*a, ea
lla#ado el paie!te #.s p%xi#o ), e! de-ecto de +l" el que le se*u<a&
,Si al*u!o de aquellos a quie!es se puede da po el Edicto la posesi%! de los $ie!es, !o
quiee que se le d+, o la epudiase e! el tie#po dete#i!ado, e! este caso pete!ece a los
de#.s, co#o si el pi#eo !o -uea de aquel !:#eo, 0Ulpia!o" De successoio Edicto" D"
>F, 5H, 5, 5H1"
Cuato ode!& ,u!de 'i et uxo,
A -alta de paie!tes de" las clases a!teioes, el peto lla#% al c%!)u*e so$e'i'ie!te a la
posesi%! de los $ie!es del causa!te&
8E>
,Paa que se pueda pedi la posesi%! de los $ie!es que co#pete co#o #aido o #u;e
co!'ie!e que sea le*<ti#o el #ati#o!io" " ","
,Paa que pueda pedi esta posesi%! de los $ie!es, es !ecesaio que est+ casado al tie#po de
la #uete, 0U!de 'i et uxo, Ulpia!o, D" >F, 58, 5, 51"
Esta cate*o<a de (eedeos tie!e su oi*e! e! el deec(o petoio" Ia#.s pe#iti% el
deec(o ci'il que el #aido sucediese a$i!testato a su #u;e, !i +sta a aqu+l, a #e!os que
(u$iese co!ta<do #ati#o!io cu# #a!u, caso e! que lo (eeda$a co#o (i;a de +l, co#o
sui (eedes, se*:! la le) de las ]II Ta$las"
B" 2ABONORU9 POSSESSIO BECBETA25S
E! oposici%! a los casos de $o!ou# possessio co!sideados e! el edicto S$o!ou#
possessio edictalis1, to#a! el !o#$e de $o!ou# possesio decetalis aquellas posesio!es
de $ie!es que co!ced<a el peto, caso po caso, -uea del edicto"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete DFB
E! la $o!ou# possessio edictalis el peto se li#ita$a a exa#i!a si aquel que la solicita$a
se e!co!ta$a de!to de u!a de las clases de sucesoes se*:! el edictoA peo si se tata$a de
u!a $o!ou# possessio decetalis, el caso e! que se -u!da$a quie! solicita$a la posesi%! de
lok $ie!es #eec<a u! estudio #.s dete!ido, ) la i#posici%! de u!a cautio al $o!ou#
possesso, )a que esta $o!ou# possessio te!<a el ca.cte de po'isio!al"
Al*u!os casos -ecue!tes de $o!ou# possessio edictalis est.! co!te#plados e! el Di*esto"
E!te ellos, los pi!cipales so! los si*uie!tes&
a1 2a $o!ou# possessio -uioso !o#i!e, co!cedida al cua
do de u! e!-e#o #e!tal" Esta $o!ou# possessio que
da$a si! e-ecto si el e!-e#o pe!tal #o<a si! (a$e eco
$ado la a/%!" Peo se co!-i!-la$a si el i!capa/ eco$a$a
la a/%! ) ati-ica$a la petici%! del cuado especto de
la $o!ou# possessio 0D" >C, >, 51P
$1 2a $o!ou# possessio 'e!tis !o#i!e, co!cedida a la #a
de especto de su (i;o po !bce, despu+s de #ueto su
#aido, sie#pe que el (i;o !aciea 0D" >G, G, 51"
c1 2a $o!ou# possessio ca$o!ita, acodada e! el edicto
popuesto po el peto Ca$o!e al i#p:$e a quie! se le
disputa$a la calidad de (i;o le*<ti#o" 2a co!to'esia se
di-e<a (asta que el i#p:$e (u$iese lle*ado a la pu$etad
0D" >C, 5H1"
8"D" P2AZO PARA PEDIR 2A HONORU9 POSSESSIO
El peto esta$leci% u! pla/o pag pedi la $o!ou# possessio co! elaci%! al edictu#
successoiu# que lo co#u!ic%, sucesi'a#e!te, a los %de!es ) *ados"
Este pla/o ea de cie! d<as" Peo i! (o!oe# sa!*ui!is, eN pla/o se ele'a$a a u! a=o paa lcM
s (i;os ) paie!tes"
DFE
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
El pla/o ea :til, esto es, e#pe/a$a a coe desde el #o#e!to e! queNel i!teesado esta$a
e! situaci%! de pedi la $o!ou# possessio"
8ED
Ota i!!o'aci%! del peto co!sisti% e! que la $o!ou# possessio pod<a pedise po #edio
de u! epese!ta!te"
8"B" BONORU9 POSSESSIO CU9 RE Y S-NE RE
Cua!do u!a peso!a ea lla#ada a la (ee!cia po el deec(o ci'il ) ota a la #is#a
(ee!cia po el deec(o petoio, esto es, e! caso de co!-licto e!te a#$os (eedeos, los
;uisco!sultos cl.sicos (a$la! de $o!ou# possessio cu# e ) $o!ou# possessio si!e e"
2a $o!ou# possessio cu# e ea aquella e! que 'e!c<a el (eedeo petoia!o" Y la
$o!ou# possessio si!e e, cua!do 'e!c<a el (eedeo ci'il"
E! la pi#ea +poca, cua!do el peto se li#it% a co!-i#a el deec(o ci'il, la $o!ou#
possessio ea si!e eA peo e! la se*u!da -ase de la e'oluci%! del deec(o petoio, esto es,
cua!do se co!cedi% la $o!ou# possessio a peso!as !o lla#adas po el deec(o ci'il, la
$o!ou# possessio ea cu# e"
Se podu;o u!a le!ta e'oluci%!, po o$a del peto ) de los esciptos i#peiales, al pu!to
que e! el si*lo II de !uesta ea se puede se!ta el si*uie!te pi!cipio& tiu!-a aquel que e!
el edicto tie!e u! lu*a pe-ee!te" Y si los dos ad'esaios ocupa! u! #is#o lu*a, se
di'ide! la (ee!cia" 2os casos de aplicaci%! de estos pi!cipios so! los si*uie!tes&
a1 El ,(ees, ) el ,$o!ou# possesso, ocupa! el #is#o lu*a
Po e;e#plo& dos (i;os, el u!o suus ) el oto e#a!cipado, caso e! el que este :lti#o puede
o$te!e la $o!ou# possessio u!de li$ei" 2os dos se epate! la (ee!cia"
9a!uel de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete DFC $1 IEI ,(ees,
tie!e e! el edicto u! lu*a pe-ee!te
Ga)o 0>, >C1 !os po!e el si*uie!te e;e#plo& u! suus, co!te!t.!dose co! su calidad de
(eedeo ci'il, !o pide la $o!ou# possessio ) la pide u! a*!ado e! el ode! de los u!de
le*itit!i" E! este caso, el peto !o desco!oce el pi!cipio -u!da#e!tal de que de$e lla#ase
al paie!te #.s p%xi#o" Y po lo tatito, el a*!ado que o$tu'o la posesi%! de los $ie!es la
o$te!d. u!e e ,poque puede se la!/ado de la sucesi%! po el (i;o (eedeo,, se*:! dice
Ga)o, si el (i;o le e!ta$la la acci%! de petici%! de (ee!cia"
c1 El ,(ees, tie!e e! el edicto u! a!*o i!-eio al del ,$o!ou# possesso,
Po e;e#plo& u! (i;o e#a!cipado (a o$te!ido la $o!ou# esbio u!de li$ei ) u! a*!ado le
e!ta$la la acci%! de petici%! de (ee!cia" Co#o el (i;o e#a!cipado lo asi#il% el peto al
ode! de los sui (eedes 0pi#e ode!1 ) el a*!ado es lla#ado a la (ee!cia e! el se*u!do
ode!, aqu+l tie!e la $o!ou# possessio cu# e" Si el a*!ado e!ta$la al e#a!cipado la
acci%! de petici%! de (ee!cia, +ste le ec(a/a la acci%! po la exceptio dol<"
2a" o$te!ci%! de la $o!ou# possessio si!e e, si $ie! !o co!ced<a de-i!iti'a#e!te el
do#i!io de la (ee!cia al $o!ou# possesso, poduc<a a su -a'o los si*uie!tes e-ectos& a1
co#o pose<a co! ;usta causa ) $ue!a <e, o$te!<a el do#i!io de los -utos de los $ie!es de la
sucesi%!A ) $1 dua!te #uc(o tie#po pudo i!'oca la usucapi% po (eede, al t+#i!o de u!
a=o"de posesi%a"
8"E" DE3ENSA DE 2A BONORU9 POSSESSIO
Co#o el $o!ou# possesso !o ea (eedeo, t<tulo que s%lo lo co!-e<a el deec(o ci'il, !o
dispo!<a de las accio!es que el (eedeo te!<a paa la de-e!sa de sus deec(os"
DFF
9axi#ia!o Et./uIZ Ebui*ue!
8EB
Po ta!to, si al*uie!, pete!di+!dose (eedeo o si! t<tulo al*u!o (a$<a ocupado cosas
copoales de la sucesi%!, el $o!oPu# possesso !o dispo!<a de la petitio (eeditatis,
acci%! ese'ada al (eedeo, si!o del i!tedicto quou# $o!ou#, paa adquii la
posesi%!"
E! la +poca cl.sica dispuso de la acci%! posesoia (eeditatis petitio, a!.lo*a a la acci%! de
petici%! de (ee!cia que coespo!d<a al (eedeo"
Y e! co!ta de los deudoes de la sucesi%!, poced<a #edia!te accio!es -icticias o :tiles,
d.!dosele e! la -%#ula la calidad -icticia de (eedeo 0Ga)o da u! e;e#plo de esta -%#ula
e! >, >D1"
>" 2OS SENADOCONSU2TOS
2os e#peadoes co!ti!uao! la o$a de los petoes #edia!te los se!adoco!sultos ) la
co!stituci%!" E! esta pate 'ee#os el se!adoco!sulto"
>"5" SENADOCONSU2TO TERTU2IANO
A!tes de este se!adoco!sulto, la #ade (eeda$a a su (i;o e! el se*u!do ode! del deec(o
ci'il, co#o a*!ado p%xi#o, ) ta#$i+! e! el se*u!do ode! petoia!o, esto es, e! el u!de
le*iti#i" Peo cua!do el #ati#o!io cu# #a!u e#pe/% a decae, la #ade pudo (eeda al
(i;o s%lo e! el tece ode! petoia!o, esto es, co#o co*!ada"
A esta situaci%! puso e#edio el Se!adoco!sulto Tetulia!o, co!sideado e! el T<tulo ]7III
del 2i$o ]]]7III del Di*esto"
Este se!adoco!sulto co!cedi% a la #ade i!*e!ua de tes (i;os ) a la li$eta que tu'iese
cuato, el deec(o de sucede a sus (i;os e! la clase de los a*!ados" Si! e#$a*o, se da$a
pe-ee!cia so$e ella a los sui ) a los li$e!, ) al pade ) a los
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete DFG
(e#a!os co!sa!*u<!eos del (i;o, e!ta!do, e! co!secue!cia, la #ade a (eeda
;u!ta#e!te co! las (e#a!as co!sa!*u<!eas de su (i;o"
>"8" SENADOCONSU2TO OR3ICIANO
Este se!adoco!sulto, po#ul*ado dua!te el ei!ado de 9aco Auelio ) C%#odo 0a=o
5CF1, dispuso que los (i;os sucediea! a la #ade co! pe-ee!cia a todos los a*!ados"
El Se!adoco!sulto O-icia!o, as< co#o el Tetulia!o, co!sidea! el pae!tesco de sa!*e
que li*a a la #ade co! el (i;o" Te!ie!do los se!adoco!sultos el ca.cte de -ue!tes de
deec(o ci'il, se*:! los ;uisco!sultos, las e-o#as de estos se!adoco!sultos tie!e! el
se!tido de pe!etaci%! de la co!sa!*ui!idad e! la sucesi%! a*!aticia, que ea la :!ica
aceptada po el pi#iti'o deec(o de la le) de las ]II Ta$las"
D" RESCRIPTOS I9PERIA2ES
2as co!stitucio!es i#peiales eco!ocieo! otos casos de pe-ee!cia del pae!tesco po
co!sa!*ui!idad"
7a#os a se=ala al*u!as de estas co!stitucio!es"
D"5" 2OS 6IIOS DADOS EN ADOPCI4N
Ya di;i#os que el peto lla#% e! la clase de los u!de li$ei a los (i;os salidos de la potestad
de su pade !atual, ) sie#pe que al #oi +ste !o se e!co!tase! a:! $a;o la potestad del
adopta!te" E! co!secue!cia, si el (i;o ea e#a!cipado po el pade adopta!te despu+s de la
#uete del pade !atual, ped<a todo deec(o e! la sucesi%! de aqu+l, po la -alta de
'<!culo de a*!aci%!, ) ta#$i+! e! la (ee!cia de +ste, )a ocupada po otos (eedeos"
DGH
8EE
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
]I]" 2A SUCESI4N INTESTADA CON IUSTINIANO e
Iusti!ia!o #e;o% la situaci%! del (i;o de la si*uie!te #a!ea& si el adopta!te ea
asce!die!te del adoptado, pasa$a a la potestad del adopta!te, pues sie#pe (eeda<a a +ste,
a quie! esta$a u!ido po el '<!culo de co*!aci%!, au! cua!do el adopta!te e#a!cipase al
(i;o despu+s de la #uete de su pade !atual a -i! de co!se'ale sus deec(os e! la
sucesi%!, co#o sui (eedes 0a=o B>H" C" F, DF, 5H1"
D"8" NIETOS NACIDOS DE UNA 6IIA
Co#o !ac<a! $a;o la potestad del pade o a$uelo pate!o de ellos, s%lo 'i!ieo! a (eeda al
a$uelo #ate!o cua!do el deec(o petoio esta$leci% la clase de los co*!ati"
U!a co!stituci%! de 7ale!ti!ia!o, Teodosio ) Acadio del a=o >FG, lla#% a los (i;os a
(eeda e! los dos tecios de lo que su #ade (a$<a (eedado, si (u$iese so$e'i'ido al
pade de ella 0C" E, BB, G1" Esta esticci%! -ue supi#ida po Iusti!ia!o, po la No'ela 5F
0C" D, e! el a=o B>C1"
D">" 6ER9ANOS Y 6ER9ANAS COGNADOS E9ANCIPADOS
Po u!a co!stituci%! del e#peado A!astasio, del a=o DGF, -ueo! lla#ados a la (ee!cia
del (e#a!o co! cietas esticcio!es" Estas -ueo! supi#idas po Iusti!ia!o cua!do
pe#iti%, po u!a co!stituci%! del a=o B>D, que los (i;os de los (e#a!os pudiese!
co!cui e! la (ee!cia del t<o ) de la t<a po l<!ea pate!a 0C" E, BF, 5B, 51"
5" PRINCIPIOS GENERA2ES
A!tes de se=ala el siste#a de sucesi%! i!testada esta$lecido po Iusti!ia!o e! las No'elas
55F ) 58C, 'a#os a i!dica al*u!os pi!cipios *e!eales, aplica$les a los cuato %de!es de
sucesi%! que -i;ao! dic(as No'elas"
5"5" SUCCESSIO IN ORDINE9
2as cuato clases u %de!es de (eedeos tie!e! pe-ee!cia& la clase a!teio exclu)e a la
posteio, esto es, #ie!tas (a)a al*u!a peso!a co#pe!dida e! aqu+lla, !o sucede! los
co#pe!didos e! +sta"
2a successio i! odi!e# )a la (a$<a esta$lecido el deec(o petoio paa los li$ei, le*iti#i,
co*!ati ) u!de 'i et uxo"
5"8" SUCCESSIO IN GRADUU9
Cua!do -alta$a el pi#e lla#ado e! u!a clase, la le) lla#a a los que si*ue! e! *ado a
aqu+l"
Esta successio )a la (a$<a esta$lecido el deec(o petoio e! la clase de los co*!ados"
DG8
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
5"> DEREC6O DE REPRESENTACI4N
8EC
2os desce!die!tes 'a! a la (ee!cia del asce!die!te e! 'itud del deec(o de
epese!taci%!, po el cual los desce!die!tes #.s e#otos ocupa! el lu*a de su pade o
asce!die!te, )a di-u!to, eci$ie!do la pate de la (ee!cia que le coespo!de<a, si 'i'iea"
Este #odo de (eeda ea co!ocido po la le) de las ]II Ta$las" Peo Iusti!ia!o lo exte!di%
a los (i;os de los (e#a!os ca!ales ) u!ilateales"
Usa#os la expesi%! ,deec(o de epese!taci%!, paa #a)o co#odidad, au!que sea
exta=a al deec(o o#a!o, do!de este #odo de sucede se i!dica co! la expesi%! i! locu#
paPe!tis succedee"
5"D DI7ISI4N DE IA 6ERENCIA
Si so! #uc(os los lla#ados a la (ee!cia, es peciso sa$e e! qu+ pate de la (ee!cia
sucede cada u!o de ellos"
2a di'isi%! pod<a (acese de tes #a!eas& a1 po ca$e/aA $1 po estipesA ) c1 po l<!eas"
a1 Sucesi%! po ca$e/a
Cua!do se sucede po ca$e/a, la (ee!cia se di'ide e! ta!tas pates cua!tas sea! las
peso!as que se e!cue!ta! e! u! #is#o *ado&
,Peo si se (allaa! #uc(os del #is#o *ado, di'<dase e!te ellos la (ee!cia se*:! el
!:#eo de las peso!as, a lo que lla#a! !uestas le)es sucesi%! po ca$e/as, 0No'ela 55F"
Cap" >, 51"
$1 Sucesi%! po estipes
2a (ee!cia se di'ide e! ta!tas pates i*uales cua!tas sea! las estipes" Esto es, a cada
estipe >e coespo!de u!a pate
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete DG>
i*ual, que se disti$u)e e!te las peso!as que -o#a! u!a #is#a estipe&
,Si aco!teciee que -allece al*u!o de los desce!die!tes de;a!do (i;os, los (i;os o (i;as de +l
o sus de#.s desce!die!tes sucede! e! el lu*a de su popio asce!die!te, )a se (alle! $a;o
la potestad del di-u!to, )a sea! de popia potestad, eci$ie!do de la (ee!cia del que #uee,
cua!tos quiea que sea!, ta!ta pate cua!ta (a$<a te!ido su asce!die!te, a cu)a sucesi%!
lla#% la a!ti*?edad po estipes, 0No'ela 55F" Cap" 51"
c1 Sucesi%! po l<!eas
Esta sucesi%! tie!e lu*a e!te los asce!die!tes" 2a (ee!cia se di'ide e! dos pates i*uales,
u!a paa la l<!ea pate!a ) ota paa la l<!ea #ate!a" E! cada l<!ea los (eedeos (ace! la
di'isi%! po ca$e/as&
,Peo si tie!e! el #is#o *ado 0los asce!die!tes1, di'<dase po i*ual e!te ellos la (ee!cia,
de suete que eci$a! cieta#e!te la #itad todos los asce!die!tes po pate de pade,
cua!tos quiea que -uee!, ) la ota #itad los asce!die!tes po pate de #ade, sea! cua!tos
quiea los que aco!teciee que se (alla!, 0No'ela 55F" Cap" 81"
5"B I"A TRANS9ISI4N DE 2A 6ERENCIA
Se*:! el deec(o #ode!o, cua!do el (eedeo -allece a!tes de (a$e aceptado o epudiado
la (ee!cia, ta!s#ite a sus (eedeos el deec(o de acepta o epudia la (ee!cia" Y e! esto
co!siste lo que se lla#a (eeda po deec(o de ta!s#isi%!"
E! el deec(o o#a!o pi#iti'o, as< co#o la delaci%! de la (ee!cia ea i!alie!a$le,
ta#$i+! ea i!ta!s#isi$le& e! el ode! de los a*!ados, se*:! ( le) de las ]II Ta$las, si el
a*!ado #.s p%xi#o e!u!cia$a a la (ee!cia, !i sus (eedeos !i los de *ado posteio
pod<a! acepta la (ee!cia"
E! la +poca cl.sica se co!ocieo! casos aislados co! oi*e!
8EF
DGD
9axi#ia!o R./ui/ E*ui*ue!
e! el edicto petoio o e! el edicto i#peial, que ad#itieo! la ta!s#isi%!" Peo estos casos
de excepci%! co!-i#a$a! la e*la *e!eal& la i!ta!s#isi$ilidad de la delaci%!"
Aquellos casos excepcio!ales a$ieo! ca#i!o al pi!cipio co!ta<o, esto es, la
ta!s#isi$ilidad, que se i!copo% de-i!iti'a#e!te al deec(o *acias a doM esciptos
i#peiales que se ta!sci$e!&
,9a!da#os po esta le) que los (i;os o las (i;as, los !ietos o las !ietas, los $is!ietos o las
$is!ietas i!stituidos (eedeos po el pade o po la #ade, po el a$uelo o po la a$uela, o
po el $isa$uelo o po la $isa$uela" " " pueda! e! lo sucesi'o, au! a!tes de a$ieto el
testa#e!to del di-u!to, )a (u$iee! sa$ido que ellos (a$<a! sido i!stituidos (eedeos, )a lo
(u$iee! i*!oado, ta!s#iti a sus desce!die!tes de cualquie *ado o sexo que sea!, la
poci%! de (ee!cia a s< #is#os de;ada, 0E#peadoes Teodosio ) 7aU!ti!ia!o, e! el a=o
DBH" C" E, E8, 51"
Estos e#peadoes, e! co!secue!cia, esta$lecieo! la ta!s#isi%! ex iue sa!*ui!ts e! la
sucesi%! testada" Expesa! co#o -u!da#e!to de la le) que ,es 'edadea#e!te #u)
i!di*!o que po causas -otuitas o po accide!tes (u#a!os, los desce!die!tes sea! pi'ados
de la sucesi%!,, ) ,que otos *oce! del i!espeado po'ec(o, de la (ee!cia, co!ta el deseo
o el desi*!io del testado"
Iusti!ia!o i!todu;o la ta!s#isi%! e! -o#a *e!eal, se*:! el si*uie!te texto&
,Y po lo ta!to, #a!da#os& si al*u!o, lla#ado po testa#e!to o a$i!testato, (u$iee
o$te!ido el deec(o de deli$ea, o !o (u$iee cieta#e!te deli$eado, peo !o (u$iee
e!u!ciado a la sucesi%!, de suete que po esta causa pae/ca que deli$ea, #as !o (u$iea
(ec(o al*o que i!du/ca la adici%! o la *esti%! co#o (eedeo, ta!s#ite a su sucesi%! la
#e!cio!ada -acultadA peo de #odo que esta #is#a ta!s#isi%! se (alle li#itada al espacio
de u! a=o" Y si el que sa$ie!do que a$i!testato o po testa#e!to le (a$<a sido de-eida u!a
(ee!cia (u$iee, si! (a$e pedido la deli$eaci%!, -allecido de!to
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete DGB
del t+#i!o de u! a=o, (a*a exte!si'o este deec(o a su sucesi%! de!to del t+#i!o del
a=o," 0E! el a=o B8G" C" E, >H, 5G1" Si el (eedeo !o ad<a o !o e!u!cia$a a la (ee!cia
de!to del a=o, sus sucesoes queda$a! excluidos del $e!e-icio de la ta!s#isi%!"
8" 2A SUCESI4N INTESTADA BAIO IUSTINIANO
Se $asa e! la No'ela 55F del a=o BD>" 3ue co#pletada po la 58C del a=o BDF" Clasi-ica a
los (eedeos e! cuato %de!es"
8"5" PRI9ER ORDEN& 2OS DESCENDIE9 ES 0Cap, I, No'ela 55F1
2a patici%! de la (ee!cia se (ac<a o po ;a$e/as o po estipes, o po +sta ) aqu+lla a la
'e/"
Po e;e#plo&
Ca)o, Ticio ) 9e'io, (i;os del causa!te, to#a! cada u!o de ellos u!a poci%! i*ual, esto es,
(eeda! po ca$e/a"
Ca)o ) Ticio, (i;os del causa!te, ) Se#po!io ) PauNo, !ietos del #is#o 0po e#a!cipaci%!
de 9s'<o, pade de ellos1, di'ide! la (ee!cia e! tes pates i*uales& u!a paa Ca)o, ota
paa Ticio ) la esta!te paa 9e'io" Ca)o ) Ticio (eeda! po ca$e/a" Se#po!io ) Paulo,
8EG
po estipes, pues di'ide! e!te s< lo que (a$<a coespo!dido al to!co o estipe -o#ado
po el pade de ellos"
Ca)o ) Ticio -ueo! (i;os, de$ido a que el pi#eo #ui% ) el se*u!do -ue dado e!
adopci%! ) esta$a e! la -a#ilia del adopta!te al #oi el pade de ellos, causa!te de la
(ee!cia" Ca)o de;% u! (i;o ) tes Ticio" El (i;o de Ca)o to#a u!a #itad ) la ota #itad la
to#a! los (i;os de Ticio" Y (eeda!do todos ellos e! lu*a del pade, (eeda! po estipes"
DGE
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
8 8" SEGUNDO ORDEN& ASCENDIENTES, 6ER9ANOS GER9ANOS E 6IIOS
DE ESTOS 0Capitulo II, No'ela 55F ' Cap<tulo I, No'ela 58C1
Estos (eeda! a -alta de (eedeos del pi#e ode!"
Puede! co!cui o asce!die!tes solos, o sola#e!te (e#a!os *e#a!os del di-u!to, o
:!ica#e!te so$i!os de +l, o si#ult.!ea#e!te u!os paie!tes co! los otos"
8"8"5" Pi#e caso& (a) s%lo asce!die!tes
Ri*e! los si*uie!tes pi!cipios 0Cap" II, No'ela 55F1&
El asce!die!te de *ado #.s p%xi#o exclu)e a los de *ado #.s e#oto, e! su popia l<!ea
) e! la l<!ea opuesta&
,9as si 'i'e! #uc(os asce!die!tes, #a!da#os que sea! pe-eidos los que se (alla! e!
*ado #.s p%xi#o, 'ao!es ) (e#$as, )a sea! pate!os, )a #ate!os,"
Po e;e#plo, el pade exclu)e a los a$uelos pate!os ) a los a$uelos #ate!os"
Si los asce!die!tes se e!cue!ta! e! u! #is#o *ado ) e! disti!tas l<!eas, la (ee!cia se
di'ide e! dos pates, u!a paa la l<!ea pate!a ) ota paa la l<!ea #ate!a&
,Peo si tie!e! el #is#o *ado, di'<dase po i*ual e!te ellos la (ee!cia, de suete que
eci$a! cieta#e!te la #itad todos los asce!die!tes po pate de pade, cua!tos quiea que
-uee!, la ota #itad los asce!die!tes po pate de la #ade, sea! cua!tos quiea los que
aco!teciee que se (alla!,"
Po ta!to, el pade ) la #ade to#a.!, cada u!o de ellos, u!a #itad"
E! co!secue!cia, si co!cue! el a$uelo pate!o ) el a$uelo ) la a$uela #ate!os, u!a
#itad se. paa aqu+l ) la ota #itad la di'idi.!, po i*uales pates, +stos"
8"8"8" Se*u!do caso& (a) asce!die!tes ) (e#a!os
2os asce!die!tes de *ado #.s p%xi#o ) los (e#a!os di'ide! la (ee!cia po pates
i*uales&
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete DGC
,De$i+!dose, cieta#e!te, di'idi e!te ellos la (ee!cia se*:! el !:#eo de peso!as, de
suete que cada u!o de los asce!die!tes ) de los (e#a!os te!*a i*ual poci%!,"
8"8">" Tece caso& (a) asce!die!tes, (e#a!os ) so$i!os
2os so$i!os, que -ueo! co!sideados po la No'ela 58C, (eeda! po estipes&
,9a!da#os que si al*u!o al #oi (u$iee de;ado al*:! asce!die!te, ) (e#a!os que
pueda! se lla#ados co! los asce!die!tes, e (i;os de oto (e#a!o pe#ueto, sea!
lla#ados co! los asce!die!tes ) los (e#a!os ta#$i+! los (i;os del (e#a!o pe#ueto, )
eci$a! ta!ta poci%! cua!ta (a$<a de (a$e eci$ido su pade, si 'i'iea" 9as esto lo
#a!da#os especto de aquellos (i;os de (e#a!o cu)o pade esta$a u!ido al di-u!to po
pate de pade ) de #ade""",
8CH
8">" TERCER ORDEN& 6ER9ANOS UNI2ATERA2ES E 6IIOS DE ESTOS"
0Cap<tulo III, No'ela 55F1
,9as !o existie!do ellos 0los del ode! a!teio1, lla#a#os a los (e#a!os que est.!
u!idos al di-u!to po pate de u!o solo de los pades, )a sola#e!te po pate de pade, o
$ie! sola#e!te po pate de #ade" Peo si el di-u!to tu'iee (e#a!os e (i;os de oto
(e#a!o o (e#a!a pe#uetos, +stos se.! lla#ados a la (ee!cia co! los t<os 'ao!es )
(e#$as, pate!os ) #ate!os, ) cua!tos quiea que -uee!, peci$i.! de la (ee!cia ta!ta
poci%! cua!ta (u$iea de peci$i el pade o #ade de ellos, si 'i'iese,"
Po e;e#plo&
9uee Ticio ) de;a u! (e#a!o, Ca)o, ) dos (i;os de su (e#a!a Se)a" Ca)o (eeda po
ca$e/a ) to#a u!a #itad de la (ee!cia" 2os so$i!os de Se)a to#a! la ota #itad )
(eeda! po estipes"
DGF
ORD#"
DGG
i $ie! la
NI
tejg !o #.N
>,
Rs
ESPECOA2ES
seP
bPL L2-Po Pbcede!SR bjCb >
#u<
s copoP
8C5
b El del
Ia
>IP SUCESI4N
k
t
>P>P
SUCESI4N !p
T
si +ste
BHH 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
$1 6eeda$a el cuepo de ca$alle<a e! que #ilita$a el le
*io!aio 0Del #is#o, e! el a=o >DC" Eod" 2" 81"
c1 2a (ee!cia de;ada po u! co(otal se adqui<a po los
de#.s co(otales de la #is#a Po'i!cia 0<de#", e! el
a=o >DG" Eod" 2" >1"
d1 2os $ie!es de los cuiales se adqui<a! po los que pe
te!ec<a! a la #is#a ode! de los cuiales de la patia del
-allecido 0E#peadoes Teodosio ) 7ale!ti!ia!o, e! el
a=o D8G" Eod" 2" D1"
e1 2os opeaios de las -.$icas de a#a#e!tos eco*<a! la
(ee!cia del o$eo que pete!ec<a a la especti'a -.$ica
02os #is#os, e! el a=o D>F" Eod" 2" B1"
-1 Al cl+i*o -allecido (eeda$a la i*lesia a la cual +l estu
'o adscito e! 'ida" Y el co!'e!to (eeda$a al #o!;e, de
u!o u oto sexo, que a +l (a$<a estado desti!ado 0De los
e#peadoes Teodosio ) 7ale!ti!ia!o, e! el a=o D>D"
C" I" >, 8H1"
>"D" SUCESI4N DE2 3ISCO
U!a co!stituci%! de Dioclecia!o ) 9axi#ia!o 0a=o 8G8, C" 5H" 5H, 51 esta$lece que los
$ie!es 'aca!tes, esto es, aquellos que !o tie!e! (eedeos testa#e!taios o le*<ti#os, pase!
