ARF TEKN

Bilinmeyen Ynleriyle
Kur' an
(Kur'an'n Kkeni -2)
ARF TEKN KMDR?
Diyarbakr ili, Kulp (Pasur) ilesi Gagvas Ky' nde dodu.
Kynde okul ol mad iin Arap grameri zerine medrese tah-
siline balad. Bu renimi yllarca srd. Arapan n temel ku-
rallarn (Nahiv-Sarf) kavradktan sonra kendi abasyla slami
bilimler hakk nda aratrmalarn srdrd. Bu arada babas ndan
Latin harfleri reni p Trkesini de gelitirdi. lk, orta ve mam
Hati p Lisesi di pl omal ar n okul dndan ald. nn niversite-
si Matemati k bl mn kazand; ancak ailevi sorunlar nedeniy-
le vazgeti. Daha sonra bu kez zmir 9 Eyll lahiyat' kazand
ve buradan 1994' te mezun oldu. Anadili Zazacadr. Kendi ni bil-
di bileli 7 slaleye kadar hem anne, hem de baba taraf Snni-a-
fii mezhebi ne baldr.
Yazarn, "Kur'an 'h Kkeni" \\ ilk kitab, 1999 Turan Dur-
sun Arat rma dl ' ne layk grl d. Kur ' an' n Kkeni ,
Kur ' an' da Kad n ve Hz. Muhammed' i n Han ml ar , Kur ' an' da
Allah, Sumerl er' den sl am' a Kutsal Kitaplar ve Di nl er adl ya-
ptlar Berfin yay nl ar nda baslmtr.
Bu almam, insanlk iin didinen, tm dinle-
rin birer mitolojik dnce olduklarn;! ve insa-
nolunun bunlarla deil; ancak kendisi ta-
rafndan ynetilmesi gerekliine inanan ve bu
yolda mcadele yrten tm duyarl insanlara
ithaf ediyorum...
"Din olmasa da iyi insanlar iyi eyler, kt in-
sanlar da kt eyler yapar. Ancak iyi insanlarn
kt eyler yapabilmesi iin din gereklidir. " N o -
bel dl sahibi fiziki Steven Weinberg (1933)
IINDEKILER
NSZ
B R NC BLM
KUR' AN' N MIMAR 15
a) Kabe Temelinden kan Belgeler 15
b) Zeyd bin Sabi t' i n Sryani ee renmesi 20
c) Halife mer ' i n Dndrc Aklamalar 26
d) Hz. Muhammed' i n ntihara Kal k ma Nedenleri 35
e) O Gnk nl airlerin Kur ' an' daki zleri 41
K NC BLM
HZ. MUHAMMED OKURYAZAR MYD? 58
a) Hz. Muhammed mmi ydi Demek Ne Anl ama Gelir 58
b) Hz. Muhammed' i n Okuryazar Ol duuna likin
Somut Kantlar 66
c) Kur ' an' daki Yazn Yanllar 78
NC BLM
HZ. MUHAMMED'IN VAHIY KTIPLERI 88
DR DNC BLM
KUR'AN'A GRE KUR'AN EVRENSEL MIYDI? . . . .108
BE NC BLM
KUR' ANTN KITAP HALINE GETIRILMESI 112
a) Kur ' an' n Ebubekir Zaman nda Kitap Haline Getirilmesi .118
b) Osman Zaman ndaki Farkl Kur ' an Nshalar 122
c) Kur ' an' n Osman Zaman nda Kitap Hal i ne Getiril mesi . .131
d) Komi syon yeleri Hakk nda Bir zet 135
e) Kur ' an' yi Bilenler Komi syona Al nmyor 157
f) Ebubeki r' l e Os man' n Nshalar Arasndaki Fark 158
g) Kur' an Yazm Srasnda Gzden Kaan arpc Bir Olay .164
ALTINCI BLM
HZ. OSMAN'N KUR'AN NSHASNA TEPKILER . .167
a) Abdullah bin Mesut ' t an Ar Sul amal ar 168
b) bey b. Ka' b' n k 178
YED NC BLM
TM AYETLER KUR'AN'A YAZLD M? 181
a) Reci m Cezasyl a lgili Ayet Kur ' an' da Yok 183
b) Stkardeliiyle lgili Ayet Kur ' an' a Yazlmam 191
c) K r' an Harfleriyle lgili arpc A kl amal ar 193
d) Hz. Aye' nin neml i Szleri 195
e) bey bin Ka' b' n Anlattklar 199
1") Mezhep Liderl erinden arpc Szler 200
g) bn-i ihab Zhri ' ni n neml i Aklamas 203
h) E' ari ' ye Gre Kur ' an' a Yazlmayan Surel er Var . . . . . .203
i) Hzeyfe' ni n neml i Aklamas 205
SEK Z NC BLM
HZ. ALI'NIN KUR'AN NSHASNA NE OLDU? 206
a) Mai de Suresi 67. Ayetinin Hz. Ali' yle likisi 210
b) Hz. Al i ' ni n Meydan Okumas 211
DOKUZUNCU BLM
DEIIK MUSHAFLARN IMHA EDILMESI 215
a) Mervan Niin Hafsa' n n Mushaf ' m Yakt 215
b) Zal i m Haccac' n Kur ' an' a Mdahalesi 217
c) Syuti Kaynakl ar nda Konuya likin Bilgiler 219
ONUNCU BLM
KUR'AN'DA NASIH VE MENSUH 233
ON B R NC BLM
KUR'AN'DAKI YABANC KELIMELER 264
a) branice Kel i mel er 270
b) Sryani ce Kelimeler 274
c) Farsa Kel i mel er 278
d) Habee Kel i mel er 282
e) Nebatice Kel i mel er 288
f) Berberice/Kptce Kelimeler 291
g) Rumca Kel imel er 294
h) Di er Dillerden Kelimeler 296
ON K NC BLM
ISLAM'DA GZ ARD EDILEN GEREKLER 303
a) nsanlarn Kol ve Bacaklarnn Kesi l me Meselesi 303
b) Msl manl ar Hz. Hamza' y Neden Seviyorlar 331
c) Yoksulluk Yznden Evlenemeyenlere Kur' an Forml . .334
ON NC BLM
KUR'AN GZYLE TEVRAT'N INI BIIMI 339
SONSZ 345
YARARLANLAN KAYNAKLAR 346
NSZ
i mdi ye kadar yaynl anan kitapl armda genelde Kur ' an' n
kkeni ve ierii zeri nde dur dum. Bu al mamda yi ne
Kur ' an' n kken ve ieriiyle ilgili yeni baz bilgiler sunaca m,
yan sra Muhammed' i n okuryazar ol duu, onun vahiy ktipleri-
nin olmad konusu zerinde duraca m. Yine Kur ' an' daki bil-
gilere gre Kur ' an' n evrensel ol mad ; ancak o corafyada ya-
ayan ve Arapa bilenleri ilgilendirdii konusunu ileyeceim.
Ayrca Nasi h-Mensuh hadisesine aklk getireceim. Bir de
eytan ayetleri hakk nda ksa ve z bir bilgi sunaca m.
Kur ' an' da Arapa ol mayan kel i mel er hakknda bir bl m aa-
cam ve en neml i si de bugn el i mi zde bulunan Kur ' an' n, ilk
bata kitap haline getirilmesi aamal ar anl atacam.
Bu a kl amama baklarak, 'u an varolan Kur'an, Hz. M-
hammed'e gelen Kur'an'n ayns mdr?'eklinde bir soru y-
nellilebilir. Hayr, kesinlikle byl e bir ey sz konusu deildir:
slami kaynakl ardaki bilgiler gsteri yor ki, u an var olan ve ha-
life Os man zaman nda ki tap hal i ne getirildii syl enen
Kur ' an' n, Hz. Muhammed' i n Kur ' an' ile ilgisi yoktur. Bu, an-
cak ve ancak bir derlemedir. Bununl a ilgili nemli ve arpc bil-
giler var; onlar kitapta takdim edecei m.
Acaba bu kutsal dinler denen ve arlkl olarak eski mitolo-
j ilerden oluan, biraz da Musa, sa, Muhammed peygamberl eri n
o gnk siyasetlerini ieren yasalarn rafa kaldrp kendi siste-
mi mi zi kendi mi z kursak dnyan n sonu mu olacak? Elbette her
ynyle daha iyi olacak. Ancak bunu sylerken, sakn yaratcyla
dinleri ayn kefede deerl endi ri yorum anlam ortaya kmas n.
Tanr olayyla, ona mal edilen dinler birbirlerinden ba ms z iki
11
konudur. Daha net bir ifadeyle, bu dinlerin liderleri tanr inancn
kendi siyasetleri iin insanlara kar hep kullanmlardr. Yoksa
bu mitoloj ilerin tanryla ne ilgisi var ki?
Ayrca bu ciddi konul arda yazmam n tek bir amac var ve bu-
nu a kl ama ihtiyacm duyuyorum: O da, sadece ve sadece in-
sanlk grevi mi yerine getirmek. Buna ayd nl anma da diyebili-
riz. Sistemin iinde kaldm iin slami kesi mi n mantalitesini
ok iyi biliyorum. Onl arda mantk, bilimsellik aranmyor. Beni m
gibileri gerekleri su yzne karnca onl ar evrel eri ne, 'Bu gi-
bi yazarlar bo verin. Bunlar ya kafay yemiler, ya falanca dev-
letle alyorlar veya baka amalar vardr' gibi ok basit ve
s laflarla ii geitirmeye alrlar. Yani her i mkn onlarn
elinde. Dolaysyla benim gibi gerekleri deifre edenleri ya
mmkn ol duunca gndeme getirmezler veya deiik yalan
dolanlarla itibarsz kl maya alrlar. Onl ar varsn grevini
yapsnlar; ben de grevimi yap yorum. Beni m anlattklarmdan,
ancak saduyu sahipleri, ilim ve akl rehber edi nenl er anlar.
Bu kitapla ilgili yararl and m kaynaklar burada sralamakla
bouna hantal bir yap ortaya koymak islemiyorum. Bu eserlerle
ilgili geni bir listeyi, kitabn sonunda "Kaynaka" ksmna ek-
leyeceim. Bir de neml i grdm her konu iin, hatta bazen
bir sz iin dipnot olarak birok kaynak gsterecei m.
nsanlar bu kitab okuyunca hakl olarak bana, 'Bu tarz bilgi-
leri neden imdiye kadar baka slam dnrleri gndeme ge-
tirmemiler; sadece bu yazar m biliyor?'sorusunu yneltebilir-
ler; tabi ki yeri nde bir soru. slam tarihine bakyorum; aslnda i-
leyeceim konul ar kimi kaynakl arda detaylca, kimilerinde de
dank bir ekilde yazlmtr. Ne yazk ki onlar bunlar iledik-
leri hal de hakikati grememilerdir. Yani hep i nanmak istemi-
lerdir. Diyelim ilk yazanl ar zaman nda bugnk dzeyde imkn-
lar yoktu, bilim ilerlememiti; bu yzden gerei gremiyor-
lard. Peki, a m zdaki slam akademi syenl eri ne ne ol mu, on-
lar neden syl emiyorl ar? Ne yazk ki, slam dnrleri byk
oranda snrl kaynak ve dallarda almalar yrtrler. Burada
Trki ye' den Di yanet' i n faaliyetini rnek olarak gsterebiliriz.
Yl iinde birka ay Hac hi zmeti yl e geer. Ayrca Umre var, bir
12
ay Ramazan seferberlii var, zekt, mevlit kandili ve dier kan-
diller derken yl bitti. Yani sene i i nde hep baz zel konul ar tek-
rarlanr ve bir sonraki yl ayn durum devam eder. lahiyat mf-
redatnda da farkl bir ey yok. Onl ar da Diyanet, Milli Eitim
gibi kuruml ara ancak el eman yetitirir. Dolaysyla bylesine bir
yap l anmadan aydn ve eletirmen bir kadronun ortaya kmas
mmkn olmuyor. Sait Nursi ve Turan Dursun gibi bireysel an-
lamda farkl yaplar ortaya km sa da, bir kere bunl ar o bilgile-
ri devletin okul undan deil; zel ei ti mden, medrese tahsilinden
almlardr.
Dier slam lkelerinde niye aydn din adam km yor diye
sorulursa, bir kere slam lkelerinin durumu ortada. Hem genel-
de rejimleri ok gaddar, hem de byl e bir yap l anmadan muhalif
birinin kmas zor. ayet aydn biri ksa da onu yaatmazlar.
Bu yzden hep mrit ve itaatkr bir kadro yetiir. Bir de ezberi
bozan bilgileri slami kaynakl arda grebi l mek iin mantalite
neml i. Eer insan nyargl olarak di ne inanyorsa zaten nne
ne gelirse gelsin, adeta kr gibidir, onun eletirel yan ne
kmaz, kendisi o bilgileri grmez.
Bir daha yi nel i yorum ki, el i mdeki bilgiler sadece ve sadece
gvenilir slami kaynakl ardan sal anmaktad r ve tabi ki sonuta
en neml i hakem akl ile ilimdir.
13
BRNC BLM
KUR' AN' I N MMARI
Bu balk altnda Kur ' an' n kkeni yl e ilgili tefsirlerden, ha-
dis, labakat ve dier gvenilir slami eserlerden derl ediim baz
nemli bilgiler sunaca m. Bunu birka ali baslk ekl inde ele
alacan.
a) Kabe Temelinden kan Belgeler
slami kaynakl arda, Kabe kutsiyetinin insanlk tarihiyle bir-
likte var olduu, hatta Hz. Adem'in Hindistan'dan 40 sefer yaya
olarak gelip Kabe'yi tavaf ettii anlatlyor. Halebi gibileri,
aslnda Adem'in bin sefer Hi ndi st an' dan Kabe'yi ziyarete geldi-
ini; yz sefer hac iin, yedi yz sefer de Umre iin geldiini
belirtiyor.
1
Bu durumda u ek bilgi de ortaya kyor ki, Hz.
Adem aslen Hi ndi stanl ym ! (Ki zaten asl olmayan bir mitolo-
j i). Baz rivayetlere gre Kabe' nin dnyadan da nce yaratld;
ancak Hz. brahim zaman nda zeri nde bina ina edildii syle-
niyor. Burann daha nce Hristiyanlk ve dier inanlarn mer-
kezi olduu ve hatta sl am' a gre batl inanl ar diye tan ml anan
Hal ebi, nsan-l Uyun, Kabe' nin inas bal allnda. Begavi , Bakara sre-
si 127. ayet akl amasnda; Kurtubi, En' am suresi bal ang/mukaddime k sm nda
Adem' i n bu hikyesini anlatyorlar.
15
dier dinlerin mensupl ar tarafndan ilk defa yapld konusun-
daki kantlar gl; ancak slamiyet gel ince buray kendi ne ma-
bet olarak semi ve doru ol mayan baz yaktrmal arda bulun-
mak suretiyle tm tarihi gerekleri gz ard etmitir.
Bilindii gibi Kabe' nin bugnk mi syonu daha nce Ku-
ds' teki Mescid-i Aksa' ya aitti. Hz. Muhammed gel ince bu kut-
siyeti alp Kabe' ye, kendi meml eket i ne verdi. Byle yaptktan
sonra da, yeni bir ayet geldi: 'Baz beyinsizler diyecekler ki var
olan kbleden (Mescid-i Aksa 'dan) hangi nedenle evrildiler, ya-
ni kble niye deiti? Hlbuki dou da bat da Allah'ndr. 'Yani
Al l ah' tan sual edi l mez, deitirmise kar koymak-itiraz etmek
yoktur eklinde ilgin bir ayettir bu.
2
imdi de sanki byle deil mi? Yllardr hep tartlyor; s-
tanbul ' daki Ayasofya' y cami ye evirelim mi evi rmeyel i m mi
diye. u an birok lkede cami olarak bilinen mabetler, aslnda
balangta farkl inanlar tarafndan ina edilmitir; ancak yne-
tim el deitirince bunlar cami ye evrilmitir. Gnmzde de i-
gal edilen corafyalarn il, ile, ky, da, vadi, rmak vs adl an
deitirilmiyor mu?
Kur ' an' n kkeni yl e ilgili verecei m bilgiler arasnda Ka-
be' yl e alakal neml i baz ipular var; hemen izah edelim. Hz.
Muhammed henz 35 yandayken ve daha peygamberl ik fikri
ortalkta yokken, Kabe tamir ediliyor ve o srada Sryani ce
yazlm iki- kitap/belge Kabe' nin temel i nde ve Makam- b-
rahim denilen yerde ele geiyor. Hatta bu tamirat srasnda altn-
gm hazi nel er de kyor ve talan ediliyor. Bu arada talan
edenlerden Dveyk adnda biri yakal an yor ve eli kesiliyor. Ka-
be' de hazinelerin ol duunu Hz. Muhammed de dile getiriyor. Ta-
bi ki tamirat esnas nda alnanlar hari; daha sonra kendi za-
man nda da bu hazineler orada duruyormu. Mesel a ei Aye
yle diyor: "Muhammed bir gn bana, 'nsanlar cahil olma-
sayd ben Kabe iindeki hazineleri kartldm' dedi." Bu, en
bata Mslim' de geiyor.
3
Anlalan, Hz. Muhammed kendi za-
B akara, 142.
Msl i m, Hac ksm, bab 69, no: 1333.
16
inannda o hazinel ere dokunmam . O hal de onlara ne oldu, h-
l duruyorl ar m , yoksa birileri mi alm? Bil miyoruz. Bu olay-
dan da anl a l d kadar yl a, demek ki Kur ' an' da geen,
'Hrszlk yapan erkek ve kadnn, yaptklarna karlk Allah 'tan
bir ceza olarak ellerini kesin!'
4
ceza yntemi ok eski; Hz. Mu-
hammed ise, bu gel enee ancak onay vermi oluyor, tanr buyru-
u olarak kabul ediyor ve ona ba eiyor.
slamiyet yayldktan sonra hl Kabe iinde birok ekil (re-
sim, heykel) vard ve onlar arasnda Hz. sa ve annesinin de re-
sim figrleri vard. Hatta bir ara Hz. Muhammed eybe adnda-
ki kiiye, 'Hepsini k-boz; ancak Hz. sa ile Meryem 'in resimle-
rine dkutvva!' diyor ve onlara dokunul muyor.
5
Kaynakl arda bu
resimlerin Mekke' ni n fethi srasnda Kabe' de durduu ve o sra-
da Muhammed' i n, 'Hz. sa ile annesininkinc karmayn!"dedi-
i anlatlyor.
Bunu unun iin yazd m: Bir taraftan Kabe temel i nden Sr-
yanice belgeler kyor, dier taraftan bugnk kiliselerde oldu-
u gibi Hz. sa ile annesinin resimleriyle Kabe ssl enmi durum-
da. Bu aslnda baz eyleri artryor: Demek ki bu mabet, de-
iik inan mensupl ar arasnda hep el deitirmi; kim o coraf-
yaya hakim ol musa oray kendi i nan merkezi haline getirmi.
Bu bir bak ma undan da nemli: Hani Ebrehe gelip Kabe'yi
ykmak islerken o, 'Bbabil Kularn' gnderip onu ve askerleri-
ni yok etmeyi bildiriyor, Kur ' an' da 'Fil' suresinde. Bir taraftan
b rakm yor ki Ebrehe gelsin zarar versin; dier taraftan da tarih
boyunca hep deiik batl inanlarn merkezi haline gel mi bir
4
Maidc, 38.
" a) Ezreki, Ahbar-i Mekke, 1/251. Burada birok rivayet anlatlr,
b) bn-i litim. Siyer, Bina-UI Kbc ksmnda, . 1/220-248.
C) bn-i shak, Siyer. 1/152 vd.
d) bn-i Kesir, f il-Bidaye ve'l Ni haye adl eseri, ' Kurey' i n Kabe' yi Yeniden
na Etmesi ' bl mnde, e. 2/370.
e) Kela, 'El-iktif a., 1/163 vd.
1) Hal ebi, Insa'l- uyun. Bina'Ul Kabe ve Hz. Muhammed' i n nesebi bl mn-
de anlatyor.
g) Salibi, Sbl-l Hda, 2/231. Kabe ksmnda.
17
yere tanr da seyirci kalyor. En azndan slami kaynakl ar n da
kabul ettii u gereklik var: Hz. Muhammed henz peygamber-
lik iddiasnda bul unmadan nce Kabe'nin iinde 360 put vard.
Peki niye Ebrehe'ye kar sert davran l m ; ancak bunl ara da gz
yumul mu di ye sorul maz m?
Neyse asl konuya devam edel i m:
kan belgeler ki mde kald sorusuna gelince; o dnem Mek-
ke'nin ynetimi Hz. Muhammed'in soyuna aitti. Mesela pey-
gamberin dedesi Abdl muttal i b hayatta iken ynetici oydu.
Onun l mnden sonra ynetimi Hz. Al i ' ni n babas devralyor.
Yani o belgelerin Hz. Muhammed' i n eline gemesi konusunda
herhangi bir zorluk yoktu. Para-maddiyat olsayd kabul edil me-
yebilirdi. Kald ki ynel i m onlarda olunca elbelle kan bu gibi
belgeler de onlarn eline gemitir. Sunaca m bilgiler birok s-
lami kaynakla anlatlyor. rnei n; en eski tarihiler bn-i s-
hak, bn-i I i i am, Sal i hi gibileri, Kabe tamiri srasnda U bel-
genin ortaya ktn yazyorlar. Herkes gc orannda bu
al mada yer alyor. Hz. Muhammed de onlar gibi bu ite yer
alyor, amele gibi alyor. Kendisi de Kabe tamirinde alma-
ya balaynca, amcas Abbas, 'Pciemulm omzuna al ylesine
ta ek; yoksa yara olur!' diyor. Hz. Muhammed bir ara ta e-
kerken yere dp baylyor; akl bana gelince, 'Avret yerimi
rtn! ' diye sesleniyor. Bu olay Buha r i ' de birka yerde ve Ms-
l i m' de anlatlyor.
6
te bu al ma esnasnda biri Kabe' ni n teme-
linden, dieri de Makan- brahim denilen yerden iki belge/ki-
tap ortaya kyor. Bunlar "Sryanice"olarak yazlan eserler. u
not da neml i : O kan kitab okuyan kii daha sonra u ifadeyi
kullanyor: 'Bu belgelerde yazlanlar size tam okuyup alat-
saydm bam belaya girerdi
n
diyor. Kim bilir belki de diyecek-
6
Bluri:
a) Nama/, bl m, bab 8, no: 364.
b) Hac, bab 42, no: LS82.
c) Menakib-i Ensar, Bnyan' l Kbc ksmml a, bab 25, no: 3829.
d) Msl i m, Hay z ksm, no: 340.
7 Bu akl ama, Askal ani, El- sabe f i temyi zi s' Sahabc adl yapl nda Esv cd bin
Abd' dan aktaryor.
18
ti ama bam bel aya girer di ye sessiz kalmay tercih ediyor. Yok-
sa niye, anlatsam bam belaya girer desin ki!
Msl man yazarlar bu belgelerin iini boal tmak iin eften
pften yoruml ar uydurmul ar; ancak onlarn bu gibi aklama-
larnn birer yak t rma-uydurma ol duu, hem farkl slami kay-
naklardaki bilgilerden anlalyor, hem de mantksal olarak bu
yorumlarn doru olmad belli oluyor. Mesela yle deniliyor:
O kan kitaplarda yazlym ki, ben tanr olarak kinat ya-
rattmdan beri buray da kutsal bir mabet olarak yarattm, bu
corafyada yaayanlarn rzk dnyan n her yerinden buraya
akar. Bir de, Kabe iindeki hazinel ere kimse karmasn diye
tanr bir ej derhay oraya grevl endi rmi , Kabe iindeki o hazine-
leri tam be yz yl korumu ekl inde mitolojik rivayetler an-
latlyor. Peki, madem be yz yl boyunca tanr emri yl e o ejder-
ha o hazineleri korumu, bu durumda sorul maz m ki o hazineler
ilerden geldi ve tanr kimler iin korudu, bunlar daha sonra ne ol-
du, kimin eline geti? nk az nce de hadis sundum ki, Hz.
Muhammed kendi zaman nda o hazinelere dokunmam . Onun
iin diyorum; madem yleyse tanr onlar kimler iin korumu
ve o altnlara ne ol mutur?
u bir gerek ki, Hz. Muhammed dnemi nde o corafyada
hem yerel inanlar vard, hem de Mecusilik, Hristiyanlk ve Ya-
hudilik yaygnd. Mesela Rabia, Gassan, Kudaa, Telibe, Cza-
me gibi birok kabile H ri sti yan' d . Temi m oullar Mecusi idi.
Hz. Muhammed' i n, slamiyet' i kabul etsin diye kendisine 100
deve verdii A' kra' bin Habis Mecusi idi. Himyer, Beni Kenane,
Beni Hars ve Ki nde tarafndakiler ise Yahudi idi.
8
Tabi ki o d-
nem iin politik-siyasi adan en gl olanlar Yahdilcrdi. Hz.
Muhammed Buhari ve Mslim'e alnan bir hadisinde, Yahudi-
lerden lek on kii beni kabul etseydi, tm Yahudiler inanrd di-
yor. Yani, onlar alt etmeni n ok zor ol duunu belirtiyor.
8
a) Ibi-i Kuteybe, el-Mearif, s. 339.
b) Canz. Kitab-l Hcycv an, 7/2 Ki
9 Buhari, Mcnakib-i Ensar, Hz. Muh ammed' e gel en Yahudiler bal allnda.
Bab 52, no: 3941. Msl i m, Stat-i Mnal'kin, no: 2793.
19
Hz. Muhammed projesini ol utururken, en ok onlarn ki-
tabndan (Tevrat' tan) yararlanyor. nci l ' de, peygamber di ye bi-
linen o eski srail oullarnn hikyeleri anlatlmyor. O yzden
Muhammed en ok Tevrat' tan yararl anm . Bir taraftan kitap-
larndan yararlanyor, dier taraftan onlar azl dman olarak
ilan ediyor. Bu da iin bir baka yn.
zzet Derveze unlar aktaryor: Mekke-Hi caz Araplar, ba-
ta am ve Yemen ol mak zere deiik evre lkelerine ticaret gi-
bi nedenlerle gidip gelirlerdi ve bunun sonucu olarak da Yahudi-
lik, Hristiyanlk ve dier dinler hakk nda fazla mal umat a sahip
olmulard. Hatla bir ksm Hristiyan, bir ksm da Yahudilik di-
nini kabul etmiti. yl e ki bu dinlerin mezhepl erini ve tartmal-
tarlmasz konularn ok iyi bilirlerdi. Derveze'nin anl atmak
isledii u: O zaman bu dini hikyeleri bilen birok insan Mek-
ke ehrinde yayordu. Bunu, "Siyer-J Nebi" adl yaptnda bir
balk altnda anlatrken, bir baka kayna nda da bu konuda da-
ha teferruatl mal umat verdiini de ekliyor.
1 0
Kur ' an' n kkeni ne k tutacak bilgiler ol duundan ve insan-
lar, 'te Muhammed, kendi bilgilerini benzer kanallardan
salyor' demesinler diye, slami kaynakl arda bu Kabe onarm
srasnda ele geen o yazl belgelerin ierii hakk nda gerek
anl amda (birka mitoloj ik madde dnda) bilgi veri l memi ; bu-
nu az nce de belirttim. Hatta kan o Sryani ce belgeler ne ol-
du sorusuna aklk da yok. Belgelerden yararlandktan sonra
onlar imha ettikleri kesin. Ama slami kaynaklarda Kabe teme-
linden kan o belgelerin Sryanice olduu yazlyor. Bu tespiti-
mi z imdilik dursun.
b) Zeyd bin Sabit'in Sryanice renmesi
Hz. Muhammed Medi ne' ye hicretinin ilk yllarnda Yahudi
asll Zeyd bin Sabi t' e, 'Bana Sryanice yazargelir. Ben, Yahu-
zzet Derv eze, Siret-i Nebi, 1/327 ve sonras. Szn etlii dier kitab ise,
Asr-i Nebi ve Bietl Kabl e' l Bi ' se yani Hz. Muh ammed' i n zaman ve peygam-
berlikten nceki evresi.
20
dilerin, bakalarnn srlarm bilmelerini istemiyorum. Onun iin
sen gel de bu Sryaniceyi ren, bana lazmsn' diyor. Zeyd,
'Ksa bir zamanda, 2 hafta iinde ben bu dili rendim: Hem ge-
len mektuplar okuyabiliyordum, hem de sahiplerine yant verebi-
liyordum' diye anlatyor. Bir kere yabanc bir dili iki hafta gibi
ksa bir srede renmek, hele Zeyd' i n dedii gibi diplomatik d-
zeydeki yazlar zmek ve onlara yazl olarak yant vermek d-
zeyinde gelitirmek hi de mmkn deildir. Burada gerek d
bir aklamann olduu kesin; ancak nemli olan Hz. Muham-
med' i n Sryanice renmek iin Zeyd' c verdii grevdir.
11
Buradan u ortaya kyor: Hati ce tccar-zengin bir kadn;
onun eline deiik yerlerden mutl aka baka belgeler de gemi-
tir. Varaka hayatta olduu srece Muhammed, Hati ce ve Varaka,
Hat i ce' ni n evi nde hem bu belgeler, hem de dier birok dinler
konusunda al mal ar yrtm; Hati ce' ni n evini adeta karargh
gibi kullanmlardr. (Varaka olayn az sonra anl atacam. ) Da-
ha sonra Varaka vefat edince, kalan yerden bu belgelerden anla-
yan birinin devam etmesi lazmd. te bu konuda da Zeyd gibi
zeki ve yetim birinin ayarl anmas en uygun olanyd. Nitekim
Zeyd bu grevi gzelce yerine getiriyor. Tabi ki Varaka' n n l-
myl e Medi ne' ye gei ve bu arada Zeyd' i ayarl ama arasnda bi-
raz zaman var. Ben, ille de Varaka' nn boluunu Zeyd hemen
kapatmtr demiyorum. Ama Zeyd, Medi ne dnemi iin nemli
bir elemandr. Yoksa Varaka gibi konul ara vakf birok uzman
vard Mekke' de. Bunlar baka kayna mda detaylca iledim.
Burada da benzer bilgiler sunaca m.
1 2
slami kaynakl arda denil iyor ki, Zeyd bu Sryani ce dilini o
zamanl ar Medi ne' deki Sryani ce medresel eri nde renmi .
1 3
Peki, o zamanki Medi ne' de bu kadar aktif Sryani ce medresel er
11 a) bn-i Sa' d, Tabakat, 2/430.
b) Hindi, Kenz, no: 37057-37060' a kadar.
c) Ebu Davud, Snen. lim-1. bab.
d) bn-i Ebi Dav ud, Mesahif , Ccm' ul Kur' an ksmnda, 1/143.
e) Bel azuri, Ftuh-I Bul dan, s. 663.
12 Kur' an' n Kkeni adl al mam, hemen ilk balarda.
13 Hindi, Kenz-I Un mal , no: 37057. Fedail , Zeyd b. Sabit k sm nda.
21
mi vard? Yoksa Zeyd daha nce mi bu dili biliyordu; bi l mi se
nerede renmiti'.' Yoksa oralar bir ara Sryanilerin hkimiyeti-
ne mi gemiti?
Hz. Muhammed iin u avantaj da vard: O zamann Yahudi-
leri Tevrat' kendi dilleriyle okur, Arapa olarak Msl manl ara
anlatrlard. Bu, zaten Diyanete tercme edilen Tecrid-i Sarih'ic
de anlatlyor.
14
zzet Derveze' nin de belirttii gibi inanlar o
kadar i ie girmiti ki, birbirlerinden etki l enmemesi , yararlan-
mamas mmkn deildi.
O dnemdeki Ort adou' da rf-det ve inanlarn birbirlerini
nasl etkiledikleri konusunda somut bir rnek vermekte yarar
var: Hz. Muhammed Medi ne' ye gemeyene kadar Medi ne halk
iki bayrama inanr, onlar kutlard. Bunlarn adlar da her yl 21
Mart' ta kullanan ' Nevroz' bayram yl a yine o zaman Mezopotam-
ya halklar taralndan her yl 22 Eyl l ' de kutlanan 'Mihri-
can/Mihriban' bayramyd ve Medinelilcr de bunlar kutlard,
yani bu iki bayramn k yeri oras olmad halde, oralara ka-
dar yaylmt ve o halklar tarafndan kutl an rd .
1 5
O dnem tek-
noloji gelimemiti ama iletiim bir ekilde salanabiliyordu.
Zeyd' l e ilgili u neml i notu yazmakta yarar var: Hz. Mu-
hammed Medi ne' ye gelince halk kendisini karlyor. O zaman
Zeyd b. Sabit de karlayanlar arasndadr. Zeyd' i n, 'Ben o za-
man 11 yandaydm'eklinde aklamas var.
16
Zeyd anlatyor: Karlamaya gelenler o srada Hz. Muham-
med'e, 'Bu ocuk/ yani Zeyd sana gelen Kur'an surelerinden
17sini okuyabiliyor' deyince, ben Muhammed'in yannda onlar
okumaya baladm, kendisi beni dinledi ve hayretler iinde kald}
1
1 4
Tecrid-i Sarili, Di yanet tercmesi no: 1679. Buhari, Tcf sis hol m, bab 11,
no: 4485 ve Tevhid, no: 7542.
Di yaneti n tercmesi Tecrid-i Sarih no: 513' n erhi, cilt 3/ 157. Ebu Da-
vud' un Trke tercmesi 1/675. Burada hem Nev roz, hem de Mihrican isimleri var.
Prof. brahim Canan. Ktb-i Sil l e tercmesi 13/133. . .
^ Kenz' l Ummal . no: 37055 hadis, Fedaii ksm, Zeyd b. Sabit bl m. Zc-
hebi, Siret-i A' l em, Zeyd b. Sabit ksmnda.
*^ a) Tirnizi, stizan, no: 2934.
b) Bel azuri, Ftuh-l Bul dan, s. 673.
2 2
Bir kere Hz. Muhammed henz Medi ne' ye gemeden o ufak
ocuun Kur ' an' dan bu kadar sure ezberlemesi akldan uzak bir
eydir. nk en bata Zehebi gibi bir slam dnr, Hz. Mu-
hammed Medine'ye gelince Zeyd Ii yandayd ve yeni Msl-
man oldu
li
diyor. Peki, bu durumda 17 sureyi ne zaman ren-
miti? Burada beni m anl adm u: Kur ' an' da peygamber diye
geen ve olaylar Tevrat' tan alnan Yusuf-Zleyha, Adem-Hav-
va, brahim-oullar shak ve smail, Nuh, Lt ve bi rounun hi-
kyelerini ocuk babal arndan renmi ve bu kar l amada bun-
lar anlatm olabilir. Ancak tabi ki slam tarihileri bunu abartp
Kur' an ayetleri eklinde deerl endi rmi olabilirler. Bunun ger-
ekle ilgisi yok. nk dedi i m gibi Zeyd hem 11 ya nda bir
ocuk, hem Yahudi bir aileden gel me, hem de ondan nce sla-
miyet oraya daha girmemiti. Ferdi dzeyde Msl man ol mu
olanlar olabilir; ancak bu denli kkl bir tedrisat henz sz ko-
nusu deildi. Hz. Muhammed 450 km uzaktaki Mekke' den Me-
di ne' ye yeni geliyordu ve halk onu karl amaya gidiyordu. Yani
bir kere o ana kadar koullar Kur ' an' n ezberl enmesi iin uygun
deildi Medi ne' de. Dier yandan zaten yazl ayet diye bir ey
yoktu Muhammed zaman nda. Sadece szl olarak bir eyler an-
latlyordu. Fikirlerini yazya dkel i m dncesi ancak halife
Ebubeki r zaman nda ortaya atlyor. Zaten bu al mamda
arlkl olarak bunlar anl ataca m.
Zeyd' i n babas, Hz. Muhammed Medi ne' ye hicret et meden
5-6 yl nce meydana gelen "Buas"harbinde l drl mt. Bu
sava Medi ne' de yaayan Evs ve Hazrec kabileleri arasnda ya-
anmt. Bu at mada nerdeyse yallardan hemen hemen hi
kimse kal mam ; ou l drl mt. Zaten Muhammed' i n ko-
layca Medi ne' ye yerleip taban bul mas n n en neml i nedeni,
Medi ne' de yaayanl ar arasndaki i ekimeler, kavgal ard. Yani
bir bak ma halk, aman ne olur bir yabanc gelsin de ynetimi ele
alsn, bundan daha iyidir, demek durumuna gelmiti. Bu, Hz.
Muhammed iin neml i bir avantaj d.
Siyer-i A' l em, Zeyd bin Sabit ksmnda.
23
Zeyd, az ok Yahudi inanlarn biliyordu. Hele Sryaniceyi
rendii/veya daha nce bildii iin Muhammed' i n yan nda da-
ha da popl er ol uyordu; tam da Muhammed' i n iine yarar bir ki-
iydi. Ayrca hem mer kendi halifelii dnemi nde 2-3 kez onu
Medi ne' de kendi yerine vekil tayin ediyor, hem de halife Osman.
bn-i Esir, 'Zeyd halife Osman' severdi, ondan yanayd' diyor.
Dorudur. nk Osman Kur ' an' n bir araya getirilmesi veya
ol ut urul mas iin onu komi syon bakan yapm sa (ki
yapmtr) ve ilerde Zeyd konusunda dei necei m gibi ona eko-
nomi k imknlar saladysa elbette ki Zeyd onu sever.
19
Hz. Muhammed Medi ne' ye geite Zeyd' i n yeteneklerini g-
rnce onu yanna alr, kendi ne ktip yapar ve gitgide Zeyd' i n
yldz parl amaya balar. Bugn mevcut bulunan Kur' an nsha-
lar Zeyd' i n bakanlk ettii komi syonun rndr.
branice o zaman halk arasnda yaygnd. Az nce de belirtil-
dii gibi, Yahudiler bir ynyl e de Tevrat' Arapaya evirip bu
ynteml e dinlerini insanlara ulatrmaya alrlard. Yani Tevrat
bilgisi halk czdinde adeta ezberl enmiti. Hele iindeki hikye-
ler ok fazla merak uyandrd iin daha da cazip geliyordu in-
sanl ara: Yusuf-Zleyha, dem-Havva, Sl eyman-Bel k s vs.
Halk ncil ' e de yabanc deildi; bu konuda da sknt yoktu. r-
nein; Hati ce' ni n amcaol u Varaka, ncil' in hem Arapa olarak,
hem de branice evirilerini yap p kitap hal i nde yazard. Ksa-
cas, o zaman isteyen kii hem Tevrat, hem de ncil' den kolayca
yararlanabiliyordu.
O zaman n hikayecil eri mehurdu. Mesel a Temimdari,
Kur ' an ve Tevrat' ta anlatlan hikyeleri cami l erde anlatyordu.
bn-i ebbe (173-262) "Medine Tarihi" adl yaptnda bu gibi
hikayecilerden ok sz eder. Bir eseri nde, bu eski inanlar Cu-
ma gnleri camide halka anlatsn diye, hem halife mer, hem de
halife Osman Temimdari 'ye izin vermilerdi, diye yazyor.
2 0
l y
a) Buhari, Bed' l Halk, Hz. Aye' den rivayetl e... Mikat'l Mesabih, no: 155.
b) Hindi, Kenz-l Ummal , no: 37055-37060.
e) Ebu Davud, lim ksmnda, hemen bataki hadisl erde, no: 3645.
d) bn-i Esir, sd-til Gabe, Zeyd b. Sabit md, no: 1824.
2 0
bn-i ebbe, Tari hi Medi ne, s. 1/11.
24
Burada Hz. Muhammed' i n el inde bul unan Sryani ce belge-
lerle Zeyd' i n bu dili renmesi olay arasnda bir ba kurmak ih-
timal dahilindedir. Yani Muhammed, bu gibi gizli belgeleri z-
mek, onlardan yararl anmak iin Zeyd' e, 'Bu dili ren bana
lazmsn' diye grev vermitir. Yoksa o gnlerde hangi devlet
Sryanice konuurdu ki bu dilde Muhammed' l e mektupl as n?
Bir kere byle bir iddia tarihi gerekl ere terstir. Zeyd bin Sabi l ' e
Sryanice yazy renme teklifi Medi ne dnemi ni n 4. ylna
denk geliyor ki, o zaman kendisi henz 15 yalarnda. unu bir
daha belirtmekte yarar var: Hz. Muhammed Medi ne' ye g etti-
i srada Medi ne' de yaayan Evs ve Hazrec kabilelerinden Arap-
a okuyup yazanl ar ok azd. sl ami yet' i n ilk yllarnda bu say
on kiiyi gemi yordu. Hatta bu on kiinin isimleri kaynakl arda
anlatlyor.
2 1
Bu durumda 11 yandaki Zeyd' i n Arapay iyi bil-
me olasl ortadan kal km oluyor.
Deniliyor ki, Zeyd Muhammcd' i kar l amaya gel di i nde
Kur' an' dan on yedi sureyi ezbere bil iyormu. sl amiyet' ten n-
ce Medi ne' deki Arapan n durumu bu iken ve henz dini faali-
yet de Medi ne' de yok iken Zeyd nasl Arapay renip bu ka-
dar sureyi ezberl eyebil di? Bunun abart olduu kesin. Bir de iler-
de bahsedeceim gibi, Zeyd Yahudi bir babadan yetim kalmt.
Yahudilerin ne kadar kltrlerine bal olduklar bilinen bir ger-
ektir. Bunu Hz. Muhammed de dile getirmiti: On Yahudi beni
kabul etseydi tm Yahudiler bana inanrd, diyordu. te Zeyd' i n
Yahudi bir ailenin ocuu olmas, onun Arapay ve hele bu ka-
dar iyi Kur ' an' bilmesi daha da zorlar. Zeyd' i n Sryani ce -
renmesiyle ilgili verdi i m bilgiler imdilik burada dursun;
baln sonuna doru hepsini bir noktada birletireceim.
21 Bel azuri, Ftuh-l Bul dan' n son ayial arnda, s. 673' te .unlar gei yor:
Sa' d b. Ubade, Mnzi r b. Amr, b ey b. Ka' b, Zeyd b. Sabit, Rab'i' b. Mal ik, seyd
b, udeyr, M' an b. Adiyy, Bei r b. Sa' d, Sa' d b. Rabi' , Ev s b. Havel l i, Abdul l ah b.
bey Arapa biliyorlard di ye belirtiliyor.
25
c) Halife mer'in Dndrc Aklamalar
Az nceki belgelere (Kabe temel inden kan Sryanice yazla-
ra) paralel olarak Kur' an' n olumasna k tutacak farkl baz
ipularn halife mer ' den verel i m. Baka kaynakl ar mda
mer' i n Hz. Muhan mcd' c kar ne kadar etkili olduunu, Hz.
Muhammed' i n onun ou fikirlerine ne kadar deer verdiini r-
neklerle izah etmitim. Burada ise mer ' den farkl baz bilgiler
sunacam. Bunu anlatrken, bilinsin ki o zaman her taraf belge-
lerle doluydu. Yazl belgelerden ziyade; halk szl olarak zaten
eski dinler hakknda malumat sahibiydi. Bugn Msl manl ardan
da -okuyan olsun, okumayan olsun- sorulsa, herkes zekt, hac,
namaz, oru. . . yani bu temel bilgiler hakknda bir eyler bilmek-
tedir. O zaman da byleydi. Kald ki daha nce de belirtildii gibi
ayrca yazl bel gel erde vard ve onlara kolayca lalabilinirdi.
Halife mer bir gn birinin yan ndan geerken, adamn bir
kitap okuduunu (Tevrat' tan bl ml er) duyuyor. mer yaklak
bir saat adam n okuduklarn dinliyor ve ok etkileniyor. Bu ara-
da adama sorar, bundan bana da yazar msn, diye. Adam olum-
lu yant verir, mer pazara giderek bir deri paras alr (o zaman
kt yoktu; yaz iin deri gibi mal zemel er kullanlyordu) ve
adamn yanna gelir. Adam derinin her iki yzne o kitaptan
yazp mer ' e verir. mer ' i n ii bitince doruca Hz. Muham-
med' i n yanma gidip o yazlar okumaya balar. O kendi ne gre
iyi bir i yaptn sanr. Ama Muhammed ylesine bozul ur ki,
orda bul unanl ardan biri mer ' e, 'Sen ne okudun; baksana II/..
Muhammed'in yz ne kadar kpkrmz oldu, bozuldu,!'der.
Sz, deri paral an zerine yazlardan almken burada Mu-
hammed' den asrlar nce yaam olan ve felsefesi tm kutsal
dinlere k tutan Zerdt'n kitab Avesta'mn o zaman zerine
yazld mal zeme hatrma geldi. Avesta'y 12 bin kz derisi
zerine yazyorlar o zaman. Byk skender Mezopot amya' y
istila edince bunl ardan, ele geirdii yaklak 17 ciltlik ksmn
yakyor. u an var olan Avesta'y, o zaman bu istila nedeni yl e
Hi ndi st an' a kaanl ar beraberl erinde gtrp kurtaryorlar.
2 2
Avesta, Esat Ayata, s. 11. 3. bask, Kora yay., 2011 st.
26
Evet; insanlk ok eski; hayat Hz. Muhammed' l e balamyor.
Ayn konuda halife mer ' den farkl bir olay daha anl atal m:
mer bir gn Hz. Muhammed' e gelerek, ' Beni Kureyza Yahudi-
rinden bir dostum bana Tevrat' tan bir blm yazp verdi, sana
sunabilir miyim' ?' deyi nce, Hz. Muhammed ok bozulur. O sra-
da Abdullah adnda bir sahabi mer ' e, ' Allah senden akl alm
m; baksana Muhammcd ne kadar bozul du' , der. Sonuta mer
zr dilercesine, ' Yemi n olsun ki ben Al l ah' a inanrm, seni de
hak peygamber bilirim, dinim de sl am' d r' a kl amas nda bulu-
nur. O arada Hz. Muhammcd, ayet 'Musa u an hayatta olsa ve
siz beni deil onu tercih ederseniz,, ne ben sizin peygamberini-
zim, ne de siz benim mmetim' ifadesini kullanr.
2 3
Bir gn adam n biri halife mer ' e, ' Yaptmz basknlarda
ehirleri ele geirirken ilgin bir kitap el imize geti. Bu kitapta
ok nemli yazlar var' deyince, mer o adam krbalyor:
' Kur' an dnda baka kaynaklar kurcal amay n' diyor. Yine bir
gn mer duyuyor ki, adamn birinde Tevrat' tan Dantel bl m
varm. Hemen onu aryor ve cezal and rmak isliyor. Adam
ona, ' Bana karma, ben bunu imha ederi m' deyince, mer ken-
disini serbest brakyor.
2 4

23 a) A. Rezzak, MuSannaf , nb: 10163 10164.
l) bu-i Kesir, Kendi tefsiri, Al-i imn suresi. H2. ayel. Ve Yusuf :suresi, 3. ayel
kl amas nda.
e) Syul i, kendi tefsiri 'Diirr-l Mensur' . Yusuf suresi 1-3 ile Al-i ninin sure-
ni H2. ayetin akl ama ksmnda.
l) Mezh ep lideri Ahmet b. 1 lanbcl de hunu. hadisii Abdllal bin Sahil ksmnda
lemi.
i c) Heysemi , Mce ne' u Zevaicl. no: 805-KIO. " Peygambere kar ki mseye sz
yok!" bl mnde.
f) Ayrca halif e mer' i n bir Yahudidcn alp Muhammed'e gel inl ii yazl arl a
h'il detayl akl amal ar ve kaynaklar. Dr. Muh ammcd b, Abdullah el -Mes' ari ' ni n
l 11 - ald Kitab-u Mul asebel -il dkkan adl eserinde gemekl edir.
g) Hindi, Kcnz' l Unal . no: 1625. 1628 ve 1632. Burada ayrca ASkari' nin
' Mev ai z' adl yaptnda; bn-i Drcys' i n ise. 'Fcdail-i Kur'a'da bunu yazdkl arn
- nliyor.
h) l l ercvi. Zemm-l kel am. 3/94. no: 590 ve 591.
24 a) Hindi, Kenz, no: 1632.
h) A. Rezzak, Musanna! ', no: 10166.
27
Benzer bir olay da yle: Hz. Muhammed' i n elerinden Hai'sa
(ki ayn zamanda halife mer' i n kz) bir deri parasn Hz. Mu-
hammed' e getiriyor. zerinde Tevrat' ta anlatlan biimiyle Hz.
Yusuf olay yazlym. Hafta o yazlar Hz. Muhammed' e oku-
yunca, onun morali bozuluyor ve unu diyor: 'Eer u m Yusuf
mezardan kalksa ve siz de onu bana tevih ederseniz, bilin ki da-
lalete dm olacaksnz.' Hafsa' nn bu hadisi birok slami kay-
nakta anlatlmaktadr.
2 5
Bellidir ki, mer o kadar Yahudi inan-
laryla ili dlym ve getirdii belgeler o kadar okmu ki, artk
bir taraftan da onun kz Hafsa Hz. Muhammed' e getirir ol mu.
Tevrat kltr o dnem Hi caz bl gesinde ok yaylmt.
Ebu Hreyre, 'Yahudiler Tevrat ' Arapaya tercme edip Ms-
lmanlara anlatrd''diyor, yl e ki, halife mer ' i n de dedii gi-
bi bu inan her tarafta kendini gsteri yordu.
2 6
lk bala mer de
bu belgeleri Muhammed' e getiriyordu; ancak Muhammed' i n ko-
nuya bakn anlaynca, kendisi deiiyor ve belge bul unduran
kiileri cezal and rmaya balyor.
Halit b. Arfete anlalyor: Bir gn mer ' i n yan ndayd m;
adamn biri geldi. Kendisi Sus blgesinden Abd-i Kays denilen
kabileye balyd. mer ondan sordu: 'Falanca kii deil mi-
sin?" diye. Adam, 'Evet' dedi. mer balad bastonla onu dv-
meye. Adam sordu: 'Suum ne ya mer?'Bu arada mer Yusuf
suresinin bandan ilk ayeti okudu, daha sonra adam da oku-
du. mer yine balad dvmeye ve ona baston vurdu: 'Sen
ayet okudun, buyurun sana sopa' dedi. Adam yine sordu, .sa-
cm ne diye. mer, 'Sen Daniel'in kitabn bulunduruyorsun',
dedi. Adam, 'Peki ne yapmam gerekiyor?', diye sordu. mer,
'Onu imha edeceksin, ondan hibir iz brakmayacaksn' dedi ve
gerekesini de belirtti: Ben de senin gibi bir ara e hl i kitabn kay-
a
a) A. Rezzak, Musannaf , no: 10165, c. 6/113 ve 11/110, no: 20061.
b) Beyhaki , uab-l man, 7/175, no: 4840.
c) Herevi, Zemm-l Kel am, 3/97, no: 592.
2 6
a) Beyhaki , uab-l man, 7/175, no: 4842. Bu hadisin Buhari' de Tefsir, ti-
sam ve Tevhit bl ml erinde getiini de yazyor.
b) Buhari, Tefsir, Bakara suresi, 136. ayet bal amnda, no: 4215, Buhari, tisam
no: 6928, Buhari, Tevhid, no: 7103.
28
Haklarndan kopya yap p Hz. Muhammed' e gtryordum. Ken-
disi benden, 'Bu da ne ya mer?'diye sordu. Ben de dedi m ki,
bunlar Tevrat' tm baz kopyalardr; getirdim ki okuyalm, bunlar-
dan istifade edelim, bilgimizi artralm. O srada baktm ki yz
kpkrmz ol mu, ok bozul duunu anl ad m. Artk namaz vak-
tiydi, ezan okundu. Crmicle herkes onun suratna bak nca ok
kzgn olduunu anlad. Bunun zerine ona yaklap 'Hayrdr,
bir yere baskn m var, sava m var?' di ye sordular. O da bu ol up
bitenlere kar bir a kl ama yapt. le bu yzden ben Kur ' an
dnda herhangi bir belge bulsam kabul etmem diyor. Ar-
kasndan da uzunca bir aklama yapyor.
2 7
mer ' i n szn ettii Daniel, Tevrat' ta geiyor (s. 840-855)
ve orada ona ayrca 15 sayfalk da yer veriliyor, srail oul-
larndan nemli bir isim ve Babil kral Nebukadnesar Kuds'
ele geirip Yahudileri Babi l ' e srdnde, o da ilerinde vardr
ve o srgn hayatnda Mezopot amya' ya yerleen Zerdt inan-
larn renip Yahudi kltrnn deiimi noktasnda neml i
katks olan bir isimdir.
Var olan bilgilere bakldnda, aslnda mer ' i n bu konuda
birka kez Tevrat' l a ilgili belge ve bilgiler getirdii kesin. mer
zaten hep Yahudilerle yakn iliki iindeydi; bunu kendisi de
uzunca bir hadiste anlatyor! Ben de Yahudilerin dini ayinlerine
katlyordum. Bir ara bana dediler ki, ashab arasnda en ok seni
severiz. nk sen bize ilgi duyar, aram za girersin. Gi t memi n
nedeni de, bak yordum ki Tevrat' l a Kur ' an ayn eyleri syl-
yorlar, bu yzden gi derdi m, diyor.
2 8
mer ' i n bu Tevrat kltr-
ne sempatisi halifelii zaman nda da devam ediyor. Mesel a
Ka'bu'l Ahbar mehurdur. Kendisi aslen Yemenlidir. Hz. Mu-
lamned zaman nda vard; ancak Ebubeki r veya Osman za-
man nda Msl man olur. Tabi ki o da nasl olmusa. nk Hz.
Muhammed' i n l mnden sonra tm blgelerde Msl manl ar
dini terk edince, Ebubeki r onlara kar sava ayor ve Msl-
Heysemi , Mecme-uz-Zev ai d, no: X57. Sel ef denil en gemi l ere uyma
ksmnda. I. cill.
28 Kenz, Tef sir bl m. Bakara suresi no: 4222.
29
manl ar bir daha toparlanyorlar. te Ka' b da bu korkunun sonu-
cu slamiyet' i beni mseyenl erden biri. Neyse konu bu deil.
mer artk halifedir. Bir gn Ka'b onun hakknda; 'Biliyor mu-
sun Tevrat'ta unlar yazlyd: Bir gn gelecek, salil/temiz bir
kul srail oullarna bal memleketleri fethedecek (Hani mer
Kuds' alm, adam buna iaret ediyor. Aslnda Tevrat' l a byle
bir bilgi zaten sz konusu deil. Adam bilerek mer ' e yaranmak
iin yapyor. Tabi ki onun bu abartl szleri -hele l opl um iinde
olunca- mer ' i n daha da houna gidiyor). 'O insan Mslman-
lara efkatli, kfirlere kar da ok serttir. Ayrca ok effaf biri-
dir: i ve d, sz ile eylemi hep ayndr. Onun yannda torpil
yoktur. Yabanc-akraba hep ayndr. Ona bal olanlar gece iba-
detle meguller, gndz de dmana kar aslan kesilirler; ancak
birbirlerini sever sayarlar...' eklinde szler syleyerek mer ' i
Tevrat' a yerletiriyor. te benzer szlerinden dolay mer onun-
la ok ilgileniyor. Kaynaklarda halife mer ' l e Ka' b' n hikyele-
ri ok anlatlyor.
Bir gn mer ona, 'Ey Ka'b. bizi Allah'n azabyla korkut!"
diyor. Ka' b balyor anl atmaya: ' Ey mer, biliyor musun; kya-
met gn i nsanol unun 70 peygamber kadar iyilikleri varsa yine
Al l ah' a kar borl udur' deyi nce, mer baylyor. Bir ara
aydnca, ' Ey Ka' b, bizi korkutmaya/uyarmaya devam el! " diyor.
Bu sefer Ka' b, ' Cehennem atei o kadar keskindir ki, tek bir
kvlcm yeryzne alsa, btn insanlarn beyni yanar' diyor.
O srada korkudan mer bir daha baylyor.
2 9
Yani Ka' b hikye-
lerde, hurafeler konusunda uzman biri, zaten tarihte bunlarla
mehurdur. te s lam i kaynaklardaki ou hikye, mitolojik bil-
gi bu gibi kiilerin rnleridir. Ksacas, mer ' i n Yahudilerle
ilikisi onun halifelii dnemi nde de hep devam etmitir.
nl Kur ' an yorumcusu Fahrettin er-Razi kendi tefsirinde,
Nahl suresi 103. ayette, "Bazlar, 'Hz. Muhammed'i peygam-
berlie iten, tevik eden aslnda Hatice 'nin kendisidir' diyor-
lard"eklinde bir rivayet ekliyor. Aslnda en doru olan budur.
nk Hati ce o gnk artlara gre bilgi bak m ndan dol uydu.
bn-i Asakir, Tarih-i D mak, 50/162-166. no: 5617.
30
Ayrca Varaka ad nda bilge bir kii vard onun yannda. bn-i Hiam, bu adam bilgi bak m ndan dol uydu, birok l imden ders
almt, din olarak da H ri sti yan' d , bunu ok iyi biliyordu.
Ayrca Yahudilikte de bilgisi fazlayd,
30
diyor. u da var ki, Ha-
tice' nin mal, tm Kureylilerin mal ndan da fazlayd ve Mu-
hammed de onun iisi olarak am tarafna gelip Hatice adna ti-
caret yapyordu. Bu sre iinde birka kez de rahip Bahira ile g-
rm, bu gibi konul arda ondan da bilgi almt. Hatla kitaplar-
da u da var: Gya Hz. Muhammed, 'Cebrail bana vahiy getir-
di' dedii zaman Hal ice bizzat am' a Bahi ra' ya gidip soruyor:
'Muhammed bu gibi eyleri anlatyor, fikrin nedir?' diye. Hati-
ce, aslen Nineval (Musul l u) olan ve birok kitap sahibi olan
Hristiyan Addas' a da urayp soruyor.
31
Bahira Hati ce' ye, 'Mj-
deler olsun size! eytan Cebrail klna giremez. Madem yley-
se dorudur, ein peygamberdir' diyor. Belli ki Hatice bu iki in-
san ve daha nice benzerlerini ok iyi tan yormu. Konumu itiba-
riyle bu gayet doal . nk o byk bir tccard ve her kesim-
den mterileri vard.' Bunlara gidiinin nedeni aslnda Muham-
med' i n durumunu sormak deil; (ersine onlardan bilgi alp Mu-
hammed' e aktarmakt.
Konuya ilikin ilgin bir rnek verel im; hem de gvenilir ve
en eski slam tarihileri bn-i Hiam (h. 213. ) ve bn-i s-
hak' t an (h. 151. ): I z. Muhammed henz bana gelenleri z-
meden, neyin nesi ol duunu bilmeden konuyu Hati ce' ye ayor:
Biri beniml e konuuyor, Cebrai l ' i m diyor. Sence bu ne olabi-
lir?' diye fikrini al mak istiyor. Hatice ona, ' Bi r gn sana gelirse
bana bilgi ver' diyor. Bu arada Cebrail geliyor ve Hz. Muham-
med Hati ce' ye, ' te geldi, u an yan m zdad r' diyor. Hatice,
' Peki o zaman kalk, sol dizim zeri nde ot ur' diyor. Muhammed
oturunca Hatice soruyor: ' Cebrail hl burada m ?' O, ' Evet '
yantn veriyor. ' Peki , kalk bu sefer sa dizim zerinde ot ur' di-
3 0
a) bn-i shak, Siyer, s. 163.
b) Nmcyri, Ni hayef i i ] Ereb, 16/122.
*' a) Hal ebi. insan-l Uyun, Vahyin bol amas ksmnda. 1/493.
10 Nveyri, Ni hayc ' l Ereb. 16/122.
31
yor. Muhammed onu da yapyor ve Hatice yine soruyor: ' Cebra-
il hl burada m ?' Kendisi de ' Evet hl burada' diyor. Bu kez,
' Kal k kuca mda ot ur' diyor. Muhammed onu da yapyor ve
Cebrail yine orda, gitmiyor. Son kez Hatice, ' Bu sefer ben
basm a yorum' diyor ve ayor. Bundan sonra yine soruyor:
' Hl burada m ?' O da ' Hayr; kt ! ' diyor. Bunun zerine Ha-
tice Muhammed' e, ' Sebat gster, dayan; o Cebrai l ' di r, sen de
peygambersin. nk Cebrail ba ak kadnlara bakmyor, on-
larn yannda dur muyor ' diyor.
32
in mitolojik yan bir tarafa;
demek ki onun peygamber ol up olmadn test eden, bu konuda
uzman olan Hat i ce' ymi .
Kadn ksm Kur ' an' da bir hitir; ama bu olayda bakyoruz
Hatice baakt rdr ve Muhammed' i n peygamber ol up ol-
madn kendisi test ediyor. Bir de Muhammed Hati ce' ni n sa
dizi, sol dizi zeri ne oturuyor, daha sonra onun kuca nda oturu-
yor. Cebrail bunu ayp grmyor, oradan gitmiyor; ancak Halice
ban anca, sanki harama bul amayay m di yerek oray terk
ediyor ve ba ak bir kadna bakmad iin, Cebrail di ye kabul
ediliyor Barts, demek Cebrail iin bu kadar neml i ymi !
Evci; bunlar neml i kiiler anlatyor. lerinde tarihi, tefsir sa-
hibi Taberi de var ve bunlar bunu anlatrken de zevkle an-
latmlar; byle samalk olur mu, bunlar yanltr gibi bir yo-
rumda da bul unmam l ar.
Hz. Muhammed bu kadar maln ah-veriini yaptna gre,
mantksal olarak onun okuryazar olmad dnl emez. Bir ke-
re okuryazar ol masayd Hatice o byk servetini ona teslim edip,
gtr am taraflarnda sat, demezdi .
3 3
Bir de unu dnmek
lazm: Muhammed' i n dedesi A. Mul tal ip vefat edi nce, Muham-
med' i n amcas Ebu Talip onun velayetini stlenmitir ve hatta
riski gze alarak onu i nanmayanl ardan korumutur. Yani Ebu Ta-
32 a) bn-i shak, Siyer. 1/270 bn-i shak'tan da alr burada.
b) Nveyri , Nihayet' UI Ereb, 16/125.
c) Taberi, Tarih, 2/303.
d) Muhammed Sahih, Bahs' n Ccdi d an'il Kur'an, s. 33.
33A. Rezzak Nevt'el, Muh ammed Resul en, Ncbi yycn, s. 97.
32
lip Muhammed' i ok seviyordu; bir kere bunda itiraz yok. Hatta
kimileri, yetim kald iin onu kendi oullar Ali ve Caf er' den
de ok seviyordu, di ye rivayetler aktarml ar.
34
Peki, o zaman ni-
ye iki olu Hz. Ali ve Caf er' e okuma-yazma retti de Hz. Mu-
hammed' e retmedi diye sorul maz m? Bilindii gibi Hz. Ali
Muhammed' i n ktibiydi. Yine mer, Osman, Ebubekir okurya-
zard. Neden Muhammed' i n yatlar okuryazard da, kendisi b-
rokrat ve hatta kral mevki i nde saylan bir ailenin ocuu ve s-
telik zeki olduu hal de okuryazarsz kald? Bunu ilerde zel bir
balk altnda detaylca izah edecei m.
Bir de eer Mekke' de Habee konuanl ar yoksa, o zaman
nasl iletiim kurdul ar da 1-2 sefer Habei stan' a hicret ettiler!
Demek ki o zaman ticaret sayesi nde birok dil biliyorlard. Za-
ten kkken amcas Ebu Tal i b' l e birlikle ticaret amac yl a Ye-
men, an tarafna gidip birok ey renmiti. Hatta kendisinin,
'Benden daha iyi Antp bilen yoktur' anl am nda sz var. Ve
bunun gerekesini de kendisi aklamtr: Ben Kurey soyun-
danm (yani Mekke' ni n brokrat kesi mi nden gel i yorum). Bu po-
zitif bir faktrdr. Ayrca, Sa' d oullarnda all yl kal d m, on-
larn Arapalar en fasih olanyd. O yzden en iyi Arapay ben
bilirim,
35
diyor.
Temi mdari gibi hikayecilerin faktr de neml i : Bu adam n
ad Temi m b. Evs' di r ve aslen Filistinli bir Hristiyan' dr... Hz.
Muhammed' i n l mne yaklak I yl kala gelip Msl man ol-
mutur.
36
Bu adam hakknda baz Avrupal bilim aratrmaclar
unlar anlatyor: Aslnda Temi mdari Muhammed' i n projesi ze-
rinde ok ol uml u etki brakan biri; ancak bu, insanlardan gizlen-
mitir. Mesel a bir gn bir ra getirip Muhammed' i n cami si nde
yaknca, Muhammed ok sevinip ona dua da ediyor. Hatta buna
3 4
bn-i Sa' d, Tabakat, 1/56.
3 5
a) bn-i Sa' d, Tabakat. 1/53.
b) Prof. Dr. Zckcri ya Kitap, Yeni sl am Tarihi vc Trkler, s. 136.
c) Prof. Dr. brahim Canan, Ktb-i Sil l e, 15/349.
d) Prof. Dr. Hseyi n Akgl , Hz. Muh ammed, s. 14. Di yanet yayn.
3
^ Askal ani, sabe, no: 838. Temi m b. Ev s ksmnda. Yine bn-I Esir, sd. Te-
mi m b. Evs bl mnde.
33
kar Temimdari'ye, 'Senin bu iyiliine kar bir kzm olsayd
sana verirdim'dedii gibi ri vayet l erde var. Kur ' an' daki hikye-
ler, sl am' da mehur olan 'Deccal' inanc, l mden sonraki ha-
yat gibi konul arda Temi mdari uzman biriydi. Tabi ki onun Hz.
Muhammed' i n son ylnda Msl man olmas eer doruysa, bu
Muhammed iin fazla bir ey ifade etmiyor. Belki Muhammed
daha nce de bununl a iletiim kurmutur. Ancak Temi mdari
dnda da bu gibi dncel er zaten o corafyada vard. Temi m-
dari ile ilgili az nceki iddiay savunan yazarlardan biri de tal-
yan aratrmac Levi Della Vidi (1886-1967)'dir.
Burada Tirmizi'den neml i bir rnek verelim.
Haris b. Yezid el-Bekri anlatyor: "Bi r gn Medi ne'ye gelip
Hz. Muhammed' i n yanna vardm. O srada cami cemaatl e do-
luydu ve orada siyah bayraklar dal gal anyordu. Bi l al i Habei
klcn kuanm , Hz. Muhammed' i n yannda duruyordu. ' Nel er
ol uyor?' diye sordum. Hz. Muhammed yant verdi, ' An t b. As'
Rebi a' ya gnderi yoruz (baskn var)' dedi. Bu arada ben, ' Ad el-
isi gibi ol maktan Al l ah' a snrn' dedi m. II/.. Muhammed
benden, ' Ad elisi de ne demek?' diye sordu. Ben de anlatmaya
baladm. Ad kavmi ktla uraynca Kayl adnda birini su bul-
mak iin grevlendirir. O da Bekr b. Muavi ye' yc urar. Bekr
Kayl ' e arap iirir; ayrca iki gzel cariye de ona arklar syler.
Orada bir ay kaldktan sonra Mhre blgesindeki bir daa kp
Allah' tan su/yamur ister. Bekr b. Muavi ye ona ikramda bulun-
duu iin onu da su duas nda zikreder, ey Allahm ona da su ver,
der. Allah da siyah bir bulut gndererek, ' Ad kavmi nden tek bir
kii b rakmay p helak eden u bulutu toz duman olarak al ' der. "
Adam olay buraya kadar anlatnca, Hz. Muhammed de nok-
tay koyar ve u ayetler o esnada gelir: "Ad kavminde de (ibretler
vardr). Onlara kasp kavuran rzgr gndermitik. O rzgrlar,
zerinden getii hibir eyi brakmyor, onu kl gibi ediyordu."
te bir ayetin ortaya k hikyesi de byle. Kur ' an' da anlatlan
hikyelerin byk ounluu direkt Tevrat' tan alnm, bir ksm
da bu gibi hikayecilerden dinlenerek ayetle ekillenmitir.
37
37 Zariyat suresi, 41-42. Tinnizi, Tef sir bl m, Zariyat suresi, no: 3273-74.
34
d) Hz. Muhammed'in ntihara Kalkma Nedenleri
Hristiyan asll Varaka, hem Hz. Muhammed' i n soyun-
dand, hem de Hz. Hati ce' ni n ameaol uydu. Daia nce de
yazdm ki, birok dini biliyordu, bilge bir adamd . slami kay-
naklara gre, Hz. Muhammed ilk det a Hira dandan dnp gr-
dklerini Hat i ce' ye anlatnca, kendisi ol up bitenleri Varaka' ya
iletiyor. O, 'Al ne yapaym mrm kalm olsayd Muhammed'e
yardmc olurdum. aretler, onun peygamber olduunu gsteri-
yor' diyor ve burada Muhammed' l e ilgili methiyeler eklinde
uzunca bir iir okuyor. Bu iirlerden yaklak 40 msrasn bn-i
Kesir kendi kayna na al m .
38
Bu iirlerin kime ait ol duu, ne
zaman yazld belli deil.
En bata Buhari ve Mslim' de geen ve baka birok slami
kaynakla da anlatlan, Varaka' nn "Hem Arapa, hem de Ibrani-
ce/Siiryanicc bildii, Tevrat konusunda iyi bir uzman olduu ve
kendisinin Hristiyan olduu. ncirin Arapaya evirisini
yapt"da ifade ediliyor.
Buhari'de birok yerde ve zellikle de 'Tabir' bl mnde ge-
en u aklamalar dikkat ekicidir: Hristiyan olan Varaka ln-
ce Hz. Muhammed' e vahiy gelmiyor/kesiliyor. Bu yzden ok
zlyor. Vahyin kesildiini zaten slami kesim de kabul ediyor.
Ne kadar kesildii konusunda ihtilaflar var. Vahyin kesildiine
dair ayet de var. Duba suresi hemen bata bunu aklyor. Burada
vahyin ne kadar zaman zarfnda kesildii o kadar nemli deil;
nemli olan Varaka' nn vefalndan sonra vahiy denilen tanr me-
sajnn kesilmi olmas. yl e ki, Hz. Muhammed Varaka' nn l-
mnden sonra oluan bu boluk vc vahyin kesilmesi nedeniyle,
defalarca daa kp intihar etmek istiyor; ancak her seferinde
(' ebrail gelip onu yattryor, onu intihar etmekten vazgeiriyor
eklinde net aklamalar var. Burada sorulmas gereken, bir kere
neden tanr vahiy kesiyor ve yle ol uyor ki, inanmayanlar Mu-
i
El -Bi dayc ve' l Nil ayc, 2/362 vc devam . Hati ce' ni n Varaka b. Ncv l ' cl ' c ari-
allklar bl mde.
hammed' l e alay ediyorlar: Nerde eytann, neden senden ilikini
kesti, gibi ar szler sylyorlar. Bir dier nemli nokta ise, vah-
yin kesilmesinin Varaka' nn l mne denk gel mesi .
39
Varaka b. Nevfel Muhammed iin o kadar neml iydi ki, ken-
disi bir gn onun hakk nda, 'Ben onun iin 2 cennet grdm' di-
yor. Bir dier sznde de, 'Ben ryamda Varaka 'y, beyaz elbise
giymi biimde grdm. Eer cennetlik olmasayd byle bir elbi-
sede grmezdim' diyor.'
10
Buhari' de ve baka birok kaynakla
anlatlan bu bilgiler anlaml. yl e ki, Varaka' nn l m zeri ne
Muhammed' i n ok zl mesi, onun l myl e birlikte vahyin
uzun sre gel memesi ve kendisinin sk sk daa kp intihara
kalkmas, hatta zaman zaman geceleri uyuyamamas , az nce
de belirtildii gibi vahye ara verilmesi sonucu bazlarnn ona,
'Ey Muhammcd, bakyoruz senin eytann bu gnlerde artk sa-
na bilgi iletmiyor/vahiy getirmiyor' demesi
4 1
aslnda di kkate de-
er aklamalardr. Bir de zaten ona i nanmayan o gnn insan-
lar, ' Muhammed' i n syledikleri, hep eskilerin masallardr. Ar-
kadalarndan birilerine yazdryor...' gibi szleri hep sylerler-
di. ou, Hz. Muhammed' i n anlattklarn bo buluyorlard. B-
tn bunlar zaten Kur ' an' da anl atl maktadr.
4 2
Bakalarndan da bilgi alrd derken, burada somut bir-iki r-
nek vermek istiyorum. Bunlar, en bata Di yanet' i n t ercme etti-
i Tecrid-i Sarih'tc anlatlmaktadr: Adam n biri Muhammed' e
vahiy ktiplii yapyor; ancak daha sonra sl ami yet' ten ayrlyor
ve unu diyor: Muhammed bana ne dedi yse ben hep tersini
Kur ' an' a yaz yordum, o bunlar fark edemi yordu, ben de slami-
yet' i braktm... Bir gn gelir bu adam vefat eder ve defnedilir.
J y
1) Buhari: a) Bed-1 Vahy, 3. b) Ehadis-i Enbiya, bab 21, no: 3392. c) Tef-
sir, Alak suresi, bab 1, no: 4953. d) Tabir-1, no: 6982. Bu son hadis neml i .
2) Msl i m, man, 160. Ayrca bu konuda siyer, tarih ve tabakal kitaplarnda da-
ha detayl bilgiler var.
4 0
bn'iil Esir, sd, Varaka b. Nev f el ksmnda. Askal ani, sabe, no: 9137 Va-
raka bin Nev f el bl mnde.
4
1 bn-i Kesir tefsiri, Duh a suresi ilk ayet.
4 2
Nun 2 v e 51, Tekvir 22, Tev be 61, Nahl 103, Enf al 31, Furkan 5, Nemi 68.
36
Millet ertesi gn sabah bakyor ki cenazesi kabrin dnda du-
ruyor. Cenaze sahipleri, Hz. Muhammed ve yandalarn sulu-
yorlar, siz bu cenazeyi kabirden karmsnz, diye. Onl ar da,
hayr biz yapmad k; Al l ah' a kar geldii, Kur ' an' l a alay ettii
iin kabir bile onu kabul etmiyor, diyorlar. Bir daha gmyorl ar;
ancak ertesi gn cenaze yine kabir dnda bulunuyor. Yine ayn
tartmalar balyor ve tekrardan gml yor. nc gn sa-
bahleyin bakyorlar ki adam n cenazesi yine kabir dnda. Tek-
rar tartmalar balyor ve sonuta cenazesi ypranp orta yerde
kalyor. Bu olay, birok slami kaynakta anlatlyor ve zellikle
de Buhari ile Ms l i m' de ortak ol arak.
4 3
te imdi nasl ki mse
korkudan dinin klna dokunam yorsa o zaman disiplin daha faz-
layd: Dokunan mezarda bile affedilmezdi.
bn-i Hi an , Nadr b. Haris adnda farkl bir kiinin daha k-
tiplikten ayrlp katn ve Bedir harbi nde yakalandn, ancak
fidye verip kurtul duunu yazyor.
4 4
Bir de Mekke' ni n fetih gn
Kabe' ni n perdesi ne snan, af dileyen bn-i Hatal olay mehur-
dur. O da vahiy ktibi iken brakp kayor. Vahiy ktipliini
yapp da sonradan brakp kaan bn-i Ebi Serh zaten mehur-
dur.
4 5
Bu vahiy ktipliini brakp kaanlar hakknda ilerde "Va-
hiy Ktipleri"blmnde daha geni bilgi vereceim,
lgintir ki, I z. Muhammed Ebu Sfyan' la anlanca, onun
olu ve ayn zamanda Muhammed' i n de kayn olan ( mm Ha-
bibe' nin aabeyi) Muavi yc' yi de kendi ne vahiy ktibi yapyor.
Ama ka yapay m elerken burada gz karyor... nk Muavi-
4 3
a) Tecrid-i Sarih, Diyanet l ercenesi, no: 1477.
b) Msl i m: Slfat-i nu'malkin, no: 27X2.
c) Buhari vc Msl i m' i n ortak hadislerini ieren El-L'lti vc'I Mercan, no: 1772.
d) Buhari, Mcnaki b, Muhammed' i n slandaki stnlkleri ksmnda, bab 25,
no: 3617.
e) Kenz, no: 4042-44.
f) bn-i Kesir, Bi daye-Ni haye, Adab- Taam ksmnda, 6. eil.
44
bn-i Hiam, S i re, Bedi r harbi bl mnde.
a) bn-i Esir, sd-til -Gabc, Abdul l ah bin Sa' d bin Ebi Sere ksmnda.
b) Askal ani, sabc, Abdul l ah b. Sa' d ibn-i Ebi Sere ksmnda, no: 4714.
4
-" Kur'a'n Kkeni adl yapl mn hemen banda, Muhammed' i n yarar-
land ou kiinin isimleri var.
37
ye' ye verilen bu grev, zaman iinde ok pahalya mal oluyor:
Muavi ye' ni n Hz. Al i ' yl e olan ol umsuz ilikisi ve tarihteki yeri
bilinen bir gerek.
Burada gzden kaan nemli bir ey daha var: Varaka yal ve
m olduu iin bu misyonu stl enemezdi . Hatice de kadn oldu-
undan o gnk artlarda stlenseydi zaten kabul grmezdi .
Kadn ksm slam toplumunda hl da bir hi deil mi sanki!
Ama u da var ki Hatice ok bilgili ve ok zengin... Her bak mdan
Muhammed' e yardmc oluyor. Sonuta bu yeni oluumda/yeni
din konusunda Muhammed' e grev biiliyor ve kendisi ne
kyor. ok bilgili olan Varaka b. Nevfel, Muhammed' i n asl ho-
casyd demek yerinde bir ifade. Tabi ki her eyi Varaka' dan -
rendi demek yanl; onun farkl bilgi toplama kaynaklar da vard.
Ama ilk start Hatice-Varaka ve Muhammed' l e balamtr demek
yerinde bir sylem. Hele de Hatice bu peygamberl ik konusunda
ok neml i biri. Hat i ce' ni n l myl e zaten Muhammed
sarslyor, onun vefatyla Hz. Muhammed' de oluan boluk nasl
doldurulur kaygsyla kendisi zntye bouluyor.
Hz. Muhammed ayn zamanda rahip Bahira, rahip Nastura,
Cebr-i Rumi, Sclman-i Farisi gibi birka kleden de yarar-
lanyordu. Hilf-l Fdul gibi insan haklar tekilatlar onun pey-
gamberlik iddiasnda bulunmasn salayan neml i birer faktr-
d. Yirmi yandan itibaren oraya gidip gelirdi ve peygamber ol-
duktan sonra da, bu tekilata davet edilsem giderim ve bu, benim
iin kzl develere sahip olmaktan daha iyidir, di yordu.
4 6
Onun
bu aklamas o tekilatn kendi si nde ne kadar etki yaptnn bir
gstergesidir.
uras nemli; ancak zerinde fazla durul muyor: Deniliyor ki,
Hz. Muhammed ka kez am tarafna gidip rahip Bahira ve Nas-
tura ile uzun uzadya ba baa grmel er yapmtr. Peki bunlar
kendi aralarnda hangi dille konuuyorlard? Buna deinilmiyor.
Bir de corafya ortada: Kuds Suudi ile Suriye arasnda kalan bir
blge. O zaman kutsal bir yerdi ve Hz. . Muhammed de ilk nama-
4" Ezraki, Ahbar' Mekke, Kurcy' in cahil iye dnemi nde Kabe'yi lamir
ksmnda.
38
men herkes bunu bil iyordu.
4 8
Tabi ki Hristiyanlk da vard ora-
larda. Mesel a Varaka rnei nde olduu gibi. Ksacas, karma
inanlar yaps iinde yayordu ve bunlarn topl am ndan yeni
bir ey ortaya karmak zor deildi.
Hep syl yorum: Kurul an sistem; talan, gani met, fey, cennet-
cehennem gibi avantaj lardan besleniyor.
Hz. Muhammed'in ald vahyin ilk cml el eri nde Tevrat' n
mantalitesi grnyor. Yahudi peygamberl eri nden Yercmya k-
k yata peygamberl i k grevini stl enince inand tanrsna hi-
taben, ' Ey Yehova! Ben km sz bi l mi yorum, nasl anlata-
ca m?' diyor. Bunun zerine rab Yehova ona, ' Kor kma ben se-
ni nl eyi m' karln veriyor. Bu arada Rab kendisine, ' Elini
uzat, azna bir ey brakrn; ite bunlar szl cri mdi r' diyor.
T pk Hz, Muhammed gibi: lk gelen ayetin okunmas isteniyor,
o da, ben bi l mi yorum, karln veriyor. Geri ' bi l mi yorum'
Kur'an'da gemiyor; bu, hadislerin eklemesidir. Ama olsun. So-
nuta hikye-mautalile ayn.
4
' '
Hz. Muhammed zaman nda Varaka gibi bilgili insanlarn
varln Kur' an da kabul ediyor, hem de ilgin bir ekilde. Yu-
nus suresi 94. ayette yle deniliyor: "Eer sana indirdiimizden
(vahiyden) kukuda isen, senden nce kitab okuyanlara sor. "
Peki, tanrnn da gvendii dan ma heyeti, bilirkiiler kim-
lerdi ki Hz. Muhammed gidip onl ardan sorsun? Cidden ilgin bir
ayet. Bununla ayrca u tespit ediliyor ki, o zaman iin halk
arasnda bu birikime sahip insanlar vard.
Hz. Muhammed Hatice ile 15 yl yaadktan sonra peygam-
berlik iddiasnda bulunuyor. Bellidir ki Hat i ce' den ya da baka
yerlerden salad belgeleri zme iinde Varaka ok neml i bir
isim. Ayn zamanda Muhammed' e fikir verme konusunda da
neml i . Burada Varaka' n n gcn gstermek iin, deiik kay-
nakl arda anlatlan, Varaka' dan kald sylenen yaklak krk
msralk bir iirinin zetini numune olarak vermek istiyorum.
Bu iirler, bn-i Hiarn, Sire. El -Aani. Sireti Hal ebi, Mecme' i i i -Bul dan,
bn-i Kesir' in, Bi daye-Ni haye ve bn-i'il Arabi'nin Muhakemal adl eserl erinde vc
Lv eys eyho' nun ' ara' n-Nasraniycti f il -tsl am' mdan alnmtr.
4 0
' nsanlara nasihat edip diyorum ki, ben sadece uyarcym,
kimse sizi kandrp da yaratcdan bakasna ibadete tevik etme-
sin. ayet yaradan dnda bakasna ibadet etmek iin birileri sizi
kandrrsa, siz aranza mesafe koyun. Kinatn sahibi Allah' , her
noksanl ktan uzak tutar m. Kendi mi onunl a korurum/ona
snrm. Kinattaki her ey ona kulluk eder. Kimse onun salta-
natna ulaamaz. Allah dnda her ey yok olur/baki olan ancak
Allah'tr. Mal-evlat geicidir ve geriye kalr. Dnya, Sleyman gi-
bi byklere bile kal mam t r' anlamnda iirleri var Varaka' nn.
50
e) O Gnk nl airlerin Kur'an'daki zleri
Varaka-1 Iatice-Muhammed artk deiik kanallardan da bilgi
toplamaya balamlardr. Mesela Hadremi oullarnn iki K-
lesinden sz edilir (Yesar, Yai, Cebr. . . ). Bunlarn dilleri farkldr
ve Muhammed sk sk onlara gider gelirdi. Bu yzden onun mu-
halifleri, 'sle Mulanncd bildiini bu insanlardan alyor, sonu-
ta ben peygamberim diyor' eletirisinde bulunuyorlard. O yz-
den Nahl suresi 103. ayeti indirilir ki, sizin Muhammed hakkmla
falancadan yararlanp onun szlerini ayet yapyor dediiniz kii
nin dili Arapa deildir, eklinde akl ama yaplyor. Burada soru
u: Madeni Muhammed okuryazar deildi ve onlarn da dilleri
yabancyd; o zaman Muhammed neden bouna onlarn yanna
gidip gelirdi? uras tartmasz ki Hz. Muhammed onlara o ka-
dar sk uruyordu ki, artk bu durum milletin dikkatini ekiyordu.
yle ki halk, ey Muhammed sen bilgini bunlardan alrsn, diyor-
du. Bir de madem onlarn dili yabancyd, peki onlar dilsiz-sar
gibi mi yayorlard Mekke' de? Bu konuda Fahrettin er-Razi ve
Taberi tefsirlerinin az nceki ayetin akl ama ksmlarna bakla-
50 Diyanet tercmesi, Tecricl-i Sarili, no: 1362. . .
1) Buhari:
a) Bedi-I Halk 15, no: 3302.
b) Megazi 74, no: 4387.
c) Talak bab 25, no: 5303.
2) Msl i m, man no: 51-52.
41
bilir. Burada en bata Buhari'de birka kez tekrarlanan ve Ms-
l i m' de de geen bir hadis var: man Yemenlidir' diyor.
51
Bence
Hz. Muhammed bu ifadeyi o Yemenli hocalarn, bilge kiileri
kastederek kullanmtr; yoksa imann Yemenli olmas da sz m
yani! Kaynakl arda, bu klelerin kitaplar vard, Tevrat ve ncil' i
iyi biliyorlard, bilgisi de var.
Bana gre Kur ' an' m ol uumuna katk sunan, baka bir deyile
Hz. Muhammcd' i n en ok yararland alan, o gnk airlerin i-
irleridir. Nedense bu hep gzden kamtr. Aslnda o gnk iir-
lerle Kur' an karlatrlrsa arpc bir sonu ortaya kar. zellik-
le meyye b. Ebi Salt ve Kuss b. Saide el-yadi' nin iirleri ierik
itibariyle Kur' an' a ok yakndr. Burada u rahatlkla sylenebilir:
Peygamberin nemli bir kayna, slam ncesi iirlerdir.
Burada mr-l Kays' somut bir iirinden alt msray
Kur ' an' l a karlatralm. nce iirin tercmesini verelim, sonra
Kur' an ayelleriyle karlatrmasn yapalm. unu da belirtelim
ki bu air Hz. Muhammed' den vaklak 30 yl nce vefat elmi-
lir. Kendisi 540' t a vefat elni, Muhammed ise 571 ' de dnyaya
gelmitir. Bunu niye yazd m? Eer Muhammed zaman nda veya
daha sonra yaam olsayd, Msl manl ar diyebilirlerdi ki ken-
disi Muhammed' den kopya alm. Dolaysyla byl e bir ey de
mmkn deildir; bunu da hatrlatm olalm.
mr -l Kays' iiri yle:
*Kii yazn ortasnda k ister, yle ki k gel di i nde bu sefer
ikrah eder.
*0 tek tip (monoton) hayata raz deildir, kahrolas insan, ne
kadar da nankrdr!
*K yamel yaklat, ay yarld. Bu, bir ceylann kalbimi alp
sonra beni terk etmesi nden oldu.
* Yerkre kendi ne has sars nt s yl a sal l and , toprak
arlklarn dar kard zaman. . .
'''nsanlar arabuk hazrlanr ki, hesap gn kendi hesabn
versin.
3 1
Muh ammed A. Rauf cl -Mcnav i . Faydi.il Kadir erl-l Cami i Sair, 2/187,
no: 1625-1626.
42
*0 gn adil bir padiah hesap grecek; sonuta ya kiinin
aleyhine, ya da lehine olacak.
nsan ku bak iire baknca, iirle Kur' an mantalitesinin
benzer ol duunu gryor, detay k sm nda da Kur ' an' l a rten
cml el er var. Mesela; "Kahrolas insan, nc kadar da nankr-
dr" cmlesi harfiyen Abese suresi 17. ayette; "Kyamet yak-
lat, ay ynldt"cmlesi, olduu gibi Kamer suresinin banda;
"Yerkre kendine has sarsmtsyla salland, toprak
arlklarn dar kard..."msras, Zilzal suresinin banda
yer almaktadr. Bunl ar harfiyen ayn olan cmleler. Bu air kya-
metten sz ediyor, adil bir padiahn nnde verilecek hesab ve
sonuta verilecek kararn ya lehte ya da aleyhte ol duunu dile
getiriyor. Yine i nsanol unun lek bir eye raz ol mad n , istek-
lerinin farkl ol duunu iliyor iirlerinde ki, Kur' an ruhuna tam
da uygundur. Daha sonra yeri gel ince anl atacam ki, insann is-
tekleri sonsuzdur ekl i nde bir ayet varm ; ancak Kur ' an
yazlrken o ayet kayda gememitir.
Olay sadece bu ksa benzetmeyl e bitmiyor; daha farkl ve
neml i rnekler sunaca m.
52
O dnemi n airlerinden nl meyye b. Ebi Sal t ' l a ilgili bi-
raz bilgi vermek istiyorum. Bu adam Hz. Muhammed zaman nda
yaam , ok nl bir air ve ayn zamanda bilge bir adam. Ki-
milerine gre hicri ikinci yl Bedir harbinden sonra, kimilerine
gre de hicri dokuzuncu ylnda Ta il' ' te vefat etmitir. Yahudilik,
Hristiyanlk, Manii" dini hakknda ok bilgi sahibi biri. Muham-
med nasl an tarafna gidip papazl arl a tanmsa, ayn eyi
Muhammed' den nce o da yapmtr. Bir gn Muhammed
meyye' ni n kz kardei Fana binti Ebi Sal t' l a konuuyor. Sen
aabeyinin iirlerinden hi biliyor musun, diye. Kadn, evet, de-
yince o, bala bakal m, diyor. Kadn nce onun hakk nda baz
bilgiler veriyor. Uykuda nasl onun karnnn aldn, kalbinin
karlp tekrar yerine konduunu anlatyor. Bilindii gibi ayn
yntem Muhammed' i n hayat nda da var. Mira ol ay ndan nce
mel ek inip onun karnn ayor ve kalbini karp zemzem s-
Blari, Tcvhid, bab 37, no: 7517. Msl i m, man, no: 164.
43
yu ile ykadktan sonra tekrar yeri ne brakyorlar ve ondan sonra
gklere kyor. Bu rivayet en bata Buha r i ve Ms l i m' de an-
latlmaktadr.
53
te ayn eyi bu meyye denen ahs da daha
nce ortaya atm; benim karnm ap kalbimi ykadlar, diyor.
Ondan sonra Hz. Muhammed de ayn yntemi uyguluyor. De-
mek ki o zamanl ar bu tr gel enekl er adetmi . Zaten meyye ar-
kadalarna, ben peygamber hazrlklarn yap yorum, kendimi
buna hazrl yorum diyordu; ama arkasn geti remeden vefat edi-
yor, daha sonra da Muhammed bu projeye sahip kyor. Onun
kz kardei iirlerinden on tane okuyunca, Hz. Muhammed
kadna, 'Meerki senin aabeyin iirleriyle Msliinan'm; an-
cak kendisi kfir' diyor. Bu, fikirlerinin ne kadar birbirine yakn
ol duunun da ifadesidir.
meyye de Hz. Muhammed gibi, Allah' n varln gster-
mek iin kinattaki eyay, nceki peygamberleri rnek gsteri-
yor, bunlar argman olarak kullanyor. Ayrca nerde babalar,
nerde ecdal, Kabe'yi y kmaya gelen Ebrehe nerde eklinde hep
insanlar uyaryor ve korkutuyordu. Genelde iirlerine ' El hamdii
l il l ah/Al l ah' a teekkr'le bal ard . Hz. Muhammed nasl
Kur ' an' da Hanif dinini vmse, o da hep Hanif dinini dillendi-
riyordu. Hatla cinlerle irlibaln var, diyor; yoksullarla ok ilgi-
leniyordu. Hz. Muhammed nasl Kur ' an' da yabanc kelimeler,,
anlamlar ol mayan sure balarndaki iaretler kullanmsa, ayn
uygul ama meyye' ni n i i rl eri nde de ska grl mektedi r.
Kur ' an' da yedi kal gkten birka kez sz edilmitir. Bu ai r de
defalarca bu yedi kal meselesini iirlerinde ilemitir. lgintir ki,
Kur ' an' da yer kelimesi tekil, gk ise yedi saysyla birlikte 'Se-
mavaf eklinde oul olarak ilenmitir. Bu air de yer kelime-
sini tekil, gk kelimesini de oul olarak kullanyordu iirlerin-
de. Kur ' an' da, biz g direksiz, yarattk, onu yldzlarla ssle-
dik, yeryznden emel er fkrttk, tertemiz tatl sular var ettik,
eidi ekinler iin yeryzn uygun kldk ve siz her eyi ekip
biersiniz, her canl belli bir sreden sonra l me mahkmdur;
ancak baki olan Allah' tr. l mden sonra gnahkrl ar plak (bu
Liives cyl o, uuraii-I ncsraiyyc kablc-l slam, s. 226 vcl.
plak kelimesi hadiste de geiyor) bir ekilde maher gn or-
taya kacaklar ve 'Yazklar olsun bize' diyecekler; sonunda
uzun zincirlere vurul up ate al evine atlacaklar (ki Kur ' an hem
bu zincirleri iliyor, hem de uzunluklarn veriyor: 70 arndr di-
yor. Hakka suresi 32. ayet). Orada l mezl er ki cezalar bitsin ve
cezalar hep bu ekilde devam edecek. yiler ise glgelik yerler-
de keyif safa iindeler ve canlar ne isliyorsa alrlar gibi konular
ilenmitir meyye' ni n iirl erinde.
54
Kuss b. Sai de de Kur ' an' l a rten bu gibi temalar iirlerin-
de ilemitir. Az sonra ondan da bir zet sunaca m. Bundan
sonrasn Kiilb-i Sitte yazarlarndan Ms l i m' de geen iki hadi-
si temel alarak zetl eyel im.
erid adnda bir sahabi anlatyor: Bir gn yolda giderken
baktm ki Hz. Muhammed yan mda durdu ve bana, ' Seni arkam-
da deveme bindirsem ne dersi n?' di ye sordu. Ben de olur dedi m.
O arada devesini ktrd, beni arkasna ald ve yola devam et-
tik. Benden sordu: ' meyye b. Ebi Sait'in iirlerinden bildikle-
rin var m ?' Evet, dedi m. ' O zaman bala, bize oku bakal m' de-
di. Ben iirlerinden bir kesil okudum. O bana, hep ' devam et ' di-
yordu. Bir daha okudum, yine ' devam' dedi. Bunu iki- sefer
tekrarlad. Sonunda bana onun iirlerinden yz iir okullu...
meyye o kadar neml i biri ki, baz ayetlerin tefsirlerinde ad
geiyor, ayet onun yznden inmitir deniliyor. Mesela ma m
Syut i bunu A' raf suresi L 75 * inci ayetin a kl amas nda, ma m
Kur t ubi uara 224' nc ayetin tefsirinde, az nce sunduum
bilgilerle birlikte ilemilerdir.
meyye, iirlerinde bir msrada unu diyor: Yaradan dnyay
devekuu yumurtas eklinde yarattktan sonra zerinde canllar
yayd... Hat rl yorum; birok yazar, 'Peki Hz. Muhammed 14
asr nce nasl biliyordu ki dnya elips biimindedir?' eklinde
propaganda yap p Kur ' an' daki muci zel eri ispata alyorlard.
Dnya elips ekl i nde mi deil mi tartmalarn am yorum. Me-
3 4
a) Kul ubi tefsiri, Nuziat suresi 30. ayel tef sirinde v e Gaf r suresi, 29-33.
ayet akl amasnda.
b) Kcz-1 Ummal , no: 8957 ve 58.
45
sele, bu cml eni n baka yerden alnm olmas. stel ik bunu
neml i Kur ' an yorumcular kendi tefsirlerinde ilemiler.
55
Bu-
rada soru u: iirleriyle Kur ' an ayetleri bir araya getirildiinde
aralarnda byk oranda uygunluk/ortaklk bul unan meyye b.
Ebi Sai t ' i n iirleri hakknda Hz. Muhammed neden bilgi edin-
mek isterdi? O da Muhammed' den nce ikiyi yasaklamt, i-
meyi n diyordu. ok kitap okuyordu. Putlara karyd. Ebu Sf-
yan anlatyor: Biz am tarafna ticaret iin giderken, o bize yol-
du hep kitap okuyordu ve papazlar onunla zel ilgilenirdi...
56
Bylesine bilgili biri olan Hz. Muhammed iin, cahildi, bir
ey bilmiyordu; ite tanr verdi mi verir eklinde yaktrmal arda
bul unmak ancak gerei gizlemek olur.
Bu konuda baka bir airin iirlerini de karlatralm ba-
kalm, o zaman gerek daha da netleir. Vereceim rnek,
Kur ' an' n nasl olutuu, Hz. Muhammed' i n okuryazar ol up ol-
mad konularna aklk getirecek sonul bilgiler ieriyor.
zleyelim:
Bir gn, air Kuss bin Sai de' ni n bal olduu kabileden bir
heyet Hz. Muhammed' i n yanna gelir. Kendisi sorar, ' Kuss b.
Sai de' ye ne ol du?' Onlar, vefat elti diyorlar. Bunun zeri ne Mu-
hammed onunl a ilgili bir ansn anl atmaya balar. Bir gn ben
onu Ukaz panayrnda grdm, krmz bir deve zerindeydi ve
halka hitaben ok hararetli, ilgin bir konuma yapt. Onun o
gnk konumasn hi unutam yorum. (Burada u notu da ekle-
yelim ki, air Kuss b. Saide miladi 600' de vefal ederken henz
Muhammed peygamberl ik iddiasnda bul unmam t ; bundan on
yl sonra peygamber oluyor.) Hz. Muhammed Kuss' l a ilgili gr-
dklerine devam ediyor: Kuss, konumas n n banda, giden bir
a) Syuti, Drr-1 Mensur. A'raf suresi, 175. ayet.
b) Kurtubi tefsiri, uan suresi, 224. ayet.
e) Msl i m, iir bl m, no: 225.5.
d) bn-i Abdi-I Bcr, Istiab, Faria b. Ebi salt ksmnda, no: 4049.
e) bn-i Asakir, Tarih- Mcdinct-i D mak, 9/255 ve sonras.
f ) bn-i! Cev zi , el -Mntazam' fi-t-Tarih, 3. eilt. Beni Kaynuka basl altnda.
g) Askal ani, sabe, no: 522. meyye b. Ebi Sait md.
5 6
Al-i mran 185, Enbi ya 35, Kasas 88 ve Ankebut 57.
46
daha gelmiyor, yaratlmas gereken de srekli yaratlyor. Gi den-
ler hal inden memnunl ar m ki sesleri km yor veya unutul dul ar
m bi l emi yorum, diyor. Kuss' un, gkte haber var, yerde ibret var
sznden sonra, Muhammed onun baz neml i aklamalarn o
gelen heyete anlatyor.
Bu konumada geen baz cml el eri Kur' an ayctleriyle
karlatralm:
Kuss tanry tantrken, 'yle bir Allah ki erkekle kadn ya-
ratt' diyor. Ayn cml e. Leyi suresi nc ayet olarak
Kur ' an' da karmza kyor. Yine, 'iler canl lm tadacaktr'
cmlesini kullanyor o panayr konumas nda. Bu konuya da
Kur' an' da birka surede yer veriliyor, ileniyor.
57
Kuss, 'Akan nehirler'terimini kullanyor. Kur ' an' da da cen-
net tantlrken, 'Altlarndan rmaklar akan cennetler' deniliyor,
Kur ' an' da Arapas, "Fecri inin tahtihel enhar' kalbndadr.
Kuss ise, 'linharn mecriyye' kalibin kullanyor. Sonul a dei-
en bir ey yok: Eanlaml iki cml e.
Kuss konumas nda dalar ilerken, 'Dnyann sallanma-
mas iin bir nevi kazk grevini gren dalar' diyor. Bu da de-
falarca Kur' an' da ileniyor. 'ltnz /.aman taslamam ln
ve doru terazi ile tartn' diyor Kuss. Ayn cmle olduu gibi
Kur' an' da da yer alyor.
58
Kuss konumas nda gkle ilgili bilgi verirken 'Ve Sakl'in
merfu' diyor. Yani gkyznn korunmu bir tavan gibi ya-
ratldn belirtiyor. Bu tr cml eye de Kur ' an' da iki surede yer
veriliyor.
59
Kuss, "Ve ereketi-l Ardii"diyor. Yani yeryznn aydnlan-
masndan sz ediyor. Ayn cml e ayn kelimelerle Kur ' an' da yer
buluyor.
6 0
nsanlarn ahiretteki durumlaryla ilgili de, 'Ferikim li-l cen-
neti ve ferikti'm fi-s'Sair'; yani, bir ksm insanlar cennette, bir
Kchf suresi, 35.
Enbiya 32 ve Tur 5.
Zner suresi 69.
ura suresi, 7.
47
ksm da cehennemdedi r, diyor. Bu ifade de hi deiiklie ura-
madan, Kur ' an' da yer alyor.
61
Kur ' an' da Leyi suresi var. Leyi gece demek ve bir surenin
banda bu kelime getii iin o bl me de ad ol mu. Hemen ilk
bata "And olsun brd zaman geceye"denU'yor. Ayn cm-
le Kuss' un o gnk konumas nda da geiyor.
Kur ' an' da deniliyor ki, 'nsanlar yldzlarla yollarn bulur-
lar'. Ayn cml e Kuss' un o gnk konumas nda var.
6 2
stelik
bunlar anlatan da Hz. Muhammed' i n kendisidir.
Kuss, 'Burlar sahibi gkler' cmlesini kullanyor. Kur ' an' da
ayn cml eye surede yer veriliyor.
63
Kur ' an' da 'Sema-i Zati-I
buruc' eklinde geerken, Kuss, 'Sama'n Zat- cbrac' diyor ki,
anlamlan ayn.
Kuss o konumas nda k yamet gn frlecek bir borudan
sz ederken u Arapa cmleyi kullanyor: 'nl'iha fi-s-suri, n-
Qie l'i-n-naku: ' Ayn kelime kalb hibir deiiklik yap l madan
Kur ' an' da da yer alyor.
6 4
Kuss konumas n n bir yerinde, dnyay beik gibi tantyor.
Dnyann bu ekilde tan ml anmas Kur ' an' da iki surede yer
alyor.
6 5
Kuss, 'Andolsun ki siz kyamet gn teke tek har oluna-
caksnz' diyor. Bu da Kur ' an' da yer alyor.
6 6
Konumas nda tanry tantrken, 'O bir tanedir, ne dour-
mutur, ne de dorulmtr' diyor. Bu da hls suresinde yeri-
ni buluyor. Yine yaratcyla ilgili, 'Rabbii-1 ahiret-i be-1 ula' di-
yor. Yani hem ahiret, hem dnyan n rabbidir, diyor. Bu da dei-
iklie uramadan Kur ' an' da yer alyor.
6 7
6 1
Nahl , 16.
. Hicr 16, Furkan 61 ve Buruc I. ayel.
"3 Mddessi r suresi 8. ayet.
6 4
Tana 53 v c Zuhrut 10.
^ M' mi n 32 ve Meryem 95.
6 6
Necm, 25.
6 7
bn-i Kesir, el -Bi daye ve' l Ni haye' 3/299 vd. Tahkik eden, Dr. Abdul l ah A.
Muhsin. Hecer matbaas, 1997.
4 8
Hz. Muhammed, Kuss' un bu konumasn gelen o heyetin hu-
zurunda anlatyor. Bu bir rnektir. Hele eer Kuss' un tm iirleri
ortaya konup da bir karlatrma yaplrsa emi ni m ki daha ilgin
anlatmlar da bulunacaktr. Bu anlattklarm, Kur' an zerinde tef-
sir yazan, ayn zamanda tarihi olan bn-i Kesi r (h. 774. )
yazyor. Kitab tahkik eden kii, ayrca birok yazarn da bunlar
ilediini ekliyor ve kaynaklarn sayfalaryla birlikte yazyor.
6 8
Peki, Kuss' un bunlar anl atmaktan amac neydi?
Kuss H ri sti yan' d ; ancak araylar iindeydi, yeni bir din pe-
indeydi. Daha dorusu, ben peygamberi m, bana vahiy geldi de-
meye hazrlanyordu. Ancak yalyd, mr buna yetmedi . De-
mek ki o zaman ben peygamberi m fikri bir kltr gibiydi. Bunu
iyi yrten, baaran kendini ilan ederdi. Hep syl yorum; M-
seyl eme ve Tul eyha gibileri de o dnem peygamberliini ilan
edenler arasndayd. te bu yzden, Muhammed iin Kuss,
meyye, mr-l Kays gibi airler nemli birer ilham kayna ol-
mulardr. Bunlar varken Muhammed henz peygamber ol-
mamt. Daha sonra peygamberl iini aklaynca, bakyoruz
Kuss' un bu bilgileri Mekke' de oluan ayetlerde de yer alyor.
6 9
Hani dnyadaki dalarn kazk grevini yaptn, dnyan n
sallanmamas iin dalarn neml i bir grev yaptn ve
Kuss' un da o zaman bunu ilediini anlatrken, ilerde dalarn
bu misyonuyl a ilgili bilgi verecei m demitim. imdi onu anla-
tacam. nce konu hakk nda var olan bir hadisi mal zeme ola-
rak verip sonra devam edelim.
Hadisi Hz. Muhammed' i n hizmetlisi Enes b. Mal i k aktaryor,
Ben Enes' i n aktard hadisten sadece konuyla ilgisi olan blm
buraya alyorum. O da u: Hz. Muhammed, Allah dnyay ya-
ratt zaman saa sola sallanmaya balad. Bunu nl emek iin
zerinde dalar yaratt, bylece dnya sabilleti, diyor.
7 0
Ben da-
hil, biz hocalar bunu cemaate anlatrken o kadar zevkle sylyor-
0 0
Kuss b. Sai de iirlerinin isl endii surel er unlardr; Hicr, Kchf . Meryem, Ta-
ba, Enbiya, Furkan, uara, Mi i ' mi n, ura, Tur, Neci n, Rahman, Ml k, Mddcssir,
Ncbc ve Buruc sureleri ki, hepsi Mekke' de ol umutur.
Timizi, Tefsir, Mav v ezeteyn, no: 3369.
7 0
Nahl 15, Enbi ya 31, Lokman 15 v e Ncbe 7.
49
duk ki, sanki gerekmi, bir muci zeymi gibi anlatyorduk. Bin
dereden su getirip bunu olaanst bir olay olarak takdim ediyor-
duk. Bilmem Ameri ka' da falanca jeoloji uzman demi ne kadar
dalar dnya yzeyinde grnyorsa da byk bir ksm dn-
yann iindedir ve dnya sallanmasn diye deveyi kaza balar
gibi bunlar da sanki bylece dnyay balamlar gibi laflar uydu-
rurduk. nk o zaman benim de bilgim yoktu.
Konuya ilikin Kur ' an' da var olan ayetleri Di yanet' i n Kur' an
tercmesi nden verelim:
*Sizi sarsmamas iin yeryznde salam dalar, yolunuzu
bul man z iin de rmaklar ve yollar yaratt.
*Onlar sarsmasn diye yeryznde birtakm dalar diklik.
Orada geni geni yollar atk; ta ki maksatlarna ulasnlar.
*Sizi sarsmasn di ye yere de ulu dalar koydu.
*Dalari da birer kazk yapmad k m ?
7 1
Ayn ayetler Tevrat' ta da var. Mesela bir yerde, ey dalar ve
yerin sarslma/, temelleri, denilirken, bir baka yerinde, yeryz-
n temeller zerine kunlu, asla sarslmayacaklar, deniliyor.
7 2
Dnya sallanmasn diye dalarn bir nevi kazk gibi ya-
ratldna ilikin ifadeler, daha nce kendisi hakknda biraz bil-
gi verdiim air meyye b. Ebi Sai t' i n iirlerinde de var.
Ben jeoloji uzman deilim ki bu dalar hakknda yorum ya-
pay m. Ancak yakn tarihte Trki ye' de meydana gelen deprem-
ler hep dalk blgelerde oldu. Mesela Erzi ncan' da hem 1939' da
iddetli bir deprem oldu, 30 binin zerinde can kayb meydana
geldi, hem de I 992' de oklu ve yine l ml ere neden oldu. Bu ilin
her taraf dalk. Ama fayda vermedi. Yine Bi ngl ' de deprem
ska oluyor ki, buras Trki ye' ni n en dalk blgesi. Keza Lice
ilesi dalk bir alan ve 1975' teki depremde binden fazla in-
san hayaln kaybetti. Japonya dalk bir blge; ama en iddetli
depreml er orda oluyor. rnekl er oaltlabilir.
n
Tevrat, Mczmurl ar. 18/7 ve 104/5, Mi ka bl m 6/2.
7 2
Buhar":
a) Bed-I Halk. 6, no: 3218.
b) Tef sir bl m, Meryem suresi 64. ayet ksmnda, no: 4731.
c) Tcvhid bl m, no: 7455.
50
Demek ki dalarla ilgili verilen bu bilgi gerei yanstmyor.
nk bakyoruz deprem olduunda ilkin kazk yiyen dalar olu-
yor. Benim burada amac m, ayet dalarn bu kazk grevini yap-
masnda bir keramet varsa, bunun ilk bata Tevrat' n ve daha son-
ra da szn ettiim airlerin kerameti olduunu belirtmektir...
Konuyu zetl eyel i m:
a) Varaka' nn l myl e vahyin kesilmesi ve hemen akabi nde
Hz. Muhammed' i n birka kez daa kp intihara kalkmas
acaba hibir ey artrmyor mu?
Burada ilgin bir ayet zerinde durmak istiyorum. Ayet, Mer-
yem suresi 64. nce anlamn verelim: "Biz ancak Rabbinin em-
riyle ineriz. nmzde, arkamzda ve bunlar arasnda olan her
ey O'na aittir Rabbin, asla unutkan deildir."
Bu ayette sanki bir mazeret beyan sz konusudur, tanrnn
unutkan ol mad na vurgu yaplmakladr. Peki, ama niye, olay
ne? te, bundan sonras neml i. Bunun detayna gemeden, ko-
nuya ilikin en bata Buhar i ' de geen bir hadisi de ekl eyi p on-
dan sonra olayn zn anlatalm,
Hadisi, bn-i Abbas aktaryor: Hz. Muhammed bir gn Ceb-
rail ' e, "Engel nedir ki ska bizi ziyaret etmiyorsun?"diye soru-
yor. O da bunun zerine az nceki ayeli getiriyor; gel me konu-
sunda biz zgr deiliz; Allah ne zaman ferman buyurursa o za-
man geliriz, diyor. Bu hadis Buha r i ' de birka yerde geiyor.
7 3
Tabi ki burada yle bir soru da isler istemez karmza kyor:
Acaba Hz. Muhammed o soruyu sorunca Cebrail hemen orada
kendisi mi bu ayeli indirdi, yoksa dur nce Allah' a gideyim de
ondan sonra soruna yant getireyim dedikten sonra m indirmi;
bunu da dnmek lazm!
Yukardaki ayetteki gibi tanrnn I z. Muhammed' i lerk etme-
dii veya Muhammed' e, "Hi bir ey iin, bunu yarn yapacam
deme. Ancak Allah dilerse yapacam de. Unuttuun zaman Rab-
bini an"demesi, ya da, "Kuluk vaktine ve sakinleen geceye and
olsun ki, rabbin seni terk etmedi ve darlmad"gibi yeminle ze-
Kehf suresi, 23-24. Dula.suresi ilk ayetler.
51
rine basa basa dile getirdii bu Hz. Muhammed' i ihmal et meme
olay herhalde durup dururken gndeme alnmamtr.
74
Burada zellikle tefsirlerde ilgili ayetlerin a kl ama k sm nda
u bilgiler var: nanmayanl ar zaman zaman Hz. Muhammed' dcn
sorular soruyorlarm. zellikle Zil karneyn, Ruh, Ashab- Kefil'"
gibi konul arda sorular yneltirlermi. O da, bekleyin yarn Ceb-
rail gelirse ondan soracam, yantn verirmi. Ben ne yapaym
Cebrail gel medi , eklinde yant veriyor... Kimisine gre, aylarca,
ki mi si ne gre 12 gn vahiy gelmiyor. Yani zaman konusunda ih-
tilal" var. Ama u kesin ki, zor duruml arda Cebrail gel memi ya
da ge kalm ve bu durumda da Muhammed muhaliflere kar
zorda kalm. te gnn bil inde Cebrail gel ince Hz. Muhammed
ondan bu geci kme nedenini sormu: Nerel erde kaldn di ye!
Cebrai l ' e bu geci kme hakknda nasl soru sormu; bu konu-
daki rivayetleri de zetleyelim.
Bi ri nci gr : Buhari, Msl im, Tirmizi, Nesai, mezhep lide-
ri Ahmet b. Hanbel , Abd b. Hami l , bn-i Cerir, bn-i Mnzir, bn-
i Ebi Hatem, bn-i Merdeveyh, Haki m Nisaburi, Beyhaki... b-
tn bunlar bn-i Abbas' tan u hadisi aktaryorlar: Bir gn Cebra-
il inince Muhammed ondan soruyor, 'Neden sk sk gelmiyor-
s un?' di ye. Bunun zerine Cebrail Meryem suresi 64. ayetini ge-
tiriyor: 'Biz melekler Allah'tm izinsiz gelemeyiz', diyor. Ad ge-
en hadis uzmanl ar na gre ayetin ini nedeni Hz. Muham-
med' i n bu ekilde soru sormasna baldr. Bu yorum Buha r i ' de
birka yerde geiyor.
7 5
ki nci gr : bn-i Merdeveyh Encs' en aktaryor: Bir gn
Muhammed' den, 'Allah'n en sevdii ve en nefret ettii ey ne-
dir?'eklinde soru soruluyor. Muhammed, Cebrai l ' i bekleyin di-
yor. Ancak Cebrail belli bir sre gelmiyor. Zaman iinde gelince
7 4
Buhari:
a) Badl Hal k, 6, no: 3218.
b) Tefsir, Meryem 64. ayel , no: 4731.
c) Tevhid, no: 7455.
7
^ Kehf 23-24, Duha ilk ayetler, Meryem 64. Bu ayetl erl e ilgili tm uzun tef-
sirlerde daha f azla bilgiler var.
52
Muhammed ona yle diyor: nan ki sen gecikince ben korktum,
acaba Allah benden rahatsz m olmu diye.' Buna kar Cebrail
az nceki ayeti ne sryor ki, biz her zaman istediimiz biim-
de hareket edemeyi z, biz de emi r kuluyuz, diyor.
nc gr: Abd b. Hami l , bn-i Ebi Hatem kri me' den
aktar yorl ar: Cebrai l krk gne kadar . Muhammed' e ura-
may nca, bir gn gel diinde Muhammed ona, 'Ey Cebrail, sen
gecikince seni ok zledim' diyor. Cebrail de, aslnda ben de se-
ni zl edi m: ancak ben memur um, istediim an gel emem,
karln veriyor, ayet bunun zerine geliyor.
Drdnc gr: bn-i Ebi Hat e n' i n, Sddi'den aktard
bir baka rivayet ise yledir: Mekke dnemi nde belli bir sre
Cebrail gecikince Muhammed zlyor, sknt ekiyor. Bunu
Hat i ce' ye anlatnca o, ola ki tanr seni terk etmi ve sana
dar mi, diyor. Bunun zerine Cebrail Dla suresi ikinci ayeti-
ni getiriyor. Bu ayette Allah yemi nl e di yor ki: Ey Muhammed
inancn olsun ben ne seni terk ettim, ne de sana darldm. Daha
sonra Cebrail inip Meryem suresi 64. ayetini de kant olarak gn-
deriyor: Ki biz mel ekl er memuruz, her an iin gel emeyiz.
Beinci gr: Sail b. Mansur, Abd b. Hanit, bn-il Mnzi r
ve bn-i Ebi Hat em Farkl bir hadisi Mcahi t' ten aktaryorlar:
Cebrail belli bir sre gecikince, gnn birinde gel diinde Mu-
hammed ondan soruyor, yan ma gel mekten seni al koyan ne?
Cebrail, nasl size urayal m! Trnaklarnz ve byklarnz kes-
mi yorsunuz. Mi svak denen bir nevi di frasn kul l anm yorsu-
nuz. te neden budur diyor ve bunun zeri ne ilgili ayet gel iyor
ki, mel ekl er gel mekte zgr deiller. Btn bunlar ve daha faz-
lasn mam Syuti, kendi tefsiri "Diirriil Mensur" Meryem 64.
ayette aktaryor. Ayrca Duha, Kehf 23 ve 24. ayetleri ve daha ni-
celerinde daha farkl bilgiler de var.
Altnc Gr: Bir gn Kurey' ten birka kii Hz. Muham-
med' den baz sorular soruyorlar. Di ni mi zi kabul etmi yorsun; pe-
ki senin dinin ne, nasl bir din? O da, Ben Rahman' dan geliyo-
rum, diyor. Onlar, bizim bildiimiz tek bir Rahman var, o da Ye-
mamel i Rahman' d r (O zaman peygamberl ik iddiasnda bul unan
Mseyl eme' ye Rahman diyorlard). Ni hayet hazrlanyorlar ve
53
balyorlar soru sormaya. Zilkarneyn kimdir ve ruh ile Ashab-
Kehf (bu mehur bir mitoloj idir) hakknda bize bilgi ver diyorlar.
Muhammed ii Cebrai l ' e brakyor: Yarn gelin Cebrail bilgi ge-
tirir sizi yantlarm diyor. Burada deniliyor ki, Hz. Muhammed
yarn yantlarm derken, 'Allah dilerse' cmlesini unutmu. O
yzden Allah da Cebrail' i gndermek istememi. Gnn birinde
Cebrail gelince Muhammed' i n yanln belirtmi ve yle demi :
'Hibir ey hakknda, bunu yarn yapacam deme. Ancak Allah
dilerse yapacam de. Unuttuun zaman hatrna geldi mi hemen
Rabbini an! ' uyarsnda bulunuyor. Tanr hep anlmak i ster!
7 6
Hz. Muhammed, Allah' anman n nemini vurgul amak iin
Yahudi peygamberl eri nden mehur Sl eyman peygamberi rnek
gsteriyor ki, daha ikna edici olsun. Bir kitabmda bunu iledim,
bu vesileyle bir zelini yapal m: Sl eyman peygamber bir gn,
'Ben bu gece 90 hanmmla ilikiye gireceim, hepsi de hamile
kalp birer kahraman dnyaya getirecekler ve Allah rzas iin
cihat edecekler' diyor. Ancak bu kadnlardan yalnz biri hamil e
kalyor ve dourduu ocuk da sakat/handikap. Nedeni , Sley-
man peygamber dememi ki, 'Allah dilerse/yani inallah deme-
mi de ondan.' Bu olay en bata Buhari'de defalarca an-
latlmtr. Ancak baz yerlerde 99-100 eimle bu gece yataca m
diye geiyor. ou yerlerde doksan says var. Baz yerlerde yet-
mi says, bir yerde de altm di ye geiyor. Say o kadar nem-
li deil; ancak Buhari ' de geen bu hadisin bu kadar farkl ol-
mas, slami kaynakl ar n halini gsteriyor.
