2 (C) Copyright ICOFOM 3 (C) Copyright ICOFOM |CO/ON |dN 9 Y|| |0CJ|0!KO K||O0d| l Y|| |0CO0!KO K||O0d| NJ5tO5, NJ5tO/Ovl4 T 0lYtk5l040 CJ/!Jk4/ t0 4NtklC4 /4!l04 T t/ C4klbt NJ5tJ5, NJ5tO/Ovl4 t 0lYtk5l040t CJ/!Jk4/ 04 4NtklC4 /4!l04 t 0O C4klbt lJ l 2D [J0|O ~ C|J0d0 0| N|K|CO, N|K|CO lJ l 2D 0| [J0HO - C|0d0| 0O N|K|CO, N|K|CO 0OCUH|O5 |dkd 0l5CU5l 0OCUH|O5 |dkd 0|6d| 4 (C) Copyright ICOFOM |CO/ON |dN 9 Y|| |0CJ|0!KO K||O0d| Y|| |0CO0!KO K||O0d| NJ5tO5, NJ5tO/Ovl4 T 0lYtk5l040 CJ/!Jk4/ t0 4NtklC4 /4!l04 T t/ C4klbt NJ5tJ5, NJ5tO/Ovl4 t 0lYtk5l040t CJ/!Jk4/ 04 4NtklC4 /4!l04 t 0O C4klbt 0OCJN|0!O5 dKd 0|5CJ5|0 l 0OCJN|0!O5 dKd 0|6d!| COOK0|0dC|0 l COOK0|0ddO. !eteza 5cleleet ~ btatll 0elly 0ecatollt - 4tqeellea !Kd0JCC|0 0| |O5 0OCJN|0!O5l !Kd0JdO 0O5 0OCJN|0!O5. ttpaol ~ 0elly 0ecatollt / 4telJa CtJoba Potleqet ~ !eteza 5cleleet K|dKO 0| |O5 OK||0d||5, KO!|C!O Kd/|CO ! 0||!dC|0 l K|dKO 0O5 OK||0d|5, KO[|!O Kd/|CO | 0||!ddO. !eteza 5cleleet - btatll |NK|5|0 0| |O5 OK||0d||5 l |NK|55dO 0O5 OK||0d|5. !aceel Celletal /lJa. - btatll dO!O l dO|O. lCON NtAlCO - NJ5tO 0O/Okt5 O/Nt0O P4!l0O 5 (C) Copyright ICOFOM |CO/ON |dN 9 |adlte Pg. KOKdNd 0| dC!|Y|0d0|5 l KOKdNd 0| d!|Y|0d0|5 Carta a los miembros / Carta aos membros - Programa de 1998 8 0OCJN|0!O5 0| 6d5| Astudillo, Lucia - Ecuador La equidad del gnero y las diferentes culturas en los museos 27 Baptista, Antonio Carlos Nunes - Brasil A Memria cultural dominada 30 Barbat Perez, Maria Teresa Uruguay Museu: Memria e Identidade Cultural / Vila de So Domingo Soriano: bero da integrao regional 37 Barros, Isabel Argentina Nuevos Escenarios Socioculturales:la Museologa en el contexto de la mundializacin 39 Novos cenrios scio-culturais: a Museologia no contexto da mundializao 43 Boriolli, Liliana e Meyer, Maria Victoria Argentina Nuevos horizontes en los Museos: las simulaciones virtuales 47 Novos horizontes nos Museus: as simulaes virtuais 56 Correia Lima, Diana Farjalla - Brasil Museo y Diversidad Cultural: implicaciones de un espacio simbolico del poder 64 Museu e Diversidade Cultural: implicaes de um espao simblico do poder 77 Decarolis, Nelly - Argentina Globalizacin y Diversidad: un delicado equilbrio 90 Mazza, Carmen - Argentina Diversidad Cultural, Comunicacin y Museos 96 Mercuri, Mnica Argentina Museos vs. Museologa 100 Museus vs. Museologia 104 Rangel, Mrcio Ferreira - Brasil Museos, Museologa y Diversidad Cultural 108 Museus, Museologia e Diversidade Cultural 112 Risnicoff de Gorgas, Monica Argentina Los Museos y la Crisis de los Pueblos de Identidad Concurrente 117 Os Museus e a Crise dos Povos de Identidade Concorrente 124 6 (C) Copyright ICOFOM Rusconi, Norma Argentina Extensin Cultural y Pedagoga del Desarrollo: un desafo para la contemporaneidade de la Museologa Latinoamericana 130 Extenso Cultural e Pedagogia do Desenvolvimento: um desafio para a contemporaneidade latino-americana 136 Scheiner, Tereza Brasil Museologa, globalismo y diversidad cultural 143 Museologia, globalismo e diversidade cultural 159 Sperb, Angela - Brasil Memoria y Cotidiano: una propuesta de educacin cooperativa por la Museologa 175 Memria e Cotidiano: uma proposta de educao cooperativa atravs da Museologia 183 0OCJN|0!O5 5O6K| !|KN|0O|O|d NJ5|O|O|Cd Mnica Mercuri - Terminologa Museologica: RECUERDO 192 Norma Rusconi & Liliana Borioli - Thesaurus Museologicum / The holisacred object 195 7 (C) Copyright ICOFOM KOKdNd 0| dC!|Y|0d0|5 KOKdNd 0| d!|Y|0d0|5 8 (C) Copyright ICOFOM ICOM MXICO - ICOFOM LAM MUSEO DOLORES OLMEDO PATIO Buenos Aires, Mxico y Ro de Janeiro, abril de 1998 Estimado/a colega: Tenemos el agrado de dirigirnos a Ud. con motivo de la realizacin conjunta del I Coloquio de Museologa de Mxico y el VII Encuentro Anual del ICOFOM LAM, Organizacin Regional del Comit Internacional de Museologa para Amrica latina y el Caribe, dependiente del Consejo Internacional de Museos (ICOM/ UNESCO). Ambos encuentros se llevarn a cabo en la ciudad de Mxico entre los das 13 y 20 de junio del corriente ao organizados por el ICOFOM LAM, el ICOM Mxico y el Museo Dolores Olmedo Patio, con el auspicio del Consejo Nacional para la Cultura y las Artes (CONACULTA), la Secretara de Turismo y la Universidad Iberoamericana de Mxico. Dentro del marco de este encuentro, donde se debatir el tema Museos, Museologa y Diversidad Cultural, se realizarn conferencias y debates sobre la relacin entre los museos, la museologa y los nuevos paradigmas polticos, econmicos y culturales que configuran la realidad contempornea de nuestra regin. Dichas conferencias estarn a cargo de reconocidos especialistas en estos campos del conocimiento, procedentes de diversos pases del mundo. Asimismo, se llevar a cabo una Jornada de reflexin sobre el Panorama Actual de los Museos y la Museologa en Mxico, que constituir un interesante caso de estudio para los temas abordados. Deseamos destacar que en esta oportunidad se discutirn cuestiones concernientes a la regin como actividad preparatoria para la XVIII Conferencia General del ICOM, Museos y Diversidad Cultural: Culturas Antiguas, Nuevos Mundos, a realizarse en Melbourne, Australia, el prximo mes de octubre. Las conclusiones a las que se arribe durante los debates sern plasmadas en un documento -la Carta de Xochimilco, sntesis del pensamiento latinoamericano- que ser elevado a las autoridades del ICOM durante la mencionada Conferencia. Adjuntamos a la presente el programa de actividades acadmicas, el temario a debatir en los grupos de trabajo del ICOFOM LAM, las especificaciones para la presentacin de documentos de trabajo y una hoja informativa, quedando a su disposicin para hacerle llegar cualquier informacin complementaria que deseare solicitar. Esperando contar con su presencia y activa colaboracin, saludamos a Ud. muy cordialmente Tereza Scheiner Nelly Decarolis Vicepresidenta ICOFOM Vicepresidenta Honoraria ICOFOM Coordinadora Regional ICOFOM LAM Coordinadora Regional ICOFOM LAM fax: (55 21) 325 66 35 fax: (54 1) 811 3225 / 811 1692 e-mail: tacnet.cultural@ openlink.com. e-mail: decarolis@ impsat1.com.ar 9 (C) Copyright ICOFOM MUSEOS, MUSEOLOGA Y DIVERSIDAD CULTURAL I Coloquio Internacional de Museologa de Mxico VII Encuentro Regional del ICOFOM LAM Organizacin: ICOM Mxico - Museo Dolores Olmedo Patio Coordinacin Acadmica: ICOFOM LAM Auspicios: Consejo Nacional para la Cultura y las Artes (CONACULTA) Secretara de Turismo de Mxico Universidad Iberoamericana El Consejo Internacional de Museos (ICOM) es la ms importante asociacin profesional de instituciones museales en el mundo. Es una organizacin no gubernamental que mantiene relaciones de consulta y asociacin con la UNESCO. Ms de 14.000 miembros individuales (profesionales de museos) e instituciones relacionadas en ms de 130 pases, reunidos en 33 Comits Internacionales y Organizaciones Afiliadas, representan a todas las disciplinas de los museos. Los Comits Internacionales del ICOM son los instrumentos del desarrollo de la investigacin museolgica, del fomento de los intercambios de informacin de expertos y colecciones, as como del entrenamiento y asistencia en los ms variados campos. Al Comit Internacional de Museologa del ICOM (ICOFOM) le concierne el estudio y difusin de la teora museolgica. Sus objetivos son propiciar el desarrollo de la museologa como disciplina cientfica, estudiar las actividades y funciones de los museos, su rol dentro de la sociedad, as como realizar un anlisis crtico de las principales tendencias de la museologa actual. Este comit, que tiene miembros en todos los continentes, ha cumplido con veinte aos de reuniones anuales, resumidas en una serie de publicaciones que son, hasta ahora, el ms importante acervo bibliogrfico sobre museologa en el mundo. En 1989 se cre la Organizacin Regional del ICOFOM para Amrica latina y el Caribe, el ICOFOM LAM que, adems de cumplir con los mismos objetivos generales del Comit Internacional, consolida un movimiento museolgico latinoamericano de alto nivel acadmico. Encuentros regionales y nacionales, en los que se suma al debate la permanente circulacin de publicaciones, posibilitan un fluido intercambio entre sus miembros, promoviendo y difundiendo el conocimiento y la realizacin de trabajos de investigacin y estudios tericos sobre Museologa. El ICOFOM LAM se ha reunido con gran xito por seis aos consecutivos en diversos pases de Latinoamrica. A fines de la primavera de 1998, la ciudad de Mxico ser la sede de este nuevo encuentro, convocado por el ICOM Mxico y el Museo Dolores Olmedo Patio. En esta oportunidad, adems de darse cita los representantes de museos miembros del ICOFOM LAM, habr jornadas de reflexin en torno a las tendencias de la Museologa actual, teniendo como marco la tradicional regin de Xochimilco. 10 (C) Copyright ICOFOM MUSEOS, MUSEOLOGA Y DIVERSIDAD CULTURAL EN AMRICA LATINA Y EL CARIBE VII Encuentro Regional del ICOFOM LAM TEMARIO TEMA 1 MUSEOLOGA, GLOBALIZACIN Y REGIONALIZACIN 1.1 Globalizacin y regionalizacin: pluralismo, diversidad y coexistencia de culturas 1.2 El rol del museo frente a los nuevos escenarios multiculturales: compromisos ticos 1.3 Museologa, memoria e identidad: gnesis y aportes 1.4 Las diferentes culturas y su acceso a la contemporaneidad TEMA 2 LA REPRESENTACIN DEL PODER EN EL MUSEO 2.1 La globalizacin y el poder: su representacin e influencia en el espacio museolgico 2.2 El poder como smbolo; el poder como signo Globalizacin cultural y fundamentalismos en la representacin del objeto/documento. 2.3 Reafirmacin del museo latinoamericano en los nuevos escenarios pluriculturales 2.4 Museos, migraciones y fronteras culturales TEMA 3 MUSEOLOGA Y DIVERSIDAD: NUEVOS PARADIGMAS 3.1 Museologa, diversidad cultural y biodiversidad: hombre, cultura, naturaleza. 3.2 Diversidad cultural en los pueblos de identidad concurrente 3.3 La problemtica del gnero y su interpretacin cultural en el museo. 3.4 Museologa y comunidades virtuales: el reto de las nuevas tecnologas TEMA 4 TEORA Y PRAXIS DE LA MUSEOLOGA 4.1 Tendencias de la museologa contempornea 4.2 El aporte de Latinoamrica al pensamiento museolgico 4.3 El museo latinoamericano como medio de comunicacin social 11 (C) Copyright ICOFOM PROGRAMA TENTATIVO Sbado 13 de junio Llegada de los participantes. Registro y entrega de documentos Asamblea Plenaria ICOFOM LAM Dr. Martin Schrer, Presidente ICOFOM Nelly Decarolis, Vicepresidenta Honoraria ICOFOM y Coordinadora del ICOFOM LAM Tereza Scheiner, Vicepresidente de ICOFOM y Coordinadora del ICOFOM LAM Luca Astudillo, Coordinadora del ICOFOM LAM Ecuador. Iker Larrauri y Karina Durand, Coordinadores del ICOFOM LAM Mxico. Evaluacin del VII Encuentro Regional, Patrimonio, Museos y Memoria en Amrica Latina y el Caribe, Cuenca, Ecuador - 28 de noviembre al 5 de diciembre de 1997 Presentacin de la Carta de Cuenca Reunin preparatoria del VII Encuentro Regional del ICOFOM LAM en la ciudad de Mxico Recepcin a cargo de los museos de la ciudad de Mxico Domingo 14 de junio Actividades complementarias Visita organizada a Teotihuacn (u otro sitio de inters turstico) Lunes 15 de junio 08:00 - 10:00 Registro y entrega de documentos 10:00 - 11:00 Inauguracin oficial (Autoridades de la cultura y los museos de Mxico, del ICOM, del ICOFOM y del ICOFOM LAM) MUSEOS Y MUSEOLOGA EN AMRICA LATINA Y EL CARIBE PROCESOS DE GLOBALIZACIN Y REGIONALIZACIN Conferencias 11:00 - 12:00 Procesos de globalizacin y regionalizacin en Amrica latina Conferencista: Nstor Garca Canclini (Mxico) 12:00 - 12:15 Caf 12:30 - 13:30 El museo y los escenarios pluriculturales: compromisos ticos 14:00 - 15:00 Comida 15:00 - 16:00 Museos, museologa, memoria e identidad cultural Conferencista: Hernn Crespo Toral (UNESCO / PARIS - Ecuador) 12 (C) Copyright ICOFOM 16:00 - 16:15 Caf 16:30 - 18:30 Museos, museologa y biodiversidad: hombre, cultura y naturaleza. Conferencistas: Lorena San Romn (Costa Rica) y Denise Hamu (Brasil) Martes 16 de junio MUSEOS Y MUSEOLOGA EN EL MUNDO CONTEMPORNEO Conferencias 9:00 - 10:30 Teora y praxis de la museologa: el desafo del siglo XXI Conferencistas: Tereza Scheiner (Brasil) y Nelly Decarolis (Argentina) 10:30 - 10:45 Caf 11:00 - 12:00 Museologa y patrimonio integral: el futuro del pasado Conferencista: Andr Desvalles (Francia) 12:00 - 13:00 Museologa y sociedad: la memoria de la comunidad Conferencista: Mathilde Bellaigue (Francia) 13:00 - 13:15 Caf 13:30 - 14:30 Museologa y comunicacin: el lenguaje de la exposicin. Conferencista: Jos Linares (Cuba) 14:30 -15:30 Comida 15:30 17:00 Presentacin del ICOFOM y el ICOFOM LAM Dr. Martin Schaerer, Presidente ICOFOM Dr. Vinos Sofka, Honoris Causa en Museologa, Presidente Honorario y Asesor ICOFOM Prof. Nelly Decarolis, Vicepresidenta Honoraria ICOFOM y Coordinadora Regional ICOFOM LAM Prof. Tereza Scheiner, Vicepresidenta ICOFOM y Coordinadora Regional ICOFOM LAM Lic. Luca Astudillo, Coordinadora ICOFOM LAM Ecuador Arquitecto Iker larrauri y Lic. Karina Durand, Coordinadores ICOFOM LAM Mxico 17:00 - 17:15 Caf 17:30 19:30 Constitucin de los Grupos de Trabajo (ver temario adjunto) Designacin de coordinadores y secretarios de cada grupo Inicio de las sesiones de trabajo Coordinadores generales: Martin Schaerer, Nelly Decarolis y Tereza Scheiner Mircoles 17 de junio PANORAMA ACTUAL DE LOS MUSEOS Y LA MUSEOLOGA EN MXICO 13 (C) Copyright ICOFOM 9:00 - 10:30 Mesa redonda Los estudios museolgicos en Mxico (Escuelas y Maestras) Ponentes: Ofelia Martnez, Lourdes Turrent, Carlos Vzquez y Rodrigo Witker. Moderador: Ery Cmara 10:30 10:45 Caf 11:00 12:30 Mesa redonda Estado actual de los museos en Mxico Ponentes: Miguel ngel Fernndez, Graciela de la Torre, Miriam Arroyo y Felipe Lacouture. Moderador: Miguel Fernndez Flix 12:30 - 12:45 Caf 13:00 - 14:30 Presentacin de la ENCYCLOPAEDIA MUSEOLOGICA Homologacin del lenguaje museolgico Coordinacin general: Andr Desvalles (Francia) Nelly Decarolis y Norma Rusconi (Argentina); Tereza Scheiner (Brasil); Ivo Maroevic (Croacia); Martin Schaerer (Suiza) 14:30 - 15:30 Comida 15:30 17:00 Grupos de trabajo ICOFOM LAM 17:00 17:15 Caf 17:30 19:30 Grupos de trabajo ICOFOM LAM (continuacin) Jueves 18 de junio MUSEOS, MUSEOLOGA, GLOBALIZACIN Y DIVERSIDAD NUEVOS PARADIGMAS 9:00 - 10:30 Panel Ponentes: Constantino Tikuna (Brasil); Ana Mara Reyes (Venezuela); Alejandro Signi (Venezuela) y Cuauhtmoc Camarena (Museos Comunitarios de Oaxaca, Mxico). Moderador: Marco Barrera (Mxico). 10:30 - 10:45 Caf 11:00 - 13:00 Mesa redonda Ponentes: Oscar Centurin (ICOMSUR - Paraguay); Lourdes Parreiras (Presidente ICOM-Brasil); Luis Repetto (Presidente ICOM-Per); Mara Ismenia Toledo (Presidente ICOM-Venezuela); Hctor Rivero Borrel (Presidente ICOM- Mxico); Nelly Decarolis (Coordinadora Regional ICOFOM LAM). Moderador: Luis Gerardo Morales (Mxico). 13:00 - 14:30 Comida 14:30 16:00 Mesa redonda Ponentes: Alissandra Cummins (Barbados); Moraima Clavijo (Presidenta ICOM-Cuba); Carlos Celius (Hait) Moderador: Arquitecto Iker Larrauri (Coordinador ICOFOM Mxico) 16:00 - 19:30 Grupos de trabajo ICOFOM LAM (continuacin) 14 (C) Copyright ICOFOM Viernes 19 de junio MUSEOS, MUSEOLOGA, GLOBALIZACIN Y DIVERSIDAD NUEVOS PARADIGMAS (continuacin) 9:00 - 11:30 Mesa redonda Ponentes: Tereza Scheiner (Brasil, Vicepresidente ICOFOM); Oumarou Nao (Presidente ICOM/Burkina- Fasso), Ivo Maroevic (Croacia, Universidad de Zagreb), Anita Shah (India, Universidad de Hyderabad); Vinos Sofka (Suecia, Director Ctedra UNESCO). Moderador: Martin Schaerer (Suiza, Presidente ICOFOM) 11:30 - 11:45 Caf SESIN CONJUNTA ICOFOM LAM Y AVICOM (Comit de Nuevas Tecnologas del ICOM) 12:00 - 14:00 Mesa redonda Museologa y comunidades virtuales: el reto de la nuevas tecnologas Ponentes: Claude Camirand (Canad); Michael Faber (Alemania); Georgina De Carli (Costa Rica); Karina Durand (Mxico) Moderador: Manuel Gndara (Mxico) 14:00 - 15:00 Comida 15:30 - 19:30 Reunin de coordinadores y secretarios Redaccin final de la Carta de Xochimilco que presentar el ICOFOM LAM en la XVIII Conferencia General del ICOM en Australia (tarde libre para los dems participantes) Coordinacin general: Martin Schaerer, Nelly Decarolis y Tereza Scheiner Presentacin de la Ctedra de Museologa y Patrimonio de la Humanidad de la UNESCO presidida por el Dr.Vinos Sofka Presentaciones audiovisuales de diversos museos de la regin Sbado 20 de junio 11:00 - 13:00 Asamblea Plenaria de Clausura Presentacin de la XVIII Conferencia General del ICOM en Melbourne (Informe del delegado oficial de Australia) Lectura de la Carta de Xochimilco para su aprobacin. Entrega de reconocimientos. 13:00 13:30 Clausura Oficial 14:00 Comida de despedida 15 (C) Copyright ICOFOM PRESENTACIN DE DOCUMENTOS Las sesiones de trabajo del VII Encuentro Anual del ICOFOM LAM seguirn, como es habitual, la metodologa desarrollada por el ICOFOM. La misma incluye: a) produccin de textos tericos sobre el tema a debatir a cargo de miembros del ICOFOM LAM y de especialistas invitados; b) produccin de un volumen, en pre-edicin, compaginado por las dos coordinadoras generales del ICOFOM LAM en los idiomas principales de la regin -portugus y espaol- con una seleccin previa de textos pertinentes al tema a debatir, que adems incluye los documentos originales recibidos; c) distribucin del volumen entre los participantes para su estudio y posterior debate; d) constitucin de grupos de trabajo donde sern analizados y discutidos los textos presentados, como asimismo evaluadas las conferencias dictadas y los debates realizados en mesas redondas o paneles; e) elaboracin de una sntesis de los debates, que servir de base para la redaccin de un documento final, la Carta de Xochimilco, para ser presentada en la XVIII Conferencia General del ICOM en Melbourne, Australia. Todos los miembros del ICOFOM de la regin pueden presentar trabajos para el Encuentro, aun cuando no participen personalmente. Las contribuciones debern llegar a las coordinadoras regionales Tereza Scheiner y Nelly Decarolis hasta el da 20 de mayo, fecha lmite para su recepcin, teniendo en cuenta las siguientes especificaciones: 1. Textos escritos en computadora en software compatible con Windows 95 (Winword 6.0, 7.0) en uno de los dos idiomas mencionados (o en los dos, si el colega lo desea). 2. Pginas configuradas en tamao carta (letter); texto impreso slo en el anverso o frente de cada hoja, sin numerar. alineado a la izquierda, en 50 lneas, escrito en letra Arial, cuerpo 10, interlineado a 1 espacio (sencillo), margen superior 1.0, inferior 1.2, izquierdo 2.0 y derecho 1.1 3. Guardar preferentemente como formato.doc o en caso excepcional como .txt 4. No sobrepasar un mximo de 8 (ocho) pginas, a las que se agregar una pgina de 16 (C) Copyright ICOFOM referencias y bibliografa. 5. Encabezamiento del documento alineado a la izquierda: ttulo del trabajo en negritas, letra Arial mayscula cuerpo 14; abajo, nombre, pas e institucin a la que pertenece el autor en letra Arial 14 mayscula-minscula. Ejemplo: MUSEOLOGA Y DIVERSIDAD CULTURAL Mara Prez - Argentina Museo Regional - Goya, Corrientes ___________________________________________________________ 6. Las contribuciones presentadas al ICOFOM LAM que obedezcan a las caractersticas y plazos fijados quedarn integradas a la produccin del Comit y sern tenidas en cuenta en las discusiones para la elaboracin de la Carta de Xochimilco. 7. Se aceptar asimismo la presentacin de trabajos sobre Terminologa Museolgica. Los mismos sern incluidos en la documentacin que servir de base al grupo de trabajo de la Encyclopaedia Museolgica. Observaciones Los documentos debern ser enviados a la mayor brevedad por e.mail o fax a cualquiera de las direcciones abajo indicadas, acompaando personalmente o por correo el trabajo impreso y su correspondiente diskette. Dada la falta de apoyo operacional para la edicin, no podrn ser considerados aquellos textos que se encuentren fuera de las caractersticas arriba especificadas. Esperamos poder contar con su valiosa colaboracin. Tereza Scheiner Nelly Decarolis Coordinadora Regional Coordinadora Regional ICOFOM LAM Brasil ICOFOM LAM Argentina Av. Ayrton Senna, 2150 Sala 223 Bloco C Rodrguez Pea 1427 - 10 B Barra da Tijuca 22793-000 1021 - Buenos Aires, Argentina Rio de Janeiro Brasil tel. 0054 1 811 8020 tel: 0055 21 325 32 08 fax: 0055 21 325 66 35 fax: 0054 1 811 3225 y 811 1692 email: tacnet.cultural@openlink.com.br email - decarolis@impsat1.com.ar 17 (C) Copyright ICOFOM ICOFOM LAM ICOM MEXICO MUSEU DOLORES OLMEDO PATIO Rio de Janeiro, abril de 1998 Prezado/a colega: Temos o prazer de dirigir-nos a voc para informar sobre a realizao do VII Encontro Anual da Organizao Regional do Comit Internacional de Museologia para a Amrica Latina e o Caribe (ICOFOM LAM). O ICOFOM, como j o sabem, um dos Comits Internacionais do Conselho Internacional de Museus (ICOM/UNESCO) e dedica-se, em bases mundiais, ao estudo e desenvolvimento da Museologia enquanto campo do conhecimento. O evento ter lugar na cidade do Mxico, de 13 a 20 de junho do corrente ano, no mbito do I Colquio Internacional de Museologa de Mxico, organizado pelo ICOM Mxico e pelo Museu Dolores Olmedo Patio, com o patrocnio da Secretaria de Turismo daquele pas e coordenao acadmica do ICOFOM LAM. Neste encontro, onde ser abordado o tema Museus, Museologia e Diversidade Cultural na Amrica Latina e no Caribe, sero realizadas conferencias e debates sobre a relao entre os museus, a Museologia e os novos paradigmas polticos, econmicos e culturais que configuram as realidades contemporneas sobretudo em nossa regio. Foram convidados especialistas de renome, nos diversos campos do conhecimento que estudam a problemtica contempornea. O programa inclui tambm uma Jornada sobre a situao atual dos museus e da Museologia no Mxico, a qual muito contribuir como caso de estudo para os temas abordados. Destacamos que o ICOFOM LAM 98 constitui uma oportunidade especial para os latino- americanos, que podero apresentar e discutir as questes relativas ao tema dentro das especificidades da regio, como atividade preparatria Conferncia Geral de Museus ICOM/UNESCO, a realizar-se em outubro prximo, em Melbourne, Austrlia. Como resultado dos debates, ser elaborado um documento que sintetize o pensamento de nossa regio sobre o assunto a Carta de Xochimilco -, a ser encaminhada s autoridades do ICOM, durante a Conferncia. Anexamos presente o temrio e o programa preliminar de atividades, bem como documentao informativa e call for papers, permanecendo ao seu inteiro dispor para maiores informaes sobre o assunto. Esperando contar com sua presena e ativa participao no evento, enviamos nossas cordiais saudaes. Tereza Scheiner Nelly Decarolis Coordenadora Regional Coordenadora Regional ICOFOM LAM - Brasil ICOFOM LAM - Argentina Email- tacnet.cultural@openlink.com.br Email - decarolis@impsat1.com.ar 18 (C) Copyright ICOFOM MUSEUS, MUSEOLOGIA E DIVERSIDADE CULTURAL I Colquio Internacional de Museologa do Mxico VII Encontro Regional do ICOFOM LAM Organizao: ICOM Mxico Museu Dolores Olmedo Patio Coordenao Acadmica: ICOFOM LAM Auspcios: Secretaria de Turismo do Mxico O Conselho Internacional de Museus (ICOM) a mais importante associao profissional de instituies museolgicas no mundo. Trata-se de uma organizao no-governamental, que mantm relaes de consulta e associao com a UNESCO. Fazem parte do ICOM mais de 14.000 membros individuais (profissionais de museus) e instituies, de mais de 130 pases, reunidas em 33 Comits Internacionais e Organizaes Afiliadas, representando todas as reas de atuao dos museus. Os Comits Internacionais do ICOM so os instrumentos de desenvolvimento da pesquisa museolgica, do fomento de intercmbios de informao entre especialistas e colees, bem como da formao profissional e assistncia aos museus, nos mais variados campos. Ao Comit Internacional de Museologia do ICOM (ICOFOM) cabe o estudo e a difuso da Teoria Museolgica. Seu objetivo propiciar o desenvolvimento da Museologia como disciplina cientfica, estudar as atividades e funes dos museus e seu papel na sociedade, atravs da anlise crtica das principais tendncias da Museologia atual. Este Comit, que possui membros em todos os continentes atua h 20 anos, com reunies anuais que se encontram resumidas numa srie de publicaes que configuram, at o momento, o mais importante acervo bibliogrfico sobre Museologia existente no mundo. Em 1989 criou-se a Organizao Regional Latino-americana do ICOFOM ICOFOM LAM que, alm de cumprir com os mesmos objetivos gerais do Comit Internacional, consolida um movimento museolgico latino-americano de alto nvel profissional. O ICOFOM LAM reuniu-se, com sucesso, em seis ocasies, em diferentes pases da Amrica Latina. Ao final da primavera de 1998, a cidade do Mxico ser a sede deste importante encontro, convocado pelo ICOM Mxico e pelo Museu Dolores Olmedo Patio. Na mesma ocasio, alm de congregar-se os representantes de museus membros do ICOFOM LAM, haver jornadas de reflexo sobre as tendncias da Museologia atual, tendo como cenrio a tradicional regio de Xochimilco. 19 (C) Copyright ICOFOM MUSEUS, MUSEOLOGIA E DIVERSIDADE CULTURAL NA AMRICA LATINA E NO CARIBE VII Encontro Regional do ICOFOM LAM TEMRIO TEMA 1 MUSEOLOGA, GLOBALIZAO E REGIONALIZAO 1.5 Globalizao e regionalizao; pluralismo, diversidade e coexistncia de culturas 1.6 O papel do Museu frente aos novos cenrios multiculturais: compromissos ticos 1.7 Museologia, memria e identidade: gnese e aportes 1.8 As diferentes culturas e seu acesso contemporaneidade TEMA 2 A REPRESENTAO DO PODER NO MUSEU 2.5 Globalizao e poder: sua representao e influencia no espao museolgico 2.6 O poder como smbolo; o poder como signo 2.7 Globalizao cultural e fundamentalismos na representao do objeto/documento. 2.8 Reafirmao do museu latino-americano nos novos cenrios multiculturais 2.9 Museus, migraes e fronteiras culturais. TEMA 3 MUSEOLOGIA E DIVERSIDADE: NOVOS PARADIGMAS 3.5 Museologia, diversidade cultural e biodiversidade: homem, cultura e natureza 3.6 Diversidade cultural nos povos de identidade concorrente 3.7 A problemtica do gnero e sua interpretao cultural no museu 3.8 Museologia e comunidades virtuais: a meta das novas tecnologias TEMA 4 TEORIA E PRAXIS DA MUSEOLOGIA 4.1 Tendncias da Museologia contempornea 4.2 aporte da Amrica Latina ao pensamento museolgico 4.3 museu latino-americano como meio de comunicao social 20 (C) Copyright ICOFOM MUSEUS, MUSEOLOGIA E DIVERSIDADE CULTURAL NA AMRICA LATINA E NO CARIBE VII Encontro Regional do ICOFOM LAM CALL FOR PAPERS (CHAMADA PARA APRESENTAO DE DOCUMENTOS) As sesses de trabalho do VII Encontro Anual do ICOFOM LAM seguiro, como sempre ocorre, a metodologia desenvolvida por Vinos Sofka e utilizada pelo ICOFOM. Esta metodologia inclui: a) produo de textos tericos sobre o tema em pauta, a cargo dos membros do ICOFOM LAM e de especialistas convidados; b) produo de um volume, em pr-edio, com os textos originais produzidos para o evento, mais uma seleo de textos anteriores, sobre o tema a ser debatido (textos provocativos); este volume produzido nos dois principais idiomas da regio portugus e espanhol, pelas coordenadoras do ICOFOM LAM; c) distribuio do volume com os textos pr-editados aos participantes do evento, para estudo e debate; d) anlise e avaliao das palestras e conferencias realizadas durante o evento, bem como a constituio de grupos de trabalho onde sero discutidos os textos produzidos e os resumos das conferencias; e) elaborao de uma sntese das discusses, que servir de base para a redao de um documento final, a ser aprovado pela plenria do evento. Todos os membros do ICOFOM na regio podem apresentar trabalhos para o Encontro, mesmo que no participem pessoalmente. As contribuies devero chegar coordenao do evento at no mximo 20 de maio, com as seguintes caractersticas: 1. os textos devero ser digitados, em letra Arial corpo 10, num dos dois idiomas mencionados (ou nos dois, caso o colega seja bilinge), em software compatvel com Windows 95 (Winword 6.0 ou 7.0); digitados em formato de lauda, para impresso em papel carta (letter), com 50 linhas, em espao 1,0, com margens horizontais de 1,0 e verticais de 1,1 polegadas - tendo no mximo 08 pginas, mais uma de bibliografia e referencias. Devero ser encabeados pelo ttulo do trabalho, nome, pas e instituio do autor e salvados como .doc ou .txt Ex.: Museologia e Diversidade Maria da Silva Museu da Cultura Popular RJ, Brasil Obs.: As pginas no devero ser numeradas. 2. As contribuies devero ser encaminhadas a Tereza Scheiner ou Nelly Decarolis, por Email; caso voc no tenha Email, podero ser enviadas por fax, obrigatoriamente acompanhadas de disquete com o texto digitado, enviado por correio, devendo este chegar s mos da coordenao at a data limite de 20 de maio. Dada a falta de apoio operacional para editorao, no podero ser considerados os textos enviados fora dessas caractersticas e condies. 3. 4. Podero tambm ser apresentados trabalhos sobre Terminologia Museolgica, a serem includos na documentao que servir de base ao grupo de trabalho da Encyclopaedia Museologica. Todas as contribuies apresentadas ao ICOFOM LAM obedecendo s caractersticas e prazos fixados sero integradas produo do Comit e levadas em conta nas discusses e na elaborao da Carta de Xochimilco. Esperamos poder contar com sua valiosa colaborao. Tereza Scheiner Nelly Decarolis Coordenadora Regional Coordenadora Regional ICOFOM LAM - Brasil ICOFOM LAM - Argentina Email- tacnet.cultural@openlink.com.br Email - decarolis@impsat1.com.ar 21 (C) Copyright ICOFOM MUSEUS, MUSEOLOGIA E DIVERSIDADE CULTURAL I Colquio Internacional de Museologia do Mxico VII Encontro Regional do ICOFOM LAM KOKdNd !|0!d!|YO 5baJo, !J Je jeelo Chegada dos participantes Registro e entrega de documentos Assemblia Plenria - ICOFOM LAM Presidem: Nelly Decarolis, Vice-presidente honorria do ICOFOM e coordenadora do ICOFOM LAM Tereza Scheiner, Vice-presidente do ICOFOM e coordenadora do ICOFOM LAM Luca Astudillo, coordenadora do ICOFOM LAM Equador. Iker Larrauri y Karina Durand, coordenadores do ICOFOM LAM Mxico. Avaliao do VI Encontro Regional Patrimnio, Museus e Memria na Amrica Latina e Caribe Cuenca, Equador, 28 novembro a 5 dezembro de 1997 Apresentao da Carta de Cuenca Reunio preparatria do VII Encontro Regional do ICOFOM LAM, na cidade do Mxico Recepo, a cargo dos museus da cidade do Mxico Domingo, 14 de junho 4lllJaJet coepleeeelatet Visita organizada a Teotihuacn (ou outro sitio de interesse turstico) 5eqeeJa-lelta, ! Je jeelo 08:00 - 10:00 Registro e entrega de documentos 10:00 - 11:00 Inaugurao (Autoridades culturais e dos museus do Mxico, do ICOM, do ICOFOM e do ICOFOM LAM) MUSEUS E MUSEOLOGIA NA AMRICA LATINA E NO CARIBE: PROCESSOS DE GLOBALIZAO E REGIONALIZAO 11:00 - 12:00 Processos de globalizao e regionalizao na Amrica latina Conferencista: Nstor Garca Canclini (Mxico) 12:00 - 12:15 Caf 12:30 - 13:30 O Museu e os cenrios multiculturais: compromissos ticos Conferencista: Lourdes Arizpe (UNESCO / PARIS - Mxico) 14:00 - 15:00 Almoo 15:00 - 16:00 Museus, museologia, memria e identidade cultural Conferencista: Hernn Crespo Toral (UNESCO / PARIS - Equador) 16:00 - 16:15 Caf 16:30 18:30 Museus, museologia e biodiversidade: homem, cultura e natureza Conferencistas: Lorena San Romn (Costa Rica) e Denise Ham (Brasil) 22 (C) Copyright ICOFOM Tera-feira, 16 de junho MUSEUS E MUSEOLOGIA NO MUNDO CONTEMPORNEO 9:00 - 10:30 Teoria e praxis da Museologa: o desafio do sculo XXI Conferencistas: Tereza Scheiner (Brasil) y Nelly Decarolis (Argentina) 10:30 - 10:45 Caf 11:00 - 12:00 Museologa e patrimnio integral: o futuro do passado Conferencista: Andr Desvalls (Frana) 12:00 - 13:00 Museologa e sociedade: a memria da comunidade . Conferencista: Mathilde Bellaigue (Frana) 13:00 - 13:15 Caf 13:30 - 14:30 Museologia e comunicao: a linguagem da exposio Conferencista: Jos Linares (Mxico) 14:30 -15:30 Almoo 15:30 17:00 Apresentao do ICOFOM e do ICOFOM LAM Dr. Martin Schaerer, Presidente do ICOFOM Dr. Vinos Sofka, Doutor Honoris Causa em Museologa, Presidente Honorrio e Assessor Permanente do ICOFOM Prof. Nelly Decarolis, Vice-presidente Honorria do ICOFOM e Coordenadora Regional do ICOFOM LAM Prof. Tereza Scheiner, Vice-presidente do ICOFOM e Coordenadora Regional do ICOFOM LAM Lic. Luca Astudillo, Coordenadora do ICOFOM LAM Equador Arq. Iker larrauri e Lic. Karina Durand, Coordenadores do ICOFOM LAM Mxico 17:00 - 17:15 Caf 17:30 19:30 Organizao dos grupos de trabalhos, por temas (ver temrio em anexo) Designao de Coordenadores e Secretrios de cada grupo Inicio das sesses de trabalho Coordenao geral - Nelly Decarolis e Tereza Scheiner Quarta-feira, 17 de junho PANORAMA ATUAL DOS MUSEUS E DA MUSEOLOGIA NO MXICO 9:00 - 10:30 Mesa redonda Os Estudos Museolgicos no Mxico (Escolas e cursos de Mestrado) Conferencistas: Ofelia Martnez, Lourdes Turrent, Carlos Vzquez e Rodrigo Witker. Moderador: Ery Cmara 10:30 10:45 Caf 11:00 12:30 Mesa redonda Estado atual dos museus no Mxico Conferencistas: Miguel ngel Fernndez, Graciela de la Torre, Miriam Arroyo e Felipe Lacouture. Moderador: Miguel Fernndez Flix 12:30 - 12:45 Caf 13:00 - 14:30 Apresentao da ENCYCLOPAEDIA MUSEOLOGICA / Homologao da linguagem museolgica Coordenao geral: Andr Desvalls (Franca) Nelly Decarolis e Norma Rusconi (Argentina); Tereza Scheiner (Brasil); Ivo Maroevic (Crocia); Martin Scherer (Sua) 14:30 - 15:30 Almoo 15:30 17:00 Grupos de trabalho do ICOFOM LAM 17:00 17:15 Caf 23 (C) Copyright ICOFOM 17:30 19:30 Grupos de trabalho do ICOFOM LAM (continuao) Quinta-feira, 18 de junho MUSEUS, MUSEOLOGA, GLOBALIZAO E DIVERSIDADE: NOVOS PARADIGMAS 9:00 - 10:30 Painel (20 aprox. para cada orador) Conferencistas: Constantino Tikuna (Brasil); Ana Mara Reyes (Venezuela); Alejandro Signi (Venezuela) y Cuauhtmoc Camarena (Museos Comunitrios de Oaxaca, Mxico). Moderador: Marco Barrera (Mxico). 10:30 - 10:45 Caf 11:00 - 13:00 Mesa redonda Conferencistas: Maria de Lourdes Horta (Presidente ICOM-Brasil); Luis Repetto (Presidente ICOM-Per); Mara Ismenia Toledo (Presidente ICOM-Venezuela); Hctor Rivero Borrel (Presidente ICOM- Mxico); Nelly Decarolis (Coordenadora Regional ICOFOM LAM). Moderador: Luis Gerardo Morales (Mxico). 13:00 - 14:30 Almoo 14:30 16:00 Mesa redonda Conferencistas: Alissandra Cummins (Barbados); Moraima Clavijo (Presidente ICOM-Cuba); Carlos Celius (Haiti) Moderador: Arquiteto Iker Larrauri (Coordenador ICOFOM Mxico) 16:00 - 19:30 Grupos de trabalho do ICOFOM LAM (continuao) Sexta-feira, 19 de junho MUSEUS, MUSEOLOGA, GLOBALIZAO E DIVERSIDADE: NOVOS PARADIGMAS (continuao) 9:00 - 11:30 Mesa redonda Conferencistas: Tereza Scheiner (Brasil, Vice-presidente ICOFOM); Oumarou Nao (Presidente ICOM/Burkina- Fasso), Ivo Maroevic (Crocia, Universidade de Zagreb), Anita Shah (ndia, Universidade de Hyderabad); Vinos Sofka (Sucia, Diretor Ctedra UNESCO). Moderador: Martin Scherer (Sua, Presidente ICOFOM) 11:30 - 11:45 Caf 12:00 - 14:00 SEO CONJUNTA ICOFOM LAM/AVICOM (Comit de Novas Tecnologias do ICOM) Mesa redonda - Museologia e comunidades virtuais: a meta das novas tecnologias Conferencistas: Claude Camirand (Canad); Michael Faber (Alemanha); Georgina De Carli (Costa Rica); Karina Durand (Mxico) Moderador: Manuel Gndara (Mxico) 14:00 - 15:00 Almoo 15:30 - 19:30 Reunio de Coordenadores e Secretrios (tarde libre para o resto dos participantes) Redao final da Carta de Xochimilco a ser apresentada pelo ICOFOM LAM na XVIII Conferencia General do ICOM (Melbourne, Austrlia, outubro de 1998) Coordenao geral: Nelly Decarolis y Tereza Scheiner Apresentao dos museus da regio (programa optativo) Sbado 20 de junho 11:00 - 13:00 Assemblia Plenria de Encerramento Apresentao da XVIII Conferencia Geral do ICOM em Melbourne (Informe do delegado oficial de Austrlia) Leitura da Carta de Xochimilco para sua aprovao Entrega de certificados 13:00 13:30 Encerramento Oficial. 14:00 Almoo de despedida. 24 (C) Copyright ICOFOM MUSEUS, MUSEOLOGIA E DIVERSIDADE CULTURAL I Colquio Internacional de Museologia do Mxico VII Encontro Regional do ICOFOM LAM INFORMAES GERAIS 1. IDIOMAS E MOEDA O idioma oficial o espanhol. A moeda o peso mexicano, estando atualmente sob controle o cmbio de moeda estrangeira. 