al 3isco, ode! que -ue e!o'ada po los e#peadoes 6o!oio ) Teodosio e! el a=o D85 0C"
5H, 5H, D1"
]]" ACCI4N DE PETICI4N DE 6ERENCIA
El o$;eto de esta acci%! es pote*e al (eedeo ci'il" El puede de#a!da paa que se le
eco!o/ca su calidad de (eedeo" Deduce la acci%! de petici%! de (ee!cia" El (eedeo
8C8
eco!ocido co#o tal po el deec(o ci'il puede de#a!da e#plea!do esta acci%! paa
o$te!e u! pati#o!io, u!a sucesi%!" No u! co!;u!to de $ie!es aislados"
2a acci%! de petici%! de (ee!cia es #u) paecida a la acci%! ei'i!dicato<a, peo !o
a$u!dae#os e! las se#e;a!/as a -i! de li#ita!os, exclusi'a#e!te, a las caacte<sticas
que le so! popias"
5" @UIEN PUEDE DEDUCIR2A
Puede e#pleala el que pete!de se (eedeo ) !o est. e! posesi%! del pati#o!io del
causa!te o s%lo tie!e u!a pate de +l" Paa 'e!ce de$e po$a su calidad de (eedeo"
8" CONTRA @UIEN
No se puede deduci co!ta todo poseedo, co#o ocue co! la ei'i!dicato<a, si!o s%lo
co!ta los que posee! po (eede o po possessoe"
BH8
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
9a!ual de Detec(o Ro#a!o" De la sucesi%! po causa de #uete BH>
Posee po (eede el que est. e! posesi%! del t<tulo de (eedeo o de $o!ou# possesso"
Posee po possessoe el que !o puede se=ala cu.l es la causa de su posesi%!, a qu+ t<tulo
posee, de$ido a que est. pose)e!do de #ala -e ) si! t<tulo"
Estos poseedoes so! los :!icos cu)a pete!si%! est. e! co!tadicci%! diecta co! la
pete!si%! del de#a!da!te& el piP#eio, poque se dice +l #is#o (eedeo" El oto, poque
puede adquii dic(a calidad #edia!te la usucapi% po (eede" Todo oto poseedo que
i!'oca al*:! t<tulo especial de adquisici%!, 'e!ta, do!aci%! o le*ado !o !ie*a la calidad de
(eedeo del de#a!da!te, quie!, po ta!to, !o de$e deduci e! su co!ta la acci%! de
petici%! de (ee!cia" X!ica#e!te la ei'i!dicato<a"
Ta#$i+! pocede, al i*ual que la ei'i!dicato<a, co!ta el que dolosa#e!te de;% de posee"
A!tes, cua!do el poseedo se (a$<a des(ec(o po dolo a!tes de la litis co!testatio de las
cosas que ete!<a, !o se pod<a deduci co!ta +l !i la acci%! de petici%! de (ee!cia !i la
ei'i!dicatio" El de#a!da!te de$<a accio!a co!ta el !ue'o poseedo, au!que e!co!tase
e! +l u! ad'esaio #.s podeoso" Co!ta el a!ti*uo poseedo !o te!<a #.s que la acci%! ad
ex(i$e!du# o u!a acci%! i! -actu#" Gacias al se!adoco!sulto Iu'e!tia!o, el que
dolosa#e!te de;% de posee los $ie!es (eeditaios ea tatado co#o si a:! estu'iea
pose)e!do" 2a acci%! de petici%! de (ee!cia pod<a deducise e! su co!ta" Esta soluci%! se
a#pli% ta#$i+! a la acci%! ei'i!dicato<a"
a peci$ido a!tes de la litis co!testatio" De$<a de'ol'e todo aquello co! lo que se (u$iese
e!iquecidoA
$1
2os -utos que de$a estitui el poseedo de #ala -e se co!sidea! co#o u! capital que
'ie!e a au#e!ta el acti'o (eeditaio" Esto se taduce e! que los -utos ) los i!teeses de
los -utos so#etidos a estituci%! de$e! de'ol'ese co! los #is#os -utos"
8C>
E! lo que especta a la exte!si%! de los podees del ;ue/, e! esta acci%! todo deec(o de$e
se e*ulado co!-o#e a la equidad" Paa tal e-ecto el ;ue/ est. e'estido de u! pode #.s
a#plio que e! la acci%! ei'i!dicato<a"
El poseedo de #ala -e puede (acese i!de#!i/a po los *astos !ecesaios o :tiles que
(a)a e-ectuado, sie#pe que exista a:! el #a)o 'alo que podu/ca!" No se<a ;usto que el
de#a!da!te se e!iqueciea a expe!sas su)as"
>" E3ECTOS
2os e-ectos de la petici%! de (ee!cia so! los #is#os que los de la acci%! ei'i!dicato<a,
sal'o e! lo que especta a las estitucio!es que de$a (ace el de#a!dado ) la exte!si%! de
los podees del ;ue/" 7ea#os cu.les so! estas di-ee!cias&
a1 Desde el se!adoco!sulto Iu'e!tia!o, el poseedo de $ue!a -e !o se queda$a co! el total
de los -utos que (u$ieP
2IBRO 7
DEREC6O PROCESA2 RO9ANO
I" ANTECEDENTES GENERA2ES
5" 2AS ACCIONES EN E2 DEREC6O RO9ANO
Paa los o#a!os, dua!te la 'i*e!cia del deec(o quiPitaio, los deec(os ) o$li*acio!es
de las peso!as esta$a! dete#i!ados po los #oes #aiou# ) po las le*es" Co!te#pla$a!
deec(os pe-ecta#e!te dete#i!ados" 2os #.s claos ea! los podees que te!<a el pate
-a#ilias so$e todo lo que esta$a $a;o su poteNstad, peso!as ) cosas& la patia po-estas, la
potestad de la #a!us, la potestad do#i!ical, la potestad del #a!cipii" Si al*u!o de estos
podees ea i!-i!*ido su*<a la potecci%! coacti'a, auxilia!do la acti'idad del pate e! sus
'i!dicacio!es, que es el !o#$e que to#a! los #edios pocesales de que est. i!'estido"
E! cua!to a los deec(os de o$li*aci%!, s%lo existe! cua!do est.! a#paados po
co!dictio!es, #edios coacti'os paa (acelos cu#pli" Nada saca u!a peso!a co! deci&
,te!*o el deec(o de do#i!io so$e #i ca$allo, si, e! caso de se despo;ada del ca$allo, el
ode! ;u<dico !o le da u!a (ea#ie!ta pocesal que le pe#ita de#a!da ) ecupea el
ca$allo de #a!os de quie! se e!cue!te" Estas co!dictio!es to#ao! despu+s el !o#$e de
actio!es, que puede! se eales o peso!ales, se*:! el titula de la actio pueda pese*ui la
cosa de #a!os de quie! se e!cue!te 0acci%! eal1 o su deec(o s%lo pueda ecla#alo de
u!a peso!a, lla#ada deudo 0acci%! peso!al1"
BHF 9axi#ia!o E./ui/
E! la +poca cl.sica apaece u!a !ue'a -ue!te !o#ati'a #.s i#pota!te que las le*es ) las
costu#$es de los a!tepasados" Esta es la -u!ci%! edictal ) ;uisdice!te del peto" El
#a*istado, e! su edicto pepetuo, o-ece accio!es" Estas so! #edios pocesales )a sea paa
eali/a ) de-e!de los deec(os su$;eti'os del deec(o quiitaio, o $ie! paa asi#ila, a
ta'+s de -iccio!es, situacio!es !ue'as e! los #acos a!ti*uos, o $ie! paa pote*e #eas
situacio!es de (ec(o"
Po ota pate, el #a*istado puede de!e*a u!a acci%! solicitada paa de#a!da po u!a
peso!a que cee te!e u! deec(o e i!cluso su actuaci%! le pe#ite oto*a al de#a!dado
que opo!*a #edios pocesales de de-e!sa desti!ados a e!e'a la acci%! del acto"
8CD
Paa e!te!de el deec(o o#a!o e! su eal di#e!si%! (a) que co!ce$ilo co#o u! siste#a
de accio!es" Eso -ue, e! ealidad" Es la '<a pocesal o-ecida po el peto la que co!-i*ua
la -acultad que te!*a u!a peso!a paa e;ece u! pode so$e u!a cosa o paa exi*i al*o de
al*uie!" No es la -acultad eco!ocida po u!a -ue!te ;u<dica, deec(o su$;eti'o,
de la cual e#a!a la acci%!"
2os ;uistas o#a!os ea! co!taios a toda siste#ati/aci%! te%ica, a toda *e!eali/aci%!"
Ea! -u!da#e!tal#e!te casuistas" Po eso el cat.lo*o de accio!es es #u) exte!dido" Cada
situaci%! tie!e su #edio pocesal popio"
2a acti'idad ceadoa de los petoes, #u) a)udados po los ;uisco!sultos, dis#i!u)e a
co#ie!/os del si*lo se*u!do del i#peio" El edicto pepetuo se #o#i-ica ) la -ue!te
pedo#i!a!te del deec(o pasa a se la 'olu!tad del p<!cipe, 'e tida e! las
co!stitucio!es i#peiales" Si! e#$a*o, al te#i!a el pe<odo cl.sico del deec(o
o#a!o, la la$o de #a*istados ) ;uisco!sultos -ue de ta!ta calidad, que se co!stu)o u!
deec(o o#a!o co#pleto ) duadeo" Es el que, e! sus
l<!eas $.sicas, !os i*e (o)"
Al pe<odo cl.sico si*ue el postcl.sico, que te#i!a co! la la$o le*islati'a de Iusti!ia!o"
E! esta etapa los pu!tos de 'ista de los o#a!os so! di-ee!tes" So$e el e!o#e #ateia
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o BHG
i (oado po la ;uispude!cia cl.sica se tata de siste#ati/a, tOace a*upacio!es,
clasi-icacio!es ) di-ee!cia"A e! su#a t e]a u!a do*#.tica te%ica de la cual se
despe!da! <#o co!secue!cia l%*ica, deducti'a#e!te, lis solucio!es que C que apUca a
cada caso" E! 'e/ del casuis#o a!teio, se 2Z 5!o#a *e!eali/ados Ello se tasu!ta e! la
si#pliPtc%! del cat.lo*o de los #edios pocesales que a(oa se Sa! e! *a!des
*upos $asados e! peculiaidades tec!iPf au!que co!se'e! los !o#$es de la +poca
cl.sica" Asi se da -o#a a u! siste#a de deec(os su$;eti'os que se (a"des"!oP-iado T ta'+s
de los si*los, pi#eo po la acti'idad de los ecopiladoes ;usti!ia!eos ) lue*o po la de
los que ta$ao! Sed Copus I!is co!side.!dolo la atio sctpta la a/%! escita los
*losadoes ) co#e!taistas, los ius!atua(stas que S*a!, e! el si*lo pasado, la edacci%! de
los c%di*os ci'iles"
8" PROCESO PUB2ICO Y PROCESO PRI7ADO
E! el deec(o o#a!o acaico ) e! el cl.sico (a) u!a claa di-ee!cia e!te el poceso
p:$lico ) el pi'ado" E! el pi#eo pedo#i!a el i!te+s del Estado" Se i!icia ) posi*ue
po u! #a*istado o po u! ciudada!o e! epese!taci%! delbEstado" Su -allo coespo!de a
u! %*a!o del Estado i!'estido de
-acultades paa ello" " " " ,
E! el poceso pi'ado, e! ca#$io, pedo#i!a el <!tees paticula" S%lo puede i!iciase a
ta'+s de la actuaci%! del i!teesado ) !o de cualquie peso!a, co#o ocue e! el poPceso
p:$lico" Dua!te la +poca acaica ) clasica el -allo esta e! #a!os, *e!eal#e!te, de u! ;ue/
ele*ido po las Pates ) cu)a esoluci%! se o$li*a! a acata a ta'+s de u! co!tato pocesal
que se lla#a litis co!testatio"
E! la +poca postcl.sica, al desapaece el odo tudtctou# Pi'atou# 0!o#$e que to#a!
los ;uicios pi'ados1 ) se ee#pla/ado po la co*!itio extaodi!e# o pocedi#ie!to exP
PB5H 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
8CB
taodi!aio, las di-ee!cias e!te el ;uicio p:$lico ) el pi'ado se educe!
co!sidea$le#e!te" Si! e#$a*o, sie#pe se #a!tie!e la di'esa #a!ea de i!iciase el
;uicio )a a!otada"
Nosotos estudiae#os e! detalle el ;uicio pi'ado, peo al*o die#os aceca del poceso
p:$lico"
So! popias del poceso p:$lico las #ateias pe!ales ) ad#i!istati'as" E! #ateia pe!al
(a) que disti!*ui los delitos p:$licos de los pi'ados"
2os delitos pi'ados so! los #.s !u#eosos ) se i!clu)e! e! cuato cate*o<as a#plias de
los lla#ados Ldicta ci'iles& i!iuia, da#!u#, -utu# ) api=a ) e! al*u!as otas cate*o<as
de ceaci%! petoia" Todos ellos so! -ue!tes de o$li*acio!es ) #ateia del poceso
pi'ado"
2os delitos p:$licos, lla#ados ci#i!a, so! escasos ) puede! se pese*uidos de o-icio,
'ale deci, po el ;ue/, si! !ecesidad de de!u!cia de !adie" Basta que el ;ue/ te!*a
co!oci#ie!to de al*:! ci#i!a po cualquie #edio" Su a'ei*uaci%! ) casti*o est.!
e!co#e!dados a #a*istados especiales"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o B55
E! el pocedi#ie!to extaodi!aio, e! ca#$io, (a) u!a sola etapa a!te u! epese!ta!te del
Estado, quie! act:a e! todo el ;uicio"
Desde los pi#eos tie#pos, qui/. desde la #o!aqu<a etusca, existe e! Ro#a el
pocedi#ie!to odi!aio, que se #a!tie!e dua!te todo el Alto I#peio" Co! Au*usto
apaece ;u!to a +ste el extaodi!aio, que lo sustitu)e co#pleta#e!te e! el Ba;o I#peio"
>" C2ASES DE PROCESO PRI7ADO& ORDINARIO Y E]TRAORDINARIO
E! las ta!s-o#acio!es del deec(o o#a!o e!co!ta#os tes tipos de pocedi#ie!to
pi'ado& el de las le *is actio!es, el pocedi#ie!to -o#ulaio ) la co*!itio extaodi!e# o
pocedi#ie!to extaodi!aio" 2os dos pi#eos co!stitu)e! el pocedi#ie!to odi!aio, el
odo iudiciou# pi'atou#" El teceo es el extaodi!aio"
2a pi!cipal caacte<stica del pocedi#ie!to odi!aio es que e! +l la i!sta!cia co!sta de
dos etapas& u!a pi#ea, n tue, que se desaolla a!te el #a*istado ) e! la que se -i;a la
cuesti%! co!to'etidaA ) u!a se*u!da, a!te el ;ue/, iudice#, e! que +ste co!oce los (ec(os
) dicta se!te!cia"
II" ORGANIZACI4N IUDICIA2 RO9ANA
5" INTRODUCCI4N
A ta'+s de las di'esas +pocas, e! Ro#a (u$o dos *a!des siste#as pocesales, co#o se
expes%& el pocedi#ie!to odi!aio u ode!aci%! de los ;uicios pi'ados ) el pocedi#ie!to
extaodi!aio"
De!to del pocedi#ie!to odi!aio, que su$sisti% (asta Dioclecia!o 0si*lo III1 ca$e
disti!*ui dos etapas& el pocedi#ie!to de las le *is actio!es o accio!es de la le), que
pedu% (asta el si*lo II a" C" ) el pocedi#ie!to -o#ulaio, de *a! i#pota!cia, que 'a
desde el si*lo II a" C" (asta el si*lo II" All< co#ie!/a el pocedi#ie!to extaodi!aio, co!
Dioclecia!o ' 9axi#ia!o"
l"I" ORDO lDICIORtZ9 PRI7ATORU9
8CE
El odo ludiciou# pi'atou# o pocedi#ie!to odi!aio tu'o dos +pocas& las le *is
actio!es o accio!es de la le), (asta el si*lo II a" C" ), a pati de e!to!ces (asta el si*lo III,
el pocedi#ie!to -o#ulaio"
El pocedi#ie!to de las le *is actio!es s%lo pod<a! e#plealo los ciudada!os o#a!os,
de!to de Ro#a o (asta u!a #illa de la ciudad ) exclusi'a#e!te paa ecla#a u! deec(o
de aquellos eco!ocidos a los ciudada!os o#a!os, u! deec(o
B5D
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
quiitaio"N Este pocedi#ie!to cae de!to de los lla#ados iudtcia le*iti#a poque pote*e
deec(os a#paados po la le)" E! el pocedi#ie!to de las le*is actio!es, al i*ual que e! el
-o#ulaio, el poceso co!sta de dos etapas& la pi#ea a!te el #a*istado 0-ase i! iue1 ) la
se*u!da a!te u! ;ue/ desi*!ado po las pates 0-ase apud tudice#1" E! la -ase i! iue las
pates expo!e! su pete!si%! a!te el #a*istado, e! pese!cia de testi*os" Pocede! a
desi*!a el ;ue/ ) acueda! so#etese a su decisi%!" El lla#ado a los testi*os e! la -ase i!
iue paa -i;a los t+#i!os de la co!to'esia e! las le*is actio!es ) paa que epitiea!
despu+s a!te el ;ue/ el asu!to co!to'etido, se lla#a$a litis co!testatio" Es #u) i#pota!te
poque po!e t+#i!o a la -ase i! iue a!te el #a*istado" 2ue*o, a!te el ;ue/, se i!de la
pue$a, los testi*os epite! lo o$ado a!te el #a*istado ) el ;ue/ -alla el asu!to"
E! de-i!iti'a, e! el pocedi#ie!to de las le*is actio!es la litis co!testatio cu#ple dos
-u!cio!es& dete#i!a el asu!to co!to'etido, po u! lado, ) po oto las pates se so#ete! a
la decisi%! del ;ue/ ele*ido po ellas #is#as"
E! el pocedi#ie!to -o#ulaio, e! ca#$io, la litis co!testatio tu'o co#o :!ica -i!alidad
que las pates aceptaa! el -allo del ;ue/ que eli*ieo!" El asu!to co!to'etido )a esta$a
-iiado e! la -%#ula"
El pocedi#ie!to -o#ulaio existi%, e! u! co#ie!/o, ;u!ta#e!te co! el de las le*is
actio!es ) se'<a paa esol'e liti*ios e!te ciudada!os o#a!os, e!te +stos ) pee*i!os o
de pee*i!os e!te s<" Su #a)o si#ple/a, as< co#o el excesi'o itualis#o de las le*is
actio!es, te#i!% po exte!de el pocedi#ie!to -o#ulaio a:! a las co!to'esias e!te
ciudada!os o#a!os, te#i!a!do po (acese u!i'esal"
2a di-ee!cia e!te las le*is actio!es ) el pocedi#ie!to -o#ulaio se e!cue!ta e! que este
:lti#o ee#pla/a las pala$as sole#!es de la litis co!testatio po la edacci%! de u!
docu#e!to escito, do!de se ta!sci$e el asu!to co!to'etido ) se se=ala el ;ue/"
B5B
9a!ual de Deec(o Ro#a!o Deec(o Pocesal Ro#a!o
2a i#pota!cia -u!da#e!tal de la -%#ula e! ee#pla/o de las sole#!idades oales
co!siste e! que, #edia!te el pocedi#ie!to -o#ulaio, -ue posi$le pote*e situacio!es que
el peto, e! ;usticia, desea$a a#paa, peo que !o esta$a! pote*idas po el deec(o ci'il
o#a!o, po ese deec(o aplica$le s%lo a los ciudada!os o#a!os" E! e-ecto, tat.!dose de
u!a situaci%! a la que ea aplica$le al*u!a de las a!ti*uas le*is actio!es, la -%#ula se
li#ita$a a u! esu#e! escito de esa acci%! de le)" Si se tata$a de pote*e u!a situaci%!
!ue'a, se cea$a u!a -%#ula que )a !o te!<a su oi*e! e! el deec(o ci'il si!o e! el peto"
Este -ue el oi*e! de la tasce!de!tal di-ee!cia e!te las accio!es ci'iles ) las petoia!as"
8CC
A 'eces, el #a*istado esol'<a el pleito si! lle'a el asu!to al ;ue/" Ta#$i+! pod<a ocui
que las le*is actio!es !o pudiea! e#please poque la co!to'esia tu'o lu*a e!te
pee*i!os o e!te u! pee*i!o ) u! ciudada!o o, po :lti#o, poque se 'e!tila$a #.s all.
de u!a #illa de la ciudad"
E! estos casos el poceso s%lo se -u!da$a e! el i#peiu# del #a*istado ) !o e! la le)" Po
eso !o es u! iudiciu# le*iti#u! si!o u! iudiciu# quae i#peio co!ti!e!tu" E! otas
pala$as, el ;uicio !o se $asa$a e! la le) si!o e! el pode o i#peio del #a*istado"
5"8" COGNITIO E]TRAORDINE9
E! la co*!itio extaodi!e# o pocedi#ie!to extaodi!aio, a#$as -ases, i! iue ) apud
iudice#, se -u!de! e! u!a sola ) desapaece! los ;ueces pi'ados" 9a*istados co#pete!tes
que ea! -u!cio!aios p:$licos esuel'e! los co!-lictos e!te pates ) se esta$lece u!a
o*a!i/aci%! ;udicial ;e.quica que co#ie!/a co! el e#peado"
8" 2OS 9AGISTRADOS EN E2 PROCEDI9IENTO ORDINARIO
E! la +poca de la 9o!aqu<a etusca el #a*istado -ue el e), quie! actua$a a)udado po el
cole*io de los po!t<-ices" Al
B5E
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o
B5C
esta$lecese la Rep:$lica, esta -u!ci%! pas% a los c%!sules 0lla#ados oi*i!aia#e!te
paetoes1, quie!es e;ec<a! la ;uisdicci%! otati'a#e!te po pe<odos de u! #es"
El eca*o de ta$a;o de los c%!sules, de$ido a la expa!si%! o#a!a, (i/o que e! el a=o >EC
a" C" se ceaa u! !ue'o #a*istado, el peto" Este ea u!a especie de cole*a #e!o de los
c%!sules, e!ca*ado del e;ecicio de la ;uisdicci%! co!te!ciosaA la !o co!te!ciosa la
co!se'a! los c%!sules" E! esa #is#a -ec(a se cea! los ediles cu#ies, que e;ece!
;uisdicci%! e! #ateia de co#ecio"
2a ;uisdicci%! del peto alca!/a$a a todos los teitoios que se e!co!ta$a! $a;o el
do#i!io o#a!o" Co#o +stos ea! #u) exte!sos, desi*!a$a epese!ta!tes su)os e!
al*u!os lu*aes de Italia" Ea! los lla#ados pae-ecti iue dicu!do"
E! el si*lo III a" C" se cea u! se*u!do peto e!ca*ado de esol'e los asu!tos e!te
pee*i!os ) e!te ciudada!os ) pee*i!os" Se le lla#a peto pee*i!o ) a su cole*a,
peto u$a!o" E! esta +poca Ro#a e#pie/a a a#plia su i#peio po tieas extait.licas,
que eci$e! la calidad de po'i!cias" E! ellas la ;uisdicci%! la e;ece! los *o$e!adoes
diecta#e!te o dele*.!dola e! u! quaesto o e! u! le*atus"
E! el si*lo I a" C, al o$te!e la ciudada!<a o#a!a todos los italia!os, los !:cleos u$a!os
de la pe!<!sula se o*a!i/a! co#o #u!icipios a cu)a ca$e/a est.! sus popios #a*istados
;uisdiccio!ales, los duo'ii iue dicu!do, ) desapaece! los pae-ecti, epese!ta!tes del
peto" Este co!se'a el co!oci#ie!to de los !e*ocios de especial i#pota!cia que po esa
a/%! de$e! se tatados e! Ro#a"
8CF
A pati del 8C a" C, al di'idise las po'i!cias e!te Au*usto ) el Se!ado, e! las
se!atoiales la ;uisdicci%! la e;ece, co#o a!tes, el *o$e!ado, casi sie#pe epese!tado
po u! le*atus paa los asu!tos co!te!ciosos ) po u! cuesto paa los co#eciales" E! las
po'i!cias i#peiales la ;uisdicci%! la e;ece el e#peado" 2a e;ece dele*.!dola e! le*ati
iuidici o e! el *o$e!ado que +l !o#$a ) que act:a asesoado po u! co!se;o" Al
exte!dese la ciudada!<a, o#a!a o lati!a, e! las poP
n
'i!cias, se o*a!i/a! las ciudades, a!tes i!d<*e!as, co#o #u!icipios ) e;ece! e! ellas la
;uisdicci%! los duu#'ios, co! cietas li#itacio!es"
E!te los podees que tie!e! los #a*istados supeioes o#a!os est.! el i#peiu#, que es
la -acultad de (ace cu#pli lo que esuel'e!, ) la iuisdictio, -acultad de o< a los que
i!te!ta! accio!es, de o*a!i/a el pocedi#ie!to ) de e#iti el asu!to, si es co!te!cioso, a
u! ;ue/" E! e;ecicio del i#peiu# puede! ode!a o po(i$i cietos actos ) casti*a co!
#ultas a quie! !o los acate"
E! cua!to a la iuisdiclio, se disti!*ue e!te u!a ;uisdicci%! co!te!ciosa, cua!do (a) u!
liti*io e!te pates, ) u!a !o co!te!ciosa o 'olu!taia cua!do !o lo (a)"
E! el e;ecicio de la ;uisdicci%! !o co!te!ciosa, el #a*istado autoi/a u!a seie de actos
que se eali/a! a!te +l co! el itual de los pocesos, !ecesaio si se tie!e e! cue!ta que el
#eo acuedo de 'olu!tades !o lle*% a te!e la e-icacia ple!a que tie!e e! los siste#as
actuales"
E! el e;ecicio de la ;uisdicci%! co!te!ciosa, dice! los autoes lati!os, que se puede
esu#i e! tes pala$as la actuaci%! del #a*istado& do, dico ) addico Do es la pala$a
e#pleada paa e#iti el liti*io al ;ue/A dico si*!i-ica la ati$uci%! a u!o de los liti*a!tes de
la posesi%! po'isoia de la cosa disputada, ) addico es la expesi%! que se e#plea paa
ad;udica la cosa, o la peso!a #is#a del de#a!dado al de#a!da!te e! cietos casos,
cua!do el pi#eo !o se (a de-e!dido co!'e!ie!te#e!te"
El #a*istado est. su;eto a cietas !o#as e*la#e!taias paa e;ece la ;uisdicci%!
co!te!ciosa& !o puede da audie!cia de !oc(e !i e! los d<as !e-astos, que so! aquellos
esta$lecidos e! el cale!daio co#o -esti'idades eli*iosas o desti!ados a la cele$aci%! de
co#icios o de #ecado" 2os d<as -astos, aquellos e! que el peto puede actua, se (ace!
escasos e! el si*lo III a" C, de #odo que se autoi/a la ad#i!istaci%! de ;usticia e! d<as de
co#ecio ) de #ecado"
2a :!ica -u!ci%! del #a*istado, e! #ateia ;uisdiccio!al, co!sist<a e! ta#ita u!
poceso pe'io al que te!d<a lu*a
B5F 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ute!
a!te el ;ue/" E! este poceso pe'io de$<a decidi si da$a o !o
acci%! al de#a!da!te"
Esta especial co!-i*uaci%! del tus c(ile e#a!% de la le) de las ]II Ta$las" Co#o se 'e. al
estudia e! detalle las le *is actio!es, las ]II Ta$las co!oc<a! )a, paa al*u!as pete!sio!es
pi'adas, u!a le*is actio especial, lla#ada le*is actio pe ludias a$iti'e postulatio!e#,
8CG
poque su ta#itaci%!, 'i!culada a dete#i!adas -%#ulas oales, se lle'a$a a!te el peto
co! u!a petici%! del de#a!dado de que se co!stitu)ea u! ,;ue/ o
a$ito,"
Es po$a$le que las #:ltiples ocupacio!es de los #a*istados -uea! la causa de que,
elati'a#e!te po!to, la e#isi%! de co!to'esias pi'adas a ;ueces c<'icos o a educidos
cole*ios de ;ueces des$odaa su pi#iti'o ca#po de aplicaci%! (asta co!'etise, po
:lti#o, e! e*la *e!eal ) el 'ie;o pocedi#ie!to ;udicial $a;o la peside!cia del
#a*istado, e! u!a
aa excepci%!"
2a ta;a!te di'isi%! del poceso e! u!a -ase i!toductoia a!te el #a*istado 0-ase i! iue1 )
la 'edadea esoluci%! a!te el ;ue/ o ;ueces 0-ase apud iudice!i1 se -ue co!'itie!do as< e!
u!a !ota caacte<stica del poceso ci'il o#a!o" 2a di'isi%! del poceso e! dos -ases s%lo
'e!d<a a te#i!a co! el pocedi#ie!to extaodi!aio, e! la +poca i#peial"
2os ;ueces ) a$itos desi*!ados a popuesta de las pates po el #a*istado e! la -ase i!
iue, ) que de$<a! esol'e la co!to'esia, ea! ciudada!os pi'ados que te!<a! que dicta
se!te!cia e! u! liti*io co!ceto po (a$e sido !o#$ados paa +l" Peo es i#pota!te
esalta que estos ;ueces !o ea! #eos a$itos, pues, e! de-i!iti'a, si $ie! (a$<a! sido
popuestos po las pates, su co!sa*aci%! ) !o#i!aci%! de-i!iti'a (a$<a sido e-ectuada po
el #a*istado" E! este se!tido, el pode ;uisdiccio!al del #a*istado co!stitu<a ta#$i+!
el -u!da#e!to del poceso e! su -ase apud iudice#" Este pode da$a al -allo del ;ue/, a la
se!te!cia, el espaldo estatal"
Si se pesci!de de esta #a!i-estaci%! #.s $ie! -o#al del pode del #a*istado, a
pi#ea 'ista da<a la i#pesi%! de
B5G
9a!ual de Deec(o Ro#a!o Deec(o Pocesal Ro#a!o
que la i!-lue!cia del #a*istado e! el desaollo ) dese!lace
del poceso -uea #u) peque=a ), e! ealidad, es posi$le que
as< (a)a sido #ie!tas el pocedi#ie!to i! iue estu'o do#i!a
do po el <*ido -o#alis#o de las le*is actio!es 2as pates
de$<a! ecita a!te el #a*istado la pete!si%! ) la co!testa
ci%! a ella, especti'a#e!te, se*:! -o#ulaios cu)o te!o se
apo)a$a estec(a#e!te e! las pescipcio!es esta$lecidas e! la
le) de las ]II Ta$las ) e! al*u!as le)es populaes posteioes
El #a*istado di-<cil#e!te (u$iea podido !e*ase a co!sa*a
;ue/ -e!te a u!a acci%! i!tepuesta de este #odo, cu#plie!do
los equisitos -o#ales" " ,
Peo este estado de cosas ca#$i% al su*i, ;u!to a las le*is actio!es, ota -o#a de
pocedi#ie!to i! iue, e! la que se desaolla$a u!a ta#itaci%! li$e a!te el #a*istado e!
