Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
12 (2011)
EDIO ESPECIAL
ISSN: 1807-8222
A TEOLOGIA DA HISTRIA NO DE PERFECTIONE EVANGELICA
DE SO BOAVENTURA DE BAGNOREGIO
FbioCesarGomes,OFM
*
Resumo
No nosso estudo trataremos do tema da Teologia da Histria de So
Boaventura de Bagnoregio em uma sua obra bem determinada: o opsculo
teolgico Quaestiones disputatae de perfectione evangelica, cujas questes mais
relevantes sobre o tema consistem na centralidade histrica do evento da
encarnao e no forte senso escatolgico de Boaventura. Tal senso, por sua vez,
desdobrase em dois grandes sentidos: o primeiro, de uma clara conscincia do
iminentefimdostempos;osegundo,deumaplenarealizaodavocaohumana
a participar da vida divina. destas questes que nos ocuparemos, procurando
verificar como elas explicam o modo todo prprio de os Mendicantes,
particularmenteosFranciscanos,conceberemaperfeioevanglica.
Palavras-chave:Teologia,Histria,Boaventura,Cristo,Encarnao,Escatologia.
Abstract
ThisstudydiscussesthesubjectofTheologyofHistoryofSaintBonaventure
of Bagnoregio in his wellestablished theological literary work, Quaestiones
disputataedeperfectioneevangelicathatraisedrelevantquestionsonthehistorical
centrality of the Incarnation and the strong eschatological nature of Bonaventure.
This nature, moreover, follows two main directions: the first showing a clear
awareness of the imminent end of times; and the second, of the full realization of
human vocation in participating in divine life. These issues will be discussed in
*
DoutoremTeologiacomespecializaoemEspiritualidadepelaPontifciaUniversidadeAntoniana
deRoma.membrodaProvnciaFranciscanadaImaculadaConceiodoBrasilevicemestredos
FradesMenoresdeprofissotemporriaemCampoLargo/PR.Email:fcgant2007@yahoo.com.br.
Oracula7.12(2011)EdioEspecial58
ordertobetterunderstandtheuniquemannerinwhichtheMendicants,especially
theFranciscans,conceivedevangelicalperfection.
Keywords:Theology,History,Bonaventure,Christ,Incarnation,Eschatology.
Introd u o
O nosso estudo se desenvolver em trs momentos. Primeiramente,
faremosalgumasbrevesconsideraesgeraissobreaTeologiadaHistriaemSo
BoaventuradeBagnoregio.Emseguida,apresentaremos,aindaquesinteticamente,
o seu opsculo teolgico que tem por ttulo: De perfectione evangelica sobre a
perfeio evanglica e que tomaremos com fonte primria do nosso estudo. Por
fim,trataremosdaTeologiadaHistrianoreferidoopsculo,questoestaque,por
sua vez, se desdobra em duas grandes temticas: a da centralidade histrica da
encarnao de Cristo e a da escatologia. Para tanto, nos fundamentaremos
especialmente no estudo de Joseph Ratzinger
1
sobre o tema da Teologia da
Histria em Boaventura e no nosso estudo a propsito da contribuio
boaventurianateologiadosconselhosevanglicosnoDeperfectioneevangelica.
2
Boaventura,aHistriasempreconsideradaapartirdeumaperspectivadef,em
outras palavras, como Histria da Salvao, de modo que a sua reflexo sobre a
mesmaconstituisenumaverdadeiraeprpriaTeologiadaHistria.
Esta Teologia Boaventuriana da Histria apresentase, porm, como um
tema bastante amplo, uma vez que a mesmo foi sendo desenvolvido pelo Doutor
Serficoaolongodasuavastaproduoliterria.NosComentariainSententiarum
(12501252), por exemplo, tal teologia coincide propriamente com a aquela dos
Padres,cujoncleoessencialconsistianaideiadequeaencarnaosedeunofim
dostem o p s.
6
J no Breviloquium (1257), ele afirma que a Histria, pensada assim
teologicamente, deriva do comprimento prprio da Sagrada Escritura que se
estendedesteoinciodomundoatodiadojuzo,aolongodetrstemposesete
dasidades:
EstaEscrituraSagradapossuitambmumcomprimento,queconsistena
descriodostemposedasidades:isto,doinciodomundoatodiado
juzo.Defato,descreveodecursodomundoatravstrstempos:ouseja,
otempodaleidanatureza,daleiescritaedaleidagraae,dentrodestes
trstempos,distingueseteidades.Dentreessas,aprimeiravaideAdoa
No; asecunda, de Noa Abrao; aterceira, de Abrao a Davi; a quarta,
deDaviatoexlionaBabilnia;aquinta,doexlioatCristo;asexta,de
Cristo at o fim do mundo; a stima, decorre com a sexta, que inicia do
repouso de Cristo no sepulcro at a ressurreio universal, quando
iniciar a oitava idade da ressurreio. E, assim, a Escritura
longussima, pois, colocando o Gnesis no princpio, comea a tratar do
inciodomundoedotempoe,colocandooApocalipsenofinal,chegaao
o m . fimd mundoedoste pos
7
infncia,asegunda,comameninice,aterceira,comaadolescncia,aquarta,coma
juventude,aquinta,comavelhicee,asexta,comadecrepitude.
