Sei sulla pagina 1di 12

D SILENCIAhENTD LITEPAPID 0AS hULHEPES

PASILEIPAS
l ln nt te et td di is sc ci ip pl li in nu ut t Ano , v. c, junjun de zcc - lSSN 8c88, | . 6
|uciana San|cs dc O|itcira
1
|ucianc Anara| O|itcira
2
Rcsumn: Lsle ailigo liala do siIencianenlo das vozes fenininas na Iileialuia liasiIeiia
e len o oljelivo de conliiluii paia a discusso aceica das causas da faIla de espao
enfienlada peIas nuIheies no ceniio Iileiiio liasiIeiio, aIen de piopoi una ao
pedaggica de enfienlanenlo a essa queslo. IniciaInenle, apiesenla-se o univeiso
Iileiiio cannico liasiIeiio paia foinecei evidncias do iefeiido siIencianenlo. Ln
seguida, defende-se a lese de que a heinenulica exegelica nascuIina dos lexlos
llIicos e a piincipaI causa do alafanenlo das vozes fenininas na Iileialuia liasiIeiia.
Pa!avras-chavc: Iileialuia liasiIeiia, siIencianenlo das vozes fenininas, lexlos llIicos
Abstract: This ailicIe lackIes lhe siIencing of feninine voices in iaziIian Iileialuie. Il
ains al conliiluling lo lhe discussion aloul lhe causes of lhe alsence of space faced ly
vonen in lhe iaziIian Iileiaiy scenaiio and al pioposing a pedagogicaI aclion of
iesisling lo lhal siIencing. Iiisl, lhe Iileiaiy canonic iaziIian univeise is piesenled in
oidei lo offei evidences of lhal siIencing. Then, lhe lexl defends lhe lhesis lhal lhe
nascuIine exegelic heineneulics of lilIicaI lexls is lhe nain cause of lhe slifIing of
feninine voices in iaziIian Iileialuie.
Kcywnrds: iaziIian Iileialuie, siIencing of feninine voices, lilIicaI lexls
CON5IDERAE5 INICIAI5
A ciiao do iasiI esl eslieilanenle vincuIada a Iileialuia. Lnviada da IIha de
Veia Ciuz infoinando ao Rei ManueI solie a viagen inleiconlinenlaI e solie a nova
coInia, a caila de achanenlo de Ieio Vaz de Caninha deu incio as avenluias
Iileiiias poi eslas landas. Nesses cinco secuIos desde a pioduo episloIai
caninhense, nuilo se escieveu e nuilo ainda se escieve no nosso pas. Na Iileialuia
liasiIeiia, nuilos auloies conquislaian espao de deslaque, nas pouqussinas auloias
naI conquislaian un espao sequei, quanlo nais un espao de deslaque.
Ioi que o ceniio Iileiiio liasiIeiio len sido hisloiicanenle lo desfavoiveI
as nuIheies esciiloias` Sei que senpie houve poucas nuIheies inleiessadas no ofcio
do veiso` Sei que os honens ln nais capacidade Iileiiia do que as nuIheies`
1
Licenciada em Letras pela Universidade Estadual de Feira de Santana (UEFS) e mestranda em Literatura e
Diversidade Cultural na UEFS. E-mail: lu.s.o.2@hotmail.com
2
Bacharel em Economia pela Universidade Federal da Bahia (UFBA), mestre em Letras pela UFBA, doutor em Letras
pela UFBA, professor adjunto de lngua portuguesa na UFBA. E-mail: lucianoamaral64@yahoo.com
LucIana Santos de DIIveIra
LucIano AmaraI DIIveIra
146
l ln nt te et td di is sc ci ip pl li in nu ut t Ano , v. c, junjun de zcc - lSSN 8c88, | . 6
Nesle ailigo, ofeiecenos un enflico no as duas Ilinas peigunlas, e
evidncias paia esse no, e una iesposla a piineiia. Iaia consliuiinos as iesposlas,
faienos una anIise do quadio Iileiiio oficiaInenle apiesenlado no ensino nedio do
sislena escoIai liasiIeiio paia napeai o espao neIe ocupado peIas nuIheies. Ln
seguida, piopoienos una expIicao paia o siIencianenlo das vozes fenininas na
Iileialuia liasiIeiia duianle qualio secuIos.
O UNIVER5O (MA5CULINO) DA LITERATURA BRA5ILEIRA
No ensino nedio, conea-se a esludai a Iileialuia de foina nais sislenlica,
ou neIhoi, conea-se a esludai de foina sislenalicanenle supeificiaI a hisliia da
Iileialuia liasiIeiia. Aos esludanles so apiesenlados dez novinenlos Iileiiios,
dando-se nfase as suas caiacleislicas piololpicas e aos auloies suposlanenle nais
inpoilanles. O Quadio 1 liaz os nones de auloies e auloias geiaInenle aloidados, ou
peIo nenos nencionados, nas auIas de Iileialuia no ensino nedio nas escoIas
liasiIeiias.