2. CUSTO DA INSCRIO Membros do ICOM - US$ 50,00 No Membros - US$ 100,00 O pagamento da inscrio d direito a: a) entrega de documentao b) participao em todas as atividades cientficas e acadmicas c) caf d) transporte dirio, desde e para os hotis e) transporte dirio, desde e at pontos determinados da cidade 3. PASSAGENS - CUSTO Varig United Airlines Rio/Mxico/Rio US$ 980,00 1.107,00 SP/Mxico/SP US$ 980,00 1.107,00 4. APRESENTAO DE TRABALHOS Ver call for papers 5. SOLICITAO PARA APRESENTAO DE AUDIOVISUAIS Os participantes podero encaminhar solicitaes para apresentao de audiovisuais e multimeios, a ser realizada no dia 19 de junho, no perodo da tarde (ver programa). Os pedidos devem ser encaminhados diretamente a Karina Durand, at o dia 18 de maio, com as devidas especificaes e informaes sobre necessidades de equipamentos (retroprojetor, projetor, equipamento de vdeo ou multimeios, etc.) 7. INFORMAES SOBRE O EVENTO E INSCRIES Para solicitao e pagamento de inscries, consultas sobre reserva de hotis e/ou programa de atividades, favor contatar : Karina Durand ou Viviana Guerreiro Museu Dolores Olmedo Patio - Av. Mxico, 5843, Xochimilco, Mxico DF/Mxico Fax 00 525 555 16 42 Tel. - 00 525 555 16 10 Email kdurand@spin.com.mx Informaes sobre as atividades do ICOFOM LAM: !eteza 5cleleet Av. Ayrton Senna, 2150 sala 223 Bloco C - Barra da Tijuca - 22793-000 - Rio de Janeiro/Brasil Tel.: 55.21. 325 32 08 Fax: 55. 21. 325 66 35 Email tacnet.cultural@openlink.com.br 0elly 0ecatollt Rodriguez Pea, 1427 10 B/1021 - Buenos Aires, Argentina Tel.: 00541. 811 80 20 Fax: 00541 811 32 25 / 811 16 92 Email decarolis@impsat1.com.ar 25 (C) Copyright ICOFOM 0OCJN|0!O5 0| 6d5| 26 (C) Copyright ICOFOM 27 (C) Copyright ICOFOM LA EQUIDAD DEL GENERO Y LAS DIFERENTES CULTURAS EN LOS MUSEOS Luca Astudillo Loor - Cuenca, Ecuador Considero que es importante para la Museologa hacia el siglo XXI, tomar en conside- racin la conciencia histrica y la social en el tratamiento de las exposiciones en los museos para una acertada interpretacin de los objetos y su contexto. La historia y la identidad lationamericanas son complejas, si bien debemos enfatizar la geografa que nos une y el idioma comn, pero tenemos nuestras individualidades. Por ejem- plo en la identidad ecuatoriana, interactuan los factores histricos, las herencia prehispnicas de las diferentes culturas que se establecieron en nuestro territorio. En el Austro Ecuatoriano somos el resultado de lo Caari-Palta-Inca-Espaol, tambin de la desigualdad existente en- tre los indgenas y los espaoles y actualmente entre los mestizos, porque hoy somos y tene- mos una cultura MESTIZA, de la discriminacin debida a cualquier motivo socio-econmico- cultural-educativo; de las diferencias entre el tratamiento de las dimensiones de los gneros: masculino y femenino, adems de que el idioma Espaol nos da la posibilidad de incluir otro gnero, el neutro, que no es parte de este texto. Cmo conseguir que la teora museolgica, la ciencia de los museos consiga una co- rrecta equidad del gnero y multiculturalismo en la concrecin de las exhibiciones, es algo que me preocupa aonstantemente en la planificacin de las Salas de Exposicin en el Museo de los Metales. En los ltimos aos he asistido a algunos cursos, charlas y discusiones referidas a la equidad del gnero. Segn mi interpretacin, la mayor importancia se ha dado a la necesidad de la representacin en todo campo, de la equidad del gnero femenino y las diferentes culturas. A este respecto he logrado anotar las siguientes acciones para el Museo de los Metales y otros Museos del Austro Ecuatoriano que deseen trabajar en este campo: - Promover la equidad del gnero a travs de las exposiciones y todas las actividades del Museo. - Enfatizar en la organizacin femenina: el papel de las mujeres en la historia y el desa- rrollo econmico del Ecuador. - Luchar contra las ideas de: identificar el progreso solo con la tecnificacin, la destruc- cin de la naturaleza, la homogenizacin cultural; la primaca del gnero masculino como la justificar cultural para violar los derechos humanos del gnero femenino. - Sabemos que en Amrica Latina esta lucha entra a veces en conflicto con las ideas, valores, tradiciones y actitudes patriarclaes, caudillistas y clientelistas de nuestros pa- ses. Por ejemplo, en el Ecuador, caso pattico en el que ser la Vicepresidenta del Pas 28 (C) Copyright ICOFOM no signific necesariamente ser la persona que reemplaza al Presidente y se valieron de subtergugios constitucionales para quitarle el poder. - Pensar siempre en un mundo ideal con igualdad, justificia, solidaridad y respeto a las diferencias y actuar consecuentemente des los meseos para hacerlo posible. - Sensibilizar a la comunidad acadmica logal y nacional para que esta demuestra inte- rs en legitimar la consideracin del gnero como una parte central de los procesos de consolidacin democrtica. - Tratar de conseguir la autogestin, la incorporacin y aceptacin de las culturas en igual importancia que las medidas econmicas. Con estas ideas propender a una pro- puesta de capacitacin meso-universidades-municipios en plataformas de dilogos entre los especialistas, los proponentes de la equidad del gnero y la sociedad civil. - Trabajar para garantizar la participacin igualitaria de tosos los sectores sociales en las oportunidades de representacin y espacios de poder, ya que en el Ecuador, las culturas indpigeno-mestizas aglutinan a movimientos y organizaciones que a veces cuestionan la relevancia del gnero. - Promover los derechos que tienen todas las mujeres, cualquiera que sea su posicin social-econmica-cultural y cmo hacer efectivos esos derechos en los diferentes ni- veles. - Cuestionar la ambigedad de los programas del gnero includos en las agendas ofi- ciales que no comprenden la construccin compleja de la mujer como sujeto social y contienen en ocasiones, contradcciones y ambivalencias. - Superar la dificultad de expresar las demandas desde la perspectiva del gnero y traducirlas en propuestas y programas concretos. - Categorizar nuestras experiencia y hacerlas compatibles con los viejos sistemas que rigen los museos y las instituciones del patriminio integral: cultural y natural, tratando de moficiarlos. - Generar en el museo programas que contribuyan al diseo de polticas de igualdad del gpenero y ms ampliamente para el fortalecimiento del poder de las mujeres en el mbito cuencano, ecuatoriano y latinoamericano. La ciudadana, el gnero, comprendern conceptos filosficos basados en sistemas poltico-culturales e incluso en actitudes entendidas de distinta manera segn el tiempo y el espacio: Quines deciden ?, Quines obedecen ? Qu es lo que deciden ? Cmo se lo implementa ? - Apoyar y trabajar con el Ministerio de Educacin y Cultura, en las reformas curriculares que incluyas las perspectivas del gnero y el multiculturalismo para obtener el fortale- cimiento de la sociedad civil local y nacional. Para concluir quiero mencionar que, en el Ecuador vemos como varias de las organi- zaciones de mujeres dialogan nicamente entre si, no les criticamos, pero si les pedimos que lo hagan en otros espacios para que obtengan la legitimidad de sus aspiraciones de respeto al gnero y al multiculturalismo. Creo que todos los muesos estamos dispuestos a brindarles el apoyo necesario. Los facotres culturales no son especficamente la raza, la etnica, el idioma, la localiza- cin geogrfica, el territorio, el ambiente, la religin, las tradiciones y costumbres, tambin comprenden la diversidad del gnero, entendida esta como una consturccin socio-cultural diferente de la connotacin biolgica, construida de modo colectivo y que incluye normas, valores, sentimientos y representaciones y la organizacin del poder. 29 (C) Copyright ICOFOM Incluir las perspectivas del gnero y el multiculturalismo significa para mi contruir o recrear museos y organizaciones e instituciones que permitan la convivencia de los gneros y las diversidades culturales. Esto significa no restringirse solamente a los facotres culturales antes citados, sino tambin incluir el campo de la poltica, de la dmocracia, de los derechos jurdicos, es decir de la igualdad y equidad ciudadana para que las desigualdades y las dife- rencias dejen de ser la base de la explotacin y de la descomposicin social en nuestra ciu- dad, pas y regin, para que juntos todos logremos un desarrollo sustentable. Cuenca, 1998 Referencias bibliogrficas: 1. Apuntes, Seminario Capacitacin de los Gobiernos Locales, AME, Quito, 1992. 2. Apuntes, Curso de Accin Social Municipal, Municipalidad de Cuenca, Instituto Britnico. 3. Proyecto Mujer, Municipio y Sociedad Civil. Cuenca, 1995 4. Apuntes, Seminario, Los Gobiernos Locales desde la Perspectiva de Gnero, Quito, 1995 5. Cuaderno Los Procesos de Reforma del Estado a la luz de las Teoras de Gmerp, IULA/CELCADEL, RHUDO/SA-USAID y G:WID USAID, Quito 1997 6. Apuntes, Curso, Mujer y Memoria, ICOFOM LAM, La Autora, Fundacin Equinoccial-Museo de los Metales, ICOM Ecuador, Cuenca, 1997 30 (C) Copyright ICOFOM 4 NtNkl4 CJ/!Jk4/ 0ONl0404 Antonio Carlos Nunes Baptista Brasil A memria virou heresia em tempos de culto ao descartvel ... Suzana Schild 1 Com o propsito de ponderar sobre a fragilidade traos da memria scio-cultural considerou-se oportuno correlacionar dois fenmenos do comportamento da populao: a discretssima comemorao dos 431 anos de fundao da capital do Rio de Janeiro no dia 1 de maro prximo passado e o xodo acelerado de parte da populao em direo s cidades menores, praias e regies afastadas do permetro urbano em determinadas datas de comemorao de manifestaes culturais que encerrem algum feriado [Carnaval, Semana Santa, Proclamao da Independncia, etc.] sempre que a mesma se d junto de um fim de semana. Na contemporaneidade, a lembrana de determinados fatos / momentos histricos e de tradies culturais, apesar de importantes para a coletividade, parece que j no arregimenta uma parte significativa da populao carioca e, ao mesmo tempo, essas datas servem muito mais como oportunidade de evaso do que de comemorao. Essa inferncia no est circunscrita ao Rio de Janeiro, um fenmeno comum s demais urbes brasileiras onde tambm observam-se lapsos de memria social e fugas, que parecem serem mais intensos quanto maior o contingente populacional e mais industrializada a cidade. Para fins deste artigo, a ausncia de comemoraes e as fugas sero considerados como indicadores de que as participaes coletivas em espaos pblicos vem experimentando um progressivo declnio. A mudana de hbitos culturais no Rio e na populao de outras urbes pautada em duas consideraes: uma est relacionada ao efeito do caos urbano como agente agressor psicolgico de seus moradores e a outra refere-se influncia das tecnologias de informao, de comunicao e de produo massiva de bens culturais meios de alienao das tradies. Rio 40: purgatrio da beleza e do mal A inexpressiva comemorao do aniversrio da cidade maravilhosa causa estranheza porqu a mesma tem sido teatro de acontecimentos notveis, alm de ser cenrio de belezas naturais decantadas por todo mundo. O dia 1 de maro marca a fundao da ento chamada Vila de So Sebastio 2 , junto ao Morro Cara de Co 3 , no bairro da Urca, quando comeou a luta pela expulso dos franceses que ocupavam a regio por eles chamada Frana Antrtida, desde 1555. Da, de presumir-se que o aniversrio do Rio seja um acontecimento que desperte importncia na coletividade em p de igualdade tradicional comemorao do nascimento de qualquer indivduo. Dada a relevncia da data, seria de se esperar que os veculos de comunicao de massa noticiassem a programao de inmeras atividades scio-culturais no centro da cidade e nos bairros cariocas. Tambm seria de esperar-se um discurso inflamado do prefeito [e de 31 (C) Copyright ICOFOM autoridades locais] transmitido por uma cadeia de rdio e televiso falando da importncia da data e convocando a populao a participar das festividades. A data tambm deveria alavancar visitas aos locais de memria alusivos da data como o marco de fundao, o Museu da Cidade, o monumento dedicado seu fundador Estcio de S [1520-1567] e, por que no, atividades na prpria rua que homenageia a data. Quando comparada ao reveillon, transformado em grande acontecimento anual com direito shows na orla martima e a famosssima queima de fogos de artifcio em cascata num hotel multinacional, pode-se dizer que a festa de aniversrio da cidade maravilhosa no aconteceu. A mdia mostrou indiferena, nenhuma referncia significativa ao[s] fato[s] histrico[s], o prefeito no discursou e os poucos eventos programados ficaram circunscritos Zona Sul, regio que concentra a parcela da populao de maior poder econmico, passando despercebidos para a quase totalidade da populao residente na cidade maravilhosa. Em outras palavras, enquanto a festa de passagem de ano institucionalizou-se como tradio carioca retirando milhares de pessoas das residncias, o aniversrio da cidade cai progressivamente no esquecimento. Em contracorrente, o poder pblico no fica omisso nas comemoraes do Carnaval, Semana Santa, Proclamao da Independncia e do prprio reveillon, j citados, quando normalmente estabelece uma programao de eventos. Apesar disso, curiosamente uma parte expressiva dos cariocas, assim como da populao de outras cidades, parece esquecer-se intencionalmente do que representam esses signos e aproveitam os perodos comemorativos para migrar para outros pontos do territrio brasileiro. Uma justificativa para esse fenmeno de comportamento que espao pblico - a cidade - tornou-se uma forma de ameaa integridade fsica das pessoas como resultante do incremento das desigualdades scio-econmica e cultural vigentes. A todo instante notcias massificadas do conta do descontrole da violncia, balas perdidas, seqestros e trnsito estressante. Esses problemas permeiam outros como favelizao, assaltos, recrudescimento de doenas devido a falncia na sade pblica, crise na educao, desemprego galopante, etc. Esses, so elementos caractersticos das cidades marcadas pela industrializao acelerada e pelo crescimento populacional em busca de oportunidades de trabalho. O subttulo colocado acima sintetiza o viver cotidiano dos cariocas, extrado de uma msica brasileira de sucesso 4 . No Rio, assim como nas as grandes urbes, ... os laos de solidariedade vo se perdendo, num circulo de individualismo. Impera a ideologia do dane-se o resto... 5 Portanto, um fim de semana prolongado significa a possibilidade de refgio num local paradisaco, que tanto pode ser uma cidadezinha interiorana como uma praia distante; enfim qualquer local creditado como ainda imune ao caos tipificado nas sociedades urbano- industrializadas. No jogo de foras, a prtica da tradio est perdendo terreno frente a busca de equilbrio emocional dos indivduos da coletividade. As tecnologias que ensinam a pensar No h como ignorar que um dos graves problemas com que se defronta a cidade maravilhosa a perda da valores que atribuem sua identidade cultural em razo do processo de integrao global pelo aperfeioamento das tecnologias de informao [telemtica 6 ] e de comunicao audiovisual [mdia] e a produo massiva de bens [indstria cultural]. Essa trade 32 (C) Copyright ICOFOM possibilita o trfego instantneo de informaes e fatos no mosaico internacional e induzem ao consumo padronizado de bens e valores externos. As tecnologias de informao e de comunicao vm reduzindo as distncias ao redor do mundo e anulando as fronteiras entre as naes, modificando hbitos, formas de pensar e processos de educao, influenciando escrita, aprendizagem e criao, reformulando a relao entre os homens inclusive a relao homem-trabalho, integralizando os povos at ento individualizados numa sociedade global. Assim, so catalisadores da mutao do carioca porque so poderosas o suficiente para interferir nos valores autnticos e diferenciadores de outras culturas. A telemtica tem corporificado os cultos informtica e automao, promovendo uma idolatria pelos computadores vistos como panacia 7 . A mxima valorizao do computador vem minimizando o valor da memria humana como pedra angular de reteno de informaes, conhecimento e experincias individuais e coletivas: ... a capacidade de armazenar dados numa mquina corresponde, de certo modo, quilo que chamamos memria nos seres humanos, e uma vez que a capacidade de seguir procedimentos lgicos corresponde, de certo modo, quilo que chamamos de raciocnio nos seres humanos, muitos membros desses culto concluram que aquilo que fazem os computadores corresponde, de certo modo, ao que chamamos pensamento 8 . Cresce o nmero de pessoas, principalmente entre as mais jovens, que crem que o conhecimento reduz-se simples recuperao da informao, por exemplo, criando banco de dados sobre informaes culturais armazenadas num hard disk ou num CD-ROM. No que concerne mdia, sua sinergia com o capitalismo tornou-a um instrumento poderoso de controle social e / ou de manipulao da opinio pblica promovendo, por exemplo, a substituio de valores de memria scio-cultural e induzindo deliberada e subliminarmente realidades aliengenas. Desse modo, reorganiza-se a cultura como decorrncia de alteraes significativas nos padres culturais nos planos local e nacional. A mdia, com destaque para a TV, vem sendo usada para ensinar a pensar. Ela determina o que deve ser consumido como boa cultura, os must os acontecimentos imperdveis festas, exposies, peas teatrais, filmes e outros espetculos e tudo aquilo que deve ser discriminado como brega, o mau produto cultural, geralmente identificado como de natureza popular. Aqui cabe citar alguns exemplos: o caleidoscpio de modismos de gneros de msica lambada, sertanejo [country], ax-music, pagode, etc.; a multido que acotovelou-se no Museu Nacional de Belas Artes para apreciar as esculturas de Auguste Rodin [durante a maior parte do ano quando o Museu faz exposies de obras de artistas brasileiros a visitao modesta sendo que uma parte significativa de turistas]; a fila interminvel na Biblioteca Nacional para o lanamento do livro O Xang de Bakerstreet, do dubl de humorista-apresentador J Soares; o crescimento das festas de rodeio nas cidades interioranas onde os participantes usam trajes e adotam comportamentos inspirados no modelo do cow-boy norte-americano, etc. O poder de induo da mdia extraordinrio, capaz de levar as pessoas a discutirem o nada repercutindo nas conversas informais em horrio de trabalho e de convvio familiar assuntos exibidos na TV. Um caso exemplar foi a recente discusso vazia em torno do papel da Mulher pelo fato de uma famosa modelo 9 , casada com um empresrio bem sucedido, ter usado uma gargantilha [rebaixada a coleira] com o nome do marido durante o desfile das escolas de samba no Carnaval prximo passado: Tudo notcia. Nenhuma hierarquia subsiste. 33 (C) Copyright ICOFOM Nenhuma assimilao ocorre. As maiorias silenciosas vibram diante de um jogo de futebol transmitido pela TV e calam-se frente s imagens de um massacre. Na melhor [pior] das hipteses, os dois eventos so decodificados a partir da lgica do espetculo e, em conseqncia, perdem o contedo de realidade, convertidos, ambos, em produtos de entretenimento 10 . Nesse contexto, cabe inserir os programas do tipo voc decide que reduz a complexidade dos temas sociais abordados de tal modo que se encaixem em duas alternativas: sim ou no. No h como negar ou subestimar a influncia dessas tecnologias sobre as pessoas, as quis transformaram o ltimo quartel do sculo XX numa civilizao eletrnica na qual os veculos de comunicao de massa fomentam a desinformao multiplicando ao infinito a informao. A idia da civilizao eletrnica tem induzido previses de uma catstrofe cultural em andamento. Embora no seja um fato consumado h uma tendncia de que a informao eletrnica sobreponha, mdio prazo, a informao registrada em vrios tipos de suporte: os audiolivros vem substituindo o livro tradicional, enquanto o jornal substitudo pela TV. Na maioria das residncias, independentemente do poder econmico das famlias, o rdio e a televiso so uma constante; no caso da TV a soberania absoluta. Da, possvel admitir que esses meios de comunicao de massa sejam uma instituio social fortemente consolidada. Nesse contexto, preocupante a influncia da midia nas camadas de baixa taxa de escolarizao e, ao mesmo tempo, de baixo poder econmico porque o radio e a TV constituem o primeiro investimento familiar: Avaliando o nmero de analfabetos, dos semi- analfabetos e de todos aqueles que no conseguem ultrapassar o mundo da mdia que lhes dado, suas chances de terem autonomia para pensar so reduzidas. O sculo da informao, paradoxalmente, produz desinformados. 11 O poder da imagem e do udio induzem a indolncia cultural, tornando mais distante o contato com os valores de cultura regional e nacional. A memria cultural brasileira instituda por decreto O comentrio jocoso o povo brasileiro no tem memria uma espcie de corolrio de que o sentimento de pertencimento no est consolidado em parte da comunidade. A permanncia dos traos identitrios do povo 12 carioca [por extenso da nao brasileira] funo unvoca da evocao contnua da sua memria, entendida nesse contexto como capacidade de armazenar e trazer lembrana conhecimento e experincias portadoras de referncia ao de seus indivduos e grupos constitutivos: ... a referncia ao passado serve para manter a coeso dos grupos e das instituies que compem a sociedade, para definir seu lugar respectivo, sua complementaridade [...] 13 . A identidade dos indivduos e da comunidade depende da preservao e exerccio contnuo de leitura dos vestgios da cultura material e evocao dos respectivos bens culturais intangveis da tradio oral. medida que a comunidade deixa progressivamente de valorizar os registros de seu passado e que, concomitantemente, permite a volatilizao de elementos referenciais identitrios atravs da substituio por bens e valores estranhos ao seu modus faciendi ser uma comunidade imersa num presente de realidades aliengenas e, por isso, de futuro discutvel. Dois fatos concorrem para a substituio de valores referenciais. Primeiro: o quadro de desvalorizao scio-cultural pela inexistncia de aes pblicas contnuas. Segundo: parte do que institucionalizou-se como herana histrica, artstica e cultural no veio de uma prtica 34 (C) Copyright ICOFOM de salvaguarda espontnea do povo; surgiu por decreto-lei que, por isso, no produz idia de pertencimento. Durante o Brasil Colnia e o perodo monrquico no foram anotados registros de movimentos de valorizao de traos culturais. Mais tarde, durante a dcada de 1920, um grupo de intelectuais ps em marcha um movimento de vanguarda a Semana de Arte Moderna que visava um projeto de brasilidade baseado na criao de uma arte e de uma literatura vinculada realidade brasileira, abordando temas do dia-a-dia, focalizando os problemas sociais como favelas, operrios, fbricas e outros assuntos. Esses intelectuais rejeitavam o as influncias estrangeiras do passado, o modelo de arte vigente desde o sculo XIX e defendiam a absoro de algumas tendncias estticas internacionais mesclando-as com as nossas culturas popular e indgena. O evento tratava-se de uma reao de rompimento com os padres rgidos existentes, que fomentou vrios manifestos como Antropofgico, Pau- Brasil, Anta e outros menos comentados. Na verdade essa vanguarda nacionalista estava a reboque dos movimentos em andamento na Europa. Cerca de quinze anos mais tarde, durante a consolidao do Estado Novo a rea cultural foi incorporada como ao do governo do presidente Getlio Vargas, que passou tambm a promover a criao de uma cultura nacional. Paulatinamente o patrimnio cultural tornou-se um instrumento da poltica hegemnica de divulgao de valores e definio de condutas 14 . Para esse fim o governo Vargas institucionalizou o Servio do Patrimnio Histrico e Artstico [atualmente IPHAN]. Visando a execuo das idias do Estado no campo da difuso cultural foi criado o Instituto Nacional do Livro. O INL foi extinto pela reforma administrativa de 1990, enquanto o IPHAN caminha claudicante medida que avana o desmantelamento do servio pblico. A poltica de preservao formulada em 1937 foi articulada por ilustres representantes da elite intelectual da poca, dentre eles: Gustavo Capanema 15 , Rodrigo Mello Franco de Andrade 16 e Mrio de Andrade [1893-1945]. O ltimo props que, juntamente com os bens mveis representativos da cultura material, eram tambm merecedores de salvaguarda os usos, hbitos, fazeres, lendas, folclore, msicas e at supersties populares. Entretanto, o Decreto n 25, assinado por Getlio Vargas e vigente at hoje, regulamentou apenas bens mveis e imveis, no incluindo os aspectos relacionados tradio oral. Com o passar dos anos a poltica de preservao foi sendo reduzida proteo dos documentos de pedra e cal dos sculos XVI a XVIII. Os monumentos arquitetnicos pela sua grandiosidade bvia tinham finalidade educativa 17 pois serviam [ainda servem] de instrumento de induo de uma conscincia de preservao do patrimnio cultural de modo mais eficaz que os bens mveis tangveis e os intangveis. poca, para ser inserido no patrimnio cultural o bem deveria ter sua origem social vinculada s experincias vitoriosas da etnia branca e / ou da religio catlica e / ou do Estado [palcios, fortes, etc.] e / ou da sociedade [grandes fazendas, sobrados urbanos, etc.] e / ou da elite poltica e econmica do Pas. Esses critrios de seleo sugerem que os bens eram legitimados segundo os interesses da classe dominante. Cabia ao povo acatar aquilo que era determinado como seu patrimnio cultural. Nos dias atuais as excesses ainda so pouca nesse sentido. Desde o perodo estado novista at os dias atuais a poltica cultural consolidou-se como um elemento para ascender ou justificar o Poder, tendo com o povo apenas uma relao instrumental. Em outras palavras, ser brasileiro tem sido uma relao estado x cultura pois a cultura tem sido utilizada muito mais para servir ao domnio poltico. 35 (C) Copyright ICOFOM Apesar do Estado avocar a si a responsabilidade de manter acesa a chama da memria nacional e reconhecer que a cultura como essencial para o desenvolvimento da sociedade em geral, o poder pblico vem alargando sua omisso em relao s aes culturais como prioridade de governo. A baixa dotao de recursos financeiros pblicos das esferas administrativas federal, estadual e municipal destinada s atividades scio-culturais, particularmente aquelas voltadas para a preservao de bens culturais, um indcio da omisso do poder pblico respeito. Ao mesmo tempo, a conjuntura brasileira vigente vem afirmando a supremacia da economia de tal modo que as necessidades sociais so avaliadas atravs da relao custo x benefcio. A atividade cultural foi inserida na tendncia de viso utilitria, baseada no retorno financeiro partir do pressuposto de que a interveno do Estado na promoo da cultura uma atitude paternalista e indesejvel. Assim, em lugar de promover uma poltica scio-cultural agressiva o poder pblico tem privatizado muitas aes culturais argumentando que a interao com o mercado que promove a aproximao entre criador e pblico. A associao cultura-capitalismo fomentou a criao de mecanismos legais de subsdio iniciativa privada: 5 % de abatimento no imposto de renda e possibilidade de utilizao de 25 % dos produtos culturais para fins promocionais dos investidores. Alm disso, o marketing cultural permite que o empresariado associe sua imagem e / ou de seus produtos aos diversos bens do universo simblico 18 [patrimnio cultural, artes cnicas e / ou audiovisuais, msica, literatura, etc.]. Nesse contexto, justamente vrias empresas multinacionais tem patrocinado atividades culturais e manifestaes de defesa do folclore brasileiro 19 : a indstria de cigarros patrocinando espetculos de msica [Free Jazz Festival, Hollywood Rock, etc], a Coca Cola patrocinando a Bumba-meu-boi no interior do Amazonas, a Xerox patrocinando atividades da Escola de Samba Mangueira e a Hoechst: Indstrias Qumicas promovendo a Ciranda de Livros e Ciranda da Cincia. As aes culturais patrocinadas pela corporaes transnacionais assim como por bancos privados Real, Safra, Ita, Bamerindus, etc. ainda tem como efeito colateral escamotear suas aparncias como predadores econmicos junto populao. Ao promoverem a cultura brasileira, cada um visto como grande irmo. Os governantes esto conscientes que o processo de desnacionalizao da economia tem trazido reboque efeitos de manipulao sobre traos da memria nacional, da identidade e da cultura brasileira, contudo preferem adotar uma atitude de que nada percebem. Ponderaes finais s consideraes apresentadas cabe inserir a busca pelo moderno. O Brasil quer ser moderno, assim ser brasileiro e/ou ser carioca uma relao que est sempre se reconstruindo partir da negao do modo nacional de ser que sempre foi visto como sinnimo de atrasado. um processo dinmico e de conflitos da vida psquica e social. Seus traos identitrios de brasilidade, desde o perodo colonial, permeia uma questo de alteridade, de relao com os outros, pois sempre viu no outro o que gostaria de ser. A fragilidade dos traos identitrios tem origem na aparente dificuldade do povo em afirmar seus referenciais prprios e suas diferenas, inclusive a aceitar as contribuies indgena e africana. Contudo, existe uma rejeio mestiagem e uma a preferncia por edificar seus traos identitrios como de um povo branco de origem europia. Atualmente, ser moderno abrir as portas para os modelos e os valores estrangeiros, atualmente os americanos, desmerecendo os valores prprios da terra e da sua gente. Como disse Mrio de Andrade: O ensino primrio imprescindvel [...]. No basta ensinar o analfabeto 36 (C) Copyright ICOFOM a ler, preciso dar-lhe contemporaneamente o elemento em que possa exercer a faculdade que adquiriu. Defender o nosso patrimnio histrico e artstico alfabetizao. A salvaguarda da memria, do patrimnio e identidade cultural ter que ter como pano de fundo uma sociedade esclarecida por meio de polticas pblicas e aes de governo que enfatizem a educao e cultura, minimizando contrastes econmicos e sociais. Sobre o autor: ANTONIO CARLOS NUNES BAPTISTA - Mestre em Cincia da Informao. Pesquisador da Universidade do Rio de Janeiro [UNI-RIO] / Mestrado em Memria Social e Documento. Coordenador do Curso de Especializao em Conservao de Bens Culturais Mveis / Escola de Belas Artes / Universidade Federal do Rio de Janeiro Avenida Pasteur, 458 - Urca 22.290-240 Rio de Janeiro - Brasil / e-mail: acnb@rio.nutecnet.com.br REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS 1. CANCLINI, Nstor Garcia. Polticas culturais na Amrica Latina. Novos Estudos Cebrap, So Paulo. v. 2, n. 2, p. 39-51 Julho 1983. 2. BAUDRILLARD, Jean. Simulao e simulacros. Lisboa : Relgio dgua/ANTROPOS. 1991. 3. CASTRO, SONIA R. de. O estado na preservao de bens culturais. Rio de Janeiro : Renovar. 1991. 161 p. 4. DIMENSTEIN, Gilberto. Dane-se o resto. Folha de So Paulo, So Paulo, 8 mar. 1998. Cotidiano, p. 12 5. FALCO, Joaquim de Arruda. Poltica cultural e democracia: a preservao do patrimnio histrico e artstico nacional. In: Estado e cultura no Brasil: corpo e alma do Brasil. Org: Srgio Miceli. So Paulo : DIFEL, 1984 6. FEATHERSTONE, Mike. Cultura de consumo e ps-modernismo. So Paulo: Studio Nobel. 1995. 7. IANNI, Otvio. Mundializao e cultura. So Paulo : Brasiliense. 1994. 8. JEUDY, Henri-Pierre. Memrias do social. Rio de Janeiro : Forense, 1990. 9. LEVY, Pierre. As tecnologias da inteligncia: o futuro do pensamento na era da informao. Rio de Janeiro : Editora 34 / Nova Fronteira, 1993 10. MAGALHES, Alosio. Bens culturais: instrumento para um desenvolvimento harmonioso. Revista do Patrimnio Histrico e Artstico Nacional, n. 20, p. 40-44, 1984 11. MILANESI, Luiz Augusto. O paraso via Embratel. So Paulo : Paz e Terra. 1978. 12. _____________________ A casa da inveno: centros de cultura. So Paulo: Siciliano. 1991. 13. MOISS, Jos varo. Cultura um bom negcio. MinC. 1995 14. NORA, PIERRE. Les lieux de mmoire. La Republique, Paris : Gallimard, 1984. 15. OLIVEN, Ruben George. A relao estado e cultura no Brasil: cortes ou continuidade. In: Estado e cultura no Brasil: corpo e alma do Brasil. Org: Srgio Miceli. So Paulo : DIFEL, 1984 16. POLLAK, Michael. Memria, esquecimento e silncio. In: Estudos Histricos. Rio de Janeiro : Vrtice, v. 2, n. 3, 1989, p. 3-15. 17. RIBEIRO, Darcy. Os brasileiros: teoria do Brasil. Petrpolis : Vozes. 1991 18. ______________ O povo brasileiro: a formao e o sentido do Brasil. So Paulo : Companhia das Letras. 1995. 19. RODRIGUES, Adriano D. Comunicao e cultura: a experincia cultural na era da informao. Lisboa: Ed. Presena, 1994 20. ROSZAK, Theodore. O culto da informao. So Paulo : Brasiliense, 1988. 21. SCHILD, Susana. Homenagem ao rico legado dos anos 60. Jornal do Brasil, Rio de Janeiro, 8 jun. 1993. Caderno B, p. 7 22. SILVA, lvaro Costa e. Um breve histrico do patrimnio. In: Caderno de Ensaios, n. 1, p. 23-30. Rio de Janeiro : Instituto Brasileiro do Patrimnio Cultural 1992. 140 p. 23. THOMPSON. John B. Ideologia e cultura moderna: teoria social e crtica na era dos meios de comunicao de massa. Rio de Janeiro : Vozes, 1995. 24. TOLEDO, Benedito L. Bem cultural e identidade cultural. Revista do Patrimnio histrico e Artstico Nacional. n. 20, p. 29-32, 1984 25. UNESCO. La conservacin de los bienes culturales. Unesco, 1969. 26. VANNUCCHI, Aldo. Cultura brasileira: a caminho do ano 2.000. So Paulo : Loyola. 1987 27. VELHO, Gilberto Antropologia e patrimnio cultural. Revista do Patrimnio Histrico e Artstico Nacional, n. 20, p. 37-39, 1984. 