'e/ de la a-i#aci%! ) !e*aci%! sole#!es" Desde ese #o#e!to las pates pod<a! da a
co!oce sus pete!sio!es ) sus excepcio!es o de-e!sas, au!que !i u!as !i otas estu'iea!
co#pe!didas e! las le*is actio!es" A:! #.s, el #a*istado, U$e del -o#alis#o de las
le*is actio!es, paa -u!da su decisi%! sooe el eco!oci#ie!to de u! ;ue/ pod<a apo)ase
e! la'a oaci%! de lo que apotaa! las pates" El #a*istado pod<a ta#$i+! pesci$i al
;ue/ e! qu+ se!tido te!<a que estudia el caso e! cuesti%! ) c%#o de$<a decidi" As<, e! el
(ec(o, el #a*istado 'i!o a ocupa u!a -u!ci%! cla'e e! el cuso de todo el poceso,
8FH
au!que +l, lo #is#o que dua!te e pocedi#ie!to de las le*is actio!es, co!ti!uaa
dedic.!dose a la sola -u!ci%! de #P
taduci el poceso" "
El deceto de desi*!aci%! de ;ue/ ) su -u!ci%!, co!siste!te e! co!de!a al de#a!dado o
a$sol'elo, se*:! se de! o !o cietos supuestos, lo da$a 'e$al#e!te el #a*istado al
te#i!a la -ase # iue" Coespo!d<a a las pa!es ;i;a, e! u! docub #e!t%, el co!te!ido de
este deceto" Paa ello, a!tes cUb que se !oti-icaa el deceto, eu!<a! testi*os paa que
*aa!ti/aa!, co! su sello, los escitos de las pates" De$ido a esta i!'ocaci%! de testi*os,
ak todo el acto que cea$a el pocedi#ie!to
B8H
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o
B85
i! iue se le lla#% litis co!testado" El !:cleo ce!tal de la litis co!testatio Pea el deceto del
#a*istado"
E! cua!to al deceto #is#o, se le lla#a$a iudiciu# da+" E! *e!eal, su te!o se*u<a
dete#i!ados #odelos de -o#ulaios que se da$a! a co!oce e! el edicto del #a*istado
coespo!die!te" De a(< que las pates pocesales se e!co!taa! e! situaci%! de e-eise a
estas -%#ulas e! sus peticio!es al #a*istado"
2os pi!cipales asu!tos que se tata$a! e! la -ase i! iue ea!& cu.l i$a a se el -o#ulaio
que se e#plea<aA e! qu+ se apo)a<a el deceto co!stituti'o del poceso ) e! qu+ se!tido
(a$<a que #odi-icalo, co!sidea!do los datos que apota$a! las pates ), especial#e!te, el
de#a!dado" As< se co#pe!de que el ;uista Ga)o 0si*lo II d" C1, quie! apota 'aliosos
a!tecede!tes so$e la (istoia del poceso ci'il o#a!o, 'iea la !ota ese!cial de este tipo de
pocedi#ie!to pecisa#e!te e! la cicu!sta!cia de ,liti*a co! -%#ulas pocesales," De
acuedo co! +l, actual#e!te se (a$la de u! poceso -o#ulaio" Si! e#$a*o, es po$a$le
que las -%#ulas #.s a!ti*uas estu'iea! )a e! uso e! los pocedi#ie!tos de le*is ac?o!es
#.s ecie!tes 0es deci, e! las le*is actio!es pe iudicis postulatio!e# ) pe co!dictio!e#1"
2a 'edadea i!!o'aci%! que podu;o el pocedi#ie!to -o#ulaio !o -ue el !aci#ie!to de
-%#ulas pocesales, si!o la li$eaci%! del pocedi#ie!to i! iue de las ataduas de los
pocedi#ie!tos oales, #u) <*idos, pescitos po las accio!es de la le)"
Es posi$le que e! u! co#ie!/o s%lo se ad#itiea la ta#itaci%! i! iue, si! !i!*u!a
-o#alidad, e! los casos e! que se (ac<a 'ale u!a pete!si%! ) se de$<a co!cede u!
e#edio ;u<dico paa los casos e! que !o existiea u!a le*is actio adecuada" E! otas
pala$as, esto !o quiee deci que el pocedi#ie!to -o#ulaio su*iea <!ti#a#e!te li*ado
co! la exte!si%! de la potecci%! pocesal #.s all. del c<culo de las elacio!es ;u<dicas
eco!ocidas po el a!ti*uo deec(o ci'il" Esta exte!si%! tu'o lu*a, po pi#ea 'e/,
especto de las pete!sio!es e#a!adas de co!tatos tales co#o co#pa'e!taA
ae!da#ie!to de cosas, o$as
8F5
) se'iciosA de sociedad ) de #a!dato, co!tatos todos estos que !o !ecesita$a! de !i!*u!a
-o#alidad especial paa que se pe-eccio!aa!"
Paece e'ide!te que estas pete!sio!es !o pod<a! ecla#ase e! el pocedi#ie!to de las
accio!es de la le) #ie!tas las pestacio!es co!'e!idas !o estu'iea!, ade#.s, ase*uadas
especial#e!te #edia!te !e*ocios o$li*atoios -o#ales" A(oa $ie!, cua!do e! el si*lo III o
co#ie!/os del si*lo II a" C" se si!ti% la !ecesidad de eco!oce la -ue/a o$li*atoia de estos
co!tatos co#o tales, el peto, $as.!dose e! la ta#itaci%! i! iue si! -o#as, co!ced<a u!
iudiciu# co! u!a -%#ula pocesal que i!dica$a a los ;ueces pi'ados que ;u/*aa! las
pete!sio!es del de#a!da!te se*:! las !o#as de -idelidad co!tactual 0$o!a -ides1 ) !o
se*:! el esticto deec(o le*al" As< su*i% u! *upo de pete!sio!es de $ue!a -e que tu'o
u!a i#pota!cia decisi'a paa la 'ida eco!%#ica, ) que dio al deec(o o#a!o, e! el
aspecto elati'o a las o$li*acio!es, u! ca.cte co#pleta#e!te di'eso del que (a$<a te!ido
(asta e!to!ces"
Peo la $ue!a -e ea s%lo u!o de los #odos e#pleados po el peto paa pote*e
situacio!es !o co!te#pladas e! el deec(o ci'il" Paa a#paa estas situacio!es de (ec(o el
peto pat<a del popio ius c(ile ) da$a los e#edios ;u<dicos co!te#plados po el deec(o
ci'il a situacio!es que, e! el (ec(o, !o se da$a!A ode!a$a a los ;ueces pi'ados que diea!
po existe!tes los peceptos que -alta$a! de la coespo!die!te pete!si%! ci'il 0-%#ulas
-icticias1" De este #odo se exte!dieo!, po e;e#plo, las accio!es pe!ales po (uto ) da=o
e! las cosas que, se*:! la le) de las ]II Ta$las ) la le) Aquilia, s%lo pod<a! su*i e!te
ciudada!os o#a!os, a pee*i!os que, po e;e#plo, (u$iese! (utado o (u$iea! sido
'<cti#as del (uto" El peto co#pete!te e! estos casos, el peto pee*i!o, e! 'itud de su
pode ;uisdiccio!al da$a u! iudiciu# i!cluso si! te!e -u!da#e!to le*al paa ello )
ode!a$a al ;ue/ que decidiea, co#o si a#$as pates liti*a!tes -uea! ciudada!os o#a!os"
Peo co! -ecue!cia el peto e!u!cia$a a la -acultad de e#iti al ;ue/ pi'ado u!as
!o#as )a existe!tes )
B88
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
9a!ual de Deec(o Ro#a!o Deec(o Pocesal Ro#a!o
B8>
lo :!ico que desci$<a e! la -%#ula pocesal ea u! estado de cosas (ipot+tico paa que,
cua!do dic(o estado de cosas e-ecti'a#e!te se diea, el ;ue/ co!de!aa al de#a!dado"
Sie#pe que la -%#ula estu'iea edactada de este #odo, el ;ue/ !o te!<a que a'ei*ua de
d%!de poced<a la pete!si%! del de#a!da!te se*:! el tus c(ile, !i ta#poco de acuedo co!
el pi!cipio de la $ue!a -e" 2o :!ico que de$<a exa#i!a ea si se da$a! los supuestos de
(ec(o de la co!de!a i!dicados e! la -%#ula 0de a(< -o#ulae i! -actu# co!ceplae1"
U! e;e#plo de -o#ulae i! -actu# co!ceptae es el si*uie!te &
8F8
,Si esulta que, de$ido al dolo #alo del de#a!dado, se (a poducido el e-ecto de que el
acto ta!s#itiea al de#a!dado el -u!do de que se tata""",
2a -%#ula co!ti!:a i!dica!do al ;ue/ que co!de!e e! tal caso o que, de lo co!taio,
ec(ace la de#a!da"
E! esta situaci%! ea el popio #a*istado quie!, al co!cede el iudiciu# ) co!-i*ua la
-%#ula del poceso, decid<a la cuesti%! ;u<dica, es deci, si el de#a!da!te #eec<a se
pote*ido ) e! qu+ cicu!sta!cias" Co! ello (ac<a de le*islado, al #e!os e! el caso
co!ceto que (a$<a que decidi so$e la $ase de la -%#ula"
Po :lti#o, el pocedi#ie!to -o#ulaio se i#puso ta#$i+! e! el ca#po de las 'ie;as
accio!es ci'iles" U!a lex Ae$utia lo pe#iti% e! lu*a del poceso de las accio!es de la le),
qui/. s%lo paa cietas pete!sio!es"
2a e-o#a ;udicial de Au*usto si*!i-ic% el tiu!-o de-i!iti'o del pocedi#ie!to -o#ulaio"
A pati de la le) Iulia iudiciou# pi'atou# 05C a" C"1 s%lo se e#pleao! las -%#ulas
oales de las accio!es de la le) e! #u) pocos casos"
2a a#pliaci%! del pocedi#ie!to -o#ulaio al ca#po de las accio!es del 'ie;o deec(o
ci'il co!du;o a que la acti'idad i!!o'adoa de los #a*istados -uea e-ica/ ta#$i+! aqu<"
2as o$;ecio!es del de#a!dado, que !o pod<a! te!e e-icacia e! el pocedi#ie!to de las
accio!es de la le), se ate!dieo! a(oa de tal #odo que se ad#iti% e! la -%#ula del poceso
u!a exP
cepci%! a la i!dicaci%! de co!de!a" Po e;e#plo, si el de#a!dado -e!te a u!a de#a!da
po p+sta#o o po#esa -o#al de deuda ale*a$a u!a #oatoia o el ped%! de la deuda, e!
ese caso el #a*istado ode!a$a al ;ue/ que co!de!aa s%lo si equeda$a de #a!i-iesto que
tales actos !o (a$<a! te!ido lu*a" Ya lo 'ee#os #.s adela!te, al estudia el pocedi#ie!to
-o#ulaio"
As< se sua'i/ao! co!sidea$le#e!te la i*ide/ ) el i*o del 'ie;o ius c(ile" E! #uc(os
casos, el #a*istado se to#a$a i!cluso el deec(o de ec(a/a )a de a!te#a!o pete!sio!es
-u!dadas le*al#e!te, peo que a +l le paec<a! i!;ustas, de!e*a!do paa ello la -%#ula
pocesal ), co! ello, el poceso e! su -ase apud iudice#"
>" IUECES DE2 PROCEDI9IENTO ORDINARIO
U!a 'e/ que el #a*istado co!oci% de u! po$le#a o litis ) se -i;% a!te +l la cuesti%!
co!to'etida, e!'<a a los liti*a!tes a!te el ;ue/, que !o#al#e!te es u! ciudada!o pi'ado
cu)a #isi%! es eci$i la pue$a, 'aloala ) dicta se!te!cia" Paa cieto tipo de asu!tos, si!
e#$a*o, se ceao! e! Ro#a ti$u!ales pe#a!e!tes" 7ea#os sepaada#e!te los disti!tos
casos&
>"5" El tudex u!us ea el caso #.s -ecue!te" 2os liti*a!tes ele*<a! de co#:! acuedo ) co!
e!tea li$etad el ;ue/ o lo esco*<a! de u!a lista, el .l$u# iudicu#, de la cual el
de#a!da!te i$a cita!do !o#$es (asta que el de#a!dado co!'e!<a e! u!o"
El !:#eo de peso!as que esta$a! e! el .l$u# 'ai% se*:! las disti!tas +pocas" E! el
I#peio lle*% a co!ta co! ci!co #il !o#$es"
A 'eces el iudex u!us to#a el !o#$e de a$ite, as< e! la le*is actio pe iudicis a$iti'e
postulatio!e#, que co!siste e!
B8D 9axi#ia!o E./ui/ E*uN*ue!
la petici%! de ,;ue/ o a$ito," El a$ite se di-ee!cia del iudex e! que *o/a de #.s a#plias
-acultades decisoias e! el dese#pe=o de su #isi%!" Este a$ite, que e! el pocedi#ie!to
8F>
odi!aio (ace la -u!ci%! de iudex u!us, !o (a) que co!-u!dilo co! el a$ite pi'ado que
decide u! liti*io so#etido a co#po#iso po u! pacto de los i!teesados, si! acudi al
#a*istado"
>"8" 2os ecupeatoes -o#a! u! ti$u!al de tes o ci!
co #ie#$os, ele*idos po soteo del .l$u# iudN"cu#, peo que
las pates puede! ecusa" Al co#ie!/o se e!ca*ao! de asu!
tos i!te!acio!ales, peo lue*o so! co#pete!tes e! las causas
de pee*i!os, o e!te ciudada!os o pee*i!os ) e! al*u!as
causas de li$etad"
>">" 2os dece#'ii stlitt$us i!dica<ais -o#a$a!, a di-e
e!cia de los a!teioes, u! ti$u!al pe#a!e!te cu)a co#pe
te!cia ea! los ;uicios e! que se pete!d<a escla'a a u!a pe
so!a que pasa$a po li$e" A co#ie!/os del I#peio este ti
$u!al se i!copoa al de los ce!tu!'ios, desapaecie!do su
i!di'idualidad popia, ) sus #ie#$os pasa! a se peside!tes
de las seccio!es de los ce!tu!'ios"
>"D" 2os ce!tu#'ii -o#a! u! ti$u!al pe#a!e!te i!
te*ado po #.s de cie! #ie#$os" Esta$a pesidido po u!
peto ) -u!cio!a$a di'idido e! seccio!es lla#adas (astae, pues
el disti!ti'o del ti$u!al ea u!a la!/a que se cla'a$a e! tie
a e! el lu*a do!de -u!cio!a$a" Su co#pete!cia ea pe'e!
ti'a co! el iudex u!us e! asu!tos de sucesi%! po causa de
#uete ), e! *e!eal, e! las accio!es eales" Te!<a co#o co#
pete!cia popia las causas de li$etad que a!tes co!oc<a! losN
dece!'ios" E! el si*lo III desapaece este ti$u!al"
B8B
9a!ual de Deec(o Ro#a!o Deec(o Pocesal Ro#a!o
pocedi#ie!to, odi!aio" A(oa el ;uicio es 'isto, desde el co#ie!/o ) (asta su t+#i!o,
po el ;ue/, que !o es u! #a*istado !i u! ciudada!o ele*ido po las pates, si!o u!
-u!cio!aio del Estado cu)a -u!ci%! es ad#i!ista ;usticia"
El pocedi#ie!to extaodi!aio co#ie!/a e! la +poca i#peial, $a;o Au*usto, pues el
p<!cipe to#% la costu#$e de co!oce peso!al#e!te al*u!as causas o de desi*!a u!
co#isaio paa tal e-ecto, -uea del ode! !o#al de los ;uicios"
Po ota pate, cietos -u!cio!aios co#o el pe-ecto de la ciudad, el pe-ecto de polic<a, el
pe-ecto de la a!o!a ) los *o$e!adoes de po'i!cia co!ocieo! diecta#e!te de cietos
asu!tos" Ta#$i+! se ceao! petoes especiales e!ca*ados de las causas de li$etad, de
tutelas ) de -ideico#isos" Todos ellos e#pleao! la co*!itio extaodi!e# que, dua!te el
Alto I#peio, coexisti% co! el pocedi#ie!to odi!aio"
E! el si*lo III la co*!itio extaodi!e# es el :!ico pocedi#ie!to ad#itido" Esto esulta,
#.s clao cua!do se ee#pla/a al peto e! sus -u!cio!es ;udiciales po el pe-ecto de la
ciudad, que pasa a se el ;ue/ de co#pete!cia co#pleta e! Ro#a" Co#o, po oto lado, (a!
desapaecido los #a*istados que epese!ta! al pue$lo ) (a! sido sustituidos po
-u!cio!aios depe!die!tes del E#peado, su*e la i!stituci%! de la apelaci%!& co!ta el
-allo del ;ue/ se puede ecla#a"
8FD
2a co*!itio extaodi!e# !o estu'o e! u! co#ie!/o so#etida a las e*las de lu*a )
tie#po& todos los d<as ea! (.$iles" A pati de Co!sta!ti!o se po(i$i% la -u!ci%! ;udicial
los do#i!*os" Cua!do el cistia!is#o -ue la eli*i%! o-icial, se po(i$i% (ace ;usticia e!
todas las -esti'idades eli*iosas, esta$leci+!dose que (a$<a s%lo 8DH d<as (.$iles e! el a=o"
D" IUECES DE2 PROCEDI9IENTO E]TRAORDINARIO
6e#os dic(o que la co*!itio extaodi!e# se caactei/a po la supesi%! de las dos
etapas, i! iue ) apud iudUe#, del
B" E2 ARBITRAIE POR CO9PRO9ISO
Paalela#e!te al pocedi#ie!to o-icial, las pates sie#pe pudieo! esol'e sus po$le#as
desi*!a!do u! a$ito de coP
B8E
9axi#ia!o E./u!/ E*ui*ue!
9a!ual de Deec(o Ro#a!o Deec(o Pocesal Ro#a!o
B8C
#:! acuedo" Paa que el siste#a opee, es !ecesaio que las pates cele$e! u!a stipulatio
po la que co!'ie!e! e! so#ete el asu!to a u! a$ito" De$e! co!ta co! la aceptaci%! de
+ste, co! lo cual se co!-i*ua u! pacto petoio lla#ado ePceptu# a$it! Co! ello se puede
o$te!e del peto que ape#ie al a$ito paa que cu#pla su #isi%!, po e;e#plo,
i#po!i+!dole #ultas"
El a$ito !o est. o$li*ado a se*ui !i!*u!a e*la paa la ta#itaci%! del asu!to
e!co#e!dado" Se*ui. s%lo aquellas que las #is#as pates le (a)a! i!dicado"
Dictado el -allo, si u!a pate !o lo acata, el #edio paa (acelo cu#pli es la acci%!
e#a!ada de la stipulatio Dic(a acci%! se ta#ita de acuedo al pocedi#ie!to o-icial
coespo!die!te, se*:! los tie#pos"
No#al#e!te ) co#o #edida i!diecta paa o$te!e el cu#pli#ie!to de la se!te!cia, ea
!o#al pacta u!a pe!a paa el caso de i!cu#pli#ie!to"
Iusti!ia!o da 'alo e;ecuti'o al -allo a$ital, e! s< #is#o" 9.s tade o$li*a a cele$a la
estipulaci%! de u!a pe!a"
o$li*aci%! de ellos, cea!do u! pocedi#ie!to extaodi!e# paa su co$o" 2os (o!oaios
ea! pactados o e*ulados po el ;ue/, peo (a$<a pactos po(i$idos co#o el de quota litis,
po el que se co!'e!<a pa*a al a$o*ado u! ta!to po cie!to del 'alo del liti*io ) el
pal#aiu#, se*:! el cual se le pa*a<a! (o!oaios s%lo si se *a!a$a la causa"
E! el Ba;o I#peio desapaece la disti!ci%! e!te ;uisco!sultos ) a$o*ados" A estos
:lti#os se les lla#a iuispeiti" 6ace! estudios ;u<dicos ) su po-esi%! es e*la#e!tada,
8FB
-o#a!do cole*ios co! u! !:#eo li#itado de #ie#$os" 2os (o!oaios que peci$a e!
esta acti'idad u! -ilius -a#iliae i!*esa! a su peculio cuasicaste!se"
E" IURISCONSU2TOS Y ABOGADOS EN 2A AD9INISTRACI4N DE IUSTICIA
2os t+#i!os ;uisco!sulto ) a$o*ado, dua!te la Rep:$lica ) el Alto I#peio, se aplica! a
i!di'iduos que dese#pe=a! acti'idades co#pleta#e!te disti!tas"
El ;uisco!sulto es el expeto e! deec(o que asesoa a los #a*istados ) ;ueces ) puede
e#iti dict.#e!es a petici%! de las pates paa esol'e pu!tos ;u<dicos ) dales su co!se;o"
El a$o*ado 0oato1, e! ca#$io, es el que lle'a la 'o/ de los liti*a!tes, es el que ale*a" Su
-o#aci%! !o es ;u<dica si!o et%ica" Sus estudios se eali/a! e! las escuelas de
decla#aci%!" Cice%! -ue qui/. el a$o*ado o#a!o #.s !ota$le"
2a -u!ci%! del a$o*ado ea *atuita (asta que Claudio co!side% le*<ti#o el pa*o de
(o!oaios ) Ne%! esta$leci% la
III" PROCEDI9IENTO DE 2AS 2EGTS ACTIONES
5" CARACTEROSTICAS GENERA2ES
2as le*is actio!es -ueo! los pocedi#ie!tos ;udiciales #.s a!ti*uos que (u$o e! Ro#a" Su
oi*e! est. e! los #oes #aiou#A si! e#$a*o, se co!oce! co! este !o#$e poque so! las
accio!es que co!te#pla ) "apue$a la le)" Todas las le*is actio!es, sal'o u!a, est.!
e*la#e!tadas po la le) de las ]II Ta$las"
ES2XS pocedi#ie!tos so! ci!co, tes declaati'os, desti!ados a declaa a qui+!
coespo!de u! deec(o, ) dos e;ecuti'os, desti!ados a (ace e-ecti'o el deec(o
eco!ocido e! -a'o de u!a de las pates" 2as le*is actio!es pe saca#e!tu#, pe iudicis
postulatio!e# ) pe co!dictio!e# pete!ece! al pi#e tipo ) las le*is actio!es pe t!a!us
i!iectio!e# ) pe pi*!ois capio!e# so! pocedi#ie!tos e;ecuti'os" Paa actua e! ;uicio
de$e !ecesaia#e!te ecuise a al*u!o de estos #edios le*ales"
Todas las le*is actio!es tie!e! al*u!os caactees co#u!es&
a1 Su p.ctica es u! pi'ile*io de los ciudada!os o#a!osA
$1 Puede! usase sola#e!te e! Ro#a o (asta u!a #illa de su
pe<#eto ) su aplicaci%! ca$e exclusi'a#e!te paa i#pe
ta la potecci%! de situacio!es eco!ocidas po el dee
c(o quiitaioA
B>H
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
c1 Co!stitu)e! pocedi#ie!tos esticta#e!te -o#alistas, oa
les, e!" los que es i!dispe!sa$le po!u!cia pecisa#e!te
las pala$as esta$lecidas ) !o otas, a ies*o de pede el
pleitoA
d1 S%lo se pod<a accio!a e! dete#i!ados d<as de la se#a!a,
los lla#ados ,-astos," Po !i!*:! #oti'o e! los de#.s,
lla#ados ,!e-astos," E! estos :lti#os los #a*istados es
8FE
t.! ocupados e! cee#o!ias sacas"
e1 2os ;uicios declaati'os si*ue! sie#pe las etapas i! iue )
apud iudice#A e! los e;ecuti'os, a 'eces s%lo la pi#ea"
E! la -ase i! iue es !ecesaio cele$a los itos de u!a
le*is actio co! la pese!cia de a#$os liti*a!tes a!te el #a
*istado& so! ellos los que de$e! po!u!cia las pala$as
sole#!es ) !o se ad#ite! la epese!taci%! 'olu!taia !i
el pocedi#ie!to e! e$eld<a" Po esta :lti#a a/%! ea
!ecesaio esta$lece #odos paa que el de#a!da!te pu
diea o$li*a al de#a!dado a co#paece a!te el #a*ista
do" 2a citaci%! la (ace el de#a!da!te co! las pala$as
i! tus te 'oco" Si el de#a!dado !o quiee i, el de#a!
da!te puede lle'alo po la -ue/a, actua!do dela!te de
testi*os #edia!te la #a!us i!iectio exta;udicial" El de
#a!dado puede e'ita la co#paece!cia i!#ediata :!ica
#e!te o-ecie!do co#o -iado a u! teceo, 'i!dex, quie!
ase*ua la co#paece!cia"
Si eC asu!to !o te#i!a a!te el #a*istado e! el d<a, el de#a!dado de$e ase*ua u!a
!ue'a co#paece!cia da!do -iadoes, 'ades, que e! caso de !o e-ectuase se o$li*a! al
pa*o de u!a su#a de di!eo" Si !o puede o-ece 'ades es lle'ado po el de#a!da!te )
custodiado e! su pisi%! pi'ada (asta la !ue'a co#paece!cia"
2a !ecesidad de que a#$as pates estu'iea! pese!tes adica e! que s%lo as< pod<a lle'ase
a ca$o la litis co!testado"
2a actuaci%! del de#a!dado, de!to de la le*is actio, es de cola$oaci%! al pocedi#ie!to,
asu#ie!do su pate e! la e;ecuci%! ) po!u!cia#ie!to de los *estos ) pala$as ituales"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o B>5
U!o de los pocos -a*#e!tos de la le) de las ]II Ta$las que se co!se'a! se e-iee a la
citaci%! e! ;uicio ) a la #a!us i!iectio" Se. posi$le apecia c%#o las !o#as de la le) de
las ]II Ta$las so! de exte#a co!cisi%!, #u) u!i-o#es ) se!cillas e! su estuctua" A u!a
oaci%! co!dicio!al, que suele desci$i el supuesto de cada !o#a le*al, si*ue lue*o esta
#is#a !o#a e! -o#a i#peati'a" 2os su;etos que i*e! los 'e$os de las oacio!es est.!
casi sie#pe el<pticos, ca#$ia! -ecue!te#e!te de!to de u! #is#o pe<odo, de #odo que
el lecto de$e deduci, -ase po -ase, el se!tido de las #is#as ) a qui+! se e-iee! cada
'e/"
7ea#os qu+ dice aceca de la citaci%! de la pate co!taia a!te el ti$u!al, citaci%! que
de$<a (ace peso!al#e!te el de#a!da!te, si! a)uda de la autoidad&
,Si <! ius 'ocat, !i <t, a!testa#i!o" I*itu e# capito" S< cal'itu pede#'e stuit, #a!u#
e!do iacito" Si #o$us ae'iPtas'e 'itiu# escit iu#e!tu# dato" Si !olet, acea# !e steP
!ito," 0Si le cita a!teP el ti$u!al, si !o 'a, de$e. i!'oca testi*os" E! co!secue!cia, le
ape(e!de." Si aduce petextos, se esiste 0Ltata de (uiM1, +c(esele la #a!o e!ci#a" Si la
e!-e#edad o la edad supo!e! u! i#pedi#e!to, de$e. dale u! ;u#e!to" Si !o lo quiee,
!o de$e pepaase u! caua;e1" Tu!Uel, ,6istoia del Deec(o Ro#a!o,, p.*" >D"
El po$le#a que se (a pla!teado es de qu+ #a!ea pod<a de-e!dese utili/a!do los #edios
que #.s tade co!stitu)eo! las excepcio!es, al*u!os de los cuales )a exist<a! e! la +poca
de las le*is actio!es" Paa ello paece que el de#a!dado (a$<a te!ido dos ca#i!os& o pedi
8FC
al #a*istado que de!e*aa la acci%! al de#a!da!te o, u!a 'e/ co!de!ado, i!icia a su 'e/
u!a acci%! de epetici%! co!ta el de#a!da!te 'e!cedo"
2a -ase i! iue te#i!a co! la litis co!testado, que es el lla#ado que las pates (ace! a los
testi*os paa que ecuede! lo que se (a esta$lecido a!te el #a*istado paa epetilo apud
iudice#"
Desi*!ado el ;ue/, las pates de$e! co#paece a!te +l e! la etapa apud iudice#"
B>8
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
Si u!a de las pates !o co#paece el d<a que coespo!de, a!tes del #ediod<a si! da excusa
a/o!a$le, el ;ue/ dicta se!te!cia e! -a'o de la pate pese!te" 2a -ase apud iudice# !o
est. su;eta a las -o#alidades exi*idas de la etapa a!te el #a*istado" 2os liti*a!tes ) el
;ue/ !o est.! o$li*ados a expesase e! t+#i!os pe-i;ados" E! la p.ctica, cada liti*a!te
(ace u!a $e'e exposici%! de sus a*u#e!tos, que lue*o so! desaollados po sus
a$o*ados" E! se*uida se pocede a to#a la pue$a"
2a taea del ;ue/ te#i!a co! el po!u!cia#ie!to del -allo" Si el de#a!da!te o acto *a!% el
;uicio ) tie!e que exi*i al*o del de#a!dado, de$e i!icia u! pocedi#ie!to e;ecuti'o"
No (a) apelaci%! co!ta la se!te!cia" 2a i!sta!cia es :!ica, si $ie! se co#po!e de las dos
-ases se=aladas" Si! e#$a*o, existe la posi$ilidad de e#plea al*u!os e#edios co#o la
ale*aci%! de !ulidad que pactique u! 'idex o el popio liti*a!te, e! su caso, a!te el
pocedi#ie!to e;ecuti'o" Ta#$i+! es posi$le o$te!e u!a estitutio i! i!te*u# del
#a*istado paa 'ol'e las cosas al estado a!teio al ;uicio" Ca$e la acci%! de epetici%!
co!ta el 'e!cedo del ;uicio e! el e'e!to i!dicado a!teio#e!te, o co!ta el ;ue/ que se
de;% so$o!a" A:! #.s, ca$e o$te!e que se i!tepo!*a la i!tecessio o 'eto de u!