SLCULO MOVIMLNTO AUTORLS
XVI Quinhenlisno }ose de Anchiela e Ieio Vaz de Caninha
XVII aiioco Anlonio Vieiia, Ciegiio de Malos e enlo Teixeiia
XVIII Aicadisno
CIudio ManueI da Cosla, Tons Anlnio Conzaga,
asIio da Cana e }ose de Sanla Rila Duio
XIX Ronanlisno ConaIves de MagaIhes, Aiajo Ioilo AIegie, ConaIves
Dias, Teixeiia e Souza, Ivaies de Azevedo, Iagundes
VaieIa, }unqueiia Iieiie, Casiniio de Alieu, Caslio AIves,
Tolias aiielo, }oaquin ManueI de Macedo, }ose de
AIencai, ManueI Anlnio de AIneida, einaido
Cuinaies, IiankIin Tvoia e Visconde de Taunay
XIX ReaIisno-
NaluiaIisno
Machado de Assis, RauI Ionpeia, AIusio Azevedo e
Visconde de Taunay
XIX Iainasianisno OIavo iIac, Rainundo Coiiea e AIleilo de OIiveiia
XIX-XX SinloIisno Ciuz e Souza e AIphonsus de Cuinaiaens
XX Iie-
nodeinisno
Monleiio Lolalo, Lina aiielo, LucIides da Cunha e
Auguslo dos Anjos
XX Modeinisno
(piineiia geiao) Maiio de Andiade, OsvaId de
Andiade, Cassiano Ricaido, AIcnlaia Machado, ManueI
andeiia, CuiIheine de AIneida, }u ananeie, Menolli
DeI Iicchia, IInio SaIgado, RauI opp, RonaId de
CaivaIho, (segunda geiao) Auguslo Iiedeiico Schnidl,
CaiIos Diunnond de Andiade, CecIia MeiieIes, Miio
147 D SIIencIamento LIterrIo 0as huIheres rasIIeIras
l ln nt te et td di is sc ci ip pl li in nu ut t Ano , v. c, junjun de zcc - lSSN 8c88, | . 6
Quinlana, }oige de Lina, MuiiIo Mendes, Vincius de
Moiaes, Ivaio Lins, CoineIio Iena, Cyio dos Anjos, Liico
Veissino, CiaciIiano Ranos, Heileilo SaIes, }oige
Anado, }ose Aneiico de AIneida, }ose CeiaIdo Vieiia,
}ose Lins do Rego, Maiques ReleIo, Ialicia CaIvo,
RacheI de Queiioz, (leiceiia geiao) Anlonio OIinlo,
Aiiano Suassuna, CIaiice Lispecloi, Ieiieiia CuIIai,
Cuinaies Rosa, }oo CaliaI de MeIo Nelo, Mauio Mola e
NeIson Rodiigues
XX Neo-ieaIisno
CiaciIiano Ranos, }ose Lins do Rego, RaqueI de Queiiz,
}oige Anado, Vincius de Moiaes, CaiIos Diunnond de
Andiade e CecIia MeiieIes
Quadio 1: Movinenlos Iileiiios e auloies aloidados/nencionados no ensino nedio.
O lolaI de auloies na Iisla acina e 77, dos quais 73, i.e., 94,8, so honens e 4,
i.e., 5,2, so nuIheies. Lsses nneios no s expIican a supeificiaIidade inevilveI
na aloidagen hisliica feila da Iileialuia en saIa de auIa, nas lanlen iefIelen, de
foina inconlesle, a doninao nascuIina do univeiso Iileiiio liasiIeiio. Lnlielanlo,
piecisanos nos deliuai un pouco nais alenlanenle solie esses dados paia peicelei
con nais cIaieza as suas inpIicaes, pois podenos olseivai cIaianenle que e apenas
no secuIo XX que as nuIheies passan a figuiai no ceniio Iileiiio cannico liasiIeiio
con a olia de RaqueI de Queiis.
Una inpIicao peiigosa desse eslado de coisas pode ocoiiei se deIe fizeinos
una Ieiluia despielensiosa, iasa: o iisco de aciedilai que as nuIheies no escieveian
nada desde o secuIo XVI ale a leiceiia decada do secuIo passado. Conludo, evidncias
hisliicas nos ajudan a no coiiei laI iisco.