37 (C) Copyright ICOFOM MUSEU, MEMRIA E IDENTIDADE CULTURAL VILA SO DOMINGO SORIANO: BERO DA INTEGRAO REGIONAL Mara Teresa Barbat Prez - Uruguay Em 1992, um grupo de especialistas e investigadores de diferentes reas do conhecimento cientfico e cultural, reunido nas instalaes da Biblioteca Nacional, formou uma equipe de trabalho multidisplinar que se denominou Grupo So Domingo Soriano. Sentamos que nosso povo, politnico, polilingustico, MESTIO, necessitava uma parada em seu caminho e, atravs de reflexes e busca de suas razes, conhecer mais profundamente sua identidade, a fim de reconhecer suas diferenas e valoriz-las frente s diferenas dos outros povos que nos rodeiam. A equipe de trabalho escolheu um lugar como smbolo evidente de uma problemtica scio-cultural, onde uma comunidade - que foi a primeira, perdia paulatinamente sua importncia at ficar relegada, quase qualidade de povo fantasma. Os objetivos foram muitos, divulgados a todas as instituies nacionais, departamentais e do exterior. Muitos j se cumpriram, especialmente o de hierarquizar a histrica vilae dar seguimento ao estudo ms profundo de seu passado e da realidade atual, visando melhor qualidade de vida de seus habitantes. Historicamente, esta a primeira fundao espanhola na Banda Oriental (seu braso diz 1624), onde se consolidaram as primeiras letras e expresses culturais, escritura, dana, msica e at teatro. Milhares de aborgenes evangelizados, possuidores de uma rica lngua, artesos, talhadores de madeira, fabricantes de instrumentos musicais, lavradores, donos de uma grande cultura - no termo mais aceito da antropologia atual - conviveram com o espanhol, o portugus e outros povos que chegaram a este lugar privilegiado pela natureza. Em fins do sc. XIX os gregos, alemes, srios, russos, franceses, italianos, refugiaram-se em suas tranqilas praias, para formar uma populao cosmopolita, mestia. O patrimnio histrico e cultural uma riqueza intangvel, e isso as vezes no percebido pelas pessoas: necessrio abordar projetos, partindo da realidade imediata atravs de relatos orais de histrias de vida, e chegar at o mais longnquo resto material ou documentao histrica que nos proporcionam a arqueologia, a antropologia, a histria. Para conhecer melhor o stio, apresentamos um breve relato dos fundamentos destas reflexes e parte do trabalho que vem-se desenvolvendo no Grupo. Vila So Domingo Soriano est situada no Departamento de Soriano, localizado na confluncia do rio Negro com o Uruguai. o povoado mais antigo, fundado pela coroa espanhola, existente no pas. A princpio foi uma Reduo indgena e a prova ms espetacular sua igreja, com imagens realizadas pelos ndios, e o que hoje a praa principal, que se encontra lateralmente mesma, foi o antigo cemitrio da Reduo. Deve- se ainda esclarecer que esta igreja foi a Matriz de toda a Banda Oriental. O lugar bero de um sem fim de fatos histricos, cujos protagonistas foram ndios, mestios, negros, mulatos, crioulos. A poucos quilmetros da Vila, em 1811, ocorreu o clebre Grito de Asencio, dado pelo riograndense Pedro Jos Viera, mais conhecido como Perico el Bailarino e o oriental Venancio Benavidez. A 27 de fevereiro, o comandante de Mercedes manda um batalho de Blandengues para prender os gachos que se haviam colocado a favor da Junta de Maio e estavam escondidos nos morros de Asencio. Sob as ordens de Vieira, so presos os Blandengues e em 28 de fevereiro, ao amanhecer, toma Mercedes, levando adiante os primeiros prisioneiros de guerra de nossa gesta emancipadora. Esse punhado de gachos orgulhosos de seu sangue americano defendiam seu solar, suas tradies, 38 (C) Copyright ICOFOM seus costumes. Um lugar rico por excelncia, onde no se conheciam nem admitiam fronteiras. Ali conviveram nossos irmos argentinos, nossos irmos brasileiros, nossos irmos paraguaios e lutaram com garra pelo que consideravam uma causa comum. A 4 de abril de 1811, outro riograndesnse, Francisco Bicudo, com os Quinteros e outros, avisam a Estanislao Soler da entrada ao rio de uma flotilha. Com efeito, era a frota fluvial mais formidvel que havia enviado o governo de Montevidu contra uma populao. Vinha a mando de Michelena. Rapidamente, desaloja- se a vila e leva-se os moradores a outro stio. Como o tempo curto, no se pode organizar nenhuma estratgia militar, e o que ali ocorreu, eu denominaria ofensiva e defensiva moda gacha. A vila bombardeada e seus ranchos incendiados, mas ao adentrarem os realistas em terra firme, so batidos e derrotados a chuo e lana pelos gachos que se haviam escondido nos matagais, dando a impresso de no haver ningum. Nesta gacha derrota correm os realistas a suas embarcaes e, no podendo ocupar o velho pueblo fica o caminho aberto para o triunfo de Passo del Rey e das Batalha das Pedras. A vila em sua totalidade foi declarada monumento histrico, incluindo o traado das suas ruas. Atualmente, ali vivem descendentes de Artigas, dos irmos Ruiz, que a alcanaram a cavalo e Juan Antonio Lavalleja, do vaqueiro Cheveste, dos Gadea, Andino, Robles e outros. Em 1200 habitantes, h mais de 280 bisnetos ou tataranetos de aborgenes. Sua populao tem hbitos rurais, pois a maioria trabalha durante a semana em estabelecimentos no campo e apenas vem Vila aos sbados e domingos. Todos eles tem seus ofcios herdados e no aprendidos, tais como carreteiros, guinchadores, guasqueiros, aramadores, domadores, montadores,etc. Os lugares mais importantes so: o porto, com seu edifcio construdo em 1862 para hotel, porque as guas do rio Negro so curativas; a velha Comissara, o primeiro Cabildo do pas; a igreja, o stio de Artigas, onde viveu com Isabel Sanchez e onde lhe nasceram os vrios filhos; o atual museu regional, ou Casa de Marfetn, a velha taboada junto ao potreiro do Estado; as antigas (pulperas) que se encontram entrada do povoado; o timb quase centenrio - infinidades de construes dos sculos XVIII e XIX. O Museu, situado na Casa de Marfetn - um belo edifcio de fins do sculo XVIII - foi fundado pelo prprio povo, em 18 de maio de 1992, como um lugar onde manter reunidas suas tradies, seu acervo cultural e poder mostr-lo com orgulho aos visitantes. O museu o espao que permite desenvolver as aptides intelectuais e capacidades crticas que, mediante um processo de educao aberta e permanente, leva s comunidades a participar mais e melhor desse mundo que s eles conhecem, aprendendo a valorizar seu meio ambiente e a preserv-lo. Entre as tarefas do novo museu encontra-se a de dar seguimento busca da memria coletiva, recuperando especialmente de seus antigos moradores os fatos e sucessos familiares da vila, coloc-los em comum e elev-los qualidade de dignos de estar no museu, velhas fotos, usos, costumes, linguagem, flora e fauna autctones, envolver os moradores, crianas, jovens e velhos, mestres, operrios, lavradores - enfim, conscientizar a todos da importncia do papel q2eu lhes toca nesta parte da histria; e que no apenas os muselogos, arquelogos ou historiadores participam, mas todos, juntos. Entre os projetos do Grupo, est o de elaborar quadros diagnsticos da rea urbana e do entorno para poder recuperar e conservar os monumentos e stios arqueolgicos, localizar e fazer o levantamento de jazimentos histricos e pr-histricos, com o propsito de revalorizar a riqueza histrica e cultural que, atravs do Museu, promova maior fluxo turstico e de possvel insero de trabalho para seus moradores. O Museu, acreditamos, pode ser o motor fundamental para reunir esta comunidade e conseguir-lhe apoio que at o momento no puderam oferecer outros organismos, quer pblicos, quer privados, para despertar esse povoado e para que seus habitantes logrem uma conscincia coletiva de sua integrao social e territorial, gerando maior sensao de pertencimento vital e de ligao com sua terra, e por meio dela valorizando a sua identidade, dentro deste mundo atual e globalizador. Maria Teresa Barbat Prez - Museu Regional So Domingo Soriano, Uruguai 39 (C) Copyright ICOFOM NUEVOS ESCENARIOS SOCIOCULTURALES LA MUSEOLOGIA EN EL CONTEXTO DE LA MUNDIALIZACIN Isabel Barros - Argentina Los cambios impuestos en el escenario mundial debido a innovaciones tecnolgicas (especialmente en las comunicaciones), las transformaciones de la produccin y el predominio de lo econmico han modificado no slo las condiciones de produccin sino tambin la circulacin de las formas de expresin cultural. Al mismo tiempo se ha visto afectado el contenido simblico de los productos culturales. Es dentro de este proceso llamado de mundializacin, que tiene como marco a la sociedad post-industrial, que se vive una etapa de conformacin de nuevas identidades en el mbito internacional. La respuesta a esta transformacin ha sido, en America Latina, un cambio en la manera que se piensa e imagina el tema de las identidades culturales. Este cambio parece responder a acontecimientos externos, ms que surgir como producto de una lgica implcita del devenir del pensamiento latinoamericano. Los nuevos procesos que tienen lugar, como las migraciones, la intensificacin de la pobreza, la crisis del concepto de nacin, la falta de presupuesto para la educacin, entre otros, nos proponen una reflexin sobre cul es el concepto de cultura hoy y como podemos explicar los problemas contemporneos que se presentan en el campo sociocultural. Asistimos a cambios vinculados con las nuevas formas de relaciones laborales, de produccin del conocimiento y de las formas de comunicacin de la gente. Tambin est ocurriendo un cruzamiento de culturas -que se produce con migraciones de los pases limtrofes y de pases de ultramar- con la consiguiente disparidad de valores. Es en este contraste donde, una legtima aspiracin, la de afirmar la propia identidad sociocultural, puede trastocarse en una tendencia xenfoba, racista y agresiva. La cuestin nacional ha sido una constante en el pensamiento latinoamericano; definiendo los parmetros de la produccin intelectual y de la crtica. La mundializacin, que es otra visin conceptual, y que hoy cuenta con impulsos tcnicos y polticos favorables, est ganando espacios. La fractura que se ha producido nos invita a reflexionar sobre el significado de ambas. Es conveniente advertir que al enunciar algo as como nacional vs mundial se est evocando un escenario que refleja la polarizacin entre las visiones particular vs general, que est presente en todas las disciplinas del saber humano. Pero tambin que, ms all de ello, hay implicancias relacionadas con estrategias de mercado y proyectos polticos de predominio. Los proyectos de construccin nacional salidos de la pluma de ensayistas, literatos y politicos traen una propuesta de modernizacin de la sociedad y presentan mplicita o explcitamente la dicotoma en otra versin: tradicional versus moderno. Tradicin y modernidad son parte de la vida cotidiana y se presentan como antagnicos. Se supone que la sociedad tradicional es agraria, familiar, religiosa y afectiva; la moderna en cambio se la presenta como 40 (C) Copyright ICOFOM urbana, individual, racional y cientifica. Modernidad representa el futuro, en cambio la tradicin simboliza el pasado. No obstante, el modelo de desarrollo que se presenta como ideal de modernidad, si bien es hasta cierto punto reproducible, no es generalizable. Esto genera fuertes tendencias favorables a una fragmentacin en el sistema mundial -o al menos a la creacin de profundas diferencias de carcter estructural- en la distribucin del poder de decisin entre los diferentes actores del mismo, en la calidad de la vida, los niveles de riqueza y pobreza, el acceso a los bienes culturales y de consumo. Este impulso homogeneizador, estimulado por la invitacin al consumo ms all de las posibilidades, alienta mltiples y peligrosas contradicciones: las existentes al interior de la trada (Estados Unidos, la Unin Europea y Japn) y sus zonas de influencia, entre estos centros y el resto del mundo y entre distintos sectores socioeconmicos de esas sociedades. Otro fenmeno complejo que presenta la mundializacin es el de una rpida explosin ur- bana. En Latinoamrica las ciudades parecen crecer indefinidamente. El aumento de su poblacin -debido en su mayor parte a las migraciones de las zonas rurales-, es una pesada carga cuyas consecuencias son ciudades superpobladas, ruidosas y dislocadas donde se albergan los excludos y los oprimidos de todos los orgenes tnicos y donde prolifera la violencia. Cul es el incentivo que produce este fenmeno? Las ciudades siguen siendo los lugares del poder, del intercambio, de la produccin del conocimiento, del asiento de la administracin, de los grandes medios y de los centros de cultura, de creacin y de innovacin. Las principales actividades econmicas estn concentradas en ellas, hasta tal punto que sirve de ejemplo saber que la produccin de la ciudad de San Pablo sobrepasa la produccin ntegra de un pas como Polonia. Cada vez ms las ciudades albergan grupos humanos que no interaccionan. Los problemas sociales se agudizan, podemos observar distintos grupos de poblacin, los que estn a la deriva, los que trabajan y los que comandan, stos ltimos estn mejor conectados por telfono, fax o computadoras con sus contrapartes en la red de superciudades del planeta, que con sus conciudadanos. En este escenario se plantea la hegemonizacin de la cultura. No obstante, este proceso de globalizacin cultural, ofrece resistencias, sus lneas de fractura son coincidentes, no por casualidad, con fronteras religiosas y culturales. El MERCOSUR, como proceso de integracin regional dentro del escenario de la mundializacin, nos enfrenta, desde lo sociocultural, con la relacin que existe entre la internacionalizacin de la economa y las migraciones que sta provoca. Los procesos migratorios no son nuevos en nuestros pases. Estos sufrieron diversas transformaciones a lo largo de las dcadas de este siglo. En los aos treinta haban sido orientados desde polticas bsicamente restrictivas y de control, tendientes a proteger la mano de obra nacional frente a la inmigracin extranjera. Este sesgo continu en los cuarenta, pero con un perfil ideolgico orientado, ms que nada, a la proteccin de lo que se llamaba cultura nacional. En las dcadas de los cincuenta y de los sesenta, las restricciones migratorias concordaron con la estrategia econmica de ese momento que dio en llamarse sustitucin de importaciones. En la dcada de los setenta se consolidan, bajo este signo restrictivo y de control, con las polticas de seguridad nacional. Actualmente, con la superacin de los marcos nacionales como referente del desarrollo 41 (C) Copyright ICOFOM econmico, las migraciones necesitan de una redefinicin conceptual, ya que plantean conflictos de diversa ndole que no existan en el pasado. Es necesario acompaar las transformaciones econmicas con propuestas normativas que permitan la libre circulacin de las personas y el libre desarrollo de sus actividades. La realidad de la integracin hace que debamos cuestionarnos no slo el traslado de las personas o su libertad de circular y trabajar libremente en los pases que conforman la regionalizacin, sino de qu forma validamos los ttulos y las competencias profesionales. Todos estas cuestiones socioculturales que plantean los procesos de regionalizacin, y en especial los que surgen del MERCOSUR, deben ser analizados desde perspectivas amplias de cambios globales. Si bien la mundializacin del mundo parece ser un hecho sin retorno y los procesos de regionalizacin se desarrollan dentro de este concepto, debemos estar atentos para poder observar hacia donde pueden llevarnos y a qu situaciones nos enfrentan. Con relacin a la cultura y las identidades, la globalizacin de las comunicaciones produce una difusin masiva de mensajes culturales que muchas veces resultan incompatibles con las situaciones de las sociedades locales. Esto genera conflictos que afectan la identidad cultural y provoca tensiones sociales, conduciendo a la aceptacin progresiva de elementos de una cultura homogenizadora basada fundamentalmente en una sociedad de consumo de sello occidental. Esta mundializacin del mundo, esta evolucin convergente de relaciomes culturales internacionales plantea, dentro del campo de la museologia numerosos desafos. Estos pueden ser enfocados, al menos desde dos perspectivas: a nivel de las comunicaciones o bien a nivel de las temticas. Desde el punto de vista de la comunicacin, los medios tecnolgicos empleados en los museos dan cuenta de una evolucin diferenciada que se refleja en los medios museogrficos empleados. Tambin las diferencias en el acceso a la educacin presentan dificultades en la utilizacin del lenguaje museolgico. Nuestros pases, con alto ndice de analfabetismo en su poblacin, junto a sectores de la sociedad que gozan de un libre acceso a las innovaciones tecnolgicas plantean varios interrogantes: Cmo se conjugan estas dos realidades en el interior del museo? Cmo se pueden transferir estas tecnologas y adaptarlas a un lenguaje que les sea propio? Estos interrogantes no encuentran fcil respuesta; la que seguramente no puede ser en el sentido de reforzar an ms la exclusin. En relacin con el aspecto de las temticas, pareciera que al discurso de la memoria se lo sustituye, o ms bien se le agrega, el de las problemticas contemporneas; integrndole el discurso cientfico innovador. Pareciera que el inters se ha desplazado a ser hacedores de la historia, es decir a presentar los futuros posibles, tanto o ms que a exponer ordenanda y en forma criticamente amplia lo ocurrido. Pueden ser los museos el reflejo de un mundo diferenciado? Las relaciones entre mundos inmersos en dinmicas diferentes no hacen ms que marcar y profundizar las diferencias que la mundializacin plantea. Los museos deben dar testimonio de los contextos sociales en los que se hallan insertos, sean estos homogneos o divididos por profundas diferencias. Pero sin duda ellos deben permitir que sus visitantes aprehendan la complejidad del mundo moderno, haciendo referencia al mapa socio-econmico del mismo. La museologa debe dar testimonio de esa heterogeneidad. 42 (C) Copyright ICOFOM Aqu es donde el museo debera buscar el equilibrio entre sus funciones esenciales, que son las de la conservacin, la investigacin y la difusin, y tambin entre las diferentes concepciones museolgicas que cohabitan dentro de su mbito. Los museos, tal como los conocemos hoy, existen desde hace unos doscientos aos y al igual que la sociedad que los generara han ido cambiando con el transcurrir de la historia. Lo nico que es constante es que el museo es un lugar -edificio, parque, pueblo o regin- donde las personas se encuentran para ver objetos culturales o naturales, reunidos y expuestos en razn de sus caractersticas excepcionales o ejemplares dentro de un contexto particular. Cal ser, en tiempos como los que estamos viviendo, su espacio social? Buenos Aires, mayo de 1998 BIBLIOGAFA 1. Chesnais, Franois: A mundializaao do capital, Sao Pablo, Brasil, Ed. Xam, 1996. 2. Garca Canclini, Nstor: Culturas en Globalizacin, Ed. Nueva Sociedad, Caracas, Venezuela, 1996. 3. Mansilla, H.C.F.: El racionalismo occidental y las identidades sociales premodernas, Rev. Sociedad, N 4, Fac. Ciencias Sociales de la UBA, Buenos Aires, Argentina, 1994. 4. Naishtat, Silvia: Nada ms globalizado que una hamburguesa, Diario Clarn, 13/10/1997, pg. 26. 5. Todorov, Tzvetan y otros: Cruce de culturas y mestizaje cultural. Ed. Jucar Universidad, Madrid, Espaa, 1988. 6. Villanueva, Ernesto: Empleo y globalizacin Ed. Universidad Nacional de Quilmes, Buenos Aires, Argentina, 1997. 43 (C) Copyright ICOFOM NOVOS CENRIOS SCIOS CULTURAIS DA MUSEOLOGIA NO CONTEXTO DA MUNDIALIZAO Isabel Barros Argentina Os cmbios impostos no cenrio mundial devido as inovaes tecnolgicas (especialmente nas comunicaes), as transformaes da produo e o predomnio do econmico vem modificando no apenas as condies de produo, mas tambm a circulao das formas de expresso cultural. Ao mesmo tempo, vem sendo afetado o contedo simblico dos produtos culturais. dentro deste processo chamado de mundializao que tem como moldura a sociedade ps-industrial, que se vive uma etapa de conformao de novas identidades em mbito internacional. A resposta a esta transformao foi, na Amrica Latina uma mudana na maneira de pensar e imaginar o tema das identidades culturais. Este cmbio parece responder a acontecimentos externos, mais do que surgir como produto de uma lgica implcita do devir do pensamento latino-americano. Os novos processos que ocorrem, como as migraes, a intensificao da pobreza, a crise do conceito de nao, a falta de oramentos para a educao, entre outros propem-nos uma reflexo sobre qual , hoje o conceito de cultura e como podemos explicar os problemas contemporneos que se nos apresentam no campo sociocultural. Assistimos a mudanas vinculadas com as novas formas de relaes trabalhistas, de produo do conhecimento e das formas de comunicao. Ocorre tambm um cruzamento de culturas - produzido atravs de migraes com os pases limtrofes e de ultramar - com a conseqente disparidade de valores. neste contraste que uma legtima aspirao, a de afirmar a prpria identidade sociocultural, pode transmudar-se numa tendncia xenfoba, racista e agressiva. A questo nacional vem sendo uma constante no pensamento latino-americano, definindo os parmetros da produo intelectual e da crtica. A mundializao, que outra viso conceitual e que hoje conta com impulsos tcnicos e polticos favorveis, est ganhando espaos. O fracionamento que se produz a refletir sobre o significado de ambas. conveniente advertir que, ao enunciar algo assim como nacional x mundial se est evocando um cenrio que reflete a polarizao entre as vises particular x geral, presente em todas disciplinas do saber humano. tambm conveniente observar que alm de tudo, h implicaes relacionadas com estratgias de mercado e projetos polticos de predomnio. Os projetos de construo nacional sados da pena de ensastas, literatos e polticos trazem uma proposta de modernizao da sociedade e apresentam, implcita ou explicitamente a dicotomia em outra verso: tradicional x moderno. Tradio e modernidade so partes da vida cotidiana e se apresentam como antagnicos. Supe-se que a sociedade tradicional agrria, familiar, religiosa e afetiva; a moderna por sua vez, apresentada como urbana, individual, racional e cientfica. A modernidade representa o futuro e a tradio simboliza o 44 (C) Copyright ICOFOM passado. Entretanto, o modelo de desenvolvimento que se apresenta como ideal de modernidade, no generalizvel ainda que seja at certo ponto reprodutvel. Isto gera fortes tendncias favorveis a uma fragmentao no sistema mundial ou ao menos a criao de profundas diferenas de carter estrutural na distribuio do poder de deciso entre diferentes atores desse sistema, no que tange qualidade de vida, aos nveis de riqueza e pobreza, ao acesso aos bens culturais e de consumo. Este impulso homogeneizador, estimulado pelo convite ao consumo alm das possibilidades, gera mltiplas e perigosas contradies, como as existentes no interior da trade Estados Unidos, Unio Europia e Japo e suas zonas de influncia, entre estes centros e o resto do mundo e entre os distintos setores scio-econmicos destas sociedades. Outro fenmeno complexo que apresenta a mundializao, o de uma rpida exploso urbana. Na Amrica Latina as cidades parecem crescer indefinidamente. O aumento de sua populao devido, em sua maior parte, s migraes das zonas rurais -, constitui uma pesada carga cujas conseqncias so cidades super povoadas, ruidosas e deslocadas, onde se abrigam os excludos e os oprimidos de todas as origens tnicas e onde prolifera a violncia. Que incentivo produz este fenmeno? As cidades continuam sendo os lugares de poder, de intercmbio, de produo do conhecimento, de localizao da administrao, dos grandes meios e dos centros de cultura, de criao e inovao. Nelas esto concentradas as principais atividades econmicas, a tal ponto que serve de exemplo saber que a produo da cidade de So Paulo ultrapassa a produo integral de um pas como a Polnia. Cada vez mais, as cidades abrigam grupos humanos que no interagem. Os problemas sociais tornam- se cada vez mais agudos e nelas podemos observar diversos grupos os que esto deriva, os que trabalham e os que comandam, estes ltimos melhor conectados por telefone, fax ou computador com seus pares na rede de super-cidades do planeta, do que com seus concidados. Neste cenrio, prope-se a hegemonizao da cultura. Entretanto, este processo de globalizao cultural oferece resistncias, suas linhas de fratura so coincidentes, e no por acaso, com as fronteiras religiosas e culturais. O Mercosul, como processo de integrao regional no cenrio da mundializao, nos enfrenta, do ponto de vista sociocultural, com a relao existente entre a internacionalizao da economia e as migraes que esta provoca. Os processos migratrios no so novos em nossos pases. Sofreram diversas transformaes ao longo deste sculo. Nos anos 30, haviam sido orientados a partir de polticas basicamente restritivas e de controle, tendentes a proteger a mo-de-obra nacional da imigrao estrangeira. Esta tendncia continuou nos anos 40, mas com perfil ideolgico orientado principalmente para a proteo do que se chamava cultura nacional. Nas dcadas de 50 e 60, as restries migratrias coincidiram com a estratgia econmica do momento, denominada substituio de importaes. Nos anos 70 elas se consolidam atravs deste signo restritivo de controle, com as polticas de segurana nacional. Atualmente, com a superao dos limites nacionais como referncia de desenvolvimento econmico, as migraes necessitam de uma redefinio conceitual j que se relacionam a conflitos de origem diversa, que no existiam no passado. necessrio acompanhar as transformaes econmicas com propostas normativas que permitam a livre circulao das pessoas e o livre desenvolvimento de suas atividades. A realidade da integrao coloca em questo no apenas o trnsito das pessoas ou sua liberdade de circular e trabalhar livremente nos pases que configuram a regionalizao, mas faz tambm 45 (C) Copyright ICOFOM com que nos questionemos sobre a forma de validar os ttulos e competncias profissionais. Todas estas questes socioculturais que trazem os processos de regionalizao, e em especial os que surgem do Mercosul, devem ser analisados desde a perspectiva mais ampla dos cmbios globais. Se bem que mundializao parea ser um fato sem retorno e que os processos de regionalizao se desenvolvam dentro deste conceito, devemos estar atentos para podermos observar at onde nos levam e em que situaes nos colocam. No que diz respeito cultura e s identidades, a globalizao das comunicaes produz uma difuso macia de mensagens culturais que muitas vezes resultam incompatveis com as situaes das sociedades locais. Isto gera conflitos que afetam a identidade cultural e provocam tenses sociais, conduzindo aceitao progressiva de elementos de uma cultura homogeneizadora, baseada fundamentalmente numa sociedade de consumo de cunho ocidental. A mundializao do mundo, esta evoluo convergente de relaes culturais internacionais, coloca para o campo da Museologia, numerosos desafios. Estes podem ser enfocados ao menos sob duas perspectivas: ao nvel das comunicaes e ao nvel das temticas. Desde o ponto de vista da comunicao os meios tecnolgicos utilizados nos museus do conta de uma evoluo diferenciada que se reflete nos meios museogrficos empregados. As diferenas no acesso educao resultam em dificuldades na utilizao da linguagem museolgica. Nossos pases, cujas populaes apresentam alto ndice de analfabetismo, junto a setores da sociedade que gozam de livre acesso s inovaes tecnolgicas, fazem surgir vrias questes: Como se conjugam estas duas realidades no interior do museu? Como se podem transferir estas tecnologias e adapt-las a uma linguagem que lhes seja prpria? So questes de difcil resposta, mas que seguramente no podem apontar no sentido de reforar-se ainda mais a excluso. Com relao ao aspecto das temticas parece que se acrescenta ou substitui, ao discurso da memria, os das problemticas contemporneas integrando-se-lhes o discurso cientfico inovador. O interesse parece ter-se deslocado no sentido dos museus como fazedores da histria, interessados em apresentar os futuros possveis, tanto ou mais do que em expor, de forma ordenada e criticamente ampla, os acontecimentos. Poderiam ser os museus o reflexo de um mundo diferenciado? As relaes entre mundos mergulhados em dinmicas diferentes no fazem mais do que marcar e aprofundar as diferenas trazidas pela mundializao. Os museus devem dar testemunho dos contextos sociais em que se acham inseridos, sejam estes homogneos ou divididos por profundas diferenas. Mas sem dvida, devem permitir que seus visitantes apreendam a complexidade do mundo moderno fazendo referncia ao mapa scio-econmico deste mundo. A Museologia deve dar testemunho desta heterogeneidade. neste mbito que o museu deveria buscar o equilbrio entre as suas funes essenciais que so as de conservao, investigao e difuso e tambm entre as diferentes concepes museolgicas que nele coabitam. Os museus, assim como os hoje conhecemos, existem h cerca de 200 anos e, como a prpria sociedade que os criou, foram se modificando no curso da histria. A nica constante no museu o lugar edifcio, parque, cidade ou regio onde as pessoas se encontram para ver objetos culturais ou naturais, reunidos e expostos em razo de suas caractersticas excepcionais, ou exemplares dentro de um contexto particular. Qual ser, nos tempos em que estamos vivendo, o espao social do museu? Buenos Aires, maio de 1998. 46 (C) Copyright ICOFOM BIBLIOGRAFIA 1. Chesnais, Franois: A mundializao do capital, So Paulo, Brasil, Ed. Xam, 1996. 2. Garca Canclini, Nstor: Culturas en Globalizacin, Ed. Nueva Sociedad, Caracas, Venezuela, 1996. 3. Mansilla, H.C.F.: El racionalismo occidental y las identidades sociales premodernas, Rev. Sociedad, N 4, Fac. Ciencias Sociales de la UBA, Buenos Aires, Argentina, 1994. 4. Naishtat, Silvia: Nada ms globalizado que una hamburguesa, Diario Clarn, 13/10/1997, pg. 26. 5. Todorov, Tzvetan y otros: Cruce de culturas y mestizaje cultural. Ed. Jucar Universidad, Madrid, Espaa, 1988. 6. Villanueva, Ernesto: Empleo y globalizacin Ed. Universidad Nacional de Quilmes, Buenos Aires, Argentina, 1997. 47 (C) Copyright ICOFOM NUEVOS HORIZONTES EN LOS MUSEOS LAS SIMULACIONES VIRTUALES Liliana Borioli y Mara Victoria Meyer - Argentina 1 Introduccin Comentan los autores del libro La Sociedad Digital... 20 que una innovacin puede crear una nueva necesidad en poco tiempo, para lo cual se remiten al ejemplo del automvil. Hace 100 aos (1883-1884) que Delamare Deboutteville hizo circular por una carretera el primer coche acondicionado por un motor de explosin alimentado con gasolina. Pero la difusin de esta novedad se difundi de forma muy lenta. En 1960 slo haba un coche por cada 10 habitantes, incluso en los pases ms ricos de Europa; fue slo a partir de 1975 o 1980 cuando pudo empezar a hablarse una motorizacin casi general (un coche por cada tres o cuatro habitantes). As pues, ha tenido que transcurrir casi un siglo para que Europa adopte un modelo de urbanismo y vida cotidiana basado en el uso del automvil. Para que el automvil transforme nuestra representacin del espacio y el tiempo. Para que disperse nuestros alojamientos y fbricas, nuestras escuelas y comercios, nuestros estadios y residencias secundarias. En resumen, para que se afirme una autntica necesidad del vehculo, que se ha convertido en un medio de unin insustituible entre los mltiples lugares y el tiempo repartido, de nuestra forma de vida hecha pedazos. No importa cunto se tarde, el final es inevitable y la necesidad de ya se habr instalado. Entonces cmo considerar y trabajar por la importancia de recuperar y de mantener (intacto?) el patrimonio cultural del pas, el patrimonio cultural de la humanidad? Cmo incentivar a la sociedad de nuestros das, desde la regionalizacin, y frente a la globalizacin, para que haga uso de sus emociones, afectos y memoria cultural en un redescubrimiento del significado de su propia identidad? Esa es entre otras la tarea de los Museos contemporneos. Es, pues, motivo de este trabajo analizar una posible visin de los museos (especficamente de los Museos de Ciencias Naturales) y presentar las nuevas tecnologas 21 como alternativas de cambio y sustento en los permanentes desafos de la tarea de la memoria natural, social y cultural. Tecnologas que como el automvil ya estn insertas como lenguaje y texto en nuestras culturas. 2. Retomando una definicin de MUSEO y de sus funciones Segn expresara Yolanda Ramos Galicia en su Proyecto para la creacin de museos Locales en Mxico 22 , el concepto de museo y su funcin fue cambiando para adaptarse a necesidades histrico/sociales. Es a partir del siglo XIX cuando la concepcin de museo como un depsito de antigedades expuestas de manera esttica, se difundi ampliamente. A finales de este mismo siglo el concepto de museo evolucion hacia una concepcin 48 (C) Copyright ICOFOM dinmica entendida como clasificar, exponer, recoger y promover la divulgacin de recursos educativos, para atraer al pblico mediante la publicidad. Su finalidad consisti en conservar los objetos y los documentos, tarea comn en todos los museos, as como promover investigaciones, cursos, y conferencias. En general, la idea del museo en esta poca, era coleccionar y exhibir aunque sin tener comunicacin directa con el pblico. La concepcin actual de museo no es la de un simple depsito de objetos sino la de una institucin al servicio de la sociedad que adquiere, conserva y permite la valorizacin de los testigos materiales de la evolucin de la naturaleza y del hombre 23 , mostrando objetivamente el desarrollo cientfico, tecnolgico, econmico, cultural, poltico y social en un rea geogrfica determinada, de manera que los visitantes del museo, puedan darse cuenta de los problemas que interesan, afectan y determinan la vida de cada regin. En ese sentido es que Museo y Memoria se articulan para sustentar representaciones histricas y geogrficas de la realidad. As el problema parece plantear nuevos interrogantes: cmo ejercitar la memoria sobre objetos fsicos? Cmo atribuirles valores y darle significado a colecciones materiales que parecen ajenas a nuestra propia persona? Y finalmente cmo interesar por la vida de la naturaleza que nos rodea? Cmo transferir objetos de la realidad, objetos que encierran un mundo de vivencias, mensajes, contextos y herencias, sin que pierdan los significados acumulados dentro o a su alrededor? Cmo lograr este milagro sin que se produzca una ruptura en la continuidad de la vida social del objeto? Y en los Museos de Ciencias Naturales, cmo hablar de la realidad de la vida desde la realidad de la muerte? 24 Es entonces cuando se cae en el peligro de la museificacin. Es decir, en museos que muestran un algo llamado objeto autntico, que en realidad es slo una interpretacin de la realidad. 25 Cmo evitar el despojar al objeto de la realidad que le dio origen y que lo mantiene socioculturalmente? Por ltimo, cmo puede el museo favorecer el encuentro de vida compartida entre una memoria personal y una memoria colectiva fortaleciendo la existencia de una memoria regional? Teniendo en cuenta la perspectiva de ste, nuestro planteo inicial, proponemos partir de las siguientes consideraciones: El museo no debe valorizar los objetos en s mismos en detrimento de los significados totales que ellos representan; debe tener en cuenta que los objetos son importantes, pero no ms que los valores, los sentimientos, la cultura viva y dinmica y la vida misma, donde el discurso museolgico debe trascender la materialidad de la exhibicin. 26 Sus salas deben presentar los objetos de una manera ms atractiva quitando la sensacin de exhibicin, y favorecer el acercamiento del pblico creando un sentimiento de pertenencia cultural o memoria personal, para luego rescatar la memoria colectiva, logrando superar el mero uso de tcnicas por un cambio de mentalidad, en todo el personal involucrado en la tarea museolgica, que se sienta directamente involucrado con el visitante para que todos estos esfuerzos no sean en vano. Para terminar recomendamos no olvidar que si los recuerdos no pueden ser colgados 49 (C) Copyright ICOFOM en el museo, un objeto de museo puede ser capaz de revivir -crear y recrear- momentos, sucesos y valores de la vida cotidiana local y universal, estimulados por un sonido, un color, una forma, una imagen o un smbolo... 27 3. La realidad virtual: una buena herramienta ? Como el automvil, ya est impuesta en nuestra sociedad para comprenderla y luego valorarla; se hace necesario comprender primero qu es (y qu no es) la realidad virtual, para analizar luego el porqu de la eleccin de esta herramienta. Cmo definir un mundo virtual? Un mundo virtual es una base de datos de grficos interactivos 28 , explorable y visualizable en tiempo real en forma de imgenes tridimensionales, de sntesis, capaces de provocar una sensacin de inmersin en la imagen. Se dice sintetizar una imagen o imagen de sntesis porque toda la informacin necesaria para su creacin, e incluso para la de una serie de imgenes animadas, est disponible en forma simblica en la memoria del ordenador y por lo tanto no hace falta recurrir al mundo real para crearlas. 29 La inmersin puede conseguirse de diferentes formas; lo ms frecuente consiste en la combinacin de dos estmulos sensoriales, uno basado en una visin estereoscpica total y el otro en una sensacin de correlacin muscular 30 entre los movimientos reales del cuerpo y las modificaciones aparentes del espacio artificial en que est inmerso. La visin estereoscpica se obtiene con un casco de visualizacin provisto de dos diminutas pantallas de cristal lquido situadas delante de los ojos. La correlacin perceptiva entre el cuerpo del observador y el espacio virtual se obtiene mediante varios censores de posicin colocados en la cabeza y los miembros. El ordenador que controla el sistema conoce en todo momento la actitud del observador, la direccin de su mirada o su mmica gestual. El movimiento ms pequeo, el gesto ms leve, puede ser analizado por el ordenador y desencadenar una serie de programas asociados a dicho gesto o movimiento. Todo acto del cuerpo se traduce en una modificacin correlativa del espacio tridimensional que lo rodea por todos los lados gracias al casco estereoscpico integral. Inversamente toda imagen tridimensional que flota virtualmente alrededor del observador puede servir de base y pretexto a nuevos actos gestuales. En pocas palabras, todo se reduce a una sensacin de inmersin e interactividad lograda con el uso de distintos intermediarios de carcter tcnico (cascos, guantes, etc.). Estas explicaciones tcnicas se justifican adems desde la misma etimologa de los trminos. La palabra virtual proviene del latn virtus, que significa fuerza, energa, impulso inicial. As, la virtus es real y activa; fundamentalmente acta. Es a la vez la causa inicial en virtud de la cual el efecto existe, por ello mismo, aquello por lo cual la causa sigue estando presente virtualmente en el efecto. A diferencia de lo potencial, que tal vez ser en el futuro, lo virtual ya esta presente, de una forma real aunque escondida, subterrnea, no evidente. Lo virtual es la presencia real y discreta de la causa. Esta forma de manifestacin y de presencia es lo que garantiza la realidad a la que hace referencia la simulacin virtual. 