Sei sulla pagina 1di 12

RolandoAstarita QufuelaURSS?

(1)
QufuelaURSS?(1)

Arazdelosintercambiosqueseproducenenelblog,surgiladiscusinsobrelanaturalezasocialdela
URSS.Elpropsitodeestaescritoesrevisarlasposicionesmsconocidas,ypresentarlosargumentosa
favordecaracterizaralaURSScomounargimensocialparticular,detipoburocrtico,quenoseencasilla
enlascategorasdecapitalismo,socialismoodictaduradelproletariado.
Debidoaloampliodelasunto,dividoelanlisisendosnotas.Enestaanalizobrevementelatesisquedice
quelaURSSfueunrgimensocialista,ydemaneramsextensalaquesostienequesetratdeun
capitalismodeEstado.EnlasegundanotameconcentrarenlaqueafirmaquelaURSSfueunEstado
obreroburocrticoylaqueplanteaquesetratdeunaformacinburocrticaparticular.Introduzcola
discusinconalgunasobservacionesdeMarxyEngelssobrelatransicinalsocialismo.Antesdeentrar
eneltema,hagonotarquesibieneltextoestfocalizadoenlaURSS,esposible(peromefaltaestudio)
quemuchodeloqueseafirmaseaaplicableaotrosregmenestambinllamadossocialistas.

Lasociedaddetransicinalsocialismo

Tradicionalmenteelmarxismosostuvoqueentrelasociedadcapitalistayelsocialismodeberaexistiruna
fasedetransformacionesrevolucionarias,dirigidasdesdeelpoderporelproletariado.Enunacartade
marzode1852,Marxdecaqueentresusprincipalesaportesfigurabahaberdescubiertoqueladictadura
delproletariadoconstituyelatransicindelaabolicindetodaslasclasesyaunasociedadsinclases
(MarxyEngels,1973,p.55).EnlaCrticadelProgramadeGothaMarxyEngelssostienenqueentrela
sociedadcapitalistaylasociedadcomunistasesitaunperododetransformacindelaunaalaotra,en
elcuallaclaseobreraejerceelpoderparaireliminandogradualmentelasclasessociales,yconellola
necesidadmismadelEstado.Suobjetivoeraunasociedadenquenohubieraexplotacin,sesuperarala
divisinentretrabajointelectualymanualyenquelosproductoresadministraranlosmediosde
produccin.Estosevinculaalametadelograrlarealizacinlibredelosindividuos.EnLaideologa
alemanaMarxyEngelsescriban:
...conlacomunidaddelosproletariosrevolucionarios,quetomanbajosucontrolsuscondicionesde
existencia,ylasdetodoslosmiembrosdelasociedad,sucede,sucedecabalmentelocontrario(deloque
sucedeenlosEstadoshastaahoraexistentes)enellatomanpartelosindividuosencuantotales
individuos.Estacomunidadnoesotracosa,precisamente,quelaasociacindelosindividuos...que
entregaasucontrollascondicionesdellibredesarrolloymovimientodelosindividuos....(MarxyEngels,
1985,p.87).
Teniendoestopresente,MarxyEngelsconsiderabanqueladictaduradelproletariadosedefinaporuna
polticaestatalqueatacabalasrelacionesdeproduccinburguesas(ylasformasburguesasdedivisindel
trabajo,controlygestin)yluchabaporrelacionesdeproduccinydistribucinsocialistas.Latomadel
poderserasoloelprimerpasodeesatransformacinsocialista.Estosignificaquelaestatizacin,ens
misma,nodefinaunrgimensocialista.Adems,lanuevaorganizacindeltrabajosolopodraerigirse
sobreundesarrollodelasfuerzasproductivasporlomenostanelevadocomoeldesarrollomselevado
alcanzadoporelcapitalismoanivelinternacional.Encuantoalasformaspolticas,Marxidentificaba(enLa
guerracivilenFrancia)aladictaduradelproletariadoconlaComunadePars,unaorganizacin
democrticaenquetendrancabidalasdiferentescorrientesdelaclasetrabajadora,peroquetomara
medidasrepresivasparaasegurarydefenderalarevolucinfrentealacontrarrevolucin.

1
RolandoAstarita QufuelaURSS?(1)
Tesisrgimensocialista

LaideadequelaURSSeraunrgimensocialista,queestaballevandoalaprcticaloentrevistoporMarxy
Engels,fuedefendidaporelmovimientocomunistainternacional,encabezadoporelPartidoComunistade
laUninSovitica(PCUS).LadoctrinaoficialsoviticaafirmabaqueenlaURSShabadesaparecidola
explotacin,yquesoloexistandosclasessociales,loskoljosianos,quedependandelascooperativas
campesinas,ylosobreros,empleadosenlasempresasdelEstado.Afirmabatambinqueelpoder
represivodelEstadonicamentesubsistaparaenfrentaralosenemigosexternos,porquedentrodela
URSSyanoexistanantagonismossociales(porlomenosfundamentales).Enlosaos1960elPCUS
llegaafirmarquelaURSSyahabainiciadoelcaminoalcomunismo,estoes,alaetapaenquecada
habitanteaportaraalasociedadsegnsuscapacidades,ytomarasegnsusnecesidades.Tambin
anticipabaqueen1980superaraeconmicamenteaEEUU,conlocualeltriunfodelsocialismoanivel
mundialestaraasegurado.
Hoyaparececlaroqueestascaracterizacionesypronsticosnotenanbasesreales.Eldesarrollo
econmicodelaURSSsiempreestuvopordebajodeldesarrollodelosprincipalespasescapitalistas.
Adems,lasdiferenciasdeingresosenlaURSS,enlugardeachicarse,semantuvieronyconsolidaroncon
elcorrerdelosaos(Voslensky,1987,calculabaqueenladcadade1970unjefedesectordelComit
CentraldelPartidoganabaenpromediocincovecesmsqueunobrerooempleadomedioademsde
disponerdeotrosbeneficios).Enelcampo,lasrelacionessocialesseestancaronenunrgimenhbrido,
quecombinabalapequeaproduccindeparcelasylosmercadostolerados,conlaproduccin
estatizada.Yenlosporosdelaeconomasoviticaexistanmltiplesformasdeproduccinparael
mercado,ydeacumulacindineraria,queempujabanenunadireccinmuydistintadelsocialismo.Pero
adems,laclaseobrerayloscampesinosnoejercanelpoderefectivo.LaexpresinpoderdelosSoviets
erasolouneufemismo.ApesardequeformalmenteexistanlosSoviets,elpoderrealloejercalaalta
burocracia,onomenklatura,conformadapordirigentesdelpartido,delEstadoydeinstitucionesde
enseanza,cientficas,etc.,ademsdedirigentesdeempresas.Voslensky(1980)calculabaqueenla
dcadadelos70habaentre450.000y500.000nomenklaturistasenlaURSS.ElPCUS,queseconfunda
conelEstado,poseaelmonopoliodelaseleccindefuncionarios,ytomabalasdecisiones
trascendentales.LadireccindelPCUS,elPolitbur,ejercaelpoderreal.Enelplanoexternolapolticade
laURSSeradecolaboracin(aunqueexistantensiones)conelcapitalismo,llegandoaenfrentaralos
movimientosrevolucionariosqueescapabaasucontrol.
Noexisten,porlotanto,argumentosvlidosparasostenerquelaURSSseacercarasiquieraaunrgimen
socialista.ComoargumentaronlostrotskistasymuchosdefensoresdelatesiscapitalismodeEstado
(comoBettelehim),silaURSShubierasidounrgimensocialista,elEstadodeberahaberentradoenvas
deextincin.PerolejosdeelloelEstadosoviticosehabaconvertidoenunformidableaparatode
represininterna,queestabaseparadodelasmasastrabajadoras.LaKGB(abreviaturarusadeComitde
SeguridaddelEstado),cuyatareaprimordialeralavigilanciadelosciudadanossoviticos,tenamsde
500.000miembros.Milesdeopositoressufranpersecuciones,estabanenlascrceles,oeranencerrados
eninstitutospsiquitricos(lajerarquapensabaquesoloundemente,ounagentedelcapitalismo,poda
sercrticodelrgimen).
Anteestasrealidades,algunosplantearonquehabaqueaceptaralaURSStalcomoestabaconformada,y
digerirsuautocalificacindesocialista.Deahqueseacuaralaexpresinsocialismoreal.Herealizado
unacrticademtodoaesteenfoqueenesenciaconservadorenunanotaanterior,Raznysocialismo
sigloXXI.