#a*istado co!ta los actos de oto e!ca#i!ados al cu#pli#ie!to de la se!te!cia"
7ea#os a(oa cada u!a de las le *is actio!es
8" 2EGIS ACTIO PER SACRA9ENTU9
Es el pocedi#ie!to declaati'o *e!ealA a esta le*is actto se ecue cua!do !o (a) -i;ado
oto pocedi#ie!to paa el asu!to co!to'etido" Dice Ga)o que ,"""ea u!a acci%! *e!ealA
e! e-ecto, cua!do po la le) !o esta$a pe'isto de qu+ #odo se de$<a accio!a, se ecu<a a
este saca#e!tu#, 0D, 5>1"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o B>>
2a le*is actio pe saca#e!tu# es de dos #a!eas& <! e# e i! peso!a# 2a pi#ea, paa
a-i#a el pode de u!a peso!a so$e u!a cosa 0deec(o eal1, ) la se*u!da, paa exi*i
al*o de al*uie! 0deec(o peso!al o de c+dito1"
El pate -a#ilias, #edia!te la le*is actio pe saca#e!tu# i! e# puede (ace 'ale los
deec(os que tie!e so$e las cosas ) peso!as $a;o su potestad" Esta le*is actio le si'e paa
ei'i!dica u!a cosa, ecla#a u!a (ee!cia o (ace 'ale -e!te a teceos su patia potestad
so$e los (i;os, la potestad de la <!a!us so$e la #u;e o la potestad so$e cualquiea
peso!a li$e que est+ so#etida al pate -a#ilias"
2a le*is actio pe saca#e!tu# i! peso!a# pod<a e#please paa (ace 'ale deec(os
peso!ales o de c+dito !acidos, po e;e#plo, de al*:! co!tato 'e$al o de al*:! delito
co#o el o$o"
8"5" 2a le*is actio pe saca#e!tu# i! e# se ta#ita del #odo si*uie!te&
8FF
A#$os liti*a!tes e! pese!cia del #a*istado a-i#a!, sucesi'a#e!te o al #is#o tie#po,
su deec(o so$e la cosa" Esta de$e e!co!tase pese!te o, si ello !o es posi$le,
ee#pla/ada po pate de ella 0u!a te;a de u!a casa, u! te%! de u! -u!do1" 6ace! el *esto
de ape(e!dela ) po!u!cia! las pala$as sole#!es"
Ga)o desci$e as< el pocedi#ie!to&
,Si se accio!a$a i! e#, las cosas #ue$les ) las se#o'ie!tes, que de al*:! #odo pod<a!
se lle'adas o co!ducidas a!te la ;usticia, se 'i!dica$a! de este #odo& aquelN que (ac<a la
'i!dicatio te!<a la 'aita 0-estuca1A lue*o ape(e!d<a la cosa, po e;e#plo, el escla'o, )
dec<a as<&
,Yo di*o que este escla'o es #<o de acuedo co! el deec(o de los qui!tes" Se*:! su causa,
co#o lo (e dic(o, (e aqu< que te (e i#puesto la 'i!dicta,"
,Al #is#o tie#po coloca$a la 'aita so$e el escla'o,"
,Su ad'esaio dec<a ) (ac<a lo #is#o,"
B>D 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
,U!a 'e/ que u!o ) oto (u$iese! (ec(o la 'i!dicado, el peto dec<a&
,De;ad li$e a#$os a este (o#$e,"
,Ellos lo de;a$a! li$e ) aquel que pi#eo (a$<a (ec(o la 'i!dicatio dec<a&
NPido que di*as e! 'itud de qu+ causa (as (ec(o la 'i!dicatioN, ) el oto espo!d<a&
NYo (e ceado el deec(o co#o )o (e i#puesto la 'i!dictaNA e!to!ces, el pi#eo que (a$<a
(ec(o la 'i!dicatio dec<a&
NPuesto que t: (as (ec(o la 'i!dicatio co!ta deec(o, te desa-<o al saca#e!tu# de
qui!ie!tos asesN ) el ad'esaio ta#$i+! dec<a& NY )o a tiN ,"
,2ue*o el peto declaa$a a u!o de los dos poseedoes i!tei!o, o$li*.!dolo a da al
ad'esaio se*uidades 0paedes1 po la cosa ) sus -utos,"
,A su 'e/, el peto eci$<a de a#$as pates otas *aa!t<as 0paedes1 po causa del
saca#e!tu#, )a que el #o!to i$a a paa al tesoo del populus""", 0Ga)o, D, 5E1"
2os dos liti*a!tes de$e! actua po!u!cia!do exacta#e!te las #is#as pala$as ) (acie!do
los #is#os *estos" No le $asta al de#a!dado !e*a" Si el de#a!dado !o act:a e! la -o#a
se=alada, se poduce u!a i! iue cessio ) el #a*istado ad;udica e! el acto la cosa al
de#a!da!te"
Poducida la apuesta de di!eo, que es el saca#e!tu#, el #a*istado ati$u)e a u!a de las
pates, a la que es poseedoa, la posesi%! po'isoia de la cosa liti*iosa 0dico1 ) +sta de$e
da a la ota -iadoes que ase*ue! la estituci%! de la cosa ) sus -utos si piede la apuesta"
Esas so! las se*uidades o paedes que #e!cio!a Ga)o" Si !o puede da esos -iadoes, la
posesi%! po'isoia se da a la ota pate, e! las #is#as co!dicio!es"
Tei!ta d<as despu+s las pates 'uel'e! a!te el #a*istado
paa ele*i ;ue/, ) al d<a su$si*uie!te se pese!ta! a!te +ste"
Re!dida la pue$a el ;ue/ se!te!cia, !o que u!a de las
pates es due=a de la cosa, si!o que el saca#e!tu# de u!a
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o B>B
de ellas es iustu# ) el de la ota i!iustu#" Aqu< te#i!a la #isi%! del ;ue/" Resol'i% el
asu!to e! -o#a i!diecta"
Se*:! las cicu!sta!cias, a!te la se!te!cia del ;ue/ se puede! pese!ta dos situacio!es& si
es declaado iustu# el sacaPY#e!tu# de quie! te!<a la posesi%! po'isoia, +sta se
8FG
ta!s-o#a e! popiedad" @ueda! li$es sus -iadoes ) la ota pate es deudoa del
saca#e!tu# al eaio" El oto caso es el de que sea declaado i!iustu# el saca#e!tu# de
quie! !o te!<a la posesi%! po'isoia" E! este caso el poseedo po'isoio de$e. el
saca#e!tu# al Estado ) de$e. e!te*a la cosa a la ota pate" S< !o lo (ace, i!icia. el
'e!cedo u!a acci%! e;ecuti'a co!ta los -iadoes"
8"8" Respecto de la le *is actio pe saca#e!tu# i! pePso!a#, el pocedi#ie!to es #u)
se#e;a!te al a!teio, si $ie! se tie!e! #e!os !oticias" Desde lue*o, co#ie!/a de #odo
disti!to" Pate po la a-i#aci%! del deec(o de c+dito que tie!e el acto& ,di*o que de$es
pa*a#e tal su#a,, a lo que el de#a!dado espo!de !e*a!do e! se!tido co!*ue!te"
E!to!ces el de#a!da!te lo desa-<a al saca#e!tu#" Si e! la se!te!cia se declaa iustu#
el saca#e!tu# del de#a!da!te ) el de#a!dado !o pa*a de!to de tei!ta d<as, el
de#a!da!te puede pocede e;ecuti'a#e!te #edia!te la #a!as i!iectio, sie#pe que se
tate de u!a su#a de di!eo" Si la o$li*aci%! es ota, pe'ia#e!te (a) que (acela
a'alua e! di!eo, es deci, pocede a la aesti#atio"
>" 2EGIS ACTIO PER IUDICIS ARBITRI7E
POSTU2ATIONE9 O ACCI4N DE 2EY POR PETICI4N
DE IUEZ O ARBITRO
Tie!e lu*a cua!do se tata de di'idi u!a co#u!idad 0actio ;a#iliae eciscu!dae )
co##u!i dnidu!do1 ) paa -i;a desli!des 0actio ;i!iu# e*u!dou#1, e! que !o (a)
popia#e!te co!to'esia i!icial e!te las pates" 2a le) de las ]II Ta$las
B>E 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
la (ace aplica$le, ade#.s, a los c+ditos pocede!tes de u!a stipulatio"
Su ta#itaci%!, que e'ita el saca#e!tu#, co!siste, e! caso de que se ecla#e u! c+dito,
e! la a-i#aci%! de su existe!cia po el de#a!da!te co! i!dicaci%! de su causa ) e! la
!e*aci%! po el de#a!dado" E!to!ces el de#a!da!te pide al #a*istado la desi*!aci%! de
u! ;ue/ o de u! a$ito, que es !o#$ado de i!#ediato"
Si se tata de di'idi co#u!idades o -i;a desli!des, se pide deec(a#e!te la desi*!aci%! del
;ue/ o a$ito"
Es posi$le que la iudicis postulatio se (a)a e#pleado co#o pocedi#ie!to co#ple#e!taio
paa la aesti#atio"
D" 2EGIS ACTIO PER CONDICTIONE9
Es pocedi#ie!to especial que, al i*ual que el a!teio, e'ita el saca#e!tu#"
3ue ceada paa exi*i el cu#pli#ie!to de o$li*acio!es de di!eo ) exte!dida lue*o a toda
o$li*aci%! que tu'iea co#o o$;eto u!a es ceta"
E! la co!dictio, el de#a!da!te a-i#a la existe!cia de su c+dito si! i!dica la causa, e
i!'ita al de#a!dado a !e*a o a eco!oce su a-i#aci%!&
,A-i#o que e! 'itud de la spo!sio t: #e de$es da die/ #il sestecios" Te pido que lo
ad#itas o lo !ie*ues, 0Ga)o, D, 5C a1"
Si el de#a!dado acepta$a ) eco!oc<a la pete!si%! del acto, se poduc<a u!a co!-essio i!
iue, esto es, u!a co!-esi%! e! la -ase i! iue del poceso ) de$<a pa*a" Si !o lo (ac<a, el
acto te!<a las accio!es e;ecuti'as pi*!ois capio!e# ) #a!us i!iectio!e# paa pocede
co!ta la peso!a -<sica del deudo"
Si el de#a!dado !e*a$a la deuda, el pocedi#ie!to se*u<a adela!te, de$ie!do !o#$ase
u! ;ue/ de!to de tei!ta d<as"
8GH
B>C
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o
B" 2EGIS ACTIO PER 9ANUS INIECTIONE9 0po ape(e!si%! -<sica del deudo1
Este ea el pocedi#ie!to e;ecuti'o *e!eal" A di-ee!cia de la #a!us i!iectio, que
-aculta$a al de#a!da!te paa to#a al de#a!dado ) tasladalo -<sica#e!te do!de el
#a*istado paa que co#paeciea, esta #a!us i!iectio tie!e ca.cte ;udicial ) !o exta
;udicial" E! e-ecto, el aceedo pod<a solicita al #a*istado que lo autoi/aa paa (ace
'ale su deec(o e! la peso!a -<sica del deudo, sie#pe que se diea! al*u!os supuestos"
E! todo caso, ea i!dispe!sa$le que pe'ia#e!te el #a*istado autoi/aa la #a!us i!iectio"
Paa i!icia el pocedi#ie!to e;ecuti'o (a) que te!e lo que (o) lla#a#os t<tulo
e;ecuti'o, es deci, u! a!tecede!te que la le) esti#e que !o (a) dudas so$e la existe!cia
del c+dito" Ese a!tecede!te, e! u!a pi#ea +poca, -ue s%lo la se!te!cia que (a$<a puesto
t+#i!o a u! ;uicio declaati'o ) e! la que se ode!a$a el pa*o de u!a su#a de di!eo"
2ue*o au#e!ta la lista de t<tulos e;ecuti'os& las ]II Ta$las co!sidea! co#o tal la
co!-esi%! de u!a deuda de di!eo e! la -ase i! iue" Otas le)es se=ala! otos casos& el
c+dito del -iado que pa*%, co!ta el deudo pi!cipalA el del le*ataio de u!a su#a de
di!eo pe da#!atio!e# 0la #.s coie!te de las -o#as de le*ado1A el c+dito del due=o
de u!a cosa destuida o da=ada po oto, e! 'itud de la le) Aquilia"
Todos estos casos da! lu*a a u!a #a!us i!iectio que se lla#a po iudicato, paa i!dica
que se tata de u! t<tulo que se asi#ila a u!a se!te!cia ;udicial"
6a) otos t<tulos e;ecuti'os e! que !o ;ue*a la -icci%! del po iudicato, co#o el del c+dito
de los (eedeos co!ta u! le*ataio que (a te!ido u!a asi*!aci%! supeio al #.xi#o que
pe#ite la le) 0lex 3uia testa#e!taia, 8HH a"C1, o el caso de quie! pide la estituci%! de
i!teeses usuaios Slex 9acia1" El pocedi#ie!to de la #a!us i!iectio es el si*uie!te&
Ta!scuidos tei!ta d<as desde que se dict% la se!te!cia e! u! ;uicio declaati'o si! que el
deudo (a)a pa*ado, o e!
B>F
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
los otos casosg se*ua#e!te pasados tei!ta d<as desde que la deuda se (ace exi*i$le, el
aceedo lle'a al deudo po la -ue/a a!te el #a*istado" All< po!u!cia la -%#ula de la
#a!us i!iectio ) se apodea de la peso!a del deudo& ,Puesto que (as sido co!de!ado a
pa*a#e die/ #il sestecios ) !o (as pa*ado, po esta causa )o po!*o la #a!o so$e ti e!
u! ;uicio de die/ #il sestecios, 0Ga)o, D, 851" E! esta situaci%! el deudo puede pa*a )
queda li$e o puede (ace i!te'e!i a u! teceo, lla#ado 'i!dex, paa que ocupe su lu*a
e! el pocedi#ie!to ) lo de-ie!da, o !o (ace !i!*u!a de a#$as cosas"
Si i!te'ie!e u! 'i!dex, el deudo queda li$e" El 'i!dex a-i#a que la #a!us i!iectio
i!te!tada po el aceedo co!ta el deudo es i!;usta ) co! esto ta!s-o#a el pocedi#ie!to
e;ecuti'o e! declaati'oA peo si !o puede po$a la i!;usticia, el 'i!dex es co!de!ado a
pa*a el do$le de la su#a de$ida"
Si el deudo, que tie!e po(i$ici%! de de-e!dese a s< #is#o, !o puede popocio!a u!
'i!dex o !o pa*a, el peto po!u!cia la pala$a addico, e!te*a!do la peso!a del deudo al
aceedo" Este lo lle'a a su casa ) lo #a!tie!e e! pisi%! ca*ado de cade!as que !o pese!
#.s de qui!ce li$as" De$e dale u!a li$a de (ai!a al d<a" Todo esto dua!te sese!ta d<as"
U!a 'e/ ta!scuido este pla/o, de$e lle'alo al #ecado tes 'eces co!secuti'as )
8G5
a!u!cia e! alta 'o/ el #o!to del c+dito a 'e si al*uie! quiee pa*a po el deudo" Si !o
pa*a !adie po +l o !o lle*a a u! acuedo co! el aceedo, +ste lo puede #ata o 'e!delo
co#o escla'o ta!sti$eiu#" Si (a) 'aios aceedoes, las ]II Ta$las se=ala! que si ellos
decide! #ata al deudo, puede! di'idise el cuepo del di-u!to si! que i#pote la -alta de
popoci%! e!te los peda/os del cad.'e ) el #o!to de los c+ditos"
9.s tade la #a!us i!iectio se sua'i/% e! dos pu!tos -u!da#e!tales&
a1 2a po(i$ici%! de de-e!dese el #is#o deudo co#ie!/a a desapaece e! los casos de
las le)es 3uia testa#e!taia
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o
B>G
) 9acia, es deci cua!do )a !o se usa la -icci%! po i!di cato ) lue*o se exi*e el #!dex
s%lo e! caso de se!-e!da )
,
E" 2EGIS ACTIO PER PIGNORIS CAPIONE9 0o ape(e!si%! de pe!da1
Cat%! dice e! el li$o pi#eo de sus ,Cuestio!es epistolaes, que ,pi*!oiscapio es pala$a
especial de la le!*ua, de la que se se'<a! paa desi*!a el di!eo que de$<a! eci$i los
soldados de los ti$u!os e!ca*ados de la ca;a #ilita," Este -ue el oi*e! de la expesi%!
pi*!oiscapio"
Esta acci%! de le) co!siste e! que el aceedo !o pa*ado puede ape(e!de u!a cosa
#ue$le del deudo, si! la pese!cia de u! ;ue/, paa o$te!e la ca!celaci%! de su c+dito )
e! los casos que las le'es lo autoi/a!"
2a pi*!oiscapio tie!e lu*a s%lo e! los pocos casos dete#i!ados po la le)A po e;e#plo,
e! los c+ditos de los soUIaPdos co!ta los que de$e! pa*ales sus sueldos ) popocio!ales
el di!eo paia adquii ca$allos ) -oa;e, ) de los pu$l<ca!os co!ta los deudoes de
i#puestos"
2a pi*!oiscapio tie!e u!a caacte<stica eal, a di-ee!cia de la #a!us i!iectio, do!de la
e;ecuci%! es peso!al" El que ape(e!d<a la cosa !o se (ac<a due=o de ella si!o que
co!se'a$a su posesi%! co#o pe!da de pa*o" Si el pa*o !o se e-ectua$a, la pe!da se
destu<a" Ade#.s, la pi*!oiscapio i$a sie!Ppe aco#pa=ada de u!a #ulta co!ta el que !o
cu#pli%"
Se accio!a$a pi*!oiscapio ,u!as 'eces e! 'itud de las costu#$es, otas 'eces e! 'itud
de la le),, dice Ga)o 0I7, 8E1P
I7" PROCEDI9IENTO 3OR9U2ARIO
5 DESAPARECEN 2AS 2EGIS ACTIONES
No existe claidad so$e c%#o se oi*i!% este siste#a pocesal" Al paece, las di-icultades
del pocedi#ie!to de las le*( acue!es dei'adas de su excesi'o itualis#o, co#o ta#$i+!
el (ec(o de que s%lo se aplica$a a ciudada!os o#a!os ) e! la #edida que el poceso
tu'iea lu*a de!to del adio de u!a #illa de la ciudad de Ro#a, -ueo! al*u!as de las
cicu!sta!cias que dete#i!ao! el po*esi'o desapaeci#ie!to de las accio!es de la le)"
Peo, e!to!ces, si el siste#a de Ias le*is actio!es se aplica$a :!ica#e!te a los ciudada!os
o#a!os ) e! el ad<o u$a!o de Ro#a, Lqu+ siste#a ;udicial se aplica$a a los co!-lictos
su*idos e!te pee*i!os, o e!te u! pee*i!o ) u! ciudada!o o, i!cluso, e!te dos
ciudada!os, peo #.s all. de u!a #illa de Ro#aM
8G8
Pecisa#e!te, al espo!de a esas pe*u!tas, todo (ace supo!e que el pocedi#ie!to
-o#ulaio tu'o su oi*e! e! el siste#a que e*<a las elacio!es pocesales e!te aquellos a
quie!es !o se aplica$a! las accio!es de la le)" E! esos casos el poceso e'est<a caactees
especiales&
a1 No se -u!da$a e! accio!es ceadas ) eco!ocidas po le)" El poceso se $asa$a e! el
i#peio del #a*istadoA esto es, !o ea u! iudicia le*iti#a si!o u! i!dicia quae i#peio
BD8 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
co!ti!e!tu" A este pop%sito, dice Ga)o que ,todos los ;uicios so!& o de Nle*<ti#o deec(oN
ui!dicia le*iti#a1 o depe!die!tes del i#peiu# 0i!dicia i#peio co!li!e!tu1, 0D, 5>1"
E! e-ecto, o po'ie!e! de las accio!es de la le) o, e! aquellos casos e! que !o es aplica$le
el LjB c(ile, el ;uicio se $asa e! el i#peio del #a*istado" El cea el deec(o paa pote*e
u!a situaci%! de (ec(o que !o esta$a a#paada po el deec(o ci'il"
$1 9ie!tas e! las le*is actio!es el #a*istado se li#ita$a a dete#i!a si, e! ese caso
co!ceto, poced<a la acci%! solicitada, e! los casos de aplicaci%! del deec(o de *e!tes
el peto ea quie! dete#i!a$a, a su a$itio, si esa situaci%! de (ec(o #eec<a o !o se
a#paada co! u!a acci%!" Po esta ) otas 'e!ta;as, los ciudada!os o#a!os co#e!/ao! a
utili/a ta#$i+! las i!stitucio!es del deec(o de *e!tes" As< !aci% la di-ee!cia e!te
accio!es petoias, oto*adas po el peto o #a*istado, ) accio!es ci'iles, $asadas e! el
deec(o quiitaio o deec(o ci'il o#a!o"
2os ciudada!os o#a!os, al descu$i que utili/a!do accio!es petoias pod<a! e!co!ta
potecci%! a situacio!es de (ec(o que !o se co!te#pla$a! e! el siste#a de accio!es de le),
co#e!/ao! a utili/a el pocedi#ie!to -o#ulaio co! ta!ta -ecue!cia que, po costu#$e,
lo e#plea$a! despu+s au! e! los casos e! que pod<a! (ace uso de las accio!es de le)" Si!
e#$a*o, su*i% u! po$le#a& el siste#a -o#ulaio, $asado e! el i#peio del #a*istado,
te!<a el i!co!'e!ie!te de que !o ea u! ;uicio le*iti#o, -u!dado e! la le), si!o u! ;uicio
$asado e! el i#peio del #a*istado, lo que si*!i-ica$a que si el #a*istado te#i!a$a e!
sus -u!cio!es a!tes de que (u$iese aca$ado el ;uicio, ped<a ta#$i+! su i#peiu# ), e!
co!secue!cia, todo lo que (u$iea a'a!/ado e! el poceso"
A-otu!ada#e!te se dict% u!a le) que taslad% la e-icacia del pocedi#ie!to -o#ulaio, del
i#peio del #a*istado a la
BD>
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o
le), co! lo que el ;uicio se ta!s-o#% de u! iudiciu# i#peio co!ti!e!tu e! u! iudiciu#
le*iti#a, te#i!a!do po desapaece los i!dicia i#peio co!ti!e!tu"
Dua!te al*:! tie#po coexistieo! los pocedi#ie!tos -o#ulaio ) accio!es de la le), peo
la se!cille/ del e#pleo de ,-%#ulas, te#i!% po lle'a al desuso las accio!es de la le)"
8" TRA9ITACI4N DE2 IUICIO
8"5" 3ASE IN IU6E 6ASTA 2A 2ITIS
El ;uicio co#ie!/a cua!do el de#a!da!te o acto po!e e! co!oci#ie!to del de#a!dado la
-%#ula de la acci%! que 'a a deduci e! su co!ta" Esta co#u!icaci%!, exta;udicial, se
lla#a editio actio!is"
8G>
2ue*o tie!e lu*a la i! tus 'ocatio o citaci%! -o#al del de#a!dado, ase*u.!dose de la
co#paece!cia de +ste #edia!te u!a estipulaci%! que esta$lece u!a sa!ci%! e! di!eo paa
el e'e!to de que !o co!cua" Esta pe!a pecu!iaia se lla#a 'adeP#o!iu#"
Si el de#a!dado o eus !o acepta cele$a la estipulaci%!, puede da u! 'i!dex o -iado" Si
au! a esto se !ie*a, el peto da u!a acci%! e! su co!ta paa que pa*ue u!a #ulta" PSi el
de#a!dado se oculta, el peto puede da al de#a!da!te la posesi%! de los $ie!es del eus )
au! pe#itile que los 'e!da
Si $ie! a!te el #a*istado 'i#os que el pocedi#ie!to !o pod<a te!e lu*a si!o e!
pese!cia de a#$as pates, e! esta -ase, a!te el ;ue/, se pe#ite la epese!taci%! ) los
liti*a!tes puede! e!'ia e! su !o#$e a u! co*!ito o a u! pocuato" El co*!ito es el
epese!ta!te desi*!ado sole#!e#e!te a!te el #a*istado ) e! pese!cia de la ota pate" El
pocuato es aquel desi*!ado e! ota -o#a, o es u! e!ca*ado pe#a!e!te de la
ad#i!istaci%! de los !e*ocios del liti*a!te, o so! los tutoes, cuadoes o ad#i!istadoes
de las ciudades" E! todo caP
BDD 9axi#ia!o E./uN/ E*ui*ue!
so, el siste#a de la epese!taci%! es toda'<a i#pe-ecto, )a que los e-ectos del -allo ecae!
e! el epese!ta!te ) de$e! adoptase #edidas especiales paa (acelos lle*a a los
'edadeos i!teesados o espo!sa$les"
E! este pocedi#ie!to, la -ase i! iue se desaolla si! !i!*:! -o#alis#o e! las
expesio!es que los liti*a!tes e#plea!" El acto expo!e sus pete!sio!es ) se=ala cu.l es la
-%#ula que pide" Paa ello, la i!dica e! el edicto que est. puesto ;u!to al ti$u!al del peto
) (acie!do pese!te qu+ #odi-icacio!es solicita que se le (a*a! o, si ese caso !o est.
co!te#plado e! el edicto, pide que se edacte u!a !ue'a -%#ula& +sta es u!a
se*u!da editio actio!is"
El eus puede opta e!te di'esas alte!ati'as& ad#iti de i!#ediato la pete!si%! del acto
) satis-acela o, ad#iti+!dola, !o dale satis-acci%!" Si ad#ite la de#a!da, es u! co!-essus
i! tue" Ota alte!ati'a es !o de-e!dese, !o (ace !ada" 2a tecea posi$ilidad, que se. la
!o#al, co!siste e! opo!ese a las pete!sio!es del acto, se=ala!do sus a/o!es" S%lo e!
este :lti#o caso se e!ta$la u! ;uicio popia#e!te tal"
2a situaci%! del co!-essus i! iue 'a<a, se*:! se tate de u! deec(o de c+dito po u!a
su#a de di!eo o po ota cosa" E! el pi#e caso, la co!-esi%! equi'ale a u!a se!te!cia e!
su co!ta" E! el se*u!do, el pleito co!ti!:a paa a'alua e! di!eo la pestaci%! de$ida" 2o
#is#o sucede si la pestaci%! ecae e! u! deec(o ealA ta#$i+! (a) que (ace u!a
a'aluaci%! pecu!iaia"
a1
Si el de#a!dado !o se de-ie!de o !o cola$oa e! la o*a!i/aci%! del poceso, est. e! la
co!dici%! de i!de-e!sus ) el peto to#a #edidas i!diectas paa o$li*alo a cola$oa" Po
e;e#plo, si se tata de u!a acci%! eal, po!d. al acto e! posesi%! de la cosa"
$1 2o !o#al es que el de#a!dado se de-ie!da" Puede de-e!dese li#it.!dose a !e*a ), e!
co!secue!cia, acepta!do la -%#ula popuesta, o $ie! puede ad#iti las $ases de la
pete!si%! del acto ) ale*a (ec(os que la des'it:a!
BDB
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o
8GD
e! sus e-ectos, es deci, que i#pedi.! que se dicte se!te!cia co!de!atoia e! su co!ta" E!
este caso solicita. que se i!sete e! la -%#ula u!a pate que co!sidee esas ale*acio!es
que, si se pue$a!, (a.! i!e-ica/ el deec(o ecla#ado"
Es posi$le que este ode! del poceso 'a<e po la i!te'e!ci%! de dos *estio!es especiales&
las i!teo*atio!es i! iue ) el ;ua#e!to de-eido"
2as i!teo*atio!es i! iue so! pe*u!tas que (ace el acto al eus a!tes de pla!tea sus
pete!sio!es desti!adas a aclaa situacio!es #.s i#pota!tes" Po e;e#plo, le pod.
pe*u!ta si, e-ecti'a#e!te, es (eedeo de u! deudo su)o ) e! qu+ popoci%!" 2a
espuesta, sea 'edadea o -alsa, li*a al eus& es co!sideada e! su co!ta sie#pe co#o la
'edad"
El ;ua#e!to de-eido, que se lla#a iusiua!du# i! iue delatu# o iusiua!du#
!ecessaiu#, tie!e lu*a cua!do el acto, cae!te de ota pue$a, pide que el eus ;ue si es o
!o deudo" El ;ua#e!to !ecesaio !o tie!e lu*a sie#pe, !o es u!a !o#a *e!eal" Ca$e
s%lo e! dete#i!adas cicu!sta!cias& cua!do se tata de ecla#acio!es de deudas e! di!eo
e#a!adas de !e*ocios de esticto deec(oA c+ditos !acidos de u! pacto de co!stitutu# ) e!
'aias otas" E! estos casos el eus puede ;ua o de-ei el ;ua#e!to, es deci, pedi que
;ue el acto" El eus que se !ie*a a ;ua o a de-ei piede i!#ediata#e!te el pleito" Si es el
acto a quie! se e-iee el ;ua#e!to el que se !ie*a a ;ua, el peto le de!e*a. la acci%! o
co!cede. al eus u!a excepci%! que e!e'e aqu+lla"
Pla!teado el po$le#a que se discute ) )a de acuedo los liti*a!tes so$e sus t+#i!os, se
desi*!a al ;ue/, cu)o !o#$e e!ca$e/a la -%#ula" E!to!ces se pocede a la litis
co!testatio, que a(oa )a !o es la i!'ocaci%! a los testi*os paa que ecuede! ) epita!
a!te el ;ue/ lo sucedido i! iue, co#o e! las le*is actio!es, si!o que es u!a cee#o!ia e! la
que el de#a!da!te e!te*a u!a copia de la -%#ula al de#a!dado o se la dicta, ) el eus la
acepta" Es u! 'edadeo co!tato pocesal"
BDE
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue! Y 8"8" 2A 2ITIS CONTESTATIO
2a litis co!testado es de *a! i#pota!cia" Su pi!cipal e-ecto es que exti!*ue la a!teio
elaci%! ;u<dica que (a$<a e!te las pates ) cea u!a !ue'a& la de ate!ese a lo que
esuel'a el ;ue/" Es el lla#ado e-ecto !o'atoio de la litis co!Ptestatio"
a1 Co!secue!cia de esta exti!ci%! de la elaci%! a!teio es
que !o pod. 'ol'e a liti*ase so$e el #is#o asu!to
e!te las #is#as pates" Este e-ecto se poduce ipso tue,
po el solo #i!isteio de la le) si se tata de u! iudiciu#
le*iti#u#" Si es u! i#peio co!ti!e!tu, el peto oto*a u!a
exceptio ei i! iudiciu# deduc<a a -i! de pe#iti paali/a
u!a !ue'a de#a!da so$e el #is#o asu!to"
$1 Ta#$i+! poduce el e-ecto de -i;a las situacio!es que co#
pe!de el pleito e! el #o#e!to e! que se poduce el
acuedo, ) el de -i;a las Ppates ) el ;ue/ que !o pod.!
se ee#pla/ados si!o e! caso de -alleci#ie!to de al*u!o"
E! este caso se ecui. al peto paa que ca#$ie la
-%#ula sustitu)e!do a u!a pate o ad#itie!do la desi*
!aci%! de u! !ue'o ;ue/"
8GB
c1 Otos e-ectos de la litis co!testatio so!& el (ace la !ue'a
o$li*aci%! e!te las pates ta!s#isi$le a los (eedeos,
au!que la acci%! oi*i!aia !o lo -uea, ) co!'eti p.c
tica#e!te u!a acci%! te#poal e! pepetuaA ade#.s, i!te
u#pe la pescipci%!"
