kes|strc|a a Irsu||ra 4-815 RfSlSTfNClA lNSUIlNA Dr. Anlonio RitarJo Je ToleJo GagliarJi Mdco -ssstonto da Dvs5o Clnca do Ipdos, Incot HC-IMU5I, IhD pola Unvotsdado do Iontucly, Ioxngton, IU-, Itoiossot -ssstonto do Dopattamonto do Isologa Mdca, Iaculdado do Cncas Mdcas do 5antos RESUMO A cLesiJaJe, prircipa|rerte a Jc tipc certrpetc /aLJcrira|), est freqertererte asscciaJa a re- sistrcia acs efeitcs Ja irsu|ira scLre a uti|izac perifrica Je |iccse. A |iperirsu|ireria que accr- par|a essa resistrcia irsu|ira pcJe |evar a |i- pertersc arteria| e Jis|ipiJeria, que prcrcver c Jeservc|virertc Ja atercsc|ercse. A asscciac Je cLesiJaJe aLJcrira|, |ipertersc arteria|, JiaLete e Jis|ipiJeria 1 ter siJc c|araJa Je srJrcre X, quartetc rcrta|, srJrcre Je resistrcia irsu|i- ra, srJrcre cLesiJaJe-Jis|ipiJeria, srJrcre p|u- riretaLc|ica e fira|rerte srJrcre retaLc|ica /M5). DEFINIO E MANIFESTAES CLNICAS Segundo orientao do NCEF lll 2 , a identifica- o clinica da sindroue uetablica deve ser ba- seada na presena de trs dos seguintes achados. obesidade abdouinal, definida couo circunfe- rncia abdouinal > 102 cu para o sexo uasculi- no e > 88 cu para o sexo feuinino. triglicerideos > 150 ug% (1,7 uuol/L), h0L-colesterol 10 ug% (1 uuol/L) no sexo uasculino e 50 ug% (1,3 uuol/L) no sexo fe- uinino, presso arterial > 130 / > 85 uuhg, gliceuia de jejuu > 110 ug% (,1 uuo/L). ETIOPATOGENIA A interao dos vrios fatores encontrados cou frequncia na sindroue uetablica couplexa e ainda no est coupletauente esclarecida. Fredis- posio gentica, sedentarisuo, obesidade central independente de uu excesso no peso total, resis- tncia insulina, disfuno endotelial e ativao crnica do sisteua iuune inato tu sido conside- rados por diferentes grupos de pesquisadores couo agentes causais iniciadores da sindroue. PAPEL DA OBESIDADE CENTRAL A relao entre obesidade e hipertenso arte- rial uais forte e uais couuu na presena de obe- sidade abdouinal (visceral) do que na obesidade do tipo feuinino, eu que o excesso de peso acu- uula-se nas regies feuorais e glteas. A obesida- de central o achado de uaior prevalncia na sin- droue uetablica. A relao entre excesso de peso e resistncia insulina conhecida h uuito teu- po, contudo no est uuito claro se a resistncia insulina uu fator prouotor ou siuplesuente uua consequncia do ganho de tecido adiposo. h evi- dncias 3,1 consistentes do desenvolviuento de uu sisteua de retroaliuentao negativo entre ganho de peso e sensibilidade insulina, de tal uodo que uu auuento de peso prouove uua progressiva re- sistncia ao da insulina no sentido de desace- lerar ganho de tecido adiposo ainda uaior. A hipe- rinsulineuia nos casos de resistncia insulina consequncia direta do auuento da secreo de insulina secundria a uu deslocauento para a es- querda da curva de resposta de glicose estiuulada por insulina associada a uua diuinuio do clea- rance" de insulina 5 . Estudos longitudinais suportau a hiptese de que a resistncia insulina seria re- aluente uua consequncia da obesidade e, uais ainda, funcionaria couo uu sisteua adaptativo que se oporia a uu ganho de peso excessivo. houens que na uaturidade tiverau uu auuento uaior do que 10% do peso que tinhau aos 20 anos de idade apresentarau significativo auuento na incidncia de resistncia insulina, hipertenso arterial e dis- lipideuia caracteristico da sindroue uetablica. 0utro dado iuportante foi o valor preditivo da hipe- rinsulineuia inicial para o desenvolviuento de dis- lipideuia e hipertenso arterial quatro anos uais tarde
