Sei sulla pagina 1di 8

X Reunin de la Red de Popularizacin de la Ciencia y la Tecnologa en Amrica Latina y el Caribe (RED POP - UNESCO) y IV Taller Ciencia, Comunicacin y Sociedad

San Jos, Costa Rica, 9 al 11 de mayo, 2007

1 Mitos e constelaes indgenas, confeccionando um planetrio de mo.


Omar Martins da Fonseca [omarmartins@yahoo.com.br] Simone Pinheiro Pinto [simonepinto@yahoo.com.br] Claudia Jurberg [cjurberg@yahoo.com.br]
a c b a, b

Programa de Ps Graduao em Ensino de Biocincias e Sade, Instituto Oswaldo Cruz/Fiocruz b Fundao Centro de Cincias e Educao Superior a Distncia Fundao Cecierj c Instituto de Bioqumica Mdica/UFRJ e Instituto Oswaldo Cruz/Fiocruz

Resumo
Este trabalho enfoca se a investigao de temas astronmicos sobre a tica da Etno-Astronomia Guarani Mbya em um ambiente de divulgao cientfica pode contribuir para a popularizao da cultura indgena e de conceitos astronmicos. Adotamos apresentar a cincia como uma construo histrica e cultural humana, no como uma forma de atingir a verdade. Nada melhor, ento, do que apresentar novas cincias, novas verdades construdas sobre outras realidades e maneiras de ver e sentir o mundo. Utilizamos a Astronomia, pois o grau de interesse que esse tema desperta bastante relevante. Previamente, foi realizada uma pesquisa bibliogrfica a respeito do cu indgena de alguns povos que habitam o territrio brasileiro (so mais de 220 povos com cerca de 180 lnguas). Dentre os povos, foi selecionado os Guarani Mbya que pertencem ao tronco tupi. Algumas aldeias Guarani Mbya, que se encontram no Estado do Rio de Janeiro, foram visitadas a fim de dialogar com as autoridades indgenas acerca da confirmao ou no de informaes contidas na literatura cientfica.. Aps essas visitas, nos foi possvel reunir informaes suficientes para desenvolver um roteiro de planetrio com a astronomia e mitos dessa etnia. O desafio seguinte foi confeccionar o que denominamos de planetrio de mo com constelaes Guarani Mbya. A necessidade da pesquisa nos fez desenvolver um roteiro especifico com informaes astronmicas desse grupo indgena e criar o planetrio de mo com algumas constelaes dessa etnia. Acreditamos que utilizar a Etno-Astronomia Guarani Mbya e seus mitos para exemplificar junto populao uma outra forma de construo de cincias um importante instrumento. Alm da relevncia de documentar e disseminar o conhecimento astronmico desses ndios, que correm o risco de desaparecer, e contribuir para a preservao de um patrimnio de valor inestimvel e, por fim, valorizar igualmente a memria brasileira. O projeto ainda utilizar o planetrio mvel, uma cpula onde imagens do cu noturno so projetadas e os espectadores podem observar e entender os movimentos celestes. Este um recurso didtico extremamente fcil de ser utilizado em qualquer rea da divulgao cientfica, pois concentra em um nico equipamento um potencial aglutinador e interdisciplinar. Utilizaremos em nossa pesquisa este equipamento em adio ao planetrio de mo como ferramentas didticas para divulgar a construo de conceitos astronmicos em especial o conhecimento indgena sobre o cu. Esse trabalho surge na perspectiva de fornecer material apropriado para dar suporte e ajudar no desenvolvimento do projeto de dissertao de mestrado intitulado Popularizao da Astronomia Indgena Guarani Mbya que est inserido na rea de ensino no-formal, na linha de pesquisa Divulgao, Popularizao e Jornalismo Cientfico, no Programa de Ps-Graduao em Ensino em Biocincias e Sade do Instituto Oswaldo Cruz, Fundao Oswaldo Cruz.