2
RolandoAstarita QufuelaURSS?(1)
TesisURSScapitalismodeEstado

LatesisdequelaURSSfueuncapitalismodeEstado(enloquesigueusaremosTUSCEcomoacrnimo
deTesisdelaUninSoviticaCapitalismodeEstado)tieneunalargatradicin.Pocodespusdela
RevolucindeOctubrelascorrientessocialdemcratascaracterizaronalaURSScomocapitalismode
Estadotambinlohicieronlasalasmsradicalizadasdelaizquierdarevolucionaria,crticasdelapoltica
bolchevique.Posteriormentealgunascorrientesquesesepararondeltrotskismoadoptaronlatesis.Ya
mediadosdeladcadade1950,luegodelarupturaconlossoviticos,elPCdeChinatambinsostuvoque
laURSSsehabatransformadoenuncapitalismodeEstado.Ellocontribuy,sinduda,aquelaTUSCE
fueradefendidapordestacadosintelectualesoccidentales,quesimpatizabanconelmaosmo,como
CharlesBettelheim,ChavanceySamirAmin.Posiblementeestosautoreshayansidosusdefensoresms
influyenteshastaeldadehoy.EnloquesigueexaminaremoslaTUSCEsegnlapresentacinde
BettelheimyChavance.
LaideaclavedelaTUSCEesqueenlaURSSlosproductoresdirectosestabanseparadosdelosmedios
deproduccin,yqueestaseparacinocurraporquelacapadirigenteposeaefectivamentelosmediosde
produccin,atravsdelEstado.Dadaesaseparacin,lafuerzadetrabajoadquiralascaractersticasde
mercanca,queeslarelacincaractersticadelcapitalismo.PorlotantoenlaURSSpredominabael
sistemadeltrabajoasalariadolaleydelvaloryelmercadoreganlaeconomaelplustrabajoadquirala
formadeplusvalaylasmercancasylosmediosdeproduccinlaformadecapital.Enconsecuencia,las
leyesdelaacumulacincapitalistadeterminabanelcursoeconmicoyelEstadoeracapitalista
(Bettelheim,1980).ElEstadoentantocapitalistacolectivoocupaunlugaresencialenlaeconoma(deall
elcarcterburocrticodelsistemasocialengeneralydelaburguesaenparticular).latasade
concentracindelcapitalenlaURSSeslamselevadadelmundo...(Chavance,1979,p.73).Los
dirigenteseran,enltimainstancia,losfuncionariosdelcapitalburocrticoensuconjunto(dem,p.75).
Enloquesiguepresentolasprincipalesobjecionesqueencuentroenestavisin.