50 (C) Copyright ICOFOM En la actualidad existen muchas expresiones que intentan peligrosamente definir esta sensacin, como por ejemplo realidad artificial, realidad virtual o incluso telepresencia. Tal vez simulacin virtual sea la expresin que mejor la represente. Las simulaciones virtuales (o mundos virtuales) plantean nuevas tonalidades a antiguas cuestiones como el nmero, el espacio, la mediacin, lo sensible, lo inteligible, la conciencia, el lugar. 3.1 Verificacin cientfica de la Realidad Virtual Philippe Quau -responsable de innumerables trabajos sobre lo virtual- encuentra, bsicamente, dos tipos de aplicaciones posibles de esta tecnologa: las cientficas y cognitivas, y las ldicas o artsticas. Entre las aplicaciones cientficas encontramos la ciruga asistida por realidad virtual. Existen hoy algunas posibles soluciones ante cirugas de riesgos: una de ellas consiste en proponer a los mdicos vistas complementarias de imgenes endoscpicas como, por ejemplo, imgenes de sntesis tridimensionales del campo operatorio. Una segunda opcin va ms lejos: utilizar representaciones numricas del campo operatorio para optimizar la tcnica operatoria, con la introduccin de dispositivos robticos capaces de ejecutar una operacin pre-programada; o de simplemente controlar la manipulacin de los utensilios que usan los cirujanos. Por otra parte, especialistas en ciruga endonasal, abdominal, torcica, obstetricia o la neurociruga se han acercado a estas nuevas tcnicas. En el mundo ya existen varios equipos interiorizndose en el tema de los modelos numricos para el anlisis pre-operatorio (y en particular la simulacin de intervenciones) y tambin para la asistencia en el desarrollo de la operacin. Se pueden mencionar la Universidad de Carolina del Norte, en Estados Unidos, o el Instituto de Tecnologa de Georgia, la Universidad de Pennsylvania. Tambin existen equipos japoneses (en particular el Tokyo Research Laboratory), y en Francia el equipo de J. L. Delnotte, en Lille, en colaboracin con la sociedad americana Image Factory. Desde el punto de vista pedaggico/cognitivo para la formacin de especialistas, existe otra aplicacin concreta: gracias a sus representaciones numricas del cuerpo humano y al desarrollo de los medios de telecomunicacin, ser posible comunicar y trabajar en colaboracin con cirujanos situados en lugares diferentes. Cabe destacar que detrs de un proyecto de estas dimensiones existe un equipo de trabajo integrado por especialistas en lgica de animacin y de su creacin asistida por ordenador en telecomunicacin, en interfaz hombre-mquina, arquitectos y creadores de arte virtual; msicos, ingenieros en sonido, pasando por los especialistas en inteligencia artificial y por los especialistas en la aplicacin concreta (ciruga, fsica, matemtica, pedagoga, medicina, etc.). Actualmente, entre los usos posibles de la realidad virtual, se pueden mencionar adems la robtica, sobre todo en aquellos usos donde es peligroso el acceso a seres humanos (fondos submarinos, centrales nucleares, etc.). No hay que olvidarse la importancia de su uso en 51 (C) Copyright ICOFOM ciencias tales como: Qumica, Fsica y Astronoma. Tambin son diversas sus aplicaciones en pedagoga y, por supuesto, los juegos virtuales. 31 3.2 Simulacin Virtual en los Museos La simulacin virtual permite no slo trabajar con la realidad sino que, en definitiva, ella puede tambin simular realidades tan dispares y diferentes como la estructura molecular del agua, el sistema nervioso de un ser humano o las tareas de un robot de una central atmica. Sus posibilidades de representacin son muchas e inagotables y en este trabajo se las analizar en relacin al mbito y a las tareas museolgicas de un posible Museo Virtual de Ciencias Naturales. Esta nueva herramienta permite, como hemos dicho, la simulacin virtual de todo ser viviente, desde un microbio hasta un elefante, pasando por la representacin del ADN, brindando posibilidad de mostrar todo ser viviente -inclusive al mismo ser humano- sin discriminacin de tamao, hbitat, peligrosidad, etc. Si ello es as, su uso evitara situaciones tales como: el cautiverio, la exposicin de un animal sin vida (embalsamamiento o maquetas), la exposicin de un hbitat no apropiado ( no ptimo). Y en el caso de la exhibicin de animales vivos el proceso de adaptacin forzada de los mismos. Posibilitara adems la exposicin de aquellos animales que por diferentes causas (tamao, espacio fsico, hbitat especiales, condiciones climticas, etc.) se hace poco probable o imposible. Las gamas en la paleta de esta representacin -simulacin virtual con fines pedaggicos/ cognitivos y ldicos- admiten diversos tonos de complejidad, tamao, as tambin como diversas perspectivas de enfoque en la exposicin de los animales y de su hbitat natural. Como criaturas virtuales en exposicin, podran elaborarse segn modelos alimentados con todos los estudios realizados sobre las especies reales, permitiendo mostrar no solamente al animal individual, sino en interaccin con otros animales de su misma o distinta especie. Su comportamiento en grupo o manada como as tambin sus hbitos de caza, reproduccin, comunicacin, alimentacin, migracin, etc. Asimismo, podran admitir distintos enfoques desde su estructura sea, o nerviosa, manifestaciones de adaptacin al medio ambiente, formas de transporte o locomocin, nivel de evolucin dentro de su especie, y hasta formas de comunicacin, etc.; segn la opcin y la solicitud interesada del visitante. Toda esta informacin por supuesto ser informacin de la realidad, apreciada como vlida solamente si el animal est representado en su hbitat de origen y en su contexto natural. Por lo cual sta simulacin (representacin) eliminara una de las realidades negativas del Museo de Ciencias Naturales: la cosificacin de la vida natural (la depredacin y la extincin de especies con o sin fines cientficos), y la representacin descontextualizada de especies animales y/o vegetales. 4. La Propuesta de museo virtual 52 (C) Copyright ICOFOM [...] los nios que llevamos al zoolgico entran corriendo excitados, quieren ver al mismo tiempo al leopardo, la tortuga, el babuino, el pelcano y si estn en Londres el panda gigante, [...] pero al cabo de un rato empiezan a cansarse, han comido golosinas, les han tirado man al elefante, han celebrado los juegos de las focas, el sueo los invade poco a poco y hay que llevrselos a casa, indiferentes y hastiados.[...]. -Es hora de cerrar- dice el guardin. Vmonos entonces, Ricci 32 ; detrs de esas rejas queda una silenciosa multitud de formas, de movimientos, de sigilosas conductas, no solamente en las jaulas sino en las zonas intersticiales donde alientan las larvas de nuestra noche ms honda. Un bestiario, un zoolgico: espejos. Esos que no tenemos en nuestros cuartos de bao, pero en los que conviene ir a mirarse de cuando en cuando. El prrafo anterior pertenece al cuento Paseo entre las Jaulas 33 de Julio Cortzar y muestra las sensaciones ms comunes relacionadas con un paseo al zoolgico: comer golosinas, alimentar los animales y correr por el parque. Son las situaciones que llegan a nuestra memoria al mencionar la palabra zoolgico. En cambio, animales quietos, mariposas atrapadas, esqueletos vacos, nombres difciles, sern los recuerdos si la visita fue a un museo de Ciencias Naturales. El uso de una nueva herramienta, la simulacin virtual, en sus funciones pedaggicas y ldicas -porqu no cientficas- intentara acercar a los visitantes nuevas vivencias o experiencias relacionadas con la visita a un Museo de Ciencias Naturales, permitiendo compartir la vida/virtual de animales y plantas junto o en entornos naturales locales y/o regional. Frente a lo que existe por naturaleza, podra acercarse al interesado las formas virtuales de lo global/natural y se lograra tal vez crear un espejo en el cual mirarnos de cuando en cuando. 34 Tomemos un caso, y elaboremos un ejemplo. Cmo sera una hormiga virtual? Sera la representacin de una hormiga real de una especie seleccionada, en la cual se habran respetado los colores, sonidos, hbitat y mundo de relaciones. Al sumergirse el visitante, casco por medio, en su realidad virtual, las alternativas que se le presentaran seran innumerables. Podra: interiorizarse sobre las caractersticas biolgicas, anatmicas... de una hormiga, su estructura sea o nerviosa, su sistema digestivo, respiratorio, etc. Informarse mirndolas, acerca de distintas clases, subclases y especie a la cual pertenecen, as tambin como conocer sus caractersticas fsicas (tamao, peso, color, alimentacin, distribucin geogrfica, etc.). Encontrarse frente a los antecesores segn la evolucin de las especies. Comprobar las caractersticas de la alimentacin, mtodos usados para obtener el alimento, forma de conservacin, etc. Confirmar formas de comunicacin de un individuo de su misma especie y en las condiciones de hbitat real (un jardn, el campo, etc.) con otras especies distintas. Conocer los secretos de la construccin de un hormiguero, desde el material utilizado, dimensiones en altura y extensin, hasta las leyes fsicas y matemticas que sustentan su construccin. Ver grficamente las diferentes cmaras y niveles que componen la estructura. Acompaar a una hormiga en su recorrido y comprobar peso mximo que transporta, la velocidad que puede desarrollar, la distancia/tiempo empleada, etc. 53 (C) Copyright ICOFOM La simulacin virtual, permitira adems en algunos casos especficos, percibir la informacin mediante otros sentidos adems de la vista: el tacto, el odo y el olfato. Tambin se podra mostrar la adaptacin de un animal a las distintas condiciones que exige un hbitat particular, mostrando su acostumbramiento y relacin con el medio ambiente que los contiene. Conocer las pautas ecolgicas para obtener un equilibrio entre la extincin y sobrepoblacin de stos animales. Plantear la alternativa de un mundo por ejemplo, sin hormigas. (Destacar la importancia de las mismas y descubrir cmo afectara su No existencia). El muselogo completara adems la experiencia ofreciendo al visitante: videos, pelculas; bibliografa a consultar, desde poemas, prosa, historietas, hasta literatura fantstica; infantil o adulta (no slo cientfica); podra seleccionar y comentar ancdotas, creencias, leyendas, mitos, etc. de distintas culturas del planeta relacionados con la especie en cuestin; ampliar el inters mostrado por el tema, saltando a nuevos temas que permitiran una interdisciplinariedad de conocimientos; facilitar al visitante la posibilidad de dejar almacenada su experiencia, nuevos conocimientos y toda aquella informacin til sobre el tema; como as mismo la consulta de las observaciones dejadas por otros visitantes. 4.3 Recomendaciones para la creacin de un Museo Virtual de Ciencias Naturales Reafirmando los objetivos planteados respecto de las necesidades de un museo, y convencidos de la utilidad de esta nueva herramienta, debemos alertar acerca del vicio de la simulacin virtual. Se deberan evitar excesos en el uso de la informtica como, por ejemplo, el de la telemtica; evitar todo tipo de comunicacin electrnica innecesaria y entornos de simulacin multi-usuarios, ya que no es el objetivo primordial de este tipo de museo virtual de relacin interpersonal, que invita sobre todo al juego de la telepresencia y que distrae la atencin del usuario. Tambin sera conveniente usar con cuidado posibilidades de la simulacin virtual como, por ejemplo, viajar en el tiempo desde el presente hacia el pasado y hacia el futuro o la alternativa de aterrizar sobre otro planeta. Es conveniente evitar estas atractivas situaciones que confundiran espacio-temporalmente al visitante de un museo de Ciencias Naturales, alejndolo del conocimiento efectivo de su realidad -el aqu y el ahora. Esta exigencia de realidad NO valorizara, sin embargo, al objeto en s mismo, sino que trascendera la materialidad de la exhibicin costal ya que: Planteara la posibilidad de tocar (alzar, empujar, acariciar, etc.) la representacin virtual del objeto expuesto en el museo representado. El objeto (virtual) dejara de ser expuesto para estar en el mismo nivel que el visitante. Y por este, se relacionara con el objeto virtual interactuando con el mismo sin peligro de alterarlo. Esta alternativa permitira al visitante explorar nuevas sensaciones y adquirir nuevas vivencias. El uso de la simulacin virtual propone nuevas visiones de la estructura de un museo 54 (C) Copyright ICOFOM a saber: Intervencin de la interdisciplinariedad en la presentacin y exposicin de los temas. Partiendo de la necesidad de acercar el objeto expuesto a lo que fue/es o represent/ a o influy-influye se hace imprescindible presentarlo sin limitarlo a un marco terico (histrico, biolgico, matemtico, etc.). Presentacin del objeto museolgico desde lo Regional y con un punto de vista interdisciplinario, para luego insertarlo en el contexto global. Comprensin de la necesidad de presentar los objetos museolgicos sin ser el eje y centro de atencin, para convertirse en el medio o el incentivo para conocernos y reconocernos con conciencia regional, histrica, social. Creacin de un museo abierto desde las personas, permitiendo que stas aporten sus necesidades, intereses, informacin, material (museolgico), sensaciones, experiencias, evitando al visitante la sensacin de ser cliente-visita, permitindole una verdadera integracin con el mundo. Interrogacin sobre la influencia social, histrica, econmica, cientfica, etc., del hombre y su vida natural, basados en la posibilidad de la NO existencia del objeto expuesto. 5. Conclusin La mejor de todas las innovaciones que plantea el uso de la realidad virtual es la alternativa de sustentar la definicin de un nuevo modelo de museo. El mundo virtual se basa en una coleccin de datos que permiten la manipulacin de imgenes que representan modelos. Cabe recordar que ninguna imagen es verdadera. Lo nico verdadero en cualquier imagen es pura y simplemente la percepcin sensible, el choque de fotones contra la retina. Del mismo modo los mundos virtuales deben ser realizados, es decir, hay que esforzarse por revelarlos componiendo visualmente (sensualmente) lo que est virtualmente presente. Pero, la virtud fundamental de los mundos virtuales es que han sido concebidos con vista a un fin: ser la herramienta contempornea para el logro de un mejor acercamiento a la realidad, sin provocar su destruccin. Es este fin lo que hay que realizar, actualizar, tanto si la aplicacin es industrial, espacial, mdica, artstica, ldica o filosfica. Las imgenes de lo virtual deben ayudarnos a revelar de la realidad, lo que pertenece al orden de lo inteligible. Inteligibilidad proporcional al fin perseguido, terico o prctico, utilitario o contemplativo. Lo virtual, afirma P. H. Qunau, es un nuevo sistema de escritura, cuyas consecuencias sobre nuestras sociedades actuales y futuras sern efectivamente considerables. Por lo tanto, si es posible la construccin y la elaboracin interdisciplinarias de un Museo Virtual de Ciencias Naturales, se habr incentivado a la sociedad, desde su regionalizacin, a hacer uso de sus emociones, afectos y memoria cultural para redescubrir el significado de su propia identidad, defendiendo la vida contra la extincin o la mera cosificacin? Azul, Argentina, abril de 1998 REFERENCIAS 1. 35 Mercier, Plassard, Scardigli. La sociedad digital.(1986) Buenos Aires, Sudamericana Planeta. 2. 36 En particular la Realidad Virtual o Sinulaciones Virtuales. 55 (C) Copyright ICOFOM 3. 37 Ramos Garca, Yolanda.Proyecto para la creacin de museos locales en Mxico.(1977).Mexico, Instituto Nacional de Antropologa e Historia. 4. 38 El subrayado del prrafo es personal. 5. 39 Esto ltimo, es para Maroevic, el precio a pagar por la preservacin del objeto museolgico. 6. 40 Nelly Decarolis y Mnica Risnicoff de Geordas; Museologa y Memoria -Subtema 2: La imgen de lo existente y al restitucin de la memoria- Conclusiones. 7. 41 Ver Nota 6. 8. 42 Ver nota 6. 9. 43 Se dice que algo es interactivo cuando responde ante un estmulo externo. 10. 44 No es necesario re-crearlas cada vez que se usan, siempre se recurre a datos y modelos matemticos ya almacenados en el ordenador. 11. 45 Esta correlacin muscular se la conoce como correlacin prioceptiva. 12. 46 Se puede ampliar los conceptos en Revista LA RECHERCHE, pg. 495-525. Nro. 264- Vol. 25, Mayo de 1994. 13. 47 Franco Mara Ricci, editor italiano. 14. 48 Cortzar, Julio.Territorios (1992-quinta edicin). Ed. Siglo XXI Editores, s.a. de c.v. 15. 49 Hoy, Sergio Caletti, opina que una de las funciones positivas de la televisin es refractar las realidades cotidianas frente a los espectadores indiferentes. 56 (C) Copyright ICOFOM NOVOS HORIZONTES NOS MUSEUS: AS SIMULAES VIRTUAIS Liliana Borioli e Maria Victoria Mayer - Argentina 1 Introduo Comentam os autores do livro A Sociedade Digital (1) que uma inovao pode criar, em pouco tempo, uma nova necessidade e para tal remetem ao exemplo do automvel. H 100 anos (1883-1884), Delamare Deboutteville fez circular por uma estrada o primeiro veculo acondicionado por um motor de exploso alimentado com gasolina. Mas esta novidade difundiu- se de forma muito lenta. Em 1960 havia apenas um carro para apenas dez habitantes incluindo os pases mais ricos da Europa; apenas a partir de 1975 ou 1980 pode-se comear a falar de uma motorizao quase geral (um carro para cada trs ou quatro habitantes). Foi necessrio portanto que transcorresse quase um sculo para que a Europa adotasse um modelo de urbanismo e vida cotidiana baseada no uso do automvel. Para que o automvel transforme nossa representao de espao de e tempo. Para que se dispersem nossas habitaes e fbricas, nossas escolas e comrcio, nossos estdios e residncias secundrias. Em suma, para que se afirme uma autentica necessidade do veculo, agora convertido num trao de unio insubstituvel entre os mltiplos lugares e o tempo repartido de nossa forma de vida feita em pedaos. No importa quanto tempo leve, o final inevitvel e a necessidade de j se haver instalado. Ento, como considerar e trabalhar pela importncia de recuperar e manter (intacto?) o patrimnio cultural do pas, o patrimnio cultural da humanidade? Como incentivar a sociedade dos nossos dias, a partir da regionalizao e tendo em vista a globalizao, para que faa uso de suas emoes, afetos e memria cultural, num redescobrimento do significado de sua prpria identidade? Esta entre outras a tarefa dos museus contemporneos. O objetivo deste trabalho portanto analisar uma possvel viso dos museus (especificamente dos museus de cincias naturais) e apresentar as novas tecnologias (2) como alternativa de mudanas e sustento aos permanentes desafios da tarefa da memria natural, social e cultural. Tecnologias que, como o automvel, j esto inseridas como linguagem e texto em nossas culturas. Retomando uma definio de museus e de suas funes De acordo com que coloca Yolanda Ramos Galicia em seu Projeto para a criao de museus locais no Mxico(3), o conceito de museu e sua funo foram mudando para adaptar- se a necessidades histrico-sociais. a partir do sculo XIX que se difunde a concepo de 57 (C) Copyright ICOFOM museu como depsito de antigidades expostas de maneira esttica. Ao final deste mesmo sculo o conceito de museu evoluiu rumo a uma concepo dinmica entendida como classificar, expor, recolher e promover a divulgao de recursos educativos, para atrair o pblico mediante a publicidade. Sua finalidade consistia em conservar os objetos e os documentos tarefa comum a todos os museus, assim como promover investigaes, cursos e conferncias. Em geral, a idia do museu nesta poca era colecionar e exibir, ainda que sem ter comunicao direta com o pblico. A concepo atual de museu no a de um simples depsito de objetos, mas a de uma instituio a servio da sociedade, que adquire, conserva e permite a valorizao dos testemunhos materiais da evoluo da natureza e do homem (4), mostrando objetivamente o desenvolvimento cientfico, tecnolgico, econmico, cultural, poltico e social numa determinada rea geogrfica, de maneira que os visitantes do museu possam dar-se conta dos problemas que interessam, afetam e determinam a vida de cada regio. neste sentido que museu e memria se articulam para sustentar representaes histricas e geogrficas da realidade. Assim, o problema parece gerar novas questes: como exercitar a memria sobre objetos fsicos? Como atribuir valores e dar significado a colees materiais que parecem alheias a nossa prpria pessoa? E finalmente, como interessar pela vida da natureza que nos rodeia? Como transferir objetos da realidade, objetos que encerram um mundo de vivncias, mensagens, contextos e heranas, sem que percam os significados neles acumulados ou ao seu redor? Como conseguir este milagre sem que se produza uma ruptura na vida social do objeto? E nos museus de cincias naturais como falar da realidade da vida desde a realidade da morte? (5). ento quando se cai no perigo da museificao. Quer dizer em museus que mostram uma coisa chamada objeto autentico, que em realidade nada mais que uma interpretao da realidade (6), como evitar despojar o objeto da realidade que lhe deu origem e que o mantm scio-culturamente? Por ltimo, como pode o museu favorecer o encontro da vida partilhada entre uma memria pessoal e uma memria coletiva, fortalecendo a existncia de uma memria regional? Tendo em vista esta perspectiva e nossas colocaes iniciais, propomos partir das seguintes consideraes: museu no deve valorizar os objetos em si mesmos, em detrimento dos significados totais que eles representam; Deve Ter em conta que os objetos so importantes, mas no mais do que os valores, os sentimentos, a cultura viva e dinmica e a vida mesma, onde o discurso museolgico deve transcender a materialidade da exposio (7); Suas salas devem apresentar os objetos de uma maneira mais atrativa, abandonando a sensao de exibio; Favorecer o acolhimento do pblico criando um sentimento de pertencimento cultural ou memria pessoal, para logo resgatar a memria coletiva; Logrando superar o mero uso de tcnicas por um cmbio de mentalidades em todo o pessoal envolvido na tarefa museolgica, que se sinta diretamente envolvido com o visitante para que todos esses esforos no sejam em vo. 58 (C) Copyright ICOFOM Para terminar recomendamos no esquecer que, se as lembranas no podem ser penduradas num museu, um objeto de museu pode ser capaz de reviver criar e recriar momentos, acontecimentos e valores da vida cotidiana local e universal, estimulados por um som, uma cor, uma forma, uma imagem ou um smbolo ... (8). 3. A Realidade Virtual: uma boa ferramenta? Como o automvel, j est imposta em nossa sociedade para ser compreendida e logo valorizada; faz-se necessrio compreender primeiro o que (e o que no ) a realidade virtual, para analisar logo o porque da eleio desta ferramenta. Como definir um mundo virtual? Um mundo virtual uma base de dados de grficos interativos (9), explorvel e visualizvel sob a forma de imagens tridimensionais, de sntese, capazes de provocar uma sensao de imerso na imagem. Diz-se sintetizar uma imagem ou imagem de sntese, porque toda a informao necessria para a sua criao e tambm a de uma srie de imagens animadas, est disponvel em forma simblica, na memria do computador, e portanto no necessrio recorrer ao mundo real para cri-las (10). A imerso pode ser conseguida de diferentes formas: a mais freqente consiste na combinao de dois estmulos sensoriais, um baseado na viso estereoscpica total e o outro numa sensao de correlao muscular (11) entre os movimentos reais do corpo e as modificaes aparentes do espao artificial em que est imerso. A viso estereoscpica se obtm com um capacete provisto de duas diminutas telas de cristal lquido situadas adiante dos olhos. A correlao perceptiva entre o corpo do observador e o espao virtual se obtm mediante vrios sensores de posio colocados na cabea e nos membros. O computador que controla o sistema conhece em todo o momento a atitude do observador, a direo do seu olhar ou sua mmica gestual. O menor movimento, o gesto mais leve, pode ser analisado pelo computador e desencadear uma srie de programas associados a este gesto ou movimento. Todo ato do corpo se traduz numa modificao correlativa do espao tridimensional que o rodeia por todos os lados graas ao capacete estereoscpico integral. Inversamente, toda a imagem tridimensional que flutua virtualmente ao redor do observador pode servir de base e pretexto a novos atos gestuais. Em poucas palavras, tudo se reduz a uma sensao de imerso e interatividade conseguida com o uso de diferentes intermedirios tcnicos (capacetes, luvas, etc.). Estas explicaes tcnicas justificam-se a partir da prpria etimologia dos termos. A palavra virtual provm do latim virtus, que significa fora, energia, impulso inicial. Assim, a virtus real e ativa, pois fundamentalmente atua. simultaneamente a causa inicial em virtude da qual o efeito existe, por si mesmo, e aquele devido o qual a causa segue estando presente virtualmente no efeito. A diferena entre o potencial, que talvez ser no futuro o virtual j est presente de uma forma real, ainda que escondida, subterrnea, no evidente. O virtual a presena real e discreta da causa. Esta forma de manifestao e de presena o que garante a realidade a que faz referencia a simulao virtual. Na atualidade, existem muitas expresses que tentam perigosamente definir esta sensao, como por exemplo realidade artificial, realidade virtual ou telepresena. Talvez 59 (C) Copyright ICOFOM simulao virtual seja a que melhor a represente. As simulaes virtuais (ou mundos virtuais) colocam novas tonalidades a antigas questes, como o nmero, o espao, a mediao, o sensvel, o inteligvel, a conscincia, o lugar. Verificao cientfica da realidade virtual Phillippe Quau responsvel sobre inmeros trabalhos sobre o virtual encontra, basicamente, dois tipos de aplicaes possveis desta tecnologia: as cientficas ou cognitivas e as ldicas ou artsticas. Entre as aplicaes cientficas encontramos a cirurgia assistida pela realidade virtual. Existem hoje algumas possveis solues para cirurgias de risco: uma delas consiste em propor aos mdicos vistas complementares de imagens endoscpicas, como por exemplo imagens de snteses tridimensionais do campo operatrio. Uma segunda opo vai mais longe: utilizar representaes numricas do campo operatrio para otimizar a tcnica operatria com a introduo de dispositivos robticos capazes de executar uma operao pre-programada; ou de simplesmente controlar a manipulao dos utenslios utilizados pelos cirurgies. Por outro lado, especialistas em cirurgia endonasal, abdominal, torxica, obsttrica ou a neurocirurgia vem se aproximando destas novas tcnicas. J existem no mundo vrias equipes aprofundando-se no tema dos modelo numricos para a anlise pr-operatria (em particular na simulao de intervenes) e tambm na assistncia ao desenvolvimento da operao. Podemos citar a Universidade da Carolina do Norte, nos Estados Unidos ou o Instituto de Tecnologia da Gergia e a Universidade da Pensilvnia. Existem tambm equipes japonesas (especialmente o Tokyo Research Laboratory) e francesas, como a do Dr. J. L. Delnotte, em Lille, em colaborao com a sociedade americana Image Factory. Do ponto de vista pedaggico/cognitivo para a formao de especialistas, existe outra aplicao concreta: graas a suas representaes numricas do corpo humano e ao desenvolvimento dos meios de telecomunicao ser possvel comunicar e trabalhar em colaborao com cirurgies situados em lugares diferentes. Cabe destacar que atrs de um projeto destas dimenses existe uma equipe de trabalho integrada por especialistas em lgica de animao e criao, assistida por computadores, em interface homem mquina, arquitetos e criadores de arte virtual; msicos, engenheiros de som, passando por especialistas em inteligncia artificial e em sua aplicao concreta (cirurgia, fsica, matemtica, pedagogia, medicina, etc.). Hoje, entre os usos possveis da realidade virtual, pode-se mencionar a robtica sobretudo nos locais onde perigoso o acesso a seres humanos: fundo do mar, centrais nucleares, etc. No se deve esquecer a importncia do seu uso em cincias tais como a qumica, a fsica, e a astronomia. So tambm diversas as suas aplicaes em pedagogia e naturalmente nos jogos virtuais (12). Simulao Virtual nos Museus A simulao virtual permite no apenas trabalhar com a realidade mas tambm simular realidade to dispares como a estrutura molecular da gua, o sistema nervoso de um ser humano ou as tarefas de um rob de central atmica. Suas possibilidades de representao so muitas e inesgotveis, e neste trabalho sero analisadas com relao ao mbito e as tarefas museolgicas de um possvel Museu Virtual de Cincias Naturais. 60 (C) Copyright ICOFOM Esta nova ferramenta permite como j dissemos a simulao virtual de todo ser vivente desde um micrbio at um elefante, passando pela representao do DNA e tornando possvel mostrar qualquer ser vivente inclusive o prprio homem sem discriminao de tamanho, habitat, periculosidade, etc. Seu uso evitaria situaes tais como: cativeiro; a exposio de um animal sem vida (embalsamado ou em modelo); a exposio de um habitat no apropriado (no timo); no caso da exibio de animais vivos, o seu processo forado de adaptao ao cativeiro. Possibilitaria ainda a exposio dos animais cuja visualizao pouco provvel ou impossvel por diferentes razes (tamanho, espao fsico, habitats especiais, condies climticas e outras). As gamas na paleta de representao da simulao virtual com fins pedaggicos, cognitivos e ldicos admitem diversos tons de complexidade, tamanho, assim tambm como diversas perspectivas de enfoque na exposio de animais e de seu habitat natural. Como criaturas virtuais em exposies, poderiam elaborar-se de acordo com modelos alimentados com todos os estudos realizados sobre as espcies reais, permitindo mostrar no apenas o animal individual mas em interao com animais de sua mesma espcie ou outros. Seu comportamento em grupo ou manada assim como seus hbitos de caa, reproduo, comunicao, alimentao, migrao, etc. Poderiam ainda permitir diferentes enfoques de sua estrutura ssea ou nervosa , manifestaes de adaptao ao meio ambiente, meios de transporte ou locomoo nvel de evoluo dentro de sua espcie e at mesmo formas de comunicao, segundo a opo e as solicitaes do visitante. Toda esta informao naturalmente ser informao sobre a realidade, apreciada como valida apenas se o animal est representado em seu habitat de origem e em seu contexto natural. Esta simulao (representao) eliminaria uma das realidades negativas do Museu de Cincias Naturais: a coisificao da vida natural (a depredao e extino de espcies com ou sem fins cientficos) e a representao descontextualizada de espcies animais e/ou vegetais. A Proposta do Museu Virtual [...] as crianas que levamos ao zoolgico entram correndo excitadas, querem ver ao mesmo tempo o leopardo, a tartaruga, o babuno, e se esto em Londres, o panda gigante [...] mas, ao final de algum tempo, comeam a cansar-se, comeram gulodices, atiraram amendoim para elefante, se distraram com a brincadeira das focas, o sono os invade pouco a pouco, e tm-se que lev-las para casa, indiferentes e enfastiadas. hora de fechar diz o guarda. Vamos ento Ricci; atrs destas grades fica uma silenciosa multido de formas, de movimentos, de sigilosas condutas, no apenas nas jaulas mas nas zona intersticiais onde se criam as larvas de nossa noite mais funda. Um bestirio, um zoolgico: espelhos. Desses que no temos em nossos banheiros, mas nos quais convm irmos olhar de vez em quando(13). O pargrafo anterior pertence ao conto Passeio entre as Jaulas(14), de Jlio Cortazar, e mostra as sensaes mais comuns relacionadas com um passeio ao zoolgico: comer guloseimas, alimentar os animais e correr pelo parque. So as situaes que chegam a nossa memria ao mencionar a palavra zoolgico. Em cmbio, animais quietos, borboletas 61 (C) Copyright ICOFOM aprisionadas, esqueletos vazios, nomes difceis sero as recordaes se a visita for a um museu de cincias naturais. O uso de uma nova ferramenta, a simulao virtual, em suas funes pedaggicas e ldicas - e porque no dizer cientficas tentaria aproximar os visitantes de novas vivncias ou experincias relacionadas com a visita a um museu de cincias naturais, permitindo compartilhar a vida virtual de animais e plantas em ambientes naturais locais ou regionais. Tendo em vista o que existe por natureza, poder-se-a apresentar ao interessado as formas virtuais do global/natural e se conseguiria talvez criar um espelho no qual nos olhamos de vez em quando (15). Tomemos um caso e elaboremos um exemplo. Como seria uma formiga virtual? Seria a representao de uma espcie selecionada, na qual se teria respeitada as cores, sons, habitat, e mundo de relaes. Ao submergir-se o visitante com seu capacete, nesta realidade virtual, as alternativas que se lhe apresentariam seriam inumerveis. Ele poderia: Aprofundar-se sobre as caractersticas biolgicas, anatmicas, de uma formiga, sua estrutura ssea, ou nervosa, seu sistema digestivo, respiratrio, etc. Informar-se pelo olhar, sobre as distintas classes, subclasses e espcies qual pertencem, assim como conhecer suas caractersticas fsicas (tamanho, peso, cor, alimentao, distribuio geogrfica, etc.) Encontrar-se frente aos seus antecessores, segundo a evoluo das espcies; Comprovar as caractersticas de alimentao, mtodos usados para obter o alimento, formas de conservao e etc. Confirmar formas de comunicao de um indivduo com outros de sua espcie, nas condies de habitat real (um jardim, no campo, etc.) e com espcies distintas; Conhecer os segredos da construo de um formigueiro, desde o material utilizado, dimenses em altura e extenso, at as leis fsicas e matemticas que sustentam sua construo. Ver graficamente as diferentes cmaras e nveis que compem sua estrutura. Acompanhar uma formiga em seu percurso e comprovar o peso mximo que transporta, a velocidade que pode desenvolver, a distncia/tempo empregada, etc. A simulao virtual permitiria ainda, em alguns casos especficos, perceber a informao com outros sentidos alm da vista: o tato, o audio, o olfato. Tambm se poderia mostrar a adaptao de um animal s distintas condies que exige um habitat particular, mostrando sua adaptao e relao ao meio ambiente, bem como conhecer as pautas ecolgicas para obter um equilbrio entre a extino e a superpopulao destes animais. Propor a alternativa de um mundo sem formigas (destacar a importncia das mesmas e descobrir como afetaria o mundo a sua no existncia). O muselogo completaria ainda a experincia, oferecendo ao visitante: vdeo e filmes; bibliografia a consultar, desde poemas, prosa, historietas, at literatura fantstica infantil ou adulta (no apenas cientfica); poderia selecionar e comentar anedotas, crenas, mitos, lendas de distintas culturas do planeta relacionadas com a espcie em questo; ampliar o interesse demonstrado pelo tema saltando para novos temas, que permitiriam uma interdisciplinaridade de conhecimentos; facilitar a possibilidade de deixar armazenada a sua experincia, novos conhecimentos 62 (C) Copyright ICOFOM e toda aquela informao til sobre o tema, bem como a consulta das observaes deixadas por outros visitantes. Recomendaes para a criao de um museu virtual de cincias naturais Reafirmando os objetivos colocados com respeito s necessidades de um museu e convencidos da utilidade desta nova ferramenta, devemos alertar sobre o vcio da simulao virtual. Deveriam ser evitados excessos no uso da informtica, como por exemplo o uso da telemtica, ou de qualquer tipo de comunicao eletrnica desnecessria, bem como ambientes de simulao multi-usurios, j que o objetivo primordial deste tipo de museu virtual a relao interpessoal, que convida sobretudo ao jogo da telepresena, distraindo a ateno do usurio. Seria tambm conveniente usar com cuidados as possibilidades de simulao virtual como, por exemplo, viajar no tempo desde o presente at o pasado e o futuro, ou a alternativa de aterrissar sobre outro planeta. conveniente evitar essas atrativas situaes que confundiriam espao-temporalmente o visitante de um museu de cincias naturais, distanciando-se do conhecimento efetivo de sua realidade o aqui e agora. Esta exigncia de realidade no valorizaria entretanto o objeto em si mesmo, mas transcenderia a materialidade da exibio, j que: Colocaria a possibilidade de tocar (suspender, empurrar, acariciar, etc.) a representao virtual do objeto exposto; objeto (virtual) deixaria de ser exposto para estar no mesmo nvel que o visitante. E, atravs deste se relacionaria com o objeto virtual interatuandocom o mesmo, sem perigo de alter-lo. Permitiria, assim, explorar novas sensaes e adquirir novas vivncias. O uso da simulao virtual prope novas vises da estrutura de um museu: Interveno da interdisciplinaridade na apresentao e exposio dos temas, partindo da necessidade de aproximar o objeto exposto do que foi/, representou/representa ou influiu/influi, tornando imprescindvel apresent-lo sem limitar um quadro terico (histrico, biolgico, matemtico, etc.); Apresentao do objeto museolgico sob o ponto de vista regional, com uma abordagem interdisciplinar, para logo inseri-lo no contexto global; Compreenso da necessidade de apresentar os objetos museolgicos sem torn-los eixo e centro de ateno, convertendo-os em meio ou incentivo de conhecimento e reconhecimento do indivduo, com conscincia regional, histrica, social; Criao de um museu aberto a partir das pessoas, permitindo que estas aportem suas necessidades, interesses, informao, material (museolgico), sensaes, experincias e evitando que o visitante tenha sensao de ser cliente-visita atravs de uma verdadeira integrao com o mundo; Questionamento da influncia social, histrica, econmica, cientfica do homem e sua vida natural, baseados na possibilidade de no existncia do objeto exposto. Concluso A melhor de todas as inovaes propostas pelo uso da realidade virtual a 63 (C) Copyright ICOFOM alternativa de sustentar a definio de um novo modelo de museu. O mundo virtual baseia- se numa coleo de dados que permitem a manipulao de imagens representando modelos. Cabe recordar que nenhuma imagem verdadeira. A nica verdade em qualquer imagem pura e simplesmente a percepo sensvel, o choque de ftons contra a retina. Do mesmo modo os mundos virtuais devem ser realizados, ou seja, devemos esforar-nos para revel-los, compondo visualmente (sensorialmente) o que est virtualmente presente. Mas a virtude fundamental dos mundos virtuais que foram concebidos com vistas a um fim: ser a ferramenta contempornea para lograr melhor aproximao da realidade, sem provocar a sua destruio. Isto o que deve ser realizado, reatualizado, tanto nas aplicaes industriais, espaciais, mdicas, artsticas, ldicas ou filosficas. As imagens virtuais devem ajudar-nos a revelar, na identidade o que pertence a ordem do inteligvel. Inteligibilidade proporcional ao fim perseguido, terico ou prtico, utilitrio ou contemplativo. O virtual afirma P.H. Qunau um novo sistema de escrita, cujas conseqncias sobre nossas sociedades atuais e futuras sero efetivamente considerveis. E portanto - se possvel a construo e elaborao interdisciplinares de um museu virtual de cincias naturais Ter- se- incentivado a sociedade, desde a sua regionalizao, a fazer uso de suas emoes, afetos e memria cultural para redescobrir o significado de sua prpria identidade, defendendo a vida contra a extino ou a mera coisificao? Azul, Argentina, abril de 1998. REFERENCIAS BIBLIOGRFICAS 1. Mercier, Plassard, Scardigli. La sociedad digital.