Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
1
=X X X
n 1 2
+ + + ! , soma simples
2) X X X X
i n
i
n
2
1
2
2
2 2
1
+ + +
1
2
=( ) X X X
n 1 2
2
+ + + ! , quadrado da soma
4) X Y X Y X Y X Y
i i n n
i
n
+ + +
1 1 2 2
1
! , soma de produtos (SP)
5) X Y X X X Y Y Y
i j n m
j
m
i
n
+ + + + + +
( ).( ... )
1 2 1 2
1 1
! , produto das somas
L-se X
i
i
n
1
como: somatrio de X ndice i, com i variando de 1 at n, onde:
n, a ordem da ltima parcela ou limite superior (LS) do somatrio;
i=1, a ordem da primeira parcela da soma ou limite inferior do somatrio (LI);
i, o ndice que est indexando os valores da varivel X (outras letras como j, l,
k podem ser utilizadas).
Exemplo:
Considere as variveis X e Y que representam, respectivamente, as notas de duas
disciplinas, para um grupo de 6 alunos.
X ={90, 95, 97, 98, 100, 60}
Y ={60, 70, 80, 60, 90, 75}
INF 162 Prof. Luiz Alexandre Peternelli
4
Verifique se os seguintes somatrios fornecem as respostas conforme apresentado.
a) X
i
i
1
6
540 b) X
i
i
2
1
6
49738
c) X
i
i
_
,
1
6
2
291600
d) X Y
i i
i
1
6
39190 e) X Y
i
i
i
i
_
,
_
,
1
6
1
6
234900
1.2. Nmero de Termos (Parcelas) do Somatrio (NT)
O nmero de termos ou parcelas de um somatrio (NT) pode ser obtido por:
NT =(LS - LI) +1 r,
onde r o nmero de restries a que o somatrio est sujeito.
Exemplos: Obter o nmero de termos para os seguintes somatrios:
a) X
i
i
3
8
, NT =(8-3) +1 =6
b) Y
k
k
k
1
911
15
,
, NT =(15 - 1) +1 - 2 =13
1.3. Propriedades de Somatrio
As propriedades facilitam o desenvolvimento das expresses algbricas com a
notao do somatrio. O objetivo desenvolver as expresses at chegar s somas
simples e/ou somas de quadrados.
P.1. Somatrio de uma constante k
O somatrio de uma constante igual ao produto do nmero de termos pela
constante.
k
i
n
1
=k +k +...+k = nk
Exemplos:
a) 5
1
10
i
3
12
=[(12 -3) +1] Y
j
=10Y
j
INF 162 Prof. Luiz Alexandre Peternelli
5
P.2. Somatrio do produto de uma constante por uma varivel
O somatrio do produto de uma constante por uma varivel igual ao produto da
constante pelo somatrio da varivel.
kX
i
i
n
1
=kX kX kX k X X X k X
n n i
i
n
1 2 1 2
1
+ + + + + +
... ( ... )
Exemplo:
i
n
i
i
i
n
X
X k
1 1
2
1
2
1
2
,
P.3. Somatrio de uma soma ou subtrao de variveis
O somatrio de uma soma ou subtrao de variveis igual soma ou subtrao
dos somatrios dessas variveis.
Sem perda de generalidade, para trs variveis X Y e W , , tem-se:
( ) X Y W X Y W
i i i i i i
i
n
i
n
i
n
i
n
+ +
1 1 1 1
1.4. Somatrio Duplo (opcional para o momento. Ser discutido oportunamente)
Considere a Tabela a seguir:
1 2 ... j ... s
1 X
11
X
12
... X
1j
... X
1s X
j
j
s
1
1
2 X
21
X
22
... X
2j
... X
2s X
j
j
s
2
1
1
... ... ... ... ... ... ... ...
r X
r1
X
r2
... X
rj
... X
rs X
rj
j
s
1
X
i
i
r
1
1
X
i
i
r
2
1
...
X
ij
i
r
1
...
X
is
i
r
1
G
X
ij
i =1,2, ..., r (ndice de linha)
j =1,2, ..., r (ndice de coluna).