LeydelvalorypreciosenlaURSS

Dadoqueelcapitalesvalorenprocesodevalorizacin,lacuestindesienlaeconomadelaURSS
predominabalaleydelvaloresvitalparalaTUSCE.Recordemosquelaleydelvalordelasmercancas
determinaqupartedetodosutiempodisponiblepuedegastarlasociedadenlaproduccindeuntipo
particulardemercancas(Marx,1999,t.1,p.433).Bettelheim,Chavanceyotrosautores,insistieronen
que,debidoalaexistenciadelmercadoylosprecios,laeconomasoviticaseregaporlaleydelvalor
trabajo.
Elproblemaconestaidea,comoplanteaSamary(1988),esquesedetieneenlasformas(precios,
mercado),sinanalizarelcontenido.Esquepuedehaberprecios,perostospuedennoexpresarnilos
gastosdetrabajo,nilostiemposdetrabajoquelasociedaddeseaentregaracambiodelosproductos.Y
estoesloquesucedaconlospreciosqueerandeterminadoscentralizadamenteenlaURSS.Enprimer
lugar,porquelospreciosminoristasseestablecan,enteora,enfuncindebuscarunequilibrioentrela
ofertaylademanda,raznporlacualnosederivabandelosmayoristas(Lavigne,1985).Porestesimple
hechoyaeraimposiblequereflejaraneltrabajoinvertido.Peroadems,lospreciosminoristastampoco
reflejabanlasrelacionesentrelaofertaylademanda,sinolosobjetivosdelosplanificadores(Samary,
1988).Aestohayquesumarquebienescomovivienda,lugaresenlosjardinesdeinfanteparalosnios,
vacaciones,yotrosbeneficios,nosepodanadquirirlibrementeenelmercado,ysoloseobtenanpor
asignacindelosdirectoresenloslugaresdetrabajo(Ashwin,1996).Paraestosrubros,porlotanto,los
preciosnojugabanrolalguno.
Porotraparte,tampocolospreciosmayoristasreflejabanloscostosdetrabajo.Esquelaasignacinde
recursosparalasempresasserealizabademaneracentralizada,yenconsecuencialasevaluaciones
3
RolandoAstarita QufuelaURSS?(1)
monetariasqueregistrabalacirculacindeproductosnoconstituanactosrealesdecomprayventa.Por
esoenestemercadoeldineronoeraunequivalenteplenolamonedacontabledelsectorestatalno
circulaba,ynosepermitacomprarlosbienesdeproduccinquenohubieransidoasignadosporelplan.
Enrealidad,losndicesconlosqueseregistrabaelniveldeactividad,enpreciosmayoristas,constituanel
equivalentecontabledeunndicedeproduccinbruta(Lavigne,1985).Aloanteriordebemosagregarque
todanuevaproduccinoemprendimientoeraconsideradosiempretil,dadoqueloimportanteeranlos
ndicescuantitativos,quedemostrabanelbuenfuncionamientodelsistema,ytodaprdidaeracubiertapor
elplan.Endefinitiva,lospreciosnopodanjugarunrolactivoenlaproduccin,nipodaexistirunamedida
verdaderadeloscostosdeproduccin(dem).Aloqueseagregabalaanarquadehechodelafijacinde
precios.Sehasealadoqueenlaprcticaelorganismocentraldeplanificacinapenasplanificabauna
partenfimadelaproduccinynohabamaneradecalcularlasvariacionesdelostiemposdetrabajo
(Nove,1965,Chavance1983).ComoalgunavezdestacTrotsky,laplanificacindetodalaeconoma,sin
democraciaysinpoderdedecisindelosproductoresylosconsumidores,llevaaunimpasse.Sumemos
todavaquelospreciosinternosestabandesconectadosdelospreciosinternacionales(Lavigne,1985
Samary1988)loquegenerabaotrosproblemasqueexcedenlosmarcosdeestanota(vaseLavigne,
1985).
Esnecesariopreguntarseentoncesqutenaquevertodoestoconunmercadocapitalista,yconel
funcionamientodelaleydelvalor.Destaquemosquelapropiedadprivadadelosmediosdeproduccines
claveparaquehayacompetencia,yporlotantoactelaleydelvalor.Ytambinparaquesedesplieguen
lasleyesdelaacumulacincapitalista.Atodocapitallacompetencialeimponecomoleyconseguirla
mximaproductividaddeltrabajo,osea,elmximodeproductosconelmnimodetrabajo,estoes,conel
mayorabaratamientoposibledelasmercancas.DeahqueMarxsostengaquelalibrecompetenciaesel
desarrollorealdelcapital(Marx,1989,t.2,p.168).Peronadadeestoencontramosenlaeconomadela
URSS,comoseadviertecuandoseindaganlosmecanismosespecficosdesufuncionamiento(vasems
abajo).EsporestemotivoquelaTUSCEnopuedeestablecerunvnculointerno,lgico,entrelas
categorasquepostula,ylaformacomofuncionabaelsistemasovitico.Estafalenciasepuedeadvertiren
lacomparacinentreChavance(1979)yChavance(1983).Enelprimeroencontramosunafirmedefensade
laideaquelaURSSerauncapitalismodeEstado,perocasinadaacercadesufuncionamientoconcreto
enelsegundopasaaunsegundoplanolacaracterizacindelaURSScomocapitalista,yseenriquecela
descripcin,perostatienepocoqueverconloquesucedeenelcapitalismo.Sinembargo,loms
importanteenunateoraesestablecerestosnexosinternos,mostrarladialcticadeldesarrollodelas
categoras.EnloquesigueveremosenciertodetallequelaTUSCEnosatisfaceesterequisitoyes
imposiblecumplirlosinosquedamosenlasformasdelascategoras,ynoinvestigamossucontenido.

Salariosycapitalismo

Elmismoproblemademtodoquediscutimosenelpuntoanterior,elquedarseenlasformas,seadvierte
eneltemadelsalarioLosautoresdelaTUSCEsostienenqueescondicinsuficienteparaquehaya
capitalismolaexistenciadeltrabajoasalariado.Denuevounaforma(estavezelsalario)parecedarlugara
todoelcontenido(nadamenosqueelmododeproduccincapitalista).Perolarealidadhistricademuestra
quehubosalariosincapitalismoyquelomismosucedeenlasociedadcontempornea.Marxpresentael
casodelosromanos,quetenanenelejrcitounamasadisponibleparaeltrabajo,ycuyoplustiempo
pertenecaalEstado.EstostrabajadoresvendanalEstadotodasucapacidadlaboralporunsalario
indispensableparalaconservacindesuvida,talcuallohaceelobreroconelcapitalista.Marxagregaba
queexistalaventalibredeltrabajo,peroelEstadonoloadquiraconvistasalaproduccindevalores.
Porlotanto,aunquelaformadelsalariopuedaparecerqueseencuentraoriginariamenteenlosejrcitos,
estesistemamercenario...difiereesencialmentedeltrabajoasalariado(Marx,1989,t.2,p.19nfasis
agregado).
4
RolandoAstarita QufuelaURSS?(1)
Enesterazonamientoladistincinentrelaformadelsalarioyelcontenido(quesevinculaconlatotalidad,
elmercadoyelvalor)determinaunadiferenciaesencialconelasalariadomoderno.Laproduccin
capitalistasehaceparavalorizarelvaloradelantado(encarnadoeneldinero),peroestonoesloque
sucedaenelejrcitoromano,yporesonopodemoshablardeproduccincapitalista,aunquehubiera
salarioyplustrabajo.Delamismamanera,MarxexplicaqueunreyounfuncionariodelEstadocapitalista
recibenunsalario,peronoporellosontrabajadoresproductoresdeplusvala,niestnsubsumidosauna
relacincapitalista....losfuncionariospuedenconvertirseenasalariadosdelcapital,peronoporellose
transformanentrabajadoresproductivos(Marx,1983,p.83).Endefinitiva,nobastacondecirenlaURSS
habasalario,porlotantosetratadecapitalismo.
LosdefensoresdelaTUSCEtambinsostienenquelapropiedadlegaldelosmediosdeproduccinporlos
trabajadores(atravsdelEstadosovitico)noposeaningnsignificadoreal,desdeelmomentoqueel
Estadosehabaautonomizadofrentealostrabajadores.Sinembargo,enelcapitalismoelcapitalista
individualfuncionacomocapitalpersonificado,comounfanticodelavalorizacindeldineroadelantado,
dondelaganancialoestodo.Peroestosucedeentantoestsustentadoenlapropiedadprivada,contodo
loqueelloimplica:elderechoalusoyabusodelosmediosdeproduccinylasmercancas,loquese
traduceenrelacionesdepoderefectivas.Porejemplo,elcapitalistatieneelderechodetrasladarsucapital
aotropas,onoinvertir,encasodequelafuerzalaborallepresenteobstculosmsomenosimportantes.
EnlaURSS,encambio,estoeraimposiblelosfuncionariosqueadministrabanlasempresasnosolono
encarnabanalvalorenproceso",sinotampocotenanderechoacerrarlas,yenloshechosnopodan
despedirtrabajadoresporcausaseconmicas(aunquesporsancionesdisciplinarias).Perodadala
carenciademanodeobra,existaunaaltarotacindetrabajadores,yporlotantoeradifcildisciplinar,
mediantecoercineconmica,altrabajodentrodelasempresas.