X Reunin de la Red de Popularizacin de la Ciencia y la Tecnologa en Amrica Latina y el Caribe (RED POP - UNESCO) y IV Taller Ciencia, Comunicacin y Sociedad San Jos, Costa Rica, 9 al 11 de mayo, 2007

2 Introduo A populao identifica a cincia como algo distante da sua realidade, tem os cientistas como seres loucos que vivem no mundo da Lua ou so consideradas pessoas anormais. Para muitos, cincia coisa para poucos, seres superinteligentes e privilegiados. Provavelmente, essa viso da cincia est muito ligada nossa cultura. Freqentamos os bancos escolares e neles no raro essa viso solidificada, dentro do prprio grupo social quando uma criana, principalmente as desprovidas de recursos financeiros, revela a vontade de se tornar cientista no futuro, logo ridicularizada ou desmotivada com comentrios que englobam a imaginao coletiva e reafirmada pela nossa cultura dominante, inclusive pelos meios de comunicao, de que cientistas so seres que j nascem com dons quase que mgicos e, por isso a profisso no recomendada para qualquer um. Trilhando um caminho alternativo, adotamos apresentar a cincia como uma construo histrica e cultural humana, no como uma forma de atingir a verdade plena e absoluta. Nada melhor ento do que apresentar novas cincias, novas verdades construdas sobre outras realidades e maneiras de ver e sentir o mundo. Escolhemos trabalhar com as cincias indgenas, pois acreditamos, em primeiro lugar, que existe uma divida histrica por parte do Estado-Nao em respeitar e valorizar esses povos, principalmente em reconhecer a individualidade de suas culturas e maneiras diversas e especificas de se relacionarem com o mundo. No negando esse direito as demais etnias que igualmente foram relegadas e subjugadas. No caso da Amrica, ao extermnio de milhes de indgenas que se seguiu conquista o genocdio encontramos um complexo processo de etnocdio que, ao lado do extermnio, persiste at os dias atuais. O etnocdio consiste na destruio sistemtica das diferentes culturas indgenas, destruio est que se intensificou aps a independncia dos Estados americanos: tratava-se de transformar o ndio num nacional num brasileiro, argentino, mexicano, etc. mediante a eliminao de suas manifestaes culturais e assimilao das massas nativas na cultura nacional que se formava (Clastres appud Thomaz, 1982 p.435). Por outro lado, acreditamos que lanar mo da estratgia de mostrar para o pblico universal um pouco da construo de conhecimento de uma etnia especifica pode gerar reflexes.

X Reunin de la Red de Popularizacin de la Ciencia y la Tecnologa en Amrica Latina y el Caribe (RED POP - UNESCO) y IV Taller Ciencia, Comunicacin y Sociedad San Jos, Costa Rica, 9 al 11 de mayo, 2007

3 Segundo Lima (2000, p.418) (...) gerar a inquietao por um saber menos totalizante em sua aparncia e mais libertrio em seus efeitos do o ensinado pelo Estado nacional, permitir o crescimento do desejo da diferena e a descrenas nas verdades oficiais, conquanto sabendo-se que temos de lidar com elas, produzir elementos para conscincias questionadoras. Dentre as cincias, utilizamos a Astronomia, pois o grau de interesse que este tema desperta relevante. De acordo com Jafelice (2002): A psicognese filogentica das concepes essenciais que atualmente associamos astronomia, como perceber regularidades espaciais e temporais ou relaes entre fenmenos terrestres e celestes, foi sendo realizada enquanto mudanas evolutivas iam transformando nossos ancestrais em membros da espcie homo sapiens sapiens e at mais tarde, aps a descoberta da agricultura. Heranas dessas origens at hoje excitam o imaginrio popular e ativam nas pessoas inmeros simbolismos relacionados s coisas do cu. Acreditamos ser uma via utilizar a Etno-Astronomia e seus mitos para exemplificar diante da populao uma outra forma de construo cientifica. Segundo Silva (2000 p.319): Esta via , teoricamente, capaz de conduzir as crianas e os adolescentes (alm de muitos adultos!) a descobertas importantes sobre o fato de que todos os povos somos todos iguais (enquanto seres humanos) mas somos todos diferentes! (pelo modo como construmos nossa maneira de estar no mundo); que, enfim, membros de grupos com identidades, concepes e prticas diversas somos, apesar disto, membros de uma nica e mesma humanidade. A opo pelos Guarani Mbya se deu por dois motivos bsicos. O primeiro, por ser uma etnia que mantm fortemente seus princpios culturais e suas expresses, reconhecidos por serem religiosos. Todos os dias, ao anoitecer, crianas, homens e mulheres se renem na casa de reza e com danas, cantos e instrumentos musicais purificam o corpo e a alma e louvam Nhanderu, o nosso pai, ou Deus supremo dessa etnia. Num segundo momento, a