H iegislios de que, no secuIo XVI, una nuIhei de oiigen indgena pioduziu
una caila que hoje pode sei consideiada una olia de Iileialuia episloIai (RILIRO,
2O1O). Tiala-se de MadaIena Caianuiu, que, en 26 de naio de 1561, enviou una
caila ao ispo de SaIvadoi pioleslando conlia a esciavido infanliI. Oia, podenos
peigunlai: poi que a caila de MadaIena no e aloidada na escoIa cono olia da
Iileialuia episloIai quinhenlisla` AfinaI, essa caila len lanlo vaIoi hisliico quanlo a
caila de Caninha poi liazei a voz de una nuIhei indgena giilando conlia a
esciavido, una nuIhei que leve a coiagen de pioleslai conlia un dos falos nais
veigonhosos da nossa hisliia. L isso e nuilo inpoilanle poi evidenciai o papeI
poIlico alivo que una nuIhei leve nuna sociedade exlienanenle pieconceiluosa e
iepiessoia cono aqueIa do iasiI quinhenlisla. MadaIena eia fiIha de una ndia
LucIana Santos de DIIveIra
LucIano AmaraI DIIveIra
148
l ln nt te et td di is sc ci ip pl li in nu ut t Ano , v. c, junjun de zcc - lSSN 8c88, | . 6
(Moena ou Iaiaguau, pois no h ceileza hisliica quanlo a naleinidade) e de Diogo
Ivaies Coiieia, inigianle poilugus conhecido cono Caianuiu. Aciedila-se que foi
Diogo o iesponsveI peIo Ielianenlo de MadaIena. TaIvez a iesposla a peigunla acina
seja a seguinle: sinpIesnenle poique a caila foi esciila poi una nuIhei indgena. Mas,
piossiganos.
Se do secuIo XVI ieslou apenas, e peIo nenos, a caila de MadaIena Caianuiu
cono leslenunha da pioduo Iileiiia da nuIhei liasiIeiia, nenhuna evidncia exisle
da pioduo Iileiiia feninina no secuIo XVII. Isso no significa, en alsoIulo, que no
lenha havido nuIheies esciiloias naqueIes cen anos - significa, sin, que os
hisloiiadoies nisginos da Iileialuia liasiIeiia no quiseian salei da exislncia de laI
pioduo ou, se quiseian, oplaian poi ignoi-Ia, o que e nais piovveI. Confoine
nos Ienlia Zahide Muzail (MUZART el aI., 2OOO, p. 21), cilicos Iileiiios
queslionaian a vaIidade de se iesgalai o lialaIho Iileiiio de nuIheies nos secuIos
anleiioies ao XX poique, paia eIes, aqueIas esciiloias escievian lo naI que seiia
neIhoi deix-Ias enleiiadas. Solie isso, CecIia Iiada (2O1O) conenla:
|...j foi juslanenle en none de una piedefinio de nediociidade
inleIecluaI e da iesliio conlnua e vioIenla a esfeia doneslica e as
funes definidas cono as nicas dignas do sexo feninino
(casanenlo e naleinidade), que foian afasladas as nuIheies do
nundo do salei e nanlidas ignoianles, anaIfalelas ou apenas
educadas con veiniz sociaI, apiendendo un pouco de fiancs,
loidado, eliquela. L nuila ieIigio, e cIaio.
Lssa foina vioIenla de se excIuien as nuIheies do ceniio das Ielias
liasiIeiias no inpediu, conludo, que vozes fenininas conlinuassen a enconliai os
caninhos do papeI, caninhos napeados giaas ao lialaIho exauslivo de
pesquisadoias cono Zahide Muzail e LIiane VasconceIIos.
No que diz iespeilo ao secuIo XVIII, LIiane Leilo (2O1O), poi exenpIo, nos
ofeiece infoinaes solie AngeIa do AnaiaI RangeI, que pailicipou, cono nenlio
da Acadenia dos SeIelos, en 3O de janeiio de 1752, das conenoiaes en honenagen
a Cones Iieiie de Andiade, goveinadoi e capilo-geneiaI das capilanias do Rio de
}aneiio, Minas Ceiais e So IauIo, decIanando dois sonelos que Ihe fizeian sei
Ienliadas cono poelisa. } AIfiedo osi (1994, p. 47) nos infoina solie Teiesa
Maigaiida da SiIva e Oila, ionancisla laiioca nascida en So IauIo en 1712, nas que
no enlia no line das esciiloias liasiIeiias poique foi paia IoilugaI ainda ciiana e
149 D SIIencIamento LIterrIo 0as huIheres rasIIeIras
l ln nt te et td di is sc ci ip pl li in nu ut t Ano , v. c, junjun de zcc - lSSN 8c88, | . 6
no nais ieloinou: A iigoi, no peilenceiia a nossa Iileialuia apesai de lei sido
chanada de 'piecuisoia do ionance liasiIeiio.
NeIIy CoeIho (2OO2) conenla solie nais duas esciiloias do secuIo XVIII. Una
deIas foi ilaia HeIiodoia. Conludo, as infoinaes que CoeIho foinece no so nada
gialificanles paia essas auloias: HeIiodoia aIcanou fana e peiduia na neniia
liasiIeiia, no peIa poesia que escieveu, nas poi lei sido esposa do poela icade }ose
de AIvaienga Ieixolo. } a oulia esciiloia, ainda segundo CoeIho, foi una Annina
IIuslie, que escieveu un diana de veisos iedondiIhos.
Se voIlainos ao Quadio 1, peiceleienos que neIe no consla nenhuna
esciiloia no secuIo XIX. IeIiznenle, un giupo de pesquisadoias (MUZART el aI., 2OOO,
p. 21) j conpiovou que houve peIo nenos 52 esciiloias naqueIe secuIo. Isso e
evidncia calaI paia o no sonoio dado aqueIas duas peigunlas na Inlioduo desle
ailigo.