LarelacinlaboralenlaURSS

Enelmododeproduccincapitalistalaamenazadeiralacalleactacomounltigosobreeltrabajo,y
ataalosasalariadosalosdictadosdelcapital.Locualexplicaelrolcrucialdelejrcitodedesocupados.El
cambiotecnolgico,elsobreempleoylascrisisconstituyenlosmecanismosmedianteloscualesse
regeneraeseejrcitodedesocupados.Estoaseguraeldespotismodelcapital,instrumentadoatravsde
losoficialesysuboficiales(jefesycapataces),yelpoderdelamquina,encarnacindelcapitalenel
lugardeproduccin,sobreeltrabajo.Deahtambinqueenelsistemacapitalistalacarenciademanode
obranuncaesunfrenoalaacumulacin,almenosenelmedianoplazo.
EnlaURSS,encambio,habacarenciademanodeobra(elcrecimientoeraextensivo),loquegeneraba
quelasdireccionesdelasempresassedisputaranlafuerzadetrabajo.Elsectorestatalconocauna
verdaderacompetenciaporlacontratacinentrelasdiversasempresasyadministracioneseconmicas,lo
quehacrecidoconlapenuriadelamanodeobra(Chavance,1983,pp1516).Enestemarcolas
direccionesdelasempresastratabandecubrirse,yacumulabanmanodeobraporencimadesus
necesidades,afindehacerfrentealosperodosdetormenta,enlosqueseintensificabaeltrabajo.
Naturalmente,estoagravabalaescasezdefuerzadetrabajo.Poresolostrabajadoresnotemanal
despido,ymuchoscambiabanconfrecuenciadeempleo,enbuscademejorescondiciones.Kerblayy
Lavigne(1985)dicenquelostrabajadorescalificadosejercanunasuertedechantajesobrelosdirectores
deempresas,quesibiennolespermitamejorarsussalarios,sdabalugaraaumentosdelasprimas.El
ausentismoeratambinunavaderesistencia,muygeneralizada,contralaqueluchsinxitola
dirigencia,inclusoconmedidasrepresivas.
Porotraparteestabanlasformasinstitucionalmenteestablecidas,ylaideologaoficial,queorientaba
comportamientos.Lasempresaseranconsideradasporlostrabajadoresunbiencomn,colectivosque
debancubrirtodaunaseriedeprogramassocialesestablecidos(guarderas,vacaciones,viviendas,ofertas
culturales)queningunadireccindeempresaseanimabaacuestionarconelargumentodeelevarla
5
RolandoAstarita QufuelaURSS?(1)
rentabilidad,ocosaparecida.Aellosesumabalapresindelossindicatosylasbasesdelpartido.
Therbon(1979)citaelcasodeunaimportantefbricadeacero,enelnortedelaURSS,enlaque
trabajabanunos35.000obreros,deloscualescasi5000eranmiembrosdelPCUS,yestabanorganizados
porseccionesdefbrica.Habaademscasi20cuadroscondedicacinexclusiva,ysibienelpartidono
entrabaenlacadenademandosadministrativos,todoslosnombramientosdeejecutivosdebancontarcon
suaprobacin.Locualnoniega,porotraparte,quelossindicatosyelpartidoestuvieranfuertemente
regimentadosporelpoderpoltico.As,lossindicatosnopodanintervenirenlasnegociacionessalarialeso
sobrelascondicioneslaboralesgenerales.Sinembargolostrabajadoresejercanunapresindehechoque
impedaelevarlosritmosdetrabajo,oimponeralgoparecidoaunadisciplinafordistaotaylorista,tpicas
delcapitalismo.EstaesunadelascausasporlacualenlaURSSfracasabanlosintentosporelevarla
productividad,yelcrecimientodelaeconomaeraenloesencialextensivo.Aprincipiosdelos80cercade
lamitaddelamanodeobraindustrialrealizabatrabajosmanualesodebajacalificacin,yeramuybajoel
gradodemecanizacinenlaindustria(Chavance,1983).Perouncrecimientoextensivoabsorbemanode
obrayrecursossinlmitenoesdeextraarquelatasadeactividadalcanzara,enaquellosaos,al90%.
Estasituacinnosepuedecomprendersinoseatiendealaespecificidaddelarelacinsalarialsovitica.
PortodoestoSamary(1988)sealaquelosmecanismosdedominacinnoeranexclusivamentepoliciales,
yaqueseasentabansobreunapanopliacomplejademediossocioeconmicoseinstitucionales.Samary
tambinobservaquehabaunaciertaparadoja,porqueentantolostrabajadoressoviticosgozabande
menosderechosdemocrticosqueenlospasescapitalistasdesarrollados,tenanunacapacidadde
resistenciamsconsiderablefrentealosmecanismosdemercado,yaqueenelterrenoeconmicola
burocraciapuedecedermucho,acondicindeconservarelpoderpoltico(p.19).
Noesdeextraarqueestascuestionesestuvieranenelcentrodelaspreocupacionesdelosreformadores
queaconsejabanaGorbachovyalentaronlaperestroika.Enlosaos80yaeraimposibleestableceruna
coercinsobreeltrabajocomolaquehabaexistidohastalosprimerosaosdeladcadade1950(a
comienzosde1953habacasi2,5millonesdepersonasenloscamposdetrabajoforzado).Desdelos60
losintentosdeintroducirprimasalaproduccinfracasabanunayotravez,nosoloporlacarenciade
bienesdeconsumoenloscualesgastarlosingresossuplementarios,sinotambinporqueelcolectivo
laboralterminabaporasimilarlosestmulosalsalarionormal,ynocobrarloseraconsideradouncastigo.
PorentoncesladireccindelPCUSadmitaquelasposibilidadesdeseguirconelcrecimientoextensivo
estabanagotadas,porquesencillamentenohabralamanodeobradisponible(tampocootrosrecursos)
paracontinuarporesava.Hacafaltaelmercadoyladesocupacinparadisciplinaraltrabajo,yhaciaeso
sediriganlasreformasqueabrieronelcaminoalarestauracindelapropiedadprivadaplena.