(1986) Buenos Aires, Sudamericana Planeta. 2. En particular la Realidad Virtual o Sinulaciones Virtuales. 3. Ramos Garca, Yolanda.Proyecto para la creacin de museos locales en Mxico.(1977).Mexico, Instituto Nacional de Antro- pologa e Historia. 4. El subrayado del prrafo es personal. 5. Esto ltimo, es para Maroevic, el precio a pagar por la preservacin del objeto museolgico. 6. Nelly Decarolis y Mnica Risnicoff de Gorgas; Museologa y Memoria -Subtema 2: La imgen de lo existente y al restitucin de la memoria- Conclusiones. 7. Ver Nota 6. 8. Ver nota 6. 9. Se dice que algo es interactivo cuando responde ante un estmulo externo. 10. No es necesario re-crearlas cada vez que se usan, siempre se recurre a datos y modelos matemticos ya almacenados en el ordenador. 11. Esta correlacin muscular se la conoce como correlacin prioceptiva. 12. Se puede ampliar los conceptos en Revista LA RECHERCHE, pg. 495-525. Nro. 264- Vol. 25, Mayo de 1994. 13. Franco Mara Ricci, editor italiano. 14. Cortzar, Julio.Territorios (1992-quinta edicin). Ed. Siglo XXI Editores, s.a. de c.v. 15. Hoy, Sergio Caletti, opina que una de las funciones positivas de la televisin es refractar las realidades cotidianas frente a los espectadores indiferentes. 64 (C) Copyright ICOFOM MUSEO Y DIVERSIDAD CULTURAL IMPLICACIONES DE UN ESPACIO SIMBLICO DE PODER Diana Farjalla Correia Lima - Brasil Diversidad cultural - una cuestin tica El tema de la diversidad cultural, o mejor dicho, el abordaje que defiende la legitimacin de las diferencias que identifican lo heterogneo y sus smbolos, aunque no sea un asunto tan reciente en nuestro siglo, continua en discusin mientras que el preconcepto y la exclusin estn activos. Se vive un tiempo en el cual las identidades de los grupos sociales continan ignoradas y sobre ellas inciden las violencias bajo diversas formas de accin. La diversidad posee mltiples matices pues pasa por el universo de las etnias, creencia religiosas, clases y por la estratificacin social, las llamadas minoras en sus diversas categoras y, tratndose del espacio territorial, los problemas de orden regional, que tambin alcanzan a los grandes centros urbanos bajo varios aspectos y significados. Las visiones del mundo construidas por los grupos sociales en el tiempo y el espacio, en la pluralidad de interpretaciones culturales que determinan las diferencias en los estilos de vida, son consideradas cada una de ellas como un sistema comn de definicin y reconocimiento para marcar el carcter de identidad de estos grupos. El sistema comprende aparatos simblicos que se entienden como esquemas cognitivos y emocionales bajo formas culturalmente codificadas, o bien como seales particularizadas y de sentidos determinados, que encierran el elemento identificado como componente simblico que, segn Geerts, se explica as: el elemento simblico constituye formulaciones tangibles de nociones, abstracciones de la experiencia fijada en formas perceptibles, incorporaciones concretas de ideas, actitudes, juzgamientos, recuerdos, o creencias. (1) Este contexto creativo de interpretaciones/significados produjo aquello que a lo largo del tiempo ha servido para los estudios en el campo de los museos, esto es, los registros y las referencias de estos dominios relacionados a la Memoria Social o Colectiva, apoyados bsicamente en las expresiones de la cultura material: los objetos de sus acervos. Reflexionar para comprender inicialmente cul es la posicin que ocupa el museo en el campo cultural, o sea, cul es la postura simblica que presenta y el reconocimiento que le es atribuido implica retomar, ms de una vez, a la cuestin de su representacin y de su prctica -el modelo y la accin que los moviliza- y al estudio y la revalorizacin de la dinmica que establece su carcter, con vistas a contribuir para activar proposiciones, algunas ya conocidas y otras que surgirn en este Encuentro, que puedan impulsar cambios efectivos en el espacio de la Museologa, como forma de auxiliar en el enfrentamiento que los desafos de una economa globalizada estn ocasionando y las repercusiones culturales surgidas actualmente en la comunidades. Museo y una funcin tcnico- conceptual: la aplicacin de la comunicacin El elemento que compone las interpretaciones culturales, teniendo en cuenta que tiene carcter expresivo, esto es, simblico de representacin, est capacitado para establecer comunicacin, pues existe y es percibido en el comportamiento humano como la conjugacin 65 (C) Copyright ICOFOM al mismo tiempo de lo fsico, lo psquico, lo individual y lo social, encontrando su pertinencia en la nocin de la complejidad del ser humano como ser biopsicosocial. La comunicacin entendida como proceso que acta en la dimensin social, es el punto del presente estudio -o el puente- como un llamado de atencin para enfatizar la relacin existente entre Museologa/Museos y diversidad cultural a lo largo de este texto. La comunicacin es considerada una dentro de otras funciones tcnico-conceptuales que desarrolla el museo, lo que se entiende por la aplicacin de la disciplina Comunicacin en el campo museolgico. El museo participa del proceso comunicacional, y esto se hace ms evidente para el pblico (su clientela y tambin su consumidor) en la Exposicin permanente o temporaria (con sus recursos y estrategias), que considerada como medio de expresin articula el mensaje especfico/simblico bajo la forma del lenguaje museolgico, que opera en el mbito del Conocimiento, diseminando informacin cultural propia de la institucin entendida como agente social. Resulta, por lo tanto, que las manifestaciones culturales son enfocadas bajo dos aspectos: el de la prctica y aqul de la representacin cultural, pues lidia al mismo tiempo con acervos de la cultura material y los contextualiza en el mbito de la cultura no material. En sntesis, la exposicin comprendida en su forma tradicional o no, y su discurso (pensamiento/saber) puesto en actividad (accin), percibido/recibido por una gran asistencia (grupos sociales/visitantes). Los otros recursos comunicacionales de la informacin cultural que el museo disemina pueden ser ejemplificados en las publicaciones, mesas redondas, cursos, etc. que produce y que se relacionan en su mayora con temas de investigacin, pues estn ligados a la categora tcnica en la cual se encuadra. Esto a su vez expresa el respeto por las reas del conocimiento de los denominados sistemas simblicos, tema que ser tratado ms adelante en el tem Museo y transmisin cultural: algunas reflexiones. Se trata del territorio de interseccin de lo cultural y de lo social, abarcando aspectos culturales denominados manifestaciones culturales respecto a las significaciones existentes en las prcticas y en las representaciones, o sea, en aquello que de dice respecto a la naturaleza de la accin humana y en el producto resultante de la accin, involucrando el conjunto de la cultura objetivada y las modalidades explicativas de estas objetivaciones elaboradas por los hombres/mujeres con la carga simblica que encierran, relacionndolas a las condiciones sociales que le dan origen, o mejor dicho, volviendo la atencin a lo particular para los mecanismos tcnicos y sociales de su produccin, incluidas ah las relaciones entre esos mecanismos y las estructuras socioeconmicas de la sociedad en cuestin. (2) Surge en este punto la conjuncin para correlacionar los agentes sociales que operan en el espacio cultural, inclusive los institucionales, creadores de obras culturales o por ellas responsables y obras a sus condiciones sociales de produccin. (3) Museo y transmisin cultural: reflexiones La museologa o el museo, de acuerdo a lo expresado, se inserta en el campo de la Cultura bajo formas culturales de prcticas y representaciones, y puede ser considerada(o) como integrante del elenco de los sistemas simblicos, teniendo en cuenta dos caractersticas. La primera, en la medida que se constituye como campo disciplinario, en proceso de consolidacin del conocimiento, o sea, formalizndose como ciencia. La segunda, est ligada al hecho museo, se organiza de acuerdo a las tipologas tcnicas de clasificacin referidas a las diversas reas del conocimiento que engloban y tratan las vertientes/disciplinas desde el punto de vista del contexto, entendido como el espacio o plano de las ideas donde se construye la imagen del bien cultural intangible, bien como del espacio de las actividades/plano de las 66 (C) Copyright ICOFOM acciones donde se aloja y se relaciona la produccin de la cultura material ejemplificada por el bien cultural tangible. Tratndose de las posiciones que orientan y conducen la explicacin del sistema de hechos y representaciones comnmente cubiertos por el concepto ms abarcador del cultura, (4) los sistemas simblicos, conjuntos de significantes/significados -Mito/Religin, Ciencia, Arte y Lenguaje- han sido considerados, segn Pierre Bordieu, (5) de acuerdo a dos de las principales orientaciones que tratan los sistemas simblicos, esto es, la primera, colocndolos en calidad de instrumentos de conocimiento y de comunicacin, y la segunda, definindolos como instrumentos de legitimacin del orden vigente = orden del poder. 1 acepcin: instrumentos de conocimiento y de construccin del mundo de los objetos, como tambin de comunicacin. Comprendidos en la tradicin kantiana: Hombolt- Cassirer, Sapir-Whorf, Durheim y Levi-Strauss (6) como formas sociales (de orden simblico), que al no proceder de ningn principio universal, fsico/biolgico o espiritual, (7) se revisten de un carcter arbitrario, porque son socialmente determinadas, y por lo tanto, estn relacionadas a un grupo particular y son esponsables por el consenso del sentido inmediato del mundo real (asociacin de lo natural y de lo social) (8) estableciendo la concordancia en cuanto al significado de los signos y al significado del mundo, (9) y volvindose capaces de realizar la integracin social. (10) 2 acepcin: instrumentos de poder. Entendidos como responsables de la legitimacin del orden vigente. Tal identificacin se refiere a la tradicin marxista y a la contribucin de Max Weber que a despecho de esta aproximacin se distancian por otros motivos; (11) lo que permite entender, tratndose de sociedades industriales complejas y capitalistas que las producciones simblicas presentadas como universales estn en realidad vinculadas a los intereses particulares de las clases dominantes (de acuerdo a la nocin antropolgica de subcultura o el problema del dominio socio-cultural, donde se distingue la cultura de clase/grupos sociales). Para no ser percibidas dentro de esta formulacin alegrica, pasan a representar el inters comn a todo un grupo, actuando como legitimadores de la diferenciacin social que comporta este tipo de sociedad estratificada (divisin social del trabajo en razn de la base econmica/disposicin en jerarquas sociales), y que se muestra en los desequilibrios y distribucin desigual en trminos de poder, prestigio y recursos en general, (12) formalizando una estrategia trazada por el problema de la dominacin/poder dirigida a la reproduccin de la estructura social. (13) La comprensin del contenido simblico de la Cultura al considerar el abordaje de la formacin cultural que se hace referida a la formacin social, (14) (estudios de Historia de la Cultura), (15) orienta para que no se la considere mecnicamente, como reflejo directo de las estructuras sociales (entendidas por Bordieu como estructuras de poder) y s, comprendida como una seal de que existe una correspondencia entre las estructuras sociales y mentales a travs de las estructuras de los sistemas simblicos. (16) La cuestin del sentido simblico permite comprender lo cultural como medio aglutinador de las disposiciones/significaciones adquiridas por el hombre/mujer en los niveles de la vida familiar y social. All se localiza un aparato interpretativo de cdigos, que al ser establecidos por los grupos sociales, enuncian la construccin del mundo de los objetos, y que se encuentra en permanente proceso de transmisin entre generaciones que pueden, frente a circunstancias y formas relativas a los modos de vivir la realidad social/cultural, realizar confirmaciones (permanencia) o cambios (transformacin, creacin) estableciendo en el caso de las modificaciones nuevos smbolos y significaciones. 67 (C) Copyright ICOFOM El autor afirma, en este libro, que el estudio de los sistemas simblicos debe ser fundamentado en la estructura de un sistema de relaciones sociales de produccin, circulacin y consumo simblico donde tales relaciones son engendradas y donde se definen las funciones sociales que cumplen objetivamente en un tiempo dado, y adems alentar los mecanismos de produccin, reproduccin y utilizacin de los esquemas del pensamiento del que son producto. En el espacio cultural formulador de modelos de pensamientos y acciones diseado por el autor como escenario para integrar los bienes culturales, vale decir, los bienes simblicos, la institucin Museologa/Museo, simblicamente posee presencia cultural/social como medio y como agente referido a cualquier generacin, comunicando/transmitiendo la permanencia de conceptos arraigados o bien su transformacin. Se considera un espacio relacional para la circulacin/consumo y los citados mecanismos que rodean a los bienes simblicos, lo que lo torna elemento cultural oportuno para encaminar el problema vinculado al terreno de la legitimacin de la diversidad cultural. Museo, representacin y significaciones: campo cultural/campo simblico En el estudio desarrollado por Bordieu sobre la sociologa de los sistemas simblicos, (17) compatibilizando Marx, Weber, Durkheim, (18) une las dos principales posiciones orientadoras que conducen, tratan y reconocen los sistemas simblicos como instrumentos de comunicacin/conocimiento, o bien como instrumento de legitimacin del poder. Analizando y ejerciendo la crtica a los dos tipos de interpretaciones y sus correspondientes posturas tericas, afirma que tratndose de diferentes teoras parciales y mutuamente exclusivas ... es preciso situarse en el punto de donde es posible percibir al mismo tiempo, lo que puede y lo que no puede ser percibido a partir de ambos puntos de vista. (19) Observa que: a) El primer tipo de abordaje al determinar el mtodo de anlisis estructural de los mensajes y de los bienes simblicos, siendo primordial, establece el privilegio de la sintaxis, hacindolo en detrimento de las funciones de orden econmico y poltico existentes en los sistemas simblicos; b) el segundo enfoque privilegia y analiza las funciones externas (econmicas y polticas), enfatizando el carcter alegrico de los sistemas simblicos, acordando el privilegio de la temtica de los lenguajes alegricos. (20) Explica tambin que los hechos simblicos que se necesita descifrar, no son obras listas o acabadas pues constituyen prcticas sociales, cuyos signos poseen funciones prcticas que engloban tanto las funciones de comunicacin y/o de conocimiento como las polticas, destacando que la funcin de comunicacin disimula la funcin de divisin pues la cultura que une (por medio de la funcin de comunicacin) es tambin la cultura que separa (instrumento de distincin) y que legitima las distinciones obligando a todas las culturas (designadas como subculturas) a definirse por su distancia en relacin a la cultura dominante. (21) Cabe, en este contexto, mencionar los denominados Museos de Arte Popular, Museo de Cultura Popular y otros ttulos significativos de una funcin de divisin/jerarqua, como por ejemplo, el Arte Primitivo usado para colecciones artsticas/exposiciones, procedentes de frica en un famoso museo europeo (Louvre, 1996), e ignorar tambin las diferencias culturales de los diversos grupos sociales denominndolos bajo el concepto general de Arte Africano y 68 (C) Copyright ICOFOM adems, como se puede verificar en Brasil, de Arte Indgena. Una vez que los sistemas simblicos derivan sus estructuras de aplicacin sistemtica del simple principium divisionis y pueden as organizar la representacin del mundo natural y social dividindolo en trminos de clases antagnicas; una vez que suministran tanto el significado como el consenso en relacin al significado a travs de la lgica de inclusin/ exclusin, se encuentran predispuestos por su propia estructura a ocupar funciones simultneas de inclusin y exclusin, asociacin y disociacin, integracin y distincin. Solamente en la medida en que tienen como funcin lgica y gnoseolgica la ordenacin del mundo y la fijacin de un consenso al respeto, la cultura dominante completa su funcin ideolgica -poltica-, de legitimar un orden arbitrario; en trminos ms precisos, mientras que una estructura estructurada reproduce bajo formas transfiguradas, y por lo tanto, irreconocibles, la estructura de las relaciones socioeconmicas predominantes, en una estructura estructurante (como una problemtica), la cultura produce una representacin del mundo social inmediatamente ajustada a la estructura de las relaciones socioeconmicas que, en adelante, pasan a ser percibidas como naturales y van a contribuir a la conservacin simblica de las relaciones de las fuerzas vigentes. (22) El anlisis terico efectuado por Bordieu acerca de la cuestin del sentido y del poder es su reinterpretacin que enfatiza la fuerza del sentido, (23) enfocando las interpretaciones generadas por los diferentes sistemas simblicos, en cuanto a la definicin del mundo (universos sociales de relaciones de sentido y de poder) formalizndolos como espacio socialmente predeterminado donde se verifica el predominio de una cultura particular (la imposicin del sentido y las formas de clasificacin social por l construidas legitimando la dominacin), como resultado de la lucha o conflicto entre las clases/grupos constitutivos de una determinada estructura social, ajustndose a los sistemas de clasificacin polticos y de estructuras mentales a las estructuras sociales; el campo de produccin ideolgica que reproduce de manera transfigurada el campo de las posiciones sociales. (24) En este caso, podemos recordar los museos y/o exposiciones que poseen y/o exponen objetos procedentes de hospitales psiquitricos o presidios, entre otros locales, que expresan un sentido segregacionista. Muchas veces, los ttulos, denominaciones o la terminologa usada refuerzan tal imagen. Los diferentes campos regionalizados de la produccin simblica dan la oportunidad, en el seno de sus comunidades, a las relaciones informales de poder, percibidas a travs de un cambio de visin destinada, exclusivamente, a las relaciones especficas, y mostrndolas como un espacio social de relaciones objetivas (25) entre diferentes instancias definidas por la funcin que cumplen en la divisin del trabajo de produccin, reproduccin y difusin de bienes simblicos, donde la intencin objetiva se encuentra escondida por debajo de la intencin declarada, lo que significa, que es denunciada. (26) Tambin advierte que la fuerza que presentan los sistemas simblicos y que reside en el hecho de las relaciones de fuerza que en ellos se expresan, slo se manifiestan en forma irreconocible de relaciones de sentido. (27) Dentro de este universo simblico se desarrolla un juego social cuyo objetivo se traduce en la bsqueda del poder socialmente reconocido, (28) que da lugar a luchas en el campo cultural, cientfico, etc. (el conflicto entre museos para acoger las megaexposiciones y las exposiciones de renombrados acerbos, sirve de ejemplo de estas luchas disimiladas). Bourdieu 69 (C) Copyright ICOFOM entiende estas luchas como luchas ideolgicas, en la medida en que el trmino ideologa, para l, est reservado para designar la produccin erudita de un cuerpo de profesionales, como por ejemplo, las ideologas religiosas de un cuerpo de sacerdotes (29) (lo mismo se puede aplicar a las ideas de la Museologa y a un cuerpo de muselogos en un determinado tiempo y espacio geogrfico-cultural), y en los intereses involucrados en este tipo de conflicto. Lo que est en juego es el poder sobre el uso particular de una categora de signos y, de este modo, sobre la visin y el sentido del mundo natural y social; lo que significa el monopolio de la legitimidad de una determinada categora; (30) equiparndose esta toma posicin simblica con la tomada por la posicin poltica. (31) Es importante, en este momento, relacionar el papel educativo que se le otorga al museo por el propio campo cultural, y su significacin como constructor de una actitud ligada a la imagen/modelo del mundo y, por extensin al tema de la identidad cultural, que referencia una determinada realidad que est presentada y explicada en este pargrafo, y que se va a hacer ms clara en los siguientes pargrafos de este trabajo. El campo intelectual y el espacio estructurado de las actividades sociales significativas que conciernen al ejercicio de un cdigo comn considerado por Bordieu como matriz de significaciones (percepciones, apreciaciones y acciones), caracterizado como el principio generador de las prcticas y representaciones que las envuelven. Se trata del concepto de Habitus entendido y trabajado por el autor como: sistema de las disposiciones socialmente constituidas que, en tanto estructuras estructuradas y estructurantes, constituyen el principio generador y unificador del conjunto de las prcticas e ideologas caractersticas de un grupo de agentes. Tales prcticas e ideologas podrn actualizarse en ocasiones ms o menos favorables que les propician una posicin y una trayectoria determinadas en el interior de un campo intelectual que, a su vez, ocupa una posicin determinada en la estructura de la clase dominante. Por lo tanto, el principio explicativo (32) opera, mediante una interaccin entre los dos sistemas de relaciones; las estructuras objetivas y las prcticas; (33) y, a su vez, las prcticas resultan de la relacin dialctica entre una estructura y una coyuntura (vistas estas ltimas como condiciones y actualizacin del Habitus). (34) El concepto de Habitus sirve para referirse al funcionamiento sistemtico del grupo socializado (35) para hablar del aspecto acumulativo existente en este conocimiento adquirido representando un haber, un capital, y adems se refiere a la competencia cultural incorporada y manejada en las vivencias de campo. (36) El museo puede ser comprendido en esta condicin, como espacio y agente competente de decisin (habilitacin cultural/social) para todo el proceso que involucra, desde la recoleccin y/o seleccin y organizacin del acervo, hasta la presentacin de sus colecciones y difusin de la informacin cultural correspondiente (exposiciones, etc.), ms los estudios referentes al acervo, a la disciplina (Museologa) y dems cuestiones tcnicas. Se trata de la construccin de la imagen pblica cualitativa (tcnica, profesional). Las significaciones son mensajes vinculados a los objetos, instrumentos y agentes del campo, que demarcan el espacio arbitrario donde evolucionan diferentes clases/grupos sociales all insertados y posicionados, funcionando como signos que establecen las diferencias o marcas de distincin por medio de los actos y procedimientos expresivos y a travs del sistema de posiciones estatutarias definidas principalmente por oposicin a otras posiciones estatutarias. (37) Para Bourdieu corresponden respectivamente al significante y significado. La aprensin de la lgica que preside las relaciones de sentido en el campo simblico encuentran su camino, segn el autor, no slo en el conocimiento del cdigo, 70 (C) Copyright ICOFOM sino que dependen, tambin, de la comprensin del contexto de la situacin en que el cdigo es empleado, afirmando que la verdad de un fenmeno cultural depende de un sistema de relaciones histricas y sociales en el cual se inserta. (38) Tratndose de significaciones, contexto, situacin, verdad de un fenmeno cultural y sus relaciones, de acuerdo al autor, conviene recordar que el flujo y reflujo de la Memoria Social puede encontrar una situacin de amnesia, dependiendo de la postura ideolgico/poltica que adopta la Institucin Cultural Museo, que hace posible incluso relacionar el olvido a la prctica de que se revisten modos de referencia arbitrarios, que dan nfasis al carcter distintivo, actitud que no da lugar a que la diversidad cultural se presente en su propio sentido cultural, apropindose de su contexto de opinin, y resultando finalmente un impedimento para el ejercicio de un derecho legtimo. El estudio de las explicaciones de Bordieu desarrolladas sobre la nocin de campo cultural, donde se da la transmutacin simblica de las diferencias econmicas y sociales, al referirse al espacio institucionalizado dentro de la esfera simblica, cuya fundamentacin terica se encuentra vinculada al proceso de diferenciacin establecido paulatinamente en la esferas de las actividades humanas, que tiene su correlato con la aparicin del Capitalismo, caracterizndose por la relativa independencia de los sistemas gobernados por sus propias leyes, lo que produjo y favoreci la elaboracin de sistemas ideolgicos denominados teoras puras (como por ejemplo de la economa, del derecho, de la poltica, del arte, etc.) reproduciendo las divisiones previas de la estructura social basada en la abstraccin inicial a travs de la cual ellas se constituyen. (39) El campo es una esfera autnoma de organizacin, de produccin y de circulacin de bienes culturales o de bienes simblicos que constituyen una realidad con dos caras - mercadera y significaciones (40), aunque el campo procure disociar la produccin cultural (y/ o cientfica, etc.) como simples mercaderas. Otra caracterstica que lo distingue es que aparece como un campo de concurrencia (41) donde se instaura la dinmica de la competencia en el conflicto por el crdito (42) entre los diversos especialistas de un determinado conocimiento (cabe recordar las luchas ideolgicas/polticas/disimuladas que se abordaron anteriormente en los museos). El campo es el responsable por la imposicin y definicin de los principios especficos de percepcin y de apreciacin del mundo natural y social y de las representaciones ... de ese mundo, postura que marcha a la par de la construccin de un modo de percepcin propio (43) creando la actitud especfica sin la cual el campo no puede funcionar y, justamente, instituyendo tal actitud como competencia que formula el lenguaje del campo, dotando a los productos de esas comunidades de sentido y valor. Y en este dominio de la produccin de los bienes culturales (y de otros tipos) y de los instrumentos para su apropiacin, hay concordancia entre el Habitus culto y el Campo efectivo (44) o mejor an, se realiza el encuentro de las actitudes (que inventan al campo, son inventadas por l y en l permanecen) con el universo social representado por el campo - que Bordieu denomina como encuentro entre cerebros o conciencias y cosas- produciendo y reproduciendo el principio bsico que establece la realidad (simblica) del campo: la especificidad del juicio basada en la creencia en el valor de determinada creacin/producto y en el poder de la creacin del valor que es el propio creador/inventor/productor. En el interior del universo/campo especfico fueron creadas las nociones tericas, los conceptos tcnicos y las categoras, fundamentadas en la construccin que anima al campo y constituye su formulacin esencial. El producto y la figura de su responsable o creador/inventor/productor (el maestro y su hechizo es la referencia que Bordieu hace, basndose en Mauss, recordando el universo de la magia donde se instituye el crculo 71 (C) Copyright ICOFOM de la creencia y lo sagrado, resultando que la sacralizacin, a su turno y por su propia condicin de diferencia, corrobora la separacin, la divisin). (45) Es interesante relacionar el carcter de la actitud especfica/incumbencia/especificidad del juicio/producto y el uso que se hace cuando los museos reciben determinadas exposiciones itinerantes de renombrados artistas en el rea de las Artes Plsticas, generalmente procedentes de otros pases, y que no siempre renen lo ms expresivo producido por los artistas. Dejan as de exhibir sus repertorios y lenguajes caractersticos, es decir, aquello que los identifica y los diferencia y les da el reconocimiento por el valor esttico en su contexto de produccin y en su campo de conocimiento. Se produce as una laguna en la comunicacin/difusin de la informacin cultural que los museos deben difundir. En esta situacin se configura lo que se puede llamar el uso de la firma del museo apoyado en un mecanismo de significaciones que se liga a su modelo cultural, es decir, un juicio de habilitacin o de acreditacin de calidad frente al pblico para certificar el valor de aquello que la institucin exhibe. La calificacin valorativa que da carcter y dimensin a aqul que crea/inventa/produce, o sea, al autor y su producto, deriva, de acuerdo con Bordieu, de la relacin circular de reconocimiento recproco encontrndose en el propio campo un pblico de pares cuyo comportamiento competitivo en busca de la legitimidad cultural atiende a los principios de diferenciacin y de jerarqua que seran las distinciones propiamente simblicas. Es decir, las distinciones culturales pertinentes percibidas y reconocidas dentro de determinadas prcticas del campo como universo social, dotadas de valor dentro del proceso de economa que all se desarrolla. Estas marcas de distincin establecen los principios de las diferencias, instauran la ley del campo que Bordieu interpreta como dialctica de la distincin cultural. (46) El museo en este caso es visto dentro de la perspectiva crtica de su propio grupo bajo todas las formas tcnicas de gerenciamiento y manutencin, exhibicin e informacin del acervo (inclusive de terceros) en las diversas modalidades conceptuales y tcnicas que envuelven el trabajo de esta rea. Museo y campo de poder: el ejercicio o tres maneras de manifestacin La constitucin (de la autonoma) de los campos y de su actuacin para alvanzar la creencia en el valor de aquello que est en juego (47) y que se comprende por la especificidad de su producto y su problemtica, involucrando el proceso de interelacin entre su creacin y los entendimientos que promueve, exige que sea estructurado por cuerpos de agentes especializados con propiedades socialmente constituidas: formas institucionalizadas y objetivadas; (como por ejemplo la museologa y los museos) representadas por profesionales calificados (por ejemplo: los muselogos) que respondan a los patrones que estipulan tanto las condiciones de acceso a la profesin como las de participacin en el medio. 1. Los especialista: Son identificados como productores y empresarios de bienes simblicos (48) Segn el autor, se pueden dividir en dos grandes grupos; en el primero se encuentra el grupo creador/ productor del denominado bien cultural, ocupando lo que en este texto se denomina territorio del Saber-Hacer; y por el otro lado, distribuidos en diversas categoras/posiciones, los dems especialistas; aquellos que se pueden designar como los analistas/estudiosos que ocupan lo 72 (C) Copyright ICOFOM que se denomin territorio de los Estudios del Saber-Hacer, integrando conjuntamente con los muselogos un cuerpo de categora tcnico-profesional cuyos intereses estn dirigidos a las actividades del campo del conocimiento y al tratamiento de sus productos/bienes en los Museos, en sus diversas formas. Es importante citar, especialmente en el caso de los museos o entidades semejantes que lidian con material artstico, la aparicin de un mercado de consumo de arte impersonal, cuyos consumidores, socialmente diversificados, permiten condiciones para el funcionamiento de la economa de los bienes culturales y consideran a los productores un principio de legitimacin paralelo (49) (ocurrido en toda Europa despus de la revolucin Francesa a travs de la actuacin de aristocratas y de miembros de la alta burguesa que actuaron como compradores y apreciadores). El cuadro de especialistas se afirm as en los dos territorios interactivos. El grupo de los apreciadores se puede agregar al pblico/visitante del museo. 2. Los lugares de exposicin (espacios que en los museos son asociados o confundidos, en la percepcin de los legos, con la propia concepcin del museo y como nica actividad que caracterizara su existencia). Son considerados por el socilogo como puntos favorables para el funcionamiento de la actividad de consumo. (50) Cabe aclarar que la exposicin en los museos se traduce como medio de atraccin/difusin cultural que acta como una forma auxiliar de modelo didctico- pedaggico, lo que ocupa una de sus funciones, o sea, la funcin educativa. El museo se orienta y se regula en la calidad de polo de produccin y difusin de informacin cultural, formando un pblico apreciador y consumidor de Cultura, con actividad de carcter permanente, abierto a lo que se convino en llamar visita cultural/frecuentacin cultural. En trminos ms precisos, se lo reconoce como instrumento por el cual se adquiere, por medio de la convivencia, el hbito/costumbre/uso cultural o mejor dicho, la actitud y familiaridad para participar, comprender y usufructuar como agente social, la informacin cultural que la oferta museolgica ofrece. 