7 7
Muhammed' i n be-
lirttiine gre geci ken Cebrai l ' i n nedeni bunl arm .
b) Hz. Muhammed' i n Tevrat' l a ilikisi, Kabe temel i nden
kan Sryani ce belgeler, Kabe' deki Hz. sa-Meryem resimleri,
halife mer ' i n szn ettii belgeler, kz Hafsa' n n Muham-
7 6
Buhari:
a) Cihat, 23, no: 2819.
b) Ehadis-i Enbiya, 40, no: 3434.
c) Ni kh 119, no: 5242.
d) Eyman bab 3, no: 6639 ve bab 9, no: 6720 5.
e) Tevhid, 31, no: 7469.
7 7
bn-i Abdi-1 Ber, stiab, Sel man-i Farisi md. no: 1014.
5 4
med' e getirdii Tevrat paral an, Hz. Muhammed' i n mer ' i n ge-
tirdii belgelere kar gsterdii ol umsuz tepki, Zeyd' e, Sryani-
ce ren bana lazmsn, demesi ve daha neler nel er. . . zerinde
dnl mesi gereken nemli meselelerdir.
Varaka dnda da Hz. Muhammed' i n yararland birok insan
vard. rnein Selman-i Farisi ok nemliydi. Hatta Aye, ' Baz
geceler Hz. Muhammed Sel man' l a o kadar sohbete dalyordu ki,
artk bizi unutuyordu, gecenin ge saatlerine kadar sohbetleri de-
vam ediyordu' diyor.
78
Sel man-i Fari si ' ni n nemi u hadisten de
ortaya kyor. Bir gn Muhammed elini onun omzuna brakarak,
"lim, iman Merih'le de olsa Selimin gidip onu oradan alr" diyor.
Bu hadis Buhar i ve Ms l i m' de ortak olarak ilenen hadislerden.
7 9
Bunlar karlksz sylenen szler deildir.
ran asll; ancak Araplarn eline kle olarak geen Salim
Mevla Ebu Hzeyfe ismi de ok neml i . Halife mer onun
hakknda, 'Eer Salim sa olsayd benim danma heyetine ihti-
yacm kalmazd' diyor. Bu adam da batan beri llz. Muham-
med' l e beraber ol mutur.
80
Benzer isimler oaltlabilir.
Bu baln ruhuna yakan neml i bir hadisi buraya ekl emek
istiyorum. Bu, ayn zamanda baln da bir bakma zeti olur.
Birok slami kaynakta Hz. Aye' ni n aktard bir hadis: Hz.
Muhammed bir ara, ' Fal anca sureden bir ayeti artk atmtm;
ama Allah raz olsun; caminin yan ndan geerken baktm ki ier-
de biri o ayeti okuyor. O yzden ben onu bir daha hatrladm ve
Kur ' an' n ilgili yerine ekl edi m' diyor. Bu hadis Buha r i ' de bir-
ka yerde geiyor.
81
Hadis metni nde Hz. Muhammed' i n, ' Ben
I) Buhari, Tef sir bl m. Cuma suresi, bab 1, no: 4897.
2) Msl i m, Fedai! , bab 59, no: 2546.
Buhari, Tef sir bl m, Cuma suresi, no: 4897. Msl i m, Fedail , Sel ma b-
lm, no: 2546. Yine Msl i m Reda, no: 1453. sabe. Sal i m Mev l a Ebi Hzeyf e md.
no: 3054. b-i Esir, scl, Sal i m Mev l a Ebi Mzeyl e md.
8 0
a) Buhari. I) ehadat, bab 11, no: 2655. 2) Fedaili Kur'an, bab 26. no: 5037,
5038 ve 5042. 3) Dcavat, bab 18, no: 6335.
b) Msl im, Misaf ir namaz bl mnde, Bab'l erni'-i bi laalhdi'l Kur'an, no: 78X.
c) Ebu Davud, Kitab'l Hurul', no: 3970.
8 1
A'la, 6.
55
artk o ayeti terk etrnitim/atrntm' ifadesi de var; ancak bir yer-
de, ' Bana artk unutturulmutu' eklindedir. Bir kere ortada bir
eliki var. nk Kur ' an' da, ' Sana Kur ' an' okutacaz; artk
Al l ah' n diledii hari, sen hi unut mayacaks n' ayetiyle Al-
l ah' n kendisine verdii bir sz var.
82
Peki, o zaman tanr neden
ona o ayeti unutturuyor da, bu arada baka bir adam okuyunca
Hz. Muhammed onu hatrlyor ve bir daha yazyor? Burada
bazlar, Al l ah' n Muhammed' e verdii szle (sana unutturma-
yaca m demesi ) ilgili ayet ok sonralar inmi; o yzden orta-
da bir eliki yoktur gibi bir savunma ne srebilirler. Byl e bir
savunma zaten akldan uzak. Kald ki din mant na gre de bu
doru deildir. nk Aye bilindii gibi Medi ne' de Muham-
med Me evlenir ve sz edilen o unutulan ayet hadisesi de Medi-
ne' de olur. 'Sma unutturmayacam' ayeti ise, ok nceleri inen
ayetlerden. Bu ayetin iinde bul unduu sure, Mekke dnemi ni n
ilk be ylnda inen surelerden biri. Ki o zaman Aye henz dn-
yaya bile gel memi ti . Yani Allah bu sz oktan vermi .
Kur ' an' da bir baka ayette, "(Ey Muhammed!) Onu (vahyi)
arabuk almak iin dilini kmldatma. phesi/, onu toplamak
ve okumak bize aittir. O halde, biz onu okuduumuz zaman, onun
okunuuna uy!'deniliyor.
83
Peki, durum bu olunca, Hz. Muham-
med nasl diyebilir ki ben artk onu aln/unutmutum; fakat sa
olsun cami cemaati nden biri onu okuyunca bir daha hatrladm
ve gerekli yere ekl edi m! Asl nda a kl ama yorum i stemeyecek
kadar nettir.
c) ai r l er i n Dur umu: Yukardaki iki- airin iirleriyle
Kur ' an ayetlerini kar l at rmam zdan kan sonu, aslnda bu
konuda ok eyler gsteriyor. Ayetlerle onlarn iirleri o kadar
birbirlerine benzi yor ki insan hayret ediyor.
Anlatlan konul ar arasnda bir de unlar var: Genel konu iin-
de gzlerden kam olabilir, o yzden hatrlatmak istiyorum. s-
lam mantal i tesi ne gre Kabe srekli temi z ellerde, Hani f dini
8 Z
K yamet suresi, 16-18. ayetler.
83 Al-i mran suresi, 75. ayet. Burada denil iyor ki: Yahudiler, mm l ere kar
yaptkl armzdan bi ze gnah yoktur, yani her eyleri bize helaldir.
56
zerine kurul mu ve bunun garantr de tanrdr deniliyor. Ni te-
kim Kur ' an' da bir sure de var bu garantrl kl e ilgili (Fil suresi).
Hani Ebrehe gelip Kabe' yi y kmak istiyor; ancak tanr Ebabil
kularyla onu ve askerlerini imha ediyor. Peki , madem tanr Ka-
be' yi o kadar korumu, o zaman Kabe iinde 360 put ne gezer-
di, tanr niye buna izin verdi? Daha nce ylan hikyesini an-
lattm ki, be asr Kabe iindeki hazineleri o ejderha korumu di-
ye; o halde o altn hazineleri kim oraya yerletirmiti; yoksa g-
nn birinde oray Asuriler ve daha sonra baka inan mensupl ar
m ina etmiti? Hz. sa ile annesi Meryem' i n resimleri ne gezer-
di Kabe iinde? Kabe ok el deitirmi, farkl hkimiyetlerin
kontrolne girmi; ancak Hz. Muhammed ona farkl bir kimlik
kazandrm ve Kabe' nin daha nce deiik inanlar tarafndan
geirdii evreleri reddetmitir.
57
I KI NCI BOLUM
HZ. MUHAMMED OKURYAZAR MIYDI?
a) Hz. Muhammed mmiydi Demek Ne Anlama Gelir?
Bu konu nceki blmle alakal okluu iin anl atmakta yarar
gryorum. stelik slami kesimce bir nevi muci ze eklinde hep
dile getirilen bir mevzu. Hz. Muha nmed' i n okuryazar ol-
madna dair slami kesimce en ok ne srlen ve Kur ' an' da da
birka yerde geen, "mmi" ve trevi olan "mmyyUn" kavi
ramlar zerinde duraca m. Ayrca kaynaklarda Muhammed' i n
okuryazar ol duuna ilikin kantlar var, onlardan da rnekler su-
nacam. Sonula grlecektir ki, Muhammed' i n okuryazar ol-
mad dncesi, Msl manl ar tararndan ortaya atlan kuru bir
iddiadan te bir ey deildir. Aslnda bununla, denilsin ki okurya-
zar olmayan bir insan nasl byle bir kilap ortaya koyabilir? Do-
laysyla, bu ancak ilahi bir mesajdr gibi bir sonuca varmak he-
deflenmitir. Bu balk altnda konuyu irdelemeye alacam.
Kur ' an' da geen mmi ve trevlerinin deiik anlamlar
vardr. Yahudilerden Tevrat' bi l meyen kiilere eskiden mmi de-
nildii gibi (Kur ' an' daki bilgiye gre tabi ki) Yahudiler dnda-
kilere de mmi denil iyordu. Hatta Yahudiler Arap t opl umuna
mmi/peygambev-kitap grmeyen toplum diyorlard eskiden. Bir
de Muhammed' den nceki dneml erde Araplar dnda, genel
anl amda kendi l eri ne tanrdan kitap gel meyen topl uml ara da m-
mi deniliyordu.
58
Bazlar, mmi demek okuryazar ol mayan demekti r eklinde
yorum yapmlardr. Asl nda mmi kelimesi, ' mm' den gelir.
mm Arapada anne demektir. Burada szck anlamn d-
nrsek, annesi nden doduu gibi tertemi z-masum anl am na gel-
dii sylenebilir. Tabi ki mmi kel i mesi nden okuryazar olma-
mak anlamn da karyorlar. Ama az sonra aklayacam gibi
Kur ' an' da bu son anl ama pek yer yoktur.
Bilindii gibi Mekke' ni n isimlerinden biri de 'mm-I Ku-
ra 'dr. mm kelimesi Kura kelimesiyle birleip Mekke' ye ad ol-
mutur. Yani ehirlerin anas, metropol demek. Hatta baz batl
yazarlar, eer mmi teriminden okuryazar olmayan kastedilirse, o
zaman Mekke' ni n dier ad olan 'mm-I Kura' isminden de yer-
leim birimlerinin en cahili, okuma yazma bilmeyen merkez an-
lam ortaya kyor, demektedirler. Bu yorum aslnda mantkldr.
nk mmi den ama yaz bilmeyen kesimse, o zaman 'nuntk-1
Kura 'dan kan anlam da cahillerin topland merkez demek olur.
Hlbuki olay bu deildir. Bunun zerinde duracam.
Bata Kur' an ol mak zere,
84
slami kaynaklarda anlatlyor
ki, eskiden Yahudiler Araplara mmi deyi p mallarnn kendileri-
ne helal ol duunu sylyorlarm. Mesel a bir gn Sa' saa adnda
Msl man biri bn-i Abbas ' l an soruyor: ' Bi z basknlarda Yahu-
dilerin tavuklarn, keilerini alp yiyoruz. Beki, haram deil
mi ?' bn-i Abbas, 'Sen gitmi Yahudilerin tavuuna kafay
takmsn. Hlbuki onlar bize mmi diyorlar. Onl ara gre bizim
her eyimiz kendil erine mubaht r' karln veriyor.
85
Zaten
Tevrat' ta Yahudilerin stn bir kavim olduklar ynnde pek ok
ayet var.
86
mmi teriminin yaygn olan anlamlarn verdikten sonra ba-
kalm Kur ' an' da ne gibi manal ara gel mi !
Bakara suresi 78. ayette, "Bunlarn (Yahudilerin) bir de m-
mi takm vardr. Kitab (Tevrat') bilmezler"deniliyor. Burada
4 Siiyuti, Drr-l Mensur, Al-i mran suresi, 20. ayet.
8
^ Tevrat, Sayl ar ksm, 23/9: Burada onlarn dier insanlardan stn ol duu
sylenir.
^ bn-i Abd-i Rabbih, kd-l Ferid' de bunlarn altnla yazl dn anlatyor.
5 9
Kur ' an zaten mmi ni n ne ol duunu aklyor: Yahudilerden Tev-
rat' bi l meyen kesim demektir, diyor. Ayette gaye, okuryazar ol-
mayan Yahudiler demektir, fikri yanltr. Mesela gnmzde de
adam var ki herhangi bir dal da profesrdr; ancak Kur ' an bilim-
leri konusunda bilgi sahibi deildir. Dolaysyla biz byle birine
okuryazar ol mayan di yemeyi z. Burada kastedilen Tevrat konu-
sunda uzman olmayandr.
Al-i mran 20. ayette, "Kendilerine kitap verilenlere ve mmi-
lee de ki" eklinde bir hitap sz konusudur. Burada da net an-
lalyor ki, mmi kelimesinin oulu olan "mmiyyun', kendi-
lerine ilahi kitap gelmeyenler anlamndadr. Niye? nk ma-
demki sl am' a gre Hz. Muhammed her kesimin peygamberidir;
o halele muhatap da her kesim olmaldr, kimse bunun dnda kal
.amaldr. Eer bu ayette geen mmi (oulu olan nmiyyun)
kelimesinden okuryazar ol mayanl ar alnrsa, o zaman demek ki,
"ey Muhammed; kitap ehlime (Yahudi ve Hristiyanlara) ve okur-
yazar olmayanlara anlat "olacak ki, bu durumda okuryazar olup
da Yahudi-Hrisliyan ol mayanl ar bunun dnda kalr. Zaten hi
kimse ayetten bu anlam karmamtr. Bir de mademki ayette,
kitap ehline ve mmi l ere syle, diyor; o zaman ehli kitap arasnda
mmi (yani okuryazar ol mayan) yok demektir. Ki bu da mmkn
deildir. u halde bu ayete gre mmi demek, kitap ehli ol mayan
kesim demektir: sler yaz bilsin, ister bilmesin fark etmez.
mmi kelimesi (trevi) Al-i mran 75. ayette de geiyor: "Ki -
tap ehlinden ylesi vardr ki, ona yklerle mal emanet etsen, onu
sana (eksiksiz) iade eder (drstler). Fakat onl ardan ylesi de
vardr ki, ona bir dinar (yani cz' i bir para) emanet etsen, tepe-
sine dikilip durmad ka onu sana iade etmezler. Bu da onlarn,
' mmi l ere kar (yaptkl armzdan) bize vebal yokt ur' demel e-
rinden dolaydr. Onlar, bile bile Al l ah' a kar yalan sylerler."
Az nce de bn-i Abbas'tan aktardm hadiste ifade edildi-
i gibi demek ki mmi kelimesi burada Yahudi ol mayan kesi m
anl am na gelir ki, onlara gre kendileri dndaki insanlarn mal-
lar kendilerine helaldir. nk ayet bunu net olarak belirtiyor.
Nasl ki Kur ' an' a gre savalarda kar tarafn mal-mlk,
kzlar-kadnlar Msl manl ara helalse, demek ki o zaman n Ya-
60
Iindileri de Yahudi ol mayanl ara (zellikle komul ar olan Arap-
lara) byle bakmlar, hem de onlara farkl bir sfat takml ar:
l lirimi diye. Artk burada szlk anl am dnl myor. Bu, o
gnk adetlere gre zel bir anlam, stlah bir terim olur.
mmi kelimesi Hz. Muhammed hakk nda A' raf suresinde iki
yerde geiyor. Buradaki en salkl anl am u: Hz. Muhammed
mmidir demek, yani yle bir topluluktan gel medi r ki, onlar ne
kitap, ne de peygamber grmemilerdir. u anlam da kastedilmi
olabilir: Annesi nden doduu gn gibi masum bir kul. Kimileri
bu ayetlerde geen mmi den Hz. Muhammed' i n okuryazar ol-
mad anlamn da karmlar. Bunlar ancak kelime oyun-
lardr. neml i olan pratiktir. Bu konuda onun hayatndan somut
rnekler sunaca m.
mmi kelimesinin oulu Cum' a suresi ikinci ayette de ge-
er. Orada, "O (Allah) ki. mmilere, ilerinden, kendilerine ayet-
lerini okuyun, onlar temizleyen, onlara kitab ve hikmeti reten
bir peygamber gnderdi. Hlbuki onlar, bundan nce apak bir
sapklk iindeydiler" deniliyor. Burada mmi den kast, pey-
gamber-kitap grmeyen topluluk demektir. Eer desek ki bu
ayette okuryazar ol mayan kesim kastedilmitir, o zaman iler
karr: nk ayetle, "Allah mmiler iinden, kendilerine ayet-
lerini okuyan bir peygamber seip gnderdi" deniliyor. Bunun
anlam u oluyor: Hz. Muhammed okuma-yazma bil meyenl er-
den peygamber olarak seilmi ve yine ancak o okuryazar olma-
yanlara ayetlerini okuyacak ki, bu anl am sl am' n ruhuna
aykrdr, kesinlikle byl e bir ey sz konusu deildir.
Hi bi r yere mracaat etmeden; sadece Kur ' an' da geen m-
mi kelimesinin anlamlar bir araya getirildiinde, grlecektir ki
mmil ikl e okuryazarlk arasnda bir balant kurmak sz konusu
deildir. Kald ki Muhammed' i n okuryazar ol duuna dair gl
kantlar var; bu balk altnda somut rnekl er sunmaya ala-
cam.
Bir kere, Muhammed okuryazar deildi ve okuryazar olma-
yan Arapl ardan seildi demek, ok mant ks z ve tarihi gerekl e-
re aykrdr. nk o zaman Arapl arda iir, edebiyat ok nem-
liydi, bunlarn yarlar vard. iirleri birincilik kazanp da altn
61
suyu ile yazlarak Kabe iine aslan 'Muallakat- Sab'a' gere^
mehurdur. Bunlar yedi airin iirleridir.
87
Bundan nceki b-
l mde Hz. Muhammed' i n bu iirlerden de yararlandn rnek-
leriyle anlattm.
Bana gre grameri en zor olan dil Arapadr. Ve bu Arapa
grameri var olduu zaman Hz. Muhammed' i n slalesi bile henz
dnyaya gel memi ti , bu kurall dil asrlar nce de vard. Do-
laysyla Araplara mmi demek, onlara okumalar-yazmalar ol-
mayan halk demek, ancak gl n olur.
Hz. Muhammed' i n okuryazar olmadna ilikin kant olarak
en ok ne srlen ayetler unlardr:
" nkr edenler: Bu (Kur' an), olsa olsa onun ( Muhammed' i n)
uydurduu bir yalandr. Baka bir zmre de bu hususta kendisi-
ne yardm etmitir, dediler. Byl ece onlar hi phesiz hakszla
ve iftiraya bavurmulardr. Yine onlar dediler ki: (Bu ayetler),
onun bakasna yazdrp da kendisine sabal-akam okunmakt a
olan, ncekil ere ait masal l ard r. "
88
imdi de Kur ' an' daki Nahl suresine bakalm. Burada, "On-
lar. Muhammed bu Kur'an' bakasndan alyor, bunun tanrsal
boyutu yoktur diyorlar. Hlbuki szn etlikleri o bakas ya-
bancdr/ Arap deildir"*
9
deni l i yor. Yani bu ayet e gre
Kur ' an' n benzerini ortaya koymak iin tek sorun dil sorunudur.
Yine Hz. Muhammed hakknda buna benzer, "Eer sen daha
nce kitap okumu olsaydn, o /.aman batla tapanlar/ seni kabul
etmeyenler kuku duyarlard: Bilgilidir o yzden kendi z gcne
dayanarak bu kitab ortaya koyuyor" eklinde bir ayet daha var.
Bu ayetler dnda Kur ' an' da hodri meydan tipinde farkl
ayet l erde var. Mesela, 'Bu Kur'an'da pheniz varsa siz hepiniz
bir araya gelin, bunun benzerini siz ortaya karn. Ki kara-
mazsnz', veya 'Kur'an surelerinden on sure ortaya karn', gi-
' Bu .iirlerin yazarlar: I) Haris b. Haize. 2) mr'iil Kays. 3) Zheyr b. Ebi
Scl na. 4) Tarete b. Abd. 5) Arar b. Kel sun. 6) Amere b. eddad' il Absi. 7) Lbeyd
b. Ebi Rabia el-Amiri'dir.
8 8
Furkan, 4-5.
8 9
Nahl suresi, 103.
62
Ii ayetler de var. Bunl ar az nceki ayetlere gre zaten bir eliki
tayor; kald ki meydan okuman n ne gerei var? Burada daha
ok ierik ve proj eye bakmak lazm; bunl ar nemlidir.
Az nceki ayette Hz. Muhammed' i n yararland bir kii sz
konusu ve o da Arap ol mayan biri; ancak Furkan suresi 4. ayet-
le muhalif olanlarn onun hakknda, "Bit zmre/ okluk onu
vardm ediyor ki byle bir kitab ortaya karyor" ded'\k\ev\ ek-
linde farkl bir a kl ama var. Aslnda bu cmlecik u adan
nemli: Demek ki o zaman Kur ' an' ortaya karabilecek kapa-
sitede insanlar vard ki muhalefet bunu ne srm ve bu yzden
lanr da cevap niteliinde ayet indirme gereini duymutur. im-
diki slam topl umu bir nevi kltr miras gibi dnmeden di ne
inanyor, ocuk nfusa kayt edilir edi l mez dini sl am' d r di ye
yazdryor; ama o zaman byle deildi: nsanlar itiraz ediyor; Al-
lah akna bu masallardan bize ne hayr gelir, diyorlard. Zaten
btn bunlar Kur ' an' da anlatlmaktadr.
Gel el i m en tartmal ayet olan Ankcbut 48' e. . . Burada deni-
liyor ki, sen bundan nce ne bir kitap okuyordun, ne de yazyor-
dun. Burada mmi kelimesi yoktur; ancak farkl ve net bir vurgu
sz konusudur. Bunun aban l acak bir yan da yoktur. Burada
okuryazarlk kastedilmiyor.
Hani srail oul l ar nda peygamberlik bazen baba-oul ta-
rafndan yrtl yordu: Davut-Sl eyman, brahim-snail gibi.
Bazen kardeler paylayordu: Musa-1 lann gibi ve genelde bir
Sreklilik vard, bu zincir devam edi yordu; sonradan gelenler n-
cekilerin davalarn srdryorlard. le bu ayetle, sen ey Mu-
hammed byle bir zincirden gelmcdin, seninki ani oldu, sen ba-
kasnn devam deilsin, slalende byle bir ey yoktu, sanki sen
daha olaanstsn deni l mek isteniyor. Yani sen bu davada
sfrdan balyorsun ve profesyonel bir yazar da deilsin. Ksa-
cas, mmi kel i mesi nde olduu gibi bu ayette de baka eylere
vurgu yapl mak isteniyor; ayette amal anan okuryazarlk deil-
dir. unu da belirtelim ki, Kur ' an net olarak ifade etseydi ki Hz.
Muhammed okuryazar deildir, yi ne bir ey dei mezdi ; ancak o
/aman geree ters geliyordu. Burada belirtmek istediim, ayet
bu yaz konusunda Kur ' an' da hakem kabul etsek, yine byl e
63
bir eyin ol mad ortaya kyor. Konuya ilikin Kur ' an' daki
ayetler byl e.
9 0
Deiik ynlerden konuyu somutl at rmaya alalm:
Mu h a mme d Sabi h ve Ezher niversitesi reti m yelerin-
den Dr. A hme t Suphi Ma ns ur gibi slam dnrl eri Hz. Mu-
hammed' i n Sryanice, Habee, Farsa ve hatta Yunanca bildi-
ini yazyorlar ve slami kaynaklarla da kantlyorlar. Onl ara g-
re Hz. Muhammed, Selman-i Farisi, Bel ' am ve Cebr-i Rumi gi-
bileriylc konuurken, Arapa deil; onlarn kendi dilleriyle ko-
numutur. Her iki yazarn da bu konuda iyi tespit ve tahlilleri
vardr.
91
Aslnda mantk bir yana; slami kaynakl ara gre de bu
yazarlar hakllar.
Bu konuda var olan birka hadisle devam edel i m:
*Ubeydul l ah b. Mslim anlatyor: Mekke' de Rum asll iki
kle vard. Bunlarn ayrca kitaplar vard ve onlar kendi dille-
riyle okurdu. Hz. Muhammed zaman zaman onlara urar, oturur
kendilerini dinlerdi.
*bn-i shak anlatyor: Hz. Muhammed Merve' de Hadremi
oullarnn klesi olan Hristiyan dinine bal bir kle ile ska
buluurdu.
*bn-i Abbas anlatyor: Hz. Muhammed Mekke' de iken
Bel ' a n adnda bir kleye gidiyordu. Mekkel i l er de onun bu gi-
ri-klarn gryorlard. Huveytib b. Abdullah'n bir klesi
vard (Ai. ya da Yai adnda). Bu adamn kitaplar vard. Ayrca
bunun bir arkada da vard ve bunlar Mekke' de demircil ik ya-
pard, Tevrat ve ncil okuyorl ard. Hz. Muhammed zaman zaman
onlara urar, yanlarnda oturur ve onlar dinlerdi.
Bu gibi mal umatl ar genel de uzun telsi ilerin Nahl suresi
103' nc ayetin a kl ama ksmnda geiyor. Ayrca baka dini
90 mam Syul i, Kurtubi ve dier birok mf essi r " mmi " ve trevl eriyl e il-
gili Bakara, 78, Al-i mran, 20 ve 75, A'raf 157-158, Cum' a, 2 vc ayn /.amanda
Nahl , 103 ve Ankebut 48. ayetleri k sm nda ok gii/.el tespil l crdc bulunmulardr.
91 Bahs' n Cedi d an'il Kur'an, s. 97 ve sonras. Bu kaynak ok neml i ! Ah-
met Suphi ' ni n gzel bir makal esi u dergide gei yor: Ruz' Yusuf, Say 3567, 21
Eki m 1996, s. 74-76.
64
kaynakl arda da bunl ar ilenmitir. Mu h a mme d Sabi h bu bilgi-
lere kar hakl olarak, 'Bu durumdu demek ki Hz. Muhammed
bunlarn dilinden anhyormu' sonucuna varyor.
92
nk onlar
kle, hep efendileri tarafndan altrlyorlard. Dolaysyla, on-
larn Arapa renmel eri ok zordu. Bundan da anlalyor ki
Hz. Muhammed onlarn dilinden anhyormu ve aralarndaki di-
yalog Arapa ile sal an yormu. Durum bunu gsteriyor. Bir ke-
re Muhammed' i n okuryazar olduu kesin. Ama diyel im ki okur-
yazar deildi; yi ne deien bir ey yok.
Maalesef bugn dnyadaki sorunlarn banda dinler geliyor.
Tarih boyunca en byk savalar, katliamlar, tanrnn (ki tanr bu
ilerde yok. Burada din mantna gre konuuyorum) gnderdi-
i kutsal dinlerin mensuplar arasnda yaanmtr. Somut rnek.
Hal seferleridir ve hl da her din mensupl ar arasnda bu
eki me devan ediyor. Kald ki kutsal kitaplarn ierdikleri, mi-
tolojiler, hatta masal tr konulardr. Bu ksa aradan sonra tekrar
konuya devan edel i m!
slami kaynaklar gsteriyor ki Hz. Muhammed tahsil grm
bir insand. Daha nce de ifade edildi: Okuryazar deildi szne
bilerek bavurul uyor ki, insanlar desin bu kitap ancak tanrdan
gelmedir. Ama Hz. Mus a da ben peygamberi m diyordu ve ken-
disi Firavun saraynda bym okuryazar biriydi. Buna ramen
okuryazarl peygamberl i i ne glge drmedi , sonunda ba-
ard da. Ama sl am' n kalemorlar Hz. Muhamn ed' i okurya-
zarsz ilan etmekten keramet karmaya almlar. Ancak ne
yazk ki bunun asl yoktur.
slami kesim tarih boyunca bu okuryazarlk konusunu o ka-
dar tabu haline getirmi ki, aksini ortaya koyanl ar eitli ol um-
suzluklara maruz kalmtr. Mesela; hicri 5. asrda Kadi Eb' l
Velit Baci (403-474), slami kantlarla Hz. Muhammed' i n okur-
yazar ol duunu ne srd iin ba na gel meyen kalmamtr.
Muh ammed Sabih, Bahs' n Ccdi n ani-l Kur'an, s. 96.
6 5
b) Hz. Muhammed'in Okuryazar Olduuna likin
Baz Somut rnekler
1) sl am' da mehur olan o Mira gecesi nde Hz. Muhammed
unu sylyor: "O gece cennet kaps zerinde, kim bir iyilik ya-
parsa karlnda on kal, kim birine bor para verirse,
karlnda 18 kat sevap kazanr diye yazlyd, bunu grdm."
Burada iin mant bir yana; eer yaz bilmiyorsa, nasl diyebi-
lir ki, byle bir yaz grdm ve ierii de uydu?
9 3
.Bazlar, me-
leklerden biri ona tercme etmi diyebilir. Ama kendisi, birileri
bana tercme etti demiyor. Bir de gemi ve gelecek insanlarn
girecei cennet ok byk olmal ki, zaten Kur' an da belirtiliyor:
'yle bir cennet ki genilii yerle gk kadar /adeta evren ka-
dardr.
194
u hal de bu oranda kaps da ok byk ol mal . Do-
laysyla Hz. Muhammed' i n szn ettii az nceki cml eni n
kap zerindeki pankart da bu paralelde byk olmal. Belki ga-
rip bir cml e oldu; ama iin doas nda byle bir sonu var.
2) slam tarihinde Iludeybiye antlamas mehurdur. Bu, hicri
altnc yl, miladi 628' de gerekleir. Hz. Muhammed yaklak
1400 kiilik bir Msl man kafileyle birlikte (Umre niyetiyle)
Mekke yolunu tutar. Tabi ki bu, hicretten sonra Mekke' ye ilk ge-
lii olur. Mekke' ye yaklanca, slam tabiriyle mrikler diye ad-
landrlan Mekke halk bunun bilgisini alnca girilerine engel
olurlar. Sonuta Hz. Muhammcd' l e onlar arasnda Il udeybiye ant-
lamas yaplr. Bunun ktibi de Hz. Ali'dir. Muhammed ona,
"Yaz! Bu, Allah 'm vsul Muhammed ile Mekkelilerdcn Sheyl b.
Amr arasnda yaplan bir antlamadr" diye emir verir. Sheyl
buna itiraz eder, eer senin Allah' n resul olduunu kabul etsey-
^ a) bn-i Macc, Sadakat, bab-l kar/, ksmnda, no: 2431 .
b) bn-i-l Cev/.i, el -l el 'l MUtcaliyc, no: 989-990, c. 2/112. Ayrca baka
kaynakl ar da var dipnotunda.
c) bn-i Kudame, Mni . Buyu, " Karz" ksmnda.
d) Cevat Ali, cl -Muf assal , 8/97.
9 4
Al-i mran, 133.
66
dik zaten bu sknt yaanmazd; siz ancak, "Al l ah' n resul " ye-
rine "Abdullah olu Muhammed" eklinde yazarsanz olur, der.
Sonuta Hz. Muhammed bunu kabul eder ve Hz. Ali' ye, "; ce-
kini sil, yerine de Abdullah olu Muhammed yaz" der. Ar bir ifa-
de olduu iin Ali bunu kabul etmez, yazmam der (Demek ki o
zaman tabular yokmu, rahatlkla kar klabiliyormu ki Hz. Ali
hayr diyebilmi. Tabi buna mer de kar kyor. Bu ksa bilgi-
yi de hatrlatm olalm). Bunun zerine Hz. Muhammed bizzat
kalemi eline alp Hz. Ali' nin yazd o tartmal ibareyi (Allah re-
sul ibaresini) silip kar tarafn dedii biimde, "Abdullah olu
Muhttimed"eklinde kendisi yazyor. Bu hadisi, en bata Buha-
ri , mezhep lideri Ahmet b. Hanbel gibileri aktaryorlar. Her ne
kadar bu hadis deiik versiyonlarla yazlmsa da, yine olay bu
ekliyle en bata Buhari ' de gemektedir. Ama ayn Buhari hem az
nceki net ifadeyi kullanyor (Muhammed ncekini sildi ve ken-
disi yazd diyor), hem de kitabn farkl bir bl mnde, "Elendim
Hz. Muhammed kendisi yazd ama yazs da gzel deildi"" diyor.
93
Burada gerek d bir aklamann olduu ortada.
3) Msl i m' de Hz. Muhammed' i n yle bir akl amas ak-
tarlyor: Kendi nce kyametin al ametl eri nden olan Deccal ' dan
sz. ederken, "Alnnda kfl'ir kelimesi yazldr'''diyor ve bu terim
iindeki harfleri, 'k. f. r. ' ekl i nde harflere ayryor. Bir de bir ha-
disinde, Kur ' an' da Bakara, Al-i mran ve birok surenin banda
geen 'Eliflammim' harfleri var. "Ki m Kur ' an' dan tek bir harf
okuyorsa on kat sevap kazanr, on gnah silinir ve on derece ka-
zanr. Yani bir harfin karl otuzdur. 'Eliliammim' bir harf de-
ildir, (elif), (lam) ve (mi m) ol mak zere harftir ve do-
laysyla bunu okuyan harf sevabn kazanr," diyor.
9 6
Peki,
y
-> 1) Buhari: a) Ki l ab' Sul h, bab 6, no: 2698-99. b) Kitab-l Mcga/J, Umrel -
l Kaza, bab 43. no: 4251.
2) Al mc b. Hanbel Msncd-i, Msned-I Kl iyyin, Bera b. Azi b hadisleri,
no: 18168
3) Msncd-i Teval isi, Bera b. Azi b bl m, no: 748.
96 Msl i m, Filen, Deccal ksmnda. Kurtubi tefsiri, Ankcb ut48. bn-i Dreys.
Fcdail-i Kur'an. s. 46. Heyscmi , Bci yycl - Raid, tef sir ksm, no: 11654, 7/339.
6 7
yazs yoksa bunu nasl syleyebiliyor? Tabi ki bazlarna kalsa
yant kolay: Okumadan Allah ona syletir, derler.
4) Hz. Muhammed' i n Akr ' a b. Habi s' e okuduu mekt up ha-
disesi var. Bir gn Uyeyne b. Hsn ve Ak' ra b. Habis Hz. Mu-
hammed' e gelip bir istekte bulunuyorlar; Muhammed de istekle-
rini kabul edi yor ve Muavi ye' ye, "steklerini ynz"diyor. Bu iki-
liden Ak' ra mektubunu alp sarn altna koyuyor ve kyor.
Ancak Uyeyne -herhalde Muavi ye' ye de gvenmemi olmal ki-
yeniden Hz. Muhammed' e varyor ve "Ey Muhammed! Ben im-
di bir topluluun yunma bir mektuplu gidiyorum ve kendilerine
unlutmum gereken mektuptu neler vur bilemiyorum. Peki, bu
doru olan bir ey mi?" eklinde durumu ona iletiyor ki, Mu-
hammed bir baksn, acaba Muaviye farkl bir ey yazm m, di-
ye. Bunun zeri ne Muhammed mektubu ondan alyor ve ap
bakyor. Sonunda atlama, "Ben ne demisem mektuptaki yaz da
aynsdr"diyor. Bu hadis birok kaynaa konu ol mutur.
9 7
5) Hatip b. Ebi Bellia Hz. Muhammed' i n planlar hakk nda
(bir nevi casusluk yaparak), bir mekt up yazp Sare adnda bir
kadna veriyor, bunu Mekke'ye gtr oradakilere ver, diyor. An-
cak Muhammed bunun duyuml ar n alyor ve adaml ar n o
kadnn peinden gnderi p mektubu ele geiriyor. Ekip o mektu-
bu kad ndan alnca doruca Muhammed' e getiriyorlar. Tabi ki
hassas bir konu olduu iin ki mse amyor. Muhammed ap
okuyunca, olayn casusluk ol duunu anlyor. Burada maksad m,
Hz. Muhammed' i n mektubu ap bizzat kendisinin okumu ol-
masn dikkate sunmak.
9 8
6) Hz. Muhammed l m dei ndeyken bir ara, "Bana kl-
kalem getirin, size ok nemli eyler yazaym" diyor. Bu arada
y/
a) Ceval Ali, el -Muf assal f i Tarili-I Arap, S/98.
b) bn-i cbbc, Tarib-i Medine, 2/535.
c) Beyhaki , Sncn-i Kbra, Kitab- ksm sadakat, bab-ii la vakte f ima yu'ti-l
Fukaraa... no: 12845.
d) Asbahani, Marif et- Sahabe, Sehl b. Hanzel i yye cl-Ensari bl m, no:
1182, Hadis no: 3289.
98 Beyhaki , Snen-i Kbra, Kitab- Siyer, bab- el- msl im- yedll-1 m-
rikin ksmnda, no: 17869.
6 8
mer kar kyor, hastadr, artk ne dediinin farknda deildir,
dolaysyla bu haliyle yapaca aklama geersizdir, eklinde
itiraz ediyor ve o vasiyet yazlmyor. mer ' i n bizzat isminin
getii ve itirazn ierdii bu hadi s. Buhar i ' de yerde tekrar-
lanyor. Ayn zamanda Ms l i m' de de geiyor. Muhammed' i n
amcaolu bn-i Abbas da o srada hazrdr. mer ' i n bu tavrna
kar hayretini dile getiriyor ve bu olaya 'sn byk facia, kara
perembe' ismini veri yor. " Daha sonra bn-i Abbas bu olay an-
latrken al amaktan kendini alamyor. Bir ara sakinleince bu
kara perembe olayn anl atmaya balyor. Ad "Kar a Perem-
be". nk bu olay perembe gn meydana geliyor.
1 0 0
Hadis
metni nde bunlar vardr. Hele en ilginci. As kal ani gibi bir slam
dnrnn Buhari zerine yazd erh kitabnda yapt yo-
rum. unlar ne sryor: mam Nevevi ' ye gre, mer ' i n bu
k aslnda onun ok bilgili, geni gre sahip biri ol duunu
gsteriyor. nk mer biliyordu ki Hz. Muhammed' i n sz
kesinlik ifade ediyor. Dolaysyla belki topl umun tayamaya-
ca bir vasiyetle bul unur da millet bundan zarar grr dnce-
siyle engel olmak istemitir. Bir de mer ' i n niyeti, her eyi Mu-
hammed akl amasn; itihat yolu a k olsundu gibi inanlmas
g bir savunma yapyor. le mer ' i n Hz. Muhammed' e
saygszlnn ak bir rnei! Bu sz zerine oradaki cemaat
ikiye blnyor, tartmalar balyor. Bu yzden Muhammed on-
lar oradan kovmak /.orunda kalyor.
Yeri deil; ancak ksaca unu belirtelim ki, mer ' i n amac ,
iktidar ele geirmekti. nk Muhammed dnda bir siyasi ha-
reket, iktidara giden ikinci yol yoktu. Nitekim mer maksad na
ulat ve halifelik makam na oturdu.
Burada vermek istediim mesaj , Hz. Muhammed' i n, "Ka-
lem-kt getirin, ben size nemli eyler yazaym " aklamasdr,
9 9
a) Buhari, 1) lim, bab 39, no: 114. 2) Mertla, bab 17, no: 5669. 3) stizan,
bab 26, no: 7366.
b) Msl i m, Vasiyet, no: 1637.
1 0 0
Buhari, 1) Cihat bab 176, no: 3053. 2) Ci zye, bab 6. no: 3168 ve 3) Mcga-
zi, bab 83, no: 4431.
69
Demek yazabi l i yormu ki, ifade gayet aktr. slami kesi m,
okuryazar ol masa da Allah ona okutur inancn tar. O zaman
neden mer b rakmad ki son nefesinde vasiyetini yazsn? slam
mantal i tesi nde Allah iin ha hastadr, ha salkldr fark etmez:
Konuturmak isledi mi konuturur. Yineliyorum; o zaman niye
mer b rakmad ki konusun? mer ' i n korkusu, belki son nefe-
sinde Hz. Al i ' ye halifelik tavsiye eder, korkusudur. Bunu zaten
bir kitabmda yeteri nce anl atm t m.
1 0 1
7) Abdullah b. mer ' e dayanan yle bir hadis var: Hz. Mu-
hammed, vergi memurl ar na gndermek zere bir kitap yazmt
(Dikkat edilirse mektup deil; kitap yazm). Ancak gnderme-
den vefat etti. Bu kitab klcnn yanna brakmt. Ebubeki r ha-
life olunca bu mektuptan hep yararland, ieriini uygulad. Son-
ra mer halife ol unca onun eline geti, o da yararland. Kitapta
devel ere, koyun ve keilere zekt nasl der, hangisi verilmeli
eklinde, uzun listeler vard, diye anlatyor.
Ben burada Hz. Muhammed' i n yazd teferruatl yazdan bir
kesit sunmak istiyorum:
"Bi r insann be devesi varsa bir koyun/kei zekt versin. Yir-
mi ye kadar bu kural geerlidir. Yani her be deve iin bir ko-
yun/kei verilir; ancak yirmi bee ulasa otuz bee kadar yalnz
bir bnet- Mehad (iki yana gi rmi bir dii deve) verilir. Otuz
altdan krk bee kadar bir bnet- Lebun ( yana girmi bir
dii deve) verilir. Krk altdan altma kadar bir Hi kka (drt
yana girmi bir dii deve) verilir. Altm birden yetmi bee ka-
dar bir Ceza' a (be yana girmi bir dii deve) verilir. Yetmi
altdan doksana kadar iki binti Lebun verilir. Doksan birden yz
yi rmi ye kadar iki Hikka verilir. Yz yirmiden sonra her artan el-
li iin bir Hikka, her artan krk iin de bir binti Lebun zekt ve-
rilir. Koyuna gelince; krkn aasna zekt dmez. Ancak krk
olursa verilir ve ta yz yirmiye kadar bir koyun verilir. Yz yir-
mi birden iki yze kadar iki koyun zekt der. ki yz birden
yze kadar koyun, yz at m her yz koyuna bir koyun
zekt der. Yzden aa olan ksurata zekt dmez. "
Bi l i nmeyen Ynl eri yl e Hz. Muh ammed' i n l m adl al mamdan.
70
Hz. Muhammed byle diyor ve devam ediyor:
"Zekt korkusuyl a ortaklar bl nmez, yine zekt korkusuyl a
ortak ol mayanl ar ortak olmazlar. (Ortaklarla ortak ol mayanl arn
zekt konusunda durumlar farkl olduu iin bu akl amay
yapyor, yani hile yapmay n demek istiyor.) Zekt olarak verece-
iniz ok yal ve kusurlu ol masn. Vergi memuru gel di i nde
mal ksma ayrn. ok iyi olanlar, kt olanlar ve orta olan-
lar. Memur zekt orta ksmdan al sn."
Bu a kl amada srlarla ilgili bilgi yok. yl e anlalyor ki,
hazrlad bu vergi kitabn yle yerl ere gndermek istemi ki,
demek ki onlar sr besl emiyorl arm; yoksa onlar da yazard.
Zekt iin yapt matematiksel oranl ama mantkl ve gereki
mi bu ayr bir ey! Ancak yazd vergi kitabn deyi m yerindey-
se bir muhasebeci de beceremez. Bellidir ki bu kadar becerikli
olmasayd, Hatice onu alp Suriye tarafna gnderdii kervann
bana gei rmezdi . Grl d gibi Hz. Muhammed' i n vergilerle
ilgili yazd zel kitab bile varm ve bunlar salam hadislerde
anl at l maktad r.
1 0 2
8) En bala Buha r i ve Ms l i m' de yle bir hadis var: Ravi,
Hz. Muhammed Rum imparatoru ve ran ahna mekt up yazyor;
ancak gndermeden nce evresi ona, eer mektup mhrl de-
ilse buna itibar etmezler, diyor. Bunun zerine o kendi ne bir
mhr kazdrd ve zerine de Arapa olarak Muhammed Al-
l ah' n elisidir cml esini yazdrd; ondan sonra mhr kullanma-
ya balad... Burada deniliyor ki, Hz. Muhammed bir mekt up
yazd ki gndersi n. Yani hadisin metni ne gre yazan kendisidir.
Ancak baz hadi sl erde, mektup yazmak istedi, eklindedir. Tabi
ki deien bir ey yok: Her iki durumda da yazan kendisidir.
1 0 3
9) Yine en bata Buha r i ' de anlatlyor ki Muhammed,
basknlara gnderdi i birliin reisine bir mektup gnderiyor;
1 U Z
aj Ebu Dav ud, Zekl , bab 5, no: 1568-1.570.
b) Tirmi/.i, Zekl 4, no: 621.
C) bn-i Macc, Zekl 9, no: 1798
1 0 3
a) Buhari, Cihat, bab 101, no: 2939, yine Cihat, bab 102, no: 2940.
b) Msl i m, Cihat, 75, no: 1774, Libas 13, no: 2092
71
'ancak falan yere gelirsen aarsn' diyor. Burada da maksat, Hz.
Muhammed' i n bizzat yazd gizli bir mektup sz konusudur.
Buha r i ayn yerde hemen bunun devam nda unu anlatyor: Hz.
Muhammed yazd bu mektubu adam na veriyor, 'Bunu gtr
Bahreyn emirine ver' diyor. Emi r bunu alnca ran ah na gn-
deriyor, o da mekt ubu. yrtyor.
1 0 4
Yani burada Hz. Muham-
med' i n yazd iki rnek sz konusudur.
10) Benzer rneklere devam edelim: A. Meci t b. Veheb an-
latyor. Bir gn cl-Adda b. Halil bana, ' Hz. Muhammed' i n bana
yazd bir mektup var, sana okuyay m m ?' dedi. Ben de, evet, de-
dim. inde bir al-veriten sz ediliyordu, Hz. Muhammed ona
bir kle-cariye satm, onunla -ilgili bir nevi garanti belgesi gibi
baz eyler yazmt. Hz. Muhammed, Adda' n n benden ald k-
le-cariyede herhangi bir maddi (hastalk gibi), manevi (hrszlk,
zina, efendisinden kama gibi) sorun yoktur, ayrca Msl man' n
sat da byle olmaldr, gibi bir cmleyle kapatmt diyor. Bu
Hadis Klb-i Sitte kaynaklarndan Ti r mi zi ve bn-i Mace' de an-
latlmaktadr. Benzer bir aklama ma m Mal i k' i n Muvatta'snda
var. Hz. Muhammed, Abdullah b. Ebubeki r' e bir mektup gnderi-
yor. O mektupta, ancak teiniz olanlar Kur'an'a dokunsun cml e-
si de vard diyor.
1 0 5
Burada dikkatten kamamas gereken nemli
bir nokta var. Az nceki hadiste getii gibi Hz. Muhammed ada-
ma kle salyor ve adeta herhangi bir mal gibi salam olduuna
dair bir de garanti belgesi dzenleniyor.
11) Amr b. chr anlatyor: Muhammed peygamberlik iddi-
asnda bul ununca, Hamdan kabilesi bana; git hakk nda bilgiler
al, ayet ol uml uysa biz de onu tanyalm, dediler. Ben de gittim,
beendi m ve Msl man olduk. Hadis uzun; ancak ravi burada
Hz. Muhammed' i n iki kiiye yazd farkl iki mektuptan sz
edi yor ve 'Muhammedyazd' eklinde ifade ediyor.
1 0 4
Buhari:
a) lim 7, no: 64.
b) Cihat 101, no: 2939.
c) Megazi 82, no: 4424.
1 0 5
bn-i Mace, Ticaret blm, 47, no: 2251. Tirmizi, Byu 9. no: 1216.
mam Malik, Muvatta, Kur' an, 1, e. 1/199.
72
Ebu Davud ise kitabnda farkl bir mekt up rneini daha ve-
riyor. Sel eme b. Nuaym b. bn-i Mesut babasndan aktaryor:
' Yalanc peygamber di ye tanml anan Mseyl eme, Muhammed' e
bir mektup gndermi ti . Eliler iki kiiydi. Muhammed mektubu
ap okuyunca onl ardan sordu, siz bu Mseyl cme' ni n davasna
nasl bak yorsunuz? Onlar, biz Mseyl eme' ye hak veriyoruz, de-
yince Muhammed, elileri l drmek det deildir; yoksa ka-
fanz uururdum, dedi...' eklinde aktaryor.
106
12) Zeyd b. Abdullah anlatyor: Biz Basra' da Mirbed denilen
yerdeydik. Salar dank biri yan m za geldi. Tipinden kyl
olduu belliydi. Biz sorduk: Kylsn galiba? O, evet dedi. Elin-
de bir deri paras vard, hele ver bakalm ne var iinde dedik ve
ondan aldk. inde u cml el er vard: Al l ah' n resul Muham-
med' den Beni Zbeyr bn-i Kays' a. ayet Allah' a inanr, Mu-
hammed' i peygamber olarak kabul eder, namaz klar, zekt ve-
rir, ganimetten bete birini, safiyy denen peygamber hissesini ve-
rirseniz o zaman Allah ve peygamberi yannda gvendesi ni z,
eklinde bilgiler vard, diyor. Sonunda biz adamdan sorduk, kim
size bu mektubu yazd diye? O, Hz. Muhammed yazd, yantn
verdi. Hadis Ebu Da v ud ve Nesai ' de gei yor.
1 0 7
13) Ilz. Muhammed Mekke' yi yneten bir ailenin ocuu ve
/eki biri. Peki, nasl olur da elerinden mer kz Hafsa ve Ebu-
bekir kz Aye bile okuryazar da, kendisi okuma-yazma rene-
memi. Ne dcysc devlet bakanl pozisyonunda olan bir aile-
nin ocuu olduu hal de cahil kal m ? Kald ki, amcas Ebu Ta-
lip kendisine ok iyi bakyor, onu koruyor ve de ok seviyordu.
Ka kez beraberinde Suri ye tarafna ticarete gtrmt. Kendi-
sini ar derecede seven amcas neden ocuklarn okutsun da
onu cahil braksn? Yine Hz. Hati ce onu ii ba olarak yanma
alyor ve o muazzam sermayesini ona teslim ediyor, gtrn
am taraflarnda satn, diyor. Peki, bu adam hesap kitap bilme-
seydi, yaz bi l meseydi Hatice bu mal ona emanet eder mi ydi ?
1 U 0
Ebu Davud, Hara 27, no: 3027, Ebu Dav ud, Cihad 166, no: 2761.
1 0 7
Ebu Davud, Hara 21, no: 2999, Ncsai , Fey' , 1.
73
nk henz o zaman peygamberl ik iddias da ortalkta yok ki,
diyelim Hati ce ona gvensin. Kendisi daha yirmi-yirmi ya-
larnda bir delikanl. Hat i ce' ni n mal da tm Mekkel i l eri n
malndan daha fazlayd.
1 0 8
Bundan da anlalyor ki, aslnda Ha-
tice iyi bir el eman, yaz, hesap konusunda, ticaret konusunda iyi
bir uzman semitir. z olarak, koullar Hz. Muhammed yaz
bilmiyordu iddialarn yalanlyor.
14) Bir gn Hz. Muhammed, Hz. Ali ile Halit bin Velit'i
basknlara gnderiyor. Bu arada "ayet sava balarsa emir-ko-
muta Ali'de olsun"diyor. Bunl ar seferdeyken Halit b. Velit Hz.
Muhammed' e bir mekt up gnderi yor Ali hakknda. Muhammed
mektubu ap kendisi okuyor, di ye hadis var. Bu da ayr bir r-
nektir ki, gerekliinde kentlisi bizzat okumutur. Bu hadisi, I bn-
i Ebi eybe, T i r mi z i gibi hadi s limleri aktarm l ard r.
Kskanlktan olsa gerek, Halil b. Velil, I Iz. Ali hakk nda ok ir-
kin eyler planlam bu seferde. Yalnz nemli bir komutan oldu-
u iin Muhammed ona bir ey demedi i gibi iftiralarna da ku-
lak asmam t r.
1 0 9
15) Baz slami yazarlar, Hz. Muhammed l meden nce hem
okuyor, hem de yazabiliyordu diyorlar. Nakka i , Ankebul sure-
si 48. ayetini aklarken a' bi ' den byl e bir hadis aktaryor. Bu-
nu, ayn zamanda Beyhaki ve evkani gibi yazarlar da ilemi-
lerdir. Baz mfessirler de tefsirlerinde buna yer vermilerdir.
1 1 0
Tabi ki bu realiteye uygundur. Kendisi daha nce de okuma-yaz-
ma biliyordu, hem de ok mkemmel bir ekilde.
16) Kadi yad yle bir hadis aktaryor (ki, ayn zamanda baz
tefsirlere de konu ol mutur): Hz. Muhammed Muavi ye' ye, 'Sen
Besmele yazarken (B) harfini u ekilde, (S) harfini bu biimde.
i u
Abdurrezzak Nev f el , Muh ammeden Resul a, s. 97.
a) bn-i Ebi eybc, Musannaf , Fadail bl m Hz. Ali ksmnda, no: 32717,
Bera b. Azi b rivayet ediyor.
b) Tirmizi, Menaki b, Hz. Ali ksmnda, no: 1704, hadis sral amas, 3725.
Kutubi tefsiri, Ankebul , 48. ayet. Beyhaki , Snen-i Kbra, Ni kh ksm,
Ebvab-ii ma husse bihi, resulllah ksmnda. eykani , Hlliyct-I Evl iya, Avn b.
Abdul l ah b. Utbe, no: 5807.
74
tiL) harfini u sitilde yaz' gibi harfleri tan ml amada bul unmu-
tur.
111
Tabi ki harfleri tan masayd bu detayl akl amay yapa-
mazd. Yine bir sznde kendi ktibine, Yazya ara verirken, ka-
lemi kulan arkasna brak. nk bu ekilde braklrsa
yazcya hatrlatr/daha faydal olur' diyor. Bu da gsteriyor ki,
kendisi yazma konusunda hayli deneyi m sahibi, mesafe alm bi-
li. Btn bunlar slami kaynakl arda anl at l maktad r.
1 1 2
Hani hep deniliyor, ilk gelen ayet k' da' d r, yani oku' dur. An-
cak bu konuda da en bala Buhar i ' de farkl bilgiler var ki, ilk ge-
len ayet kra deil; Mddessi r sresidir. Buhari bu konuda Ca-
bi r ' den hadis alyor. Ama ne yazk ki bu konudaki hadisler bir-
birleriyle eliiyor. Biri yle: Yahya b. Ebi Kesir Ebu Sele-
me' den soruyor: 'lk gelen ayet hangisidir?' Ebu Sel eme, "lk ge-
len Mddessir'dif yantn veriyor. Yahya, 'Ama benim duydu-
mum, ilk gelen kra sresidir' deyince, bu sefer Ebu Sel eme, 'Ben
de aynen senin sorduun gibi Cabir'den sordum, bakalar kra
diyorlar ne dersin diye? O bana olay detaylca anlatt ve ilk ge-
len surenin kra deil; Mddessir olduunu syledi' diyor,
1 1 3
Gel gel di m ayn Buhar i ' de , ayn Cabi r ' e dayanan farkl riva-
yetler de var. Yine Cabi r ' den alnt yapan Ebu Sel eme' di r; ancak
ondan aktaran bu kez Yahya deil; ya bn-i ihab' dr, ya da Zh-
li'dir. Bu birbirlerine zt iki rivayet Buha r i ' de birka yerde tek-
rarlanyor. Farkl rivayette Cabi r' i n dedii u: lk vahiy geklik-
ten sonra bir ara vahiy kesiliyor. zellikle Varaka vefat edi nce
bu oluyor. te bu kesintiden sonra gelen ilk vahiy Mikldes-
sir' dir. Bu szde dzel tmel i bir aklamadr. Dikkat edilirse, n-
ceki hadiste Ebu Sel eme' ye hatrlatlyor, kimileri kr' a' d r di-
yorlar, ne dersin di ye uyarlyor. Buna ramen, kra deil; Md-
dessi r' di r diyor. Grl d gibi bir konuda ayn kiiye dayanan
1 1 1
a) Ktrtubi tefsiri, Ankebul , 48.
b) Kadi yad, Kitab'U f a bi Tarif-i Hukuki-I Mustaf a, birinci ksm, s. 345.
12 a) Tirmizi, stizan, no: 2932.
b) Hindi, Kenz, no: 29301-29302.
Ayrca Syuti, bn-i Asaki r Dcyl cmi gibi hadis uzmanlar da almlardr.
1 1 3
Buhari, Tefsir, Mddessir, no: 4922.
75
farkl bilgiler sz konusu. Burada ya bn-i i hab ve Zhri yanl
anlamlar, ya da Yahya yanl anl am . Olabilir ki hadis uzman-
lar bilerek cml eyi bu ekilde ayarlamlar ki, ilk gelen ayetin
adresi kra olsun.
Yine en bata Buhar i ' de ol mak zere hadisler var ki, Cebra-
il Muhammed' e oku deyi nce o, 'ben okuma bilmiyorum' demi
ve bu, kez tekrarlanmn". Grl d gibi en gvenilir kay-
nak Kur ' an' dan sonra Buhari ' di r; ancak o da bir nalna vurmu,
bir de m h na. . .
1 1 4
u da nemli ki, muhaliflerin Uz. Muhammed' e kar kul
(andklar kt ifadeler Kur' an' da hep ilenmi: air, deli, sihirbaz,
sana sapan ryalar, kafadan uydurma, eski topluluklarn masal-
lar (mitolojiler), birilerinden kopya alyor, ona yardm ediyorlar
gibi ifadeler geiyor; ancak okuma-yazmas yoktur anlamnda on-
larn bu ynl herhangi bir eletirileri Kur' an' da yoktur. Eer by-
le bir eksii olsayd, muhalif olanlar ilk etapta bunu kullanrd: (A))
harfi nedir bilmeyen bir insandan peygamber mi kar, diyecekler-
di. Ama byle bir ey yok. unu da belirtelim ki, baz slam lim-
leri u yaktrmada bulunuyorlar: Efendim Uz. Muhammed' e va-
hiy geldii zaman yaz bilmiyordu; ancak zamanla renmi di-
yorlar. Tabi ki bunlar temeli olmayan aklamalar.
Yineliyorum: Hz. Muhammed' i n elerinden Hz. Aye, Ilalsa
ve mm Sel eme, yine dier kadnlardan Ukbek z Jmm Gl-
sm, ifa binti Abdillah Adevi ye, Sa' d kz Aye, Mikdad kz
Keri me gibi kadnlar bile imkn bulup okuma-yazma renmi-
ken, Muhammed' i n okumam olmas inandrc deildir.
11
' ' Ya-
ni nereden baklrsa baklsn, u ortaya kyor ki, Hz. Muham-
med okuma-yazma biliyordu. Ktipleri tabi ki vard; bu bir y-
netici iin normaldir. imdi de devletlerin yneticileri mi kendi
elleriyle tm yazlar yazyorlar? Bunlarn birok dan man, sek-
reter-ktipleri var. Bu, onlarn okuma yazma bilmedikleri an-'
lamna gel mez tabi ki.
1 1 4
Buhari, Bed-I Vahiy, bab 3, no: 3 ve 4, Badii-I Halk, 7, no: 3238, Tefsir,
Mddessir, no: 4922-4926' ya kadar. Yine Tefsir, kra suresi bl mnde, no: 4954.
Belazuri, Ftuh-UI Bul dan, s. 661 vd.
76
zet l e, onun okuryazar ol mad tezi, peygamberl i i ni
kantlamak iin ortaya atlan aslsz bir iddiadan te bir ey de-
ildir. Salam slami kaynakl arda bu kadar bilgi varken, birileri
Muhammed' i okuryazarsz gstermek iin bin dereden su getir-
meye almlar. Mesel a bn-i Esir, Temim b. Crue bl mn-
de bir mektuptan sz ediyor. Mektupta yazlan baz ol umsuzl uk-
lar varm, neresidir bana gsterin de silelim, demi . Bu sz de
gsteriyor ki Muhammed okuryazar dei l mi sav samadr. Yi-
ne szde kimi tarihiler, Muhammed' i n amcas Abbas' n bir
mektubundan sz ediyorlar. Gizli bir mekt up yazp Medi ne' ye
Muhammed' e gnder mi ki, Mekkel i l er ona kar sava
hazrln yapyorlar diye. Mektubu bey b. Ka' b' a okutmu,
baz rivayetlere gre Sa' d b. Rabi ' a' ya okut mu. Burada, Hz.
Muhammed yaz bilseydi bu nemli mektubu bakasna okut-
mazd, gibi yoruml ar var. Bir kere bu mekt up hadis kaynak-
larnda gemiyor. kincisi, bu olay bn-i Me' kul a dayanr, o bu
olaydan sz etmi, denir. Bu adam Hz. Muhammed' den drt asr
sonra dnyaya gelmi (m. 1030-1082). Yani bunu kendinden n-
ce ki ml erden ald, onl arn isimleri yok.
Burada demek istediim ok temelsiz eyler ne srlm; an-
cak bu tezler gerei yanstmyor, gvenilir slami kaynaklarda da
bunlarn yeri yoktur. Burada u savunma da yaplabilir: Efendim
her ne katlar ou rivayetlerde (yazd mektuplar olsun, vergi ki-
tab olsun vs) Muhammed yazd deniliyorsa da, aslnda onun k-
tipleri vard, onlara yazdrm; ancak ona mal edilmi. Nitekim g-
nmzde de bu geerlidir: Mesela bir devlet yetkilisi birine mek-
tup yazd denildii zaman, ille de kendisi yazd anlam kmyor.
nk onun yaz ileri mdr, eitli yardmclar var, onlara
yazdryor gibi argmanlar ne srlebilir. Bir kere bugnk za-
man 14 asr ncesi ne kyaslamak doru deildir: Koullar
farkldr. Bir de bu kadar kant varken ve mantn gerei de bu
iken, Muham ned' i zorla mmi ilan etmenin inandrcl yoktur.
imdi de slami kesimce hep dile getirilen bir konuya deinmek
istiyorum. Hani, Kur ' an' n gramatii, yaz denklemi ok mkem-
elmi. Bu da ok abartl bir sylemdir; tam tersine Kur ' an' da
yazm hatalar pek oktur. rneklerle bunu izah edeceim.
77
c) Kur'an'daki Yazm Yanllar
Kur'an'da peygamber diye isimleri geen birka kii var. On-
lardan biri de uay p peygamberdir. Bu adam Hz. Musa za-
man nda yaam. Onun meml eketi ni n ad da 'EyAe'dir. Bu keli-
me Kur ' an' da drt yerde geiyor.
1 1 6
Bu drt yerden ikisinde 'el-
eyke' eklindedir ki doru olan da budur. Kalan di er iki yerde
ise 'I-cyke' kalbnidadr.
Bilindii gibi her dilin bir kural vardr. Mesel a Trkede
'okul kaps' eklindeki belirsiz taml ama, 'okulun kaps' ol da
mu belirli tanlama olur. Arap dilinde buna 'Maril'e, nekre veytl
muzal'-nuzaf'ii-n ileyh' denir. Arap gramati i nde bir ismi (ze^
ol mayan, cins isim) belirli hale getirmek iin 4-5 kural var. On-
lardan biri de o isimden nce 'el' taksnn gelmesidir. ngilizee-
de bunun karl '//c'dr. Mesela Arapada 'karye' eklinde
olursa herhangi bir ky; ama 'el-karye' oldu mu artk belirli bir
ky anl am na gelir. Arapadaki bu 'el'taks hibir zaman bln-
mez. Yani kullanlrsa ya her iki harf gelir (e ve I) veya ikisi d
kullanlmaz.
Gel gel di m konumuza...
'Eyke' kelimesi Kur ' an' da iki yerde 'el' taksn lam alm;
gzel, burada sorun yok.
1 1 7
ki yerde de 7' harfi yalnz var, ' e'
harfi yaz l mam .
1 1 8
ou Kur' an yorumcusu ayetin akla-
masn yap p gemiler, buna deinmemil er. Yani bu 'el
taksnn ' e' harf i neden yok (nk byle bir kural Arap di l i ni
yoktur), buna aklk getirmemiler. Az. da olsa baz Kur' an yo
rumcul ar buna -kendi l eri nce- bir aklk get i rmi ve u
yaktrmada bul unmul ar: Nasl Mekke' ni n ad hem 'Bekke',
hem de 'Mekke' olarak Kur ' an' da geiyorsa, demek ki o zaman
bu 'Eyke' de iki ekilde syl eni yormu: Eyke ve Leyke eklinde.
Yani tanr bu hassasiyeti bile gz nne al m olmal kij
Hicr suresi 78, uara 176, Sad 13 ve Kal' 14. ayet.
Hi cr 78 ve Kaf 14' tam al m .
uara 176 ve Sad 13' te " E" harfi yok.
78
Kur ' an' da her iki ismi de ilemitir demeye getiriyorlar. Tabi ki
bu durumda 'Leyke' kel imesindeki %' harfi, ' e/' t ak s anl am
dnda kelimenin kknden saylr.
119
Ama yine hata var. nk
Leyke olursa, bu kalpta Kur ' an' da rnek yok. Kur ' an' da geen
o muhalif ekil yine uymuyor. nk onun iinde de 'Hemze'
denilen harf var. Bu basit imla hatasn neden ilediimi az son-
ra belirteceim. Kald ki, 'el' taks kel i meni n banda yoksa o
zaman gayri mnsarf diye bir kural var. Kel i me hem zel isim,
hem de te' ni s denilen (lafzen) dii ol duundan sonunda kesre de-
nilen hareke gel mez ve ayet bir rivayete gre bu yerleim biri-
minin ad 'Leyke' ise, 'L' harfinin harekesi de dmez. Bu du-
rumda 'Eshab' Leykete' denmesi lazmd. Ksacas, burada
ak bir yazm hatas vardr.
Bu yazm hatalaryla ilgili bir iki rnek daha verelim:
Arap gramerine (Sarf ilmine) gre, fiillerde naks diye bir ey
var. Mesel a 'Y' naks harfi "mzuri' deni l en imdiki ve gel ecek
zaman iin kullanlan fiilin sonuna gelirse baz duruml arda d-
er/ yazlla ol maz ki buna hazf denir. Bu duruml ar da bellidir.
Ya bilinen o be harften (n, Lcrn, Lem na, La ve Lam) biri, o fi-
il kalbndan nce gelmeli veya baka baz nedenl er var, onlar-
dan biri olmal (Emir ve Nehiy cevaplar gibi). Ksacas, sz
edilen o fiil sonundaki naks harfler, benzer kurallar dnda ke-
limeden atlmaz; okuyuta telaffuz edi l mezse de (diyelim o keli-
meden sonra el taks geldi, o zaman iki sessiz bir araya geldii
iin okunurken telaffuz edi l mez), yazlta yine o harf vardr; ku-
ral bu. Fakat bu gramal ik kurala ters gelen rnekler Kur ' an' da
oktur. Mesela; Nisa suresi 146 ve Kaf suresi 41. ayetler. Bura-
da her iki naks fiil de (Ye' ti ve Ynadi) eklinde yazlm, se-
bepsiz, olarak 'Y' harfi yaz l mam t r. Ayn kel i mel eri n
Kur ' an' da baka yerl erde doru olarak yazld da vardr. Me-
sela Al-i mran 26. ayette 'TU'ti' gelmitir. Burada 'Y' harfi
vardr. Bazlar, "Efendim kurul vur; iki sessiz harf (ki Arap di-
linde buna sakin deni r) bir araya gelmi. O yzden 'Y' harfi
af/mj j r"diyebilirler. Bir kere iki sessiz harf kural bu naks de-
Kurtubi'nin yorumu byl e. Hicr suresi 78 ve uara 176.
79
nilen harfler iin bu durumda/bu rnekl erde sz konusu deildir.
Kald ki, Kur ' an' da bunun gibi birok kel i me var, at l mam ; ku-
1
rai zeri kalmtr. Mesel a az nce rneini verdiim Al-i m-j
ran' da 'T't-l mlke' eklinde gelmi. Yani Y' harfi yazlta
vardr. Hlbuki burada da iki sessiz (sakin) harf bir araya gelmi
ve atlmamtr.
Yine buna benzer 'Hud' suresi 105. ayette gel ecek zaman
(mzari) kipiyle gelen Yel /' kel i mesi nde hibir neden yok iken
sondaki 'Y' harfi yazlmamtr. Asl olmas gereken Ye W"
kalbdr. Merak ol masn di ye ayetin mealini de verel im: "Kya-
met gn gelince Allah'tan izinsiz kimse konuamaz." Bazlar
bu yazl mayan harf iin ok tuhaf yantlar vermiler. Mesel a
Fahr et t i n-i er-Razi, Arapl ardan bilmem u ahslar bu harfi
okumular, bi l mem bu kiiler okumam l ar, diyor ve Arap dilbi-
limcilerinden Halil ile Sibcveyh bu konuda byle demi l er gibi
bir savunma yapyor. Hl buki genel kurala aykrdr, yanltr.
Kur ' an' da var olan yazm hatalarna bir rnek daha verelim.
Nisa suresi 162. ayeti; anl am u: "Ama onlarn (burada kas-
tedilen ehl-i kitaptr) ilimde derinlemi olanlar ve mminler,
sana indirilene de senden nce indirilene de inanrlar. Namaz
yerine getirirler, zekt verirler. Allah'a ve hiret gnne
inanrlar. te bunlara yaknda byk bir dl vereceiz."
Bu ayette geen 'Mukimine' Arapa kelimesi kurala aykrdr.
nk ayetin banda geen 'Rasihun' kelimesi treli ve niibte-
dadr. Bu da onu takip ediyor, ona atfediliyor. Dolaysyla 'Mqi-
min' yerine 'Mqimun' kalbnda olmalyd. Zaten Fahrettin er-
Razi, Syuti gibi nl Kur' an yorumcular bu ayetin aklama
ksmnda belirtmiler ki, halife Osman' n, 'Kur'an'da yanllar
gryorum, umarm zamanla Araplar bunlar dzeltecekler' s-
zyle Hz. Aye' nin, "Bu kelime yanl yazlm, burada ktip ha-
tas vardr"hadisini kant gstererek bunun da yanl yazlan keli-
melerden olduunu belirtiyorlar. Ancak ayn Razi, bin dereden su
getirerek bilmem, Kisai yle yorumlam, gibi laflarla sanki bu
ekilde yazlmas oluyormu gibi kabul edilmeyen yorumlar da ek-
liyor. O detaylar buraya almann bir faydas yok. nk okuyucu
Arap gramatiini bilmiyorsa, bu gibi aklamalar gerekmeyebilir.
80
Olay u: lerde aklanaca gibi Kur ' an' n yazm bittikten
sonra, hazrlanan ki tap halife Os man' a takdim ediliyor. Osman
onu gzden geirince veya ona okununca iinde yanllar bulu-
yor, umar m zamanl a Arap dilbilimcileri bunlar dzeltecekler,
ifadesini kullanyor ve yle devam ediyor: "Kur'an yazlrken
onun ktibi Sakil
7
kabilesinden, taslibi de Hzeyl kabilesinden
olsayd bugn bu gibi yanllar sz konusu olmazd"diyor.
120
Daha nce de ifade edildi ki, Halife Osman zaman nda
Kur ' an kitap haline getirilip en son kendi si ne sunul urken Osman
onu gzden geiriyor ve 'inde yanllar var; aslnda eer re-
daktrlk iini Hzeyl, yaz iini de Sakil'kabilesine bal kiiler
yapsayd bu yanllar olmazd. Umarm zaman iinde Araplar bu
yanllar dzelteceklerdir'diyor... Halife Osman' n bu sz bir-
ok slami kaynakta geiyor.
1 2 1
Yani hemen iin ba nda bunu
yapan ahs bile (Osman) bunun eksik ol duunu, iyi hazrlan-
madn kabul ediyor.
Burada ilgin bir rnek verelim: Kur ' an' da Ra' d suresi var.
Bunun 31. ayetinde bir kelime geiyor: 'Yey'es.' Bu kelimenin
iinde bulunduu cml eci i n anlam u: "man edenler bilmedi-
ler mi ki Allah dileseydi tm insanlara hidayet verirdi. '
1 2 2
Ben
burada geen bir kel i me zerinde duruyorum. Demek ki herke-
sin inanmas istenmedii iin, insanlar Mslman-kfir eklinde
gruplara ayrlyor, sonuta birbirlerine dman kesiliyorlar! te
ayetin anl am da bir o kadar ilgin!
i mdi konumuzl a ilgili ayette geen kel imeye dnel i m.
Yey'es' kelimesi yaygn olarak mitsizlik anl am na gelir. Hl-
buki ayette mitsizlik anlam uymuyor. Kur ' an yorumcular bu-
Siiyuti, ttkan, 41. blm, Irab'Ul Kur'an. Drr-I Mensur tefsiri, Ni sa 162.
ayel . mam Siiyuli tefsirinde Osman'n bu a kl amas yl a ilgili drt hadis sunuyor.
Bunu aktaranlar, klime, Katadc, Yahya b. Ya' mcr ve Abdul l ah b. Amir' dir ekl in-
de takdim ediliyor.
1 2 1
a) bn-i Ebu Dav ud, Mcsalif , 1/228-232. Burada birok rivayet aktarlyor,
no: 104-11 l ' c kadar. Burada kitab talikik eden dipnotta ayrca Siiyuli, Dani gibi
baka yazarlarn da Osman' n bu akl amasn ekl iyor.
b) Kas m b. Sel am, Fcdail-i Kur' an, s. 339.
1 2 2
Ra' d suresi, 31.
81
rada zoraki anl aml ar ykleyip bu kelimenin aslnda bilmek an-
l am na da geldiini, burada da bilmek anl am nda kullanldn
ne sryorlar. Kantlar da bir o kadar tuhaf. Mesela Fahrettin
Razi burada a kl ama yaparken, Arapl ardan falanca air de iir-
lerinde yey'es'kelimesini bilmek anlamnda kullanm, diyor
ve bu iiri kant gstererek bylece ii kurtarmaya alyor. Hl-
buki Arap dilbilimcisi Kisai, "Ben yey'es kelimesinin Araplar-
da bilgi anlamnda kullanldm hi duymadm", diyor.
Bu konuda Muhammed' i n amcaol u bn-i Abbas'n da dedi-
i gibi, komi syon bu ayeti yazarken bir sehiv/yanlta bul unmu-
tur. bn-i Abbas' n bu aklamas farkl bir versiyonla da ak-
tarlm: Bu ayeti yazan kii o srada herhalde uykuya dal m ki
bu ekilde yazm , diyor ve devam ediyor: "Ben, yey'es kelime-
sine burada bir anlam veremiyorum."
Yine mam Ahmet b. Hanbel'den soruyorlar: Sen Ra' d su-
resinde geen bu 'yey'es' kelimesi hakknda ne di yorsun? O,
'Ayn soruyu bn-i Abbas'tan da sormular; kendisi, 'bu ayetle
yazm hatas vardr demi'eklinde yant veriyor.
1 2 3
Tabi ki sla-
mi kesim bin dereden su getirerek yanl da doru olarak
kan tl amaya alm/alyorlar da; bu bir gerek.
Yine baa dnel i m. Osman' n, Kur'an'da yanllar buluyo-
rum, umarm zamanla Araplar bunlar dzeltecekler, sz ger-
eklen yerindedir.
Bilindii gibi Arapa yazlar harekesizdir. Yani sesli harfler ye-
rine geen iaretler yazda yoktur. Kural renildikten sonra oku-
yucu bunlar telaffuzda okur. Ancak bu, anlamn bilen, tahsil gr-
m kiiler iin geerlidir. Bu durumda tahsilsiz olan/Arapa gra-
matii olmayan kiiler Kur' an' okumak istediklerinde hangi ia-
retin (hareke) nerede kullanlacan bilmez. Hele ilk zamanl arda
deil bu harekeler; kelimelerde baka iaretler de (noktalar) yok-
tu. Herkes Kur ' an' dzgn okusun diye zaman iinde harekeleri
yazmak (sesli harfler yerine geen iaretleri yazda gstermek)
zorunda kalnmtr. Halife Osman Kur ' an' bir araya getirdii za-
i l i
Fahrettin Razi, Tefsir-i Kebir, Ra' d suresi 31. Ahmet b. Hanbel , Mesail -i
mam Ahmet, ravi, shak b. brahim, cill 1/101, no: 505.
82
man bu yoktu. Ondan uzun zaman sonra buna balanr ve hicri
nc asra kadar devam eder. Bunu ilk yapanlar Ebl Esved
Deli, Yahya b. Ya' mer, Nasr b. As m Leysi gibi ahslardr. Tabi
ki bunlar Kur ' an' a harekeler yazan kiilerdir; ancak bu arada ke-
limeler dzeyi nde de Kur' an' da deiiklikler olmutur. Mesela
mehur zalim Haccac' n Kur ' an' da on bir yerde deiiklik yapt
rivayet edilir. Yeri gelince bunu detaylca anlatacam. Asrlarca
zerinde durulduu halele, yine az nce verdiim rneklerde oldu-
u gibi, Kur' an' n denklemi eksiklerden temi zl enmemi ti r.
1 2 4
Hep vurgu yap yorum: O zaman ortalkta yazl hazr ayetler
diye bir ey yoktu. karlarna uygun dt iin (talan, fidye,
cizye, hara, cariye gibi), Ebubekir ve Osman zaman nda bunu
yazl hale getirdiler. O yzden, Kur' an' daki en azndan bu yazm
yanllarn dzel tmek gayet normaldir; ama kim cesaret edebilir
ki? Maazallah, Allah' n kelamn deitirdiler diye arplrlar!
imdi de Kur ' an ayetlerinin birbirleriyle eliik olduu yer-
lerden birka rnek vermek istiyorum.
Kur ' an' da birok yerde tanr, ben yedi gkle yeri ltl gnde
yarattm, diyor. Birka yerde sadece yedi gkle yer ifadesi gei-
yor ve bu ikisini alt gnde yarattm.
125
deniliyor; birka ayetle
de yedi gk, yer ve aralrmdakileri all gnde yarattm, di yor.
1 2 6
ster yedi gkl e yer yalnz olsun, isler bunlarla birlikle ara-
larndakiler de olsun, Kur ' an' a gre bunlara harcanan zaman alt
gndr. Bu alt gn meselesi hemen Tevrat' n banda da gei-
yor. Buna inanp i nanmamak ayr ey ama benim dei nmek isle-
diim, ayetler arasndaki elikidir... Dipnot olarak az nce ek-
lediim ayetlerde, kinat yaratrken alt gn harcandn, yere
ka gn, ge ka gn verildii yazl myor; toplam rakamdan
sz ediliyor. Az sonra sunaca m rnekl e ise tanr ii detaylca
aklyor; bu alt gnden ne kadarn yere, ne kadarn uzaya har-
cadn aklyor. Bakal m ne demi !
1 / 4
Dr. Suphi Sal i h, Mcbahi s- l'i ulumi-l Kuran, s. 91.
1 2 5
Araf 54, Yunus 3, Hud 7, Hadi t4.
1 2 6
Furkan 39, Secde 4, Kaf 38.
83
a) Fussi l et suresi dokuzuncu ayet: "De ki: Gerekten siz,
yeri iki gnde yaratan inkr edip ona ortaklar m kouyorsu-
nuz?" Burada o alt gnden iki gn yere ayrd belirtiliyor ve
devam ediliyor.
b) Fussi l et onuncu ayet: "O, yeryzne sabit dalar yerle-
tirdi. Orada bereketler yaratt ve orada tam drt gnde isteyen-
ler iin fark gzetmeden gdalar takdir elti." Dikkat edilirse da-
ha nce verilen alt gn burada bitti; yalnz daha gkl ere sra gel-
medi . Devam ediliyor.
c) Fussi l et on i ki nci ayet: "Bylece onlar (gkleri), iki gn-
de yedi gk olarak yaratt." le burada hesap yanl! Ayetlerde
harcanan zaman toplu halde belirtilirken alt gn deniliyordu;
grl d gibi detay ksmnda sekiz gn geiyor. Peki, neden
byl e ve nasl bir zm bul unmu? Bunu da hemen belirtelim.
Yeryzne sabit dalar yerletirmek, bereketler, gdalar yarat-
mak iin drt gn derken, daha nce dnyaya verilen iki gn de
bu drt gne dahi l mi . Durum bu ol unca tabi ki eliki ortadan
kalkyor gibi bir kurtarma. Nesef bu ayetle ilgili, yorum yap-
mazsak sekiz gn olur ki, bu da nceki ayetlerle eliir diyor.
127
Grl d gibi ortada ok basit bir hesap yanl var. Bunun da
nedeni, ayetlerin farkl zamanl arda oluturulmas ve konuya ili-
kin daha nce sylenen ayetlerin farkna var l mam ol mas .
Gkl erl e yer hakkndaki ayetler ve dier baz konul arda bir
sahbinin k var; hemen onu buraya alalm. Hadis Buha r i ' de
gei yor.
1 2 8
Adam bn-i Abbas'a, "Ben Kur'an'da birbirleriyle
eliik ayetler gryorum"'diyor ve rneklerini sralyor. Hadi s-
te birok rnek ayet var; ancak konumuz olan yerle gkl er
hakkndaki sorusunu buraya alyorum. unu soruyor: Ben gk-
lerle yer hakk ndaki ayetlerden anl amad m. Bir yerde di yor alt
gnde yarattm, bir baka yerde sekiz gn diyor. Baz ayetlerde
nce g, sonra yeri yarattm diyor; ama tam tersine nce yeri
sonra da g yarattn ifade eden ayetler de var. Mesel a Fus-
silet suresinde ilkin yerden baladn, iindeki da, nebatat her
u /
Nesef i, Medari k' tenzil... Fussil et 9-12.
l 2
8 Buhari Tefsir, Fussil et suresi, hemen ilk bata, no: 4615' l en sonra.
84
ne ise var ettiini, daha sonra gklere ynel i p onlar iki gnde
yarattn sylyor. Ama Nazirat suresinde tam tersi sz konu-
sudur: Burada, ilkin gkleri ve gece ile gndz yaratt, ondan
sonra da yerkreyi dedii sz konusudur, diyor.
1 2 9
Adam hakl,
gerekten byledir.
te burada i kurtarma yoruml arna kalyor. O da yle: Al-
lah ilkin hammadde olarak dnyay yaratm ve dzenl eme yap-
madan bylece b rakm . Ondan sonra gkleri yaratm ve onlar
(dnya gibi) ara vermeden hemen dzene koymu. Yani onlar
iin yaradlla tekml ayn anda ol mu. Onlar bitirince bu se-
fer daha nce yaratp da hammadde olarak brakt dnyaya son
eklini vermeye ynel mi gibi bir savunma. Bu varsayma gre
tanr drt gnn dnyaya, kalan iki gnn de ilim evrene har-
cam oluyor. Yorumcul ar burada ka yapay m derken gz
karm oluyorlar. nk bilim, dnyan n ok sonralar gne-
ten (dolaysyla gkl erden/uzaydan) kopup olutuunu ispat-
lamtr. Hele sorulara muhat ap olan sahabi bn-i Abbas da, Hz.
Muhammed vefat ettiinde ben daha yeni snnet olmutum, kimi
rivayetlere gre de, 15yandaydm, diyor. Bu durumda Hz. Mu-
hammed' den ne al m olabilir ki, kalkp milletin sorularna yant
vermi ol sun?
1 3 0
Kur ' an' dan benzer bir olay daha aktaral m:
Secde suresi be ve Mearic suresi drdnc ayetler hem il-
gin, hem de birbirlerine zttr. nce Trke anlamlarn verelim:
"Gkten yere (yukardan aaya) kadar btn ileri o dzenle-
yip ynelir, sonra da sizin saydklarnzdan bin yl kadar olan bir
gnde ona ykselir"; ikinci ayette ise, "Melekler ve Ruh (Ceb-
rail), sresi elli bin yl tutan bir gnde ona ykselip karlar"'de-
niliyor. Bir kere ilk ayette geen, 'ona ykselir' cml esi ndeki
zne belirsizdir: Ona ykselen ne? Ayette bunu kantlayacak bir
durum sz konusu deil ve zaten ok anl ams z bir ayet. Ama ge-
nelde Kur ' an yorumcul ar , bundan kastedilen, insann yapt i-
ler/onun amelleridir, demiler. Tabi ki tahmi ni bir yorumdur. yi
Fussil e 9-12 ve Nazi al 27-30.
bn-i Abdi-1 Ber, stiab, Abdul l ah md.
85
de; ortada farkl bir durum sz konusu. Neden bir ayette bir gn-
lk olan yolculuk bizim saydmz yllara gre bin yldr da, di-
er ayetle bu rakam elli kat fazlas (elli bin) oluyor?
Bu iki ayet hakk nda tefsirlerde yle garip yoruml ar yapl m
ki, adeta bir tiyatroyu aratr ekilde. Ben onlar buraya al myo-
rum. nk gl n eylerdir. Merak edenler, evkani ve yu-
t i ' ni n tefsirlerinde bunlar grebilirler.
131
Dini eserlerde u bilgi de var; ekl emek isterim: Abdurrezzak,
Sait b. Mansur, Haki m, bn-i-I Mnzir, bn-i Ebi Hatem, bn-il
Enbari... bunlar Ebu Mi i l eyke' den aktaryorlar. Ebu Ml eyke ve
Muhammed b. Firuz adnda bir kii birlikte bn-i Abbas' a
varrlar. Ebu Ml eyke, nedir bu Kur' an' cl aki yukarya yksel-
mekten kast: Bir yerde bir gn bizim hesabmza gre bin yldr,
dier bir yerde de bizim hesab m za gre elli bin yldr denili-
yor? bn-i Abbas yant veremiyor, bu konuda yorum yapacak du-
rumda deilim, diyor. Adam hakl, verdii karar yeri nde. Baka
trl syleseydi yalan olurdu nk ve bunu anlatan Kur ' an yo-
rumcusu, tefsir sahibi mam S uyut i.
1 32
te slami kesi mi n bir
ksm byledir: Kur ' an' n anlamn bi l meden batan sona kadar
defalarca Kur' an kelimelerini bouna hatmedi p bundan sevap
kazanmay dnrler, i l er ey ortada; ben yorum yapm yorum.
Bu iki zt ayetten ciddi bir sorun daha ortaya kyor. O da,
Cebrail ve mel ekl eri n ancak bir gnde yukarya Al l ah' n huzuru-
na kabilmeleri olay. O bir gn de bizim hesab m za gre ya
bin yldr, ya da elli bin yldr. Bundan u ortaya kyor, demek
ki Cebrail tek bir seferde Hz. Muhammed' e uramamtr. n-
k Cebrai l ' i n yalnz yukarya kmas iin (sadece gidii iin) bi-
zi m bin sene veya elli bin sene yaamam z lazm. Hz. Muham-
med ise 63 sene yaam ki, ayete gre Cebrail bu ksa dnemde
tek bir sefer bile ona gelememitir. Hesap ortada. Ama hadisler
bu ayetleri yalanlyor. Mesel a Medi ne' de ilk nce, "nananlar-
dan oturanlarla mallaryla canlaryla Allah yolunda cihat eden-
Tm tef sirlere Maaric 4 ve Secde 5. ayete baklabilir.
Drr-1 Mensur tefsiri, Secde suresi, 5. ayet. Mearic 4. ayete de baklabilir.
86
ler bir olmaz" ekl inde bir ayet iniyor. Ama ayn anda itirazlar
gelince, Cebrail ikinci kez hemen o anda inip ayeti dzeltiyor.
Anlatacam olay, Buhar i ' de birka yerde geiyor. Olay sa-
habi Bera' dan zetle sunalm: Ayet inince Hz. Muhammed, 'Ba-
na Zeyd'i arn; beraberinde kalem, kemik paras ve boya ge-
tirsin bunu yazdralm', diyor. Zeyd gelince Muhammed ona,
'nananlardan oturanlarla mallaryla canlaryla Allah yolunda
cihat edenler bir olmaz' ayetini yaz, diye emir veriyor. O srada
Muhammed' i n arkasnda, m/kr Amr b. mmi Mekt um duru-
yor ve hemen mdahal e ediyor: 'Benim gzlerim yok, ben nasl
cihat edeyim/savaa gideyim?' Yani adam bu ayete itiraz ediyor.
Bunun zerine hemen ikinci bir vahiy geliyor ve az nce gelen o
ayet, 'zr sahipleri dnda, oturanlarla, Allah yolunda mal-
laryla canlaryla cihat edenler ayn olmaz' ekline dnyor.
1 33
Adam kr, ancak etkili biri! Hz. Muhammed' i n mezzi ni ydi .
Ayrca Muhammed Medi ne' den ktnda, onu defalarca yeri ne
vekil brakmt. Evet; bunl ar K u r ' a n ve Buha r i ' de anlatlyor.
Kur ' an' dan benzer rnekl er oaltlabilir.
Bu hadis olaynda slami kesim una snabilir: Elendim her
zaman Cebrail vahiy getirmiyor ki; bazen Allah ilham yoluyla ku-
luna vahiy iletiyor, bazen de perde arkasndan ona sesleniyor. Za-
ten bunu belirten ayet de var.
134
Dolaysyla az nceki bn-i mmi
Mektum olaynda belki Allah direkt ayet gndermi (bu ii Cebra-
ilsiz yapm). Ehh, onlarn savunmalar da ancak bu kadar olur!
Balk Hz. Muhammed' i n okuma-yazmas yl a ilgiliydi; bu
arada farkl olaylar da iledim. Yalnz birbirleriyle ilgili konu-
lard. O yzden yararl olduu kan s nday m.
133
Buhari:
a) Cihat, bab 30, no: 2831.
b) Tefsir, Nisa 95, no: 4593-4594.
c) Fedail-i Kur'an, bab 4, no: 4990.
1 3 4
ura 51.
87
U UN C U BOLUM
HZ. MUHAMMED' N VAHY KT PLER
slami kaynakl arda, Hz. Muhammed' i n vahiy ktipleri vard,
.eklinde akl amal ar var; Msl manl ar da bunu byle biliyorlar.
Gerekten var myd, yok muydu; bu balk altnda bu konuya
aklk geti rmeye alacam. nk bazlar, sanki o zaman bu
iler ok disiplinli bir ekilde yrtl m, her ey virglne ka-
dar yazlm gibi bir anlaya sahipler. Bir kere o zamanki koul-
lar byle bir ol uuma elverili deildi; bu bir yana. Bir de var
olan kaynaklar byle bir eyin olmadn zaten ortaya karyor;
bunlar anl atacam.
unu kabul etmek durumunday z ki, Hz. Muhammed' i n ken-
disi de neml i bir idareci olduu iin, zellikle Medi ne dnemi n-
de deiik konul arda ona yardm etmi, yazp-izmi insanlar ol-
mutur; ancak bugnk gibi mkemmel , sistematik, her eyini
yazan disiplinli bir ktip kadrosu yoktu. slami kaynakl arda da
zaten farkl bir ey anlatlmyor.
simleri ktipler listesinde geenl ere bakyorum; kimisi ona
mal i ye ktiplii yapm (muhasebeci ), basknlarda ele geirdik-
leri develerini saym, bunlarn hesabn tutmu; kimisi topl anan
hurmal arn hesap-kitabn yapm , kimisi diplomasi dzeyi nde
ona bir-iki mekt up yazm (tabi ki bunl ar ancak Medi ne dnemi
iin geerli), kimisi onun talimatyla bir kabile reisine ya bir
mekt up yazm ya da yazmam . yleleri de var ki ancak Mu-
hammed' i n l mne az bir sre kala Msl man ol mu ama bun-
88
larn isimleri vahiy ktipleri listesinin ba nda geiyor. nsan bu
gerekleri grnce, iin iinde ok abartl bir propagandan n sz
konusu olduunu kol ayca anlyor.
Anlalan o ki, ayetler ok disiplinli bir ekilde zapturapt altna
lnm imajn vermek iin, slami kesim byle bir ynteme bile-
ek bavurmutur. Bu balk altnda bunun gerekle alakas ol-
adn kantlaryla birlikte ortaya koymaya alacam.
Burada Muhammed Sabih'in bir yorumunu ekleyip konuya
devam edel i m. . . Kendi si , ' Bt n kantlar gsteriyor ki, Hz. Mu-
hammed Mekke dnemi nde Kur ' an' yazd rmam m Tarihi
aynakl arda geen, mer Msl man ol unca enitesi ve kz kar-
dei Fatma yan nda yazl birka ayet bul mu, eklindeki olay,
aslnda baka trl de anlatlr, diyor. Ola ki bu iki kii birka
ayeti kendilerine kaydetmi ; burada genel l eme yapp Kur' an
Mekke dnemi nde de yazlyordu, demek yanltr. Kald ki
mer ' i n slamiyet' i kabul etmesi acaba slam tarihinde an-
latld gibi mi? Aslnda o da yanl olabilir. Ayrca Kur' an Hz.
Muhammed' den sonra bir araya getirilirken talar, tahtalar, deri-
ler zerine yazlan ayetler toplanp ki lap haline geldi, eklinde en
bata Buhari' de hadisler var. te bunun iin Muhammed Sa-
bih u ilgin yorumu yapyor: Farz edel i m ki, Mekke' de inen
Kur ' an' n yaklak 3/4'ii o zaman talar, tahtalar zeri nde
yazlm. Bu kadar yaz iin yirmi deveni n ekemeyecei kadar
tahtalar sz konusu demektir. Hibir tarih kitab, kaynak demi -
yor ki, Hz. Muhammed hicret ederken u kadar deve de o ze-
rinde ayetler yazlan tahtalar, talar Medi ne' ye ekti.
Yazarn bu aklamas aslnda bir abart deildir. O zaman bu-
gnk gibi ince kt yoktu ki zerine yazsnlar. rnei n; Zer-
dt ' n kutsal kitab Avesta, ilk yazldnda 12 bin kz. derisi
zerine yazl mt.
1 35
Bu yzden Muhammed Sabih'in, o ze-
rinde ayetler yazdan tahtalar ekmek iin yirmi deve getekiyor-
du, sz bir abart deildir. Zaten ayetler vardr ki, Kur ' an yaz
olarak deil; kalplere yerl emek iin bir mesaj olarak gnderil-
mitir. Ama Medi ne dnemi iin baz devlet bakanl ar na mek-
Esal Ayata, Zerdt, Avesta, s. 11.
89
tuplar gnderi l mi ; Hudeybi ye antl amasnda da yaz ma s
konusu. u da var ki, 'Halife mer'in olu, zaman iinde Baka-
ra suesini ezberlemeye balaynca, bunu ancak 8 ylda tamam-
lamtr (tabi ki ayetlerin anl am n kavramakl a bi rl i kte)' , diyor
Muhammed Sabih ve ezberin o gnk artlarda pek kolay ol-
madn belirtiyor.
1 36
Burada deiik slami kaynakl ardan bu katiplerle ilgili var
olan listeler hakkndaki bilgileri sunaca m, daha sonra da de-
taylar zerinde duraca m.
Konuya Kur ' an yorumcusu, tarihi Taberi ' den balayalm:
Taberi (310. h), "Hz. Muhammed'eyazanlar"eklinde (her
konuda yazan; sadece vahiy ktiplerini kastetmiyor. Bir kere hem
baslk byle, hem de detay ksmnda farkl konularda yazanlardan
sz ediyor) zel bir balk am , burada on kiinin ismini veri-
yor. Verilen bu isimler arasnda halife Osman ve Hz. Ali ile bir-
likte Ebu Sfyan' n mehur olu Muaviye, bey b. Ka' b, Zeyd b.
Sabit ve Abdullah b. Ebi Sarh gibi isimler var. Kendisi u notu da
dryor: Kimilerine gre Muhammed' e ilk ktiplik yapan
bey b, Ka' b' d r; ancak o hazr olmad vakit Zeyd b. Sabit bu
ii yrtyordu, diyor. Taberi'nin zel olarak at bu ktipler
listesinde ne halife Ebubekir, ne de mer ' i n ismi geiyor; ancak
kaynaklarnn farkl yerlerinde deinnisse olabilir.
137
Tabi ki eer vahyin ilk ktibi bey ise, bu durumda 13 yllk
Mekke dnemi yl e ilgili bir boluk sz konusu, o dnemde ktip
yokmu demektir. nk hem Zeyd, hem de bey Medinel i ve
Muhammed' l e ancak hicretten sonra tanmlardr. Taberi'nin
aklamalar bunu gsteriyor. Bu durumda ktiplik ii Medi ne' de
balamtr sonucu ortaya kyor. Ama genel listeyi verirken,
Abdullah b. Ebi Sarh da ilerinde vard, diyor. Bu ise Mekkcli-
dir; ancak bu kii daha sonra sl amiyet' i brakp ktiplikten de
ayrlyor. Bunun hikyesini daha sonra anl atacam.
" Bahs' n Cedi d, s. 70 v d ayetler, Bakara 97 v c uara 194.
1 3 7
Taberi Tarihi, 3/173. Burada Halil'e Osman, Hz Ali, Muav i ye, bey b.
Ka' b, Zeyd b. Sabit, Hanzel e seyyi di , Abdul l ah b. Ebi Serh, A' l a b. Hadremi, Ha-
lit b. Sait ve Eban b. Sait isimlerini veriyor.
9 0
Kas t al ani (h. 923. ), bata drt halife ol mak zere 25 ci-
varnda bir liste sunuyor. Ancak baln ad "Muhammed'in va-
lileri, elileri, ktipleri, mektuplar" eklindedir. Yani yalnz va-
hiy ktipleri diye balk vermemitir. Kti pl erden sz edince en
bata drt halifenin ismini verip hakl ar nda ksa zgemi bilgi-
leri veriyor. lkin Ebubeki r' l e balyor; onun zehirlenerek ld-
rldn, Hz. Muhammed' i n srlarn yazdn belirtiyor. Ka-
lan halife iin de bir zet sunuyor. Hz. Al i ' ni n Hudeybi ye ant-
lamasnda ktip ol duunu yazyor. Bunl ar Kur' an ayetlerini de
yazyordu, eklinde herhangi bir bilgi vermiyor. Sunduu listede
Ebu Sfyan, olu Muavi ye, Zeyd b. Sabit, bey b. Ka' b, Halit
b. Velit, Amr b. As, Mugi re b. u' be, Huveyt b b. Abdiluzza gi-
bilerin isimleri var. O da Taberi gibi bey b. Ka' b ve Zeyd b. Sa-
bit iin, "Bunlar vahiy ktipliiyle mehur olan kiilerdir" diyor.
Bunlar dnda vahiy kelimesini dierleri hakk nda kullanmyor.
Bu durumda, demek ki kalanlar ancak normal ilerde ktiplik
apmtr, sonucu ortaya kyor.
1 38
Yakubi (292. h), "Muhammed'in ktipleri" eklinde genel
ir balk veriyor vc bununla ilgili bir liste sunuyor. Detay
ksmnda, bunlar iinde sl ami yet' e girsinler diye kabile bakan-
' arna mekt up yazanlar vard; bunlar iinde hem vahiy ktiplii
apanlar, hem de normal mektuplar, ahit ve szl eme gibi belge-
ler yazanl ar vard, di yor ve 15 civarnda bir liste sunuyor. Onun
' a listesinde Ebu Sfyan' l a olu Muavi ye' ni n isimleri geiyor.
tiplikten kaan ve sl ami yet' i brakan Abdullah b. Ebi Sarh' n
ad tm listelerde getii gibi burada da geiyor. Bunun listesin-
de Amr b. As, Mugi re b. u' be gibi isimler de var. Yine Medi ne-
li Zeyd b. Sabit ve bey b. Ka' b' n isimleri geiyor. Bunlardan
kimin, hangi konul arda ktiplik yaptna aklk getirmiyor.
Ksacas, zet eklinde karma bir liste sunuyor.
1 3 9
bn-i Kesi r (h. 774. ), "Vahiy ktipleri ve dier konularda
Muhammed'e yazanlar"eklinde karma bir balk ayor ve otu-
za yakn isim sayyor. Bir de bunlarn ksa zgemil erini veri-
1 J !
Kastalani, Mev ahi b, 1/435 vci.
1 3 9
Yakubi, 2/87.
91
yor. Ayrca bn-i Ebi eybe (. 235. ), bn-i Ebi Heysem' e ( h|
279. ) gre, Hz. Muhammed' e ilk vahiy ktiplii yapan kiinin
bey b. Ka' b ol duunu; ancak bey hazr olmad vakit Zey
b. Sabi t' i n bu grevi yaptn belirtiyor. Burada ilgin olan, ver-
dii isimler arasnda Zeyd b. Sabit, bey b. Ka' b ve ktiplikten
ayrlan Abdullah b. Ebi Sarh' n vahiy ktiplii yapt net olarak
belirtiliyor; dierleri ise ya bir szl eme-antl ama yazmlar, y
bir kabile reisine mekt up yazmlar, ya da maliye hesabyla ilgi-
li bir dokman karmlar tarznda rnekl er verilmesi.
bn-i Kesir gibi bir tarihi, Kur' an yorumcusu, Ebubeki r' i de
ktiplerden saymak iin tuhaf bir gereke ne sryor ve yle de-
vam ediyor: Ebubeki r' i n Hz. Muhammed' e ktiplik yaptna ili-
kin kantmz, kendisinin Hz. Muhamn ed' l e birlikte hicret eder-
ken bir ara yolda Muhammed' i n emriyle bir mektup yazdn ne
srmesidir. Yani bundan yola karak Ebubekir' i de vahiy ktiple-
ri listesine alyor. unu yineliyorum: Verdii bu kadar kabark bir
listede sadece az nce isimlerini verdiim o kiinin vahiy k-
tiplii yaptn yazyor; dierleriyle ilgili bu aklama yaplmyor.
Kald ki detay ksmnda onlarla ilgili verilen ktiplik rnekleri hep
gnlk hayatla ilgilidir; ilerinde vahiy yoktur
1
'
1 0
Salihi (h. 942 ), en kabark listeyi verenlerden biridir. Onun
listesinde 44 kiinin ad geiyor; ancak dierleri gibi o da karma
bir balk atyor. Yani ksmen vahiy ktiplii yapan, ksmen di-
er iler konusunda yazan genel ve karma bir balk sunuyor. Bu
da ktipler listesinde Ebu Sfyan, iki olu, Muavi ye ve Yezit' in
adl arn veriyor. Detay k sm nda ki mi n hangi konul ar da
yazdn rneklerle izah ediyor. O da Zeyd b. Sabit, bey bij
Ka' b, ktiplikten ayrlp slamiyet' i brakan Abdul l ah b. Ebi
:
Sarh, Abdullah b. Hatal ve Nacar oullarndan birinin vahiy k-
tipleri olduklarn ak olarak belirtiyor. Onun listesi, ou son-
ralar Msl man olan kiilerden oluuyor. Bu ktiplerin kimlik-
leri hakk nda ayrca ksaca baz bilgiler verecei m.
1 4 1
1 4 u
bn-i Kesir, el -Bi daye ve' l Ni haye, hicri 11. yl olaylar bal anmda, cilt
8/321 vd.
1 4 1
Salihi, Sbl -l Hda ve'l Read, 12/383 v e sonras.
92
bn-i As aki r (h. 571. ), mehur seksen ciltlik tarih ki tab nda
24 kiinin ismini veriyor. O da Zeyd b. Sabit, bey b. Ka' b, Mu-
avi ye, Abdullah b. Ebi Sarh -ki ktiplii brakp sl ami yet' ten de
kan ve Muhammed' den kaan kii- bunl ar vahiy ktiplii
apmlar, diyor. Ayrca Halit b. Velit gibi ok sonralar Msl -
man olan kiilerin adlarn da veriyor. O da bazlar gibi Ebubc-
kir' in de ktiplik yaptn (normal gnl k iler iin; deil ki va-
hiy ktiplii) kan tl amak iin, hicret esnas nda yazd bir mek-
tubundan sz ediyor. Kalanlarn ise dnya ileriyle ilgili ktip-
likte bulunan ve ou da Hudeybi ye ve Mekke' ni n fethinden
onra Msl man olan kiilerden olduklarn hem belirtiyor, hem
ile ne gibi mektupl ar yazdklar konusunda somut rnekler veri-
yor. Tabi ki onun da at balk "Muhammed'in ktipleri"ek^
mdedir. Yani vahiy ktipliine zel bir bl m deildir.
1 4 2
Bel azuri (h. 279. ), "Muhammed'in ktipleri" eklinde
haslk atyor. Ancak akl ama ksmnda bu iin bey b. Ka' b' l a
haladn belirtiyor, kendisi hazr olmad zaman Zeyd b. Sa-
hil'in bunu yrttn yazyor. Bu ikilinin ayn zamanda Hz.
Muhammed iin dnya ileriyle ilgili de ktiplik yaptklarn ek-
liyor. Bel azuri , bey-Zeyd ve Abdullah b. Ebi Sarh' n vahiy k-
tiplii yaptn belirtiyor; daha sonra Mekke' ni n fethinde Muavi-
ye Msl man olunca o da ktiplie balam, diyor. Burada bn-i
I.bi Sarh' n neden ktiplii braktn da aklyor. Tabi ki bu ge-
reke birok kaynaa konu olmutur. yl e diyor: Bu adam din-
den kp Muhammed' i n korkusundan meml eketi terk ediyor. Ne-
denini de yle aklyor: Hz. Muhammed ona Kur ' an' n falanca
suresine "Kf i ni n" yaz. deyi nce o, "Zal i mi m" yaz yormu, "Azi-
zim Haki m" yazdrmak isteyince o, "Gafurun Rahi m" yazyor-
mu. Hz. Muhammed onun bu hilesini fark etmeyi nce adam, M-
hammed' de bir keramet-olaanst durum yok diye ayrlyor ve
aleyhle propaganda yapyor: Ne var yani? Ben de Kur' an gibi bir
kitap, hatta daha iyisini ortaya koyabilirim, diyor. Bu yzden
En' am suresinin 93. ayeti iniyor. Ayet uzun; ilgili ksm yledir:
'7?en de Allah 'm indirdii ayetlerin benzerini indirebilirim di-
b-i Asakir, Tarh' Medi nel -i Dnask, 4/324 vd.
93
yenden kim daha zalim olabilir?" Grld gibi Hz. Muham-
med' den aynl nca onun iin zel ayet geliyor. Tpk Ebu Lehe
iin zel bir sure indii gibi.
Bel azur i , ktipler listesinde drt halifeden yalnz Osman' r
adn veriyor. Yan sra Muavi ye' ni n de ktiplik yaptn belirti
yor. Kalanlar ise dnya ileriyle ilgili mektup, muhasebe, anla
malar gibi konul arda yazmlar, diye bilgi veriyor. Zaten listesi
kadar kabark da deildir. On kiilik bir liste veriyor.
1 4 3
bn-i Ha z m (h. 456. ), bu konuda az sayda kiiden bahse-
diyor. O da dierleri gibi vahiy ktipleri demiyor; genel bir liste-
de, "Hz. Muhammed'in Ktipleri" eklinde bir balk atyor.
Mektuptan tutalm da anlamalar, muhasebe vs buna hepsi dahil-
dir. Akl arken drt halifenin ismini, Ebu Sfyan' n iki olu
Muavi ye ile Yezit' in adlarn veriyor. Ancak burada Zeyd b. Sa
bit hepsinden daha neml iydi; daha sonra Muavi ye de ona yeti-
ti. kisi sanki kadrolu iki ktip gibiydi. Bunlar hem vahi;
yazyordu, hem de baka konul arda yaz ilerine bakyorlard, di
yor. Onun verdii genel liste on kiiden ibarettir.
144
bn-i Seyyi d' i n-Nas (h. 734), geni bir liste veriyor: Yaklak
40 kii. Verirken de balk yine dierleri gibi, "Hz. Mhammed'i
ktipleri"eklinde geneldir. lgintir ki listesinde Hz. Ali' nin is
mi yok; ancak Ebu Sfyan' la oullar Muaviye ile Yezit' in adlar
var. Kalanlar ise, son yllarda Msl man olan kiilerden oluuyor.
Olay mehur olan, ktiplikten ve dinden ayrlan Macar oullarn
bal kiinin hikyesini de anlatyor. Yine ktiplikten kaan bn-i
Hatal ve Abdullah b. Ebi Sarh' tan sz ediyor; bunlarn bana ge-
lenleri anlatyor. Kalan ktipler neyi yazmlar sorusuna aklk
getirmiyor; sadece isimlerini sralyor.
145
bn-i-1 Cevzi (h. 597), Muhammed' i n ktipleriyle ilgili bi
balk atyor. Drt halife ismini veriyor. bey b. Ka' b' n ilk k-
i 4
-* Bel azuri:
a) Ensab' l Eraf 1/531.
b) Ftul'l Bul dan, s. 673, kitabn son sayf alarnda.
1 4 4
bn-i Hazm, Cevami -u Si yer v e hams- Resail e ulra, s. 26-28.
14
^> bn-i Seyyid-i Nas, Uyun-iil Eser, 2/413.
94
tip ol duunu da vurguluyor. Kendisi topl am 12 kiinin ismini ve-
riyor; ancak Zeyd b. Sabit ile Muavi ye' ni n onun devaml ktip-
leri ol dukl arna vurgu yapyor. Birinin de ktiplikten vazgei p
slamiyet' ten ayrldn belirtiyor. Di pnot unda bunun Abdullah
b. Ebi Sarh olduu ifade ediliyor.
1 4 6
bn-i Kayyim el-Cevzi (751. h), "Muhammed'in Ktipleri"
bal altnda 17 isim veriyor. En bala drt halife geliyor. Muavi-
ye, Halit b. Velit isimleri de var. Ancak sona doru, en profesyo-
nel ktibin Zeyd b. Sabit olduunu belirtiyor. Kalanlardan hibiri
hakknda vahiy ktibiydi diye sz etmiyor. Hatta bu balk altnda
vahiy kelimesi hi gemiyor. Zaten ksaca birka isim verip he-
men kabile reislerine yazd mektup rneklerine geiyor.
147
mam Nevevi (h. 676), gibi bu nl isim bn-i Asakir' den
i l i nt i yapyor, kayna nda 23 kiinin isimlerini vermitir diyor.
O da Hz. Muhammed' i n yaz ileriyle en ok ilgilenenlerin Zeyd
ile Muavi ye olduklarn belirtiyor. Onun listesinde ayrca Halit b.
Velit de geiyor.
1 4 8
Halebi (l. 1144 ), "Muhammed'in mehur ktipleri" bal
altnda kimileri 26 kiiynis der, kimileri de bu sayy 42 kiiye ka-
dar karmtr, diyor. Ancak Mekke' de ilk vahiy ktibi olan kiinin
Abdullah b. Ebi Sarh olduunu, bunun da dinden kp "Ben isledi-
im ekilde cmleleri Kur ' an' a yazar, Muhammed' e okurdum. O,
"l amam laman, dzgndr! ' derdi" dediini aktaryor. En' am su-
resi 93. ayetin bunun iin indiini belirtiyor. Bu da Hz. Muhammed
tarafndan idamlk olanlardan; ancak halife Osman onu kurtaryor,
diyor. Muaviye ve kardei Yezit'in isimlerini veriyor. Ktiplik ko-
nusunda en mdavim olanlarn ise Zeyd b. Sabit ve Muaviye olduk-
larn belirtiyor. Bu ikilinin hem vahiy, hem de gnlk ilerle ilgili
ktiplik yaptklarn yazyor. Listesinde Halit b. Velil'in de ad var.
Verdii listede, yalnzca Abdullah b. Ebi Sarh, Zeyd b. Sabit, bey
b. Ka' b ve Muaviye' nin vahiy ktiplii yaptn belirtiyor.
149
bn-il Ccv/.i, el ki h-l Puhum, 1/80.
bn-i Kayyi m cl-Ccv/.i, Zad-l Maad, 1/ 113.
man Nev ev i , Tehzib-l Esma, 1/29.
Halebi, nsan-l Uyun, Muh ammed' i n ktipleri bal allnda.
95
bn-i Abdi Rabbi h (h. 328. ), "kd'l Ferid" adl yaptnda,
Hz. Ali ve Osman da vahiy ktiplii yapard; ancak bunlar hazr,
olmadklar zaman Zeyd b. Sabit ve bey b. Ka 'b bunu yrt-
yorlard, diyor. Bu durumda ancak Medi ne dnemi sz konusu
olabilir; iin iinde on yllk Mekke dnemi yoktur. nk
Zeyd ile bey -hep tekrarlyorum- Medineli ve ancak bu dnem-
de Muhammed'le tanp birlikle olmulardr.
bn-i Abd-i l Ber (h. 463. ), " sf ; ' ab"adl yap t nda bey b.
Ka' b ve Zeyd b. Sabit k sm nda birok isim veriyor; ancak bun-
lardan Zeyd b. Sabit, bey b. Ka' b ve Abdullah b. Ebi Sarh' n
vahiy ktiplii yaptklarn net olarak belirtiyor. Hz. Ali iin de,
"O bar-sulh gibi antlamalar yazard" diyor. Hz. Al i ' ni n ad
dnya ileriyle ilgili ktipliklerde geiyor.
1 50
Bak l l ani (h. 403. ), hangi ktip ne yazm a kl amas n
yapmadan rastgele baz isimler sralam. Bunlar arasnda drt
halifeyle birlikte ou yukardaki kaynakl arda geen isimler
var.
151
Bu ktipleri ileyen kaynaklardan daha fazla listeler vermek
mmkn. Mesela Kur t ubi yirmi alt isim vermi, ebramel esi
krk demi ; ancak bu ktipler vahiy de yazmlar demek doru
deildir, diyor. Ona gre vahiy ktipleri Zeyd b. Sabit ile Muavi-
ye ve Abdullah b. Ebi Sar h' t . '
Ksacas, konuya ilikin deerl endi rme yapan slam yazar-
lar, aa yukar bu isimler zerinde younlamlar. Kimisi on
kii yazm, kimisi on be derken, bunu krka karanl ar da var.
Btn kaynakl ardan kan ortak sonu, bir kere Mekke' de olu-
an sureler iin ktip yokmu. Zaman zaman bn-i Ebi Sarh ve
bn-i Hatal yazm l arsa da, bunlar da sonradan hem ktiplii
brakmlar, hem de sl ami yet' ten kp meml eketi terk etmek
zorunda kalmlar.
Ktiplik konusunda hem sunduum kaynaklarda, hem de ka-
lan dier slami kaynakl arda isimleri geen kiiler hakk nda ksa
1 5 0
bn-i Abdi-I Ber, sliab. bey b. Ka' b ksmnda, 1/65, no: 6.
l -^ Bakl l ani, el-intisar. 1/413 ve devam .
152 Kettani, Ni zam-l Hkumet-i Nebev i ye, s. 152.
96
baz bilgiler sunmak istiyorum. nk iin iinde enteresan bil-
giler var; hemen anl atal m:
Abdul l ah b. Er kan : Bu adam Mekke fethinde Msl man ol-
mutur. Yani Muhammed' i n kalan iki buuk yllk mrnde an-
cak Msl man ol up onunla beraber olabilmitir. Bu mevzu
tartmaszdr. Ktiplii hakknda u bilgi var: Bir ara birilerinden
Hz. Muhammed' e bir mektup geliyor. Ki m bunu yantlayabilir,
diye sorunca, Abdullah b. Erkan, ben yapabilirim, diyor ve
yantlyor. O srada mer de hazr, Abdul l ah' n bu yantna-yete-
neine hayret ediyor. Zaman iinde mer ve Osman halife olun-
ca, onlar iin de ktiplik yapyor. Onun ktipliiyle ilgili var olan
somut bilgi, kendisinin ancak dnya ileriyle ilgili Muhammed' e
ktiplik yapt ynndedir. Kaynakl arda onun Kur' an ayetlerini
yazd konusunda herhangi bir rnek yoktur. Kald ki zaten Hz.
Muhammed' l e son iki ylda yaam ki, nerdeyse Kur' an bitmi-
ti! bn-i Haz m' n aktardna gre, onun Hz. Muhammed' den ri-
vayet ettii hadis says ikidir. Dorusu, Muhammed' e ktiplik
yapan birinin ondan bu kadar hadis almas tuhaftr.
133
Abdul l ah b. Revaha: Medineli Msl manl ardand r ve hicri
8. yl banda meydana gelen Mul e savanda ldrlr. Bu da
sadece yedi yllk Medi ne dnemi nde Hz. Muhammed' l e bera-
ber olmutur. Yani, Mekke dnemi nde yoktur. Onun Medi ne
Msl manl ar ndan ol duu ve hicri sekizinci yl banda meyda-
na gelen Mutc harbi nde l drl d konusunda hi ihtilaf yok-
tur. Eer bir ey yazm sa, bu sre zarfnda ancak yapabilmitir.
Bu da eer savalar, basknlar frsat vermi se!
Hal i t b. Velit: Bu mehur komutan, Amr bin As' l a birlikte Hu-
deybiye antlamasyla Mekke fethi arasndaki dnemde Msl-
man olmutur. Mekke fethinden nce birka kez Muhammed' e
kar yaplan savalarda yer ald, onun azl dnanlarndand.
Muhammed' i n l mne 3-4 yl kala Msl man olmutur. Bunu
153 a) Askal ani, Fcll-I Bari, Buhari erhi, Ah km bl m, bab-u yesl ehibbii-
lil ktibi, no: 6768.
b) bn-i Hazm, Cev ami - Siyer, s. 294.
e) bn-i Kesir, Bi daye-Ni hayc, 8/345.
d) bn-i Abdi-I Ber, stiab, no: 1469.
97
da Hz. Muhammed' i n ktipleri arasnda saymlar; dorusu g-
ln bir ey. nk bir kere bu adam Mslman olduktan sonra
hep basknlarda hayatn, geirmi. Bir taraftan ktipler arasnda
ad geiyor, dier taraftan Hz. Muhammed' den ald toplan hadis
says be !
1 5 4
Bir de belirtildii gibi ne zaman Msl man olduu
ortada. Bu sre zarfnda neyin ktipliini yapm olabilir ki?
Eban b. Sai t : Bu adam aslen Mekkelidir; ancak Hudeybi ye
antl amas ndan sonra Msl man olmutur. Kendisi Bedir har-
binde kar tarafn safnda yer al m , Msl manl arl a savamtr.
Bunun iki kardei As ve Ubcyde Bedir harbinde Msl manl ar ta-
rafndan katledilmiti. Hudeybi ye antlamas Mart 628' de ger-
eklemi, Hz. Muhammed de Hazi ran 632' de vefat etmitir. Pe-
ki, az nce Halil b. Velit k sm nda yazdm gibi, bu adam da
Muhammed' i n mrnden kalan o drt ylda neyin ktipliini
yapm di ye sorul maz m? stelik hicri dokuzuncu ylnda Mu-
hammed tarafndan Bahreyn valiliine atanm. Hz. Muhammed
vefat ettiinde kendisi grevi banda Bahreyn' deydi . O zaman
telefon da yoktu ki, diyelim bir ayet ol utuunda Hz. Muham-
med ona bildirsin de, o da not el si n.
1 55
Bak l l ani gibi bazlar Esat bin Zerare ve Mnzi r b. Amr
isimlerini de ktipler listesine almlar. Bunlarn ikisi de Medi-
nelidir. Esat, Medi ne' ye yaplan hicretten 9 ay sonra vefat etmi-
tir. Mnzi r' i n Medineli olmas bir yana, hicri drdnc ylnda
"Bir-i Mane" denilen olayda katledilmitir. Bu olayla ilgili
ksaca bilgi verelim.