. Tais resultados sugereu que o ganho de peso
precede o desenvolviuento da sindroue de resis- 04 - Resistencia a insulina.pm6 31/10/02, 17:58 39 kes|strc|a a Irsu||ra 40 At|ercs 2002, l3 (2): 374l tncia insulina. A correlao entre ganho de peso e hiperinsulineuia foi uais forte do que cou hiper- tenso arterial ou dislipideuia, o que consistente cou a interpretao de que a resistncia insulina o principal fator responsvel pelos distrbios ue- tablicos e heuodinuicos da sindroue uetabli- ca. 0o ponto de vista uetablico, iuportante leu- brar que os cidos graxos livres fornecidos pelo te- cido adiposo na liplise induteu resistncia insu- lina na utilitao perifrica de glicose, assiu couo exerceu efeito inibitrio sobre a secreo de insu- lina pela clula beta, constituindo assiu a chaua- da lipotoxicidade, que atualuente se acredita que deseupenhe papel de destaque na fisiopatologia do diabete tipo 2. 0 tecido adiposo, principaluente visceral, po- deria ser considerado o uaior rgo endcrino pela quantidade e variedade de horunios e citocinas que capat de sintetitar e secretar - dentre eles o fator de necrose tuuoral alfa e uu iuportante ue- diador do desenvolviuento da resistncia insuli- na associada obesidade -, causando uua diui- nuio significativa dos transportadores de glico- se funcionaluente disponiveis 7 . HIPERINSULINEMIA E HIPERTENSO ARTERIAL A hiperinsulineuia age centraluente causando uua hiperatividade do sisteua nervoso siuptico. 0 estado hiperadrenrgico pode ser uu uecanis- uo desencadeador de teruognese no sentido de liuitar uaior ganho de peso 8,9 , poru, couo con- sequncia taubu ocorre uu auuento na presso arterial. A hiperinsulineuia associada a hiperatividade siuptica causa uu auuento na reabsoro tubu- lar de sdio, levando a expanso de voluue. Esse efeito peruanece ativo uesuo eu condies de resistncia insulina. 0corre taubu uu auuento na densidade de receptores do tipo 1 para angio- tensina ll por uecanisuos ps-transcrio. 0 efei- to direto vasodilatador da insulina parece ser ue- diado por xido nitrico e perde-se eu condies de resistncia insulina da uesua uaneira que a uti- litao da glicose. 0 papel da hiperinsulineuia na patognese da hipertenso arterial na sindroue uetablica no teu sido confiruado eu alguns estudos, sugerindo que outros fatores, couo variabilidade gentica, possau ter participao. For exeuplo, na populao de na- tivos auericanos Fiua existe alta prevalncia de obesidade, diabete e hiperinsulineuia, poru a in- cidncia de hipertenso arterial redutida eu cou- parao cou a populao caucasiana 10 . POSSVEL PARTICIPAO DE ANDROGNIOS E OUTROS HORMNIOS Niveis elevados de horunios esterides andro- gnios poderiau ter alguu papel na patognese da sindroue uetablica associada a obesidade abdoui- nal. 0ados da literatura uostrau uua correlao di- reta entre niveis circulantes de andrognios e quanti- dade de gordura visceral 11 . Seria, portanto, ratovel especular se o nivel elevado de andrognios res- ponsvel pela deposio de gordura visceral e desen- volviuento de resistncia insulina. 0utra uaneira de de interpretar os dados seria considerar que o estado hiperandrognico poderia ser secundrio a resistn- cia insulina e hiperinsulineuia, couo teu sido pro- posto na sindroue do ovrio policistico, o que estaria uais de acordo cou o conheciuento atual. A possibilidade de que a sindroue uetablica te- nha uu couponente neuroendcrino taubu teu sido aventada, cou base eu estudos que uostrau altera- o funcional do eixo hipotlauo-hipfise-adrenal. Tal padro taubu foi descrito eu pacientes expostos a stress de longa durao. 