G =total geral
INF 162 Prof. Luiz Alexandre Peternelli
6
G X X X X
i
i
r
i
i
r
ij
i
r
is
i
r
+ + + + +
1
1
2
1 1 1
... ...
( )
+ + + + +
X X X X
i i ij is
i
r
1 2
1
... ...
X X X
ij ij
i j
r s
j
s
i
r
..
,
,
1 1 1 1
, ou ainda G X X X
ij ij
j i
s r
i
r
j
s
..
,
,
1 1 1 1
Total da i-sima linha: X X
ij i
j
s
.
1
Total da j-sima coluna: X X
ij j
i
r
.
1
1.5. Exerccios Propostos
1) Considerando os seguintes valores:
X X X X
Y Y
1 2 3 4
1 2 3 4
2 6 7 9
1 4 5 11
Y Y
Calcular:
a) ( ) Y
i
i
2
2
1
3
b) ( ) X Y
i i
i
4
1
4
c) (opcional)
i
i
j
X
+
1
3
2
4
2 ( )
d) (opcional)
i
i j
j
X Y
2
4
2
3
3( )
R: a) 14 b) -60 c) 63 d) 51
2) Efetuar
a) ( ) i
j
i
2
1
3
1
+
b) (opcional)
i j
i j
i
i
+
3
6
0
2
3
( ).( )
R: a) 5(3 +1/j) b) 429/20
3) Calcule X
1
e X
3
, dado que:
INF 162 Prof. Luiz Alexandre Peternelli
7
X X
X X
i
i
i
i
i i
i
i
i
i
42 364
34 324
1
6
2
1
6
2
1
13
6
1
13
6
, ,
R: X
1
=2 e X
3
=6 ou X
1
=6 e X
3
=2.
4) Calcular: (opcional)
a) ( ) i j
j i
+
2
4
1
5
b) i j
i j
1
6
5
9
a) 90 b) 735
2. PRODUTRIO
2.1. Introduo
O smbolo produtrio utilizado para facilitar a representao dos produtos.
Utiliza-se a notao
1 2
1
. .....
Fatos:
1) b b b
n 1 2
. . .... = b
i
i
n
1
2) b b b b b b
n fatores
i
n
n
. . ....
" # $$ % $$
1
3) cX cX cX cX c X X X c X
i n
i
n
n
n
n
i
i
n
1 2
1
1 2
1
. ..... . . .....
4)
( )( ) X Y X Y X Y X Y X X X Y Y Y X Y
i i n n n n
i
n
i
i
n
i
i
n
_
,
_
,
1 1 2 2 1 2 1 2
1 1 1
. ... . ... . ...
INF 162 Prof. Luiz Alexandre Peternelli
8
5) i n n
i
n
1
123 . . ..... !
6) ( ) log log . ... log log ... log log X X X X X X X X
i n
i
n
n i
i
n
+ + +
1 2
1
1 2
1
2.2. Exemplo:
Sabendo-se que:
X X
Y Y
1 2 3
1 2 3
2 3 5
3 5 7
X
Y
Calcular:
a) X X X X
i
i
1
3
1 2 3
2 3 5 30 . . . .
b) Y Y Y Y
i
i
1 2 3
1
3
3 5 7 105 . . . .
c) 3 3 27 30 810
3
1
3
1
3
. ( ) X X
i i
i i
d) X Y X Y
i i
i
i
i
i
i
. . ( )( )
_
,
_
,
1
3
1
3
1
3
30 105 3150.