Cono dissenos anleiioinenle, e apenas a pailii do secuIo XX, ou neIhoi, a
pailii dos anos liinla, que esciiloias conean a fazei paile do eIenco cannico dos
nanuais de Iileialuia liasiIeiia. AIen disso, e inleiessanle nolai que os Iivios
assinados poi nuIheies conslanles na Iisla de cnones, quei de piosa, quei de poesia,
en sua naioiia, piocuian liazei lenlicas univeisais. LIes quase senpie seguen as
caiacleislicas doninanles da epoca de seu conlexlo hisliico, peinilindo que as vozes
de suas auloias fossen diIudas nas vozes nascuIinas que piedoninavan, cono desde
senpie, no ceniio Iileiiio. Dessa naneiia, nesno en nosso secuIo nodeinisla, o
gneio nascuIino conlinuou, ainda poi aIgun lenpo, cono iepiesenlanle e poila-voz
do gneio hunano.
A Iileialuia feninina, islo e, una Iileialuia que liaz a laiIa a queslo da nuIhei
enquanlo un gneio dislinlo, enquanlo un sei naicado poi vises e ieaIidades
dislinlas que no calen no univeiso geneiaIizado nascuIino, s coneou a eneigii no
leiceiio quailo do secuIo passado.
Ioi na decada de 197O, cuiiosanenle con o novinenlo cuja pioduo ficou
conhecida cono poesia naiginaI, que a nuIhei desponlou cono naica de difeiena
iiiedulveI en ieIao ao honen. Aliaves da poela naiginaI, a Iileialuia de gneio
coneou a ganhai coipo, noIdando o que e una foile lendncia da Iileialuia ps-
nodeina, cono olseiva IlaIo Moiiconi (2OO2, p. 138):
LucIana Santos de DIIveIra
LucIano AmaraI DIIveIra
130
l ln nt te et td di is sc ci ip pl li in nu ut t Ano , v. c, junjun de zcc - lSSN 8c88, | . 6
Na poesia liasiIeiia do fin do secuIo, o sujeilo naicado poi gneio e
de Ionge o nais inpoilanle nessa nuIlipIicao de naicas. A poesia
esciila poi nuIheies apaieceu no ceniio con foia quanlilaliva. L o
lena piincipaI da poesia iecenle esciila poi nuIheies e a condio
feninina. No inleiessa a poela nuIhei faIai en none de un sujeilo
univeisaI. LIa no quei sei o honen conun. LIa quei sei a nuIhei.
Nen senpie a nuIhei conun.
Cono ainda nos Ienlia Moiiconi (ilid., p. 138), a pailii da suigen nuilos
nones inpoilanles da poesia, cono OIga Savaiy, HiIda HiIsl, AdeIia Iiado, Coia
CoiaIina, Ana Ciislina Cesai, Maiia AngeIa AIvin, HeIena KoIody, LeIia CoeIho Iiola,
Lupe Coliin Caiaude. H lanlen Doia Ieiieiia da SiIva, Miiian Iiaga e lanlas
oulias. Na piosa dos anos 198O, podenos cilai a enlIenlica HeIena Iaienle Cunha.
Assin, o fin do secuIo XX veio enlaIando a ps-nodeinidade e aliiu espao
paia una Iileialuia diveisificada e soilida peIa lenlica de gneio. Moiiconi escoIheu
cono naico dessa Iileialuia feninina, quei dizei, expIicilanenle feninina, o poena
Con Iicena poelica, de AdeIia Iiado, pulIicado en 1976.
NeIe, un eu-Iiico feninino faIa de sua exislncia enquanlo nuIhei. Mais que
isso, faIa de seu nascinenlo enquanlo nuIhei-poela. O poena de AdeIia e consliudo
cono paidia do cannico Ioena de sele faces, de CaiIos Diunnond de Andiade.
AdeIia ieescieve o lexlo de Diunnond, naicando posilivanenle o Iugai de sua faIa
en conliasle con o discuiso negalivo do poela. Vejanos un liecho:
Quando nasci un anjo esleIlo,
desses que locan lionlela, anunciou:
vai caiiegai landeiia.
Caigo nuilo pesado paia nuIhei,
esla especie ainda enveigonhada.
|...j
Inauguio Iinhagens, fundo ieinos
doi no e anaiguia.
Minha liisleza no len pedigiee,
j a ninha vonlade de aIegiia,
sua iaiz vai ale neu niI av.
Vai sei coxo na vida e naIdio paia honen.
MuIhei e desdoliveI. Lu sou.
