ARCHILA NEIRA, Mauricio. Los indgenas colombianos, de la Independencia al
Bicentenario: una memoria de exclusin. In: TOBAR ZAMBRANO, Bernardo (org.). Independencia: historia diversa. Bogot: Universidad Nacional, 2012, pp. 479-523.
RESUMO Mauricio Archila Neira, licenciado em filosofia pela Universidade Javeriana da Bogot, PHD em Histria pela Universidade do Estado de Nova York Stony Brook e professor do Departamento de Histria da Universidade Nacional da Colmbia desde 1978 escreveu Los indgenas colombianos, de la Independencia al Bicentenario: una memoria de exclusin levantando um questionamento que, de certa forma, rege o texto: o que h para comemorar no bicentenrio da Colmbia, principalmente as populaes indgenas e afrodescendentes? Para responder essa pergunta Neira (2012) procura fazer uma relao entre memria e histria dando nfase a viso dos indgenas sobre a independncia. O autor vai tecendo uma anlise sobre as relaes destes grupos com as elites criollas partindo do perodo da independncia passando pela conformao do Estado nacional colombiano e culminando nas comemoraes do bicentenrio. Ainda que esses grupos tenham participado ativamente desses processos Neira mostra como a situao deles no mudou ao longo de 200 anos. Debaixo do discurso da elite colombiana e das aes excludentes promovidas pelo prprio Estado, como exemplo o autor cita as comemoraes da independncia que no inclua indgenas nem afrodescendentes, havia um intenso movimento de resistncia por parte dos indgenas que estavam construindo toda uma luta de emancipao durante esses processos. Neira (2012) utiliza como marco temporal a virada do sculo XIX para o sculo XX com a inteno de narrar a construo das vises elitistas que separavam os indgenas em dois grupos: os civilizados, que viviam em comunidade e estavam sob a autoridade dos cabildos; e os selvagens, que habitavam locais onde as autoridades no chegavam e que na viso da maioria dos criollos deveriam ser obrigatoriamente civilizados atravs da evangelizao. Na continuidade do texto o autor analisa o discurso de mestiagem que a elite criolla assume a partir da dcada de 1920 com o objetivo de dar unidade ao projeto de nao e destaca os anos 1970 como o perodo em que os indgenas assumem a identidade campesina e despertam para lutar tanto por sua identidade tnica como pela sua condio de classe. A presso dessas lutas culmina na abertura reformista do governo a partir da dcada de 1980, resultando na participao de representantes indgenas na Assembleia Constituinte no ano de 1991. Foi nessa constituinte que ocorreu a reforma da Constituio colombiana, reconhecendo o pas como pluritnico e multicultural.
OS OBJETIVOS DO AUTOR Refletir sobre o significado da independncia e suas comemoraes para setores que foram invisibilizados e excludos dos processos que construram a Colmbia como nao; Mostrar como os indgenas sofrem um processo sumrio de excluso ao longo da histria colombiana e como se relacionam com as elites criollas; Identificar em que contexto as lutas por autonomia dentro de um Estado discriminador culminaram no despertar indgena;
TESE CENTRAL 1. Los indgenas caucanos no tienen mucha memoria sobre la Independencia, recuerdan ms el tiempo precolombino o el traumtico proceso de conquista y colonizacin. Algunos indgenas participaron del lado patriota, pero en general en ese periodo, tanto las autoridades civiles como eclesisticas, los dejaron tranquilos. (p.483) 2. Como se ve, para nada aparecen los afrodescendientes o los indgenas, poblaciones que conformaban la mayora de la intendencia. Pero tambin ms que una conmemoracin independentista pareca una celebracin de la conquista de la madre patria con marcado acento religioso, aunque se incluy una pequea muestra ilustrada de plantar rboles de la libertad. Todo ello pareca muy consistente con el ideal regeneracionista de nacin. (p. 490) 3. A esta larga historia de exclusin le dedicaremos el presente ensayo que recorrer algunos de los momentos claves de la relacin entre los indgenas, especialmente caucanos, y las elites dominantes que controlan el Estado nacional. Trataremos de extraer en los distintos momentos estudiados, el significado que para ellos tiene la independencia y las formas como van entendiendo sus luchas por ganar espacios en la nacin colombiana que, a su juicio, est por construirse. (p. 480) 4. [...] qu ocurri en esa coyuntura, especialmente entre las comunidades originarias, para entender el papel del indgena en la nacin en este otro momento. (p. 488) 5. Como se puede ver por estos crueles eventos, todava a comienzos de los aos 70 del siglo pasado la conquista no haba terminado para los pueblos originarios. Pero las cosas comenzaron a cambiar, en gran parte por la accin de ellos. Se daran tambin un giro de la identidad campesina, dominante hasta el momento, por la tnica, sin que desapareciera la de clase. Veamos cmo ocurri ese despertar. (p. 508)
TESE SECUNDRIA Mauricio Archila Neira nos relata que apesar da Colmbia se declarar independente e ter se tornado Republica ela exclui os indgenas de todo o processo, sendo que esses tambm no se sentem parte dessa nao. Isso gera um sentimento de indiferena com relao a essa independncia, mas tambm gera uma noo de classe e etnia que faz com que os indgenas lutem por melhores condies de vida dentro do pas. Essas lutas despertam muitas vezes a ira das elites criollas que, se vendo sem opes, passam a propagar o discurso de mestiagem a fim de dar unidade a nao. O fato que ao longo do tempo El cambiante contexto nacional e internacional de la segunda mitad del siglo XX ofreci la oportunidad poltica para que con su accin institucional y extra-institucional- las comunidades indgenas se ganaran un espacio en la nacin, como iguales pero distintos, superando la secular invisibilidad a que estaban sometidos (NEIRA, 2012, p.514) CONCLUSES DO AUTOR Neira (2012) chega a concluso que os indgenas no tem uma memria extensa acerca da independncia colombiana, mas sim do perodo pr-colombiano e da conquista e colonizao. Por isso quem comemorou o centenrio da independncia foram as elites e no a grande maioria da populao que foi excluda dos eventos oficiais. O autor ainda aponta que as comemoraes foram muito mais para passar uma imagem para a comunidade internacional do que uma reivindicao popular. O fato que diante dessa discriminao os indgenas no foram passivos o que gerou uma srie de processos, lutas de resistncias que muitas vezes eram ocultadas pela histria oficial, resultando no despertar indgena na dcada de 1970. Nesse sentido a memoria de excluso dos indgenas foi complementada pela memria de resistncia tornando as lutas por autonomia ainda maiores. O autor destaca ainda que esse , [...] segn nuestro criterio, el significado del Bicentenario para los pueblos originarios y, seguramente, para muchos colombianos y colombianas que todava sufren la exclusin de una nacin que todava no les pertenece. (NEIRA, 2012, p. 518)
CRTICA Esse um texto bastante significativo, tanto para a histria da Colmbia como para a Amrica Latina. O fato de Mauricio Archila Neira ser professor de Histria e ter escrito esse texto para uma coletnea que comemorava o aniversrio da Universidade na qual leciona o torna ainda mais significativo. Alm disso, o texto importante por trazer uma reflexo acerca da independncia no como uma ruptura, mas como uma segunda forma de dominao de negros e indgenas, processo que se repete por toda a Amrica Latina. O autor nos impele a refletir sobre as comemoraes dos Bicentenrios de independncia latino-americanos, contemporneos se comparados a independncia e o centenrio, em relao a quem comemorou ou vai comemorar (dependendo do pas) e se houve realmente algum avano para as chamadas minorias ao largo desses 200 anos.