8">" 3ASE APUD IUDICE9
2a etapa apud iudice# co#ie!/a co! la e!te*a de la -%#ula al ;ue/"
2a duaci%! #.xi#a de esta etapa depe!de de si se tata de u! iudiciu# le*iti#u# 0a(oa
lo es el $asado e! la le) o e! el edicto del peto e! cua!to al deec(o de -o!do, e!te
BDC
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o
ciudada!os o#a!os, a!te u! ;ue/ :!ico ciudada!o o#a!o ) e! Ro#a o e! el adio de u!a
#illa1, e! cu)o caso, e! 'itud de la lex Iulia, es de diecioc(o #eses que se cue!ta! desde
la litis co!testatio"
2os otos casos so! de u! iudiciu# i#peio co!ti!e!tu 0si el deec(o de -o!do !o est. e!
la le) o el edictoA si se desaolla -uea de Ro#aA si u! liti*a!te o el ;ue/ es pee*i!oA si se
'a a!te ecupe!toes1A e!to!ces el ;ue/ tie!e s%lo el pla/o que -alta paa que te#i!e el
ca*o del #a*istado" Si !o aca$a el poceso e! los pla/os esta$lecidos, +ste caduca ) los
deec(os del acto se exti!*ue! a co!secue!cia de la litis co!testatio"
2a etapa apud iudice# !o tie!e !i!*u!a -o#alidad" Cada liti*a!te ale*a, casi sie#pe a
ta'+s de u! oato, ) el Iue/ dii*e los de$ates" Este pod. po!u!cia %de!es 'e$ales 0ZNgP
telocutio!es1, e!te las que tie!e especial i#pota!cia su iussu# e! los casos de -%#ulas
a$itaias ) exa#i!a. la pue$a de los (ec(os que pese!te! las pates"
2a pue$a de los (ec(os co!si*!ados e! la de#a!da coespo!de al acto, peo si el
de#a!dado ale*a excepcio!es, a +l le coespo!de. po$alas" E! ese caso, el eus se
co!'iete e! acto"
8"D" 9EDIOS DE PRUEBA
No (a) li#itaci%! e! cua!to a los #edios de pue$a" Estos puede! se de cualquie
!atuale/a" No#al#e!te se.!&
a1 2a co!-esi%! de las pates, ;udicial o exta;udicial" Esta
co!-esi%!, e-ectuada e! la -ase apud iudice#, equi'ale a
u! si#ple #edio de pue$a" No tie!e el #is#o e-ecto que
la co!-esi%! (ec(a e! la etapa i! iue, sal'o que las pa
tes acuede! que se decida el ;uicio po el ;ua#e!to de
u!a de ellas 0iusiua!du# 'olu!taiu#1A
$1 Declaaci%! de testi*os" 2os testi*os se pesa!, !o se cue!
ta!" Si pesa! lo #is#o los testi*os de u!a ) ota pate,
e!to!ces se cue!ta!A
BDF 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
c1 Docu#e!tos, de cualquie !atuale/a u oi*e! ) sie#pe
que sea! aut+!ticosA
d1 I!specci%! peso!al del ;ue/A
e1 Dicta#e! de peitos"
8GE
No existe! !o#as que e*ule! el 'alo de la pue$a e! el se!tido de i!dica qu+ #edio de
pue$a tie!e #.s 'alo" El ;ue/ apecia la pue$a e! la ,-o#a que le pae/ca ) al -i!al -alla,
se*:! el co!'e!ci#ie!to a que (a)a lle*ado"
El ;ue/ puede pedi dict.#e!es a sus asesoesNo a u! ;uisco!sulto, peo !o est. o$li*ado a
se*uilos, sal'o e! u! caso& si el ;uisco!sulto *o/a del ius espo!de!di"
>" E2 3A22O
El ;ue/ dicta. se!te!cia cua!do se (a)a -o#ado u!a opi!i%! ca$al so$e los (ec(os del
poceso" Si !o lle*a a co!'e!ci#ie!to al*u!o, puede !e*ase a dicta se!te!cia ;ua!do que
el asu!to !o le paece clao"
Al -alla, el ;ue/ de$e ate!ese a los t+#i!os de la -%#ula, au!que +stos sea! equi'ocados"
As< de$e. a$sol'e al eus si los (ec(os 'ei-icados !o coi!cide! exacta#e!te co! aquellos
pe'istos e! la -%#ula" Ta#$i+! de$e. a$sol'e si el acto ide!ti-ic% #al la cosa e! la
-%#ula& se e-iee, po e;e#plo, al escla'o Stico e! cicu!sta!cias que e! ealidad se tata
del escla'o Ticio" El de#a!da!te pede. el ;uicio"
E! las accio!es peso!ales que tie!e! po o$;eto u!a ca!tidad de di!eo o u!a cosa
dete#i!ada, si el acto pidi% #.s de lo que se le de$<a, pede. el pleito" El ;ue/ de$e
a$sol'e al eus" Si aco*e la excepci%! del eus !o puede educi la co!de!a a popocio!es
;ustas si!o que te!d. que a$sol'e"
Este excesi'o i*o de la adecuaci%! del -allo a los t+#i!os de la -%#ula tie!e, si!
e#$a*o, al*u!as ate!uacio!es"
I
BDG
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o
As<, po e;e#plo, e! las lla#adas accio!es de $ue!a -e el ;ue/ tie!e li$etad e! la
e*ulaci%! de la co!de!a"
El -allo co!de!atoio de$e ecae sie#pe e! u!a su#a de di!eo" Si se ale*a u! deec(o
eal, (a$. que a'alua lo pedido" Si se de#a!da u!a cosa disti!ta al di!eo, ta#$i+! (a)
que a'aluala"
Dictada la se!te!cia se e!tie!de que el ;ue/ cu#pli% su #isi%! ) de;a de te!e i!;ee!cia e!
el asu!to co!to'etido" Se poduce lo que se lla#a el desasi#ie!to del ti$u!al"
D" E]CEPCI4N DE COSA IUZGADA O REO IUDICATAE
Esta excepci%! se $asa e! u! i!te+s de ode! p:$lico" Cua!do u! poceso (a sido o$;eto de
u!a se!te!cia de-i!iti'a, es !ecesaio que la decisi%! del ;ue/ sea espetada, ) que las pates
cu)a desa'e!e!cia (a sido e*ulada !o pueda! 'ol'e a lle'a el #is#o asu!to a!te la
;usticia" Po ta!to, si $ie! la cosa ;u/*ada !o es la 'edad #is#a, se la tie!e po 'edad"
Se puede de-i!i la cosa ;u/*ada dicie!do que co!siste e! que u! asu!to que (a sido -allado
po el ;ue/ !o puede 'ol'e a discutise a!te u! ti$u!al co!cuie!do cietos equisitos"
Si! e#$a*o, paa que la cosa ;u/*ada pueda i!'ocase ) pe#ita ec(a/a u!a !ue'a
pesecuci%!, es !ecesaio que e! el !ue'o ;uicio que se pete!de la elaci%! ;u<dica sea
id+!tica a la a!teio"
Po ta!to, paa opo!e la excepci%! de cosa ;u/*ada ea !ecesaio&
a1 @ue el o$;eto del !ue'o ;uicio -uea el #is#o o$
;eto del ;uicio )a esuelto" No i#pota que se tate de u!a
8GC
especie o cuepo cieto, de u!a ca!tidad de cosas -u!*i$les o
de u! deec(o eal"
$1 @ue la causa de pedi, la pete!si%! ;u<dica, sea la
#is#a" Si la de#a!da se -u!da so$e la #is#a causa, la excepP
BBH 9ax;#ia!o E./u!/ E*ui*ue!
ci%! de cosa ;u/*ada tie!e lu*a, au!que el de#a!da!te e;ecite u!a acci%! disti!ta" Po
e;e#plo& si el co#pado, despu+s de (a$e i!te!tado la acci%! qua!ti t#!o!s, e;ecita la
acci%! ed(i$< toia co!ta ti 'e!dedo po los #is#os 'icios de la cosa 'e!dida, su acci%!
se. ec(a/ada !c" El de#a!dado le opo!d. la excepci%! de cosa ;u/*ada Peo ocute de
ota #a!ea si el de#a!da!te, despu+s de (a$e pedido u!a acci%! ei'i!dicato<a po u!
-u!do, e;ecita la co!dicin" Su petc!si%! )a !o es la #is#a, pues, lue*o de (a$e o$ado
co#o popietaio, a(oa o$a co#o aceedo ) !o (a), po ta!to, la #is#a causa de pedi
E! esta #ateia, Paulo se=ala u!a i#pota!te di-ee!cia e!te las accio!es i! peso!aa ) las
accio!es i! e#& se puede se aceedo de u!a #is#a cosa e! 'itud de causas di-ee!tesA
peo deducie!do u!a acci%! i! peso!a#, el de#a!dado s%lo (ace 'ale u!a de estas
causas, que *e!eal#e!te est. pecisada e! la de#o!stado" Po e;e#plo, si le es de$ido u!
escla'o e! 'itud de u!a 'e!ta o de u! le*ado, despu+s de (a$e e;ecitado la acci%! e#pti,
puede i!te!ta la acci%! ex testa#e!to si! te#o a la excepci%!, poque cada 'e/ i!'oca
u!a causa especial de su c+dito" Ocue lo co!taio e! las accio!es i! e#, po e;e#plo, e!
la ei 'i!dicado" Cua!do se ecla#a u!a cosa, (a) o$li*aci%! de (ace 'ale todas las
causas que se tie!e! paa se popietaio, ) la -%#ula !o tie!e de#o!stado expesa!do
u!a causa dete#i!ada"
De #a!ea que si el de#a!da!te piede su poceso, !o puede ecla#a ota 'e/ la #is#a
cosa, ale*a!do ota causa que
0l1 Al estudia la co#pa'e!ta se 'ei. que si la cosa co#pada tie!e u! 'icio oculto 0po
e;e#plo, seN co#p% #adea ) esta$a podida1 , el co#pado tie!e dos accio!es co!ta el
'e!dedo& u!a, desti!ada a o$te!e la de'oluci%! mle u!a pate de lo pa*ado, lla#ada actio
qua!ti #i!ots, ) la ota, desti!ada a de;a si! e-ecto el co!tato, estitui la cosa co#pada
al 'e!dedo ) exi*i a +ste la de'oluci%! del pecioA es la lla#ada acci%! ed(i$itoia" El
co#pado puede ele*i e!te a#$as u.l deduce"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o BB5
(u$iea o#itidoA poque esta causa se co!sidea co#pe!dida e! la pi#ea de#a!da"
Acaso al e;ecita la ei 'i!dica t<o tu'iese deec(o a i!dica e! u!a paesciptio la causa
so$e la cual -u!da$a su pete!si%!, lo que le pe#it<a o$a u!a se*u!da 'e/ i!'oca!do
al*u!a ota causa" Peo ta#$i+! es cieto que la excepci%! de cosa ;u/*ada !o le ea
opuesta cua!do (ac<a 'ale u!a !ue'a causa de adquisici%! so$e'e!ida despu+s de la
se!te!cia"
c1 @ue las pates, las peso!as, -uese! ;u<dica#e!te las #is#as
2a cosa ;u/*ada !o es u!a 'edad a$soluta ) el e-ecto de$e queda li#itado a las peso!as
que -ueo! pate e! el poceso" 2a excepci%! de cosa ;u/*ada !o puede se opuesta, sal'o
que el asu!to ecai*a e! las #is#as peso!as, le*al#e!te co!sideadas"
Esta ide!tidad existe !o sola#e!te cua!do se tata de las #is#as peso!as -<sicas, si!o
ta#$i+! de las #is#as peso!as, desde el pu!to de 'ista ;u<dico" Po ta!to, u! (eedeo
8GF
co!ti!:a a la peso!a del di-u!toA el (i;o $a;o potestad ) el ;e-e de -a#ilia !o so! #.s que
u!a #is#a peso!a paa el ius c(ile"
B" RE9EDIOS CONTRA 2A SENTENCIA
6e#os se=alado que e! el odo iudiciou# pi'atou# (a) u!a sola i!sta!cia, s< $ie!
co! dos -ases" A pesa de la :!ica i!sta!cia, ca$e! co!ta la se!te!cia al*u!os
e#edios extaodi!aios o i!diectos, los #is#os que ca$<a! e! el pocedi#ie!to de las
le *is actio!es, peo co! #a)o desaollo& a1 A!te la pete!si%! del 'e!cedo e! el ;uicio
de e;ecuta la se!te!cia ca$e la oposici%! a la actio iudicati, ale*a!do que tal se!te!cia es
!ula" Paa ello pod<a i!'ocase, po e;e#plo, que se dict% co!ta u!a peso!a -allecida o !o
BB8 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
!acida a:!A co!ta u! escla'o o co!ta u! i!capa/ que !o (u$iea sido asistido po su tuto
o cuadoA ta#$i+! la que 'iolaa la autoidad de cosa ;u/*ada, o (u$iea sido dictada e! u!
d<a !e-asto si! co!se!ti#ie!to de a#$os liti*a!tes ) otas causas se#e;a!tes"
Si se ped<a ese ;uicio declaati'o e! que, po la ale*aci%! de !ulidad, (a$<a quedado si!
e-ecto el pocedi#ie!to e;ecuti'o, se ea co!de!ado e! el duplo"
$1 Se pod<a e!e'a o paali/a u!a se!te!cia po #edio de
la estitutio i! i!te*u#, #eca!is#o $asado e! el i#peP
iu# del peto ) que be aplica$a e! aquellos casos co!
te#plados e! el edicto"
Se oto*a$a la i! i!te*u# estitutio co!ta u!a se!te!cia s%lo e! casos *a'es ) #u)
cali-icados" As<, po e;e#plo, cua!do se (u$iea e;ecido pesi%! co!ta el ;ue/ o co!ta
al*u!a de las pates ) cua!do se (u$iea i!cuido e! dolo 0utili/a!do pue$as -alsas o
so$o!a!do al ;ue/1, o cua!do po eo e! que i!cui% u!a pate, !o (i/o u!a de-e!sa
apopiada po desco!oce los #edios de pue$a de que pudo (a$e dispuesto"
2a -acultad de pedi la estitutio i! i!te*u# caduca e! u! a=o, co!tado desde que se dict%
la se!te!cia"
c1 Si la causal i!'ocada ea el so$o!o del ;ue/, ade#.s de la
estitutio i! i!te*u# la pate a-ectada puede e!ta$la u!
co$o de pe;uicios co!ta el popio ;ue/" Paa ello cue!
ta co! la acci%! si iudex lite# sua# -eceit 0si el ;ue/
(ace su)a la litis1" Esta acci%! est. co!te#plada e! el
edicto del peto ) se extie!de, ade#.s del caso de so
$o!o, a cualquiea i!-acci%! de sus de$ees que (a)a
causado pe;uicio a las pates" Ya e! la +poca de Ga)o
se co!sidea$a esta situaci%! co#o u! cuasidelito, -ue!
te de o$li*acio!es"
Desde el pu!to de 'ista pe!al, el ;ue/ 'e!al es casti*ado co! la pe!a de #uete, se*:! la le)
de las ]II Ta$las"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o BB>
d1 A:! ca$e oto e#edio co!ta la se!te!cia& la i!tecessio de u! #a*istado co!ta los
actos de oto #a*istado e!ca#i!ados a la e;ecuci%! de la se!te!cia" Es u! #edio i!diecto
que )a !o 'a co!ta la se!te!cia #is#a !i puede e#please e! elaci%! co! el iudex"
E" EIECUCI4N DE 2A SENTENCIA
8GG
Co!de!ado el eus e! la se!te!cia al pa*o de u!a su#a de di!eo, esa co!de!a ee#pla/a la
o$li*aci%! !acida de la litis co!t+statio ) s%lo se exti!*ui. cua!do se pa*ue"
El de#a!dado, e! este caso el co!de!ado, tie!e tei!ta d<as paa pa*a" Si !o cu#ple, !ace
e! su co!ta la actio ludicati e;ecuti'a, que tie!de a sustitui a la #a!us i!iect<o iudicati" 2a
actio iudicati se e!ta$la co#o cualquiea ota acci%!, peo casi sie#pe te#i!a. e! la -ase
i! iue, co! el eco!oci#ie!to po pate del de#a!dado de la pete!si%! del acto"
Si el eus, e! ca#$io, ale*a que el ;uicio !o (a existido, o que es !ulo, o que pa*%, el
poceso co!ti!:a de$ie!do pe'ia#e!te da caucio!es o *aa!t<as que ase*ue! la e;ecuci%!
de la !ue'a se!te!cia 0satisdatio iudUatu# sol'<1 S< el de#a!dado piede el !ue'o poceso,
se. co!de!ado a pa*a el do$le" El eus que !o opo!e ale*acio!es co!ta la actio iudicati,
de$e pa*a" Si !o lo (ace, pocede la e;ecuci%!"
2a e;ecuci%! puede ecae e! la peso!a del eus, que es e!te*ado al acto paa que se lo
lle'e pisio!eo a su casa" El eus puede li$ease del ape#io peso!al e!te*a!do
'olu!taia#e!te todo su pati#o!io paa que, co! su 'e!ta, se cu$a! sus deudas" Es la
cessio $o!ou#"
El peto co!cede ta#$i+!, paalela#e!te co! la e;ecuci%! e! la peso!a o e! lu*a de +sta,
u!a e;ecuci%! so$e los $ie!es del deudo& es la $o!ou# 'e!ditio, pocedi#ie!to que se
esta$leci% a pati del 55F a" C, apoxi#ada#e!te"
2a e;ecuci%! e! los $ie!es co#ie!/a co! la pi'aci%! del pati#o!io del deudo" El peto
deceta esta pi'aci%! #edia!P
BBD 9axi#ia!o E./uti/ E*ui*ue!
te u!a #issio i! $o!a a -a'o de los aceedoes, paa que sea 'e!dido e! $loque, co#o u!a
u!i'esalidad" Paa tal e-ecto se (ace! a!u!cios que se -i;a! e! el -oo ) que co!stitu)e! la
posc!ptio $o!ou#" Ta#$i+! se !o#$a e!te los aceedoes u! epese!ta!te, el t!a*iste
$o!ou#, e!ca*ado de pactica la 'e!ta"
2a $o!ou# 'e!dido se (ace e! p:$lica su$asta" El co#pado que adquiee el pati#o!io
se o$li*a a pa*a las deudas pi'ile*iadas ' u!a pate de las co#u!es Este co#pado,
$o!ou# e#pto, tie!e la calidad de suceso a t<tulo u!i'esal" Pasa a se popietaio
petoio de los $ie!es ) si el deudo te!<a c+ditos, esos c+ditos pod. a(oa co$alos el
$o!ou# e#pto co! las accio!es que te!<a el deudo"
2a $o!ou# 'e!ditio acaea$a !ota de i!-a#ia paa el deudo" Paa e'itala pod<a ecui
a la $o!ou# cessio, que !o te!<a las #is#as co!secue!cias"
2a $o!ou# 'e!ditio co!cede al deudo el $e!e-icio de co#pete!cia po u! a=o -e!te a
al*:! aceedo, a!teio a la $o!ou# 'e!ditio, peo que !o (a)a paticipado e! el co!cuso
), -e!te a los aceedoes que paticipao! e! el co!cuso, po los saldos i#pa*os"
E! caso de que (a)a (ec(o cessio $o!ou#, el $e!eiicio
de co#pete!cia es pepetuo"
E! cietas opotu!idades, si $ie! escasas, el peto i!toduce 'aiacio!es e! el
pocedi#ie!to de e;ecuci%! so$e los $ie!es, cua!do se tata de i#p:$ees ) de locos&
sustitu)e la $o!ou# 'e!ditio po la distactio $o!ou#, que co!siste e! la 'e!ta de $ie!es
po sepaado, (asta que se cu$a! las deudas Peo #ie!tas esto !o ocua, se lo pi'a del
pati#o!io, que es ad#i!istado po u! cuato" E! estos casos el peto suele li$ea
ta#$i+! a los deudoes de la tac(a de i!-a#ia"
>HH
Au! (a) u!a distactio $o!ou# especial e! -a'o de los deudoes pete!ecie!tes al ode!
se!atoial, e! que !o (a) i!-a#ia !i despo;o del pati#o!io ) e! la que el cuato to#a
sola#e!te $ie!es si!*ulaes paa 'e!delos, (asta cu$i las deudas"
BBB
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o C" PARTES DE 2A 3OR9U2A
2a -%#ula es la ode! escita que eci$e el ;ue/" E! ella se le da pode paa ;u/*a, al
desi*!.selo& Ticio, s+ ;ue/A se le i!dica cu.l es el asu!to co!to'etido ) se le i!dica e! qu+
caso de$e co!de!a ) e! qu+ situaci%! de$e a$sol'e"
A ta'+s de la edacci%! de la -%#ula, que co!tie!e los #edios de ataque pocesal paa
o$te!e la potecci%! de u!a situaci%! ;u<dica, se 'a plas#a!do el siste#a ;u<dico o#a!o"
Esos #edios so! las accio!es ) los #edios de de-e!sa so! las excepcio!es, desti!adas a
e'ita u!a co!de!a"
El peto oto*a accio!es ) excepcio!es !ue'as, popias de u!a sociedad #.s co#plicada
que aquellas cu)as elacio!es esta$a! e*uladas po la le) ) los #oes #aiou#" Ade#.s, el
peto cea, a ta'+s de las accio!es ) excepcio!es, u! +*i#e! i!stitucio!al que lo*a u!a
extaodi!aia pe-ecci%!" 2a -o#ula es el 'e(<culo de esa ceaci%!"
2os ;uisco!sultos estudia! la estuctua de la -%#ula ) o$se'a! e! ella pates pi!cipales,
e! que !o#al#e!te se pla!tea! las accio!es, ) otas accesoias, cu)a -i!alidad es co!te!e
las de-e!sas del eus, que !o se co!te!ta co! !e*a si!o que desea te!e pate acti'a e! el
poceso"
C"5" PARTES PRINCIPA2ES DE 2A 3OR9U2A
Ga)o disti!*ue e!te las lla#adas pates ,odi!aias, ) pates ,extaodi!aias," So!
,odi!aias, aquellas que !osotos, lla#ae#os pi!cipales& ,de#o!statio,, ,i!te!tio,,
,co!de#P!atio, ) ,ad;udicatio, 0Ga)o D, >G1"
2as pates ,extaodi!aias, o accide!tales, que s%lo se a*e*a! a cietas -%#ulas se*:!
cu.l sea el asu!to co!to'etido, so! la ,exceptio, ) Ia ,paesciptio,"
BBE 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
So! pates pi!cipales de la -%#ula&
C"5"5" 2a de#o!stado
2a de-i!e Ga)o co#o ,la pate de la -%#ula i!seta al co#ie!/o paa #osta el o$;eto del
liti*io, 0D, DH1"
7ea#os u! e;e#plo&
,Tiio, s+ ;ue/" Puesto que AA 'e!di% u! escla'o a NN""", o $ie!, ,""" puesto que AA
deposit% u! escla'o e! casa de NN""","
Co#o se puede 'e, es el pesupuesto del cual pate el liti*io"
Es posi$le, si! e#$a*o, que la de#o!stado apae/ca co!-u!dida co! la i!te!tio, se*:! lo
'ee#os e! su opotu!idad"
C"5"8" 2a i!te!tio
Es la pate #.s i#pota!te de la -%#ula" Ga)o la de-i!e co#o aquella ,po la cual el acto
expesa su pete!si%!, 0D, D51"
2a i!te!tio se pese!ta de disti!to #odo, se*:! se dedu/ca u!a acci%! peso!al o u!a
acci%! eal"
>H5
Si se dedu;o u!a acci%! peso!al, desti!ada a pese*ui deec(os peso!ales, co#o se
dii*e! co!ta cieta ) dete#i!ada peso!a, es a ella ) !o a ota a quie! se de#a!da" El
!o#$e del de#a!dado se co!oce co! a!ticipaci%!" Es el deudo" 7ea#os u! e;e#plo&
,"""si apaece po$ado que NN de$e da 5"HHH sestecios a AA""","
Si se dedu;o u!a acci%! eal, e! ca#$io, de las que pesi*ue! deec(os eales, !o i!teesa el
!o#$e del de#a!dado" Es toda la co#u!idad el su;eto pasi'o, todos de$e! espeta el
deec(o del titula" E! co!secue!cia, si u!a peso!a es due=a de u!a cosa ) !o est. e!
posesi%! de ella, al deduci la acci%! ei'i!dicato<a !o le i!teesa el !o#$e de quie! te!*a
la coP
BBC
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o
sa e! sus #a!os" Cualquiea que sea pod. se co!de!ado a pa*a su 'alo e! di!eo" De a(<
que la i!te!tio sea di-ee!te&
,"""si apaece po$ado que el -u!do p%xi#o a la pueta Cape!a es de popiedad de AA,
co!-o#e al deec(o quiitaPio"""," Cualquiea que te!*a el -u!do p%xi#o a la pueta
Cape!a se. o$li*ado a estitui su 'alo e! di!eo" No ol'ide#os que la co!de!a es
sie#pe e! di!eo"
Puede ocui que la i!te!tio !o apae/ca sie#pe ta! claa co#o e! los e;e#plos
popuestos" Es posi$le que el acto pete!da el a#pao de u!a situaci%! que !o est+
co!te#plada e! el ius a'ile" El acto puede solicita potecci%! del peto a u!a situaci%! de
(ec(o" Co!-o#e a estas alte!ati'as, la i!te!tio puede se co!ce$ida e! elaci%! a u!
deec(o o a u! (ec(o"
a1 ,I!te!tio, e! elaci%! a u! deec(o
E! tal caso, la acci%! pesi*ue la potecci%! de u! deec(o a#paado o eco!ocido po el
deec(o ci'il, sea eal o peso!al" 2a i!te!tio se. cieta o i!cieta, se*:! se co!o/ca o !o
a!ticipada#e!te lo que se pide, el #o!to exacto o la cosa pedida"
E;e#plos de i!te!tio i! ius cieta&
,"""si apaece po$ado que NN de$e da a A A #il sestecios""", o $ie!, ,"""si apaece
po$ado que el -u!do p%xi#o a la pueta Cape!a es de popiedad de AA, co!-o#e al
deec(o quiitaio""","
El pi#e e;e#plo es u!a i!te!tio cieta e! elaci%! a u! deec(o peso!al ) el se*u!do, e!
elaci%! a u! deec(o eal, se*:! se 'io"
E;e#plos de i!te!tio i! ius i!cieta&
Tie!e lu*a cua!do sea i!dete#i!ado el o$;eto del ;uicio" Paa e!te!de esta -i*ua
de$e#os co!sidea que a 'eces !o ea -.cil dete#i!a la cua!t<a de la o$li*aci%! del
deudo e! las o$li*acio!es peso!ales" I#a*i!e#os que el deudo se o$li*% a pi!ta u!
cuado ) !o lo (i/o" Se le de#a!da, peo
BBF
9axi#ia!o E./u</ E*ui*ue!
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o
>H8
BBG
a pioi !o se pecisa e! cu.!to pide el acto que se le co!de!e" 6a$. que dete#i!alo"
Esta#os, e!to!ces, -e!te a u!a i!te!tio i! ius i!cieta&
,"""todo lo que po esta causa NN de$e da e! -a'o de AA""",, o $ie!, si se ecue a la
$ue!a -e paa a'alua la o$li*aci%!, la i!te!tio di. ,""" todo lo que po esta causa NN de$a
da e! -a'o de AA, se*:! la $ue!a -e""",
Co#o puede apeciase, es -.cil e!co!ta u!a i!te!tio i!cieta e! elaci%! a u! deec(o
peso!al" Di-<cil esulta, e! ca#$io, (allala -e!te a u! deec(o eal" Desde el #o#e!to
que el deec(o eal ecae so$e u!a cosa, la i!te!tio es cieta" 6a), si! e#$a*o, al*u!os
casos de i!te!tio i!cieta e! elaci%! a u! deec(o eal, que !o es del caso exa#i!a"
$1 ,I!te!tio, e! elaci%! a u! (ec(o
Tie!e lu*a cua!do el acto pide al peto que lo a#pae e! u!a situaci%! de (ec(o poque
se sie!te atopellado"
No (a) edacci%! de i!te!tio si!o que, al co#ie!/o de la -%#ula, despu+s de expuestos los
(ec(os ocuidos, se a*e*a! las pala$as po las cuales se -aculta al ;ue/ paa co!de!a o
a$sol'e&
,Ticio, s+ ;ue/" Si co!sta que AA deposit% e! casa de NN u!a #esa de plata ) +sta !o (a
sido de'uelta po dolo #alo de NN t:, ;ue/, co!de!a a pa*a a AA cua!to 'al*a lo cosa Si
!o co!sta, a$su+l'elo,"
Ya (e#os dic(o que la co!de!a ea sie#pe e! di!eo, au!que se de$iea u!a especie o
cuepo cieto
Co#o se apecia, la pete!si%! de AA se -u!da#e!ta e! el solo (ec(o de (a$e depositado
la #esa, si! que se #e!cio!e deec(o al*u!o"
Natual#e!te que, co! el ta!scuso del tie#po, estas situacio!es de (ec(o -ueo!
a#paadas ) eco!ocidas po el deec(o, ela$o.!dose -%#ulas co! i!te!tio e! elaci%! a
u! deec(o a pati de aquellas situacio!es de (ec(o" 2os (ec(os, cietos (ec(os, -ueo!
pote*idos po el deec(o"
Es posi$le ta#$i+! que la i!te!tio apae/ca co!-u!dida e ide!ti-icada co! la de#o!stado&
,Ticio, s+ ;ue/" Si co!sta que AA deposit% e! casa de NN u!a #esa de plata cu)o asu!to se
liti*a, t:, ;ue/, co!de!a a NN a pa*a a AA todo lo que se*:! la $ue!a -e de$a da o (ace
po este asu!to" Si !o co!sta, a$su+l'elo,"
C"5">" 2a ,co!de#!atio,
Es la cl.usula que i!dica al ;ue/ que co!de!e o a$suel'a, se*:! los supuestos&
,""";ue/, co!de!a a NN e! -a'o de AA si apaece po$adoA si !o apaece po$ado,
a$su+l'elo,"
2a co!de!a se. sie#pe pecu!iaia, e! di!eo" Ga)o lo expesa e! estos t+#i!os&
,E! todas las -%#ulas que tie!e! u!a co!de#!atio +sta se e!cue!ta edactada e! t+#i!os
que i#plica! u!a esti#aci%! pecu!iaia"
,As<, si !osotos ecla#a#os al*:! o$;eto copoal, co#o po e;e#plo u! -u!do, u!
escla'o, u! 'estido 0el oo1, la plata, el ;ue/ !o co!de!a al accio!ado po la cosa #is#a,
co#o se sol<a (ace a!ti*ua#e!te, si!o que esti#ada la cosa,, lo co!de!a po su 'alo
pecu!iaio, 0Ga)o, D, DF1"
>H>
2a co!de#!atio se. cieta o i!cieta, se*:! se i!dique al ;ue/ que co!de!e e! u!a
dete#i!ada su#a de di!eo o se le pida que +l a'al:e e! di!eo la o$li*aci%!& ,""" co!de!a,
;ue/, al do$le del 'alo de la cosa o$ada,, o $ie!, ,""" co!de!a, ;ue/, a cua!to 'al*a la
cosa,"
A 'eces la co!de#!atio i!cieta da al ;ue/ ili#itada -acultad paa el c.lculo pecu!iaio"
E!to!ces se (a$la de co!de#!atio i!-i!ita" Otas 'eces le #aca u! l<#ite, ) !os
e!co!ta#os -e!te a u!a co!de#!atio cu# taxatio!e"
E! los casos e! que el eus *oce del $e!e-icio de co#pete!cia 0co#o el do!a!te al que se le
ecla#a el pa*o de la do!aci%! po#etidaA el socio a quie! se le ecla#a su apote
BEH
9axi#ia!o E./ui/ E*u<*ue!