Hi caz' n Necd bl gesinden Ebu Bera adnda biri Hz. Mu-
hammed' e gelip kavminin Msl man ol duunu, ancak onlara s-
l amiyet' i anlatacak hocalara ihtiya ol duunu sylyor. Bunun
zerine Hz. Muhammed, onlara 70 kiiden oluan bir irat ekibi
gnderiyor. Bunl ar giderken yol da onl ara kompl o kurul uyor ve
bir kii dnda hepsi katlediliyor. Bu olay zerine Hz. Muham-
med ok zl yor ve bir aya kadar her sabah namaz nda kunut
bn-i Hazm, Cami- Siyer, s. 289. bn-i Abdi-1 Ber, sliab, no: 4, hemen ilk
bala... Asf ahani, Marif et- Sahabe, no: 798.
1 5 5
Sal ihi, SbTl Hda, 12/383. Askal ani, sabe no: 111.
98
duas nda onlara beddua ediyor. Ayrca onl ar hakk nda ayetler
iniyor. O ayetlerden biri de .yledir: ldrlenlerin diliyle gelen
ayette, 'Kavmimize ulatrn ki biz Allah'a ulatk. O bizden
memnun, biz de ondan memnunuz' deniliyor. Tabi ki onlarla ilgi-
li bu ayet u an Kur ' an' da yok; sonradan bu geri alnm/mensuh
bir ayettir. Bu olay byle kenardan, kydan anlatlmyor; bu, Bu-
hari' de birok yerde geiyor. Bu a kl amada birka nokta nem-
li: Vahiy ktiplerinden saylan Mnzir b. Amr bu yetmi kiilik
grubun lideri ve o da katlediliyor. II/.. Muhammed' i n, namazl ar-
da onlar hakknda bedduada bul unmas da ok ilgin. yllk
Medi ne dnemi nde bu bask nl arl a birlikte Muhammed ne
yazd rm ; bu da mehul .
1 5 6
Daha nce de belirttim, nemli olan fazla ktip ismi vermek
deil; bunun inandrc olmasdr.
Yine Bakllani'nin listeye ald Cheym b. Salt ismi var.
Bu da Mekke' ni n fethinden sonra Msl man olmutur. bn-i Ha-
cer onun hakknda, "Bu adamn hadis rivayet ettiini hi duy-
madm" diyor. Bir yandan vahiy ktibi. Muhammed' l e hair-ne-
ir olan biri, dier yandan hibir hadis almamas, aslnda onun
ktipliinin ne kadar gerek ol duunu ortaya koyuyor.
Ktipler arasnda Ebu Seleme ismi var. Bu aslen Mekkel i ve
Hz. Muhammed' i n stkardei. Hicri 4. ylnda, daha nce Uhud
harbi nde ald darbeden dolay vefat ediyor. Ondan sonra Hz.
Muhammed onun ei mm Sel eme ile evleniyor. Bunun ne
yazd konusunda kaynakl arda herhangi bir bilgi yok.
1 57
Kaynaklarda Maykb b. Ebi Fatime' nin de ismi geiyor.
Bu ancak ele geirilen ganimetleri sayan, kaydeden biri. Kay-
nakl arda bu ekilde bilgi veriliyor. Vahiy ktiplii yapt konu-
sunda somut bir rnek yok.
1 58
Tekrar Eban b. Sait' e dnersek; Muhammed' e dnya ileri
iin ktiplik yapt kaynakl arda anlatlyor. Mesel a devlet ba-
0 0
Buhari, Cihat, bab 9, no: 2801. bab 19, no: 2814, bab 184, no: 3064, Me-
gazi, bab 28, no: 4090-4095.
1 5 7
Bakllani, ntiar, 1/413.
1 5 8
brahim Ebyari, Kur' an Tarihi, s. 64.
kanl an olsun, kabile reisleri olsun vs. En bata Askalani, Buha-
ri erhinde bu konuda byle bir bilgi veriyor.
Grl d gibi ktiplik konusunda isimleri verilenlerin ou
Medinel i. Hz. Muhammed' i n 13 yllk peygamberl iinin getii
Mekke dnemi nde bunl ar yok. Mesel a en popl er olan Zeyd b.
Sabit, bey b. Ka'b gibi. Yine aslen Mekkeli ol up da Bedir,
Uhud, Hendek gibi nemli savalarda kar tarafn ban eken,
onlarn liderliini yapan Ebu Sfyan ve onun oullar Muavi ye
ile Yezit ancak Mekke' ni n fetih gn Msl man ol mul ard r
(korku Msl manl ). Yani Muhammed lmek zereyken, m-
r bitmi iken Msl man olmulardr. Korku belas Msl man
olan ve daha sonra Hz. Ali ve onun soyuna yapmad ktlk
kalmayan Muaviye' nin ktiplie alnmas ok yanl bir karar;
bunu da hatrlatm olalm.
Ktiplerden Erkam b. Ebi Erkam hakk nda u rnek verili-
yor: Hz. Muhammed ona bir mekt up yazdrp Abd-i Yegus b.
Va' le Harisi denilen kiiye gndermi ki slamiyet' i kabul etsin,
vergilerini, zektlarm versinler. Ama vahiy ktiplii yaptna
ilikin somut bir rnek yok. Adam kendi hayatnda Muham-
med' e ya bir mekt up yazm, ya da yazmam ; bak yoruz ismi
vahiy ktipleri listesinde bata gei yor
Bunlardan Sabit b. Kays aslen Medinelidir. Yani olsa olsa
Medi ne' de diyelim oluan ayetler iin ktiplik yapm . Ya Mek-
ke' de oluanlar ki m yazd? Kald ki bu da az nceki gibi Mu-
hammed' e, Smal e ve Hddan kabilelerine iletilmek zere bir
mektup yazmtr o kadar.
Hveytb b. Abdiluzza'nn ad da ktipler listesinde geiyor.
Bu adam da aslen Mekkel i; ancak Mekke' ni n fethinden sonra
Msl man ol anl ardan.
Hzeyfe b. Yeman o kadar mehurdur; ancak onun ktipli-
iyle ilgili, Hz. Muhammed' i n hur ma gelirlerini yaz yordu, bu-
nunl a ilgileniyordu, deniliyor. Ktipliiyle ilgili somut tek r-
nektir bu.
stanbul ' da gml olan mehur Ebu Eyyub el-Ensari'yle
ilgili normal mektupl ar iin ktiplik yaptnn rnekl eri var.
Mesel a bir mekt up yazyor ki, Hi myerl i Beni Amr kabilesi Ms-
100
lman olsun. Vahiy ktipliiyle ilgili herhangi bir iaret onun
hakk nda da yoktur.
Bir dier isim de Halit b. Sait. Bu da Habei stan' a hicret et-
mi ve on ksur yl orada kalmtr. Bu durumda nasl ktiplik
yapm diye sormak l azm!
Sait b. Sait b. As' n ad var ktipler listesinde. Bu da Mek-
ke' ni n fethinden az nce Msl man ol mu ve Taif seferinde de
ldrlmtr. Yani olsa olsa Muhammed' l e iki yl kalabilmitir.
Bir-iki kaynakta Sicili adnda birinin ismi de genel ktipler
arasnda geiyor; ancak bu kimdir, neler yazmtr, diye aklk
yoktur. Taberi gibi baz Kur' an yorumcul ar Enbiya suresi 104.
ayetin aklama ksmnda bundan sz ediyorlar: Taberi, kimile-
ri bunu ktiplerden saym; ancak byle biri yoktur, eliyor. Ayrca
hadis limlerinden Ebu Davud bunun Hz. Muhammed' i n ktibi
ol duunu belirtiyor; yalnz detayl bilgi vermiyor. mam Mzi,
her ne kadar Ebu Davud bu hadisi almsa da, byle biri ktipler
arasnda yoktur, bu bilgi yanltr, diyor. bn-i Kesir de byle bir
ismin olmadn belirtiyor.
151
'
Ebu Davud' un bu kiiyle ilgili verdii bilgi, "Sicili, Muham-
med'e ktiplik yapmtr" eklinde ve ok ksadr. Vahiy mi
yazyordu, develerini mi sayyordu, ka ton hurma topl anm on-
lar m yazyordu; bel i rsi z!
1 6 0
Ktipler arasnda Amr b. Fheyr de var. Bu da Hz. Muham-
med henz hayatta iken Bi' ri Maune denilen vak' ada hayatn
kaybedenl erden biri. Bunun ktipliiyle ilgili Buhari ve Ahmet
b. Hanbel'in Msned' i nde u bilgi var: Hz. Muhammed'in hic-
reti esnasnda kendisi bir mektup yazm. te buna dayanarak
adam vahiy ktibi saylmtr.
16 1
Abdullah b. Abdullah b. Selul' un ismi de geiyor ktipler
arasnda. Ancak bu adan aslen Medineli ve mehur mnafk bn-
i Sel ul ' un olu. Kabul edel im ki gerekten Msl man ol mu,
1 5 9
bn-i Kesir. Siyer, 4/683-85.
1 6 0
Ebu Davud, Kilabii-l Hara, no: 2935. Taberi Tarihi Enbiya suresi 104.
161 Buhari, Menakib-i Ensar, Hicret-i Nebi bl m, no: 3906. Ahmet b. Han-
bel Msned, Msned-i ami yyi n Sraka b. Malik hadisi, no: 17141.
101
Muhammed' i yrekten beni msemi ; yi ne de Mekke' de oluan
surelerden haberi yok.
Listel erde Breyde b. Huseyn var. Bu da Hz. Muhammed
Medi ne' ye hicret edi nce yolda onunl a tanm ve 8 hanel ik
ky halkyla birlikte Msl man olmutur. Daha sonra Muham-
med' i n safnda Uhud harbine katlm; ayrca Hudeybi ye antla-
mas srasnda o da Muhammed' l e beraber ol anl ardanm . Aslen
Medinelidir. Daha sonra Basra' ya yerleir. Neyin ktibi ol mu;
merak konusu!
Abdullah b. Zeyd' e gel i nce; bu da normal mekt upl ar
yazm ; vahiyle ilgisi yok. nk verilen rnekler vahiy dnda-
ki ilerle ilgili.
A'la b. Hadremi adndaki ahs, Hz. Muhammed iin bir-iki
kabileye iletilmek zere mektupl ar yazm .
A'lab. Ukbe, Beni Ma' n ve Beni aml kabilelerine mektup-
lar yazm.
Muhammed b. Mesleme Medinelidir; batan beri Muham-
med' l e kalan biri deildir. Kendisinin Hz. Muhammed' i n emriy-
le Mhre kabilesine yazd bir mekt ubundan sz edilmektedir.
Bundan dolay o da ktip saylmtr.
Mgire b. u'be adndaki ktibin, Muhammed iin Necran
ve Debab oullarna, Beni Kenan, Haris oullarndan Yezit b.
Mahaccel ve baka birka kiiye yazd mektupl ar ndan sz
ediliyor. Bunun hakk nda vahiy ktiplii yapm di ye herhangi
bir iaret yoktur.
1 6 2
Kimileri Hanzala bin Rabi de ktiplik yapmtr, diyorlar.
bn-i Kteybe, Belazuri gibileri, 'Bu adam hayatnda Hz. Mu-
hammed'e tek bir mektup yazd iin insanlar ona Ktip Han-
zala ismini takmlardr' diye bilgi veriyorlar.
1 6 3
Eski tarihilerden Vakdi (h. 13. ), bn-i Ebi eybe (h. 235.
), bn-i Ebi Heysem (h. 279. ), Belazuri (279. ) ve bn-i Asa-
kir (h. 571. ) gibileri, Hz. Muhammed' e ilk ktiplik yapan, vah-
162 Salih-i SUbl-UI Hda ve' l Read, 12/ 383 vd. Ktipler bal altnda.
163 bn-i Kteybe, Maarif, s. 169-170. Bel azuri, FUtulii-1 Bul dan, s. 672. bni
Bedran el Hanbel i, Tehzib-U Tarih-i bn-i Asakir, 5/114.
102
yi yazan kiinin " be y b. K a ' b " ol duunu belirtiyorlar.
1 6 4
Tabi
ki bu durumda Kur ' an' n Medi ne' de ol uan yaklak 28 suresi
iin ktiplii sz konusu; Mekke' de ol uan yaklak 86 sure iin
byle bir pratik bahis konusu deildir.
Hep vurgu yap yorum; o zamanl ar Hz. Muhammed' i n ayetle-
ri yazlmyordu. Kabul edelim ki yazlyordu. Peki ya Mekke' de
oluan surelerin ktipleri kimlerdi? te bununl a ilgili bilgi yok.
Soyut olarak, drt halife deniliyor; ancak bu da kuru bir iddiadan
bakas deildir. Medi ne asll Zeyd b. Sabi t ve bey b. K a ' b
bir eyler yazmlar. O yzden kaynakl arda bunl ardan ska sz
edilmektedir. Mekke' de de bunlar gibi ona bir eyler yazan ol-
mu olsayd onlarda da en azndan bu iki kiiden sz edilmeliy-
di. Belirttiim gibi, Abdul l ah b. Sa ' d b. E bi Sar h ve bn-i Ha-
t al Mekke' de ona bir eyler yazmlar, sonra da hayati tehlikeyi
gze alarak sl ami yet' i ve ktiplii brakp kamlardr. Bun-
larn dnda, Mekke cephesi nde bir ey yok!
Hel e de drt halifeyle ilgili ktiplik iddias gerek olsayd, en
azndan Zeyd b. Sabi t kadar onlar hakk nda da somut baz r-
nekler slami kaynakl arda ilenmi ol mal yd . Yukarda ela belir-
tildi ki, kimi yazarlar halife Ebubeki r' i ktip saymak iin bin de-
reden su getirircesine, efendim, hicret esnasnda .Hz. Muhammed
bir ey sylemi, o da yazmtr, diyorlar veya Hz. Muhammed' i n
srlarn yaz yormu gibi inandrcl ve alakas ol mayan rnek-
ler veriliyor. Zeyd b. Sabi t ' i n ktiplii hakk nda en bata Buha-
ri ve Msl i m' de hadisler var; ancak drt halifenin ktiplii ko-
nusunda Buhari ve Ms l i m' de bilgi yoktur. Baz tabakat ve ms-
nedlcrde, onlarda vahiy katibiydi, ekl inde geiyor; ama bu yet-
miyor. Hz. Al i ' ni n ktipliiyle ilgili u rnek var: Mekkelilerlc
yaplan "Hudeybiye" antlamasnda kendisi ktiplik yapmtr,
deniliyor ve bundan yola klarak vahiy ktibi saylyor. Ben
Hz. Ali yazm veya yazmam demi yorum. Benim demek iste-
diim, Zeyd b. Sabi t , bey b. K a ' b ve ktiplikten ayrlp Mu-
hammed' i n korkusundan meml eketi terk eden bn-i Hat al ve
1 6 4
bn-i Kesir, Bi daye, 8/322 ve Salih-i, Sbl-il Hda, 12/384. bn-i Asakir,
Ratil-i Dnak, 4/324. Askal ani, sabe, no: 31, birinci cilt. Belazuri, Ensab, 1/531.
103
Abdullah b. Sa'd b. Ebi Sarh gibi onlarn da ska isimlerinden
sz edil mel iydi. Ama bylesine bir bilgi ne Hz. Ali, ne de kal an
halifeler hakk nda sz konusudur.
Muaviye' nin ktiplie alnmas daha ilgin. Mekke alnrken
bir ara Ebu STyan Hz. Muhammed' e, "Sana teklifim var" di-
yor. Muhan med, buyur syle, deyi nce o, gzel ve temi z bir
kzm var sana vereyim (mm Habi be' yi kastediyor), diyor.
Aslnda Muhan med bununl a daha nce evlenmiti; ancak Ebu
Sfyan' n gr al nmamt. le burada ben de onay vereyim,
anlaalm demek isliyor. kinci teklifim, olum Muavi ye' yi ken-
di ne ktip yap. ncs ise, beni Msl man ordunun bana
geir, daha nce nasl Msl manl arl a savatysam bu sefer kfir-
lerle savaaym, di yor ve Hz. Muhan med onun bu tekliflerini
kabul ediyor. Muhan med bir ara bir yaz ii iin bn-i Abbas'
gnderiyor, git Muavi ye' yi ar gelsin, eliyor. Hatta bn-i Abbas
diyor ki: Ben gittim, Muaviye yemek yiyordu, geldim Muham-
med' e syledim. Bunun zerine o, 'Muaviye daymsn inallah!
diyevk bir bakma ona beddua Gitti', diyor. Ondan sonra Muavi-
ye gnde en az yedi sefer veya daha fazla yemek yiyordu, diyor.
Yani Muhammed' i n bedduas yerini bul mu demek istiyor.
16
-''
Bizim Krtede bir atasz var: "Axc me On'c, \wcli lsere
me kome." Om bir isim, yaramazn biri ve bir yerleim birimin-
de aaym . te bu atasz bunun zerine sylenmi. Yani
aam z Om olursa, vay hal i mi ze! Ebu Sfyan' la olu Muavi ye
de yllarca Muhammed' e kar savatktan sonra mal up ol unca
bu kez ailece Hz. Muhammed' e vahiy ktibi oluyorlar!
in daha enteresan . Buhar gibi sl am' da nemli bir hadis
limi bu ktiplikle ilgili bir blm am ve adn da "Muham-
med'in Ktibi"diye belirtmitir. Yani oul deil; tek ktip di ye
blm am ve burada yalnz Zeyd b. Sabit zerinde durmu-
tur, onunla ilgili rnekl er vermitir. Zeyd' i n bu vahiy ktipliiy-
le ilgili Buhar i ' de ka yerde a kl ama var; ancak bu balk
1 0 3
Msl i m, Fcclail-i Sahabe, Ebu STyan bl m, no: 2501 Yine Msl i m, Ki-
lab-l Birr, Bab' men laaeh. no: 2604. Ahmet b. Hanbcl . Msned, Msned-i Be-
ni Haini, Abdul l ah b. Abbas ksm, no: 2646. Bcla/.uri, Ftul-l Bul dan s. 672.
104
tnda iki hadis gei yor.
1 6 6
Birinci hadiste Ebubeki r zaman nda
r' an bir araya getirilmek istenirken, Ebubeki r Zeyd' e teklif
nuyor ve zaten sen bu ite ustasn, daha nce de Hz. Muham-
cf'e vahiy ktiplii yap'.vordun, dedii ekl inde bir bilgiden
ediliyor. Bir dier hadis de Nisa suresi 95. ayeti ilk indiin-
Hz. Muhan med, "Bana Zeyd b. Sabit'i arn, yaz malze-
csini getirsin yazalm"diyor. Bunu zaten daha nce anlattm.
Nerdeyse tm kaynakl arda mterek ilenen bir gerek var.
u ktiplerden be tanesi az ok Hz. Muhammed'in ayetlerini
'.mlar, bunlarn vahiy ktipleri olduklar ak ve detayl ola-
anlatlyor. Bunl ardan Abdullah b. Sa'd b. Ebi Sarh ve Ab-
Uah b. Hatal (kimi yerlerde Abdl uzza di ye geiyor) Mekke
nemi nde yazmlar. Zeyd b. Sabit, bey b. Ka'b ve Naccar
pullarndan biri de Medi ne dnemi vahiy ktiplerinden.
Medi ne dnemi nde Naccar oullarndan olan kiinin olay
ehur; ancak belli ki ad zerinde sansr sz konusu. nk
ynaklara bu kadar geni kapsaml konu ol mu biri hakk nda,
damn biri" demek mantkl gelmiyor. Hem Buhari-Ms-
n' de, hem de Di yanet ' i n tercme etlii Tccrid-i Sarihle ar-
tlyor ki, Hristiyan asll (Naccar oul l ar ndan) biri gya Me-
ne dnemi nde Msl man ol up Muhammed' e vahiy kliplii
pmaya balam, Bakara ve Al-i nran surelerini iyi biliyor-
u; ancak zaman iinde hem ktiplikten ayrlm, hem de anli
opaganda yapmaya bal am . Tabi ki bu olay Hz. Mula-
ed' i n houna gi tmemi . Gnn birinde bu adam l nce, Mu-
ammed' i n adaml ar onun cesedini gece yans kabirden kar p
iar atmlar. Sanki sulu olduu iin cenazesi kabirden atlm
'bi, Di yanet ' i n yay nl ar nda ilgin bir yorum var. "le byle-
r; mnafklk yapann sonu budur' eklinde bir a kl ama var.
1 6 7
Vahiy ktiplerinden birinin hikyesi ve bana gelenler ite
yle...
Sz bu ktiplerin kal arndan a l m ken, Hz. Muham-
ed' i n elerinden Ebu Sfyan' n kz mmi i Habi be' den ksa
ir rnek ekl emek isterim. Bu kadn daha nce ei Ubeydul l ah b.
Buhar, Fcdail-i Kur' an, Bah- Klib-i Nebi . no: 4703-4704.
Cah' l a birlikte Habei st an' a hicret ediyor. Yani Msl man ol
mul ar ve Mekke mriklerinin hakszlklarna dayanamay p
oraya kamak zorunda kalmlar. Zaman iinde Ubeydul l ah sla-
mi yet' ten kyor ve bir sre sonra orada vefat ediyor. slam ta-
rihinde bu olay mehurdur. Ktiplerin ka bitmiyor. Gerekten
kabark bir liste.
Az nce isimlerini verdiim Mekke dnemi kti pl eri nde
Abdul l ah b. Hat al konusu neml i . Olay hemen hemen tm ha
dis kaynakl ar nda anlatlyor. Hz. Muhammed' e vahiy ktiplii
yaparken hayal krklna uruyor ve sonuta onu brak
kayor. Bunun zerine Muhan med onun lm fermann veri
yor. Daha sonra Mekke' ni n fetih gn talimat veriyor, u u ki
sileri nerede bulursanz katledin, diyor. Tabi ki en bata bn-
Hat al ' n ad geiyor. Hz. Muhan med onlarn lm fermanlarn
veriyor. Bu l m listesinde Ebu Sfyan' n ei Hind de vard
Hind, Vahi admla birini kiralk katil olarak tutup Mham-
med' i n amcas Hamza' y Uhud harbinde vurdurmu tu. Anca~
Ebu Sfyan ve olu Muavi ye' yi affettii gibi, Hi nd' i d
balyor. stelik Ebu Sfyan ve oul l an Muavi ye ile Yezid'
ayrcalk tanyp onlara hazineden yzer deve (topl am yz de-
ve) ve ayrca krkar ukkiye de para veriyor.
168
Nihayet Mekke' ni n fetih gn Hz. Muhammed' e haber veri-j
liyor ki, " bn-i Hatal Kabe'ye snp perdesinden t ut mu, bana
karmayn di ye baryor, ne yapal m?" deniyor. Hz. Mul am-
med, "Kabe' nin perdesini de tutsa arlk fayda vermez; onu ld-
r n" diyor. Bunun zerine iki kii birden adama hcum edip Ka-
be iinde onu infaz ediyorlar. Hl buki Hz. Muhammed' e o sra
da, "Kim bugn Kabe 'nin iine girerse o gven iindedir, ona,
karlmayacakt!-" eklinde ayet indirilmiti.
1 6 9
nfaz edi l en bu
1 0 /
a) Tccritl-i Sarih, 9/309, no: 1477.
b) Buhari, Menaki b, Alamct-i Nbv v e, bab 25, no: 3617.
c) Msl i m, Sfat-i Mnaf kin, no: 27H1.
d) Bhari-Msl im hadisleri, L. Mercan, no: 1772.
1 6 8
Zehcbi, Siyer-i A' l em, 1/329, Yezi d b. Ebu Sf yan ksmnda.
1 6 9
Al-i mran, 97.
106
i daml a ilgili kaynakl ar da gl. Trajedisi en bata Buhar i -
Ms l i m' de ve dier hadis kaynakl arnda anlatlmaktadr. Buha-
r bunu birka yerde ele almtr.
1 7 0
Kald ki, Hz. Muhan med yalnz bunun l m fermann ver-
memiti. iirleriyle onun aleyhine propaganda yapan bu adam n
iki cariyesi iin de l m fermann vermiti. Bunlardan biri ka p
kurtuluyor, dieri yakal an p infaz ediliyor. Bu iki cariyenin isim-
leri bile kaynakl arda belli. Biri Fertena veya Kureyna, dieri de
rnebe veya Kureybe eklinde geiyor. Yine iirleriyle Hz. Mu-
hanmed al eyhi nde propaganda yapan Beni Abdl muttal i p cari-
yelerinden Sare adnda bir kadn iin de lm emri veriyor. Baz
rivayetlere gre bu kad nca z kamay baarp kurtuluyor. Mek-
ke dnemi nde vahiy ktibi iken ii brakp kaan, daha dorusu
hayal krklna urayan Abdul l ah b. Sa ' d b. Ebi Sar h' n du-
r umu daha da farkl.
171
Bu adan, halife Os man' n stkardei. O
yzden Osman onu belli bir sre gizli tutuyor, daha sonra uygun
bir zamanda onunl a birlikte Hz. Muhan med' i n yanna gidiyor,
bunu bala, diyor. Muhan med de onu affediyor. Osman kendi
halifelii dnemi nde bunu Msr valisi olarak tayin ediyor. Hat-
la ktiplikten ayrlp kanca, "Balasam ben de Muhammed'in
kitab gibi bir kitap ortaya karabilirim"diyor. Hal byle olun-
ca Hz. Muhan med onu kolay kolay affetmezdi ama Osman ara-
ya girince onu affediyor. slami kesi mi n vahiy ktipliiyle ilgili
ska dillendirdii hikyenin zeli byle.
Bu ktiplerden Zeyd b. Sabi t ' i n, ki ayn zamanda Kur ' an'
bir araya getiren komi syonun da bakam, durumu daha ilgin.
lerde onunl a ilgili geni bir bil gi sunaca m i mdi den
hatrlatm ol ay m. te Hz. Muhammed' i n vahiy ktipleriyle il-
l'ili bilgiler gsteriyor ki, bu ktiplik meselesi adeta asl esas ol-
mayan kuru bir iddia.
i / u
a) Buhari. I) Megazi Bab- Eyne zikr' n-Nebi, no: 4035. 2) Cihad, Bab-
katlil esir, no: 2879, 3) Cczaii-I Scyd, no: 1749.
b) Msl i m, Hacc, no: 1357.
c) Ebu Davud, Cihad, no: 2865.
d) Tirmizi, Cihad, no: 1693.
e) Nesai , Hacc, bab, 107.
1 7 1
Bel azuri, Esab 1/531.
107
DR DN C BLM
KUR' AN' A GORE
KUR' AN EVRENSEL MYD?
Bu bl mde Kur'an'lfl lm insanlar kapsamad , dorudan
Hz. Muhammed' i n doduu Hicaz blgesindeki insanlar (dili
Arapa olanlar) ilgilendirdii hususu zerinde duraca n . Bu-
nu, Kur Van'daki ayetlerden hareketle ortaya koymaya ala-
cam. Hemen bir ayetle konuya giri yapal m: "Onu yabanc
bir dilde (Arapa olmayan bir dilde) bir Kur'an yapsaydk, her-
halde derlerdi ki: 'Onun ayetleri aklanmal deil miydi? Arap\
olana, A'cemi (Arapa olmayan bir dil) mi olur?'"
1
'
12
Evet; doru olan zaten bu! Madem insanlara bir mesaj iletil-
mek isleniyor ve sonuta da dini inanca gre cennet, cehennem
gibi mkfat ve ceza sz konusu, o hal de insanlarn rahata an-
layabilecei bir dille olmal.
Daha bitmedi, baka ayet l erde var. Hemen onlar da zetle ve-
relim: "Biz sana Kur'an' Arapa olarak gnderdik ki Umm-
Kura denilen Mekke halk ve civarnda yaayanlar uyansn di-
ye!" deniliyor ve bu ayet Kur ' an' da iki surede geiyor.
1 7 3
Allah,
Nahl suresinde yeminle balayarak, "Yemin olsun ki, biz onlarm
(inanmayanlarn), 'Kur 'an ' ona (Muhammed'e) bir insan re-
172
173
Fussil ct suresi, 44. ayet.
En' am suresi, 92 ve ura 7. ayet.
108
tiyor' demekte olduklarn biliyoruz. Szn ettikleri kiinin dili
yabancdr/Arapa deildir. Oysaki bu, apak Arapa bir dil-
(/;'/" deniliyor.
1 7 4
Baka bir ayet ise, "Biz onu (Kur'an'), t
alrlar diye senin dilinde indivrek kolayca anlalmasn sa-
ladk"
115
eklindedir. Kur ' an' da, "Biz, her peygamberi kendi
kavminin diliyle gnderdik (onlardan birini setik) ki kendileri-
ne aklasn"ayeti de var.
1 7 6
Bu ayetlerden gayet ak bir ekilde anlalyor ki Kur' an,
Araplar dndakilere gelmiyor. Gerekesi de Kur ' an' da belirtili-
yor: Baka dilde gnderseydim hakl olarak diyecektiniz ki, biz
Arabz ama bize gelen kitap yabanc. Tam burada Arap olmayan-
larn da, 'Peki eer biz de bu Kur'an 'dan sorumluysak, bizim dili-
mizde olmayan bir dille mi bize kitap gnderiyorsun?' elemeye
haklar vardr. Eer bu gereke Araplar iin gz nne alnyorsa,
dnyann dier insanlar iin de alnmaldr desek, yanl m olur?
Hadi s klliyatnda geen yle bir olay var: Hz. Muhan med
lmek zereyken baz tavsi yel erde bul unur. Onl ardan biri,
"Arap yarmadasnda iki dinin olmamas; buna asla izin veril'
memesi"eklindedir.
177
Bir dier hadis ise yledir: "Mslman
olmayanlar Arap yarmadasndan karn."
Gayet aktr ki o blgede yaayan ve Arapa konuan insan-
lar ancak ilgilendiren bir din. Peki, eer blgesel bir din olma-
sayd; tersine evrensel olsayd, Msl man olmayanlar bl geden
karn, denilebilir mi ydi ? Aslna baklrsa artk bugnk Arap-
lar da Kur' an' dan soruml u ol mamal . nk o gnk Arapa ile
(Kur' an Arapas) bugn konuul an ve basn-yaynda kullanlan
Arapa arasnda ok fark vardr. Bul unduum evrede birok
Arap doktor, retmen, mhendi s vs olan insanlar var. Bazen
kendilerinden hadis olsun, eski kaynakl ar olsun ok ksa cml e-
ler soruyorum; yant veremiyorlar. Bunu .unun iin yaz yorum:
1 / 4
Nahl suresi, 103. ayet.
Duhan suresi. 58. ayet.
brahim suresi, 4. aycl .
Buhar, Megazi , Hz. Muhammed' i n hastal bal altnda, no: 4431.
Msl i m, no: 1767.
109
Artk bugnk Araplarn da Kur ' an' anlamalar iin zel bir ih-
tisas gerekiyor.
u soru sorulabilir: Peki madem bu ayetler aka belirtiyor
ki, Kur ' an Mekke ve evresi nde yaayan ve Arapa konuanlar]
iin inmi; dolaysyla dier dillerde konuanlar bundan sorum-
lu tutul amaz. O halde nerden kt bu halk arasndaki Kur ' an' r J
t m i nsanl ar n yasas ol duu dncesi ? Hi mi bunun
Kur ' an' da bir kant yok?
Bu konuda hadislere gi rmeden, sadece Kur ' an ne di yor buna
aklk geti rmeye alalm.
Kur ' an' da az nce geen ayetlerin bir k sm nda "mm-1
Kur a "kel i mesi geiyor. Bu, o zamanl ar Mekke' ni n di er adyd.
Mekke, Bekke, mm-1 Kura hepsi bildiimiz Mekke ehrinin
adlaryd ve bunlarn tm de zaten Kur ' an' da geiyor. Bugn
nasl Trki ye' de baz il, ile ve kylerin birden fazla isimleri
varsa, Mekke, Medi ne iin de ayn ey sz konusuydu. Mesela
Medi ne' ye ayn zamanda Yesrib de deniliyordu. le slam lim-
leri burada mm-1 Kura kel imesinden, kylerin anas-ana kent,
bakent eklinde bir yorum kararak, bunu tm dnyan n ve hat-
ta belki ilerde t m evrenin bakenli yapp bylesine bir yoruml a
Kur ' an' evrensel yapmaya almlar. Kabul edel im ki zoraki
de olsa mm-1 Kura kel imesinden tm dnyann bakenti an-
lamn kardk ve bylece tm insanlar Kur ' an' dan sorumlu
tuttuk; peki az nceki net ayetler ve akl ne olacak?
Tm insanlarn Kur ' an' dan sorumlu ol duunu iddia edenler
u ayeti de kant gsteriyorlar: "Bi z seni ancak l eml ere rahmet
olarak gnderdi k. " Bir dier ayet de, "Bu Kur ' an bana vahyo-
luntlu ki, onunl a sizi ve ulat herkesi uyaray m" eklindedir.
Baka bir yerde, "Bi z seni tm insanlara mjdeci ve uyarc ola-
rak gnderdi k" deniliyor. Mekke' de olutuu sylenen sureler-
den birinde de, 'Kur'an, beer denen insan iin bir uyarcdr'
anl am nda bir ayet var.
178
Bu son ayetler, Kur ' an' n evrenselli-
iyle alakal deildir. Bunlar soyut aklamalardr ve birer pers-
pektif vermektedir. Mesela Atatrk, 'Yurtta sulh cihanda sulh"
Sebc Suresi, 2, Enbiya suresi, 107. ayet. En' am, 19. ayet. Mddessir, 36.
110
demi. Bu u demek deildir ki Atatrk tm dnyan n liderlii-
ne soyunmak istemi. Kal d ki tm dnya yle dursun; getirmi
olduu sistem Trki ye' ni n ihtiyalarn bile kar l ayamamak-
ladr. Dost oyevski , "Yeryznde tek bir can ac ekerken mutlu
deilim"demi. Herhal de bu gzel szden dolay ki mse kal kp
onu peygamber ilan etmez.
Yukardaki ayetler afaki bir anl am ieriyor; daha nce verdi-
im ayetler ise konuyu somutlatryor. Mesel a Araplara baka
dille gnderdeydim sorun kard, deniliyor. Burada somut ve
mantkl olan soyutla kar t rmamak lazm. Bi r de mademki cin-
lerin de peygamberi di r ve cinlerin dili Arapa da deildir (kim
bilir belki onlarn da dili Arapadr ve en ok Araplarla diyal og
kurarlar da o yzden Arap alemi i l erl emi yor! ), o halde tm in-
sanlarn da peygamberi di r gibi yoruml ar da mmkn. Bu cin-
inin konusuna gi rmeyel i m; ne bileyim belki cinler arpar! Bu be-
nim branm deil; efsuncularn-frklcrin iidir!
Eer Arapa gnderil en Kur ' an' dan t m insanlar sorumlu tu-
tulsa, bu ancak asi mi l asyonun daniskas olur. Sakn yanl an-
lalmasn, hakaret anl am nda demi yorum. nk bu durumda
inanan insanlar Arapaya ynelirler -ki , inanan ynel mel i . So-
nuta bu inancn girdii yerlerde anadilin clz kald gibi bir
gereklik var. Bunun somut rnei, yaklak bir asrdr Trki ye
urayor, Trk Dil Kurumu olsun niversiteler olsun saf bir
Trke ortaya karmaya allyor. Ama hl Trki ye' de tm
nemli makam, unvan ve dairelerin isimleri Arapa: Trk, dev-
let, cumhur, adalet, bel edi ye vs. te milliyetilii beni mseyen
bir Trki ye ve bir asrdr yaplan al mal arn bile silemedii bir
tahribat. Bu yzden eer tm uluslarn kitab olsa, asi mi l asyon
olurdu, diyorum.
111
BEI NCI BOLUM
KUR' AN' IN KTAP HALNE GETRLMES
nsanlar sanyorlar ki, gerekten Hz. M han med zaman nda
Kur' an ad altnda zapt rapt altna alnan yazl bir ki tap varm.
Buna k smen vahiy ktipleri bl mnde dei ndi m. Burada ko-
nuyu daha detayl bir ekilde a kl amaya al aca m. Bir kere o
gnk artlarda kesinlikle byle bir ey yoktu. Neye dayanarak
bylesine emi n bir ifade kul l an yorum? nk var olan bilgiler
bunu kantlyor. Ancak okuyucu iin burada ksa ve gl bir
ipucu vermeden geemeyecei m.
ma m Syuti kendi tefsirinde Abdul l ah b. Mesut ' t an unlar
aktaryor: "Hz. Muhammed Ahkaf suresinden bana ayetler -
retin ii i. Bir gn baktm ki baka biri ayn bl m okuyor; ancak
bana anlatld gibi okumuyor/farkl eyler okuyor. Ben hemen
mdahal e ettim, bunu nerden rendi n, dedi m. Adam, Hz. Mu-
hammed bana byle retti, dedi. Dorusu ne ise renel i m di-
ye biz Muhammed' e gittik. lkin ben konuyu at m, sen bana
bunlar yle yle retmedi n mi di ye sordum. O da evetJ
haklsn dedi. br adam ortaya kt, o da beni m gibi sordu, sen]
bana byl e retmedi n mi, dedi. Hz. Muhammed ona da evet de-
di ve mimik-j estleri bozuldu. Burada bize unu syledi: Benden
nasl iitiyorsanz yle okuyun, dedi ve konuyu, 'Sizden nceki-
ler de bu gibi tartmalar yznden helak oldu' szyl e kapat t "
diyor. Yani, bunu tartma konusu yapmay n demek i st emi .
1 7 9
Syuti, Drr-I Mensur, Ahkaf suresi 1-3. ayetl er akl amasnda.
Burada, savunma niyetiyle, aslnda o zaman var olan Kur ' an
nshalar arasnda okuyu farklar varm; yoksa ayetlerde sorun
yokmu gibi szler sylenebilir. Ancak vereceim bilgilerden
bunun doru ol mad , tam tersine ciddi farklarn olduu gr-
lr. Ayetlerde sarih yazlmayan bir gereklik var. En bata dini
kaynakl ar bunu doruluyor.
Yukardaki hadi se benzer bir rnek daha verelim:
Hz. Muhammed iki arkada na Kur ' an' dan bir sure/blm
retiyor. Onl ar bir ara namaz klarken, namaz iinde Fat i ha' dan
sonra zamm-i sure eklinde onu okumak isliyorlar; ancak hatrla-
yam yorum Daha sonra Hz. Muhammed' e gidip durumu an-
latnca, Peygamber, szn ettiiniz sure/ayetler mensuh olan-
lardan/tekrar ortadan kaldrlan ayetlerdir, diyor. Bu, bn-i Ebi
Hal em, Haki m, bn-i Adiyy, bn-i Asakir, Taberani gibi birok s-
lami yazar l aral i ndan ilenmitir. Hadis bn-i me r ' e da-
yanyor. Ayrca bn-i Abbas u neml i aklamay aktaryor:
"Hz. Muhammed'e gece ayet gelirdi, gndzleyin onu unuturdu.
Bu yzden Allah o ayetlerin neshiyle/bir daha geri alp geersiz
klnmasyla ilgili Bakara suresi 106. ayetini indirdi "diyor. Na-
sih-ncsuh konusunda bu ayelle ilgili geni bilgi sunaca m.
evkani burada, hicri drdnc ylnda Bir-i Matine denilen yer-
de katledilen ashabla ilgili ayetlerin indiini (tabi ki rnekl er ve-
rerek) ve daha sonra mensuh ol duunu (yani tanr laralindan bir
daha yrrlkten kaldrldn) anlatyor. Bu hadis Buha r i ' de
birka yerde geiyor, daha nce de buna dei ndi m.
1 80
Beni Esed kabilesinden bir heyet Hz. Muhammed' e gelir.
Kendisi, o heyetten Hadremi adndaki kiiden sorar, ' Kur ' an' dan
bildiin bir ey var m ?' diye. Adam ' evet ' deyi nce Muhammed,
' o zaman oku bakal m' der. Hadremi balar Abese suresini oku-
maya ve sonunda, u an Abcse' de yazl ol mayan baz ek cml e-
lerle devam eder. O srada Muhammed, ' Fazl a okuma, okuduk-
larn yeterli' der. Tabi ki bu rnekte neml i olan u: Adam ba-
1 8 U
evkani, Fcthii-I Kadir, Bakara suresi 106. ayet akl amasnda. Ayrca S-
yuti, Drr-l Mensur Tef siri, Bakara 106 ve tkan, s. 472, 47. bl m. Buhar, Cihal ,
bab 19, no: 2K14 ve 184, no: 3064.
113
tan sona kadar dzgn okumu; ancak baz cml el er ekl eyi nce,
Hz. Muhammed, ' bu kadar yeter' , demitir. Ama, ' son okuduk-
larn ayet dei l di r' , dememi ti r.
1 81
Zaten o zaman yazl ayetler ol mad na ilikin en salam
kant Ebubekir'in akl amal arnda vardr. Kur' an ayetlerini ki-
tap haline getirelim nerisi Ebubeki r' e ilk kez yapl dnda, o
bunu kabul etmiyor, gerekesini de yle aklyor: "Hz. Mu-
hammed'in kitap haline getirmedii, kendisinin yapmad bir
ii nasl bana teklif ediyorsun?" diyor. Ebubeki r' l e mer
Kur ' an' yazma konusunda anlanca, bu grevi Zeyd bin Sa-
hi l ' e veriyorlar. Bu arada Zeyd, "Bir da alp baka yee
tamak, benim iin bu grevden daha zordur"diyor. Bu akla-
malar, en bata Buhari' de ka yerde tekrarl anmaktad r.
1 82
zel -
likle bu konuda Kurtubi ve bn-i Kesir'in tefsirleri 'Mukaddi-
me'k\smm&<.\ ok yararl ve kapsaml bilgiler var.
O zaman durum yleydi: Hz. Muhammed ben peygamberi m
diyor ve davasn szl olarak srdryordu. Bir hareketin lideri
olarak kendisi de bir eyler anlatyor, bir dava ne sryordu. Bu-
gnk devlet yetkilileri gibi kendisi konuunca, ona ilgi duyanlar,
konumal ar ndan ve icraatndan kendilerine gre bir eyler
alglyorlard. le onun l mnden sonra nasl diyelim cumhur-
bakan, babakan bir konuma yapnca icabnda her gazeteci ve-
ya seyirci nasl ondan farkl mesaj lar karyorsa, Kur' an iin de
aynen byle ol mu. Herkes Hz. Muhammed' den anlad bii-
miyle, balyor Kur' an ayetlerini ekillendirmeye, cml el er kur-
maya. Veya yle diyelim: Farz edelim ki bir rgt lideri ksa bir
akl ama yapyor. Onun etrafndakiler, mritleri eer isterlerse,
bu konumadan ciltler dolusu kitap ortaya karabilirler. Durum
Hz. Muhammed' den sonra da aynen bu ekilde devam ediyor.
Peki, Kur' an ayetleri nasl ki tap haline getirildi? Tari hesi ne
bir bakalm.
1 8 1
Drrii-I Mensur, Abese suresi, ilk ayette.
1 8 2
Buhari:
a) Tef sir bl m, Tev be suresi bab 20, no: 4679.
b) Fedail-i Kur' an bl m, bab 3, no: 4986.
c) Ahkm, bab 37, no: 7191.
114
Kur' an' n kitap hal i ne getirilmesi konusunda farkl tarih ve
farkl gerekeler var. Bunl ar bata Buha r i ol mak zere slami
kaynakl arda anlatlmaktadr. Her ne kadar kimi slami eserlerde,
"Kur'an Hz. Muhammed zamannda bir araya getirilmiti"de-
niliyorsa da, cumhur bu gr dikkate almamtr. Kenardan bir
gr eklinde kimi yazarl ar (Haki m gibi) buna da yer vermiler-
dir. Kur ' an bir btn olarak Hz. Muhammed zaman nda yazl
ol mad gibi; ayetleri para para korunmaya da alnmamtr.
Bu al mamda var ol an bilgi ve kantlar bir btn olarak deer-
lendirildiinde byle bir sonu ortaya kyor.
Hz. Muhammed zaman nda Kur ' an yazl m olsayd, onu or-
taya koymak iin en bata iki halife dnemi nde yllarca sren
al mal ar yrtl mezdi .
Hz. Muhammed dnemi nde kitap haline getirilmemesinin ne-
denlerine baktmzda, inandrcl olmayan yantlar gryoruz
slami kaynaklarda. Mesela Hat t abi gibi bazlar unu diyorlar:
Kur' an Hz. Muhammed zamannda kitap haline gelemezdi. n-
k gelen ayetlerden bazen biri dierinin hkmn ortadan
kaldryordu. O yzden eer o zaman kitap haline gelseydi, geer-
lilii olmayan ayetlerle geerli olanlar birbirlerine karrd. te
olay tam da belli olsun ondan sonra kitap haline gelsin diye, Mu-
hammed zamannda toplanmad. Kendisi lnce Allah onun arka-
dalarnn kalbine ilham verdi, onlar kitap haline getirdiler.
183
ma m Syut i , As kal ani gibileri Hattabi ' ni n az nceki gerek-
esini anlatrken, 'Byle ey mi olur?' diye itiraz da etmemil er:
Neymi ; Allah sahabenin kalbine ilham yoluyla bilgi vermi ki
Kur ' an' yle yazn, byle yazn di ye! Demek ki o zaman tanr
nerdeyse herkese vahiy gnderiyor, ilham veriyormu. Bu konu-
da bazlar da u nedenleri ne srmler: Kur' an Hz. Muham-
med zaman nda kitap haline gel emezdi. nk vahiy daha devam
ediyordu. Dolaysyla neyin nereye yazlaca belli deildi. Bi r de
Hz. Muhammed isterdi ki, yazmaktan ziyade; ashab ezberlesin,
l " " a) bn-i Hacer Askal ani, Buhari erl-i Feth-l Bari, Fcdail-i Kur' an, Ce-
nu-1 Kur' an ksmnda, bab 3, no: 4986.
b) Syuti, lkan. i/129. Bl m 18, Ccnu-I Kur' an ksmnda.
115
kafasna koysun. Bir dier neden de, zaten herkes Kur' an' bili-
yordu. O yzden yazmaya da gerek yoktu, eklindedir.
1 84
Komi syon bakan Zeyd' i n bizzat aklamas var ki, "Hz.
Muhammed vefat edince Kur'an hibir yerde toplu halde yoktu"
di yor.
1 85
ki halifenin almalar dnda baka insanlarn da
Kur ' an' n bir araya getirilmesi iin zel almalar vard. u
me hur bir gerektir ki, Hz. Muhammed vefat ettikten sonra Hz.
Ali uzun zaman evi ne kapan p topl um iine kmamtr. Bunun
baka nedenleri ol makl a birlikte, birini Hz. Ali yle aklyor:
"Yemin ettim ki Kur'an ayetleri kitap haline gelmeyene kadar
ben toplum iine kmam; evimde bu konuyla megulm" diyor.
Ebubekir de ona, "yi dnyorsun"'karln veri yor.
1 86
Ze he bi gibi baz slam dnrl eri , Ebubekir Kur' an
al mal ar n sonl and rmadan vefat etmi, ayn zamanda halife
mer vefat ettiinde Kur' an almalar daha bitmemiti eklin-
de bilgi veriyorlar.
1 87
Kimi kaynakl ara gre, Kur' an' kitap haline geti rme konu-
sunda ilk giriimin halife mer ' den geldii syleniyor. Bir gn
mer, "Fal anca konuda bir ayet vard, kim bunu biliyor?" diye so-
runca, oradakiler, "O ayeti bilen kii savata ldrld" karln
veriyorlar. mer buna zlp, "Al l ah' tan geldik, sonunda ona d-
necei z" eliyor ve bunun zerine, "Kur ' an' kitap haline getirel im"
nerisini gndeme getiriyor. bn-i Ebi Davud, lk fikir ve
almann mer ' l e baladna dair ayrca zel bir blm de
am. mer almaya balaynca, bir de arda bulunuyor, kim-
de ayetler varsa iki ahit getirsin, biz Kur' an ayetlerini kitap hali-
ne getireceiz, diyor. mer bu almay bitirmeden ldrlyor.
Tabi ki en kkl deiiklik Osman zamannda gerekleiyor.
brahim Ni met. Ul um-I Kur'an. s. 36.
1 8 5
tkan. 1/129, 18. bol m (Cem' l Kur' an ksmnda).
1 8 6
a) bn-i Drcys, Fedail , no: 22, s. 36.
b) Syuti, tkan, 1/130-18. bl m.
c) lindi, Kcnz: no: 4792.
d) Si ci sl am, Mesailif , s. 169.
1 8 7
a) Zehebi . Marit'ctii-I Kutra, 1/107.
b) Sicistani, Mesahif , s. 171.
116
Sanrm mer ' i n bu giriimi, Ebubekir zaman nda ortaya att
teklifin aynsdr. Detay ksmnda bunlar anlatacam zaten. Yani
Ebubekir zaman ndaki almadan farkl bir ey deildir. Ne olur-
sa olsun; Kur' an ayetlerini toplayalm fikri ilk defa mer ' den
kyor. Bunda ihtilaf yok. Hadislerde, mer, ldrlene kadar
halktan ayetler topl amaya devam ediyordu, bunu yaparken de iki
ahit istiyordu, ldrlene kadar urat; ancak mr yetmedi/ki-
tap haline getiremeden ldrld, diye bilgiler var.
188
Yani nereden baklrsa iin iinde illaki halife mer vardr;
bu iin asl koordi natr kendisidir. lk giriim Ebubeki r za-
man nda ol musa da, yine mer ' i n nerisiyle ol mutur ve bunun
sonucu olarak Ebubeki r mer ve Zeyd' e 'Cami nnde durun,
kim iki ahitle birlikte ayet/ler getirirse Kur'an'a ekleyin' diyor.
Bunu zaten Ebubeki r k sm nda anl ataca m. Hatta u da var:
Ebubeki r Zeyd' e grev verince kendisi, 'ben bunu tek bama
yapamam; mer de benimle bu ii yrtsn' diyor ve Ebubeki r
bunu kabul ediyor; olur, birlikte almalara balayn, di yor.
1 89
Yaygn ol mamakl a birlikte, rivayetlerde Kur ' an' ilk defa
Eb Hzeyfe' ni n klesi Salim adndaki kiinin bir araya getirdi-
i bilgisi de var.
Kaynakl ardaki yaygn gr, Kur ' an' kitap hal i ne geti rme
fikir ve al masnn, ilk defa halife Ebubeki r zaman nda ba-
lam olmasdr. Kur ' an' bilen ou kiinin savalarda ldrl-
meleri Msl manl ar kaygl andrm, onu bilenler biterse ne ya-
pacaz diye endi eye sevk etmitir. Bu gerekeyle ilk alma-
lar Ebubekir zaman nda balamtr.
kinci bir al ma da halife Osman zaman nda yrtlmtr.
Var olan bilgilere gre Ebubekir ile Osman' n hem almalar,
hem de gerekeleri farkl. Ebubekir, Kur' an kaybolmasn diye onu
dzensiz bir ekilde kayda geirmeye alm; Osman ise, Ebube-
1 8 8
a) Hindi, Kenz. no: 4759 Ccm' ul Kur' an ksmnda.
b) Syuti, tkan, 1/130-18. bl m.
c) bn-i Kesir, Fedail-i Kur'an, s. 59.
d) bn-i Sa' d, Tabakat, stihlaf-u mer ksmnda, 3/157.
e) bn-i Ebu Dav ud, Kitab-Ul Mesahif , s. 170.
^ Syuti, tkan, 1/131-132. Kur' an' n bir araya getiril mesi ksmnda.
117
kir' in hazrlad nshay temel alarak yeni bir Kur ' an ortaya
karm ve kalan tm Kur' an nshalarn yakp imha etmitir.
1 9 0
Her ne kadar Ebubeki r ve Os man' n Kur ' an' l a ilgili alma-
lar zeri nde daha fazla durul musa da, aslnda ilk al man n
Hz. Ali ile balad tezi geree daha yakndr. Hz. Ali
Kur ' an' n bir araya getirilmesi iin dert yand, bu konuda zel
almalar yrtt ve batan beri vahiy ktiplii de yapt
hal de, ne Ebubekir, ne Osman zaman ndaki al mal arda yer al-
mamtr; daha dorusu rakip ol duu iin ona yer verilmemitir.
u bir gerektir ki, ayetlerin kitap haline getirilmesiyle ilgili bu-
gn mi l yonl arca Ms l man' n ezberi ndeki bilgi, gerei
yanstmyor. Gerek bunun tam tersidir. Bu al mamdan ama
da bunlar bel gel emektir.
1 9 1
Kur' an ayetlerinin toplanp bir araya getirilmesiyle ilgili bu
genel bilgiyi sunduktan sonra detay ksmna geel im; bakal m
almalar nasl yrtl m?
a) Kur'an'n Ebubekir Zamannda
Kitap Haline Getirilmesi
Hz. Muhammed l drl nce Msl manl ar kitlesel bir ekil-
de slamiyet' i terk ediyorlar/ di nden kyorlar. Mekke ve Medi-
ne' deki camilerle Bahreyn' de bir cami ol mak zere yal nz
merkezdeki cami l er kalyor.
1 9 2
Halife Ebubekir Msl manl ar
bir daha toparl amak iin, dinden kanl ara kar deiik cephe-
1 9 0
Syuti, tkan. 18. bl m 1/ 133.
Syuti, tkan, bn-i Durcys' l en alnt yaparak. 1/130 ve dev am , 18. bl m.
1 9 2
a) bn-i Asakir, Tarih- Mcdincl -i D mask, cilt 30/319.
b) bn-i Esir, el -Kamil , 2/205.
e) Tabcri Tarihi, 3/225.
d) Kandehl cvi, Hayat-i Sahabe, 2/25.
e) bn-i Kesir, Bi daye-Ni haye, 6/340 ve devam .
f ) Taberi, Tarih, 3/280-330, Buhari, Fedail-i Kur' an, Cem' ul Kur' an ksmnda.
Ki ilk def a Yemame sava nedeni yl e kitap hal ine getiril mesine karar verilir.
g) bn-i-il Esir, el -Kamil , Ebubekir' in hal if el ii ksmnda.
118
lerde sava ilan ediyor, peygamberl i k iddiasnda bul unanl arn
zerine gidiyor. Mesel a mehur a) Mseyl eme, b) ecah binti
Haris adnda bir kad n, c) Yakd isminde bir baka kadn (Suri-
ye' ni n Hal ep tarafnda peygamberl i k iddiasnda bul unuyor-
du) ,
1 9 3
d) Lakit bin Malik Ezd (Umman'da peygamberl iini ilan
etmiti ve zaten sl ami yet' ten nce de orann emi ri ydi , asl ad
Cl endi ), e) Esved-i As, f) Tul eyha b. Huvcylid Esed gibileri
de kendi bl gel eri nde peygamberl ikl erini ilan etmil erdi. Hz.
Muhammed' i n vefatndan sonra kitlesel bir ekilde slamiyet' i
brakanlar bu kez isimlerini verdiim peygamber adayl arndan
zellikle Mseyl eme, ecah ve Esvcd ile Tul eyha etrafnda top-
lanmaya balyorlar, onlar peygamber olarak tanyp destekli-
yorlar. Bunlar, Hz. Muhammed' i n l mnden sonra yeni ortaya
atlan adaylar deildi; tersine Muhammed zaman nda da pey-
gamberliklerini ilan etmilerdi ve bunl ardan bazlaryla Muham-
med arasnda diyaloglar, savalar bile olmutu.
Ebubekir sahte peygamberl erin zerine giderken, en ok
kayp Mseyl eme ordusuna kar veriliyor. Rivayetlere gre bu
savata 21 bin insan hayatm kaybediyor. Sava, Yemame deni-
len yerde olduu iin adn bundan alyor (Yemame sava), Hz.
Muhammed' i n vefat ettii ylda (Miladi 632) meydana geliyor.
te bu savata Msl manl ardan Kur ' an' bilen birok insan ha-
yata veda edince mer Ebubeki r' e, Kur'an 'i bilenler gitgide or-
talktm kayboluyorlar; o yzden tedbir alalm, bunu kitap hali-
ne getielim, teklifini sunuyor. Ri vayetl ere gre bu savala ld-
rlen ve Kur ' an' bilen Msl manl ar n says 70; ancak baz
kaynaklarda bunlarn 500 kii olduu syl eniyor.
1 9 4
Bundan sonrasn, Kur ' an' bir araya getiren komi syon ba-
kan Zeyd b. Sabi t ' t en dinl eyel im. Hadis en bata Buha r i ' de
birka yerde ve dier hadis kaynakl ar nda anlatlyor.
1 9 5
l y j
a) Hamev i (574-623) , Mucem' UI Bul dan, 5/426. b) Zcbidi, 1145-1205. c)
Tac' l Arus, s. 2369.
1 9 4
bn-i Kesir. Fedail-i Kur'an, s. 53.
1 9 5
Buhari, IVTefsir, Tevbe, bab 20, no: 4679. 2) Fedail-i Kur'an, bab 3, no:
4986. 3) Vahiy ktibi ksmnda, bab 4, no: 4989. 4) Ahkm, bab 37, no: 7191.
5)Tevhid, bab 22, no: 7425.
119
"Ebubeki r, Yemame savandan sonra beni yan na ard.
Kendi m gidince baktm ki mer de orda. Bana unu syledi:
mer bana gelip, henz Kur ' an ayetlerini bilenler ya yorken
onlar kitap haline getirelim, nerisini sundu. Ben de mer ' e,
Hz. Muhammed' i n yapmad bir ii nasl yapalm, dedi m. n-
k kendisi zaman nda bunu kitap haline getirmedi. Biz yaparsak
ona ters dmez miyiz, dedi m. mer, bu ite hayr vardr, dedi
ve srar etti. Sonunda ben de ikna ol dum. Ebubekir; ey Zeyd, sen
gen ve akll birisin, daha nce de Hz. Muhammed' e ktiplik
yaptn, bu ii baarrsn, Kur' an ayetlerini bir araya getirelim,
sen de bu iin ba na ge, dedi. Ben de bu teklifi kabul etti m. . . "
diyor Zeyd b. Sabit.
Bu karardan sonra halife Ebubekir, mer ve Zeyd' e, "kiniz
cami kapsnda durun. Kim size iki ahitle birlikte ayet/ayetler
getirirse yazm" diyor.
Zeyd yle devam ediyor:
"Kur ' an ayetlerini bir araya geti rme almalarna baladk.
O zaman ayetler 'LihaC (ince kk talar), 'Rik' (deri-kt
paral an), 'Ektaf' (deve, koyun-kei kemikleri), 'Usiib' (aa
paralar-lahlalar) gibi mal zemel er zerine yazlyordu. Baz
ayetler de insanlarn ezberindeydi. Kimin yannda ne varsa, iki
ahitle birlikte getiriyordu, biz de kabul edip yaz yorduk. Hatta
Hzeyme b. Sabit bana Tevbe suresinin son iki ayetini geti rdi ,
1 9 6
ondan baka bu ayetlerin ahidi yoktu ve onu da ahitsiz olarak
kabul edip ekledik (Bu kiinin getirdii ayetler ahitsiz olarak
kabul edilir. nk bu zel bir kiiydi, Hz. Muhammed' l e ans
vard. Kendisi bu adaml a ilgili, herhangi bir davada ahit olursa
tek bana yeterlidir demiti. lerde zaten buna dei necei m. ),
byl ece Kur ' an ayetlerini kitap hal i ne getirdik." Zeyd, konu-
masn yle srdryor: "Bir araya getirdiimiz nsha Ebube-
kir'de kald. Kendisi vefat edince mer'e verildi. O da gidince
kz ve Hz. Muhammed'in ei Hafsa 'da kald."
128 ve 129. ayetler. Kenz, no: 4766.
120
Bunl ar uzunca bir hadisin zetidir.
1 9 7
ounl uk mer ve Zeyd' i n Kur' an ayetlerini kitap haline ge-
tirdiklerini sylyorlar; tarihi Yakubi ise, Ebubekir zamanndaki
Kur' an almalarnda birok ismin grev aldn belirtiyor. Ak-
tardklar yle: Yemame harbinde Mslmanlarn fazla kayp ver-
mesi zerine bu fikir ortaya atld. Ebubekir Kur' an' kitap haline
getirmek iin bir komi syon oluturdu. Bunun 25 yesi Mekkeliler-
den, 50' si de Medinelilerdendi. (Tabi ki hepsi de okuryazar ve sa-
habeler arasnda seme insanlar.) Ebubekir bunlara grev verirken
u talimat da veriyor: Hazrlanan Kur' an' en son Sait b. As' a su-
nun, o kontrol etsin. nk Sait, Kur' an Arapasm iyi bilen biri.
O yzden ona teslim edin, o gzden geirsin, diyor.
Sait b. As, Osman zamannda da Kur' an kitap haline getirilir-
ken oluan drt kiilik komisyonda grev alm. Osman onun
hakknda, "Zeydyazsn, Sait de kontrol etsin. nk Kur'an, Sait
lehesi zerine inmitir" diyor. Bunu Osman ksmnda detaylca
anlatacam. Ancak Yakubi'nin bu bilgisi gerei yanstmyor.
nk Hz. Muhammed vefat ettiinde Sait b. As henz ocuktu,
9 yandayd. Bu yata onun komisyona alnmas mmkn olmu-
yor. Bunu bu balk altnda daha sonra anlatacam.
Yakubi devam ediyor: O srada Hz. Al i ' ni n de hazrlam ol-
duu bir Kur' an nshas vard, onu getirdi. Kendisi Kur ' an' 7
bl m eklinde hazrlamt. Her bl m birka sureden oluu-
yordu. u an var olan Kur ' an surelerinden birkan Bakara ad
allnda birinci blm (ki buna cz' denir) yapmt. kinci bl m
ise Al-i nran etrafnda toplad birka sureden ol uuyordu.
nc bl m, Ni sa suresinin adn alyordu ve o da birka su-
reden oluuyordu. Drdncs ise, Mai de ad altnda baz sure-
lerden meydana gel iyordu. Beinci bl m En' am suresi adn
alyordu ve o da birka sureden ol uuyordu. Altnc bl m, A' raf
1 9 7
Buhari:
a) Tefsir, Tevbe suresi, bab 20, no: 4679.
b) Fedail-i Kur'an, bab 3, no: 4986.
c) Ahkm, bab 37. no: 7191.
ou hadisl erde Hzeyme b. Sabit ismi gei yor; az da ol sa Ebu Hzeyf c En-
sari ismi geiyor. sim o kadar neml i deil. Burada neml i ol an olaydr.
121
adn alyordu ve 16 sureden ol uuyordu. Yedinci ve son bl m
ise adn Enfal suresinden alyordu ve bu da 16 sureden oluu-
yordu. Ksacas, Hz. Al i ' ni n Kur ' an nshas (Tabi ki Yakubi' nin
aktarmna gre) yedi czden ol uuyordu.
u an var olan Kur ' an 30 czdr. Ama Hz. Al i ' ni nki ni n her
cz' yaklak 15-16 sureden ol uuyordu. Yakubi bunu uzun
uzadya anl at yor.
1 9 8
Ebubekir zaman ndaki komi syon Kur ' an ayetlerini kitap ha-
line getirirken ad ne olsun diye tartyorlar: Ki mi si ad "Sifm
olsun diyor. Bu kel i me byk kitap anl am na gelir. Ancak daha
nce Yahudiler Tevrat' n bl ml er ine bu ad taktklar iin bu
teklif kabul edilmiyor. Her ne kadar burada Yahudi kkenli bir
kelimedir, bunu Kur ' an' a isim yapmayal m demi l erse de, bu-
nun oulu olan "Esl'a" (kitaplar demek) kelimesi Kur ' an' da
kullanlmtr.
1 99
(Kitabn sonl arna doru ayrca Kur ' an' da ile-
nen bu Arapa ol mayan yabanc kelimelerle ilgili zel bir bl m
aacam; orada daha detayl bilgiler ekl eyecei m). Kimisi de,
Habeliler kendi kutsal kitaplarna "Mushaf"diyorlar, biz de bu
ismi kullanalm deyi nce, bu gr kabul ediliyor ve o gnden bu
yana Kur ' an' a "Mushaf'deniliyor,
Ebubekir zamannda yaplan almann zeti bu. Osman dne-
mine gemeden onun zaman nda var olan Kur ' an nshalar
hakknda da baz bilgiler verelim. Bu farkl nshalar, ayn zamanda
halife Osman' n yeni bir Kur' an almas balatmasnn da asl ne-
denleridir. O yzden ilkin bunlar hakknda bilgi vermek istiyorum.
b) Osman Zamanndaki Farkl Kur'an Nshalar
O zamanki farkl Kur' an nshalar hakknda deiik kaynak-
larda yeterince bilgi var; ancak bn-i Ebu Davud Si ci st ani bun-
lar gzelce toparlayp bir araya getirmi. Ben burada onun kay-
l y
Yakubi Tarih-i, 2/152 ve devam . Askal ani, Felh-UI Bari, Buhari erh-i, Ce-
mu' l Kur' an, no: 4702, hadisin akl amasnda.
Cum' a suresi, ayet 5. Syuti, tkan, 12. bl m 1/130.
122
tan temel alarak ve ayn zamanda dier kaynaklarla da takviye
ederek o dnemde var olan deiik Kur' an nshalar hakknda
zet bir bilgi sunuyorum.
Alt hadis kaynaklarndan 'Snen' sahibi Ebu Davud Si ci sta-
ni ' ni n (h. 202-275) olu Ebubekir Abdullah b. Ebu Davud Sicis-
tani (230-316. h), 'Kitab'lMesailif adl eserinde Kur ' an' n nasl
olutuu noktasnda nemli bilgiler veriyor. Bu yazar ayn zaman-
da slam camiasnda kabul grm neml i biri. Gvenirliiyle il-
gili bir-iki rnek vermek gerekirse, ma m Zehebi kendi kaynak-
l ar nda
2 0 0
bunu, bir ilini deryas, hadis konusunda en otoriter kii
olarak tanmlyor.
2 0 1
Yine nl tarihi Ahmet b. Al i Badadi
2 0 2
Sicislani hakknda, 'Takva sahibi, byk bir hoca, o dnem iin
Irak 'm en byk din adam...' eklinde deerl endirmede bulunu-
yor. ems ddi n bn-i Hal kan onu,
2 0 3
'Badat'n en byk hafz,
o dnem iin ittifakla kabul grm byk din adam, dneminde
Msr, am, Horasan. iraz. sfahan, Sicistan gibi diyarlarda ilim
konusunda hret sahibi biri' olarak tanmlyor.
te bata bu yazar ve daha birok slam dnr, Kur ' an' n
nasl kitap haline getirildii konusunda arpc bilgiler veriyor-
lar. Bunlar zetl emeye alalm:
bn-i Ebu Davud Si ci st ani kendi kitabnda o dnem iin 26
ayr Kur' an nshasnn isimlerini verip aradaki farkllklarla bir-
likte izah edi yor.
2 0 4
2 0 0
Siei-i Al em, 13/218-221.
2 0 1
Tczkirel'UI Huffaz, 2/767-768.
2 0 2
Turi h - Badat, 9/465.
2 0 3
Vef cyal-l A'yan... 2/405, no: 48.
2
^4 Sicistan, Mesahif, c. l/J53-386'ya kadar u farkl Kur'an nshalarn an-
latyor: I) Halil'e mer' i n Kur' an nshas. 2) Hz. Al i ' ni n Kur' an' . 3) bcy b.
Ka' b' n. 4) Abdullah b. Mes' ul ' un, 5) Abdul l ah b. Abbas' n. 6) Abdul l ah b. Zbcyr.
7) Abdul l ah b. Amr. 8) Hz. Aye. 9) Haf sa. 10) mmi i Sel eme' ni n nshalar. Bun-
lar sahabi olanlar. Bir de tabiinden unlarn nshalarn veriyor: II) Ubcyd b.
Umcyr. 12) Ata b. Ebir Rebah. 13) krimc mev l a bn-i Abbas. 14) Mcahi t b. Ccbr.
15) Sait b. Cebir. 16) Esv cd b. Yezit, 17) Alkarna b. Kays. 18) Muh ammed b. Ebi
Musa. 19) Hitan b. Abdil l ah Rekai. 20) Sal ih b. Koysan. 21) Talha b. Msrif . 22)
Sl eyman b. Mehran/A' me. 23) Halif e Osman, 24) Hal if e Ebubekir nshas. 25)
Hzeyf e' ni n kl esi Sal i m, 26) Ebu Zeyd nshas.
123
En bata Buhari' nin yazd gibi, Osman Kur ' an' kitap ha-
line getirirken o dnem var olan tm bu nshalar yakyor, yalnz
kendisinin ortaya koyduu nshay oal tarak deiik bl gel ere
gnderi yor.
2 0 5
Os man' n ahsen ul aamad yerler iin de eyalet
valilerine, 'ayet muhalif Kur'un'hr blgelerinizde varsa sizi
yakn' diye talimat veriyor ve onl ar gerekeni yapyorlar.
bn-i Ebu Davud' un u a kl amas neml i : Neden falan-
cann Mushafn Kur' an nshas ekl inde adl andryoruz? nk
bunlar, halife Os man' n kitap hal i ne getirdii Kur ' an nshas na
uymuyordu, aralarnda farkllklar vard. Bu yzden byl e diyo-
ruz ve bunu babam Ebu Davud (Ktb-i Sitte yazarl ar ndan) bi-
ze anlatyordu, di yor.
2 0 6
Farkl nshal ar vard derken, acaba bu fark ne kadard ; keli-
me dzeyi nde ufak tefek farklar m yd , yoksa ar derecede bir
fark myd insan merak ediyor. Bu konuda somut birka rnek
sunup ondan sonra halife Os man' n Kur' an almalarna devam
edeceim. Ayrca "Osman'n ortaya koyduu nshaya tepkiler"
bl mnde bu ayr nshalar arasndaki farkllklar konusunda
rnekler verecei m.
1) bn-i Mesut'un Kur'an Nshasndan rnekler:
bn-i Mesut' un Kur' an nshas nda bir kere Felak ve Nas su-
releri yoktu, kendisi bunlar Kur ' an' dan saym yordu. Ona gre
Kur' an sureleri 112 idi; onun yan nda Nas ve Alak sureleri bir
nevi dua gibiydi. Kendisi bu iki sure hakk nda, "Hz. Muhammed
bunlar zaman zaman torunlar Hasan ve Hseyin iin dua niye-
tiyle okuyordu, bunlar Kur'an sureleri deil; ancak gzel birer
duadr. Sakn Kur'an' yazarken bunlar eklemeyin"diyor.
Bazlar, ona ait nshann bir kopyas Kf e' de vard ve taraf-
tarlar onu okuyordu, eklinde bilgi veriyorlar; ancak bunun do-
ruluu tartlr.
2 0 7
Buhari, Fedail-i Kur'an, cem' ul Kur' an bal altnda, bab 3, no: 4987.
bn-i Ebi Dav ud, Mcsahif , 1/283.
bn-i Kesir, Bi daye-Ni haye, 10/395.
Buhar i , bn-i Mes ut ' un Feiak ve Nas surelerini Kur ' an' dan
saymadna ilikin iki ksa hadis alm; ama nasl al m? Hemen
verelim: Bunlar st ste Tefsir bl m, Felak ve Nas sureleri
k sm nda vermi. Birinci hadiste Felak ve Nas surelerinin isim-
leri geiyor; ancak metin ok kt. kinci hadiste ise daha ilgin
ifadeler kullanlyor. Zi r adndaki kii olay yle anlatyor: Ben
bey bin Ka' b' dan, bn-i Mesut yle byle diyor, ne dersin, di-
ye sordum. O da bana u yant verdi: Ben Muhammed' den sor-
dum, kendisi bana, bana denildi, yantn verdi. Biz de Hz. Mu-
hammed' e denildii gibi deriz, eklinde bir muammadan sz
ediyor. Peki, sormak lazm, bylesine bul maca eklinde aktarlan
bir hadisten ne anlalr?
Buhar i , ' bn-i Mesut yle byle di yor' eklinde ifadeler
yazyor. Ne demi se neden direk yazmyorsun; yle byle ne de-
mek! Onun bu tarz aklamas, ' ben eye gittim, ey yedik, eye
baktk, ey konutuk, ey aldk...' tarz bir anlatma benzer. Hl-
buki Buhari hicri 194' tc domu, 256' da vefat etmitir. Kur' an
nshalar ise yaklak 2 asr nceki dneme ait. Demek ki Bha-
ri' ye kadar bu bilgiler farkl bir ekilde gelmi; net anlalyor ki
kendisi baz yerleri kesmitir. in ilgin yan, Buhari' nin ald
bu hadis (ki bey b. Ka' b demi ben Muhammed' den sordum, o
Nas ve Felak sureleri bana denildi, eklindeki hadis), slami kay-
naklarda bile kabul grmemitir. nk bu hadisi anlatan kiiler
arasnda As m bi n Behdcl e var; bunu gvensiz biri olarak
saymlar. Bu Asm ayn zamanda slam al eminde Kur' an tecvid-
i konusunda mehur olan kii. bn-i Ebi eybe, As kal ani ve da-
ha birok din bilgini, bunun sicilinin temi z olmad konusunda
bilgiler vermilerdir. Ayrca Buhari ' ni n az nceki hadisini aktaran
kiiler arasnda smai l b. Ms l i m adndaki ahs da var. Kaynak-
larda bunun da gvensi z biri olduu anlatlyor. Mesela Heysemi ,
bu hadisi aktaran kiiler arasnda smail b. Mslim var; bu
adamn aktardklar hadisler doru deildir, diyor.
2 0 8
2 0 8
bn-i Ebi eybe, Musannal', 10/61, no: 30810 hadisin dipnotu, no: 2' de.
Askal ani, Tehzib-i Tchzi b 5/38 vd. Heysemi , " Mecmc-u Zev ai d" tefsir bl m,
Nas ve Alak sureleri ksmnda, no: 11564. hadis.
125
Ksacas, Buha r i o kadar hadiste oynama yapm; ancak bo
ura. Grl d gibi onun meslektalar bile bunu kabul etmi-
yorlar. Buhari neden byle bir ynt eme bavurmu? nk ak
olarak deseydi ki bn-i Mes ut gibi nemli bir sahabi Felak ve
Nas surelerini Kur ' an' dan saymam , o zaman kafalar karrd.
te buna meydan vermemek iin hadisi az nce sunduum gibi
bulmaca eklinde takdim etmi. Her eye ramen Buhari ' ni n
Kur ' an' l a ilgili bn-i Mesut' un kn ve Nas ile Felak sureleri-
ni saymadn kendi hadis kayna nda ilemesi bile yeterli ve an-
lamldr. bn-i Mes ut ' un Nas ve Felak surelerini Kur ' an' dan say-
madna ilikin geni bir kaynak listesini aaya alyorum.
2 119
Buhar i bn-i Mesut ' un Kur' an nshasnn farkl ol duuna
ilikin ayrca -belki farknda ol madan- baka rnekler de veriyor.
Mesela Leyi suresi hemen ilk bataki ayet, "Briiyiip rtt za-
man geceye, ald zaman gndze ve erkekle diiyi yaratana
yemin ederim" eklindedir. Yani, u an el i mi zde bul unan
Kur ' an' da bu ekildedir. Ancak Abdullah b. Mesut bu ayeti 'Er-
kei ve diiyi yaradan' yerine; 'and olsun erkee ve diiye' ek-
linde okuyordu. Buhari bu farkl okuyuu birok yerde yazyor.
Tabi ki bu durumda anlam deiir: Allah kendisiyle yemin edi-
yorsa bakadr; erkek ve diiye yemi n ediyorsa bambakadr.
-
w
a) Buhari, Tef sir bl m, Nas ve. Helak ksmml a, no: 4976 ve 4977.
b) bn-i Asakir, Tarih- Mecline-i D mak, cil 51/36. Muhammed b. Al mc b.
Dav ud ksmnda.
c) Syuti, Kurlubi, bn-i Kesir, daha niceleri Felak ve Nas a kl amas nda
almlar.
d) Al mc b. Habcl, Miisncd-i Ensar Zirr b. Hseyi n ksmnda, no: 20677-84.
e) Bezar, 5/29, no: 1586.
f ) bn-i Hacer Askal ani, Fclh-I Bari, Nas suresi no: 4977 hadis.
g) Beyhaki , Sncn-i Kbra, Namaz bl m, Nas ve Felak babnda, no: 3766.
h) bn-i Ebi eybe, Musanna!', 10/61, no: 30810 vc sonras.
i) bn-i cbbe, Tarih-i Medine, 3/1011.
j ) Heysemi , M. Zevaid, tefsir bl m, Nas vc Felak ksm, no: 11562-64.
k) mam af ii, el -mm, 8/503. Hz. Al i ve Abdul l ah b. Mesut' un ihtilaflar, no:
3575.
I) Sahih-i bn-i Haban, cilt 10/274. Hudut, no: 4429.
k) bn-i Asakir, Tarih-u Medinet-i D mak, 51/36. no: 5894. Muh ammed b. Ah-
met b. Dav ud b. Seyyar b. Ebi Ul ab ksmnda.
126
t
Aslnda ayetlerde ilenenlere baklnca bn-i Mesut' un ak-
tarm daha mantkldr. nk Kur ' an' da Allah bu ayetlerde hep
kendi dndaki nesnel erl e yemi n iiyor, nce gece ve gndzl e
yemi n iiyor, daha sonra farkl bir ekilde kendini ortaya alyor,
'erkek ve kadn yaradana yemin olsun' diyor. Bu durumda bir
uyumsuzl uk sz konusudur. Bir de eer burada Allah kendisiyle
yemin iiyorsa, o zaman ilk bata kendi nden balamas gerekliy-
di. nk o her eyden byktr, ilk sra onun olmaldr. lkin
gece gndzl e yemi n etmesi, kendini sonraya almas bir kere
kendine saygszlktr, Kur ' an' daki genel ileyie de aykrdr.
2 1 0
nk mademki en byk Allah' tr, o zaman ondan balan-
maldr. Bana gre bn-i Mesut' un bu rivayeti, hem tanrya
sayg bak m ndan, hem de madem balan beri tanr burada eya
ile yemi n imi, demek ki burada da gaye olan eyadr, erkekl e
kadndr demek daha dorudur. Fakat mevcut Kur ' an' da bn-i
Mesut' un dedii ekilde yazlmamtr.
Aslnda bn-i Mesut, Nas ve Felak surelerinde de hakl gr-
nyor. nk bir kere bu iki surede ol uml u, mantkl ve yararl
bir mesaj yoktur. Anl aml ar n da verelim. Felak suresinde, ' De ki
ben Al l ah' n yaratt er olan eylerden, karanlk bast zaman
gecenin errinden, frklerin errinden ve haset ettii zaman
hasctinin errinden sabahn yaratcs Rabbe/Allah' a s n r m"
deniliyor. Nas suresinde ise, ' De ki, ben kalplere sinsice phe
dren ins vc cin olan eytann errinden insann rabbinc, mali-
kine (sahibine) ve ilahna s n r m' deniliyor.
Ancak sa olsun Edison forml bul du, gece ile gndz he-
men hemen ayn ve eer gece tehl ikeyse, bylece bu tehlike or-
ladan kalkm oldu.
Nas suresinde ins ve cin olan eytann errinden sz ediliyor.
Burada da, bana snn, deniliyor. nsanlarn rabbi, insanlarn
sahibi, insanlarn ilah eklinde sralanyor.
2 1 0
Buhari:
a) Mcakib-i Ensar, Ammar ve Hzeyf e kstn, bab 20, no: 3742 ve 3743.
b) Menakib-i bn-i Mesut, Bab 27, no: 3761.
e) Tefsir, Leyi suresi, bab 1-2, no: 4943 ve 4944.
d) stizan, bab 38, no: 6278.
127
bn-i Mesut' un kar kt bu iki suredeki mesaj lar it
byl e.
2 1 1
Halife Os man Kur ' an' kitap haline getirip di er nsha
l an yaknca, en sert tepki gsterenl erin arasnda da zaten bn-
Mcsut geliyor.
2) bey b. Ka'b'n Kur'an Nshasndaki ki Fazla Sure:
Evet; bey' in de bn-i Mesut gibi elindeki Kur ' an nshas
farklyd. Hem nshas nda farkl ayetler vard, hem de iki sura
fazladan vard. Bunlarn isimleri, " Ha / d" v e " H/ " i di . Yani ona
gre Kur' an 114 sure deil; 116 mr cydi .
2 1 2
Bu, en bariz, gze
arpan rnektir. bn-i Abbas ve Ebu Musa el-E'ari'nin Kur' afi
nshalarnda da bu iki sure vard, onlar da bunlar Kur ' an' dan
sayyorl ard.
2 1 3
bey' den birka rnek daha verelim: Fetih suresi 26. ayette,
" nkr edenler, kal pl erine fke vc banazlk koymul ar" denili-
yor. bey burada, ' Si z de onlarn (inkr edenlerin) yaptklar gi-
bi yaparsanz o zaman Mescid-i Haram bozguna urar' ayetini
de ekliyor. Elimizdeki Kur ' an' da bunlar yok. Yine Ahzab suresi
altnc ayette, 'Muhanimed, inananlara canlarndan da nce ge-
lir. Onun eleri de anneleriniz.dir' deniliyor. bey ise burada,
'Muhammed de onlarn/inananlarn babasdr' cmlesini de ek-
liyor. Bu son cml e, elimizdeki Kur ' an' da yok. Halife mer,
bey' den bu farkl ayetleri duyunca kendisiyle konuuyor, senin
bu aye' leri farkl okuman doru mu, di ye! bey, evet, di yor v
'Ben Kur'an'la megul iken sen arda, sokakta alkla, yan
keyfinle, ticaretinle meguldn'diye de ekliyor, mer ' e sert tep-
ki gsteriyor.
2 1 4
mer hakikaten hadisle, ayetle fazla ilgilenmi-
yordu; onun ura alan farklyd. O da bunu kabul ediyor.
Msl i m, misaf ir namaz bl mnde.
2 1 2
Syuti, tkan. no: 843-844, 848 v c 850.
2
^ a) Syuti, tkan, 1/143 v e dev am nda.
b) bn-i Dureys (294. h), Fedail-i Kur' an, s. 157. Haf d ve Hul ' ksmnda.
2 1 4
bn-i Asakir, Tarih-u Medinc-i D mak, 7/337-338.
128
<
mer ' l e ilgili u olay Buhar i ' de birka yerde ve Ms l i m' de
anlatlmaktadr: Bir gn mer , Ebu Musa el- E' ari ' yi bir i iin
yanna aryor. Adam kapya vardnda sefer alyor; ancak
ieri girmek iin ona izin verilmeyince, herhalde msait deildir,
diyerekten geri dnyor. O arada mer onun gelip kap ald
bilgisini alyor ve tekrar aryor. Adam gelince mer ona, 'Seni
armtm, neden gelmedin?' diye soruyor. Ebu Musa, geldim,
sef erde kap aldm; ancak yant al maynca gittim. nk Hz.
Muhammed' i n, Bir eve giderken sefer kap aln; size izin
kmazsa geri dnn' eklinde hadisi var, diyor. mer buna itiraz
ediyor, senden baka bu hadisi duyan var m, diye. Baz insanlar
gelip bu hadis iin ahitlik yapnca, mer onu cezalandrmaktan
vazgeiyor. Kaynakl arda, eer adam n byle bir mazereti olma-
sayd, mer ona ceza verecekti, eklinde bilgi var.
E bu Mu s a hakl knca, me r burada, meerki gerekten
ben sokaklarda alkla/ticaretle urarken Hz. Muhammed' i n
hadislerini ihmal etmi i m, ekl inde ilgisizliini ve bilgisizliini
itiraf ediyor. Hatta bir ara konumas nda, "Ki m Kur ' an' dan bir
ey renmek istiyorsa bey' e gitsin, kim faraiz/verasetle ilgili
bir ey renmek istiyorsa Zeyd b. Sabi t ' e gitsin, Fkh iin ad-
res Muaz b. Cebel ' di r, mal/ekonomi konusunda da ben uz-
man m" di yor.
2 1 5
bey' i n iddiasna gre mevcut Kur ' an' da bi rok ayet yok-
tur/yazlmamtr. Mesel a bir gn Hz. Muhammed onu yan na
arp kendi si ne, Cebrail bana vahiy getirdi ki, Allah demi ,
Kur ' an' bey iin oku; gel dinl e, sana okuyay m, di yor ve Bey-
yine suresinin ilk ayetini okumaya balyor. Ayn surede, 'nsa-
nolu bir vadi dolusu mat istese ben de versem, bu sefer balar
ikinci vadiyi istemeye. Onu da versem ncy ister ve bu istek-
ler sonsuza kadar srer. Ancak toprak/yani lm onun gzn
doldurur. Allah katnda gerek din Hanif dinidir (Hz. brahim di-
2 1 5
I) Buhari a) Buyu' , bal 9, no: 2062. b) stizan, bab 13, no: 6245 c) tisam,
bab 22, no: 7353.
2) Msl i m, Adab/islizai, bab 7. no: 2153.
3) bn-i Asakir, Tarih-u Mcdincl -i D mak, bey ksm, no: 558, ol 7/310.
129
nidir). Bunun dnda olan mriklik, Yahudilik ve Hristiyanlk,
batldr. Kim bir iyilik yaparsa mkfat kaybolmayacaktr' ek-
linde uzun bir ayettir.
Yi nel i yorum: bey' i n szn ettii bu ayetler u an var olan
K ur ' a n' da yokt ur.
2 1 6
Gr l d gibi nshal ar arasndaki fark ok byk. bey' i n
Kur ' an' l a ilgili farkl ayetleri hakk nda daha sonra yine bilgi ve-
r ecei m.
3) Hz . Mu h a mme d ' i n E l er i ndeki K ur ' a n Ns hal ar
Hz . Muhammed' i n elerinden Hafsa, Aye ve mm Scle-
me ' ni n Kur ' an nshal ar nda farkl ayetler vard. Mesel a Haf sa,
Amr b. Rafi' ye kendi Kur' an nshasn yazdrrken, Bakara su-
r esi nde geen "Namazlara ve orta namaza dikkat edin"ayetinin
s onunda, "kindi namazna da dikkat edin" cml esi ni de
yazd r yor ve ayet bu ekilde gelmitir, diyor. Ki bu cml e u an
var ol an Kur ' an' da yoktur. bn-i Ebu Da v ud bununl a ilgili st
ste dokuz hadi s sralyor. Ayrca bu bilgi baka birok kaynak-
ta da geiyor. Syut i bunu tefsirinde ilerken, en bala Buha r i
ol mak zere birok hadis uzman ve Kur' an yorumcusunun da
bunu ilediini belirtiyor. ma m Mal i k de bunlardan biridir.
2 1 7
Hafsa' n n bu farkl ayeti Hz. Aye' nin Kur' an nshasnda da
vard. Aye kendi nshasn Ebu Yusuf adndaki kiiye yazdrrken,
Hafsa gibi Bakara sresindeki ayete, "kindi namazna da dikkat
edin"cmlesini yazdryor. Bu, en bata Ms l i m' de anlatlyor.
2 18
216 i
m a m
Ahmet b. Hanbel, Msned-i Esar, Zer b. HUbey hadisleri ksmnda,
no: 20697-68.
21"
7
a) Syuti, Drr-1 Mensur, Bakara suresi, 238. ayet.
b) bn-i Ebi Dav ud, Kitab-1 Mcsahif , s. 371 vd.
c) Taberi Tef siri, Bakara 238.
d) mam Mal ik, Muvatta, Namaz bl m, bab 8, eilt 1/139.
a) Msl i m, Mesaci t bl m, bab 36, no: 629.
b) Kitab-1 Mesahif , Sicistani, s. 364.
c) Ayrca ilgili ayetl e hakknda bata bn-i Kesir ol mak zere birok mf essir
Aye' ni n bu ayetini ilemilerdir.
d) Ebu Davud, Namaz ksm, ikindi bl m, bab 5, no: 410.
130
I
Az nceki ayet, Muhammed' i n elerinden mm Sel e-
me' ni n Kur ' an nshas nda da vard. Kendi si , azatl klesi Ab-
dullah b. Rafi ' ye Kur ' an nshasn yazdrrken, Aye ve Hafsa
gibi Bakara suresi 238. ayete, "kindi namazna da dikkat edin"
cmlesini de yazd r yor.
2 1 9
Grl d gibi Hz. Muhammed' i n
her einin de Kur ' an nshal ar nda bu cml e ortak olarak
yazlmtr; ancak u anki Kur ' an' da yok. Kald ki bu kadn
okuryazard; yani bo insanlar da deildi.
4) Hal i f e me r F a t i ha Sur es i ni Bi l e Far kl Okuyor du.
Mesela Fat i ha' n n son ayeti nde 'eiiezine' kel i mesi var. mer
bunun yerine ' Men' kelimesini kullanyordu. Yi ne bu ayette
'Gayr' kelimesi bir sefer geiyor. mer ise bunu iki sefer oku-
yordu ve cemaat e namaz kldrrken de byle okuyordu. bn-i
Ebu Da v ud bununl a ilgili yedi hadisi st ste s ral yor.
2 2 0
te nshal ar arasndaki fark byl ece hem fazla, hem de her-
kes beni mki dorudur deyi nce, halife Osman ol aya el koyuyor
ve yeni bir nsha ortaya karp kalanlar imha ediyor.
imdi de Os man' n bu konuda nasl bir al ma yrttn
anl atmaya geel im.
c) Kur' an' n Osman Zamannda
Kitap Haline Getirilmesi
Ebubeki r bl mnde belirtildii gibi burada da yi ne Buha-
ri ' deki bilgiyi temel alarak konuyu anl atmaya al aca m.
Enes b. Mal i k anlatyor: ' Hzeyf e bin Ycman halife Os-
man' n yanna geldi. Kendisi o srada am tarafnda Msl man-
larla Ermeni ve Azerilere kar yaplan savatan yeni dnmt .
Hzeyfe bu sava cephesi nde yetkili biri olduu iin, Msl-
bn-i Ebi Dav ud, Mesahif , 377 ve dev am .
2 2 0
bn-i Ebi Dav ud, Mesahif , 1/2X4 v e sonras, no: 143-149 hadisl er hep
mer' i n bu farkl okuyucuyl a ilgilidir.
131
manl ar arasnda K r' an' l a ilgili yaplan tartmalar (hem am,
hem de Irak Msl manl ar arasnda) iyi biliyordu. Basrallar Ebu
Mus a el -E' ari ri vayet i ni . Kul el i l er Abdul l ah b. Mesut ,
Dmak/amllar bey b. Ka' b ve Humus halk da Mi kdad b.
Esved' i n rivayetini tercih edi yorl ard . '
2 2 1
Bu savala ilgili ksa bir bilgi verip sonra devam edel i m:
Msl manl arl a Azerbaycan-Ermeni stan arasnda halife mer
zaman nda bir sava meydana gelir. lk karl amada Msl man-
lar galip gelir. Bunun sonucu olarak Azeriler, maddel eri ar bir
antlamay kabul etmek zorunda kalr: Msl manl ar sekiz yz
bin dirhem hara almak zere onlarla anlama yaparlar. sl am ta-
rafn temsilen bu anlamay Hzeyfe bin Ycman onaylar. Bu
olay halife mer dnemi nde hicri 22. ylnda cereyan eder.
2 2 2
Bundan iki yl sonra Azeri l er-Ermeni kr kendilerini toparl aynca,
daha nce anlatklar paray vermektim vazgeerler. Bu yzden
hicri 24-25. ylnda onlarla Msl manl ar arasnda sava yeni den
balar ve bu sefer Msl manl ar ok kayp verir.
2 2 3
Hzeyf e Msl manl ar n Kur' iin hakk ndaki ol ums uz
tartmalarn grnce endieye kaplr. Bu yzden Os man' a,
"Mslmanlar, Yahudi ve Hristiyanlar gibi ihtilaflara dme-
den Kur'an hakknda tedbir alalm, herkesin okuyabilecei, kul-
lanabilecei ortak bir Kur'an olsun' diyor. Halife Os man H-
zeyfe' ni n teklifini kabul ediyor ve bu konuda bir komi syon olu-
turup start veriyor.
Osman zaten bu olup bitenlerden habersiz deildi. Her yerde
Kur' an nshalar hakknda tartmalar vard, her kafadan bir ses
kyordu. Herkes benim Kur' an m veya falancann Kur' an' ger-
ektir, kalanlar ise yanltr, diyordu vc bu yzden birbirlerini k-
frle suluyorlard. Hatta aralarnda kavgalar oluyordu. Sonuta
halife Osman duruma mdahale ediyor ve ' Nedi r kimisi Zeyd b.
Sabit' in Kur ' an' gerek, bilmem Mua b. Cebel' inki gerek veya
bey b. Ka' b ve dieierinki gerektir diyorsunuz! Hz. Muham-
2 2 1
bn-i Hatip, ol-Furkan. 38.
2 2 2
Taberi Tarihi, 4/153-155. Hicri 22. yl olaylar bl mnde.
2 2 3
bn-i Cerir Taberi, Tarih, hicri 24. yl olaylar ksm, 4/246-47.
132
med' l e bu kadar yl yaadnz, bunun karl bu mu ol mal ?' gibi
bir konuma yapyor ve Kur' an yazm almalarn balatyor
2 2 4
ve daha nce Ebubekir zamannda hazrlanan ve mer' i n kz Haf-
sa' da bulunan Kur' an nshasn Hafsa' dan alyor.
Osman' n kurduu drt kiilik komi syon u kiilerden oluu-
yordu: Zeyd bi n Sabi t , Abdul l ah bi n Zbeyr , Sai t bi n As ve
A bdur r ahman bi n Har i s bi n Hi a m. Bu drt kiinin Osman ta-
rafndan Kur' an komi syonuna al nmasyl a ilgili hadis en bata
Buhar i ' de gei yor.
2 2 5
Bunlardan Zeyd b. Sabit Medineli, geriye
kalanlarn ise babalar Mekkeli; ancak onlar hicretten sonra Me-
di ne' de domul ard . Hepsi genceci k insanlard.
Abdul l ah b. Zbeyr Mekke' ni n Esed kabilesinden, Sai t bi n
As halife Osman' n bal olduu Emevi kabilesinden, A bdur r a h-
man bi n Har i s de Mahzumi kabilesindendi. Osman bu drt kii-
ye grev verirken, aranzda yazm konusunda bir anlamazlk
olursa, komisyondaki Kureyli yenin grne gre karar ve-
rilsin; nk Kur' an Kurey lehesi zerine inmitir, diyor.
Askal ani , Ebu Davud' un bir rivayetine gre, Osman on iki
kiiye grev verdi, eklinde farkl bir aktarmda bul unduysa da,
bu, slami kesi mce pek itibar gren bir gr deildir. Kabul edi-
leni, oluan komi syonun az nce isimleri verilen drt kiiden
ibaret ol mas .
2 2 6
Osman bir de neri de bul unuyor; yazma iine
Zeyd baksn, onun yazs iyi. Gramer/redaksi yon iine de Sait b.
As baksn, diyor.
almalar srerken, hazrladklar Kur' an' n son ayetini H-
zeyme bin Sabi t getirip komisyona sunuyor. O da Ahzab suresi
23. ayeti. 5 bittikten sonra Kur ' an Os man' a takdim ediliyor. Ken-
disi, iyi etliniz, gzel; ancak kitap haline getirdiiniz Kur ' an' da
hatalar gryorum; umarm zamanl a Araplar bunlar dzeltecek-
ler, diyor ve ekliyor: Aslnda ktip "Sakif kabilesinden, redaktr
Z Z 4
Buhari. I) Cihat, bab, 12, no: 2807. 2) Mcga/i , bab 17, no: 4049 Uhd sa-
va ksmnda. 3) Tefsir, Ahzab bab 3, no: 4784. 4) Fedail-i Kur' an bal , Cem' ul -
1 Kur'an bab 3, no: 4987-88. Kez'iil Ummal , no: 4780.
225 Buhari. Fcdaili-i Kur'an, Ccm' ul Kuran bab 2, no: 4984.
226 Askal ani, Fethul Bari, Cem ' l Kur' an ksm, no: 4702' ni n erhinde.
133
de "Hzeyl" kabilesinden olsayd byle yanllar olmazd. Hi ndi ,
Osman' n bu aklamasyla ilgili st ste drt hadis aktaryor. Os-
man' n bu ifadesini ieren kaynaklar pek ok.
2 2 7
Burada Rag b I s f ahani ' den farkl bir bilgi ekl emek istiyo-
rum. Kendi si , "Osman zamannda Kur'an kitap haline getirilir-
ken aslnda kurul uzman olmad iin yazmda yanllar olmu-
tur. Bu yzden halife Osman. 'Umarm zaman iinde Arap uz-
manlar bunlar dzeltecekler' ihtiyacnda bulunmutur" diyor.
Rag b bu konuda ayrca zel bir balk da am .
2 2 8
bitince Haf sa' dan aldklar nshay tekrar ona iade ediyorlar
ve yazlan Kur' an' birka nsha eklinde oaltp deiik mer-
kezlere gnderiyorlar. O arada Halife Osman, "Hazrladmz
nsha dnda kalan dier Kur'an nshalar yaklsn "ekl i nde ta-
limat veriyor. Ulaabildii nshalar kentlisi imha ediyor; uzaklar-
dakiler iin de (Basra, Kfe ve am gibi) oradaki valilere, "Ben,
hazrladmz nsha dndaki tm nshalar yaktm/imha ettim,
blgenizde varsa siz de onlar imha edin"eklinde talimat veriyor
ve her yetkili kendi blgesinde muhalif olan Kur' an nshalarn
imha ediyor. Osman' n Kur' an nshalarn yakma olay en bata
Buhar i ' de ol mak zere birok slami kaynakta anlatlmaktadr.
2 2 9
Hatla Osman o nshalar yaknca, olay nemli olduu iin mille-
tin zoruna gidiyor; ancak korkudan kimse bir ey diyemiyor. Za-
man iinde baka nedenler de buna eklenince, Mslmanlarn Os-
man' a kar ol umsuz tepkileri artyor ve nihayet onu katlediyorlar.
1 1 1
a) Buhari, Fedail ' l Kur'an, Cem'ul Kur' an ksmnda, bab 3, no: 4987.
b) Hindi, Kez, no: 4782-87.
c) Kasn b. Sel am, Fedail-i Kur'an adl eseri, s. 285.
228 Ragb Isf ahan, Muladcral-l dcba, 2/434 vd. Bal n ad, " Kur' an' da-
ki yanl yazn".
229 i ) Buhari, Fedail-i Kur'an, Ccm''l Kur' an ksm, bab 4, no: 4987.
2) Hindi, Kenz-l Ummal , no: 4773 vc 4775.
3) Bakl l ani' nin Nket'UI ntiar adl yapl , s. 363.
4) bn-i Kesir, Fedaili Kur'an, s. 78.
5) bn-i Ebu Dav ud Sieisl ani, Mesahif , Osman bl mnde.
6) bn-i ebbe, Tarih-i Medi ne, s. 992. Cem' ul Kur' an ksmnda.
7) Ebu ame Makdisi, ' el -Mri d' l -Veci z' adl yapt, s. 175.
134
bn-i ebe, "Msrllar Osman ' katletmeye gelince kendile-
rinden, 'Neden bunu yapyorsunuz?' diye sorulduunda onlar,
'Osman Kur'an' yakt iin biz onu ldrmek istiyoruz'
yanln veri yorl ar" eklinde bilgi aktar yor.
2 30
Buraya kadar sunul an bilgileri, Buha r i ' de anlatlanlar temel
alarak aktardm. Tabi ki bunun detaylar var. Mesel a bn-i Ha-
cer As kal ani bu hadislerin a kl ama ksmnda, K ur t ub i ve bni
K e s i r de kendi tefsirlerinin mukaddi mel eri nde unlar anlatyor-
lar: Hzeyfe, Msl manl arl a Azerbaycan arasnda yaplan sa-
vatan dnmt. Kendisi hem Suriye, hem rak Msl manl ar
arasnda Kur ' an' n nshalaryla ilgili meydana gelen ol umsuz-
luklar yerinde grm, bunlar ok iyi biliyordu. O zaman ner-
deyse her kesimin farkl bir Kur ' an' vard. yl e ol mutu ki,
bazdan dierlerinin Kur' an nshal ar na uydurmad r diyorlard
ve hatta bundan dolay birbirlerini kfrle suluyorlard, ara-
larnda kavgalar bile ol uyordu. Halife Osman da bu konudan ha-
berdard. Hi i zeyf e' ni n Os man' a teklifi artk barda taran son
daml ayd . Bunun zerine halife Osman bir hutbe okumaya
balyor: Biliyorum; her biriniz Kur ' an hakk nda farkl eyler
syl yorsunuz, bi l mem bn-i Mesut ' un Kur' an nshas, bey b.
Ka' b ve Muaz b. Cebel ' i n Kur ' an nshalar gibi farkl farkl ey-
ler ne sryorsunuz. O yzden ben bir komi syon ol uturuyo-
rum, buna bir zm bulacaz, di yor ve bundan sonra alma-
lar balatyor.
2 31
Ol uturul an bu Kur ' an nshal ar ndan am,
Basra, Kfe ve Hi caz blgelerine de gnderi yor.
2 32
d) Komisyon yeleri Hakknda Bir zet
Buraya kadar anlatlanlardan normal bir manzara gzkebi -
lir; ancak iin iinde enteresan eyler var, konuya ilikin arpc
2 3 0
bn-i ebbe, Tari hi Medi ne, s. 1136.
2 3
* Askal ani, Feth-l Bari, crh' l Buhari, Cem' ul Kur' an, no: 4987, hadisin
a kl ama ksmnda. Kcnz, no: 4780-4783.
2 3 2
Kenz: 4767.
bilgiler var. Hep syleniyor ki, Zeyd b. Sabit bakanl nda drt
kiilik bir komi syon toplanp Kur ' an' ortaya kard/veya kitap
haline getirdi. Ama bu drt kii ki m, nasl insanlard, yalar
kat, biyografileri hakk nda kimse bilgi sahibi deil veya merak
etmemi/herkes anlatlanlara safa i nanm . Burada dengeleri
bozan bilgiler sz konusu. O yzden komi syon yeleri hakk nda
dikkate deer baz bilgiler sunmakta yarar var.
1) Zeyd b. Sabi t:
Bu adam aslen Medinelidir. Muhammed Medi ne' ye hicret etti-
i srada kendisi on bir yanda yetim bir ocuk.
2 3 3
Hatta hicri
nc ylnda meydana gelen Uhud harbine kk olduu iin
katlamyor. Demek ki Ebubekir zamannda Kur' an' bir araya ge-
tirirken 20-23 yalarnda bir delikanl. in ilgin yan, hep vurgu
yapyorum ki bu adamn babas Yahudi idi.
2 34
Zehebi ve bn-i
Sa' d gibi tarihilerin anlatmna gre Zeyd, evli olduu drt
hanmndan 28 ocuk sahibi.
235
mer halife iken bir yere gittiin-
de onu Medi ne' de kendi yerine vekil brakyordu (mer za-
mannda bu veklet sefer gerekleir). Osman da halifelii d-
nemi nde bir yere giderken Zeyd' e veklet brakyordu. Bizanslla-
ra kar yaplan Yermuk savanda (M. 636) ele geen ganimetle*
rin dalm yetkisi Zeyd' e verilmiti. Kendisi lrken ardndan
l i i
a) Kenz-iil Ummal , no: 371)55.
b) Zehebi, Siycr-i A'l cn, Zeyd b. Sabit ksmnda.
2 3 4
bn-i ebhc. Tari h-i Medi ne 3/O08,
2 3 5
Zehebi, Si yer i Al em, Zeyd b, Sahil nd. no: 83, 2/428,
Kadn ve ocukl ar:
a) Cemi l e binli Sa' d bin Rcbi hanmndan u ocukl ar olur: 1) Sail, 2) Harice,
3) Sl eyman, 4) Yahya, 5) Amare, 6) smail, 7) Esal, 8) Ubade, 9) shak, 10) Hase-
tte, II) Amre, 12) mm- shak, 13) mm- Gl sm.
b) Amre b. Muaz b. Encs adndaki hanmndan: I) brahim, 2) Muh ammed, 3)
A. Rahman, 4) mm Hasan.
c) mm Vel ed' den (sav a cariyesi) unl ar doar: 1) Zeyd, 2) A. Rahman, 3)
Ubeydul l ah, 4) mm- Gl sm.
d) Yine baka bir mm-1 Vel ed' den (sav a esiri cariye); I) Salil, 2) mran, 3)
Haris, 4) Sabit, 5) Saf iye, 6) Karibe, 7) mm- Muhammed.
136
an derecede miras brakt. yle ki, varisleri ondan kalan kle
altnlar paylamak iin balta ile paralara ayryorlard. Ayrca ka-
lan dier serveti yz bin dinar (altn para) geiyordu.
2 36
Bunl ar Yermuk' a gi derken sava hakk nda propaganda gre-
vi Ebu Sfyan' a verilir. Mikdad b. Esved adndaki kii de slam
ordusu arasnda dol aarak yksek sesle Kur ' an' dan Enfal suresi-
ni okur. Enfal, ganimetler demekti r ve bu sure iinde gani metl e-
rin Msl manl ara helal ol duuna dair ayetler var. Bunu okumak-
la; kendi savalarna ganimetleri, cariyeleri hatrlatp moral
vermek, onlar hcum konusunda bir bak ma moti ve etmek he-
defl eniyordu.
2 37
Bir keresinde halife Osman devlet maln akrabasna, dost-
larna datrken, Hakem' i n olu Hari s' e yz bin dirhem verir.
Bu arada Zeyd' e de yz bin dirhem ikramda bulunur.
2 38
Bunlar ta-
lan malyd ve idareci istedii kiilere rahatlkla verirdi. Halife Os-
man bir ara Zeyd' i n yannda bir kleye iki bin dirhem ba yap-
maya karar verince Zeyd itiraz eder, biz bir kleye bu kadar ba
yapamayz., der. Bunun zerine Osman bu yardm bine indirir.
2 39
Bu da Zeyd' i n vicdan konusunda nemli bir iaret.
Burada hem Halife mer, hem Osman ve hem de Zeyd' l e il-
gili enteresan bir bilgi daha sunaca m. Bunu sunmadan nce,
konu tam anlalsn di ye bir ek bilgi vermek gerekiyor. Baz ha-
dislerde (pek gl rivayetler de deil) deniliyor ki, bir sava esi-
ri kadn (cariye), eer efendisinden hami l e kalrsa, onun efendi-
si vel'al etliinde artk o cariye zgr kadn statsne tabi
olur/cariyelii biter. slam inancna gre normal de eer bir cari-
ye efendisinden ocuk dourmadan efendisi lr ve kendisi dul
kalrsa, o zaman varisler mal gibi onu kendi aralarnda pay-
larlar. Ya kendi aral arnda anlap birine satmak suretiyle pa-
" Mcs' udi , Mliruc- Zchcb, 2/343.
bn-i Kesir, Bi daye-Ni haye, Ycnnuk bl m. Hicri 13. yl olaylar, cilt
7/553.
Bcl azuri, Ensab-I Eraf, 6/166. Ammar b. Yascr ksmnda.
239 bn-i Abdi-I Ber, sliab, Zeyd b. Sabit md. no: 840. Bu ol ay ayn /.aman-
da bn-i Ebi eybe Musannaf ' l a vc Bcyhaki de Snen' i nde almlardr.
137
rasn blrler veya baka bir anl ama yolunu bulurlar. Ksa-
cas, o herhangi bir mal gibidir.
Var olan rivayete gre, normal de cariyenin hamil e kalmas
hem efendisi iin, hem de varisler iin maddi bir kaypt. Ancak
az da olsa bazlarnn ocuu yoktur; onlar ocuk ister. Bu istis
n a
i bir durum. Hami l e kalmas kaypt diyorum. nk bu durum
da artk efendi onu satamazd. Aslnda bu konuda kant sayla
hadis de ilgin: Cariyesi Marya ocuk dourunca Hz. Muham-
med ona zgrlk veriyor. Tabi ki bu zel bir durum/erkek ocu-
u olduu iin sevinten yapyor. te bazlar, madem Hz. Mu-
hammed byle yapm biz de buna uyarz eklinde bundan genel
bir sonu karmlar. Bazlar da bunu zel bir mesel e sayp di-
er Mslmanlar balamadn ne srerek ocuk douran ca-
riyelerini yine de satyorlard. Mesela Cabi r , "B/z hem Hz. Mu
hnmmed zamannda, hem de Ebubekir zamannda bizden ocuk
douran cariyelerimizi satardk. Hatta bu. mer'in ilk halifelik
yllarnda da devam etti; ancak daha sonra mer bunu yasak-
lad" d\yor. Anlalyor ki, mer zaman nda arlk cariye parasna
gerek kal mam; o yzden kendisi bunu kaldrmtr.
Ca bi r ve E bu Sai t el -H dr i ' ye dayanan ve en bata Buha-
r i ' de birok yerde ve Di yanet' i n tercme ettii Tecrid-i Sarih'te
geen yle bir olay var: Sava esiri kadnlar hamile kalmasn
diye biz onlarla seviirken menimizi dar aktrdk... A k ola-
rak, biz sava esirleriyle seviirken, di ye belirtiliyor.
2 4 0
ma m afii, A hme t bi n Hanbel , Nesai , bn-i Mace, Beyha-
ki ve birok slam dnr, cariye ocuk da doursa satlabi-
lir, eklinde fikir belirtmiler; satlmasnda saknca yoktur, de-
milerdir.
As kal ani , Buhari ' ni n erhi ol an Eetlui'l Bari'adl yaplnda
bunu detaylca ilemitir. O da ilgili yerde ekliyor, ocuk doul
Z 4 U
a) Di yanet, Tecricl-i Sarih, no: 1596, cilt 10/237 direkt ve 1117 akl ama
ksmnda.
b) Msl i m, Reda ksm, no: 1456.
c) Ebu Davud, Ni kh, no: 2155-56.
d) Buhari, Nikh, Azl ksm, no: 4912 ve Kader, no: 6229.
138
i
M/ cariye zgr olur diye salam bir kant yoktur, diyor. Bura-
da tuhaf bir kant sunmak isterim. kr i me' den soruyorlar, "Bi r
erkein yannda bul unan cariye o erkekten ocuk dourursa du-
rumu ne ol ur?" O, "zgr kadn statsne tabi ol ur" karln
verir. "Peki , kant nedi r ?" diye sorul unca o, "Kan t Ni sa suresi
19. ayeti di r" diyor. nce ayetin anl am n verelim: "Ey iman
edenler, Allah'a, peygambee ve sizden olan idarecilere itaat
edin/onlar dinleyin-dediklerini yapn" deniliyor. Adam devam
ediyor: "Peki bu ayetin cariyelerle ne alakas var ?" yl e yant
veriyor: "Ayette geen ' Si zden i dareci l er' kavram ndan karyo-
rum" diyor ve iddiasn yle aklyor: "Mademki mer de
Msl man bir idarecidir ve kendi halifelii dnemi nde ocuk
douran cariye artk zgrdr demi , o hal de bu da ayete girer."
Burada demek istediim u: Bu konuda kant yok. kalm bu
tip yorumlara. Beyhaki , sava esiri cariye efendisinden ocuk do-
urursa artk zgie.ir anl am nda birok hadis alrken, bunlarn
hepsinin aslsz olduunu belirtiyor.
2 41
Sylendii gibi en somut
kant, Hz. Muhammed' i n cariyesi Marya olaydr. Burada sevin-
ten eine bir tolerans lanmsa, bundan genel bir hkm karmak
yanltr. O yzden man afii, Ahmet bin Hanbel, Nesai, bn-i
Mace, Beyhaki ve birok slam dnr, cariye efendisinden o-
cuk da doursa satlabilir demilerdir. Bir de eer amac genel ol-
sayd, niye ta Marya olayna kadar bekledi; neden daha nce bu-
nu sylemedi? Bu tarihte arlk Hz. Muhammed' i n l mne 1-2
yl kalmt! te kant salam ol mamakl a beraber, baz sahabeler
yine mmkn derece bu rivayete uymaya alrd: Madem Hz.
Muhammed, cariyesi ocuk dourunca zgrdr, demi , bizim de
bamza byle bir ey gelse biz de aynsn yaparz, diyorlard.
Bakalm uymul ar m; uymaml arsa ne yapm l ar?
2 4 2
Hem halife Ebubekir, mer, Os man ve hem de Zeyd b. Sa-
Z 4
Beyhaki, Siinen-i Kbra, mnehat-iil evl al ksmnda, 10 cilt, no: 20071-
20077. Kurtubi tefsiri, Ni sa suresi, 59. ayet akl amasnda.
2 4 2
bn-i Rd, Bidayet*Ul MUctchid, 4/2157. Askal ani, Tclhis-l Habir. Kitab-
mmehati ' l Evl ad, no: 2742. Askal ani Fcth-I Bari, erh- Sahihi-1 Buhari, Ki-
tab-1 Itk, Bab- mmi -1 Velcd, no: 2396.
139
bit' in cariyeleri onl ardan hami l e kalr; ancak ok irkin, asls
bahanelerle hem cariyelerini lekelemi, hem de onlar L' mmii' l
Veled (ocuk sahibi cariye) olarak kabul etmemilerdir. Zeyd bl
Sabit, halife Ebubekir, mer vc Osman Kur' an almalarnda
grev aldklar iin cariyeler konusunda zellikle onl ardan birj
iki somut rnek vermek isterim ki, kiilikleri tam bilinsin.
Halife mer ' i n bir cariyesi kendisinden ocuk douruyor. Ta-
bi ki bu durumda (var olan rivayete gre) mer onu satsa iyi oli
maz. mer kadna, "ocuk siyahtr bizim aileye benzemiyor. Bir
ile sen hamile kalnayasn diye hep tedbirimi aldm. Dolaysyla
bu ocuk benden deildir"diyor. Tabi ki ocuk ondan deilse, ca-
riyelik stats devam etler demektir; zaten ama da bu. Burada u]
syleniyor: mer bunu deyince, kadn da bir obanla yattn iti-
raf ediyor. Bir kere mer bu iddiay ne srdkten sonra elbette i
klfn da uydurur. Bu rivayetten kast, mer' i biraz olsun iddi-
asnda hakl kl mak! Ama sonu ne olursa olsun bu zulmn
hakllk pay ol amaz. Bu kadnlar kendi cinsel zevki iin kullan-
mak ve herhangi bir mal gibi salp onlardan gelir temin et meye'
almak dnyada en ar vahet rneklerinden biridir. Kald ki,
mer gibi biri kadna, sen bakasyla yatmsn diyorsa, cari ye!
statsndeki kadn ne diyebilir ki? mer ' den beler bir ceza alma-
mak iin, ona ancak itiraf etmek derdi; yoksa mer onu rahat
brakr myd? Bir de bu durumda mer ' i n einin bakasyla zinaj
yapma durumuyl a kar karya kalmas sz konusu. Ama yle
anlalyor ki iin bu yan pek tnlarn umurunda deilmi; cariye
olduu iin bunu ayp saymamlar.
nsan bu olaylara baknca, aktardklar hadislerinden hkm
karlan, onl ardan eriat prensipleri ortaya atlan ou hadis ra-j
vilerinin kim olduklarn karmaya alyor: ounun babalar
kimdir bilinmiyor. Bunu hakaret anl am nda demi yorum. nk
durum ortada! Bir kere cariye deiik kiilere satlyor, farkl in-
sanlarla seviiyorlard. Hele mer ve Zeydb. Sabit rnei nde de
grld gibi cariyelerinden ocuk douyor, onlar kabul etmi-
yorlard. Peki, daha sonra ou fetva makam nda oturan ve drt
mezhep liderlerinin kendilerinden yararlandklar bu kle as
ocuklarn babalar kimdi?
140
slami kaynakl arda, "Abdullah b. Abbas, Abdullah b. mer.
Abdullah b. Zbeyr ve Abdullah b. Amr b. As ldkten sonra
artk fetva makam kle asll Mslmanlara-geer"eklinde bir
bilgi var.
2 4 3
Hadisleri aklann kiinin hadis says bin ve zeri ise, bu gibi
ravilere "Mksirun"denir. Bunlarn saylar altdr. Onl ardan bi-
ri de bn-i Abbas' l r. Bu adam bir savata i mam ol up Msl-
manlara namaz kldryor. Namaz iindeyken bir ara cemaat e d-
np gl yor ve "Ben Rum asll cariyemle yattm ve boy abdes-
f almadan/cnup olarak nnze getim"diyor. Orada yeniden
toprakla abdest alp (bu ynt eme t eyemmm denir) bir daha on-
lara namaz kldryor. Hatta burada deniliyor ki, Msl man
basknclar yolda giderken bn-i Abbas, cariycsiyle sevi mek
iin bilerek kafilenin gerisinde kalyor vc onunla cinsel ilikide
bulunuyor. slam tarihinde halim-selim bilinen E b u Zer -i G fa-
ri de ayn eyleri yap yordu. Yani bu yaygn bir detti ,
yadrganmyordu. te o zaman cariyel er ancak erkeklerin seks
arac (zr dilerim bylesine terbiye d terimler kul l andm
iin; ancak gerek bu) olarak kullanlyordu. Gnn birinde cin-
sellie ihtiyac ol mayan/ yalanan kii, bu sefer cariyesini/ cari-
yelerini satp parasyla yayordu/ bunlarn parasyla bugnk ta-
birle emekl i ol uyordu.
2 4 4
Cariyenin slam sisteminde bir p kadar deeri olmad bir
gerek; ancak detayl arda ok ilgin eyler de var. Geri ben en
bata sl am' n bu gibi konulara bakn irdeliyorum; bunun ze-
rinde duruyorum; yalnz bunlar neml i slam temsilcileri olduk-
lar iin bunu da deifre etmekte yarar var.
Konumuz ol mamakl a birlikle, sz cariyelerden al mken
neml i bir not daha ekl emek isterim. Bata Hz. Muhammed ol-
mak zere sahabeni n en nemlileri bile l ml eri ne kadar ellerin-
de kle/ cariye bul undurmul ardr. Hz. Muhammed hasta iken
2 4 3
Dma.ki, czcra- Zcl eb, 1/103 ve 130. bn-i-l Cevzi , A'lcn-I Mv ak-
kiin, t. I, bab- ' Men sare lleyhi-l f etva minc-t-Tabiin' bal altnda.
2 4 4
bn-i Ebi eybe, Musanal , Taharet ksmnda, cr-rccl yekunu l is-sel eri
ve maah ahlhii, 115. fasl, 1/179 vd.
141
klelerinden krkn azat etmitir. Peki, sorul maz m ki, onlar ni-
ye daha nce azat etmedin, neden elinde bul undur dun?
2 4 5
Kald
ki, ara sra kl e azat etmi se veya onlar hakk nda gzel bir sz
sylemise de onlarn aleyhine kararlar da almtr. Hz. Muham-
med, "ayet bir kle efendisinden kayorsa kafir olur. Efendisi-
nin izni olmadan evleniyorsa zina saylr. Bir kle efendisinden
kap kafir toplumuna smyorsa katli vaciptir" gibi hadislerle
hep onlar kontrol allnda tutmutur.