9
Tratase,portanto,deumaobrapublicadapoucoantesdasuaeleiocomo
MinistroGeraldaOrdemdosFradesMenoresocorridaem02defevereirode1257
equepertencequelaqueYvesCongarclassificoucomoasegundadascincofases
da controvrsia universitria parisiense entre as Ordens Mendicantes e o Clero
Secular.
10
Boaventurianapredominantesnoopsculo:acentralidadehistricadaencarnao
deCristoeaescatologia.
dissoque,apartirdeagora,nosocuparemos.
Cristonopodiatervindonoprincpiodostemposporqueasuachegada
teriasidoapressada.Mas,domesmomodo,nopodiatlaadiadoato
momento final, porque teria sido muito tarde. Convinha, porm, que o
Salvadorcolocasseotempodacuraentreotempodadoenaedojuzo.
Convinha que o Mediador precedesse muitos dos seus membros e a
muitosseguisse.
18
dos Testamentos, vale dizer, num confronto entre Antigo e Novo Testamentos
considerados como as duas metades de um mesmo tempo histrico que se
relacionam,segundoquantosepodelernas CollationesinHexameron:(...)como
rvore a rvore, como letra a letra, como semente a semente. E como a rvore se
origina da rvore, a semente da semente e a letra da letra, assim tambm o
TestamentodoTestamento.
20
Destemodo,nosomenteseestabeleceumacorrespondnciaentreossete
dias da criao com as sete pocas de Ado a Cristo como tinha ensinado
Agostinho, mas, tambm entre a Histria do Antigo e com aquela do Novo
Testamento,refutadapelobispodeHipona.
21
Portanto,aoesquemaseptenriosimplesdeAgostinho,Boaventuraprefere
o esquema septenrio duplo de Joaquim de Fiore, de acordo com o qual o axioma
quefalaqueastimaidadedecorrejuntocomasextajnoserve.Aqui,previsto
um stimo perodo no interior da prpria Histria, de modo que a sexta idade do
esquema unitrio agostiniano abarca as sete idades da Igreja presentes no
esquemaboaventurianobipartido.
22
se apresente como bvia, foi estranha a todo o primeiro milnio cristo para o
qual,longedeseroeixocentraldaHistria,aencarnaodeCristorepresentavao
inciodofim.
25
misria.
27
DaporqueimportanteafirmarqueCristo,enquantoVerboencarnado,
nopossuiuabsolutamentenada,
28
nemmesmoumalbergue
29
enemcomopagar
tributos.
30
Quanto mendicncia evanglica, esta constituise como fator de imitao
do exemplo de Cristo especialmente no que se refere a trs importantes aspectos
do mesmo: o desapego de si, o amor ao prximo e o culto de Deus.
31
Por isso, o
Mestre Franciscano se esfora em provar que Cristo viveu como mendigo por
mendigar aos homens os bens materiais: hospedagem, bebida e comida
32
e que,
de acordo com a Glossa do versculo do Salmo 39,18 que diz: Eu, pois, sou um
pobreemendigo,seautodefiniucomotal.
33
Porfim,tambmapartirdeCristojustificasequenemtodosospobresem
boa sade estejam obrigados ao trabalho manual. Sobretudo porque, ao longo da
Sua vida terrena, pela qual cumpriu perfeitamente a Lei e nos deu um perfeito
exemplo Ele, mesmo que vivendo radicalmente como pobre e em boa sade, nem
sempre u trabalho manualmente.
4 3
Tambm o conselho da castidade, nas suas diversas modalidades, est
estreitamente associado com a pessoa de Jesus Cristo. Com relao aos cnjuges,
por exemplo, as palavras inequvocas Dele sobre a indissolubilidade da unio
conjugal: Aquilo que Deus uniu o homem no separe (Mt 19,4), no deixam
dvidas de que a mesma e, consequentemente, o tipo de castidade que lhe
inerente,sejamdeinstituiodivina.
35
Almdisso,aprpriapresenadeCristoem
uma festa de matrimnio onde, de acordo com o Evangelho de Joo (cfr. Jo 2,2),
realizou o Seu primeiro milagre, atesta por si mesma a alta estima que Ele tinha
portalinstituio.