3. Los espacio especficos de competencia Son reas de ejercicio de la legitimacin cultural (formas institucionalizadas y objetivadas de representacin colectiva) identificadas por las posiciones y disposiciones que detentan y ocupan, denominados por Bordieu, instancias de consagracin, instancias de difusin o instancias oficiales y semioficiales de difusin, e instancias de reproduccin de los productores y consumidores. (51) Instancias de consagracin: Estn involucradas en la lucha por la legitimidad cultural de los modelos de pensamiento y sus concepciones ... (52) en las que fueron incluidos los museos. Se observa que los museos, en su calidad de instituciones culturales organizadoras de exhibiciones, actan en dos vertientes respecto a las presentaciones: a) ratificando posturas ya consagradas; b) proponiendo nuevas posturas. Instancias de difusin: Son aqullas que promovern acciones de seleccin y cuya base de decisin est apoyada e investida por una legitimidad propiamente cultural, en razn de estar exoneradas de compromisos econmicos y sociales que puedan influir en el destino de la vida intelectual. 73 (C) Copyright ICOFOM Bordieu determina dos planos: oficiales y semioficiales, que corresponden al mayor o menor nivel de reconocimiento obtenido junto al campo. (53) El museo, nuevamente, se hace presente en la categora de mayor nivel, representando el capital simblico de reconocimiento que atiende a las leyes especficas del campo, lo que se puede constatar en las diversas actividades culturales de su competencia que son desarrolladas ms all de las exposiciones. Son un ejemplo las investigaciones, las ediciones y/o las variadas publicaciones. Instancias de reproduccin de productores y consumidores: Recuerda Bordieu que es posible agregar al sistema de enseanza tradicional, aqul que se puede denominar auxiliar, como por ejemplo, los cursos, las mesas redondas y dems formas didcticas de actuacin de los museos, entre las cuales merece ser citado el servicio permanente ofrecido por el sector educacional a travs del cual se ofrecen visitas guiadas a los escolares y otros grupos sociales especficos. Breves consideraciones abiertas a la discusin Es sabido que la Museologa, en relacin al llamado Bien Cultural, ha producido en estos veinte aos reflexiones que transformarn o introducirn nuevos aportes tcnico- conceptuales, con contribuciones de otras disciplinas como la Ecologa, la Historia de la Cultura, etc., ensayando perspectivas que ampliarn la visin cultural y su comprensin. Se puede decir, de manera general y resumida, que se trata de la problemtica de los nuevos patrimonios integrantes de la herencia cultural, junto a nuevos modelos, como la expansin de las fronteras del concepto efectivo de objeto museolgico. As, la Naturaleza, incorporada al contexto de comprensin de las cuestiones de la Cultura, se convirti en la Museologa en elemento componente de su propio espacio de trabajo. Y por otra parte, el entendimiento del objeto museolgico fue incorporando, ms all del carcter de la tangibilidad fsica, el universo de las manifestaciones culturales en sus representaciones y sus prcticas (y no slo los productos de la cultura material: los objetos). Se acrecienta, tambin, en base a los estudios en el rea, el concepto de Museo como fenmeno social dinmico, lo que lleva al debate sobre la existencia de la actividad museolgica independiente de una sede denominada Museo, conforme a la configuracin del modelo convencional/tradicional. La responsabilidad del rea, en razn del poder de representacin que el museo posee en el proceso de transmisin de imgenes culturales, por su dominio de las formas comunicacionales y difusoras de la informacin cultural, y teniendo en cuenta las ltimas propuestas sobre las nuevas formas de organizacin tcnico-conceptual, se vuelve en la actualidad ms compleja. Por todo lo expuesto en este trabajo, llegamos a considerar que frente a los desafos que se esbozan, se hace oportuno hacer un estudio meticuloso de revaloracin de las formas vigentes de informacin museolgica en cuanto a su ideario y formas de actuacin, que a la vez pueden ser verificadas en el circuito museolgico que se conoce cuando se debate el tema del usufructo del legtimo derecho a la diversidad cultural. Formas arraigadas en preconceptos y xenofobias merecen el repudio y no deben encontrar respaldo en el proceso de musealizacin, ya sea en el museo tradicional o en aqul que se implanta con una nueva configuracin. La esperanza es que en este Encuentro puedan emerger indicadores para comprender mejor las necesidades ticas y culturales de los temas 74 (C) Copyright ICOFOM y agentes que son enfocados por los museos a las puertas del ao 2000. Ro de Janeiro, mayo de 1998 Traduccin al espaol: Mara del Carmen Maza NOTAS Y REFERENCIAS BIBLIOGRFICAS 1. GEERTZ, Clifford. A interpretao das culturas. Rio de Janeiro. Guanabara-Koogan, 1989. p 105 2. FALCON, Francisco J.C. A histria cultural. Rio de Janeiro. PUC/RJ, 1992 (Coleo Rascunhos de Histria). p 13 3. BOURDIEU, Pierre. A economia das trocas simbolicas. Introd. Org. Sel. de Sergio Miceli. So Paulo: Perspectiva, 1986. (Coleao Estudos). p 184 4. MICELI, Sergio. Introduo: a fora do sentido. In: BORDIEU, Pierre. A economia das trocas simbolicas. So Paulo: Perspectiva, 1986. (Coleao Estudos). p VII 5. BOURDIEU, Pierre. O poder simbolico. Lisboa: DIFEL, 1989. (Coleo Memria e Sociedade). p 8- 16 6. Idem, ibidem. p. 8 7. BOURDIEU, apud MICELI. Opus cit. p XXVI 8. BOURDIEU. 1989. Opus cit. p 9 9. BOURDIEU, apud MICELI. Opus cit. p XII 10. BOURDIEU. 1989. Opus cit. p 10 11. MICELI. Opus cit. p VII 12. VELHO, Gilberto & CASTRO, E.B. Viveiros de. O conceito de cultura nas sociedades complexas; una perspectiva antropolgica. Rio de Janeiro: (Museu Nacional - UFRJ), 197- Texto mimeografado. p 11. Artigo posteriormente publicado na revista Artefacto, ano II, n.1, jan. 1976 13. BOURDIEU. 1989. Opus cit. p 10 14. FALCON, Opus cit. p. 13 15. CHARTIER, Roger. A histria cultural entre prcticas e representaes. Trad. Maria Manuela Gallardo. Lisboa: DIFEL, 1990 (Coleo Memria e Sociedade). p. 13-28 16. BOURDIEU. 1986. Opus cit. p 32-33 17. Idem, ibidem. Opus cit. 18. BOURDIEU. 1989. Opus cit. p XXIII 19. MICELI. Opus cit. p XXIII 20. BOURDIEU. 1986. Opus cit. p 27-28 21. BOURDIEU, apud MICELI. Opus cit. p X 22. BOURDIEU. 1989. Opus cit. p. 11-12 23. BOURDIEU. 1986. Opus cit. p. 29 24. MICELI. Opus cit. p XII 25. BOURDIEU. 1989. Opus cit. p. 15, p.11 26. Idem, ibidem. 27. BOURDIEU. 1986. Opus cit. p 73, p. 105 28. Idem, ibidem. p. 14 29. HOCHMAN, Gilberto. In: PORTOCARRERO, Vera. (Org.) Filosofia, histria e sociologia das cincias I: abordagens contemporneas. Rio de Janeiro: Fiocruz, 1994. p. 209 30. MICELI. Opus cit. p XLVI 31. BOURDIEU. 1989. Opus cit. p. 72, p. 279 32. BOURDIEU. 1986. Opus cit. p 187 75 (C) Copyright ICOFOM 33. Idem, ibidem. p. 191, p. 99 34. MICELI. Opus cit. p XL - XLI 35. Idem, ibidem. p. XL 36. BOURDIEU, apud MICELI. Opus cit. p XL-XLII 37. 35 . BOURDIEU. 1986. Opus cit. p 62 38. BOURDIEU. 1989. Opus cit. p.61 39. BOURDIEU. 1986. Opus cit. p. 25 40. BOURDIEU, apud MICELI. Opus cit. p XXVII, p. XXIX 41. BOURDIEU. 1986. Opus cit. p. 101, p. 25, p. 103 42. Idem, ibidem. Opus cit. 102 43. BOURDIEU. 1989. Opus cit. p 278 44. HOCHMAN. Opus cit. p.228 45. BOURDIEU. 1989. Opus cit. p 46. BOURDIEU. 1986. Opus cit. p. 47. Idem, ibidem. p. 286, p. 289, p. 286-287 48. Idem, ibidem. 49. Idem, ibidem. 50. Idem, ibidem. 51. BOURDIEU. 1986. Opus cit. p. 289, p. 100 52. BOURDIEU. 1989. Opus cit. p. 289 53. BORDIEU. 1986. Opus cit. p. 100 - BORDIEU. 1989. Opus cit. p 289 - 54. BORDIEU. 1986. Opus cit. p.121, p. 89 55. BORDIEU. 1986. Opus cit. p. 101, p 100 76 (C) Copyright ICOFOM BIBLIOGRAFIA COMPLEMENTAR 1. BOURDIEU Pierre & HAACKE, Hans. Livre-Troca: dilogos entre cincia e arte. Apres. Ins Champey. Trad. de Paulo Cesar da Costa Gomes. Rio de Janeiro: Bertrand Brasil, 1995.136 p. 2. CANCLINI, Nstor Garca. Culturas hbridas: estratgias para entrar y salir de la modernidad. Mxico, DF: Grijalbo, 1990. 361 p. (Coleo Los Noventa). 3. ______. Consumidores e cidados: conflitos culturais da globalizao. Rio de Janeiro: UFRJ, 1995. 266 p. 4. CHARTIER, Roger. Por uma sociologia histrica das prticas culturais. In: A histria cultural entre prticas e representaes. Trad. Maria Manuela Galhardo. Lisboa: DIFEL, 1990. p. 13-28. (Coleo Memria e Sociedade). 5. . __________. Histria intelectual e histria das mentalidades: um dupla reavaliao. In: A histria cultural entre prticas e representaes. Trad. Maria Manuela Galhardo. Lisboa: DIFEL, 1990. p. 29-67. (Coleo Memria e Sociedade). 6. DUBY, Georges, & LARDREAU, Guy. A memria e o que ela esquece: a histria da memria. In: DUBY, Georges, & LARDREAU, Guy Dilogos sobre a nova histria. Trad. de Teresa Meneses. Lisboa: Publicaes Dom Quixote, 1989. p. 61-74 7. HALBWACHS, Maurice. A memria coletiva. So Paulo: Vrtice, 1990. 189 p. (Biblioteca Vrtice, Sociologia e Poltica). 8. HUNT, Lynn. A nova histria cultural. Trad. Jefferson Lus Camargo So Paulo: Martins Fontes, 1992. 317 p. (Coleo O homem e a histria). 9. HOLLANDA, Heloisa B. (Org.) Ps-modernismo e poltica. Rio de Janeiro: Rocco, 1992. p. 81-126. 10. JEUDY, Henri Pierre. Memrias do social. Rio de Janeiro: Forense Universitria, 1990. 146 p. 11. LARAIA, Roque de Barros. Cultura: um conceito antropolgico. Rio de Janeiro: Jorge Zahar. 1986 12. LITTLEJOHN, Stephen. Fundamentos tericos da comunicao humana. Rio de Janeiro: Zahar, 1982. 13. REED, Patricia Ann & SLEDGE, Jane. Thinking about museum information.. Library Trends, Champaig/Illinois, 37, (2): 220- 231, Fall 1988. Library Trends has become the premier thematic quarterly Journal in the field of American Librarianship. Library Science Annual. 14. WASHBURN, Wilcomb E. Collecting information, not objects. Museum News. Washington DC: AAM, v. 62, n.3, p. 5-15. 1984. 77 (C) Copyright ICOFOM MUSEU E DIVERSIDADE CULTURAL: IMPLICAES DE UM ESPAO SIMBLICO DO PODER Diana Farjalla Correia Lima UNI-RIO, Brasil Diversidade cultural - uma questo tica O tema da diversidade cultural, ou melhor dizendo, a abordagem que defende a legitimao das diferenas que identificam o heterogneo e os seus smbolos, embora no seja um assunto to recente neste nosso sculo, permanece tema em pauta de discusso enquanto o preconceito e a excluso estiverem ativos. Vive-se um tempo no qual as identidades de grupos sociais continuam ignoradas e sobre elas incidem violncias sob vrias formas de ao. A diversidade possui mltiplos matizes pois perpassa o universo das etnias, crenas religiosas, classes e estratificao social, gneros chamadas minorias em suas diversas categorias, e em se tratando do espao territorial os problemas de ordem regional que, tambm, alcanam os grandes centros urbanos, sob vrios aspectos e significados. As vises de mundo construdas pelos grupos sociais no tempo e no espao, na pluralidade de interpretaes culturais que determinam as diferenas nos estilos de vida, so consideradas cada uma delas como um sistema comum de definio e reconhecimento para marcar o carter de identidade destes grupos. O sistema compreende aparelhos simblicos que se entende por esquemas cognitivos e emocionais apresentados sob formas culturalmente codificadas, ou melhor, sinais particularizados e de sentidos determinados que encerram o elemento identificado como componente simblico que segundo Geertz assim se explicita: o elemento simblico so formulaes tangveis de noes, abstraes da experincia fixada em formas perceptveis, incorporaes concretas de idias, atitudes, julgamentos, saudades, ou crenas. (1) Este contexto criativo de interpretaes/significaes produziu aquilo que tem servido ao longo dos tempos para estudos no campo dos museus, isto , os registros e as referncias destes domnios da realidade relacionados Memria Social, ou Coletiva, apoiados de maneira bsica nas expresses da cultura material: os objetos dos seus acervos. Proceder reflexo para compreender inicialmente qual a posio que o museu ocupa no campo cultural, isto , qual a postura simblica que apresenta e o reconhecimento que lhe atribudo, implica em retornar, mais uma vez, questo da sua representao e da sua prtica o modelo e a ao que os movimenta e ao estudo e reavaliao da dinmica que estabelece seu carter, com vistas a contribuir para ativar proposies, algumas j conhecidas e outras que surgiro neste Encontro, que possam impulsionar rumo s mudanas efetivas no espao da Museologia, como forma de auxiliar no enfrentamento que os desafios de uma ordem econmica globalizada esto trazendo e as repercusses culturais que fazem 78 (C) Copyright ICOFOM surgir nas comunidades, no momento atual. Museu e uma funo tcnico-conceitual: a aplicao da Comunicao O elemento que compe as interpretaes culturais, tendo em vista possuir carter expressivo, isto , simblico/de representao, est capacitado para estabelecer comunicao, pois existe e percebido no comportamento humano como conjugao ao mesmo tempo do fsico, do psquico, do individual e do social, encontrando pertinncia na noo da complexidade do ser humano como ser biopsicosocial. A comunicao entendida como processo que atua na dimenso social, o ponto para o aporte deste presente estudo ou a ponte ao qual se pode chamar ateno para enfatizar a relao existente entre Museologia/Museus e diversidade cultural ao longo deste texto. A comunicao considerada uma dentre outras funes tcnico-conceituais que o museu lana mo, o que se entende pela aplicao da disciplina Comunicao no campo museolgico. O museu compartilha do processo comunicacional, e isto se faz mais evidente para o pblico (sua clientela, e tambm seu consumidor) na Exposio permanente ou temporria (com seus recursos e estratgias), que considerada como meio de expresso articula mensagem especfica/simblica sob forma de linguagem museolgica, que opera no mbito do Conhecimento, disseminando informao cultural prpria da instituio entendida como agente social. Apresenta-se, portanto, sob os dois aspectos sob os quais so enfocados as manifestaes culturais: o da prtica e aquele da representao cultural, pois lida ao mesmo tempo com acervos de cultura material e os contextualiza no mbito da cultura no material. Em sntese a exposio compreendida sob a forma tradicional ou no, seu discurso (pensamento/saber), posto em atividade (ao), percebido/recebido por uma grande assistncia (grupos sociais/visitantes). Os outros recursos comunicacionais da informao cultural que o museu dissemina podem ser exemplificados nas publicaes, palestras, cursos, etc., que ele produz, e que se relacionam em sua maioria aos assuntos que pesquisa, pois esto ligados categoria tcnica ao qual ele se enquadra. Esta por sua vez diz respeito s reas do conhecimento dos denominados sistemas simblicos, mas isto ser tratado, a seguir, no item Museu e transmisso cultural: algumas reflexes. Trata-se, assim, do territrio de interseo do cultural e do social, abrangendo aspectos culturais denominados manifestaes culturais no tocante s significaes existentes nas prticas e nas representaes, ou seja, naquilo que diz respeito natureza da ao humana, e no produto resultante da ao, envolvendo o conjunto da cultura objetivada e as modalidades explicativas destas objetivaes elaboradas pelos homens/mulheres, com a carga simblica que encerram, relacionando-as s condies sociais que lhes do origem, ou melhor dizendo, voltando ateno em particular para os mecanismos tcnicos e sociais da sua produo, a includas as relaes entre esses mecanismos e as estruturas scio-econmicas da sociedade em questo. (2)
Surge neste ponto a conjuno para correlacionar os agentes sociais que operam no espao cultural, inclusive os institucionais, criadores de obras culturais ou por elas responsveis e obras s suas condies sociais de produo. (3) 79 (C) Copyright ICOFOM Museu e transmisso cultural: reflexes A museologia/o museu, conforme j foi dito, insere-se no campo da Cultura sob formas culturais de prticas e representaes, e pode ser considerada(o) como integrante do elenco dos sistemas simblicos, tendo em vista duas caractersticas. A primeira, na medida em que se constitui de campo disciplinar, em processo de consolidao do conhecimento, ou seja, formalizando-se como cincia. A segunda, est ligada ao fato do museu se organizar de acordo com tipologias tcnicas de classificao referentes s diversas reas do conhecimento, que englobam e tratam as vertentes/disciplinas quer sob o ponto de vista do contexto, entendido como o espao ou plano das idias onde se constri a imagem do bem cultural intangvel, bem como do espao das atividades/plano das aes onde se aloca e se relaciona a produo da cultura material exemplificada pelo bem cultural tangvel. Em se tratando das posies que orientam e conduzem explicitao do sistema de fatos e representaes comumente recobertos pelo conceito mais abrangente de cultura, (4) os sistemas simblicos, conjuntos de significantes/significados Mito/ Religio, Cincia, Arte, e Lngua tm sido considerados, conforme Pierre Bordieu, (5) de acordo com duas das principais orientaes que tratam os sistemas simblicos, isto , a primeira, colocando-os na qualidade de instrumentos de conhecimento e de comunicao, e a segunda, definindo-os como instrumentos de legitimao da ordem vigente = instrumentos de poder. 1 a acepo: instrumentos de conhecimento e de construo do mundo dos objetos, bem como de comunicao. Compreendidos na tradio kantiana: Humbolt-Cassirer, Sapir- Whorf, Durkheim e Lvi-Strauss (6)
como formas sociais (de ordem simblica), que no resultando de nenhum princpio universal, fsico ou biolgico ou espiritual, (7) revestem-se de carter arbitrrio porque so socialmente determinadas, portanto, so relativas a um grupo particular, sendo responsveis pelo consenso acerca do sentido imediato do mundo real (associao do natural e do social), (8) estabelecendo a concordncia quanto ao significado dos signos e quanto ao significado do mundo, (9) e tornando-se capazes de realizar a integrao social. (10) 2 a. acepo: instrumentos de poder. Entendidos como responsveis pela legitimao da ordem vigente, referindo-se tal identificao tradio marxista e contribuio de Max Weber que a despeito desta aproximao acham-se separados por outros tantos motivos; (11) o que permite entender, em se tratando de sociedades industriais complexas, capitalistas, que as produes simblicas apresentadas como universais esto na realidade vinculadas aos interesses particulares das classes dominantes, (de acordo com a noo antropolgica de subcultura e o problema da dominncia scio-cultural, onde se distingue a cultura de classe/ de grupos sociais). E, por no serem percebidas dentro desta formulao alegrica, passam a representar o interesse comum a todo o grupo, atuando como legitimadores da diferenciao social que tal tipo de sociedade estratificada comporta (diviso social do trabalho em razo da base econmica/disposio em hierarquias sociais), e que se mostra nos desequilbrios e distribuio desigual em termos de poder, prestgio e recursos em geral, (12) formalizando uma estratgia traada pelo problema da dominao/poder dirigida reproduo da estrutura 80 (C) Copyright ICOFOM social. (13) O entendimento do contedo simblico da Cultura ao considerar a abordagem da formao cultural que se faz referida formao social, (14) (estudos da Histria da Cultura), (15) orienta para que no deva ser considerada, mecanicamente, como reflexo direto das estruturas sociais, (entendidas por Bordieu como estruturas do poder), e sim, compreendida como um sinal de que existe correspondncia entre as estruturas sociais e mentais por meio das estruturas dos sistemas simblicos. (16)
A questo do sentido simblico faz compreender o cultural como meio aglutinador das disposies/significaes adquiridas pelo homem/mulher nos nveis da vida familiar e da vida social, onde se localiza um aparato interpretativo de cdigos, que estabelecido pelos grupos sociais enuncia a construo do mundo dos objetos, e que se encontra em processo permanente de transmisso entre geraes que podem, perante s circunstncias e formas relativas aos modos de viver a realidade social/cultural, realizar confirmaes (permanncia) ou mudanas (transformao, criao) estabelecendo no caso das modificaes novos smbolos e significaes. O autor afirma, neste mesmo livro, que o estudo dos sistemas simblicos deve ser fundamentado na estrutura de um sistema de relaes sociais de produo, circulao e consumo simblicos onde tais relaes so engendradas e onde se definem as funes sociais que elas cumprem objetivamente em um dado tempo e, ainda, atentar para os mecanismos de produo, reproduo e utilizao dos esquemas de pensamento de que so produto. No espao cultural formulador de modelos de pensamentos e aes desenhado pelo autor como cenrio para integrar os bens culturais, isto , os bens simblicos, a instituio Museologia/ Museu simbolicamente possui presena cultura/social ao mesmo tempo como meio e como agente referido a qualquer gerao, comunicando/transmitindo a permanncia de conceitos arraigados ou sua transformao. E se afigura como espao relacional para as ocorrncias de circulao/consumo e os citados mecanismos que envolvem os bens simblicos, o que o torna elemento cultural oportuno para encaminhar a questo ligada ao terreno da legitimao da diversidade cultural. Museu, representao e significaes: campo cultural/campo simblico No estudo desenvolvido por Bordieu sobre a sociologia dos sistemas simblicos, (17) compatibilizando Marx, Weber, Durkheim, (18)
ele une as duas principais posies orientadoras que conduzem, tratam e reconhecem os sistemas simblicos como instrumento de comunicao/conhecimento, bem como instrumento de legitimao do poder. Analisando e exercendo a crtica aos dois tipos de interpretaes e suas correspondentes posturas tericas, afirma que em se tratando de diferentes teorias parciais e mutuamente exclusivas... preciso situar-se no ponto de onde se torna possvel perceber ao mesmo tempo, o que se pode e o que no pode ser percebido a partir de cada um dos pontos de vista. (19)
Observa que: a) primeiro tipo de abordagem ao determinar o mtodo de anlise estrutural das mensagens e dos bens simblicos, como sendo primordial, estabelece o privilgio da sintaxe, fazendo-o em detrimento das funes de ordem econmica e poltica existentes nos 81 (C) Copyright ICOFOM sistemas simblicos; b) segundo modo de enfoque privilegia e analisa as funes externas (econmicas e polticas), enfatizando o carter alegrico dos sistemas simblicos, ocorrendo o privilgio da temtica das linguagens alegricas. (20) Explica, tambm, que os fatos simblicos que se precisa decifrar, no so obras prontas ou acabadas pois constituem prticas sociais, possuindo os signos funes prticas que englobam tanto as funes de comunicao e/ou de conhecimento como as polticas, apontando que a funo de comunicao dissimula a funo de diviso pois a cultura que une (por meio da funo de comunicao) tambm a cultura que separa (instrumento da distino) e que legitima as distines compelindo todas as culturas (designadas como subculturas) a definirem-se pela sua distncia em relao cultura dominante. (21) Cabe, neste contexto, mencionar os denominados Museus de Arte Popular, Museu de Cultura Popular e outros ttulos significativos de uma funo de diviso/de hierarquia, tal como por exemplo Arte Primitiva usada para colees artsticas/exposies procedentes da frica em famoso museu europeu, (Louvre, em 1996), e ignorar, tambm, as diferenas culturais dos variados grupos sociais denominando-as sob o conceito geral de Arte Africana e, ainda, como se pode verificar no Brasil, de Arte Indgena. Uma vez que os sistemas simblicos derivam suas estruturas da aplicao sistemtica de um simples principium divisionis e podem assim organizar a representao do mundo natural e social dividindo-o em termos de classes antagnicas; uma vez que fornecem tanto o significado quanto um consenso em relao ao significado atravs da lgica de incluso/excluso, encontram-se predispostos por sua prpria estrutura a preencher funes simultneas de incluso e excluso, associao e dissociao, integrao e distino. Somente na medida em que tem como sua funo lgica e gnosiolgica a ordenao do mundo e a fixao de um consenso a seu respeito, que a cultura dominante preenche a sua funo ideolgica isto , poltica de legitimar uma ordem arbitrria; em termos mais precisos, porque enquanto uma estrutura estruturada ela reproduz sob forma transfigurada e, portanto, irreconhecvel a estrutura das relaes scio-econmicas prevalentes que, enquanto uma estrutura estruturante (como uma problemtica), a cultura produz uma representao do mundo social imediatamente ajustada estrutura das relaes scio-econmicas que doravante, passam a ser percebidas como naturais e, destarte, passam a contribuir para a conservao simblica das relaes de foras vigentes. (22) A analise terica efetuada por Bordieu acerca da questo do sentido e a questo do poder, e a reinterpretao por ele construda que imprime nfase fora do sentido, (23) enfocando s interpretaes geradas pelos diferentes sistemas simblicos quanto definio do mundo, (universos sociais de relaes de sentido e de poder), formaliza-os como espao socialmente predeterminado onde se verifica a prevalncia de uma cultura particular (a imposio do sentido e as formas de classificao social por ele construdas legitimando a dominao), como resultado de uma luta ou conflito entre as classes/grupos constitutivos de uma determinada estrutura social, ajustando-se os sistemas de classificao polticos e de estruturas mentais s estruturas sociais; o campo de produo ideolgica reproduzindo de modo transfigurado o campo das posies sociais.(24) Neste caso, por exemplo, podemos lembrar os museus e/ou exposies que possuem e/ou expem objetos procedentes de 82 (C) Copyright ICOFOM hospitais psiquitricos ou presdios e outros locais, e que expressam sentido segregador. Muitas vezes, inclusive os ttulos, denominaes ou terminologias usadas reforam tal imagem. Os diferentes campos regionalizados de produo simblica do ensejo, no mago das suas comunidades, s relaes informais de poder, percebidas ultrapassando-se a viso voltada, exclusivamente, para a ocorrncia de relaes especficas, e mostrando-os como um espao social de relaes objectivas (25)
entre diferentes instncias definidas pela funo que cumprem na diviso do trabalho de produo, de reproduo e de difuso de bens simblicos, onde a inteno objectiva encontra-se escondida por debaixo da inteno declarada, o querer-dizer que denunciado. (26 ). Adverte, tambm, para a fora que os sistemas simblicos apresentam e que reside no fato de as relaes de fora que neles se exprimem s se manifestarem neles em forma irreconhecvel de relaes de sentido. (27) Dentro deste universo simblico se desenrola um jogo social cujo objetivo se traduz pela busca do poder socialmente reconhecido, (28) dando lugar s lutas travadas no campo cultural, cientfico etc., (o conflito entre museus para abrigar as mega-exposies e as exposies de renomados acervos, serve de exemplo destas lutas eufemizadas). Bordieu compreende tais lutas como lutas ideolgicas, na medida em que o termo ideologia para ele est reservado para designar a produo erudita de um corpo de profissionais como por exemplo, as ideologias religiosas de um corpo de sacerdotes (29) (o mesmo se pode aplicar s idias da Museologia e a um corpo de muselogos em um determinado tempo e espao geogrfico-cultural) e nos interesses que estes tipos de conflitos envolvem. O que est em jogo o poder sobre o uso particular de uma categoria de sinais e deste modo, sobre a viso e o sentido do mundo natural e social; significando o monoplio de legitimidade de determinada categoria; (30) equiparando-se a tomada desta posio simblica tomada da posio poltica. (31) Torna-se importante, neste momento, relacionar o papel educativo que ao museu outorgado pelo prprio campo cultural, e a sua significao de construtor de uma atitude ligada imagem/modelo de mundo e, por extenso alcanando o tema da identidade cultural, que referencia uma determinada realidade que est sendo apresentada e principalmente explanada neste pargrafo, e que se vai fazer mais clara nos outros pargrafos que constam, a seguir, neste trabalho. O campo intelectual o espao estruturado de atividades sociais significativas que concernem ao exerccio de um cdigo comum considerado por Bordieu como matriz de significaes (de percepes, apreciaes e aes), caracterizado como o princpio gerador das prticas e representaes que as envolvem. Trata-se do conceito de Habitus entendido e trabalhado pelo autor como sistema das disposies socialmente constitudas que, enquanto estruturas estruturadas e estruturantes, constituem o princpio gerador e unificador do conjunto das prticas e das ideologias caractersticas de um grupo de agentes. Tais prticas e ideologias podero atualizar-se em ocasies mais ou menos favorveis que lhes propiciam uma posio e uma trajetria determinadas no interior de um campo intelectual que, por sua vez, ocupa uma posio determinada na estrutura da classe dominante. Princpio explicativo (32) opera, portanto, mediando a interao entre os dois sistemas de relaes, as estruturas objetivas e as prticas; (33) e , por sua vez, as prticas resultam da 83 (C) Copyright ICOFOM relao dialtica entre uma estrutura e uma conjuntura (vista esta ltima como condies atualizao do Habitus). (34) O conceito de Habitus serve para referir o funcionamento sistemtico do corpo socializado, (35) para falar do aspecto cumulativo existente neste conhecimento adquirido representando um haver, um capital, e ainda diz respeito competncia cultural incorporada e manejada nas vivncias do campo. (36) O museu pode ser compreendido, nesta condio, como espao e agente competente de deciso (habilitao cultural/social) para todo o processo que envolve desde a coleta e/ou a seleo e organizao do acervo at a apresentao das suas colees e disseminao da informao cultural correspondente (exposies, etc.), demais estudos referentes ao acervo, disciplina (Museologia) e outras situaes e ocorrncias tcnicas. Trata-se da questo da construo da imagem pblica qualitativa (tcnica, profissional). As significaes so mensagens vinculadas aos objetos, instrumentos e agentes do campo, que demarcam o espao arbitrrio onde evoluem diferentes classes/grupos sociais ali inseridos e posicionados, funcionando como signos que estabelecem as diferenas ou marcas de distino por meio dos atos e procedimentos expressivos e atravs do sistema de posies estatutrias definidas principalmente por oposio a outras posies estatutrias, (37)
e que para Bordieu correspondem, respectivamente, ao significante e ao significado. A apreenso da lgica que preside as relaes de sentido no campo simblico encontram seu caminho, segundo o autor, no s no conhecimento do cdigo, mas dependem, tambm, da compreenso do contexto e da situao em que [o cdigo] empregado, afirmando que a verdade de um fenmeno cultural depende e um sistema de relaes histricas e sociais no qual ele se insere. (38) Em se tratando de significaes, contexto, situao, verdade de um fenmeno cultural e suas relaes, conforme meno do autor, convm lembrar que o movimento do fluxo e refluxo da Memria Social pode encontrar a situao da amnsia dependendo da postura ideolgica/ poltica que adota a Instituio Cultural Museu, inclusive, sendo possvel relacionar o esquecimento pratica de que se revestem modos de referncia arbitrrios, que do nfase ao carter da marca de distino, como atitude de no dar lugar para a diversidade se apresentar no seu sentido cultural prprio, escamoteando seu contexto de entendimento, resultando no impedimento do exerccio de um direito legtimo. O estudo e as explicitaes de Bordieu desenvolvidas sobre noo de campo cultural, onde se d a transmutao simblica das diferenas econmicas e sociais,
diz respeito ao espao institucionalizado dentro da esfera simblica. cuja fundamentao terica se encontra vinculada ao processo de diferenciao que, paulatinamente, se estabeleceu para as esferas de atividades humanas, correlata ao aparecimento do Capitalismo, e caracterizando-se pela independncia relativa dos sistemas governados por suas prprias leis, o que produziu e favoreceu elaborao de sistemas ideolgicos denominados teorias puras (como por exemplo: da economia, do direito, da poltica, da arte etc.), reproduzindo as divises prvias da estrutura social com base na abstrao inicial atravs da qual elas se constituem. (39) O campo esfera autnoma de organizao, de produo e de circulao de bens culturais, ou de bens simblicos que constituem realidade com dupla face mercadorias e significaes, (40) embora, o campo procure dissociar a produo cultural (e/ou cientfica etc.) enquanto significao, da produo cultural (e/ou cientfica etc.) como simples mercadoria. Outra caracterstica que o marca, faz perceb-lo como campo de concorrncia (41)
onde se 84 (C) Copyright ICOFOM instaura a dinmica da competio do conflito por crdito (42)
entre os diversos especialistas de um determinado conhecimento. (cabe lembrar as lutas ideolgicas/polticas/eufemizadas que se abordou anteriormente situando-as nos museus ). O campo o responsvel pela imposio e definio dos princpios especficos de percepo e de apreciao do mundo natural e social e das representaes... desse mundo, postura que caminha a par da construo de um modo de percepo prprio (43) criando a atitude especfica sem a qual o campo no pode funcionar e, justamente, instituindo tal atitude, explicitada como competncia, que formula a linguagem do campo dotando os produtos destas comunidades de sentido e valor. E neste domnio da produo dos bens culturais (e de outros tipos) e dos instrumentos para a sua apropriao, a concordncia entre o Habitus culto e o Campo efetiva, (44) ou melhor, realiza-se o encontro das atitudes (que inventam o campo, so inventadas por ele, e a ele permanecem se ajustando) e do universo social representado pelo campo que Bordieu denomina de encontro entre crebros ou conscincias e coisas produzindo e reproduzindo o princpio bsico que estabelece a realidade (simblica) para o campo, movimentando-o: a especificidade do juzo alicerada na crena no valor de determinada criao/produto e no poder de criao do valor que o prprio criador/ inventor/ produtor. No interior do universo/campo especfico foram criadas as noes tericas, os conceitos tcnicos e as categorias, fundamentadas na construo que anima o campo e constitui sua formulao essencial, o produto e a figura do seu responsvel ou o seu criador/inventor/produtor. (o mestre e seu feitio a referncia que Bordieu faz, baseando-se em Mauss, lembrando o universo da magia onde se institui o crculo da crena e do sagrado, resultando a sacralizao por sua vez da prpria condio da diferena, que firma a separao, a diviso). (45) Faz-se interessante correlacionar ao carter da atitude especfica/ competncia/ especificidade do juzo/produto e o uso que se faz quando museus recebem determinadas exposies itinerantes de renomados nomes na rea das Artes Plsticas, em geral procedentes de outros pases, e que nem sempre renem o que de mais expressivo os artistas produziram, deixando assim de exibir seus repertrios e linguagens caractersticos, isto , aquilo que os identifica e os diferencia e lhes d o reconhecimento de um valor esttico em seu contexto de produo e campo de conhecimento, ocorrendo assim uma lacuna na comunicao/ disseminao na informao cultural que os museus devem produzir. Configura-se, nesta situao, o que se pode chamar de uso da chancela do museu, apoiado em um mecanismo de significaes que se liga ao seu modelo cultural de competncia, isto , um juzo de habilitao ou credenciamento de qualidade perante o pblico para atestar um valor para aquilo que a instituio exibe. A qualificao valorativa que empresta carter e dimenso aquele que cria/ inventa/ produz, isto , o autor e ao seu produto resultante deriva, de acordo com Bordieu da relao circular de reconhecimento recproco,
encontrando-se no prprio campo um pblico de pares cujo comportamento competitivo em busca da legitimidade cultural, atende aos princpios de diferenciao e de hierarquia que seriam as distines propriamente simblicas, Isto , das distines culturais pertinentes percebidas e reconhecidas dentro de determinados estgios do campo como universo social, e dotadas de valor dentro do processo de economia que ali se desenvolve. Estas marcas de distino estabelecem os princpios das diferenas, instauram a lei do campo, que Bordieu interpreta como dialtica da distino cultural.