Ao anaIisai o poena de AdeIia, Moiiconi (ilid., p. 142-143) conenla que:
131 D SIIencIamento LIterrIo 0as huIheres rasIIeIras
l ln nt te et td di is sc ci ip pl li in nu ut t Ano , v. c, junjun de zcc - lSSN 8c88, | . 6
Se o poena de Diunnond eia a ceilido de nascinenlo de un poela
honen que faIava poi lodos, o poena de AdeIia iegislia o
nascinenlo da poela nuIhei que no nais peinile que faIen poi eIa.
O poena decIaia: honen no pode faIai poi nuIhei. Quesliona a
univeisaIidade do gneio nascuIino. Ioi que honen pode sei
sinnino de hunanidade` Ioi que nuIhei no pode sei sinnino de
hunanidade` Venos a nascendo a difeiena hisliica enlie o
conlexlo poelico nodeinisla dos anos 2O e o conlexlo poelico ps-
nodeinisla dos anos 7O. O piineiio e doninado peIo ponlo de visla
nascuIino. } no ps-nodeinisno, afiina-se a pIuiaIidade de gneios.
Sen dvida, o poena de AdeIia e diielo, sen iefeincias enloladas ou
disfaiadas. Mas o espao paia as nuIheies na Iileialuia liasiIeiia ainda e
ieIalivanenle nuilo iesliilo se o conpaiainos ao espao nascuIino. Mesno agoia, j
lendo nossa Iileialuia aliavessado a piineiia decada do secuIo XXI, o espao Iileiiio
conlinua assin denaicado.
Isso indica o efeilo do eniaizanenlo piofundo de una cuIluia caIcada na
disciininao e no pieconceilo desde sua foinao. CuIluia que foi eiigida sol a egide
do discuiso ieIigioso-ciislo que hisloiicanenle cuidou de inslilucionaIizai e nanlei a
posluia nisgina da sociedade e da quaI hoje lenlanos nos Iiviai con lanla
dificuIdade. L juslanenle solie isso que faIaienos a seguii.
A BBLIA E O 5ILENCIAMENTO DA5 VOZE5 DA5 MULHERE5 NA
LITERATURA BRA5ILEIRA
Cono lodos salen, o piineiio lexlo llIico e o Cnesis, ponlo de pailida paia
a giande paile das cienas que hisloiicanenle coIocaian as nuIheies en desvanlagen
sociaI en ieIao aos honens. AfinaI, e I que se enconlia a iazo llIica paia a ciiao
da nuIhei a pailii de una cosleIa loila do honen: L disse o Senhoi Deus: No e lon
que o honen esleja s, fai-Ihe-ei una ajudadoia idnea paia eIe (Cnesis, 2:18). A
nuIhei foi ciiada, poilanlo, con o piopsilo de ajudai o honen, deixando inpIcilo a
o podei do honen solie a nuIhei. Lsse podei seiia expIicilado de foina cIaia aps
loda a confuso que a noidida na na causa I no Iaiaso, quando Deus, zangado
con Lva, piofeie as seguinles paIavias, segundo Moises: L a nuIhei disse:
MuIlipIicaiei giandenenle a lua doi, e lua conceio, con doi dais a Iuz fiIhos, e o
leu desejo sei paia o leu naiido, e eIe le doninai (Cnesis, 3:16).
LucIana Santos de DIIveIra
LucIano AmaraI DIIveIra
132
l ln nt te et td di is sc ci ip pl li in nu ut t Ano , v. c, junjun de zcc - lSSN 8c88, | . 6
As sociedades paliiaicais no peideian a opoilunidade de consliuii un
discuiso de doninao nascuIina fundanenlando-o en paIavias suposlanenle
piofeiidas poi Deus e, cono veienos nais laide, en paIavias piofeiidas poi un
honen que se piocIanava cono iepiesenlanle Ieglino do pensanenlo ciislo: IauIo
de Taiso. VaIe Ienliai que o discuiso e un fenneno sociaI nuilo inpoilanle, cono
aIeila Noinan IaiicIough (2OO8 |2OO1j), pois eIe pioduz consequncias
exliadiscuisivas. L duas consequncias exliadiscuisivas nuilo seiias do discuiso
llIico so a doninao do honen solie a nuIhei e a invisiliIidade sociaI da nuIhei.
A nuIhei e pialicanenle invisveI na lIia, lanlo no Anligo Teslanenlo
quanlo no Novo Teslanenlo. L inleiessanle nolainos, poi exenpIo, a seguinle
passagen do Cnesis (5:1): Lsle e o Iivio das geiaes de Ado. No dia en que Deus
ciiou o honen, a seneIhana de Deus o fez. Oia, se aciedilainos que Ado e Lva
exisliian, leienos que adnilii que Lva e suas descendenles foian as nuIheies que
paiiian geiaes de pessoas. Conludo, as geiaes foian de Ado - nenhuna neno
a Lva. L, na sequncia (5:2), lenos o seguinle veiscuIo: Honen e nuIhei os ciiou, os
alenoou e chanou seu none Ado, no dia en que foian ciiados. No e cuiioso o
falo de Moises, o suposlo naiiadoi do Cnesis, no cilai o none da nuIhei a
nencionada` A invisiliIidade da nuIhei nos lexlos llIicos e a iegia geiaI.