36
26
p.
perfectioneevangelica,p.
BOAVENTURA,De 129b;134a;1
27
6
Deperfectioneevangelica 6a.
perfectioneevangelica, 39a.
BOAVENTURA,De 12 a.
28
Deperfectioneevangelica
Cf.BOAVENTURA, , p.12512
29
Deperfectioneevangelica
Cf.BOAVENTURA, ,p.125b.
30
eperfectioneevangelica
Cf.BOAVENTURA, , p.125b.
31
, p
evangelica,p
Cf.BOAVENTURA,D . 140b141a.
32
Cf.BOAVENTURA,Deperfectione . 137b138a.
33
De perfectione evangeli a b. Tratase da Glossa ordinaria atribuda a
oneeLirano.
Cf. BOAVENTURA, c , p. 137
Ca
Deperfectioneevangelica
ssiodoroemEstrab
34
Deperfectioneevangelica
Cf.BOAVENTURA, ,p.159b.
35
Cf.BOAVENTURA, ,p.166a.
36
Cf.BOAVENTURA,Deperfectioneevangelica,p.166a.
Oracula7.12(2011)EdioEspecial67
Tambmoconselhodaobedincia,consideradonoseuaspectoconcretode
submissodeumapessoaaoutra,possuiumslidofundamentocristolgico.Antes
de tudo porque, enquanto imitao/conformao quela submisso vontade do
Pai que caracterizou o modo de o Filho estar no mundo, pertence ao prprio
seguimento de Cristo. Alm disso, a submisso demonstrada por Cristo tambm
aosseusprpriospaisterrenosMariaeJos(cfr.Lc2,51)legtimaaobedincia
devidapelosfilhosaospaisjprescrita,antesquepelodireitodivino,peloprprio
direito natural.
41
E ainda que por possuir uma vontade confirmada no bem, que
no voltava atrs, Cristo no tenha emitido um voto de obedincia, esse encontra
Nele o seu modelo fundamental, uma vez que Ele praticou a submisso ao ser
37
perfectioneevangelica
Cf.BOAVENTUR ica,p.166
38
, p.
perfectioneevangelica,p.
A,Deperfectioneevangel b.
BOAVENTURA,De 171a.
39
Deperfectioneevangelica .
BOAVENTURA,De 175a.
40
Cf.BOAVENTURA, , p.175ab
41
Cf.BOAVENTURA,Deperfectioneevangelica,p.185a.
Oracula7.12(2011)EdioEspecial68
humanoaoqualovotoobrigaemmximograu,submetendose,inclusive,aquem
Lheerainferior.
42
Assim,sedeumaparte,aPedroexigidaaobedinciaordemdeCristode
apascentar todas as Suas ovelhas (cfr. Jo 21,17),
44
de outra, a todas as ovelhas de
Cristo exigida a obedincia ao Seu Vigrio, ou seja, a Pedro e a seus sucessores.
Portanto, de acordo com o princpio da reductio ad unum, os diversos laos de
obedincia que na Igreja existem devem ser reconduzidos a um nico princpio
universaldeautoridade,
45
mesmoporque,assimaIgrejafoidivinamenteinstituda
pelopr h prioSen or.
46
3.2.Escatologiaevidasegundoosconselhosevanglicos
Outra questo referente Teologia da Histria presente no opsculo e que
determina a reflexo boaventuriana a propsito dos conselhos evanglicos o
tema da escatologia que, por sua vez, desdobrase em dois grandes sentidos. O
42
Deperfectioneevangelica .
Cf.BOAVENTURA, . p.186a.
43
Deperfectioneevangelica
Deperfectioneevangelica
Cf.BOAVENTURA, , p.190ab
44
Cf.BOAVENTURA, , p.190a.
45
Cf.BOAVENTURA,Deperfectioneevangelica,p.193b.
Oracula7.12(2011)EdioEspecial69
primeiro,deumaclaraconscinciadoiminentefimdostemposfinissaeculorum;
o segundo, de plena realizao da vocao humana a participar da vida divina: in
patria.dissoqueagoratrataremos.
3.2.1.Ofimdostempos:Finissaeculorum
Um primeiro sentido de escatologia no De perfectione evangelica aquele
ligado conscincia do iminente fim dos tempos que, segundo o estudo de
Ratzinger, at a concluso dos quatro livros dos Commentaria in Sententiarum
aindanotinhaemergidoemBoaventura.
47
Por isso, assim como em cada tempo da Histria da Igreja o Esprito Santo
suscitou pessoas para combater um mal predominante, no tempo final, Ele
suscitou as Ordens pobrezinhas
55
que, com a sua pobreza e mendicncia
voluntrias, devem fazer frente ao principal mal que nele impera: a avareza, a
cobiadosbensmateriais.