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o
BE5
u ota o$li*aci%! !acida del co!tato de sociedadA el #aido al que se le pide la estituci%!
de la doteA cualquiea de los c%!)u*es de#a!dado po el oto ), e! -i!, te!ie!do lu*a el
$e!e-icio de co#pete!cia1, la co!de#!atio i!dica. al ;ue/ que co!de!e al de#a!dado s%lo
i! id quod Qacee potest 0e! aquello que pueda el eus1"
2a co!de!a pecu!iaia puede poduci, e! #uc(os casos, u! e-ecti'o da=o al acto
'e!cedo" Paa pocua el cu#pli#ie!to e! especie ) !o e! di!eo, se a*e*a e! la
co!de#!atio la lla#ada cl.usula a$itaia, po la que se i!dica al ;ue/ que co!de!e
sie#pe que !o se (a)a cu#plido la o$li*aci%!, o estituida o ex(i$ida la cosa a i!ti#aci%!
su)a, se*:! se 'e. #.s adela!te, al a!ali/a la cl.usula a$itaia"
6a) al*u!as -%#ulas que !o lle'a! co!de#!atio& aquellas e! que se pesi*ue la
declaaci%! de u!a situaci%! de (ec(o o de deec(oA po e;e#plo, sa$e si al*uie! es
i!*e!uo o li$eto" A las accio!es si! co!de#!atio se les lla#a paeiudicia poque
!o#al#e!te la esoluci%! eca<da e! ellas si'e de $ase paa i!icia oto ;uicio"
A!tes de exa#i!a la ad;udicatio, 'ea#os al*u!as -%#ulas&
Desi*!aci%! del ;ue/ de#o!statio
i!te!tio peso!al co!de#!atio
Ticio, s+ ;ue/"
Puesto que AA 'e!di% u! escla'o
a NN"
Si apaece po$ado que NN de$e da
5"HHH sestecios a AA"
Co!de!a, ;ue/, a NN" e! -a'o de AA po 5"HHH sesteciosA si !o apaece po$ado,
a$su+l'elo"
E! las -%#ulas co! i!te!tio eal apaece! co!-u!didas la i!te!tio co! la de#o!statio,
se*:! se di;o" Ade#.s, ta#poco se #e!cio!a al de#a!dado poque, de queda esta$lecido
>HD
el deec(o eal del acto, co#o se i!dic%, cualquiea que te!*a la cosa se. co!de!ado"
7ea#os u! e;e#plo de -%#ula co! i!te!tio eal& Desi*!aci%! del ;ue/ & Ticio, s+ ;ue/"
i!te!tio eal Si apaece po$ado que el -u!do
p%xi#o a la pueta Cape!a es de popiedad de AA, co!-o#e al deec(o quiitaio,
co!de#!atio
& Co!de!a, ;ue/, a quie! lo posea a pa*a su 'alo a AA" Si !o apaece po$ado a$suel'e"
C"5"D" 2a ,ad;udicatio,
Se e!cue!ta s%lo e! las accio!es di'isoias" Es la cl.usula que oto*a al ;ue/ la "-acultad de
asi*!a a cada co#u!eo cosas que ea! co#u!es"
Ga)o la de-i!e co#o ,la pate de la -%#ula po la cual se pe#ite al ;ue/ que ad;udique
u!a cosa a cualquiea de los liti*a!tes, 0D, D81"
As< ocue cua!do liti*a! dos (eedeos #edia!te la acci%! lla#ada actio -a#iliae
eciscu!dae paa epatise la (ee!cia o disputa! dos co#u!eos #edia!te la actio
co##u!i di'idu!do paa liquida la co#u!idad (a$ida e!te ellos po u! (ec(o disti!to a la
sucesi%! po causa de #uete&
,""" que el ;ue/ ad;udique a Ticio cua!to le coespo!da,"
Co#o se despe!de de lo expuesto, la ad;udicatio s%lo tie!e lu*a cua!do dos o #.s
liti*a!tes desea! epati u!a cosa e! co#:!, !o cua!do u!o de ellos discute o pete!de la
popiedad exclusi'a de la cosa"
A!tes de exa#i!a las pates accesoias de la -%#ula, die#os al*o so$e la cl.usula
a$taia, a la que (ici#os e-ee!cia al a!ali/a la co!de#!atio"
Exceptio
Co!de#!atio
BE8
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue! C"8" 2A C2AUSU2A ARBITRARIA
Al estudia la co!de#!atio 'i#os que la co!de!a ea sie#pe pecu!iaia, au!que el o$;eto
de$ido -uea u!a especie o cuepo cieto& el de#a!da!te a'alua$a la cosa e! di!eo" Pues
$ie!, es e'ide!te que este siste#a !o satis-ace las aspiacio!es del acto que, e! de-i!iti'a,
lo que desea es la cosa #is#a ) !o el di!eo" A solucio!a este po$le#a 'i!o la cl.usula
a$itaia" Se coloca despu+s de la i!te!tio ) se #ateiali/a e! esta expesi%!& ,"""a !o se
que la cosa (a)a sido estituida po #a!dato del ;ue/,"
El #a*istado, #edia!te la cl.usula a$itaia, le pe#ite al ;ue/ !o co!de!a si el
de#a!dado satis-i/o al acto e!te*.!dole la cosa" Co!-o#e a esta i!stucci%!, el ;ue/
co!de!a. al de#a!dado s%lo si !o e!te*% la cosa al acto" Si el eus (a o$edecido, el ;ue/
lo a$suel'e de la co!de!a pecu!iaia"
E! caso de co!de!a pecu!iaia, el a'al:o #edia!te ;ua#e!to que (ace el acto puede se
li#itado po el ;ue/ e! cua!to a su #o!to #.xi#oA
C">" PARTES ACCESORIAS DE 2A 3OR9U2A
So! cl.usulas que se a*e*a!, a petici%! de los liti*a!tes, paa pecisa o li#ita la
pete!si%! del acto o paa eco*e u! #edio de de-e!sa del eus"
So! pates accesoias la exceptio o excepci%! ) la paePsciptio o pe.#$ulo 0pae sciptio
si*!i-ica ,a!tes de lo esciPto,1"
A" 2A E]CEPTIO
>HB
2a exceptio es u!a cl.usula que esti!*e el pode del ;ue/ de co!de!a ) su$odi!a la
co!de!a a u!a se*u!da co!dici%! 0la pi#ea es la pue$a de la pete!si%! del acto1"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o BE>
,Si co!sta que NN de$e pa*a die/ #il sestecios a AA co!de!a, ;ue/, po die/ #il
sestecios, a #e!os que co!ste que se (a co!'e!ido e!te AA ) NN que este di!eo !o se<i
ecla#ado" E! este caso, a$suel'e,"
Es posi$le que el de#a!dado !ie*ue que eci$i% el di!eoA ale*ue que )a pa*% o, co#o e!
el e;e#plo a!teio, ale*ue que (u$o u! pacto de !o pedi" 9edia!te la exceptio se coloca
e! la -%#ula la ale*aci%! del eus, i!tecal.!dose u!a !ue'a cl.usula e!te la i!te!tio ) la
co!de#!atio" Resulta as< que e! la i!te!tio se eco*e la pete!si%! del de#a!da!te ) e! la
exceptio la ale*aci%! que e! su popia de-e!sa (ace el de#a!dado, au! cua!do pueda
eco!oce que est. -u!dada la pete!si%! del acto" As<, cua!do la -%#ula lle*ue ai ;ue/,
+ste, e! el caso popuesto, a!ali/a., po e;e#plo, si es e-ecti'o que NN de$<a a AA die/
#il sesteciosA peo ade#.s de$e co!stata si es 'edad que se cele$% u! pacto de ped%!
de la deuda" De se as<, )a !o se i!stu)e al ;ue/ dici+!dole si#ple#e!te& ,si esulta
po$ado que NN de$e a AA" " " co!de!a, si !o esulta, a$suel'e,, si!o que de$e. deci& ,si
esulta po$ado que NN de$e a AA die/ #il sestecios, co!de!a, excepto si e!te a#$os
co!'i!ieo! el ped%! de la deuda, e! cu)o caso, a$suel'e,"
2a excepci%! ;ue*a, pues, co#o u!a co!dici%! !e*ati'a paa que se podu/ca la co!de!a"
2a -%#ula esta. edactada e! los si*uie!tes t+#i!os& Desi*!aci%! del ;ue/& Ticio, s+
;ue/"
De#o!stado & Puesto que AA e!te*% e! #utuo a NN
die/ #il sestecios,
I!te!tio
Si co!sta que NN de$e da a AA die/
#il sestecios,
A #e!os que se pue$e que e!te
NN ) AA se (a)a pactado que !o se
pedi<a ese di!eo,
Co!de!a, ;ue/, a NN a pa*a a AA die/
#il sestecios" Si !o co!sta, a$su+l'elo"
l<
BED 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
Si el ;ue/ co#pue$a que el pacto de !o pedi existe, a$suel'e al de#a!dado, au! cua!do
co!ti!uaa existie!do el c+dito del acto" Y *acias a la especial caacte<stica de la litis
co!testatio, el de#a!da!te !o pod. 'ol'e a deduci su acci%!" 2a exceptio, e!
co!secue!cia, esult% u! i!stu#e!to #uc(o #.s $e!e-icioso paa (ace 'ale los #edios
de de-e!sa del de#a!dado, que la si#ple de!e*aci%! de la acci%! al acto" Dic(a
de!e*aci%! ea u! e#edio te#poal, e! ca#$io la exceptio pod<a se de-i!iti'a, )a que
-o#a$a pate de la litis co!testatio"
Si! e#$a*o, au! despu+s de (a$e sido ceada la exceptio co#o posi$le pate de la
-%#ula, el peto pod<a decidi !o estuctua la de-e!sa del de#a!dado de ese #odo" Dos
cosas ea! posi$les& o que la ale*aci%! del de#a!dado -uea #u) claa ) -u!dada, e!
>HE
cu)o caso el peto pod<a, co#o a!tes, de!e*a la acci%!A o que, po el co!taio, apaeciea
desde el pi#e #o#e!to i!-u!dada, e! cu)o supuesto de!e*a<a la exceptio" Cua!do la
ale*aci%! del de#a!dado !ecesita se co!-o!tada po el ;ue/, se cistali/a la exceptio co#o
u!a pate de la -%#ula" A estos #edios de de-e!sa cistali/ados e! u!a exceptio se les
de!o#i!a ope exceptio!is, e! oposici%! a los que act:a! ipso tue, si! !ecesidad de
exceptio" Po eso #is#o los #edios li$eatoios del deec(o petoio, po los cuales u!
deudo puede queda li$eado de u!a o$li*aci%!, opea! sie#pe ope exceptio!isA
#ie!tas que los #odos li$eatoios del deec(o ci'il 0co#o el pa*o, po e;e#plo1
opea! sie#pe ipso iue"
5" C2ASES DE E]CEPCIONES
2a disti!ci%! #.s i#pota!te es aquella que sepaa a las excepcio!es i!setas e! -%#ulas
ci'iles co! i!te!tio i! tuscog cepta, de las excepcio!es e! -%#ulas petoias co! i!te!tio
;actu# co!cepta"
I
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!oNk BEB
5"5" E]CEPCIONES INSERTAS EN 3OR9U2AS A7I2ES CON INTENTIO IN
IUS CONCEPTA l
Cua!do el de#a!da!te (ace 'ale u! deT (o eco!ocido po el ius c(ile, su pete!si%! se
plas#a e! u!M i!te!tio i! ius co!cepta" Po e;e#plo, cua!do u! aceedo ecla;b de su
deudo u!a ca!tidad de di!eo que +ste po#eti% e!twd;ale e! 'itud de u! co!tato
'e$al ) sole#!e lla#ado stipulatio, i!tepo!ie!do paa ello la actio cetae ceditae
pecu!iqe te!e#os u!a i!te!tio i! ius co!cepta poque se (a pete!d<b el eco!oci#ie!to de
u! deec(o esta$lecido po el ius c(;t-"
i -
W del pacto, si deudo" Paa Nco!'e!ti, po ue$a la exisP
(u$iea sido
el co!tato
-io co! a#eP
A(oa $ie!, po se la stipulatio u! co!eo de esticto
deec(o, el deudo est. o$li*ado a cu#plilo ebi los #is#os
t+#i!os que se co!'i!o, si! que el ;ue/ pueda co!sidea !i!
*u!a cicu!sta!cia que le pe#ita #odi-ica la espo!sa$ilidad
del deudo" Pues $ie!, si despu+s de la stipulatiLo aceedo )
deudo (u$iee! co!'e!ido que !o se<a exi*i$le U deuda 0pacto
de !o! pete!do1, dic(o pacto (ac<a pe#a!ece ? i!altea$le la
o$li*aci%! !acida de la stipulatio a #e!os que se& eali/aa u!
acto, ta#$i+! ci'il, co! la -ue/a su-icie!te cot.p paa li$a
al deudo& el acto, i*ual#e!te -o#al ) sole#!e9a#ado accepP
tilatio" E! esta -o#a el ;ue/, pese a la existe!bb
!o te!<a lu*a la acceptilatio de$<a co!de!a a
e'italo se i!seta e! la -%#ula la exceptio pac-l
la que se ode!a expesa#e!te al ;ue/ que, si se I
te!cia del pacto, a$suel'a al de#a!dado" Q
2o #is#o sucede e! el caso de que el deucl
>HC
e!*a=ado -audule!ta#e!te, co! dolo al co!ce5
0exceptio dol<1 o (u$iese sido -o/ado a co!ce<N
!a/as *a'es 0exceptio #etus1, etc" ,0
po el dePel deec(o petoio el
dito co!ti!ua$a su$sistie!do" 3ue el deebl petoio el que los dot% de e-icacia li$eatoia,
f! co!ta dLN;Z;leec(o ci'il, e!ca;.!dolos e! las adecuadas excepcio!es ) opc) ,b!do u!a
soluci%! $asada e! la equidad a la soluci%! de Z icto deec(o que i#po!<a el ius ci'ile"
E! todos estos supuestos, los (ec(os ale*Zbi #a!dado ea! i!opea!tes paa el deec(o ci'il
de c+dito co!ti!ua$a su$sistie!do" 3ue el deebi
BEE
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
9a!ual de Deec(o Ro#a!o Deec(o Pocesal Ro#a!o
BEC
Otas 'eces el deec(o petoio utili/a las excepcio!es paa pote*e u!a situaci%! de (ec(o
que el deec(o ci'il !o a#paa, peo el peto esti#a di*!a de potecci%!" 2a de-ie!de de
los ataques que co!ta esa situaci%! pueda! dii*ise, i!cluso po peso!as que ale*ue!
deec(os $asados e! el tus ci'ile"
3e!te a las excepcio!es del *upo a!teio, que posee<a! la -u!ci%! !e*ati'a de sustae al
de#a!dado a u!a se!te!cia co!de!atoia que de$e<a (a$e eca<do so$e +l al te!o del
deec(o ci'il, estas otas excepcio!es cu#ple! la -u!ci%! positi'a de pote*e situacio!es
de (ec(o !o a#paadas po el deec(o ci'il" As< sucede co! la excepci%! de ,cosa 'e!dida
) e!te*ada, Sexceptio ei 'i!ditae et tadita+1 que, e! su pi#ea -u!ci%!, pote*e al
adquie!te de $ue!a -e de u!a cosa #a!cipi que, e! lu*a de (a$e utili/ado la #a!cipado,
(a eali/ado ta! solo u! co!tato de co#pa'e!ta co!se!sual se*uido de la e!te*a de la
cosa 0taditio1" Si el e!a;e!a!te 0que, po !o (a$ese eali/ado la #a!cipado, si*ue sie!do
due=o quiitaio1 le ecla#a la cosa e!a;e!ada #edia!te la acci%! ei'i!dicatoia, el
adquie!te de $ue!a -e 0que, si !o se (a cu#plido el pla/o de usucapi%!, !o es popietaio
quiitaio de ella1, est. pote*ido #edia!te la citada exceptio ei 'i!ditae et tadita+"
Posteio#e!te se extie!de la aplicaci%! de esta exceptio al caso de quie! adquiea la cosa
de u! !o popietaio ) !o la (a)a a:! usucapido cua!do el 'edadeo popietaio se la
ecla#e"
Del #is#o tipo que +sta es la exceptio i#pe!sau# que pote*e al poseedo de u!a cosa
que (a eali/ado e! ella *astos !ecesaios paa su co!se'aci%!, pe#iti+!dole ete!ela e!
su pode cua!do el popietaio se la ecla#e (asta que +ste le i!de#!ice tales *astos" 6a)
otas"
De todas estas excepcio!es que tie!e! po o$;eto coe*i la i*ide/ del deec(o ci'il ) po
las cuales el peto, i!spiado e! la equidad, i!toduce solucio!es que pote*e! i!teeses
di*!os de a#pao ) que ea! iele'a!tes paa el deec(o ci'il, (a) que destaca la
i#pota!cia de la exceptio dol<"
>HF
Po #edio de la exceptio el peto cu#ple ta#$i+! ota #isi%! de *a! i!te+s& popocio!a
sa!ci%! a dete#i!ados actos que, (a$ie!do sido po(i$idos po el deec(o ci'il, !o se
pe'io cu.les se<a! los e-ectos de su co#isi%!" As<, u!a le) Ci!cia 0del 8DH a"C"1 po(i$e
las do!acio!es que exceda! dete#i!ada cua!t<a, peo !o se=ala la sa!ci%! que de$e
i#po!ese cua!do, pese a la po(i$ici%!, se ealice u!a do!aci%! excesi'a" 2a exceptio le
*is Ci!ciae pe#ite al do!a!te de-e!dese de cualquie ecla#aci%! del do!ataio que
exi*iee u!a ca!tidad supeio a la pe#itida po la le)" 6a) otas del #is#o ca.cte,
lla#adas excepcio!es ci'iles, po su co!exi%! co! !o#as del deec(o ci'il"
5"8" E]CEPCIONES INSERTAS EN 3OR9UI AS PRETORIANAS CON INTENT5O
IN 3ACTU9 CONCEPTA
Es -.cil e!te!de que las excepcio!es que se i!sete! e! -%#ulas de oi*e! pua#e!te
petoio, e! cu)a i!te!tio se e-le;a u! (ec(o ) !o u! deec(o a#paado po el ius ci'ile
0-%#ulas i! -actu#1, de$e! dese#pe=a u! papel #u) disti!to al de las excepcio!es que
(asta a(oa (e#os exa#i!ado" Poque, e! e-ecto, e! la exceptio de las -%#ulas i! -actu#
co!ceptae !o se tata de opo!e a u!a ecla#aci%! -u!dada e! el deec(o ci'il u! (ec(o,
paa que +ste caeciea de ele'a!cia, peo que el peto co!sideaa equitati'o 'aloa, si!o
que se tata de opo!e al (ec(o que (u$iea se'ido de $ase paa co!cede la -%#ula
petoia i! -actu#, oto (ec(o que lo !eutali/a al exte#o de pode dete#i!a la
a$soluci%! del de#a!dado" Po e;e#plo, si u!a peso!a es de#a!dada a!te el peto poque
(a$ie!do sido citada a ;uicio !o se pese!t% !i ta#poco dio u! 'i!dex que se (iciea
espo!sa$le po ella, esta acci%! se e-le;a<a e! u!a -%#ula co! i!te!tio i! -actu#
co!ceptae, po#etida po el peto co!ta aquellos que co!ta'i!iea! las e*las edictales
so$e co#paece!cia e! ;uicio" A(oa $ie!, si el de#a!dado po esta acci%! i! -actu# po
-alta de co#paece!cia (u$iese pa*ado la deuda que el acto (u$iea pete!dido ecla#a
cua!do le cit% a!te el #a*istado, -e!te a esa acci%! i! -actu# opo!d<a u!a exceptio
solutio!is, u!a excepci%! de pa*o"
As<, pues, la exceptio e! las -%#ulas i! -actu# co!ceptae !o tie!e u!a -u!ci%! coecti'a
del deec(o ci'il, co#o e! las
BEF 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
i! tus co!ceptae, si!o que tie!de ta! s%lo a pu!tuali/a el (ec(o que si'e de $ase a la
potecci%! petoia, !eutali/.!dolo co! oto (ec(o opuesto"
5">" Busca!do u! cieto paalelis#o co! la disti!ci%! de las accio!es i! tus e i! -actu#
co!ceptae, al*u!os autoes di'ide! ta#$i+! las excepcio!es e!&
a1 Excepcio!es i! ius co!ceptae, que pla!tea! u!a cuesti%!
de deec(o, co#o po e;e#plo, la exceptio pactiA )
$1 Excepcio!es i! -actu# co!ceptae, cua!do se li#ita! a ale
*a dete#i!ados (ec(os, paa los que el peto est. dis
puesto a da potecci%!"
8" OTRA DISTINCI4N C2ASI3ICA 2AS E]CEPCIONES EN CI7I2ES Y
PRETORIANAS
2as ci'iles est.! desti!adas a pote*e !o#as del deec(o ci'il" Po e;e#plo, la exceptio
le*is Ci!ciae"
2as petoia!as tie!e! po o$;eto sua'i/a ) coe*i la aplicaci%! de las !o#as del
deec(o ci'il, o paa a#paa situacio!es de (ec(o pote*idas po el peto" Ya di;i#os al*o
>HG
so$e ellas" Co! el pi#e -i!, po e;e#plo, la exceptio pactiA co! el se*u!do, la exceptio ei
'i!ditae et taditae"
>" E]CEPCIONES PERPETUAS O PERENTORIAS Y E]CEPCIONES
TE9PORA2ES O DI2ATORIAS
So! pee!toias, dice Ga)o 0I7, 5851, ,las que so! pepetuas ) !o se puede! e'ita, co#o
po e;e#plo, la de #iedo, la de dolo #alo, las que tie!e! su oi*e! e! la ta!s*esi%! de u!a
le) o de u! se!adoco!sulto, la de cosa ;u/*ada o deducida e! ;uicio, as< co#o la de pacto de
!o pedi, cua!do e! +ste se
BEG
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o
co!'i!o que !u!ca se ecla#a<a la deuda," As<, pues, las excepcio!es pee!toias puede!
se opuestas e! cualquie #o#e!to e! que el de#a!da!te i!tepo!*a su acci%!, ) co! ellas
se !eutali/a de-i!iti'a#e!te la de#a!da"
So! excepcio!es dilatoias, dice Ga)o 0I7, 5881, ,las que tie!e! u!a 'alide/ te#poal,
co#o po e;e#plo, la del pacto de !o pedi dua!te u! pe<odo de ci!co a=os, pues cua!do
este pla/o se (a)a cu#plido, )a !o puede i!'ocase la excepci%!,"
E! co!secue!cia, si el aceedo que (u$iea co!cetado u! pacto de !o ecla#a la deuda e!
u! pe<odo de ci!co a=os i!tepusiea su acci%! a!tes de ta!scuido este pla/o, el deudo
opo!d<a la exceptio pacti co!'e!ti, co! lo cual la de#a!da queda<a !eutali/ada" El
aceedo e!to!ces, si quiee sal'a*uada sus i!teeses, !o de$e co!ti!ua el liti*io !i da
lu*a a que se ealice la litis co!testatio" Si lo (iciea, los e-ectos de +sta le i#pedi<a!
'ol'e a e;ecita su acci%! e! el tie#po e! que, po (a$ese cu#plido el ,pla/o, Nt<o pod.
opo!+sele tal exceptio" Al aceedo co!'ie!e, pues, espea a!tes de deduci su acci%!" Po"
eso se lla#a! dilatoias estas excepcio!es"
3e!te a este caso t<pico de excepcio!es dilatoias, que o$li*a! al de#a!da!te a i!tepo!e
su acci%! e! tie#po (.$il, apla/.!dola (asta que +ste lle*ue 0po eso desi*!adas dilatoias
,ex te#poe,1, existe! otas e! que el e-ecto que se (ace 'ale -e!te a la de#a!da puede
se su$sa!ado po el acto ) lo*ado esto, i!tepo!e de !ue'o la acci%!A as< sucede co! las
excepcio!es dilatoias 0lla#adas po ello ,ex peso!a,1, e! las que se opo!e a la de#a!da
u!a excepci%! $asada e! la -alta de capacidad paa actua e! ;uicio e! epese!taci%! de
ota peso!a"
D" OTRA C2ASI3ICACI4N DE 2AS E]CEPCIONES
Esta es po$a$le#e!te de oi*e! ;usti!ia!eo, que disti!*ue las excepcio!es i! e# ) las
excepcio!es i! peso!a#"
2as excepcio!es i! e# se puede! opo!e co!ta cualquie de#a!da!te que i!tepo!*a u!a
acci%! dei'ada de dete#i!ada
BCH
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o
BC5
>5H
elaci%! ;u<dicaA po e;e#plo, la exceptio quod #etus causa, que se puede opo!e co!ta el
acto, au! cua!do !o (a)a sido +l quie! (a)a eali/ado las a#e!a/as"
2as excepcio!esP i! peso!a#, po el co!taio, s%lo puede! deducise co!ta la acci%!
i!tepuesta po u!a dete#i!ada peso!a" As< sucede co! la exceptio dol<, que s%lo puede
(acese 'ale co!ta el que pactic% el acto -audule!to o paticip% del e!*a=o, peo !o
especto de cualquiea ota peso!a"
B" 2A PRAESCRTPTIO
2a paesciptio es ota de las pates accesoias de u!a -%#ula" Es u!a cl.usula que -i*ua al
co#ie!/o de ella, despu+s de la de#o!s<atio ) co!siste e! u!a ad'ete!cia al ;ue/ e!
i!te+s del acto o del eus paa que sea co!sideada al dictase la se!te!cia"
Es Ga)o quie! !os da u! e;e#plo de paesciptio esta$lecida e! -a'o del acto cua!do
dice&
,3ecue!te#e!te, e! e-ecto, ocue que e! 'itud de u!a #is#a o$li*aci%! se de$e
satis-ace u!a pestaci%! i!#ediata ) al*u!a -utuaA po e;e#plo, cua!do (u$i+a#os
estipulado el pa*o de u!a cieta ca!tidad de di!eo e! cada a=o o e! cada #es, )a que
te#i!ado cada a=o o cada #es se de$e satis-ace la pestaci%! de dic(a su#a de di!eoA
peo, po supuesto, la o$li*aci%! se e!tie!de co!ta<da paa el -utuo, au!que la pestaci%!,
e! ca#$io, !o sea '.lida e! la actualidad" Si, pues, quee#os ecla#a el o$;eto de la
pestaci%! ) deduci po ello u! ;uicio, peo de;a!do <!te*a la pestaci%! -utua, es
!ecesaio que accio!e#os po #edio de esta paesciptio& ,que el asu!to se accio!e po
aquella su#a cu)o pla/o (a 'e!cido," Si, e! ca#$io, !o utili/.a#os esta paesciptio )"""
deduci#os e! este ;uicio toda la o$li*aci%!, es deci, ta#$i+! la pestaci%! -utua""" !o se
puede eali/a la co!de#!atio !i ta#poco se puede accio!a po ello e! lo sucesi'o, 0Ga)o,
I7, 5>51"
Po e;e#plo, i#a*i!e#os que u!a peso!a se o$li*% a u!a pe!si%! ali#e!ticia #e!sual
dua!te mlie/ a=os" De epe!te de;a de pa*a dua!te tes #eses cua!do (a! ta!scuido
ci!co a=os" El $e!e-iciaio, de !o existi la paesciptio, te!d<a que de#a!da !o s%lo po
los tes #eses atasados si!o po el total de la o$li*aci%!, pues se la co!sidea co#o u!
todo" Po cieto que pede<a el ;uicio, desde el #o#e!to que el de#a!dado !o pod<a se
co!de!ado a pa*a a(oa la pe!si%! coespo!die!te a los p%xi#os ci!co a=os" Si, e!
ca#$io, (ace uso de la paesciptio, co$a :!ica#e!te los tes #eses atasados ) queda e!
li$etad de 'ol'e a de#a!da #.s adela!te, si (a) !ue'os atasos e! el pa*o de -utuas
pe!sio!es"
E! cua!to a la paesciptio e! -a'o del eus, todas teP" #i!ao! po ta!s-o#ase e!
excepcio!es" Si! e#$a*o, la paesciptio que el tie#po (a co!se'ado co! el !o#$e de
pescipci%!, co!siste e! i!stui al ;ue/ paa que -alle sie#pe que !o est+ 'e!cido el pla/o
del acto paa deduci su acci%!"
C" " TtEP2ICATIO, DxP2ICATIO, TEIP2IGATIO
A la excepci%!, el acto puede opo!e u!a eplicatio, a +sta el eus u!a duplicado ) au!
puede el acto a*e*a u!a tiplicatio" Todos estos #edios pocesales co!stitu)e! pates
accesoias de la -%#ula"
B" C2ASI3ICACI4N DE 2AS ACCIONES
>55
2as posi$ilidades que popocio!a el pocedi#ie!to -o
#ulaio so! la cla'e del desaollo ) pe-eccio!a#ie!to del
deec(o o#a!o" Po eso los ;uisco!sultos, al ta$a;a te%i
ca#e!te la #ateia ;u<dica, !o estudiao! los deec(os que
te!<a! los i!di'iduos si!o las accio!es" El deec(o o#a!o apa
ece co!ce$ido, e! la +poca cl.sica, exacta#e!te co#o u! sis
te#a de accio!es" )
BC8
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ute!
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o
BC>
Exa#i!ae#os la clasi-icaci%! de las accio!es" 2a pi!cipal -ue!te .o$e esta #ateia es
Ga)o, co#ple#e!tado po el Copus Iuis" Estas clasi-icacio!es ) sus co!secue!cias las
e!co!tae#os aplicadas a todo el siste#a ;u<dico"
B"5" ACCIONES CI7I2ES Y PRETORIANAS
2as ci'iles se -u!da#e!ta! e! el ius a'ile, e! el deec(o ci'il o#a!o" 2as petoia!as, e!
ca#$io, so! aquellas ceadas po el deec(o (o!oaio o petoia!o"
2as accio!es ci'iles so! casi sie#pe pepetuas ) lle'a! e! la i!te!tio de la -%#ula la
a-i#aci%! de u! deec(o"
2as petoia!as, e! ca#$io, puede! te!e e! la -%#ula u!a i!te!tio i! ius o $ie!, se
co!ce$idas i! ;actu#" E! este :lti#o caso esta.! pote*ie!do u!a situaci%! de (ec(o que,
de co#po$ase, pe#iti.! la co!de!a del de#a!dado" No so! pepetuas si!o que, e!
*e!eal, dua! u! a=o"
2as accio!es petoia!as ad#ite! 'aias clasi-icacio!es& :tiles ) -icticias, i! -actu#, )
accio!es ad;ectitia qualitatis o co! tasposici%! de peso!as"
Se lla#a acci%! :til a la acci%! ci'il que el peto extie!de e! su aplicaci%! a situacio!es !o
co!te#pladas e! el deec(o ci'il"
2a acci%! :til se. -icticia cua!do pesupo!e la existe!cia de u! deec(o, cua!do se -i!*e la
existe!cia de u! deec(o o de u!a calidad ) se pide al ;ue/ que co!de!e al de#a!dado tal
co#o si esa pesu!ci%! o -icci%! -uea u!a ealidad" As<, po e;e#plo, la acci%! Pu$licia!a"
Pesu#e que el poseedo es due=o"
2as accio!es i! -actu# caece! de de#o!stado ) apae!te#e!te ta#poco tie!e! i!te!tio"
El #a*istado se li#ita a se=ala los (ec(os que el ;ue/ de$e. 'ei-ica" Ade#.s, tie!e
co!de#!atio" U! e;e#plo de acci%! i! -actu# es la que se dii*e co!ta el de#a!dado que
!o 'a al ti$u!al" Ta#$i+! so! accio!es i! -actu# las que pote*e! pactos petoios" E!
cietos casos las accio!es i! -actu# pe#ite! al ;ue/ e*ula el #o!to de la co!de!a de
acuedo a la equidad !atual"
>58
2as accio!es ad;ectitia qualitatis o co! tasposici%! de peso!as se caactei/a! poque e! la
i!te!tio apaece u!a peso!a ) e! la co!de#!atio, ota"
7ee#os al*u!as de estas accio!es co! tasposici%! de peso!as&
.1 E! los pocos casos de epese!taci%! que se pe#itieo! e! Ro#a, co#o el de la
epese!taci%! ;udicial, e! la i!te!tio de la -%#ula 'a el !o#$e del titula del deec(o ) e!
la co!de#!atio, el del epese!ta!te"
$1 El que co#p% e! co!;u!to todos los $ie!es del e;ecutado
e! la $o!ou# 'e!ditio puede e#plea co#o :tiles las
accio!es que el e;ecutado te!<a co!ta teceos" De esta
#a!ea, e! la i!te!tio i. el !o#$e del e;ecutado ) e! la
co!de#!atio el del $o!ou# e#pto"
c1 Si u! (i;o de -a#ilia o u! escla'o se o$li*ao! ) se !ie*a!
a pa*a, el" aceedo puede de#a!dalos coloca!do e! la
i!te!tio el !o#$e del (i;o de -a#ilia o del escla'o )
e! la co!de#!atio el !o#$e del pate" As< sucede, po
e;e#plo, co! la acci%! i!stit%ia"
B"8" ACCIONES REA2ES Y PERSONA2ES
Esta es la clasi-icaci%! #.s i#pota!te de las accio!es"
So! accio!es i! e# las que se dii*e! co!ta la cosa si! especto a u!a dete#i!ada
peso!a" So! accio!es i! peso!a# las desti!adas a pedi al*o de al*uie!"
Ga)o de-i!e as< a#$as accio!es&
,Es peso!al la acci%! #edia!te la cual !osotos liti*a#os co!ta al*u!o que est. o$li*ado
-e!te a !osotos e! 'itud de u! co!tato o de u! delito, es deci, cua!do e! la i!te!tio de la
-%#ula i!seta#os las pala$as& al*uie! est. o$li*ado a da, (ace o cu#pli u!a
pestaci%!,"
,2a acci%! es eal cua!do a-i#a#os e! la i!te!tio de la -%#ula que u!a cosa copoal es
!uesta o $ie! que u! cieto
BCD
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
deec(o !os pete!ece, po e;e#plo, el deec(o de usa u!a cosa o de usu-uctuala o de
pasa, solo o co! *a!ado, o de (ace pasa a*ua, o de ele'a !uesto edi-icio, o de #ia
so$e el -u!do de otoA o $ie!, po el co!taio, cua!do es el ad'esaio a quie! pete!ece la
acci%! !e*atoia, 0I7, 8, >"1"
2as accio!es di'isoias !o so! eales !i peso!ales" E! las I!stitucio!es de Iusti!ia!o se les
lla#a #ixtas"
E! las -ue!tes cl.sicas, Ga)o ) Ulpia!o, se ide!ti-ica! acci%! eal co! 'i!dicatio ) acci%!
peso!al co! co!dictio" Peo esto !o es total#e!te exacto, especial#e!te e! lo elati'o a la
ide!tidad de accio!es peso!ales co! co!dictio!es, )a que +stas co!stitu)e! s%lo u!a
especie de accio!es peso!ales& la co!dictio, que es la taducci%! e! acci%! de la le*is actio
pe co!dictio!e#, tie!e u!a -%#ula cu)o co!te!ido es sola#e!te u! dai opotee
0o$li*aci%! de da1 de u!a su#a de di!eo o de u!a cosa cieta" 9.s tade ta#$i+! se
extie!de la co!dictio a u!a especial -u!ci%! de esta$lece u! equili$io pati#o!ial
tu$ado, e'ita!do el e!iqueci#ie!to si! causaA as< te!e#os co#o e;e#plo la co!dictio si!e
causa, la co!dictio o$ causa datou#, la co!dictio -uti'a ) otos casos"
>5>
E! la i!te!tio de la -%#ula de u!a acci%! eal !o apaece el !o#$e del eus, co#o se di;o
a!teio#e!te, si!o la a-i#aci%! del deec(o del actoA e! la i!te!tio de u!a acci%!
peso!al apaece! a#$os !o#$es"
2as accio!es eales tie!e! al*u!os e-ectos disti!tos de las peso!ales&
a1 E! la acci%! eal, el eus que se !ie*a a cola$oa
e! el pocedi#ie!to es pi'ado de la posesi%! de la cosa
disputadaA e! i*ual caso e! la acci%! peso!al el eus su-e u!a
e;ecuci%! i!#ediata so$e todo su pati#o!ioA
$1 El eus de u!a acci%! eal de$e sie#pe da *a
a!t<a de que cu#pli. la se!te!cia 0satisdatio iudicatu# sol'i1A
el de u!a acci%! peso!al !o est. o$li*ado a dala, sal'o casos
excepcio!ales"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o BCB
B">" ACCIONES REIPERSECUTORIAS, PENA2ES Y 9I]TAS
Esta clasi-icaci%! ta#$i+! la pla!tea Ga)o, quie! dice&
,Actua#os paa o$te!e sola#e!te u!a cosa, o $ie! s%lo u!a pe!a, o $ie! lo u!o ) lo oto,
0D, E1"
Acci%! eipesecutoia es aquella que ecae so$e u!a pestaci%!A co#pe!de ta!to las
accio!es peso!ales co#o las eales, cu)a causa es ci'il, e#plea!do esta pala$a e! se!tido
#ode!o, co#o opuesta a pe!al" 2a pala$a ,cosa, e! el p.a-o de Ga)o est. to#ada e! el
a#plio se!tido de ,lo pedido,"
Acci%! pe!al es la que po'ie!e de u! delito pi'ado, -ue!te de o$li*acio!es e! el deec(o
o#a!o 0(uto, i!;uia, api=a ) da=o1 ) tie!de a o$te!e la pe!a pecu!iaia esta$lecida e!