2 4 6
Hz. Muhammed' e on yl zel olarak hizmet eden/yaverlik ya-
pan Enes b. Mal i k l dnde ondan azat edi l meyen kleleri
vard. Basra'da mehur olan Fkh limi bn-i i ri n, Beysan esir-
lerinden ol up Enes' i n klesiydi. Enes onunl a anl ama yapyor,
sen alp bana yirmi bin dirhem verirsen seni azat ederim, di-
yor. Adam bu paray temin edi nce, Enes onu zgrl ne kavu-
luruyor. Yine mehur fkh limi kr i me, bn-i Abbas' n klesiy-
di. bn-i Abbas vefat edince olu onu Halit b. Yezi d' e drt bin di-
nara (altn para) satyor.
2 4 7
Ksacas, eer Hz. Muhammed kle azat etmi se de, soruna
kkl bir zm getirmemitir. Buna Buhar i ' den birka somut
rnek verel im: Ammar b. Yaser, 'Ben Hz. Muhanmed'i grnce
yannda iki bayan, Ebubekir ve be tane de klesi vard' diyor.
2 4 8
Ayrca Enci e ad nda bir klesi vard, Hz. Muhammed' i n
hanml arna yardm ederdi .
2 4 9
Ashab' dan Cabir anlatyor: Bir
adamn klesi vard, 'ben ldkten sonra zgr olsun' di ye sz!
vermiti. Adam l nce Hz. Muhammed brakmad ki zgr ol-
sun. nk adam n varislerine kalacak baka mal yoktu. O yz-
den Hz. Muhammed kabul etmedi . Bu kleyi Nai m b. Nuham
2 4 5
bn-i-l Cev zi , Ebu-I Ferec, el-Muntazam l'i-l Tarih, 4/33. H. Muh ammed' i n
l m ksmnda.
2 4 (
* Sncn-i Ebu Davud, no: 2078; Nikh, Vel isinden izinsiz ev l enen kl e
ksmnda. Tirmizi, Nikh, no: 1111-1112. Mni, bn-i Kdamc, 7/49. Nikh
ksmnda. bn-i Ebi eybe, Musannaf , Ni kh ksmnda. Nesai , no: 3987.
2 4 v
" D maki , ezerat- Zeheb, I . cilt krime md.
2 4
^ Buhari, Menaki b ksmnda.
2 4 9
Buhari, Edep, no: 5797 v c 5809.
142
adndaki kiiye sekiz yz di rheme (gm para) satt. Adam hic-
ri birinci ylnda ld, diyor. (Ki m bilir belki onun patronu ona
zor iler yaptrd iin adam dayanamay p bu yzden l m ola-
bilir.)
2 50
Hayber bask n nda Rufaa b. Yezit ad nda biri Hz. Mu-
hammed' e Mdi m ad nda bir kle hedi ye etmiti. Bu kle Hz.
Muhammed' i n eyalarn tard. Ama Hayber' den daha dnme-
den orada katl edil irdi.
2 51
Hncyn ad nda baka bir klesi vard,
onu da amcas Abbas' a hibe eder. Daha sonra Abbas onu azat
eder. Bir de Mehran ad nda bir klesi vard. Adam ok gly-
d: Seferlerde yorulanlarn yk ne varsa ona yklenirdi, adam
deve gibi ekerdi. Bunun iin Muhammed ona 'Sefine'adn ver-
miti. Sefine demek, gemi demektir. Yani maallah gemi kadar
yk tayabiliyorsun, demek. Bu adam aslnda Muhammed' i n
elerinden mm Sel eme' ni n klesiydi. mm Sel eme ona,
'Eer Muhammed'e hizmet edersen ben klelik statsn senin
zerinden kaldrrm' diyor. Adam ne yaps n! Mecburen kabul
ediyor. te bunun da ad zgrl kt r!
2 52
Bunlar Buhar i ' den birka rnek; yoksa onun kleleri oktu.
Burada u sylenebilir: Efendim o gnk artlara gre Hz.
Muhammed ve dolaysyla Kur ' an kl el er hakk nda -yeterli ol-
mamakl a birlikte- bir iyiletirme getirmi. Hayr; bu konuda hi-
bir iyilelirme yoktur. Kl e azat etmek zaten daha nce de vard.
Burada somut bir rnek verelim. slamiyet henz yok iken Hz.
Hatice' nin amcaol u Haki m adndaki kii yz tane kle azat edi-
yor, her konuda insancl biriydi. Buna dayanarak herhal de kalkp
da adam peygamber ilan et meyi z.
2 53
Salam slami kaynakl arda yle bir olay anlatlyor: Abbasi
halifesi Harun Res i f i n hesapsz cariyeleri vard. Bunlardan biri,
gzelliiyle ok mehurdu. Har un' dan hi ayrl myordu, erkek-
2 5 0
Buhari, a) ilk, no: 2397. b) Kefaret-l Eynan, no: 6338.
2
*1 Buhari, Eyman. no: 6329.
2
^
2
tbn-i Kesir, Bi dayc-Ni hayc, 5/259 v e 262. Muh ammed' i n kl el eri
ksmnda. Burada Muh ammed' i n onl arca kl esini sayyor. bn-i Ebi eybe, Musan-
na!', Buyu, 7/620, no: 23538.
2 5 3
D maki , ezerat- Zeheb, 1/ 60.
143
ler yannda, her an onunl ayd. Bir gn Harun' un el ine su dker J
ken bir ara cari ye donakalyor, Harun su beklerken kad n n akl
o an baka yerlerde; Harun' dan haberi yok. Meer o srada Ha-I
rn' un olu Me' mun da onlarn yan nda ve babasnn car i yes i ni
gz krpm, cari ye de ona ol uml u karlk vermi ve bu yzdel l
Harun' un eline su dkmeyi unut mu. Harun soruyor, ne oldu di-j
ye vc zaten kendisi ol up bitenler hakknda bir eyler grm. C a l
riye olay anlatnca, Me' mun -szde- ok utanyor. Harun onu
kucaklayp, bu cariyeyi seviyor musun, diye soruyor. Me ' mu n
evet deyi nce Harun, madem seviyorsun onu al u odaya girin, se-J
viin, diyor. kisi odaya girip gerekeni yaptktan sonra bu kez
Harun ol una, haydi bunun zeri ne bir de bir iir syle, di yoi j
Me' mun bu ol up bitenler zeri ne drt msralk bir iir okuyor. l-
gili kaynakl arda onun bu iiri de geiyor. stelik bu olay ankj l
tan kii hakk nda Zehebi ve As kal ani gibi neml i slam d l
nrleri ok ol uml u raporlar vermiler, ok lim, drst, Kur' afil
hafz biri ol duunu ifade etmi l erdi r.
2 54
Konuyl a ilgisi nedeniyle burada baka bir rnek verelim:
Ebu Sai d el -Hudr i anlatyor: Biz Hz. Muhan med' l e beraber j
Beni Muslalik basknna gitmitik. Araplarn en gzel kadnlarn j
ele geirdik. oktan cinsel iliki yaamadmz iin ok an isti-
yorduk. Kendi aramzda, bunlarla sevielim; ancak hami l e k a i l
masallar diye nleyici tedbir alalm, yine en iyisi Hz. Muhammed
aramzda iken ondan soralm dedik. Biz sorunca u yant verdjB
' Onlarla cinsellik yaayp da hamil e kalmamalar iin tedbir al-
manzda bir saknca-gnah yoktur. Bir de eer kaderde bir insann
dnyaya gelmesi varsa, siz ne kadar tedbir alrsanz aln o OCUM
yine dnyaya gelir.'
Bu hadis en bata Buha r i ' dc birka yerde gei yor.
2 55
2 5 4
Cafer b. Ah met Es-Sirac-l Kar, Mesari u Uak, 1/240, ' Mermi n v e ba-
basnn cari yesi ' bal altnda.
2
^ a) Buhari, 1) Buyu' , Bey' Rakik ksmnda, no: 2116. 2) Itk, bab men mel
l eke... no: 2404. 3) Megazi , Beni Mustal ik blm, no: 3907. 4) Kader, no: 6229.
b) Msl i m, Nikh, bab- hkmi-1 azl, no: 1438.
144
Burada halife mer ' l e ilgi bir ek bilgi daha vermekte yarar
var. Kendisi bir gn bir kuyunun yan ndan geerken bakyor ki
bir cariye ile bir erkek kuyudan su iiyorlar. Soruyor (yakksz
bir tabir kul l anyor), bu cariye bu adamn m, diye. Evet yantm
alnca, senden hami l e kalnca ocua bakacaksn ha haberin ola,
diyor. Bellidir ki, kadn gzel mi , mer ona gz di kmi : Adam
korkutmu ki vazgesi n, onu kendi ne alsn, ancak baaramam .
Kendisi cariyesinden olan ocuu kabul etmiyor; dier yandan
da bakas iin byle konuuyor.
Okuyucu imdi merak edi yor! Acaba bu bilgiler nerden sa-
lanm diye. Bi l i yorum; bunl ar irkin eylerdir. Ancak kantlar
gl. Bunlar, neml i slam dnrl eri ni n kaynakl arnda ilen-
mitir. Zaten her cml eyl e ilgili kaynaklar dipnot olarak ekliyo-
rum. Mesela Hanefi mezhebi ni n kurmayl ar ndan Ser ahs i gibi,
yine Hanbeli mezhebi ni n mehur l iml erinden bn-i K d a me
gibi, A bdur r e z z a k vc daha birou bu rnekleri kaynakl ar nda
ilemi, herhangi bir savunma da yapmam l ard r.
2 56
mer ' l e ilgili benzer bir rnek daha verelim:
Miladi 63()' da Mekke' ni n fethinden sonra ayn yl Hava-
zin/Hneyn sava yaanyor. Konu, Vak di ' ni n (h. 207) kay-
nanda daha detayl anlatlm; dier kaynaklarda ise dank an-
latld iin Vakdi' deki bilgileri temel alarak zetliyorum: Bu sa-
vata Mslmanlarn asker says 12 bin, kar tarafn ise 20 bin ci-
var. Ele geen cariye-kle says 6 bin, 24 bin deve, 40 bin koyun-
kei ve 4 bin ukiyye gm (bugnk lee gre yaklak 2 ton).
Kaynaklarda geiyor ki, bu esir kz ve kadnlar, Hazair denilen
yerlerde toplanp glgelie alnrlar. "HaZa.it, Hazire'nin oulu
olup kamamak iin hayvanlarn iine alnd eperli yer" de-
mektir.
2 57
Ebu Sf yan o srada yeni teslim olmu, o da bunlara
bakyor. Bir ara Hz. Muhammed' e, "Sen bugn dnyann en zen-
a) Serahsi, Mcbsut, 17/99.
b) bn-i Kdame, Mni , cilt 14/583.
c) Abdurrezzak, Mtusannaf. no: 12536, cill 7/136.
Ayrca baz kaynakl arn dipnotlarnda man afii m n' de, bn-i Ebi eybe
Musannaf ' ta, Bel azuri Esab-l Eraf l a ve Beyhaki de Snc-i Kbra' dabu ol ay
aldklarn yazml ar.
2 5 7
Vakdi. 3/943. Dipnot: 3.
145
ginisin maallah!"deyince Muhammed glyor. Ebu Sfyan he-
men istemeye balyor, bundan bana ver, diyor. Muhammed Bi-
lal' e, "Bu gmten krk ukiyye, ayrca develerden de yz deve
Ebu Sfyan 'a ver" diyor. Bu arada Ebu Sfyan iki olu Yezit ve
Muaviye iin de istiyor. Hz. Muhammed' i n talimatyla onlara da
yzer deve ve krkar ukiyye gm veriliyor. Muhammed datma
balyor. Kiinin arlna gre datyor. Yani ileri gelenlere y-
zer deve, fakir-fukaraya daha az veriyor. Hatta bu duruma, cesaret
edip itiraz edenler bile oluyor. Hakim b. Hizam nemli bir isim;
fazla isteyince Hz. Muhammed yz deve veriyor; ancak szle-
riyle de onu dolayl olarak eletirince, Haki m almak istemiyor. So-
nunda o da yz deveyi kabul ediyor. Abbas b. Mirdas' a ise ok az
sayda verince, adam bunun zerine Muhammed hakknda eleti-
rel bir iir yazyor. Sonunda Hz. Muhammed onu susturmak iin
kendisine de yz deve veriyor. Zl I Iuveysera Temimi adndaki ki-
i bu duruma kar kyor, "Ey Muhammed seni adalete davet
ederim"diyor. Adam n biri de, "Bu datmda Allah rzas yok-
tur" diyor. Ni hayeti nde kimse paysz kalmyor. Asker ol mayan
normal vatandalara ya drt deve ya da krk koyun datlyor.
Mekke' ni n fethinden sonra Havazi n/Hneyn bask n nda ele
geirilip Hz. Muhammed laralindan Msl manl ara datlan de-
velerle ilgili geni bir listeyi aaya al yorum.
Ele geen mal ile ilgili say konusunda birok kaynak ayn ey-
leri yazyor.
2 58
Tabi ki askerlere daha fazla veriliyor. Mal dalm
yapldktan sonra sra ele geirilen sava esiri kz ve kadnlara ge-
liyor. Hz. Muhammed, Bsr b. Sfyan Huzai adndaki kiiyi Mek-
Vakitli, 3/945 ve sonras: I) 300 dev e ve 120 ukiyye gm Ebu Sf yan ve
oullar Muav i ye ile Ye/.id'c. 2) Haki m b, Hi zam' a 100 deve. 3) Nadr b. Hari s' e
100 deve. 4) seyi d b. Hari se' yc 100 deve. 5) A' l a b. Cari ye' ye 50 dev e. 6) Mah-
reme b. Nev f el ' e 50. 7) Haris b. Hi am' a 100 deve. S) Sail b. Yer' hu' a 50 deve. 9)
Saf va b. meyyc' yc 100 deve. 10) Kays b. Adi yye' ye 100 deve. 11) Osman b. Ve-
heb' e 50 deve. 12) Sheyi l b. Amr' c 100 dev e. 13) Huv eyl b b. Abdi l uzza' ya 100
deve. 14) Hi am b. mer' e 50 deve. 15) Ak' r' a b. Habi s' e 100 deve. 16) Uycync
b. Bedr' e 100 dev e. 17) Mal ik b. Avl " a 100 dev e. l 8) Ab b asb . Mi rdas' a 100 dev e.
Bu ar toplara bu kadar verdikten sonra sra dierl erine ve gm da t m na ge-
lir. Ayrca, bn-i Kesir, Bi daye-Ni hayc 7/82-87 Taif dn bal al mda. bn-i-I
Cevzi , el -Mnahab- fi-1 Tarih, 3 cilt, Mekke' ni n fethi bal amnda. Tarih-i Ebi'l
Feda, Hasar't Taif ksmnda, 2. cilt. bn-i Hia,., Siyer, Havazin ksmnda.
146
ke' ye gnderiyor, kadnlar iin bir eyler al da giydirelim, diyor.
O kadnlar sanki sulu, korku iinde toplandklar yerde beklei-
yorlar. Hz. Muhammed onlar yandalarna datmaya balyor.
Tabi ki nce kurmaylarndan, cennet mjdesini verdii kiilerden
balyor. nce Abdurrahman bin Avf' a veriyor ve o da cariyesiy-
le cinsel iliki yayor. (Bu konuyu kitaplarda ilendii iin
yazyorum; yoksa benim grm falan deil. Bunlar yazarken
zaten tylerim diken oluyor.) Hz. Muhammed, damad Al i' ye de,
Rayte binti Hilal b. Heyyan adnda bir cariye veriyor. Ancak an-
latldna gre Ali dier sahabe gibi hemen alelacele onunla ili-
kiye girmiyor. Halife Os man' a Zeynep binti Heyyan adnda bir ca-
riye veriyor. Osman onunla cinsel iliki yayor; ancak kadn ona
kar kyor, ol umsuz tepki gsteriyor, onu sevmiyor. Hz. Mu-
hammed mer ' e de veriyor; ancak mer cariyesini oluna hibe
ediyor. Olu da Mekke' ye daylarnn yanna gnderiyor ki,
hazrlk yapsnlar, uygun bir zamanda yanna alsn.
Konumuz farkl; ancak faydal bir bilgi ol duunu sanrn. O
yzden halife mer ' i n bu ol uyl a ilgili birka cml e ekl emek is-
terim. Bu adam genel de ramazan ay nda iftarn 1-2 cariyeyle
cinsel ilikide bul unmak suretiyle aard. Herhal de babas mer
onun bu durumunu gz nne alarak kendi payna deni de ona
hi be etmek istemitir. Halta bn-i mer bir gn seferin birinden
dnnce, sabahleyin kalktnda 11 han ml a (cariyeler dahil tabi
ki) o gece yattn sylyor. Kendi si , Hz. Muhammed hari;
dnyada benim kadar cinsellikte gl olan biri yoktur, diyor.
ma m Mal i k Muvatta adl kitabnn Nikh k sm nda yle bir
hadis aktaryor: Halife mer bir cariyesini ol una hi be ederken,
onunla yatmayacaks n, nk ben onunl a yatm, diyor.
A bdur r ez z ak da mer ' l e ilgili birka hadis aktaryor. erik
u: Bir gn mer alc gzyl e bir cariyenin elbiselerini indirip
bakyor. Daha sonra oul l arndan biri ona, baba bana hibe et, de-
yince mer, sana helal deil, diyor. nk mer onun avret ma-
hallini grm, o yzden sana helal deildir, di yor.
2 59
"9 mam Mal ik, Muvatta Nikh ksm, no: 1146. A. Rezzak, Musanna! ', 6/280.
no: 10839-40.
147
Daha ilgin rnekl er de var. Hz. Muhammed dnemi nde ca-
riyeleri pazara gtrp salana "Nehhas" ad veri l i yordu.
2 6 0
Bir
gn bunlar pazarda bir cari yeye bakarken, hatta saa sola evi-
rirken halife mer ' i n olu oradan geiyor. Hemen cari yeye ya-
nap onu yokl amaya balyor, bunun sahibi nerde, diyor. Zaten*
bu adam bir cari ye almak istediinde kalalar ve bacaklarn
yoklard. Bazen elbiselerini kaldrp direkt kalalarna bakar, ca-
riyeye dokunmakl a sorun yoktur, elerdi. Ha bir cari yeye dokun-
mak, ha bir duvara; fark etmez, diyordu. bn-i Ebi eybe (h,
262) -ki ayn zamanda mehur hadis limi Buhari ' ni n hoca-
larndan- bn-i mer ' i n az nceki ahlakyla ilgili drt hadis
alm ve satlk cari yeye bakmak iin ayrca zel bir bl m de
amtr. Yine hadis limlerinden A. Rezzak kitabnda bu konu-
da zel bir bl m am , halife mer ' i n olunun cariyeleri yok-
lamas konusunda ok irkin hadisler alm. Cari yeni n tenasl
organ dnda her yerine bakyordu; hatla elleriyle oraya da do-
kunuyordu diye birok hadis var. A bdur r ez z ak (h. 211) da, bn-
i mer ' i n cariye hakk nda, "Ha benim yanmda bir duvara do-
kunmak ha bir cariyeye, fark ezmez "szn alr. Halife mer ' i n
bu olu ayrca dier mteriler iin de uzmanlk yapar, kadn
muayene eder, ona gre ' iarar verir, fiyat bierdi. Bu gibi hadis-
leri Beyhaki de alm, o da buna zel bir blm am . Son
yllarn popl er slam dnr El bani , bu hadisleri deerlendi-
rirken, bu hadislerin sahih/doru olduu ynnde gr bildir-
mitir. Kald ki zaten bu konuda Hz. Muhammed' i n sahili hadis-
lerinde; "Bir cariye alnrken mteri onun her yerine bakabilir;
ancak avret yeri /j an' e"deni l i yor.
2 6 1
2 6 0
bn-i Ebi cybc, Msannal', buyu v e akdiyc. bab, 29. eill 7/185, no: 20492.
tlipolla.
2 6 1
a) Abdurrezzak. Musanna!', 7/285, no: 13198-13209.
b) bn-i Ebi eybe, Musanna!'. Byu bl mnde, no: 20492-20499, bab 29,
eill. 7/185 vd.
e) Elbani, gva-l Gal il , 6/201, no: 1792.
d) Beyhaki , Snen-i Kbra, Buyu bl mnde, 5/537, bab 69, hadis no: 10789-
10790.
148
te byl esine bir Abdul l ah b. mer , Ebu Hreyre' den son-
ra en ok hadis alan ve bugnk slam alemi hadisl erinden kan
hkml erl e ynetilen bir kiilik.
2 6 2
Konumuz bn-i mer deil; ancak babas kendi payna den
cariyesini ona hibe edince, konuyu biraz atm. Tekrar ganimet-
lerin da t m na geel im:
Mekke fethinden sonra Hneyn/Havazin harbinde ele geirilen
kadn ve kzlardan yine cennetle mjdeledii Talha b. Ubeydullah
ve Ebu Ubeydc b. Cerrah'a birer cariye veriyor, onlar da cariyele-
riyle cinsellik yayorlar. Kadnlardan Sa' d b. Ebi Vakkas ve Z-
beyr b. Avam' a da veriyor.
2 6 3
Tabi ki bunlar Muhammed' den cen-
net mjdesini alan seme kadro; ayrca bunlar dnda dier Ms-
lmanlara da esir kadnlar datyor. le kadnlarn (ki ou ev-
liydi, oluk-ocuklar vard), bu durumuna baz Mslmanlar
olumlu bakmyorlar. Ya vicdanlar kabul etmiyordu veya evli ve
eleri de mrik olduundand. Bunlar nasl bize helal olur gibi
dnceler yznden ol umsuz bir hava oluunca Hz. Muhammed
bunu duyuyor. Bunun zerine Nisa suresi 24. ayeti indiriliyor.
zeti u: "Savu esiri olarak aldn/, cariyeler hari, evli
kadnlarda .size haramdr"diyor. Bu ayetin bu olay srasnda ve
bu tartmalar zerine indiine ilikin tefsirlerde ilgili ayet akla-
masnda ve hadis kaynaklarnda geni bilgiler var.
2 6 4
Daha sonra esirler arasndan Hz. Muhammed' e mracaat
edenl er oluyor: Senin halalarn, teyzelerin, stkardein eyma ve
daha birok akraban var bu tutsakl ar arasnda, dolaysyla sen-
den bunlarn serbest braklmasn dileriz, diyorlar. Bunun zeri-
l

l
A. Mel i k b, Habib, Kil ab' Edeb-i Ni sa, s. 178. no: 67.
2(
>3 Vakdi, 944 vd. bn-i 1 lisan, Siyer, 581 ve sonras. bn-i Kesir, Bi dayc, Hz.
Muhammed' i n Taif 'ten dn ksmnda. Muvatta, 2/617. Prof. brahim Canan K-
tb-i Sitte. 16/53.
264 bn-i Kesir, Bi daye-Ni haye, 7/49 hicri 8. yl olaylar ksmnda. Burada
ayrca bunun Msl i m, Ahmet b. Hanbel Msncd-i, Nesai , Tirmizi, Ebu Dav ud gibi
hadis kaynakl arnda da getiini yazyor. Nisaburi, Esbab-i Nzul vc Syuti, Diir-
rii-1 Mensur, ilgili ayet ksmnda. (Ni sa, 24) Tecrid-i Sarih, Di yanet ter. no: 1117
akl amasnda. Msl i m, Rcda bl m, no: 1456. Ebu Davud. Nikh, Bab-n f i
vat'i Sobaya, no: 2155. Tirmizi, Tefsir, Ni sa, 24, no: 3017. Nesai, Ni kh, no: 3333.
149
ne Hz. Muhammed Msl manl ara sesleniyor, bunlar serbest
brakalm, diyor. Ancak, herkes kendi cariyesini serbest brak-
mak zorundadr, demiyor. Zaten ou kii artk onlarla cinsel
iliki yaam oluyor. Ksmen teklifine uyuyor, k smen de uymu-
yorlar. Bu arada stkardei eyma' ya da epey eya veriyor.
kle, bir cariye, koyun-kei gi bi .
2 6 5
bn-i Es i r Ebu Vecze' den aktaryor: Havazi n/Hneyn harbin-
de Os man' n el ine bir cariye gemiti; ancak cariye amcas n n
oluyla evliydi. Cariyeler geri verilince o da eine gitti. Gnn
birinde Osman onunl a arda karlanca kendisine bir eyler
verdi. nk Os man' l a onun ans vard. Osman yan nda eini
de grnce sordu: Yazklar ol sun! Ein bu mu ki sen o zaman be-
ni kabul etmedi n, bunu tercih ettin? Kadn, evet; esi mdi r ve am-
cam n oludur, seviyorum, yantn verdi .
2 6 6
Kur ' an' bir araya getiren komi syon bakan Zeyd' i n ol ay na
gelince; aynen mer gibi bir sava kadn ondan hami l e kalyor.
Tabi ki bu durumda, eer var olan rivayete uyarsa onun iin bir
kayp. Demi n de belirttim ki, bu kadnlar istedikleri kadar kul-
lanr, bktklar zaman veya yerine daha gzel i ni , genci ni
aldklar zaman onu pazara gtrp satarlard. Hami l el i kl e bu
imkn kstlanyordu. O yzden Zeyd de mer gibi ocuun
kendisinden ol madn iddia edi yor ve yle bir bahane uyduru-
yor: Ben seninle seviirken, hami l e kal maman iin tedbirimi
al yordum diyor ve kadna, "mmlveled" denilen (efendisin-
den ocuk sahibi ol ma) statsn vermiyor, bunu kabul etmiyor.
Zeyd' l e ilgili olu Hari ce farkl bir olay anlatyor: Zeyd' i n ranl
bir cariyesi vard. Hami l e kalmasn diye Zeyd tedbir alyordu.
Buna ramen hami l e kald. Zeyd bunu kabul etmedi , ocuk be-
nim deildir, dedi ve kadna zina cezas uygulad, ocuu da azat
etti, diyor. Tabi ki kad na zina cezas uygulasa, cariyelik yi ne de-
vam eder. Zaten olay bu. Ancak burada farkl bir anlatn da var.
Zeyd kad ndan soruyor, ocuk ki mden, diye. Kadn da, senden-
dir, diyor. Buna kar Zeyd ona, "Sen yalan konuuyorsun. Ben
bn-i Seyyid-i Nas, Uyun-l Eser, 2/260-62. Hneyn ksmnda.
bn-i Esir, Zeynep b. Hunnas md.
150
senden ocuk istemiyorum; ancak seni metres olarak kullanyo-
rum"karln veriyor.
u ilgin durum da sz konusu: ayet cariyesi gnn birinde
tek bana dar ksa ve zaman iinde efendisinden hamile kal-
sa, efendi bu staty ona vermeyi kabul etmek istemedii takdir-
de, dar km, bakasyla sevimi olabilir diyerek kadnn ca-
riyeliini srdrebilir hkm var fkh kaynakl ar nda.
2 6 7
Bunlar,
en bata Hanefi mezhebi nden Serahsi , Hanbeli mezhebi nden
bn-i Kuda me , hatta ma m afi, Beyhaki ve As kal ani gibi ah-
siyetler aktaryorlar.
2 6 8
Kald ki, mer ' l e Zeyd' i n ne yaptklarn
ancak slami kaynaklardan reniriz; bunlarn hayat hikyeleri de
Kur ' an' da anlatlacak deildir.
Bir kere sava esirlerine bu muamel eyi reva grmek bir in-
sanlk suu. br yandan, kabul etsek ki bu ocukl ar Zeyd ve
mer ' den deildi; buna ramen en bata Zeyd, halife Ebubeki r
ve mer bu kadnlarn dourdukl ar ocuklar kabul etmemekl e
Hz. Muhammed' i n de prensiplerini i nemi ol uyorl ard.
Konuya ilikin Buhar i ' ni n birka yerinde anlatlan arpc
bir rnek verel im:
Sa' d b. Ebi Vakkas' n aabeyi Utbe' ni n bir cariyesi vard. G-
nn birinde onu Muhammed' i n kaynpederi (Sevde' ni n babas)
Zem' a' ya satyor ve kadn bu son alcnn evinde ocuk douru-
yor. Bu arada Utbe, kardei Sa' d' a vasiyette bulunuyor, kadn ben-
den hamile, doum yapnca ocuu yannza aln, diyor. Tabi ki
cariyeyi satn alann evinde doum yapt iin, o da vermek iste-
miyor, evi mi zde dnyaya geldii iin artk bizimdir, diyor. Mek-
ke' nin fetih gnlerinde bir ara Sa' d' l a birlikte Zem' a' n n olu
z o /
a) A. Rezzak, Musannaf, Talak konusunda, no: 12528, cil 7/132 vd.
b) Syuti , Drr-I Mensur, ura suresi, 51. ayet akl amasnda. Cil 13/180.
2 6 8
a) Serahsi, Mchsul , 17/99
b) bn-i Kudame, Muni , 14/583, Kil ab' mmchati-I evl ad, l'aslun iza valie
r'racl emme ch.
c) A. Rezzak, Musannaf , 12531, 12532 vc 12536, cilt 7/136.
d) Askalani, Telhis-l Habir, Rcda kitabndan hemen nce, bab-til isti':ra, no: 1652.
Burada ayrca af i i ' ni n de mm adl yaptnda Beyhaki ' ni n de bunu iledikle-
rini kaydediyor.
151
Abd, ocuk kime der, diye olay zmek iin Hz. Muhammed' i n
yanna varyorlar. Abd, babamn evinde doum yapt iin bize
der, diyor. Sa' d b. Ebivakkas da, aabeyimin vasiyeti var, ocuk
onundur, diyor. Muhammed u karar veriyor: ocuk kimden olur-
sa olsun, en son cariye kimin mlknde/evinde dourursa ocuk
son alcnndr. Dolaysyla ocuk Zem' a' n nd r, diyor ve kendi
kaynna teslim ediyor. Bu arada Hz. Muhammed kendi ei Sev-
de' ye de u enteresan aklamay yapyor: "Her ne kadar bu ka-
rarla ocuk senin kardein saydyorsa da, sen yine de kendini ona
kar rt. nk ocuk yzde yz br adama (Utbe b. As'a) ben-
ziyor. " Bu hadis Buhar i ' dc birok yerde geiyor.
2 6 9
Ksacas, Hz. Muhammed' e gre, cariyenin dourduu ocuk
aslnda kimden olursa olsun, ocuk doduu zaman hangi efen-
dinin yan ndaysa onda kalmal. Buna gre cariye herhangi bir
mal gibi ol duundan, karn ndaki ocuk da onunl a birlikle
satlm saylr. Dolaysyla az nceki somut rnei de bu kural-
la birlikte gz nne alrsak, hem halife mer, hem de Zeyd' i n
yaptklar aslnda sl am' a aykrdr. nk ne olursa olsun, o-
cuk onlarn evi nde dnyaya gelmitir.
Ebubeki r' l e ilgili de bir rnek verelim. nk insan zanneder
ki o halim-selim biriymi bu konul arda; ancak tahmi n edildii
gibi deil. Kald ki ondan rnek vermekten kastm, Kur ' an' l a il-
gili bir al ma yrtt iin azck onun hakknda da bu konu-
larda bilgi edi nmek yararl olur diye dnyorum.
Ebubekir, bir gn bir cariye satn alyor veya birileri ona hibe
ediyor. Kad nca z ona; haberin olsun, ben daha nce yan nda
bul unduum efendi mden hami l eyi m, diyor. Bunun zerine Ebu-
bekir durumu Hz. Muhammed' e anl at yor ve sonunda kad ndan
vazgei yor. Bu konuda hadi sl er A b dur r e z z a k ' n Musan-
naf m&d ok. Syut i de kendi tefsirinde buna yer vermi ti r.
2 7 0
" a) Buhari birok yerde al m: 1) Byu, bab 3, no: 2053 ve bab 100, no:
2218. 1) Husumat, bab 2, no: 2421. 3) lk, bab 8, no: 2533. 4) Vasiyet, bab 4, no:
2745. 5) Megazi , bab 53, no: 4303. 6)Feraiz, bab 18, no: 6749 vc bab 28, no: 6765.
7) Hudut, bab 23, no: 6817.
b) Msl i m, Reda, no: 1457.
2 7 0
A. Rezzak, Mcsannal ' , no: 12527 v e 12528.
152
Halife Os man' dan da bir rnek verelim: Bir defasnda Abdul-
lah b. Amr adnda biri Os man' a bir cariye hibe ediyor. Meerki sa-
hibine cret verilmeden kadn birilerinin eline gemi, tabi ki bu
durumda alnt-gasp sz konusu. Osman bunu duyunca eski ei
ondan ayrlmyor, ol maz diyor. Abdullah b. Amr gidip sahibine
durumu anlatnca, adam hakkndan vazgeiyor, ondan sonra Os-
man onu kabul ediyor. Tabi ki adamn ne kadar kendi isteiyle
vazgetii tartma konusu. nk Osman halife ve adama teklif
yaplyor ki, cariyeni ona ver. Bu durumda yaplacak hibir ey
yok: Ancak adama evet demek der. Bunu hem Askal ani mam
Malik' in Muvatta adl kitabnn erhi olan "Tcnvirii-1 lavalik'\e
anlatyor, hem de el-Baci, Muvatta' nn bir baka erhi olan "Min-
fe/a-f "adl yaptnda aklyor. Ayrca Prof. br a hi m Canan' n ter-
cme ettii "Ktb-i Sitte"de bu olay anlatlyor. Elbette ma m
Mal i k de "Muvat l n" adl yaptnda bunu ilemitir.
271
Benzer olaylar o zaman ok yaygnd. Mesel a mehur hadis
ravilerinden bn-i Abbas ' n cariyesi hami l e kalnca, ben ' az/'
yaptm, yani cariyenin hamil e kal mamas iin tedbirimi aldm.
Dolaysyla ocuk benden deildir, di yor ve kabul et mi yor.
2 7 2
Zeyd' i n olu Har i ce anlatyor: Halife mer bazen seferden
dnnce Zeyd' e bir bahe balard, yani kymetli bir ikramda
bul unurdu, diyor. Bunu Zeyd de sylyor: Genel de mer sefer-
den dnd m bana bahe gibi kymetl i bir ikramda bul unurdu,
diyor. Verecek tabi ki! nk talan oktu, her yerden mal geli-
yordu. Hatta halife mer Hz. Muhammed' i n her bir han m na on
bin di rhem maa verirken Hz. Aye' ye iki bin de (topl am 12 bin)
fazla veriyordu. Bir seferinde Sheyl b. Amr, Haris b. Hi am ve
krime b. Ebu Cehil mer ' e gi di nce, her birine be yz bin para
ve bir at balyor.
2 7 3
Zaten mer, Zeyd' e kadlk grevini vermi, ayrca ona ma-
a da balamt. mer halifeyken ona ylesine nem veriyordu
2 7 1
Prof. brahim Canan, Ktb-i Sitl e, 16/53. Mvata 2/617.
2 7 2
A. Rezzak, Musannaf , no: 12534.
2 7
^ Hindi, Kenz-l Ummal , no: 11677 v e 37775. mam Mzi , Tehzib-i Kemal ,
Haris b. Hiam, no: 1050, cilt 5/300.
153
ki, bir ara kendi yerine vekil brakp am tarafna gidince, am' -
dan Ze y d' e bi r mekt up gnderiyor. O zaman detti, halife ismi
hep nce yaz l rd . Yani mer ' den Zeyd' e eklinde olmas gere-
kirken, Ze y d ' e verdii nemden dolay onu ne alyor ve "Zeyd
b. Sabit'e mer'den" eklinde yazyor.
te h e m mer, hem de Os man Zeyd' e bu ayr cal
tan d kl ar i i n, gnn birinde Msl manl ar Os man' katletmeye
gel di i nde Zeyd, "Ey Ensar (Medineli Mslmanlar), Osman'a
yardm edin" deyi nce; orada bul unan Sehil b. Hneyf, "Sana
ayrcalk tanyp hurma bahelerinden verince tabi ki byle ko-
nrsm" di yor.
2 7 4
Kur ' an' haz rl ayan komi syon yeleri hakknda bilgi verme-
ye bal arken Ze y d zerinde biraz fazla durdum, hatla bu arada
baka ah sl arl a ilgili enteresan bilgiler de ileme frsat oldu.
Ama, okur l ar bilsin ki bu seme sahabi denilen kiiler aslnda
ok farkl i nsanl ard . Zeyd komi syon bakan ol duu iin
sanrm onun hakk nda bu kadar bilgi vermek isabetli oldu; o
yzden uzattm. Zeyd' l e ilgili u ortaya kt ki, hem ya kk,
olgun biri dei l ; hem de daha sonra akl ayacam gibi Yahudi
asll; st el i k de verdiim rnekl erden de anlald gibi sicili
pek t emi z ol mayan biri ve bunl ara ramen, Kur ' an' yazmak iin
komi syon bakan seiliyor.
2) Sai t bi n As:
Bu a da m hal i fe Osman' n soyundan/Emevi biri. Babas, ou
rivayetl ere gr e halife mer tarafndan Bedir harbinde katledili-
yor. Bir ar a hal i fe mer Sai t' e, "Baban As bin Hiam't Bedir'de
katlettiimiz iin senden zr dilemem. Senin babansa benim de
daymdr; din iin ldrdk"diyor.
275
Hz. Muhammed vefat etti-
inde Sai t henz dokuz yandayd. Tabi ki ocuk olduu iin Hz.
2 7 4
bn-i eb b e, Tarih-i Medi ne, 2/693. Zeheb-i, Siret-i A' l em, 2/428, no: 85.
Zeyd b. Sab i t k sm nda. Tarih-i Halif e, hicri 23. yl olaylar bl mnde. Bel azuri,
Ensab, 6/197.
2 7
^ Vahi di , Esbab- Nzul , Mcadel e suresi, son ayet.
154
Muhammed' den direkt ald hadisler yok; ancak daha sonra di-
er sahabeden aktard ikinci elden hadisler var. Onun Hz. Mu-
hammed' l e sohbeti olmamtr. Bu yata zaten ne sohbeti olsun
ki! Halife Osman' n damad olan mehur Mervan' n kz kardeiy-
le evliydi. Osman onu Kfe valiliine tayin ediyor. Muavi ye za-
man nda da Medi ne valiliine atanyor. Kur ' an Arapasn ok iyi
bilen biri. Hatta Askalani, "Arapas ok iyi olduu iin halife
Osman onu Kur'an komisyonuna alm" diyor. Zeyd, Ebubekir
zaman nda Kur' an' toplarken, Sait b. As henz 10-11 yalarnda
bir ocuktu.
2 7 6
Kimi slam tarihileri, bu adam Ebubeki r za-
man nda Kur' an' yazan komi syonda grev almt, diyorlar.
Artk bu yata komi syonda hangi iler yapm merak konusu!
3) Abdullah bin Zbeyr b. Avam:
Bu kii, ayn zamanda halife Ebubeki r' i n torunuydu. Annesi
Esma, Ebubeki r' i n kzyd. Medi ne' ye yaplan mehur hicret
srasnda annesi ona hami l eydi . Hz. Muhammed vefat edi nce o
sekiz yandayd. Onun da Sait gibi Anpas dzgnd. Ebu
Sfyan' n olu Yezit' ten sonra kendisi halife seildi; daha sonra
mehur Haccac onu arm ha gerip feci bir ekilde katletti. Buha-
ri ondan alt, Mslim iki hadis alm; bir hadis de her iki hadis
kayna nda mterek ilenmitir. bn-il Cevzi, Buhari ve Ms-
l i m' de geen ravileri yazarken, Sait b. As ve Abdurrahman b.
Hari s' i n isimlerine yer vermiyor. Hele komi syon bakan Zeyd
b. Sabi t' i n Buhari ve Mslim' de geen topl am hadi s says on-
dur. Be tane mterek ilenmi, bir tanesini Buhari yal nz alm,
drt hadisi de yalnz Msl i m ilemitir.
2 7 7
Hem Kur ' an komi syo-
nu bakan, hem Hz. Muhammed' i n ktibi hem de aktardklar
hadisler de bu kadar az. Tuhaf deil mi ?
2 7 6
a) Askal ani, sabe, Sait b. As ksmnda, no: 3270.
b) mam Mzi , Tehzib-i Kemal , Sait b. As md. 10/173, no: 2299.
c) Belazuri, Ensab. 6/173.
2 7 7
Mzi , Tehzib-i Kemal , Abdul l ah b. Zbeyr ksmnda, no: 3269/ 10. cilt.
bn-il Cevzi , Tel kih. 392-395.
155
4) Abdurrahman b. Haris b. Hiam:
Bu adam halife Osman' n kz Meryem' l e evliydi. Genel kan,
Hz. Muhammed zaman nda bu varm; ancak ocuk yataym.
Bu, tabiilerden saylr. Vak di gibi bazlar, Hz. Muhammed ld-
nde kendisi 10 yanlarndayd diyorlarsa da, bu gr pek kabul
grmemitir. Genel kan, onun daha da kk yata olduu y-i
nnde. Hz. Muhamn ed' i grm; ancak ya kk olduu iin
ondan direkt hadis almamtr. Zengin biriydi, l dnde ahsna
ait 15 evi vard. Bellidir ki Osman' n damad olduu iin o da Os-
man' n dier yaknlar gibi keyi dnenler arasnda. Bu kii, ayn
zamanda mehur Ebu Cehl ' i n yeeniydi. Babas Haris ile Ebu Ce-
hil kardeti. Abdurrahman' n babas muhaliflerdendi/ Msl man
deildi. Ancak Mekke fethedilince ' Kl slam' n kabul eder.
Babas Hz. Al i ' ni n kz kardei mm Mani' nin evine snr, ri-a
cac ol, Muhammed beni ldrmesin, der. Sonunda Hz. Muham-
med kadnn ricasn kabul eder ve ayrca nemli biri olduu iin,
Havazin harbinde ele geirdii ganimetlerden ona da (Haris b. Hi-
am' a) yz deve bata bul unur.
2 7 8
unu yinel emekte yarar var: Batan beri ta Mekke' den itiba-
ren Hz. Muhammed'le birlikte olan birok kdemli sahabe, okur-
yazar, Kur' an' bilen kiiler varken, Osman' n kalkp komi syonu
bu ocuklardan, ou da akrabas olan kiilerden ol uturmu ol-
mas ve hele Snni kaynaklarda da getiine gre Yahudi asll
Zeyd b. Sabit' i komi syon bakan yapmas ne kadar salkldr di-
ye dnmek lazm. stelik Zeyd, kendisine tand imknlar-
dan dolay Os man' hep destekliyor. Bir ara her taraftan insanlar
gelip Osman' katletmek isterken, Hz. Ali araya giriyor ve onlar
susturuyor. Ama daha sonra halife Osman' n bir mektubu ortaya
knca, artk kimse muhalifleri durduramyor. Bunlar, baka bir
kaynamda detaylca anl att m.
2 7 9
kinci basknda Zeyd b. Sabit
2
' Tirmizi, crh-i Thl'ct-I Ahv czi . no: 3566, Deavat ksmnda. sliab, no:
1397. Askal ani. sabe, Abdurrahman b. Haris md. mam Mzi. Tehzib-i Kemal , no:
3788-cil t 17, sd'UI Gabe, Abdurrahman b. Haris ksmnda.
2 7 9
Tm Ynl eri yl e Hz. Muhammed' i n l m, Osman ksmnda.
156
Hz. Al i ' ye gidiyor, tekrar devreye gir, bunlar sustur diyor. Hatta
insanlar, eer Ali giriimde bulunursa bunlar duracak diyorlard.
Ali, benim ne ki mseye zararm var, ne de ilgilenirim, diyor. Zeyd
Osman' a dnnce Al i ' ni n bu anlattklarn ona iletiyor. Burada
Zeyd' i n Ali hakk nda net ekilde bir dedikodusu sz konusu.
Son olarak, komi syon yelerinden Abdullah b. Zbeyr' i n de
zel Kur' an nshas vard. Artk o yala nshay ki mden ren-
mi, bu da ayr bir konu.
2 8 0
e ) K u r ' a n ' yi Bi l e nl e r K o mi s y o n a A l n m y o r
Kur' an' n kitap haline getirilmesi konusunda onu en ok bilen
kiilerin durumu da nemli. Ak bir ifadeyle, Kur' an' en ok ta-
kip eden, ilgilenen kiiler o zaman komi syona alnmad. Bunlar;
bey b. Ka' b, Muaz b. Cebel , Abdul l ah b. Mesut , Sal i m gibi
ahsiyetler.
281
bn-i Mesut' l a ilgili daha nce ksa baz bilgiler ver-
dim. bn-i Mesut , ben Muhammed' den yetmi ksur sure alrken
Zeyd henz kfir bir babadan domam t , diyordu. Bir ara toplum
huzurunda, ben herhangi bir ayetin nerede, ne zaman, niin indi-
ini herkesten daha iyi bilirim; bunu derken de, hepinizden daha
iyiyim demek istemiyorum; ancak bu konuyu iyi biliyorum, diyor.
Bunu aktaran kii unu da ekliyor: bn-i Mesut bu aklamay ya-
parken hi kimse itiraz etmedi/onu onaylad, diyor.
2 82
Bu drt kiiden Sal i m ve bn-i Mes ut Mekke' den beri Mu-
hammed' l e beraberdiler; Mu a z ile bey Medinel iydi, ancak
Medi ne' de Hz. Muhan med' l e beraber olmulard. Ama bunlar-
dan hibiri komi syona al nmad .
2 8 0
bn-i Ebi Davud, Mesahif , 1/284 v e 359.
2 8 1
Buhari:
a) Fedail-i Ashab, bab 26, no: 3758. sal i m ksmnda.
b) Abdul l ah b. Mesut ksmnda, bab 27, no: 3760.
c) Mcnakib-i Ensar, Muaz b. Cebel bl m, bab 14, no: 3806.
d) Menakib-i Ensar bey b. Ka' b ksmnda, bab 16, no: 3808.
2 8 2
Buhari, Fedal-i Kur'an, bab 8, no: 5000.
157
Bir dier hadi ste, Kur ' an' Medi nel i l erden drt kiinin bildi-
i ve bunlarn da Zeyd b. Sabit, bey b. Ka' b, Muaz b. Cebel ile
Ebu Zeyd ol duu, anlatlyor.
2 83
Komi syon bakan Zeyd b. Sabit her ne kadar ocuk ve Me-
dineli de olsa onun hakknda hadisler var ki Muhammed' e ktip-
lik yapm ; ancak kalan ye Abdullah b. Zbeyr, Sait b. As ve]
Abdurrahman b. Hari s hakknda Hz. Muhammed' i n hibir hadi-
si yok. nk bunl ar Muhammed zaman nda daha ocukmu.
f) Ebubekir'le Osman'n Mushaflar Arasndaki Fark
Yaygn olan gre gre Ebubekir, Kur' an ortadan kaybol-
masn di ye onu gayri nizami bir ekilde kayt altna alm, onun
zaman nda Kur ' an yedi Arap lehesine gre hazrlanmtr. Os-j
man zaman nda ise tek leheye indirgenmi, bir de her sure artk
kendi yerine, ni zami bir ekilde yazlmtr.
2 84
l er ikisinin
hazrladklar Mushaf'lar ayndr deniliyor; ancak bu doru deil-
dir. Tabi ki bu iddia, ancak bir yaktrmadr. Zaten her frsatta
bunu kantlaryla anl atacam.
Kaynakl arda, "Halil'e mer Kur'an ayetlerini loplarken, bu-
nu bitirmeden ldrld"eklinde bilgiler var, Bu daha nce de
belirtildi. Buna gre, demek ki Osman zaman na kadar hazr, ta-J
marnlanm bir nsha henz yoktu. Osman' n ortaya koyduu
Kur' an, Ebubeki r' i n hazrlayp kitap haline getirdii ve son ola-
rak da mer ' i n kz Hafsa' da olan Kur' an nshasnn ayns ol-
sayd, o zaman Osman, "Ey ahali; kimde Kur'an ayetleri varsa
iki ahitle birlikte takdim etsin, biz ayetleri kitap haline getiriyo-
ruz" demezdi .
2 8 5
-
i
Buhari, Mcnakib-i Ensar. Zeyd b. Sahil bl m, bab 17, no; 3810.
Siiyii, el- tkan 18. bl m, 1/130 vc devamnda,
a) bn-i Asakir, Tarihi Medinet-i D mak, Hzeyf e ksmnda, 16/365.
b) Hindi, Kenz... no: 4759.
c) bn-i Ebi Dav ud, El -Mcsahif , 1/171-no: 33.
158
Anlalan udur: u an var olan Kur ' an, zaman iinde uzun
almalar ve aamal ar sonucu bu hale gel mitir.
2 86
mer ' l e ilgili az nceki a kl ama, "Aslnda Kur'an Ebubekir
zamannda paralar halinde yazlm; ancak dzenli bir kitap
ekline getirilmemitir. Osman ise bunu dzenli haline getirmi-
tir" iddiasn yalanlyor. Bu konuda farkl ve gl kantlar da
var ve en bata Buha r i ' de geen u olay var: Zeyd, biz Kur'an '
Osman zamannda yazarken son ayeti (Ahzab suresi 23) Hzey-
me b. Sabit )e bulduk; bu Hzeyme ki, Hz. Muhammed'in onun
ahitliini iki kiinin ahitlii deerinde kabul ettii kiidir, ek-
linde a kl ama yapyor. Eer daha nce sz tam olarak yazlp
Haf s a' ya teslim edilen nshann ayns olsayd, o zaman sadan
soldan ayetl er bul maya, t opl amaya gerek kal mazd . Haz r
Kur' an var iken hemen nshalar oaltlr, datlrd. stelik
Zeyd' i n az nceki aklamalar birka yerde Buha r i ' de gemek-
ledir.
2 87
Demek ki ne srlen, her ikisinin nshalar aynyd, id-
dias gerei yanstmyor, bu tez yanltr.
Bir dier neml i nokta da, eer her gelen Kur' an yazmasayd ,
yani Ebubeki r' l e Osman' n nshalar ayn olsayd, o zaman
Mer van, zaman iinde Hafsa' daki nshay alp yakmazd . Bu
ok neml i bir saptamadr. Hafsa' n n nshas yle dursun;
aslnda halife Os man' n haz rl am olduu Kur' an nshas da
bugn mzel erde bul unmal yd; ama maalesef yok.
Osman kendi zaman nda yepyeni bir alma yrtyor. Ayn
Zeyd, Ebubeki r zaman nda yazarken de, "Biz Tevbe suresinin
son iki ayetini Ebu Hzeyme el-Ensari'nin yannda bulduk"di-
yordu. Acaba bu sonlarn sonu gel mez mi ! ou yerl erde ayeti,
2 8 6
a)Tabakat, 3/157.
b) bn-i ebbe, Tarih-i Medi ne, Cem' ul Kur' an bl m, s. 705.
c) Belazuri, Ebubekir vefat edince Kur'an kitap haline gel memiti. 3/322 vc 3/407.
d) Kasn b. Seki m, Fedail-i Kur'an, 1/317.
2 8 7
Buhari:
a) Cihad, bab 12, no: 2807.
b) Megazi , Uhud ksmnda, bab 22, no: 4049.
c) Tefsir, Ahzab 23. ayet. no: 4784.
d) Fedail-i Kur' an, Ccn'UI Kur'an bal allnda, no. 4987 ve 4988.
Hzeyme b. Snbit'te bulduk, eklindedir; az da olsa E bu Hzey-
me el -Ensar i ' ni n de ismi geiyor.
2 88
Bu isimler o kadar nemli
deil; bunl ar zerinde durmuyorum. neml i olan olaydr.
Halife Ebubeki r zaman nda bir araya geti ri l en Kur ' an
almalarn sadece Zeyd b. Sabit ve halife mer yrtmler-
dir. Tabi ki o zaman Zeyd 22-23 yalarnda deneyi msi z bir o-
cuk. Dolaysyla mer ' e kar o bir hiti. Burada denilebilir ki
Zeyd bir nevi memur gibi mer ' e ancak ktiplik yapmtr. De-
mek ol uyor ki, Ebubeki r zaman nda bir araya getirilen Kur ' an'
mer tek bana hazrlamtr. Daha nce de ifade edildi ki
bazlar, Kur ' an' ilk kitap haline getiren mer ' i n kendisidir,
derler. ster kendisi yalnz olsun, ister Ebubeki r zaman nda
Zeyd' l e birlikle bir araya getirmi olsun; sonu ayndr: nk
Ebubekir zaman nda hazrland iddia edilen Kur ' an' n ba ko-
ordinatr yine mer ' i n kendisidir: Hem Kur' an' bir araya ge-
tirelim diye kendisi Ebubeki r' e teklif sunuyor, hem de bizzat
Zeyd' l e beraber bu al mada grev alyor. Osman zaman nda
ise durum daha farkldr. Yaygn olan gre gre 4 kiiden (ki
yukarda isimleri detaylca verildi), kimi rivayetlere gre onlar-
ca kiiden oluturulan bir komi syon Kur ' an' hazrl am. Bugn-
k tabirle adeta bir kurucu meclis tarafndan hazrlatlmtr.
Ebubekir. Kur ' an ortadan kaybol mas n diye ayetlerini rasige-
le, gayri nizami bir ekilde kaydetmi , bir bakma kurtarm de-
niliyor. Bu ama, zaten en bata Buha r i ' de geen ilgili hadiste
ifade edil iyor.
2 89
Osman zaman nda ise Kur ' an' n farkl nsha-
lar vard. Her nsha sahibi ve ona bal kiiler, ille de benimki
gerek Kur'n'dr; baklarninki ise sahtedir, diyorlard. yl e
bir aamaya gelinmiti ki, her nsha mensubu di erl eri ne kfir
diyordu ve halta bunlar arasnda zaman zaman kavgalar oluyor-
du. Bunu hep tekrarlyorum. Ebubeki r' i n Kur ' an' bir araya ge-
tirme nedeni en bata Buha r i ' de belirtildii gibi, Os man' n ne-
deni de yine en bata Buhar i ' de anlatlyor.
2 9 0
2 8 8
Buhari. Fcdail-i Kur'an, Cem' ul Kur'an, no: 4987-49HS v c Tesir Ah/.ab,
no: 4506 ve Ahkm, no: 6768: Ktibin gvenil ir ol mas konusunda.
2 8 9
Buhari, Fedail-i Kur'an, bab 3, no: 4986.
290
Buhari. Fedail-i Kur'an, bab 3, no: 4987.
160
Her iki nshan n ayn ol mad na ilikin bir dier arpc kant
da u: Halife Os man' n hazrlad Kur' an, Ebubeki r zamannda
hazrlanp da Hafsa' ya teslim edilenin ayns olsayd, o zaman
Osman ni ye kitabn redaksiyonunu en iyi Arapa bilen kiiye
yaptrsn ve yine neden kimi rivayetlere gre 75 kiilik bir Kur' an
komisyonu ol utursun!
2 9 1
Tabi ki yaygn olan, komi syonun drt
kiiden ol umu olmas; az da olsa farkl saydan sz edenler de
var. En nemlisi de eer bir darbe Kur' an' ol masayd , slami-
yet' in bandan beri Hz. Muhamn ed' l e beraber olan ve o mehur
Hudeybiye antl amasnda Hz. Muhammed tarafndan ktip sei-
len ve yine Hz. Muhammed Medi ne' ye hicret ederken, Mekkeli
muhalifleri yanltmak iin yatana braklan (Ali), yine onun
l mnden sonra Kur ' an' n bir araya getirilmesi iin zel
almalar yrten Hz. Ali niye komi syonda yok'? Bunlar az son-
ra Hz. Ali ksmnda daha geni bir biimde ele alacan.
Kald ki, hep vurgu yap yorum; Zeyd b. Sabit, Yahudi bir ai-
lenin ocuuydu. i mdi de rnein Trki ye' de eer denilse ki
falanca yneticinin babas veya annesi u farkl din veya etisi-
t edendi r o zaman kamuoyunda kyamet kopmaz m? (Burada din
mantna gre yaz yorum; yoksa tm etnisiteler beni m yanmda
kutsaldr ve siyasete bul amad srece, yalnz bireyle tanrs
arasnda kald mddet e inanlara saygm sonsuzdur.) Bir de
Zeyd aslen Medineli ve Kur ' an' n I 14 suresinden yaklak 86' s
daha nce Mekke' de inmi ve o zaman Zeyd daha dnyaya gel-
memi ti . Hz. Ali ve bn-i Mesut ' un belirttikleri gibi, kendileri bir
ayetin sebep-sonu ilikilerini, ne zaman, nerede, niin indiini
detayna kadar biliyorlard ve Zeyd' l e dier arkada diyelim
Kur ' an' n kalan 28 Medi ne surelerini bildiler. Peki, Mekke' de
inen 86 sureyi Hz. Al i ' den daha m iyi biliyorlard ki onlar ko-
mi syonda grev aldlar; ama Hz. Ali pasif bir ye bile olamad?
Osman tarafndan hazrlatlan Kur ' an iin Hz. Ali'nin, "Eten-
dim ben de Osman'n yerinde olsaydm Kur'an' bu ekilde
hazrlardm"szlerini aktar yorl ar.
2 9 2
Bunun asl yok. nk az
2 9 1
Yakubi, Tarih, 2/153.
2 9 2
bn-i ebbe, Tarih-i Medi ne, s. 996.
nce de ifade edildii gibi Hz. Ali bu neml i ite bir pasif ye bi-
le deilken nasd kal kp da bu a kl amay yapsn? Zaten bir ha-
diste u a kl ama da var: "Hey Al l ah m, gerekten Hz. Ali Os-
man' n bu yapt na onay m veri yordu?" Birileri mevzuyu bu
ekilde hayret edil ecek bir durum olarak deerl endi rmi .
Mervan bl mnde dei necei m gibi, eer Osman ile Ebube-
ki r' i n hazrladklar nshalar ayn ol mu olsayd, Mervan neden
Hafsa' da bulunan ve Ebubekir zaman nda hazrlanan Kur ' an
nshasn alp yakt ?
2 9 3
Demek ki kprnn altndan epey sular akm !
Os man' n Kur ' an nshalarn yakma olay halk aras nda
ol umsuz etki brakyor; onlarn zorlarna gidiyor; ancak ilk ba-
ta ki mseni n kar koyacak gc olmad iin halktan ses
kmyor. Hatla bazlar o dnem iin; "Bi r taraftan Os man' n
yaptndan rahatsz oluyorlar, di er taraftan da onun hazrlad
Kur' an' kabul ediyorlar. Hele bunl arn ahmakl na bak n! "
eklinde sert ifadelerle kar kyorl ar.
2 9 4
Zaman iinde Os-
man' n icraatyla ilgili gelien ol umsuzl ukl ar artnca, hal k Os-
man' a kar gal eyana geliyor, sonuta Msl manl ar Msr, Bas-
ra, Kfe gibi merkezl erden gelip Os man' katlediyorlar. Tabi ki
bu isyann neml i nedenl eri nden biri, Osman' n ortaya kard
yeni Kur ' an ve yakt dier nshalar. Hatta isyanclarn eleba-
l armdan halife Ebubeki r ' i n olu ieriye Os man' n yan na
varnca, onu sakal ndan tutup odada srndryor. Osman, "Sen
benden neyin intikamn alyorsun ey arkadam Ebubekir'in o-
lu?" diye sorunca, kendisi Osman' l a alay ederek, "Ey Na'sel!
(Alay niyetiyle son zamanl arda Os man' a bu isimle hi tap edilir-
di.) Senin dinin ne, sen hangi dine balsn?"diyerek, devaml a,
"Sen Kur'an' yok ettin, yaktn, suun budur!"diyor.
295
2 9 3
bn-i ebbc, Tarih-i Medi ne, s. 1004, 3, cilt.
2 9 4
bn-i ebbe, age., s. 1004, bn-i Ebu Davud, Mesahif , 1/178.
2 9 5
a) bn-i Asakir, Tarih-i Dmak, cil 39/403.
b) bn-i Kesir, Bi daye-Ni haye, 10/307. Hicri 35. yl olaylar, Osman' n katli
bl mnde.
162
Osman' n nasl katledildiini bir baka kayna mda detaylca
akladm iin burada bunun zerinde durmayaca m.
zellikle Mervan dnemi ne kadar Kur ' an' da ok deiiklik-
ler olmutur. Acaba u an el i mi zde bulunan Kur ' an Osman' n
hazrlatm olduu nsha mdr? Mesela; ' Mal i k' t en soruyorlar:
Halil'e Os man' n hazrlad Kur ' an nshas u an nerede?' O,
' Osman zaman nda hazrlanan Kur ' an nshas gitti (ortalkla
yok) ! ' yantn veriyor.
2 9 6
Aslnda u soru neml i : Os man' n son
eklini verdii Kur ' an nshal ar ndan (orijinal el yazmas ) neden
u an yok? Anlalan, nasl Hz. Muhammed' den kal ma orijinal
nsha yoksa, aslnda halife Os man' n hazrlad nsha da yok.
Yakma konusunda halkn verdii tepkiyle ilgili bir-iki rnek
verelim.
A mr bi n r ehbi l anlatyor: Ben namaz klarken biri gelip
bana, ' Sen namaz n klyorsun! Karar almlar Al l ah' n kitabn
yakyorlar/imha edi yorl ar' deyi nce, hemen namazdan ktm, hi
duram yordum/pani k ya yordum. O an bakimi ki E' ari ' ni n
yan nday m, bir de Hzeyfe o an bn-i Mesut ' a, ' Yanndaki
Kur ' an' komi syona ver onu da yazs nl ar' di yordu. bn-i Mesul,
' Ben peygamberden 70 ksur sure alrken Zeyd henz Msl-
man ol mam t . Ben nasl Kur ' an m onl ara ver ecei m?'
karln verdi. Halife Osman Kur' an hazrlatp kalan nshalar
yaknca Abdullah b. Mesut, Al-i mran suresinin 161. ayetini bu-
na uyarlayarak, 'Kim hyanet ederse kyamet gn, hyanet etti-
i eyle birlikte gelir' eklinde tepkisini dile geti ri yordu.
2 9 7
bn-i Mes ut ' un bu reaksiyonuyl a ilgili detayl bilgiyi ilerde
onun ksmnda sunaca n .
2 9 8
2 9 6
bn-i Kesir, Fedail-i Kur' an, s. 90.
2 9 7
a) Kasn b. Sel am. Fedaili Kur' an. s. 283.
b) bn-i Kul eybe, Tc' v i l ' mki l i ' l Kur' an. s. 25.
c) bn-i Ebi Dav ud Sicisl ani, Kitab' l -Mcsahif . s. 178.
2 9 8
a) Hakim, Msl cdrek. Tef sir ksm, Kim Kur' an' indii bi i mi yl e okumak
islerse Abdullah bin Mesut' tan dinl esin bl mde anlatyor.
b) Taberani, Muecm-i Kebir, ' Ayn' harfi, Abdul l ah b. Mesut ksmnda.
c) Kasn b. Sel am, Fedail-i Kur' an, s. 284.
d) bn-i ebbe, Tarih-i Medi ne, s. 1005.
e) bn-i Ebu Davud, Mesahif , a. 15-22.
163
g) Kur'an Yazm Srasnda
Gzden Kaan arpc Bir Olay
Kur ' an' n bir araya getirilmesiyle ilgili var olan hadi sl erde
le bir cml e geiyor ve hep de gzden kayor. Bunu anl atan
da komi syon bakan Zeyd b. Sabi t : "Kur'an' bir araya geti-
rirken, son olarak da Ahzab suresinin 23. ayetini Hzeyme b. Sa-
bitle bulup ekledik"diyor ve "Hani Hz. Muhammed bunun a-
hitliini iki kiinin ahitlii deerinde kabul etmiti" di ye de
hatrlatyor, Bu ahs Medi ne' ni n Evs kabilesinden; tabi ki Ms-
lman ol mutu. Herkes yanndaki ayet/leri komi syona sunarken
iki ahit getiriyordu, bu adam n getirdii ayet ahitsiz olarak ka-
bul edilip Kur ' an' a yazld. Peki niye? Az nce ekl edi i m gibi,
hadis metni nde, Hz. Muhammed bu adam n ahitliini iki kii-
nin ahitlii deeri nde kabul etmi , aklamas var; bundan do-
lay artk baka ahide gerek duyul mam . Bu a kl ama, en ba-
ta Buha r i ' de geiyor.
Peki , Hz. Muhammed bu adama bu ayr cal neden
tanmt? Hemen zetleyelim:
Bir gn Sevad b. Haris adnda bir kyl -kimi rivayetlerde Se-
vad yerine Seva geiyor- atn satmak iin ehir pazarna iniyor.
Hz. Muhammed onun elinde at grnce, ' Satlk m ?' diye soru-
yor. Adam, ' Evet ' diyor. Bu arada pazarlk yapyor ve anlayor-
lar. Ancak o srada Hz. Muhammed' i n zerinde para yok. Onun
iin, ' At al yanna, eve gidelim, paran vereyi m' diyor. kisi bir-
likte eve gi tmek zere yola kyorlar. Hadiste u ifade de var: Hz.
Muhammed hzl yryordu, acele ediyordu, adamsa elinde at,
normal bir ekilde onu arkadan takip ediyordu. O srada birka ki-
i onlarla karlayor ve at sahibine, ' Atn satlksa u kadar para
veririz' deyince, adam piman oluyor. nk bunlarn verdii fi-
yat fazlayd ve stelik de Hz. Muhammed' i n bu at satn
aldndan onlarn haberleri yoktu. Bu olup bitenler karsnda
adam Muhammed' e, sana satmyorum, diyor. Hz. Muhammed de
' Sen daha nce bana sattn' diyor. Adam, ' Madem yleyse iki a-
hit gster' diyor. Tabi ki ahit yok. O srada oraya gelen Msl -
164
manl ar adama, ' Nasl Muhammed' e byle diyorsun, o peygam-
berdi r' diyorlar. Daha sonra Hz eyme b. Sabi t kageliyor. Olay
dinleyince, ' Ben ahitlik ederim ki Hz. Muhammed bu at adam-
dan satn ald' diyor. Hz. Muhammed tabi ki buna seviniyor; an-
cak, ' Biz pazarlk yaparken sen yanmzda yoktun. Peki, neye da-
yanarak ahitlik edi yorsun?' sorusunu yneltince adam, ' Biliyo-
rum ki sen doru konuuyorsun da ondan ahitlik ederi m'
karln veriyor. Bunun zerine Muhammed orada 'Bundan
sonra Hzeyme herhangi bir davada ahitlik yaparsa, onun ifade-
si iki kiinin ifadesine bedeldir' diyor. nk normal de iki ahit
gerekiyor; ancak ikinci ahit olmad iin bu ynteml e i ka-
patlyor. Hz. Muhammed' i n adamla ilgili bu aklamasndan son-
ra arlk Msl manl ar nezdide Hzeyme b. Sabi t, "ki ahitlik
.s'a/ab/"lakabyla anlyor. nk adam burada terfi ediyor.
te Kur ' an kitap haline getirilirken bu adam ayet getirince,
komisyon ahitsiz bir ekilde onu Kur ' an' a ekliyor. Konuya ili-
kin aklamalar, en bata Di yanet' i n t ercme ettii Tecrid'i Sa-
rih (Yani Buhari ' ni n zeli) ve dier slami kaynakl arda an-
latlyor, Asl nda birok ynden ibretlik bir olay. Sanki grmedi-
i bir davada ahitlik yapmakl a iyi etmi de, bu yzden ona dl
veriliyor ve Kur ' an' n bir araya getirilmesi konusunda da ona
ayrcalk tan ni yor,
2 W
299
a
j Tccrid-i Sarih, Di yanet tercmesi, S/273, no: 1187. Burada ayrca bn-i
Sa' d in T.hakat vc bn-i Esir'in sd' den de alntlar var.
b) Buhari, I) Cihat, bab 12, no: 2807. 2) Mirgazi, bab 17, no: 4040. 3) Tefsir,
Tcvbc, bab 20, 110: 4679. 4) Tefsir, Ah/ab, bab 3, no: 4784. Askal ani, ilgili hadisle-
rin aykl amasnda detayl ca anlatyor. Askal ani, bunu ayrca sabc' de no: 3579 H-
zeyme ksmnda da anlatyor.
c) Heysemi, Mecme' u Zevaid, Menakib-i Hzeyme b, sabit ksmnda, no: 15780.
d) Tabcrani, Muccm-i Kebir Hzeyme b. Sabit ksmnda, no: 3730.
e) Kcz-l Ummal , 4793 ve 94' l e Cem' ul Kur' an k sm nda iki hadis, Fedail
bl m, Hzeyme b. Sabit ksm, no: 37036-37039' da da drt hadis var.
I) Askal ani, sabc, Hzeyme b. Sabit ksmnda, no: 2253.
g) bn-i Kesir, Ahzab suresi 23. ve Fedail-i Kur' an s. 60. Burada ayrca dipnot-
ta birok yazarn isimleri de gei yor: mam Ahmet, Ebu Dav ud, Nesai gibi.
h) bn-i Sa' d, 4/504, bn-i Esir, sd, Hzeyme b. Sabit ksmnda.
i) Tuhfet-1 Ahvezi, stizan, bab 22. Burada ayrca Buhari'de de getiini ekliyor,
j) D. Bekiri, Tarih-i Hami, 1/464.
165
Baz hadis kaynakl ar nda deniliyor ki, Kur' an yazlrken hali-
fe mer de ayet getirip komi syona sunuyor. Ancak onun dnda
ahit olmad iin, getirdii ayet komi syonca kabul edilmiyor.
Yani adamn bu ahitlik yznden Hz. Muhammed' den ald pu-
an o kadar yksek ki, bir bakma mer ' i bile geiyor.
30 0
Aslnda bu mer hikyesi gerei yanstmyor. nk mer,
Osman zaman nda Kur' an yazlrken artk yaam yordu. Ebube-
kir zaman ndaki Kur ' an al mal ar nda ise sadece mer ' l e Zeyd
b. Sabit vard. Dol aysyl a ayet getirdi, komisyon kabul etmedi
iddias byk yalan. nk bu ikisi dnda bir kere komi syon
yoktu ki. Hatta rahatlkla sylenebilir, Ebubekir zaman ndaki
Kur' an komisyonu yalnzca mer ' den ibaretti. nk 23 ya-
larndaki Zeyd ancak ktiplik grevini yapabiliyordu ve mer ' i n
yannda bir nevi emi r kulu gibiydi. O yzden mer ayet getirdi,
bi l mem komi syon kabul etmedi iddias gerei yanstmyor.
3 0 0
Prof. brahim Canan, Ktb-i Sitte, no: 4147.
166
ALTINCI BOLUM
HZ. OSMAN' IN KUR' AN NSHASINA
TEPK LER
Peki, halife Osman byl e bir Mushaf ortaya koyup dier mu-
halif nshalar yaknca, bu ii bilen, batan beri Hz. Muham-
med' l e beraber olan insanlarn tepkisi ne oldu, o an iin kar
kanlar hi mi ol mad ? te bu sorulara yant bul mak iin yine
slami kaynaklar hakem seecei m. nk konuya ilikin
nemli ashaptan arpc a kl amal ar vc yeterince bilgi var.
Aslnda Os man' n hazrlatm olduu nshay oal t p dei-
ik corafyalara da tmas ve kalanlar yakmas, ilk bata mille-
tin zoruna gidiyor; ancak ki mse korkudan sesini karam yor.
30 1
Daha nce A mr bi n r ehbi l ' i n, "Ben namaz klyordum, biri-
leri gelip bana haber verdiler: 'Osman karar alm Kur'anlar
yakyor; sen namaz m klyorsun?'dediler"rivayetini anlattm.
Burada farkl bilgiler sunaca m.
Topl umun genel suskunl uuna kar ar eletirilerde bulu-
nanlar da vard. Ebu Mi cl ez unu diyor: "Ahmak insanlara
bakn! (Osman' n bu yaptklarn tasvip etmedikleri hakl e korku-
dan suskun kalan sahabileri kastediyor.) Hem Osman'n Kur'an
nshalarn yakmasna ve tek bir nsha hazrlatp datmasna
karlar, hem de suskun kalyorlar!'^
01
lk bata fazla tepki yok-
3 0 1
bn-i Ebu Dav ud, Mesahif , I/I7S.
3 0 2
Kas m b. Sel am, Fedail-i Kur' an, s. 323. Burada dipnotta bn-i Ebu Da-
vud' un da Mesahi f ' te yazd belirtiliyor.
167
sa da, zaman i i nde Osman' n icraatna kar topl umda yle bir
infial meydana gel i yor ki, Medi ne' de kalan Msl manl ar, sla-
mi yet ' i yaymak iin deiik corafyalara dalan irat ekibi ar-
kadalarna, "Geri gelin! Siz inan imiyim kr dine davet etmek
iin uzaklara gitmisiniz; ancak i temelden bozuktur, gelin bu-
rada Osman'a kar cihat edelim!" diyerek dardaki Msl -
manl ar Os man' a kar mcadel e etsinler di ye geri aryorlar.
te zaman iinde yl e bir an geldi ki halk arda, sokakta cema-
atler iinde, "Nasl olsa Osman bir gn katledilecek" Szlerini
aka syleyebileli ve nitekim Os man' n sonu da byl e ol du.
3 0 3
Onun hayat hikyesini baka bir kitabmda detaylca iledim.
Kur ' an' l a ilgilisi nedeniyl e burada biraz dei ndi m; yoksa o ko-
nular bir daha tekrarlamann bir anl am yok.
30 4
Daha nce de belirttiim gibi, Os man' n bu yakma iine kar
ilk zamanl ar korkudan kitlesel bir kar k olmuyor. Ancak az
da olsa isyan bayran aanlar da vard. imdi onl ardan bir iki
rnek verelim.
a) Abdullah Bin Mesut'tan Ar Sulamalar
bn-i Mes ut aslen Mekkeli ol up ilk Msl man olan alt kii-
den biri; i nanmayanl ar n tehlikesini gze alarak Kur ' an' ilk ai-
kr okuyan kii. Medi ne' ye g eden Msl manl ardan (muha-
cirlerden). Os man zaman nda Kur' an bir araya getirilip dier
nshal ar yaklrken Abdullah b. Mesut buna iddetle kar
kyor. Bu balk altnda kendisinin nasl bir tepki gsterdiini,
bunda hakllk paynn olup olmadn ve en nemlisi de bu
ol up bitenler yznden Abdul l ah' n dedii ar bedel zeri nde
duraca m. lkin Hz. Muhammed' i n kendisine verdii nem ko-
nusunda en bata Buhar i ' de geen hadislerden birkan sun-
3 0 3
a) Taberi Tarih-i, 3/333 vd.
b) bn-i Kesir, Bi daye, 7/222 vc sonras.
c) bn-i Teymi ye, Minhac- Snne, 3/206.
3
4 Osman' l a ilgili bilgileri, Bi l i nmeyen Ynl eriyl e Hz. Muh ammed' i n l -
m adl kitabmda il edim.
168
makl bal amak istiyorum. nk byl e olursa Abdullah daha
da iyi anlalr.
Abdullah b. Amr Hz. Muhammed' i n, 'Kur'an', Abdullah b.
Mesut, Ebu Mzeyle 'nin azatl klesi Salim, bey b. Ka 'b ve Mu-
az b. Cebel'den aln' elediini aktaryor. Bunlardan Abdullah ve
Salim Mekkeliler, Muaz ile bey b. Ka' b da Medineli Msl-
manl ardan. Buhari bu hadisi birka yerde tekrarlyor.
30 5
Ebu Musa el-E'ari, ' Abdul l ah b. Mesut ve annesi, Hz. Mu-
hammed' i n evine ska gider-gelirdi. yl e ki, artk biz onlara
Muhammed' i n aile ferileri gibi bak yorduk' diyor.
Buhari'nin dier bir hadisinde, ' Abdul l ah b. Mesut birok
ynden Hz. Muhammed' e benzi yordu' deniliyor.
30 6
Yine en bala Buhari' den; bu kez akik b. Seleme anlatyor:
Bir gn Abdullah b. Mesut bize a kl amal arda bul undu. Konu-
masna Al l ah' a yemi nl e balad ve ' Ben bizzat Hz. Muham-
med' i n azndan (yani direkt) yetmi ksur sure aldm. Yine Al-
l ah' a yemin olsun ki, Hz. Muhammed' i n arkadalar arasnda be-
nim kadar Kur ' an' bilen yoktur. Ama demi yorum ki ben hepini-
zin en iyisiyim; ancak Kur' an konusunda benim kadar bilen ii-
nizde yoktur di yorum. ' Ravi ise unu ekliyor: Ben de cemaat
iinde onu di nl i yordum; ki mse onun bu szlerine t demedi/iti-
raz etmedi...
Buhari hemen ayn bl mde bu sefer Mesruk adndaki baka
raviden u hadisi aktaryor. bn-i Mesut burada da yeminle bala-
yarak; ' Al l ah' a yemin olsun ki! Ben bir ayetin nerede ve niin/han-
gi olayla alakal olarak indiini biliyorum. Bilsem ki, Kur' an'
benden daha iyi bilen baka biri dnyann herhangi bir yerinde var;
ulamam mmknse hemen gider ondan alrm' diyor.
30 7
Aslnda olay nedir, ne deildir bilinince, bu hadisl erden baz
paralarn atld kolayca anlalyor. Bir kere mant k var; durup
3 0 5
a) Buhari, Feclail, bab 26, no: 3758, bab 27, no: 3760. Menakib-i Ensar,
bab 14, no: 3806 vc bab 16. no: 3808.
b) Msl i m, Feclail, Abdul l ah b. Mesut ksmnda, no: 2462.
3 U
6 Buhari, Fcdail , bn-i Mesut bl m, bab 27, no: 3763 ve Mega/.i, bab 74,
no: 4384.
3 0 7
Buhari, Fadail-i Kur'an, Bab-UI Kurra. Bab 8, no: 4999-5002.
1 6 9
dururken Abdul l ah b. Mesut her cml esi nde, ey ahali Al l ah' a ye-
min olsun ki ben Kur ' an' hepi ni zden daha iyi bilirim, demez.
Ol ay udur: Zeyd b. Sabit bakanl nda yeni Kur ' a n
hazrlanrken ve Osman' n talimatyla bunun dnda kal an ns-
halar yaklrken, kar klar olur. Bunlarn banda da bn-i
Mes ut ' un geldiini diyebiliriz. Asl nda az nce Buha r i ' de n ver-
diim Abdullah b. Mesut ' l a ilgili hadisl er de bu olayla ba-
lantldr. Bu adam, Os man' n hazrlatm olduu Kur ' an ns-
hasna iddetle kar kanl ardan biri. Adam barp aryor;
ancak fayda vermiyor. Sonuta Osman istediini yap yor: Yeni
Kur' an dnda kalanlar yakyor.
Abdullah b. Mesut, Osman' n halife olduu srada Kfe' dc ta-
lim-terbiye ve maliyeden sorumlu bir memur olarak alyordu.
Bir gn Kfe valisi Velit b. Ukbe ondan, devlete ait maldan bir
miktar yardm istiyor. Abdullah, geri demesi niyetiyle Velit'in is-
tediini veriyor. Zaman iinde geri isteyince valinin zoruna gidiyor,
sen kim oluyorsun ki benden geri isliyorsun, diyor ve aldklarn ia-
de etmiyor. Tabi ki Abdullah direniyor, peini brakmyor. Sonuta
vali onu halife Osman' a ikyet edince, Osman valiyi destekliyor
ve gnderdii mektupta Abdullah' a, "Sen bir memursun, validen
hesap soramazs n! " diyor. Buna kar Abdullah onlarla almak is-
lemiyor ve anahtarlar teslim edip istifa ediyor.
Bu arada Abdul l ah da bo durmuyor, halife Os man' n icra-
atn ve oraya vali olarak atanan Velit' i her frsatta eletiriyor:
"Zannedi yordum ki ben Msl manl ar n hazi nesi nden sorumlu-
yum; bi l mi yordum ki Osman vc ona bal kiilerin hazi nesi ne
bakan bir beki yi m" diyerek tepkisini gsteriyor. Hel e Velit' in
ondan ald para da yksek bir mebl a. nk hemen aralarnn
ald gnn gecesi nde cami de halka, "Ey ahal i ! Bir gecede
malnzdan (hazineyi kastediyor) yz bin gitti. Bu konuda hali-
feden bir haber gel medi ! " diye hitap edi yor.
30 8
Tabi ki onun bu klar ne Velit' in, ne de Os ma n' n iine
gelmiyor. Velit bir daha onun durumunu Os man' a bildiriyor, bni
3 0 8
a) bn-i Abd-i Rabbih, kd-l Ferid, 5/57.
b) Tarih-i Yakubi, 2/197.
170
Mes ut ' un kendi si al eyhi nde pr opaganda yapt n , hal k
kkrttn, bildirince, halife Osman onu Medi ne' ye aryor.
Abdullah, Os man' n hutbe okuduu bir srada cami ye girince
Osman onu gryor ve ' te bakn u an kt bir hayvan ieri gi-
riyor. Ki m onun yemei ne bulasa kusar, ishal ol ur' diyerek ar
hakaretlerde bul unuyor.
3 0 9
Buna kar bn-i Mes ut da diyor ki:
' Ben Hz. Muhammed' i n arkadaym ve onunl a birlikte Bedir
harbine katlan bir insanm (Osman Bedir harbine katl mad,
kimi rivayetlere gre kat iin burada ayn zamanda dolayl
bir ekilde onu el eti ri yor). ' Os man adaml ar na onu ceza-
landrmalar iin talimat veriyor. Adaml ar onun aya ndan tutup
yerde srklyorlar. Bu arada kaburga kemi kl eri nden ikisi
krlyor ve len ile ikindi namazl ar n k l am yor.
31 0
Hz. Muhammed' i n elerinden Ebubeki r kz mehur Aye bu-
nu duyunca, Os man' a kar kyor ve bu ol aydan itibaren Os-
man' a kar tavr alyor. Zaten Osman Msl manl ar tarafndan
hunharca infaz edildii sralarda Hz. Aye de ona kar tavr
alanlardan biriydi.
31 1
Sonuta Osman orada Aye' ye de atyor:
'Sen kadnsn, Kur'an'a gre sen benimle konuamazsn, sen
evine kapan!'diyor. Osman topl um iinde bn-i Mes ut ' a haka-
ret ediyor, haysiyetini kryor ve onu cami den kovuyor.
Burada, Hz. Ali Osman' uyaryor: Sen Velit b. Ukbe (Kfe
valisi) yznden nasl bu adama bu cezay veriyorsun, diyor. Os-
man da di yor ki, ben Velit iin ona bu cezay uygul am yorum;
duyduuma gre beni m hakk mda, "Os man' n katli vaci pti r" di-
ye fetva vermi. te bundan dolay ona ceza veri yorum, diyerek
kendini hakl karmak iin klf uyduruyor. Tabi ki sonuta
Al i ' ni n bu k fayda vermiyor; Osman istediini yapyor. Bu
olup bitenlerden sonra onu srgne gndermek istiyor; ancak
Os man' n sa kolu ve ayn zamanda damad Me r v a n, ' Sen
I rak' a gnderdi n oradakileri senin hakk nda rgtledi/alarma ge-
3 0 9
Bel azuri, Ensab..., 6/147.
3 1 0
Tarih-i Yakubi, 2/197.
3
^ Bi l i nmeyen Ynl eri yl e Hz. Muh ammed' i n l m adl yapl mn, Osman
ksmnda.
171
irdi. Durum bu iken sen am' a gndersen oradakileri de rgt-
ler. En iyisi burada kalsn bari kontrol altnda ol ur' deyi nce, Os-
man bunu uygun buluyor ve maa n keserek onu Medi ne' de
mecburi iskna tbi tutuyor.
Abdullah, arkadal ar ndan Ammar b. Yaser' e vasiyet ederek,
eer Os man' dan nce vefat edersem sakn cenazeme katlmasn,
diyor. Abdullah b. Mesut Os man' dan nce (h. 32' de) vefat edi-
yor. Arkada Ammar b. Yaser, Abdul l ah' n vasiyeti zeri ne Os-
man' a haber vermeden onu gmyor. Daha sonra Osman bunu
duyunca alay edercesi ne Amn ar ' a, 'Allah arkadana rahmet
eylesin!' diyor. Ammar da, Os man' l a alay edercesi ne, 'Evet he-
pimiz tarafndan Allah rahmet eylesin!' karln veriyor. Os-
man bunun alay ol duunu anl ay nca orada onunl a tartyor. Hat-
ta onu da srgne gndermek istiyor. Hz. Ali burada da Os man' a
kar kyor ve aralarnda sert tartmal ar meydana geliyor. So-
nuta olay orada kapanyor.
Benim bu konuda vardm sonu u ki, bunlar arasndaki e-
kimenin asl nedeni , o kadar ehil insanlar varken, ta Mekke' de
iin bandan beri Hz. Muhammed' l e beraber iken (Mesel a Hz.
Ali, bn-i Mesut gibi) Os man' n kalkp Kur ' an' n kitap haline
getirilmesi iin grevi, Yahudi asll gen bir ocuk olan Zeyd b.
Sabit'e vermi ol mas ndan kaynakl anmaktad r.
Halife Osman, bn-i Mesut' u Kfe' den Medi ne' ye arnca,
dier nshalar yakt gibi onun da nshasn kendi si nden alp
yakyor.
31 2
Tabi ki Os man' n haks z yere Velit'i destekl emesi
aralarnn daha da almasna neden oluyor; ancak onunl a Abdul-
lah arasndaki asl eki me nedeni Kur' an meselesidir. Her ne
kadar kaynakl arda konu datlnsa da yine var olan bu da n k
bilgiler bir araya getirildiinde, kavgann asl nedeni, Osman za-
man nda oluan yeni Kur' an ve yaklan dier nshalarla ilgilidir.
Velit b. Ukbe' ni n bu kadar ak hakszlna kar Os man' n Ab-
dul l ah' a bunlar reva grmesi tabi ki yanl bir ey. Kald ki bu
anlatlanlar sl am' n muteber saylan kaynakl ar nda yazl.
U
a) Bel azuri, Ensab, 6/140-164.
b) elristani, Mi l e! ve Nihal , s. 14. Ni zami ye mezhebi ksmnda.
172
Velit b. Ukbe halife Os man' n kardeiydi: Anneleri Erva bin-
ti Kureyz' di , babal an ise farklyd. Velit' in babas Ukbe, Bedir
harbinde sa olarak ele geirilmi ve Hz. Muhammed' i n tali-
matyla l drl mt. Daha sonra Beni Mustalk kabilesi Ms-
lman ol unca (tabi ki kl zoruyla), Hz. Muhammed onlara,
"Be/ adamm gnderirim, zektnz/verginizi ona teslim eder-
siniz" diyor. Gn gelince Hz. Muhammed Velil b. Ukbe' yi bu
ile grevlendiriyor. Ancak adam yar yol dan geri dnyor. Bu-
nun nedeni de korku! nk daha nce bu kabile ile Velit b. Uk-
be arasnda husumet var, onun iin gi tmeye cesaret edemi yor: Ya
gidersem de ba ma bir ey getirirlerse gibi evhaml ara kaplyor
ve gitmiyor. Bu arada Hz. Muhammed, 'Ne yaptn?' di ye sorun-
ca o, 'Ben gittim, meer onlar tekrardan slamiyet'ten dnm-
ler. Kendimi zor kurtardm; yoksa beni de ldreceklerdi. ste-
lik zekt da vermeyeceklerini sylediler' diyor. Bunun zerine
Hz. Muhammed onl ara kar sava hazrln yapyor.
Dier taraftan Hz. Muhammed' i n elisi, belirlenen zamanda
gitmeyince, Beni Mustal k tarafnda da bir evham balyor vc li-
derleri olan ve ayn zamanda Hz. Muhammed' i n el erinden C-
veyri ye' ni n de babas olan kii Medi ne' ye gelip durumu ren-
mek istiyor. Olay duyunca. Yalandr, biz zektmz topladk,
hazr; ancak memur bekliyorduk; fakat bize herhangi biri ura-
mad' diyor. Bunun zerine Hz. Muhammed konuyu aratryor
vc sonula elisi Velit b. Ukbe' ni n onlara uramad ortaya
kyor. Bu olay zeri ne Hz. Muhammed' e, Hucurat suresinin
altnc ayeti indiriliyor. Anlam u: 'Ey inananlar! Bir fask/kt
insan size bir haber getirirse onu aratrn. Yoksa bilmeden bir
toplulua ktlk edersiniz/ onlara kar yanl yaparsnz da
sonra yaptnza piman olursunuz.'
Hemen hemen tm neml i tefsirlerde ve ayetlerin sebep-so-
nu ilikisini irdeleyen kaynakl arda, bu ayette sz edilen
fask/kt insandan maksat, bu ol aydan dolay Velit b. Ukbe' di r
diye yazlyor. Askalani, el-sabe adl yaptnda, bn-i Abdi-1
Ber' in aktardna gre, bu ayetin Ukbe hakk nda nazil olduu-
na ilikin, ilgili dal da uzman ol an slam limleri aras nda gr
birlii vardr, deniliyor.
173
Baz kaynaklarda, Ibn-i Mesut ar hasta iken Osman'n
onun evine gidip ziyaret ettii ve aralarnda u konumal ar n ge-
tii belirtiliyor: Osman ona, daha nce kestiim tm maalarn
vereyim ne dersin, diyor. bn-i Mesut, ihtiyacm olduu zaman
kestin, imdi de ihtiyacm yok, l mek zereyim, sen gelmi bana
para veriyorsun, artk neye yarayacak ki, karln veriyor ve ka-
bul etmiyor. Osman, sana faydas yoksa da ocuklarna kalsn, de-
yince, bu sefer bn-i Mesut, ocuklarn rzkn Allah verir, diyor.
Osman, peki haklarn bana helal et, deyince; bn-i Mesut, ben se-
ni Allah' a havale ederim ve haklarm helal etmem, diyor.
Kaynakl arda Osman onun maan kestikten sonra 2, kimile-
rine gre de 3 yl yaad; ondan sonra vefat etti ekl inde bilgi var.
Hatta Os man hel al l emeye gidince beraberinde o gnk para bi-
riminden 15 bin di rhem gtryor, al bu kestiim maandr, di-
yor. Ancak adam kabul imiyor. Bunun zerine Osman gidip
Muhammed' i n han ml ar ndan Ebu Sfyan kz mm Habi-
be' ye durumu iletiyor, sen git bn-i Mesut'un gnln al, bana
hakkm helal etsin ve kestiim maan da alsn, diyor. Buna ra-
men adam kabul etmi yor.
31 3
te halife Osman, en bata Hz. Muhammed' i n sevmedii,
hakknda fasktr/kt insandr diye ayet indirdii bir insana, Ve-
lit'e neml i bir konuda (halk ynet mede) grev veriyor. Kald
ki, bu adam yl esi ne iki ierdi ki, bir gn kendisi cemaat e sa-
bah namazn kldrrken, 4 rekat kldryor (ki sabah namaz iki
rekattr) ve namaz iinde cemaat e dnp, daha fazla kldraym
m, diyecek kadar sarho oluyor. Hatta bir savata Velit iki ier-
ken, arkadalar ceza verelim, diyorlar; Hzeyfe b. Yeman buna
engel oluyor, sava var karmzda biz iki cezasyla uraa-
nlayz, diyor. Bu arada Velit, ' Har am da olsa, size ramen ben
ierim' diyor. yl e oluyor ki halk onu iki konusunda halife Os-
man' a ikyet ediyor. Osman sonuta, Hz. Ali' nin de basksyla
i l i
a) Bel azuri, Ensab, 6/148.
b) Yakub-i. 2/197.
c) bn-i ebbe, Tarih-i Medi ne, 3/1051.
d) Muhi bbddi n Taberi, Riyad, 2/148.
174
mecbur kalp hem onu grevden alyor, hem de iki itiine da-
ir ahitler olduu iin ona krk krba iki cezas veriyor.
Bu ceza uygul amasn Sahih-i Mslim'deki hadisi temel ala-
rak aktaralm: Osman Hz. Al i ' ye, ' Kal k sen cezay uygul a! ' di-
yor. Ali kabul etmiyor. Olu Has an' a ' Sen kalk krk krba vur! '
diyor. Hasan da buna kar kyor, bu ilerden bana ne, diyor.
Hatta Hasan' a, "Sen kalk cezay uygul a! " deyi nce, Hasan hakl
olarak, 'Halifeliin iyi tarafndan yararlanan o, kt tarafn da o
uygulasn' diyor. En son Abdullah b. Cafer bunu uygul uyor.
31 4
Tabi ki farkl rivayetler de var. Halife Osman, Velit hakk nda,
"ki iiyor" di ye ahitlik yapanlar dvyor, niin ifade verdi-
niz, diye. Bunu duyan Hz. Ali kar kyor; 'Senin kardeindir,
haran konusunda bile onu destekliyorsun' diyor. Osman mec-
bur kald iin Velit' e ceza uyguluyor. Bu arada Os man' n bu il-
timasn duyan Hz. Aye de kar kyor; hatta onunl a Osman
arasnda tartmalar oluyor ve orada bul unanl ar ikiye ayrlyor-
lar: Bir ksm Aye' yi, Os man' n taraftarlar da Osman' destek-
liyorlar ve aralarnda kavga kyor, hatta terliklerle birbirlerini
dvmeye balyorlar. Kimi sl am tarihileri, Hz. Muham-
med' den sonra Msl manl ar aras nda ilk kan kavga budur, di-
ye a kl amada bul unmul ard r.
3 1 5
Az nce ifade edildii gibi, anlatlanlara gre bn-i Mesut Ve-
l it' e kar ok hakl. Kendisi devl ete ait inaldan soruml u; Velit' e
yedirmek istemiyor. Aslnda Osman bu durumda onu takdir et-
meliydi. le halk nezdi nde bilinen hayali halife Os man' l a ger-
ek Osman arasnda bu kadar fark var.
i l 4
a) Msl i m, Hudut, Hadd' l Hami ' k sm nda.
b) bn-i Kuteybe, Maarif, s. ISO vd.
c) Zehebi, Siyer-i A' l cn, 3/412 vd. no: 67.
Burada kilab tahkik eden, dipnotta ayrca mam Ahmet b. Hanbcl , Tabcrani,
Tehzib-i Kemal, Bidayc-Nihayc, stiab, sabc, Aani, sd' l Gabe, cl -Kamil fi Tarih,
el-Marif e vc Tarih (Bcscv i ). Ncscb' Krcy. gibi kaynaklarda da getiini belirtiyor.
d) bn-i Asakir, Tarih-i D mak, 63. cil t/218 vd. no: 8033.
e) Askal ani, sabe, Velit b. Ukbe ksmnda, no: 9153.
1") Taberi Tarihi, 3/433.
g) bn-i Esir, El -Kamil 2/535.
3 1 5
Belazuri, Ensab... 6/144.
1 7 5
Baz slam tarihileri bn-i Me s ut ' un en sonunda Os man' l
anlatn i spatl amak iin u ilgin hadisi ne sryorlar: Bir
ara bn-i Mes ut ' un Osman hakk nda, "Yanllkla bir ok atsam,
Osman 'a isabet edip de ldrlse, buna kar Uhud da kada
altn da bana verilse yine mutlu olamam"dediini aktaryorlar.
Bununl a onun Os man' dan memnun olduu ne srl mek isteni-
yor. Hatta Osman onu srgne gndermek isterken birok insan
ona, "Sakin srgne gitmeyi kabul et me. Biz seni destekleriz, se-
ni b rakmay z" deyi nce, bn-i Mes ut , "Hay r; emrini di nl eyece
im. nk baz olaylar ve fitneler olacaktr. Bu yzden ben is-
temi yorum ki bunun ilk kvlcmn kendi m yakay m" diyor. Bu-
rada da en bata Hz. Ali ve dier baz insanlar araya girince vef
Os man' n da, "Baka yere gndersem oray da kartrr" endie
leri yznden srgne gnderi l mesi nden vazgeiliyor.
Bir baka rivayet de yle: bn-i Mesut demi ki, eer Os
man' katl ederl erse artk bir daha onun gibi bir halife bul amaya-
caklar. Hatta bn-i Mesut daha hayatta iken, Osman hakk nda her
yerden muhalefet ol uunca kendisi, ben Os man' a ok al mak iste-
mi yorum, demi .
3 1 6
Bellidir ki baz uydurma cml el er kurmu;
ancak becerememil er. nk madem memnun kalm, o zaman
daha rnek mi kal mad ki, kendisi kalkp Osman' n l myl e il-
gili rnekler versin?
imdi de bu konuya ilikin Buhar i ' ni n kst baz bilgileri,
tabi ki yi ne slami kesi mce gvenilir saylan kaynakl ardan akta-
racam. Buhari bu konuda ok anl ams z bir hadis aktarmt,
onu daha nce sundum: Szde bn-i Mesut, yemi n iiyor ki;
Kur ' an' benden daha iyi bilen yoktur, ben Kur ' an' n yetmi k-
sur suresini bizzat Hz. Muhammed' den aldm diye akl amas
var. Peki, sormak lazm; durup dururken adam niye yemi n iip
de bu tezi ortaya atsn? Demek ki bunun geerli bir nedeni
varm. te imdi bunu slami kaynakl ardan anlatacan. Anla-
tacam ki, Buhar i ' ni n ne kadar tahrifat yapt aka bilinsin.
3 1 6
a) bn-i Abdi-1 Ber, stiab, bn-i Mesut md. no: 1659.
b) Heysemi M. Zevaid, no: 14548, cilt 9/109.
e) Bel azuri, Ensab, 6/148.
176
Yine Abdul l ah' t an aktaralm, daha dorusu, Buhar i ' ni n yaz-
madklarn baka kaynakl ardan tamaml ayal m: Abdul l ah' n,
"Mekke' de nazil olan surelerden 70 ksurunu bizzat Hz. Mu-
hammed' den alrken, o zaman Zeyd b. Sabit henz kfir bir ba-
badan domam t , henz ocukl arl a oynuyordu, Msl man ol-
mamt. Dol aysyl a Hz. Muhammed' den bizzat aldklarm
nasl brakp da gider onun hazrlad Kur ' an' a uyar m?" ek-
linde ar eletirileri var.
317
Di er bir sz de, "Ben yetmi ksur
sure Hz. Muhammed' den rendi i mde Zeyd b. Sabit henz Ya-
hudi bir babadan domam t " eklindedir.
31 8
Bir a kl amas nda
da, "Ey Irak halk, ey Kfe halk, Msl manl ar! Yannzdaki o
eski Kur' an nshal ar na yapn. Yeni Kur' an haz rl anm , ben
komi syonda yokum. Ben Msl man ol duumda Zeyd b. Sabit
henz kfir bir babadan domam t " di yor.
31 9
Baz aktarmlar da
yledir: "Ben yetmi ksur sure rendi i m zaman Zeyd' i n
tyleri henz bi t memi t i /yani ocukt u. Ben kal k p onun
hazrlad Kur ' an' m di nl eyecei m! " Bir dier sz ise, "Ben
el i mdeki Kur ' an nshas na smsk bal kal aca m. Kim
Kur ' an' a sk balanmak isterse buyursun" ekl i ndedi r.
32 0
bn-i Mes ' ut ' l a ilgili verilen bilgilerin ou, bala Buhar i ,
Ms l i m ve slami kesi mce gvenilir kabul edilen dier kaynak-
larda anlatlmakladr. Zaten neml i grdm yerlerde ilgili
kaynakl an dipnot olarak ekl i yorum.
ok aktr ki, Kur ' an' bir araya getiren komi syon oluturu-
lurken, mutl aka siyasi hesapl ar yaplm, Os man' a daha yakn
isimler grevlendirilmitir. Yoksa Hz. Al i ' de olduu gibi batan
3 1 ' bn-i Kesir tefsiri, mukaddi me ksmnda, Cen ' l Kur' an, 1. cil. Yine Kr-
tubi, kendi tef sirinde mukaddi me bl mnde teferruatl bil gil er aktaryor. bn-i Ebi
Davud, Mesahif, 1/183-189. Yine Mzi Tehzib-i Kemal 33/351, no: 3791'de belir-
liyor. Tirmizi, Tefsir, Tev be suresi bl m, no: 3104. Ayrca uzun tefsirlerin Al-i
Irilrart 161. aycl in akl amasnda bu konuda yararl bilgiler vardr.
3 1 8
bn-i ebbc, Tarih-i Medi ne, 3/1008.
3 1 9
bn-i Ebi Davud, Mesahif , 1/191.
3 2 0
bn-i Ebi Davud, Mesahif , 1/186-188. Al-i mran, 161. bn-i Sa' d,Tabakt,
2/423.
177
beri Hz. Muhammed' l e birlikte olan Abdul l ah b. Mesut gibileri,
Kur ' an ayetleri topl an rken niye saf d braklsnlar ki?
Bal bi ti rmeden, bn-i Mesut ' l a ilgili ksa bir bilgiyi daha
ekl emek istiyorum. ma m T aber ani (h. 260-360) yazd 25
ciltlik kitabnn nerdeyse iki cildini (dokuz ve onuncu ciltlerini)
bn-i Mesut ' a ay rm . Hemen hemen tm Kur ' an' n ayetlerini
aklarken hep bn-i Mesut ' un grlerini referans gstermi .
Topl am 2164 hadisi ona isnat etmitir. Ksacas, bn-i Mesut ade-
ta tek bana bir ekol gibi.
32 1
Ama oluturulan komi syonl arda
yok! u da hatrda tutulmal ki, bn-i Mesut ' un bildii Kur ' an
ayetleri farklyd. Daha nce de yazd m; en bata Nas ve Fel ak
surelerini birer dua olarak kabul edi yordu; bunlar Kur ' an' dan
saym yordu.
b) bey b. Ka'b' n k
Hatrlanaca zere vahiy ktipleri konusunu ilerken, ismi
ne kanlarn ba nda bey b. K a ' b geliyordu diye belirtmi-
tim. Buha r i bata ol mak zere, Hz. Muhammed' i n aklamas
var ki, Kur ' an' Medi nel i l erdcn drt kii iyi bilir, onlardan biri
de bey b. Ka' b' d r, denilir.
32 2
En nemlisi de Hz. Muham-
med' i n bir ara ona, "Cebrail geldi, Allah ona demi, 'git Mu-
hammed'e syle, bey b. Ka'b'a Kur'an okusun'c/ec/i"eklinde
yapt aklamadr. bey soruyor, yani Allah beni m ad m m
anm ? Hz. Muhammed "Evet "di yor vc ona Kur ' an' dan Beyyi-
ne suresini okuyor. Bu hadis Buha r i ' de drt yerde geiyor.
32 3
nandrc ol up ol mamas bir yana; din iinde kalarak deer-
l endi rme yapacak olursak, bey sl am' da ve zellikle Kur ' an
3 / 1
Taberani, Mucem-i Kebir, no: 772, cilt 9/56 sonuna kadar vc eill 1(1/1-286.
Hadisler, 8400-10564. Topl an hadis says 2164.
3 2 2
Buhari, Menakib-i Ensar, bab 17, no: 3810.
3 2 3
Buhari: 1) Menakib-i Ensar, bey b. Ka' b bl mnde, bab 16, no: 3809.
2) Tef sir bl m, Beyyi ne suresi, bab 1, 2 ve 3. no: 4959, 4960 ve 4961. Ayrca
ayetl e ilgili tef sirlere baklabilir.
178
konusunda neml i biri. bey' den en arpc a kl ama u: Bir
gn tey b. Damre Medi ne' ye bey b. Ka' b' n yan na gelip di-
ni konul arda ondan bilgi edi nmek istiyor. Bu arada bey, "Cu-
ma gn ok nemli aklamalar yapacam. Arlk ldrlsem
de kalsam da syleyeceim"diyor. Ancak Cuma gel meden per-
embe gn vefat ediyor. Neyi aklayaca belli deil; mulk
bir a kl ama ama Cuma gel meden vefat etmesi de tabi ki soru
iareti.
32 4
Akas, suikastla gitmi olabilir. Ki m bilir belki Hz.
Muhammed veya Kur ' an' n hangi senaryolarla yazld konu-
sunda a kl amal ar yapacakt. te buna frsat vermemek iin kat-
ledilmi olabilir. Tabi ki vurul duuna ilikin herhangi bir bilgiye
rastl amad m; bu beni m yorumumdur. Kimileri halife mer za-
man nda vefat etmi , kimileri de Osman zaman nda di ye ak-
tarmlar. Ancak en salkl olan Osman dnemi nde vefat etmi
ol mas . Her ikisinin de dneml eri karanlk olaylarla dol udur za-
ten. u da var ki, kendi de aktif ve Kur ' an konusunda iin iin-
de biri. O yzden lm phelidir di yorum.
bey Medi ne' ni n Hazrec kabilesinden. Her ne kadar Kur' an
konusunda bn-i Mesut kadar deilse de yine de neml i bi ri .
32 5
Hatrlanacak olursa, daha nce Hz. Muhammed' i n ktipleri ko-
nusunda bilgi verirken, vahiy yazm hususunda ismi en ok ne
kan kiiydi, yani neml i bir isimdi diye belirtmitim.
Neden bn-i Mesut kadar neml i deil? nk bu adam, Hz.
Muhammed' i n Mekke' deki 13 yllk peygamberl ii dnemi nde
yoktu. Ancak Medi ne' de ol uan yaklak 28 sure hakk nda bilgi
sahibi olduu sylenebilir. Di er sureleri renmi se de ancak
3 2 4
a) bn-i Sa' d, Tabakal-i Bcdri yyi n. 3/260.
b) bn-i Asakir, Taril- Mcdinet-i Dmaka, 7/340. bey b. Ka' b ksmnda.
c) Zehebi , Siyer-i A' tem, 1/399.
d) Mzi Tehzib-i Kemal , 1/270, no: 279.
e) bn-i Kesir, Bi daye-Ni haye, h. 19. yl olaylar ksmnda.
0 tbn-i Tcyn i yc, Minhac- Snne, 3/206.
d) Taberi Tarihi, 4/333 vc sonras.
3 2
^ Buhari, Fedail-i Ensar, bey ksmnda, no: 3808. Muaz, Sal i m v e Abdul-
lah b. Mesul bl ml eri nde no: 3760, 3806 ve Fedail-i Kurra no: 4999. Msl im, no:
2462-63.
179
ikinci elden mmkn olabilmitir. Bu adam n da halife Os-
man' n hazrlatm olduu Kur ' an' l a ilgili itirazlar ve ol umsuz
aklamalar var. Daha net bir ifadeyle, ona gre u an var olan
Kur ' an orijinal deildir. Zaten onun Kur ' an nshas hakk nda
daha nce k smen bilgi verildi. Ona gre Kur' an 114 sure deil;
116 sureydi.
Bu balk altnda vermek istediim mesaj , bey' i n ok
neml i biri olmas (ki hadislere gre Allah onun adn bile
anm ), ancak Kur ' an oluurken komi syona alnmamtr. bey
de Abdul l ah b. Mesul gibi Os man' n haz rl at m ol duu
Kur ' an' a karym; ama k sonu vermemi . Ayrca, kellem
de gitse artk Cuma gn nemli a kl amal ar yapaca m, sz ve
Cuma gel meden vefat etmesi soru iaretidir. Burada sorgulan-
mas gereken, l drl scm de artk a kl ayaca m, sz: Neymi
o ana kadar di yemedi i vahim srlar'? Tabi ki Kur ' an' l a ilgili
neml i aklamalar var. Onlar bundan sonraki balkta anlata-
ca m. i mdi farkl bir konuya, Kur ' an ayetleri topl anrken dini
kaynaklardaki bilgiye gre acaba hepsi yazld m; buna aklk
geti rmeye al acam.
180
YE D N C B L M
TM AYETLER KUR' AN' A YAZILDI MI?
Kur ' an' da yle bir cml e var: Zikri (ou yorumcu burada
zikir kel imesinden Kur ' an kastedilmitir diyorlar) biz indirdik;
elbette yine biz onu koruyacaz.
326
Tevrat' ta, ot kurur, iek so-
lar; ancak Allahunzm sz ebediyyen durur', ayeti var. nci l ' i n
iki nshas nda Hz. sa, sanmayn ki ben eriat veya eski pey-
gamberleri ykmaya geldim; ben ykmaya deil, tamamlamaya
geldim. Size dorusunu sylerim ki. gk ve yer durduka eriat-
tan en kk bir harf veya bir nokta bile yok olmayacaktr, diyor.
Peki, sonunda ne oldu?
Tevrat ve ncil varken Kur' an ortaya kt ve onl ar ctkisizle-
ti, bunlarn zaman bitmitir, deni l medi mi ?
3 2 7
Baz slam nderl eri, bu ayetten kast, korunmas gereken
Kur ' an' n kelimeleri deil; onun anl am , ierdii mesajlardr, di-
yorlar. Tabi ki onl arn amac , Kur ' an' n baz ayetleri hakknda
var olan gramati k ve szlk yanllarna bir nebze de olsa yant
vermek ama yeterli ol muyor. bn-l Hat i p "el-Furkan" adl
yaptnda Zal i m Haccac' n Kur ' an' n 12 kel i mesi nde yapt de-
iiklii akl arken, sonunda unlar diyor: Kur ' an' da geen 'Biz
Kur'an' indirdik, yine biz koruruz' ayetinden ama, mesajdr,
Hicr suresi 9.
Tevrat/ aya bl m, 40/ 8. ncil: Matta 5/18, Markos 13/31.
181
onun ieriidir. Dolaysyla Haccac' i n yapt kel i me deiiklii
ayete ters den bir durum deildir.
Haccac' m bu kelime deiikliiyle ilgili bilgileri, daha sonra-
ki bl ml erde anl ataca m.
Yine nl slam dnr Zehebi neml i bir aktar mda bulu-
nuyor: Ebu veys adndaki kii Zhri' den sormu, biz bir hadi-
sin orijinal metnini deitirebilir miyiz, diye. Zhri, ' Anl am bo-
zul madan, btnl e zarar vermeden Kur ' an ayetleri bile dei-
iklie urayabil ir' yantn vermi .
3 2 8
Urve, Tekvir suresinde geen bir kel i me hakk nda Hz. Ay-
e' den soruyor, dorusu nasldr, diye. Aye, 'kelime yanl
yazlmtr, bu bir ktip hatasdr' di yor.
32 9
Cuma suresi doku-
zuncu ayetinde geen 'Fes'av' kelimesini halife mer, bn-i Me-
sut, bn-i Abbas ve Kur ' an' bir araya getiren komi syonun yesi
Abdullah b. Zbeyr, 'Femd' eklinde okuyorl ard .
3 3 0
brahim
Nahai, Tekvir, Mai de ve Nisa surelerinde geen bir iki kel i me
hakknda, 'aslnda burada yazm halas olmutur'iiyor. Kel i me
yanllaryla ilgili bu gibi tartmalar slami kaynakl arda oktur;
ben ise Kur' an yazlrken cml el er dzeyi nde yaz l mayan ayet-
lerden ve hatta surel erden bahsedi yorum, onlar i l emeye
alyorum. Bu balk altnda slam literatrnde ayet di ye sy-
lenen szlerin hepsi o zaman yazld m; bunun yantn slami
kaynaklardan sunaca m. Bu konuda hangi sahabe ne demi , de-
tayna kadar anl ataca m. Ancak bunlara gemeden nce, tm
hadis kaynakl arnda ortak olarak ilenen bir iki rnekl e bala-
mak istiyorum. Bunl ar bir bak ma olay zer zaten.
Zehebi, sl am tarihi, hicri 121-140 olaylar bal amnda. bn-il Hatip, el-
Furkan, s. 50-52.
3 2 9
Syuti, Drrl Mensur tefsiri, Ni sa 162. Yine ayn ayette Kurtubi de Aye
hadisini al m.
3 3
^ Syuti. Drrl Mensur, Cuma suresi, 9. ayet.
182
a) Recim Cezasyla lgili Ayet Kur'an'da Yok!
Uzunca bir hadiste unlar aktarlyor: mer halifedir, son
haccnda Mi na' dan Mekke' ye geince Cuma gn minbere
kyor ve yle bir konuma yapyor:
Allah Hz. Muhammed' i hak olarak grevlendirip ona kilap
gnderdi. Gelen ayetler arasnda recim (talama yntemiyle ldr-
me) ayeti de vard. Biz bu ayeti okuduk, aklmza aldk ve koru-
duk. Ayrca hem Hz. Muhammed zina yapanlar recimle ceza-
landrd, hem de Ebubekir' l e ben bunu uyguladk. Bu bir Kur' an
ayetidir. Korkarm ki zaman iinde bazlar, ' Hani bu ayet
Kur' an' n neresinde var?' deyip, Allah' n emrini terk etmekle da-
lalete dsnler. Kur' an' a gre evli olan bir erkek veya kadn zina
yaparsa recimle cezalandrlr. Suun ispat da ya ahitle, ya da ki-
inin suunu itiraf etmesiyle olur. Bir de eer zina yapan kadn ba-
kasndan hamile kalrsa bu kant olarak kabul edilir ve recim cezas
gerekir... diyor. mer konumasnn devam nda da, 'nsanlar,
mer Kur 'an 'a yeni bir ey ekledi, Kur 'an 'la oynad demeselerdi
ben bu tecim ayetini kendi elimle Kur'an 'a yazardm' diyor.
mer' i n bu aklamas Buhar i ' de birka yerde, Ms l i m, tm
hadis klliyatnda ve msnedlerde ortak olarak ilenmitir.
331
Detaya gemeden ben burada mer ' den soruyorum: Ebube-
kir zaman nda Kur' an' sen topladr; peki niye o zaman bunu
yazmadn da daha sonra bu ekilde gndeme getiriyorsn?
Ayrca bunun dnda mer ' i n u farkl aklamas var: Hzey-
fe' den soruyor, sence Ahzab suresi ka ayettir? Hzeyfe, 73 ayet-
3 3 1
a) Buhari, I) Hudul , bab. 30, no: 6829, bab, 31. no: 6830. 2) Ahkam, bab,
21. 3 ) tisam, hah, 15, no: 7323.
b) Msl i m, Hudul , bab, 4, no: 1691.
c) Ebu Davud, Hudud, bab 23, no: 4418.
d) bn-i Mace, Hudut, bab, 9, no: 2553.
c) Tirmizi, Hudut, bab 7, no: 1431-1432 Sait b. Mseyycb vc bn-i Abbas' l an.
I) Nesai. Snnc-i Kbra, Reci m bl m, bab, 4, no: 7151 ' den 7172' ye kadar.
Yaklak on hadis.
g) mam Mal ik, Muvatta adl yapt, Hudut ksm, recim bl mnde, no: 1560.
h) mam af'i-i, Msned, no: 1571, s. 932, Hudut bl mnde.
183
tir deyince (zaten u an var olan Kur ' an' da Ahzab suresi 73 ayet-
tir), mer, "Hayr! Bu surenin ayetleri Bakara suesi kadard (ya-
ni 286 ayeti vard) ve ecin ayeti de bu sinede geiyordu "diyor.
bn-i Dreys, kri me' den de benzer bir aklama aktaryor.
Hatta kri me' ye ait u akl ama da var: Ondan soruyorlar, peki
Kur ' an ayetleri yazlrken, ini srasna gre yazlmas, yani ilk
gelen ayet ne, daha sonra gelen ayeti onun arkasna yazmak
zere byle bir tertip mmkn deil mi? krime, 'Kinat birle-
se bile bu mmkn deildir'yantn veriyor.
332
Demek istedii,
neyin ne zaman indii bilinmiyor. Aslna baklrsa kri me ok
hakl. Hz. Muhammed hayatnda birok ey sylemi; ancak is-
tisnalar dnda neyi, ne zaman sylediini kontrol altna al mak
mmkn ol mam . Zaten Muhammed' den de sorulsa kendisi de
konumal ar n n sralamasn yapamazd .
Buhari Tari h' i nde, Hzeyfe'nin 'u an var olan Ahzab ule-
sinden en az yetmi ayetin yazlmad' szn aktaryor. Artk
Hzeyfe mer ' i n az nceki szne dayanarak m bu akl amay
yapm veya kendi bildii bir ey mi vard; bunu bi l emi yorum.
Sonuta o da Kur ' an' n bir bl mnn yazlmadn belirtiyor.
Zaten mer ' i n kayglar sadece reci m cezasyla ilgili ayetin ol-
may ve Ahzab suresinin tm ayetlerinin yaz l mamas yl a ilgili
deildi. O daha farkl eyler de syl yordu. rnei n; bir gn
Abdurrahman b. Avf'a soruyor: Bak yorum, ' daha nce cihat
ettiiniz gibi cihat edi n' ayetini Kur ' an' da grmyorum, diyor.
Adam, ' ite szn ettiin ayet de Kur ' an' dan atlanlar aras nda
gitti/yazilamadi' diyor. Yine mer bir gn bir ayet iin, bunu bi-
len yok mu diye sorunca, ald yant, ' o ayeti bilen kii Yema-
me harbinde vurul du' eklindedir.
333
Ahzab suresinin en az Bakara kadar uzun olduu konusunda
bn-i mer ve bey b. Ka'b' n da aklamalar vardr. Detay
k sm nda onlar da akt araca m.
3 3 4
Yine Ebu mame b. Sefil' in
"
2
Syuti, tkan, 18 bl m, cem' ul Kur' an ksmnda, 1/130.
3 3 3
a) Kas m b. Sel am, Fedail-i Kur' an s. 325.
b) Syuti, tkan, 18. bl m, 1/130.
3 3 4
Syuti, Drr-I Mensur, Ahzab suresi ilk bata.
184
teyzesi baka bir sahabiye, 'Hz. Muhammed bize, evli olan kii-
lerin zina yapmalar halinde talanarak ldrlmeleriyle ilgili
ayeti (ecim ayetini) okuyordu' eklinde bilgi veriyor.
335
Sz
edilen recim ayeti de u an ne Ahzab suresinde, ne de Kur ' an' n
dier surelerinde mevcut deildir/yazlmamtr.
mer ' i n recim cezasyla ilgili aklamalar dorudur. Hz.
Muhammed de bu ynteml e insanlar infaz ettirmi, mer ' l e
Ebubekir de. Bununl a ilgili birka somut rnek sunmak istiyo-
rum. Medi ne dnemi nde Yahudilerden bir erkekle bir kadn zina
yapnca Hz. Muhammed' e getiriyorlar. Kendisi soruyor: "Ma-
dem Yahudisiniz ve bu ii yapmsnz, o zaman bir soralm ba-
kalm Tevrat bu konuda ne diyor?" Onlar, Tevrat' n bu konuda
fetvas, zina yapan ayplanr, yz karartlr ve ayrca krbalanr
diyorlar. Ancak Muhammed, ille de Tevrat getirin, diyor. Sonu-
ta Tevrat' getirip bakyorlar. Tam da o sayfaya gelince, Yahudi-
lerden biri (baz kaynakl arda bu kiinin ismi de veriliyor: bn-i
Suriya di ye. )
3 3 6
elini o ayetin zerine brakyor ki grnmeden
onu allatsnlar. Hlbuki bu iddia bir iftiradr. nk Tevrat' taki
zina cezalaryla ilgili tek bir ayet deil ki hemen st parmakla
kapallabilsin. Tevrat' la, Tesniye kitab 22. bl mde bu konuda
tam bir sayfalk a kl ama ve rnekl er var. O srada birileri Hz.
Muhammed' e hatrlatyor, bak ite Tevrat' ta bunun cezas var ve
bu talanarak infaz etmektir, diyor. Bunun zeri ne Muham-
med' i n emri yl e o ili orada talanarak infaz ediliyor. Bu olay da
en bala, Buhari' de deiik bl ml erde defalarca anlatld gi-
bi, Mslim vc dier hadis klliyatnda da anlatlyor.
337
3 3 5
Syuti, tkan, 47. blm. 1/470.