Contradiccinespecfica

ElcarcterparticulardelarelacinlaboralenlaURSStambinestabadeterminadaporlasformasde
extraccindelexcedente(enestoseguimosaAshwin,1999yClarke,2007).Esque,comoplanteaClarke,
enelsistemasoviticoexistaunacontradiccinfundamental,queconsistaenquesetratabadeun
sistemacentralizadodeapropiacindelexcedente,enelcuallasautoridadescentralestratabande
maximizarelexcedentematerialextradodelasempresasyorganizacionesbajosucontrol,yminimizarla
asignacinderecursos,entantolasempresasyenestocoincidanlasdireccionesylostrabajadores
tenanelobjetivoinverso.AshwintambinexplicaqueelexcedentedebaserentregadoalEstadoporla
empresa,consideradacomocolectivodetrabajo,locualanimabaaquehubieraunaalianzatcitaentrelas
direccionesdelasempresasylostrabajadores,afindereteneringresos(primas,bonos,ganancias
retenidasparamejorarlaempresauobrassociales).Elobjetivoeramaximizarlosinsumosyminimizarel
niveldeextraccinporpartedelEstado(Ashwin,1999).Enlamedidaenquelaempresadispusieradems
recursos,podaexpandirse,ascomodestinarlosabeneficiossocialesparasusempleados,oala
comunidadenqueestabainserta.Porpartedelostrabajadores,elintersenincrementarlosinsumosy
6
RolandoAstarita QufuelaURSS?(1)
recursoseralaexpresin,comosealaClarke,delaresistenciaalaextraccindelexcedenteporla
cpula.Paralosdirectoresdeempresassignificabaaumentarsupodereinfluenciaaescalalocal.Aunque
almismotiempodebanasegurarsequesecumplieranlosplanes(lascarreraspolticasdependandeello),
loquellevabaalosdirectoresaentrarenconflictoparcialconlostrabajadores(Aswin,tambinClarke).En
esemarco,lasempresasnocompetanporprecios,perosporacapararrecursos,loqueagravabala
escasez.Tambingenerabaunimpulsoalaautarquadelasempresas.Peroademsestasituacinest
evidenciandounarelacinlaboraldistintadelaqueencontramosenelcapitalismo,quesindudatambin
pusotrabasaunaformadeacumulacinintensiva.

Leydelvaloryformashbridas

Aunquelaleydelvalornoregalospreciosdelaindustriaestatalsovitica,sehacasentirsinembargopor
todoslosporos.Poresosurgieronformashbridasdeproduccin.Talvezlamsimportanteseencontraba
enlaproduccinagrcola.Dadalaresistenciadeloscampesinosaltrabajoenlasgranjascolectivas,ya
bajoladireccindeStalinselesautorizacultivarparcelasindividualesytenerciertonmerodeanimales
(Leninhabaplanteadoqueestaeralapeorcombinacinparaavanzaralsocialismoenelagro).Conel
correrdelosaoslaburocraciafueotorgandomsconcesionesaloscampesinos(porejemplo,laentrega
detractoresenlos50lasrepetidasampliacionesdelasposibilidadesdecomerciarenmercadosgriseso
toleradosodeautoadministracindelasgranjas),aunquesemantuvolaprohibicindecontratartrabajo
asalariado.Deahqueenalgunossectoreshubieraacumulacinderiquezabajolaformadebienes
suntuosos,sinquepudieralanzarsealaacumulacin(unviejoexmilitantedelPCargentinomedecaque
habavisitadozonasdelaURSS,enladcadade1980,dondeloscampesinosacomodadosacumulaban
riquezabajolaformadetapicesvaliosos,quecolgabandelasparedesdesusviviendas).
Otrasformaseconmicashbridassedesarrollaronenlosintersticiosquedejabalaproduccinestatizada,
especialmenteenelsectorservicios.Estasformascrecieronenlosaos70y80.Porejemplo,la
explotacindelosautosoficialescomotaxislaenseanzaprivadaadomiciliolosalquileresdecasasde
funcionarioslasreparaciones.Tambinelaccesoalexterior,porpartedefuncionarios,tcnicos,artistas,
etc,dabalugaranegocios(conlasmonedasfuertes,olaventadeproductosadquiridosenelexterior).Lo
importanteesqueestasactividadesseasemejabanalaproduccinpequeoburguesaymercantil,perono
podanpasaralmododeproduccincapitalista,debidoalaprohibicindecontratarmanodeobrayadquirir
mediosdeproduccinprivados.EnlaURSSexistaunaconcienciaarraigadadequelasempresasyotros
mediosdeproduccinnoeranprivadosinclusocuandolasprivatizacionesseencararonabiertamente,a
principiosdeladcadade1990,serealizaronbajolaformadeentregadebonos("vouchers")alos
trabajadores.Locaractersticodelcapitalismoesquelapequeaproduccingenereproduccincapitalista,
peroestonosucedaenlaURSS.Estasocupacionesdabanlugaraunaacumulacindineraria(porejemplo
depsitosenlosbancos)quenopodatransformarseencapital.
Amedidaqueelsistematendiaestancarse,yseacentuaronlaspenuriasdebienes,hubounaevolucin
hacialoquehellamado(enuntrabajoquepubliquhaceaosenDebateMarxista)protocapitalismo.Por
caso,seutilizabanempresasestatalesparaproducirparaelmercadoporfueradeloshorariosoficiales,
conempleodemanodeobraoelalquilerdeempresasestatales.Aquseincubabanfuerzassocialesque
apuraranlamarchaalcapitalismodesdefinesdelos80,peroquepermanecieronlargotiempoenlos
intersticiosdelaeconomacentralizada,yengranmedida,comoafirmabaClarke(1992),laparasitaban.