$e!e-icio de la '<cti#a"
6a) i#pota!tes di-ee!cias e!te las accio!es eipesePcutoias ) las pe!ales&
a1 2as eipesecutoias so! ta!s#isi$les co!ta los
(eedeos, las pe!ales ;a#.s" A 'eces, de u! #is#o (ec(o !a
ce! accio!es eipesecutoias ) pe!ales" E!to!ces se apecia
#u) claa#e!te la di-ee!cia a!otada& po e;e#plo, el (uto da
lu*a a la acci%! ei'i!dicato<a que pasa co!ta los (eedeos
del lad%!, ) a la acci%! pe!al del duplo, que caduca co! la
#uete del lad%!A
$1 Co!ta u! escla'o o u! (i;o de -a#ilia, e! *e!e
al, !o ca$e e!ta$la accio!es eipesecutoias, peo s< pe!ales"
E! este :lti#o caso, el due=o o el pate -a#ilias pa*a. la pe!a
o a$a!do!a. el escla'o o el (i;o a la '<cti#a del delito paa
que se 'e!*ue o se apo'ec(e de su ta$a;o" Estas accio!es se
lla#a! !oxales& e! su -%#ula se #e!cio!a e! la i!te!tio al
escla'o o al (i;o de -a#ilia ) e! la co!de#!atio, se*:! se (a
'isto, al due=o o al pate -a#ilias, ad'iti+!dose que !o de$e
. se co!de!ado si a$a!do!a al escla'o o al (i;o e! #a!os de
la '<cti#aA
BCE 9axi#<a!o E./ui/ E*ui*ue!
>5D
c1 2as accio!es eipesecutoias tie!e! u! su;eto pasi'o plual, es deci, e! las que so!
'aios los que de$e! la pestaci%!, se exti!*ue! po el cu#pli#ie!to co#pleto que (a*a
cualquiea de los o$li*adosA las accio!es pe!ales !o se exti!*ue! del #is#o #odo ) se
puede co$a toda la pe!a a cada u!o de los espo!sa$lesA
d1 Cua!do u! i!di'iduo dispo!e de 'aias accio!es eipesecutoias de$e esco*e u!aA e!
ca#$io, si dispo!e de 'aias pe!ales puede e!ta$lalas todas"
Dice Ga)o que so! #ixtas las accio!es que tie!e! e! s< #is#as los caactees de
eipesecutoias ) de pe!ales eu!idos" Po e;e#plo, la acci%! po el duplo co!ta el que se
opo!e a la e;ecuci%! de u!a se!te!cia ) piede el pleito"
Otas accio!es #ixtas so! las di'isoias& la actio -a#iliae eciscu!dae, la actio co##u!i
di'idu!do ) la -i!iu# e*u!Pdou#"
2a pi#ea pesi*ue Ia di'isi%! de u!a (eeditasA la se*u!da, la patici%! de u!a cosa
co#:! e!te 'aias peso!as ) la tecea, u!a deli#itaci%! de desli!des"
No so! eales !i peso!ales poque !o pete!de! el eco!oci#ie!to de u! deec(o eal !i
peso!al" Pete!de! que, eco!ocida la calidad de (eedeo de u!a peso!a o su calidad de
copopietaio, se o$te!*a el -i! se=alado"
So! e! pate eales ) e! pate peso!ales" E! pate eales poque pete!de! que cietos
$ie!es, pe-ecta#e!te esta$lecidos, se ati$u)a! a cietas peso!as"
So! e! pate peso!ales poque, al #is#o tie#po, pete!de! el epato popocio!al de los
-utos, de los *astos (ec(os e! la cosa, etc"
Peo las accio!es #ixtas !o so! tales sola#e!te e! elaci%! a Qas accio!es eales )
peso!ales" Ta#$i+! so! #ixtas especto de la clasi-icaci%! de accio!es e! eipesecutoias
) pe!aPIes, co#o se expes% a!teio#e!te"
9a!ual de De"c(o Ro#a!o" Deec(o
v ACCI4N,,
a-ectada diec
!te pH5P ,5 (ec(o quebod, 5 <L!R ,R a-ectada diecP
Accio!es pi'adas so! aquellas #PAt
peso!a pe;udicada po u! (ec(o PUede e!taUk
e b-bdSucacSS L-" PPo e! cietos ale/a del (ec(o que Ia #oti'a pHPuIaesc ate!dida (
#tuP
p:$licos" Pe$e! se pese*u-dos 6- b b de,
u! pe!io e! di!eo C2OA Qb YN y we!eaIc k
jo de esta especie" Casi sie#pe seNb de!U!de u!
acada al i!-acto" p-e Sea u!a Pate de la #ulta
kkkfY -iSTS **f fLf jjkY b el deec(o *a#ita! co#o Ota acci%! b<` 7U b ,o#$e" Se
$e!+-ica al de#a!da!te" Si 8te I Tb que se
de U Utik
d-ec(o Petoio& dRVosa#ebe altea sepulc(i 'io(ti,
Cjjb el deec(o a esa #u ta Te b d
" So! accio!e, populaes bo d
t
las acao!es de al$o coupto el edicto expues<o al pu$lico la ,ta el que 'icMIa u!P
bIa
>5B
C
(eeP
culpa$leP
fSTRICTO
BCF 9axi#ia!o E./uti/ E*ui*ue!
ae!da#ie!to, sociedad ) #a!dato1 te!<a! u!a de#o!statio i!dica!do el co!tato de que
se tata ) e! la i!te!tio, co!-u!dida e! la co!de#!atio, se dispo!<a que el ;ue/ co!de!aa a
lo que -uea ;usto, de acuedo co! la $ue!a -e" E! oposici%! a estas accio!es, las de#.s se
de!o#i!a! ,de esticto deec(o," 6a) *a!des di-ee!cias e!te las accio!es de esticto
deec(o ) las de $ue!a -e&
Ia E! las pi#eas, el ;ue/ est. li#itado e! su acti'idad po la o$li*aci%! de la co!*ue!cia
a$soluta e!te la -%#ula ) la se!te!ciaA e! las se*u!das le ca$e, e! ca#$io, u!a *a!
a#plitud" Se cita co#o e;e#plo el caso de la actio e#pti, e#a!ada del co!tato de
co#pa'e!ta, po la cual el co#pado !o s%lo puede pedi la e!te*a de la cosa, si!o que
ta#$i+! el sa!ea#ie!to de la e'icci%! o de los 'icios ocultos de la cosaA
8a E! las accio!es de esticto deec(o, que supo!e! u!a elaci%! ;u<dica si#ple, !o ca$e la
co#pe!saci%!A e! ca#$io e! las accio!es de $ue!a -e, que pote*e! elacio!es ;u<dicas
co#ple;as, s< ca$eA
>a E! las accio!es de esticto deec(o el ;ue/ exa#i!a el asu!to s%lo -o#al#e!te, e!
ca#$io e! las de $ue!a -e de$e i!'esti*a a -o!do la actitud de las pates, e*ula!do su -allo
de acuedo co! la equidad ) la (o!estidad de los !e*ocios"
Paa pode e!e'a u!a acci%! de esticto deec(o cua!do el acto (a pocedido
-audule!ta#e!te e! el acto ;u<dico que da $ase a la acci%!, es i!dispe!sa$le i!copoa a
la -%#ula la excepci%! de doloA e! las de $ue!a -e !o es !ecesaio, pues se esti#a que el
;ue/ !o pod. acepta u!a actuaci%! des(o!esta& se lle*a a deci que e! ellas la excepci%!
de dolo 'a i#pl<cita"
Co! el tie#po se -ueo! i!copoa!do !ue'os casos a las accio!es de $ue!a -e, (asta que
lle*% a se la e*la *e!eal, queda!do las accio!es de esticto deec(o co#o la excepci%!"
BCG
9a!ual de Deec(o Ro#a!o Detec(o Pocesal Ro#a!o B"E" ACCIONES
ARBITRARIAS
2la#a#os accio!es a$itaias a aquellas e! cu)a -%#ula la co!de#!atio lle'a la cl.usula
a$itaia Po e;e#plo, , " a !o se que la cosa (a)a sido estituida po #a!dato del ;ue/,"
Es poco lo que a*e*ae#os so$e esta cl.usula, )a tatada e! oto lu*a"
Su -i!alidad es ate#pea los i!co!'e!ie!tes que e! #uc(os casos pese!ta paa el acto
'e!cedo la co!de!a pecu!iaia del pocedi#ie!to odi!aio )a que el eus, al pa*a el
di!eo le*iti#a su t<tulo so$e la cosa de la que aqu+l se 'e pi'ado de-i!iti'a#e!te"
E! pese!cia de la cl.usula a$itaia el ;ue/, u!a 'e/ co#po$ada la i!te!tio, co!#i!a al
eus a la estituci%! o al cu#pli#ie!to 'olu!taio" No puede, si! e#$a*o, o$li*alo a ello
po la -ue/a, peo coie!te#e!te $asta. la i!ti#aci%!, pues al eus le co!'e!d. acatala
)a que si lo (ace as<, se dicta. se!te!cia a$solutoia" De este #odo se li$a. ta#$i+! de la
i!-a#ia si se tata de u!a co!de!a de la actio dol<, de la co!de!a al cuaduplo de la actio #e
>5E
tus ) e! todo caso de la a'aluaci%! eali/ada po el acto po ;ua#e!to, que se. #u)
ele'ada ) que coespo!de a!te la !e*ati'a del eus a cu#pli la pestaci%! e! especie"
2a cl.usula a$itaia !o -ue *e!eal paa todas las -%#ulas& (a) testi#o!ios de su
i!clusi%! e! las que co!te!<a! las accio!es eales co#o la ei'i!dicatio, (eed?otis, petitio,
puP$(cia!a, se'ia!a, quasi se'ia!a, co!-essoia, 'i!dicatio usuP-uctus, e*ato!a ) e!
al*u!as accio!es peso!ales, as< e! las ad ex(i$e!du#, aquae plu'ias ace!dae, e! las
!oxales co#o 'i#os a!tes, e! las que e#a!a! de los i!tedictos estitutoios cua!do el
poseedo se !ie*a a acata la ode! del #a*istado, e! la actio dol< ) e! la actio quod #etus
causa, e!te otas" Todas estas accio!es, e! co!secue!cia, puede! se cal"-icadas de
a$itaias"
BFH
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
E" ANa2ISIS, DE A2GUNAS ACCIONES& REI7INDICATOROA, PUB2ICIANA,
PAU2IANA Y DE DO2O
E"5" ACTIO REI7INDICATIO E"5"5" Co!cepto
2a acci%! ei'i!dicatoia puede de-i!ise co#o aquella que tie!e el due=o de u!a cosa
si!*ula de que !o est. e! posesi%!, paa que el poseedo de ella sea co!de!ado a
estitu<sela"
Es la acci%! i! e# #.s i#pota!te" Pote*e el deec(o #.s co#pleto que u!a peso!a
puede te!e so$e u!a cosa& el de popiedad o do#i!io"
El popietaio puede (acela 'ale co!ta cualquie peso!a que lo (a)a despose<do e
i!cluso co!ta otas peso!as, co#o 'ee#os e! se*uida"
E"5"8" E;ecicio
S%lo se aplica a cosas paticulaes" No se puede ei'i!dica u!a u!i'esalidad" As<, po
e;e#plo, quie! ecla#a u!a (ee!cia de$e (acelo a ta'+s de la acci%! de petici%! de
(ee!cia ) !o de la actio ei'i!dicado"
Puede deducise !o s%lo co!ta el actual poseedo, si!o ta#$i+! co!ta el que dolosa#e!te
de;% de posee ) co!ta el poseedo -icticio"
Co!ta el actual poseedo, si! que i#pote a qu+ t<tulo te!*a la cosa" Puede se ae!dataio
o co#odataio o a cualquie oto t<tulo" Sie#pe pocede. co!ta el actual poseedo"
Co!ta el que dolosa#e!te de;% de posee ta#$i+! ca$e" El o$;eto de pe#iti su e;ecicio
co!ta el que co! dolo de;% de posee, -ue e'ita que u! poseedo descu$ieto o pese*uido
pudiea li$ease li#it.!dose a a$a!do!a la cosa o e!te*.!dola a u! teceo"
Co!ta el poseedo -icticio ta#$i+! es pocede!te" Es poseedo -icticio el que se (ace pasa
po poseedo si! selo paP
9a!ual de Deec(o Ro#a!o Deec(o Pocesal Ro#a!o BF5
a des'ia la ate!ci%! del acto (acia +l, e!cu$ie!do al 'edadeo poseedo a -i! de que
e'e!tual#e!te adquiea el do#i!io po usucapi%!"
E"5">" Pue$a
Paa que poceda la ad<o cni!dicatio, el de#a!da!te de$e po$a que es due=o de la cosa
el d<a de la litis co!testatio" No i#pota lo que ocua despu+s" As< po e;e#plo, si despu+s
de la litis el de#a!dado adquii% el do#i!io de la cosa, de todos #odos tiu!-a. el
de#a!da!te" El ;ue/ #ia el #o#e!to de la litis paa esol'e"
>5C
El po$le#a se le pod<a pese!ta al de#a!da!te al te!e que po$a que ea due=o el d<a de
la litis poque (a$<a adquiido la cosa e! al*:! #o#e!to de quie! ea, a su 'e/, el
'edadeo due=o" Esta pue$a, que se (a$<a podido polo!*a (asta el i!-i!ito, se e'it% al
esta$lecese la usucapi%! co#o #odo de adquii el do#i!io" E! esta -o#a, el de#a!da!te
po$a$a que al d<a de la litis co!testatio (a$<a ta!scuido el tie#po !ecesaio paa se
due=o po usupaci%!, cu#pli+!dose los de#.s equisitos le*ales" Esto $asta$a paa
e'itale po$a que (a$<a adquiido el do#i!io de quie! ea el 'edadeo due=o"
E"5"D" E-ectos
Si la actio ei'i!dicatio pospea, el ;ue/ ode!a. al de#a!dado estitui !o s%lo la cosa
si!o ta#$i+! los -utos" Respecto de estos :lti#os se si*ue! los si*uie!tes pi!cipios&
5M A!tes de la litis co!testatio& dua!te el deec(o cl.sico, el poseedo de $ue!a -e co!se'a
los -utos peci$idos ) co!su#idos a!tes de la litis co!testatio" A pati de Iusti!ia!o, s%lo
co!se'a los co!su#idos"
El poseedo de #ala -e de$e espo!de de los -utos pe!die!tes, peci$idos ) co!su#idos
a!tes de la litis co!testatio""
BF8
9axi#ia!o E./u</ E*ui*ue!
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o
BF>
8R Despu+s de la litis co!testado& ta!to el poseedo de $ue!a -e co#o el de #ala -e
espo!de! de los -utos pe!die!tes, peci$idos ) co!su#idos"
E! lo que se e-iee a las #e;oas i!toducidas a la cosa po el poseedo, depe!de. de si
+ste es poseedo de $ue!a o de #ala -e paa esta$lece qu+ #e;oas de$e i!de#!i/ale al
due=o de la cosa"
E"5"B" 9e;oas
2as #e;oas que u!a peso!a puede i!toduci e! u!a cosa, so! de tes clasesA !ecesaias,
:tiles ) 'oluptuaias"
So! #e;oas !ecesaias aquellas i!dispe!sa$les paa el #a!te!i#ie!to de la cosa" As<, po
e;e#plo, es, #e;oa !ecesaia la epaaci%! del tec(o de u!a casa o el ee#pla/o de la ueda
#ala de u! cao"
So! #e;oas :tiles aquellas que co!ti$u)e! a au#e!ta el 'alo de la cosa" As<, po
e;e#plo, ceca u! -u!do"
So! #e;oas 'oluptuaias aquellas que, si! se !ecesaias !i :tiles, ado!a! la cosa o
#e;oa! su calidad ) au#e!ta! su 'alo" As<, po e;e#plo, al-o#$a u!a casa o (acele u!a
pisci!a"
El que e-ect:a #e;oas e! cosa a;e!a, !o sie#pe de$e se i!de#!i/ado po todas ellas" 2a
e*la *e!eal es que, especto de aquellas po las que !o coespo!de i!de#!i/aci%!, el que
las i!todu;o puede etialas sie#pe que !o se podu/ca deti#e!to de la cosa" As<, el que
(i/o u!a pisci!a ) puso cuados e! u!a casa, pod. etia sola#e!te los cuados"
>5F
7ol'ie!do a la actio ei'i!dicado, el poseedo de $ue!a -e, de#a!dado ) 'e!cido, tie!e
deec(o a que se le ee#$olse! las #e;oas !ecesaias ) :tiles i!toducidas e! la cosa" El de
#ala -e s%lo tie!e deec(o a se i!de#!i/ado po las #e;oas !ecesaias" E! *e!eal,
sie#pe pocede i!de#!i/a las #e;oas !ecesaias poque el popietaio de la cosa ta#$i+!
(a$<a te!ido que eali/alas"
Es i#pota!te ecoda que el ;ue/, a!tes de co!de!alo 0pecu!iaia#e!te1, 'ei-ica. si el
de#a!dado cu#pli% la pestaci%! ecla#ada po el acto" Si la (a cu#plido, lo a$suel'e" E!
caso co!taio, lo co!de!a e! di!eo"
E"8" ACCI4N PUB2ICIANA E"8"5" A!tecede!tes ) co!cepto
El popietaio quiitaio te!<a la ei'i!dicatio paa ecupea la posesi%! de la cosa si la
ped<a"
El popietaio $o!itaio, e! ca#$io, que esta$a e! '<as de adquii el do#i!io po usucapi%!
poque el que pete!di% ta!s-e<selo !o ea el due=o de la cosa, si ped<a la posesi%! !o
te!<a c%#o ecupeala" Se (ac<a i!dispe!sa$le cea u!a acci%! que pe#itiea e;ecela a
u! poseedo e! '<as de usucapi co! la #is#a e-icacia que la ei'i!dicato<a paa el
popietaio" 3ue as< co#o el peto P:$lico o Pu$licio ce% la acci%! Pu$licia!a, que se
-u!da e! la -icci%! de la usucapi%! cu#plida"
Pode#os de-i!i la acci%! Pu$licia!a co#o la que tie!e el poseedo despose<do que est. e!
'<as de adquii po usucapi%!, paa ecupea la cosa de #a!os de quie! est+" Es la
ei'i!dicatio -icticia"
E"8"8" E;ecicio
2a acci%! Pu$licia!a puede! e;ecela&
a1 El popietaio $o!itaio" Al estudia las di'esas clases de popiedades que existieo! e!
Ro#a dua!te u!a +poca, exa#i!ae#os e! detalle qu+ ea la popiedad $o!itaia" Po el
#o#e!to, di*a#os sola#e!te que si u! ciudada!o o#a!o pete!d<a e!a;e!a cietas cosas
0#a!cipi1 si! e#plea al*u!o de los #odos exi*idos po el deec(o ci'il paa ta!s-ei el
do#i!io de esas cosas 0#a!cipatio o i! tue cessio1, ese ciudada!o se*u<a sie!do due=o de
la cosa" Su co!tapate !o adP
BFD
9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
qui<a el do#i!io quiitaio" No se (ac<a due=o si!o que te!<a la cosa ,i! $o!is,, e!te sus
$ie!es, peo si! se popietaio" As<, el e!a;e!a!te, que co!ti!ua$a sie!do popietaio, pod<a
pete!de ecupea la cosa #edia!te la ei'i!dicatio" Paa i#pedi que tiu!-aa se pe#iti%
al popietaio $o!itaio utili/a los i!tedictos posesoios ), si ped<a la posesi%! de la cosa,
ecupeala #edia!te esta acci%! ei'i!dicatoia -icticia, que ea la acci%! Pu$licia!a" No
pospea$a, si! e#$a*o, co!ta el 'edadeo due=o"
$1 El poseedo a quie! (i/o tadici%! de u!a cosa u!a peso!a que !o ea popietaia,
sie#pe que (a)a te!ido ;usto t<tulo ) $ue!a -e"
Despu+s pudieo! deduci la acci%! Pu$licia!a otas peso!as"
E"8">" Requisitos paa e;ecela
2a acci%! Pu$licia!a puede e;ecela todo poseedo, sie#pe que (a)a estado e! '<as de
adquii po usucapi%!" Paa ello se equiee&
a1 Iusto t<tulo ) $ue!a -e De$e tatase de u! t<tulo tas
laticio de do#i!io co#o la co#pa'e!ta, po e;e#plo" Es
>5G
to es, de u! t<tulo que sea apto paa ta!s-ei el do#i!io"
No lo es el ae!da#ie!to !i el dep%sito !i el co#odato"
El ae!dataio, depositaio o co#odataio ;a#.s pod.!
lle*a a adquii po usucapi%!" S<, e! ca#$io, el co#pa
do o el do!ataio"
$1 Cosa suscepti$le de se adquiida po usucapi%!" No po
cede especto de las cosas o$adas" El lad%! !o pod.
;a#.s (acese due=o de la cosa po usucapi%!" Au!que
la cosa sea suscepti$le de se adquiida po usucapi%!, !o
est. de $ue!a -e"
c1 El de#a!da!te de$e (a$e pose<do la cosa al #e!os u!
i!sta!te siquiea"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o BFB
E"8"D" E-ectos
Co#o la acci%! Pu$licia!a ea u!a ei'i!dicatio -icticia, la co!de!a ta#$i+! ea
pecu!iaia"
Pod<a ocui, si! e#$a*o, que au! cua!do *a!aa el de#a!da!te, tu'iese el de#a!dado
#e;o t<tulo paa quedase co! la cosa" De a(< que sea !ecesaio (ace al*u!as disti!cio!es
pe'ias&
Pi#ea, si el de#a!dado ea due=o de la cosa" E! este caso el de#a!da!te !ada o$te!<a
co! su acci%! Pu$licia!a" El de#a!dado le opo!d. co#o excepci%! su calidad de
popietaio de la cosa"
E! el deec(o cl.sico !o ocu<a lo #is#o cua!do la luc(a ea e!te el que te!<a la cosa i!
$o!is 0popietaio $o!itaio1 ) el popietaio quiitaio"
2a situaci%! ea +sta& el popietaio de u!a cosa #a!cipi (ac<a tadici%! de la cosa ) lue*o
tata$a de ecupeala" Si lo co!se*u<a ) el que eci$i% la cosa po tadici%! deduc<a la
acci%! Pu$licia!a paa ecupeala, el oto pod<a opo!ele la excepci%! de do#i!io" Si!
e#$a*o, el de#a!da!te eplica<a co! la ei 'i!ditae et taditae si (u$o co#pa'e!ta o co!
u!a +plica de dolo si (u$o do!aci%! u oto t<tulo"
Ba;o Iusti!ia!o desapaece la popiedad $o!itaia"
Se*u!da alte!ati'a, si el de#a!dado ea poseedo de #ala -e" E! este caso, po cieto que
el de#a!da!te tiu!-a. co! la acci%! Pu$licia!a"
Tecea alte!ati'a, si a#$os est.! e! '<as de adquii po usucapi%!&
a1 Si el co!-licto es e!te u! poseedo de $ue!a -e ) u! po
pietaio $o!itaio que eci$i% la cosa po tadici%!, +ste
tiu!-a. sie#pe, sea de#a!da!te o de#a!dado"
$1 Si el co!-licto es e!te dos poseedoes de $ue!a -e si! que
!i!*u!o de los dos sea due=o, tiu!-a. el que eci$i% la
cosa po tadici%!"
Si a#$os eci$ieo! la cosa de di-ee!tes peso!as, 'e!ce. el actual poseedo"
BFE 9axi#ia!o E./ui/ E*ui*ue!
E">" PACCI4N PAU2IANA Y RE7OCATORIA
>8H
Si $ie! esta acci%! se estudia. co! #a)o dete!i#ie!to al exa#i!a el delito esta$lecido
po el peto, lla#ado -aus ceditou#, e!te las 3ue!tes de las O$li*acio!es, dae#os
a(oa al*u!as !ocio!es -u!da#e!tales"
E">"5" Co!cepto
Puede de-i!ise la acci%! Paulia!a o e'ocatoia co#o aquella que tie!e! los aceedoes
paa pedi que se e'oque! los actos ;u<dicos eali/ados po el deudo e! deti#e!to de su
pati#o!io ) e! pe;uicio de los aceedoes"
Si'e paa pedi la !ulidad de ,la 'e!ta de sus $ie!es que (a*a el deudo, a #u) $a;o
pecio, pe;udica!do co! ello a sus aceedoes"
E">"8" Requisitos de e;ecicio
5R Pocede co!ta cualquie acto del deudo que si*!i-ique u!a dis#i!uci%! de su
pati#o!io" As<, po e;e#plo, pod<a! los aceedoes #edia!te la acci%! Paulia!a pedi la
!ulidad de u! acto ;u<dico del deudo que si*!i-icaa e#isi%! de u!a deuda o u!a
e!a;e!aci%!" No pocede, e! ca#$io, especto de aquellos actos del deudo que !o est+!
desti!ados a au#e!ta su pati#o!io, co#o el epudio de u!a (ee!cia o le*ado"
8R El acto de$e (a$e sido eali/ado e! -aude de los aceedoes" E! co!secue!cia se
equiee&
a1 @ue (a)a (a$ido pe;uicio" Esto de$e. po$alo el acee
do que e#plea la acci%! Paulia!aA
$1 @ue el deudo (a)a te!ido co!cie!cia del pe;uicio del
acto ;u<dico que eali/a" No ea i!dispe!sa$le que tu'ie
se la i!te!ci%! de pe;udica a los aceedoes" Basta que
tu'iea co!cie!cia del pe;uicio que pudiea poduciseA
BFC
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o
c1 @ue esa co!cie!cia (a)a existido el d<a que eali/% el acto" El ;ue/ ate!de. a esc
#o#e!to paa esol'e la suete del de#a!dado"
>R Pocede !o s%lo co!ta el deudo $i!o co!ta cualquie teceo que (a)a apo'ec(ado del
acto"
Si los teceos adquiieo! a t<tulo o!eoso 0#edia!te u!a co#pa'e!ta, po e;e#plo1, se.!
deotados s%lo si esta$a! de #ala -e" Si adquiieo! a t<tulo *atuito 0eci$ieo! e!
do!aci%! u! $ie! del deudo, po e;e#plo1, pede.! sie#pe"
DR 2a acci%! Paulia!a s%lo pod<a! e!ta$lala los aceedoes a!teioes al acto -audule!to,
!o los que adquiieo! esta calidad despu+s del acto ;u<dico que se tata de i!'alida"
E">">" E-ectos
2a acci%! Paulia!a es u!a acci%! a$itaia" E! co!secue!cia, a!tes de po!u!cia su
se!te!cia des-a'oa$le es posi$le que el de#a!dado 'uel'a las cosas al estado a!teio )
de;e si! e-ecto el acto que se pide a!ula" E! tal caso, el ;ue/ a$sol'e." Si el de#a!dado !o
a!ul% el acto, la se!te!cia se. sie#pe pecu!iaia"
E"D" ACCI4N DE DO2O
E"D"5" Co!cepto
Es u!a acci%! peso!al, i! -actu# ) a$itaia po la cual la '<cti#a del dolo puede o$te!e
u!a epaaci%!"
E"D"8" Requisitos de e;ecicio
>85
S%lo la co!cede el peto si !o existe oto ecuso paa o$te!e epaaci%! al pe;uicio
su-ido" E! co!secue!cia, se !ie*a&
a1 Al que tie!e u!a acci%! ci'il o petoia!a paa se i!de#
!i/ado" N As<, po e;e#plo, !o se co!cede al aceedo o
deudo que -ue lesio!ado po dolo e! u! co!tato de $ue
!a -e" Ta#poco e! u! co!tato de stipulatio e! que se
esta$leci% la cl.usula doliA
$1 Al que tie!e u! i!tedicto paa de-e!deseA
c1 Al que puede o$te!e epaaci%! #edia!te la i! i!te*u#
estitutio" No se. posi$le o$te!e dic(a epaaci%!, po
e;e#plo, si la cosa se destu)%"
E"D">" E-ectos
Si pospea$a la acci%! de dolo, el ;ue/ co!de!a$a al de#a!dado a epo!e las cosas al
estado a!teio" Si se i!du;o dolosa#e!te a u!a peso!a a co#pa u! $ie!, el 'e!dedo se.
o$li*ado a ecupea el do#i!io de ese $ie! estitu)e!do el 'alo eci$ido e i!de#!i/a!do"
Si el de#a!dado o$edece, el ;ue/ a$suel'e e! la se!te!cia" E! caso co!taio, co!de!a al
de#a!dado e! di!eo"
C" 9EDIDAS DE PROTECCI4N E]TRA IUDICIA2
Ade#.s del pocedi#ie!to -o#ulaio popia#e!te tal, los petoes, e! 'itud de su
i#peio, desaolla! u!a seie de #edios co#ple#e!taios de potecci%! de situacio!es
;u<dicas que )a (a$<a! apu!tado, co#o 'i#os, e! la +poca de las le*is actio!es ) que, al
i*ual que las accio!es, so! o-ecidos e! el edicto"
Estos pocedi#ie!tos co#ple#e!taios so! las stipulatio!es paetoiae, las estitutio!es i!
i!te*u#, los i!tedicta, la $oP!out! possessio ) las #issio!es i! possessio!e#" Ellos
tie!e! u!a extaodi!aia tasce!de!cia e! el po*eso del siste#a ;u<dico"
C 5 ESTIPU2ACIONES PRETORIAS
So! co!tatos 'e$ales, stipulatio!es, que el peto ode!a a las pates que cele$e!" Po
e;e#plo, paa el caso e! que u! edi-icio a#e!ace ui!a co! ies*o de u!a casa 'eci!a, el
peto i!set% e! el edicto la stipulatio lla#ada de .a#!u# i!-ectu# 0da=o a#e!a/a!te1A
po la cual el popietaio de ese i!#ue$le de$e po#ete al 'eci!o i!de#!i/ale todos los
da=os que pueda causale la ui!a del edi-icio" Pe'ali+!dose de lo dispuesto e! el edNcto, el
'eci!o exi*i. al due=o de la casa que a#e!a/a ui!a, que cele$e la stipulatioA el peto lo
casti*a po!ie!do al 'eci!o e! posesi%! de la casa"
Al*u!as estipulacio!es petoias i!cide! e! la #ac(a de u! ;uicio, so! pocesales )
-acilita! u!a co#paece!cia o ase*ua! el cu#pli#ie!to de la se!te!cia o co!ta u!a
tu$aci%! -utuaA as<, po e;e#plo, el ;ue/ que co!oce de u!a acci%! de ei'i!dicaci%! de
u!a se'idu#$e puede exi*i al eus que estipule que !o #olesta. e! lo sucesi'o el
e;ecicio de ese deec(o"
A!te la !e*ati'a de pesta la stipulatio, el peto tie!e 'aios #edios coeciti'os o u!a
#issio i! possessio!e#, co#o 'i#os e! la cautio da#!i i!-ectiA o la aplicaci%! de u!a
#ultaA o la de!e*aci%! de acci%! al deso$edie!teA o, po -i!, la co!cesi%! de u!a acci%!