X Reunin de la Red de Popularizacin de la Ciencia y la Tecnologa en Amrica Latina y el Caribe (RED POP - UNESCO) y IV Taller Ciencia, Comunicacin y Sociedad San Jos, Costa Rica, 9 al 11 de mayo, 2007

4 escolha se deu pela facilidade de acesso, j que existem trs grandes aldeias no Estado do Rio de Janeiro, sendo assim possvel estabelecer repetidas visitas e longas conversas com as lideranas a fim de nos certificar e validar os conhecimentos encontrados na literatura especializada. Por se tratar de um tema pouco explorado tivemos que superar alguns desafios, como preparar um roteiro udio gravado para ser usado no planetrio com informaes compiladas, porm que fosse capaz de dar conta do mnimo de conhecimento objetivado pela pesquisa. No entanto, a necessidade de fazer com que o pblico visualizasse as constelaes indgenas foi sem duvida o principal obstculo. Precisvamos de um material apropriado para dar suporte e ajudar a identificar o cu indgena. Ento foi desenvolvido um pequeno projetor o qual chamamos de planetrio de mo. Este trabalho surge na perspectiva de compartilhar as etapas, dificuldades e acertos da construo de uma nova ferramenta de uso didtico-pedaggico. Mitos e constelaes: a escolha O conhecimento do cu um elemento importante na vida dos povos. Os povos antigos, inclusive os ndios brasileiros j relacionavam fenmenos celeste com os ciclos naturais, determinando assim pocas de plantio, caa, pesca e seus rituais. Encontramos registros desses conhecimentos em vestgios arqueolgicos (pinturas rupestre) e na tradio oral dos povos indgenas contemporneos. Os Guarani Mbya, que pertencem a famlia lingista Tupi-Guarani, um povo com mais de 500 anos de contato com a sociedade envolvente, mantm intacta a sua tradio religiosa, a sua lngua e o conhecimento sobre o cu que vem sendo acumulado h muito tempo. A literatura antropolgica fornece indicao de que para os Guarani o conhecimento do cu envolve todos os aspectos de sua cultura. O carter prtico de seus conhecimentos astronmicos empricos reconhecido na organizao social e nas condutas do cotidiano, servindo, por exemplo, para planejar seus rituais, para definir cdigos morais, para ordenar as atividades anuais que so correlacionadas com os ciclos da fauna e flora do lugar, bem como para planejar a poca de suas plantaes e colheitas. Os Guarani tm uma ampla distribuio no territrio brasileiro e em pases circunvizinhos.

X Reunin de la Red de Popularizacin de la Ciencia y la Tecnologa en Amrica Latina y el Caribe (RED POP - UNESCO) y IV Taller Ciencia, Comunicacin y Sociedad San Jos, Costa Rica, 9 al 11 de mayo, 2007

5 A viso indgena do Universo deve ser considerada no contexto de seus valores culturais e conhecimentos ambientais, que se referem s prticas e representaes desenvolvidas pelos diferentes povos com longo tempo de interao com o meio natural. O conjunto de entendimento, interpretaes e significados fazem parte de uma complexidade cultural que envolve linguagem, sistema de nomes e classificao, modos de uso de recursos naturais, rituais, espiritualidade e maneiras de ver o mundo. Percebemos atravs da Etno-Astronomia o universo numa perspectiva relativa, onde a pluralidade cultural permite a construo das realidades criando uma atmosfera de respeito e aprendizado nas diferenas. A criao das constelaes demonstra como o contexto cultural fundamental na elaborao e sistematizao das formas de representao e conhecimento de cada sociedade. Portanto, a forma de olhar para o cu uma representao simblica permeada por um conjunto de valores, costumes e crenas prprias de cada grupo social. Como so muitas as constelaes, privilegiamos nesse primeiro momento as sazonais e as de carter mais significativo segundo nossos critrios. Constelaes Sazonais: So as que indicam as estaes do ano. A Constelao do Homem Velho (vero) - Tuyai - Essa constelao abrange as constelaes ocidentais de Orion, Touro e o aglomerado das Pliades. A Constelao do Veado (Outono) Guaxu A constelao situa-se em uma rea que abrange as seguintes constelaes ocidentais: Cruzeiro do Sul, Vela, Mosca e Carina. A Constelao da Ema (inverno) - Guyra nhandu - A cabea da Ema formada pelo Saco de Carvo perto da constelao do Cruzeiro do Sul. A cauda da Ema formada por Antares, Al niyatn e outras estrelas da constelao do Escorpio. A Constelao da Anta (primavera) - Tapii - A constelao da Anta fica entre as constelaes ocidentais de Cefheus, Cassiopeia, Lacerda e Cygnus As constelaes para localizao no tempo-espao so as que indicam a direo (os pontos cardeais) e o incio de ano para o povo Guarani Mbya. A constelao do Kuruxu Abrange a constelao do Cruzeiro do Sul, menos a estrela intrometida. A constelao de Akae Kor (arapuca) abrange as constelaes de Andrmeda, Metallah e a 41 de ries.