(46) O museu neste caso visto dentro da perspectiva crtica do seu prprio grupo sob todas as formas 85 (C) Copyright ICOFOM tcnicas de gerenciamento e manuteno, exibio e informao de acervos (inclusive de terceiros) nas diversas modalidades conceituais e tcnicas que envolvem o trabalho desta rea. Museu e campo de poder: o exerccio ou trs modalidades de manifestao. A constituio (da autonomia) dos campos e a sua atuao para atender a crena no valor daquilo que est em jogo, (47) que se compreende pela especificidade do seu produto e sua problemtica, envolvendo o processo interligado da sua criao e dos entendimentos que instiga e promove, exigiu que ele fosse estruturado por corpos de agentes especializados com propriedades socialmente constitudas: formas institucionalizadas e objetivadas, (como por exemplo a Museologia e os Museus), e que se fazem representar pelos profissionais qualificados (por exemplo; os Muselogos), atendendo aos padres que estipulam tanto as condies de acesso profisso quanto as de participao no meio. 1 Os especialistas: so identificados como produtores e empresrios de bens simblicos, (48)
e pode-se a partir da indicao do autor, estabelecer duas grande divises que, separadamente, abrigam no primeiro grupo o criador/produtor do denominado bem cultural, ocupando o que se denomina neste texto de Territrio do Saber-Fazer; e do outro lado distribudos entre vrias categorias/posies os demais especialistas que se conhece, tais como aqueles que se pode designar como os analistas/estudiosos que ocupam, por sua vez, o que se denominou Territrio dos Estudiosos do Saber-Fazer, integrando juntamente com os muselogos um corpo de categorias tcnico-profissionais cujos interesses esto voltados s atividades do campo do conhecimento, assim como para o tratamento dos seus produtos/ bens em suas diversas formas que existem nos museus. importante citar, em especial no caso de museus ou assemelhados que lidam com material artstico, o aparecimento de um mercado de consumo de arte impessoal, cujos consumidores, socialmente diversificados, permitiram condies para o funcionamento da economia dos bens culturais, e concederam aos produtores um princpio de legitimao paralelo (49) (ocorrncia em toda a Europa, aps a Revoluo Francesa, por meio da atuao da aristocracia e da alta burguesia agindo nos papis de compradores e de apreciadores). O quadro de especialistas assim se firmou nos seus dois territrios interativos. No grupo dos apreciadores se pode agregar o pblico /visitante do museu. 2 Os locais de exposio (espaos que nos Museus so associados ou confundidos, na percepo dos leigos, com a prpria concepo de museu e como nica atividade que caracterizaria a sua existncia). So considerados pelo socilogo como pontos favorveis para o funcionamento da atividade de consumo. (50)
Cabe esclarecer e acrescentar, inclusive, que a exposio nos Museus, se traduz como meio de atrao/difuso cultural que atua como um forma auxiliar de modelo didtico-pedaggico, o que preenche uma das suas condies, ou seja, a funo educativa. O museu se orienta e se regula na qualidade de plo de produo e disseminao de informao cultural; formando pblicos apreciadores e consumidores do assunto Cultura, realizando como atividade de carter permanente, aberto ao que se convencionou chamar de visitao cultural/freqentao cultural, que em termos 86 (C) Copyright ICOFOM mais precisos reconhecido instrumento pelo qual se adquire, por meio do convvio, o hbito/ costume/uso cultural, ou melhor, a atitude e familiaridade para participar, compreender e usufruir como agente social da informao cultural que a oferta museolgica oferece. 3 Os espaos especficos de competncia: so reas de exerccio da legitimao cultural (formas institucionalizadas e objetivadas de representao coletiva), identificados pelas posies e disposies que detm e ocupam, denominados por Bordieu de instncias de consagrao, instncias de difuso ou instncias oficiais e semi-oficiais de difuso,
e instncias de reproduo dos produtores e dos consumidores. (51) Instncias de consagrao: esto envolvidas na competio pela legitimidade cultural dos modelos de pensamentos e suas concepes... (52)
nelas
foram includos os Museus. Observa-se que os Museus na qualidade de instituio cultural organizadora de exibies, atuam em duas vertentes de apresentao: a) ratificando posturas j consagradas; b) propondo novas posturas. instncias de difuso: quelas que promoveram operaes de seleo e cuja base decisria est apoiada e investida por uma legitimidade propriamente cultural, em razo de estarem desobrigadas de compromissos econmicos e sociais que possam influir nos destinos da vida intelectual, Bordieu determina dois planos, oficiais e semi oficiais, correspondentes ao maior e menor nvel de reconhecimento obtido junto ao campo.(53) O Museu novamente se faz presente na categoria de maior nvel, representando o capital simblico de reconhecimento pelo atendimento s leis especficas do campo, o que se pode constatar nas variadas atividades culturais desenvolvidas que, tambm, so da sua competncia alm das exposies. As pesquisas, as edies e/ou as publicaes variadas so exemplos. instncias de reproduo dos produtores e dos consumidores: ao lado do sistema de ensino tradicional, possvel agregar, embora Bordieu no tenha assim procedido, aquele que se pode denominar auxiliar, como por exemplo: os cursos, as palestras e demais formas didticas de atuao dos museus, nas quais merece ser citado o servio permanente oferecido pelo setor educacional no qual so realizadas as visitas guiadas para escolares e outros grupos sociais especficos Breves consideraes abertas discusso sabido que a Museologia em relao ao chamado Bem Cultural vem produzindo, nestes vinte anos, reflexes que transmudaram ou introduziram novos aportes tcnico- conceituais com contribuies, entre outras disciplinas da Ecologia, Histria da Cultura etc., ensejando perspectivas que ampliaram o olhar cultural e o seu entendimento. Pode-se dizer, de maneira geral e resumida, que se trata da problemtica dos novos patrimnios integrantes da herana cultural e, junto, os novos modelos de museus, aglutinando questes como a expanso das fronteiras do conceito operatrio de objeto museolgico. Assim, a Natureza incorporada ao contexto de compreenso dos assuntos da Cultura, tornou-se na Museologia elemento componente do seu prprio espao de trabalho. E, por outro lado, o entendimento do objeto museolgico foi, inclusive, alm do carter da tangibilidade fsica, buscando incorporar o universo das manifestaes culturais em suas 87 (C) Copyright ICOFOM representaes e suas prticas (e no s os produtos da cultura material: os objetos). Acresce, ainda, que os estudos da rea esto formulando o conceito de Museu como fenmeno social dinmico, o que conduz o debate para a existncia da atividade museolgica independente de um local denominado Museu, conforme configura o modelo convencional/tradicional. A responsabilidade da rea em razo do poder de representao que o museu possui referente ao processo da transmisso de imagens culturais, pelo domnio de formas comunicacionais e disseminadoras da informao cultural e, tendo em vista as proposies de suas novas formas de organizao tcnico-conceitual, torna-se neste momento mais complexa. E leva a considerar, pelo que se explanou neste trabalho, que se torna oportuno, frente aos desafios que se esboam, proceder a um estudo meticuloso de reavaliao das formas vigentes de informao museolgica no tocante ao seu iderio e formas de atuao, e que podem ser verificadas no circuito museolgico que se conhece, quando se discute a questo do usufruto do direito legtimo da diversidade cultural. Formas arraigadas de preconceitos (pr-conceitos) e xenofobias merecem repdio e no devem encontrar respaldo em qualquer processo de musealizao, seja no museu tradicional ou naquele que se implementa em uma nova configurao. A esperana que este Encontro possam emergir indicativos para compreender melhor as necessidades ticas e culturais dos temas e agentes que so enfocados pelos museus na entrada do ano 2.000. Museloga. Professora da Escola de Museologia, Universidade do Rio de Janeiro/UNI-RIO. Rio de Janeiro; Brasil. 88 (C) Copyright ICOFOM NOTAS E REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS 1. GEERTZ, Clifford. A interpretao das culturas. Rio de Janeiro: Guanabara-Koogan, 1989. p. 105. 2. FALCON, Francisco J.C. A histria cultural. Rio de Janeiro : PUC/RJ, 1992. ( Coleo Rascunhos de Histria). p. 13. 3. BORDIEU, Pierre. A economia das trocas simblicas. Introd. Org. Sel. de Sergio Miceli. So Paulo: Perspectiva, 1986. (Coleo Estudos). p. 184. 4. MICELI, Sergio. Introduo: a fora do sentido. In: BOURDIEU, Pierre. A economia das trocas simblicas. So Paulo: Perspectiva, 1986. (Coleo Estudos). p. VII. 5. BOURDIEU, Pierre. O poder simblico. Lisboa: DIFEL, 1989. (Coleo Memria e Sociedade). p. 8-16. 6. Idem, ibidem. p. 8. 7. BORDIEU, apud MICELI. Opus cit. p. XXVI. 8. BORDIEU. 1989. Opus cit. p. 9. 9. BORDIEU, apud MICELI. Opus cit. p. XII. 10. BORDIEU. 1989. Opus cit. p. 10. 11. MICELI. Opus cit. p. VII. 12. VELHO, Gilberto & CASTRO, E. B. Viveiros de. O conceito de cultura nas sociedades complexas; uma perspectiva antropolgica. Rio de Janeiro: [Museu Nacional - UFRJ], 197-. texto mimeografado. p. 11. Artigo posteriormente publicado na revista Artefacto, ano II, n. 1, jan. 1976. 13. BORDIEU. 1989. Opus cit. p. 10. 14. FALCON. Opus cit. p. 13. 15. CHARTIER, Roger. A histria cultural entre prticas e representaes. Trad. Maria Manuela Galhardo. Lisboa: DIFEL, 1990. (Coleo Memria e Sociedade). p. 13-28. 16. BORDIEU.1986. Opus cit. p. 32-33. 17. Idem, ibidem. Opus cit. 18. BORDIEU.1989. Opus cit. 19. MICELI. Opus cit. p. XXIII. 20. BORDIEU. 1986. Opus cit. p. 27-28. 21. BORDIEU. apud MICELI. Opus cit. p. X. 22. BORDIEU. 1989. Opus cit. p. 11-12. 23. BORDIEU. 1986. Opus cit. p.29. 24. MICELI. Opus cit. p. XII. 25. BORDIEU. 1989. Opus cit. p 15, p.11. 26. Idem, ibidem. p. 64. 27. BORDIEU. 1986. Opus cit. p. 73, p. 105. 28. Idem, ibidem. p. 14. 29. HOCHMAN, Gilberto. In: PORTOCARRERO, Vera. (Org.) Filosofia, histria e sociologia das cincias I: abordagens contemporneas. Rio de Janeiro: Fiocruz, 1994. p. 209. 30. MICELI. Opus cit. p. XLVI. 31. BORDIEU. 1989. Opus cit. p. 72, p. 279. 32. BORDIEU. 1986. Opus cit. p. 187. 33. Idem, ibidem.. p. 191, p. 99. 34. MICELI. Opus cit. p. XL-XLI. 35. Idem, ibidem. p. XL. 36. BORDIEU, apud MICELI. Opus cit. p. XL-XLII. 37. BORDIEU. 1986. Opus cit. p.62. 38. BORDIEU. 1989. Opus cit. p. 61. 39. BORDIEU. 1986. Opus cit. p. 25. 40. BORDIEU. apud MICELI. Opus cit. p. XXVII, p. XXIX. 41. BORDIEU. 1986. Opus cit. p. 101, p. 25, p. 103. 42. Idem, ibidem. Opus cit. p. 102. 43. BORDIEU. 1989. p. 278. 44. HOCHMAN. Opus cit. p. 228 45. BORDIEU. 1989. Opus cit. p. 297. BORDIEU. 1986. Opus cit. p 111, p. 256. 46. BORDIEU. 1986. Opus cit. p. 284. 47. Idem, ibidem. p. 286, p. 289, p. 286-287. 48. Idem, ibidem. p. 108, p. 109. 49. Idem, ibidem. p. 286. 50. Idem, ibidem. p. 100. 51. BORDIEU. 1986. Opus cit. p. 289, p. 100. 52. BORDIEU. 1989. Opus cit. p. 289. 53. BORDIEU. 1986. Opus cit. p. 100. BORDIEU. 1989. Opus cit. p. 289. BORDIEU. 1986. Opus cit. p. 121, p. 89. 54. BORDIEU. 1986. Opus cit. p. 101, p. 100. 89 (C) Copyright ICOFOM BIBLIOGRAFIA COMPLEMENTAR 15. BOURDIEU Pierre & HAACKE, Hans. Livre-Troca: dilogos entre cincia e arte. Apres. Ins Champey. Trad. de Paulo Cesar da Costa Gomes. Rio de Janeiro: Bertrand Brasil, 1995.136 p. 16. CANCLINI, Nstor Garca. Culturas hbridas: estratgias para entrar y salir de la modernidad. Mxico, DF: Grijalbo, 1990. 361 p. (Coleo Los Noventa). 17. ______. Consumidores e cidados: conflitos culturais da globalizao. Rio de Janeiro: UFRJ, 1995. 266 p. 18. CHARTIER, Roger. Por uma sociologia histrica das prticas culturais. In: A histria cultural entre prticas e representaes. Trad. Maria Manuela Galhardo. Lisboa: DIFEL, 1990. p. 13-28. (Coleo Memria e Sociedade). 19. . __________. Histria intelectual e histria das mentalidades: um dupla reavaliao. In: A histria cultural entre prticas e representaes. Trad. Maria Manuela Galhardo. Lisboa: DIFEL, 1990. p. 29-67. (Coleo Memria e Sociedade). 20. DUBY, Georges, & LARDREAU, Guy. A memria e o que ela esquece: a histria da memria. In: DUBY, Georges, & LARDREAU, Guy Dilogos sobre a nova histria. Trad. de Teresa Meneses. Lisboa: Publicaes Dom Quixote, 1989. p. 61-74 21. HALBWACHS, Maurice. A memria coletiva. So Paulo: Vrtice, 1990. 189 p. (Biblioteca Vrtice, Sociologia e Poltica). 22. HUNT, Lynn. A nova histria cultural. Trad. Jefferson Lus Camargo So Paulo: Martins Fontes, 1992. 317 p. (Coleo O homem e a histria). 23. HOLLANDA, Heloisa B. (Org.) Ps-modernismo e poltica. Rio de Janeiro: Rocco, 1992. p. 81-126. 24. JEUDY, Henri Pierre. Memrias do social. Rio de Janeiro: Forense Universitria, 1990. 146 p. 25. LARAIA, Roque de Barros. Cultura: um conceito antropolgico. Rio de Janeiro: Jorge Zahar. 1986 26. LITTLEJOHN, Stephen. Fundamentos tericos da comunicao humana. Rio de Janeiro: Zahar, 1982. 27. REED, Patricia Ann & SLEDGE, Jane. Thinking about museum information.. Library Trends, Champaig/Illinois, 37, (2): 220- 231, Fall 1988. Library Trends has become the premier thematic quarterly Journal in the field of American Librarianship. Library Science Annual. 28. WASHBURN, Wilcomb E. Collecting information, not objects. Museum News. Washington DC: AAM, v. 62, n.3, p. 5-15. 1984. 90 (C) Copyright ICOFOM GLOBALIZACIN Y DIVERSIDAD UN DELICADO EQUILIBRIO Nelly Decarolis - Argentina 1. INTRODUCCIN Segn la definicin del Diccionario de la Real Academia Espaola, civilizacin es ...el conjunto de ideas, creencias religiosas, ciencias, tcnicas, artes y costumbres propias de un determinado grupo humano. Siguiendo el pensamiento de Fernand Braudel, preferimos considerar que ...una civilizacin es, en primer lugar, un espacio, un rea cultural, un alojamiento; el agrupamiento regular y la frecuencia de ciertos rasgos en un rea determinada establecen los primeros sntomas de una coherencia cultural. Si a esta coherencia en el espacio se le aade una permanencia en el tiempo, ya estaramos hablando de una civilizacin y una cultura [...] Las reas culturales poseen ncleos, fronteras y mrgenes propios. Renen siempre varias sociedades o grupos sociales y estn profundamente ligadas a la geografa y a la antropologa. Todos los bienes culturales que conforman a las civilizaciones son exportados o importados por unas y otras en una ininterrumpida circulacin, aunque no todos los intercambios se realicen sin tropiezos. Existen a menudo resistencias a tomar en prstamo determinadas formas de pensamiento, de creencias o de modos de vida, en un triple mecanismo constituido por el rea cultural con sus fronteras, el prstamo cultural y la repulsa.(1) Las civilizaciones son mortales: resplandecen y despus se apagan para volver a florecer bajo otras formas. Pero estas rupturas [...] no lo destruyen todo por igual.[...] Una determinada realidad siempre aparece acompaada de otra y entre ambas se ponen de manifiesto relaciones estrechas y constantes. El modelo establecido permitir encauzar adems del medio social observado, otros medios sociales de la misma naturaleza a travs del tiempo y el espacio.(2) Todo grupo social es parte de una civilizacin y a la vez participa en una serie de civilizaciones superpuestas, mutuamente vinculadas y a veces muy dispares, cada una de las cuales y su conjunto nos introducen en un movimiento histrico inmenso, de larga duracin. Este movimiento histrico constituye, para cada sociedad, la fuente de una lgica interna que le es propia y que, al mismo tiempo, genera innumerables contradicciones. Es la diversidad del mundo... Un mundo donde la temprana expansin de la cultura occidental contribuy a estructurar un nuevo orden, al mismo tiempo que posibilit la experiencia subjetiva de una sociedad que lo consideraba nico. Al instaurar mtodos homogneos de control del trabajo para las diferentes regiones, hace ya 500 aos se hizo el primer ensayo de incluir al continente americano en una economa mundial. La conquista del Nuevo Mundo, el exterminio de gran parte de la poblacin indgena, la produccin del azcar y el caf, la extraccin hasta su casi agotamiento del oro y la plata, la problemtica de la esclavitud entre los siglos XVI y XVIII, los cambios producidos por la aparicin del ferrocarril, la navegacin a vapor y la revolucin en las comunicaciones (telgrafo, cables 91 (C) Copyright ICOFOM submarinos, radiotelegrafa) acaecidos en el siglo XIX, produjeron un impacto sin precedentes en los pases que entonces integraban el orden mundial, logrando unificar estilos locales de produccin y consumo que se convirtieron en uno de los procesos de homogeneizacin ms destacados del mundo entonces conocido. Como dice Marc Aug, los pueblos colonizados fueron los primeros en padecer la mundializacion del planeta. En Amrica latina un gran nmero de estados comparten hoy idioma, religin y antecedentes histricos y la civilizacin de Occidente es ms que nunca una civilizacin sin fronteras. Por lo tanto, consideramos que ste fue el germen de la globalizacin, proceso econmico, poltico y socio-cultural que se encuentra vigente en nuestra sociedad como uno de los temas ms polmicos de la actualidad. El motor globalizador fue siempre preponderantemente econmico; fue la bsqueda de mercados para colocar los productos manufacturados, aunque tambin tuviera su faceta cultural. El fenmeno de la globalizacin, tal como lo vemos hoy, no es indito, sino que forma parte de un desarrollo histrico muy variable, sujeto a mltiples contradicciones y estamos de acuerdo con Peter Worsley cuando seala que ...los cazadores y recolectores ms primitivos nunca estuvieron aislados, pues la civilizacin ha circulado de una sociedad a otra, ha cambiado, se ha aadido o se ha perdido [...] y el mundo era uno mucho antes de que los espaoles anclaran en Amrica y los ingleses llegaran a la India.... (3) 2. LO GLOBAL Y LO LOCAL Al igual que ayer y a pesar de la velocidad de las comunicaciones, el hombre sigue siendo prisionero de un lmite del que no puede evadirse, pues toda civilizacin ha tenido y tiene siempre un radio de accin que la restringe. Aunque la tierra nos parezca cada vez ms pequea y los hombres, ms que nunca, se encuentren obligados a convivir bajo un mismo techo -como deca Toynbee- cuando se habla de uniformizacin creciente es fundamental determinar la permanencia de la unidad en la diversidad, nico camino que asegura un futuro digno para la humanidad. Cada pueblo construye diariamente su destino, su actualidad, con el conflicto -o el acuerdo- entre actitudes antiguas y nuevas necesidades.(4) Son esas mutaciones culturales y sus construcciones de identidad -as como sus representaciones y prcticas- las que nos permiten comprender las complejas articulaciones existentes entre lo global y lo local. Si deseamos participar en las transformaciones que plantea la hora actual, ser necesario que sepamos discernir dentro de la heterogeneidad y diversidad de las civilizaciones, cules son los rasgos que las unifican en esencia y si estn an vigentes, determinando a un tiempo sus ncleos, sus periferias y las caractersticas generales y particulares que en ellas conviven. En toda sociedad coexisten grupos diferenciados cuyas identidades sociales se constituyen en torno a diversas variables, como ser sus peculiares formas de percepcin, comunicacin e interaccin, adscripcin social y generacional, origen tnico o de clase. La otredad es una condicin comn, aunque la distancia social y simblica que nos separa del otro puede ser mayor o menor y variar en su carga afectiva y valorativa. (5) Marjorie Ferguson (6) sostiene que muchos aspectos de la globalizacin son slo mitos destinados precisamente a enraizar y legitimar el fenmeno en s mismo, all donde los objetos 92 (C) Copyright ICOFOM pierden su relacin de fidelidad con los territorios originarios y la cultura se transforma en un proceso de articulacin multinacional de rasgos diversos que cualquier ciudadano del mundo puede comprender y llegar a utilizar. Con la brusca irrupcin de la tcnica, de todas las aceleraciones que provoca y de las transformaciones suscitadas por las industrias culturales, se requieren adaptaciones que varan de acuerdo con las caractersticas especficas de cada civilizacin o cultura. Si bien ninguna civilizacin rechaza los nuevos bienes de consumo que se le ofrecen, cada una de ellas les confiere un significado particular. El contexto social y poltico marca las diferencias y el progreso, en vez de disminuirlas, las acenta. Las riquezas no se encuentran repartidas en forma equitativa en las diferentes regiones de la tierra. Slo las civilizaciones con economas capaces de soportar la competencia podrn participar en una carrera que seguir teniendo triunfadores y derrotados; an as, a lo largo de la historia, las sociedades son capaces de sobrevivir a las conmociones polticas, sociales, econmicas e ideolgicas ms profundas. Por lo tanto, aunque la transformacin masiva del mundo se encuentre violentamente impulsada hacia la unidad, lo determinante es el factor humano. Anteriormente, las identidades eran territoriales, subordinadas a regiones y etnias definidas en forma ms o menos arbitraria, dentro de un espacio llamado nacin y estaban basadas en las comunicaciones orales y escritas que cubran reas personalizadas. Con las innovaciones de la hora actual, los referentes jurdico-polticos de las naciones, formados en pocas en que la identidad se vinculaba exclusivamente con los propios territorios, han perdido parte de su fuerza. No obstante, gracias a la continuidad de la memoria histrica, las culturas nacionales no se han extinguido totalmente a pesar de que se han tornado inestables porque su memoria se reconstruye da a da -como dice Pierre Vilar- en interaccin con referentes culturales que le son ajenos, en un pasaje de lo nacional a lo global, desarrollando a menudo formas heterogneas de pertenencia. Hoy el crecimiento vertiginoso de las tecnologas audiovisuales de comunicacin establece otros modos de informacin en nuevos escenarios socioculturales. Se reformulan los patrones de asentamiento y convivencia rural y urbana ...se redefinen el sentido de pertenencia y de identidad; lo local y lo nacional van dejando espacios a lo transnacional [...] la internacionalizacin es la apertura de las fronteras geogrficas de cada sociedad para incorporar bienes materiales y simblicos de las dems [...] la globalizacin supone una interaccin funcional de actividades econmicas y culturales dispersas, de bienes y servicios generados por un sistema con muchos centros, en los que importa ms la velocidad para recorrer el mundo que las posiciones geogrficas desde las cuales se acta (7) Podramos as mencionar un horizonte de mltiples interpretaciones donde subyace la conceptualizacin de este mismo proceso homogeinizador: mundializacin, macdonalizacin, transnacionalizacin, sistema mundial... La globalizacin tiende a subrayar con recurrencia la convergencia de un modelo econmico, un estilo de vida y un pensamiento unificados. An as, no es posible considerar a todos los miembros de cada sociedad como pertenecientes a una sola cultura, con una nica identidad distintiva y coherente, pues ...la problemtica de la nacin permanece siempre vigente en la aldea global, debido al hecho que las personas continan naciendo en un determinado pas, hablando su lengua, adquiriendo sus costumbres, identificndose con sus smbolos y valores, respetando su bandera y siendo convocadas para defender las fronteras de la patria. [...] La manifiesta oposicin que existe entre heterogeneidad y homogeneidad pierde importancia cuando se comprueba que la multiculturalidad no desaparece nunca, sino 93 (C) Copyright ICOFOM que simplemente se comparten gustos y hbitos convergentes [...] en lugar de hablar de homogeneizacin, se debera decir nivelacin cultural para poder as aprehender el proceso de convergencia de hbitos culturales, pero preservando siempre las diferencias entre los distintos niveles de vida. (8) Es entonces cuando nos preguntamos perplejos: dnde reside la identidad, con qu medios se la produce y cmo se la renueva, ya en los umbrales del siglo XXI...? Sabemos que existe una dimensin colectiva de la identidad, un conjunto con el que podemos identificarnos en los aspectos esenciales, en el que participamos y por el que nos sentimos responsables. ...una colectividad que crea abiertamente sus normas y sus significaciones y donde el individuo, a su vez tiene el derecho de crear, dentro de marcos formalmente amplios, el sentido que quiere dar a su vida y juzgar por s mismo las obras de la cultura. (9) En consecuencia, es la libertad cultural la que deberia constituirse en uno de los pilares del Estado, porque es esa misma libertad cultural la que estimula la experimentacin, la diversidad, la imaginacin y la creatividad. A diferencia de la libertad individual, es colectiva y remite al derecho de un grupo humano a elegir su modo de vida. Los responsables de la formulacin de polticas culturales, al garantizar la libertad en su totalidad, protegen no slo los derechos del grupo, sino los de todos y cada uno de sus miembros, derechos que se encuentran actualmente amenazados por las mltiples presiones globales. Las propuestas que emanan de los distintos sectores no son siempre homogneas. La valoracin depende del contexto social. En la vida cotidiana, el individuo se ve a menudo obligado a elegir entre identidades y lealtades diversas que, en ltima instancia y para superar el sentido de fragmentacin, tienden a adherir a las formas ms directamente ligadas a sus races, acentuando as las tendencias a encerrarse en grupos particularistas de pertenencia, subordinados a reglas y modelos culturales vigentes dentro de los mismos. Pertenecer a un pas no tiene que ver solamente con los derechos reconocidos por los estados a los ciudadanos que nacieron en su territorio, sino tambin con las prcticas sociales y culturales que los identifican y a la vez los diferencian.
Hay que oscilar a veces entre la informacin internacional -para estar actualizados tecnolgicamente- y la multiculturalidad de los intercambios, las migraciones y los entrecruzamientos. Hay otros momentos en que se siente la necesidad de replegarse en lo propio, en las peculiaridades nacionales o tnicas, en los espacios domsticos, como reivindicacin del derecho a la diferencia. Este hecho se manifiesta fundamentalmente en los regionalismos y nacionalismos, que forman parte de la demarcacin de la alteridad. No obstante, cabe destacar que la exaltacin extrema de las tradiciones locales conlleva en s misma el peligro de desembocar en fundamentalismos que anulen todo espacio de transaccin y sean a la vez movimientos que expresen demandas identitarias mal asumidas durante la constitucin de las naciones. 3. CONCLUSION Cada vez es ms difcil manejar el fenmeno de la diferenciacin de los mbitos de significado y esto se refleja directamente en la identidad individual y colectiva y en el sentido de pertenencia, que se multiplica con sus roles especficos: familia, etnia, gnero, profesin, asociaciones diversas, partidos polticos, etc. Raynaud dice que para evitar el riesgo de una tirana de la mayora se cae en lo opuesto, vale decir en la tirana de las minoras. La convergencia provoca particularismos y estos no entran necesariamente en 94 (C) Copyright ICOFOM contradiccin con las actuales tendencias a la globalizacin y la homogeneizacin, derivadas de un sistema econmico que se desenvuelve a nivel mundial. Los nuevos procesos implican un notable aumento de la complejidad de las estructuras organizativas, que tornan cada vez ms problemtica la capacidad de control directo del sistema social por parte de los individuos y los grupos que operan en ellos, influyendo profundamente no slo en las sociedades que han conseguido un alto grado de desarrollo econmico y tecnolgico, sino tambin en las que todava tratan de alcanzarlo, como es el caso de los pueblos de Amrica latina. La transformacin que est sufriendo la sociedad en su conjunto nos conduce a una reflexin terica y metodolgica sobre las caractersticas especficas de un desarrollo que no puede estar ligado nicamente al progreso cientfico y a la organizacin industrial y tecnolgica. La resolucin del dilema del desarrollo en un mundo global se basa, en su mayor parte, en la capacidad de accin con la que cuenta cada pas: la dimensin de su territorio, las caractersticas de su poblacin, las tradiciones culturales, sociales y polticas, la cohesin de la sociedad y la mayor o menor incidencia de las clases dirigentes. El desarrollo comprende no slo el mero acceso a los bienes y servicios, sino tambin la oportunidad de los individuos de elegir un modo de vida colectivo satisfactorio, en el que su existencia se manifieste en todas sus formas y en su integridad. El desarrollo y la economa forman parte de la cultura de los pueblos y la cultura no puede ser relegada a una funcin subsidiaria de simple promotora del crecimiento econmico. Su papel no se reduce a ser un medio para alcanzar fines, sino que constituye la base social de los fines mismos. Es fuente de progreso y creatividad. Su rol es eminentemente constructivo y, por ende, no puede existir un verdadero desarrollo sin incluir el crecimiento cultural. Ya en los umbrales del siglo XXI, se conmueven los cimientos de la civilizacin y la museologa, cumpliendo su rol de disciplina cientfica y terica, no puede esta ajena a los replanteos conceptuales que generan los procesos actuales de globalizacin y regionalizacin, sustentados en el respeto por todas las culturas, dentro de las normas esenciales de una tica global. Por su parte, el museo, inmerso en la problemtica que genera la globalizacin frente a la diversidad cultural, posee los elementos necesarios para convertirse en artfice del delicado equilibrio que demandan los nuevos escenarios multiculturales y no puede ignorar los requerimientos que le demanda la sociedad en su conjunto. El museo, custodio de los autnticos valores que han conformado el universo del hombre y de su realidad en el tiempo y el espacio; lugar por excelencia para albergar la memoria, integrndola a su propia dinmica; asociado a la identificacin del pasado y al reconocimiento del valor testimonial y documental de sus huellas; factor de recuperacin de una identidad amenazada... (10) es el indicado para incorporar y difundir los contenidos de un nuevo ordenamiento que no implique la desaparicin de las diferencias, sino tan slo su reacomodacin en funcin de los nuevos desafos que plantea la globalizacin y la diversidad en el mundo actual. 95 (C) Copyright ICOFOM Buenos Aires, junio de 1998 NOTAS BIBLIOGRFICAS (1) Braudel, Fernand: La Historia y las Ciencias Sociales. Alianza Editorial. Madrid.1986, pp.174/177 (2) Braudel, Fernand: Opus cit., p. 186 (3) Worsley, Peter: El Tercer Mundo. Siglo XXI. Mxico. 1978, p. 27. (4) Garca Canclini., Nstor. Consumidores y Ciudadanos. Conflictos multiculturales de la globalizacin. Ed.Grijalbo, Mxico, 1995 (5) Oliven, Rubn George.Nacin e identidad en tiempos de globalizacin. En Globalizacin e identidad cultural. Ediciones CICCUS. Buenos Aires, 1997. (6) Ferguson, Marjorie: La mitologa sobre la globalizacin. En European Journal of Communication.Vol.7.N 1, marzo 1992 (7) Garca Canclini., Nstor: Opus cit. (8) Oliven, Rubn George.Opus cit. (9) Castoriadis, Cornelius:La poca del conformismo generalizado. En El mundo fragmentado, Ed. Altamira, Buenos Aires,1993 (10) Decarolis, Nelly: Memories for the Future. Symposium Museology and Memory. Paris, Grenoble, Annecy, 19/29 June 1997. En ICOFOM Study Series, ISS 27. France, 1997 BIBLIOGRAFIA 1. Aug, Marc: Hacia una antropologa de los mundos contemporneos.Gedisa. Barcelona, 1995. 2. Bayardo, R. y Lacarrieu, M.: Compiladores. Globalizacin e Identidad Cultural. Ediciones CICCUS. 3. Buenos Aires, 1997, 4. Braudel, Fernand: La Historia y las Ciencias Sociales. Alianza Editorial. Madrid, 1986. 5. Cassirer, Ernst: Las Ciencias de la Cultura. Fondo de Cultura Econmica. Mxico, 1993. 6. Castoriadis, Cornelius: El avance de la insignificancia. EUDEBA. Buenos Aires, 1997 7. Chomsky, Noam: Poltica y cultura a finales del siglo XX.Un panorama de las actuales tendencias. Ctedra Ferrater Mora del Pensamiento Contemporneo. Compaa Editora Espasa-Calpe Argentina.Buenos Aires, 1996. 8. Chomsky, Noam - Henz Dieterich: La sociedad global. Educacin, mercado y democracia. Oficina de Publicaciones del CBC.Universidad de Buenos Aires. Argentina, 1997. 9. Eagleton, Terry: Las ilusiones del posmodernismo.Editorial Paids, Buenos Aires, 1997. 10. Ferrer, Aldo: Hechos y ficciones de la globalizacin. Argentina y el mercosur en el sistema internacional. Fondo de Cultura Econmica. Mxico, 1997. 11. Giddens, Anthony: Poltica, sociologa y teora social. Reflexiones sobre el pensamiento social clsico y contemporneo. Paids. Barcelona, 1997. 12. Informe de la Comisin Mundial de Cultura y Desarrollo: Nuestra Diversidad Creativa.Ediciones UNESCO/ Correo de la UNESCO. Mxico,1997. 13. Martin, Hans-Peter: La trampa de la globalizacin. El ataque contra la democracia y el bienestar. Santillana- Taurus. Madrid, 1998. 14. Ortiz, Renato: Mundializaao e Cultura. Editora Brasiliense, Sao Paula, 1994. 15. Virilio, Paul: La velocidad de liberacin. Ediciones Manantial. Buenos Aires, 1997. 96 (C) Copyright ICOFOM DIVERSIDAD CULTURAL, COMUNICACIN Y MUSEOS Mara del Carmen Maza Argentina Con la nocin de progreso que comienza en los siglos XVIII y XIX y el concepto de desarrollo del siglo XX, el crecimiento econmico es considerado como el motor para todos los avances humanos y particularmente en la realizacin personal, ocasionando efectos negativos sobre el desarrollo y crecimiento de las culturas de las minoras. Un acelerado desarrollo tecnolgico, una incontrolable economa capitalista, el desplazamiento de poblaciones a escala de millones de individuos y la penetracin de los medios de informacin y de sus productos culturales influyen diariamente no slo en la vida econmica de los pueblos sino tambin en sus culturas, en su identidad. Cuando hablamos de diferentes culturas, nos estamos refiriendo a diferentes valores, tradiciones y maneras de hacer, es decir, nos referimos a un conjunto de conocimientos que se transmiten en forma dinmica. Como dice el antroplogo canadiense Mauro Peressini: La cultura representa algo vivo, es un proceso, una dinmica de comunicacin y mestizaje. (....) El cambio, podra afirmarse, es su modo de ser. (...) Puesto que la cultura es un proceso de incesante transformacin, la aculturacin es, hasta cierto punto, su modo de existencia. (1) En los ltimos aos movimientos reivindicatorios de la identidad cultural, religiosa, tnica, tratan de recobrar los fundamentos de su propia cultura, generalmente con el objetivo de salir de ciertos sometimientos -polticos y econmicos- pero no podemos perder de vista que estas bsquedas pueden llevar a situaciones peligrosas en tanto que esos movimientos identitarios comiencen a cerrase sobre s mismos y a elaborar respuestas que desembocan en acciones intolerantes y violentas. Se dice que nunca hubo tanta comunicacin entre culturas como en la actualidad, pero nos comunicamos realmente? El avance de los medios de comunicacin y la inmediatez con que se pueden conocer las noticias, nos produce la sensacin de estar inmersos en la realidad global. Pero informacin no es comunicacin, .....la creacin y expresin de la significacin universal de una experiencia particular deja sin solucin el problema de la comunicacin (2), pues la simple informacin no nos compromete, sino que nos convierte en observadores de situaciones felices, como pueden ser los avances en las investigaciones mdicas; otras angustiantes, como son las guerras, la xenofobia, todo en una sucesin de imgenes, como si estuviramos viendo una pelcula. Lo caracterstico de la globalizacin es que instrumentos como los medios de comunicacin, la tecnologa, los capitales, no estn vinculados a ninguna sociedad, a ninguna cultura en particular. La cantidad y la rapidez con que las informaciones atraviesan las fronteras, comprimen el tiempo y el espacio. Hoy a travs de las imgenes asisitimos a la desintegracin de sistemas 97 (C) Copyright ICOFOM polticos, econmicos y sociales, a los avances cientficos y tecnolgicos y a los desastres naturales, en el mismo momento en que ocurren, tanto en lugares lejanos como cercanos geogrfica y culturalmente. Los avances tecnolgicos en las comunicaciones estn produciendo cambios en las nociones de tiempo y espacio. Todo sucede demasiado rpido. Ya casi no hay tiempo para la reflexin, provocndonos finalmente una crisis que cada cual vive a su manera, pero que a la vez nos impulsa a defender nuestra identidad, a tratar de reencontrarnos con nuestras races, nuestros valores, en suma, con nuestra memoria. Los museos, insertos en estas sociedades cambiantes, se han visto forzados a incrementar sus funciones y han ido entrando en un mundo altamente competitivo para atraer la atencin de la gente, obligados a contender con la cultura de masas. Para ello, debieron hacer ms atractivas las formas de exposicin, incluir sistemas interactivos, tener una home page para insertarse en el mundo de las comunicaciones, elaborar proyectos atractivos en pos de conseguir sponsors que los financie, etc. etc. Y de hecho, en muchos pases los museos han conseguido muy buenos resultados. Son visitados por miles y miles de turistas, por estudiantes y estn incluidos en el paseo del grupo familiar. Quienes trabajamos en museos, quiz seamos quienes ms vivimos un presente muy cercano al pasado y por ende estemos ms relacionados con el problema de la diversidad cutural. De alguna manera, a travs de las investigaciones y las exposiciones, siempre nos enfrentamos con los problemas religiosos, tnicos, raciales, cientficos, econmicos, etc. que se han planteando a lo largo de la historia de las civilizaciones hasta la actualidad. Los museos han sido el lugar donde de alguna manera, ha quedado manifestada esta bsqueda de comunicacin intercultural. Pero hemos logrado nuestro objetivo? En su libro, Podremos vivir juntos?, Alain Touraine (3), al referirse al problema de la comunicacin respecto a las experiencias particulares, toma al museo como ejemplo de no comunicacin haciendo la siguiente descripcin: ... la comunicacin. [...] nos coloca frente a los otros como frente a las vitrinas de un museo. Reconocemos la presencia de culturas diferentes de la nuestra, su capacidad de enunciar un discurso sobre el mundo, el ser humano y la vida, y la originalidad de esas creaciones culturales nos imponen respeto y nos incitan adems a conocerlas; pero no nos permiten comunicarnos con ellas, vale decir, vivir en la misma sociedad que ellas, descripcin que me hace reflexionar nuevamente sobre los objetivos de los museos, sus funciones, sus mensajes. La primera sensacin que tuve con la frase: Nos coloca frente a los otros como frente a las vitrinas de un museo,... fue como si nosotros mismos le diramos al visitante el papel de simple observador, lo que implica establecer desde el principio una distancia entre el objeto y el visitante y el visitante y nosotros. Contina diciendo: Reconocemos la presencia de culturas diferentes de la nuestra, ... esto es importante, porque aparentemente se cumple nuestro objetivo, la diferenciacin de culturas. Pero, en nuestros mensajes, ha quedado claro que las diferencias estn basadas en respuestas culturales diferentes producidas por seres de nuestra misma especie? Porque la frase contina diciendo: (Reconocemos) ... su