0s resultados evidenciau a iuportncia do ueio aubiente no desencadeauento ou uanuteno e acentuao das alteraes funcio- nais. Na Sucia, por exeuplo 12 , 11% dos pacientes cou alteraes neuroendcrinas e sindroue uetablica apresentavau poliuorfisuos no gene do receptor de glicocorticide. Tais resultados sugereu uu background" neuroendcrino couplexo na sindro- ue uetablica eu que a disfuno do eixo hipotlauo- hipfise-supra-renal seria uuito iuportante. INFLAMAO E RESISTNCIA INSULINA h evidncias de que uu processo inflauatrio crnico 13 poderia representar o fator desencadean- te na origeu da resistncia insulina e eventual- uente at do apareciuento de diabete tipo 2. 0e acordo cou tal hiptese, alguns estiuulos, couo su- peraliuentao, principaluente uuito rica eu gor- duras saturadas, e taubu influncias aubientais, couo stress crnico, poderiau, souados, resultar nuua hipersecreo de citocinas couo lL-1, lL- e TNF- que, couo j foi discutido anterioruente, le- variau a resistncia insulina e sindroue uetab- lica. Fecenteuente foi deuonstrada a associao de niveis de fibrinognio, FAl-1 e FCF cou resistn- cia insulina. h uua relao independente entre niveis de uarcadores inflauatrios e resistncia insulina, o que poderia potencialuente explicar a as- sociao de hiperinsulineuia e doena cardiovas- cular. 0ados da literatura sugereu uua participa- o direta da FCF no inicio ou na progresso da le- 04 - Resistencia a insulina.pm6 31/10/02, 17:58 40 4l At|ercs 2002, l3 (2): 374l kes|strc|a a Irsu||ra so aterosclertica porque a FCF uu potente es- tiuulador da produo de fator tissular por uacr- fagos, ativa o sisteua do coupleuento ir vivc, liga- se a lipoproteinas, couo L0L e vL0L, facilitando a sua agregao, e expressa pelos uoncitos, acu- uulando-se nas leses aterosclerticas incipientes na aorta e coronria huuanas. Esse novo enfoque nos chaua a ateno para fatos de relevncia clini- ca. Couo sabido, o tratauento de vrios coupo- nentes da sindroue de resistncia insulina (adipo- sidade, dislipideuia, hipertenso) teu efeitos ben- ficos eu teruos de preveno do diabete tipo 2 e da doena cardiovascular. Fortanto, se uu processo in- flauatrio crnico, subclinico, representa outra faceta da sindroue uetablica, o tratauento cou antiinfla- uatrios deveria ser levado eu considerao 11 . RESISTNCIA INSULINA E DISFUNO ENDOTELIAL A disfuno endotelial 15 teu sido descrita fre- quenteuente associada a resistncia insulina. Couo origens da disfuno endotelial teu-se con- siderado. a ao de citocinas, o efeito lesivo de lipoproteinas oxidadas, o tabagisuo, o stress psicolgico. As consequncias para o sisteua vascular seriau o desenvolviuento de aterosclerose no sisteua ua- crovascular e o apareciuento de resistncia insuli- na no sisteua uicrovascular. Ao nivel do leito capilar encontra-se alterao funcional da lipase lipoproti- ca cou auuento do nivel de triglicerideos circulantes e diuinuio de h0L-colesterol, diuinuio da perfu- so capilar, diuinuio da produo de xido nitrico, auuento de FAl-1 e do fator de von Willebrand e alte- rao funcional da barreira endotelial. 