3 3 6
Sahih-i bn-i Haban, 10/281, Hudut, no: 4435.
3 3 7
1) Buhari: a) Nama/., bab 60, no: 1329. b) Menaki b: bab 26, no: 3635. c)
Tefsir, bab 56, no: 4556. d) Hudut, bab 24. no: 6819. bab, 37, no: 6841. e) tisam,
bab. 16, no: 7332. t ) Tevhit, bab, 51, no: 7543.
2) Msl i m, Hudut, no: 1699.
3) Ebu Davud, Hudut, 25, no: 4446.
4) bn-i Mace, Hudut, bab 10, no: 2558.
5) Nesai, Reci m bl m, bab 23, no: 7213' ten 7218' e kadar.
6) Tirmizi, Hudut, bab 10, no: 1436
185
Daha ilginci, baka bir adam gelip Hz. Muhammed' e, kendi-
sinin zina yaptn sylyor. Sadece onun bu itiraf zerine
(olayn ahidi yok), Muhammed bu adam tal ama yntemi yl e
infaz ettiriyor. Bu da btn hadis klliyatnda ve en bata Buha-
ri' de birka yerde geiyor. Buhari bunu Ebuhrcyre, bn-i Abbas
ve Cabir b. Abdul l ah gibi farkl insanlardan aktar yor.
338
Buhari somut bir rnek de Hz. Al i ' den veriyor. Hz. Ali, zina
yapan bir kadn perembe gn yz kam ile krbalyor, Cuma
gn de o kadn talayarak katl ediyor,
339
diyor. Hatla kaynaklar-
da bu kadnn ad da geiyor: rahc Hemedeni ye.
3 4 0
Burada bir a kl ama yapma gereini duyuyorum. nk hep'
Buhari di yorum, bunun nedenini bi l meyenl er olabilir. slam le-
mi nde gvenirlilik bak m ndan Kur ' an' dan sonra Buhari gelir.
afii ve Hanefi mezhebi ne bal slam limleri Buhari zerine
erhler yazarken, kaynaklarn hemen banda, 'Buhari'deki ha-
disler slam otorilerlcrince ittifakla salam kabul edilmitir'
aklamasn yapyorlar. Mesela Ayn, Askalani, Kcmiri gibi.
Ayrca Zehebi , Sarahsi, bn-i Salah, bn-i Teymi ye ve saya-
madm birok slam dnr de, Mslim'le Buhari'nin hadis-
leri cumhura ge salamdr, diye akl amal arda bul unmu-
lardr. Hatta Buhari hadislerinin dorul uuyl a ilgili o kadar ma-
salms eyler sylenmitir ki insan yazmaya utanyor.
Mesela Ebu Zeyd el-Mervezi (301-37Ih), unu anlatyor:
Ben Kabe' de uyku ile uyank hal i nde ol duum bir srada ryam-
da Hz. Muhammed' i grdm. Bana, daha ne zamana kadar sen
3 3 8
) Buhari. I) Talak no: 5270 vc 5272 Cabir b. Abdullah'tan, 5271 Ebu H-
reyre'den. 2) Hudul , bab 21, no: 6814, 6816, 6820 vc 6826 Cabir b. Abdul l ah' tan.
Yine no: 6815 vc 6825 Ebul iircyre'den. no: 6824 dc bn-i Abbas' l an aklatyor.
b) Msl i m. Hudul , 5. no: 1691 Ebu H eyre' dcn. Yine Maiz adndaki kiinin
itiraf sz konusu. Msl i m, Hudul, bab 5, no: 1692. Cabir' den aktararak. Bab 5, no:
1693. Ravi bn-i Abbas'lr. Bab 5, no: 1694. Ravi, Ebu Sait cl-Hudri, Bab 5, no:
1695. Burada Sl eyman babasndan aktaryor.
c) Ebu Davud, Hudut, no: 4419' dan 4431 'c kadar birok sal abiden aktarr.
3 3 9
Buhari, Hudut, bab, 21, no: 6812.
3 4
0 bn-i Teymi ye, Sarim-l Mesl ul , 2/126. Burada ayrca dipnotta baka bir-
ok kaynak ismi var.
186
mam afii' nin kaynaklarn okut maya devam edeceksi n; neden
kitabm okut muyorsun, ilgi duymuyorsun, dedi. Ben de sordum:
Kitabn hangisi? O, kitabm Buhari ' di r dedi.
stelik bu rya hikyesini anl atan Zehebi gibi bir slam d-
nr ki, 55 ciltlik slam tarihi, 30 ciltlik Ansiklopedi ve daha
nice kaynaklar brakan nl bir isim; bunu iki kayna nda birden
fazla yerde iliyor.
Zehebi bunl ara daha ilgin eyler de ekliyor, bir-iki rnek ve-
relim:
Adam n biri Hz. Muhammed'i ryasnda, ashabyla birlikte
beklerken grm. Bu arada adam, Ya resulullh hayr mdr
bekliyorsunuz?' diye sormu. Hz. Muhammed, 'BZ Buhri'yi
bekliyoruz' yantn vermi. 'te bu ryamdan ka gn sonra
Buhari vefat etti', diyor.
Buha a' da bir ara yamur yamay nca millet yamur duasna
kyor; ancak yamur yamyor. Sonunda evliya biri Semerkant
kadsna bavuruyor, biz Buhari'nin mezarna gidip ricada bulu-
nalm, belki onun hatr iin yamur yaar, nerisini sunuyor ve
kad nerisini kabul ediyor. Kad ile birlikte halk gidip Buha-
ri ' ni n mezar banda dua edip yamur istiyor ve dualar kabul
ediliyor, bir hafta aralksz olarak yamur devan ediyor.
Buhari vefat edince onu gmdkt en sonra gnl erce kabrin-
den, miskten daha gzel bir koku gel i yormu ve bu koku hadise-
si etrafa da yay l yormu. Bunun iin insanlar uzakl ardan geli-
yormu ve yle bir an gelmi ki kabir banda ok izdiham ya-
anm. te bu izdiham nedeni yl e o gzel koku Allah tarafndan
kesilmi, ekl inde anlatyor Zehebi.
341
in masal taraf bir yana; Buhari, slam l emi nde nemli ol-
duu iin hep Buhari di yorum. Byl ece bunu hatrl atm olalm.
Grl d gibi recim ayeti Kur ' an' a yaz l mam diye halife
mer yak n yordu. Ama u da bilinmeli ki, ilk bata Ebubekir
3 4 1
Zehebi : 1) sl am Ta'ii, 26/503. Muh ammed b. Ahmet b. Abdullah Ebu
Zeyd Mezuri ksmnda. 2) Sirct-i A' l cm 21. tabaka ksm, Muh ammed b. Ahmet b.
Abdul l ah Ebu Zeyd Me v ezi ksmnda 16/314. Zehebi ' ni n yine Siret-i A'lern 14. ta-
baka, cilt 12/469' da Buhari ile ilgili ar vgl er anlatyor.
187
zaman nda Kur ' an kitap haline getiril meye allrken, mer ' i n
szn ettii ayet yine mer yznden yaz l mam . Yani ilk ba-
ta mer kar km ; ama mrnn sonlarna doru da farkl ko-
nuuyor. Daha nce de ifade edilmiti ki, Ebubeki r zaman nda
ilk Kur' an al mas nda oluan komi syon mer ' l e Zeyd' den
ibaretti. O zaman Zeyd mer ' e neriyor, bu vcim ayetini de ya-
zalm, diyor. Ancak mer bunu onaylamyor.
mer' i n, recim ayetinin yazlmas iin ilk bata engel olduu-
na ilikin aklamay yine Zeyd b. Sabit'ten dinleyelim. Osman
zamannda oluan komisyon Kur' an almalarn yrtrken,
bakan Zeyd ve ye Sait b. As bu recim ayeti hakknda ' Kur ' an' a
yazalm m yazmayal m m ?' diye tartyorlar. Zeyd unu diyor:
Ben daha nce mer ' l e birlikte Ebubekir zamannda Kur' an
almalarn yrtrken mer ' e dedim ki, ' Evli olanlar zina ya-
parlarsa mutl aka recimle cezal and r n' ayetini Hz. Muham-
med' den duydum, ne dersin, yazalm m? mer, ' Bu ayet indii
vakit ben bunu Kur ' an' a yazalm m diye Hz. Muhammed' den
sordum. Kendisi sanki bu teklifimden hol anmad ' karln ver-
di ve bylece biz de o zaman bu ayeti yazmadk diyor. Zeyd unu
da ekliyor: 'Grmyor musun ki, evli olmayan biri zina yapsa
krbalanr; ama evliyse recim cezasyla cezalandrlr.'
Bu elikili a kl amal ardan, Buhari zerinde erh yazan As-
kalani u yorumu karyor -ki ayn zamanda Cumhurun da g-
rdr: 'Evli olanlar zina yaparlarsa recimle cezalandrlrlar;
ancak bu konuda Kur 'an 'da yazl ayet yok/daha nce inen ayet
sonra ortadan kaldrlm. Allah onu geri alm; fakat pratikte
hkm geerlidir.
Artk bu a kl ama kime inandrc gelirse!
Recim cezasnn Hz. Muhammed tarafndan uygul and na
ilikin bir rnei de Ebu Hreyre ve Zeyd b. Halit Cheni'nin
birlikte aktardklar bir hadisten sunal m: Biz Hz. Muhammed' i n
yanndaydk. Biri kalkt, aram zda Al l ah' n emriyle hkm ver,
dedi. Bu arada ikinci kii kalkp konumaya balad. Belliydi ki
ikinci konumac birinciden daha bilgiliydi. O da nceki gibi,
3
Askal ani, Feth-I Bari, Buhari erhi, Hudut, Zina itiraf, ksm, bab, 31, no:
6830.
1 88
Al l ah' n emri yl e aram zda karar ver, dedi ve konumak iin izin
istedi. Hz. Muhammed ona, ' Buyur un' dedi . Adam, ol um bu
ahsn yan nda alrken eiyle cinsel ilikide bul unmu. Biz
bunu duyunca, adama yz koyunl a bir kle verdik ve anlatk.
Daha sonra bilenlerden sorduk. Bana dediler ki, olun evli ol-
mad iin yz kam ceza alr ve srgn edilir. Kad n evli ol-
duu iin talanarak infaz edilir. Durum bu. . . Bu ol up bitenler-
den sonra Hz. Muhammed Al l ah' a yemi nl e balayp, aranzda
Allah' n hkmyl e karar verecei m, dedi ve yle aklad: O
yz deve ve kle sana geri verilir. Ol una yz kam ve bir yllk
srgn cezas uygulanr. Kadn da evli olduu iin ona recim ce-
zas verilir. Hz. Muhammed o arada, neys adndaki kiiye tali-
mat verdi; git kadndan sor, suunu kabul ederse onu ecimle ce-
zalandr, dedi. Adam gitti, kad ndan sordu, kendisi suunu kabul
edince neys onu talayarak infaz etti.
Bu olay Buha r i ' de 20' den fazla yerde ve dier hadis kaynak-
larnda mtereken anlatlyor.
34 3
Burada unu sormak lazm:
Madem Hz. Muhammed o dava sahiplerine, ben aranzda Al-
lah' n hkmyl e/kanunuyl a karar verecei m demi , peki niye u
an var olan Kur ' an' da Al l ah' n o hkmn ieren ayet yok!
Sadece itiraf yznden Hz. Muhan med' i n recim cezas uy-
guladna ilikin Buhar i ' den bir rnek daha verelim: Adam n
biri cami ye gelip Muhammed' e, zina yaptm gereken ne ise onu
yap, diyor. Hz. Muhammed soruyor, deli falan deil misin?
Adam, hayr deli deilim deyi nce, Muhammed talimat veriyor
ve o adam talanarak l drl yor.
34 4
3 4 3
a) Buhari: I) Vekalet bl m, bab 13, no: 2314-2315. 2) Sul h bl m, bab
5, no: 2695-2696. 3) urut, bab 9, no: 2724-2725. 4) Eyman bl m, bab 3, no:
6633-6634. 5) Hudut bl m, bab 30, no: 6827-6828, bab 34, no: 6835-6836, bab
38, no: 6842-6843, hab 46, no: 6859 vc 6860. 6) Ahkam, bab 39, no: 7193 ve 7194.
7) Ahbar-i Ahad bl m, no: 7260. 8) 'tisan bl m, bab 2, no: 7278 vc 7279,
b) Msl i m, Hudul , no: 1697-98.
c) Ebu Davud, Hudul , no: 4445.
d) Nesai, Raci m bl m, no: 7190-92.
c) Tirmizi, Hudut, bab 8, no: 1433.
f ) bn-i Mace, Hudul , no: 2549.
3 4 4
Buhari, 1) Talak, bab, 11, no: 5270' dcn 5271 ' e kadar hadis. 2) Hudut,
bab, 22,28 v e 29. no: 6815, 6824 v e 6825. 3) Ahkm, bab,! 9, no: 7167.
189
Benzer rnekl er oaltlabilir. Btn bunlar unun iin
yazd m: mer, recim ayeti vard, Muhammed de bunu uygulad,
biz de gerekti i nde uyguladk diyor. Tm hadis kaynakl ar nda da
pratikten bu rnekl er varken, aslnda ayetin daha nce var oldu-
u ve Kur ' an yazlrken deiik hesapl ardan dolay yazl mad
sonucu ortaya kyor.
Burada u soru akla gelebilir: Peki mer ve dier Msl man-
lar inansz myd ki byle bir ey yapyorlard? Evet; onlar bu-
gnk saf Msl manl ar gibi deildi; tersine bugnk karclar
nasl dini siyasetlerine alet ediyorlarsa, onlar da kar iin (kti-
dar hrs, gani met, talan, cariye vs) byle yapyorlard. 0 yzden
Kur ' an' a bir ey eklemek veya Kur ' an' dan bir ey karmak on-
lar iin hi de neml i deildi. Zal en Kur' an ve Hz. Muhammed
ok sonralar tabu haline getirildi, resmi tarih bunlar byle
yapt. Yoksa o zaman bugnk gibi Hz. Muhammed' e i nanmak
diye bir ey yoktu. ,
Peki, neden Kur ' an' n ilk al mal ar nda mer reciml e ilgili
ayeti kaydet mi yor da daha sonra l mne gnler kala Cuma g-
n halka hitaben verdii hutbesi nde recini cezasnn Kur ' an' n
bir ayeti ol duunu anlatyor; nedir bunun gerei? Burada u an-
lalyor: Balangta mer erkeklerin kar iin ayeti kaydet-
mek istememi. nk en az ndan o da bir erkek, belki onun da
bana gelirdi. Ni teki m 60 yalarnda iken halifelik makam n
kullanarak Hz. Al i ' ni n 9-10 yalarndaki kzna el koydu. Bunu
baka bir al mamda detaylca iledim. Neden erkeklerin kar
di yorum! nk tecavzc olan kesim hep erkek ksmdr. Hel e
o dnem kadn zaten o corafyada yok saylrd. Bu i nanca bal
lkelerde durum bugn de farkl deildir. mer ' i n ayeti bata
yazmamas , bu erkek karyla ilikilidir demek, yeri nde bir tes-
pittir. nk olaylarn btn gz nne alnrsa iin iinde iyi
niyetin ol mad ortaya kyor. Yoksa niye bata engel olsun,
sonra da vay efendim vard; ama yazl mad desin ki? mrnn
sonlarna doru deimesinin nedeni , yalannca kad na olan il-
gisinin azal mas ndan ileri gel mi olabilir veya baka bir ey d-
190
srn olabilir. Bunun iaretini zaten kendisi veriyor. ma m
Mal i k bu konuda unlar aktaryor: mer son hacc nda, Ey Al-
lahm, yan ilerledi, kuvvetim azald' dedikten sonra, Medi-
ne' ye geip verdii hutbede recim cezasnn Kur ' an' dan bir ayet
ol duunu aklam, di yor.
34 5
Ksacas, drt mezhep lideri de eer evli olanlar zina yapar-
larsa recimle cezalandrlrlar hkmn vermiler; ancak bu ar
ceza iin Kur ' an' da bir ayet yok. Yani kanunda bir boluk sz
konusu! Burada unu ne srerler: Deil ki ayet yazl mam;
aslnda Kur' an tam yazlm. Fakat gnderil en ayet nesli edilmi.
Yani bir defasnda inmi; ancak sonra tekrardan tanr onu geri
alm; hkm ise yine geerlidir...
lgin bir syl em! Nasi h-mensuh konusunda bu geri alma
meselesini daha detayl izah edecei m.
b) Stkardeliiyle lgili Ayet Kur'an'a Yazlmam
Kur ' an' a gre bir insan (hadislerde st andaki ocuk de-
mek) ayet akraba ol mayan baka bir kadnn sln ierse artk
onun evlad saylr.
346
Ancak mevcut Kur ' an' da ka sefer iince
bu geerlidir sorusuna yant yok.
Bu konuda Aye unu anlatyor: Kur ' an' da bununl a ilgili ilk
gelen ayet on sefer koulunu ieriyordu; daha sonra o ayet kalkt,
(mensuh oldu), onun yerine, "Herhangi bir ocuk baka bir
kadnn stn be sefer ierse artk onun evlad saylr" ayeti
geldi. yle ki, Hz. Muhammed vefat ettikten sonra da biz bunu
Kur ' an' dan bir ayet olarak okuyorduk.
Aye' nin bu anlatm hadis kaynakl arnda, tefsirlerde ve mez-
hep liderlerinin kitapl arnda itirazsz bir ekilde anlatlyor. Bu-
rada u syleniyor: Evet ayet Aye' ni n dedii biimiyle bir ara
inmi; ancak tekrardan mensuh olmu/ Allah onu Kur ' an' dan
mam Mal ik, Hudut, bab 10, 2/824.
Kur' an' dan Ni sa suresi 23. ayet.
191
kaldrm; yalnz hkm geerlidir/ yrrlktedir yorumunu
yapyorlar. T pk az nceki recim ayeti gibi.
34 7
Burada unu sormak lazm: Neden tanr hem bu konuda, hem
de az nceki recim konusunda ilkin ayetler gnderi yor ve daha
sonra onlar ortadan kaldryor? Kald ki, hkml eri de geerli.
Baz rivayetlerde bu stat, stte olan ocukl ar iin geerlidir
deniliyor, bazlarnda ise farkl ve ilgin eyler anlatlyor. rne-
in; Ebu Hzeyfe, Salim ad nda birini vey evlat olarak kabul
ediyor. Daha sonra Hz. Muhammed, evlatl Zeyd' i n ei Zey-
nep' i alp Zeyd' i n evlatlnn geersiz ol duuna ilikin ayetler
Kur ' an' a ekl eni nce tabi ki evlatlk statsnde deiiklikler olu-
yor. Bu yzden Ebu Hzeyfe' ni n ei Sehle, Hz. Muhammed' e
gelip Salim ' in evlatlkla ilgili durumunun ayete gre deitiini,
artk onlarn akrabas saylmadn ve evleri de tek oda olduu
iin Sal i m' i n artk o evde kalmasnn dinen uygun olmadn
Sylyor. Bunun zerine Muhammed o kadna, "Sen git onu s-
tnden ii: o bununla senin evindin saydr ve bu durumda evi-
nizde kalabilir"diyor. Gerekten ilgin bir a kl ama.
34 X
Birileri, belki Salim slteymi ondan Hz. Muhammed kadna,
'Git ona st ver ' demi gibi phel ere kaplrlar diye konuyu bi-
raz izah edel i m. Bir kere hadis metni nde aklanyor ki, Hz. Mu-
hammed kadna, ona stnden ver, artk bylece sana evlat
saylr deyi nce kadn; ' Bu kocaman adama nasl st i i l ecei m?'
diyerek hayretini dile getirir.
349
O srada Hz. Muhammed gl-
yor ve 'Byk olduunu biliyorum' diyor.
J 4 /
I) Msl i m, Rcda, bab 6, no: 1452. Ebu Dav ud. Nikh, bab 10 no: 2062.
2) Tirmizi, Rcda, bab 3, no: 1150.
3) Nesai , Sncn-i Kbra, Nikh, 3/298. bab 4X no: 544S vc devam .
4) bn-i Mace, Ni kh, bab 35, no: 1942.
5) mam af ii, a) el -mm, Rcda 6/73 vd. b) Mscd, Nikh, bab 25, no: 1180.
Burada dipnotl a ayrca birok kaynak daha veriliyor. mam Mal ik. Muvatta, Rcda,
1293. mam Ahmet, Msned, Hadis-I Ensar, Zcrr b. Hbcy. ksm, no: 20702.
bn-i Kdame, MUni, 9/200, mam Ncv ev i , el - Mecmu, 20/88, Rcda ksmnda.
bn-i Hazm, Muhal l a 10/14 ve sayamad m birok kaynak.
3 4 8
Nesai, Snen-i Kbra, bab 48, no: 5449.
3 4
^ Msl i m, Reda, no: 1453. sabe, Sal i m mev l a Ebi Hzeyf e md. no: 3054.
bn-i Esir, sd, Sal i m Mev l a Ebi Hzeyf e md.
192
Zeyd' i evlatlktan azl eden ayetler Ahzab suresinde geiyor
ve bu sure Medi ne dnemi nde oluuyor, bu olaylar da Medine
dnemi nde yaanyor. Kald ki, Ebu Hzeyfe kardeinin kz Fat-
ma' y bu vey evl adna nikahlyor. Yani adam byk! Kendisi
aslen ranl, o zaman kle olarak onlarn eline gemiti. Hatta
adam Muhammed' den de nce Mekke' den Medi ne' ye g et-
miti. Hz. Muhammed, "Kur'an ' drt kiiden renin' di yor ve
isimlerini sayyor. Bunlardan biri, ad geen Sal i m! Bu ahs,
Bedir, Uhud, Hendek gibi tm neml i savalara katlr ve Yema-
me harbi nde vurulur. Yani adam yal; hatta Hz. mer ' den nce
vefat ediyor. mer onun iin, "Aslnda Salim hayatta olsayd,
benim iin danma heyetine gerek kalmazd' diyor. mer ' i n bu
a kl amas , onun ne kadar bilgili ve becerikli ol duunu gster-
meye yeter. Daha nce Ebubeki r ksmnda belirtildi ki, Kur ' an'
ilk kitap haline geti rme almalar Sal i m' l e bal am di yenl er de
var. Hatla insan Sal i m' i n bilgisine baknca, Hz. Muhammed' i n
Varaka, Selman-i Farisi gibi insanlardan yararland gibi ondan
da yararlanp ondan da bilgi akln dnyor. Bunu zaten n-
ceki bl ml erde iledim.
le mer ' i n ve birok sahabeni n recimle ilgili dile getirdik-
leri (ki en bala I z. Muhammed, halifeler ve mezhep liderleri ta-
rafndan uygul and ) ayet konusunda ve stkardeliiyle ilgili
sunduum bilgilerle az sonra mer ' i n, "Kur'an bir milyon yir-
mi yedi bin (I milyon 27 bin) harften ibaretti" aklamas da
gsteriyor ki, gerekl en u an el i mi zde bul unan Kur' an bamba-
ka bir al man n rndr.
Tm hadis kaynakl ar nda ortak olarak ilenen recim cezas ve
siilkardeliiyle ilgili bilgiyi verdikten sonra, baz neml i saha-
benin, halife Os man' n haz rl atm ol duu Kur ' an' l a ilgili
aklamalarn sunmaya geel im.
c) Kur'an Harfleriyle lgili Aklamalar
slami kaynakl ara bakldnda grlecektir ki, Kur ' an' n
yaklak 1/4'iinn ancak yazlabildii, kalannn ise kayp oldu-
u ortaya kyor. Hemen o bilgilere geelim.
193
u anki Kur ' an' n harfleri 323 bin civarndadr.
350
Dan , hicri
birinci asrdan 7. asra kadar Kur ' an' n ayet ve harfleriyle ilgili
yazlan kitaplar kendi kaynana alp bu konuda iyi bir alma
yrtmtr. Buna ilikin hazrlanan kaynaklardan otuz altsnn
isimlerini veriyor. Belirttiim gibi bunlar yedinci asra kadar
yazlanlar. Daha sonra kaleme alnanlar bu listenin dndadr.
Syl emek istediim, konuya ilgi duyanl ar hayli fazla.
351
Buna ilikin var olan kantlardan neml i grdm biri y-
ledir. Halife mer, "Kur'an bir milyon yirmi yedi bin harften
ibarettir. Kim inanarak sabrla onu okuyorsa, her harf iin cen-
nette ona bir huri verilecektir" diyor. Hal byle iken ortada a n
derece bir fark sz konusudur: Bir ksur milyon ayet nerde,
yz bin nerde?
neml i bir a kl ama olduu iin, bu hadisle ilgili sl am' n
otoriter yazarl arndan uzunca bir listeyi aaya al yorum. Biri-
leri, bir mi l yon harfleri vardr rivayeti salkl deildir, iddiasn
ne srebilir. Fakat bunu kantlama ans yok. Sadece doru de-
ildir demekl e ol maz. Bir kere bu hadisleri aktaranlar neml i ki-
ilerdir. Bunlar aras nda ma m Syut i var, Zehebi , T a be r a ni gi-
bi isimler var.
te bu, sadece harfler arasnda var olan bir fark. Ama olay sa-
dece bu deil ki. Baka nice tartlacak konul ar var. Daha nce
somul baz rnekl er sundum. Mesel a Hz. Aye' den, halife
mer ' e, bn-i Mesut ' t an bey b. Ka ' b' a kadar farkl rnekl er
sundum ve daha da sunaca m.
Kur' an harfleriyle, ilgili halife mer ' e dayanan az. nceki ha-
diste, km inanarak Kur'an okursa, buna kar her harf iin o ki-
iye cennette bir huri verilecek aklamas vard. Cinsellikle in-
sanlar alt etmek, Msl manl at rmak isteniyorsa, bari inandrc
3 3 0
a) Nedi m, Fihrist, s. 3(1.
b) bn-i Dreys, Fedail-i Kur'an, s. 35.
c) Syuti, tkan, 19. bl m, 1/146.
d) Zcrkcsj , Burhan, s. 176, 14. bl m.
e) bn-i-1 Cevzi , Fnun-l Ef nan, 1/246.
1) Dani, el -Beyan f i Add-i Ayyi-I Kur' an, s. 73. Burada birok rivayet anlatyor.
3 5 1
Ed-Dani Ebu Amr Osman (371-444) , cl -Beyan f i Add-i Ayyi-I Kur' an.
194
ol mal : Bir erkee mi l yonu aan kadn ne demek! Hel e adam var
ki Kur ' an' bir haftada t amaml ar ve l ene dek bu hati m iini de-
falarca tekrarlar. Bu durumda say milyarlar bulur.
d) Hz. Aye'nin nemli Szleri
Hz. Aye anlatyor: " Kur ' an' da hem zina yapan kiinin tala-
narak l drl mesi yl e ilgili, hen de stannUl i yl e ilgili ayetlerin
yazl olduu mal zeme, evi mi zde yatan altndayd. Biz Hz.
Muhammed' i n cenazesi yl e megul iken meerki o srada
' Dac n' denilen ehli bir hayvan eve girip onu i mha etmi. Daha
sonra Kur' an yazlrken artk o ayetler yaz l mad " di yor.
352
Bir taraftan ayetleri bir kei i mha ediyor! Bir taraftan da ba-
kalm anlan bu ehli hayvanla ilgili hadis hakknda sf.'.mi kesim
ne gibi deerl endi rmel erde bul unmu?
bn-i Haz m, salam bir hadistir; Kur' an yazlrken recim
ayetiyle st konusundaki ayet yazlmamtr. nk u bilinen
bir gerektir ki, Hz. Muhammed recim ayetiyle hkmetmitir,
onu uygulamtr diyor. bn-i Hazm' a gre Aye' nin hadisi do-
rudur; ancak ayetin Kur ' an' a yaz l mamas o kadar neml i deil;
neml i olan pratiktir. Bu da Hz. Muhammed l aral i ndan uygu-
lanmtr ve o gnk kamuoyu zaten bunu grm vc biliyordu,
diyor. Bir bak ma sz edilen ayet/leri lafzen mensuh (yazlla
yok); ancak hkmen geerli durumuna getiriyor. Ksacas, Ay-
e' ni n az nceki hadisine eletiri getirmiyor,
Kei olayyla ilgili bn-i Kut eybe' ni n akl amas daha il-
gin; o yle diyor: "Bazlar bu kei hadisini eletirebilirler;
hlbuki eletirilecek ne var ki? Eer denilse ki Kur ' an niye hir
3 5 2
a) bn-i Mace, Ni kh, Rda' l Kebir, no: 1944.
b) Eh Ya'li Mevs l i , Msned, 8/64. no: 4587-88.
e) Taberani, Mucemi Evsal , 8/12. no: 7805.
d) Darekulni, Snen, Rcda ksm, no: 4296, e. 3/412.
e) bn-i Kutcybc, Tc' v i l ' Muh tel i f i ! hadis, s. 439.
f") bn-i Hazm. Muhatla, 11/236.
g) Al mel b. Hanbel , Msned, 6/269. Ebu Yaii'nin dipnotundan.
195
sayfaya yazl m, buna eletiri gelirse; ben de (bn-i Kuteybe
ol arak) deri m ki, o zaman insanlar ta, deri, aa gibi eyler ze-
ri nde yazyorlard; sayfa o dnem iin en lks olanyd. Do-
laysyla bunun eletirilecek taraf ol mamal . Eer denil se ki Al-
lah kelam neden yatak altna konmu, oras onun yeri mi? Ben
de derim ki, sanki Hz. Muhammed padiah myd ki mobilyalar
ol sun ve Kur ' an' oral arda korusun? Al l ah' n kelam koyun-kei
az nda ne gezer, Allah kelamnn bir hayvana kar garantisi
yoksa bu nasl olur deniliyorsa, ben de derim ki, keiden daha
gzel bir hayvan m var? Eer denilse ki Kur' an yaklm veya
mnafklar al m , o zaman kolay inanlr deil mi ? "
Evet, byle bir savunmay bn-i Kuteybe yapyor.
Kei hadisiyle ilgili Kur ' an yorumcusu Kur t ubi ' ni n bak
ise farkl. Kendi tefsirinde Ahzab suresi hemen ilk bala 'mukad-
dime ksmnda'unlar anlatyor: Bu surede reciml e ilgili ayetin
var ol duunu, Hz. Aye ve Ubey b. Ka' b' a dayanan, Ahzab sure-
si en az iki yz ayet kadard veya Bakara suresi kadar uzundu,
hadislerini aktardktan sonra, sra keinin imha ettii hadi se ge-
lince, ok ksa ve net bir ifade kul l anyor ve bu hadisi kabul et-
mi yor; 'Aye'nin bu sz ancak din dman vc Ralizilerit ii-
dir' diyor.
Yine usul- tefsirin en eski yazarl arndan Bak l l ani (h. 403.
), Aye' ye mal edilen bu kei hadisi iin, "Bu ancak geri zekl,
kaln kalal, kl anlayl ve cahil kiilerin iidir" di yor. ^-^ j - j
e r
ne kadar ar konusa da, maalesef fikrini gl endirecek herhan-
gi bir kant yoktur. te slami kesim zor durumda kal nca benzer
svme ifadelerini kullanmay meru buluyor. Tabi ki bu durum-
da i bozulur. nk bu hadisi aktarp da tasvip eden, sahih bu-
lan mam Tirmizi, Taberani, mam Syuti, Ebu Ya' li, bn-i
Hazm, bn-i Kuteybe, Darekutni gibileri Rafizilik ve din d-
manl yl a i tham edilirler veya en az ndan hadisin sahih ol-
mad n bilmedikleri iin cahillikle itham edilirler. Demek ki
K u r t u b i hepsi nden daha fazla konuya hki m ni . Kald ki Kur-
Bakl l ani, el-ntisar, 1/418.
196
tubi gibi kiilerin kantsz bir ekilde hadisi kabul etmemel eri
hibir deer ifade et mez.
3 5 4
Bir dier arpc husus, o zaman Kur ' an yazlrken bazen bir
ayet/ayetler hakk nda: Acaba ayet mi veya ayetse, dorusu
nasldr ekl inde pheler-tartmalar olurdu ve falan yerde ehir
dnda birileri var bunu iyi biliyor denilirdi. te o zaman bu gi-
bi ayetler bir kenara braklr, kalanlara devam edilirdi. Daha
sonra ya o ayetleri bilen kiiye gidilir orada ifadesi alnr, ya da
kendisi gelir, "Bu/bunlar da Ayettir, ben ahitlik ederim "a kl a-
mas ndan sonra onlar da yazlrd, bilgisi var. Bu a kl ama bir-
ok kaynakta deiik versiyonlarla anl at l makl ad r.
355
Hz. Aye' den farkl bir bilgi: Kendi si , Ahzab suresi iki yz
ayetti; Osman zaman nda Kur' an ayetleri topl an p kitap haline
getirilirken hepsi ne ulalamad, ancak bu kadar (73 ayet) tespit
edilebildi ve yazld, di yor.
356
Ahzab suresi 56. ayetin u anki anl am, "Allah ve melekler,
Peygamber'in anm yceltirler. Ey inananlar! Siz de onun
anm yceltin ve ona selam verin/sayg gsterin" eklindedir.
Aye ise burada bir fazlalktan sz ediyor ve onun, "Ayn saygy
namazda birinci srada saf tutanlara da gsterin " ckl inde oldu-
unu belirtiyor ve kendisi ayeti bu.ekilde okuyordu.
3 5 7
Yazn konusunda da Kur ' an' da yanllar var diye Aye'nin
itirazlar vard. Kendisi ayet hakk nda u akl amay yapyor:
"Aslnda bunlar yazm hatalardr. Komisyon Kur'an hazrlar-
ken yanl yazmtr"diyor.
358
3 5 4
) bn-i Ktl eybe, Tevil'ii Muhtelifli Hadis, s. 439-441.
b) bn-i Hazm, Muhalin, 11/235:
c) Krlubi tefsiri, Ahzab suresi ilk bata mukaddi me ksmnda.
3 5 5
a) Hindi, Kenz-l Ummal , no: 4776.
b) bn-i Ebu Davud, Mesahif , 1/204 no: 75, 1/214. no: 88-89.
e) bn-i Kesir, Fedail-i Kur' an H5.
d) Syuti, tkan, 1/133.
3
-"6 ;) Krlubi Tef siri, Ahzab suresi ilk ayetin a kl ama ksmnda,
b) Syuti, I) tkan 4. bl m. 1/470. 2) Drr-1 Mcndur, Ahzab suresi ba
ksmda.
3 5 7
Syuti, tkan, 1/471. bn-i Ebu Davud, Mesahif , 1/370.
3 5 8
Ni sa 162, Mai de 69 v e Taha 63. ayetleridir.
197
Syuti Aye' nin aklamasn, Kasm b. Selam, Sait b. Mansur,
bn-i Ebi eybe, bn-i Cerir Taberi, bn-i Ebu Davud ve bn-il
Mnzi r gibi kaynaklardan aktaryor. Aye ayn zamanda Mnafi-
kun suresinden 10. ayeti de komisyon taralndan yanl yazlanlar-
dan sayyordu.
359
Yine kendisi Bakara suresi 185. ayetinde geen,
'Mazeret Sahipleri bka gnlerde oru tutsunlar' anlamndaki
ayette, 'Mtcvahyat' kelimesinin de var olduunu sylyor ve
kendisi Kur' an okurken bunu da okuyordu. Bu durumda diyelim
bir insann kaza orucu varsa onlar tutmak iin baz gnlerde tutup
baz gnlerde ara verirse ol maz.
3 6 0
Mtevaliyat, st ste ara ver-
meden tutup bitirmek demektir.
36 1
Grld gibi Aye iki ynden
Kur ' an' da eksikler buluyor: Biri hazrlanrken yazlan yanl keli-
meler. Bir dieri ve en nemlisi de, kayda gemeyen birok ayet.
Aye' nin bunu sylerken kullanm olduu u cmle neml i: "Os-
man Kur 'an'/ bir araya getirirken ancak u an var olan ksma ula-
abildi: hepsine ulaamad"diyor. Bu aklamas birok gvenilir
slami kaynakta gemektedir.
36 2
Hz. Aye' nin Osman zaman nda
hazrlanan Kur' an' l a ilgili bak byle.
3 5 9
a) A. Rezzak. Musannaf, no; 13928.
b) Kurtubi, Ni sa suresi 162. ayet aklamasnda,
e) Taberi. Nisa I62' de.
d) Syuti. Drrl Mensur, Nisa 162.
e) ibn-i ebbj Tarih-i Medi ne. 3/1014. Ayrca Al usi, Begav i , bn-il Cev zi (Za-
d-l Mesir), Hazin gibi ml cssi rl cr de Nisa 162. ayette Hz. Aye' ni n bu hadisini i-
lemilerdir. Ayrca ilgili tefslrlerlerde, Muide 69 vc Taha 63 ayetlere de baklabilir.
3 6 0
a) A. Rezzak, Musannaf , no: I3
l
)28.
b) Krlubi, Ni sa suresi 162. ayette.
c) Taberi, Nisa I62' dc. Aye, ' Kur' an' da 3 ayet yanl yazl mtr' diyor. On-
lar; Nisa 162, Mai dc 69 vc Taha 63. ayetlerdir.
d) Syuti, Drril-I Mensur tefsiri, Bakara 185. ayet aklamasnda,
c) bn-i Hazm, Mthalla, oru ksmnda 6/261.
f) Et-Tahrir vel Tenvir, bn-i Aur tefsiri, Ahzab suresi bal ang ksmnda.
g) Kas m b. Sel am, Fcdail-i Kur'an, 1/318.
3
" * a) Syuti, Drr-I Mensur tefsiri. Bakara 185. ayet akl amasnda.
b) bn-i Hazm, Mthalla, oru ksmnda 6/261.
c) Et-Tahrir vel Tenvir. bn-i Aur tefsiri, Ahzab suresi bal ang ksmnda.
d) Kas m b. Sel am, Fcdail-i Kur'an, 1/318.
3
^
a
) Kurtubi Tefsiri, Ahzab suresi bal ang ksmnda,
b) Syuti, tkan, 1/470. Ayrca Drr-1 Mensur adl tefsiri, Ahzab suresinin he-
men basnda.
198
e) bey bin Ka' b' m Anlattklar
Bir gn bey, ' Zi rr' adndaki kiiden soruyor, "Sence Ahzab
suresi ka ayet t i r?" Adam, 72 veya 73 ayettir, diyor. (Mevcut
Kur' an da zaten 73 ayettir). bey devam ediyor: "Bu sure Baka-
ra suresi kadar uzundu, yani yaklak 286 ayetti, hatta ondan da-
ha fazlayd ve iinde, evli olanlar zina yaparlarsa reciml e (tala-
narak) cezalandrlrlar ayeti de vard " diyor. Hatta baz kaynak-
larda bey Al l ah' a yemin ederek bunu anlatyor. Mesel a Heyse-
mi bu ekilde aktaryor. bey' i n bu hadisini aktaran kaynaklar-
dan geni bir listeyi ekl i yorum.
3 6 3
Becal e anlatyor: Bir gn halife mer bakyor ki biri Ahzab
suresi altnc ayetini okurken, Muhammed' i n han ml ar inanan-
larn anneleridir, Muhammed' i n kendisi de onlarn babasdr,
eklinde okuyor. Hlbuki mevcut Kur ' an' da, Muhammed de ina-
nanlarn babasdr, ifadesi yok. mer okuyan kiiye, bu son
cmleyi okuma, onu sil, nk Kur ' an ayeti byle deildir, di-
Bu hadisi aktaranlar arasnda A. Rezzak, Tcyal isi, Sai l b, Masur, Abdul-
lah b. Ahmet, bn-i Cerir Taberi. Nesai, bn-i Mnzir, bn-il Bnbari, Darckul ni, Ha-
kim Nisaburi, bn-i Merdcv eyh, Kasn b. Sel am gibi kiiler var.
Ol ayn getii kaynakl ardan bir ksm ise unlardr:
1) bn-i Cerir Taberi, Tehzib-i Asar, Msned-i mer bl m, 2/S71 ve sonras.
2) Syuti, a) Drr-I Mensur Ahzab suresi ilk bata, b) tkan, 1/470, 47. b-
l mde.
3) bn-i Kesir Tcl'sir-i, Ahzab suresi ilk ayet akl amasnda.
4) bn-i Hazm, Mthalla, Hudut, 11/235.
5) Heysemi , Mevarid-i Zcm' an ila Zevaid-i bn-i Hiban, Tef sir bl m, Ah/ab
suresi ilk hadis, cilt 5/433, no: 1756.
6) bn-i Haccr Askal ani. Mval'akat-I Haber, 2/304, no: 741.
7) Mezh ep lideri man Ahmet b. f lanbel, Msned-i Ensar, Zirr b. Hbcy b-
l m, no: 20701-702.
8) bn- Dakiki-I yd, Ahkn-I Ahkm, namaz ksm, ncvakt. Burada i mam
Mal i k' i n de bunu al dn yazyor.
9) Sahih-i bn-i Hiban bitertib-i bn-i Bel ban, c. 10/273, Hudut, no: 4428-4429.
10) evkani . FcthU-l Kadir, Ahzab suresi mukaddi me ksmnda.
11) Keaf tefsiri, Ahzab ilk bala.
12) Kas m b. Sel am, Fedail-i Kur' an, s. 318.
13) Zcrkci, el -Burhan, 1/351, 34. bl m.
yor. Adam, bu ayet Ubey b. Ka' b' n Mushaf'nda bu ekilde ge-
iyor, diyor. mer bcy' e gidip bunu soruyor. Kendisi, 'Evet;
Sen keyfinle urarken ben Hz. Muhammed 'den ayetler alyor-
dum. Kendisi bana bu ekilde retti'karln veriyor. Bu ol up
bitenlerden sonra mer vazgeiyor.
ma m Syut i bunu birok kiiden aktar yor.
36 4
Farkl bir rnek de bn-i Abbas ' t an verelim: Bir gn mer ' i n
yannda u ayeti okudum: ' nsanol unun iki dere dolusu mal
varsa ncsn de isler. Sonul a onun iini ancak toprak dol-
durur. Kim tvbe ederse Allah onu balar.' O srada mer sor-
du, ' Bu da ne?' Ben de dedim ki, bunu bu ekilde 1 -z. Muham-
med bana okul l u.
3 6 5
Sonul a mer bilgisizliini kabul etti ve
' Meerki insanlar Muhammed' den bilgi toplarken ben baka
eylerle uram m' dedi.
Onun bu ifadesi Buhar i ' de birka yerde ve Ms l i m' de gei-
yor.
36 6
Bir gn mer, bey b. Ka ' b' a , Kur ' an' da bul unmayan bir
iki ayet hakk nda ' Bunl ar da ayel deil mi ydi ?' di ye soruyor.
bey, ' Evet bunlar da ayetti ' di yor. Bunun zerine me r , 'Ayet-
lerden neler gitti/yazlmad neler neler...' di yor.
36 7
f ) Me z h e p Li d e r l e r i nd e n a r p c Sz l e r
bn-i Veheb ma m Ma l i k' t e n soruyor: Halil'e Os man' n
hazrlatm olduu Kur' an hakknda ne dersin? mam Malik,
"Osman'n Kur'an' . g/m"yan t n veriyor.
36 8
3 6 4
a) bn-i ebbc, Tarih-i Medi ne, 2/708. Ayrca Syuti, Drrl Mensur adl
tefsiri ilgili ayel ksmnda.
b) Hindi, Kenz' l Ummal , no: 4746.
3 6 5
Hindi, Kenz' l Ummal , no: 4747.
3 6 6
a) Buhari, Byu, bab 9, no: 2062, srizan, bab 13, no: 6245 v c tisan, bab
22, no: 7353.
b) Msl i m, istizan bl m, no: 2153.
3 6 7
Hindi, Kenz-I Ummal , no: 15372, cil t 6/208.
3 6 8
bn-i Abdi-I Ber, Temhid, Muvatta erhi, 8/292.
200
Yani mam Malik' e gre Os man' dan kal ma olduu iddia
edilen ve u an mevcut bul unan Kur ' an orijinal deildir; zaman-
la deiime uramtr. mam Mal i k' i n farkl bir akl amas da-
ha var. Bilindii gibi Kur ' an' n 114 suresinin ba nda besmele
var; ancak 'Tevbe' suresinin banda bu yok. Bu konuda eitli
yoruml ar var; ancak konumuzl a ilgisi nedeniyle bunl ardan birini
ekl emek i sl i yorum. mam Malik' ten besmel eni n bu sur:
banda olmaynn nedeni sorul unca o yle yant veriyo:
Aslnda Tcvbe suresi, Bakara suresi kadar uzunmu. Kur' an
yazlrken besmel eyl e birlikte bu surenin ba ksmna ul a l -
maynca, sure besmel esi z yazlmlr.
36 9
Bu sureni n/bl mn Bakara suresi kadar uzun olduu,
yazlrken de tm ayetlerine ulalamad fikri baka sahabiler
tarafndan da dile getirilmitir. Mesela mehur sahabi Hzeyfe,
"u an var olan Tevbc suresi, aslnda ancak gerek Tevbe sre-
sinin drtle biridir; yani bunun drtte yoktur"diyor.
370
Tevbe suresi u an 129 ayettir. mam Malik ve bunu ne s-
ren dier sahabilere gre Tevbe suresinin en az yarsndan fazlas
yazlmamtr. Ahzab suresinin de Bakara suresi kadar uzun ol-
duunu syl eyenl er var. Bunu daha nce yazd m. Bunhr
arasnda halife mer ' i n de ad vardr.
37 1
Yine bl mn banda bir vesileyle dei ndi i m gibi Hanbel i
mezhebi ni n kurucusu Ahmet b. Hanbel'in de bu konuda syle-
dikleri var: Ondan, sen Ra' d suresinde geen Yey'es" kelimesi
hakknda ne di yorsun, diye soruyorlar. Ahmet bin Hanbel,
"Ayn soruyu sahabi bn-i Abbas'tan da sormular; kendisi, 'bu
ayette yazm hatas vardr' demitir" eklinde yant veriyor.
372
Yani, o da kel i meni n yanl yazldn doruluyor.
3 6 9
a) Zcrke.i. Bl -Burhan. 1/185, 14. bl m.
b) Tirmizi erhi. TuhfetU-l Ahvezi, Tef sir bl m, Tcv bc suresi, no: 3086.
c) Syuti, itkan, 1/143, 19. bl m.
3 7
^ a) Hakim, MUstedrck, Tef sir bl m, Tev be suresi, no: 3334, 2/392.
b) Syuti, tkan, 1/472, bl m 47.
3 7 1
Hindi, Kenzl Ummal , no: 4550.
3
' 2 a) Fahrettin Razi, Tel'sir-i Kebir, Ra' d suresi 31.
b) Ahmet b. Hanbel , Mesail -i mam Ahmet, ravi, shak b. brahim, Cilt 1/101,
no: 505.
201
Sfyan-i Sevr-i, "Birok sahab& Yemame harbinde vurulun-
ca onlarn bildikleri ayetler de yok olmu; daha sonra Kur'an
yazlnca ou ayetlere ulalamad iin kayda gememitir"
diyor.
37 3
u da gzden kamamal ki, mam Sfyan-i Sevr-i' nin
de kard ve ehl-i snnet tarafndan da hak mezhep olarak ka-
bul edilen bir mezhebi vard. Ancak onun taraftar kal may nca
sadece kaynakl arda ismi geiyor; ama neml i biri.
En enteresan bilgi, Tefsir usul uzmanlarndan Ka d Ebube-
ki r Bak l l ani ' den geliyor. Kendisi yle bir olay aktaryor:
Hatrlanaca gibi Osman Kur' an iin drt kiilik bir komisyon
olutururken onlardan biri de Sai t b. As idi. te bu adam gnn
birinde Hz. Ali' nin olu Hasan' l a mnakaa ederken, o ara yle
diyor: "Ben sizin kitabnza bin harf kendi katmdan, istediim e-
kilde ekledim, bin harf de kardm. "Buna kar Hasan, ben senin
eklediklerine inanyorum; ancak sildiklerine i nanm yorum, diyor.
Bu aklamann doruluk derecesi aslnda ok yksek! nk Hz.
Muhammed vefat edince bu Sait b. As daha ocuk ve dokuz ya-
larndayd. Yani reit biri deildi ki diyelim Hz. Muhammed' den
gzel eyler grd de kendi iradesiyle inand. Kald ki sl am' a
kar onun kindar olmas da gayet doal. nk Bedir harbinde
babas Msl manl ar laralindan katledilmiti: Kur ' an' a sahte sz-
ler yazmakla onun cn almay dnm olabilir.
374
Bu bilgiler Mezhep liderlerinden, nemli sahabeden. Ancak i-
a kaynaklarnda daha farkl bilgiler de var. Mesela A mr b. As
Msr' da hutbe okurken, "Kur'an'dan bin harf atld, yerine bin
harf yazld" aklamasnda bul unuyor ve az nceki Sait b. A s i n
szn doruluyor. Bu bilgi, Mu ha mme d b. Abbas Mahyar ' n
(h. 330. ) tefsiri, Zuhruf suresinde geiyor. Aslnda ia kaynak-
larnda geen (ister doru ister yanl) bu gibi bilgilere gerek yok.
Yalnz daha farkl bilgiler de var diye bir hatrlatmada bul undum.
nk benzer bilgiler zaten Snni kaynaklarda var: Ksmen sun-
dum, sunmaya da devam edeceim. Gvenilir slami kaynaklarda
*
M
A. Rezzak. Musannaf . 7/329, hadis no: 13363 v c Syuti, Drrl Mensur
tefsiri, Ahzab ilk bata.
3 7 4
Bakl l ani, el-ntisar, 1/419.
202
var olan bu kafa kartrc ve ezber zc aklamalar, ya satr
aralarnda kalm, kimse fark etmemi veya duymazlktan gelin-
mi ve kamuoyuyl a paylalmak istenmemitir. Ama grld
gibi konu gerekten kaynak bakmndan zengin...
g) bn-i ihab Zhri'nin nemli Aklamas
Bu da Sfyan-i Sevri gibi, "Asl nda Kur' an oktu; ancak Ye-
mame harbinde ou hafzlar katledilince birok Kur ' an ayetle-
rini beraberlerinde gtrdler. Ebubekir, mer ve ve Osman da-
ha sonra Kur' an ayetlerini bir araya getirirken onlara ulala-
mad ; bylece onlar kayda gemedi . Zaten Kur ' an ayetlerinin
yazlmasna, kitap haline geti ri l mesi ne neden olan, bu ayetlerin
zaman iinde kayp ol ma kayg s yd " diyor.
37 5
Bu adam nemli
biri; ancak Hz. Muhammed zaman nda henz dnyaya gelme-
miti. Hicri ellilerde dnyaya gelir. Yalnz Hz. Muhammed' i n ar-
kadalaryla bul umu. Mesel a Hz. Muhammed' i n yaveri/hiz-
metlisi Enes b. Malik gibi. Ksacas, slam literatrnde bunun
nemli yeri var.
h) E'ari'ye Gre Kur'a'na Yazlmayan Sureler Var
Sunacan hadis birok kaynaKla geiyor. Ms l i m' de geen
metni temel alarak zetleyelim.
Ebf Ms el -E' ar bir gn Basrallarn hafzlarna haber
gnderir. Onl ardan yz kii toplanr. Szde hepsi Kur ' an' bi-
len kiilerden. Tabi ki Kur' an o zaman artk halife Osman ta-
rafndan yazdrlm. Eb Ms el-E'ar onlara u aklamay
yapyor: Siz Basrallarn en iyileri ve hafzlarsnz. Kur' an'
okuyun. Sakn okuma konusunda zerinizden uzun zaman ge-
mesin, fazla ara vermeyi n. Aksi takdirde nceki l er gibi sizin de
3 7 5
a) bn-i Ebu Dav ud, Mesahif , cilt 1/208, no: 81. b) Hindi, KenzU-l Ummal ,
no: 4778.
203
kalpleriniz katlar. Biz vaktiyle Kur ' an' dan bir sure okuyor-
duk. Uzunl uk bak m ndan Tevbe suresi kadard. Sonra o sure ba-
na unutturuldu. Yalnz ben ondan unlar ezberi mde tutabiliyo-
rum: 'nsanolunun iki vadi dolusu mal olsa, mutlaka nc
vadiyi dc ister. Onun kamn/gzn ancak toprak doldurur/do-
yurur' deni l i yordu. Biz Kur ' an' dan bir sure/blm daha okuyor-
duk, onu msebbi ht denilen surelerden (yani ba nda sebbehe-
ysebbih kelimeleri geen sureler) birine benzetirdik. Bana o
da unutturuldu. Ancak o sureden u ayet ezberi mde kald: 'Ey
iman edenler! Yapmadm/, eyleri niin sylyorsunuz? Sonra
bunlar boyunlarnza bir ahadet olarak yazlr da. kyamet g-
nnde onlardan sorumlu tutulursunuz' eklindeydi.
Ayn E bu Mus a unu da sylyor: "Beyyine suresi Bakara
sinesi kadar (286 ayet) uzundu; ancak ondan sadece yedi ayet
yazld."
Evet; Ebu Musa' n n szn ettii ayet ve surelerden hibiri u
an Kur ' an' da yok/ yazlmam. Bata Ebu Musa ol mak zere
Zeyd b. Erkan, bn-i Abbas, Ebu Vakd Leys ve Cabir bin Abdul-
lah' a gre; u an var olan Kur ' an' dan deil ki ayet dzeyinde;
uzun surelerin yazlmad ve bunlardan birinin 129 ayetlik Tevbe
suresi kadar, d' erinin de Bakara suresi kadar (286 ayet) uzun ol-
duu, ancak bundan da sadece yedi ayet yazlabildii syleniyor.
Bunu aktaranlar arasnda Buhar i ve Ms l i m de var.
376
Buhar i , 'nsanolunun iki vadi dolusu mal olsa...' szne
bir yerde hadistir diyor; ayet olarak sz. etmiyor; ancak daha son-
ra, ' bn-i Abbas demi ki, i nsanol unun iki vadi dolusu mal ol-
sa ncy de ister szyle ilgili cml e hadis mi yoksa ayet mi
ben hat rl am yorum' eklinde farkl bir hadis aktaryor. Bir yer-
de de, ' bey b. Ka' b Tekasr suresi i nmeyene kuar biz vadi do-
lusu mal mesel esi yl e ilgili sz ayet bil iyorduk' ekl inde farkl
3 / 0
a) Buhari, Rikak bl m, bab 10, no: 6440.
b) Msl m, Zekl , nsanol u iki vadi sahibi ise ncy dc ister ksmnda.
Bab 39, no: 1050.
c) Syuti, itkan 47. bl mde.
d) Kas m b. Sel am, Fedail ' il -Kur' an, s. 320 vd.
e) Bakl l ani, ntiar. 1/410.
204
bir rivayet ekliyor. Tabi ki nasl olsa u anki Kur ' an' da sz edi-
len cml e yok.
Yine Ebu Musa da dier sahabiler gibi u anki Kur ' an' da 73
ayet olan Ahzab suresinin aslnda ok uzun olup iki yz ayetinin
eksik ol duunu sylyor. Hatta bunu sylerken kendisinden so-
ruyorlar, ' Bu kadar eksik sadece Ahzab' da m var di yorsun?' O,
evet, diyor ve ekliyor: ' Bu eksiklik Kur ' an' n t mnde var,
Kur ' an' a yaz l mayan ayetler okt ur' di yor.
37 7
i) Hzeyfe'nin nemli Aklamas
Hzeyfe de dierleri gibi Ahzab suresinin ok uzun olduu-
nu; bu sureden en az yetmi ayeti unuttuunu/yani u anki
Kur ' an' da ol madn ifade ediyor. Bunu zaten daha nce de
yazdm. Buhari bunu "Tarih-i Kebir"'adl yaptnda anlatyor.
evkani, Fctli-1 Kadir ve mam Syuti, Diirr'l Mensur adl
tefsirlerinde Ahzab suresi mukaddi me ksmnda ilemilerdir.
Ayrca ayn bilgiler Kcnz-l Umma/'de de gei yor.
37 8
Hele H-
zeyfe'nin u aklamas daha ilgin: u an Kur ' an' da var olan
Tevbe suresi -ki u an 129 ayettir- aslnda gerek Tevbe suresi-
nin drtte biri kadar bile deildir. Yani Kur' an yazlrken kalan
ksm yaz l mam t r.
37 9
Bunu daha nce de yazd m. Evet; ayetle-
rin topl anma biimi byle. Yorum size ail!
3 7 7
Bakllani.
3 7 8
Kenz-I Ummal , no: 4550.
3 7 9
I) Syuti, a) Drr-l Mensur tefsiri, Tev be suresi ilk bata, b) tkan, 47. b-
lm, s. 472.
2) Hakim, MUstcdrek, Tef sir bl m, no: 3334, cilt 2/392.
3) bn-i Ebi eybe, Musannaf , Fedail-i Kur' an, no: 30699, e. 10/41.
205
SE K Z N C BLM
HZ. AL ' N N KUR' AN NSHASINA
NE OLDU?
Daha nce Ebubekir ksmnda da deindiim gibi, slami ke-
sime baklnca, sanki daha nce Hz. Muhammed zaman nda
Kur' an ayetleri yazlm, hazr duruyordu da Ebubekir ile Osman
kolayca onlar kitap haline getirmiler gibi grnyor. Olay
aslnda ok farkldr. 11er eyden nce, Hz. Muhammed' i o gnk
artlarda bir nevi siyasi bir hareketin lideri olarak ele almak lazm.
Kendisi siyasetini konumu, birok konuda deerl endirmel erde
bulunmu ve etrafndakiler de bunu lam veya eksik hafzalarna
almlar, en azndan onunla birlikte baz eyler yaamlar. Aynen
bugnk basn mensuplar gibi, Hz. Muhammed konuunca
bazlar hazrd ve duyuyordu, bazlar o an iin hazr deildi. Da-
ha sonra zaman iinde Hz. Muhammed'in szleriyle pratii topar-
lanmaya allnca, bu konuda bilgisi olan veya ilgisi olan kiiler
ortaya kp bende de u u ayetler, hadisler var diyorlar ve bu e-
kilde onun mesajlar, dnceleri -doru veya yanl- kitap haline
getiriliyordu. Mantksal olarak bu byle olduu gibi, slami kay-
naklar da bunu gsteriyor. Ancak burada bir adm daha ileri gide-
rek, Hz. Muhammed' den sonra iktidar ele geiren kesimce
hazrlanan Mushaflar irdelemek en mantkl olandr.
Eer o gnk Msl manl ar ci dden Hz. Muhammed' i n ayet-
lerine veya mesaj larna inansalard, onun l mnden sonra kitle-
sel bir ekilde sl am' terk edi p baka peygamberl ere kamaz-
lard. Daha nce de yazdm ki, Mekke, Medi ne ve Bahreyn' de
206
bir cami ol mak zere sadece bu merkezde sl am' n taraftarlar
kalr; dierleri yalanc peygamberl er diye slam tari hi nde ifade
edilen Ms eyl eme, Tul eyha gibi kiilerin saflarna katlrlar.
Daha sonra Ebubeki r kl zoruyl a onlar yeniden toparl amaya
alr ve zaten din iktidar iin kullanl ol duundan zaman iin-
de bytl e bytl e bugnk hale gelir. Ksacas, nmzde
yanllarla dolu bir tarih vardr. Burada hakem akldr, ilimdir ve
tabi ki eksik ve yanl ol mas na ramen, yine slami kaynakl arda-
ki mevcut baz bilgilerdir.
Bu hat rl atmadan sonra konuya geel im.
Bilindii zere Hz. Ali, Muhammed Peygamber' i n en yakn
ve okuryazar da olduu iin, Kur ' an' bir araya toplama/kitap
hal i ne getirme konusuna daha fazla zen gsteriyor. Daha do-
rusu Hz. Muhammed' i n siyasetini ilk yazya dkmek isteyen ki-
i Hz. Ali' dir demek, en isabetli olur. slami kaynakl ar da bu ko-
nuda ilk giriimin Al i ' den baladn gsteriyor.
Hem Kur' an iiyle megul ol masndan, hem Ebubekir vc
mer ' i n Fat ma' n n veraset mal na el koymalarndan ve hem de
halifeliin kendi hakk olduunu ve ancak gasp edildiini iddia et-
mesinden dolay Hz. Ali belli bir sre milletin iine girmiyor.
Kur' an' kitap haline getirince toplum iine kp, "Bu Allah'n
kitabdr, indii biimiyle bir araya getirdim"diye duyurmak isti-
yor. Dinleyicilerden bazlar ona, "Bo ver, git, kitabn sen kendin
okursun" diyorlar; yani onunla alay ediyorlar. nk o zaman
mer ' i n de desteiyle Ebubekir halifelik makam na oturmutu;
bu yzden artk kimse Al i' ye -isteyerek veya iktidarn korkusun-
dan- nem vermiyordu. Ah onlara Hz. Muhammed' i n, "Size iki
emanet brakyorum: Biri Kur'an, dieri ehl-i beyttir"demesini
hatrlatt halde szn di nl etemeyi nce evine ekiliyor. Tabi ki
onun bana getirmedikleri kalmyor. Bunlar baka bir kitabmda
detaylca anlattm. Burada gayem, onun da hazrlad bir Kur' an
nshas vard; ama ki mse ne onu dinledi, ne de Kur' an bir araya
getirilirken onun hazrlad nshay gze al d !
3 8 0
Snni kaynaklardaki bilgiye gre, Hz. Ali' nin bir araya getirdi-
i Kur' an, bir kere surelerin ini srasna gre ve nasih-mensuh
3 8 0
a) Mesudi, spat-l Vasiye, s. 153 vd. b) Yakubi Tarihi, 2/154 vd.
207
ayetlerini belirtir ekilde hazrlanmt. Mesela bugnk nshalar-
da ilk sure Fatiha 'dr; ama onunki byle deildi. lk inen sure
" A / at " suresi olduu iin, onun nshasnda ilk sure buydu. kin-
ci sure "Mddessir", ncs "Kalem", drdnc "Mzzem-
mil", daha sonra "Tebbet" ve "Tekvt" gibi ini srasna gre de-
vam edi yordu.
381
Ayrca onun nshasnda "Nasih" (geerli olan)
ve "Mensuh"(hkmleri ortadan kaldrlan) ayetler belliydi, Hz.
Ali bunlar ayr ayr yazm ve belirtmiti. Hani Kur ' an' da yle
bir durum sz konusudur: Baz ayetler ancak belli bir zaman ge-
eiiymi; daha sonra ortadan kaldrlm di ye.
3 82
Bu konu zerin-
de ilerde bamsz bir balk altnda bilgi vereceim (Nasih-men-
SUh bl mnde). te Hz. Ali' nin hazrlad Kur' an' da bunlar te-
ker teker belirlenmiti. Hatla Hz. Ali zamannda herhangi biri
Kur' an' dan bir eyler aklamak istediinde hemen, "Sen hangi
ayetlerin nasih, hangilerinin mensuh olduunu biliyor musun ki
Kur'an 'a mdahale ediyorsun?" diye sorarlard.
383
Bu konuda E b u Caf er Na hha s (h. 337. ) Hz. Al i ' den rnek-
ler veriyor. Bir gn adamn biri vaaz verirken Hz. Ali oradan ge-
ip dinliyor, sonunda adamdan soruyor: Sen nasih ve mensuh ne-
dir biliyor musun? Adam, hayr deyi nce de Ali, ' Sen de helak ol-
dun, bakalarn da helak ettin' di yor.
384
Ayn uyar mehur sa-
habi bn-i A bba s i a n da gelmi. Nahhas; bn-i Abbas ve Hzey-
fe b. Yen an' dan da rnekler veriyor. Halta Nahhas , 'Nasih ve
mensubu bilmeyen Kur'an'a (anlam bakmndan) mdahale et-
mesin, nk bu durumda ola ki haram olan bir eyi helal, hel-
li de haram klm olur', di yor.
385
Bir de mevcut Kur' an otuz cz' olarak belirlenmi. Hz. Ali
ise hazrlad nshay yedi temel cz' e ayrmt. Bu kkl bir
deiiklik dei l se de, onun nshas byl eydi .
3 86
3 8 1
Syti, tkan. IX. bl m, 1/137.
3 8 2
Syui. tkan, 1/130. 18, bl m.
3 8 3
bn-il Cev zi , Nevasih-UI Kur' an. s. 15;
3 8
^ Ebu Caf er Nahhas, el -Nasih' u ve'l Mensuh T Kur'an'il Kerim. s. 5 vc 260.
3 8 5
Nasi h-Mcnsuh, Nahhas, s. 260.
3 8
^ Bakara, Al-i mran, Nisa, Mai dc, En' am, A'raf ve Enfal czleri ol mak ze-
re 7 cz. Yakubi Tarih-i, 2/153.
208
E b' l Kas m Kel bi kendi tefsirinde, bn-i Abdi ' l Ber 'Tcm-
hid'de, Nedi m, 'Fihrist'te, Hi ndi "Kenz'l Ummal "de ve daha
birok yazar, "Hz. Ali'nin kitap haline getirdii Kur'an ele ge-
seydi muhakkak ondan istifade edilecek ok ey vard" eklinde
a kl amal arda bul unmul ard r. Bunl ar ayr ca, " Hz . Al i ' ni n
hazrlad nsha, uzun zaman onun aabeyi Caf er' i n ocuk-
larnda kal m , zaman iinde bazlar bu nshay, ki mi yerlerin-
den y pranm , harfleri silinmi ekilde Ebu Ya'l.i Hamza el-Ha-
seni adndaki ahsn yan nda bul mul ar ve daha sonra kitap or-
talktan kaybol mu" bilgisini de aktaryorlar. Syut i bn-i i-
ri n' i n, "Ben Hz. Al i ' ni n hazrlad Kur' an nshas na ulamak
isledim, ok uratm, aratrdm; ancak ul aamad m" akla-
mas na da yer veriyor.
387
Bu olaylar anl atan bn-i irin iin bn-i A bdi T Ber unu
yaz yor: lim erbab kiiler, bn-i i ri n' i n ok drst biri oldu-
unu, bir eyin gerei ni bi l mi yorsa onu yazmad n , ifade
edi yorl ar.
3 88
Birok kaynakta Ebubeki r' i n halife seilmesi bl mnde,
Hz. Al i ' ni n Kur ' an al mas ndan sz ediliyor: Bu, youn ile-
nen bir mevzu. Hz. Ali, ben Hz. Muhammed' i n l mnden son-
ra yemin ilim ki, Kur ' an ayetlerini kitap haline geti rmeden, Cu-
ma namaz dnda evden kmayaca m, di yor.
389
3 8 7
Stlyuii, tkan, 18. bl m, I/L30,
3 8 8
a) Netl i m. Fihrist, 1/30.
b) Bb-UI Kasm, el-leslil li' lmil-tenzil, 1. Mukaddi me hemen kitabn
banda.
e) Abdurrezzak tefsiri, Zariyat suresi ksmnda.
d) bn-i Abdil Ber, Cami -u Beytini-I lim. no: 726. Ayrca burann dipnotunda
birok kaynak daha veriliyor, b) Tenhid adl yapt c. 8/300-301.
d) Ezraki, Ahbar-u Mekke, no: 40.
e) Kcnz-iil Ummal , no: 4740-4792.
f ) M. Taberi, Zehair-l Ukba, Hz. Ali bl m, 1/150. Burada dipnotunda ayrca
stiab, Tarih-l Hul ef a ve Muhl asar' Tarih-i D mak' l a da bu hadisin getii
yazl. Tabi ki yerleri dc gsteriliyor.
g) Belazuri, Ensab' l Eraf, 1/587.
h) bn-i Ebu Dav ud Sicistai, Kitab-l Mesahi f 1/169.
3 8 9
Syuti, tkan, 18. bl m, cilt 1/130.
209
Hz. Ali hakk nda vg anl am nda yzlerce hadis var. Ben on-
lar anl atmaya gerek grmyorum; ancak onun arln iyi an-
l amak iin bugne kadar kamuoyuna mal edi l meyen; ancak sla-
mi kaynakl arda anlatlan bir iki rnek sunmak istiyorum. Ama,
bu kadar neml i olan birinin neden hem Ebubekir, hem de Os-
man dnemi nde oluan Kur ' an komi syonl ar nda grev al mam
ol madn di kkatl ere sunmak.
a) Maide Suresi 67. Ayetinin Hz. Ali'yle likisi
Kur ' an' da Mai de suresi 67. ayetinde, "Ey esul! Rabbinden sa-
m indirileni tebli et/halka syle. Eer bunu yapmazsan peygam-
berlik gevini yerine getirmemi olursun. Allah seni insanlardan
A:o;r;r"deniliyor. te burada bir cmleciin yazlmadn, Kur' an
ayetleri toplanrken kayda gemediini belirten nemli slam d-
nrlerinin aktarmlar var. O da, "Rabbinden sana indirileni teb-
li et/halka syle" cmlesinden hemen sonra "ki Hz. Ali inanan-
larn lideridir"Cmlesidir, Bunu syleyen ise, Hz. Muhammed' i n
amcaolu mehur bn-i Abbas'tr.
Burada olay tam anlalsn di ye bir ksa bilgi vermem gereki-
yor. Bir kere bu ayetin iinde bul unduu Mai de suresi Medi-
ne' de ve Hz. Muhammed' i n son zamanl ar nda inmitir (olu-
mutur). Surenin ini zaman tabi ki neml i . Bir de her ayetin se-
bep-sonu ilikisi vardr ve ilgili dalda uzman olanlar bunu
yazmlardr. Az nceki ayetin sebep-sonu ilikisi k sm nda
unlar geiyor: Kimi yorumcular, Hz. Muhan med' e peygamber-
lik grevi verilirken o, ben tek bir kiiyim, nasl baarabilirim,
eklinde kayglarn dile getirince ayet buna bir yant olarak in-
mitir diyorlar. Yani moral iin inmitir. bn-i Ebi Hal em, bn-i
Cerir Taberi, bn-i Asaki r de Ebu Sai t el -Hudr i ' dcn aktararak,
aslnda bu ayetin Hz. Ali iin indiini (ayetle halifeliin onun
hakk olduu vurgul anmak istenmitir) belirtiyorlar. Yine bn-i
Mer deveyh bn-i Abbas' a dayand rd yle bir hadi s ak-
taryor: bn-i Abbas, bu ayet iinde 'Hz. Ali mminlerin yneti-
cisidir' cmlesi de vard ve biz byl e okuyorduk, diye aktaryor.
Bu ayetten beni m anladm, Hz. Muhammed' den istenen u:
210
Korkma, Hz. Al i ' yi kendi nden sonra halife olsun di ye imdiden
ilan et. Yoksa grevini yeri ne geti rmemi olursun. Bu bilgiler,
ma m Syut i , evkani , Vahi di gibi Kur' an yorumcul ar ve di-
er birok slami kaynakl arda il enmektedir.
39 0
Peki, ayetin sebep-sonu ilikisi konusunda ne srlenler-
den hangisi daha doru? Hemen yantlayalm.
Aslna baklrsa ayet iinde Hz. Al i ' ni n var olduu ve
Kur ' an yaz l rken bu ifadenin atld kesine yakn. nk bu
ayetin iinde bul unduu Mai de suresi nerdeyse Kur ' an' n son
gelen sresidir. Bu durumda ayet moral iin gel mi ti r demek
aslsz bir iddia olur. Zira bu ayet Mekke dnemi nde ol umu
olsayd yeri vard: O zaman Hz. Muhammed her bak mdan
zayft, moral e ihtiyac vard. Ancak hi yeri dei l ken, tam da
hkimiyetini kurduu bir srada byl e bir ayet moral iin inmi-
tir demek, gerei yanstmyor. yl e anlalyor ki Hz. Muham-
med halifelii Al i ' ye vermek istemi ve bu yzden byle bir
ayet ol uturmutur. Tabi ki rakipler hem nicel, hem de nitel ola-
rak ok gl . Dol aysyl a Hz. Muhammed kolay kolay cesaret
edememi ki Al i ' yi halife ilan etsin. Sonuta ii tanrya havale
etmi ; buna ramen maksad na ulaamamtr. Ni teki m sonuta
mer ' i n destei yl e Ebubeki r halife seilir vc bu halifelik zinci-
ri bilinen eki l de devam eder.
b ) Hz . A l i ' n i n Me y d a n Ok u ma s
Hz. Ali bir gn hutbe okurken orada bul unanl ara, "Benden
Kur'un hakknda ve dier konularda istediinizi sorabilirsiniz.
nk ben herhangi bir ayetin gece mi, gndz m, ovada m,
dada m, nerde indiim iyi biliyorum" diyor yani detayna ka-
dar bilgim vardr demek istiyor.
391
Tabi ki o srada kendisine her konuda sorular ynelliliyor, ilk
soru bn-i Keva' dan geliyor. Daha sonra Sa' saa b. Savhan ve As-
ba b. Nebate sorular sormaya balyorlar ve toplant soru-cevap
3 y
" Syul i, DiT-l Mensur, Nisaburi, Esbab-i Nzul ve evkani , Fcll-i Ka-
dir Maide suresi 67. ayel .
3 9 1
ibn-i Asakir, 42/237.
211
eklinde uzuyor. Konu orada sorulan sorular ve yantlar ol mad
iin, ben o srada ol up bitenleri buraya ta m yorum. Maksad m,
Hz. Al i ' ni n slam literatrnde nasl ilendii, nasl biri ol duu
konusunda biraz bilgi vermek. Al i ' ni n az nceki akl amas bir-
ok kaynakta anlatlyor. Bunl ardan birkann isimlerini vere-
lim. Bir daha hatrl atmak istiyorum ki, tm bunlar sl am' da ehl-
i snnet saylan nl musann l i ar tarafndan kal eme al nm , za-
ten sl am' da bunl ar mehurdur. Kimileri, belki sundukl ar m i-
a kaynaklar sanr diye bunu bel irtmek istedim. Bunl ardan bn-i
Hacer Askalani "Feth-I Bari " adl Buhari erhi nde. Haki m,
"Ms t edr ek' t e", Heysemi , " Mecme' Zcvai d' de", Dani , "Es ' S-
nen-1 Varidel- fi'l Fi t en"de, bn-i Ebi eybe, "Musannaf' dj
Ebu Ya'li Mevsli, "Ms ned"i nde, Tahavi, "Miikil-1 Asar"da,
Abdurrezzak kendi tefsirinde, Hatib-i Badadi, "el -Faki h ve' l
Mtefaqqi h"te, Ezreki , "Ahbar-i Mekkc"de, bn-i Abd-il Ber,
hem "Cami - Beyani-1 l m", hem de "stialV'da, bn-i Cerir Ta-
beri, "Cami-1 Beyan" tefsirinde, bn-i Kesir kendi tefsirinde,
Muhibbddin Taberi, "Zehair-1 Ukba"da, Menavi , "Feydl Ka-
dir, Cami- Sair erhi ' i de, Hi ndi , "Kenz-1 Um mal "de ve da-
ha sayamad m birok slami kaynakl a Hz. Al i ' ni n bu akla-
mas geiyor.
39 2
Halta kimi kaynakl arda deiik yerlerde, defa-
larca tekrarlanyor. smini verdiim kaynaklarn detayn aaya
al yorum
3 9 3
ve burada bir daha hatrl atyorum: le byl esi ne
Taberi ve bn-i Kesir brahim suresi 28. ayetl e, A. Rezzak da Zariyal sure-
si hemen ilk bala bunu almlardr,
3 9 3
1) Askal ani, Fclhlbari, Buhari erhi, Icl'sir bl m, Tur suresi, bab I, no:
4853.
2) Hakim, MUsl edrck, eill 2/416, Tefsir bl m, brahim suresi, no: 340(1.
3) Heysemi , Mecn e- Zevai d ve Menba' l Fevaid, Nikh ksmnda, no: 7418,
eill 4/269 vc Zariyal suresi Tefsiri, 2/549, no: 3793.
4) bn-i Ebi eybe, Musannaf , Nikh, no: 17067, 16/154. Kadnlarla arkadan
il ikiye girme ksmnda.
5) Hatib-i Badadi, el-l'aqih ve' l mtcl'aqqil. 1/351-52, no: 1081-1082.
6) Muhibbddin Taberi, Zehair-i Ukba, 1/150. Hz. Ali bahsinde.
7) Hindi, Kenzl Ummal , Ezkar, no: 4740, 36415, 36502, Fedail-i Hz. Ali
ksmnda. K yamet bl m no: 39709 ve Ni kh bl m, no: 45696.
8) Ezraki, Ahbar-i Mekke, Beyt-l Ma' mur bl m, no: 40, ci l tl /92. -
2 1 2
meydan okuyan ve dnemi nde bilgi bak m ndan hi kimsenin
cesaret edi p de kar s na kamad bir Ali, haz rl anan
Kur ' an' n hibir aamas nda yoktur. Peki, bu normal bir ey mi ?
Yanl anl a l maya meydan vermemek iin burada bir akla-
ma yapamam uygun olur. Hz. Al i' yl e ilgili bu tarz bilgileri su-
narken, kimil eri, acaba bu yazar Ali taraftar m gibi bir evhama
kaplabilir. Bir kere Hz. Ali Kur ' an sistemi dnda farkl bir ey
getirmiyordu ki ben ona taraftar ol ay m? Yani dava ayn. Ben s-
lam kurallar iinde kalarak elikileri ortaya koymaya alyo-
rum; yoksa ortada farkl bir ey yok. Hatta Hz. Ali' nin ar
yanllar da vard. Bunu da bir iki rnekle zetl eyel i m:
Kendisi Medi ne dnemi nde Hz. Fatma ile evlenir. Yaa da
Fat ma' dan byk. Ama ayn Ali gnn bi ri nde Hz. Muham-
med' i n azl dmanl ar ndan Ebu Cehl ' i n kzyla ikinci bir evli-
lik yapmak ister. Hz. Fatma bunun bilgisini alnca durumu ba-
basna ilelir. O da kalkp cami de bir konuma yapar, ya Ali
kzmdan ayrlr yle evlenir ya da kabul etmem, der. Bu akla-
ma zerine Hz. Ali ikinci evlilikten vazgeer.
39 4
Hadis, en bata
Buhar i ' de birka yerde ve Ms l i m' de anlatlmaktadr. Bunu u-
nun iin yazd m. Eer o zaman bugnk gibi ar derecede Hz.
Muhammed' e kar inan ve sayg olsayd, Fatma hayatta iken
Hz. Ali nasl cesaret edip ben Ebu Cehl ' i n kzyla evlenirim di-
yebilirdi? i mdi ki Msl manl ardan biri Al i ' ni n yeri nde Muham-
med' i n damad olsayd, bunu yapar m yd ? Asla! Demek ki s-
l am' a balln bugnk gibi fanatik bir yan yoktu. Dini tabu
9) bn-i Abcli-1 Ber, a) sliab, Hz. Ali bl m, no: 1855. b) Cami - Bcyani-I
i m, 1/464, no: 726.
10) Dani, cs-Sncn-l Variclet- l'il-Filen, 3/837, no: 428 ve eill 6/1196, no: 664
ve daha sayamad m nice kaynaklar.
11) A. Rezzak Tef siri, Zariyal suresinde.
12) Taberi, Cami-I Beyan tefsiri, brahim suresi 28. ayel akl amasnda.
13) bn-i Kesir tefsiri, brahim suresi 28. ayet tefsirinde.
3 9 4
a) BuHari: 1) Fard-1 humus, bab 5, no: 3110. 2) Fedail-i Sahabe, bab 16,
no: 3729. 3) Ni kh, bab 109, no: 5230.
b) Msl i m, Fedail , Hz. Fatma ksmnda, no: 2449.
c) Ebu Dav ud, Nikh, bab 12, no: 2069.
d) bn-i Mace, Nikh, bab 57, no: 1998-1999.
213
hal i ne getirmek, onunl a insanlar kol ayca smrmek iin, za-
manl a yneticiler bu hale getirdiler. Bunu hep yinel iyorum.
Ama Muhammed ve Fat ma hayatta olduklar zaman ikinci
evlilikten vazgeen Al i ' ni n, onl ardan sonra maallah rekor d-
zeyde kadnla evlendiini slam tarihileri yazmlardr. Bunl ar
arasnda ma m Mzi, Muhibbddin Taberi, bn-i-1 Cevzi vc
D. Bekiri gibi yazarlar teferruatl bilgi vermilerdir. Zaten bir
kayna mda bunlar detaylca i l edi m.
39 5
Basit bir rnek verelim:
ma m Mzi, Hz. Al i ' ni n 21 erkek, 18 kz ocuunun isimlerini
veri yor.
39 6
Demek ki Hz. Muhammed zaman nda frsat bul up da
ok evlilik yaasayd, bu say daha da yksek ol urmu.
Hatrlyorum; biz kkken hocal ar m z hep unu sylerdi:
Kur ' an' da birden fazla kadnla evlenilir eklinde ayet var; ancak,
mazeret an nda bu olabilir. Peki, Hz. Al i ' ni n mazereti neydi ki 20
yalarndaki Fatma hayatta iken, stelik Hz. Muhammed' e d-
man olan birinin kzna talip k yordu? Bir de eer mesel e ma-
zeretse, diyelim erkek ocuk ister; ancak kadn biyolojik olarak
uygun deil, bu durumda mazeret var ve erkek evlenebilir. Peki
ya erkek ksrsa ve bu kez kadn ocuk isliyorsa, acaba kadn ye-
dek bir erkek alabilir mi? Asla bunu yapamaz!
Konumuz bu deil; burada kimileri yazl armdan beni Ali
yanls alglayabilirler diye bu ksa a kl amay yaptm. Beni mki ,
sadece slam sistemi iinde kalarak gerekleri ortaya koymakt r;
yoksa ha Ali ha Veli fark et mez! Ancak teaml l ere gre Hz.
Al i ' ni n bu Kur ' an hazrlama al mal ar nda bul unmas gerekir-
ken; pasif ye ol arak bile grnmemesi , bence iin ne kadar
yanl ol duunun belgesidir.
* Kur' an' da Kadn v e Hz. Muh ammed' i n Hanml ar adl al mam, Hz.
Al i ' ni n hanmlar ksmnda.
3 9 6
mam Mzi , Tehzib-i Kemal , 20/479.
214
DOKUZUNCU BOLUM
DEK MUSHAFLARIN
MHA ED LMES
a) Mervan Niin Haf sa'mn Mushaf'n Yakt?
slami kesi mi n iddia ettii gibi eer Haf s a' n n yanndaki
Kur ' an, Ebubeki r zaman nda yazl m ve daha sonra Os man' n
hazrlatt Kur ' an' n da ayns ise, neden Mervan bunu yakt?
Bu olaya gemeden nce Me r v a n hakk nda ksaca bilgi ver-
mek istiyorum. Kendisi hem halife Os man' n damad , hem de
amcaol u. Uz. Muhammed onun babas Hakem' i T a i f e srgne
gnderi nce, o da babasyla birlikte gider. Tabi ki o zaman kendi-
si henz ocuk. Onlarn bu srgn hayat halife Osman dnemi -
ne kadar devam eder. Medi ne' ye dn yapabilmeleri iin Ebu-
bekir ve mer zaman nda giriimlerde bulunulur; ancak ikisi de
kabul etmez. Osman iba yap nca onlar Medi ne' ye alr. Ha-
kem, Os man' n amcas olduu iin ayrca ona birok ayrcalk da
tanr. Mesela; Hakem geri gel ince Osman devlet mal ndan ona
yz bin di rhem ba yapar. Kald ki, Hz. Muhammed' i n Ha-
kem' i lanetlediine ilikin birok hadis de var.
39 7
3 9 7
a) bn-i Asakir, Tarih' Medinet'i Dmak) 57. cilt/270 vd. no: 3712.
b) Heysemi , Mecme' Zcv ai d, no: 431 v e 9233.
c) Taberani, Mucem-i Kebir, Abdul l ah k sm nda no: 13770.
d) Bezar, Bahr' Zihar, no: 2060.
e) Fakih, Ahbar-u Mekke, no: 706.
215
Bir kere Mervan' n babas Hz. Muhammed' e inanmyordu.
Muhammed' i n moralini bozmak iin yapt ilerden biri de Mu-
hammed' i n minberine kp inmesiydi. Bir de Hz. Muhammed on-
dan yzn evirdi mi . Hakem hemen gz-ka, dudak iaretleriyle
onun taklit ederdi. Buna benzer nedenlerden dolay Hz. Muham-
med onu srgne gnderdi. Halife Osman' n sonunu getiren nem-
li nedenlerden biri de, Hz. Muhammed' i n lanetleyip srgne gn-
derdii bu adam geri getirmek ve onlara ayrcalklar tanmaktr.
te bu sabkal Mervan, Os man' dan sonra Muavi ye ta-
rafndan Medi ne valiliine atannca (h. 42-49 yllar aras), daha
nce Ebubekir l aral i ndan haz rl anan ve Osman zaman nda
yaplan Kur ' an al mal arnda referans olarak gsterilen ve so-
nuta Hafsa' ya teslim edilen Kur ' an nshasn birka kez Haf-
sa' dan ister; ancak o bunu vermez. Zaman iinde Hafsa vefat
edi nce, defninden hemen sonra ayn gn iinde Mervan, Haf-
sa' n n kardei Abdullah b. mer ' e haber gnderi p ' O Kur'an
nshasn hana gnder' der. Abdullah gnderi nce de Mervan
onu imha eder. Gerekesi ni de; ' Os man Kur' an nshas n
hazrlarken zaten Hafsa' daki nshay iine almt. Korkar m ki
zaman iinde bazlar nshalar arasnda farklar var deyip phe-
ye derler. O yzden yaktm/imha el l i m' eklinde akl ar.
39 8
Kaynaklarda, cenazeden hemen sonraki saat iinde bunu
yapt, bilgisi de var. Kald ki, Mprvan'in Hafsa' daki Kur' an ns-
hasn hemen l m gnnde kardei nden alp yaktna ilikin
bilgiler birok slami kaynakla ortak olarak ilenmitir; bir
ksmn aaya al yorum.
3 9 9
3 9 8
Kasn b. Sel am, Fedail-i Kur'an, 2S2 ve bn-i Kesir. Fcdail-i Kur' an, 86.
3 9 9
1) bn-i Abdi-1 Ber, Temhid, 8 /300.
2) bn-i Ebi Davul , Mesahif , 1/203 vc 211. no: 73 ve 85 hadisler.
3) Taberani, Muccm-i Kebir, 23/18" , no: 310.
4) bn-i Kesir, Fedail-i Kur'an, s. 86.
5) Heysemi . Mccme' u Zcvaid, 7/326, no: 11614.
6) bn-i Haecr Askal ani. Fel h' ul Bari, Buhari erhi, Cem' ul Kur'an bl m,
no: 4702 hadisin akl amasnda.
7) bn-i ebbe, Tarih-i Medi ne, 3/1004.
8) Kasm b. Sel am, Fcdail-i Kur'an, s. 282.
9) Ebu ame, Mrid-l Veciz, s. 178.
10) Sehavi , Cemal-iil Kura, s. 309.
11) Hindi, Kenz, no: 4754-4759 hadisler.
216
Burada rahatlkla sylenebilir ki, Mervan o eski Mervan' d :
Babasyla srgne giderken ne ise, sonra da ayndr; en azndan
babasnn acsn unut mu deildir. Hep vurgul uyorum: Onlar
bugnk Msl manl ar n ar derecede, Hz. Muha mme d' e
inandklar gibi inanmyorlard. Ancak avam tabakas ndan bu-
gnk saf Msl manl ar gibi inananlar ol mu olabilir; bu ayr bir
eydir.
imdi soru u: Deniliyor ki, Hafsa' n n yan nda bulunan
Kur ' an, Ebubeki r dnemi nde hazrlanan ve daha sonra Osman
dnemi nde nshalar oaltlan Kur ' an' m . Bir kere bu gerei
yanstmyor. Balan beri hep anl at yorum ki, ikisi aras nda ok
fark var ve her ikisi de uzun ve farkl al mal ar sonucu
hazrlanmtr. Kabul edel im ki, Hafsa' daki Ebubeki r zaman nda
haz rl anm ilk orijinal nshadr. Peki, Ebubeki r' i n hazrlad,
Os man' n ondan nshal ar oal t p tekrar Hafsa' ya verdii o ns-
hay, Muhammed l aral i ndan sabkal ilan edilen ve babasyla
birlikte T ai f e srlen Mervan, hangi yetkiyle ve gerekeyle
yakt; var m izah? Mervan' m yakma gerekesi dc ilgin: Os-
man' n nshas yl a Hafsa' daki nsha arasnda farklar bulun-
mas ndan korkmu! Eer Osman zaman nda hazrlanan tm ns-
halar ondan oal tl msa neden fark olsun, niye korksun ki?
Ayrca, daha nce dc Hafsa hayatta iken Mervan ondan Mus-
haf' n bi rka kez istemi de alamamt. Bu aci l i ydi n neml i bir
nedeni ol mal . Hafsa' n n vermemesi de ayr bir soru iareti.
Onun da bildii bir ey olmal ki, vermemekt e di renmi . Or-
talkla ciddi senaryolarn var olduu kesin.
b) Zalim Haccac'n Kur'an'a Mdahalesi
Evet; gaddarh yl a tarihe geen bu insan da iddialara gre
Kur ' an' a mdahal e etmi, kendisi de Kur ' an' n birka yerinde
deiiklik yapmtr. Bir i ki bu adam da ona bul am sa dn-
mek lazm.
Haccac b. Yusuf (halk tabi ri yl e Haccac- Zal i m) Kur ' an' n
on bir-on iki yeri nde deiikl ik yapm t r. Haccac b. Yusuf' un
217
oynama yapt , dei ti rdi i iddia edi l en ayetleri aa ya alyo-
r um.
4 0 0
Burada Haccac hakk nda ksa bir bilgi vermekte yarar var:
Kendisi (h. 41-95) yllar aras nda yaam. Aslen Sakif kabile-
sinden olup Emevi l eri n en zalim valilerindendir. En ok Emevi
sultam Mervan b. Hakem dnemi nde yldz parl am. Tabi ki o
da Emevil erin sadk bir adam yd . O sralar halifelik davas nda
bulunan Zbeyr b. Avam' n olu Abdullah, Mekke' ye yerleiyor
(ki bu adam ayn zamanda Kur ' an' kitap haline getiren drt ki-
ilik komi syonun bir yesiydi). Abdul l ah' a muhalif olan Haccac
Mekke' yi abl ukaya alyor, sonunda Abdullah katledilince Hac-
cac onun vcudunu paralara ayrp Emevi lideri Mervan b. Ha-
kem' e gnderiyor.
Tarihi kaynaklar, Haccac' n yzbinl ercc insan katlettiini,
onbinlercesini hapsettiini, hatta tutuklular arasndaki otuz bin
kiinin sadece kadn okl uunu yazyorlar. Mehur mer b. Ab-
dlaziz onun hakk nda, "Dnyadaki her toplum kendi kt
adamyla ortaya ksa, biz dc Haccac 'la ksak, kesinlikle kt-
lkte ampiyon oluruz" diyor. Yine ayn mer, "Velit am'da
halife, Haccac Irak 'ta vali, onun kardei Yemen valisi, Osman b.
Hayyan Hicaz blgesinden sorumlu ve Kurre de Msr'da idare-
ci olursa, demek ki dnya zulmle dolmutur"o]\yov.
m
4 0 0
Kitab-UI Mesahif , bn-i Ebu Dav ud Sicistani, 1/280, no: 142 vc devam .
Bakara 259' da geen Icm yeescmch kel i mesi nde asl nda son larf ol an (h) yoktur.
Mai de suresi 48. ayette geen ' i r' aten' kel imesi, asl nda ' cri aten' imi; ama Hac-
cac deitirmi. Yine Yunus suresi 22. ayette geen ' Yscyyi rukum' asl nda ' Yn-
irukm' bi i mi ndeymi . Yusuf suresi 45. ayetl e geen ' nebbi ukum' kalb,
aslnda, ' Atiktim' ekl i ndeymi . Mm' mi nun suresi 85, 86 ve 89. ayetl erde 'Lillaf '
geiyor. Bunl ar da asl nda ' Al l ah' ekl inde yaz l ym . uara suresi 116. ayeti Nuh
hakknda geen ' Mereti mi n' asl nda ' Muhrcci n' imi. Yine ayn sure 167. ayette
Lut hakknda kul l anl an ' Muhreci n' kel imesi, asl nda ' Mereti mi n' ekl i ndeymi .
Zuhruf suresi 32. aytete geen, ' Mai et' kel i mesi de asl nda ' Meayi ' biimindey-
mi. Muh ammed suresi 15. ayette geen' si n' kel imesi, asl nda ' Yasin' ekl i ndey-
mi. Hadid suresi 7. ayette ' Enf iku' kel i mesi de asl nda 'ttekav' bi i mi ndeymi .
Tekvir suresi 24. ayette geen ' Deni n' kel i mesi de asl nda ' Zeni n' ekl i ndeymi ,
tm bunlar Haccac b. Yusuf deitirmitir.
4
* Zeheb-i, Dvel -l sl am, 2/79, h. 71. yl olaylar bl mnde.
218
Haccac hicri 74. ylnda Medi ne' ye gidince ou sahabilere
hakaret ediyor. Bunl ar arasnda mehur olanlar da var. Mesel a
Enes b. Mal i k, Sehl b. Sa' d ve Cabir b. Abdullah gibi. Sl eyman
b. Abdl mel ik grevi devralnca, Haccac'm zindanl ara att in-
sanlardan, yalnz bir gnde 81 bin kiiyi tahliye edi yor.
4 0 2
En
korkut ucu bi l gi l eri , Tarih-i Hami yazar ve Me s udi
yazmlardr. Katlettii insanlarn says hakk nda ok yksek ra-
kaml ardan, mesel a 170 bin l ve tutuklu saysndan sz edili-
yor. Tabi ki o zaman insan nfusu bugnk kadar fazla deildi.
Dolaysyla o zaman iin bu say ok yksek bir rakam.
Bu konuyu, Kur ' an hakknda tefsirler yazan, Sebeb-i nzul
denilen ayetlerin sebcp-sonu ilikileri konusunda yazan, ayn
zaman da tefsir usul denilen ilimde uzman olan ve bu konuda
eserler brakan Syut i ' den baz rnekl er sunmakl a bitireceim.
Syuti gibi biri Kur ' an' n orijinal ol mad na ilikin bu kadar
bilgi sunmusa, arlk gerisini dnmek lazm.
c) Syuti Kaynaklarnda Konuya likin Bilgiler
Aslnda bu bilgileri daha nce de sundum. Burada ama, bun-
ca kantn Syut i gibi nemli bir slam dnrnn kendi kay-
naklarnda ilenmi olmasn vurgulamak. Ayn dalda uzman olan-
lardan her biri bu kadar bilgi ilemise, artk iyi dnmek lazm.
1) Hz. Muhammed' e gece vahiy gelirdi, sabahleyin unuturdu.
Bunun iin Bakara suresi 106. ayet indi ki bu i tanrnn iidir:
Allah bir daha o ayeti kaldrmtr ekl inde bir hadis gsteriyor
mam Syuti. Bunu bn-i Ebi Hatem, Haki m Nisaburi, bn-i Asa-
kir ve bn-i Adi yy' den aktar yor.
4 0 3
Haccac b. Yusuf ' l a ilgi bu bilgileri, Zehebi Dvel -l sl am adl yapl ikin-
ci cilt, hicri 71. yl ndan itibaren bilgi veriyor. 2/70 vd. Yine Yakub-i kendi tarihin-
de Abdl mel i k b. Merv an ksmnda. bn-i Hal kan Vef eyat-l A' yan' da Haccac b.
Yusuf bl mnde, Syuti, Tarih'l Hul ef a, Abdl mel i k b. Mervan bl mnde. bn-
l Esir, el -Kami I' dc, Hicri 73. olaylar Abdul l ah b. Zbeyr' i n katli konusunda ile-
mil erdir ve tabi ki daha ni ce tarihi dc onun hakknda yazmlardr.
4 0 3
Syuti, DUrr-l Mensur Tefsiri, Bakara 106.
219
2) tki kii Hz. Muhammed' den bir sure/blm reniyorlar.
Bir gn namaz kdarken rendikleri bu yeni sureyi okumak isti-
yorlar; ancak hatrlamyorlar/unutuyorlar. Bir daha Muham-
med' e gidip biz unuttuk, neydi o sure bir daha syler misin, di-
ye soruyorlar. Muhammed, szn ettiiniz sure bir daha
mer' i yetten kaldrld/unutturuldu, yantn veriyor. mam Syu-
ti bu hadisi Taberani, Ebu Davud, Beyhaki, bn-i-1 Mnzir, bn-
il Enbari, Ebu Zer-il Herevi ' den aktaryor. Olay ilk aktaran sa-
habe ise bn-i mer ' di r .
4 0 4
3) Az nceki olaya benzer bir hadise de Abdullah b. Mesut ' un
basndan geiyor. Kendisi anlatyor: Muhammed bana da, baka
birine de Ahkaf suresini retmiti. Ancak ikimiz farkl okuyor-
duk. Bir gn adamdan sordum, ki mden bu ekilde rendi n di-
ye. Hz. Muhammed bana byle anlatt dedi. kimiz de Muham-
med' i n yanna gi di p sen bize byle rettin deyi nce, kendisi evet
dedi; ancak moral i de ok bozuldu ve ' kiniz de benden nasl -
renmiseniz yle okuyun. Zaten bizden ncekiler hep bu ihtilaf-
lar yznden helak oldular dedi ' eklinde aktaryor. Syuti bunu
bn-i Dreys ve Haki m' den aktar yor.
4 0 5
4) Beni Esed kabilesinden bir heyet Muhammed' e gelir. Hz.
IVluhamned, onl ardan A' la b. Hadremi adndaki kiiden sorar,
Kur ' an' dan bildiin bir ey var m diye. Adam ' evet ' deyi nce
Hz. Muhammed, o zaman oku bakal m der. Hadremi balar Abe-
se suresini okumaya ve sonunda, u an Abese' de yazl ol mayan
baz ek cml el er de okur. O srada Hz. Muhammed, ' Fazl a oku-
ma, okuduklarn yeterl i ' der. Tabi ki bu rnekte neml i olan u:
Adam batan sona kadar dzgn okur; ancak baz cml el er ekle-
yince Muhammed bu kadar yeter, der. Ama son okudukl ar n ayet
deildir, demez. stelik adamn o cmleleri de hem anl am, hem
de kafiye bak m ndan sureye uyuyordu. nsan adam n o okuduk-
larna bak nca, bilgili biri ol duunu hemen anl ar.
4 0 6
Kurduu
cmleler ok gzel.
4 0 4
Syuti, age., Bakara 106, tkan, s. 472, 47. bl m.
4 u
^ Syuti, age., Ahkaf suresi, 1-3. ayetl er ksmnda.
4
6 Syuti, Drr-I Mensur, Abese suresi, ilk ayette. Kenz-I Ummal , no: S951.
220
5) Ebu Musa el-E' ari anlatyor: Tevbe suresi kadar (129
ayet) uzun bir sure vard. Ondan hat r mda bir ey kal mad ; unut-
tum veya bana unutturuldu. Bu sureden yalnz, ' nsanol unun iki
vadi dolusu mal varsa nc vadiyi de ister. Toprak ancak by-
lesinin iini dol durur' ayeti akl mda kald, diyor. Bunu mam
Msl i m, bn-i Merdeveyh, bn-i Dreys, Ebu Nai m ve Beyha-
ki ' den aktaryor, Syuti, Ebu Musa dnda Ebu Vakd Leysi, Ca-
bir b. Abdullah, Zeyd b. Erkan , Ebu Zer-i Gfari, Brcyde' nin
de bunun ayet ol duunu anlatyor. Ksacas, bunun arkas nda bir-
ok sahabe var.
4 0 7
6) Yine Ebu Musa' dan bir rnek veriyor mam Syuti:
Kur ' an' da Msebbihat denilen sureler kadar (ba nda sebbehe-
ysebbi h kel i mel eri bul unan surel er demekt i r ki, bunlar
Kur ' an' da birka tanedir) uzun bir sure vard. Hepsi bana unut-
turuldu; yalnz, ' Ey mmi nl er! Yapmadnz bir eyi neden sy-
lyorsunuz? Bu, sizin aleyhinize ahit ol acak! ' ayeti aklmda
kald. Bunu Msl i m, bn-i Merdeveyh, Ebu Nai m, Ebu Ubeyd,
bn-i Dreys ve Beyhaki ' den aktar yor.
4 0 8
7) Halil'e mer bey b. Ka' b' a, ' Babas n inkr eden kfir-
dir; ayrca bir cariye kimin evi nde doum yaparsa ondan doan
ocuk artk evi nde doum yapt erkein ocuudur (ba-
kasndan da olsa fark et mez)' ekl inde ayet okumad k m, diye
soruyor. bey, evet yantn veriyor. Tabi ki Kur ' an' da byle bir
ayet yok. Syuti, bn-i Abd-il Ber ' i n bu hadisi "Temhid" adl
yaptna akln, Umeyr b. Kazve' ni n bunu mer ' den ak-
tardn sylyor. Ayrca Adiyy b. Adiyy de bunu mer ' den ak-
tardn belirtiyor. Ki mi rivayetlerde mer byle bir ayeti Zeyd
b. Sabit' ten sormu, o da, evet byl e bir ayet vard, karln
vermi deniliyor. Syuti, bunu Ebu Ubeyd' den alnt yapyor.
Ancak Osman zaman nda yazlan ve u an el i mi zde bulunan
Kur ' an' da byl e bir ayet yok.
409
4 0 7
Syul i, age., Bakara suresi, 106. ayet. tkan, 47. bl m, s. 471.
4 0 8
Syuti, Drr-I Mensur, Bakara 106, v c tkan, 47. bl m, s. 471.
4 0 9
Syuti, tkan, 47. bl m, s. 471.
221
8) Bir gn halife mer Abdurrahman b. Avf' tan soruyor:
' Daha nce ci hat ettiiniz gibi (yani ciddi ciddi) cihat edi n! ' aye-
ti vard; ne dersi n? Abdurrahman, ' Bu da Kur ' an' a yaz l mayan
veya mensuh olan ayetlerden bi ri di r' karln veriyor. mam
Syuti bunu Ebu Ubeyd, bn-il Enbari, bn-i Dreys' t en ak-
taryor ve hadisi de Misver b. Mahr eme' ni n mer ' den ak-
tardn belirtiyor.
4 1 0
9) Halife mer ' i n olu (bn-i mer) anlatyor: ' Kesinlikle
kimse demesin ki ben tm Kur' an' biliyorum. Tm Kur' an' n ne
kadar olduunu nerden bileceksin! nk Kur' an' n ou gitti.
Yalnz var olan biliyorum diyorsa bu olabilir' diyor. Syuti bunu
bn-i'1 Enbari, bn-i Dreys ve Ebu Ubcyd' den aktaryor.
411
10) Kur ' an' da Al-i mran suresinin hemen ba nda ikinci
ayette 'Kayym' kelimesi geiyor. Ancak Abdullah b. Mesut, ha-
life mer, Alkarna gibi ashab bu kelimeyi 'Kynm' eklinde
okurlard. Hatta halife mer millete namaz kldrrken zellikle
bu ayeti namaz iinde okurdu ve burada geen kelimeyi 'Kynm'
eklinde okurdu, diye bilgiler aktaryor. Tabi burada bir kelime
farkll sz konusudur; ancak ben byk farklardan sz etmek
isliyorum. Benzer rnekler oktur Siiyuti' nin kaynaklarnda.
Mesela 'Subim, Mukimin, Snhirnn' gibi kelimelerin aslnda
yanl yazldn, ktip hatas ol duunu, bu konuda Hz. Ay-
e' nin de itirazlar ol duunu ve onun da bunlarn bu ekilde
yazlmasnn bir yazm hatasndan kaynakland ifadesinin ol-
duunu belirtiyor. Yani kelime yanl dzeyindeki hatalarla ilgi-
li rnekler ok. Bu bilgi bn-i Mesul , Alkarna ve A' me ' e da-
yanr. mam Syuti bunu Sait b. Mansr, Ebu Ubeyd, Abd b. Ha-
mit, bn-i Ebu Davud, bn-i' 1 Enbari, bn-i' 1 Mnzir, Hakim,
bn-i Cerir, Taberani ' dcn akl ar yor.
4 1 2
11) Syuti, Aye' nin, ' Daha nce stkardeliiylc ilgili inen
ayette, bir ocuk bir bayann stn ancak on sefer ierse onun
evlad saylr, ayeti vard. Daha sonra gelen ikinci ayetle bu say
41 Syuti, DIT-1 Mensur, Bakara suresi, 106. ayet. tkan, 47. bl m, s. 471.
4 1 1
Syuti, Drr-1 Mensur, Bakara 106 v e tkan, 47. bl m, s. 470.
Syuti, age., Al-i mran, hemen ilk ayetlerin akl amasnda ve Nisa, 162'de.
222
bee indi. Hz. Muhammed vefat edene kadar biz bunu bu ekil-
de Kur ' an' n bir ayeti olarak okurduk' hadisini de alyor ve bu-
nunla ilgili birok rivayet aktar yor.
4 1 3
12) Ahzab suresi hakk nda Hz. Aye' nin syledikleri var, on-
lar da aktaryor. Aye, ' Ahzab suresi Muhammed l meden nce
200 ayet civarndayd. Zaman iinde Osman ayetleri kitap hali-
ne getirince, hepsi ne ul al amad; ancak u an var olan 73 ayete
ulalabildi' diyor. Bunu, Ebu Ubeyd, bn-il Enbari ve bn-i Mer-
deveyh' t en aktar yor.
4 1 4
13) bey b. Ka' b' n, u an 73 ayetten oluan Ahzab suresinin
aslnda Bakara suresi kadar (286 ayet), hatta daha uzun olduu
ve ayn surede evli olanlarn zina yapmal ar dur umunda ceza-
larnn talanarak infaz olduu ayetinin de bul unduu aklamas
var. bey' i n bu ifadesini yazanl ar arasnda A. Rezzak, Tayalisi,
Sait b. Mansur, Abdullah b. Ahmet, bn-i Muni , Nesai , bn-i
Mzir, bn-il Enbari, Darekutni , Haki m, bn-i Merdeveyh, Ziya
gibi isimler var.
4 1 5
14) Hzeyf e' den rivayetle halife mer ' i n, ' Ahzab suresi Ba-
kara suresi kadar uzundu ve reci m ayeti de bunun iin vard ' ek-
linde ayr bir rnek veriyor. Yan sra Hzeyfe' ni n kendisinden
de, Ahzab suresi ok uzundu, ben ondan en az yetmi ayet unut-
tum, aklamasn aklatyor ve bunun, Buhari ' ni n Tarih-i Kebir
kayna nda getiini yazyor. Tabi ki mer ' i n recim cezas
vard, Kur ' an' a yaz l mad akl amasyl a, Ahzab suresi Bakara
suresi kadar uzundu aklamas farkl iki konudur.
41
*
15) Syuti tefsirinde, sl ste drt hadis getiriyor ki, Osman
zaman nda Kur ' an hazrlanp en son kendisine takdim edilince o
unu sylyor: Kur ' an' da yanllar gryorum. Dzel t me iini
yapan Hzeyl kabilesinden, ktip de Sakil" kabilesinden olsayd
bu yanllar ol mazd . Umar m zaman iinde Araplar bunlar d-
zeltecekler, diyor. Bu a kl ama tabi ki birok kaynakta geiyor.
Syuti, Drrl Mensur, Ni sa, 23.
Syuli, age. Drr-I Mensur, Ahzab, ilk bata, ayrca tkan. 47. bl m, s. 470.
Syuti, Drr-I Mensur, Ahzab hemen bala. tkan, 47. bl m, s. 470.
Syuti, Drrl Mensur tefsiri, Ahzab, nszde.
223
Bunu rivayet edenl er arasnda krime, Katade, Yahya b. Ya' mer
ve Abdullah b. Ami r ' i rnek gsteriyor Syut i .
4 1 7
16) Halife mer ' i n zina cezasyla ilgili kayglarn, bu konuda
ayet olduunu; ancak yazlmadn; halka, ' mer Kur ' an' a faz-
lalklar yazd demeseydi ben mer olarak bu recim ayetini
Kur ' an' a eklerdim... ' eklindeki aklamasn da alyor. mer gi-
bi ayn zamanda hem krime, hem de Ebu Emame b. Sehl ' i n tey-
zesinin recimle ilgili ayetin aslnda var olduunu, Hz. Muhammed
zamannda bunu ayet olarak okuduklarn; ancak yazlmadn
anlattklarn aktaryor.
418
mer' i n bu kayglaryla ilgili hadis, en bata Buhari ' de ka.
yerde geiyor. Ancak Kur' an ayetlerini kitap haline getiren komis-
yon bakan farkl bir ey anlatyor: Benle mer Ebubekir za-
mannda Kur' an almalar yrtrken ben ona teklif sundum, zi-
na yapan evli ise cezas talanarak infazdr ayetini yazalm m , de-
dim. mer kabul etmedi ve yle gerekelendirdi: Bu ayet inince
ben Muhammed'den sordum, yazalm m diye? yl e anladm ki,
sanki yazmaktan yana deil. O yzden biz de yazmadk, diyor.
4 1 9
17) Ahzab suresinde, Hz. Muhammed' i n hanmlar inananlarn
anneleridir, deniliyor; ancak bey b. Ka' b' n Kur' an nshasnda,
Hz. Muhammed de inananlarn babasdr, cmlesi vard. Bir gn
mer gidip ondan soruyor, doru mu diye. bey, evet diyor. S-
yuti, bn-i Ebi eybe, Feryabi, bn-i Cerir, bn-i Mzir, Hakim,
Beyhaki ve bn-i Ebi Hal cm' i n de bu hadisi kaynaklarnda iledik-
lerini belirtiyor. Ayn zamanda bn-i Abbas ve Mcahid de ayeti bu
ekilde okuduklarn ilave ediyorlar. Mevcut Kur ' an' da, Hz. Mu-
hammed de inananlarn babasdr, cmlesi yok.
4 2 0
18) Kur ' an' da Cuma suresi dokuzuncu ayetinde, ' Ey iman
edenler, cuma gn namaz iin ar yapldnda, hemen Al l ah'
zikretmeye koun ve al-verii b rak n. . . ' deniliyor. Bir gn ha-
4 1 7
Syuti, Drr-I Mensur tefsiri, Nisa, 162.
4 8
Syuti, age. Ahzab ba ksmda. tkan, 47. bl m, 472.
4 1 9
a) Syuti, I) tkan, 47. bl m, 1/473. 2) Drr-I Mensur tefsiri, Ahzab su-
resi hemen bata.
b) Kenz-1 Ummal , no: 13482.
4
^
u
Syuti, Drr-I Mensur, Ahzab 6. ayet
224
life mer, Hare b. Hr ad nda birinin bugnk yazlyla
'Fes 'av' kelimesini yazdn gryor. mer, kim sana byle -
retti, diye soruyor. Adam, bey b. Ka' b retti deyince mer,
bey b. Ka' b genelde mensuh olan, inip de tekrar yrrlkten
kaldrlan geersiz ayetleri kartryor. Dolaysyla sen bundan
sonra 'Femd' eklinde oku, diyor. Burada mam Syuti ekliyor:
Aslnda mam afii, A. Rezzak, Feryabi, Sait b. Manstr, bn-i Ebi
eybe, Abd b. Hamit, bn-i Cerir, bn-il Mnzir, bn-i Ebi Hal em,
Beyhaki, Taberani tm bunl ar halife mer ' i n ol undan aktararak,
babas mer ' i n hibir zaman bugnk gibi yazl olan 'Fes'av'
deil de, hep 'Fem'd' eklinde okuduunu aktardklarn ekli-
yor. Hlbuki bu rivayette bir yanl var. nk bata bey b.
Ka' b olmak zere bn-i Abbas, bn-i Mesut ve Abdullah b. Z-
beyr (Kur ' an' hazrlayan komi syon yesidir ayn zamanda) bu-
gnk yazld gibi deil; 'Fem'd' eklinde okuyorlard. So-
nuta burada bir farkl kel i me kullanm sz konusudur.
4 2 1
19) Ahzab suresi 56. ayette, "Al l ah ve melekleri, Peygam-
ber' i n ann yceltirler. Ey inananlar! Siz de onun ann ycel-
t i n" deniliyor. le Hz. Aye burada, "Namazl arda birinci salta yer
tutanlarn da ann ycel ti n" ifadesi, Osman Kur' an nshalarnda
deiiklik yapmadan nce bu ayetle vard, diyor. Yani Aye' ye
gre u an var olan bu cml ede eksiklik sz konusudur.
4 2 2
20) Mesl eme b. Mahled el-Ensari bir gn, ' Ki m bana Kur' an' a
yazlmayan iki rnek gsterecek?' diye soruyor. Kimse yant ver-
meyince kendisi anlatmaya balyor ve Enfal suresinin 72. ayetini
rnek gsteriyor, onu bugnknden ok farkl okuyor.
4 2 3
21) Hzeyfe, u an var olan Tevbe suresi (ki 129 ayettir), an-
cak gerek Tevbe suresinin drtte biri, bir rivayete gre de te
biri kadardr, diyor. Yani bunun aslnda ok uzun ol duunu, ayet-
lerinin fazla ve iinde farkl ieriklerin ol duunu ifade etmek is-
tiyor. Haki m bunu Mst edrek' i nde aktaryor ve sahihtir diyor.
4 2 4
Syuti, age. Cuma suresi 9. ayet akl amasnda.
4 2 2
Syuti. tkan, 47. hol m, s. 471.
4 2 3
Syul i , tkan, s. 471, bl m 47.
4 2 4
Syuti, age., Tev be suresi ilk cml el erde. tkan, 47. bl m, s. 472. Hakim,
tefsir bl m, no: 3334, 2/392.
225
22) bey b. Ka' b, insann iki vadi dolusu mal varsa ncs-
n de ister ayeti Beyyine suresinde vard. Hz. Muhammed mr-
nn son gnlerinde beni ard, bana bu ekilde okudu ve bu sure-
de daha farkl ayetler de vard, diyor ve bir ksmn da anlatyor.
42 5
23) Syuti, halife Osman henz ayetleri kitap hal i ne getirme-
den nce var olan nshal arda surelerin yaz m sralar farklyd,
di ye buna da dei ni yor ve rnekler veriyor. Mesela Hz. Ali ini
srasna gre yaz yordu. lkin kra, daha sonra Mddessir, Mz-
zemmi l , Tcbbet ekl i nde devam edi yordu. Abdullah b. Mesut en
bata Bakara suresini yazyordu. Ondan sonra srayla Nisa, Al-i
mran, A'raf, E n' am, Mai de. . . ekl inde devam edi yordu. Abdul-
l ah' n nshas nda Nas ile Felak yoktu. bey b. Ka' b Fat i ha' dan
balyordu. Ondan sonra Bakara, Ni sa, Al-i mran, E n' am. . . di-
ye devam edi yordu. Yani hibirinin surelerinin dizilii bugnk
Kur ' an' daki gibi dei l di .
4 2 6
24) Bilindii gibi Kur' an' daki t m surelerin banda besme-
le var; ancak Tevbe suresinin ba nda yok. Bu konuda ok yo-
ruml ar yaplm. Syuti burada mezhep lideri mam Mal i k' i de
grn kaydetmi . mam Mal i k' e gre, Tevbe suresi Bakara
suresi kadar uzunmu; ancak Osman zaman nda yazlrken onun
bandaki besmel e ile birlikte birok ayete ul a l amam ve bu
yzden dc bu sure besmelesiz kalmtr.
4 2 7
25) Abdullah b. Mesul, Nas ve Fel ak surelerini Kur ' an' dan
saym yordu ve ona gre Kur ' an 114 sure deil; 112 sureydi.
Ayn zamanda bey b. Ka' b da iki sure artryordu. Bunl ar da
Hafd ve Hul sureleriydi. Ki bugn Hanefi mezhebi ne bal Ms-
lmanlarn sabah namazl ar nda kunut duas olarak okudukl ar
cmlelerdir. Baz rivayetlere gre bey' i n yazd bu iki fazla
sureyi Hz. Ali de nshas na yazmt. Syuti bu iki cml eyl e il-
gili, bunl ar yazl olarak Kur ' an' da yoktur; ancak hafzal arda yer
edinmitir, di yor.
4 2 8
42-> tkan, 47. bl m, s, 471. Drr-I Mensur, Beyyi ne suresi bata. Haki m,
Mstedrek, tef sir bl m 2/625, no: 4021.
4 2 6
tkan, 18. bl m, 1/137-141.
4 2 7
tkan, 19. bl m, 1/143.
4 2 8
tkan, 19. bl m, 1/143.
2 2 6
26) u anki Kur ' an' da yaklak 323 bin harf vardr. Ancak
halife mer bu konuda ok farkl bir rakam ne srmtr. Ona
gre Kur ' an' daki harflerin says 1 mi l yon 27 bindi. Yani u an
var olan ayetlerin drt kat kadard .
4 2 9
27) Syuti gibi bir slam liminin u rnei verip de hi savun-
ma yapmamas ilgin dorusu. Mai de suresinde, ' Ey resul, sana
gnderileni duyur; aksi halde grevini yapmam ol ursun' denir.
te burada Abdullah b. Mesut, biz bu ayeti okurken, Hz. Ali m-
minlerin reisidir/yneticisidir ifadesini de okurduk, bu da ayetten-
di diyor. mam Syuti bunu tefsirinde ilgili ayet aklamasnda an-
latyor.
430
Yine Sl eyman Kenduzi "Yenabi . . . " adl kaynanda
mam Syuti ' ye atfta bulunarak, Ahzab suresi 25. ayette ' Al i b.
Ebi Tal i p' isminin var olduunu; ancak yazlmadn belirtiyor.
Bunu bn-i Asakir ve bakalar da yazyorlar.
28) Mezhep liderlerinden Sfyan-i Servi, Kur' an henz top-
l anmadan Mseyl eme' ye kar yaplan savata Kur ' an ayetlerini
bilen Msl manl ardan neml i bir say katledilince beraberinde o
ayetleri de gtrdler. Daha sonra Kur ' an ayetleri yazlnca o-
una ul a l amad , diyor. Bunu da mam Syuti tefsirinde ak-
taryor.
4 31
29) Bakara suresi 238. ayette ' Namazl ar ve orta namaz ko-
ruyun' deniliyor. Hz. Aye ve Hafsa' n n nshal ar nda, ' Orta na-
maz ndan sonra bu orta namaz da ikindi namazdr, eklinde bir
ek cml e sz konusudur. Aye' nin bu hadisi en bata Ms l i m' de
gei yor.
4 32
Yani Aye ve Haf sa' ya gre bu ayetle, ' Ort a namaz
ikindi namaz d r' cml esi yazlmamtr.
30) Fatiha suresinde ' Gayr ' kelimesi bir sefer geiyor. Ancak
halife mer, krime ve Esved iki sefer bu ' gayr' kelimesini oku-
yorl ard .
4 3 3
4 2 9
tkan, 19. bl m, 1/146-153. Taberani' in Ev saf ndan, no: 6612.
4 3
^ Syuti, Drr-I Mensur, Mai de suresi, 67. ayel.
4 3 1
DrrU-1 Mensur, Ahzab, giri bl m. A. Rezzak, Musannaf , Talak ksm,
no: 13363.