-icticia, e! la que se da co#o eali/ada la stipulatio"
>88
6u$o tes clases de estipulacio!es& las eali/adas li$e#e!te po las patesA las ;udiciales,
ode!adas eali/a po el ;ue/ paa ase*ua el cu#pli#ie!to del -allo ) las estipulacio!es
petoias, ode!adas eali/a po el peto paa pote*e situacio!es de (ec(o que esti#a
di*!as de a#pao"
C 8" RESTITUTIONES IN INTEGRU9
2a estitutio i! i!te*u# es u!a decisi%! que adopta el peto, e! los casos pe'istos e! el
edictu#, e! el se!tido de co!sidea !o eali/ado u! acto que, au!que pe-ecta#e!te '.lido
a!te el ius c(ile, esulta<a co!taio a la equidad" Su o$;eto es 'ol'e. las pates a la
situaci%! a!teio"
Po e;e#plo, si u! co!tato (a sido cele$ado o$li*a!do a u!a pate a co!'e!i po la
'iole!cia, el peto ode!a que se lo te!*a co#o !o cele$adoA e! el caso de u!a ado*atio
0adopci%! de u! pate -a#ilias1, e! que se exti!*ue! las o$li*acio!es del ado*ado, el
peto ode!a que ese acto se te!*a po !o eali/ado e! elaci%! co! u!a deuda co!ta<da
po el ado*ado co! a!teioidadA e! el caso de u!a se!te!cia dictada e! -o#a i!;usta
poque !o se co!side% u!a excepci%! pee!toia que el eus pudo (a$e pese!tado,
ta#$i+! ca$e, co#o se 'io, u!a i! i!te*u# estitutio"
El peto, co! co!oci#ie!to de causa, co!cede e! u! deceto la estitutio o e!'<a el asu!to,
#edia!te u!a -%#ula, al ;ue/ paa que apecie la pue$a" Este ;uicio se lla#a iudiciu#
esci!de!s" A #e!udo, paa lo*a la e;ecuci%! de la estitutio co!cedida, el i!teesado
de$e., $asado e! ella, i!icia u! ;uicio odi!aio, ode!ado e! u!a -%#ula -icticia,
lla#ado iudiciu# escissoiu# o, e! su caso, utili/a. la estitutio co#o exceptio e! el
;uicio e! que se le de#a!de el cu#pli#ie!to de u!a o$li*aci%! cu)a causa (i/o desapaece
la estitutio"
E! el pe<odo postcl.sico, al desapaece el pocedi#ie!to odi!aio, las estitutio!es i!
i!te*u# de;a! de se u! auxilio excepcio!al co!cedido po el peto, ) lle*a! a co!sidea
u! deec(o que asiste al peticio!aio& u! $e!e-iciu# estitutio!isA es el a!tecede!te del
siste#a de las !ulidades"
C">" INTERDICTOS
2os i!tedictos so! %de!es dadas po el peto a -i! de a#paa u!a situaci%! que se esti#a
;usta e! el supuesto de que sea! 'edadeos los (ec(os pla!teados po el solicita!te" El
pocedi#ie!to i!tedictal se puede eali/a au! e! d<as !o (.$iles paa los ;uicios"
El #a*istado, te!ie!do a!te +l al solicita!te ) a aquel co!ta quie! se pide el i!tedicto,
pe'io estudio de la cuesti%! 0causa co*!ita1, da la ode! de ex(i$i u!a cosa o u!a peso!a,
de estitui u!a cosa o po(<$e eali/a al*u!os actos" De estas posi$ilidades su*e la
clasi-icaci%! de los i!tedictos&
C">"5" Ex(i$itoios, po e;e#plo, cua!do se ode!a a al*uie! que ex(i$a u! testa#e!to si
lo tie!eA
C">"8" Restitutoios, po e;e#plo, cua!do el peto dice ,si (as ae$atado po la -ue/a
u!a cosa que el solicita!te pose<a, de'u+l'esela,A
C">">" Po(i$itoios, po e;e#plo, cua!do el peto dice ,puesto que el solicita!te posee
u!a cosa, si! 'iole!cia !i cla!desti!idad ) !o la (a eci$ido de ti e! pecaio, te
po(i$o que lo #olestes e! su posesi%!,"
2a ode! del peto es co!dicio!al, co#o se ad'iete e! los e;e#plos a!teioes& co!tie!e el
supuesto de (ec(o que se le (a pla!teado po el peticio!aio ) que +l (a exa#i!ado
su#aia#e!te" Si tal supuesto es 'edadeo, lo !o#al es que el que eci$e la ode! la acateA
si as< lo (ace, te#i!a el asu!to" A +ste se le lla#a popia#e!te pocedi#ie!to i!tedictal"
>8>
Si !o la acata se pla!tea u! pocedi#ie!to lla#ado ex i!tedicto, que es u! pocedi#ie!to
odi!aio ) de$e se*uise, po lo ta!to, e! las -ases i! iue ) apud #dice#" Paa +l (a) dos
'<as de ta#itaci%!&
a1 7e spo!sio!e#, e! que las pates (ace! u!a apuesta so$e si el eus (a de;ado de
acata la ode! del peto le*<ti #a#e!te o !oA )
$1 Pe -o#ula# a$itaia#, :til s%lo a!te los I!tedictos ex(i$itoios )
estitutoios" E! ella se solicita e! el acto la desi*!aci%! del ;ue/ ) se extie!de la
-%#ula que da a aqu+l la potestad de apecia los (ec(os ), a!tes de dicta se!te!cia, si
+sta 'a a se co!de!atoia, ode!a al eus el cu#pli#ie!to e! especie 0cl.usula
a$itaia1 ) si se !ie*a, co!de!a e! la su#a que ;ue el acto"
El siste#a de los i!tedictos es el que o*a!i/a la i!stituci%! de laPposesi%!" Al estudia esta
'ee#os detallada#e!te aquellos que la pote*e!"
C"D" BONORU9 POSSESSIO
2a $o!ou# possessio puede de-i!ise co#o la ati$uci%! de la posesi%! po'isoia de los
$ie!es de u!a (ee!cia que (ace el #a*istado a quie! apaece co#o el (eedeo #.s
po$a$le" Si oto pue$a lue*o #e;o deec(o a la (ee!cia, el $o!ou# possesso es
despose<do de los $ie!es"
9.s tade, utili/a!do este siste#a, el peto o-ece e! el edicto la $o!ou# possessio a
peso!as disti!tas de aquellas co!sideadas (eedeos po el deec(o quiitaio ) de esta
#a!ea e-o#a el +*i#e! de sucesi%! po causa de #uete ) po'ee al $o!ou#
possesso, -e!te a los (eedeos ci'iles, de #edios de potecci%! adecuados"
C"B" 9ISSIONES IN POSSESSIONE9
Es la ati$uci%! que el peto (ace de la posesi%! de $ie!es o de u! pati#o!io
pete!ecie!tes a ota peso!a" Se (a$la de #issio i! e# cua!do se tata de cosas
dete#i!adas ) de #issio i! $o!a si se tata de todo u! pati#o!io"
E! cietos casos la #issio i! possessio!e# es u!a #edida desti!ada a co!se'a los $ie!es
e! espea de u! e'e!to -utuo que decidi. su desti!o" As<, e! la #issio i! possessio!e#
'e!tis !o#i!e, co!cedida a la #u;e e#$aa/ada so$e los $ie!es (eeditaios que toca<a!
al que est. po !ace, o e! la #issio i! possessio!e# -uiosi !o#i!e, que se co!cede al
cuado del loco de $ie!es (eeditaios que coespo!de! a +ste ) que es t<pica#e!te
po'isoia, pues si el loco sa!a, pod. acepta o epudia la (ee!cia, ) si #uee si! (a$e
ecupeado la a/%!, se esti#a que !o (a sido lla#ado a la sucesi%!"
Otas 'eces co!stitu)e u!a sa!ci%! i#puesta a quie! !o (a acatado u!a ode!" Po e;e#plo,
al due=o de u! edi-icio que a#e!a/a ui!a que se (a !e*ado a cele$a la stipulatio, e! que
se co#po#ete a i!de#!i/a al 'eci!o los pe;uicios e'e!tuales" E! este caso el peto po!e
al 'eci!o e! posesi%! de la casa"
2a #issio i! possessio!e# de todo u! pati#o!io se poduce e! 'aias opotu!idades
pocesales que (e#os 'isto" Po e;e#plo, e! el pocedi#ie!to e;ecuti'o de u!a se!te!cia"
7" PROCEDI9IENTO E]TRAORDINARIO
l"
ANTECEDENTES GENERA2ES
>8D
El pocedi#ie!to extaodi!aio se caactei/% po su ta#itaci%! e! u!a sola etapa de!to
de la pi#ea i!sta!cia ) po la existe!cia de dos i!sta!cias" Ade#.s, el ;ue/ !o es )a
desi*!ado po las pates, si!o u! -u!cio!aio del Estado"
2a co*!itio extaodi!e# tu'o lu*a dua!te el Alto I#peio co! ca.cte excepcio!al,
paalela#e!te al pocedi#ie!to odi!aio" Po :lti#o, lo sustitu)% e! el Ba;o I#peio" Ya
e! la +poca de Dioclecia!o !o se pactica el pocedi#ie!to -o#ulaio" 2as -%#ulas, si!
e#$a*o, se si*uieo! utili/a!do po u! tie#po e! la co*!itio extaodi!e# co#o expesi%!
de las accio!es ) excepcio!es deducidas, (asta que los e#peadoes Co!sta!cio )
Co!sta!te las a$olieo! e! el a=o >D8" Peo -uea de la supesi%! de las dos etapas i! iue )
apud i!dice# del pocedi#e!to odi!aio, la #.s #acada di-ee!cia de co!cepto que la
co*!itio extaodi!e# tie!e co! aqu+l es que +sta epese!ta la idea del e;ecicio de la
;uisdicci%!, e! su totalidad, co#o u!a -u!ci%! del Estado, #ie!tas que e! el odi!aio el
Estado i!te'ie!e paa o*a!i/a el poceso a ta'+s del #a*istado, peo el -o!do del pleito
se ta#ita ) se se!te!cia a!te u! ;ue/, ciudada!o que es u! 'edadeo a$ito desi*!ado po
las pates"
8" TRA9ITACI4N
2a i! ius 'ocatio de;a de se u!a *esti%! que de$e eali/a el acto" Pasa a ta!s-o#ase e!
u!a !oti-icaci%! ) citaci%! a!te el ti$u!al eali/ada po u! o-icial de ;usticia, el executo"
Este po!e e! co!oci#ie!to del de#a!dado el li$elo que el acto (a depositado a!te el
ti$u!al ) e! el que se co!tie!e! su pete!si%! ) los -u!da#e!tos e! que la apo)a& el eus
de$e espo!de co! u! 6$ellus co!tudictio!is e! que expesa su 'olu!tad de co!testa las
pete!sio!es del de#a!da!te" E! se*uida tie!e el eus u! pla/o de die/ d<as, que Iusti!ia!o
ele'% a 'ei!te, paa co#paece a!te el ti$u!al" Ta!to el acto co#o el eus de$e! pesta
cauci%! de que co#paece.! ) se*ui.! el ;uicio" Es la cautio iudicio sisti"
A(oa ca$e ple!a#e!te el pocedi#ie!to e! e$eld<a" El acto tie!e u! pla/o de dos #eses
paa eali/a la litis co!tesPtatio" Si (a! ta!scuido esos dos #eses ) die/ d<as #.s si! que
lo 'ei-ique, es co!de!ado a pa*a al eus todos los *astos e! que (u$iea i!cuido" Peo el
eus puede (ace cita al acto e$elde tes 'eces co!secuti'as, sepaadas po pe<odos de
tei!ta d<as ) si (a ta!scuido u! a=o si! que co#pae/ca, se ta#ita el ;uicio, que es
-allado so$e las co!clusio!es pese!tadas po el eus" 2o #is#o ocue si el eus !o
co#paece despu+s de la litis co!testatio" Si el eus !o co#paece e! lo a$soluto, se lo cita
tes 'eces, ) si !o co!cue, se si*ue el poceso si! su pese!cia" E! cualquiea de estos
casos de e$eld<a, la se!te!cia puede se -a'oa$le o co!taia al e$elde, se*:! el #+ito
del poceso, peo el e$elde est. pi'ado del ecuso de apelaci%!"
A!te el ti$u!al, acto ) eus (ace! u!a elaci%! de sus pete!sio!es& !aatio ) co!tadictio"
E! este #o#e!to, e! que se poduce el pi#e de$ate co!tadictoio a!te el ti$u!al, se -i;a
la litis co!testatio, que !o tie!e !i!*:! -o#alis#o, !i es u! co!tato co#o e! el
pocedi#ie!to -o#ulaio, !i tie!e los e-ectos exti!ti'os ) -i;adoes de la litis que te!<a e!
aquel siste#a" 2as pates puede! a(oa #odi-ica, co! posteioidad a la litis co!testatio,
los t+#i!os del pleito" 2a utilidad de la litis co!testatio e! el pocedi#ie!to extaodi!aio
se li#ita a esta$lece el #o#e!to e! que co#ie!/a a coe el t+#i!o de tes a=os e! que la
i!sta!cia queda desieta si !o se (ace! ta#itacio!es" Si! e#$a*o, e! este caso se puede
e!o'a el pleito desde el pi!cipio& el acto !o exti!*ue su acci%!"
7aios de los e-ectos que e! el pocedi#ie!to -o#ulaio e#a!a$a! de la litis co!testatio,
a(oa depe!de! de la !oti-icaci%! del 6$ellus co!'e!tio!isA as<, desde ese #o#e!to se
>8B
esti#a ta$ada la elaci%! pocesalA se (ace! ta!s#isi$les a los (eedeos accio!es que
ea! i!ta!s#isi$lesA se i!teu#pe la pescipci%!A se ta!s-o#a! las accio!es te#poales
e! pepetuas ), e! caso de (eeditatis petitio, el poseedo de la (ee!cia es co!sideado,
desde e!to!ces, de #ala -e"
El #.s i#pota!te e-ecto de la litis co!testatio e! el pocedi#ie!to -o#ulaio, que ea la
exti!ci%! de la acci%! deducida, a(oa es e-ecto de la se!te!cia"
Despu+s de la !aatio ) co!tadictio las pates de$e! eali/a el ;ua#e!to de calu#!ia, es
deci, ;ua! que !o i!te!ta! el poceso ) que !o se de-ie!de! de #ala -e, si!o co!'e!cidas
del deec(o que les asiste" I*ual ;ua#e!to de$e! pesta los a$o*ados de las pates"
E! se*uida, el a$o*ado del acto (ace u!a exposici%! lla#ada postulado si#plex, e! que
i!dica la acci%! que se e!ta$la, ) el a$o*ado del eus, u!a espo!sio a la postulatio" El eus
puede !e*a si#ple#e!te, u opo!e de-e!sas que so! *e!+ica#e!te lla#adas excepcio!es,
co! lo cual el co!cepto de +stas se 'e #u) a#pliado" Au! puede de-e!dese co! u! tipo de
excepcio!es !ue'as que !o a!ula! del todo la pete!si%! del acto, si!o que la dis#i!u)e!
0excepcio!es #i!utoias1" 2as excepcio!es dilatoias de$e! se opuestas a!tes de la litis
co!testatioA las pee!toias, e! cualquie #o#e!to del ;uicio a!tes de la se!te!cia ) au! e!
la apelaci%!"
2ue*o se pasa a la etapa de pue$a, de$ie!do cada pate po$a sus a-i#acio!es"
El de#a!da!te de$e po$a sus a-i#acio!es" 2o #is#o de$e (ace el de#a!dado especto
de las excepcio!es o de-e!sas que ale*ue"
E! el pocedi#ie!to extaodi!aio, el 'alo de la pue$a !o queda su;eto al a$itio del ;ue/
pi'ado, co#o e! el -o#ulaio" Es la popia le) la que -i;a el 'alo que tie!e! los disti!tos
#edios de pue$a"
Se esta$lece que los #edios de pue$a #.s i#pota!tes so! los docu#e!tos o i!stu#e!tos"
Pi#a! -e!te a la pue$a de testi*os"
Po ota pate, se pe#ite al ;ue/ i!'esti*a los (ec(os to#a!do la i!iciati'a de ecui a
cualquie oto #edio de pue$a que esti#e opotu!o 0pue$a de peitos, i!teo*acio!es a
cietas peso!as, etc"1"
E! ,lo que especta a la ca*a de la pue$a, i*e! dua!te el pocedi#ie!to extaodi!aio
los #is#os pi!cipios que e! el odi!aio& coespo!de po$a los (ec(os al que los ale*a"
Ade#.s, deducida u!a acci%! ei'i!dicato<a, al de#a!dado le $asta. que el de#a!da!te
!o pueda po$a su do#i!io paa co!ti!ua pose)e!do la cosa"
2os #edios de pue$a que se e#plea! e! el pocedi#ie!to extaodi!aio so!&
a1 2a co!-esi%! de las pates" Si" +sta se li#ita a eco!oce
la 'edad de u! (ec(o ale*ado po el de#a!da!te 0co!-esi%!
;udicial pua ) si#ple, co!-esi%! de u! (ec(o1, se co!sidea
se!cilla#e!te co#o u! #edio de pue$a"
E! ca#$io, si el de#a!dado se alla!a a la pete!si%! del de#a!da!te 0eco!oci#ie!to
;udicial, co!-esi%! del deec(o ale*ado1, se poduce el #is#o e-ecto que se poduci<a si
(u$iea eca<do se!te!cia co!de!atoia, a sa$e, tal eco!oci#ie!to tie!e 'alo e;ecuti'o )
el de#a!da!te puede deduci la actio iudicati co#o si se (u$iea dictado tal se!te!cia"
$1 El ;ua#e!to" 6a) u!a *a! di-ee!cia e!te el ;ua#e!to
pestado e! el pocedi#ie!to extaodi!aio ) el ,;ua#e!to
!ecesaio, 0iusiua!du# !eccesaiu#1 del pocedi#ie!to -o#ulaio"
>8E
El iusiua!du# !eccesaiu# co!sist<a e! so#ete la decisi%! del liti*io a u! ;ua#e!to del
de#a!da!te o del de#a!dado, e! lu*a de co!-ialo a la esoluci%! del iudex" El
de#a!da!te ) s%lo e! cietos casos 0;a#.s el de#a!dado1 pod<a to#a esta i!iciati'a,
po'oca!do al de#a!dado a que peste ;ua#e!to so$e si, e! 'edad, es o !o deudo e! los
t+#i!os que co!sta! e! la -%#ula"
El ;ua#e!to, e! el pocedi#ie!to extaodi!aio, desapaece co#o #edio de e'ita el
liti*io (acie!do i!!ecesaia la se!te!cia" Se li#ita a dete#i!a la cete/a de cietos (ec(os
que se esti#a! decisi'os paa la se!te!cia" E! tal se!tido, el !ue'o ;ua#e!to !ecesaio
co!stitu)e u! si#ple #edio de pue$a"
c1 2as declaacio!es e i!teo*atio!es" E! e-ecto, las de
claacio!es 0!o ;uadas1 de las pates ) las i!teo*atio!es que
pod<a! eali/ase po i!iciati'a del popio ;ue/ si'e! ta#$i+!
co#o #edio de pue$a"
d1 2as declaacio!es de testi*os" E! esta #ateia (u$o
al*u!as e*las" As<, el testi#o!io de u! solo testi*o !o tie!e
'alo po$atoioA el testi#o!io e!dido po peso!as de #a
)o a!*o social tie!e #.s 'alo"
e1 2a pue$a docu#e!tal e'iste ta#$i+! *a! i#pota!cia"
2os docu#e!tos edactados po o-iciales p:$licos (ace! ple!a
pue$a" E!te estos docu#e!tos se cue!ta! los potocolos de
los #a*istadosP;ueces ) de los #a*istados e!ca*ados del ce!so"
E! cua!to a los docu#e!tos p:$licos 0i!stu#e!tos edactados e! la pla/a p:$lica, e! el
-oo po peso!as que e;ece! u!a po-esi%! se#e;a!te a los !otaios1, ta#$i+! (ace! -e
sie#pe que -uea! co!-i#ados #edia!te ;ua#e!to pestado po el popio !otaio a!te el
#a*istado"
E! cua!to a los docu#e!tos pi'ados, edactados po paticulaes, cua!do ea! #.s de tes
testi*os co!stitu<a! docu#e!tos cuasi p:$licos"
2os docu#e!tos pua#e!te pi'ados (ac<a! pue$a de los (ec(os que e-le;a$a!, sie#pe
que se de#ostaa su aute!ticidad #edia!te ;ua#e!to de las pates ) de los testi*os o po
cote;o de la escitua lle'ada a ca$o po peitos"
-1 2a pue$a peicial" Ya di;i#os que el ;ue/ puede ecui a cualquie oto #edio de
pue$a disti!to de los apotados po las pates" As< puede lla#a a peitos cal<*a-os,
a*i#e!soes, #+dicos o co#ado!as" El ;ue/ e'al:a se*:! su citeio estos #edios de
pue$a"
Te#i!ado el pe<odo de pue$a el ;ue/ dicta se!te!cia, *e!eal#e!te pe'ia audie!cia de
sus asesoes" El ;ue/ !o est. li*ado a los dict.#e!es de aqu+llos !i a u!a -%#ula,
sola#e!te a la le)" Si e! la se!te!cia se (a 'iolado ,la le), puede se declaada !ula"
El ;ue/ puede e*ula la co!de!a si! ate!ese esticta#e!te al pla!tea#ie!to del acto ) la
co!de!a ecae a(oa !o sie#pe e! u!a su#a de di!eo, si!o, de!to de lo posi$le, e! la
pestaci%! #is#a de$ida" Ade#.s, el ;ue/ de$e co!de!a a las costas del poceso, que
a(oa so! $asta!te su$idas )a que la ta#itaci%! del pleito se eali/a po escito ) (a) que
pa*a (o!oaios a los !u#eosos o-iciales del ti$u!al, -uea de aquellos que toca! a los
a$o*ados"
3o#al#e!te la se!te!cia de$e se edactada po escito ) le<da po el ;ue/ e! u!a audie!cia
sole#!e, a la que (a! sido citadas las pates"
>8C
El ;ue/ -u!cio!aio de la co*!itio extaodi!e# !o puede excusase de -alla co#o el iudex
u!us del pocedi#ie!to -o#ulaio" 2os ;ueces de #.s alta cate*o<a tie!e! la posi$ilidad,
e! caso de dudas, de la co!sultatio a!te se!te!tia#, po la cual ele'a! los autos, u! i!-o#e
su)o ) las o$se'acio!es de las pates al e#peado, el cual -alla el asu!to po escipto" E!
al*u!os casos #u) li#itados, el pleito puede se so#etido diecta#e!te al e#peado po
los i!teesados, ) +ste -alla #edia!te u! escipto que tie!e -ue/a de le), es deci, que es
aplica$le a otos casos e! que apae/ca! las #is#as cicu!sta!cias"
El ;ue/ puede dicta dos clases de se!te!cias" U!a, que po!e t+#i!o al ;uicio, se lla#a
de-i!iti'a" Peo ta#$i+! puede dicta esolucio!es desti!adas a esclaece cuestio!es
pe'ias que las pates (a! so#etido al ;ue/" So! las lla#adas se!te!cias i!telocutoias" As<
po e;e#plo, si u! escla'o (a causado da=o ) la '<cti#a de#a!da al a#o, el de#a!da!te
de$e. a'ei*ua pi#eo si el de#a!dado es, e-ecti'a#e!te, el a#o del escla'o" 2a
se!te!cia del ;ue/ que as< lo declaa tie!e el ca.cte de i!telocutoia poque !o esuel'e el
asu!to de -o!do si!o que se po!u!cia po u! aspecto pe'io"
E! u! ;uicio puede (a$e 'aias se!te!cias i!telocutoias, peo (a) u!a sola de-i!iti'a"
A di-ee!cia de lo que ocu<a e! el pocedi#ie!to -o#ulaio, e! el extaodi!aio la
co!de!a !o es !ecesaia#e!te pecu!iaia" Si el liti*io 'esa so$e u!a especie o cuepo
cieto, el -allo co!de!a. e! la especie" A:! #.s, si se discute so$e u!a su#a de di!eo !o
dete#i!ada 0se pide u!a i!de#!i/aci%! po da=os, po e;e#plo1, el ;ue/ pocua.
dete#i!ala al -alla"
6a$ie!do quedado la se!te!cia de-i!iti'a e! ca.cte de -i#e, esto es, si! que sea )a
posi$le deduci ecuso al*u!o e! su co!ta o si +stos -ueo! ec(a/ados, se puede pedi su
e;ecuci%! #edia!te la actio iudicati"
>" RE9EDIOS CONTRA 2A SENTENCIA
E! el pocedi#ie!to extaodi!aio (a) 'aias i!sta!cias, ) esto es l%*ico si se pie!sa que
e! el Ba;o I#peio los ;ueces -u!cio!aios act:a! todos po dele*aci%!, de #odo que existe
la posi$ilidad de ecui e! apelaci%! al dele*a!te, es deci, al ;ue/ -u!cio!aio
i!#ediata#e!te supeio e! el ode! ;e.quico ) as< (acia ai$a, (asta lle*a al
E#peado" El :!ico -allo !o suscepti$le de apelaci%! ea el dictado po el pe-ecto del
petoio, cu)as se!te!cias est.! e! las #is#as co!dicio!es que las del E#peado" Co#o se
'e, pod<a (a$e !u#eosas i!sta!cias que -ueo! educidas a tes po Iusti!ia!o& la
oi*i!aia ) dos apelacio!es"
9a!ual de Deec(o Ro#a!o" Deec(o Pocesal Ro#a!o >">" IN 5NTEGRU9
R-A*TITtITIO
>"5" APE2ACI4N
E! *e!eal, so! apela$les todas las se!te!cias de-i!iti'as, aquellas que po!e! -i! a la
i!sta!cia sal'o, co#o 'i#os, las que ecai*a! e! u! ;uicio se*uido e! e$eld<a o las que
(a)a! a*otado las i!sta!cias pe#itidas"
2a apelaci%! se i!tepo!e, 'e$al#e!te o po escito, a!te el ;ue/ que dict% el -allo
ecuido de!to del pla/o de die/ d<as, ) el (ec(o de apelala suspe!de la e;ecuci%! de la
se!te!cia" El ;ue/ edacta u!a elaci%! que es e!'iada al ;ue/ supeio" A!te +ste se
>8F
su$sta!cia el asu!to de !ue'o, si! li#itacio!es" El apelado, po su pate, puede pedi que se
e-o#e el -allo e! su -a'o 0ad(esi%! a la apelaci%!1, de #odo que la !ue'a se!te!cia
puede se a:! #.s *a'osa al apela!te"
6a) #edidas especiales co!ta los apela!tes te#eaios& so! co!de!ados a pa*a cuato
'eces el 'alo de las costas e! que (icieo! i!cui al apelado e i!cluso se los so#ete a
sa!cio!es pe!ales" Co!sta!ti!o lle*% a casti*alos co! dos a=os de destieo ) co!-iscaci%!
de la #itad de su pati#o!io"
Si se tata$a de u! po$e, se le casti*a$a co! dos a=os de ta$a;os -o/ados" Iusti!ia!o
ee#pla/% estas pe!as po #ultas que de$<a aplica el ;ue/ de apelaci%!, ate!die!do a las
cicu!sta!cias"
Ade#.s de la apelaci%! ) la !ulidad co!ta Ia se!te!cia ca$e la i! i!te*u# estitutio e!
caso el eo, dolo o #iedo ) se #a!tie!e! las #is#as exi*e!cias, equisitos ) e-ectos que
e! el pocedi#ie!to -o#ulaio"
D" EIECUCI4N DE 2A SENTENCIA
El -allo que !o (a sido apelado o el que )a !o ad#ite ecuso al*u!o po (a$e a*otado los
liti*a!tes todos los posi$les, se dice que est. ,-i#e, ) poduce todos sus e-ectos, que es la
autoidad de cosa ;u/*ada, e! la -o#a que )a co!oce#os, ) la posi$ilidad de su e;ecuci%!
po la actio iudicati"
2a e;ecuci%! est. pote*ida po la -ue/a p:$lica"
El eus co!de!ado tie!e u! pla/o de dos #eses, ele'ado a cuato po Iusti!ia!o, paa da
cu#pli#ie!to a la o$li*aci%! que le i#po!e la se!te!cia" Si !o cu#ple se pocede a la
e;ecuci%!, que 'a<a se*:! los casos&
D"5" Si se tata de estitui u!a cosa dete#i!ada o de ex(i$ila, el eus se. o$li*ado a ello
#a!u #ilita!, po la -ue/aA
>"8" NU2IDAD
Si la se!te!cia adolece de al*:! 'icio de !ulidad !o es !ecesaio apela, pues $asta ale*a la
!ulidad co#o excepci%! a!te la actio iudicati, o se*ui u! liti*io especial so$e ,si (a) o !o
se!te!cia,"
Es causal de !ulidad la i!co#pete!cia del ;ue/ o su so$o!o, po e;e#plo"
D"8" Si se tata del pa*o de u!a su#a de di!eo se pocede a e#$a*ale $ie!es, !o todo el
pati#o!io, si!o aquellos su-icie!tes paa espo!de al #o!to de la deuda 0pi*!us i! causa
iudicati captu#1, que se.! 'e!didos e! e#ate si pesiste e! !o pa*a"
E! el caso de plualidad de aceedoes, si el deudo es o paece se i!sol'e!te, +stos puede!
o$te!e u!a #issio i! possePssio!e# de todo el pati#o!io, que se liquida po LI
pocedi#ie!to de la distactio $o!ou# que )a 'i#os, ) a ta'+s de u!a detallada
e*la#e!taci%!"
EHD
9axi#ia!o E-./ui/ E*ui*ue!
>8G
BIB2IOGRA3OA
Ca$e a:! el ape#io peso!al, peo e! c.$eles p:$licas, e! el caso, del deudo i!sol'e!te
que !o (ace cesi%! de $ie!es o que est. pi'ado de ese $e!e-icio po (a$e ca<bo e!
i!sol'e!cia po #ala -e o ad#i!istaci%! i#pude!te"
A27AREZ SUAREZ, URSICINIO& Cuso de Deec(o Ro#a!o, t" 5" Ed" Re'ista de
Deec(o Pi'ado" 9adid, 5GBB"
DE A7I2A 9ARTE2, A2A9IRO& Deec(o Ro#a!o" O*a!i/aci%! Iudicial )
Pocedi#ie!to Ci'il" Editoial Iu<dica de C(ile" Se*u!da edici%!" Sa!tia*o, 5GE8"
TUNTE2, lO23GANG& 6istoia del Deec(o Ro#a!o, Tad" Iua! 9iquel" Editoial
Aiel, Cg edici%!" Bacelo!a, 5GF5"
>>H