Produccin,inversiones,ganancia

Unacaractersticadelcapitalismoesquelainversinserigeporlaganancia(olatasadeganancia).
Conscientesdelaimportanciadeestacuestin,losdefensoresdelaTUSCEplantearonqueenlaURSS
lasinversionesestabanregidasporlaganancia,yseverificabanlasleyesdelaacumulacincapitalista.
7
RolandoAstarita QufuelaURSS?(1)
SegnBettelheim,lasnormasdelasempresassoviticasparecencadavezmsuncalcodelasvigentes
enlospasescapitalistasavanzados...()bajolacoberturadelos'planeseconmicos',sonlasleyesde
laacumulacincapitalistadelbeneficio,enconsecuencialasquedeterminanelempleodelosmediosde
produccin(Bettelheim,1980,p.38).
Puesbien,estonoeracierto,comosealabaSweezy(1979)enpolmicaconChavanceyBettelheim.La
ausenciadepropiedadprivadadelosmediosdeproduccin,elcarcterformaldelmercadoylosprecios,y
elhechodequeelascensodelosfuncionariosdependieradelcumplimientodelplan,explicanquela
inversinnoserigieraporelbeneficio.Losdirectoresdeempresastratabandesuperarlasmetasfijadas
porelplan,sinprestaratencinalacalidaddelosproductos,aloscostos,oalasnecesidadesdela
demanda.Yelsistemaburocrticodabapieamuchoscomportamientosquenosereganporla
rentabilidad.Porejemplo,siaunaempresaquefabricabatornilloselplanlefijabaunaxcantidadde
unidadesaproducir,eraracional(desdelalgicadeladireccin)fabricarlamayorcantidaddetornillos(as
fuerantodospequeos),parasuperarx.Siporelcontrariosefijabaenytoneladasdetornillosfabricados,
noseproducantornillospequeos,porqueeraracionalproducirlasunidadesmspesadas.Sielobjetivo
sefijabasobreunabasefinanciera,lafbricaseesforzaraporproducirlasvariantesmscarasdel
producto.Entodosloscasos,elaspectocalidad,quedabadelado.Dadologeneralizadodeestos
comportamientos,existanproblemascrnicos,comofaltadedeterminadosproductos,carenciade
repuestosyfallasenlosproductosterminados.Enunestudiorealizadoenzonasruralescercanasa
Moscseencontr,enladcadade1980,quelasgranjascooperativasmantenan,enpromedio,unosseis
tractoresenstock,soloparautilizarsuspiezascomorepuestos.Estosedebaaquelasfbricasde
tractoresnoproducanrepuestosylosequiposserompan,enbuenamedidadebidoasumalacalidad.
Nadadeestopuedeexplicarseconlasleyesdelaacumulacincapitalista,regidaporlalgicadel
beneficio.
Elproblematambinsepuedeverencmosedecidalaconstruccindenuevasplantasindustriales.
Debemostenerpresentequeenlamedidaenquelosministeriostuvieranmsinversionesenmarcha,
aumentabansupoder.Adems,lasnuevasempresas,unavezpuestasaproducir,podangarantizar
insumos(siempreescasos)alasempresasyaestablecidasenlarbitadelministerioencuestinya
hemosindicadoqueexistaunatendenciaalaautarqua.Lasdireccionesdeempresastambintenan
intersenqueseaprobaraninversiones,porloquehemosexplicadomsarriba.Porotrapartesesaba
queunaveziniciadaunainversin,elflujoderecursosnosedetena.(aunquepodaadelgazar,ymucho).
Porlotanto,desdeelpuntodevistadeladireccindelosministerios,ydelasempresas,eraracionallograr
queseaprobaranmuchosemprendimientosdeinversiones.Lametaerainiciargrandesconstrucciones,y
lapreocupacinporsuterminacinpasabaaunsegundoplano.Estotraacomoconsecuenciaquehubiera
unaenormemasadeinsumosdestinadosamuchosemprendimientosenmarcha,sinunoutput
equivalente.Locualexplicatambinquelasconstruccionesdeplantas,enpromedio,duraranmuchos
aos.Assellegalextremo(reconocidoporlamismadireccinsovitica)deempresasqueantesde
inaugurarseyaeranobsoletas,porqueensuconstruccinsehabatardado20o25aos.
Algosimilarocurraconlainnovacintecnolgica.LaURSStuvounaproduccincientficarelativamente
avanzada,peronosetraducaenavancesparalelosenloslugaresdeproduccin.Esloqueseconoca
comoelproblemadelaintroduccin.Esqueantesdeintroducirnuevosmtodosytecnologas(que
exigentiempoparaponerseapunto,ypuedennodarresultados),lasdireccionesseatenanaloya
probado.Despusdetodonohabapresinporelcambiotecnolgico,dadalaausenciadecompetenciade
precios.EstasituacininclusodiolugaralaformacindelComitdelEstadoparalaCienciaylaTcnica,
presididoporelvicepresidentedelConsejodeMinistros,paraestimularlainnovacintecnolgica.Sin
embargonoseavanzenlasolucindelproblemadelaintroduccin.EnesterespectoVolskensky
anotabaquelaactitudfrentealprogresotcnico(enlaURSS)esexactamentelainversadelaquetiene
elcapitalismo(p.143).Estosecombinabaconunabajatasadereemplazodelosequiposexistentes,
mantenimientodeficienteydefectosdeconstruccin(Clarke,2007).Paralelamente,latecnologasovitica
8
RolandoAstarita QufuelaURSS?(1)
sedesarrollabadeacuerdoalosrecursosdisponibles,ysinreferenciaalasrestriccionesdecostosque
estructuranalatecnologaoccidental(Clarke,2007,p.29).Porejemplo,utilizabamsenergaometalque
suscontrapartesoccidentales.Enlos80laindustriasoviticaconsumaentreel30%yel50%msde
energaymetalesporunidaddeproductoterminadoquelospasesadelantados(Lavigne,1985).
Todoindicaentonces,ycontraloqueafirmabanlosdefensoresdelaTUSCE,quelasempresassoviticas
noseregansegnelprincipiodelarentabilidad.Aprincipiosdelos80,Aganbeguian,unimportante
economistasovitico,asesordeGorbachov,reconocaquelastareas,losequipamientosylascantidadesa
producirnosedecidanporlosbeneficios.Dadoquelasalidadelproductoseconsiderabagarantizada,y
quelospreciosestabanfijos,sisepodaproducirms,seproduca,porquesedescontabaquelos
consumidorescompraranelproducto.PoresoAganbeguiancaracterizabaalaURSScomounaeconoma
deposibilidadesdeproduccin(1987,p.179).Lapreocupacindelasdireccionesdelasempresasera
asegurarlosinsumosycumplir(oaumentar)laproduccin.Deellodependansuseventualesascensosen
elaparatolasconsideracionessobrelasgananciasnoentrabanenlasdecisionesdeinvertir(Aganbeguian,
1987).
Porotraparte,dadoslosestrangulamientosyelacaparamiento,laactividadeconmicaestabasometidaa
fluctuacionesviolentas,caracterizadasportiemposdecalma(faltadeinsumos,trabajoyplantassemi
ociosos,etc.)ytiemposdetormenta(llegadadeinsumos,sobreutilizacindeequiposysobretrabajopara
cumplirconelplan).Locualagravabaloscuellosdebotella,lasdistorsionesentrelasramas,yeldesgaste
delosequipos.Peronosetratabadefluctuacionesgobernadasporlasvariacionesdelaganancia,como
sucedeenelcapitalismo,sinoporlalgicadelaeconomadeescasez.Estamecnicaexplica,adems,
porqulacrisisfinaldelaURSSnosehamanifestadoatravsdealgunacrisisdesobreproduccin
terminal.Msbienhubounadisminucinprogresivadelatasadecrecimiento,amedidaqueseagotaban
lasposibilidadesdelcrecimientoextensivo,yfracasabanlosintentosdepasaralcrecimientointensivo.
Desdeiniciosdeladcadade1960yahabaunaagudaconcienciaenladireccinsoviticadelproblema
(deahlosintentosdeintroduccindereformaspromercado).Hacia1970,cuandosecalculaquelaURSS
alcanzsumximopoder,sueconomaeraun40%inferioraladeEEUU(ymsdbilansisecalculael
productoporhabitante).Entrefinesdeladcadaymediadosdelasiguienteelproblemaseagrav,yla
economatendiaestancarse.