56
seuestadoinicial,ouseja,naeraapostlica,vigoravanaIgrejaapobreza,essadeve
tambmcaracterizaroseuestadofinal,noqualreinaaavareza.
58
Da, porque Boaventura pergunta: Se essa forma (de vida) foi conveniente
na Igreja primitiva, porque no deveria slo, do mesmo modo, naquela dos
ltimostempos,sobretudonoquedizrespeitoquelesque,destamaneira,querem
imitarosapstolos?
59
.
Portanto, a partir da conscincia do iminente fim dos tempos que se
entende a radicalidade com a qual os conselhos evanglicos so propostos,
especialmenteaqueledapobreza.
Realmente, j no suficiente uma pobreza in privato individual como
aquelaatentopraticadapelosmonges.Tornasenecessriaumapobrezatamin
privato quam in communi tanto individual como coletiva , em outras palavras,
quesejaexpressodeumarennciatotaldosbensterrenoscujatransitoriedadee
efemeridadeaparecemaindamaisclaramentenoltimoperododaHistria.
Da seentende tambm o porqu da insistncia em se preferir, aotrabalho
manual, aquele tipo de obras mais teis neste tempo final da Igreja, as chamadas
obrasespirituais:acontemplao,apregaodaPalavradeDeus,aadministrao
dossacramentoseocultodivino,razopelaqualquemaelassededica,aindaque
fisicamente capaz, est dispensado de realizar as obras manuais, alm de ter o
direitodeviverdeesmolas.
60
Tambmaconservaodacontinnciaporpartedosvivoseaconsagrao
da virgindade so mais teis ao bem comum do que o matrimnio justamente
porque , sobretudo, por elas que a cidade celeste preenchida de filhos
espirituais, o que contribui para que seja completado o nmero dos eleitos e,
consequentemente,paraqueofinaldostempossejaantecipado.
61
58
ca
perfecti
Cf.BOAVENTURA, ,p.148a.
59
VE De
Deperfectioneevangeli
BOAVENTURA,De oneevangelica,p.150a.
60
Cf.BOA NTURA, perfectioneevangelica,p.163b.
61
A este propsito, sobre a continncia dos vivos, se diz: Quia igitur haec continentia licet
videatur facere ad diminutionem hominum in civitate terrena quia facit ad accelerationem numeri
electorum, plus utilitati communi consonat, quam repugnet, maxime cum plus abundet in terrenis
numerus virorum carnalium quam spiritualium, ex quibus repleri valeat paradisus: BOAVENTURA,
De perfectione evangelica, p. 174ab. E com relao virgindade consagrada, o seguinte: (...);
virginitas autem est bonum spirituale et quodam modo perpetuum, faciens ad consummationem
civitatis supernae; et ideo merito coniugio anteponitur, sicut caelestia temporalibus, pro eo quod
Oracula7.12(2011)EdioEspecial72
De fato, tal relao com a realidade ltima que faz da renncia total dos
bens o fundamento sublime da perfeio evanglica, uma vez que, por ela, a
pessoa coloca o fundamento da prpria existncia nos cus tornandose, deste
modo, t e maisap avidacont mplativa.
64
Econtraaobjeodequeapreservaodaespciedeveserpreferidaaum
bemindividual,oNossorespondequeavirgindadeconsagradamaisexcelentedo
queasoutrasformasdecastidade,pois,maisdoquecontribuirparaaconservao
da espcie humana, contribui para o preenchimento da cidade escatolgica, uma
vez que, enquanto a unio conjugal enche o mundo, a virgindade, enche o
paraso.
67
Referncias bibliogrfic
AGOSTINHODEHIPONA.Desanctavirginitate.Traduo,introduoenotasdeM.
eN.Cipriani.Roma:CittNuovaEditrice,1978,p.73159.
as
Palmieri,V.Tarulli
BIERBAUM, Max. Bettelorden und weltgeistlichkeit an der Universitt Paris.
37168. Mnster:AschendorffVerlag,1920,p.
BLANCO, Francisco de Ass Chavero. Imago Dei. Aproximacin a la antropologa
teolgica de San Buenaventura. Murcia: Publicaciones del Instituto Teolgico
) Franciscano,1993(SerieMayor,12
BOAVENTURA DE BAGNOREGIO. Breviloquium. Quaracchi: studio et cura pp.
CollegiiaS.Bonaventura,1891,p.201a291b.
69
Cf.BOAVENTUR elica,p.192a
70
Cf.RATZINGER,Lateologiadellastoria,p.161162.
A,Deperfectioneevang ;194a.
Oracula7.12(2011)EdioEspecial75