4 3 2
Drr-1 Mensur, Bakara suresi 238. Msl i m, Mesaci t, no: 629.
4 3 3
Drr-1 Mensur, Fatiha suresi son ayette.
227
31) uara suresi 214' nc ayetinde Muhammed' e hitaben,
' En yakn akraban uyar' eklinde bir ayet var. Ancak kimi ashab
bu ayetin devam nda, ' Akrabandan da en halis/muhlis olanlar
uyar' eklinde bir fazlalkla okumular. Ancak daha sonra bu son
ksm mensuh olmu/tekrar geri al nm. Syuti dnda birok
kaynakta da bu ilenmitir. Bunl ar arasnda Msl i m de vardr.
Ayrca ou mfessir bunu ilgili ayetin akl ama k sm nda ile-
milerdir. mam Nevevi de bu ayetin daha nce var ol duunu;
ancak sonradan mensuh ol duunu yazyor. Msl i m burada farkl
bir deiiklikten daha sz ediyor: Tebbel suresinin ilk ayetinin
'Tbbbet yeda Ebi L&hebin ve tebbe'yerine, 'Tebhetyeck Ebi Le-
hebin vc kd tebbe' eklinde ol duunu, Kur ' an yazlrken 'kad'
teriminin yaz l mad n belirtiyor.
4 34
32) Fetih suresi 26. ayeti, " nkr edenler, kalplerine fkeli ta-
assubu, o cahi l i ye taassubunu yerl eti rmi l erdi . . . " ekl i nde
balyor. bey b. Ka' b buna ilaveten, ' Eer siz inkr edenl er gi-
bi kalplerinize fke ve taassup yerletirmi olsaydnz o zaman
Mescid-i Haram bozul mu ol acakt ' cml esi ni de ekliyordu. Hat-
ta halife mer bunu duyunca Zeyd b. Sabit, bey ve birok sa-
labiyle toplant yapyor. Zeyd bugnk gibi okuyunca mer
kzyor. Bu arada bey mer ' den izin istiyor, eer k zmazsan
Muhammed bana nasl retmi se ben o ekilde okuyay m, di-
yor. mer izin verince bey az nce sunduum gibi o fazla cm-
leyle birlikte okuyor ve bana byl e retildi, diyor. Syuti bunu
Haki m ve Nesai ' den aktaryor.
4 35
33) Hicri 4. ylnda Bir-i Maune' de katledilen bir grup Miisl-
manla ilgili Enes bin Malik unu anlatyor: Bu katledilen insanlar
hakknda (onlarn lehinde, vg anl am nda) Kur' an ayetleri in-
miti. Daha sonra bu ayetler bir daha ortadan kaldrld... mam
Syuti bunu en bata Buhari, Msl i m, mam Ahmet b. Hanbel ,
bn-i Sa' d, Ebu Davud, bn-i Dreys, bn-i Carir Taberi, bn-il
Mnzir, bn-i Hi ban, A. Rezzak, mam Sfyani Sevri ve Beyha-
ki ' den aktaryor, bunl ar da kaynakl ar nda ilemilerdir diyor.
Drr-I Mensur, uara 214 ve Tebbet suresi. Msl i m, man, no: 208.
Syuti, Drr-1 Mensur tefsiri, Fetih suresi 26.
228
Ayrca bu Bi' ri Maune' de katledilen insanlarla ilgili ayet indii,
daha sonra tekrardan mensuh olduu/yrrlkten kaldrld ko-
nusunu birok Kur' an yorumcusu da Al-i mran 171-175. ayetle-
rinde ilemilerdir. Ayrca bu ayetle ilgili hadis kaynaklarnda ve
zellikle Buhari ' de birka yerde ilenmitir.
436
34) bn-i Mesut, Leyi suresinde geen ' Erkei ve diiyi yara-
dana/Al l ah' a yemi n ol sun' ayetini, ' Erkek ve diiye yemin ol-
sun' eklinde okuyordu. Bunu, Buhari de iliyor.
437
Btn bunl ar ve daha ni cel eri sadece Syut i ' ni n ak-
tardklarndan birer numunedi r; yoksa deiik tefsir ve kaynak-
larda hem bunl ar anlatlyor, hem de farkl rnekl er vardr. Syu-
ti ' ni n iledii bu konular ve daha farkl olanlar, ilgili ayetler
ksmnda Taberi, Kurtubi, evkani gibi Kur' an yorumcul ar da
ilemilerdir. Syuti ise bunl ardan bir rnektir.
35) Kur ' an' da Mddessi r suresi krk ikinci ayeti nde deniliyor
ki, br dnyada cennel teki l er sulu olanlardan, ' Sizi u cehen-
neme srkleyip-ilen nedi r?' diye soracaklar. te bu ayeti,
Kur ' an' bir araya getiren komi syon yelerinden Abdullah b. Z-
beyr, ' Ey falanca; sizi u cehenneme srklcyip-iten nedi r?' ek-
linde okumu. Abdullah b. Mesut ' un Kur' an nshas nda ise, ' Ey
kfirler; sizi u cehenneme srklcyip-iten nedi r?' eklindedir.
4 38
Syuti bu bilgiyi Ebu Ubeyd ve bn-il Mnzi r' den aktaryor.
36) Syuti, tefsirinde Nisa suresi 24. ayetle ilgili birok kii-
den aktararak u an ayette yazl ol mayan bir eksiklikten sz edi-
yor. Olay u: Kur ' an' da denil iyor ki, yararl anmak islediiniz
kadnlara cretlerini verin. Tabi ki Snni kesim burada nikahla-
nan kadna verilen mchi rden sz ediyor, yorum yapyor; ancak
bu doru deildir; arptmadr. Daha nce bu konu zeri nde dur-
4 3 6
Syuti, age., Bakara 106, Ahzab, ilk bata. tkan, 47. bl m, s. 472. Buha-
ri, Cihat, 9, no: 2X01, 19, no: 2814, 184, no: 3064.
4 3 7
Syuti, age. Leyi suresi, 3. ayet. Buhari, Fedail-i Sahabe, Ammar v e H-
zeyf e ksmnda, no: 3743.
Ayrca Buhari Tef sir bl m no: 4944 vc Fcdail-i Ashab, Abdul l ah b. Mesut
ksm, no: 3761.
4 3 8
Syuti, Drr-I Mensur, Mddessi r 42.
229
mut um. Burada fazla detayl and rmayaca m. Yalnz bir-iki
neml i noktaya dei nme gereini duyuyorum. Eer ayetten
maksat nikh ve mehi r olsayd, o zaman neden ' Mut ' a' teri mi
kullanlsn ki? nk Mut ' a, slam tari hi nde mehur olan bir te-
rimdir ve paral cinsellik iin kullanlr. O yzden gaye nikh ol-
sayd bu sz kul l an l mamal yd di yorum. Bir de ayette cret ke-
limesi geiyor. cret deni nce bir sat meselesi akla gelir. Yine
maksat nikh akdi esnasnda kad na verilen mal -ml k her ne ise,
sl am' da buna mehi r denir. Olay bu olsayd cret yerine mehi r
kullanlmalyd. Yani Snni kesi mce yaplan savunma cml e
denkl emi nden ok uzaktr. u an var olan ayet yledir: "Yarar-
l anmak istediiniz kadnlara cretlerini veri n. " Ancak bn-i Ab-
bas ve bey b. Ka' b bunu yle okumul ard r: "Belli bir sreli-
i ne anlatnz kadnlara (paral cinsellii kastediyor) cretle-
rini veri n. " Bu konuda Taber i ve dier uzun tefsirlere dc bakla-
bilir. Ben ahsen burada bilerek yaplan bir kesintiyi gryorum.
Neyse konu bu deil. Bununl a ilgili daha nce en bata Buha-
ri ' den hadisler verdim. Ki o zaman sahabiler cret karl ya-
banc kadnlarla cinsellik yaamlardr. te bu rnei mi zde de
ayete yaz l mayan bir nemli eksiklik sz konusudur.
4 3 9
37) Kur ' an' n ' Asr' suresinde de bir farkllktan sz ediliyor.
Syuti, Hz. Al i ' ni n bu surenin banda ' ve nevaibi-I delri/za-
man n afetleri, ol umsuzl ukl ar' ibaresini de okuduunu yazyor.
Bunu, Feryabi, Haki m, Abd b. Hami t, Taberi, bn-il Mzir, bn-
il Enbari ' den aktar yor.
4 4 0
38) Bakara suresi 185. ayette Ramazan orucuyla ilgili, hasta
ve misafir olanlar Ramazan' da deil de baka gnl erde (maze-
retleri kalknca) oru tutsunlar. Ancak o gnleri ara vermeden bir
seferde mi tutsunlar/kaza m etsinler, yoksa para para da tuta-
bilirler mi; ite ayette buna aklk yok. Burada Aye unu diyor:
Bu ayet ilk indiinde, ' Mtetabiat/st ste t ut mak' kelimesi
vard; ancak daha sonra mensuh oldu/tekrar tanr izniyle ortadan
Syuti, Ni sa suresi 24. ayet. Drr-1 Mensur.
Syuti, Drr-I Mensur, Asr suresi tef sirinde.
230
kaldrld. Syuti bunu bn-i-1 Mnzir, Beyhaki ve Darekut-
ni ' den aktaryor.
4 4 1
39) Nisa suresi 95. ayetle ilgili Syuti ' ni n a kl amal ar na ba-
kalm. Daha nce anl atm t m ki, bu ayel ilk i ndi i nde Hz. Mu-
hammed Zeyd b. Sabit' i aryor, yanna kal em, deri paras,
mrekkep/boya getir yazal m, diyor. Muhammed ilkin Zeyd' e,
' nananl ardan evde oturanl arl a cihat edenler ayn deiller. Cihat
edenl eri n derecel eri ot uranl ardan daha s t ndr ' ekl i nde
yazdryor. O srada Muhammed' i n arkas nda oturan gzlerini
yitirmi bn-i mmi Mektum hemen mdahal e ediyor; ' Ben
my m. Dolaysyla bu hal i ml e nasl cihat edebi l i ri m?' diyor,
tabir caizse Muhammed' i n oluturduu ayete itiraz ediyor. O
srada tekrar dzel tme yaplyor, Cebrail gelip ayetin son eklini
bildiriyor ve ilk cml eye, ' Mazeret sahipleri bunun d ndad r'
ibaresi ekleniyor. Syuti bunu Buhari, Ebu Davud, Tirmizi,
man Ahmet, bn-i Sa' d, Taberi, bn-i Mnzir, Ebu Nai m, Bey-
haki ve daha birok hadis uzman ndan aktaryor.
4 4 2
Zaten bunun
hakknda daha nce bilgi verdim. Burada ama, Syuti gibi
nemli bir ismin bu gibi konular byk oranda ilemi olmas.
40) I lac suresi 52. ayeti, "Bi z senden nce hibir resul ve ne-
bi gndermedi k" eklinde balyor. Syuti burada, yazlmayan bir
terimden sz ediyor. O da 'Muhaddis' kelimesidir. Bu durumda
ayet, 'Biz. senden nce hibir resul, nebi ve muhaddi s gnderme-
dik ki... ' eklinde olur. Muhaddi s demek. Lokman hekim, Musa
arkadalar demcklir... Daha sonra bu Muhaddis kelimesi mensuh
ol mu, bir daha meriyyetten kaldrlm. Bunu syleyenler, Abd
b. Hamit Hamit, bn-i Ebi Hatem ve bn-i-1 Enbari ' di r.
4 4 3
Syuti ' ni n bu konudaki t m rneklerini t aramad m; buna ra-
men verdiim rnekl er gerekten byk bir yekn oluturmak-
tadr. Bata vurgul ad m gibi; bu kadarn Syuti kaynakl ar nda
ilemise, artk ona gre dnmek lazm.
DiiiT-l Mensur, Bakara suresi 185. ayel tefsirinde, cilt 2/247.
Ni sa suresi 95. Drr-l Mensur, ilgili ayel ksmnda.
Syuti, Drr-1 Mensur, Hac suresi ayet 52.
2 31
Peki, Syuti kimdir: Ad, Celalettin Abdurrahman b. Ebi-
bekir'dir. Kendisi Msrl ve ayn zamanda da Snnidir. Hicri
911 ' de vefat etmi . Birok dal da kitaplar var. zellikle Kur ' an
ilimleri konusunda hret sahibi biri. Ki mi l eri ne gre 415, kimi-
lerine gre 576 kitap yazmtr ki, o zaman henz matbaa da
yokt u.
4 4 4
Hele bu kitaplardan yleleri var ki birka ciltlen oluu-
yor. Kur ' an' l a ilgili yazd kitaplardan birkan aaya alyo-
r um.
4 4 5
Ksacas slam l emi nde neml i bir isim. Tabi ki bunu r-
nek olarak setim; yoksa batan beri Buhari ' den, Msl i m' den,
mezhep liderlerinden ve deiik slami kesimlerden konuya ili-
kin bilgiler-kanllar sundum. Arlk yorum okura ait!
444 tkan, ilk bal a s. 13, kitab lalkik edeni n kal emi nden.
445 | ) DiTii-l Mensur I'i'l-Tcl'siri bi'l Mc' sr adl 16 ciltlik byk tefsir kitab.
2) Ccl al cyn tefsiri.
3) el-tkan fi ulumi-1 Kuran adl usul- tef sir kitabi.
4) Tabakat-l Mf essirin adl kitab.
5) El -Mhczzeb fima vekaa l'i'l Kur'an-i Min-cl Muarrab... Usul - tefsir kitab.
6) M' tcrek' l Akran fi 'cazi-l Kur' an...
7) Lbab- Nkul f i Esbab-i Nzul adl kitaplar bata gel enl er vc hepsi dc
Kur' an il miyl e ilgili eserlerdir.
232
O N UN C U B O L UM
KUR' AN' DA NASH VE MENSUH
Burada nasih-mensuh konusuna gemeden bir rnekl e giri
yapmak isliyorum.
slam i nanc na gre i nsanl ar k yamet gn diri 1 ince,
Kur ' an' a gre hareket etmeyenl er cehenneme girecekler. Peki, o
/aman soru-cevap eklinde bir yargl ama var m, yoksa Allah her
eyi bildii iin buna gerek yok; artk kendisi bildii iin istedi-
ini cennete, istediini de cehenneme mi atacak? Burada inanp
i nanmamaktan ziyade; Kur ' an' n bakn gstermek isliyorum.
Baz ayetl erde, k yamet gn ne insandan, ne de ci nden g-
nah sorul mayacak. O gn sulularn azlar mhrl enecek; an-
cak elleri konuacak, ayaklar da ahitlik edecek! Yani sular
kesinlemi olanlara gnahlar konusunda soru sorul mayacak
(nk Allah hepsini bilir) deniliyor. 'Bu. onlarn konuamaya-
caklar gndr. zr dilemek iin onlara izin de verilmeyecek'
deniliyor, Kur ' an' da.
4 4 6
Bir de bunun tam tersi var. Mesel a; (Ey
Muha mme d! ) Rabbi ne and ol sun ki, onl ar n hepsi nden,
yaptklarm mutl aka soracaz. phesi z siz k yamet gn Rab-
binizjn huzurunda yarglanacaksnz. Allah o gn yle diyecek:
' Beni m huzur umda eki meyi n. nk ben bu (konudaki )
uyary size daha nceden yapt m. ' Sul ul ar birbirlerine ynclip
sorarlar (ekiirler). yle derler: ' Si z bize sadan gelirdiniz. Bi-
4 4 6
Rahman, 39-Yasin, 65- Kasas, 78- Mursel at, 35-36.
233
ze haktan yana grnrdnz. ' Dierleri de onlara yle karlk
verirler: ' Hay r, siz zaten m' mi n ki msel er dei l di ni z' an-
l am nda farkl ierik belirten ayetler var.
447
Artk o gn insanlar konuacak m, yoksa Allah her eyi bil-
dii iin buna gerek yok mu? Kur ' an' daki bilgi bir ekilde birbi-
rine zt. te Kur ' an' da byl esi ne zt olan ayetler hakk nda slam
limleri nasih ve mensuh kuraln devreye koymular. Bu balk
altnda bunlar ileyeceim.
Burada basil bir rnekl e konuya devam edip, bir ahstan sz
edeceim. Ad, Haf s b. Sl eyman. Hicri 90' da domu, 180' de
vefat etmi. Bugn tccvicl ( Kur ' an' n okunuu) konusunda dn-
ya ap nda onun okuduu usl zerine Kur' an okunur. Bu kadar
nemli olan bu insan, bakalm nasl biriymi?
ma m Buha r i bu ahs hakk nda kayna nda zetle unu
yazyor: Drst ol mayan, emanete riayet etmeyen biri, baka-
larndan kitap alp kopya yapan ve ben yazd m di yen bir tiptir,
diyor. ma m Ms l i m onun iin, ' szl erine gven yok, ya-
lancdr' diyor. Ayn akl amay, mezhep lideri A hme t b. Han-
bel de kaynakl ar nda yapm .
4 4 8
Abdul l ah b. Ahmet , "hadi sl eri
gvensizdir", bn-i Mui n, ' hadi sl eri ne gven yokt ur' , E b u Ha-
t em, ' doru biri dei l di r' , bn-i Har a , ' bu adam kezzaptr, ha-
disleri uydurmakl a me hur dur ' diyorlar. bn-i Hi ban, bn-i
Adiyy, Heysemi , Zehebi , Askalani, Nesai , Tirmizi, Beyhaki ve
sayamad m birok slam limi bunun yalanc biri ol duunu de-
falarca dile getirmilerdir. Gel gel di m duruma gre bunlar, yine
de ondan hadis almlardr.
4 4 9
Peki, bundan ne anl ad k! Ya-
lancysa neden al yorsunuz? te vaziyet hep byl e: Dur uma g-
4 4 7
Hier, 92-93. Zuner, 31-Kal', 28- Sal l at. 27-29.
4 4 8
a) Buhari, I) Tarih-i Kebir, 2/363, no: 2667. 2) Tarih-i Sair, 2/233 ve 3)
Duaf au Sair, s. 35, no: 73.
b) Askal ani, Tehzib-i Tehzib. 1/450 Haf s b, Sl eyman md.
e) Ahmet b. Hanbel , el-lel ve Marif et- Rical , 4/380, no: 2698.
d) Zehebi, Mizan-I tidal, 1/5558, no: 2121.
c) bn-i-1 Gezeri, Gayet- Ni haye, no: 1158, cil 1/229.
4 4 9
a) Tirmizi, Sevab-1 Kur' an bab 13, no: 2905.
b) bn-i Mace, man no: 224.
234
re en zayf" dedikleri kiiden de hadis alrlar, bazen zorda kalnca
bu sefer en gvenilir dedikleri kiiyi de kabul etmezler.
imdi de konumuza geel im.
Nasil-mensuh, slam limleri arasnda tartmal, saylama-
yacak kadar ok kaynakta geen bir konudur.
4 50
Ayrca her m-
fessir ( Kur ' an' n akl amasn yapan slam dnr) kendi ese-
rinde ilgili ayetler k sm nda buna geni e yer vermitir. Ben ke-
limenin szlk anl am zeri nde durmayaca m; asl zerinde
durmak istediim stlah (terim) anlamdr. Baz slamologlar,
modern dnyadaki gel imel ere uyum sal ayamayan fikirleri sa-
vunurken, konul ar hakk nda bilgisi ol mayan avam tabakasnn
kafasn kartrmak iin bin dereden su getirerek, szlk anlam-
lar uymu, bi l mem falanca yorumcu unu demi gibi onlarn bu
l zumsuz tartmalarna gi rmeyecei m. nk konuya ilikin
vereceim bilgi ve rnekl er her eyi aka ortaya koyacaktr.
Nasih ve Mens uh' t an bir eyler anlalsn di ye konuya ilikin
bir zet karmaya al acam. Yoksa bu konu ok geni;
aslnda bamsz bir kitap halinde il emek daha uygun olacaksa
da Kur' an ayetlerinin kitap haline nasl geldiini ilerken bu
bal amda nasil-mensuh hakk nda da bir zet sunmak uygun olur
di ye dndm. nk olaylar birbirlerine yakndr.
450 Kaynaklardan birka rnek verel im. stelik bunlar, ilk zamanl arda
yazlanlar. Daha sonra yazlanlarn ise says hesaps z:
a) Kal ade b, Dcame Seddusi (h. I 18' dc vel al etmi ) cn-Nasi h' u ve' l Mensuh f i
kitab-illah atlnda bir eseri var.
b) Kasm b. Sel am Herevi (224. ), Nasi h-Mensuh adnda kitab var.
c) Ebu Dav ud' un (275. ) ayrca Nasi h-Mensuh adnda kitab var.
d) Abdullah b. Hseyi n (h. 3. asrda yaam.';), Nasih-mcshl a ilgili eseri var.
e) Nahhas' n (338, ) da bu konuda kitab var: En' Nasi h' u ve' l Mensuh fi'l
Kur' an' il Kerim.
f ) Ebu Mansr Abdtlkahir Badadi ' i n (429. ) Nasi h-Mensuh kitab.
g) Ebubekir Mekki (437. .), cl-dah li nasih-il Kur'an...
h) Kadi Ebubekir Muh ammed b. Abdul l ah bn-il Arabi el-Muaf iri (543. ), en-
Nasi h ve'l Mensuh fi-1 Kur'an.
i) bn-il Cev zi (597. ), a) Nevasi h' l Kur' an. b) Ahbar' u Ehl-i Rsul.
j ) Ebubekir Hemezani (584. ), Kitab' l tibar.
k) Ebu Abdi lah u' l e (656. ), Saf v et' Rasih f i ilmil mensuh ve' l Nasi h ve
daha birok kaynak.
235
Kur ' an' daki Nesh' t en kast, daha nce yrrlkte olan bir
ayeti geersiz k l mak (halk tabiriyle yasada deiiklik yapmak).
Szde bu da Msl manl ar n l ehi neymi . Bunu zaten ilgili ayet
ieriyor; onu az sonra sunaca m. Tabi ki ayn durum hadisler
iin de geerlidir. Bu konuda Hz. Muhammed' den neml i rnek-
ler vereceim. Asl nda Kur ' an' n gel mesiyl e Tevrat ve ncil' in
dc hkmleri geersiz klnm. Dolaysyla bu da nasi h-mensuh
konusuna girer. Yani tanr gn gel mi , gnderdii yasalar ken-
disi kabul et memi ve Kur ' an' l a onlar geersiz klmtr. Ben bu
balk altnda arlkl olarak, Kur ' an ayetlerinin yine Kur ' an
ayetlerini geersiz k l mas ndan (Kur ' an' daki nasih ve mensuh-
tan) sz edecei m; Tevrat ve nci l ' e dei nmeyecei m.
u da var ki, genel de hem geerli olan (nasih), hem de geer-
siz klnan (mensuh) ayetler Kur ' an' da duruyor; yle ki, hangisi
geerli, hangisi geersiz bu da pek bilinmiyor. Artk duruma g-
re hangisi daha uygunsa, o seiliyor. Hani derler ya; kanun lastik
gibidir, nereye ekersen oraya gider. Gnmzde bir yasa ksa,
onun numaras var, tarihi var vs. Kur ' an' da bu byle deildir;
her ey karmaktr. yoruml ara kalm; yoksa belirleyici bir
kant gstermek kolay deil.
Kur ' an' da yle rnekler vardr ki, tanr hem geerli, hem de
geersiz olan ayetleri ortadan kaldrm, ikisi de Kur ' an' da yazl
olarak yok. Ancak, nasih olann hkm geerlidir. Bunun rnek-
leri var, anl ataca m. Burada sca scana ksa bir rnek verip
geelim. Mesel a Aye, "lk gelen ayette, ayet bir ocuk bir ya-
banc kadnn stn on sefer ise onun evlad saylr" diyordu.
Daha sonra gelen baka bir ayetle bu say bee indi. Hz. Muham-
med vefat edene kadar biz bu ekilde Kur ' an' dan okurduk, rne-
inde anlatt gibi. te bu konuda ne on says, ne de be s a y u
Kur ' an' da yoktur; ancak ou mezhepl er be saysn temel
almtr. Yani ikisi yazda yoksa da nasih olann/sonradan gele-
nin hkm yi ne geerl i di r. Bazen bir ayet veya sureni n
varlndan sz edilir ve baka bir ayet veya sure ile sz edilen
bl m mensuh edi l meden bak yoruz Kur ' an' da yok. rnei n
E bu Mus a el -E ' ar i ' ni n, u anki Tevbe suresi, asl nda gerek
Tevbe suresinin ancak drtte biri kadardr, demesi gibi. Yani bir
236
ksm Kur ' an ayeti, geldii hal de hibir neden yokken kayplara
karmtr. Bunun bir eidi de u: Kur ' an' da ayet yok; ancak
ayetin indii ve bir daha ortadan kaldrld duruml ar sz konu-
su. Burada ikinci ayet (nasih) sz konusu deildir. Ortada yazl
belgeler var ki byle bir ayet varm .
Bir de hem Hz. Muhammed hem de drt halife, sz edilen
ve Kur ' an' da bul unmayan ayetin gereini yapmlardr. rne-
in; recim cezasyla ilgili ayet Kur ' an' da yok; ancak uygulama-
da geerlidir.
Bir dier dikkat ekici nokta, bu nasih-mensuh, elikili ve
unutulan ayetlerin en ok Medi ne' de oluan surelerde bulunmu
olmas. Mesela Bakara, Al-i mran, Nisa, Maide, Enfal, Tevbe,
Mcadele gibi surelerde var. Hatta kimi slam dnrlerine gre
Mekke' de oluan surelerde nasih (bir nceki ayeti geersiz klan)
ayet hi yoktur.
451
Bunun da nedenini blm iinde belirteceim.
Hele de hem geersiz, hem de Kur ' an' da duruyorsa tabi ki an-
lamsz bir durum szkonusu. Onun iin kimi slam dnrleri
kendilerince baz savunmalar yapmlar. rnein; geersiz de olsa
Allah' n kelamdr ya da zarar yok dursun, ne olacak gibi yorum-
lar getirmiler. Bir de hem yeni, hem de eski ayel Kur ' an' da duru-
yorsa, insanlar Allah' n kymetini, onlara kar ne kadar merhamet-
li olduunu daha iyi anlarlar, gibi deerlendirmeler yapmlar.
432
Zaten Kur' an' da geiyor ki, bu deiiklikler insanlarn karnadr.
Gel gel di m sonradan gelen ayetler bazen bir ncekinden (mensuh
olandan) daha ok yk getirir, durum tam tersidir.
Nasi h-mensuhl a ilgili birka ayet var; ancak ok net olan be-
inin anlamn verip detay k sm na geecei m.
1) "Bi z bir ayeti siler veya unul turursak ondan daha iyisini,
ya da benzerini getiririz. Al l ah' n gcnn her eye yettiini bil-
medin mi ?"
2) "Biz bir ayeti, bir baka ayetin yerine koyduumuzda -ki Al-
lah neyi indirmekte olduunu daha iyi bilir- yle derler: ' Sen d-
pedz bir iftiracsn.' Hayr, yle deil. Bunlarn ou bilmiyor."
Nahhas, Nasih-mcnsh, s. 263 vd. Syuti , Mu' terck Akran, s. 88-90.
Syuti, Mu' terek, s. 91. Zerkei, Burhan, 1/353. 34. bl m.
3) "Al l ah dilediini siler, dilediini de brakr. Kitabn anas
( t cayna ) onun yan ndad r. "
4) "Sana okutaca z, hi unutmayacaks n. Yalnz Al l ah' n di-
l endi i ni unut ursun: "
5) "And ol sun, biz dilesek, sana vahyettiimizi (ayetleri) ta-
m a m e n gi deri ri z. "
4 53
lk ayetin ifade ettiine gre nasih olan/ sonradan gelen ayet,
i e r di i mesaj itibariyle mensuhtan (geersiz klnandan) daha ya-
r at r l l olmal ki, insanlar buna kar Al l ah' n merhametini takdir et-
si nler. Gel gel di m hi dc byle deildir. Hele hayali konul arda n-
c e k i ayetler sonrakilerden daha iyi. Mesela Hz. Muhammed Mek-
k e ' d e iken, 'Sizin dininiz sizin olsun, benim de dinim benim olsun.
&en Allah 'a ibadet ederim; islerseniz siz de Allah dnda neye
iEjdet etmek isterseniz edin/edebilirsiniz' diyor (inan zgrl-
ne sayg ifade eden cmleler kul l an yor).
4 54
Ama Medi ne' ye ge-
i p askeri olarak glenince, bu kez ftuhat ayetlerini ne sryor
ve ganimet, feyy', cariye, talan gibi eyler helaldir diyerek insan
l d r me y i meru klyor. Demek ki nasih olan/son dzenl eme
me n s u h t a n daha iyi olmuyor. O yzden hem yrrlkteki, hem de
h k m ortadan kaldrlan ayetler Kur ' an' da duruyorsa Allah' n
me r h a me t i daha iyi anlalr tezi isabetli bir tez deildir.
Bir konu hakknda Kur ' an' da bazen ikiden fazla deiiklik
y saplmtr; bunun da rnekleri vardr. Az nce verdiim rnekte
o I duu gibi, Mekke dnemi nde inen surelerde inan zgrln
i r er en ayetler var; daha sonra Medi ne dnemi nde inen Tevbe su-
r e s i n d e hrmetli aylar knca, mrikleri bulduunuz yerde ld-
rcJn, ayeti gelir/i daha da zorlatrlr.
455
Bu konuda nc bir de-
si kl i k yaplr ve 'Cizye verene kadar savan' denilir.
4 56
Kur ' an' daki ayetlere gre bazen ortada sorun var; ancak o an
i : i n zm yok; sorun orta yerde braklr.
4 5 3
Bakara, 106, Nahl , 101, R' ad, 39, A'la, 6-7, sra 86.
4
^
4
Kf irim suresi ile Zmer, 14-15.
4
^5 Tevbe, 5. ayet.
4
^6 Jev be, 29. ayet. Syuti, tkan, 47. bl m (Nasi h v e mensuh), ayrca Mu' te-
r e=k, s. 93.
2C38
Mesela fuhu yapanlarla ilgili yle deniliyor: ayel drt a-
hitle ispat edilse ki fuhu olay gerekl emi diye, o zaman Al-
lah, o fuhu yapanl ar n ruhunu al ncaya kadar, ya da bir zm
yolunu gsterinceye kadar onl ar evlerde hapsedin. ok ilgin
bir ayet. Hemen ayn ayetten sonra bu kez, iinizden fuhu ya-
pan her iki tarafa eziyet ektirin/ bir bak ma ceza verin (tabi ki
nasd ceza sorusuna yant yok; mul ak bir ifade) deniliyor. ayet
tvbe ederlerse o zaman ceza vermekten vazgein, deniliyor. Bir
baka ayette de, zina yapan her iki tarafa 100' er denek ceza uy-
gulayn, deniliyor.
4 57
Tabi ki bu muammada, i slam yorumcu-
larna der. Burada kimisi yz denek cezasn evli olmayanla-
ra tahsis etmi, kimisi Nisa suresi 15. ayetinde geen ev hapsi
ayetini le/biyelerc ayrm, kimisi de 16. ayette geen, her iki-
sine eziyet ektirin ta ki tvbe edene kadar ayetinden ecinseller
kastedilmitir, yorumunu yapm . Burada zina cezalarn ilemi-
yorum; amac m, ' sulular evl erde hapsedin, ben onlara zm
bulana kadar
1
ayetinin ilginliine dikkat ekmektir.
Demi n de dei ndi m ki, son zamanl arda yetien baz modern
Kur' an yorumcular ii kurtarmak adna (tabi ki kendilerince),
Ni sa suresinin 15. ayetinde geen "Fuhu yapan kad nl ardan"
maksadn, kadnlarn birbirleriyle sevimesi/ lezbiyenler sz ko-
nusudur yorumunu yapmlar. nk ayette geen "el-kt"
mevsul harfi, kadnlara aittir. Bir de kadnlarnzdan anl am na
gelen 'M/n nisaikm' kelime kalb var ayette. Dolaysyla bu
ayet sadece zi na yapan l ezbi yenl erl e ilgilidir sonucunu
karmlar. Bundan sonra gelen 16. ayette ("Sizlerden fuhu ya-
panlarn ikisine de eziyet edin. Eer tvbe ederler de slah olur-
larsa artk onl ardan vazgein. phesi z Allah, tvbeleri kabul
edendir, esirgeyendir."), ecinseller kastedilmitir yorumunu ya-
panlar davar. nk burada da 'ellezani'mevsul kelimesi tesni-
yedir ve iki erkek iin kullanlr. O yzden ayetten kast ecinsel-
lerdir denilmitir. Ancak burada da ceza belirsizdir: kisine ezi-
yet edin, deniliyor. Nasl bir eziyet sorusuna yant yok. kincisi,
bu durumda cinsler arasnda ayn suta eitsizlik sz konusudur.
Nisa suresi, 15 ve 16. ayetler. Nur suresi, 2. ayet.
239
Demek ki su ileyen kadnlarsa, l nceye kadar ev hapsi , ya da
tanr yol bul ana kadar bekletilmeli. Ama konu erkekl er ol unca
onlara eziyet edin deniliyor. Bu eziyet basit bir ceza ekl inde de
olabilir (manevi bir eziyet olabilir), darp da olabilir. Yani belir-
siz. u da var ki, o zaman ecinsellik sorunu da lezbiyen sorunu
da yoktu. Di yel i m ki Kur ' an tm zamanl ar iine alr, bundan
dolay byl e bir cml e kullanlm; ancak bu yorum cumhurun
grne aykrdr. Zora girildiinde hemen Arap gramati i ne
sarlmak are ol maz, bu kurtarmyor. nk o /aman iin iin-
den hi k l amaz. Mesela Oru ayeti nde, ey iman edenler, diye
hitap edilir ve ayette kullanlan 'ellezine amenu', 'aleykm', 'el-
lezine min kablikiim', 'le;llckn\ 'tettakun' kelimeleri hep er-
keklere mahsust ur.
4 58
Bu ayette kadnlarla ilgili hibir iaret yok-
tur. Bu durumda demek ki oru yalnz erkeklere farzdr, demek
gerekir. nk ayet gayet aktr.
Ahzab suresi 56. ayette, 'ey inun edenler siz de Hz. Mham-
med'e sayg gsterin' deniliyor. Burada da kullanlan 'ellezine-
amen', 'Saffl/S$lMin' kelimeleri hep erkeklere aillir. Ahzab' l a
devam edelim: 57. ayetle, Allah ve resuln incitenlere Allah, hem
dnyada, hem de ahirette lanet etmi ve onlara horlayc bir azap
hazrlamtr, deniliyor. Burada da kullanlan 'Ellezine y'zne/on-
lar ki incitirler' ve iki yerde kullanlan 'Mttl/onlr' oul zamiri
erkeklere mahsustur. Dolaysyla kadnlar Allah ve resulne eziyet
ederse, onlar bu cezaya arptrlmazlar sonucu ortaya kar.
Ahzab 58' ici ayete devam edi yoruz: 'nanan erkek ve
kadnlara, yapmadklar bir eyden dolay eziyet edenler, phe-
siz bir iftira ve apak bir gnah ilemilerdir' deniliyor. Burada
da hitap erkekleredir; en azndan kullanlan kel imel er erkekl ere
aittir. Mesel a 'Ellezine', 'Y'zne', 'ht&Itiel'kelimeleri erkek-
lere aittir. Eer kel imel ere bakarsak, burada da demek ki
kadnlar serbesttir, iftira edebilirler yorumu sz konusu olur.
Benzer rnekl er Kur ' a r n hemen hemen her sayfasnda vardr.
Demek ki kel i me oyununa takl mak are deildir; ama Kur ' an
bilgisinden habersi z olanlarn kafasn kartrmaktr.
4 5 8
Bakara 183.
240
Peki, nedir son durum?
stisnalar dnda Kur ' an' da takip edilen metot udur: Hitap
hem erkekleredir, hem kadnlara; ancak konuyu ilerken (ataerkil
bir zihniyetin sonucu olarak) erkeklere ait kelimeler seilmitir;
yalnz muhatap her ikisidir. Burada, 'Talip' denilen bir kural ge-
erlidir. Yani, grnrde erkek kalbyla yazlm; ancak iinde
kadn vardr eklinde. Yoksa tanr kadn muaf tutar m hi?
Tekrar oru ayetine dnel i m. Burada, Oru sizden ncekil ere
yazld/farz klnd gibi, size de farz klnd, deniliyor ve de-
vam nda, 'Sayl gnler' ifadesi kullanlyor.
4 59
Arap gramatii-
ne gre (Nahiv kuralna gre) bu sayl gnler dedii ifadeden,
farz olan orucun ile dokuz gn arasnda olmas lazm. Yani bir
ay deil. Zaten Ramazan' da tutul mas gereken orucun bir ay ol-
mas di ye ak bir ifade Kur ' an' da yoktur. Bu say ile ilgili ge-
en 'Eyyam/gnler'oul kelimesi vardr. Buda 'Kille'denilen
bir oul olduu iin ve yan nda da rakam bul unmad iin say
ile dokuz gn arasnda ol mal . Ancak daha sonra gelen ayet-
te, hilali grdnzde oru tutun, deniliyor. Orda da bir kavram
kargaas var: Bir zami r geiyor. Eer orada geen zami rden
oru alrsak (ki cumhur byle yapm ), demek ki Ramazan
aynn hilali ile birlikte oru balyor. Sonu yle oluyor: Rama-
zan ay nda ile dokuz gn oru tutun. Artk hangi gnl eri nde
tutarsanz serbestsiniz, anl am kyor. Hlbuki bu szn etti-
im (Kille ve kisre) oul kelimeleri birbirlerinin yeri nde kul-
lanlr. Ama kural odur ki, ayette geen terimden gn ile do-
kuz gn al nmal . Fakat bu da cumhurun grne ve Hz. Mu-
hamn ed' i n pratiine ters der. Demek ki durumu kurtarmak
iin zaman zaman kel i me oyununa bavurmak are deildir.
Az nceki ayetlerin sebep-sonu ilikisi zeri nde biraz dur-
makta fayda var. nk ilgin baz duruml ar sz konusu.
Asl nda her ayetin bir geli (ol uum) nedeni var. Hz. Muham-
med durup dururken bir ayeti ortaya atmamtr. Burada nl
Kur ' an yorumcusu Fahrettin er-Razi'nin anlattklarn akta-
4 5 9
Bakma. 183-X4.
2 41
ral n.
4 6 0
lgili ayet hakk nda bi rok yorumcu ayn bilgileri Razi
ile paylayor.
Razi , unlar anlatyor: Hz. Muhammed' e yneltilen eletiri-
lerden biri de, Hz. Muhammed ashab na nce bir ey emredi yor
(yapn diye), daha sonra onu yasaklyor (yapmay n di yor): Ak-
am sylediini sabah unutur gibi eletiriler yneltiyorlard, di-
yor. Zaten bu mevzu Nahl suresinde yle geiyor: 'Biz bir aye-
ti deitirip yerine bakasn getirdiimizde derler ki Muham-
med iftira ediyor.
7461
slam limleri bu iftirann yersiz ol duunu,
Hz. Muhammed' i n aslnda unutkan ol madn bel i rtmek iin,
Allah ilgili ayetleri gndermitir, diyorlar.
Bu sebep-sonu ilikisi zerinde iyi dnl dnde ok il-
gin eylerle karlalyor. Mesela az nceki ayetlerden birinde
Yahudilerin o eletirisine kar, ben bir ayeti silerim de unutturu-
rum da; her ey elimdedir, eklinde yant veriliyor. Yine yukarda-
ki ayetlerden birinde deniliyor ki: 'Biz bir hkm ortadan
kaldrrsak ya daha iyisini yerine koyarz, ya da aynsn.' Daha
iyisini yerine koymaya evet diyelim. Ya bir ey varsa, onu kaldrp
aynsn yerine koyman n veya tekrarlamann ne gerei var?
Hz. Muhammed' e yaplan eletirilerde iki teri m neml i :
Unutkan ve elikili konuan. Dikkat edilirse yant amal gn-
derilen ayetlerde her iki terim de geiyor. elikili konumak
iin, yant amac yl a nasi h-mensuh devreye giriyor, bylece eli-
kili beyanatta bul unmad ortaya konmaya allyor. Unut-
kanlk iin de, "Allah bir ayeti uutturursa onda sizin iin hayr
vardr" deniliyor.
te o kadar hakk nda kitaplar yazlan "Nasih-mensuh"hik-
yesinin temel esprisi buna dayanr: Hem ayet gndermek, hem
de onu unutturmak!
Az nce sunduum ayetler, tanrnn deiiklik yapabileceini
ve bunun gayet normal olduunu gsteren teorik bilgilerdi; pratik
olarak bu gibi deiikliklerin rnekleri Kur ' an' da daha ok. Da-
40U
r
_
r a z
i
;
Tefsir-i Kebir, Bakara, 106. ayet. Nahl as, Nasi h-mensuh, s. 263 ve
sonras.
4 6 1
Nahl , 101. ayet.
242
ha nce de ifade ettim ki bu gibi deiiklikler zellikle Medi ne' de
oluan surelerde ska grlmektedir. Bu konuda enteresan eyler
ne srlm. Mesela; genel de bir ayetin hkmn ancak baka
bi ayet ortadan kaldrabilir. Ama ayn zamanda bir ayetin hk-
mn Hz. Muhammed' i n bir hadisi de geersiz klabilir gr
de var ve bu grn arkasnda mam Ebu Hanife, Ahmet b. Han-
bel, mam Malik, afii limleri, ehl-i kelam ve Zahir-i mezhebi
var.
46 2
Demek ki bazen hadis ayetten daha gl oluyor ki onu ge-
ersiz klabiliyor. Bu konuda Nisaburi, ' Eer Hz. Muhammed' i n
hadisi vahye dayal ise, o zaman ayeti geersiz klabilir; yok onun
kendi gr ise, o zaman ol maz' diyor.
4 6 3
Peki, bu durumda Hz.
Muhammed' i n bir hadisinin vahye dayanp dayanmad nasl bi-
linir, bunun ispat ne? Tabi ki bu da ayr bir sorun. Bir hadisin
ayetin hkmn ortadan kaldrabileceini syleyenlerin kant,
'Muhammed arzusuna gre sylemiyor' ayetidir.
46 4
Tanrnn bu deiiklik rnekleri hem Kur ' an' dan sorumlu tu-
tulan insanlara kar var (Msl manl ara kar), hem de byk
din arasnda rnekleri var. Mesel a haftalk tatil gnleri; Hz. Mu-
sa' da Cumartesi , Hz. sa' da Pazar ve Hz. Muhammed' de Cuma
gnleridir. Bu deiiklikler yaaml a ilgili konularda olsayd, de-
nilebilirdi ki o zamanlar, koul l ar farkl; dolaysyla eski kurallar
yeni topluma artk dar gelir. Bu yzden yeni f orml l er
ka n l maz olur. Ama haftann tatil gnlerini dei ti rmek, bir ya-
rar sal amaz. Bir de her zaman n ihtiyalar farkl olduu iin
dinler hep deimitir denil iyorsa, o zaman gnmzn de ihti-
yalar bin drt yz sene ncesi ni n ihtiyalarndan ok farkl.
Yani deiikliin gerekesi buysa, sonsuza kadar bu hep vardr.
Hz. Muhammed Mi rac' dan -gnde be vakit klnmak zere-
namazla dnnce, yaklak bir buuk yl Kuds' teki Mescid-i Ak-
sa' y kble olarak kullanr, ondan sonra bir gn ikindi namaznn
ilk iki rektn yine Mescid-i Aksa' ya doru klarken Cebrail ayet
getirir, bundan sonra kbleniz Kabe'dir, der. O cami ye de 'Mesci-
Dr. A. Keri m Neml e, El -Ml ezzeb f i ilmi-1 fkh, 2/602. 24. mes' l e.
Syl i, Mu' terek, 83.
Nec m suresi, 3. ayet.
243
d'lkbleteyn' ad verilir. Yani iki kbleli cami . Hz. Muhammed o
cami de bir namaz n iki rektn Kuds' teki Mescid-i Aksa' ya y-
nelerek, kalan iki rekt da Kabe' ye ynelerek tamamlad iin o
cami ye iki kbleli cami anlamna gelen Mesci d' l Kbleteyn ad
verilmi. Buradaki ama ak: Bu maddi ve manevi misyonu Mek-
ke' ye aktarmak. Bilinir ki. Hac ve Umre amal her yl milyonlar-
ca insan oraya akn eder ve tabi ki gelir oraya aktlr. Hz. Muham-
med bu ziyareti slam' n bir art olarak zorunlu klar.
Bu kble deiikliiyle ilgili Bakara suresinde birka ayet var.
stelik bu ayetl erden birinde, 'Kim bu kble deiikliini eleti-
riyorsa beyinsiz ve ahmaktr' deniliyor Bakara suresinde, bu de-
iiklii, acaba ki ml er bu konuda Hz. Muhammed' e uyacak,
ki ml er uymayacak, bunlar bilinsin diye snav amac yl a yapt m,
deniliyor. Yaklam ve gerekeler i l gi n.
4 6 5
Tanr bu deiikliin bir nedenini de yle belirtiyor: 'Biz se-
nin (ey Muhammed!), yznn bahire ge doru evrildiini el-
bette gryoruz. Holanacan bir kbleye seni elbette dndre-
ceiz. Artk yzn Mescid-i Haram ynne evir'.
m
Bellidir ki, kblenin Mekke olmas Hz. Muhammed' i n bek-
lcntisiymi ve Allah da buna onay verdiini, sonula onu mem-
nun elliini belirtiyor.
Kur ' an' da, Tevrat' l a getii ne srlen nasih-mensuh konu-
sunda bir iki rnek verelim:
a) "Yahudilerin yaptklar zulm ve birok kimseyi Allah yo-
lundan alkoymalar, kendilerine yasakl anm olduu hal de faiz
almalar, insanlarn mallarn haksz yere yemeleri sebebiyle n-
ceden kendilerine helal klnm temi z ve ho eyleri onl ara ha-
ram kldk."
b) "Yahudi l ere trnakl hayvanlarn hepsini haram kldk.
Sr ve koyunlarn ise, srtlarnda veya barsaklarnda bul unan-
lar, ya da kemi kl eri ne karanlar dndaki i yalarn (yine) on-
lara haram k l d k. "
4 6 7
4 6 5
Bakara, 142, 143, 144, 149 v c 150. ayetler. Not: 142 v e 144 ok il gin.
4 6 6
Bakara 144.
4 6 7
Nisa, 160, En' am, 146.
244
Grl d gibi tanr, normal de helal saylan baz eyleri, ce-
za olarak Yahudilere yasak ettiini sylyor. Bunun zeri ne Hz.
sa peygamberl i k iddiasnda bul ununca, "Benden nce gelen
Tevrat' dorulayc olarak ve size haram klnan baz eyleri he-
ll klmak iin gnderi l di m" di yor.
4 6 8
Haram klnan eylerden kast, az nce sz edilen yasak-
lardr. O yzden onlar tekrardan size helal kl acam, deniliyor.
Bu, nceki dinlerle ilgili deiiklik rneidir. Tanr Yahudilere,
normal de helal olan baz eyleri yasaklarken, gerekesini de gs-
teriyor: Onl ar n yaptklar zul m, faiz, haksz yere bakalarnn
maln yemek gibi. Peki, bu gibi cezalar ve hatta ok daha
arn bugnk slami yneti ml er hak etmemi l er mi ki, bunla-
ra seyirci kalnyor?
i mdi de Kur ' an' daki deiikliklere (nasi h-mensuh) ilikin
birka rnek verelim.
Kur ' an' da bir yerde, ' Si z peygamberl e gizli bir grme
yaptnz zaman, grme ncesi bir sadaka veri n' deniliyor.
Hemen devam nda da, ' Gizl i bir ey konuman zdan nce sada-
kalar vermekten ekindiniz mi ? Bunu yapmad n za ve Allah da
sizi affettiine gre artk namaz kln, zekt verin, Al l ah' a ve
Resul ne itaat edi n'
4 6 9
deniliyor.
Konu gayet aktr: Hz. Muhammed' l c grme nce sadaka-
ya balanyor, ikinci bir cml eyl e bundan vazgeiliyor.
Bakara suresinde, ' Oru gecesi kadnlarnza cinsel ilikide
bul unmak size helal klnd. Onl ar sizin iin giysidir, siz de on-
lar iin giysisiniz. Allah, gerekten sizin, nefislerinize ihanet et-
tiinizi (gvenmedi i ni zi ) bildi, o yzden tvbenizi kabul edip
sizi affetti '
4 7 0
deniliyor. Ayet uzundur. Bir yerinde, 'Sabah olun-
caya kadar yiyip iebilirsiniz' cml esi de var. Burada olay u:
Ramazan orucu ilk farz klndnda, iftardan sonra uyumamak
ve yats namaz n k l mamak artyla yemek-i mek ve cinsel ili-
4 6 8
Ai-i tmran, 50.
4
^ 9 Mcadel e suresi, 12-13. ayetl er v e Tef sir bl m Bakara suresi, bab 27,
no: 3508.
4 7 0
Bakara suresi, 187.
245
ki de bul unmak serbestti. Baka bir tabirle, ilk yllarda yemek-i-
mek ve cinsellik imdiki gibi gecel eyin serbest deildi; az nce
belirttiim gibi arta balyd. Bir gn Kays b. S r ma ad nda bir
Medinel i, iftar vakti evi ne gelir. Meer evde yemek yokmu. Ei
ona, sabret sana temin etmeye alaym, diyor. Daha sonra ye-
mek hazrlannca, o arada adamca z uyuyakal m . Dol ay s yl a
kurala gre artk ertesi gnn akam n bekl emek zorundadr.
Sonuta a karn na bekler ve bunun sonucu olarak gecel eyi n
baygnlk geirir. Ertesi gn Hz. Muhammed bunu reni nce ve
adaletin klcyla mehur olan mer de mazereti ni ona bildirince
-ki oru gecesi nde ben de uymut um, uyan nca ei ml e sevitim
diyor- Bakara suresinin az nce anl am n verdiim fetva ayeti
iniverir. Cumhur a gre bu ayet nasihtir: Yani Allah tarafndan
daha nce konan baz kurallar, yine Allah bu ayetle deitirmi-
tir. Ayetin, ad geen ahs ve mer ' i n mazereti yznden indi-
i ne dair bilgi en bata Buha r i ' de var.
4 7 1
Ayetin, Allah tarafndan daha nce konan baz hkml eri
nesli ettiine/ortadan kaldrdna ilikin kantlar yi ne ayette var.
Yani bu bir yorum deil.
Eer daha nce tanr tarafndan oru gecesi nde yiyip-imek
ve cinsel ilikide bul unmak serbest olsayd, 'helal klnd ve u
andan itibaren geceleyin kaytsz artsz yiyip-iebilirsiniz, cin-
sellik serbesttir'denilmeMi. Yine, Allah bildi ki siz kendi nefsi-
nize hainlik yap yorsunuz, ifadesi gsteri yor ki tanr daha nce
yasak koymu; ancak onlar kural inemiler, nefislerine haki m
olamamlar. Bir di er kant, tvbenizi kabul ettim, deniliyor.
Tvbe, ilenen bir gnaha kar olur. Demek ki Al l ah' a gre on-
larn yaptklar sutur ki, tvbenizi kabul ettim, diyor. Bunu u-
nun iin biraz uzatt m: Bazlar, efendi m Kur ' an' da nasi h-men-
suh/tanrnn fikir deitirmesi olay yoktur; burada baka gerek-
el er var gibi aslsz yoruml ar ne srebilirler; ancak bu gibi
aslsz yoruml ar n ans yok.
4 / 1
Buhari, Oru bl m, bab 15, no: 1915. Fahrettin Razi, Tefsir-i Kebir, Ba-
kara suresi, ayet 187.
2 4 6
Kur ' an' da ayn sure iinde ve ayn konuda iki farkl durum
da sz konusu olabiliyor, bu tr ayetlerden rnekl er verelim:
* " i ni zdeki ni aa vursan z da, gizleseniz de Allah sizi
onunla sorguya ekecektir. stediini balar, istediine de azap
eder. "
4 7 2
Bu ayete gre bir insan kendi iinde bir ktl k dn-
se, bu bile sutur ve o kii ahiret hayatnda yapmad ; ancak d-
nd ktl n de cezasn ekecektir. Ama bu ayetten he-
men bir ayet arayla bu sefer, "Al l ah kiiyi ancak gcnn yetti-
i kadar sorumlu t ut ar "
4 7 3
anl am nda ayet var ki, nceki ayetle
eliiyor.
* "Ey i man edenl er! Al l ah' a kar gel mekten nasl saknmak
gerekiyorsa yl ece saknn.
Tabi ki slam inancna gre insann aleyhine olan bir ayet. n-
k slam felsefesine gre insanolu ne kadar alsa da Allah' n
hakkn deyemez. Bu ayete gre, yerine getirilmesi imknsz bir
grev insana verilmi oluyor. te burada farkl bir ayet karmza
kyor: "Gcnz orannda Allah' tan sak n n. "
4 7 5
* "Bi ri ni ze lm geldii zaman, eer bir mal/servet braka-
caksa, anaya, babaya, yaknlara uygun bir bi i mde vasiyet etmek
bir bortur. " lk yllarda varislerin lden alaca pay konusun-
da kesin bilgi yokken bu ayet geliyor. Ancak daha sonra herke-
sin pay beliienince, artk bu vasiyet ayetine gerek kalmyor.
Hatta Hz. Muhammed de, 'varis iin vasiyet etmek yoktur' diyor.
nk sonradan oluan ayetl erde ounun hakk bel l i .
4 7 6
* "Ey peygamber, mmi nl eri cihada tevik el! Eer sizden
sabreden yirmi kii olursa iki yz kiinin stesinden gelir ve eer
sizden yz kii olursa o kfredenl erden bin kiiyi alt eder. n-
k onlar, gerei kavrayamayan anlaysz bir topl ul uktur. " Ayn
ayetten hemen sonra bu kez u ayet geliyor: "Al l ah sizin yk-
4 7 2
Bakara, 284.
4 7 3
Bakara, 286.
4 7 4
Al-i tmran, 102. ayet.
4 7
^ Tegabn, 16. ayet.
4 7 6
Bakara 180 v e Ni sa 12.
247
nz hafifletti ve sizde bir zaaf bul unduunu bildi. i mdi sizden
sabredecek yz kii olursa, iki yz kiiyi alt eder. Si zden bin ki-
i olursa, Al l ah' n izniyle iki bin kiiye stn gelir."
4 7 7
Burada gzden kaan farkl bir durum daha var: Birinci kta,
yirmi kii iki yz kiiye bedeldir deni rken, tm rakaml ar n
say l mas na gerek kal maz. Mesela yz olsa zaten biliniyor ki bin
kiiye bedeldir. Bin kii olsa o zaman on bin kiiye bedeldir.
nk kural konduktan sonra hesap kolay olur. Bir de birinci r-
nekte yirmi zeri nde oranl ama yaplyor, devam nda ise, yz ra-
kam rnek gsteriliyor. in anl am taraf bir yana; cml e yaps
da pek edebi deil.
rnek gsterdi i mi z ilk ayette, Msl manl ardan her askere
on dman gc verildii syleniyor. Ancak bir sonraki ayette,
bu oran dyor: Her Msl man askere, dman n iki kat kadar
kuvvet verilecei belirtiliyor. Gereke de ilgin: 'Allah sizde bir
zaaf grd iin byle bir deiiklie geti.' Burada, belirleyi-
ci olan insan gcdr.
Baka bir kayna mda da iledim; buraya zetini al makta
fayda var:
* Bedir harbinde Msl manl ar kazan nca, Hz. Muhammed
rehavete kaplr. Bu arada ilgin ayetler oluur. Bunlar, ' Ben si-
ze binlerce sava melekleri gnderdi m, kfirlerin kal bine korku
salarm; bylece siz onlarn boyunlarn vurun, parmakl arn
doray n' gibi ayetl erdir.
4 7 8
Bir yl sonra meydana gelen Uhud
harbi nde Msl manl ar hezi mete urar, en bata Muhammed' i n
amcas Hamza l drl r ve Hz. Muhammed' i n dii krlr ayrca
kendisi de yaralanr. Haber etrafa yaylp "Muhammed vurul-
mut ur " denil ince, yle bir ayet iner: "Savutu kazanmak varsa
kaybetmek de vardr. "Ayetin anlamn Di yanet ' i n Kur ' an terc-
mesi nden aynen veri yorum: "Eer siz ( Uhud' da) bir yara
aldysanz, phesiz o topluluk da (mrikl er de Bedi r' de) ben-
zeri bir yara almt. te (iyi veya kt) gnl eri insanlar aras nda
(byle) dndrr dururuz. (Bazen bir t opl uma iyi ya da kt
4 7 7
Enf al suresi, 65-66.
4 7 8
Al-i mran, 124-125 v e Enfal, 9, 12, 17.
248
gnler gsteririz, bazen brne. ) Allah, sizden i man edenleri
ayrt etmek, sizden ahitler edi nmek iin byl e yapar. "
4 7 9
Ksacas, burada da nasih ve mensuh sz konusudur.
* Yine ak rnekl erden biri de Bakara suresinde dul kalan
kadnlarn statsyle ilgilidir. sl amiyet' ten nce bir gelenekti,
kadn dul kal d nda bir yla kadar kocasnn evi nde kalr,
mal ndan geinirdi. Kur ' an' da bu dorul tuda bir ayet var; anlam
da yle: "Si zden hanmlarn geri de brakp l ecek olanlar, ko-
calarnn evl eri nden kar l mayarak bir yla kadar ondan yarar-
lanmalarn vasiyet etsinler. ayet dul kalan kadnl ar bir yl bek-
lcmeyip kendi iradeleriyle kmay tercih ederlerse bunda her-
hangi bir saknca yoktur."
Gelgelelin buna ters den farkl ayetler de var; "Kocas len
kadnlar drt ay on gn beklerler, ondan sonra ne yaparl arsa z-
grl er" ayeti gibi. Bir nc durum da yle: "Ei len kadn,
eer lenin evlad yoksa onun mal n n drtte birini alr. ayet ev-
lat varsa o zaman sekizde birini al r. "
4 80
* Peki, gnmz dnyas nda diyel im Msl man bir meml e-
ketle bir kadn dul kald. Bu dur umda kocasnn ocuunun olup
olmadn da gz nne alarak ona drtte bir/sekizde bir verilip
serbest mi braklsn, drt ay on gn beklesin ondan sonra istedi-
ini yapsn veya ei vasiyet etsin, onun evinde bir yla kadar
kalsn m? Bu konuda slam literatrnde her kafadan bir ses
kyor. Ayetler farkl ol unca yoruml ar da oalyor. Bununl a il-
gili bir bilgiyi de Buhar i ' den di nl eyel i m: Halife Osman za-
mannda Kur ' an ayetleri kitap haline getirilirken, komi syon ye-
si Abdullah b. Zbeyr Os man' a neriyor, bu bir yl bekl eme aye-
ti, drt ay on gn ayetiyle mensuh olmutur/geerlilii yoktur.
Dolaysyla biz bunu artk Kur ' an' a yazmayal m, diyor. Osman,
sen buna kar ma! Biz hepsini yazarz, diyor.
Evet; benzer rnekl er Kur ' an' da oktur ve nasi h-mensuh
yntemiyl e iin iinden k l maya allmtr.
4 7 9
Al-i mran, ayet 140.
4 8 0
Bakara 234, 240 ve Nisa 12. ayet.
249
* "Her kim bir m' mi ni kasten ldrrse -onun cezas-, iin-
de srekli kal aca cehennemdi r. Allah ona gazabetmi , l a' net et-
mi ve onun iin byk bir azap haz rl am t r! " Furkan suresin-
de ise tam tersi bir ayet var: "Al l ah iyi kullarnn niteliklerini sa-
yarken, onl ar Al l ah' a e komazlar, Al l ah' n haram kld cana,
haksz yere k ymazl ar ve zina yapmazlar. Ancak tvbe edi p iyi
iler yapan bunun d ndad r. "
4 81
Peki bu nasl olur? Bir tarafta ki m sebepsiz yere bir mmi ni
ldrse ebedi yen cehennem var; dier tarafta ayn su ama ancak
tvbe ederse kurtul ur deniliyor.
z u: Kuleliler bu eliik ayetler konusunda ihtilafa der-
ler. Durum bn-i Abbas ' a iletilince o, "Bi z burada son geler
ayete bak yoruz. Yani bu sz edilen suu ileyen ebedi yen ce-
hennemde kalacak, pimanlk fayda vermeyecek. Tvbe edenler
kurtulur, diyen ayet Mekke' de inmitir. Dolaysyla burada ge-
erli olan son gelen ayettir" di yor.
4 82
Verdiim ou rneklerde, daha nce ayet var, baka bir ayet-
le geersiz klnr; hi olmazsa bunlar yazda grnr. Bazen or-
talkla ayet yok; ancak yrrlkle ok ar bir ceza yntemi var. i
Bu gibi duruml ar iin de deniliyor ki: Kur' an' n baz ayetleri
mensuh olmu/yazl olarak yok-ortadan kaldrlm; ancak h-
kmleri geerlidir. Mesela recimle ilgili ceza ayeti Kur ' an' da
yazl olarak gemiyor; ama hkm geerlidir. Bunu daha nce de
anlattm. Peki, hkm geerliyse, o ayet niye indi, neden kalkt?
Kald ki ok nemli, hayati bir konu; ancak ortalkta meruiyetini
gsteren yazl bir kant yok. Bir de, stkardeliiyle ilgili Hz. Ay-
e' nin aklamas vard: nce ayet indi, bir ocuk yabanc bir ba-
yann stn on sefer ierse onun ocuu saylr, daha sonra yeni
bir ayet indi, bu say bee dt ve Hz. Muhammed l ene kadar
biz bu ayeti byl e okurduk, diyor. Ama ne nasih saylan on says,
ne de mensuh kabul edilen be says ile ilgili ayetler Kur ' an' da
4 8 1
Ni sa 83 v e Furkan 68-70.
4 8 2
a) Buhari, Menakib-i Ensar, 29, no: 3855. Tefsir, Ni sa no: 4590 v e yine
Tef sir Furkan no: 4765-66.
b) Msl i m, Tefsir, no: 3023.
2 50
yok; fakat hkml eri geerli: Mezhep liderleri Aye' nin akla-
masn temel alarak be saysn esas almlardr.
te nasihin bir kural da budur: Ortada bir konuya ilikin ne ilk
ayet, ne de daha sonra inen ayet yok; ancak hkmleri yrrlkte!
Bazen yle olur ki, nasi h-mensuh dnda farkl ayetl erden de
sz edilir: Bi rok ayet, hatta surenin kay p ol mas sz konusu-
dur. Hz. Aye ve birok kiinin dedii gibi Ahzab suresinin en az
Bakara suresi kadar uzun ol mas veya halife mer ' i n, Kur ' an
harfleri bir mi l yondan fazlayd, akl amas gibi. te burada da
Bakara suresi 106. ayette geen unut t urma teri mi ni n mi syonu
devreye girer. Yani, o ayet ve sureler bir ara gnderi l mi ; ancak
insanlarn yarar na bir daha unutturul mutur gibi savunmalar.
Baz ayetler var ki, diyel im kaldrlm; ancak yeri ne yeni eyler
konul mu veya o ayetin ierii artk halk arasnda haber ol mu,
duyurul mu (reci m ve stkardel i i gibi); ama ylelerinin
varlndan sz edil iyor ki, bunlarn ierikleri belli deil, insan-
lar bilmiyor. Mesel a u an 73 ayet olan Ahzab suresi Bakara su-
resi kadar uzunsa (286 ay etse), peki yaz l mayan, unutturulan
yaklak o iki yz ayet neyi ieriyordu? te bu bilinmiyor.
i mdi de Hz. Muhammed' i n hadislerinden birka nasih-men-
suh rneklerini verelim. Kan mca hadislerden sunaca m rnek-
lerle konu daha kolay anlalacak.
1) Hz. Muhammed Medi ne dnemi nde bir ara bak yor ki halk
hurma aal ar na t rmanm ; hur ma mevsimi ol mad iin dik-
katini ekiyor. O yzden, bunl ar ne yapyorlar diye soruyor. Hur-
ma aalarn alyorlar, yantn alnca, bunun bir yarar sala-
yaca n sanm yorum, diyor ve tasvip etmiyor. Bu yzden ona
inananlar aal ardan inip a iini brakyorlar. Zaman iinde o
asz aal ar i ek dkp kt mahsul verince, bu sefer Hz.
Muhammed onl ara, 'Allah'la ilgili size bir ey sylersem beni
dinleyin; ancak dnya ilerinde ben de sizin gibiyim, istediini-
zi yapabilirsiniz' diyor. Hatta Mslim' in bir aktar m na gre Hz.
Muhammed, dnya ilerinde benden daha bilgilisiniz, eklinde
bir ifade kul l an yor.
4 83
Msl manl ar ii kurtarmak iin herhalde
burada da nasi h-mensuh konusuna snrlar.
Msl i m, Fedail , no: 2362-2363 v e bn-i Mace, Ruhun, no: 2470-2471.
251
2) Medi ne' de belli bir zamana kadar basknlarda cretl e cin-
sel ilikide bul unmaya izin veriliyor. Baz hadisl erde denil iyor
ki, Hz. Muhammed daha sonra bunu kaldrm; ancak ortada
hem farkl rivayetler var (ki bu paral cinsel iliki serbestti ta
mer halife ol uncaya kadar). stelik, Nisa suresi 24. ayete gre
cret karl cinsellik haram deildir. nce konuya ilikin var
olan birka hadisi sunal m:
Cabir b. Abdullah ve Seleme b. Ekva, ' Biz bir baskndaydk.
Hz. Muhammed bize, cret karl yabanc kadnlarla cinsellik
yaayabilirsiniz dedi ' eklinde hadis aktaryorlar. Bu rnek en ba-
ta Buhari ve Mslim' de anlatlmakladr.
484
Ebu Sait el-Hudri anlatyor: ' Bi z Beni Mustalk basknna
katlmtk (Bu olay hicri 5. ylnda ol uyor). Bu basknda gzel
bayanlar ele geirdik. (Nitekim Hz. Muhammed bu seferde ele
geirilen kad nl ardan Cveyri ye' yi kendi ne semiti; bu zaten
bilinen bir eydir). Kadnl ardan belli bir sre uzak kal dmz
iin cinsellik kafamza vurmutu. Bu arada onlarla seviirken ha-
mile kal mamal ar iin tedbir alalm, dedik. Bu yntem dinen ca-
iz mi diye, madem Hz. Muhammed yamm zdad r bir de ondan
soralm, dedik. Biz sorduumuzda o, bir insann kaderi nde dn-
yaya gelmek varsa ne yaplrsa yaplsn ille de dnyaya gelir.
Dolaysyla ne yaparsan z yapn, zgrsnz, dedi . ' Bu da, hem
Buhari' dc birok bl mde, hem de Mslim' de anlatlyor,
4 85
te bu hakszl, Hz. Muhammed daha sonra ortadan
kaldrmtr, deniliyor. Ben kaldrm veya kal d rmam , bunun
zerinde durmuyorum. Amac m burada nasih ve mensuhu iyi
analiz etmek.
Hz. Muhammed bu basknda elerinden Hz. Aye' yi de bera-
berinde gt rmt . Aye' nin mehur lk olay bu bask n
srasnda meydana gelmi; bunu da belirtelim.
Benzer bir hadis de Abdullah b. Mesut' tan (Ki szde en
mehur sahabi: Hani Osman Kur ' an' bir araya getirirken en ok
4 8 4
Buhari, Nikh, bab 31, no: 5017-18. Msl i m, Nikh ri l Ut' a ksmnda, no: 1405.
4 8 5
Buhari, 1) BUyu, bab 109, no: 2229. 2) Itk, bab 13, no: 2542. 3) Megazi ,
bab 32, no: 4238. 4) Ni kh, bab 96, no: 5210. 5) Kader, bab 4, no: 6604. 6) Tevhid,
bab 18, no: 7409.
2 52
kar kan ve bu yzden de ar bedel deyen kii! Bunu daha
nce detaylca anl att m). ' Bi z Hz. Muhammed' l e birlikte savaa
gitmitik. Cinsellik arzumuz ar basmt. Bu arada biz karar
aldk, kendi mi zi idi edel i m, diye. Hz. Muhammed bunu du-
yunca, bize unu syledi: El bi se gibi eyleri yabanc kadnlara
verin, onlarla cretle cinsellik yaayn, dedi ve Kur ' an' dan u
ayeti bize okudu: ' Ey iman edenl er! Al l ah' n size hell kld iyi
ve temi z eyleri (siz kendi ni ze) haram klmayn ve snr a-
may n. Allah snr aanlar s evmez! ' bn-i Mes ut ' un bu hadisi
Buhari' de birka yerde ve Mslim' de geiyor.
4 86
Buna bal olarak ashabdan Cabir, "Bi z cret olarak yabanc
kadnlara bir avu hurma, un gibi verip onlarla cinsel iliki ya-
ardk. Bu i ta halife mer dnemi ne kadar srd; ancak o g-
rev ba yap nca zaman iinde bunu kal d rd " di yor.
4 87
Bu konuda Sebre unu anlatyor: "Mekke' ni n fethi esnasnda
biz 15 gn Mekke' de kaldk. Bunun zerine Hz. Muhammed bize
izin verdi, mut' a/parayla, herhangi bir eya ile yabanc kadnlarla
cinsellik yaayabilirsiniz, dedi. Bunun zerine ben ve arkadam
yolda gen bir bayan grdk. kimiz ona geici bir sre iin, cret
karl cinsellik teklif ettik. Sonunda ben onu kaptm ve onunla
devam ettim; ta ki Muhammed yasak getirene kadar."
Bu konuda benzer rnekler oktur.
4 88
Her eyden nce bu geici iliki iin bir kere Nisa suresi 24.
ayeti var. Burada amac m, Hz. Muhammed' i n insanlarn geici
de olsa cretl e cinsellie izin vermesi ni rnek gstererek (bee-
nilir veya beeni l mez; bu ayr bir konu) nasih-mensuh olayna
aklk getirmek. Bir de una di kkat ekmek isterim: Hz. Mu-
hammed' i n arkadalar birka gn kadnsz kalnca bunu maze-
ret kabul edip, cretle yabanc kadnlarla seviebilirsiniz, fet-
vasn veriyor. nsan buna bakp bir mukayese yap nca, gerek-
ten gnmzde evlilik imknn bul amayarak yllarca bekr
4 8 0
I) Buhari, Tefsir, Maicle suresi 87. ayet, bab 9, no: 4615. Nikh, bab 8, no:
5075.
2) Msl i m, Ni kh, no: 1404.
4 8 7
Msl i m, Nikh, no: 1405.
4 8 8
Msl i m, Ni kh, no: 1406.
253
kalp iffetini koruyanlar, (halk tabiriyle) maallah onlara gre
say l amayacak derecede ilerdeler. yl e ki, bu karma k, birbiri-
ne zt ayet ve hadislere kar yl esine tuhaf yoruml ar yap l m ki,
anlatlr gibi deil. Bunlarla ilgili de birka rnek verelim:
a) Kkken bizim din hocalar hep anlatrd, ayakta ufak su
dkmek dinen yasaktr, diye. Gerekt en en bata Buha r i ve
Ms l i m' de bunl ar i l enmi .
4 89
Ama ayn kaynakl arda u da var
ki, Hz. Muhammed' i n kendisi buna uymamtr. O ufak su d-
kerken ayakta yapmtr. Hzeyfe anlatyor: Ben Hz. Muham-
med' l e beraberdi m; bir plkten geerken ayakta ufak su dk-
t, diyor. Bunu E bu Mus a el -E ' ar i de aktaryor. Bu hadi s hem
Buhari ' de ka yerde, hem de Ms l i m' de geiyor.
4 9 0
Yine Hz.
Muhammed, tuvalet ihtiyacnz giderirken, ne nnz, ne de ar-
kanz Kabe' ye dnk olmasn, diyor. Tabi ki tuvalet iinde deil;
eer ak alan ise. Ancak kendisinin buna da uymadn gryo-
ruz. Mesel a bn-i mer, ben dama knca baktm ki Muhammed
iki kerpi zerine km, yz Kabe' ye dnk ayakta ufak su
dkyor, di yordu. Bu hadis de en bata Buhari ' de ka yerde ve
Msl i m' de anlatlmaktadr. Ayrca Ca bi r bu konuda unu an-
latyor: Hz. Muhammed bize, tuvalet ihtiyacnz giderirken ne
n tarafnz, ne de arkanz kbleye dnk olmasn di yordu. Ama
o kendisi buna uymazd ; bunu gzml e grdm. Hatta l mne
bir yl kala onun, bize verdii nasihate uygun ekilde davran-
madn grdm, diyor.
4 9 1
b) Ebu Musa el E' ari anlatyor: Tebuk sava hazrlklar!
yaplrken biz E' arilerden bir grup Hz. Muhammed' i n yanna gel-
dik. Savaa giderken silahlarmz, eyamz yklemek iin hazine-
ye ait develerden istedik. Muhammed vermeyeceine dair yemin
iti. Fazla gemeden bu sefer bize be deve verilmesi iin adam-
larna talimat verdi. Tabi ki bizim yzmzden yemin edip verme-
yince ve daha sonra yemininde durmay p tersini yapnca, biz bun-
4 8 y
Bul um, Vudu, 144, salal bab 29, no: 394. Musl ini. Taharet, no: 262-265.
4 9 0
Buhari, 1) Abdest bl m, bab, 60-62, no: 224-226. 2) Mezal i m, bab 27,
no: 2471 Msl i m, Taharet, no: 273.
4 9 1
Buhari, Vudu, bab 12, no: 145,148, 149. Msl i m, Taharet, no: 262-266.
Haf z Ebubekir, el-tibar,.., s. 37.
254
dan kendimizi sorumlu hissettik. O srada ben hemen Hz. Muham-
med' i n yanna vardm ve ' Sen yemin itin ki bize hayvan verme-
yeceksin; ancak yeminini bozup ksa zaman iinde yine verdin' di-
ye hatrlattm. O, ' Evet; ben vermem diye yemin ettim; ancak da-
ha sonra baktm ki vermek vermemekten hayrldr, o yzden ye-
minimi bozdum' diyor. Bu hadis en bata Buhari'de birok yerde
ve Diyanet' in tercme ettii Tecrid-i Salih'iz anlatlmaktadr. Az
da olsa baz rivayetlerde Hz. Muhammed yemin kefaretini demi
eklinde bilgi var. Ama ounda bu da yoktur. ster kefaret versin,
ister vermesin fark etmez, byle bir ey ol mamal yd .
4 9 2
Herhalde
diyecekler, bu da nasih-mensuh konusuna girer!
c) Hz. Muhammed derin uykuya dal m , yle ki horl amaya
balamtr. Ama daha sonra kalkp abdest al madan cami ye git-
mi , cemaati n nne geip onlara namaz kldrmtr. Bu hadis
Buhari'de birka yerde ve Mslim' de anlatlmaktadr. Ancak
burada, "Ef endi m o bir peygamberdir, gzlerini kapatsa da, uyu-
mu ol sa da asl nda o hep uyan kt r " ekl i nde savunma
yaplmtr. Peki, eer uyanksa, o horl ama ni ye?
4 9 3
Bu hadisler-
de, Hz. Muhammed uyuduu zaman horluyordu bilgisi de var.
d) Aye anlatyor: Ben Hz. Muhammed' i n secde ettii yerde
uzan yordum. Kendisi geceleyin namaz klarken secdeye var-
mak istediinde gz iaretiyle bana, 'nmden ekil secde ediyo-
rum' di yordu. Ben eki l i yordum, o secde edi yordu. Secdeden
4 V Z
a) Tecrid-i Sarih, Diyanel t ercmesi , 10/3X5, no: 1651.
b) Buhari:
1) Far/.-l humus, bab 14, no: 3133.
2) Mcgazi , bab 74. no: 4385, bab 78, no: 4415.
3) Zebaih bab 26, no: 5518.
4) Eyman, bal I, no: 6623, bab 6, no: 6649 ve bab 18, no: 6678 vc 6680.
5) KclTarat, bab 9, no: 6718 vc 6719, bab 10, no: 6821.
6) Tcvhid, bab 56, no: 7555.
4 9 3
a) Buhari:
1) lim, bab 41, no: 117.
2) Abdest, bab 5, no: 138.
3) Ezan, bab 57, 77 vc 161. no: 698, 726 vc 859.
4) Deav at bl m, bab 10, no: 6316.
b) Msl i m, Misaf ir namaz, bab 26, no: 763.
255
kalknca yi ne onun nnde uzan yordum. Evet; namaz iinde
gz iaretinde bulunuyor, ben de yorumu size b rak yorum.
4 9 4
Hz. Muhammed' i n bir konudaki farkl eylem ve szlerini de
kimileri nasi h-mensuh bal am nda ele almtr. Mesel a Hafz
Ebubeki r' i n (h. 586. ) deerl endi rmesi byledir.
Bu bilgileri derlerken, Aye'nin u farkl aklamasn da gr-
dm; onu da ekl eyel i m: "Bi r gn Muhammed bana, ' Aye, senin
kzgn ve mutlu anlarn bi l i yorum' dedi. Ben de sordum, ' Nas l
anl ars n?' O, keyifli ol duun zaman bana ' Al l ah' n resul ' diyor-
sun; keyifsiz iken yalnz ' Muhammed' diye hitap edi yorsun de-
di " diye aktar yor.
4 9 5
Bu nasi h-mensuh ayetleriyle ilgili yaplan savunmal ara biraz
daha dei nmekt e yarar var.
mam Syuti, Allah gnderdii baz ayetlerini geersiz klar,
yerine farkl ayetler koyar veya bazen de gnderdii ayetleri in-
sanlarn zihninden karr, onlar insanlara unutturur (Bakara su-
resi 106, A' l a 7) anl am ndaki ayetler hakknda, "Asl nda bu gibi
ayetler unun iin inmitir: Hz. Muhammed' e gece vahiy gelir-
di, sabahleyin unuturdu. Bu gibi ayetler indi ki, aslnda Muham-
med unutkan deil; tersine bunl ar tanr tarafndan bilerek Mu-
hamn ed' e unutturul uyor" eklinde bir bilgi iletiyor ve bunu bn-
i Ebi Hat em, Haki m Nisaburi, bn-i Asakir, bn-i Adiyy, Kurtu-
bi, Zemaheri, Sa' l ebi gibilerden aklardn, onlarn da kay-
naklarnda bu gerekeyi ilediklerini yazyor.
4 9 6
Bu bal amda farkl bilgiler de var.
ki kii Hz. Muhammed' den bir sure/Kur' an bl mn re-
niyorlar. Bir gn namaz, klarken rendikleri bu yeni bl mden
okumak istiyorlar; ancak hatrlamyorlar/unutuyorlar. Bir daha
4 9 4
Buhari:
1) Namaz ksm, bab 22, no: 382. Yine Namaz blm, bab 104, no: 513 ve 519.
2) Kilab-l amel-i l'i-s-Salat, bab, 10, no: 1209.
4 9
-* mam Ah met Msned-i, Bak-i Msned-il Esar, Aye bl m, no: 23492.
4 9
6 Syuti:
a) Drr-iil Mensur Tefsiri, Bakara 106.
b) Uccab f i Beyani-I Esbab, s. 163 vd.
c) ttkan, s. 472, 47. bl m.
2 56
Muhammed' e gidip biz unuttuk, neydi o sure syler misin diye
soruyorlar.
4 9 7
Muhammed, szn ettiiniz Kur ' an ksm Allah
tarafndan unutturuldu yantn veriyor. ma m Syut i bu hadisi
Taberani, Ebu Davud, Beyhaki , bn-il Mnzir, bn-il Enbari, Ebu
Zer-il Herevi ' den aktaryor. Olay ilk aktaran sahabe ise bn-i
mer ' di r .
4 9 8
Bel l idir ki Muhammed nor mal bi r konu ma
yapyordu ve doal olarak zaman iinde unutuyordu. Dedi i m
gibi, evresindeki mritleri de onun normal konumas n ayet
olarak kabul ediyorlard.
Abdul l ah b. Mes ut anlatyor: Hz. Muhammed bana da, ba-
ka birine de Ahkaf suresini retmiti. Ancak ikimiz farkl oku-
yorduk. Bir gn adama, ' ki mden bu ekilde rendi n di ye?' sor-
dum. Hz. Muhammed bana byl e anlatt, dedi. ki mi z de doru-
ca Muhammed' i n yanna gidip ayr ayr ve farkl okuduk ve s-
telik ona, ' sen bize byle retmedi n mi, di ye sorduk. O, evet
dedi; ancak morali de ok bozuldu ve ikiniz de benden nasl -
renmi seni z yl e okuyun; ' Zat en bizden nceki l er hep bu ihtilaf-
lar-tartmalar yznden helak ol dul ar' dedi ekl inde aktaryor.
Syut i bunu bn-i Dreys ve Haki m' den nakl edi yor.
4 9 9
Bir gn Hz. Muhammed' e, falanca adam gelip seninle gr-
mek istiyor, diyorlar. O, brakn o kt adam gelsin, diyor. Adam
yanna gelince, bu sefer ona ok ilgi gsteriyor. Adan gidince
Aye dayanamay p Hz. Muhammed' e soruyor: ' Neden sen,
brakn o kt adam gelsin dedin ve adam yanma girince sen ona
kar bambaka ol dun?' Hz. Muhammed, ' K yamet gn en k-
t kii odur ki, insanlar korkusundan onun yan nda kendisine bir
ey di yemez, hakk nda ol umsuz bir ey konuamaz' di yor.
50 0
Bu,
Buhari ve Ms l i m' de ortak ilenen hadislerdendir. Hadi s, yorum
4 y /
Kr' an' n 114 bl mnden her birine Sure denir.
4 9 8
Syuti, ags. Bakara 106, tkan, s. 472, 47. bl m.
4 9 9
Syuti, age., Ahkaf suresi, 1 -3. ayetl er ksmnda
5 0 0
I ) Buhari:
a) Edeb.
b) bab 38, no: 6032.
c) bab 48, no: 6054.
d) bab 82, no: 6131.
2) Msl i m, Bi rr22, no: 2591.
yapmama gerek b rakmayacak kadar ak. Acaba slami kesim-
ce Hz. Muhammed' i n bu sz de nasi h-mensuha m girer?
Hz. Muhammed' i n unutkan ol duunu, nasi h-mensuh ayetle-
rinin bunun iin indiini bi rok mfessi r de ilgili ayetl er
k sm nda ilemitir. rnei n bn-i Kesir, evkani, Taberi ve da-
ha nicelerinin tefsirlerine baklabilir.
50 1
Bu iddiay hakl kar-
mak iin ilgin rnekl er tasarlanmtr. Adam n biri Kur ' an' n
bir suresini bil iyormu. Gecel eyi n namaz kl maya kal knca onu
okumak istemi; ancak hal rl ayamam . Ayn bl m ikinci bir
adam denemi o da okuyamam . nc adam da ayn ekilde
okuyamam . Sabahl eyin I iz. Muhammed' e gidip olay anlatnca
o, szn ettiiniz bl m dn akam mensuh oldu/yrrlkten
kaldrld, yantn vermi .
50 2
imdi de konuyu ksaca zetl eyel i m: Neymi bu ol up biten-
lerin gerei acaba? Hz. Muhammed zaman zaman skntya gi-
rince, elikiler ol unca; unuttuu konumas n , neml i deil, Al-
lah bize unutturdu, eklinde yantl am. Kantn da ayetl erden
gstermi. rnei n A' l a suresinde "Sana (Kur an') okutacaz;
sen hi unutmayacaksn. Yalnz Allah'n dilediini unutursun"
503
deniliyor. Kur ' an' da duran birbirlerinin tersi ayetleri de, Allah
deitirdi, bu bizim lehimizedir, di ye savunmu.
Dikkat eken bir nokta da udur: Mekke' de oluan Kur' an su-
relerinde, nerdeyse bu nasih, birbirleriyle eliik ayet-sure yok;
bunlar Medi ne' de oluan ksmda var. Peki niye? nk Medi-
ne' de Yahudilerden elit bir snf vard. Hz. Muhammed' i n ayetle-
ri bunlara inandrc gelmiyordu, hep sorular, itirazlar vard. Bu
yzden ayetler hep farkl olumutur. Benzer elikilerin nemli
bir nedeni budur demek, sanrm yerinde bir belirleme olur.
Konuya, ok tartlan "eytan Ayetleri" denen mevzuyl a de-
vam edelim.
Bilindii gibi bundan ka yl nce Sel man Rti' nin eytan
ayetleriyle ilgili bir kitab yay nl anm , epey de ses getirmiti.
Dorusu ne kadar ciddi bir kitap ol duunu bi l emi yorum; nk
-*
u
* zel l i kl e Bakara suresi 106. ayet ile Nahl suresi 101 vc A'l a 6-7. ayetler.
evkani, Fcth-I Kadir, Bakara suresi 106. ayet.
5 0 3
A'l a suresi, 6-7.
258
okumad m. Peki , Kur ' an' da bu konuda herhangi bir ayet var m,
varsa olay nedir? Bu balk altnda konuya ilikin zet bilgi su-
nacam. Necm suresi 19-20 ile Hac suresi 52. ayetleri konuyla
direkt alakaldr. Ayrca bunun detayn anlatan slami kaynaklar
ok fazla; hepsi nden bir zet karmaya alacam.
Hz. Muhammed' i n peygamberliinin beinci ylnda onun iz-
niyle bir grup Msl man Habei stan' a hicret ediyor. Bugn nasl
sorunu olanlar Avrupa lkelerine akn ediyorlarsa demek ki o za-
man da Habeistan' n insancl bir ynetimi varm ki g iin
oras seilmi. Gidenler arasnda halife Osman' l a (tabi ki o zaman
daha halife deil; halk arasnda bu ekil tanndklar iin tm hali-
feler hakknda halife kelimesini kullanyorum) Hz. Muhammed' i n
kz Rkiye de vard (ki aslnda Rukiye Muhammed' l e Hatice' nin
kz deildi. Ama slam tarihinde byle bir yanl bilgi sz konu-
su. Bununla ilgili geni bilgiyi baka bir kaynamda yazd m).
50 4
slami kaynaklardaki bilgilere gre; bunlar Hz. Muhammed' i n da-
vasna inandklar iin, Mekkeli muhalifler tarafndan kendilerine
hakszlk yaplnca hicret etmek zorunda kalmlardr. te hem bu
yaknlaryla arkadalarnn uzaklara gitmesi, hem de Mekke' deki
muhalifler tarafndan kendisine kar gsterilen ol umsuz tepki,
Hz. Muhammed') psikolojik skntya sokmutu. Hatta yle bir an
gelmiti ki kendisi, "Keke bu srete Allah sert ayetler gnder-
meseydi; keke uzlamac ayetler idirseydi" diye istekte bulunu-
yordu. Nitekim bunun akabi nde de istedii ekilde ayetler indiril-
mitir! Bata Fahrettin er-Razi ol mak zere hemen hemen tm
uzun tefsirlerde bu konu detaylca ilenmitir.
50 5
te bu ol up bitenler esnas nda, bir gn topl um iindeyken
Necm suresi iniyor ve onu orada kendilerine okuyor. "Grdnz
m Lat, Uzza'y, ve ncs olun Menat'/"ayetini okuyup de-
vam nda, "te bunlar yce kuu kulardr ve tabi ki bunlarn
efaati umulur/kabul edilir" eklinde ilgin bir ayetle devam
ediyor. Tabi ki mevcut Kur ' an' da bu son cml e yok. Bu sureyi
Bi l i nmeyen Ynl eriyl e Hz. Muh ammed' i n l m adl al mamda.
505 Er-Razi, Tefsir-i Kebir, Hac suresi, 52. ayet. Ayrca bn-i CerirTaberi, ev -
kani, bn-i Kesir, Kurtubi ve daha sayamad m birok tefsir, Nec m suresi 19-20 ve
Hac 52. ayette ilemilerdir.
259
bitirince secdeye varyor; orada bul unan kim varsa, Msl man-
lar-mrikler herkes onunl a beraber secde ediyor ve enteresand r
ki bu, onun ilk tilavet secdesi oluyor. Ancak bir kii secde etmi-
yor (bunun i smi nde ihtilaf var). Bu adam n secdeye varma*
masnn deiik nedenleri var; bunun zerinde dur muyor um.
5 0 6
Hz. Muhammed ad geen putu ven bu ayeti okuyunca,
Mslmanlar da, inanmayanlar da hayretler iinde kalyorlar.
Mslmanlar, tanr nasl putlar ven ayetler gnderir, diye oka
giriyor; muhalefetse, demek ki sonunda Muhammed inadndan
vazgeip uzlama yolunu seti, bizimle bar iinde yaamaya
vard ki, pullarmz ven ayetler indirdi, eklinde yorum yapyor.
Bu olay etrafa yaylyor, halta Habeistan' a giden Msl manl arda
bunu duyuyorlar ve nasl olsa barmlar; o zaman biz de meml e-
ketimize dnelim, diyerek tekrar Mekke yolunu tutuyorlar. Daha
sonra yar yolda bunun yanl olduunu, uzlamann olmadn
anlaynca, herkes yine bann aresine bakmak zorunda kalyor.
Hz. Muhammed' i n bu sureyi okudukt an sonra secdeye
vardn ve Miislman-kfir herkesin secde ettiini (bir kii
dnda) ifade eden hadisler, en bala Buhari'nin birka yeri nde
gemektedir. Durum bu iken, kant gstermeden rastgele inkr
edenl er de var. Mesel a bn-i Teymiye, 'Deniliyor ki, hem nce-
kiler, hem de sonrakiler (yani tm slam limleri) bu olayn ya-
andn ve sonradan tekrar tanr tarafndan dzeltildiini sy-
lemiler. Bir kere bu iftiradr, byle bir ey yoktur' diyor. Her
ne kadar Buhari bu putlar ven cml eyi kitabna al mam sa da,
yine kurduu cml el erden gerek anlalyor. nk diyor ki:
Hz. Muhammed bu Necm suresini okuduu zaman, Msl man-
kfir herkes secde etmitir. Ben de soruyorum: Peki kfir olanlar
eer o vg ayeti ol masayd , neye dayanarak secde ettiler, avan-
tajlar neydi? Gayet aktr ki, Buhari sklkla yapt gibi bura-
da da ayeti bilerek yazmam t r.
50 7
5 0 6
Buhari, Secde, I, no: 1067 v c 4, no: 1070. Mcnakib-i Ensar29, no: 3853.
Megazi 8, no: 3972.
^ a) Buhari, Kitab' u Scd bir ka yerde; zel l i kl e bab 5, no: 1071 ve Tef-
sir bl m Nec m suresi no: 4862.
b) bn-i Teymi ye, Mi nhac' Snne, 2/409.
2 6 0
Hz. Muhammed' i n, ad geen putlar ven akl amas bir ke-
re o zaman iin hazr bir cml eydi , zellikle Sakif kabilesine
bal kiiler, senenin belli gnl eri nde Hz. Muhammed' i n o put-
lar iin dile getirdii cml eyi , putlarna kar sayg niyetiyle kul-
lanrlard. Zaten her kabilenin kendi ilahna zel telbiye kelime-
leri vard. Saki f liler de yukar daki cmleyi kullanrlard. Ms-
l manl arca bugnk Hac ibadeti ifa edilirken syl enen ' Telbiy-
ye/ Lebbeyke' daha nce baz kabileler tarafndan sylendii gi-
bi, Hz. Muhammed' i n bu putlar hakk nda kulland ifade de Sa-
kiflilerin adeta bir nevi telbiyyeleri durumundayd . Hz. Muham-
med, kar tarafla uzlamak iin onlarn bu hazr cml el erini kul-
lanmtr. Onun bu farkl k (uzlamac yan) ise sonunda ters
tepiyor, bu ayetler Allah tarafndan tekrar ortadan kaldrlyor.
Olay bu ekilde kapanm oluyor. Ama tam da kapanmam t r
ki, kulland cml eni n izleri, kantlar o surede kalmtr. yle
ki: Necm 19 ve 20. ayetl erinde, "Grdnz m Lf, Uzzu'y ve
ncs ohm Ment'/"diyor. Bu ekilde ayetten hibir ey an-
lalmyor; cml e bu haliyle eksiktir: Cml e lehte mi, yoksa
aleyhte mi bu haliyle hibir ey anlalmyor. Burada Diyanet
Vakf'nn Kur' an tercmesini ekleyelim ki daha iyi anlalsn:
"Gr dnz m o Lat ve Uzza' y ve ncleri olan tekini, Me-
nat ' ?" Cml e bu ekilde syl eni yor ve ondan sonra baka bir
konuya geiliyor. Aslnda Kur ' an' dan atlan o uzl ama cmlesi
ile kalan ksm arasnda btnl k asndan bir balant olduu
kesin. Bence, Hz. Muhammed u an var olan ksmla bir giri
yapyor, daha sonra konuyu a yor ve cml e denkl emi yle olu-
yor: Bu Lat, Uzza ve Mcnat var ya; ite onlarn Allah katnda e-
faatleri kabul edilir, bunl ar yce tanralardr. Sonradan cml e-
nin son ksm atlyor. Bunu yap nca da kalan k s m bir anlam
ifade etmeden orta yerde kalyor. Yani hibir kaynaa bavurma-
dan, sadece ayetin bu anl a l maz yapsna baklnca aslnda bel-
li oluyor ki ayetten bir eyler atlm. Zaten saysz sl am d-
nr olay doru bir ekilde ilemilerdir.
Bir de Kur ' an okunurken baz yerlerde secde ayetleri var;
oray okuyunca tilavet/okuma secdesi adyla kiinin secde etme-
si gerekiyor. te bu det ilk defa bu surede ve bu ol ayda balyor.
261
Neden tilavet secdesi bu olayda meru oluyor? Demek ki biz
bartk, bunun zeri ne bize den Al l ah' a teekkr etmektir. Bu-
nu da secde ile yeri ne getirelim niyeti sz konusudur.
Zaten Hz. Muhammed bir sznde, " nsan n tanrya en yakn
olduu an, onun secde ettii and r" di yor.
50 8
Daha nce de belirtildii gibi bu konuda Hz. Muhammed' i n
aklamalar var ki, keke bu srete moral bozucu, ayrmc
ayetler gel meseydi , diyor. te bu vg dolu ayetlerle bu keske-
nin gerei yapl m aslnda. Ama sonunda bakm ki kfir olan-
lar zaten inanmazl ar; bari Msl manl ar kaybetmeyeyi m dn-
cesiyle geri ad m atmak zorunda kalm ve daha sonra anlata-
ca m Hac sresi ndeki ayetl e eyt an n asl nda kendi si ni
kandrdn, Cebrai l ' i n gelip ayeti dzelttiini ne srmtr.
Dier yandan kfir dedikleri kiiler zaten tanrya inanrlard.
Mesela henz Muhammed yokken babasnn ad Abdullah, dede-
sinin ad Abdiilmullalip idi. Medi ne' de Muhammed' e rakip olan
ve mnafklarn lideri diye bilinen kiinin ad, Abdullah b. Selul
idi. Bu, Allah' n kulu demektir. Yalnz bu adamn deil; ou k-
fir dedikleri kiilerin isimlerinde de Allah kelimesi vard. Ayrca
Kur ' an' da bu putlara inananlar hakk nda yle bir ayet de var:
"Bunlar, 'Bu putlar bizi Allah 'a yaklatrsnlar diye onlara kul-
luk ediyoruz' diyorlard."
509
Yani bu putlar ancak temsiliydi.
imdi nasl Msl manl ar Hac' da ta atarken/eytan recmeder-
ken bundan amac n gerek eytan ol madn, ancak temsili,
sembolik bir eyl em ol duunu sylyorlarsa, aynen bunun gibi
onlarn bu tanralara inanmalar da bu amal ayd . Grl d
gibi Kur ' an' da onlarn bu putlara gsterdikleri nemi n gereke-
si anlatlyor ve onlarn deist olduklar kabul ediliyor. Bi r de eer
bu ayetlerden maksat Mekke mrikleriyle uzl ama ol masayd ,
neden yalnz onlarn putlarnn ad geiyor ki? nk o zaman o
corafyada ok farkl dinler ve inanlar da vard.
ev kani , Ncyl ii-1 Evlar, no: 966: Msl i m, Ebudabud, Nesa-
i vc Al mc b. Hambcl ' dcn aktararak. Msl i m, Namaz ksm bab 42, no: 482' de ge-
iyor.
Zmer suresi, 3. ayet.
262
Bellidir ki burada durum zeldir. Bu durum Hac suresi 52.
ayetiyle telafi et meye allm. nce ayetin anl am n verelim:
"Biz senden nce hibir resul ve nebi gndermedik ki, o bir ey
tasarladnda/okuduunda, eytan onun dnce ve dilei iine
bir ey atm olmasn. Ama Allah, eytann attm siler, kendi
ayetlerini salamlatrr. "Evet ; bu bir Kur ' an ayetidir.
i mdi de Kur ' an yorumcul arna/ mfessirlere ve nl slam
dnrl erinin beyanl arna bir bakal m. Burada ma m Syu-
t i ' ni n tefsirinde yazlan a kl amal ardan bir zet sunmak istiyo-
rum: Cebrail bir daha inip Necm suresinde geen ayetten, " te
bunlar (ad geen bu put) yce kuu kular (yani tanra-
lar)dr ve tabi ki bunlarn efaati umulur/kabul edi l i r" ksmn at,
bunu eytan senin kalbine/kafana atm, bu ayet dei l di r" diyor.
te Hac suresinde geen, "Allah, eytann attn siler, sonra
kendi ayetlerini salamlatrr"cmlesinin sebep-sonu ilikisi,
tarihesi budur. Cumhur-i mfessirin (Kur ' an yorumcul ar n n
kahir ekseriyeti), Hz. Muhammed' i n ilk etapta o vg dolu sz-
leri ayet olarak okuduunu; ancak eytann burada Hz. Muham-
med' i kandrdn vc Cebrai l ' i n Hac suresinden az nceki ayeti
indirerek bu ekilde konuyu kapattn kabul ediyorlar. Syut i
bu bilgileri, bn-i Cerir Taberi, bn-i Mnzir, bn-i Mansur, bn-i
Ebi Matem, Beyhaki , Abd b. Hamit, Ziya, Bezar, Taberani, bn-i
Merdevcyh' t en aktaryor. Tabi ki bu bilgiler iin ayrca tm tef-
sirlerin ilgili ayetler bl mne baklabilir.
51 0
Ben Sal man Rt i gibi olaya yakl am yorum. Tabi ki ki-
tabn grmedi m; ancak burada eer ayetleri eytan getirmitir
demekl e eytana inanlyorsa ben eytan-meytan gibi mitolojile-
re i nanm yorum. Benim iin burada neml i olan, Hz. Muham-
med' i n Mekke' de aslnda muhaliflerle uzl amak istemesi, ancak
ol umsuz tepki alnca bundan geri adm atmas ve Hac sresinde-
ki ayetin oluturduu mantalitedir, benim iin buras nemlidir.
te eytan ayetlerinin Kur ' an' daki hikyesi zetl e byledir.
Syuti, Drr-I Mensur, Hac suresi, ayet 52.
ON BI RI NCI BOLUM
KUR' AN' D AK YABANCI KEL MELER
Kur ' an' da Arapa ol mayan yabanc kelimelerle ilgili tasnifi
yaparken Arap edebi yat ndan ve tabi ki sl am' da mehur olan
ok eski Arap dilbilimcilerinden/ filologlardan ve birok miifes-
sir, hadis uzman ve dier dallarda uzman olan slam nllerinin
aktarml arndan yola karak bir eyler ortaya koymaya alyo-
rum; yoksa bu yeni bir konu deil dir. Beni m yapt m,
Kur ' an' da var olan bu yabanc kelimeleri, kaynaklaryla birlikte
bir araya getirmektir.
En bala Kur'an vc Kitap kelimeleri Arapa deil. nk
Arapann ok gzel bir gramatii-kural vardr; bir kel i meni n
hangi kkenden geldii bellidir. Ama Kur' an kelimesi hangi
Arapa kkenden gel mi ; bu bi l i nmi yor veya en az ndan
tartmal bir konu. rnein Suphi Salih, bu iki kelimenin
aslnda Arami ceden geldiini sylyor ve kitabn Arami cede
harflerin dizilii, okumak demek ol duunu belirtiyor, ondan son-
ra Kur' an kelimesiyle ilgili ihtilaflara geiyor. Bazlar, Kur ' an
kelimesi 'k'. r. e' kknden okumak anl am na gelir demiler. Bu-
nu az sonra anl atacam; ancak Suphi Salih burada farkl bir bil-
gi veriyor. Asl nda okumak anl am na gelen 'kraet' kelimesi, s-
l ami yet' ten nceki Arapl arda doum yapmayan develer iin kul-
lanlrd, diyor. Arapl ar o zaman okumaya ' k raet' deil; tilavet
diyorlard. Bu kraet kelimesi kken olarak Arami ceden gel me-
264
dir, diyor. Yine Kur ' an' n isimlerinden ve ayn zamanda bir su-
renin de ad olan Furkan kelimesi Aramicedir. Kur ' an kelimesiy-
le ilgili geni bir bilgi bn-i Me nz ur ' un 'Lisanii-1 Arap' adl ki-
tabnda vardr.
511
mam afii, F e r r a ve Ebu Has an el -E' ar i Kur ' an kelimesi
"k. r. e" hemzeli (mehmuz) kknden gelmiyor demilerdir. On-
lar, herhangi bir kkten geldiine bakmakszn sadece Allah' n
kendi kitab iin kulland zel bir isim olarak deerlendirmiler-
dir. Bu gr zayftr. nk bundan, sanki ad ta da olsa, toprak
da olsa kurcalamadan kabul etmek zorundayz, sonucu ortaya
kyor. Kald ki her eyden nce bu kuralsz bir iddiadr.
E ' a r i ve daha birok kii, bu kel i me, birbirine bal amak an-
lamna gelen 'k. r. n. ' kknden gelir; ancak burada Al l ah' n ke-
lamna ad ol mu zel bir isimdir ve tabi ki szlk anl am ndan da
uzak deildir. nk Kur' an ayetlerinde birbirleriyle balama
sz konusudur diyorlar. Bu yorum da kuraldan uzaktr. nk
'k. r. n. ' kknden treyenlerin kalplan bellidir. sm-1 fail, s-
m-l meful, ef' el- tefdil, sfat- m.ebbehe gibi kalplar belli.
Kur ' an kalb 'k. r. n. ' den gelir diyorsak, kural d, uydurma bir
karar vermi oluruz ki, bu yanltr.
F e r r a ' mn bir baka yorumu, bu kelimenin asl ' Ke r a i n' di r ' ;
ancak hemze denilen harf (ki burada Trke olarak ' i ' okunur)
dm, Kur ' an kelimesi kalmtr diyor. Bu da dierleri gibi
aslsz bir grtr. nk burada bir harfi al man n hem gerek-
esi yok, hem de ' Kent i n' kel imesindeki (i) harfini atarsak yine
Kur' an kelimesi kmaz; ' K e r a n' kar. Bu durumda ikinci bir
deiiklik yapma zorunluluu sz konusu olur.
Zeccac gibi baz yorumcul ar da, bu kelime aslnda bir araya
getirme/toplama anl am na gelen 'k. r. e. ' kknden gelen bir
sfattr; nk Kur' an da eski kitaplarn zn topluyor/ieriyor
veya bir araya gelen/toplanan surelerden ol uuyor eklinde bir
yorum yapyorlar. Bu gr, kural bak m ndan nceki l erden bi-
raz daha uygundur denilebilir.
5H Mebahi s- f i Ulumi-1 Kur' an, s. 17. bn-il Mcnzur, Lisanii-1 Arap, 1/126,
k. r. e maddesi nde.
26 5
Kimileri de aslnda ' k. r. e.' kknden mastard r ve bu kez
anl am okunan ki tap demekti r ekl inde te' vil etmilerdir.
Bir baka gr de, Kur ' an kel imesinin aslnda Sryani ce
' Ki r yan' kknden geldii ve okunan ey, ayin kitab demek ol-
duu ynndedi r.
Bunu ni ye o kadar uzattm? nk Arapa olsayd dilbilim-
cileri bu kadar zorl anmazl ard . Di kkat edilirse tek bir kel i meyl e
ilgili birka farkl yorum var.
Yine Yahudiler, tanrdan gelen vahye ' Mi k r a ' cliyorlarm.
Bu durumda Kur ' an' n ilk ayeti olduu sylenen k' ra ile Mikra
arasnda bir iliki kurmak yakn bir ihtimaldir. Yine sl am' da
' Sel am' kelimesi mehurdur.
51 2
Bunun branicc Sal om' dan gel-
dii bir gerektir. Yahudiler selam yerine ' Sal om' kel imesini kul-
lanrlarm ve hl da kullanyorlar. Tabi ki anlamlar ayn .
51 3
' Ayet' Sryani cede kant, al amet anlamndadr. ' Sur e ' kelimesi
Sryanice ' Surta/Sursa' demek, kitab mukaddes anlamndadr.
Kur ' an' da birok yerde geen ' A dn' kelimesi de Siiryaniceden
gelmedir: zm bahesi/ba demektir. Hele zel isimler olarak
Kur ' an' da geen tm peygamber adlar yabancdr. Kimileri
Adem Arapad r demi ; ancak Kadi Beydavi, Nesefi, Zemahe-
ri gibi mfessirler, bunun da yabanc bir kel i me ol duunu belirt-
milerdir. Adem, Salih ve uay p' n Arapa okl uunu iddia
edenler de var.
51 4
Az sonra her dilin bl mnde rnekler sunaca m. Burada
hem Hz. Muhammed' i n Sryani ce reni me verdii nem/disip-
lin, hem de birok Sryanice kel i meni n Kur ' an' da bul unmas
dikkat ekicidir. Bu bl mde Kur ' an' da hangi kel i mel er Arapa
deildir, deilse ne olur? Bunl ara aklk getireceim. lk bata
konu ilgi ekici gelmeyebilir; ancak blm bitimine doru pek
MZ
Prof. Thcodor Nl deke, Kur' an Tarih-i, s. 30. Suphi Sal ih, Mebahis- f i
Ulumi-I Kur'an, s. 18.
5 1 3
Bu konuda Prof. Theodor Nl deke' ni n (1836-1930) , Kur' an Tarih-i adl ese-
ri nerilebilir. Ben Arapasna baktm; ancak Trke' ye evrildiini bil emiyorum.
bn-il Cevzi , Fnun-I Ef nan 161. Kadi Beydavi , Zemaheri, Nesef i Baka-
ra 31' de bunu izah etmilerdir.
2 6 6
de sradan bir mevzu olmad anlalr. Asl nda konu bir kitap
hal i nde yazlacak kadar zengindir. Ancak bir eyler anlalsn di-
ye buraya zetin zeti eklinde bir bilgi sunaca m.
Kur ' an' da Arapa ol mayan kel imel er oktur. lk bata me-
hur sahabi bn-i Abbas'tan balayalm. Kendi si ni n bu konuda
bir kitab var. Kitabnda sureler ayr ayr ele alnarak, hangi su-
rede yabanc kel i mel er varsa srayla ele alnp incelenmitir. Bu
yabanc kel imel er arasnda Nebati ce, Sryanice, Farsa, Rumca,
branice, Habee ve Kptice dil inden olanlar vardr.
51 5
bn-i Abbas, Arap diline vakf biri ol mas na ramen, ' Ben
Kur ' an' da geen Gassak, Hannan, Evvah ve Raki m kelimeleri-
nin anl am n bi l mi yorum' diyordu. Zaten bunl ar yabanc , yeri
gelince anl ataca m.
bn-i Dreyd, "Cemheret- Lgat" adl yaptnda bu ya-
banc kel i mel ere yer vermi. Bu konuda zel olarak bir kitap
yazmaya balad; ancak bi ti rmeden vefat ettii kaynaklarda
belirtilmektedir.
51 6
bn-i-1 Cevzi Kur ' an' daki yabanc kel i mel erden yz ci-
varnda kaydetmi .
bn-i Hacer Askalani (Buhari zerine Feth-1 Bari adnda
erh kitab yazan kii), bn-i Sebeki gibi baz nl slam dnr-
leri, Kur' an' da geen bu yabanc kelimeleri iir haline getirmiler.
Syuti, 'Mhezzeb' adl yaptnda bu iirlerin neml i bir
ksmn yazm , yan sra Kur ' an' da geen yzden fazla kelime
hakk nda a kl amal arda bul unmutur. Ayrca kitabn sonuna bu
kel i mel erl e ilgili bir cetvel eklemitir. Bunlar tekrarsz olan keli-
melerdir, ou yabanc kel i mel erse Kur ' an' da defalarca tekrar-
lanmtr.
Cevalki, Kur ' an' daki bu yabanc kelimeler hakk nda yu-
ti' den daha fazla bir liste sunmutur.
515 ibn-i Abbas, Kitab-i Lugat-i fi-l Kur' an. Bal an sona kadar bunlar an-
latyor. Zaten kk bir kitap 82 sayf a.
5 1 6
I) Syuti, a) Mhezzeb, s. 183 ve devam , b) tkan, 38. bl m 1/288 vd.
2) bn-il Cevzi , FUnun-1 Ef nan s. 160.
3) bn-i Abbas, el -Lugat' fi-l Kur' an, s. 5.
4) Muh ammed Sabih, Bahsn Cedid... s. 98.
2 6 7
Kahire arkiyat Enstits Sami Dilleri profesrlerinden A r t hur
Jeffery (1893-1959), Kur' an' daki bu yabanc kelimelerle ilgili
Kur'an'daki Yabanc Kelimeler adnda kapsaml bir alma yrt-
m ve 320 kelimenin Arapa olmadn/ eitli dillerden geldii-
ni, hatta bunlar arasnda en bata Allah kelimesinin (ilah) yabanc
dillerden geldiini (ay tanrs), ayn zamanda Kur' an, Sure, Ayet,
Cennet, Cehennem ve bunlara benzer birok kelimenin yabanc ol-
duunu belirtmektedir. Tabi ki argmanlar da gl. Adam bu es-
ki dillerde uzman biri ve tarihi gerekler de onu dorular mahiyet-
te. Ancak ben en ok slami kaynaklarda bu konu nasl ele alnm,
bunun zerinde duracam. Ar t hur ' u bu almasnn Trkeye
evrildiini bilmiyorum; varsa okunmasnda fayda var.
Bu bal ortaya karmak iin, bu dalda asrlar nce hazrla-
nan birok slami kayna gzden geirdim. Ancak tasnifi yapar-
ken Syut i ' ni n kitabn temel aldm. nk kendisi bunlar bir
araya getirip gzel bir ekilde ilemitir. Tabi ki az ok ayn bil-
giler aadaki kaynakl arda ve bu yabanc kelimelerin getii
ayetlerle ilgili tefsirlerde de vardr.
51 7
>*' 1) Ebu Kasm b, .Sclam' (157-224) ; a) Lugat-l Kcbail'il Varklct'i
fl'Kur'an (Burada birok dilden rnekler veriyor), b) Fedail'UI-Kur'an isimli kitab.
2) Ebu Matem er-Razi'nin (l. 322. ), Kitab- ez-Ziynet'i l'if kclimaii-l slami-
ye. . . adl eseri. s. 140.
3) bn'il- Enbari'nin (272-328) ; a) El -eddad' fil-iuga. b) 'ez-Zahir' fi-luga*
ve c) caib' U ulum'il Kur'an adl eserleri.
4) Ebu eyl bn-i Hayyan' n (h. 369. ) Tef siri, ilgili kel i mel er ksmnda.
5) Seal ib ' nin (350-430. h), Fkh'il luga ve Esrar'UI Arabiyc adl kitab, s 335,
29. bl m.
6) Ragb Isfahani'nin (l. 450. ), el-MlVedai'.
7) eyzel e Eb-l Mcal i' in (l. 494. ), cl -Burhan fi MUkilati-1 Kur' an adl
eseri.
8) Mahmut b. Hamze -Kermai'nin (l. 505. ), Garaib' Tef sir vc Acaib' Te-
vil adl yapt.
9) Vast, Eb-l zz Muh ammed b. Hasan (l. 521. ), cl-r.ad... adl kitab,
farkl yerlerde.
10) Ebu Mansur cl -Cevahk ' ni (465-540) , el-Muarrab-U mi n' el Kel am' i l
A' cem isimli eseri.
11) bn'il Cev zi Eb-l Ferce Abdurralma (h. 597. ), Fnun'l-Ef nan adl
yaptnda bu yabanc kel i mel ere zel bir bl m am ve gzel bir eki l de akla-
malarda bulunmutur. S. 161-166.
268
ounda mterek olan udur ki: Kur ' an' da brani ce, Srya-
nice, Farsa/Pehlevi dili, K pti ce, Nebati ce, Rumca, Habee,
Berberi, Hi nte kel i mel erden rnekl er vardr.
nce bu yabanc kelimelerin Kur ' an' da gemesi yl e ilgili s-
lam limleri arasnda var olan baz ihtilaflar zetle aktaralm:
Bata mam afii, bn-i Cerir, Ebu Ubeyde, Kadi Ebube-
kir ol mak zere bazlar, madem Kur ' an' da birka yerde, 'Anla-
yasnz diye biz Kur ' an' , erisi-brs ol mayan, ayrntl bir
ekilde ve akl erdiresiniz di ye size Arapa olarak gnderdi k' de-
niliyor, zaman t mnn Arapa olmas lazm, di yorl ar.
51 8
Bun-
lara gre ki m Kur ' an' da yabanc kel i me vardr di yorsa gnaha
girer. Kimileri de, Kur' an okunduunda ancak Araplar anlar. Do-
12) Zerke ' nin (l. 794. \), el~Burha f i Ul umi ' l Kur' an adl al mas ise bu
konuda (Syuti ' ni n birok eseri gibi) bir temel kaynaktr. Kur' an' da Arapa ol ma-
yan kel imel erin listesini 1/200 vd al yor 17. bl mde.
13) mam Syuti ' ni n (849-911) a) el -Mzhi r f i ul um' i l uga ve Envaiha, b) cl-
lkan. e) el -Mhezzeb. . . adl yaptlar.
14) Rel'aii Nail l e el -Yesu ' nin (1890-1973) , Garaib'ii lugat-il Arabi ye adl ese-
ri. Bu adam Hristiyan. Dorusu, eserini pek de doyurucu bul madm.
15) ebabettin Ah l Mt Hafaci'nin (h. 977-1096) , 'il'a'l-Galil f ima fi Kcl an'il
Arab-i min-el Dahi l ' adl eseri.
16) Dr. Suphi Sal i h' i n,' Mebahi s' f i Ul um-il Kur' an' adl kitab.
17) Muh ammed AltUtlCU'nuri ' el -Muarrab' U vc' tl Dahil f i Lgat' il Arubi yye vc
Adabi ha' adl eseri.
18) tbn-il Hatip, El-Furkan adl tek ciltlik yapt, s. 214 vd.
19) bn-i Ebi eyb e (159-235) , Musannaf , Fedail-i Kur' an, cil t 10/16 vd.
20) brahim Ebyar, Tarih-l Kur' an, s. 190, 27. bl m.
21) Muh ammed Sabi h/Subeyl , Bahs' n Cedid an-il Kuran, s. 99 vd.
22) Dr. Tuhanii Raci el -Hai mi ' ni n kal emi nden ' Mcccl l el -1 Bahsi-1 il niyyi'
adl dergide 1968, say 13, s. 57' den itibaren Kur' an' daki bu yabanc kel imel erl e il-
gili gzel bir tasnif i var.
23) Scal i b (l. 430. ), Fkh-U Luga ve Esrar-1 Arabiyye. s. 335' ten itibaren
39. bab.
24) bn-i Kteybe (. 276. h), Edeb-1 Ktip, s. 494 vd.
25) bn-i DUreyd/h. 321. ), Cemheret- Luga, 3/1325.
26) bn-i-lCinni (h. 392. ), el -Hasai s, 3 cilt.
27) Ezheri Ebu Mansur (282-370. h), Tehzib-i Luga. Farkl farkl yerlerde
aklyor.
28) Abdul l ah bn-i Abbas' n (h. 68) , el -Lugat' fi-l Kur' an adnda bu konuda
bir eseri var.
5 1 8
Kur' an' dan Yusuf, 2, Taha 113, Zmer 28, Secde 3, ura 7 ve Zuhruf 3.
269
laysyla burada neml i olan btnl ktr; yoksa her dil de ya-
banc kel i mel er vardr ve bu gayet normal di r eklinde fikir be-
lirtmilerdir. Bazlar, daha ileri giderek, mademki Allah her dili
biliyor ve Kur ' an' dan herkes sorumludur, o hal de Kur ' an' da tm
diller vardr, eklinde yorum yapm l ard r.
51 9
Bu son kla ilgili zaman harcamayaca m. nk byl e ol-
sayd Orta Ameri ka dilleri, Japonca, i nce, ngilizce, spanyol ca
gibi o zaman Hz. Muhammed' den uzak olan yerlerin dillerinden
de rnekler ol mal yd ! Di er iki gr hakk nda dncemi
baln sonlarna doru belirteceim...
i mdi de bu yabanc kelimelerin tespitine geelim.
a) branice Kelimeler:
1) Ahlede/hulud: Bu kel i me branicedir ve karargh kurmak,
bal anmak anl am ndad r.
52 0
2) Azer: ki anl ama gelir. sim alnrsa bu farkldr; ancak ke-
limenin szlk anl am farkldr. braniccde bir insan dierine
kar bu kel i meyi kulland zaman ktl k anlamn kaste-
der/svmek demektir. Zaten Taberi, Kurlubi, bn-i Kesir gibi
mfessirler ilgili ayet tefsirinde 'Azer' kelimesi brani ccde sv-
mek anl am na gelir diye a kl amada bulunmulardr. Bu kel i me
Kur ' an' da bir yerde geiyor ve brahi m peygamberi n babas ola-
rak anl am verilmitir.
Ayeti de verelim: brahim, babas Azer' e, "Birtakm putlar
tanrlar m ediniyorsun? Dorusu ben seni de kavmini de apak
bir sapklk iinde gryorum" demi . Aslnda brahi m' i n ba-
basnn ad Azer de deildir. Bunu zaten ilgili ayette Msl man
yorumcul ar da belirtiyorlar. Kald ki brahi m' i n babas Tevrat' ta
Tenah olarak geiyor.
52 1
Azer' i n ayette brahi m' i n babas an-
, l y
a) Syuti, el -Muhazzeb f ima v ekaa fi-l Kur' an min el Muarrab, S. 61.
b) bn-il Cev zi , Fnun-1 Ef nan, s, 161.
' 20 Syuti, Mhezzeb, s. 67. Enam suresi, 74. ayet.
' 21 Tevrat, Tekvin 11 bab/26 ve sonras. En' am 176.
270
l am na geldiini mant k da kabul etmiyor. nk branicede
Azer svmek anl am na gel di i ne gre, o zaman brahi m' i n ba-
basna neden bu kt ismi ad yapsnl ar ki?
Bana gre ayet imdiye kadar yanl yorumlanmtr. nk
Hz. Muhammed' i dnn, Nuh peygamberi n ya n bile olduu
gibi Tevrat' tan alm, 950 yl yaad, diyor.