Burocracia,Estadoytransformacincapitalista

Vinculadoaloanterior,estnlasdificultadesquesurgenalasimilaraladirigenciasoviticaalaclase
capitalista.Yahemosapuntadoalgunasdiferenciassustancialesentrelosburcratassoviticosylaclase
capitalista.Losburcratasnotenanelderechoalalibrecomprademediosdeproduccinycontratacin
demanodeobra,ynopodantransformarsusingresosencapital.Porestomismoeldineronopoda
desplegasecomopodersocialprivado,comocapital.Peroadems,delaausenciadepropiedadprivada
derivabaunamecnicadereproduccindelaburocracia,yderelacinconelEstado,sustancialmente
distintadelaqueexisteenelcapitalismo.Paraverporqu,partamosdelaafirmacindeBettelheim
(1980),dequelaformadelprocesodeapropiacindelexcedenteeralabasedelareproduccindelas
relacionesdeclaseenlaURSS,eindaguemosenesaforma.Suparticularidadconsistaenquela
apropiacindelexcedenteestabadeterminadaporelcontrolqueejercalaburocraciasobreelEstado.Esto
significaqueenlaURSSelpodereconmicodelaburocraciaderivabadesupoderpoltico.Encambio,en
elmododeproduccincapitalista,labasedelareproduccindelasrelacionesdeclaseesellapropiedad
privadadelosmediosdeproduccin,yenconsecuenciaelpoderpolticodelaclasecapitalistaderivade
supodereconmico,ynoalrevs.Ladiferencianoesmenor,yaqueenlaURSSnooperabalarelativa
autonomadeloeconmicoconrespectoalopolticoyelEstado,comoocurreenelcapitalismo.Poreso
sedabalacircunstanciaquelosconflictosobreros(porcondicionesdetrabajo,salarios,ocualquierotra
reivindicacin)inmediatamentederivabanencuestionamientosdelEstado.Refirindosealasprotestasde
9
RolandoAstarita QufuelaURSS?(1)
losobrerosdeSolidaridadpolaca,alguienanotquelaironadellegadoleninistaconsistaenqueel
controldelEstadosobrelaeconomaeratandirectoyabierto,quegenerabaunacrticaalEstadodentro
delprocesodetrabajo(citadoenAswin,2003).Noesloquesucedeenelmododeproduccincapitalista.
EstascuestionessonimportantesparaentenderelcambioqueocurrienlaURSSentrefinesdeladcada
de1980ycomienzosdelasiguiente.Yaafinesdelos80unsectordelaburocracia(atravsdela
organizacindelajuventud,elKonsomol)comenzatransformarseenclasepropietaria.Fueentonces
cuandoestablecieronempresas,muchasenasociacinconcapitalesextranjeros,ybajolaformade
cooperativas(enmayode1988,ybajopresindelKonsomol,semodificlaleydecooperativas,loque
permitiampliarsusactividades).Sololasempresasqueestabanconectadasconlanomenklaturatenan
elderechoaentrarentransaccionesdepropiedad.Porestemotivosevendan(finesdelos80)empresas
estatalesafirmasquehabansidofundadasconparticipacindelanomenklatura.Enotraspalabras,la
nomenklatura(enespeciallageneracinmsjoven)sevendaasmismalapropiedadestatal,aprecios
muybajos.Clarke(1992)habladeprivatizacinespontneaapartirdelaformacindecooperativasy
pequeasempresasdeleasing,ligadasalasgrandesempresasestatales,queoriginariamentefueron
establecidasparaeludirloscontrolescentralessobresalariosyflujosfinancieros,yeludirimpuestos.
Muchosdirectores,diceClarke,desmembraronlasempresasestatales,transformandolaspartesrentables
ensubsidiariasprivadas,yabandonandoelrestodelaviejaempresaestatal,paracolocarseellosmismos
comocapitalistasprivados.Tambinhuboministeriosquesetransformaronencomplejosindustriales,
comerciales,etc.Paraestoelministro,oalgnaltofuncionario,seconvertaensudirector,elcomplejo
adquiraelestatusdeunacompaaporacciones,ylosaccionistaseranlosmismosfuncionarios.Tomado
deconjunto,esclaroquequeelprocesodereformaeconmicatuvolugarbajoelcontroldelanomenklatura
yparasubeneficiomaterialdirecto,sealanKryshtanovskayayWhite(1996).Precisemostambinquesi
bien,cuandolasprivatizacionessehicierondeformaabiertaenlos90,seentregaronbonosalos
trabajadores(lapropagandadecaqueasparticiparandelapropiedaddelasempresas),lostrabajadores
sevieronobligados,posteriormente,amalvenderesosbonos,dadoslosbajossalarios,desocupaciny
miseriaquesiguieronalacadadelaURSS.Loimportante,paraloquenosocupa,esqueeste
cambiosocialnopuedeapreciarseentodassusconsecuenciassinosetieneenmentelacentralidaddela
propiedadprivadadelosmediosdeproduccinparalaconformacindeunaclasecapitalista.Unacuestin
quedetodasformasquedaplanteadaessilaburocraciaconstituaunaclasesocial,apesardequenoera
propietariadelosmediosdeproduccinvamosaexaminarestacuestinenlaprximanotadedicadaala
caracterizacindelaURSS.