No poi acaso, Leilo (1981, p. 15), ao anaIisai o sexisno na Ingua poiluguesa,
afiina de foina conlundenle: A nuIhei e un sei hunano anuIado. Na naioiia das
vezes, sua invisiliIidade ocoiie nos nais diveisos canpos. TaI invisiliIidade naica
aquiIo que esl hisloiicanenle ielialado no ceniio Iileiiio liasiIeiio, cono vinos na
seo anleiioi.
Conludo, e no Novo Teslanenlo que o siIencianenlo das vozes fenininas e
aloidado de foina expIcila e inequvoca. Na sua piineiia epsloIa aos coinlios, IauIo
expIicila seu conceilo de suloidinao da nuIhei ao honen. Iiineiio, eIe eslaleIece
una hieiaiquia, a quaI no e nen un pouco inleiessanle do ponlo de visla da nuIhei:
Mas queio que sailas que Ciislo e a calea de lodo o honen, e o honen a calea da
nuIhei, e Deus a calea de Ciislo (I Coinlios, 11:13). Con lase nessa hieiaiquia, na
nesna epsloIa, IauIo expIica poi que a nuIhei deve sei sulnissa ao honen:
11:7 O honen, pois no deve coliii a calea, poique e a inagen e
gIiia de Deus, nas a nuIhei e a gIiia do honen.
133 D SIIencIamento LIterrIo 0as huIheres rasIIeIras
l ln nt te et td di is sc ci ip pl li in nu ut t Ano , v. c, junjun de zcc - lSSN 8c88, | . 6
11:8 Ioique o honen no pioven da nuIhei, nas a nuIhei do
honen.
11:9 Ioique o honen no foi ciiado poi causa da nuIhei, nas a
nuIhei poi causa do honen.
Nesle Ilino veiscuIo, podenos peicelei a piesena de un inleilexlo oiiundo
do Anligo Teslanenlo: o veiscuIo 18 do segundo capluIo do Cnesis, conenlado no
piineiio paigiafo desla seo. Lsse conceilo de suloidinao e iefoiado poi IauIo,
ainda na piineiia epsloIa aos coinlios, deleininando o siIencianenlo da nuIhei:
14:34 As vossas nuIheies eslejan caIadas nas igiejas, poique no Ihes
e peinilido faIai, nas eslejan sujeilas, cono oidena a Iei.
14:35 L, se queien apiendei aIguna coisa, inleiioguen en casa a
seus pipiios naiidos, poique e veigonhoso que as nuIheies faIen
na igieja.
Iodenos peicelei, a pailii desses veiscuIos, que o siIencianenlo das vozes
fenininas vai aIen do espao apaienlenenle ciicunsciilo peIa paIavia igieja: a igieja
nelafoiiza a sociedade cono un lodo. L isso no escapou aos oIhos esciulinadoies de
exegelas feninislas do secuIo XIX, cono LIizalelh Cady Slanlon, Saiah Ciinke e
HeIene Von MIinen (WACKLR, 2OO8).
A oiden pauIina do siIncio da nuIhei se consoIidou nas sociedades paliiaicais
ciisls de naneiia inconlesle, evidenciando o aIeila de IaiicIough (ilid.) quanlo aos
efeilos exliadiscuisivos piovocados peIos discuisos que ciicuIan sociaInenle
pIasnados en gneios lexluais diveisos. L IauIo luscou sei aigunenlalivanenle
eficienle no senlido de gaianlii os efeilos do seu discuiso nisgino, pois, en sua
piineiia epsloIa a Tinleo, eIe iefoia a suloidinao e o siIencianenlo da nuIhei ao
eslaleIecei os seus deveies. Vejanos un desses deveies: A nuIhei apienda en
siIncio, con loda sujeio (1 Tinleo, 2:11). H cono sei nais cIaio e diielo do que
isso` L nais oulio devei: No peinilo, poien, que a nuIhei ensine, nen use de
auloiidade solie o naiido, nas que esleja en siIncio (1 Tinleo, 2:12).
O auloiilaiisno nisgino de IauIo e insupeiveI. Mas, cono eIe juslifica sua
posio sexisla` LIe usa dois aigunenlos oiiundos do Cnesis. O piineiio e o falo,
lexluaI, de Ado lei sido ciiado anles de Lva: Ioique piineiio foi Ado, depois foi
Lva (1 Tinleo, 2:13). O segundo aigunenlo e a veIha nania de se coIocai a cuIpa de
lodas as coisas eiiadas na nuIhei: L Ado no foi enganado, nas a nuIhei, sendo
enganada, caiu en liansgiesso (1 Tinleo, 2:14).
LucIana Santos de DIIveIra
LucIano AmaraI DIIveIra
134
l ln nt te et td di is sc ci ip pl li in nu ut t Ano , v. c, junjun de zcc - lSSN 8c88, | . 6
A ideia de que a nuIhei e secundiia en ieIao ao honen e de que eIa deve se
suloidinai a eIe len sido deleininanle, ao Iongo da hisliia paliiaicaI, paia juslificai
os alusos conelidos conlia as nuIheies, denlie esses, a sua invisiliIidade sociaI,
piofissionaI, Iileiiia.