0eve-se leu- brar que o endotlio capilar, regulando a perfuso te- cidual, o principal responsvel por disponibilitar in- sulina para os vrios tecidos, eu outras palavras, a quantidade de insulina que estar livre para se ligar ao receptor da ueubrana celular diretauente de- pendente de uua funo endotelial norual. No caso de haver diuinuio da capilaritao dos tecidos, couo, por exeuplo, ao nivel do uusculoesqueltico, a consequncia seria uua considervel queda na con- centrao de insulina ao nivel celular, o que poderia ser interpretado taubu couo uu uecanisuo adici- onal de resistncia insulina, desta vet por barreira, poderiauos diter, geogrfica. Assiu, iuportante considerar que. o endotlio capilar de iuportncia capital tanto no forneciuento de insulina aos tecidos quanto sendo uu rgo-alvo da ao insulinica, a reduo da rea endotelial associada a dis- funo do endotlio contribui para a resistn- cia insulina, a integridade estrutural e funcional do endot- lio essencial ao norual da insulina. CONSIDERAO FINAL A constelao dos fatores de risco cardiovas- cular que coupeu a sindroue uetablica teu sido descrita eu torno de 10% da populao cou glice- uia de jejuu norual, eu 50% nos casos cou disgli- ceuia e eu aproxiuadauente 80% dos pacientes cou diabete uelito tipo 2 (0MS). Eubora a inter- relao dos diversos fatores ainda no esteja to- taluente coupreendida, sua presena confere uu risco cardiovascular significativauente auuentado de uorbidade e de uortalidade e sua identificao precoce essencial ao tratauento adequado dos pacientes. 1. Fcsvcr M. Fc|c cf ir:u|ir rc:i:tsrtc ir uusr Ji:cs:c /:yrJrcuc X}, sr cxjsrJcJ Jcfiriticr. /rr Fcv McJ, 1J, 1!. 121-J1. 2. xctutivc 'uuusry cf tc 7irJ Fcjcrt cf tc |sticrs| c|c:tcrc| Jutsticr rcrsu. xjcrt jsrrc| cr Jctctticr, cvs|usticr srJ trcstucrt cf i c|ccJ tc|c:tcrc| ir sJu|t:. J/M/, 2001, 28. 2!8b. J. Msffci: , Mcctti , rczzsri /, |cucrti M, suJirc F, 7stc l. |r:u|ir rc:i:tsrtc srJ jcr:i:tcrtc cf ccc:ity frcu ti|JccJ irtc sJu|tccJ. JM, 2002, 8//1}. /1-b. !. |sr 88, l|icr J'. 0cc:ity srJ ir:u|ir rc:i:tsrtc. J |ir |rvc:t, 2001, 10b. !/J-81. . |src |0J, ci , 'stri: , c|cr:ly |, cr Y, Fcsvcr M. /|tcrsticr: ir tc |utc:c :tiuu|stcJ ir:u|ir :ctrctcry Jc:c rc:jcr:c turvc srJ ir:u|ir t|csrsrtc ir rcrJiscctit ir:u|ir rc:i:tsrt irJiviJus|:. JM, 1/, 82/b}. 18J!-8. b. vcr:cr /', c|Jccr , |c|urit ', lslls /7, lyrt JW, |sj|sr /, 's|crcr FJ. Wcit sir srJ ri:l cf Jcvc|cjir ir:u|ir rc:i:tsrtc :yrJrcuc. iscctc: src, 18, 21/10}. 1bJ/-!J. /. |cwsrJ 8\. |r:u|ir rc:i:tsrtc srJ |ijiJ uctscc|i:u. /u J srJic|, 1, 8!. 28j-J2j. REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS 8. Fcsvcr M, litc|| |, lsrJ:ccr l. |yjcrtcr:icr srJ s::ctistcJ scrcrus|itic:. 7c rc|c cf ir:u|ir rc:i:tsrtc srJ tc :yujstcsJrcrs| :y:tcu. | r| J McJ, 1b, JJ!. J/!. . |s|| J. Fcrs| srJ tsrJicvs:tu|sr uctsri:u: cf ccc:ity. |yjcrtcr:icr, 1!, 2J. J81. 10. 'ssJ Ml, li||icjs ', |ycucs 8l. Fstis| Jiffcrcrtc: ir tc rc|sticr cctwccr c|ccJ jrc::urc: srJ ir:u|ir rc:i:tsrtc. | r| J McJ, 11, J2!. /JJ. 11. 7tcrrcf /, ruJcuuc , c:jrc: J. Fc|sticr cf :tcrciJ crucrc: tc |utc:c tc|crsrtc srJ j|s:us ir:u|ir |cvc|: ir ucr. iscctc: src, 1, 18. 1/!-. 12. 8jcrrtcrj , Fc:ucrJ F. 7c uctscc|it :yrJrcuc - s rcurccrJctrirc Ji:cs:c? 8r J |utr, 2000, 8J, /:ujj| 1}. '!-/. 1J. itluj J, rccl M/. |: tyjc || ,E=>AJAI AEJKI s Ji:cs:c cf tc irrstc iuuurc :y:tcu? iscctc|cis, 18, !1. 12!1-8. 1!. lc:ts /, sc:tirc F, |cwsrJ , Myllsrcr l, 7rsty F, |sffrcr '. rcrit :uct|irits| irf|suusticr s: jsrt cf tc ir:u|ir rc:i:tsrtc :yrJrcuc. irtu|sticr, 2000, 102. !2-/. 1. /crcvscrcr WF. 8cycrJ |ijiJ: - tc rc|c cf crJctc|iuu ir tcrcrsry srtcry Ji:cs:c. /tcrc:t|crc:i:, 1, 1!/ /:ujj| 1}. '11-'1b. 04 - Resistencia a insulina.pm6 31/10/02, 17:58 41