PuntosdeacuerdoconlaTUSCE

ApesardeladiscrepanciaconrespectoalacaracterizacindelaURSScomocapitalismodeEstado,
consideroqueexistenporlomenosdoscuestionesimportantesquehayquerescatardelplanteode
BettelheimyotrosautoresdefensoresdelaTUSCE.
LaprimeraesquetodopareceindicarqueenlaURSSlaburocraciaexplotabaalaclaseobrera.Estoes,
existaunaextraccinyapropiacinsistemticadelexcedentegeneradoporlosproductoresdirectos.
MuchospartidariosdelatesisdequelaURSSeraunrgimenburocrticoparticulartambinplantearon
estacuestin,aunquehaydiscrepanciasacercadesilaburocraciaconstituaonounaclasesocial.E
inclusoTrotsky,defensordelatesisdequelaURSSeraunrgimenproletarioburocrtico,alfinaldesu
vidaadmitiquelaburocraciaexplotabademaneranoorgnicaalaclaseobrera(Trotsky,1969).
Ensegundotrmino,laimportancia(paraelanlisis,perotambinparaelprogramayestrategiapolticade
lasfuerzassocialistas)dediferenciarentreestatizacinysocialismo.Sobreestetema,escriba
Bettelheim:
...laprogresinhaciaelsocialismonoesotracosaqueladominacincrecienteporlosproductores
inmediatosdesuscondicionesdeexistenciayporlotanto,enprimerlugar,desusmediosdeproducciny
10
RolandoAstarita QufuelaURSS?(1)
desusproductos.Estadominacinnopuedesersinocolectivayloquesellamaplaneconmicoessolo
unodelosmediosdeestadominacin,perosolamentedentrodecondicionespolticasdeterminadas,en
ausenciadelascualeselplannoesmsqueunmedioparticularpuestoenmarchaporunaclase
dominante,distintadelosproductoresinmediatos,quevivedelproductodesutrabajo,paraasegurarsu
propiadominacinsobrelosmediosdeproduccinysobrelosproductosobtenidos(SweezyyBettelheim,
1972,p.45).
PorestemotivoBettelheimsostenaqueelplaneconmiconopodaidentificarsesinmsconel
socialismo,yaquepodaimpedireldominiodelosproductoressobrelascondicionesylosresultadosde
suactividad(dem,p.52),yagregabaquenopuedenexistirrelacionesdeproduccinsocialistasmsque
enlamedidaenquehayadominiodelosproductoressobrelascondicionesyproductosdesutrabajo(p.
53).Volveremosaestaideaclaveenlaprximanota,cuandoanalicemoslatesisquecaracterizala
URSScomounestadoobreroburocrtico.


11
RolandoAstarita QufuelaURSS?(1)
Bibliografacitada

Aganbeguian,A.G.(1987):Perestroka.Ledoubledfisovitique,VergdeFranceIvoire,Economica.
Ashwin,S.(2003):TheregulationoftheemploymentrelationshipinRussia:theSoviet
legacy,www.warwick.ac.uk/fac/soc/complabstuds/russia.
Bettleheim,C.(1980):LaluchadeclasesenlaURSS.Primerperodo(19171923),Mxico,SigloXXI.
Chavance,B.(1983):Lesystmeconomiquesovitique,Paris,LeSycomore.
Chavance,B.(1979):SobrelasrelacionesdeproduccinenlaURSS,enAAVV,Acercadelanaturaleza
socialdelaUninSovitica,UniversidadAutnomadePuebla,pp.6595.
Clarke,S.(2007):TheDevelopmentofCapitalisminRussia,RoutledgeContemporaryRussiaandEastern
Series.
Clarke,S.(1992)PrivatizationandDevelopmentofCapitaisminRussia,NewLeftReview,N196,pp.
327.
Kerblay,B.yM.Lavigne(1985):Lessovitiquesdesanns80,Paris,Colin.
Kryshatanovskaya,O.yS.White(1996):FromSoviet'Nomenklatura?ToRussianElite,EuropeAsia
Studies,N5.
Lavigne,M.(1985):Economieinternationaledespayssocialistes,Paris,ArmandColin.
Marx,K.(1999):ElCapital,Mxico,SigloXXI.
Marx,K.(1989):Elementosfundamentalesparalacrticadelaeconomapolitica(Grundrisse)18571858,
Mxico,SigloXXI.
Marx,K.(1983):ElCapital,libroICaptuloVIIndito,Mxico,SigloXXI.
Marx,K.yF.Engels(1985):Laideologaalemana,BuenosAires,EdicinPueblosUnidos.
Marx,KyF.Engels(1973):Correspondencia,BuenosAires,Cartago.
Nove,A.(1965):Laeconomasovitica,Madrid,Gredos.
Sweezy,P.M.yC.Bettelheim(1972):Lettressurquelquesproblmesactuelsdusocialisme,Paris,
Maspero.
Sweezy,P.(1979):RespuestaaBernardChavance,enAAVV,Acercadelanaturaleza...,Universidad
AutmomadePuebla,pp.8188.
Therbon,G.(1979):Cmodominalaclasedominante?,Mxico,SigloXXI.
Trotsky,L.(1969):TheBonapartistPhilosophyoftheState,Writings19389,NuevaYork,Merit
Publishers.
Volslensky,M.(1980):LaNomenklatura.LosprivilegiadosenlaURSS,BuenosAires,EditorialAbril.

RolandoAstarita
BuenosAires,2011
http://rolandoastarita.wordpress.com/
12

Potrebbero piacerti anche