X Reunin de la Red de Popularizacin de la Ciencia y la Tecnologa en Amrica Latina y el Caribe (RED POP - UNESCO) y IV Taller Ciencia, Comunicacin y Sociedad San Jos, Costa Rica, 9 al 11 de mayo, 2007

6 Constelao do Tinguau (Pssaro da mitologia) - O corpo do Tiguau fica na constelao do Touro, logo abaixo das Pliades. O seu pescoo, cabea e bico ficam na constelao de ries e os seus ps ficam na constelao de Perseu. A cauda do Tinguau termina no aglomerado estelar das Hades. Utilizamos as constelaes supracitadas para integrar o nosso projeto. Em nossa sesso de planetrio, o cu ocidental projetado normalmente na abbada celeste e com o projetor de mo fazemos uma superposio das constelaes indgenas. Esse mtodo permite que, fora do planetrio, o pblico que tenha razovel noo de localizao das principais constelaes ocidentais possa identificar as constelaes indgenas sem maiores problemas. Visto que, a forma de olhar o cu, assim como, os significados ali encontrados so bem diferentes dos da nossa cultura. As constelaes dos Guarani Mbya diferem das constelaes ocidentais principalmente em dois aspectos: o primeiro que as constelaes mais importantes para os ocidentais so aquelas situadas prximas eclptica ou zodaco e aos plos celestes. J para os Guarani as constelaes mais significativas esto situadas na Via-Lctea. O segundo que os desenhos das constelaes ocidentais so feitos pela unio de estrelas, como naquela brincadeira de ligar os pontos. Para os Guarani, o que forma os desenhos so as manchas escuras, as manchas claras e a unio das estrelas, tornando assim muito mais fcil de visualizar o desenho no cu. A construo do equipamento A funo do planetrio de mo de projetar imagens de constelaes indgenas sobre a projeo do cu noturno facilitando assim a identificao das constelaes indgenas. Entende-se por cu noturno o que se v naturalmente ao olhar para o cu em uma noite lmpida, sem poluio luminosa nem atmosfrica. O principio de projeo utilizado to antigo como as idias do celebre Arquimedes. Utilizamos uma fonte de luz (parecida com a de uma lanterna), onde a mesma se move por um sistema de trilhos para frente e para trs (dessa forma podemos regular o tamanho da projeo e enquadr-la de forma precisa na regio do cu a qual pertence). Os desenhos das constelaes indgenas foram feitos em papel comum e depois foi tirado o seu negativo em celstato de forma que a luz, que passa pelo desenho, forme o contorno da constelao.

X Reunin de la Red de Popularizacin de la Ciencia y la Tecnologa en Amrica Latina y el Caribe (RED POP - UNESCO) y IV Taller Ciencia, Comunicacin y Sociedad San Jos, Costa Rica, 9 al 11 de mayo, 2007

7 Para facilitar a utilizao do equipamento, foi desenvolvido um sistema giratrio de forma que todas as imagens possam ser acessadas sem a necessidade de interrupo da sesso para a troca.