52 2
Ancak brahim
peygamberi n babasn farkl sylyor. Bir kere bu dnl emez.
Ayetin gerek anl am u ekilde ol mal : brahim babasna, adeta
Trkedeki azarl ama kelimesi gibi "Azer ! " demi . Yani yazklar
olsun sana diye bal am ve birtakm putlar ilahlar m ediniyor-
sun, eklinde konumas na devam etmitir. Tabi ki Hz. Muham-
med burada ne maksatl a kul l anm bunu bi l mi yoruz. Bir de aca-
ba brahim babasyla byl e bir tartmaya girmi mi, bu doru
mu bu da ayr bir konu.
5 2 3
Yineliyorum: brahi m' i n babas Tevrat' ta baka bir isimle
anlrken neden Azer olarak Kur ' an' a gesin ki? Dorusu bu g-
r hi inandrc olmuyor.
3) Es bat : branicede kabileler-airetler, gruplar, hatta aileler
anl am nda kullanlr. Kur ' an' da bu anl amyl a be yerde geiyor.
Kimileri, aslnda branicesi Ebat eklinde () iledir; ancak harf
deiiklii ol mutur demi l er.
52 4
4) Yenim: bn-il Cevzi, brani ce kkenlidir ve deniz an-
lamna gelir, diyor. Kimileri Nebati ccdcn gel medi r derler. bn-i
Kl eybe ve Ebu Hatem de, aslnda Sryani ce bir kel i me ol up de-
niz demekti r di ye bilgi vermiler. Kur ' an' da sekiz yerde geiyor
ve zaten deniz-rmak anl am nda kullanlmtr.
52 5
5) Bai r: Bu kel i me Kur ' an' da iki yerde, Yusuf ve kardeleri-
nin olaylar bal am nda geiyor. brani cede bi nek hayvan (de-
ve) anl am na gelir. Zaten Kur ' an' da her iki yerde de deve an-
l am nda kullanlmtr.
52 6
522 Tevrat Tekvin bl m, bab 10, ayet 29 ve Kur'an'dan Ankebut suresi ayet 14.
523 Syuti, Mhezzeb, s. 68.
524 Bakara, 136 ve 140. Al-i mran 84, Ni sa 163 ve A'raf 160. Syuti, Mhez-
zeb, s. 70.
525 Syuti, Mhezzeb, s. 166.
526 Yusuf suresi, 65 v e 72.
271
6) Hitta: srail oullar bu kel i meyi iyilik syl emek veya g-
nahl ardan ba l anmak iin af di l emek anl am nda kullanyor-
larm. Kur ' an' da da bu anl ama geliyor.
52 7
7) Dereste: Uzmanl ar, bu kel i meni n Arapa ol mad n ;
aslnda brani ceden alndn ve ders anl am na geldiini belirti-
yorlar. Kur ' an' da bir yerde geiyor o da belirttiim anl amda kul-
lanlmtr. Ayet yle: Tanr, Hz. Muhammed hakk nda, 'Biz
ayetleri geni geni aklyoruz ki, desin sen ders almsn ' diyor.
Demek ki ders al makl a byle bir kitap insanlar iin ortaya ka-
biliyormu. Ayetten anlalan bu! Tabi ki bu ayr bir konu; ancak
dikkat eki ci .
52 8
8) Raina: Bu kelime Kur' an' da iki yerde geiyor. Yahudiler bu-
nu bir nevi svme/kfr kelimesi olarak kullanyorlarm (tpk
Azer kelimesi gibi). Zaman iinde Mslmanlar da bunu farkl bir
anlamda Hz. Muhammed' e kar kullannca, onun houna gitme-
mi. O yzden ayet inmi ki, ' Rai ne' deil de; ' nzrna/bize bak
kelimesini kullann' denilmitir. Szn z, kelime braniccdir.
52 9
9) Rahman: Bu kel i me en bata Kur ' an' daki tm Besmel e-
l er' de ve baka birok yerde geiyor. Al l ah' n sfatlarndan bir
sfattr. branice Ranan kkeni nden gel medi r.
530
10) Remz: braniccde dudaklarn kprdanmas demek; baka
bir deyimle dudaklarla iaret demek. Kur' an' da bir yerde geiyor.
Zekeriya peygamber ok yal iken Allah da demi ki sana Yahya
adnda bir evlat vereceim. Adam buna inanamam: Ben yalym,
eim de ksr; peki bu nasl olur, demi ve Allah' a, ' Eer byle bir
ey olursa iareti nedir?' diye sormu. Bunun zerine, iinde remz
kelimesinin de bulunduu u ayet inmi: gn zarfnda insanlar-
la iaretleme (ki remzin anlamdr bu ayn zamanda) dnda ko-
numa, Rabbini ok an ve sabah akam onu tebih et. Bu yntem
beenilir mi beenilmez mi, bu da ayr bir konu.
531
Bakara 58 ve A'raf 161. Syuti, lkan 38. bl m vc Mhezzeb, s. 83.
5 2 8
En' am 105.
5 2 9
Bakara 104 v e Ni sa 46.
530 Syuti Mhezzeb, 91 v e tkan, 38. bl m.
531 Ai-i mran, 41.
272
11) Tuva: branicede gece veya ey erkek anl am na gelir. Bu
konuda farkl anl aml ar da verilmitir. Kur ' an' da iki yerde gei-
yor. O da Hz. Musa ile ilgilidir. Ayetlerden bi ri nde tanr Mus a' ya
seslenerek, "Beni m ben, senin Rabbi n! Haydi, pabularn kar;
sen kutsal vadide, Tuva' das n" diyor. brnde de "Kutsal vadi
Tuva' da Musa' n n rabbi ona yle seslenmiti: ' Fi ravun' a git;
nk o, azd . '
5 3 2
12) Salavat: oul bir kelimedir, branice kkenl i olup hav-
ralar anl am na gelir. Bunun asl Saluta' dr. Kur ' an' da bir yerde
geen bu kel i me, zaten havralar anl amda kullanlmtr. Bunun
Sryani ce ol duunu syleyenler de vardr.
533
13) Fum: branicede buday demektir. Kur ' an' da bir yerde
srail oullar mitolojileri arasnda geiyor; genel de sarmsak an-
lamn vermi l er.
534
14) Hdna: Bu kel i me branicede tbna anl am na gelir. Yani
tvbe ettik demektir. Kur ' an' da bir yerde geen bu terim, tanrya
ynel me, tvbe et me anl am nda kullanlmtr. Zaten bu kelime
Hz. Musa ve kavminin hikyelerinin anlatld bl mde gei-
yor. Demek islediim, hem branice kknden gelmedir, hem de
Musa ve kavminin hikyeleri Kur ' an' da anlatlrken bu balam-
da geiyor.
535
15) Hud-Yehud: Hud kelimesi Kur ' an' da Bakara suresinde
yerde geiyor; Yahudi anl am na gelir. Ayn kel i me bir pey-
gamberin ad olarak da yerde geiyor. Yine Yehud kelimesi
Yakup peygamberi n Yahuza ol unun soyundan gelenlere denir.
Yani her iki kel i me de Arapa deildir.
536
16) Li ne: Medi ne Yahudileri hurma aac na 'Line' diyor-
lard. Bu kel i me Kur ' an' da bir yerde, o da u ol ayda geiyor.
Msl manl ar Muhammed' i n tal i mat yl a Yahudil erin hurma
aalarn kesip imha edi nce eletiriler geliyor, aa nasl kesilir
5 3 2
Tala 12 v e Naziat 16. Syuti, Mhezzeb, s. 114.
533 Hac suresi 40.
5 3 4
Bakara 61.
5 3 5
A'raf 156. Syuti, Mh ezzeb, 153.
5 3 6
Bakara 111,135, 140. Syuti, Mhezzeb, 155.
273
diye. O yzden ayet iniyor ki, sizin Msl manl ar n kestikleri
hurma aalar Al l ah' n izniyledir di yor ve bu aa kesmeni n so-
ruml ul uunu tanr stl eniyor.
537
17) k. f. r: Yok etmek, ba l amak anl am na gelir. Bu an-
lamyla Kur ' an' da on drt yerde geiyor. Kimisi Nebaticedir, ki-
misi de branice kkenl idir demitir.
18) El m: Bu kel i me bazlarna gre Nebati ceden gelmedir,
bazlar da branice bir kelimedir demiler. Anl am , ac vermek
demektir. Kur ' an' da birok yerde ' Azap' kel i mesi nden sonra
gel mi , ackl azap demek.
5 3 8
19) Hittetn: Bu kelime Kur ' an' da iki yerde geiyor. Affet-
mek anl am na gelir.
539
b) Sryanice Kelimeler:
1) Esfar: Bu kel i me kitaplar anl am na gelir. Halife Ebubeki r
zanannda Kur ' an topl anrken, ad ne ol sun diye tartrlar. Ki-
mileri ' Sifr' olsun deyi nce (Sifr, Esfar kelimesinin tekilidir),
hayr; bu Yahudilerin kullandklar bir kelimedir, biz bunu ki-
tabmza ad olarak kabul etmi yoruz diyorlar. Yani kelime Arap-
a deildir. Kur ' an' da bir yerde geiyor; o da asl anlamn ie-
riyor. Ayetin anl am n da verelim: Tevrat'la ykml tutulup da
onunl a amel etmeyenl eri n durumu, ciltlerce kitap tayan merke-
bin durumu gibidir. Kel i me zaten yabanc. Ayetten kan bir di-
er anlaml sonu da kanunu di nl emeyene rahatlkla eek deni-
lebilmesidir.
54 0
2) Rebbaniyyun/ribbiyyun: Bu kelime Kur ' an' da drt yerde
geiyor. Yahudiler bunu tanrya kulluk yapan kiilere kar kul-
lanrlarm. Yani bugnk tabirle evliya demek. Zaten Kur ' an' da
Hair suresi 5. Syuti, age. 139.
5 3 8
Syuti, tkan 1/291.
5 3 9
Bakara 58 v e A'raf 161. Syuti age., 83.
5 4 0
Cuma suresi, 5. Syuti, tkan, 12. bl m 1/130. Mhezzeb, s. 72. Ebu Ha-
l em, Kitab- Zyne, s. 140.
274
da benzer anlamlarda kullanlmtr. Az da olsa branice bir keli-
me olduunu syleyenler de vardr.
541
3) Rehv/rehven: Bu kel i me Kur ' an' da bir seter geiyor. Ki-
mileri Sryanicedir, kimileri de Nebati ce kkenl idir demitir.
Kur ' an' da bu kel i me, Hz. Musa topl umuyl a birlikte Ni l ' i geti-
i nde Firavun ve askerleri de pelerine taklrlar, onlar da suya
girip kendilerini yakal amak isterler. Hani Musa kendi Asa' sn
Ni l ' e vurunca kara yollar gibi yol l an alm ve byl ece kurtul-
mulard. te burada tanr Mus a' ya Ni l ' i brakn, onlar ar-
kanzdan gelsin, korkmay n, nk onlar size yetiemezler, ben
onlar suda bodururum diyor. te ayette geen ' Deni zi /Ni l ' i sa-
kin b rak' anl am ' Rehv' kel i mesi nden kyor.
54 2
4) Scceden: Sryanicede ba emek anlamna gelir. Demek ki
namazlarda Mslmanlarn balarn eip yere dedirmeleri deti
Sryanilerden gelmedir. Kelime Kur' an' da birok yerde geiyor;
ancak yerde bu asl anlamnda kullanlmtr. Ayetlerde Allah s-
rail oullarna hitaben, bu kasabaya girin, orada bulunanlardan di-
lediiniz ekilde bol bol yiyin, kapsndan eilerek girin... diyor.
Bazlar kapsndan secde ederek girin eklinde tercme etmiler.
Bu yanltr. nk secde annda nasl kapdan girilir ki? Eer na-
mazdaki secde gibi bundan bir anlam karrsak, o zaman hem sec-
de, hem de yryp kapdan girmek mmkn olamyor. u halde
kelime burada Sryanice anlamn korumutur.
54 3
5) Seriyy/seriyyen: Bu kel i me Kur ' an' da bir yerde geiyor;
o da Hz. Mer yem' l e ilgilidir. Szde Hz. Meryem kocasz hamile
kalnca korkmu, beni fahielikle itham edecekl er demi . te bu-
rada Mer yem' e aa tarafndan sesleniliyor ki, ' Sak n zlme,
Rabbin senin altnda bir su ark yaratt' deniliyor. Artk su
arkndan neyi kastetmi, bu da belirsiz. Bu su ark ndan maksat
nedir konusunda kimisi, mecazi anl amda Hz. sa demekti r diyor,
her kafadan kantsz iddialar kyor. Konu bu deil; ancak cm-
5 4 1
Mai de, 44, 63. Al-i mran 79 v e 146. Syuti, Mh ezzeb, s. 90. lkan, 38.
bl m.
5 4 2
Duhan 24.
5 4 3
Bakara 58, Ni sa 154 v eA' raf 161.
275
lede de anl a l mayan bir durum sz konusu. Bu cml ede, Srya-
nicede nehir ve su ark anl am na gelen ' Seri yyen' kel i mesi gei-
yor. Ayette de Sryani ce anl am olan dere-nehir kastedilmitir.
Nebati ce kkenl i ol duunu syl eyenl er de vardr.
54 4
6) Cehennem: Aslnda Arapa deildir. Sryani ce Keh-
nam' dan geldii sylenir. Ayrca branice ve Farsadan geldii-
ni yazanlar da vardr. Bir kere yabanc bir kel i me ol masayd Na-
hiv kuralna gre gayr-i mnsarf sayl mazd. Yani tenvin ve kes-
reyi kabul ederdi. zel isim ve yabanc kelime ol mas ndan do-
lay i ' rab kabul etmez. Bu gramal i kl e ilgili bir kuraldr. Bu keli-
me Kur ' an' da yetmi ten fazla yerde geiyor.
54 5
7) Tur: Sryanicede da anlamna gelir; Kur ' an' da dokuz yer-
de geiyor ve da anl am nda kullanlyor. Yine da anlamnda Ne-
batice dilinden geldiini syleyenler de var. Arami/brabice k-
kenli olduunu ve onlarda da da anlamnda kullanldn yazan-
lar da vardr. Ksacas, Arapa bir kelime deildir.
546
8) ehr: Kur ' an' da yirmi bir yerde geiyor. Sryani cede
Sehr' den geliyor. Ay demektir. Hz. Muhammed zaman nda yaa-
yan air meyye b. Ebi Salt bunu o zaman iirlerinde kul-
lanmtr. Kur ' an' da da zaten bu anl amda kullanlyor. Mesela;
ehr- Ramadan/Ramazan ay denil iyor.
54 7
9) Fi rdevs kelimesi Kur' an' da cennetin bir eidi olarak gei-
yor. Sryanicede zm ba demektir. zm anlamnda Nebatice
Ferdasa kelimesinden geldiini syleyenler de vardr. Kimi yazar-
lar da Rumca bir kelime olup ba anlamna geldiini yazmlardr.
Sonuta hangi dilden olursa olsun, anlamlar ayn. Kur ' an' da iki
yerde, cennetle birlikte geiyor. Yabanc bir kelime olduu iin,
Kur'an' tercme edenl er genelde, Firdevs cennetleri deyip ge-
Meryem suresi, 24. Syuti, Mhezzeb, 99. Muh ammed Sahih, Bal sn Ge-
dil, s. 101.
5 4 5
Syuti, Mh ezzeb, s. 82.
5 4 6
Bakara suresi, 63 v c 93. Nisa 154, Meryem 52, Tala 80, Mmi ni m 20, Ka-
sas 29 vc 46, Tur I, Tin 2. ayel.
Ebu Hatem, Kitab- Zi yne, s. 140. Syuti, Mhezzeb, 114, tkan, 1/295.
5 4 7
a) Cevahki , el -Muarrab, sehr md no: 354, s. 383 v e no: 371, s. 410.
b) Syuti, Mh ezzeb s. 104 ve tkan 1/294.
276
misler. Ayetlerin anlam yledir: " man edip iyi davranlarda bu-
lunanlara gelince, onlar iin yer olarak Firdevs cennetleri vardr.
Bunu hak edenler, orada ebed olarak kalacaklardr."
54 8
10) Adn: Buna Sryani ce Firdevs kel imesinin eanl amhs d r
demek doru olur: zm bahesi/ba demektir. Rumcadan gel-
diini syleyenler de vardr. Kur ' an' da on bir yerde hep cennet
kelimesiyle birlikte (Adn cennetleri eklinde) geiyor. Hz. Mu-
hammed' i n amcaol u bn-i Abbas Ka' b' dan soruyor, Kur ' an' da
geen 'Cennet' Adn' sz kalbnn anlam nedi r diye? O, Srya-
nice bir kel i medi r ve ba- zm demekti r di yor.
54 9
11) Kntar: Tartda belli bir arlk birimi demektir. Rumlar-
da 12 bin Ukk yye' ye kntar deni rmi . Sryani cede ise bir kz
cildi dolusu altn ya da gm miktarna deni rmi . Kel i me
aslnda Rumcadan m gelmedir, yoksa Sryani ceden mi; bu ko-
nuda ihtilaf vardr. Kur ' an' da drt yerde gei yor.
550
12) Hevnen: Kur ' an' da tek bir yerde geiyor; tevazu an-
lamna gelir. Kel i me, ki mi si ne gre branice, ki mi si ne gre de
Sryanice kkenlidir. inde getii ayetin anl am da u: Rah-
man' m kullar onlardr ki, yeryznde tevazu ile /alak gnll
olarak yrrler... diyor.
551
13) Kummel: Kur ' an' da tek bir yerde geiyor; sne haeresi
demektir. Bu da Sryanice veya braniceden gel me bir kelimedir.
Hz. Musa zaman nda tanrnn Msr halkna verdii cezalar
saylrken, onl ardan birinin de zerlerine sne yad rmak oldu-
u belirtiliyor.
552
14) Kayyum: Sryani cede uyumayan demektir. Kur ' an' da
yerde geiyor ve asl anl am n korumut ur.
553
5 4 8
Kehf 107 v e Mii' minu 11. Seal ibi, Fkh-i Luga s. 339.
5 4 9
Tcv be 72, Rad 23, Nahl 31, Kehf 31, Meryem 61, Tana 76, Fatr 33, Sad
50, Gal ir 8, Saf 12 vc Bcyyi ne 8.
Syuti, Mhezzeb, 117, tkan 1/295.
550 A.I- mran 14: oul ve ism-l mef ul iki sefer. Yine Al-i mran 75 tekil.
Nisa 20 oul olarak gel mi .
5 5 1
Furkan 63. Syuti, age., 155.
552 Araf 133. Mh ezzeb 130.
553 Bakara 255, Al-i mran 2, Taha 111. Mhezzeb. . . 134.
277
c) Farsa Kelimeler:
1) Ebariq: brik kelimesinin oulu ol up suyolu, suyun yava
dklmesi anl am na gelir. Kur ' an' da bir yerde geiyor. Trkede
kullanlan ibrik kelimesi bu kkten gelir. inde ' Ebari k' kelimesi
geen ayet, cennet ehlinin nimetlerinden sz eder. Bir nceki ayet-
le birlikte anlam u: ' Onlarn evrelerinde gencecik uaklar, akp
giden arap kaynandan doldurulmu testiler, ibrikler ve kadeh-
lerle dolanr, srekli hizmete adanmlardr (bugnk tabirle gar-
sonlar-hizmetiler gibi)' . Cennette akp giden arap rmayla il-
gili Hz. Muhammed suresi 15. ayeti ok nettir.
554
2) stebrak: Pehlevi dilinde kaln hal demektir. Bu durumda
Kur ' an' da iinde drt yerde istebrak kelimesi geen ayetlerin
anl am yle olur: man edip salih amel l erde bul unanl ar iin
allndan rmaklar akan Adn cennetleri var. Ayrca orada altn bi-
leziklerle sslenirler (erkek-kadn (ark ol maks z n), hafif ipek-
ten vc kaln atlastan yeil elbiseler giyerler ve tahtlar zeri nde
kurulup-dayanrlar. Bu, ne gzel sevap ve ne gzel destektir...
Hem hafif ipek, hem de kaln atlas giyilir derken, bundan br
dnyada havalarn deiecei anlalr. Sanki orda da mevsi ml er
yaanacakm ! Kel i meni n getii dier ayetlerin anlam yle:
nce ipekten ve parlak atlastan giyerek karlkl otururlar. Cen-
nettekiler, astarlar kaln atlastan ilenmi yataklar zeri nde yas-
lanrlar. Cennetl i kl er zerinde yeil ipekten, ince ve kai m atlas-
tan elbiseler vardr; gm bilezikler taknmlardr. Rablcri on-
lara tertemiz bir iki iirir.
Evet; btn bunl ar ayettir. Ama neml i olan bu ayetlerde ge-
en stebrak kel imesinin Arapa kkenl i ol mamas .
5 5 5
3) Biya: Bu kel i me kiliseler anl am na gelir, Kur ' an' da tek bir
yerde havralar, mescitler ve manastrlarla birlikte kullanlmtr.
556
-
>
-
v
* Vaka suresi 18. ayet. Syuti, Mhezzebi s. 66. Ceval ki, Muarrab, 35. Se-
alibi, Fkh-i Luga, s. 337.
555 Kehf suresi, 31, Duhan suresi, 53, Rahman 54 v e nsan suresi 21.
556 )_)ac suresi, 40.
2 7 8
4) Di nar : Bilindii gibi gnmzde de di nar baz Ortadou
lkelerinde para birimi olarak kullanlmaktadr. Bu kelime Fars-
ada gelmedir. Arap filologlar ve Usul- Tefsirle uraanlarn
tespiti byledir. Kur ' an' da yalnz bir yerde gei yor.
557
5) Di r hem: Cevalki' nin deerlendirmesine gre bu kelime
Farsa veya Rumca/Yunancadan gelmedir. Yusuf suresinde bunun
oulu olan ' Derahi m' olarak geiyor: Yusuf peygamberi kymet-
siz bir pahaya, sayl dirhem deerinde sattlar deniliyor.
558
6) Zencebi l : Zencefil bitkisi demektir. Bu da kken olarak
Farsadan gelmedir, Kur ' an' da bir yerde, cennet iecekleri ko-
nusunda geiyor. Ayetin z u: "Cennet t e insanlara bir kseden
iirilir ki (bu arabn) kar m nda zencefil vardr". O ki zence-
bil/zencefil cenneti n ieceklerinden ol up Kur ' an' da yer alm, o
zaman demek ki neml i bir bitkiymi: nananl ar bundan bir an-
lam karmal l ar!
559
7) Sicili: Kur ' an' da bir sefer geiyor. Pehl evi cede kitap de-
mektir. Yazarlar bu kel imel er Farsadr derken o zamanki Pchlc-
vi dili kastedilmitir; bunu da belirtmi ol al m. Kur ' an' da asl
anl am na yakn kullanlmtr. Ayet kyamet gnnden sz edi-
yor. Anl am n da verelim: "O gn (kyameti kastediyor), g
kitaplar iin defter drer gibi dreceiz, yaratmaya ilk ba-
ladmz gibi yeniden yaratacaz, bu vaadi mi zdi r" diyor Allah.
Bazlar bunun Yunanca kkenli ol duunu belirtmiler; sonuta
Arapa deildir.
56 0
8) Siccil: Pehlevicede ta ve kil/amur anlamna gelir. Bu kalp
zerine Kur' an' da yerde geiyor. Her yerde de balktan pii-
rilmi talar kastedilmitir ki, asl anlamnda kullanlmtr. Tanrnn
eskiden baz toplumlar cezalandrrken zerlerine balktan pii-
rilmi talar (tulalar) yadrdndan sz ediliyor bu ayetlerde.
56 1
55' Ceval ki, el-Muaf rab... s. 290. mam Syuti, Mhezzeb, s. 88. Al-i mran
suresi, 75. ayet.
558 Yusuf suresi, ayet 20. Ceval ki, Muarrab, s. 40.
559 nsan suresi, 17.
560 Enbi ya suresi 104. Cev al ki , Muarrab... s. 55.
5 6 1
Hud 82, Hicr 74 v e Fil 4. bn-i Ebi eybe, Musannaf , 10/18, no: 30582.
279
9) Sradi k: Dehl i z anlamna gelir. Bazlar, Farsadr ancak
evin perdesi demektir demiler. Kur ' an' da bir yerde kullanlmtr.
Ayet cehennem ehlinin cezasndan sz eder. Biz, zalimlere yle
bir cehennem hazrladk ki, onun duvarlar kendilerini epeevre
kuatmtr. Bir tarafta dehliz anlam, dier tarafta cehennemi n on-
lar sarmas, aralarnda birbirlerine yakn iki ifade.
56 2
10) Kfur: Arap dilbilimcisi Seal i bi ' ni n deerl endi rmesi ne
gre Pehlevice bir kelimedir. Kur ' an' da tek bir yerde geiyor. O
da iyiler iin cennet tantlrken bu bal amda ilenmi. Ayetin
anl am da neml i , hemen verelim: " yi l er ise, kfur (bir nevi bit-
ki) katlm bir kadehten (cennet arab) ierler."
56 3
Dikkat edi-
lirse daha nce ayn durum ' Zencebi l ' iin de sz konusuydu, o
da cennette arap karm sunul acakm . Maal l ah cennet.
ran' n yiyecek-iecek, madenler, hal ve topyekn eyalaryla
sslenmi. Bu da ilgin!
11) Mi sk: Koku demek. Kur' an' da bir yerde geiyor. u dikka-
timi ekiyor ki, Kur' an' da geen bu yabanc kelimeler genelde ya
cehenneml e birlikle, ya da cennetle birlikte gemektedir. Misk ke-
limesi cennet nimetleri arasnda zikredilmi. zeti u: Cennette
yle bir iecek var ki, insan iti mi sonunda misk kokusu verir.
56 4
12) Snds : nce atlas demek. Kur ' an' da yerde, cennet
ehlinin giyecekleri bal am nda geiyor. Burada ince ipek ve ma-
vi renkte bir elbise olarak tanm yaplyor.
56 5
Kur ' an' da, ' m-
riklerden her biri ister ki bin yl yaas n' ayeti var. Bu bin yl bir
ounl uk ifadesidir. Nasl ki Trkede binbir eit terimi varsa,
bu da bunun gibi okl uk ifade eden bir terim. te bn-i eybe gi-
bi baz dnrler, aslnda bu da Farsada ' Zende hezar sal ' , ya-
ni bin yl yaa sznn Arapaya evrimidir, diyorlar. Yani bura-
da snds yabanc bir kelime olduu gibi, Kur ' an' da kullanlan
bu bin yl rnei de aslnda yl edir.
56 6
5 6 2
Kehf, 29.
563 j
n s
.
m
suresi, 5. ayet. Scal ibi, Fkh-i Luga, s. 340.
564 Mutaffifin suresi 26. Syuti, Mhezzeb, s. 144.
565 Kehf suresi 31, Duhan 53 ve nsan 21.
566 jbn-i Ebi eybe, Musannaf , 10/18, no: 30584.
280
13) Mekalid: ou, bunun Farsadan geldiini yazmlar;
ancak Nebati ceden geldiini yazanl ar da vardr. Anahtarl ar an-
lamna geliyor. Kur ' an' da iki yerde geiyor. Her iki yerde de
' Gkl eri n ve yerin anahtarlar Al l ah' nd r' deniliyor. Ayette
anahtarlardan kast, hkm/iktidar Al l ah' nd r demekti r.
56 7
14) Nun: Bu kel i me Kur ' an' da Kal em suresinin banda ge-
iyor, Pehl evi cede istediini yap anl am nda kullanldn syle-
yenler var. Ki m Kur ' an' Trkeye evirmise, bu kel i me konu-
sunda 'Nun' deyi p gemitir, anl am verememitir. Hakllar. n-
k Arapada byle bir kelime yoktur ki anl am veri l si n.
56 8
15) Kvviret: Pehl evi cede dr l mek anl am na gelir.
Kur ' an' da U yerde geiyor. ki yerde gelecek zaman kipiyle, bir
yerde de gemi zaman kipiyle kullanlmtr. Zaten Kur ' an' da
da drlmek anl am na geliyor.
56 9
16) Yakut: Kur ' an' da Rahman suresinde bir sefer geiyor.
Bir kymetli cevherin addr. Bu kel i me, cennetteki huriler an-
latlrken onlarn nitelikleri hakk nda kullanlmtr. Ayetleri de
verelim: "O cennetl erde, baklarn yalnz elerine di kmi yle
kadnlar vardr ki, daha nce ne bir insan ne de bir cin onlara do-
kunman.tr (bakireler). Sanki onl ar yakut ve mercand rl ar. "
57 0
17) Mercan: Kur ' an' da Rahman suresinde iki yerde geiyor.
Bir yerde inci ile birlikte geiyor ve tanr, bu iki cevher denizden
kyor diyor. Bir dier yerde, az nce belirttiim yakut kelime-
siyle birlikte cennet hurileri bu cevherl e tarif ediliyor: Huriler
mercan gibi gzeller demek isteniyor. Cevalki, bunun Yunanca-
dan geldiini iddia edi yor.
57 1
18) Kenz/knz: Bu kel i me hem tekil (kenz), hem de oul
olarak (knuz) Kur ' an' da birka yerde geiyor. Ki mi dilbilimci-

>

/
Zmer 63, ura 12. Syuti, age., s. 145.
5 6 8
Syuti, age., s. 153.
569 Zmer suresi, 5: Burada iki kez geiyor. Tekvir suresi I. Syuti, age., 139.
Muh ammed Sabih, age., s. 101.
5 7
0 Rahman 58. Syuti, age., s. 142 v e 161. Muh ammed Sabi h age 101.
T" Rahman suresi 22, 58. Syuti, age., s. 142. Ceval ki, Muarrab..., s. 55.
281
leri bunu Farsa kkenl i bir kel i me ol arak saymlardr. Biriktir-
mek/ hazi ne anl am na gelir.
572
19) Mecus : Kur ' an' da bir defa geiyor, Mecusi l er (din) an-
lamna gelir.
573
20) T e nnur : Trkede bilinen tandr demektir. bn-i Dreyd,
Cevalki, Sealibi gibileri, bunun kken olarak Farsadan geldii-
ni sylyorlar. Kur ' an' da iki yerde geiyor. Burada da tandr
kastedilmitir.
57 4
21) Kufi : Kur ' an' da bunun oulu olan ekfal kelimesi gei-
yor; kilit/ler demektir. Bu da aslen Arapa ol may p Farsadan
gel medi r.
57 5
d) Habee Kelimeler:
1) I b' l ai ; Bu kelime Kur ' an' da bir yerde geiyor; o da Nuh
tufanyla ilgilidir. Kimisi Habee, kimisi de Hinte bir kelime-
dir demitir. Anl am , ekmek-yutmak... Ayetin anlam u: Niha-
yet, ' Ey yer! Suyunu yut ve ey gk, sen de suyunu tut' denildi.
Su ekildi, i bitirildi ve gemi Cudi da zerine yerleti ve ' za-
limler topl ul uunun can cehenneme' denildi... Yani ayet Nuh tu-
fanyla ilgilidir. te suyunu yut cml esi nde geen yutmak keli-
mesinin ayetteki karl ' bl a ' kelimesidir ve yabanc d r.
57 6
2) Er ai k: Bu kelime Kur ' an' da be yerde geiyor. Aslnda
Habcede tahtlar anl am na gelir. Kur ' an' da cennetl ik olanlar
hakknda ahirel hayatyla ilgili bu konuda, ' Onl ar tahtlar/ koltuk-
lar zerinde kurulup-dayanrlar. Kendileri ve eleri, glgelikler-
de, koltuklar zerinde yaslanmlardr. Orada ne bir gne grr-
ler ne de kavurucu bir souk. Tahtlar/ koltuklar zeri nde seyret-
5 7 2
Syuti, age, 138.
5 7 3
Hac 17. Syuti, age., 141.
5 7 4
Hud 40, Mmi nun 27. Syuti, age., s. 80.
^
7
^ Muh ammed suresi 24. Ceval ki, Muarrab, s. 528.
-*
7
6 Ayet 44, Hud suresi. Syuti, Mh ezzeb, s. 67. Ebu eyh bn-i Hayyan da
tef sirinde ilgili ayette bunun Hinte ekmek anl amna gel diini yazyor.
282
mekteler. Bu koltuklar/tahtlar kelimesi, Habee olan Erai k' i n
tercmesi di r.
57 7
3) Evvah: Merhametl i , ok dua eden, inanan kii demektir.
Kur ' an' da iki yerde geiyor. Her iki yerde de brahi m peygam-
berle ilgilidir. Hz. brahim babas iin ba l anmada bulunur. b-
rahi m' i n bu bal anmas, aslnda daha nce verdii bir szn
yerine getirilmesi nedeniyledir. Daha sonra babasnn Allah d-
man ol duunu anlaynca ondan uzaklar, deniliyor ve bra-
hi m' i n ahl ak ndan sz ediliyor: O ok duygulu, merhametl i ,
bar yank, kendini Al l ah' a vermi biri eklinde vgyl e sz
ediliyor. Kimileri, aslnda branice bir kelimedir, dua anl am na
gelir demi ti r.
57 8
4) Evvab, Evvibi: Bu kel imel er de Arapa deil; Habeedir.
Bunl ardan Evvah Kur ' an' da be yerde geiyor. yerde Davud
peygamberl e ilgilidir, bir yerde Eyyup peygamberl e, dier yerde
de genel olarak inananlar iin geerlidir. Anl am, Al l ah' tebih
eden/anan kii demektir. Evvibi kelimesi tek bir yerde geiyor ve
ayn anl ama geliyor. Yalnz bu kelimenin iinde bul unduu ayet
yine Davud peygamberl e ilgili; fakat tanrnn muhatab burada
dalarla kulardr: Ey dalar ve kular, siz de Davud' l a birlikte
beni tebih edin/ann, deni l i yor.
57 9
5) Cibt ve Taut kelimeleri. Cibl Habeede eytan demek-
tir. Sihirbaz anl am na geldiini syleyenler de vardr. Taut ise
khin/ gelecekten haber veren kii demektir. Kur ' an' da Cibt ile
Taut kelimeleri eytan ve putperestlik anl am nda kullanlmtr.
Cibt Kur ' an' da bir yerde; ancak Taut sekiz yerde geiyor.
580
6) Haram: Bu kelime Habe dilinde vacip/gerekli anlamna
gelir. Ni teki m Enbiya suresi 95. ayetinde geen haram kelimesi,
5 7 7
Ayetler: Kehf , 31. Yasin 56, nsan 13 v c Mlaf f if in 23 ile 35 ayndr. S-
yuti, Mh ezzeb, s. 68.
5 7 8
Tev be 114 v e Hud 75. Syuti, age., s. 75
^
7 9
Sad suresi, 17,19, 30 v e 44. Bir de Kaf suresi 32. Evvibi kel imesi sadece
Sebe suresi 10. Syuti, age., 76
5 8 0
Cibt, Ni sa 51. Taut, Bakara 256 v e 257. Nisa 51, 60 v e 76. Mai de 60,
Nahl 36 ve Zmer 17.
2 83
di nde bilinen haram anl am dnda, imknsz anl am nda kul-
lanlmtr. Ayet u: Helak ettiimiz bir belde iin artk (yeni den
mamur ol mak) i mkns zd r.
581
Dedi i m gibi, haram kel i mesi ve
trevleri Kur ' an' da ok kullanlm; ancak az nce verdi i m r-
nekte, kendi asl anl amyl a kullanld sylenebilir.
7) Has eb: Afrika dillerinden gelmedir. Atee mal zeme olan
madde demektir. Kur ' an' da bir yerde geiyor; asl anl am nda
kullanlmtr. Ayette, putperestler taptklar putlarla birlikte Ce-
hennem' e yakt/odun olacaklar deni l i yor.
582
8) Hben: Habee kkenli olup gnah anlamndadr. Nisa su-
resi ikinci ayette yetimlerin maln yemenin byk gnah olduu
ifade ediliyor. te byk gnah huben kelimesinin anlamdr.
583
8) Dr r i yy: Kur ' an' da yalnz bir defa geiyor. Kel i meni n an-
lam aydnlatc/ k saan demek. Kur ' an' da da zaten bu anla-
ma geliyor. Allah kendini bir nura benzetiyor ve bu kelimeyi de
bu bal amda kullanyor.
584
9) Sekr/sekeren: Sarholuk veren madde demek. Kur ' an' da bir
yerde geiyor. Ayette, sizin zm ve hurmadan hem iki hem de te-
miz gdalar salamanzda iyi dnenler iin byk ibret vardr,
deniliyor. Cevalki' yc gre Farsadan Arapaya gemitir.
585
10) Si ni n: Hal k arasnda bilinen Sina da bu kkenden gel-
medir. Kur ' an' da bir yerde Tur kel imesiyl e birlikte geiyor. Ayet
yle balyor: ncire, zeytine, Tur-i Si na' ya ve u gvenilir bel-
deye yemin olsun... Bu kelime baka bir yerde, yine Tur kel i me-
siyle birlikte gel mi; ancak bu yerde 'Tur-i Sinin' yerine 'Tur-i
Scynuc' eklinde geiyor. Burada tanr olay yle anlatyor: Tur-
i Seynae' de yetien bir aa daha meydana getirdik ki, bu aa
hem ya hem de yiyenlerin ekmei ne katk edecekleri (zeytin)
verir. Tanr burada zeytin aac m anlatyor.
3 8 1
Syuti, age., s. 82.
582 Enbi ya suresi, 98.
5 8 3
Syuti, tkan 38. bl m v e Mhezzeb, s. 84.
5
8 4
Nur suresi 35. ayette. bn-i Ebi eybe, Musannaf , 10/18, no: 30585. Syu-
ti, Mhezzeb, 88.
5
8
5 Nahl suresi, 67. Ceval ki, el-Muarrab, s. 44.
2 84
Dikkat edilirse bu kelime kullanld her iki yerde de zeytinle
ilikilendirilmitir. Yani olay ayndr. Ama nedense bu kelime bir
yerde Sinin, dier yerde Seynae eklinde yazlmtr.
586
Tabi ki bu
yazm yanlna kar slami kesim, tanr burada farkl bir da kas-
tetmitir; Tur-i Sinin ile Tur-i Seynae dalar ayn deildir, diyebi-
lirler. Nasl olsa 14 asr ncesine ait bir dnemdir, zaten hangi da
olduu da bilinmiyor veya bunun asl var m yok mu bu da bilin-
miyor. Tanrnn daa, taa yemin etmesi rnekleri zaten Kur' an' da
pek oktur. Kurtarma yorumlar yaplmtr; ancak ne olursa olsun
byle bir yaklam uygun deildir. Kan mca her iki yerde de keli-
me ayndr; ancak yazm halas vardr. Nitekim Abdullah b. Me-
sut' un Kur' an nshasnda 'Sinin' yerine 'Seynae' kelimesi gei-
yor.
587
Bu da ikisinin ayn ol duunun kantdr; yazlrken
yanllkla farkl yazlmtr. Seynae kelimesinin Nebatice olup
gzel-bahe anlamna geldiini syleyenler de vardr.
588
11) at r: Habeede taraf anl am na gelir. Kur ' an' da Bakara
suresinde Kble konusunda sefer kullanlmtr. zeti u: Ne-
rede olursanz ol unuz, yznz Mescid-i Aksa tarafna eviri-
niz (kbleden sz edi l i yor).
589
12) Tuba: Bu kelime Habeede cennet demektir. Kur ' an' da
arlkl olarak mutluluk anl am nda kullanlmtr.
59 0
13) Ar i m: Bir yerde topl anan suyun patlayp etrafa zarar ver-
mesi anl am na gelir. Yalnz Sebe suresinde bir defa geiyor. Ayet
Sebe (Sl eyman peygamber zaman nda San' a' daki Belks)
halknn gzel bahelerini anlatyor; evlerinin sanda ve solun-
da iki gzel bahe bul unduunu, Al l ah' n da onlara, ' Yiyin, iin
ve bana kredi n' dedii hal de onlarn yz evirdiini, buna
kar Al l ah' n onlar Arim seliyle cezalandrdn vc o iki gzel
baheyi buruk yemili, ac meyval ve iinde biraz da sedir aac
Tin suresi, 2 ve M' mi nun suresi 20.
5 8 7
Kcnz-1 Ummal, no: 4805.
5 8 8
Syuti, Mhezzeb, 103.
5 8 9
Bakara 144, 149, 150.
5 9 0
Ra' d suresi, 29. Syuti, Mhezzeb, 113.
2 85
bul unan iki kt baheye evirdiini anlatyor. in mitoloj ik
yan bir tarafa, burada geen Arim kelimesi Arapa ol mad
iin, her tercme eden kii, ' Ari m seli' deyip gemi ti r.
59 1
14) Gi yde: Bu kel i me Kur ' an' da iki yerde geiyor; eki l mek
demektir. Bu da Nuh tufanyla ilgilidir. Sonunda Allah yere ses-
lenerek suyunu yut diyor. Su da ekiliyor. te burada geen e-
kilme anl am ' Gi yde' kelimesinin karldr. Di er yerde ise
' Her diinin neye gebe kalacan, rahimlerin neyi eksik, neyi zi-
yade edeceini Allah bilir' eklinde geiyor. Yani ana rahmi yl e
ilgili bir eyler anlatlyor. Dorusu, burada neyin anlatld da
anlalmyor (yoruma ak bir ayet ).
59 2
15) Kas ver e: Habeede aslan demektir. Kur ' an' da tek bir
yerde geen bu kel i me zaten aslan anl am nda kullanlmtr. Bu
kelimenin getii ayetteki benzet me de bir garip. Tanrnn t-
lerine kulak vermeyenler, hakknda, rkm yaban eekleri gibi
aslandan kaar gibi tlerden kayorlar, deni l i yor.
59 3
16) Yahur : Bu kelime Kur ' an' da yalnz bir sefer geiyor;
dnmek anl am na geliyor. Tanr cehenneml i k olan kiinin duru-
munu anlatrken bu kelimeyi bu bal amda kullanyor. Ayetin an-
lam u: " O, hi (Rabbi ne) dnmeyecei ni sanm t . "
59 4
Cml e
iinde ol umsuz edat olduu iin dnmek yerine dnmemek an-
lam kyor. Ksacas, kelime asl anlamn yitirmeden kul-
lanlmtr.
17) Nai e: Gece kalkmak anl am na gelir. Kur ' an' da yalnz
bir yerde geiyor; o da gece uyanp kal kmak demek. Tanr, bu
kelimenin iinde bul unduu ayette, gece kalkp ibadet etmeni n
faydal ol duundan sz ediyor.
59 5
Sebe suresi 16. Syuti, Mhezzeb, 118.
592 Hud suresi 44 ve Ra' d 8. Syuti, age., 120. Muh ammed Sabih, Bahsn Ce-
did s. 99.
593 Mddessi r5I . Syuti, Mhezzeb, s. 126. likan, 2/296.
594 njkak 14. Syuti, age., 162. Muh ammed Sabih, age., 99
595 Mzzcmmi l 6. Syuti, age., 152. Muh ammed Sabih, age., 99. bn-i Ebi
eybe, Musannaf , 10/17-30574.
18) Kifleyn: Habee veya Nebati ce iki kat anl am na gelir;
yalnz bir yerde geiyor. Baka bir ayette de bunun tekili olan
' Ki t T terimi var.
59 6
19) Mttekeen: Habee veya K pti cede turun anl am na ge-
lir. Kur ' an' da ise Hz. Yusuf-Zleyha olaynda anlatlr, dayana-
cak yastklar anl am na gelir.
597
20) Mnfatir: Yarlma anl am na gelir. Kur ' an' da bir sefer
geiyor. Ayette, k yamet gn dehetinden gkyz bile yarla-
caktr deniliyor. Hep vurgu yap yorum; Kur ' an' da kullanlan bu
yabanc kel imel er ya cennet hakk nda ilenmi, ya da kyamet
deheti, cehennem gibi korkutucu konul arda ilenmitir.
59 8
21) Ya-sin: Ey insan demekti r Habeede. Kur ' an' da bir yer-
de surenin ba nda getii iin ayn zamanda ona ad olmutur:
Yasin suresi di ye.
59 9
22) Yesuddune: Kur ' an' da birka kez geen bu fiil, gencide
uzakl amak anl am na gelir. slami kaynakl arda bunun Habee-
den geldii bilgileri vardr.
6 0 0
23) Ebben: Kur ' an' da Abese suresinde geen bu kelime,
Marip dilinden alnmtr. Asl anlam kuru ot, haha demektir.
Ancak Kur ' an' da tanrnn nimetleri arasnda geiyor ve otlak-
ayr anl am na geliyor. Burada tanr tabiattaki nesneleri sayyor:
Ekinleri, zeytin ve hurmay , zm ve bahelerini, hatta yoncay
yaradan odur, dedi kten sonra, meyve ve ayr/otlaklar da ya-
rattk, diyor.
Baz kelimeler hakknda bunlar Mari p veya baka dildendir
deniliyor. Ben bunlara ayr bir balk amad m. Burada benim
iin neml i olan yabanc kel imel erin tespitidir.
6 0 1
5 9 6
Hadid 28, Ni sa 8. 1 bn-i Ebi eybe, MSannaf 10/16, no: 30573. Syuti,
age., 137.
5 9 7
Yusuf 31. Syuti, age., 140.
^
9 8
Mzcmmi l 18. Syuti age., 151.
5" Yasin ilk ayet, Syuti, age., 163.
6 0 0
Syuti, age., 165.
w* Abese 31. Muh ammed Sabih, Bahs Cedid..., age., 99. Syuti, age., 66.
287
e) Nebatice Kelimeler:
1) sr. Kur ' an' da bir sefer geiyor. Szm/ahdi m an-
l am ndad r.
6 0 2
2) Ekvab: Asl nda testiler anl am ndad r; ancak kpler-ka-
dehler de denebilir. Genel anl amyl a kap demektir ve Kur ' an' da
drt yerde bu anlamyla geiyor. O yerlerden birini verelim.
Ayet, cennettekil erin zevklerini anlatyor: Onlarn nnde altn
tepsiler ve kadehl er dolatrlr. Orada canlarn ektii, gzlerin
holand her ey var! Ve siz orada ebedi kal acaks n z.
6 0 3
3) li: Kur ' an' da Tevbe suresinde iki yerde geiyor. Nebati-
cede li tanr demektir. Aslnda Kur ' an' da antl ama anl am nda
kullanlmtr. Ayet mrikl erden sz ediyor ve ilgili ksmda
yle deniliyor: Onlarn ahdi ne nasl gvenilebilir! Eer zeri-
nizde egemenl i k kurarlarsa, sizinle ilgili ne antl amaya sayg du-
yarlar ne de yemi ne. Bu ayette geen antl ama terimi ' H' keli-
mesinin karldr.
6 0 4
4) Havariyyun: Kur ' an' da be sefer geiyor. Nebati l erde el-
bise ykayan-temizliki/yardme anl am nda kul l anl yormu.
Nitekim Kur ' an' da da Hz. sa' n n havarileri kastedilmitir ki za-
ten yardmclar demektir; tpk Hz. Muhammed' i n ashab gibi.
Grld gibi ayette eski anlamn korumutur.
6 0 5
5) Seferetn: Kur ' an' da bir yerde geiyor. Genel kan Neba-
tice bir kel i medi r ve okuryazar kitlesi demektir. Zaten Kur ' an' da
da ktipler anl am nda kullanlmtr. Daha nce anlattm Esfar
kelimesiyle hem harfler itibariyle, hem de anl am bak m ndan
ayn olduu iin, bunlarn ayn dilden geldii sylenebilir.
6 0 6
6) Srhnne (sr): Nebat i cede par al amak demekt i r.
Kur ' an' da yalnz bir yerde Hz. brahi m' l e ilgili bir anl at mda ge-
6 0 2
Al-i mran 81. Syuti, Mhezzeb, s. 73
6 0 3
Zhrl ' 71, Vaka 18, nsan 15 ve Gaj yc 14. Syuti, age., s. 73.
6 0 4
Tevbe suresi, 8 v e 10.
6 0 5
Al-i mran 52, Mai de 111-112, Saf f 14. ayetl e iki kez.
Cuma suresi 5 ve Abese suresi 15.
288
iyor. brahi m peygamber bir gn Al l ah' a, ' Hel e bana gster sen
bir daha lleri nasl di ri l teceksi n?' demi. Allah da, ' Yoksa sen
buna i nanm yor mus un?' karln vermi. brahi m, ' Hayr;
inanrm da, yalnz isterim ki kalbin rahat etsi n' demi . Bunun
zerine Allah da ona, ' Sen yan na drt tane ku al, sonra kesip
parala ve her dan bana onl ardan bir para koy, sonra da on-
lar kendi ne ar. Sana koarak gelirler' demi . Ama ayette, b-
rahim de tanrnn bu nerisini denedi ve sonu alnd diye bilgi
yok. Ancak o ki tanr ii buraya kadar getirmi, o hal de Kur ' an' a
gre gereklemitir! Yoksa brahim yantn al mam olur. te
bu ayette sz edilen ' Sr hnne' kelimesi de var ve asl an-
lamna yakn mana iermektedir: Paral amak.
6 0 7
7) Abbedt e: Nebati cede l drmek demektir. Kur ' an' da bir
yerde geen bu kel i me, ounl ukl a kle etmek anl am nda kul-
lanlmtr. Hlbuki asl anl am zerine kullanlsa daha uy-
gun/makuldr. Szde Fi ravun' l a Hz. Musa arasnda geen ko-
numal arda Firavun ona kar yapt iyilikleri ne srm, seni
saray mda byttm di ye iyiliklerini onun yzne vurmu. Buna
kar Musa ona, sen srail oullarna soykrm uyguluyorsun
(Abbedte), bir de kalkp bana mi nnette bul unuyorsun, demi.
Neden soykrm anl am olsa daha uygundur? nk Kur ' an' n
kendi si nde ka yerde gei yor ki, Fi ravun' un talimatyla binlerce
erkek ocuk katledilmi, kadnlar dul braklmtr. Durum bu
iken, ' Abbedt e' kel i mesi ni n anl am ad geen ayette uygulansa
(l drmek) daha gereki olur di yorum. nk ortada kle et-
mekten daha vahi m bir durum sz konusudur. O yzden kl e
yapmak uymuyor di yorum.
6 0 8
8) Ta-ha: Nebal i ceden gel me bir kel i me, ey insan demektir.
Baz kaynakl arda bunun Habee kkenli ol duu da syleniyor.
Haki m, bn-i Abbas' a dayand rd bir hadiste, bu kelimenin Ha-
bee ol duunu belirtiyor. Hatta Sryani ceden geldiini syle-
yenler de var; anl am ey erkek demektir. bn-i Ebi eybe gibi
6 0 7
Bakara 260. Syuti, Mh ezzeb, s. 105, tkan, 38. bl m.
6 0 8
uara, 22, Bakara 49, A'raf 141 ve brahim 6. Syuti , Mhezzeb, s. 116.
tkan, 1/295, 38. bl m.
2 89
Buhari ' ni n stad, bir hadis getiriyor ki aslen Habeedir; ancak
hadi s de akt ar yor ki, kel i me Nebat i ceden gel medi r.
Kur ' an' da yalnz bir yerde o da surenin banda getii iin o su-
reye ad ol mutur: Ta-ha suresi diye. Yabanc bir kel i me ol duu
iin, Kur ' an yorumcul ar buna anl am vermeden ' Ta-ha' eklinde
yazp gemiler. Hlbuki anlam ok basit. Burada tanr Muham-
med' e hitap edi yor: Ey insan/ey Muhammed demek istiyor.
Ayette demek istenen, kelimenin asl anl am d r.
6 0 9
9) K t t ena: Kur ' an' da bir yerde geiyor, pay nasip anl am nda
kullanlmtr, Olay u: Mekkcli inanmayanlar Hz. Muhammed' e,
br dnyada defterimiz mi sol ele verilir, ceza m ekeriz, varsa
byle bir ey, biz paymz imdiden isteriz, diyorlar. Yani bir
bakma meydan okuyorlar, neyin varsa yap bizi lm tesiyle kor-
kulma, demek isliyorlar. Buna kar Allah da, "Ey Muha nmed,
onlarn bu szlerine kar sabret, baksana Davud peygambere; o
hep Allah' a ynel i rdi " diyor. Artk bu yant yeterli gelir mi, tat-
minkr m ayr bir konu; ancak burada geen ve pay/amel defteri
anlamna gelen 'Kttena' kelimesi Arapa deildir.
6 10
10) Mi nseet : Habee, Zcngi ce ve Nebati ce eklinde farkl
yoruml ar yaplm; baston/denek anl am na gelir. Kur ' an' da bir
yerde geen bu kel i me zaten bu anl ama geliyor. O ayeti de vere-
lim: "Sl eyman' n l mne hkmetti i mi z zaman, onun ld-
n, ancak denei ni yiyen bir aa kurdu gsterdi (Kurdun ye-
mesi yl e denek r yp de ona dayal duran Sl eyman)
yklnca (onun ld anl a l d ). "
6 1 1
11) Menas : Kur ' an' da bir yerde geiyor, Nebati cede ka
anl am na gelir. Kur ' an' da da zaten bu anl amda kullanlmtr.
Ayetin anlam u: "Onl ardan nce nice nesilleri helak ettik,
bartlar, ancak ka yoktu; zaman gemi t i . "
6 1 2
6 0 9
Taha ilk ayet. Syuti, a)Mhezzeb, ! 10, b)tkan, 38. bl m, Hakim, Ms-
icdrck, Tef sir bl m, Taia suresi, 2/445, no: 3485. bn-i Ebi eybe, Musannaf
10/16, no: 30571 v e 30578-30580.
6 1 0
Sad suresi 16-17.
Sebe suresi, 14. Syuti, Mhezzeb, 149. Muh ammed Sabih, Bahsn Cedit,
s. 101.
6 1 2
Sad suresi 3. Syuti, Mhezzeb, 148. Muhammed Sabih, Bahsn Cedit, s. 101.
290
12) Melekut: Nebati ceden gel me, melik-padiah demektir.
Kur ' an' da drt yerde geen bu kelime, hkmranl k anl am na
gelir.
6 13
13) Vezer: Nebat i cede da-s nak anl am na gelir.
Kur ' an' da ise kurtulu anl am nda kullanlmtr. Mesel a Kya-
met gnyl e ilgili, "O gn insanolu, kaacak yer nerede? di ye
soracak. Buna kar "Hay r, snacak yer yokt ur" yant verile-
cek. Grl d gibi Kur ' an' da da ayn anl amda kullanlmtr.
Ayrca bu kel i meni n trevleri de Kur ' an' da var. Onlar da saysak
yirmi drt yerde geiyor. Tabi ki bu durumda hepsi ayn anl ama
gelmez; bunu da bel i rtel i m.
6 1 4
14) Verae: Nebat i cede i l eri si nde/nde anl am ndad r.
Kur ' an' da bir yerde geiyor. Hz. Musa ve arkada (Hzr)
arasnda geen olaylar anlatlrken bu kel i me de bu bal amda
kullanlmtr.
6 1 5
f) Berberice/Kptce Kelimeler:
1) nah: Bu kel i me Kur ' an' da bir sefer geiyor. Olgunla-
mak, k vam na gel mek anl am na gelir. Zaten Kur ' an' da da bu
anl amda kullanlmtr. Bunun Nebati ceden deil; baka bir dil-
den geldiini syleyenler de vardr.
6 1 6
2) An: ok scak anl am na geliyor ve yalnz bir sefer geiyor
Kur ' an' da. Ayet, ahiret hayat nda sulu insanlarn ceza ynte-
mi nden sz ediyor: O sulu insanlar, cehenneml e kaynar su
arasnda dolarlar, deniliyor. Burada Berbericedeki asl an-
lamyla kullanld sylenebilir.
6 1 7
3) Aniye: Bu da az nceki 'An' kel imesinin bir trevidir, ok
scak anl am na gelir. Kur ' an' da iki yerde geiyor. Birinde zaten
6 1 3
En'an, 75,A' raf 185, Mmnun 23 v c Yasin 83. Syuti. age. 147.
Kyamet suresi, 11. Syuti, Mhezzeb, 159. Muhammed Sabih. Age., s. 101.
6 1 5
Kehf suresi, 79. Syuti, Mhezzeb, s. 158.
Ahzab suresi, 53. Syuti, age., s. 74.
Rahman suresi, 44.
291
ok scak anl am nda kullanlm. Ahiret gnnde cezal insan-
larn iecei anlatlrken bu kel i me bu bal amda kullanlm.
Ayette, onlara kaynar su p nar ndan iirilir, deniliyor.
6 1 8
Di er
ayette asl anl am ndan farkl kullanlmtr.
4) Ahire ve Ul: Bu iki kel i me Kpticedir. Bilindii gibi
l mden sonraki hayata ahiret denir. Yani en sona kalan. nce
gelene de Ul denir. Ama K pti cede durum tam tersinedir: Ahi-
rete Ula, Ul a' ya da ahiret denir. Szn ksas, bunlarn yabanc
olduu ne srlyor. zellikle Sad suresi yedinci ve Ahzab
otuz nc ayette kel i meni n Berberice anlamn koruduu yo-
rumlar da yapl mtr.
6 1 9
5) Betain: Bir eyin d ksm. Kur ' an' da tek bir yerde gei-
yor. O da cennet ehlinin yataklaryla ilgilidir. Onlarn yatak-
larnn astarlar atlastan dekler diye geiyor. te bu astar ilgili
kelimenin anl am d r.
6 2 0
6) Tetbir/ytebbir: Kur ' an' da iki ayette geiyor. Kimisi
Kplice, kimisi de Nebati ce bir kelimedir demi . Anl am , boz-
mak, tahrip etmek, krp gemek. Nitekim ayetlerde bu anl amda
kullanlmtr.
6 2 1
7) Teht: Kur ' an' da birka yerde geiyor; Kptice batn/karn
anlamna gelir. Ancak Kur ' an' da alt anl am nda kullanlmtr ki,
asl anl am na yak nd r zaten... Meryem, sa' ya hami l e kal nca
uzak bir yere gidiyor. Doum sanclar balaynca bir hur ma
aacnn altna ekiliyor ve keke lseydim de unutul up gitsey-
dim diyor. Bunun zeri ne aasndan ses geliyor. Bebek sa ya
da melek tarafndan, ona; ' Korkma! Rabbi n senin alt yan nda bir
su ark meydana getirmitir' deniliyor. Artk su arkndan maksat
ne ise bu da ayr bir tartma konusu.
6 2 2
8) Seyyid: Bu kelime Kur' an' da bir yerde kullanlyor. O da Yu-
suf-Zleyha olay ksmnda. Szde Yusuf ve Zleyha birlikte
6 1 8
Ga i ye , 5. Bir de nsan 15.
6 1 9
Syuti, age., s. 76
62 Rahman suresi 54. ayet. Auyuti, age., s. 77.
6 2 1
sra 7 v e Furkan 39.
^
2 2
Meryem suresi, 24 Syuti age., 79.
2 9 2
kapya doru kounca, o srada Zl eyha' n n kocasyla karlarlar.
te burada geen koca kelimesi Seyyid' in karldr. O zaman
Msrl kad nl ar kocal ar na Seyyid di yorl arm ve ni teki m
Kur ' an' da bu anlamyla kullanlmtr.
6 2 3
9) Mzcat : Kur ' an' da bir yerde Yusuf peygamberi n karde-
leri hakk nda kullanlm. Farsa veya Kptice ol duunu syle-
yenler de var. Anl am az demektir. Zaten Kur ' an' da da bu anl am-
da kullanlmtr.
6 2 4
10) Mi kat : Habeeden gelen bu kel i me, kandil, kandil yu-
vas demektir. Kur ' an' da bir yerde geiyor, o da bu anl am
tayor. Allah kendini bir nura benzetiyor; bu kel i meyi kendi
aydnln anlatrken o bal amda kullanyor.
6 2 5
11) Heyt e Leke: Bu kel i meni n hangi dile ait olduu ihti-
lafldr. Kimileri branice, kimileri Farsa, Sryani ce, Hevramca
veya Nebat i ce demiler. Kur ' an' da bir yerde Yusuf-Zleyha
olaynn anlatld ksmda geiyor. Haydi gel/ buyur anl am na
gelir. lgili ayette unlar var: Szde Zl eyha Yusuf' la sevimek
iin evin kaplarn kapatp/kilitleyip ona, ' haydi gel sene! " de-
mi ; Yusuf da kabul et memi . te burada geen ' Haydi gel sene'
kelime kalb, ' Heyt e l eke' sznn anl am d r.
6 2 6
12) Mhl : Berberi veya Marip dilinden gel me, zeytinya
veya zeytinya tortusu demektir. Kur ' an' da eri mek anl am nda
yerde geiyor. ki yerde cehenneml i kl ere verilecek ve iildii
zaman yzlerini asit gibi hal ayan bir sudan sz ediliyor. Dier
yerde de k yamet gn gklerin erimi maden gibi olacan be-
lirtiyor. Grl d gibi, asl anl am na yakn bir manada kul-
lanlmtr.
6 2 7
Yusuf suresi, 25. ayet.
6 2 4
Yusuf, 88. Syul i, age., s. 143.
Nur suresi 35. Syuti, age., 144. bn-i Ebi eybe, Musannaf , 10/17, no:
30570.
6 2 6
Yusuf suresi 23. bn-i Ebi eybe, Musannaf , 10/18, no: 30581, Syuti,
age., 156. Muh ammed Sabih age., 99.
6 2 7
Kehf 29, Duhan 45, Mearic 8. Syuti, age., 151. Muh ammed Sabih, age., 99.
293
13) Yus her : Ma r i p dilinden gel en bu kelime eri mek an-
l am na gelir. K ur ' a n' da bir yerde geiyor. inde bul unduu
ayet, cehenneml i k ol anl ar n br dnyada ekecekleri ceza yn-
temi ni anlatyor. Ayetin anl am n da verel im: ' O inkr edenl er
iin ateten elbiseler bi i l mi t i r; bal ar stnden de kaynar su
dklr. Bu suyla, kar nl ar n n iindekil er ve derileri eri ti l i r. '
6 2 8
g) Rumca Kel imel er:
1) nci l : Hz. sa' ya i ndi i ne srl en ncil kelimesi aslnda
Yunanca bir kelimedir, sevi ndi ri ci haber anl am na gelir.
6 2 9
2) Raki m: Genel k a n bu kel i me Rumca kkenlidir; anl am
levha demektir. Baz l ar , branice bir kelimedir ve dudakl ar n
kprdanmas anl am na g e l i r demitir. Kur ' an' da bir yerde As-
hab- Kehf olayyla bi r l i kt e geiyor. Ayetin anlamn da verelim:
Yoksa sen Ashab- Kehf vc Rakim' n, ayetlerimizden alacak
bir olay olduklarn m s a nd n?
6 3 0
Burada olay u: Sz de 7-X kiilik bir grup, dnemi n zalim y-
neticisinden kap bir kpe kl e birlikle maaraya yerl emil er ve
yz dokuz yl orada uykuda kalp daha sonra tekrar kal kp
arya pazara km l ar, hayata balamlar. te Allah burada
Hz. Muhammed' e hi t a be n, yoksa inanlmas zor bir olaydr diye
sen hayrete mi dt n, diyor ve bunun meydana geldiini
onaylyor. te bu ayette g e e n 'Rakim' kelimesi Arapa deildir.
Yine rakim kel i mesi ne y a k n 'Merkum' terimi de Kur ' an' da iki
sefer geiyor. br ani cede, yazlm/ kaydedi l mi demekti r.
6 3 1
Tanr, gnahkrl arn b r dnyadaki duruml arn aklarken bu
kelimeyi de bu bal amda kullanyor.
Merkum, bir ihtimal r a k i m gibi Rumcadan gelmi olabilir. O
eski dillerin zelliklerini bi l mi yor um; ancak her ikisinin de (r. k.
0 / 8
Hac suresi, 20. ayet. S yut i , age., 166.
6 2 9
Ceval iki, Muarrab, s. 5 5 .
6 3 0
Kehf suresi, 9.
6 3 1
Muttaf f if in, 9-20. S yut i , Mhezzeb, s. 143. Muh ammed Sabih, Bahsn
Cedid..., s. 101.
294
m) kknden gel mesi , onlarn ayn dilden geldiini gsterir.
Merkum teri mi ni n iinde getii ayetler yledir: "Rezi l l i e
batml arn kitab, karanlk ve pis bir ukurun, Si cci n' i n ta iin-
dedir. Siccin nedi r bilir misin? Yazlm bir kitaptr. O gn, ya-
lanlayanlarn vay hal i ne! " Tanr buraya kadar ktleri anlatyor;
'Merkum' kel i mesi ayn surede cennetlikler iin de kullanlm,
yle denil iyor: yilerin kitab lliyyun' dadr. lliyyun nedir bilir
inisin? Yazl bi r kitaptr.
6 32
3) Mizan, tart anl am na gelen bu kel i me Kur ' an' da defalar-
ca geiyor ve Arapa deildir...
4) Kstas, Kur ' an' da adalet anl am nda kullanlm; iki yerde
geiyor. Bir de Kur ' an' da ayn kkten gelen kist, eksit, tksit,
kasitn, ckset, muksit n gibi yirmibe kelime daha var; onlar
sayarsak kel i mel er oal r.
6 33
5) Krtas/keratis: Yunancadan gel me bu kel i me Kur ' an' da
iki yerde geiyor; kt anl am na gelir. Kur ' an' da da bu anl am-
da kul l anl mtr.
6 34
6) Srat: Yol anlamna gelen bu kelime aslnda Rumca/Yu-
nancadr. Bilindii gibi Lati ncede Street/strate de sokak/yol an-
lamna gelir ki birbirlerine benzeyen kelimelerdir. Kur ' an' da yol
anl am nda tekil olarak krk be yerde geiyor; ancak mecazi an-
lamnda kullanlyor. Mesela doru yol, doru istikamet gibi.
Sryani ceden geldiini yazanl ar da vardr.
6 35
7) Tafak/Tafika: Rumca/Yunancada kastetmek demektir.
Kur ' an' da iki yerde dem ile Havva' n n cennet hikyesi ba-
lamnda geiyor. Ayetlerde, yapmaya bal amak anl am nda kul-
lanlmtr.
6 36
6 3 2
Muttaf f if in, 9-20. Syul i, Mh ezzeb, 143. Muh ammed Sabih. Age., 101.
6 3 3
uara 182 ve s a 35.
a) bn-i Ebi eybe, Musannaf, 10/17, no: 30575 vc 30577.
b) Syuti, Mh ezzeb, 125. tkan 2/296.
c) Ceval ki , Muarrab, no: 497,s. 488.
d) bn-i Drcyd, Ccmhercl d luga. 2/836.
6 3 4
En' am, 7 v e 91, Ceval ki s. 56.
a) Ceval ki , Muarrab, s. 155, no: 65.
b) Syul i , Mh ezzeb, 104 vc tkan 1/294.
6 3 6
A' r af 22 ve Tali a 121. Syuti, Mhezzeb, 112.
295
h) Dier Dillerden Kelimeler:
Kur ' an' da geen yabanc kel imel er yalnz bunlar deildir;
ancak bunlarn hangi dilden geldikleri konusunda farkl bilgiler
var. Birka kel i me de bunl ardan ekl eyel i m:
1) Ress: Kuyu demek. Kur ' an' da iki yerde geiyor. Bunu
farkl anl aml arda yoruml ayanl ar da var;
6 37
ancak hangi dilden ol-
duu konusunda net bir bilgi yok.
2) Sakar: Kur ' an' da drt yerde geiyor; bir eit cehennemi n
addr. Tanr br dnyada inkarclar Sakar' a koyacan syl-
yor ve hemen akabi nde de, ' Sakar nedi r?' diye sorup kendisi
yant veriyor: ' Sakar yle bir yerdir ki hem (btn bedeni helak
eder, hibir ey) b rakmaz, hem de onu bir daha eski hale getirip
tekrar azap etmekten) vazgemez. ' Tanr ahiret hayatnda bu su-
lulardan soracak: Neden Sakar denilen bu yere dtnz? Onlar,
biz namaz klmadk, yoksullara yedi rmedi k, batl olan eylerle
uratk ve ahireti inkr etlik de ondan buralara dtk yantn
verecekler. Bir de bu insanlar Sakar denilen yere girince, yzs-
t srnerek gidecekler... Bln bunlar Kur ' an' da anlatlyor.
6 38
3) Selsebil: Bu kel i me Kur ' an' da bir sefer geiyor. Cennette-
ki insanlarn kullanacaklar, ondan su iecekleri bir eme olarak
tanml anyor Kur ' an' da. Hangi dilden geldii konusunda bir net-
lik yok.
6 39
4) Sena: Bu kel i me Nur suresinde geiyor; anlam parlt de-
mek. Orada tanr unlar anlatyor: Grmez misin ki Allah bir
takm bulutlan (karp) sryor; sonra onlar bir araya getirip
st ste yyor. te gryorsun ki bunlar arasndan yamur
kyor. Tanr gkten, oradaki dal ardan (bulutlardan) dolu indi-
riyor. Onu istediine isabet ettiriyor; istediinden de onu uzak
tutuyor; (bu bulutlarn) imeinin parlts neredeyse gzleri
6 3 7
Furkan 38 v e Kaf 12.
6 3 8
Kamer suresi 48, Mddessi r 26, 27, 42. Syuti, Mh ezzeb 100 v e tkan 38.
bl m.
6 3 9
nsan suresi 18.
296
alyor! Tanr bunlar anl atmakl a kendi bykl n ve varln
insanlara tan tmaya alyor.
6 4 0
5) Gas s ak: Bu kelime de Arapa kkenli deildir. Kur ' an' da
iki yerde Cehenneml i k olanlarn iecekleriyle ilgili geiyor; irin
anl am nda kullanlmtr. Bu kel i me yabancdr derken, yorum-
cular buna bir adres de bul mul ar: Trkeden souk kelimesin-
den geldiini iddia ediyorlar.
6 4 1
ma m Syut i , Ceval ki , Vasti,
Al usi gibilerinin deerl endirmel eri byledir.
6 4 2
Burada dikkatimi eken neml i bir nokta var. Bir kere souk
kelimesi ile gassak kelimesi arasnda ne anl am, ne de harfler iti-
bariyle bir benzerlik yoktur. Harfler ortada; a kl amama gerek
yok. Anl am da, biri irin, dieri de souk demektir. Ki birbirinden
dalar kadar uzaktr. Arap uzmanl ar bu kel i me Trkeden gel-
medir derken, herhangi bir kt niyet tamlar m bil emiyorum.
Ancak Hz. Muhammed' i n Trkl er al eyhinde olan aklamalar
gz nne alnnca bunun bilerek tercih edildiini sylemek
mmkn. Onun en bala Buha r i ' de geen hadisleri var ki, ak
olarak Trkleri hedef gstermitir. Sizler Trkl erl e savamadan
kyamet kopmayacaktr, demi ti r.
6 4 3
Bence Emevi l cri n orta As-
ya' y talan etmesi ve yine Emevi komutan n, ben Trklerin
kanyla dei rmen dndrmeyene kadar katliam durmayacaktr,
demesi ve en vahimi de bu komutan n, kim bana bir Trkn kel-
lesini getirirse ben ona yz di rhem para veririm, demesi ve bu-
nun zerine bir gn iinde on bin Trk kellesinin onun huzuruna
getirilmesi Hz. Muhammed' i n byl e cesaret verici hadislerine
bal ol mas n?
6 4 4
6 4 0
Nur suresi, 43.
6 4 1
Sad suresi 57 v e Nebe 25.

4 2
Syul i, cl-Mhc/./.cb, s. IIX vc tkan 38. bl m, 1/295. Al usi, Sad suresi
57. ayet akl amasnda.
6 4 3
Buhari:
a) Cihat, bab 95, no: 2928.
b) Menaki b 25, no: 3587.
<
'
4 4
Emevil crin katliam ve komutann bu akl amasn, Smerl erden slama
Kutsal Kitaplar ve Di nl er adl yaptmda il edim, s. 18 vd.
Hz. Muhammed' i n bu akl amal ar, Kur ' an yorumcul ar ze-
rinde de etkisini gstermitir. rnei n; Kur ' an' da geen ve boz-
guncu diye tan ml anan Ye' cc ve Me' cc' den, Kur ' an yorumcu-
lar Trkleri almlardr. Mesela Kadi Beydavi, Hazi n tefsiri,
Nesefi, bn-i Kesir ve daha niceleri, ilgili ayetler k sm nda, bu
Ye' cc ve Me' cc' n Trkl er ol duunu yazmaktalar. Buhari' de
geen hadisl erde iki yerde Hz. Muhammed Trk kelimesini dil-
lendiriyor. Hatta Buhari bu konuda zel bir balk am t r.
6 4 5
Bu Ye' cc-Mc' cc' l c ilgili Hz. Muhammed' i n Buhari'de ge-
en ayrca enteresan aklamas vardr; zetle sunalm, nk ko-
nuyla alakaldr: Kyamet gn Allah dem' e, haydi cehennem-
likleri ayrt et diyecek. dem, peki bunlarn miktar ne kadar diye
sorunca; Allah, her bin kiiden dokuz yz doksan dokuz kii ce-
hennemliktir diyecek. Bunun zerine ashab Hz. Muhammed' e,
peki hangimiz bu bir kii olacaz, diye sorulunca da , sizden bir
kiiye kar, Ye' cc ve Mecc' den bin kii cehenneme girecek...
Burada vurgul amak istediim, cehennemi dol duran bu iki ke-
simin Trkl erl e ilikilendirilen Ye' cc ve Me' cc ol mas .
6 4 6
Ka-
bul etsek ki bu kelime Trke souktan seilmi, Neden yabanc
kelimeler seilirken, dier milletlerden hem birok kel ime, hem
de anlamlar gzel olanlar seilmi (rnein ran hallar, misk,
yakut, mercan gibi) de, Trkeden yalnz bir kelime seilmi ki;
o da cehennemde sululara iirilen irin (gassak) ol sun! Ne diye-
lim! Gassak kelimesinin Trkeden geldii kaynakl arda an-
latlnca, konuyu azck uzattm.
6) Kssisin: Dorular anl am na gelir. Halk aras nda kul-
lanlan kei bu kel i meden gelmedir. Bilindii gibi Hristiyan din
limlerine kei denir. Kur ' an' da yalnz bir yerde geiyor; o da
keiler anl am nda. Ayrca Kur ' an bu ayette onl ardan vgyl e
sz ediyor.
6 4 7
6 4 5
lgili ayetler: Kehf 94, Enbiya 96. Bu konuda Tecrid-i Sarih 9/95 v d no:
1372 ve 73' te ve ilgili ayetlerin tef sirlerinde il gin eyl er de var.
Smerl erden sl ama Kutsal Kitaplar ve Dinl er adl yaptm, bal ang bl m.
6 4 6
Tecrid-i Sarih, Di yanet tercmesi, 9/104, no: 1373.
6 4 7
Mai de, 82. Syuti, Mhezzeb, 128.
298
7) Kasi ye: bn-i Manzur, Ceval ki, Ezhari gibi ki mi Arap dil-
bilimcilerine gre bu kel i me Arapa deildir; yabanc kkenli
Kai ye' den gelir. Kur ' an' da yerde kat yrekli, kalplerinde
hastal k ol an anl am nda kal p kel i mesi yl e bi rl i kte kul-
lanlmtr.
6 4 8
8) Verdet en: Bu terim Kur ' an' da bir yerde geiyor: Krmz
gl ya da gl rengi demek. Hangi dilden geldii konusunda net
bir bilgi yok; ancak bunu da Arapa ol mayan kel i mel er listesine
almlar.
6 4 9
9) R um: Bu kel i me, bilinen Rum halkyla ilgilidir ve
Kur ' an' da bir sefer geiyor. Her ne kadar yabanc da olsa, ben
bunu bir eksik olarak saym yorum. nk isimler dei mez. Bu-
rada, Arapada karl olduu halde kullanlan yabanc sfat, fi-
il gibi kelimeler benim iin nemlidir; yoksa Kur ' an' da geen
yabanc kel i mel erden zel isimlerde sorun yok, ol mamal d r.
6 50
10) Siccin: Bu kel i meni n kken olarak hangi dilden geldii
konusunda kesin bir bilgi yok. Anl am zindan/hapishane/cezaevi
demektir. Kur ' an' da bir surede iki defa geiyor. Kt insanlarn
kyamet gnndeki amel defterlerinden sz edil iyor bu ayetler-
de. Tanr nce, rezillie batmlarn kitab Si cci n' dcdi r diyor ve
akabinde bu sefer soruyla devam ediyor: Siccin nedir biliyor mu-
sun? Yazl bir kitaptr! Anlalan, tanrya gre kt olanlarn not
defteridir.
6 51
11) Sami dun: Bu kel i me Hi myeri ceden gel me, bakaldr an-
lamna gelir. Kur ' an' da yalnz bir sefer geiyor, o da bakaldr
anl am ndad r.
6 52
Bu rnekler oaltlabilir. Amac m, Kur ' an' daki tm yabanc
kelimeleri tespit etmek deildir. Bir sonuca varmak iin verdi-
im rnekler yeterli. Her eyden nce etimoloj ik (dil kkenbili-
0 4 8
Maiclc 13, Hac 53, Zmer 22. Ceval ki, Muarrab, s. 496, no: 506. Syul i,
Mhezzeb, 128. Ezheri, Tehzi b 9/226.

4 9
Rahman suresi, 37. Syuti, age., 158.
6 5 0
Rum suresi 2.
6 5 1
Mutafffin, 7-9.
6 5 2
Necm suresi 61. bn-i Ebi eybe, Musannaf , 10/17-30576.
2 9 9
mi) adan u ortaya kyor ki, Kur ' an' da Arapa ol mayan keli-
meler vardr. Ayrca bunlar Arapan n herhangi bir lehesi falan
da deildir; ok farkl dillerden gelen kelimelerdir. Uzmanl ar
ayrca, o zaman Arap yar madas nda bul unan tm Arapa lehe-
leriyle ilgili kel imel er de var Kur ' an' da diye yazm l ar ve her
lehe iin de rnekl er vermilerdir. Gerek yok; ben o lehelere
dei nmeyecei m.
Evet; bir dilde ister istemez yabanc kelimeler bulunur; bu ga-
yet normaldir; buna di yecei m de yoktur. Ancak, verdi i m r-
neklerde tm kelimelerin Arapa karlklar da var. Birka r-
nek verip uzun bir listeyi dipnot olarak ekl eyeceim. Mesela; de-
niz anl am na gelen ' Yemm' kelimesi yerine Arapa karl olan
Bahr , sarmsak anl am na gelen ' F um' yerine, ' Sevm' , arslan an-
lamna gelen Kesvere yerine ' Es ed' , ba anl am na gelen ' Adn'
yerine ' A ' na b veya K r m' , u an Kur ' an' da anlam ol mayan
Yasin kelimesi yerine, ' Ey i ns an' , kitaplar anlamna gelen esfar
yerine, ' K t b ' vs kullanlabilirdi.
Trkiye, yaklak 100 yldr bir ulus devlet olarak ina edil-
mi. Bu arada zTr keni n gelitirilmesi iin ilkokullardan ni-
versitelere kadar programl ar yaplm/ yaplmakladr. Hatta bu
konuda zel kuruml ar da ol uturul mu (Trk Dil Kurumu gibi).
Buna ramen Trk dili yabanc kelimelerden arndrlamamtr.
Devletin en byk makam Cumhurbakanl "makam d r. Ama
cumhur kelimesi Trke bir kel i me deildir; Arapadr. Yine
devleti ayakta tutan en nemli kurumlarn adlar hl Arapadr:
Adalet/Adliye, Belediye, Emni yet, Valilik gibi. Daha nemlisi,
eitimin bel kemiini oluturan mal zemeni n isimleri hl Trke
deildir: Kal em, kitap kelimeleri hep Arapadr. Devlet kelimesi
Arapa kkenlidir; Trke deildir. Burada unu demek istiyo-
rum: Eer Kur ' an Al l ah' a mal edi l meseydi , iinde Arapa olma-
yan kelimelerin bul unmas doald. Aksi halde, Kur ' an' da tek
bir yabanc kel i meni n bul unmas bile uygun deildir.
Kur ' an' Trkeye evirenler Yasin' kel imesine gel ince ol-
duu gibi Yasin yazp geiyorlar! Peki , biri bunu okuyunca ne
anlar? 'Taha ' kelimesi de ayn: Taba deyi p geiyorlar. Kal em su-
300
resinin ba nda geen 'Nun' kel i mesi iin de durum ayn: Anl am
vermeden Nun deyip geiyorlar. Bunlar, 'Huruf-i mkattaa'
653
denilen kel i mel er de deildir; bunl ar yabanc kelimelerdir ve an-
lamlar da bellidir. Tabi ki bu huruf-i mkattaa deni l en rastgele
kural d baz kelimelerin kullanlyor olmasnn da akla uygun
bir izah yoktur.
Bilindii gibi bul maca var, sudoku var; ama sonuta bunlarn
kurallar var ve zor da olsa zml eri vardr. Kur ' an' da sz edi-
len harfler ise byl e deildir. Denilsin ki, maal l ah Hz. Muham-
med' e gelen kitapta ne gibi ol aanst kelimeler var! Hatrlana-
ca gibi daha nce Hz. Muhammed zaman ndaki airlerden r-
nekl er verirken, onlarn da iirlerinde benzer taktikler uygu-
ladklarn yazm t m. San r m bu gibi harfleri kul l anma hususu-
nu Hz. Muhammed onl ardan almtr.
Kur ' an' da kullanlan bu yabanc kel i mel erden dikkati eken
yle bir gerek de ortaya kyor: Pehlevi kltrnn (iecek,
giyecek ve sergiler...) damgas n vurduunu gryoruz. Cennet-
teki birok mal zeme, model olarak ran eyasndan seilmitir.
Cennetteki iki iinde zencefil, kfur var; ayrca insan iince
misk kokusu verir, deniliyor. Bu teri ml er Pehl evi ccden gelmedir;
bunlar vc getii ayetleri daha nce yazdm. Yine cennet giysi-
leri, bak yoruz hep ran mal ndan rnek gsterilmi. Snds, s-
labrak gibi: nce ipekten ve kaln atlastandr, denil iyor.
6 54
Bir de
cennetteki giyim kuaml ar olsun, zeri nde oturduklar koltuk,
yatak -her ne ise- renkleri yeildir deniliyor. Model olarak yeil
renk seilmitir. Btn bunlar zaten ayetlerde geiyor.
6 55
Cennet-
te kadn-erkek ayrm yapmaks z n herkesin altn ve inciden bi-
lezikler kul l anmas ve cennetteki kap-kan yine altn ve g-
mten ol mas, bu yabanc kelimelerin iinde bul unduu ayetler-
de anl at l maktad r.
6 56
" Ha- mi m" , "elif- lam- mi m" gibi sure balarnda bul unan anl amsz harfler.
6 5 4
Kehf 31, Duhan 53, Rahman 54 v e nsan 21,
6 5 5
Kehf 31, Rahman 76. nsan suresi 21.
6 5 6
Kehf 31, Hac 23 v e Zuhruf 71.
301
Kur ' an' da geen bu yabanc kel i mel erden, numune olarak
bi rka n n Arapa karlklarn aaya al yorum.
6 57
Grl d gibi Kur ' an' da geen her yabanc kel i meni n
Arapa karl var. O dnem teknoloj i dnemi deildi ki diye-
l i m yeni rnl er ilk i si ml eri yl e kul l an l s n? Dol ay s yl a
Kur ' an' da yabanc kelimelerin kullanlmas iin akla uygun bir
gereke yok. Bu tr elikilere yant vermek amacyl a muhkem
ve mteabi h ayetler diye bir ifade var Kur ' an' da.
Hat rl anaca zere Hz. Muhammed' i n okuryazarlyla ilgi-
li bl mde bir hadisten sz etmi ti m. Kim Kur ' an' dan bir harf
okursa otuz yarar var. Bu durumda, Kur ' an' da yer edi nmi bu
yabanc kel i mel erden rnein irin anl am na gelen ' Gassak' keli-
mesi ni ki m gnde on sefer okusa yzlerce sevap kazanr.
Bir de daha nce rnekler verdim; mesela bn-i Abbas o ka-
dar gzel dil biliyordu; ama yine de Kur ' an' da geen u u keli-
mel eri n anlamn bilmiyorum di yordu. Hepsi Arapa olsayd, ba-
ri yabanc l ar anl amasa da Arapl ar anlard.
o-
3
' Yemn : Bahr. Ki st: Adi... Esf ar: Ktb. Fum: Scv m. Taut: Khin.
Mzcat: Kalil. Mekal i d: Mef atih. Menas: Firar. Kesv ere: Esed. Esf ar: Ktb.
Fum: Sev m (pel tek -s) . Na i e: Kyam. Hdna: Tbna. La Vezer: Lamel cee. Ki f
l eyn: Da' f eyn. Hev nen: Hil men. Ekv ab : Ekvaz. Esbat: Kebail . Fil : Dl em. Ya-
Si n: ya insan! Heyt e yerine Hel mme. El i m: MUc ' . sr: Ahd. Ev v i b : Sabhilti,
Bi ya: Kenai s. Ab b edte: Ketel te Hub en: smen (pel tek s). Ci bt: eytan Dereste:
Kere' te Gassak: Barid veta. Ev v i bi : Sebbihi. Ev v ab : Msebbi h. Reh v en: Sehl MJ
Adn: A'nab-krm. Yehur: Yerci syl enebil irdi.
302
ON I KI NCI BOLUM
SLAM' DA GZ ARDI EDLEN
GEREKLER
a) nsanlarn Kol ve Bacaklarnn Kesilmesi Meselesi
l eyeceim konuyu Turan Dursun 1990' l arda kaynak-
larnda ilemiti. O zaman Di yanet ileri eski bakanl arndan
Prof. Sleyman Ate'in de buna yant niteliinde iki ciltlik bir
almas yaynl anmt. Diyanet leri Bakanlnca tercme
edilen Tecrid-i Sarih'te ilgili konu k sm nda ayrca nemli
a kl amal ar var. zah et meye altm konunun asl kayna
Kur ' an' da zaten vardr. Ayrca hadis klliyatnda da bu konuda
ok zengin bir dokman var. Ksacas, slami kaynakl arda bunun
kadar kantlar hem ok, hem de salam olan baka bir konu bul-
mak hemen hemen mmkn grnmyor. Konu anlatlnca zaten
anlalacaktr. Bir de gemi ten gnmze kadar slam otoritele-
ri nce beni msenen ortak bir gr var; onu anl ataca m. Konunun
ufak bir bl myl e Bedi zzaman Sait Nursi' nin bakn da be-
lirteceim. Bunl ar n hepsi , mevzu hakk nda farkl eyler syl-
yorlar. zellikle Turan Dursun farkl, Sleyman Ate farkl, s-
lam cami as ndaki grl e Di yanet ' i n tercmesi ndeki anlay da
farkldr. Dur um bu ol unca, konuyu kantlaryla ve her kesimin
argmanlaryla birlikte eni ne boyuna ilemek istedim.
303
Bu konuyu deiik kesimlerin argmanlaryla birlikte deer-
l endi rmemden, birilerinin dncel erini rtmek, kendi me de
pay karmak gibi bir anlay alglanmasn. Beni m amac m, in-
sanl ilgilendiren nemli bir konuda okurlar bilgilendirmektir.
Mevzu, Kur ' an' da Mai de suresinde geen ar bir ceza ve
onun detayn anlatan hadisler ve dier slami kaynaklar. nce
ayetin meal ini verelim; daha sonra gerekl een olay dier kay-
naklardan zetleyelim.
Ayet, Mai de suresi 33:
1) "Al l ah' a ve Resul ne sava aanlarn ve yeryznde boz-
gunculuk karmaya alanlarn cezas; ancak l drl mel eri ya-
hut aslmalar veya ellerinin vc ayaklarnn aprazl ama kesilme-
leri ya da srgne gnderilmeleridir. Bu cezalar onlar iin dn-
yadaki bir rezilliktir. Ahirette de onl ara byk bir azap vardr."
(Di yanet' i n Kur ' an tercemesi nden)
2) "Al l ah' a ve peygamberi ne kar savamaya kalkan ve
yeryznde bozguncul ua alanlarn cezas, ldrlmelerin-
den veya as l mal ar ndan veya ellerinin ve ayaklarnn aprazla-
ma kesi l mesi nden, ya da bul undukl ar yerden srl mel erinden
baka bir ey ol amaz. Bu, onlarn dnyada ekecekleri bir zillet-
tir. Ahirette ise kendil erine byk bir azap vardr." ( Hamdi
Yaz r' n Kur ' an tercemesi nden)
3) "Al l ah ve elisiyle savaanlarn ve yeryznde bozguncu-
luk yapmaya alanlarn cezas, (ya) ldrlmeleri, ya aslma-
lar, ya eller ve ayaklarnn apraz kesilmesi veya bul undukl ar
yerden srlmeleridir. Bu, onlarn dnyada ekecekleri rezillik-
tir. Ahirette ise onlara byk bir azap vardr." ( Sl eyman
Ate' i n Kur ' an tercemesi nden)
4) "Al l ah ve resulyle savaanlarn ve yeryznde bozguncu-
luk yapmaya alanlarn cezas udur: ldrlrler, yahut
aslrlar, yahut elleriyle ayaklar aprazl amas na kesilir, yahut
bulunduklar yerden srlrler. Bu onl ar iin dnyada bir rezil-
liktir. Ahirette de onlara byk bir azap vardr." (Yaar Nur i z-
t r k' n Kur ' an tercemesi nden).
304
i mdi de hadi se nedir, neyin nesidir izah et meye alalm:
Hicri (Medi ne dnemi ni n) altnc ylnda Ukl kabilesiyle Be-
cile kabilesine bal Ureynel i l erden (yaygn gre gre) 8 kii-
lik bir grup Medi ne' ye gelip Hz. Muhammed' e 'Mslman ol-
duklarn ' bildiriyorlar. Ancak Medi ne havas onlara iyi gelmi-
yor ve hastalanyorlar. Sonut a Hz. Muhammed onlara, gidin fa-
lanca yerde (Medi ne' den 6 mil uzakta, Feyfa' ul Habar adnda sa-
kin bir yerde) devl ete ait devel er var; siz onlarn stnden ve si-
diinden iin, iyileirsiniz diyor. Bunl ar da gidip Muhammed' i n
tavsiyesini yerine getiriyor ve iyileiyorlar. Daha sonra develerin
Yesar adndaki obann ldrerek develeri alp gtryorlar.
Hatta kaynakl arda bu insanlarn ldrld yerin ismi "el-M-
nekka"diye geiyor. Ayn zamanda gtrlen devel eri n says da
belli: 15 deve; birini de kesip yiyorlar.
6 58
Peki, sonu ne ol mu; bir de buna bakal m:
Sal am di ye kabul edilen alt temel hadis kayna nda mte-
rek olan ve birka yerde tekrar edilen konuya ilikin bilgiler var.
Di yanet ' i n tercme ettii Tecrid-i Sarilfteki hadisi temel ala-
rak konuyu zetl eyel i m: Hz. Muhammed, bir gn sabahn erken
saatlerinde bu oban l drme ve al ma haberini duyar duymaz,
onlarn pei nden, Krz b. Cabi r veya Sait b. Zeyd komutas nda
silahl bir grup gnderir. Onl ar gn ykselirken (ok ksa zaman-
da) o insanlar yakalayp Hz. Muhammed' i n yan na getirirler.
Hz. Muhammed' i n talimatyla onlarn elleri ve bacaklar kesilir,
gzleri oyulur. Henz l memi ; ancak can ekien o insanlar,
scaklyla mehur olan "Harre " denilen yere brakrlar (artk
bu ekilde can verene kadar l me terk edilirler). O arada su is-
tiyorlar; ancak kendil erine su da verilmiyor.
" a) bn-i Kesir, Bidayc-Nihaye, hicri altnc yl olaylar bal altnda, 6/24.
b) bn-i Scyyid-i Nas, UyuTl Eser, 2/132.
e) bn-i Sa' d, Tabakat, 2/296, Krz b. Cabir' in Arenil erc yapt baskn
ksmnda,
d) Kurtubi, Mai de suresi, 33 ayet akl amasnda.
e) Hal ebi, nsan-l Uyun, Megazi , Sai t b. Zeyd seriyesi bl mnde.
305
Ktb-i Sitte denilen tm hadis kaynakl ar nda ve Tecrid-i Sa-
riA' te olayn mterek zeti bu.
6 5 9
u notu da ekl emekte yarar
var: Bu konuda E bu K l abe, var olan hadislerin sonunda, "Bu
ceza, hem almak suunu ilemekten, hem adam ldrmekten,
hem inandktan sonra dinden kmalarndan ve hem de bylece
Allah'a ve peygambere kar da savam insanlar snfna gir-
melerinden dolay onlara uyguland" di yor ve tam da az nce
anlamn sunduum Mai de suresinin 33. ayetine uyarlyor. Bu
hadis Buha r i ' de drt yerde ve Di yanet' i n t ercme ettii Tecrid-
i Sarih'te gei yor.
6 6 0
Olay bu ekilde anlatan hadisler, Buhar i ' de sekiz farkl b-
l mde ve on drt defa tekrarlanmtr. Buhari bunu deiik ravi
zinciriyle anlatyor. Bunlarn says otuza yakn, dipnot olarak
isimlerini ekl i yorum.
6 6 1
Ms l i m' de " Kas amc" bl mnde do-
kuz farkl ravi zinciriyle gemektedi r.
6 6 2
Nes ai ' de Tahrim-i Dem
ksmnda bu hadis 20 sefer, Taharet ksmnda da iki sefer farkl
ravi zinciriyle gemektedir. Burada hadis Hz. Aye, Enes b. Ma-
lik, Urve, Sait h. Mseyyeb, Zbeyr, halife mer ' i n olu Abdul-
lah ve Ebu Zenad gibi kiilerden aktarlmtr.
6 6 1
E bu Da v ud ise,
6 5 9
a) Buhari: 1 )Vuclu, bab 66' no: 233, 2) Zekat, bab 68, no: 1501, 3) Cihat, bab
152, no: 3018. 4) Megazi , bab 36, no: 4192-4193. 5) Tefsir, Maide 33, bab 4, no:
4610. 6) Tp, bab 5, no: 5685, bab 6, no: 5686 vc bab 29, no: 5727. /) Hudut, bab 15,
no: 6802, 16, no: 6803, 17, no: 6804, 18, no: 6805. 8) Diyal , bab 22, no: 6899.
b) Musl ini, Kesan e, no: 1671,
c) Ebu Davud, Hudud, no: 4364-71.
d) Tirmizi, Taharet, Bab-u ma cac f i bcvl-i ma y' kel l ahmh, no: 72-73.
e) bn-i Mace, Hudul , no: 2578.
D Ncsai, Tahrim-i Dem bl mnde, no: 4020 hadisleri no: 4043' e kadar top-
lan 20 hadis.
66 a) Tecrid-i Sarih, Diyanet tercmesi, no: 172 hadisin akl amas, 1/182 vd.
b) Buhari, 1) Vudu, bab 66, no: 233. 2) Cihat, bab 152, no: 3018. 3) Hudut,
bab 17 vc 18, no: 6804-05.
661 Yahya, u' be, Kal ade, Sl eyman, Hammad, Eyp, Ebukcl abe, Mual l a,
Vhcyb, Abdul l ah, Yezit, Sait, Ali b. Abdul l ah, Muhammed, bn-i Avn, Sel man,
Msl i m, Sabit, Sel am, Musa, Hcmam, Velil, Evzai, Kl eybe, smail, Haecac, 1l-
meyd vc Ebu Rica. Btn bu isiml er yukarda 90. dipnotta Buhari' dcn gsterdi i m
yerl erde geiyor.
662 Msl i m, Kasame bl m, no: 1671.
6 6 3
Nesai, Tahrim-i Dem. No. 4020' den no: 4043.
306
Enes b. Malik, halife mer ' i n olu Abdullah ve Ebu Zenad' dan
aktarmtr. Ti r mi zi ' de, Taharet k sm nda geen bu hadisler,
Enes b. Mal i k' e dayanmakt ad r.
6 6 4
Konuya ilikin bn-i Ma-
ce' deki hadisler ise Hz. Aye ve Enes' e dayanyor.
Bata da belirttiim gibi, nerdeyse slami kaynakl arda bunun
kadar gl bir hadis hemen hemen bul unmamaktad r.
Tabi ki Mai de suresinin 33. ayetiyle ilgili tefsirlerde daha te-
ferruatl bilgiler var; ancak slami kesim tarafndan sahih diye
bilinen hadisl erdeki bilgiler ve var olan ilgili ayet, konunun -
zm iin yeterli. Bu bak mdan o detaylara gi rmeyi gereksiz bu-
luyorum. Kald ki, tefsirlerde daha ar aktarmlar var. rnein;
Hz. Muhammed' i n atete stt ivilerle onlar dalad, gz-
lerini oyduu, onlar atete yakt gibi farkl bilgiler an-
latlyor.
6 6 5
Kur t ubi kendi tefsirinde, "Onl ar o hal de su isterken,
Hz. Muhammed buna karlk ' At e ' yantn veriyor. Yani size
su mu verecei m; ate iin anl am nda alayl bir ekilde yant ve-
ri yor"
6 6 6
diyor.
Belirttiim gibi detaylara gi rmeye gerek yok. Bir kere ortada
ar bir ceza yntemi nden sz eden ayet var ve uygul ama rne-
i de hadis klliyatnda geiyor. Tm hadis kaynakl arnda ortak
olarak ve defalarca anlatlan bu olay, birka sahabe tarafndan
aktarlyor; ama en ok Enes b. Mal i k' i n ismi geiyor. Bu da
normaldir. nk Enes'in ayrcal vard. Kendisi, Hz. Muham-
med' e on yl yaverlik yapm , hep onunl a beraber ol mutur.
6 6 7
Olay bu ekilde zetledikten sonra tekrar baa dnel i m: Kim
ne demi ; bir bakalm.
Di yanet' ten balayalm. Bir kere Di yanet' i n yazdklarnda
baz bilgi eksiklikleri var, nce onlar hatrlatalm. Tecrid-i Sarih
Diyanet tercmesinde, bu katliamla ilgili hadis, Buhar i ' de yedi
6 6 4
Tirmizi, Taharet, no: 72-73.
6 6 5
Muh ammed b. Yusuf Salihi el- ami (h. 942. ), SUbUl'lK hda, 6/182 vd.
Kr/, b. Cabir v eya Sai l b. Zeyd seriyesi ksmnda.
666 Kurtubi tefsiri, Mai de suresi 33. ayet akl amasnda.
w Buhari, Edep, Hsn-l buluk, no: 5691. Msl i m, Fcdail . Msl i m, Fcdail ,
no: 2309.
307
yerde, dokuz farkl yolla geiyor. Ms l i m' de de Hudud bal
altnda yedi yolla, Nes ai ' de drt yolla alnmtr deniliyor ve di-
er hadis kaynaklarnn tasnifine bu ekilde devam ediliyor. Belli
ki kitab tercme eden, hadis kaynaklarn yeterince gzden geir-
memitir. nk Buhar i ' de sekiz byk bl mde on drt sefer ve
bir o kadar da farkl ravi zinciriyle geiyor. Bunun dkmn az
nce dipnot olarak ekledim. Nesai ise bu cinayetle ilgili hadisi sa-
dece bir bl mde yirmi sefer aktarmtr. Ayrca baka bir blm-
de de iki sefer almtr.
6 6 8
Benim iin nemli olan ieriktir; saysal
ifadeye pek tak l mam. Ancak madem Diyanet bu ii yapm, bu-
nun hakkn vererek yapmalyd. nk bu hadisler Buhar i ' de
yedi sefer geiyorsa farkldr, bunun iki kat kadar geiyorsa
farkldr. Bir de belli olmaz; bakarsn farkl rivayetlerde ayr bil-
giler de kabilir. O yzden hepsini belirtmek nemlidir.
Gelelim iin neml i ksmna: nce konuya ilikin Tecri d-i
Sa r i h mt er ci mi ve yor umcusu A hme d Na i m' i n a kl a-
masndan bal ayal m: Bazlar, Hz. Muhammed' i n bu insanlar
bu ekilde l drmesini tartma konusu yapyorlar. Yllar nce
bu hususta uzunca bir yaz yazmtm, ondan bir zet aktarmak
istiyorum diyor ve devam ediyor: Bunu anlatrken de A hme t
Zeyni Dahl an' n (1816-1886) hazrl am olduu siyer kitabn
temel alarak konuyu zetlemek isterim, diyor. Hemen hemen ha-
diste anlatlanlar yazyor; ancak Hz. Muhammed bu insanlara
iyilik yapt, onlar ise obann ellerini ve ayaklarn kesip gzle-
rine diken batrarak " Ms l e " denilen ikenceyle onu l drdl er
ve develeri aldlar. Dolaysyla Hz. Muhammed onlara kar
farkl bir ey uygul amam ; ancak ksasa kar ksas uygul amtr
diyor, olay gayet normal gryor. Bu konuda baz slam otorite-
lerinin isimlerini de veriyor,
6 6 9
onlar da kaynakl ar nda bunu ile-
milerdir diyor ve ldrlen bu insanlarla ilgili hadisler konu-
sunda da, "Bu hadisler ve olay hakknda phe etmek hibir
0 0 8
Nesai, Taharet, no: 305-306 v e Tahrim-i Dem, no: 4024' ten 4043' e kadar,
20 hadis.
Mesel a; Abu Avane, bn-i Sa' d, Taberi, Taberani, Abdrrezzak, bn-i Tal-
l a\ bn-i Hibban, bn-i shak, Vakdi gibilerin isimlerini veriyor. Tccrid, no: 172.
308
Mslman 'm ii (haddi) deildir" cml esi yl e nokta koyuyor.
zetle, Hz. Muhammed bunu yapmtr ve de hakldr, diyor.
Deve idrarnn ila ol up ol mamas konusunda da iki noktadan
bakmak lazmdr, diyor. Biri tedavi asndan, dieri de pislik.
Bir kere o dnemde Araplarn deve sidiiyle tedavi yaptklar bir
gerektir, diyor. Hatta deve sidiinin ila ol duuna ilikin slam
limlerinden kitap yazanl ar da vardr, diye ekliyor ve Davut An-
t aki ' den rnekl er veriyor. Ksacas, ila olabileceini savunuyor.
Deve sidii necis mi deil mi konusunda da slam limleri
arasnda ihtilaflar vardr, diyor.
Bu deve idraryla ilgili hadis ve yoruml ar na baknca, yle
farkl bir hadis hat r ma geldi. Hz. Muhammed, "Her kim her
gn sabahl an a kam na yedi tane hurma (kimi rivayetlerde Me-
di ne' ni n Acve denilen hur ma cinsinden) yerse, o gn iinde o
ki mseye ne zehir (ylan-akrep gibi) ne de sihir/by zarar vere-
mez" diyor. Bu hadis Buha r i ' de birka yerde, Tecrid-i Sarih Di-
yanet tercemesinde ve Ms l i m' de anl at l maktad r.
6 7 0
Hurma sorun deil de; nk nasl olsa bir yiyecektir,
sakncas yok, isteyen yiyebilir. Ama iyi ki bizimkil er deve sidi-
iyle ilgili hadisi duymam l ar; yoksa hurma, zemzem suyu gibi
Araplarn deve sidiini de kavanozl ara doldurarak Suudi Arabis-
t an' dan getirip ifa niyetine insanlara iirirlerini^. Bunu hakaret
anl am nda demi yorum, yorum da deildir. nk salam diye
kabul edilen hadisler ortada.
Sl eyman At e' i n az nceki insanlarn o ar cezayl a infaz
edilmeleri ve ilgili ayet konusunda yorumu, Tecrid-i Sarihteki
a kl amaya ve genel slami kesi mi n grlerine terstir. O yzden
onun da konuya bakn zetl emek isterim. Kendi si , Hz. Mu-
hammed' i n bu insanlar bu ekilde l dnredikl erini iddia edi-
yor, yani bunca hadise ramen, olay inkr ediyor. Deve sidii-
nin ifa ol amayaca n ve Hz. Muhammed' i n bunu yapmad n
a) Tecrid-i Sarih Di yanet tercmesi, Taam ksmnda, no: 1863.
b) Buhari, 1) Et' i me, bab 43, no: 5445. 2) Tp, bab 52, no: 5768 ve 5769. tp,
bab 56, no: 5779.
c) Msl i m, Eribe, Medi ne hurmasnn ayrcal ksmnda, no: 2047.
309
ne sryor. Bakal m hangi kant ve argmanl arl a bunu teyit et-
meye alm?
1) Hadislerde deniliyor ki, bu insanlar Ukl-Ureyne kabilesin*
dendi. Kimi rivayetlerde bunlar yalnz Ukl kabilesinden, kimile-
rinde bir grup insanlar, bir topluluk, kimilerinde yalnz Ureyne ka-
bilesinden eklinde anlatlnca, S. Ate bunu sorun yapyor ve ma-
dem kim olduklar konusunda netlik yoktur; o halde buna gven
ol maz; dol ay s yl a bu da ol ayn ol duu konusunda phe
uyandryor, diyor. Hatta Ukl -Ureyne' den baka bir de "Beci l e"
kabilesini ekliyor. Bir kere Becile ayr bir kabile deil; Becile b-
yk bir kabile ve Ureyne de onun bir kolu. Bugnk tabirle biri il-
e, dieri de o ilenin ky gibi. lgili kaynaklarda zaten bu ekil-
de aklama var.
6 71
Bir de " Uc l " kabilesini ekliyor ve referans ola-
rak da Buhar i ' yi gsteriyor. Onun kaynak olarak gsterdii yer-
de "Ucl " deil; Ukl kabilesinden sekiz kii diye geiyor. Sanrm
dikkatinden kam .
6 7 2
Bir kere alt hadis kaynanda Ucl kelime-
si hi gemiyor. Bir de baz kaynaklarda Beni Fzarc, Beni S-
leym gibi isimler geiyor. Sayn hocann bu kelime taktiine ba-
vurmasnn nedeni, dinden haberi ol mayan saf Msl man' n ka-
fasn kartrmak. nk ceza ilenmitir; bu konuda var olan
kantlarda sorun yok. airin dedii gibi, "Bi r mektup yazdm; ha
sana, ha Hasan' a". Ceza uygulandktan sonra arlk kiiler unlar
m bunlar m, bu o kadar sorun deil. Sl eyman hoca bylelikle
ii yokua srmek istiyor; ancak bu taktiin baar ans yok.
2) Bir dier argman da, alemlere rahmet olarak gnderi l en
Hz. Muhammed' i n bylesine ar bir cezay uygul amas mm-
kn deildir, oluyor. Ayrca temizlie bunca nem veren bir Hz.
Muhammed nasl olur da hayvan pisliini o insanlara ila niye-
tiyle iirir, eklinde bir mantk yrtyor. Yani yanln adresini
baka yerde aryor; asl yanl di l l endi rmekten uzak kalyor ve-
ya ne bilelim belki de inanyor. O yle i nanm olabilir. Ama ben
onun icraatna ve Kur ' an' n ieriine bak yorum. Mutl ak bir ka-
bul veya karar beni m iin geerli deildir. Herhal de kafamdaki
bn-i Seyyid-i Nas, nsan'UI Uyun, 2/132 vc bn-i Kesir tefsiri, Maide 33. ayet.
Buhari, Diyat, bab 22, no 6899. Sl eyman Ate, Gerek Din Bu- 2, s. 57.
310
mil yarl arca beyin hcrel eri mi n de bir grevi olmaldr. Hele eer
ilimle de besl enmi se onu durduracak hibir ey yoktur; ancak
fiziki olarak yok edilebilir!
3) Sl eyman Ate burada Hz. Muhammed' i n bu yaptklarna
kar eriat dersini veriyor: Efendi m bu olayda bir hrszlk sz
konusudur (aslnda olay bir gasptr; hrszlk da deildir). Eer
develer kapal yerden al nm olsayd ancak el kesme cezas uy-
gulanrd; hrszlkta kol ve bacak kesilmez, diyor. Fakat bu olay-
da develeri kapal yerden deil de; ak yerden aldklarna gre,
el kesmek de yoktur diyor. Ayet bir kere bu fakir-zavall kiilere
uymuyor, onl ar iin inmemitir, diyor ve yle aklyor: Ayete
gre bu ceza, yeryznde bozguncul uk yapan, Allah ve peygam-
bere kar savaan kiilere verilir.
Peki bu durumda bu hasta olan zavall birka kii nasl Al-
l ah' a kar sava ilan ettiler ki bu cezay hak ettiler gibi bir fikir
yrtyor. unu da sylyor: Diyel im ki bu insanlar o oban
katlettiler; peki kim grd, ahitler ki mdi gibi sorularla olayn
gerekl emedi i ni kan tl amaya alyor. Hal ta ahit varsa bile
ancak ksasa ksas gerekir diyor. Burada Kur ' an' daki ksas ve el
kesme cezalarn tabi ki kabul edi yor ve normal karlyor!
Sanki dini kurallar Hz. Muhammed' i n onayladn bilmiyor
da onun icraatn onun kurallarna gre deerlendiriyor. Kurallar
Hz. Muhammed' den kmtr ve istediinde kendi kurallarna
uymamtr. Ne istemise onu yapmtr. Sl eyman hocaya gre,
sanki ayette geen Al l ah' a kar muharebe kel i mesi nden kast
gerek savatr. Burada Al l ah' a kar savamak, onun emir vc
yasaklarn di nl ememek demektir. Bu hasta birka kii nasl Al-
l ah' a kar savaabilir diyor. Demek ki hasta deillerse savaabi-
liyorlarm. Peki nasl? Allah grnen bir ey mi ki ona kar sa-
va edilsin?
4) Bir de Kur ' an' da pek de nemsenmeyen kelimelere
taklyor. Mesel a; ayette bu cezal ar anlatlrken, "Ya/ ya da" an-
l amnda olan " E v " atf harfi kullanlm. "Ve" balac eklinde
gemiyor. Ve balac olsayd tm bu cezalar birden uygulanabi-
lirdi; ancak "yoks a" balac ol unca bunl ardan biri uygul anr di-
yor. Durum bu ol unca Hz. Muhammed nasl t m cezalar onlara
311
uygul am ; bu ol amaz diyor. Bir de ayette geen muharebe keli-
mesinin fiil kalb imdiki ve gelecek zaman kipindedir (Yha-
ribune). Yani ki m bundan byl e bu ayette belirtilen sul an iler-
se bu ceza uygulanr, diyor. Hl buki eer maksat o insanlarn
olay olsayd, ayet daha sonra geldiine gre gemi zaman ki-
piyle (Harebu) eklinde kullanlmas gerekiyordu. Yani, "Al l ah
ve resulne kar daha nce sava am olanlarn cezas ite bu-
dur " denmel i ydi diyor. Az sonra bunun aklamasn yapaca m.
5) Tm hadis kaynakl arnda anlatlan ve bugne kadar sa-
laml tartlmayan bu Ukl -Ureyne olayn ieren hadisi kabul
etmiyor. Hz. Muhammed bir kere byle bir ceza uyglamantr
diyor. Gerekesi nde de, bunu rivayet eden kiiler Enes b. Malik
ve Ebuhreyre'dir de ondan, diyor. nk Hz. Muhammed ve-
fat edince Enes henz 15 yalarnda bir ocuk ve Ebuhreyre de
Hz. Muhammed' i n l mnden 3 yl nce Msl man ol mu, bu
olay (eer doruysa) daha nce hicri drdnc ylnda olmutur,
diyor. Dolaysyla hem Encs' i n kk ol mas n , hem de Ebuhii-
reyre' ni n ol aydan sonra Msl man ol masn, onlarn hadisleri-
nin salkl ol mad na kant olarak belirtiyor. Aslnda bu ar
ceza, zaman iinde slam yneticilerinin hesabna geldii iin,
bilerek Hz. Muhammed' e mal edilmitir, iftiradr, hadisler sahte-
dir diyor. ddialarn dorul amak iin ayrca Ebuhreyre zerin-
de ok duruyor ve onun hadisleri hakk nda gvensizlik olutur-
mak iin onun biyografisi/sicili ile ilgili drt sayfalk zel ve
ol umsuz bir a kl ama yapyor.
6 7 3
6) Aslnda bu ar cezay ieren ayet, Hz. Muhammed' l e Ya-
hudiler arasnda yaplan baz anl amal ar, Yahudilerin bozmal ar
sonucu onlar hakk nda inmitir diyor. Demek ki ona gre sz ko-
nusu Yahudiler ol unca, tanrnn byle bir ceza ayetini gnderme-
si gayet doaldr. Ama bu inanta olanlar unu hi dnmyor-
lar ki, tanr mademki biz insanlar yaratm ve mademki iyilii-
mizi istiyor, o zaman makul-geerli bir zm gstermesi gere-
kiyor. Kol-bacak kesin diyen tanrdan korkul ur dorusu. te ho-
ca bunu ol uml u karlyor.
Prof. Sl eyman Ate, Gerek Di n Bu-2, s. 62-66.
3 1 2
Sait Nursi'yi de bir noktada konuya katmak istiyorum, demi-
tim. S. Ate Ebuhreyre' yi yerden yere vururken Sait Nursi tam da
tersini iliyor kaynakl ar nda.
6 7 4
Onu ylesine vgyle anlatyor ki,
sanki Hz. Muhammed' i n yardmcs. Bu bak as ayn zamanda
tm mezhep liderlerinin ve slam nderlerinin de gr.
Sleyman Ate'in Ebuhreyre hakknda yazdklarndan bir
zet verelim: Halife mer ona gvenmedii iin hadis rivayet et-
meyi kendisine yasaklamtr, diyor. mer hayatta olduu srece,
Ebuhreyre onun korkusundan diyemezdi ki Hz. Muhammed u
hadisi yle demi. Hz. Aye ve bn-i mer de onun hadislerine
kukuyla bakyorlard, diyor. Hatta mer onu Bahreyn' e vali tayin
ederken, mal nda ok art olur (yani rvet alr), bu yzden mer
hem onu valilikten alr, hem de malna el koyar. Hatta mer ona,
"Allah ve Kitap dman, sen bu mal nerden geti rdi n?" diye ar
hakaretlerde bulunur. Ebuhreyre eee binip Medi ne sokak-
larndan geerken halka, "ekilin ekilin vali gel i yor! " diye sesle-
nirdi diyor ve bylece onu adeta deli, komedyen, Nasrettin hoca ti-
pi bir kiiliin sahibi olarak takdim ediyor. Yani ilgili ceza ayetini
kurtarmak iin kusuru bakalarnda aryor. Di yanet' i n tercme et-
tii Tecrid-i Sarih mtercimi Ahmet Naim de, "Bu hadis ve olay
hakknda phe etmek hibir Mslman'n ii (haddi) deildir"
diyor. Oysa, Sait Nursi ondan vgyle sz ediyor.
Peki, bu durumda normal bir Msl man ne yapsn, hangisi
doru, hangi si ne inansn?
te bu anl attkl armdan sonra imdi de konuyu toparl amaya
geelim.
Bir kere Sleyman Ate' in, efendim o insanlarn olay daha
nce ol mu, ayet ise daha sonra gel mi; dolaysyla ayet onlarla
ilgili olsayd, Al l ah' a kar savam olanlar (Harebu) eklinde
gemi zaman kipiyle syl enmesi gerekiyordu sz, talihsiz bir,
aklamadr. nk bu zaman kipleri Kur ' an' da (baz istisnai
duruml ar dnda) pek uygul anm yor. Hocan n bu basit kural
bilmediini tahmi n et mi yorum; ancak bunu bir taktik olarak ne
srdn san yorum.
Prof. Sl eyman Ate, Gerek Di n Bu-2, s. 63-65.
313
Bu kuraln genel de Kur ' an' da geerli ol mad na ilikin bir-
iki rnek verelim:
a) "Bi z en yakn g ziynetlerle, yldzlarla donattk. Onu
itaatten kan her eytandan koruduk. O eytanlar, yce toplulu-
u (melekler topl ul uunu) dinleyemezler. Kovul mal ar iin her
taraftan taa tutulurlar. Onl ar iin srekli bir azap da vardr. An-
cak onlardan sz kapan olur. Onu da delip geen bir alev izler
(onlar yok eder ) .
6 7 5
Burada son cml ede geen 'sz kapan olursa' anl am n ve-
ren fiil 'hatife' eklinde gemi zaman kipiyle yazlm; 'yehte-
fu' eklinde imdiki ve gelecek zaman belirten fiil kipiyle
yazlmamtr. Hlbuki burada tm zamanl ar geerlidir; bir s-
reklilik sz konusudur. Ama buna ramen gemi zaman kipiyle
kullanlmtr. Yine, ' Onu da delip geen bir alev izler' cml esin-
deki 'izler' anl am na gelen 'etbeah' kelimesi, di' li gemi za-
man kipiyle yazlm; ancak burada geni zaman anl am n tar.
b) "Mutl u olanlar cennetledirler, gkler ve yer durduka onlar
orada ebedi kalacaklardr; kesintisiz bir ltuf olmak zere. "
6 7 6
Burada ' Gk ve yer durduka' cml esi ndeki 'durduka/ d-
met' gemi zaman kipiyle yazlmtr. Hlbuki, cennetl e olan-
lar orada ebedi yyen kalacak, la ki yer ve gk var olduklar sre-
ce, deniliyor. Yani fiil mazi (gemi zaman) kipiyle yazlm; an-
cak hadise cennet ehliyle ilgilidir, gelecekle ilgilidir. Oysa, ' Yer
ve gk devam edecekleri srece' eklinde gelecek zaman kipi
olan 'tedum' fiil kalb kullanlmalyd.
c) "Madem iman sahibiydiniz, daha nce Al l ah' n peygam-
berlerini neden l dryordunuz?" (Ehl-i kitap hakk nda).
6 7 7
Kan mca, Kur ' an Osman zaman nda yazlrken burada bir
yazm hatas olmutur. nk durum normal deildir: ayetteki
fiil ekimi imdiki ve gelecek zamanl a ilgilidir. Yani kel i me
kalbna, fiil eki mi ne gre tercme edilirse, 'mlininiz olsayd,
Allah'n peygamberlerini ldrmyorsunuz daha nce' ekl inde
0 / : >
Saffat, 6-10. ayetler.
6 7 6
Hud, 108.
6 7 7
Bakara su esi, 91.
314
olurdu ki, ok yanl bir dizili. Burada fiil imdiki zaman; an-
cak hem daha nce kelimesi var; hem de Hz. Muhammed, za-
man ndaki ehli kitapla konuurken, artk peygamber yoktu ki
ehl-i kitap onlar ldrsn, deniliyor. Olay, gemi l e ilgilidir;
ancak kullanlan fiil imdiki ve gelecek zamanl a ilgilidir. Fah-
rettin Razi gibi Kur ' an yorumcul ar bin dereden su getirerek
yanl telafi et meye almlar. Oysa ben, Kur ' an ayetleri kitap
haline getirilip halife Os man' a sunul duunda, onun, 'Kur'an'da
ok yanllar buluyorum, umarm zamanla Araplar bunlar d-
zeltecekler' akl amas bal am nda deerl endi ri yorum. Yani ha-
ta komi syonundur di yorum. nk burada farkl bir durum sz
konusudur. Her ne ise, rnei mi zdeki fiil imdiki zamana ait; an-
cak kastedilen gemi zamandr. Demek ki bazlarnn, eletirile-
ri bertaraf etmek iin bavurdukl ar bu kel i me oyunu yntemi
yeterli ve geerli deildir.
d) Kur ' an' da kyametin deheti anlatlrken, "O gnn idde-
tinden/dehetinden gk bile yardr/atlar" denil iyor.