Oia, o iasiI e invenlado sol o discuiso ieIigioso calIico liazido peIos
iepiesenlanles da nelipoIe poiluguesa. A caila de Caninha (2O1O) ieveIa a infIuncia
desse discuiso ao descievei os ndios que avislou quando chegou aqui cono Iaidos,
nus, sen coisa aIguna que Ihes coliisse suas veigonhas e ao ieIalai o seguinle
episdio: Viu un deIes unas conlas de iosiio, liancas, fez sinaI que Ihas dessen, e
foIgou nuilo con eIas, e Ianou-as ao pescoo. O iosiio evidencia a fiIiao calIica
dos poilugueses inlegianles daqueIa expedio, que foi feila con un paliocnio
ieIigioso inconfundveI: AIi eslava con o Capilo a landeiia de Ciislo, con que saia
de eIen, a quaI esleve senpie len aIla, da paile do LvangeIho.
O iasiI coneou a sei invenlado con iosiios, con a landeiia de Ciislo e con
o LvangeIho. L, assin, o discuiso paliiaicaI, nisgino, fundanenlou a coIonizao
poiluguesa poi eslas leiias. No poi acaso, Ieio Vaz de Caninha e }ose de Anchiela,
os piineiios esciiloies liasiIeiios, quinhenlislas, foian honens calIicos, sendo un
deIes, incIusive, padie. Da en dianle, a sociedade paliiaicaI liasiIeiia Ievaiia o
discuiso nascuIino ciislo a iisca, deixando as nuIheies liasiIeiias de foia do ceniio
poIlico, piofissionaI e Iileiiio, aIgo que s coneaiia a nudai, Ienlanenle, no secuIo
XX.
Iica, assin, cIaia a iazo do siIencianenlo das vozes fenininas na Iileialuia no
iasiI: a infIuncia llIica nos discuisos que ln invenlado a sociedade liasiIeiia. O
conceilo pauIino de suloidinao e a oiden pauIina de siIncio da nuIhei,
iespaIdados lexluaInenle peIo nilo da ciiao do Anligo Teslanenlo, noIdaian as
ieIaes sociais no nosso pas de una foina ciueI: os ndios, poi no seien ciislos e
no se suloidinaien aos liancos calIicos, foian loiluiados e dizinados
inpiedosanenle, a Igieja CalIica conlinua a se inlionelei en assunlos civis de un
Lslado suposlanenle Iaico, cono aconleceu no caso da Iileiao das pesquisas con
ceIuIa liono e no caso da unio civiI enlie pessoas do nesno sexo, as nuIheies foian
foiadas a se caIai duianle nuilo lenpo, sen diieilo a volos, sen nuilas
opoilunidades piofissionais e sen espao na Iileialuia (e na aile de un nodo geiaI).
133 D SIIencIamento LIterrIo 0as huIheres rasIIeIras
l ln nt te et td di is sc ci ip pl li in nu ut t Ano , v. c, junjun de zcc - lSSN 8c88, | . 6
Dianle de una foinao hisliica que giia en loino do eixo ciislo, ou neIhoi,
en loino da ciuz ciisl, o que h de se fazei` Tenos una pioposla pedaggica, a quaI
ns apiesenlanos a seguii.
CON5IDERAE5 FINAI5
No se pode nudai o passado. Mas e possveI eslaleIecei un ieconhecinenlo
plIico paia o espao que as nuIheies liveian e ln na Iileialuia liasiIeiia. AIen
disso, e possveI conliiluii paia que cada vez nais pessoas se conscienlizen de cono
os discuisos ieIigiosos piovocan efeilos peiniciosos solie os espaos que as nuIheies
ocupan e no ocupan nas sociedades foilenenle infIuenciadas poi ieIigies ciisls,
que e o caso da sociedade liasiIeiia.
Ioi isso, ns pioponos una inleiveno pedaggica no ensino fundanenlaI e
nedio. Lssa inleiveno se daiia poi duas vias. A piineiia via e a incIuso, nos
piogianas das discipIinas Ingua poiluguesa e Iileialuia, de lexlos de esciiloias
liasiIeiias de secuIos anleiioies ao XX paia seien apieciados e disculidos peIos
esludanles con a nediao dos piofessoies. No podeienos lialai aqui dos
piocedinenlos didlicos ou da seIeo de naleiiais paia as auIas devido a Iinilao de
espao, nas podenos dai duas sugesles de lexlos a seien aloidados na escoIa. Un
deIes e a caila de MadaIena Caianuiu, que e un lexlo nuilo inleiessanle paia nosliai
cono a voz feninina quis se fazei sei ouvida e cono a hisliia sexisla a alafou e a
deixou de foia dos nanuais de Iileialuia. A segunda sugeslo, na veidade, no e un
lexlo, nas, sin, un conjunlo de lexlos de esciiloias do secuIo XIX, escoIhidos peIa
piofessoia, paia seien aloidados na saIa de auIa, anaIisando-se os lenas aloidados e
a naneiia con so aloidados.