A previso de utilizao com o grande pblico ser a partir de maro. Algumas solicitaes para realizao de atividades foram propostas, sendo que duas esto com agenda confirmada. Um evento ser realizado em uma escola de ensino mdio, inserido em uma atividade de popularizao da cincia para dar inicio ao ano letivo e se realizar nos dias 12 e 13 de maro e o outro ser o I Encontro Internacional de Astronomia e Astronutica, que ser realizado no perodo de 19 a 23 de maro de 2007. Consideraes Finais Com a criao desse instrumento, pretendemos despertar na populao o respeito e o reconhecimento de um saber vlido e slido, alm de criar subsdios para reflexo do nosso prprio processo de sistematizao de saber e construo da Cincia. A curiosidade prpria do ser humano se encarregar de impulsion-lo em busca das bases da sua prpria cultura, em especial a Astronomia, que nos apresentada de maneira to distante e longe de qualquer aproximao com a realidade. Acreditamos que a introduo de uma forma diferenciada de viso um elemento fundamental para significao desse domnio de conhecimento. Naturalmente, existe uma curiosidade a respeito dos povos indgenas, facilitando o envolvimento afetivo e emocional

X Reunin de la Red de Popularizacin de la Ciencia y la Tecnologa en Amrica Latina y el Caribe (RED POP - UNESCO) y IV Taller Ciencia, Comunicacin y Sociedad San Jos, Costa Rica, 9 al 11 de mayo, 2007

8 no processo. Nessa perspectiva, permitir a construo de uma viso crtica sobre a cultura cientfica e a conscientizao dos objetivos variados do conhecimento cientifico, de suas limitaes e das bases sobre as quais se assentam suas asseres. Alm disso, documentar e disseminar o conhecimento astronmico desses ndios, que correm o risco de desaparecer, importante para a preservao de um patrimnio de valor inestimvel e a valorizao da memria brasileira. Um cu estrelado por si s, algo que proporciona inegvel satisfao e sensao de beleza. Ento, por que no aliar o desfrute de uma bela e agradvel noite de cu lmpido crivado de estrelas para alimentar-se de conhecimento e aprender de maneira direta e prtica a reconhecer o cu, desvendando mistrios ocultos em lendas, estrias, mitos e constelaes.
Bibliografia AFONSO, G.B. 2004. Etno-Astronomia dos ndios Guarani-Mbya do Estado do Rio de Janeiro , Projeto de pesquisa (mimeo) ARAJO-JORGE, T.C. e BORGES, E.L. 2004 - A expanso da Ps-Graduao da Fundao Oswaldo Cruz: contribuies para a melhoria da educao cientfica no Brasil. Revista Brasileira de Ps-Graduao RBPG o Vol.1 n 2 p. 97-115. ARAJO, L.M. FARES, E.A. FILHO,M. S. MARTINS,K.P. 2004 O Universo das Sociedades numa perspectiva o relativa: exerccios de Etno-Astronomia Revista Latino Americana de Educao em Astronomia RELEA, n 1, p.77-85. FONSECA, O. M. 2004 Popularizao da Astronomia Indgena Guarani Mbya Projeto de pesquisa (mimeo) JAFELICE, L. C. 2002 Ns e os Cus: um enfoque antropolgico para o ensino de Astronomia Atas do VIII Encontro de Pesquisa em Ensino de Fsica guas de Lindia SP. LIMA, A.C.S. Um olhar sobre a presena das populaes nativas na inveno do Brasil. In: Silva, A. L. e Grupioni, L. D. B. (org.) 2000. A Temtica Indgena na Escola Novos desafios para professores de 1 e 2 graus. 3 edio, So Paulo: Global, Braslia: MEC: MARI: UNESCO. SILVA, A. L. e GRUPIONI, L. D. B. (org.) 2000 - A Temtica Indgena na Escola Novos desafios para professores de 1 e 2 graus. 3 edio, So Paulo: Global, Braslia: MEC: MARI: UNESCO. THOMAZ, O. R. A Antropologia e o mundo contemporneo: cultura e diversidade. In: Silva, A. L. e Grupioni, L. D. B. (org.) 2000. A Temtica Indgena na Escola Novos desafios para professores de 1 e 2 graus. 3 edio, So Paulo: Global, Braslia: MEC: MARI: UNESCO. TURATO, E. R. 2005 Mtodos qualitativos e quantitativos na rea da sade: definies, diferenas e seus objetos de pesquisa. Revista Sade Pblica, 39(3); Disponvel em www.fsp.usp.br/rsp.

Potrebbero piacerti anche