6 7 8
Arap gramatiinde nitelenen ile niteleyen arasnda bir uygun-
luk olmal. Burada gk anlamna gelen 'Sem' kelimesi sima-
bir mennes/dii kelimedir. Dolaysyla ona sfat olan 'Mnfatir'
kelimesi de 'Mnfe tire tn' eklinde dii olmalyd; ama eril gel-
mi ve kural inenmitir. Benzer rnekler Kur ' an' da oktur. Tabi
ki bin dereden su getirerek yantlar vermeye almlardr. Halta o
yantlarn banda da 'Allah'u 'lem' gelmektedir. Yani kesin bir
yant veremedikleri iin, en iyisini Allah bilir, demilerdir.
e) "Ey Adem! eytan hem senin, hem de ein (Havva) iin
byk bir dmand r. Sakn sizi cennetten karmas n. Sonra yo-
rulur sknt ekersi n. "
Ayette eytann hem dem' i n, hem de einin azl dman
ol duu, sakn ikinizi cennetten karmas n, denildii hal de, son
kel i mede hi tap yal nz dem' edi r: Yorulur, sknt ekersin deni-
liyor. Hl buki batan beri mademki hitap iki sinedir, o hal de yo-
rulur sknt ekersiniz ekl inde ikisi de kastedil mel iydi. Tanr
burada kadn nemsememi se bu ayr bir ey... Dnya tarihine
Mzzemmi l suresi, 18.
3 1 5
bakt m zda da gnmzde de her gn namus davas, bi l mem
u davas derken kadnlar infaz edi l mekt e.
6 7 9
Adem' e sknt e-
kersin denil iyor; ancak skntnn en alasn kadnlar ekiyor.
Bariz yanllar harife; normalde her dilde fiil kipleri birbirleri ye-
rine kullanlr. Mesela Trkede, 'Yarn nemli bir etkinlie
katlyorum' denilebilir ve ska da imdiki zaman kipi, gelecek
iin kullanlabilir. Yani illa da 'Yarn nemli bir etkinlie katla-
ca m' eklinde gelecek zaman kipi kullanlr diye bir kural yoktur.
Yine S. Ate'in ne srdklerinden biri, o ar cezay ieren
ayette (ki l drn, armha gerin, el ve bacaklar kesin ayeti, Mai-
de, 33) 've' balacnn kullanlmam olmas; bunun yerine 'ya
da' anl am na gelen atf harfinin (Arapas ev olan) kullanlm ol-
mas. Bu gr tefsirlerde de detaylca ilenmitir. Yani yeni bir
konu deildir.
6 80
Tabi ki bu durumda ayette geen eczalardan ' ya
u, ya da bu uygul an r' anlam kar. Yani Hz. Muhammed' i n o
insanlara uygulad sylenen tm cezalar, ayete gre uygulana-
maz sonucu ortaya kar, diyor ve bundan yola karak Hz. Mu-
hammed' i n byle bir cezay uygulamadn ne sryor. nk
eer bu Arapa gramatik Kur ' an' da uygulansa, hep geerli olsa
dengeler altst olur. Ksacas, hocann ileri srd argmanlar
(istisnai duruml ar dnda) Kur ' an' da geerli deildir.
Bu duruma birka rnek verelim:
Nisa suresinde, ' Ba kaldrdklarn grdnz kadnlara
t verin, onlar yataklarnda yalnz brakn, onlar dvn' de-
niliyor.
6 81
Burada 've' balac geiyor. Hocan n dedii gibi eer
've' olursa hepsi birden uygulanr; ancak 'ya da/yoksa' olursa
tek bir k uygul anr sz bu ayette geersizdir. Ayelte demek is-
tenen, nce t, sonra yataklarn ayr olmas, bu da sonu ver-
miyorsa son alternatif dvmek gelir. Halbuki bala, 've' ba-
lacdr ve bu durumda demek ki hem t verin, hem yataklar
ayr olsun ve hem de dvn, olmas gerekir; ancak anl am byle
deildir. Ksacas 've' balacyla 'ya da/yoksa' anl am na gelen
Taha suresi 11.
Fahrettin er-Razi, Mef atih' l Gayb, Mai de 33 tef sirinde.
Ni sa suresi, 34.
ev balac birbirlerinin yerlerine kullanlabilir ve bu konuda
sorun yoktur. Hep belirtiyorum; istisnai duruml ar vardr; ancak
bu konul arda geerli deildir.
Ayn sureden baka bir mehur rnek verelim: "Eer, (velisi
ol duunuz) yetim kzlar (ile evl eni p onlar) hakk nda adaletsizlik
etmekten korkarsanz, (onlar deil), size hell olan (baka)
kad nl ardan ikier, er, drder ol mak zere nikahl ayn. Eer (o
kadnlar aras nda da) adaletli davranmayaca n zdan korkar-
sanz o takdi rde bir tane aln veya sahip ol duunuz (cariyeler) ile
yetinin. Bu, adaletten ayr l maman z iin daha uygundur. "
6 82
Burada maksad m birden fazla kadnla evl enmek konusunu
ilemek deil. Burada farkl bir ey var. Ayette 've' balac kul-
lanlmtr. Hocan n dedii gibi eer 've' olursa tm klar iin
birden geerli anlamn verirsek, o zaman bu ayete gre bir erkek
birden fazla kad nl a evl enmek isledii zaman, onlar ikier (Bu-
rada letirme sfatndan iki al yorum; say fazla kabark ol-
mas n), er, drder alabilir. Eer kel i me oyununa taklrsak, bir
erkek ayn anda hem iki kadn, hem ve hem de drt kadnla
evlenebilir. Hlbuki cumhura gre burada ayr ayr da evlenebi-
lir. Yani 've' bal acym, 'yoksa' balacym; bunun burada
bir anl am yok. Kald ki, ' Eer adaletli davranamayaca n zdan
endie ediyorsanz, o zaman ya bir tane hr kadnla yelinin, ya
da cariye/ler ile' diye bir cml e geiyor ayette. Burada cariye ile
hr kadn arasnda 'ya' balac var: Yani ya hr kadn olsun, ya
da cariye/ler. Byl e dnrsek demek ki her ikisi birden olmu-
yor. Hlbuki byle bir ey yok. nk hem cumhura gre byle
bir yasak yok, hem de pratikte Hz. Muhammed' l e her drt hali-
fenin ayn anda birden fazla hr kadn ve cariyeleri vard. Demek
ki kelime oyununa takl mak are dei l .
6 83
Bu kel i me kal pl ar hakk nda mf essi rl er a kl amal ar
yapmlardr. Yanl anl al masn! Ben demi yorum ki fiil kipleri
t amamen anlamszdr. Kur ' an' da mesel a Musa-Fi ravun veya
6 8 2
Ni sa, 3. ayet.
Bu konuda ' Kur' an' da Kadn ve Hz. Muh ammed' i n Kadnl ar' adl eseri-
me baklabilir.
317
dem-Havva ile ilgili bir ey anlatlyorsa, "Fi ravun Mus a' ya
yle dedi " ekl inde dili gemi zaman n kipi tabiki kullanlr;
ancak topl umu ilgilendiren bir konu ise, o zaman dn de, bug-
n de, yarn da balar. Yani fiilin kipine bakl maz.
Sayn Ate, bu katliamla ilgili ayetin getii Mai de suresi
hicri drdnc ylnda inmitir, diyor. Hlbuki bu surenin ayetle-
ri, hicri drdnc, beinci ylnda bal amak zere para para in-
mi ve hicri dokuzuncu ylna kadar devam etmitir. Bu konuda
'Usul- Tefsir' kaynakl arnda geni bilgiler var. Ayrca Diyanet
yaynlarnda da bu geiyor.
6 84
Bir de u bir gerek ki, genel de
hangi ayetin veya surenin ne zaman ortaya kt kesin olarak
bilinmiyor; bunlarn tarihleri bir kere belirsiz. Kald ki Mai de su-
resinde, "Bugn sizin iin dininizi mkemmel mle getirdim. Si-
ze nimetimi tamamladm" ayeti de var.
6 85
ou Kur ' an yorum-
cusu, bu ayeti en son ayet olarak saymlardr. nk mademki
dininizi t amaml ad m, size kar nimetimi mkemmel hale getir-
dim deniliyor; demek ki artk her ey bitmitir. Bu ayeti zaman
olarak ne alp da o katledilen kiilerin olayn sonraya b rakmak
gibi bir yorum salkl bir yorum deildir. Zaten Kur ' an' da he-
men hemen tm sureler zamana yaylm; sure var ki ayetleri bir-
ka yl iinde ancak bitebilin ii ir. Kald ki, hem hadis kitap-
larnda, hem de ilgili ayetin tefsirlerinde genel kan bu ayetin,
katledilen o insanlar yznden indiidir. Yalnz unu da kabul et-
mek lazm ki, Sayn Atc' in hadislerle ilgili ne srd gven-
sizlik meselesi dorudur. Ama yine de bir fark vardr. Sl eyman
Ate bunu demekl e Kur ' an' a glge drmemeyi amalyor.
Hlbuki ister bu hadisler doru olsun, ister olmasn, ister o in-
sanlar bu ekilde katledilmi olsun ister olmasn (ki edilmitir.
nk kantlar ok gl dr); bir kere Kur ' an' da geen bu ar
ceza insaf ve merhamet ddr.
Bir de Sl eyman hoca di yor ki; eer onlar oban l drm-
se ve bu da ispat edil mise Kur ' an' a gre ksas gerekir. Yani
ksas cezasnn, bu ada hl geerli ol duuna inanlyorsa bu-
na ne diyebilirim ki?
6 8 4
Dr. Osman Keski ol u, Kur' an limleri, Di yanet yayn, s. 120-129.
6 8 5
Mai de, 3. ayet.
318
Kald ki, iddeti ieren ayetler sadece mevzumuz olan bu
ayetten ibaret deildir. Bi rka rnek verelim: Bedi r harbiyle ilgi-
li, "Ben size bin melekle, bi n, be bin mel ekl e savata yardm
et t i m" ayetleri var.
6 86
Yine Bedi r ' de katledilen kfirlerle ilgili
Hz. Muhammed' e hitaben, "Si z onlar l drmedi ni z; ancak Al-
lah onlar l drd. Attn zaman da sen atmad n, Allah at t "
ayeti var.
6 87
Bedi r' l c ilgili bir baka ayet: "Al l ah melekleri
yard ma gnderi nce biz de onlara, ' Haydi gidin; ben inkr eden-
lerin kal pl eri ne korku salacam; siz de onlarn boyunlarn vu-
run, parmakl arn dor ay n! "
6 8 8
Az nceki ayetlerin anl am n S. At e' i n Kur ' an tercmesin-
den aynen veri yorum:
a) Al-i mr an 124-125: "O zaman sen m' mi nl er e: ' Rabbini-
zin size indirilmi bin melek ile yardm etmesi, size yetmez
mi ?' di yordun. Evet, sabreder, korunursanz; onlar hemen u da-
kikada zeri ni ze gelseler, Rabbiniz size nianl be bin melekle
yardm eder. "
b) Enf al 9. ayet : "Si z Rabbi ni zden yardm istiyordunuz, O
da: ' Ben size birbiri ardnca bin mel ek ile yard m edecei m' di-
ye duanz kabul buyurulu."
c) Enf al 12. ayet: "Rabbi n mel ekl ere vahyedi yordu ki: Ben
sizinle beraberim, siz inananlar pekitirin; ben inkr edenlerin
yrekl erine korku salacam; vurun (onlarn) boyunl arn (n) s-
tne, vurun onlarn her par ma na! "
te Bedi r harbi nde Msl manl ar kazan nca Hz. Muham-
med' e inen kahramanl k ayetleri bunlar. Bir yl sonra Uhud' da
darbe alnnca, gelen ayetlere bakal m; bunu da At e' i n tercme-
sinden di nl eyel i m:
d) Al-i mran, 140: "Eer size bir yara dokunduysa, o toplulu-
a da benzeri bir yara dokunmutu. O gnleri biz insanlar arasnda
evirip dururuz (kh bir kavme, kh tekine galibiyet veririz; bazen
bir topluma iyi veya kt gnler gsteririz, bazen tekine)".
6 8 6
Al-i mran, 124-125, Enfal 9.
6 8 7
Enfal, 17.
6 8 8
Enf al. 12.
319
Yani sava kaybetme durumunda Allah, ben sizi denedi m,
hep siz kazanacaks n z diye bir kural yoktur diyor.
Ate'in eksik bulduu bir dier nokta, bu hadisin yalnz Ebu-
hreyre gibi gvensi z olan bir kii ile Hz. Muhammed vefat
edince henz 15 yalarnda olan Enes b. Mal ik tarafndan ak-
tarlm olmas. Bir kere bu hadisleri aktaranlar arasnda Kiitb-
i Sitte deni l en alt hadis kaynakl ar nda Ebuhreyre ismi gemi-
yor. Sanrm Ebuhreyre' yi bilerek konunun iine kat mak iste-
mi ki onu eletirsin ve konuya bir nebze yant olsun. Baz uzun
tefsirlerde, ' Ebuhreyre' ye yle bir hadis mal edi l i r' eklinde
deinilmitir; bu ayr bir ey. Mesel a bn-i Kesir kendi tefsirin-
de ilgili ayet a kl amas nda Ebuhreyre' ye deiniyor. Ancak
katledilen o insanlar mehur hadisl erde ' Ukl -Ureyne kabilesin-
dendi ' diye geerken, Ebuhreyre'nin aktarmnda, ' Bunl ar Beni
Fezare kabi l esi ndendi ' bi i mi nde ksa bir not dlyor.
Alt hadis kaynakl ar ndan Buhari ve Mslim dnda bu
olay aktaranlar aras nda Hz. Aye, bn-i mer gibi mehur sa-
habiler var. Yine "Mr s el " de olsa, Ebu Zenad, Urve, Sait b.
Mseyyeb gibi isimler var. Yani iin iinde zengin bir ravi kad-
rosu var. Ama Sl eyman Ate, bunl ardan sz etmiyor; ancak alt
hadis kayna nda bu konuda ismi gemeyen Ebuhreyre' yi lis-
teye ekliyor ve eletiriyor.
6 89
Gelelim, Enes' i n 15 yanda olmas ve bu nedenle hadislerinin
gvensiz olmas konusuna. Evet; kaynaklarda Enes' i n yann k-
k olduu geiyor. Ancak 15 ya konusu pek inandrc gelmi-
yor. Hz. Muhammed' e on yl hizmet etmise ve Muhammed' i n
lmyle de on be yandaysa, o zaman demektir ki 5 yanday-
ken hizmete balam, buysa inandrc gelmiyor. Neyse, bu o ka-
dar nemli deil. Eer, Ebuhreyre bu olaydan sonra Msl man
olmu; dolaysyla bu hadiseyi bilmiyor diye itiraz edilse, o za-
man her alt hadis yazar da Hz. Muhammed' den yaklak 2 asr
sonra dnyaya gelmiler ve kalkp onun hadislerini bir araya ge-
tirmeye almlar. Hel e en bata gelen Buhari, aslen Arap da
6 8 9
Ebu Dav ud, Hudud, no: 4369. Nesai , Tahrim-i Demi no: 4037, 4038 v e
4041. bn-i Mace, Hudud, no: 2579.
320
deil; kendisi bugnk zbeki stan' n Buhara ehrinde domu,
daha sonra tahsil grmek iin Hi caz blgesine gemitir. Yine
Buhari kadar nemli olan ma m Ms l i m Ni aburl udur ve Arap
deildir. Eer Ebuhreyre, ad geen olaydan 1-2 yl sonra dn-
yaya gelmise, nasl olur da bu konuyu aktarr diye itiraz edilirse,
o zaman asrlar sonra dnyaya gelen bu hadis limlerinin tmne
' dur ' demek lazm. u hal de bu savunma da pek tutarl deildir.
nk ya hep ya da hi misali: Kurallar ya tm hadisler hakknda
geerli olsun, ya da keyfi ol masn.
Eer hadisleri aktaranlarn ya meselesine taklrsak, zaten
iin iinden hi klmaz. Mesela; Hz. Muhammed' i n amcas Ab-
bas' n olu bn-i Abbas' bizzat aklamas var ve bu ifadesi bir-
ka yerde Buhar i ' de geiyor ki, Hz. Muhammed vefat edince
ben yeni snnet ol mu, 10 yalarnda bir ocuktum, di yor.
6 9 0
Hl-
buki bu insan, " Mk s i r un" denen en ok hadis aktaran alt-yedi
kiiden biridir ve iki bin civarnda hadis aktarmtr. Hz. Ali gibi
nl biri yaklak be yz civarnda, o da ok nemsi z hadisler
alrken, bu ocuk binlerle ifade edilen hadisler aktarm ve onun
hadi sl eri nden de mezhep liderleri sonul ar kar p kanun
yapmlardr. Yine mehurdur ki Hz. Aye ok kk yata Mu-
hammed' l e evlenmiti, dul kaldnda ise 18 yandayd. Aye en
ok hadis aktaran alt kiiden biri. Demek ki Enes kktr de-
mek de bir taktiktir; iin iinde gerek pay yoktur. Ni ye? nk
o zaman ya bu kk yataki insanlarn aktardklar tm hadisler
rafa kaldrlsn ya da tersi olsun. Hesab na gelirse evet; gelmiyor-
sa ocuktu demek makul bir anlay deildir.
ok basit bir rnek verelim: Ebuhreyre Hayber fethinden
sonra Msl man ol mu, Hz. Muhammed' l e yaklak 3 yl bera-
ber olmutur. Ondan sonra Hz. Muhammed vefat etmitir. Yan
sra her drt halife, batan beri Hz. Muhammed' l e birlikte ve
hepsi de okuryazar. Ama ilgintir ki, halife Ebubeki r ' e mal edi-
len tm hadisl erin topl am 142, halife Os man' nki 146, halife
6 9 0
Buhari:
a) Fedail-i Kur' an, bab 25, no: 5035.
b) stizan, bab 51, no: 6299 v e 6300
321
mer ' i n 527 ve halife Al i ' ni n de topl am 537 hadistir. Yani her
drt halifenin ezberledikleri, aktardklar hadislerin topl am
(aa yukar) 1350 civar iken, sadece 3 yl Hz. Muhammed' l e
beraber olan Ebuhreyre, 5374 hadi s alr ve tm sahabeler
arasnda birincilie ykselir.
6 91
te bu hadisler konusu bu kadar salksz. Ama bu sl am' n
probl emi. Yanl ise tm hadisleri kaldrsnlar, o zaman tarih fa-
lan da kalmasn, biz sadece Kur ' an cmleleri zerine konual m.
Burada merak edilen u: Baz slam dnrleri, modern an
da etkisiyle bu deve sidiinin ila olamayacan ve bu hadisin
aslsz olduunu iddia ediyorlar. Peki diyelim tp yeni bir bulula
byle bir eyin olabileceini, hatta kanser, aids iin iyiletirici ve
kesin sonu verir olduunu aklasa, acaba olay inkr eden hoca-
lar bu sefer ne diyecekler? nanyorum ki hemen ifade deitirip
bu sefer baka bir argmanla ne karlar. Tabi ki tp byle bir ey
olur dese de yine Hz. Muhammed' e bir keramet atfedilemez. n-
k onun zaman nda bu bir gelenekti, tedavi iin bakalar da bunu
yapyordu. Kendisi de bu gelenei uygulamr. Kald ki bu
balkta, iin cezai yn zerinde durmak istedim: Bir tarafta rah-
man ve rahim olan Allah, dier tarafta nerdii ar ceza.
Kimi rivayetlere gre bu ayet Hz. Muhammed'e bir uyardr.
' Hani onlarn gzlerini karmt, atete iler starak gzl eri ne
batrmt.' Ancak ayet cezann snrn belirliyor, sen gzlerini
oydun; ancak ben tanr olarak bunu kabul etmi yorum, gibi yo-
ruml ar karanlar da var. Sanki, ey Muhammed sen neden bunu
yaptn, gibi bir uyar. Demek ki gz karmak biraz ar cezaya
kayor. O yzden ayetle Hz. Muhan med' i uyarlm oluyor.
Bu savunma amal yaplan yoruml ara baknca, Ate' i nki da-
ha makul geliyor: En azndan cezann ar ol duunu kabul edi-
yor ve kendi nce (kabul edilir veya edi l mez) baz savunmal ar
yapyor. Bu sevindiricidir; yalnz burada byl e deyi p de t ercme
ettii Kur ' an ayetl erinde o ar cezalar aka dile geti rmesi ta-
bi ki bir eliki. O zaman bu ayetlerdeki ar cezay nasl kabul
edebilirsin? Yaklam sevindirici de; kendisinin yant niteliin-
bn-i Hazm, Esma' u Sahabe, s. 30 vd.
322
de haz rl am olduu kitabn ba k sm nda yazd baz olaylar
var ki; dorusu savunmas bence yetersiz; hel e o olaylar da ki-
tab nda anl at nca verdii emek bouna gitmi oluyor.
Bunl ardan birkana bakal m:
1) 1973' te Badat ' t a baz Kadiri ve Rfai tarikatlarna men-
sup dervilerin bedenl erinin deiik yerlerine iler batrdklarn
ve sonra karnca bir iz bile brakmadkl arn grdm, diyor.
Ayn eyleri Badat ' t a mam- A z a m mesci di nde de grdn
belirtiyor ve bunu byk bir keramet sayarak sonunda konuyu,
"Peki siz bu olay nasl izah edersi ni z?" di ye bir soruyla bitiri-
yor. Hl buki gnmzde bu gibi olaylar ol uyor ve insanlar o-
cuklarn alp el ence niyetiyle gidip seyrediyorlar. Yani doal
bir ey. Mesel a adaml ar ateist olduklar hal de kafalarna uzunca
demi r paralar geirip ul arna da iinde eya bul unan torbalar
asyorlar ve hi de bir ey olmuyor. Ki Rfailerin yaptklar bun-
larnkilerin yannda hi kalyor.
2) Baka bir yerde, Uur Dndar ' n program nda izledii bir
olay anlatyor. Hatay/ Drt yol ' da nl bir efsuncu yllar nce
Uur Dndar ' n program na katlm. Adam, sran ylan ve ak-
rep yerlerini frme-pfrmeyle iyiletiriyornu. Bunu televiz-
yonda Dndar ' a da uygul am . Uur yeter artk dayanamam, iyi-
letir beni demi ve efsuncu elini srmekl e tedavi etmi gibi bir
olay anlatyor. Anl atmas na anlatyor da, bunu da bir ocak/evli-
ya ii olarak deerlendiriyor. O aile ocakm , bu mahareti baba-
dan oula gei yormu, diyor.
3) Sl eyman Ate henz genken El az ' da Hoca Muharrem
efendinin yan nda okuyormu. Bir gn hocas ona bir ansn an-
latm. Hocas bir perembe gn, eyhi Hac mer ' i n kyne
gitmi. O kyle Elaz aras da yaklak 30 km imi (burada k-
yn de ismini veri yor). O gece orda kal m, sabahl eyi n kahvalt
yaptktan sonra yola kmak istemi; ancak eyh, bekle demi .
Derken zaman ilerlemi ve cuma namaz na iki saat kal m . Yani
cumaya El az ' a yetimesi gereki yormu. nk cami de grev-
liymi. A ma artk midini kesmi . nk 30 kil ometrel ik bir yo-
lu yaya olarak ancak 6 saatte almas mmknm . eyh onun
hocas na unu syl emi: Kor kma! Ky ge ve rabta yap (gz-
323
lerini kapat p eyhinden yardm dile). Hoca da ky getikten
sonra gzlerini kapat p rabta yapm . O srada eyhi gel mi (ta-
bi ki gzler kapal), hocann elinden tutup El az ' a b rakm .
Gzlerini anca bakm ki kendisi Elaz' dadr... Tabi ki bunlar
keramet ii ve hocan n anlatmna gre saniyelik olan bir olay.
Bi l mi yorum; ylan-akrep, i bat rma hikyelerini o kitaptan
okuyup da tatmin olan ol mu mu acaba; insan merak ediyor. Ta-
bi ki grnen ky klavuz islemez misali, topl um bu anlayta
yetitirilince maal esef bu hikyelerin mterileri ok oluyor.
Bu balkta E b uhr e y r e zerinde biraz fazla durul du; ayrca
katledilen obanl ara fazla yer verildi. Tabi ki bunlar ol mu ey-
ler. Ancak u dikkatlerden uzak durmamal ki, bir tarafla rahman
ve rahim olan tanr, dier tarafta ona mal edilen byl esine ar
cezalar. Bunlarn ikisi bir arada ol amaz, tte hep vurgul amak is-
lediim budur.
Burada o oban cinayetine yakn birka rnek daha verelim,
ki slam tarihi benzer rneklerle doludur.
Hz. Muhammed, Mekke' ni n fetih gn, "Kim Ebu Sfyan'n
evine givrsc onu dokunulmayacak, kim kendi evinden kmyor-
sa veya Kabe iinde kalyorsa onlara dokunulmayacak"dedii
halde, bu talimata uyul mam vc Kabe' nin perdesini tutan,
balanmasn isteyen bn-i Hat al (asl ad Abdullah) iin,
"Kabe'nin perdesini de tutsa faydas yok; onu ldrn!" tali-
matm vermi ve adam Kabe iinde infaz edilmitir. Bu olay, Bu-
ha r i ve Ms l i m' de ortak ilenmitir.
6 9 2
Adamn suu, Muhammed' i n vahiy ktibi iken, daha sonra on-
dan ayrlp aleyhinde propaganda yapmasyd. Durum bu olunca
tabi ki Hz. Muhammed onu affetmez! slami kesim burada adama
baz sular yklyor: Efendim onun yanl sadece dinden kmak
veya vahiy ktipliinden ayrlmak deildi; bir de daha nce bir
Mslman katlettii iin bu ar cezay hak etmiti vb. Olay bu
deil; ancak byle olduunu kabul etsek de, madem Hz. Muham-
med, "Ben tanrdan geliyorum"diyor ve nasl olsa o zaman artk
Kabe' yi de alm; ona dokunmamas gerekiyordu.
Buhari, Ceza- Sayd, bab 18, no: 1846. Msl i m, Hac, no: 1357.
324
O srada infaz edil mesi gerekenl er listesinde Abdullah b.
Ebi Sarh da vard. Hz. Os man' n akrabas ol duu iin, Osman
onu belli bir sre gizliyor ve daha sonra Muhammed' i n huzuru-
na gt r p onun affn dil iyor, Hz. Muha mme d de onu
balyor. Tabi ki bunun da suu, az nceki bn-i Hatal gibi va-
hiy ktipliini brakp di nden km olmas. Baka bir ktip de
bu ii brakp sl am' dan da kp kamt. Gnn birinde ld-
nde Muhammed' i n talimatyla onun cenazesi geceleyin kabir-
den kartlp dar atlyor ki, millet desin Hz. Muhammed' e
kar geldii iin toprak bile onu kabul etmiyor. Hatrlanaca gi-
bi bu ktipler hakk nda daha nce geni bilgi verdim.
Hz. Muhammed, Hz. Al i ' ni n ablas olan mm Hani ' ni n evi-
ne gidiyor Mekke' ni n fetih gn ve orada banyo yapp namaz
klyor. Bu kadn iki kii iin Muhammed' e ricada bulunuyor,
bunlar bala diye ve o da, "Senin ricac olduun kiileri
baladm " diyor.
6 9 3
Onun mm Hani ile ayrca bir ans da var. Ebu Talip sa
iken kendisi iin ondan isliyor; ancak babas vermiyor. Daha
sonra zaman iinde Hz. Muhammed ona bir daha teklif sunuyor;
bu sefer de kadn kabul etmiyor. Yani kadnn evi ne gidip banyo
yapmas da pek normal bir olay deil. Hel e hele Hz. Muham-
med' i n cezal kiileri hatr iin affetmesi hi de ol uml u bir yak-
lam ol amaz. in ilgin yan, o ana kadar ka sefer Muham-
med' e kar savaan mrik ordularnn bakomutan durumun-
daki Ebu Sfyan iin de, "Kim bugn onun evine snrsa alTe-
den' m"di yor . Tanrsal boyut itibariyle uygun bir davran deil,
ancak beeri siyaset adna normal saylabilir.
Daha sonra Osman, halife ol duunda Hz. Muhammed' i n
idamn istedii ve ancak Osman iin balad Abdullah b.
Ebi Sarh' eyalet valisi yapyor/dllendiriyor.
Bu olay, Ktb-i Sittc deni l en hadis kaynakl ar nda ve birok
slami kaynakta anlatlmaktadr. Bunu vahiy ktipleri bl mn-
de detaylca anlattm. Hz. Muhammed' i n lm fermann verdi-
i kiiler listesi hayli kabarktr. slami kaynakl ar bunlarn dokuz
kii olduklarn yazyor.
bn-i Kayy m cl Cev zi , Zad-iil Mcad, 3/361.
325
Yine Hz. Muhammed' i n, kendini eletirdikleri iin ldrl-
melerini emrettii insanlar arasnda kadnlar da vard. Mesel a
Muhammed' i n talimatyla bir grup Ebu Raf i i ' ni n evi ne baskn
dzenl eyerek onu uykuda katlediyor. Buha r i sadece Megazi b-
l mnde st ste hadis aktaryor bu suikast konusunda; ayrca
baka bl ml erde de iliyor bu ol ay .
6 9 4
Yine Ka' b olay mehurdur. Buhar i ve Ms l i m buna zel bir
blm amlar. Hz. Muhammed' i n emriyle Muhammed b. Mes-
leme adndaki ahsla birlikte birka Msl man' n onu katlettiini
belirtiyorlar.
695
Tabi ki Buhari-Mslim dnda birok slami kay-
nakta da Ka' b ve Ebu Rafi' nin, niin ve nasl ldrldkleri de-
taylca anlatlyor. unu da vurgulayalm ki, bu iki ahs Yahudi idi.
bn-i Teymi ye (h. 728. ) vc Kadi yad' n (h. 544. ), kendi
kaynakl arnda, sl am' da kimlerin katli vaciptir konusunu iler-
ken, Hz. Muhammed' i n l drl mel eri ne karar verdii insanlar-
dan tyler rperten rnekl er veriyorlar. Hz. Muhammed aleyhi-
ne iir syledii iin, bn-i Hatal ' n iki cariyesinin katline karar
veriliyor. Mekke' ni n fethinde bunlardan biri infaz ediliyor, die-
ri kamay baaryor.
bn-i Abbas' n aktard yle bir olay var: Esma adnda bir
kadn iirleriyle Hz. Muhammed' i eletiriyordu. Bugnk tabirle
sanat bir kadn ona iirleriyle kar kyor. Muhammed, 'Kim
ona gemken cezay verir/ldrr?' diye sorunca, kadnn akra-
basndan biri, "Ben gerekeni yaparm"'yantn veriyor ve bunun
zerine gidip o sanat kadm ldryor. Muhammed b. Ali el-
Hanbeli bunu, ksaltt bn-i Teymi ye' ni n eserinde anlatrken,
ayrca dipnotunda birok kaynak daha veriyor. Hatta Hz. Muham-
med' i n mehur airi Hassan bunun zerine be msralk bir iir de
sylyor. Bu olay, Bedir sava dn meydana geliyor. Bu
kadnn, Hz. Muhammed' i iirleriyle eletirdii iin, onun tali-
matyla katledildii konusu kaynaklarda zellikle vurgulanyor.
o y 4
Buhari, 1) Megazi , Ebu Rafi ksmnda, bab 16, no: 4038-4040. 2) Cihat,
bab 155, no: 3022 v e 3023.
6 9 5
Buhari, 1) Rehn, bab 3, no: 2510. 2) Cihat, bab 158, no: 3031 ve 159, bab 3032.
b) Msl i m, Cihad bl m, Ka' b ksm, no: 1801.
326
Baka bir kii Hz. Muhammed' i iirleriyle eletirirken onun
da l m ferman veriliyor. Adam bunu duyunca Hz. Muham-
med' e gelip zr diliyor, bu sefer dn yap p Muhammed' i i-
irleriyle vmeye balyor. Yazd iir rnekleri kaynakl arda i-
lenmitir. Mekke' ni n fetih gn birok el eti rmeni n katline fet-
va verilip ele geenler l drl nce, air bn-i Zi bera' n n adam-
lar ona " ka" diye haber gnderiyorlar; adam Necr an' a kamak
zorunda kalyor. Daha sonra dnp pi man ol duunu belirtiyor
ve bu kez Hz. Muhammed' i n lehine iirler yazmaya balyor. Bu
arada airlerden Ka' b b. Zbeyi r ise kamay baaryor.
Abdul l ah b. Mugi re ile Ebu Sfyan da Muhammed' i hem i-
irleriyle yerden yere vuruyorl ard , hem de ka kez ordu yneti-
cisi olarak onunl a savamlard. Rivayetlere gre onlar da l m
listesine almt; ancak bunl ar gl olduklar iin karmad.
stelik Ebu Sfyan ve oullar Muavi ye ile Yezit' e yzer deve
(toplam yz deve) ile krkar ukkiye gm para banda bu-
lundu. Bunu daha nce anl atm t m.
Nadr b. Hari s Hz. Muhammed' i eletirdii iin Hz. Ali onu
ldryor. Bu eletiri cezas hem Mekke' ni n fethinde geerli/uy-
gul an yordu, hem de daha sonra Hz. Muhammed' i n l mne ka-
dar tatbik ediliyordu. Yani bu geici bir sreye zg deildi; lam
lersie Hz. Muhammed l ene kadar gerektiinde kendisi bunu
uygul uyordu.
6 9 6
Tabi ki ondan sonraki halifeler dnemi nde daha beteri uygu-
lanmtr. Mesel a mer halifedir. Onun dnemi nde bir adam Hz.
Muhammed' i eletirdii iin onu alp mer ' e getiriyorlar. mer
onu katlediyor ve kim bunu yaparsa cezas budur, di yor.
6 9 7
Bir rnek de halife Ebubekir dnemi yl e ilgili verel im: Kendi-
si Muhaci r b. Ebi meyye' yi Yemen' e vali olarak tayin ediyor.
Bir ara vali, bir kadnn Hz. Muhammed' e svd haberini
alyor. Sonunda onun hem elini kesiyor, hem de az diini eki-
6 Muh ammed b. Ali el -Hanbel i, Muhtasar- Sarimi' l Mcsl ul , s. 56 vd. Bu-
rada birok kaynak daha veriyor.
bn-i Teymi ye, Sarim, 2/798. Burada ayrca Zadii-I Maad 5/60' da da ge-
tii yazl .
327
yor. Ebubeki r bunun bilgisini alnca, artk ceza verdin; yoksa ben
onu l drecekti m, di yor.
6 9 8
Yine Mekke' ni n fethinden sonra hicri onuncu ylnda "Uzza"
basknnda ele geen mal ve altnlar Hz. Muhammed tarafndan
baz kiilere datlnca, itiraz edenl er oluyor: Otorite sahipleri-
ne fazla veriyorsun, fakir-fukaraya ise az veriyorsun, diye. Bu-
nun zerine Muhammed Ebubeki r' e talimat verip bunu l drn,
diyor. Ama adam kamay baaryor.
6 9 9
Yine bir gn Hz. Ali ele
geirdii bir miktar kle altn Yemen' den Hz. Muhammed' e
gnderiyor. Kendisi bu altnlar, Ak' r a' b. Habis el-Hanzeli,
Uyeync b. Bedr el-Fezari, Alkarna el-Amiri ve Zeyd-l Hayr el-
Ta adndaki drt kiiye datyor. Tabi ki kalan Msl manl ar n
zoruna gidiyor byle bir datm. O arada biri dayanmay p Hz.
Muhammed'i eletiriyor, Allah'tan kork diyor. Bunun zerine
Hz. Muhammed ona, soyundan slam dman insanlar olacak.
Ben bunlar nerde grsem Semud kavmi gibi l drecekti m, di-
yor. Bu hadis defalarca Buhar i ' de ve Mslim' de gei yor.
7 0 0
Diyelim ki adam onu eletirdii iin haksz; ama bu suu ye-
di slalesine temil etmek, onlar da sulu ilan etmek doru de-
il. Halife mer hi yoklan adam katlediyor. Ni sa suresi 65.
ayeti inince mer vaziyeti kurtaryor. Bunu zellikle "Kur ' an' n
Kkeni " ve "Bi l i nmeyen Ynleriyle Hz. Muhammed' i n l m"
adl kitapl armda detaylca iledim.
Ebu Davud-Nesai ile baka birok kaynakta geen yle bir
olay var:
bn-i Abbas anlatyor: Kr bir adam n bir cariyesi vard ve
ondan da iki ocuu vard. Kadn Hz. Muhammed' e inanmyor-
du/ hakknda kt eyler sylyordu. Bir gece yine eletirilere
balaynca, ei ona vurmaya balyor, demi r parasn onun
6 9 8
Kadi yad, if a, 2/222 vd.
6" Muh ammed t>. Ali, Muhtasar- Sarimi' l Mesl ul , s. 75.
7 0 0
Buhari: I) el hadis-l enbiya, bab 6, no: 3344. 2) Mcnaki b, bab 25, no:
3610. 3) Mcga/.i, bab 61, no: 4351.
4) Tefsir, Tev be suresi 60. ayet, bab 10. no: 4667. 5) Edep, bab 95, no: 6163.
6) stitabet-l miirteddin, bab 7, no: 6933. 7) Tevhid, no: 7432. 8) Msl i m, Zekt,
no: 1064.
328
karnna batryor ve katlediyor. Durum Hz. Muhammed' e an-
latlnca, "Ey ahali! ahit olun, bu kadn yznden bu adama
herhangi bir ceza uygulanmaz" diyor.
7 0 1
Ebu Davud ayn b-
l mde, Hz. Al i ' den rivayetle Yahudi bir kadn Hz. Muhammed
hakk nda kt konutuu iin akrabasndan birinin onu ldrd-
n aktaryor ve Hz. Muhammed, katil adama herhangi bir ce-
za uygul anmaz dedi, diye a kl ama yapyor. Tabi ki bu olay bir-
ok kaynakta anlatlyor.
7 0 2
Daha enteresan bir rnek verelim: Yahudi bir kadn, kr bir
adama sahip kyor, yediriyor, giydiriyor, ona iyilik yapyor; an-
cak kadn Hz. Muhammed' e kar, onun al eyhi nde konuan biri,
onun sistemine inanmayan biri. Kadnn bu durumu kr adamn
houna gitmiyor. Sonuta kadn bir gece yatakta ldryor. Sa-
bahleyin olay anlatnca, Hz. Muhammed "Katledene herhangi
bir ceza dmez" eklinde a kl ama yapyor. te ilimsiz inan
byledir: Kadn ona yardm ettii halde hi yere kalkp gece
yars onu yatakta katlediyor. Bunu aktaran, en bata eyh-I s-
lam bn-i Teymiye. Bunu ayrca, Zehebi gibi bir slam dn-
r de kaynakl ar nda ilemitir.
70 3
Beyhaki, Halal gibi isiml er de bu olay kaynakl ar na
tamlar. Zehebi' ye gre bu kr adam, Hz. Muhammed' i n m-
ezzi nl eri nden mehur Abdul l ah bn-i mm Mekt um imi.
Onun da gzleri krm. bn-i Teymiye bunu anlatrken bir sa-
/ u l
Muhammed b. Ali el-Hanbeli, Muhtasar-ii Sarimi-I Mcsl ul , s. 53. Ebu Davud
no: 4361, Nesai, 7/107, Darckutni 3/112, Hakim, 4/354, Beyhaki, 7/60'dan aktararak.
7 0 2
a) Ebu Davud, Hudut, Muhammed' i sv me bal altnda, no: 4361 v c 4362.
b) evkani , Neyl-I Evlar, Hudut bl m, Muhammed' i sv me ksmnda,
9/234. no: 3200 ve 3201,
C) Rubai (h. 1200-1276), Fclh-I Gaf f ar cl -camiu-il hkam- SUncn-i Nebi y-
yi-1 Muhtar, 3/1719, no. 5065-66
d) Nasirddin Elbani, rav-I Gal il . Cihat ksmnda, 5/91, no: 1251-52.
e) Kadi yadi, if a, 2/950 vd.
f ) Muhtasar- Sarimi-I Mcsl ul , s. 52 ve dev am neml i .
g) bn-i Teymi ye, Es-Sarim-1 Mcsl ul ... 2/125-41. Burada birok kaynak ismi-
ni daha veriyor: Ebu Davud, Nesai , Darekutni, Hakin-Mstcdrek, Beyhaki gibi.
7 0 3
Zehebi , Siyer-i A' l cm, 1/363.
329
vunma da yapm yor; stelik yle bir anlatyor ki, sanki, keke o
kr adam n yeri nde olsaydm da o kadn ben l drseydi m, gibi
bir i mrenme izlenimi veriyor.
7 0 4
Bir de Yahudi E bu Afek olay var. O da Hz. Muhammed' i
eletirenlerden. Bunun akbeti pek net deildir. Ancak birok s-
lami kaynakta gei yor.
7 0 5
Bir adam Hz. Muhammed' e gelerek, "Ey peygamber, babam
senin aleyhinde konutuu iin onu infaz ettim; ne dersin?"diye
sorunca, kendisi adam n yaptn tasvip ediyor. Yine Kadi yad
ve bn-i Teymi ye,
7 0 6
Hz. Muhammed' i n aleyhinde olan, onu ka-
bul etmeyen kiileri katletmek iin Hz. Ali, Halit b. Vclit ve Z-
beyr b. Avam' gnderdiinin vc onlarn bu emri yerine getirdik-
lerinin rneklerini veriyorlar. Mesel a Zbcyr' l c igili (ki Cennet
mjdesini Hz. Muhammed' dcn alan kiilerden biri) somut bir r-
nek verelim: Adam n biri Muhammed' e svyor Bu arada kendi-
si, "Bunun haddini kim bil direcek?" diye sorunca, Zbeyr onun-
la kapyor ve onu ldryor. Bundan dolay I z. Muhammed
onun silahn da Zbeyr ' e veriyor, onu dllendiriyor.
7 0 7
Ayn eyi Halit b. Veli) de yapyor. O da llz. Muhan n ed' i n
talimatyla ona sven birini katlediyor. Eyp adnda biri o zaman
A dn blgesine gidiyor. Ona, burada bir Hristiyan var ve Hz.
Muhammed' e svyor denil ince o adam orada katlediyor. Yine
Hz. Muhammed' e yalancdr diyen biri iin, kendisi Hz. Ali ve
Zbeyr' i gnderi p "Bul ursan z l drn" talimatn veriyor.
7 0 8
Aleyhinde propaganda yapt iin Hz. Muhammed' i n Halit b.
Vclit ile ortadan kaldrd bir kadnn da rnei var...
' bn-i Teymi ye, Es-Sarim-I Mesll..., 2/126. Burada ayrca dipnotta bir-
ka yazarn ismini daha veriyor.
7 u
^ Muhlasar-L Sarimi-I Mcsl ul , s. 57. Burada Vakdi ve bn-i Hi am' l h da ak-
tard yazl.
7 0 6
Kadi yadi, ifa, 2/221 vd. bn-i Teymi ye, es-Sarim-l Mesl l , 2/126 vc
devamnda.
7 0 7
A. Rezzak, Musannaf , 5/307, no: 9704.
7 0 8
a) A. Rezzak, Musannaf , Cihat bl m, Hz. Muhammed' i sv me bal
altnda 5/307, no: 9704-3707,.
b) Kadi yad, if a, 2/221 vd.
330
Bunl ar Kadi yad ve bn-i Teymiye gibi nllerin kitap-
larnda anlatlan rnekl erden birka. Bu uygul ama Hz. Muham-
med' den sonra da devam ediyor. Halife Ebubeki r kendi dne-
mi nde, di nden kt iin mm Kurfe adndaki bir kadn kat-
lediyor.
7 0 9
En bata Buhari' de anlatlyor ki, Hz. Muhammed bir grup
insan iki kiinin zerine gnderi rken, onlar atete yakn tali-
matn veriyor. Ancak hadiste u da var: Onlar yol a knca Hz.
Muhammed kendilerine, "Her ne kadar yakn dedi mse de, yak-
mak Al l ah' a mahsustur (cehennemi kastediyor), siz yakmay n;
ancak l drn" diyor. Bu hadis Buhari' de iki yerde gei yor.
7 1 0
Buhari iki yerde Hz. Al i ' ni n di nden kanlar atete yakmak
suretiyle yok ettiini aktaryor. bn-i Abbas bunu duyunca, "Evet
ben de ol sayd m katl ederdi m, nk hadis var ki, di nden kan
ldrlr; ancak Hz. Muhammed atete yakmay yasakl am t r"
diyor.
7 1 1
mam Beyhaki kayna nda bu yakmayl a ilgili birok
rnek veriyor. Bir kere yukar da sunduum bu ayetler varken,
artk rnek, kant gstermeye de gerek yok; bunlar detay: Her-
halde bunl ar ss olsun di ye bouna Kur ' an' a konmam t r.
b) Mslmanlar Hz. Hamza'y Neden Seviyorlar?
Msl manl ar iin Hz. Hamza deyi nce sular durur. Hani Hz.
Muhammed' i n amcas ve Ebu Sfyan' n ei Hi nd' i n ayarlad
Vahi tarafndan Uhud harbi nde katledilen Hamza.
Bakalm nasl biriymi?
nce onunl a ilgili bir an m var onu anl atay m: Tarih 1991.
Diyarbakr Hsrevpaa cami si nde din grevlisi olarak memu-
rum. Sei m mevsimidir, youn bir trafik var. Bir yats namaz
cami avlusuna vardm, bakt m ki her taraf insanlarla dolu. Ho-
7 0 9
Kadi yad, if a, 2/222 vd.
7 1 0
Buhari, Cihat, bab 107, no: 2954 v e bab 149, no: 3016.
7 1 1
Buhari, Cihat, bab 149, no: 3017 v e stitabet-l mirteddin, bab 2, no: 6922-
6923.
331
parlrden konu ma sesleri geliyor. Ses ylesine yksekti ki ma-
halle sakinleri rahatlkla duyabiliyordu. Cami avl usunda Fethul-
lah Glen cemaat i ne bal Hsrcvpaa yurdu var, eitli okullar-
da okuyan renciler burada kalyor. Mezzin arkada ma,
hayrdr, bu da nerden kt dedi m. Arkada bana, bunlarn Anka-
ra, stanbul gibi merkezl erden kurmaylar gel mi , konuma
yapyorlar, dedi. Ben ona, sen bu akam grev yap, ben cami av-
lusunda konumac y biraz dinler, giderim dedi m. Konumac
kalabala u ansn anl atyordu: Biz bu yl alt yz kii Um-
re' ye gittik, neml i yerleri ziyaret ettik. Bir ara Uhud dana, Hz.
Hamza ve dier ehitlerin kabirlerini ziyarete gittik. Orada lisan-
i hal ile bize dendi ki (tabi ki bunu anl atmakl a kerametten bir
pay da kendine kar yor! ), maalesef ne Hz. Hamza, ne de dier
ehitler bugn burada deiller. Trki ye' deki Nurculuk hareketi
ad altnda yrtlen dini faaliyet onlar o kadar mutlu etmi ki,
sonuta Trki ye' yi ziyaret et meye karar verdiler ve hepsi u an
Trkiye' deler...
Evet; bunu anlatan, ta uzakl ardan gelen rgtn bir kurmay .
Tabi ki bunlar bilerek uyduruyorlar. Millet cahil olduu iin bu
ekilde etki l emeye alyorlar.
te bu Hamza hakknda en bata Buhar i ve Ms l i m' de an-
latlan bir olay zetl emek isterini.
Hz. Ali Anl atyor: Bedir harbinde ele geirdiimiz develer-
den yal biri bana dmt. Bu arada Hz. Muhammed bana bir
yal deve daha verdi. Bunlar Ensar' dan bir arkada m n kaps
nnde kt rdm. zerlerine boya otu ykleyip pazarda sat-
may dnyordum. Yanmda Beni Kaynuka Yahudilerinden bir
kuyumcu vard. Ondan Fat ma' n n dn daveti hususunda
yardm gryordum. Develeri kapsnda ktrdm arkadan
evinde meer beni m ve Muhammed' i n amcas l an za b. Abdil
Muttalip iki iiyormu. Yannda ark syleyen bir cariye de
varm. Cari ye ona, Hamza, semiz yal develere dikkat deyi nce,
Hamza hemen klcn karp develerin yanna varm ve onlarn
hrglerini kesip brlerini yarm ve cierlerini skp gtr-
m. Byl ece develer de l m tabi ki. Ben manzaray grnce
hayrete dtm, bu beni ileden kard. Ben hemen Hz. Mu-
332
hammed' i n yanna vardm. Yannda Zeyd b. Hari se de vard. Du-
rumdan onu haberdar ettim. Kendi si yl e ben ve Zeyd mz
Hamza' n n yan na gittik. Kendisi Hamza' ya fkelendi. O srada
Hamza ban kaldrd ve ' Si z beni m ecdad m n klelerinden
baka bir ey mi si ni z sanki ?' dedi . Hz. Muhammed bunun zeri-
ne bir ey yapmadan oray terk etti.
ma m Buha r i bunu be yerde ilemi. yerde konuya de-
taylca dei nmi , kalan iki yerde ksa dei nme ekl inde ilemi-
t i r . ^
Buhar i ve Ms l i m' de denil iyor ki: ark syleyen kadn
Hamza' ya, ' Semi z yal devel ere di kkat' deyi nce Hamza gidip
develeri bu hale getirmi; ancak tarihi kaynakl arda kadnn uzun-
ca bir iirinden sz ediliyor. Mesela; iman yal devel ere dik-
kat et! Onl ar avl uda balanmlar. Ba onlarn sinesine vur,
getir de abuk pirzola yap. . . gibi szler.
Detay ne olursa olsun; Hazret denilen Hamza, burada Hz.
Al i ' ni n mal na meru ol mayan bir ekilde saldryor ve stelik
Hz. Muhammed onlarn bedelini de ona detmiyor. kincisi,
Hamza bir dansze taklyor ve onun szleri zerine ahlanp de-
veleri bu hale getiriyor. Bir ncs de, iki iiyor ve o devele-
ri de dini kurala gre kesmiyor; sadece karnlarn dei p cierle-
rini karyor. Dikkat edilirse Hz. Ali diyor ki: Bu develeri hicri
ikinci ylnda yaplan Bedir harbi nde ele geirmitik. Bir yl son-
ra da Hamza Uhud harbinde katlediliyor.
Demek ki Hamza hayatta ol duu srece i i yormu ve o za-
manl ar iki yasakl anmam t . ki, hicri drdnc ylnda yasak-
lanyor. Hatta daha sonra yasakland rivayetleri de var. Ksa-
cas, Hz. Muhammed 13 yllk Mekke dnemi nde ikiyi yasak-
lamyor. Drt yl da Medi ne' de bekl i yor (ki peygamberl i k dne-
minin 17. ylna kadar bekliyor), ondan sonra yasak koyuyor. Bu
yasak da benzer maddi belalar sonucu ancak oluyor. Bari Hz.
7 1 2
1) Buhari, a) Fard-1 Humus, I, no: 3091. b) Msakat 13, no: 2375. c) Me-
gazi 12, no: 4003. Bu U yerde detayl a kl ama var; Byu 28, no: 2089 ve Libas
7, no: 5793 hadiste de ksaca bilgi vermi.
2) Msl i m, Eribe, no: 1979.
3) Ebu Dav ud, Hara 20, no: 2986.
333
Ali' nin develerinin bana gelen ol ayda yasak koysayd ! Ama
yle yapm yor; iki yl daha bekliyor.
Msl man yazarl ar burada unu diyorlar: kinin yasaklan-
mas iin uygun ortam bekl i yormu. Peki, Hz. Muhammed
Zeyd' i n ei Zeynep' i ondan alrken onu da vey evlatlktan atar-
ken acaba bu konuda ortam uygun muydu?
Hamza' n n olayn undan anlattm: sl am' da Hamza ok
neml i biri ve sylediim gibi rnek Buhar i ve Ms l i m' de ve
bandan geen kii de Hz. Ali. Bu ksa rnekten gerekle haya-
li bilginin ok farkl ol duunu vurgul amak istedim. nsanlara her
ey gllk glistanlk sunul mu; ancak gerekler ok farkl.
c) Yoksulluktan Evlenemeyenlere Kur'an Forml.
N u r suresi 33. ayette konudan sz ediliyor.
1) "Evl enmeye gc yetmeyenl er, Allah kendilerini ltfuyla
zengin edi nceye kadar iffetlerini korusunlar/sabretsinler."
2) "Kl e ve cariyelerinizden, bir mddet iinde birden veya tak-
sitle bir mal veya para karl azat olmak isleyenlerin dileklerini
de, eer bunda bir hayr-fayda olduunu bilirseniz kabul edi n. "
3) "Dnya hayatnn geici menfaatlerini elde et mek iin if-
fetli olmak/namuslu/temiz kal mak isteyen cariyelerinizi fuhua
zorlamayn. Ki m onlar fuhua zorlarsa, bilinmelidir ki hi p-
hesiz onlarn zorl anmas ndan sonra Allah ok balayc ve ok
merhametl i di r. "
Ayetin ikinci kknda ' mk a t e be ' olay anlatlyor. Mkate-
be hakk nda ksa bir bilgi verelim. O zaman kleler vard. Bazen
efendi klesine, bana u kadar para-mal -maddi yat verirsen seni
azat ederim derdi. te bu ynt eml e kl e azat etmeni n ad mka-
tebe olur. Ancak burada da Kur ' an bir art kouyor: Kl eni n bu
ekilde zgr ol mas nda yarar-fayda varsa yapn, diyor. Yani ge-
nel bir yntem deildir. Bunu gei yorum. nk il emek istedi-
im farkl eyler var.
Dikkat edilirse, Kur ' an' n bu ayetiyle fakirlik yznden evle-
nemeyen insanlara bir zm yolu gsteriliyor: Sabredin, namu-
334
sunuzu koruyun, ben tanr olarak sizi zengin edene/imkn sahibi
klana kadar dayann diyor. Bu, o zaman iin geerli olabilir. n-
k tanr adna her an iin bir cephe alabilir, kar tarafn mal,
kz ve kadnlar toplanabilirdi; ancak bugn artk bu da mmkn
deildir. Burada fkra tipi yle bir olay hatrma geldi. ki arka-
da bir rmaktan geerken biri yzme bilmedii iin suya kaplp
gidiyor. Dier arkada ona, ' Sakn korkma! Bakyorum gkte g-
ne grnmeye balad; yaknda yamur kesilecek, sular inecek
ve sen kurtulacaksn' diyor. Kendini sele kaptran bir insan eer
baka alternatif bulamayp da gnein kmasn, yamurun-su-
yun kesilmesini bekliyorsa, o zaman kemikleri bile yok olur. Bu
neri de buna benzer: Ben sizi zengin edene/imkn sahibi yapana
kadar bekleyin deniliyor. Acaba tanr insanlar varlkl yapp da bu
sorunu zecek mi ! Pratik bunu dorulamyor ve bu ada artk
ocukl ar da buna inanmyorlar: Fakirlik yznden deil evlene-
bilmek; bir lokma ekmek bulamayan milyonlarca insan var.
Ayetlerde imknszlklar nedeni yl e evl enemeyenl er iin gs-
terilen bir alternatif de yl e:
Ni s a suresi , 24. ayet: ' Evl i kadnlar da size haram klnd;
ancak sava esiri kadnlar hari/ onlar al man z iin evli olmalar
sorun deildir.'
Ni s a 25. ayet: ' Si zden ki mi n hr m' mi n kad nl arl a evlen-
meye gc yet mezse sahi p ol duunuz m' mi n gen
kzl arnzdan (cariyelerinizden) alsn. Bu (cariye ile evl enme iz-
ni), iinizden gnaha dmekt en korkanl ar iindir. Sabretmeni z
ise sizin iin daha hayrldr. Allah, ok balayandr, ok mer-
hamet edendi r. '
Yukarda konumuz olan ayetteki nc k daha ilgin: "Te-
miz kalmak isteyen cariyelerinizi, para kazanmak, kar sala-
mak iin fuhuta kullanmayn/zorlamayn."
Burada mefhumu muhalif deni l en u anl am ortaya kyor:
Demek ki iffetli kal mak i stemeyen, fuhu yolunu beni mseyen
cariyeler bu ite kullanlabilirler. Ayetin anl am gayet aktr.
nk ortada; cariyelerin temi z kal may isteme koulu var. De-
vam nda da, ki m onlar fuhua zorl arsa bilinmeli ki phesiz on-
larn zorl anmas ndan sonra Allah ok balayc ve merfametli-
3 3 5
dir, deniliyor. Burada da bir gariplik sz konusu. nk Al l ah' n
balayc ve merhametl i ol mas, bir suun, yasan ilenmesi-
ne kar olur. Eer bir cariye zinaya zorlanrsa, zaten o susuz-
dur. Tanr da di yor ki, ki m onl ar fuhua zorl arsa ben
balaycym. Burada sormak lazm: Bu durumda balanacak
olan kim? Cari yel er zaten masum. O hal de balanacak olanlar,
onlar fuhuta kullananlardr.
Eer, onlar mas um ve en iyi ekilde korunmal d r denseydi ,
ayette geen ekilden daha insani bir yaklam olurdu. Ama ne
yazk ki sava esiri kadnlar, stelik rzalar dnda Msl man-
lara datlm ve bir mal gibi kullanlmlardr. Hz. Muham-
med' i n Cveyri ye, Safiye ve Reyhane adlarndaki eleri de sa-
valarda zorla ele geirilmitir.
Ayetin tefsirlerinde baz detaylar geiyor; ancak onlar sonucu
deitirmiyor. Mesela; o zaman kimilerinin Mseyke, meyme
ve Muaze adl ar nda cariyeleri varm; onlar bu cariyeleri, para
kazanmak iin fuhuta kullanyorlarm. Tabi ki bu ite ka-
zanlan para patronlara gittii iin cariyelerin zoruna gitmi ve-
ya belki de o cariyeler gereklen bu ii beni msememi l er; ama
kullanlmlar. Sonut a bunlar duruml ar n Hz. Muhammed' e,
Hbubeki r' e iletince, az nceki ayet gel mi ki, bu ii zorla onlara
yaptrmayn, diye. Burada zorla yaptrmayn diyor; yoksa kesin
yasak sz konusu deil.
Dikkat edilirse tek bir ayette konuya deinilmi; ne yazk
ki her nde de zm getirilmemitir.
Birincisinde; ben sizi zengin edene kadar siz maddi im-
knszlklar yznden evlenemeyenler namuslu durun/ fuhua bu-
lamayn, ben size zm buluncaya kadar bekleyin, deniliyor.
kincisinde; para karl kleye zgrl k yolu alyor. Eer
kle olan kii silahl olarak ele gemi se, bir kere o zavall bir as-
kerdir ve piyondur, suu yoktur. Hel e eer kar tarafn silahsz
insan ise, o zaman zaten hibir kusuru yoktur. te esir alnyor,
kle statsne tbi oluyor ve l drl mezse para karl/sm-
lerek azat ediliyor; ok vahi m bir durum.
ncsnde; canlar istemiyorsa, isteksiz iseler cariyelerini-
zi fuhua zorl amay n, deniliyor.
3 3 6
Di kkat edilirse ben batan beri hep Kur ' an' n deiik cephe-
leriyle ilgili bilgiler verdi m. Detay ksmnda, ayetlerin daha da
iyi anlalabilmesi iin, Buhari ve Mslim bata olmak zere
hadislerden de rnekler sundum. Yani iin masal tarafna girme-
dim. Burada ne demek istediimi bir iki hadisl e somutl atrmak
isterim. Vereceim rnek hadisler Buhari' de birka yerde ve
Mslim' de ortak olarak ilenen hadislerdir.
Hz. Muhammed anlatyor: "Bi r gn adam n biri hayvanlarn
otlatrken kurt onun bir koyununu alp gtryor, o da peinden
kouyor ve nihayet koyunu kurtaryor. O srada kurt konuuyor,
' Gnn birinde ben ve bu koyunl ar yalnz olsak, kim bunlar
benden kurtarr?' diyor. Cemaat burada, ' Fesbhanel l ah kurt
nasl konuur?' diye hayretlerini dile getiriyor. Bunun zerine o,
' te Ebubeki r' l e mer burada olsalard, onlar inanrd' diyor."
Kendisi bir toplantda anlatyor: "Adam n biri ineini srer-
ken bir ara yolda ona biniyor. Tabi ki inek onu tayamaynca
adam dvmeye balyor. O srada hayvan konuup ona, ' Ben
binmek iin yaratl madm; grevim bu dei l ! ' diyerek itirazda
bul unuyor" diyor. Oradakiler, "Fesbhanel l ah! nek nasl konu-
ur?" di yerek hayretlerini dile getiriyorlar. Muhammed burada
da, "Ben, Ebubeki r vc mer buna inanrz" karln veriyor.
Olay aktaran kii unu da belirtiyor: Hz. Muhammed bunu sy-
lerken, o srada Ebubekir ile mer orada hazr deil l erdi.
7 1 3
te bu gibi eyleri anlatt zaman insanlar onunl a alay eder-
di. Bunl ar n banda da Amr b. Hi am, Utbe ve eybe b. Rabi ' ,
Velil b. Utbe, Ebu Cehil, meyye b. Halef, Utbe b. Ebi Muayt
gibileri gelirdi. Bunlar Buhari-Mslim anl atyorl ar.
7 1 4
te bun-
n i
a) Buhari, I) Hars-Ziraat, bab 4, no: 2324. 2) Ehadis-i Enbiya, bab 54, no:
3471. 3) Fcdail-i Ashab, bab 4, no: 3663. 4) Fedail-i Ashab, bab 6, mer ksm, no:
3690.
b) Msl i m, Fedail-i Sahabe, Ebubekir ksmnda, no: 2388.
7 1 4
a) Buhari, 1) Vudu, 69 no: 240. 2) Salat, bab, 109, no: 520. 3) Cihat, bab
98, no: 2934. 4) Ci zye, bab 20, no: 3185. 5) Mcakib-i Ensar, bab 29, no: 3854. 6)
Megazi , bab 7, no: 3960.
b) Msl i m, bab 39, no: 1794.
337
lar salam hadisler olduklar hal de, ben kitapta zorunlu kal-
mad ka benzer hadi sl ere yer vermedi m. Bunl ar gibi yzlerce
hadi s var.
Konuya ilikin bir iki ayet meal i yl e bu bal noktal yorum:
a) "Ey iman edenler, eer babalarnz, kardel eriniz imana
kar kfrden hol anyorl arsa onlar dost edi nmeyi n! Eer ba-
balarnz, ocukl ar n z, kardeleriniz, eleriniz, airetiniz, ka-
zandnz mallar, ticaretiniz, hounuza gi den evler, sizler iin
Al l ah' tan, O' nun Resul ' nden ve O' nun yol unda cihad etmekten
daha sevimli ise, artk Al l ah' n emri gel i nceye kadar bekl eycdu-
run (yani sonunuz hsrand r demek i steni yor). "
7 1 5
b) "Al l ah' a ve ahiret gnne iman eden hibir topluluk bula-
mazs n ki, Al l ah' a ve elisine bakaldran kimselerle bir sev-
gi/dostluk ba kurmu olsunlar; bunlar, ister babalar, ister o-
cuklar, ister kardeleri, isterse kendi airetleri/soylar ol sun. "
7 1 6
Buhar i ve Ms l i m' de ortak ilenen bir hadisle bitirelim: Hz.
Muhammed, "Di ni ni deitireni/dinden kan l drn" di yor.
7 1 7
Ksacas, kar m zda evrensel bar formln nermek yerine;
sava azami derecede meru klan bir yap sz konusu!
<W Tevbe suresi, 23-24.
Mcadel e suresi, 22. ayet.
7 1 7
Buhari, 1) Cihat, bab 149, no: 3017. 2) stitabct-1 mrteddin, bab 2, no: 6922.
3 3 8
O N U U N C U B O L U M
KUR' AN GZYLE
TEVRAT' IN N BM!
Zaman zaman u soruyla karlayorum: Senin bu bak an
hep Kur ' an' a m yneliktir; yoksa tm kutsal dinlere bakn
ayn m ? Hemen belirtelim ki, hepsine kar bak am ayndr,
dei mez.
Bu bl mde Tevrat' l a ilgili bir eyler anl atmak istiyorum.
nk -zellikle- peygamberl er konusunda Tevrat' l a Kur ' an' n
iledikleri ayndr. Daha dorusu, Hz. Muhammed bu konularda
Tevrat' taki bilgileri temel almtr. Bunu ilemekle ayn zaman-
da Kur ' an' n mantalitesi de ortaya km olacak.
Kur ' an' da anlatldna gre; Musa ve etrafnda topl ananl ar
M s r' dan ayrlp Si na' ya gelince, Musa uzaktan bir ate (k)
gryor ve ailesine, ' Bekl eyi n! Gzme bir ate iliti. Olabilir
ki, ondan size bir kor paras getiririm ya da onun zerinde bir
klavuz bul urum' di yor.
7 1 8
Baz tefsirlerde, onl ar l e gelince Hz. Musa' dan muci ze ola-
rak bir kitap istiyorlar ve Musa yanna, srail oullarndan 70
seme insan alp daa kyor. Kendi aralarnda baz eyleri
(Tevrat adyla) ortaya koyabi l ecek bir kadro oluturuyor. nk
bunlar M s r' dan/hari kal ar diyar piramitler meml eketi nden ge-
Taha suresi, 10. ayet.
3 3 9
len insanlar. Dolaysyla Tevrat' ta anlatlan mitolojileri anl atma
noktas nda uzman kiiler. Yani burada geerli olan maddi faktr-
lerdir; yoksa Musa, Firavun ve etrafndakileri bi l mem ylanla, u
muci zeyl e mal up etti gibi szler hep mi tol oj i .
7 1 9
Hz. Musa' n n bu 70 seme insanla birlikte daa kma olay
Kur ' an' da da anlatlyor. Ayetin anlamn verelim: "Musa, kav-
minden, belirlediimiz yere gitmek iin yetmi adam seti. '
72

Aslnda tefsirlere gerek yok. nk Kur ' an' n farkl bir yerinde
onlarn Musa' dan bir kitap isteinde bulunduklar anlatlyor. Bu
ayetin de tercmesini verelim: "Kitap ehli, senden (ey Muham-
med) kendilerine gkten bir kitap indirmeni istiyorlar. (Buna
ama!) Musa'dan, bundan daha byn istediler ve 'Allah'
bize aka gster' diyorlard. '
721
Bu konuda Bakara suresi 108. ayetin tefsirinde daha detayl
bilgiler var.
7 2 2
Musa da bu istee kar araylara giriyor ve daa
kp 40 gn iinde onlarn isteklerine yant veriyor. Tanr ne za-
man vahiy balatsa Musa daha nceden bil iyormu ki, daa kp
kitabn bekliyor. Millet zaten Msr Firavunlarndan bkm, can
derdi nde, aknlk iinde, ne yapacan bilemiyor. Musa da bu-
nu ok iyi deerlendiriyor. Bu 40 gn olay Bakara suresi 51.
ayetinde geiyor. Araf suresinin 142. ayetinde ise, nce 30 gn-
den sz ediliyor, 10 gn daha ilave edilerek 40 gne tamam-
land belirtiliyor. Ayetin anl am u: Musa ile otuz gece iin va-
allctik. Ve bunu, bir on gn daha ekleyerek tamamladk. Byle-
ce Rabbinin belirledii sre krk geceye ulat. Musa (daa
knca), kardei Harun'a dedi ki: "Toplumum iinde benim ye-
rime sen ge, bar ol, bozguncularn yolunu izleme!"
Burada belli ki Musa ilk etapta kendi kavmi ne (tanrdan kitap
getireceim diye) 30 gnl k bir sre belirlemi ama daa knca
Kurtubi, Bakara suresi 51. ayetin a kl amas nda bunu belirtiyor.
7 2 0
Aral', 155.
7 2
* Ni sa suresi, 153. ayet.
7 2 2
Taberi, Begav i , bn-i Kesir, Kurtubi, Endl si, Muh ammed Emin, ev ka-
ni ve daha birok mt'essir, bu ayet ksmnda Yahudilerin Musa' dan kitap istedik-
lerini yazmlardr.
340
belirlenen sre iinde kitabn bitiremeyince (tabi ki mermer ve-
ya ta oymak, zeri nde yaz yazmak hayli zaman alr), on gn-
lk bir sre daha ekliyor ve Allah o sreyi uzatt eklinde kendi
kavmi ne anlatyor.
Bakara suresi 51. ayette, verilen sreyle ilgili, 'Ve Musa ile
krk gece iin szlemitik de siz bunun ardndan buzay tanr
edinmitiniz. Zulme sapmtnz' deniliyor.
Burada u da dikkatlerden uzak kalmamal: Musa nasl vahiy
iin krk rakamn kullanmsa, Hz. Muhammed de peygamberli-
ini 40 yanda iken ilan ediyor. Bence, bu ulak tarih benzerlii bi-
le tesadfi deildir. u benzerlik de gzden kamamal : Musa ii
nasl dada balatmsa, Hz. Muhammed' i n vahiy almas da da-
da balamtr. Muhammed' i n vahiyden nce daa gidip orada
alma yapmas, bir eylere younlamas bir gerektir! Zaten
Kur' an, efsaneler/mitler konusunda Tevrat' detayna kadar temel
almtr. rnein; Hz. Nuh' un 950 yl yaad olay/yani onun
ka yl yaad Tevrat' tan alnp ilenmitir. Demek ki Nuh' un bu
ya meselesi o kadar hayati bir konuymu ki, asrlar arayla Cebra-
il bunun iin iki sefer yollanmtr.
72 3
te bunun iin yukarda s-
z edilen bu krk rakam bouna seilmemitir diyorum...
Kur ' an' da az. nceki iki ayette Mus a' ya verilen srenin 40
gece olarak ifade edil mesi bence daha da anl aml d r! Neden 40
gn deil de; 40 gece? Bi l i nmez!
te ne olduysa, yaznn banda szn ettiim o ate
ol ay nda ol uyor ve Musa daa gidip dnnce Tevrat' n levha-
larn getiriyor. Kur' an Hz. Muhammed' e para para ve yak-
lak 23 yl deiik aralklarla inmiken, Mus a' ya bir sefere mah-
sus/ yani toplu hal de ve levhalar zerinde yazl m vaziyette
gnderi l i yor. . . Bu olay Kur ' an' da ileniyor. lgili ayetin an-
lamn verel im: "Biz Musa iin levhalarda her eyi ayrntl ola-
rak yazdk. Bunlar kuvvetle tut ve toplumuna da emet, onlar en
gzel ekliyle tutsunlar. '
724
Tevrat, Tekvin bl m, 9/29. Kur' an, Ankebut suresi 14. ayet.
7 2 4
A' raf 145. Ayrca 142-150 v e 154. ayetl eriyl e Taha suresinin ou ayetleri
v e Bakara 51.
341
lgili ayetlerde deniliyor ki, Hz. Musa dadan geri dnnce,
arkas nda brakt kavmi putperestlikle urat iin, aabeyi
Har un' a kzyor, onun sakalndan ve boaz ndan tutup eki yor
ve bu arada kzgnlktan, tanrsndan getirdii levhalar yere
frlatyor. Buraya kadar ayetlerde anlatlyor (mesel a A' raf 145),
ancak tefsirlerde u da var: "Musa o levhalar yere atnca krlp
paralanyorlar. '
7 2 5
Tefsirlerde, Mus a' n n kzgnl gei nce o
levhalar ald, ekl inde bilgi de var.
Levhalarn krlp krlmadna ilikin tefsirlerde farkl yo-
ruml ar var. Kur ' an' n ne gibi ynteml erl e kitap haline getirildi-
ini batan beri anl at yorum. O hal de niye Musa' n nki toplu hal-
de kymetli madenl er zerinde yazlp gnderiliyor da, dieri
para para gnderiliyor; sonuta deri, ta gibi kymetsiz mal ze-
mel er zerine yazlyor? Aslnda olay u: Msr piramitleri u an
dnyan n 7 harikasndan biri. Musa, zellikle aabeyi Harun ve
onunla birlikte Si na' ya gelenler ayn kltrn insanlar ve zaten
Harun ok neml i bir heykeltra/mimard. Olaylarn ak ndan
bu ortaya k yor.
7 2 6
Tabi ki o le gelince Musa uygun bir Ortan
aryor. Benim bu konuda hem Tevrat' taki bilgilerden, hem de
Kur ' an' da anlatlanlardan (ve mantn da gerei olarak) an-
ladm u: Kendisi o l de bir mermer veya baka maden-ta
ocana giriyor, uzun zaman levhalarn oyuyor ve zerinde iste-
diklerini yazp bir gn kavmi ne geri geliyor. 'Ey ahali, haberiniz
olsun ben bu levhalar tanrdan getirdim, bunlar onun ayetleri-
dir' diyor. Az nce de ifade edildii gibi, dadan dnp aabeyi
Har un' a kznca ve bu arada onun sakal ve boazna aslnca,
elindeki levhalar yere frlatyor...
te burada Kur' an yorumcular arasnda ihtilaflar var: Kimisi,
Musa onlar yere atnca ou krlr ve Allah krlan levhalarda
yazlanlar geri gtrr, diyor. Aynen Kur' an' n nasih-mensuh ko-
nusundaki mantalitesi gibi. Hani rnekler verdim ki, mesela recim
7 2
- ' Syuti, Drrl -Mensur, Araf suresi 145, 150 ve 154. bn-i Kesir, Kurtubi,
Taberi ve daha birok Kur' an yorumcusu da ayn ayetlerin tef sirlerinde bunu belir-
tiyorlar.
7 2
6 Taha, 88-96' ya kadarki ayetlerin tefsirleri neml i bu konuda.
342
cezasyla ilgili ayet kaldrlm; ancak hkm geerli. Yine rnek-
ler verdim ki, baz ayetler, insanlarn lehine olarak unutturulmu,
onlardan iz kalmam. Mantalite aynen Tevrat mantalitesi. Ki mi
Kur ' an yorumcular da, o levhalar zerindeki ayetlerin ancak ok
az bir ksm kalmtr, gibi ilgin yorumlar yapyorlar.
Bu ayetlerle ilgili tefsirlerde garip yoruml ar da var. Bu levha-
lar al t ndanm , bi l mem zel olarak cennetten gel mi, bazlar da
altndan da kymetli maddel erdenmi ve zerlerindeki yazy da
bizzat Allah yazmtr, diyorlar.
Ben bundan yakl a k 35 asr nce ol uan bir mitoloj i
hakk nda, Kur ' an' daki bilgileri temel alarak bir zet sundum.
Burada unu da ekl emek isterim ki, Kur ' an' da, 'Kur'an' para
para gnderdim ki, insanlar kolay kavrayabilsinler' eklinde
bir gereke belirtiliyor.
72 7
Oysa, Musa' n n kavmi iin toplu hal-
de ve levha eklinde gnderil iyor ayetler. Demek onun kavmi
daha zeki imi!
Evet; Tevrat' l a ilgili ksa bir ykden bahsettim. O zaman in-
sanlar cahil olduklar iin benzer senaryolara abuk inanabiliyor-
du. Sanki insanlar 21. asrda bu gibi mitoloj ik inanlar amlar
m; ne yazk ki hayr!
sra, 106. ayet.
343
SONSZ
Kur ' an' l a ilgili farkl alardan bilgi sundum: Hz. Muham-
med' i n okur-yarar ol mas ndan, vahiy ktiplerine, ticaretle ura-
mas ndan Bahira ile grmesi ne, Kabe temel i nden kan belge-
lerden Sryaniccye verdii neme, Yahudi kltr ve Tevrat' l a
olan ilikisinden, bilge olan Selman-i Faris-i ile gecenin ge sa-
atlerine kadar ska sohbet etmesi ne, Yemenli klelerden Rum
asll klelere varana kadar bolca iletiim kurmas ndan, Hilf' iil
l'dl cemi yeti ne, Suriye tarafndaki papazlarla grmesi ne ka-
dar bilgi sundum. Daha neml isi, Hz. Muhammed' l e Hatice ve
Varaka' nn planlarndan vc Varaka' nn l m zerine hem vah-
yin kesilmesinden, hem de Varaka' y kaybetmekl e mitsiz kalan
Hz. Muhammed' i n birka kez daa gidip intihar et meye teeb-
bs etmesi ne kadar tm bu olup bitenleri salam kantlaryla bir-
likte takdim ettim. Bunlar, Kur ' an' n asl kaynana k tutan
gl kantlardr. Kald ki daha nce de belirtildii gibi o dnem-
de Hz. Muhammed dnda baka birok ahs da biz peygambe-
riz diyorlard. Yani bu inan o dnem iin bir srpriz deildi.
Ayrca Kur ' an' n ieriiyle ilgili deiik konul arda bilgi verdim.
Dier yandan Kur ' an' n hazrlan biimi de bir o kadar il-
gin. Tanr buyruklarnn, kitapta anlatlan ynteml erl e surdan
burdan toplanmas ne kadar gerekidir bunu izah etmeye
altm. Yan sra batan beri Hz. Muhammed' l e beraber olan
ve ayn zamanda aktif, becerikli, okuryazar olan Hz. Al i ' ni n,
Kur ' an hazrlanrken hibir aamas nda komi syonl arda grev al-
mad n kantlaryla izah ettim. Beni m yan mda Hz. Al i ' ni n bu
ite grev al mamas ciddi bir skandalin kantdr. Hele Hz. Ali
344
dnda Abdul l ah b. Mesut ve Salim gibi daha ni ce ehil olanlar
varken, yirmi yalarndaki deneyi msi z ve stelik de ilgili konu-
larda yetersiz olan o genl erin komi syonda grev almas phe-
leri daha da artrmaktadr.
Ayrca defalarca akl adm ki, bunl ardan komi syon bakan
olan Zeyd bin Sabi t' i n hem sicili temi z deildi, hem de Yahudi
asllyd. ( Kur ' an Yahudileri azl dman ilan ettii iin ben bi-
lerek buna vurgu yap yorum; yoksa bu ayrmclk benim an-
laym ol amaz).
7 2 8
Bir de bu hassas konular ilerken mmkn derece objektif
davranmaya altm. Bugne kadar kimse beni m gibi bu konu-
lar ele al mad iin yazlarm eletirel gzkebilir. Ama bu ben-
den kaynakl deil; iin doas nda vardr.
Umarm ok yakn zamanda eski mitolojilerin devam
olan bu dinleri hayatmzdan ekip atarz, yazl belgelerini
de mzelere alr, sistemimizi kendimiz kurarz. te o zaman
grev (ynetim erki) asl sahibine devredilmi olur.
7 2 8
bn-i ebbe, Tarih-i Medi ne, 3/1008.
345
KAYNAKA
1) Abdul l ah b. Abbas (h. 68. ), "Kitab-l Lgat ' i fi-l
Kur ' an", tek cilt. Tahki k eden, Selahattin Mnci d, Risale matba-
as, 1946 Kahire.
2) Bak l l ani , Muha mme d b. Tayyi b b. Caf er (338-403):
a) "Nket ' l ntiar...", Tek cilt. Maarif matbaas, skenderi-
ye, 1971. Tahkik eden, Muhammed Zelul Sel m.
b) "el-ntisar li' l Kur ' an", 2 cilt. Tahkik, Muhammed Usam,
Dar' u bn-i Hazm matbaas, Beyrut 2001.
3) Cel al et i n Syut i , (h. 911. ):
a) "el -Itkan", messeset' risale Nai run, am, 2008. Tahkik
eden uayp Arnaut. 2 cilt.
b) "Mu' t erek' l -Akran fi cazi ' l Kur ' an" 2 cilt. Tahkik eden
Ahmet emsettin. Dar ' l Ktb' i l lmiye, Beyrut 988.
c) ' Ed' Dr r ' l Mansur' . (Tefsir). 1993. Dar' l Fikir matbaas
Beyrut. 8 cilt.
d) "el -Mzhi r fi Ul um' i Luga ve Envai ha". 2 cilt, 726 sayfa.
Dar-I fikir, Beyrut, h. 1324. Saadet matbaas. Tahkik eden M.
Sait Kafi.
e) "el -Mhezzeb' Fi ma Vekaa fi-l Kur ' an' i min-el Muar-
rab". Tahkik eden, Dr. Raci Hai mi . Ner' Tras-il slami,
Marib ve Emarat ortaklaa yaynlamlar. Tek cilt.
0 "Lbab- Nkul fi esbab-i nzul ". Tek cilt. Messeset-1
ktbi-1 skafiye matbaas , 2002 Beyrut.
4) Di yar beki r , Hseyin b. Muhammed (h. 990. . ), aban
matbaas, Beyrut, tarihsiz, 2 cilt.
5) Dr. Subhi Sal i h, "Mebahi s ' fi ul umi ' l Kur ' an", tek cilt.
Dar' l lmi l i l ' mel ayi n, 27. bask, Beyrut 2007.
6) Dr. Abdul l ah Ma s ' a r i , "Ki t ab' Muhasebet ' i l Hkkam",
Londra, 2002. sl ami reform tekilat.
346
7) Ebubekir Abdullah b. Sleyman Sicistani (230-316 h),
"Ki t ab' l Mesahif' , Dar' l Ktb' i l lmiye, 1995 Beyrut. Tek cilt.
8) Ebu mer Sadk A'la, "A' l am' l Hal ef bi men kale bi
t ahr i f il Kur ' an' n min A' lam-i s' Selef' , 3 cilt. Enteresan bir ki-
tap, garip konul ar ierir.
9) Ebu Ubeyd Kasm b. Selam el-Herev ( h. 157-224),
a) "Fedai l ' l -Kur ' an" adl eseri. Dar bn-i Kesir, Beyrut
1420 h. Tahkik edenler: Mervan Atiye, Muhsi n Harabe ve Vefa
Takiyyddin.
b) "Lugat ' l Kebai l ' i l Varidet' i f i ' l -Kur' an", tek cilt. Derle-
yen Halit Hasan Eb-I Cud, ufak bir kitap.
10) Ebu ame el-Makdisi (599-665), "el -Mri d' l Veciz".
Dam Sadr, 1975, Beyrut. Tahki k eden, eski Di yanet ileri ba-
kanlarndan Tayyar Altkula. Tek cilt.
11) Ebi Mansur el-Cevaliki (-540), "el -Muarrab mi n' el Ke-
l am' il ecnebi . . . ' Tahki k eden, Dr. Abdurahi m. Darl kal em mat-
baas, Dmak/am. 1990.
12) Hind. Aladdin Ali bin Ebu Bekir (. 1567. milad),
"Kenz' i i l Ummal fi Snen' i l Akval-i ve' l Ahval ", 16 cilt, Bey-
rut, 1978.
13) Heysemi, Ali b. Ebibekir, (h. 807. )
a) "Bciyyet- Raid fi tahkiki Mecme-i ' z-Zevai d ve Menba-
i'l Fevai d", Tahkik eden, Abdul l ah Mahammet Dervi. Darl fi-
kir matbaas Beyrut, 1994, 10 cilt.
b) Mevarid-i Zem' an ila Zevaid-i bn-i Hi ban, 9 cilt. Tahkik,
Hseyin Sel i m ve Abduh Ali Kuk. Dar Sekafeti-1 arabi Beyrut.
14) Isfahan, EbT Ferec Ali b. Hseyin (. hicri 967), "el-
Ean...", 24 cilt, el ' Hey' et ' l Amme. Msr, 1983, Tahk. Ali
Muhammed Becav.
15) bn-i Halkan, emsetti n Ahmet (608-681 h), "Vefeyat' l
A yan ve Enba' ebna' i zaman", 7 cilt+fihrist. Tahki k eden Dr.
hsan Abbas, Sadr matbaas, Beyrut 1994.
16) bn-i Sa'd (. 230 hicri), "et-Tabakat' l Kbra", 8 cilt,
Daru hya, 1996 Beyrut.
17) bni-1 Cezeri emsettin eb-1 Hayr Dmaki (h. 833. ),
"Gayet ' l Ni haye fi Tabakati-1 Kurra", 2 cilt. Dar-1 ktbi-1 l-
mi ye, Beyrut 1971.
347
18) bn-i Hatip El-Ezheri, "El -Furkan", Dar ' l ktb-il il-
miyye, Beyrut 1993.
19) bn-i Ebi eybe (159-235). "Mus annaf , 26 cilt. Tahkik
eden, Muhammed Avvane. Dar' l Kurtube matbaas, Beyrut, 2006.
20) bn-i Kesir, Eb-1 Fida smail (h. 774. ):
a) ' Fedai l ' l Kur ' an' , Tahkik eden, Ebu shak, bn-i Teymi ye
matbaas, Kahire, 1416 h.
b) "el -Bi daye ve' l Ni haye", 20 cz' , Beyrut. 2003, Al em' l -
ktb. Tahkik eden Dr. Abdullah b. Abdi l muhsi n.
c) "Cami u' l Mesanidi ve' s-Snne". 37 cilt, Dar ' ktb-il il-
miye, Beyrut, 1994.
21) bn-i Dreys, Ebu Abdillah Muhammed b. Eyub el-
Becel(h. 294 ), "Fedai l ' l Kur ' an". Tek cilt. Dar' l fikir mat-
baas, Dmak, 1987. Tahkik eden Gazve Bedir.
22) bn-i Hiam (213. h), "Siyer-i Nebi ", 4 cilt. Tahkik eden,
Dr. mer A. Selam Tedmri, Dar' l kitabi' l Arabi matbaas ,
Beyrut, 1990.
23) Ebu mer Yusuf b. Abdill; h b. Muhammed b. Abd'il
Ber Endlsi (. hicri 463):
a) "el-stiab fi Marifeti' l Ashab". 4 cilt. Der ' Nahde matba-
as, Msr, tarihsiz. Tahkik eden, Ali Becav.
b) "et-Temhi d' lima fi'l- Muvatta min-el Meani ve' l Esa-
ni d". 26 cilt. Marib, slami iler bakanl yayn, 1967. Tahkik
edenler: Mustafa b. Ahmel vc Muhammed Abdlkerim.
c) "ed-Drr' l Mesnun fi Ulumi Kitab-il Me knun" , 11 cilt,
Dar' l Kal em, D mak. 1986.
24) bn-il Cevzi Eb'l Ferec Abdurrahman (h, 597. v):
a) "Fnun' l Efnan fi acaib-i uluni-k Kur ' an", tek cilt. Tah-
kik eden, Salah b. Fethi Helel. Messeset-I ktbi-l Sekafiye
matbaas, Beyrut, 2001.
b) "el- lel' l Mt enahi ye", 2 cilt. Tahkik eden, eyh Halil,
Dar' l Ktbi ' l lmiye. Beyrut, 1983.
c) "Nevasi hu' l Kur ' an", tek cilt. Tahkik: Muhammed Eref
Ali Milebari. 1984. lya-u Trasi-1 sl ami, Medi ne.
d) "Telkih- Flumi-I Eser", 2 cilt, 762 sayfa. Tahki k eden
Ali Hasan, Mektebi-I adab, 1975, Msr.
34 8
V
349
25) Kettani Muhammed A. Hayy (h. 1382. ), "Nizam-1
Hkumeti-1 dari yye", 2 cilt. Tahkik eden Abdullah Halidi, ir-
ket- Dari-1 Erkam, Beyrut. Tarihsiz.
26) Nisabur, Hakim (. 1014 miladi), "el -Haki m" 4 cilt.
Dar' l Haremeyn matbaas, 1997, Kahire.
27) ehabettin Ahmet Hafaci (h. 1096), "ifa' l -Gal il fima
fi kel am' i l arab-i min-el dahi l ". Tahkik eden, Nasr ' l Hreyni ve
Mustafa Vehbi, Vehbi matbaas , h. 1282, Msr. Arap diline giren
yabanc kelimelerle ilgili bir kitap.
28) Saalibi, Ebu Mansur A. Melik (430. h), "F kh' luga ve
esrar' l Arabi ye". Tek cilt. Tahkik eden, Yasin Eyub , Mekte-
bet' l Asriye, 2000. Ebarik kelimesi zerinde duruyor.
29) Vast, EbT zz Muhammed b. Hasan (h. 521. ), "El-
acl'l mbl edi ve tezkiret-l mintehi fil-kraat'il Aere". Tah-
kik eden mer Hemedan el-kebsi. Suudi Arabistan, hicri 1404.
Mekke' deki " nm-I Kur a" niversitesi kt phanesi , no:
003130. Bu eserin yazar, Kur ' an' n tecvid ksmn ilemi; an-
cak zaman zaman baz kelimelerin kkeni hakk nda da akla-
malarda bulunmutur.
30) bn-i Hazm, Ali b. Ahmet (h. 456. ):
a) "Muhal l a", 11 cilt. daret' Tabaat' il Mni rc, Msr. H.
1352.
b) "Cevami -u Siyer ve Hams ' Resaile Uhra", tek cilt. Dar' l
Marife, Msr, Tahkik eden komi syon.
31) Safedi Halil b. Aybek (. 764). "El-Vafi bil-Vefeyat". 29
cilt. Dar hyai Tras' i l Arabi, Beyrut 2000.
32) bn-i Hacer Askalani (h-852-):
a) "Li san' l Mi zan", Messeset' l Al emi , Beyrut, 1986, 7 cilt.
b) "el -Ucab fi Beyan-il Esbab", tek cilt. bn-i Hazm matbaas,
Beyrut, 2002. Tahkik eden, Ebu A. Rahman Fevaz Ahmet.
c) "el - sabe". Tahkik eden M. Becavi, Dar ' l Ceyl , Beyrut,
1992. 8 cilt...
d) "Mvafakat-1 Haber..." 2 cilt. Tahkik edenler, Haindi A. Me-
cit Selefi, Suphi Seyyit Casim. 2 cilt. Rt yaynevi, Riyad. 1998
33) Zehebi, emsettin Muhammed b. Ahmet (673-748. h):
a) "Mi zan' l tidal", 8 cilt, Tahkik, Ali Muhammed Muavved
ve Adil Ahmet Abdulmevcut, Dar' l Ktbi' l ilmiye, Beyrut 1995.
b) "Si yer ' A' lam-i Nbel a", cilt 29+fihrist. Ri sal e mat.
Beyrut 1984, tah. komi syon.
c) "Mari f et ' l Kurrai ' l Kibar...", tahkik eden Tayyar Altku-
la. 4 cilt. st 1995. SAM yayn.
d) "el-Kaiffi Marifet-i men leh rivayettin fi' l-ktb-i sitte",
2 cilt. Tahkik, Muhammed Avvame ve Ahmet Muhammed
Nem r el-Hatip. Darii-1 kble li sekafeti-1 slamiyye, Ci dde 1992.
e) Tari h' l slam, 55 cilt. Tahkik eden Dr. A. Sel am Tedmri ,
1999 Beyrut, Dar-1 ktbi-1 Arabi.
f) "el-ber, 4 cilt. Tahkik eden Ebu Hacir. Dar' l ktbi ' l il-
miye Beyrut.
g) "Tccri d' Esma-i Sahabe", 2 cilt. Dar' l Mari i e, Beyrut.
h) "Tehzi b' Tehzib-il Kemal ", 11 cilt, komi syon. Faruk' l
Hadise yaynevi, Kahire 2004.
i) "Dvel ' l sl am", 2 cilt. Daru Sadr matbaas Beyrut. 1999.
Tahkik eden, komi syon.
34) Ibni Teymiye Ahmet b. Abdulhalim (661-728):
a) "Mi nhac' -s Sne". Kurtube matbaas, 8 cilt. Hicri 1406.
Tahkik eden Dr. Muhammed Reat.
b) "el-Sarim-l Mcslul ala almi-r- Resul ", 2 cilt. Tahkik, ko-
misyon. Remadi yaynevi 1997, Cidde/Suudi Arabistan.
35) Cevheri, Ebubekir Ahmet b. A. Aziz Badad (h. 323.
), ' Saki l e ve Fedek' . Tahkik eden Dr. Muhammed Hadi. Nine-
va matbaas, Tahran.
36) Eb-1 Feda, madddin smail b. Ali (m. 1298. ), "Ta-
rih' Ebi-I Feda". Dier ismi, "el -Muhtasar fi Tarih-il Beer".
Dar-l Ktb-il lmiye, Beyrut 1997. 2 cilt.
37) Besevi, Ebu Yusuf Yakub b. Sfyan (. 277), "El -mari -
fe ve Tari h". 3 cilt+f'ihrist. Tahkik eden, Dr. Ekrem Ziyaettin
meri . Meket ebet ' Dar' i l ktb, Medi ne. 1410 hicri.
38) Belazur Ahmet b. Yahya b. Cabir (. 279),
a) "Ens ab' l E r af , 13 cilt. Tahkik eden Dr. Seyil Zekar ve
Dr. Riyad Zerikli, 1996 Beyrut.
b) "Ft uh' l Bul dan", Dar' l Fikir matbaas. Tahkih Abdul-
lah Enis Tabbah. Messeset-1 Mearif, 1987 Beyrut. 777 sayfa.
39) Mesudi, EbT Hasan Ali b. Hseyin (346. h), " spat ' l
Vasiye", tek cilt. Dar ' l Edva, Beyrut, 1988.
350
40) Rafii Mustafa Sadk, " caz-el Kur ' an", tek cilt. Tahkik,
Dr. Dervi Cveydi , el -Mektebet' l Asriyye eyda, Beyrut 2003.
41) Mekki, Ebu Muhammed b. Ebi Talib Kaysi (. 437. h),
"el - dah li Nasihi-1 Kur ' an ve Mensuxi h", tek cilt. Tahkik eden,
Dr. Ahmet Hasan Ferhat, Dar ' l Menare matbaas , Ci dde 1986.
42) Ezreki, Muhammed b. Abdullah b. Ahmet (h. 250. ),
"Ahbar-i Mekke", 2 cilt. Tahki k eden Dr. A. Mel i k b. Dehi.
2003, Mekt eb' l Esedi matbaas.
43) bn-i shak (151. ), "Siyer-i Nebi ", 2 cilt. Tahkik eden
Ahmet Ferid. Dar' l Kt bi ' l lmiye, Beyrut, 2004.
44) Kelai, Sleyman b. Musa (565-634), "el-klifa..." 4 cilt.
Tahkik eden Dr. Muhammed Kemal ettin. Al em' l Kt b matba-
as. Beyrut, 1997.
45) Cahz Ebu Osman, (159-255), "Ki tab' l Heyevan", 8 cilt.
Mustafa' 1 Babi-1 Halebi, Kahire. 1950. Tahkik eden A. Selam.
46) bn-iT Esir Ali b. Muhammed Cezeri (630. ), "s d' l
Gabe" 8 cilt. Tahkik eden komi syon. Dar' l Ktbi ' l lmiye,
Beyrut.
47) Beyhaki Ebubekir b. Ahmet (458. ), "el -Cami ' u li u-
abi ' l man", 14 cilt. Tahkik eden Muht ar Ahmet Nedvi . Mekte-
bet ' Rd, Ri yad, 2003.
48) Herevi, eyhT slam Ebu smail b. Abdullah (396-
481), " Zemm' l Kel am", 5 cilt. Tahkik eden, A. Rahman, Dar ' u
Ner matbaas Medine, 1998.
49) zzet Derveze, "Siret-i Nebi ", 2 cilt. Mekt ebet ' l Asriy-
ye, Beyrut.
50) Cevat Ah, "el-Mfassal fi Tarih-il Arap kabl e' l sl am",
10 cilt. Badat niversitesi yaynlar. 1993.
51) bn-i Seyyid-i Nas Muhammed b. Muhammed Ya'me-
ri (734. h), "Uyun' l Eser", 2 cilt. bn-i Kesir matbaas Beyrut.
Tahkik, Muhammed' l yd ve Muhi tti n.
52) EbT Kasm Muhammed b. Ahmet Kelbi (h. 741. ),
"el-teshil li ulumi-1 tenzi l ", 2 cilt tefsir. Dar' l Ktbi-1 lmiye,
Beyrut 1995. Tahkik, Muhammed Selim Hai m.
53) Ebu ame ehabettin A. Rahman Makdisi (. 665. ),
"Mri d'm Veciz", tek cilt. Tahkik, Dr. Velit. 1993. Mekt ebet '
mam Zehebi , Kuveyt.
351
54) Dani Ebu A mr Os man b. Sai t (. 444. h):
a) "el -Beyan fi Add-i Ayyi-1 Kur ' an", tek cilt. 378 sayfa. Tah-
kik, Gani m Kaduri . Yayn, Merkez-ul Mahtutat ve-1 Turas ve-1
Vesaik, Kuveyt, 1994.
b) " Muk' ni ' , tek cilt, 747 sayfa. Tahkik eden Nure binti Ha-
san b. Fahd, Dar-ii Tedamri yye matbaas 2010. Riyad/Suudi.
55) bn-i ebbe Nmeyr i (173-262), "Tari h' u Medi net' i l
Mnevvere", 4 cilt. Tahkik eden Fehi m Muhammed eltut.
1979, Mekke.
56) I sf ahani Eb-1 Kas m Hs eyi n b. Muha mme d Rag b
(502. ), "Muhader al ' l deba", 4ci l t. Dar ' Mektcbeti-I Hayat,
Beyrut.
57) bn-i Ebi Davud Abdul l ah b. Sl eyman Si ci st ani (230-
316), "Ki t ab' l Mesahif", 2 cilt. Tahkik eden Dr. Muhi bbddi n
A. Suphan Vaiz. Dar' l Beairi-1 slami, Beyrut, 2002
58) Sehavi E b T Has an Al i b. Muha mme d (558-643), "Ce-
mal ' l Kuraa". Tahkik eden, Abd' l Hak, Messesel ' l ktb' i l
Sekafiye, Beyrut, 1410 hicri. Toplam 484 sayfa.
59) Nmeyr i ehabet t i n Ahmet b. A. Vahhab (h. 733. ),
"Ni hayet ' l Er eb". 30 cilt. Dar ' Kt b' i l lmiye, Beyrut. Tah-
kik eden, Ali Muhammed I laim.
60) Yakubi A hmet b. Yakub (h. 292), "Tari h", 3 cilt. Necef,
Gara matbaas, 1358 hicri.
61) Taber i E bu Caf er Mu h a mme d b. Cer i r (224-310), "Ta-
rih-i Taberi", 11 cilt. Tahkik eden Muhammed Eb' l Fadl, Dar' l
Maarif matbaas , Msr 1968.
62) bn-i Kdame Mvef f i kddi n (620. ), "Muni ", 14
cilt+ fihrist. Tahkik komisyon. Dar ' Alemi-1 Ktb, Riyad, 1997.
63) Caf er b. A hmet Es-Si r ac' l Kar (417-500. h), "Mesa-
riu' l Uak", 2 cilt. Dar' u Sadr matbaas , Beyrut. Tarihsiz.
64) Rubai, Has an b. Ahmet (h. 1200-1276), "Feth-1 Gaffar
el -Cami ' li Ahkam-i Snnet-i Nebiyyine-1 Muht ar", 4 cilt. Ale-
m-1 fevaid yaynevi Mekke, hicri 1427.
65) Nevevi Ebu Zeker i ya Yahya (h. 676. ), "el -Mecmu",
23 cilt. rad yaynevi, Cidde. Tahkik eden Muhammed Neci p
Mutii. Tarihsiz.
352
66) afi-i, Muhammed b. dris (l. 150-204), "el -mm", 11
cilt. Tahkik eden Dr. Rfat Fevzi, Dar-I Vefa yaynevi, 2001, Msr.
67) Taberani, Eb-1 Kasm Sleyman b. Ahmet (h. 260-
360), "Mucem-i Kebir", 25 cilt. Tahkik eden Hamdi A. Mecit Se-
lefi. bni Teymi ye matbaas , Msr. 1404 hicri.
68) Harbi Ebu shak brahim b. brahim (h. 198-285),
"Garib-1 Hadi s", 3 cilt. Sl eyman b. brahi m b. Muhammed
Ay id doktora tezi. mml Kura niversitesi, Mekke 1985.
69) Kadi yad (. 544. h), "el-ifa bitarif-i hukuki-1 Musta-
fa", 2 cilt bir arada. Dar-1 ktbi-1 ilmiye, Beyrut. Tarihsiz.
70) Muhammed b. Ali Hanbeli (h. 778. ), "Muht as ar ' u Sa-
rim-il mesl ul ", tek cilt. Tahkik eden Ali b. Muhammed mran.
Dar Alemi-1 fevaid matbaas . 1422 hicri, Mekke.
71) bn-i-1 Hatip, "el -Furkan", tek cilt, 248 sayfa. Darl k-
tbi-1 ilmiye, Beyrut 1993.
72) bn-i ame ehabettin A. Rahman Makdisi (h. 665. ),
"el -Mri d' l Veciz...", tek cilt. Tahkik eden Dr. Vclit, 1993 Ku-
veyt, Mektebet- mam Zehebi matbaas.
73) Nahhas, Ebu Cafer Muhammed b. Ahmet (h. 338. ),
"el -Nasi h' ve' l Mensuh fi'l K r' an' i l Keri m", tek cilt. Tahkik
eden Muhammed Emi n. 1323 hicri. Saadet matbaas Msr.
74) Ebubekir Muhammed b. Musa Hemezani (h. 584. ),
"el- tibar fi beyan-i Nasih ve' l mensuh", tek cilt. 256 sayfa.
Bask tarihi hicri 1359 Haydarabad.
75) Ebu Muhammed Mekki b. Ebitalip Kaysi (h. 437. ),
"el-Idah' li-1 Nasih-i ve Mensuhi hi ", tek cilt, Tahkik eden Dr.
Ahmet Hasan Ferhat. Dar-1 n enar matbaas Ci dde. 1986.
76) Dr. A. Kerim Nemle, "el -Mhezzeb fi ilm-i usuli-1 fkhi-
I mukar n". 5 cilt. Mektebet- Rsd, Riyad, 1999.
77) Prof. Theodor Nrdeke (1836-1930), "Kur ' an Tarih-i",
tahkik eden Prof. Friedrich Zachari as Schvvall (1863-1919).
Arapaya eviren Georges Tamer. 2000.
78) brahim Ebyar, "Tarih-l Kur ' an", tek cilt. Dar-1 kt-
tab-i Lbnani ye, Beyrut, 1991.
79) Muhammed A. Rauf el-Menavi (h. 952-1031), "Feydl -
Kadi r erh Ti Cami i Sai r". 6 cilt. Marife matbaas , Beyrut 1972.
3 53
80) Muha mme d Subayh, "Bahs ' n Cedi d an' il Kur ' an", tek
cilt. 1986 Kahire. Dar ' u ruk matbaas.
81) El -Ceval k Ebu Mans ur Me v hub b. A hme t b. Mu-
ha mme d b. H d r (h. 465-540), "el -Muarrab- min-el kelami-1
A' cemi yyi ala hurufi-1 mucem". Tek cilt, 678 sayfa. Tahkik eden
Dr. A. Rahi m. Dar-1 kalem matbaas , 1990, Beyrut.
82) Ebu Ma ns ur A. Mel i k b. Muha mme d Seal i b (h. 430.
), "F kh' Luga ve Esrar' l Arabiyye", tek cilt. Tahkik eden Dr.
Yasin Eyyub. Asri ye matbaas, Beyrut 2000.
83) Ref ah Nahl e e-Yesu (1890-1973), "Garai b- Lugati-I
Arabi yye", tek cilt. Beyrut 1986. Dar-1 Marik, Bu Msrl ya-
zar dou dilleri uzman ; ancak Hristiyan.
84) Er -Razi Ebu Hat em A hmet b. He me da n (h. 322. ),
"Ki l ab' i i Zi yne" tek cilt. Tahkik eden Hseyin b. Feyzi!lah.
Merkez-ii Derasat ve' l Bhusi-I Yemeni, San' a. 1994.
85) bn-i Di i reyd E bubeki r Mu h a mme d b. Has an (h. 321.
), "Cemheret- Luga" 3 cilt. Tahkik eden Dr. Remzi Mnir
Ba' l ebeki , dar-1 ln l- Melayin, Beyrut. 1987.
86) bn-i Kt eybe Ebu Muha mme d Abdul l ah b. Ms l i m
(. 276. h):
a) "Edeb-1 Kt i p", tek cilt, 790 sayfa. Tahkik eden Muham-
med Dali, Messeset- Risale, Beyrut. Tarihsiz.
b) "Tc' vi l ' Muhtelif-il Hadi s", Beyrut. 1999. Tahkik eden.
Muhittin Asfer. El -Mektebet' l slami.
C) " Mear i f , tek cilt. Darul kutubil ilmiye, Beyrut 2003.
d) "Tefsir' Gari b' i l Kur ' an", Dar' l Ktb' i l lmiye Beyrut.
1978. Tahkik eden, S. Ahmet Saktr.
87) Ezher , E bu Mans ur Mu ha mme d b. A hme t (l. 282-
370), "Tehzib-i Luga" 14 cilt. Tahkik eden komi syon. Dar-1
Msriyye Kahire. Tarihsiz.
88) Tebri zi , Muha mme d Abdul l ah el Hat i p (h. 737. ),
"M kat ' l Mesabi h", 3 cilt. Mekt ebe! ' l slam, Beyrut, 1985.
Tahkik eden, Elban.
89) Zer kani , Muha mme d A. Azi m (. 1367. h), "Menaf ' l
rfan fi ul um' i l Kur ' an", 2 cilt. Dar' l ktb' i l arabi, 1995, Bey-
rut. Tahkik eden, Fevaz Ahmet.
3 5 4
90) Zerkei, Bedrettin Muhammed (745-794 . l), "el-Bur-
han fi Ul umi ' l Kur ' an". Tahkik eden Eb' l Fadl Dmyati, Dar' l
Hadi s, 2006 Beyrut, tek cilt, 1232 sayfa.
91) Ebu Naim Ahmet b. Abdillah Esabahani (h. 339-430),
"Marifet- Sahabe", 7 cilt. Tahkik eden Adil b. Yusuf Azazi, Da-
r-1 Vatan matbaas, Riyad 1998.
92) A. Melik b. Habib (h. 238. ), "Ki t ab' edeb' i Ni sa"; di-
er ad, "el -Gaye ve' l Ni haye", tek cilt. Tahkik eden, A. Mecit.
1992 Beyrut. Dar ' l Garb' i l slami.
93) Kastalani, Ahmet bin Muhammed (. hicri 923), "el -
Mevahi hb-' l -Ledni yye". 3 cilt, Dar' l Kt bi ' l lmiyye, Bey-
rut, 1996.
94) El-Mz, Cemalettin Yusuf (l. 654-742):
a) "Tehzib-i Kemal ", 35 cilt. Risale Matbaas . Beyrut, 1992.
f>) "Tuhf et' l Eraf' , 13 cilt, tahkik eden Bessar Avvad Ma-
ruf. Daru Garbi-1 slami Beyrut, 1999.
95) Ahmet Emin (1886-1954), "Duha' l sl am", 3 cilt. 1997,
Msr. sre matbaas.
96) zellikle Kurtubi (h. 671. ) ile (el -Cami ' u li hkami-I
Kur ' an) ve bn-i Kesir (h. 774. ) tefsirinin (Tefsir-1 Kur' ani-1
Azi m) Mukaddi mel eri , Kur ' an' n nasl topland konusunda
ok neml i bilgiler iermektedir.
97) Muhammed b. Ali el-Hanbeli (h. 778. ), "Muhl aras-u
Sarimi-1 Mesl ul ", lek cilt. Tahkik eden, Ali Muhammed mran.
Dar ' Alemi-I l'evaid matbaas , Cidde, hicri 1422.
3 5 5
B E R F N Y A Y I N L A R I
ARIF TEKIN
Kitaplar
K u r ' a n ' n K k e n i ( 1 )
* * *
S u m e r l e r ' d e n s l a m ' a
K u t s a l K i t a p l a r v e D i n l e r
;|::|:
K u r ' a n ' d a K a d n v e
H z . M u h a m m e d ' i n H a n m l a r
K u r ' a n ' d a A l l a h
^f *\'
B i l i n m e y e n Y n l e r i y l e K u r ' a n
( K u r ' a n ' n K k e n i - 2 )
BERFN YAYINLARI
Aratrma-nceleme Dizisi
Han Suyin / Sabah Tufan 1. Cil t (ev. Cokun Irmak) Han
Suyin / Sabah Tufan 2. Cil t (ev. Krat Bozkurt) Mao Zedung
/ Kl t r Sanat ve Edebi yat zer i ne (ev. Cell ster) Turan
Dursun / Di n ve Seks (3. Bask) Turan Dursun / " E v r e n" Bi r
aka m ? (2. Bask) Abit Dursun / Turan Dur s un ve Aydnlan-
ma Abdullah Rza Ergven / Yunus E mr e Abdullah Rza
Ergven / Di nl eri n Kkeni ve s l am' da Ref or m (2. Bask)
Abdullah Rza Ergven / Tanr l ar Nas l Yarat t k (2. Bask)
Abdullah Rza Ergven / Tanr l ar Neyi Yarat t ? (2. Bask)
Abdullah Rza Ergven / Tari h Boyunca Gk Nesnel er i -UFO
Abdullah Rza Ergven / Evr enbi m ve Tanr Kavr am
Abdullah Rza Ergven / i i n Gerei Topl umdaki Yeri
Abdullah Rza Ergven / Sanat ve Erot i zm Cemid Bendcr /
Kr t Mut f ak Kl t r ve Kr t Yemekl eri Cemid Bender /
Krt Mi tol oj i si (Geniletilmi vc Birletirilmi 3. Bask)
Cemid Bender / Kor ku ve Cesaret Cemid Bender / 1 2 mam
ve Alevilik (5. Bask) Erol Sever / Yezidilik ve Yezidilerin
Kkeni (4. Bask) M. Sra Bilgin / Za r a t hus t r a (Geniletilmi
2. Bask) Said Nefisi / Babek (ev. Mahmut Ayaz) zdemir
Baargan / Gksel Di nl er de nsan E. Xemgi / Aleviliin
Kkeni ndeki Mazda nanc ve Zerdt retisi (3. Bask)
Faik Bulut / Ordu ve Di n Faik Bulul / Al l ah Devl eti nde
Demokr as i Faik Bulut / Arapl ar n Gzyl e I r ak gali Faik
Bulul / E hmede Xan ' ni n Kal emi nden Krt l eri n Bi l i nmeyen
Dnyas (2. Bask) Faik Bulut / Has an Sabbah Gerei (3.
Bask) Faik Bulut / Kr t Di l i ni n Tari hesi (2.Bask) Faik
Bulut / Or t adou' nun Sol an Renkl er i (2. Bask) Faik Bulut /
s l am' da Ci nsel Byl er Faik Bul ut/Al i ' si z Alevilik (3. Bask)
Faik Bulut / Hor as an Ki mi n Yurdu? (2. Bask) Faik Bulut /
sl am Komncl er i Turabi Saltk / Tari hsel Mcadel e Srecin-
de Adieler, Abhazl ar, Al anl ar (Oseti nl er), eenl er Hdr
Aslan / Tanr ve Kad n Halil Nebiler / Son Mecl i s Esat
Korkmaz / Anadol u Alevilii (2. Bask) Firdevs Gmolu /
T r ki ye' ni n Pas t eur ' emsettin Orhan / Yeryzndeki Tanr :
Devlet Osman ahin / Son Yr k brahim lger / eyh Sad-
i iraz brahim l ger / bni Hal dun brahim lger / Ze r d t
Mustafa Borak / Got i ne Pei yen Kur da Maria Dzielska /
skenderi yel i Hypat i a (ev.: Gamze Deniz) Cafer Tiryaki /
Ak n Kkeni Cafer Tiryaki / nsan ve Uygarl k Kaya etin /
eri at m , ada Yaam m ? Faik Acar / Di n, nan ve Bi l i n
(2. Bask) Arif Teki n/ K ur ' a n' n Kkeni (2. Bask) Arif Tekin
/ Sumer l er den s l am' a Kut sal Ki t apl ar ve Di nl er (2. Bask)
Arif Tekin / K u r ' a n ' d a Al l ah Arif Tekin / K u r ' a n' d a Kad n ve
Hz. Muha mme d ' i n Han ml ar Arif Tekin / Bi l i nmeyen
Ynl eri yl e K ur ' a n ( Kur ' an' n Kkeni -2) Elvin Azar / Seks
Tanr l ar Nurettin Ko / Lai k Ei t i mden eri at Ei t i me
(Ul usal Ei t i mde k Sreci) Derya alar / Hayal i
Komni zm (Souk SavaTn Trki ye Syl eml eri ) Srr Ataman
/ Unut t ur ul a n Ayet l er ( Tur an Dur s un Sl e y ma n At e
Tart mas ) (2. Bask) Ahmet Kerim Gltekin / Tuncel i ' de
Snni Ol mak Cazim Gr bz/ Kar t al Gzyl e Lai kl i k Tayfun
Atay / Bat ' da Bi r Nak i Cemaat i (eyh Nzn Kbrs rnei)
Tarih Dizisi
Etcm Oru / Nazi l l i Cumhur i yet i Etem Oru / ak c
Dadan nmi yor Etcm Oru / Gi zeml i Kad n Efe
Deneme Dizisi
Osman ahin / Ate Yukar Dor u Yanar Aydn ztrk /
Yamur Yr ekl i Mekt upl ar Aydn ztrk / Yr ek Sapa
ner Yac / Yi ne de yi ms er
An Dizisi
erke Ethem / An l ar m (5. Bas m) Faik Bul ut / Fi l i sti n
Ryas brahi m Balaban / N z m Hi kmet T e Yedi Yd
Balaban / A vr upa' da Dol a anl ar Zeki Sarhan / Beni m
Hapi s hanel er i m H. Nedi m ahhseyi nol u / Bozuk Dzende
Yaam Ufuk Somer / Gi t me Za ma n nci Grel / Bi r
Ya amdan
zel Dizi
ner Yac / N z m Hi kmet Ayd nl Veysel Otun /
F r t nayd Ha z a n- Na m k T ar anc Zeki Bayakl an r (Haz.) /
Mezopotamya Bilgesi: Cemid Bender Abdul l ah Grgiin /
Aziz Nesin ve sve Serveni
Roman Dizisi
Abdul l ah R za Ergven / Byk Oyun ve imizdeki
Cehennem Abdullah Rza Ergven / Yasak Tmceler Ab-
dul l ah R za Ergven / Gece de Gne Doar Aydn ztrk /
Bilirim Dayanr Yrek (3. Bask) Cemi d Bender / atdaki
sa (2. Bask) Osman ahin / Baaklar Gece Doar Balaban
/ Dada Duruma Prof. Dr. Esin nan / Karanlktaki Aydn-
lar Wera-Klaus Kchenmei st er / Amigo Mahmut Alnak /
Atete Ykanmak Mahmut Alnak / Nazo Tor / Mendik
(Krte) Ali Arslan / Sere-1 Ali Arslan / Sere-2 Ali Ars-
lan / Ama Sevgi Kalmal Fazl Necib / Saraylarda Mecnun-
lar Moral zade Vasaf Kadri / Kadnlar Komitesi Orhan Mit-
hat / Ak htiyac Orhan Mithat / ili Hayat Sabri Ku-
konmaz / k Dar Sabri Kukonmaz / Amerika'y Krizden
Kurtaracak Acele Komnistler Aranyor Ylmaz nl /
Giritli Gelin Ylmaz nl / Giritli GelinTe Felsefeci Halil
Mustafa Sancar / Aze'nin Yakar Mustafa Sancar / Lal
Atlar Mustafa Sancar / ehirler Aladnda Cafer Tir-
yaki / Maya (Bi l i mkurgu) zzet Harun Akay / General Sz
Verdi zzet I lann Akay / Ay Uuru A. Metin Akpnar / Al-
manya Tatl Vatan (Yeil Sermayeni n Roman ) A. Metin Ak-
pnar /Maganda Sadk Y l maz/Umuda Akan Nehir Askeri
ner / Anadolu'da Kzlca Halvet Ahmet Trkay / Seher
Gitti Arslan Kaar / Pepo Kuu Ltfi Kaleli / Acl Yaam
Berivan Kaya / Bay CH Hasan eriol u / Krecik'te
Gne Ge Doar
yk/Anlat /Oyun Dizisi
Cemi d Bender / Krt Kz Zenge (3. Bask) Al bert Camus /
Caligula (3. Bask) Metin lkin / Nbet Metin lkin / ocuk-
luumuz Maksi m Gorki / Bosiyaklar Jack London / Meksi-
kal Devrimci Mayakovski / Mektuplar Esin nan / Bu Ya-
zar Yalar Sylyor zdemi r Baargan / Hasralt Balaban
/ Tekb y k k hsani / Aal Dnya zzet Harun Akay /
Glistan Ali Arslan / Kk Umutlar Ahmet Trkay /
Gelecekten dn mrle
Antoloji Dizisi
zgn E. Bulut /SiklerinDil iyl e Der s i m kr Gnbulut /
Neydi Bu l eri n Asl kr Gnbul ut / Hal k i i ri nde
Bakal d r kr Gnbulut / Hal k i i ri nde Kad n k nsani
/ Ozan Dol u Anadol u
iir Dizisi
Abdullah Rza Ergven / Sevgi l er T ke nme z Abdullah Rza
Ergven / ar ab Tanr l ar l a Yuduml ad k Abdullah Rza
Ergven / Ac S cak Abdullah Rza Ergven / T a ba nc a m n
pek Ba Abdullah Kza Ergven / Kuyuya D en Ay
Abdullah Rza Ergven / V. Mayakovski -Yaam -Sanat -i i r-
l eri Abdullah R za Ergven / Al ai n Bosquet -Yaam - Sanat
- i i rl eri Pcter Curman / Kuzey Esi nt i l eri (ev. Abdullah
Grgn) k hsani / B ak Kemi kt e Edith Sdergran /
Yr yer ek Get i m Gne Si st eml er i ni n A r as ndan (ev. Erol
Sever) Aydn ztrk / Bi r Sevgi K r l mas yd (4. Bas m)
Aydn ztrk / A t l ar a Yazld Za ma n (2. Basn) Aydn
ztrk / Y k k Duvar l ar Gi bi Kal d Gzl er i m (2. Basm)
Aydn ztrk / l l er l e Hat r a Fot or af Aydn ztrk /
Yamur Yr ekl i m (4. Basm) Aydn ztrk / ehr i ban
Aydn ztrk / A n ms aman n Zaf eri (3. Basm) Aydn ztrk
/ Sakl Sevdi i m Aydn ztrk / A l mam Bi r Me k t upt u
Za ma n Aydn ztrk / Ne ok Vedai at k Aydn ztrk /
Gne Seni nl e Gi t t i Aydn ztrk / An l ar n Ak am Yok
zgn E. Bulut / Ef sun zgn E. Bulul / An ya ar k
zgn E. Bulul / A k n Gayri Res mi Tar i hi enel Gke /
Sensi zl i i mi n Gl gesi Byd ztrk Ura / E kmei n ve
Suyun Tanr s
Toplumcu ve Aydnlanmac Bir izgi..
w w w . b e r f i n . n e t