A segunda via e a incIuso, nos piogianas das discipIinas Ingua poiluguesa e
Iileialuia, do Cnesis e das LpsloIas de IauIo paia seien anaIisadas ciilicanenle e
desconsliudas na saIa de auIa paia que o sexisno que caIa as nuIheies en none de
Deus venha a lona. L inpoilanle que os esludanles lenhan acesso a Ieiluias
aIleinalivas, desconsliulivislas, dos lexlos que fundan cienas e pilicas sociais que
excIuen as nuIheies de segnenlos sociais e a infeiioiizan dianle do honen.
VaIe Ienliai que os lexlos llIicos so Iileiiios poi exceIncia, falo que s
iecenlenenle coneou a sei ieconhecido e aceilo anpIanenle peIas diveisas
LucIana Santos de DIIveIra
LucIano AmaraI DIIveIra
136
l ln nt te et td di is sc ci ip pl li in nu ut t Ano , v. c, junjun de zcc - lSSN 8c88, | . 6
conunidades ciisls e acadnicas. L necessiio, pois, dessaciaIizai os lexlos llIicos
paia que os esludanles possan Iei nas suas enlieIinhas. LnlieIinhas podeiosas, diga-se
de passagen.
Olvianenle, laI pioposla no sei aceila sen iesislncia. AfinaI, se h a
piolaliIidade de iesislncia, e poi que un piocesso de hegenonia esl en cuiso. Una
hegenonia nascuIina, lianca e heleiossexuaI que deleinina o que se incIuii e o que se
excIuii da hisliia oficiaI liasiIeiia, da Iileialuia oficiaIizada no iasiI peIos piogianas
educacionais.
REFERENCIA5
BBLIA. Ioilugus. A Bb!Ia 5agrada. Tradun dc Jnn FcrrcIra dc A!mcIda. So
IauIo: Sociedade lIica Tiinilaiiana do iasiI, 1995.
BO5I, AIfiedo. HIstrIa cnncIsa da !Itcratura brasI!cIra. 36. ed. iev. So IauIo: CuIliix,
1994.
CAMINHA, Ieio Vaz de. A caila. DisponveI en:
<hllp://vvv.cce.ufsc.li/~nupiII/Iileialuia/caila.hlnI>. Acesso en: 1O ali. 2O1O.
COELHO, NLLLY. DIcInnrIn crtIcn dc cscrItnras brasI!cIras. So IauI: Lsciiluias,
2OO2.
FAIRCLOUGH, Noinan. DIscursn c mudana sncIa!. ieinp. Tiaduo IzaleI
MagaIhes. iasIia: Ldiloi Univeisidade de iasIia, 2OO8 |2OO1j. TluIo oiiginaI:
Discouise and sociaI change.
LEITO, LIiane VasconceIIos. A mu!hcr na !ngua dn pnvn. Rio de }aneiio: Achiane,
1981.
MORICONI, IlaIo. Cnmn c pnr quc !cr: a pncsIa brasI!cIra nn scu!n XX. Rio de
}aneiio: Oljeliva: 2OO2.
MUZART, Zahide (oig). EscrItnras brasI!cIras dn scu!n XIX: antn!ngIa. 2. ed. iev.
IIoiianpoIis: Ldiloia MuIheies, Sanla Ciuz do SuI: LDUNISC, 2OOO.
PRADA, CecIia. Vnzcs sI!cncIadas: a snfrIda partIcIpan fcmInIna nn mundn das
!ctras. Revisla IiolIenas iasiIeiios, n. 362, nai./ali., 2OO4. DisponveI en:
<hllp://vvv.sescsp.oig.li/sesc/ievislas_sesc/pl/>. Acesso en: 1O ali. 2O1O.
RIBEIRO, AiiIda Ines Miianda. Mu!hcrcs c cducan nn BrasI!-cn!nIa: hIstrIas
cntrccruzadas. DisponveI en:
<hllp://vvv.hisledli.fae.unicanp.li/navegando/ailigos_fianes/ailigo_O21.hlnI>.
Acesso en: 1O ali. 2O1O.
WACKER, Maiie-Theies. Fundamcntacs hIstrIcas, hcrmcnutIcas c
mctndn!gIcas. In: SCHTTROII, Luise, SCHROLR, SiIvia, WACKLR, Maiie-Theies.
Lxegese feninisla: iesuIlados de pesquisas llIicas na peispecliva de nuIheies.
Tiaduo Monika Olleinann. So LeopoIdo: SinodaI/LST, CLI, So IauIo: ASTL,
2OO8. TluIo oiiginaI: Ieninislische Lxegese: Ioischungsleilige zui ileI aus dei
Ieispeklive Von Iiauen. p. 11-77.

Potrebbero piacerti anche