EXERCCIOS PROPOSTOS
1) Seja uma varivel X, assumindo os seguintes valores:
X ={5, 2, 3, 0, 1, 2, 6, 9, 4, 8} n=10
Calcule:
a) X
i
i
1
10
b) X
i
i
2
1
10
c) X
i
i
_
,
1
10
2
d)
X
X
i
i
i
i
2 1
10
2
1
10
10
10 1
_
,
e) ( ) X
i
i
4
1
10
f) ( ) X
i
i
4
2
1
10
g)
( ) X
i
i
4
10 1
2
1
10
h)
X
i
i
1
10
10
INF 162 Prof. Luiz Alexandre Peternelli
9
2) Sabendo-se que X
i
i
6
1
5
e X
i
i
2
1
5
12
, calcule:
a) ( ) 4 5
1
5
X
i
i
+
b) ( ) X X
i i
i
2
1
5
c) ( ) X
i
i
3
2
1
5
3) Desenvolver e calcular: (opcional)
a)
( )
i b
j
j i
+
2
6
1
3
b) ( ) i j
i j
1
5
1
2
c) ( ) i j
j i
+
3
0
2
1
2
2
d) cb
j i
0
8
1
7
e) i
j i
2
1
5
1
4
4) Utilizando os dados da Tabela abaixo, calcule:
j
i
1 2 3 4
1 8 7 5 9
2 4 0 10 2
a) X
i
i
1
1
2
b) X
j
j
1
1
4
c) (opcional) X
ij
j i
1
4
1
2
d) X
ij
j
j
1
3
4
e) X
j
j
2
2
3
f)
1
2 1
2
4
X
j j
j
g) 6
1
1
3
4
X
j
j
j
h) X
j
j
j
2
1
2
4
+
+
_
,
b) a!
c) ( ) ( ) ( ) X Y X Y X Y
1 1 1 2 1 3
+ + +
d) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
3 2 2 2 1 2 3 1 2 1 1 1
Y X Y X Y X Y X Y X Y X + + + + +
e) ( ) ( ) ( ) X Y X Y X Y
n n 1 1 2 2
!
2) Considere os seguintes valores:
X X X X X X X X
Y Y Y Y Y Y Y
1 2 3 4 5 6 7 8
1 2 3 4 5 6 7 8
2 4 6 8 10 12 14 16
1 3 5 7 9 11 13 15
Y
Calcule os seguintes somatrios e produtrios:
a) (opcional) ( ) X
i
j i
3
2
5
1
8
b)
X
Y
i
i
i
2
2
1
8
_
,
c) X
i
i
1
4
d)
X Y
i i
i
3
2
4
3) Desenvolver:
a) i
j
i
2
1
3
1
+
_
,
b) (opcional)
( ) i j j
i j
i j
j
2 2
2
4
1
4
5
+
c) ( ) i
i
+
1
]
1
8
1
5
2
d) ( ) i
i
+
8
1
5
4) Se X X Y Y
i
i
i
i
12 56 3 5 6
1
3
2
1
3
1 2 3
e Y , calcule:
a) 9
1
3
i
b) 12
1
3
X
i
i
c)
i
i
x
2
1
3
2
_
,
d) ( ) X Y
i i
i
1
3
INF 162 Prof. Luiz Alexandre Peternelli
11
5) Se X X X Y Y
1 2 3 1 2 3
2 4 3 5 6 =6 e Y , calcule:
a) ( ) X Y
i i
i
1
3
b) ( ) ( ) X Y
i i
i
2 5
1
3
6) Calcule X X
9 21
e , sabendo-se que:
X X X X
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
200 1206 190 1154
1
50
2
1
50
1
9 21
50
2
1
9 21
50
e e
7) Dados:
i Y
i
X
i
1 3 10
2 5 11
3 9 15
4 10 19
5 2 21
6 1 26
Calcule as seguintes quantidades:
a) X
i
i
1
6
c) f X
i i
i
2
1
6
b) f
i
i
1
6
d)
f X
f
i i
i
i
i
1
6
1
6
8) Sabendo-se que:
X X X X X
Y Y Y Y Y
1 2 3 4 5
1 2 3 4 5
3 4 8 7 6
3 8 2 5 6
, , , ,
, , , ,
Calcule:
a) X
i
i
i
1
2
5
d) ( ) 2 3
2
4
X
i
i
b) 4
1
5
X
i
i
e) X Y
i i
i
1
5
c) ( ) X
i
i
+
6
3
5
f) ( ) X Y
i i
i
+
1
5
INF 162 Prof. Luiz Alexandre Peternelli
12
RESPOSTAS
2) a) 192 b) 140 c) 19,59 d)
746,66
3) a) 5 3
1
+
_
,
j
b) -18 c) 3025 d)
154440
4) a) 27 b) 144 c) 50 d)
No possvel
5) a) 62 b) 4
6) 4 e 6
7) a) 102 b) 30 c) 8098 d)
15,93
8) a) 24 b) 112 c) 39 d) 29
e) 128 f) 52