capacidad de enunciar un discurso sobre el mundo, el ser humano y la vida y la originalidad de esas creaciones culturales nos impone respeto, se respetar a los otros porque han sido capaces de elaborar un mensaje 98 (C) Copyright ICOFOM acerca del mundo y por la originalidad de sus creaciones. Ser que a travs de nuestro lenguaje expositivo, simplemente, hemos emitido un juicio de valoracin en vez de haber creado un espacio de comunicacin y de discusin acerca de las posibles diferentes respuestas? ... nos incita adems a conocerlas y es en este punto donde posiblemene los muselogos creamos que hemos cumplido con nuestros objetivos porque el visitante quiere saber algo ms, obtener mayor informacin. Finalmente, Tourain dice: ... pero no nos permiten comunicarnos con ellas, vale decir, vivir en la misma sociedad que ellas. Entonces comprendo que seguimos colocando al visitante en el rol de observador, que no hemos logrado involucrarlo con esas otras culturas que son el fruto de seres humanos como nosotros, pero cuyas respuestas son diferentes y/o diversas, porque los tiempos, las situaciones o los lugares fueron distintos y quizs en igualdad de condiciones frente a idnticas situaciones, hubiramos tenido iguales respuestas que ese otro que vemos en el objeto de la vitrina del museo. Amrica latina, conquistada y colonizada, lleva sobre s una historia tan rica como compleja. Lamentablemente sus museos an responden a los ideales del siglo XIX, insatisfactorios en general para las necesidades y aspirtaciones de la hora actual ... (4) y no se ve reflejada en ellos la riqueza cultural de los pueblos que la habitan. Pero, en realidad los muselogos hace mucho tiempo que estamos trabajando con el concepto de museo como espacio de comunicacin y debate y como institucin al servicio del desarrollo de su comunidad. En 1972, se realiz en Santiago de Chile una Mesa Redonda en la que participaron representantes de museos de varios pases latinoamericanos. Esta reunin fue sumamente importante porque all se habl por primera vez del museo integral, es decir que el museo no debe tener el slo propsito de preservar el patrimonio cultural, sino tambin debe vincularse a los problemas del desarrollo econmico-social y como institucin al servicio de la sociedad, debe promover el debate sobre los problemas contemporneos. Durante la XIV Conferencia General de ICOM, Museos y futuro del patrimonio: seal de alerta, llevada a cabo en Buenos Aires, en 1986, Guillermo Bonfil Batalla deca: ... admitimos que el patrimonio cultural de un pueblo tiene para ste un significado singular, sin que con ello se niegue, en otro nivel su condicin de parte integrante del patrimonio universal, por ser, a fin de cuentas, creacin de la especie humana, [...] bienes cuyo conocimiento es necesario para que el pueblo al que pertenecen por historia, pueda cumplir con mayor certeza su futuro. (5) En 1992, bajo el lema de Museos hoy: nuevos retos, los participantes del Seminario, realizado en Venezuela, analizaron minuciosamente las funciones que debe cumplir el museo actual y las acciones necesarias para enfrentar estos nuevos requerimientos. El resultado de este encuentro se plasm en la Declaracin de Caracas de la que me parece oportuno recordar la introduccin a dos de los aspectos tratados que tienen que ver con la comunicacin. La funcin museolgica es, fundamentalmente, un proceso de comunicacin [...] Esto significa que los museos no son slo fuente de informacin o instrumentos de educacin sino espacios y medios de comunicacin que sirven para establecer la interaccin de la comunidad 99 (C) Copyright ICOFOM con el proceso y los productos culturales. El museo es la institucin idnea para rescatar el patrimonio, estudiarlo, documentarlo, preservarlo y difundirlo a travs de un mensaje coherente, que se apoye en los objetivos como forma esencial de comunicacin. (6) Creo que tambin vale la pena recordar la frase de G.K. Chesterton Para ser internacional, primero hay que ser nacional. Vemos as que la problemtica del museo y su insercin en la comunidad, ante la diversidad propia de Amrica latina, se vienen tratando desde hace ya muchos aos. De hecho, nuestra tarea no es fcil. Y nosotros, los trabajadores de museos, tambin estamos viviendo esta crisis de la globalizacin. Pero creo que es fundamental que preservemos para nosotros mismos y para nuestras comunidades un tiempo y un espacio para la reflexin. Para los muselogos, un tiempo y un espacio para la reflexin en el cual nos preguntemos: qu s?, qu puedo hacer? qu debo hacer? Sin olvidar que nosotros tenemos una gran responsabilidad ante nuestra comunidad. Para los visitantes, un tiempo y un espacio para la reflexin, porque quizs a partir de una actitud reflexiva en nuestro mensaje expositivo, se pueda establecer una comunicacin respetuosa y solidaria con su cultura y con otras culturas diversas. No olvidemos que: De su diversidad la humanidad puede extraer sus mayores tesoros, siempre y cuando recobre el secreto de su unidad y se replantee el futuro solidariamente, en una Tierra que es su Casa comn. (7) Y nosotros, que tenemos la posibilidad de trabajar con estos temas, tenemos la gran responsabilidad de cuidarlos y lograr que los cuiden. REFERENCIAS (1) Peressini, Mauro. Las dos caras de la identidad. En: El Correo de la Unesco, Junio 1993. p 14/18 (2) Tourain, Alain. Podremos vivir juntos? Ed. Fondo de Cultura Econmica, Buenos Aires, 1997. (3) (3)Tourain, Alain. Opus cit. p 15 (4) Decarolis, Nelly. Museo, Espacio y Poder en Amrica latina. En: II Ecuentro ICOFOM LAM. Ecuador, 1994 (5) Bonfil Batalla, Guillermo. La encrucijada latinoamericana: Encuentro o desencuentro con nuestro patrimonio cultural?. En la XIV Conferencia General del ICOM. Buenos Aires, 1986 (6) Declaracin de Caracas. Venezuela, 1992 (7) Morin, Edgard. La Tierra como patria. En Correo de la Unesco, Noviembre 1995. p 8/10 100 (C) Copyright ICOFOM MUSEOS VS. MUSEOLOGA Mnica Beatriz Mercuri Argentina Tomo para mi las palabras de Ramn Folch y anuncio que este documento... tiene ms de ensayo que de informe, ms preguntas que respuestas; recoge muchas dudas, algunos interrogantes, bastantes reflexiones inconclusas. Atiende a una actitud inquieta... no incmoda con el dogma y si ante la paradoja.Intenta generar complicidades inquisitivas, extender tanto el gusto por las suspicacias benignas como la aversin hacia el fanatismo vociferante. Aspira a ver crecer el nmero de los intransigentes tolerantes, estrictos analizando pero, prudentes enjuiciando... 1. De la Museologia: Para comenzar debo entrar de lleno a tratar el tema de la necesidad de que la museologa se replantee su objeto de estudio, que ya no debe ser el museo o el objeto musealizable sino el Patrimonio Cultural en general, cuya circunstancia puede ser o no el museo. Circunstancia sta que, a fuer de ser sincera, poco tiene que ver con su circunstancia vital. Debe definitivamente, posicionar al museo en el lugar de un simple medio, un recurso con un modo o sistema particular de comunicacin y no elevarlo de rango y considerarlo un fin en si mismo. Avanzo sobre lo que expresara Judith K. Spielbauer en su artculo Implicaciones de la Identidad para los Museos y la Museologa (1986), quin defina a la museologa como... la teora organizativa y de relacin, los conocimientos acumulados, los mtodos y estructuras metodolgicas necesarias para convertir a la preservacin en una parte integrante de la experiencia humana..., insisto en que la preservacin es el ejercicio de una accin frente al sujeto Patrimonio Cultural quien si es el reflejo por excelencia de la experiencia humana. Hablo de ampliar el espectro de accin de sta, porque considero al Patrimonio Cultural un todo indisoluble, infragmentable, sumatoria de las realidades locales, nacionales y mundiales que ha estado sujeto por metodologa, a una permanente segmentacin tipolgica y desguace por parte de los investigadores. Segn su tipologa se transformaba en objeto de distintas disciplinas, como si fuera un producto mgico que naca de la nada ms absoluta y sin consecuencias posteriores. Creo que la museologa debe tomar el lugar que le cabe como disciplina integradora, capas de manejar el sujeto desde su etapa de reconocimiento social. Expongo este planteo para poder despegar dos conceptos que en la realidad deberan estar ntimamente unidos pero que, en la prctica, presentan un elevado grado de disociacin. Por un lado est la museologa, una disciplina que se plantea y re-plantea a s misma permanentemente, que ha llegado a un grado de compromiso elevado al punto de, legitimar temas que la alinean con los reclamos sociales, morales y polticos. Que ha incursionado en 101 (C) Copyright ICOFOM realidades tales como los problemas de gnero, pluralismo, minoras, comunidades sustentables, identidades culturales y otros. Que esta perfectamente capacitada para enfrentar esta nueva problemtica que es la globalizacin con sus cambios tanto a nivel de las economas mundiales, el nuevo orden de las estructuras hasta ahora conocidas y la creciente internacionalizacin de los intereses de la sociedad, en sntesis, a sus cambios bruscos, globales e irreversibles. Es tambin una disciplina consciente de las nuevas tecnologas de informacin y comunicacin, y de cmo stas alteran permanentemente la manera en que se produce y consume la cultura. 2. Un poco de historia Los hechos posteriores al Mayo Francs del 68, que a ciencia cierta no puedo calificar como detonantes para la consustanciacin de la nueva museologa pues, obviamente, vena ya gestndose, quizs no con la fuerza de un movimiento organizado, sino como un conjunto de intenciones enmarcadas en un momento poltico mundial que sirvieron de contexto para la accin y cuyas consecuencias significaron una verdadera revolucin que colaps las estructuras mismas de esta disciplina, hasta los cimientos. Cambian los conceptos de visitante por los de participante, los de continente por los de contenido, y se intentan conjugar variables de peso como: territorio y comunidad con las de pasado, presente y futuro, es ah donde hay que buscar realmente el comienzo de esta diso- ciacin. Es en este momento histrico, cuando termina la poca del patrimonio monumental y grandilocuente, ms propio de los dioses que de lo humano y donde comienza a tomar valor el patrimonio de lo cotidiano, el que expresa los valores de smbolo y significado del ser terrenal. Es el punto de inflexin donde la museologa y los museos toman caminos hasta ahora paralelos. En el sentido geomtrico del trmino, aunque debemos reconocer que han existido posiciones individuales, abiertas y frecuentemente prometedoras, que an as, no han producido consecuencias prcticas y reales a nivel de los museos. Lo que nos dej como legado ese gran movimiento francs, fue la incorporacin de un mecanismo de autocrtica continua y el reconocimiento definitivo de nuestro lugar como disciplina social y no como una simple tcnica. La crtica que puede hacerse a sta es que si bien ha logrado ubicarse a la par de otras como la sociologa y la antropologa, no ha sabido encontrar el mtodo adecuado para transformar la teora en praxis, no tanto en referencia al manejo integral del Patrimonio Cultural como al de los museos. De los museos de ayer, de hoy y de no siempre Quizs le caben menos las crticas a los museos del siglo pasado que a los museos de hoy. Respetaron desde su nacimiento hasta mediados de la dcada del cuarenta, la concep- cin con la que fueron creados. Mal podemos hablar de traicin a sus postulados y menos an criticarlos fuera del contexto histrico en el que tuvieron origen inserto ste, en la corrien- te mitificadora que sobrepreciaba el conocimiento por sobre cualquier otro valor y que lo con- sideraba propio de una clase dominante. 102 (C) Copyright ICOFOM Nunca se preciaron hasta entonces de ser populares, por ese entonces hasta la mis- ma definicin de ICOM los acotaba y sujetaba a una funcin poco trascendente a nivel de los conflictos sociales que sufra el mundo. Deca una de las primeras definiciones de este orga- nismo internacional... el museo es una institucin..., las instituciones pueden cubrir un es- pectro tan amplio, de tan variada ndole, que van desde lo comercial hasta lo educacional, lo llamativo es que por aquella poca lo calificaran de institucin siendo que en realidad, la que le da el grado de Institucion a un organismo, establecimiento o persona, cuando su trayecto- ria tiene un alto nivel de convalidacin y respeto, es la comunidad toda. Reflexiono sobre esto porque creo que la eleccin del trmino, tambin se inscriba dentro de la concepcin de origen de ste y que fue un grupo de elite el que se lo adjudic y no el pblico/comunidad, que por ese entonces era solo una circunstancia. Esto debera ser motivo de un anlisis retrospectivo mucho mas puntualizado. Bien supieron ganarse la imagen a la que queran aspirar y no ocultaron que su pbli- co deba ser culto y erudito para poder apreciar la magnificencia de las colecciones o la rareza de las mismas. La sociedad en general, no se mantuvo mucho tiempo ajena a esta actitud de no respuesta que casi calificara de no inclusin y se afirm en su actitud de prescindencia. Es en realidad entre la dcada de los cincuenta y los setenta donde el museo pierde pie y comienza a boyar entre dos realidades que podemos enunciar sin temor a equivocarnos, entre lo sagrado y lo profano. Y es ante este acto de legitimar la existencia de lo profano donde entra en un real y bienvenido conflicto de identidad. Comienzan a tomar conciencia del deber ser, pero no encuentran la forma de encarar el cambio. Se suscriben a disciplinas como el diseo, la comunicacin visual, y otras que sirvieron para re-definir el continente, perdiendo de vista que lo que realmente se necesitaba para comenzar el nuevo camino, era el replanteo de los contenidos en relacin stos a las necesidades sociales. Durante esta etapa de incertidumbre institucional, aparecen en el panorama museolgico, los museos de territorio, los ecomuseos, los museos comunitarios, inspiracin misma de esta nueva tendencia que iba gestndose poco a poco, convalidada en el mbito profesional posteriormente como Nueva Museologa. El ejemplo no tuvo el alcance deseado y el compromiso social que estos postulaban y que bien supieron lograr, no se replic masiva- mente. A partir de aqu entro de lleno a la realidad latinoamericana a la cual, sin intencin de generalizar puedo describir, en referencia a este tema, como compleja y heterognea. Hasta la actualidad, la ms de las veces se enfrenta a museos autoritarios, con poco o nulo nivel de autocrtica, que no admiten ms jueces que ellos mismos y lo peor de todo es que, slo otorgan entidad a los problemas que elevan a la condicin de tales y en consecuen- cia, solo reconocen como soluciones las que determinan como tales y que consideran, mayor participacin como sinnimo de mayor acceso a los productos culturales. Medroso e ignoran- te del rol que le cabe como actor social, sigue siendo un circulo codiciado por los grupos de poder y muchas veces sometido a perrogativas polticas. Lo paradgico es que stos, han validado la importancia del museo/Patrimonio Cultural como agente de posibles acciones co- munitarias desventajosas para si, y la comunidad contrariamente, no ha accionado en conse- cuencia. Los grupos de poder no ignoran que... el hombre nace como una extravagancia de la 103 (C) Copyright ICOFOM naturaleza, siendo parte de ella y no obstante transcendindola. Tiene que encontrar princi- pios de accin y decisin que reemplacen al instinto. Tiene que buscar un marco de orienta- cin que le permita organizar una imagen congruente del mundo como una condicin para obrar congruentemente..., detrs de toda sociedad hay una intrincada trama de hechos y relaciones, lo que se traduce en un marco de referencia y ste est plagado de objetos tangi- ble e intangible que son la heredad, si a esto sumamos la subjetividad lgica que prima en la evaluacin de los mismos a las claras queda, que el manejo ideolgico de los testimonios/ herencia, pueden modificar el panorama del poder. Es difcil de entender cmo veinticinco aos despus de lo que expresara Hugues de Varine-Bohan no se halla avanzado en un tema tan esencial como es el de definir un perfil definitivo y universal para los museos. An as esto no impide que desde la Museologa lati- noamericana se siga soando con un museo que tenga como ejes de conducta institucional la integridad, organicidad, flexibilidad, que respete las interrelaciones, que detrs de un creci- miento continuo trascienda la rigidez de los esquemas y accione los mecanismos necesarios para optimizar el sistema de comunicacin, respetando las potencialidades de la comunidad, elevando de categora sus conocimientos previos, necesidades e intereses, que no transmita impresiones, sino que entable una relacin dinmica de juicios y reflexiones que inciten a la respuesta, que cree un espacio plural. Latinoamrica tiene la obligacin de poner en juego su sangre joven, demostrar que la neutralidad poltica y axiolgica en el manejo del museo/Patrimonio Cultural no es tal y que su uso y administracin es una muy concreta construccin de poder. De no ser as no estoy tan segura de lo que dijera Tomislav Sol en 1986, cuando vaticinaba que; ...los museos iban a sobrevivir a la inevitable transformacin conceptual, tecnolgica y de medios..., y de ser as, de superar todos estos escollos, sobrevivir para qu, para quin y a que costo? La Plata, mayo de 1998 Bibliografa: (1) La Revolucin de la esperanza Hacia una tecnologa humanizada, Fromm, Erich. Fondo de Cultura Econmica. Ediciones Nuevo Pars. 1970. (2) Que lo hermoso sea poderoso Sobre ecologa, educacin y desarrollo. Editorial Alta Fulla. Barcelo- na.1990. (3) La gestin cultural de la ciudad ante el prximo milenio. Compilacin. Ediciones Cicuss. 1994. (4) La Museologa. Curso de museologa, textos y testimonios. AKAL/Arte y Esttica.1989. (5) Legislacin: tres instancias de accin Mercuri, Mnica Beatriz. Documento de Trabajo de la direccin de Museos, Monumentos y Sitios Histricos de la Provincia de Buenos Aires. Argentina. 1996. (6) Algo para recordar Reflexiones acerca de la creacin de un museo. Idem.1994. (7) Heterodoxia Sabato, Ernesto. Emec. Editores. Buenos Aires. 1970. 104 (C) Copyright ICOFOM MUSEUS X MUSEOLOGIA Mnica Beatriz Mercuri Argentina Fao minhas as palavras de Ramn Folch e anuncio que este documento.. tem mais de ensaio do que de informe, mais perguntas que respostas; recolhe muitas dvidas, algumas questes, muitas reflexes inconclusas. Atende a uma atitude inquietano incmoda com o dogma, mas sim com o paradoxo. Tenta gerar cumplicidades inquisitivas, estender tanto o gosto pelas suspeitas benignas como a averso pelo fanatismo vociferante. Aspira a ver crescer o numero dos intransigentes tolerantes, estritos no analisar, mas prudentes no julgar Sobre a Museologia: Para comear, devo entrar de cheio no tema da necessidade de que a Museologia se recoloque seu objeto de estudo, que j no deve ser o museu ou o objeto musealizvel mas o Patrimnio Cultural em geral, cuja circunstancia pode ou no ser o museu. Circunstancia esta que, para ser sincera, pouco tem a ver com sua circunstancia vital. Deve definitivamente colocar o museu no lugar de um simples meio, um recurso com um modo ou sistema particular de comunicao e no elev-lo de nvel, considerando-o um fim em si mesmo. Avano sobre o que expressa Judith Spielbauer em seu artigo Implicaes da identidade para os museus e a Museologia (1986), que definia a Museologia como a teoria organizatiza e de relao, os conhecimentos acumulados, os mtodos e estruturas metodolgicas necessrios para converter a preservao numa parte integrante da experincia humana. Insisto em que a preservao o exerccio de uma ao frente ao sujeito Patrimnio Cultural, que este sim o reflexo por excelncia da experincia humana. Falo de ampliar o seu espectro de ao, porque considero o Patrimnio Cultural um todo indissolvel, infragmentvel, somatrio das realidades locais, nacionais e mundiais, sujeito pela metodologia a uma permanente segmentao tipologica e (desguace) por parte de seus investigadores. De acordo com a sua tipologia, transformava-se em objeto de diferentes disciplinas, como se fosse um produto mgico que nascia do mais absoluto nada e sem conseqncias posteriores. Creio que a Museologia deve tomar o lugar que lhe cabe como disciplina integradora, capaz de manejar o sujeito desde a sua etapa de reconhecimento social. Coloco esta proposta para poder desligar os conceitos que em realidade deveriam estar intimamente unidos mas que, na prtica, apresentam um elevado grau de dissociao. De um lado, est a Museologia, uma disciplina que se prope e reprope a si mesma permanentemente, que chegou a um grau de compromisso elevado a ponto de legitimar temas que a colocam lado a lado com as questes sociais, morais e polticas. Que vem incursionando em realidades tais como as questes de gnero, o pluralismo, as minorias, as comunidades sustentveis, as identidades culturais e outros. Que est perfeitamente capacitada para enfrentar esta nova problemtica, que a globalizao, com seus cmbios tanto a nvel das 105 (C) Copyright ICOFOM economias mundiais, como em relao nova ordem das estruturas at agora conhecidas e a crescente internacionalizao dos interesses da sociedade em sntese, a seus bruscos cmbios globais e irreversveis. tambm uma disciplina consciente das novas tecnologias de informao e de comunicao e de como estas alteram permanentemente a maneira como se produz e consome a cultura. Um pouco de histria Os fatos posteriores a Maio de 68 na Frana que a cincia no pode qualificar como detonadores para a nova Museologia pois, obviamente, esta j se vinha gerando, talvez ainda no com a fora de um movimento organizado, mas como um conjunto de intenes demarcadas num momento poltico mundial que serviu de contexto para a ao e cujas conseqncias significaram uma verdadeira revoluo que colocou em colapso, at as bases, as estruturas desta disciplina. Mudam os conceitos de visitante pelos de participante, os de continente pelos de contedo e tentam-se conjugar variveis de peso como territrio e comunidade com passado, presente e futuro; a que devemos buscar realmente o comeo desta dissociao. neste momento histrico, que termina a poca do patrimnio monumental e grandiloqente, mais prprio dos deuses do que do humano e comea a dar-se valor ao patrimnio do cotidiano, o que expressa os valores de smbolo e significado do ser terreno. o ponto de inflexo onde a Museologia e os museus tomam agora rumos paralelos. No sentido geomtrico do termo, ainda que devamos reconhecer que existam posies individuais, abertas e freqentemente promissoras, mas que ainda assim no tem produzido conseqncias prticas e reais a nvel dos museus. O que nos deixou como legado esse grande movimento francs foi a incorporao de um mecanismo de autocrtica contnua e o reconhecimento definitivo de nosso lugar como disciplina social e no como uma simples tcnica. A crtica que se pode fazer a esta disciplina, que se por um lado logrou colocar-se junto a outras disciplinas como a sociologia e a antropologia, no Ter sabido encontrar o mtodo adequado para transformar a teoria em prxis, no tanto no que se refere ao manejo integral do Patrimnio, mas em relao aos museus. Dos Museus de ontem, de hoje e de nem sempre Talvez estas crticas digam respeito menos aos museus do sculo passado do que aos museus de hoje. Aqueles respeitaram, desde o seu nascimento at meados da dcada de quarenta, a concepo com que foram criados. Mal podemos falar de traio a seus postulados, e menos ainda critic-los fora do contexto histrico em que tiveram origem, inserido na corrente mitificadora que colocava o conhecimento acima de qualquer valor e que o considerava prprio de uma classe dominante. At ento, nunca tiveram a preocupao de ser ;populares, e portanto a prpria definio do ICOM os limitava a uma funo pouco transcendente a nvel dos conflitos sociais que sofria o mundo. Dizia uma das primeiras definies desse organismo internacional: o museu uma instituio . As instituies podem cobrir um espectro to amplo, de ndole to variada, 106 (C) Copyright ICOFOM que vo desde o comercial at o educacional. O que chama a ateno que desde aquela poca o tenham chamado de instituio, sendo que em realidade o que qualifica um organismo, estabelecimento ou pessoa como instituio quando sua trajetria possui alto nvel de convalidao e respeito toda a comunidade. Reflito sobre isto porque creio que a escolha do termo tambm se inscrevia na sua concepo de origem e que foi um grupo de elite que assim definiu o museu, e no o pblico/comunidade, que na poca era apenas uma circunstancia. Isto deveria ser objeto de uma anlise retrospectiva muito mais pontual. Bem, souberam ganhar a imagem a que aspiravam e no ocultaram que seu pblico devia ser culto e erudito, para poder apreciar a magnificncia das colees ou a sua rareza. A sociedade em geral no se manteve muito tempo alheia a esta atitude de falta de resposta que quase qualificaria de no incluso e que se afirmou em sua atitude de precedncia. Apenas nas dcadas de cinqenta e setenta o museu perde p e comea a boiar entre duas realidades, que podemos enunciar, sem temor de equivocar-nos - entre o sagrado e o profano. E ante este ato de legitimar a existncia do profano que entra num real e benvindo conflito de identidade. Comeam a tomar conscincia do dever ser, mas no encontram a forma de encarar a mudana. Subscrevem-se a disciplinas como o desenho, a comunicao visual e outros, que serviram para redefinir o continente, perdendo de vista que o que realmente se necessitava para comear o novo caminho era a recolocao dos contedos, em relao s necessidades sociais. Durante esta etapa de incerteza institucional, aparecem no panorama museolgico os museus de territrio, os ecomuseus, os museus comunitrios, inspirao mesma desta nova tendncia que se ia gerando pouco a pouco, validada no mbito profissional logo depois como Nova Museologia. O exemplo no teve o alcance desejado o compromisso social que estes museus postulavam e que bem souberam conseguir no se reproduziu maciamente. A partir daqui, entro de cheio na realidade latino-americana a qual, sem inteno de generalizar, posso descrever, com relao a este tema, como complexa e heterognea. At a atualidade, na maior parte das vezes se enfrenta museus autoritrios, com pouco ou nenhum nvel de autocrtica, que no admitem mais juizes do que eles mesmos e o pior de tudo que apenas corporificam os problemas que colocam e em conseqncia apenas reconhecem como solues as que determinam como tais; tais museus consideram maior participao como sinnimo de maior acesso aos produtos culturais. Medroso e ignorante do papel que lhe cabe como ator social, segue sendo um crculo influenciado pelos grupos de poder, muitas vezes submetido a prerrogativas polticas. O paradoxo que estes mesmos museus, ao mesmo tempo em que validaram a importncia do Museu-Patrimonio Cultural como agente de possveis aes comunitrias desvantajosas para si e para a comunidade, no tomaram nenhuma posio para mudar esta situao. Os grupos de poder no ignoram que o homem nasce como uma extravagancia da natureza, sendo parte da mesma e mesmo assim transcendendo-a . Deve encontrar princpios de ao e deciso que substituam o instinto. Deve buscar uma forma de orientao que lhe permita organizar uma imagem congruente de mundo como condio para atuar congruentemente atrs de toda sociedade h uma intrincada trama de fatos e relaes, que se traduz num quadro de referencias e este est cheio de objetos tangveis e intangveis que so a herana; e se a estes somarmos a subjetividade lgica que prima na avaliao dos mesmos, fica claro que o manejo ideolgico dos testemunhos/herana pode modificar o 107 (C) Copyright ICOFOM panorama do poder. difcil entender como, vinte e cinco anos depois do que afirma Hughes de Varine, no se tenha avanado num tema to essencial como o de definir um perfil definitivo e universal para os museus. Ainda assim, isto no impede que a Museologia latino-americana continue sonhando com um museu que tenha como eixos de conduta institucional a integridade, a organicidade, a flexibilidade, que respeite as inter-relaes, que atrs de um crescimento contnuo transcenda a rigidez dos esquemas e acione os mecanismos necessrios para otimizar o sistema de comunicao, respeitando as potencialidades da comunidade, elevando de categoria seus conhecimentos prvios, suas necessidades e seus interesses; que no transmita impresses, mas que elabore uma relao dinmica de juzos e reflexes que incitem resposta enfim, que crie um espao plural. A Amrica Latina tem a obrigao de colocar em jogo seu sangue jovem, demonstrar que a neutralidade poltica e axiolgica no manejo do museu/patrimnio cultural no tal e que seu uso e administrao uma construo muito concreta de poder. Se assim no for, no estou muito certa do que disse Tomislav Sola em 1986, quando vaticinava queos museus iriam sobreviver inevitvel transformao conceitual, tecnolgica e de meios E assim sendo, aps superar todos estes obstculos, sobreviverpara que, para quem e a que custo? La Plata, maio de 1998 BIBLIOGRAFIA 1. La Revolucin de la esperanza Hacia una tecnologa humanizada, Fromm, Erich. Fondo de Cultura Econmica. Ediciones Nuevo Pars. 1970. 2. Que lo hermoso sea poderoso Sobre ecologa, educacin y desarrollo. Editorial Alta Fulla. Barcelona. 3. 1990. 4. La gestin cultural de la ciudad ante el prximo milenio. Compilacin. Ediciones Cicuss. 1994. 5. La Museologa. Curso de museologa, textos y testimonios. AKAL/Arte y Esttica.1989. 6. Legislacin: tres instancias de accin Mercuri, Mnica Beatriz. Documento de Trabajo de la 7. direccin de Museos, Monumentos y Sitios Histricos de la Provincia de Buenos Aires. Argentina. 1996. 8. Algo para recordar Reflexiones acerca de la creacin de un museo. Idem.1994. 9. Heterodoxia Sabato, Ernesto. Emec. Editores. Buenos Aires. 1970. 108 (C) Copyright ICOFOM MUSEOS, MUSEOLOGIA Y DIVERSIDAD CULTURAL UNA TRADA COMPLEJA Marcio Ferreira Rangel Brasil Esta trada, evidentemente, forma parte del problema de muchos tericos de la Museologa en Amrica Latina y el Caribe. Una regin poblada por un considerable nmero de indgenas con grandes diferencias entre un grupo y otro, colonizada por europeos y que ms tarde recibi el elemento negro venido desde frica como mano de obra esclava. Un caso tpico de esta situacin es el Brasil, pas mestizo formado por diferentes grupos raciales y culturales de dimensiones continentales. Dividido en cinco regiones completamente diferentes (Sur, Sudeste, Centro-Oeste, Norte y Nordeste), que componen un verdadero crisol cultural. Pero, estn todos estos elementos representados en los museos? La respuesta a esta pregunta es un sonoro NO. Otra cuestin que debe ser tratada es:tiene un muselogo la posibilidad de trabajar todas estos asuntos dentro de una misma institucin? En Brasil hay un predominio de la regin Sudeste formada por los estados de Ro de Janeiro, San Pablo, Minas Gerais y Espritu Santo, predominio centralizado en el eje Ro - San Pablo. Estos dos estados acaban monopolizando la cultura nacional. Ro de Janeiro, por ejemplo, ciudad considerada Capital Cultural del pas, congrega instituciones de mbito nacional como el Museo Nacional de Bellas Artes, el Museo Histrico Nacional, el Museo Nacional, el Museo Imperial, el Museo de la Repblica, la Biblioteca Nacional y el Archivo Nacional. Luego de algunos anlisis, me pregunto sobre la posibilidad de que existan, en un pas como Brasil, Instituciones Nacionales. Recientemente hubo una gran proliferacin de Museos de Barrio, Ecomuseos, Casas de Cultura Regionales, etc., todos respondiendo al ansia de grupos que realmente no se encuentran representados en los grandes museos. La museologa brasilea debe ser sensible a estas diferencias e intentar, en lo posible, trabajar la diversidad cultural de su pas. A finales del siglo XX, nosotros an tenemos tribus indgenas que no hablan la lengua oficial del pas, el portugus. Y qu hacer? Tambin ellos son considerados brasileos? En caso afirmativo, cul es el espacio de estos grupos en los Museos Nacionales? En 1995, en la reunin anual de la Sociedad Brasilea para el progreso de la Ciencia, realizado en San Luis, nordeste del pas, tuve la grata oportunidad de conocer el trabajo realizado por una tribu indgena de la regin Centro-Oeste, ms especficamente, en el estado de Mato Grosso. Esta tribu, formada por un pequeo grupo llamado Bororos, en contacto con el hombre blanco -si ste existe en el Brasil- fue casi completamente diezmada. Este contacto, no slo mat a los indios con enfermedades contra las cuales sus organismos no tenan defensa inmunolgica, sino que desarticul la estructura mnemnica del grupo, provocando grandes daos en los valores de la tradicin de los Bororos. Antroplogos, socilogos y muselogos, todos ellos preocupados con esta situacin de la tribu organizaron un Museo con el objetivo de preservar algunos vestigios mnemnicos 109 (C) Copyright ICOFOM de aquella comunidad. La coleccin fue creada por los propios indios que donaron sus objetos de valor para la institucin, sin perder el Eslabn Mtico con ellos. Estos objetos fueron organizados dentro del museo, en forma simple, atendiendo a las necesidades del grupo. La relacin entre los Bororos y el Museo se hizo tan estrecha que ellos van all para rendir homenaje a sus antepasados, representados a travs de los objetos pertenecientes a la tribu. En este lugar lloraban, oraban, cantaban y recordaban. En un pas cuya Identidad Nacional an no consigui ser definida, se vuelve sumamente complicado establecer una poltica cultural coherente para atender a los heterogneos grupos culturales existentes. Realmente ser fundamental resolver la cuestin de la Identidad Nacional? Es posible usar el trmino Identidad en singular, o ser ms lgico usarlo en plural y referirnos a Identidades? Sera una locura? Tal vez no. Lo que precibo son mastodontes museales que representan al 1% de los grupos que forman nuestro inmenso y diversificado pas; y lo ms grave es que este porcentaje est ligado a las clases dominantes. En Trpicos del Discurso, el historiador Hayden White aborda la cuestin de los desvos tropolgicos en las narraciones histricas. Un acontecimiento como, por ejemplo, la Revolucin Francesa puede ser narrado de diferentes maneras dependiendo del estilo narrativo de cada autor. Este estilo tiene una conexin directa a las necesidades culturales de cada uno. Cul podramos considerar la visin correcta? Todas ellas son correctas ya que estn basadas en documentos y fuentes fidedignas, siendo todo una cuestin de perspectiva. Los museos deberan usar la Teora de los Tropos, propuesta por el historiador mencionado, poniendo en prctica diferentes discursos sobre un mismo asunto. La museografa de cada institucin estara as ligada a las necesidades del discurso de la sociedad y/o grupo al cual el museo representa. La existencia de Instituciones Culturales Nacionales significa invalidar la diversidad. La mayor riqueza de una Nacin est constituida por su diversidad cultural, siendo fundamental preservarla. El papel de la museologa se torna incuestionable, en la medida en que trabaja con la preservacin de los testimonios producidos por esa diversidad. Lo que necesita del anlisis y la reflexin es la forma en que esta preservacin debe ser estructurada pues, en caso contrario, su accin podr ser inversa, por lo tanto, en vez de estar conservando puede estar destruyendo la diversidad con musealizaciones estratificadas y cristalizadas. El agente de vida puede volverse agente de muerte. La memoria est siempre articulada con el olvido. En Brasil el olvido ensombrece nuestras vidas. En el decir popular somos un pas sin memoria y si no tenemos cuidado seremos un pas sin diversidad, pero con una enorme y aborrecedora unidad cultural. Actualmente, se afirma que el patrimonio cultural no incluye slo la herencia de su cultura (sitios arqueolgicos, arquitectura colonial, objetos antiguos en desuso), sino tambin los bienes culturales tangibles e intangibles: nuevas artesanas, lenguas, conocimientos, documentacin, comunicacin, etc. En oposicin a una seleccin que privilegiaba los bienes culturales producidos por las clases hegemnicas (palacios, objetos ligados a la nobleza o a la aristocracia), se reconoce que el patrimonio de una nacin se compone tambin de otros productos de la cultura, como por ejemplo: la msica indgena, textos de campesinos y operarios, sistemas de autoconstruccin y preservacin de bienes materiales y simblicos elaborados por todos los grupos sociales. El patrimonio cultural expresa la solidaridad que une a los que comparten un conjunto de bienes y prcticas que los identifica, pero tambin suele ser un lugar de complicidad social. 110 (C) Copyright ICOFOM Las actividades destinadas a definirlo, preservarlo y difundirlo, amparadas bajo el prestigio histrico y simblico de los bienes patrimoniales, incurren casi siempre en una cierta simulacin al sustentar que la sociedad no est dividida en clases, etnias y grupos o cuando afirman que la grandiosidad y el prestigio acumulados por esos bienes trascienden las fracciones sociales y la diversidad cultural producida por ellas. El estudio de otros aspectos de la vida social dan como resultado una visin menos armoniosa. Si revisaran la nocin de patrimonio bajo la ptica de la teora de la reproduccin cultural, los bienes reunidos por cada sociedad en la historia no pertenecen realmente a todos, aun cuando formalmente parezcan ser de todos y estar disponibles al uso de todos. Las investigaciones sociolgicas y antropolgicas sobre las maneras como se transmite el saber de cada sociedad, a travs de las escuelas y los museos, muestran en forma desigual y diferente la herencia cultural. No basta que las escuelas y museos estn abiertos a todos, que sean gratuitos y promuevan en todos los sectores su accin difusora; a medida que descendemos en la escala econmica y educacional, disminuye la capacidad de apropiacin del capital cultural transmitido por estas instituciones. Esta variada forma de relacionarse con el patrimonio se origina, primero, por la desigual participacin de los grupos sociales en su formacin. Al igual que en nuestros pases de Amrica latina y el Caribe, donde la legislacin y los discursos oficiales adoptan la nocin antropolgica de cultura que confiere legitimidad a todas las formas de organizar y simbolizar la vida social, existe una jerarqua de los capitales culturales: vale ms el arte que las artesanas, la medicina cientfica que la popular, la cultura escrita que la oral. Si es verdad que el patrimonio sirve para unificar una nacin, las desigualdades en su formacin y apropiacin exige que se lo estudie, tambin, como espacio de lucha material y simblica entre las clases, las etnias y los grupos. Este principio metodolgico corresponde al carcter complejo de las sociedades contemporneas. En las comunidades arcaicas, casi todos los miembros compartan los mismos conocimientos, posean gustos y creencias semejantes y tenan un acceso aproximadamente igual al capital cultural comn. Actualmente, las diferencias regionales, originadas por la divisin tcnica del trabajo, son utilizadas por los sectores hegemnicos para obtener una apropiacin privilegiada del patrimonio comn. Se consagran como superiores ciertos barrios, objetos y saberes porque estos fueron generados por los grupos dominantes, o porque tales grupos cuentan con la informacin y formacin necesarias para comprenderlos y apreciarlos, o sea, controlarlos mejor. Los productos generados por las clases populares suelen ser ms representativos de la historia local y ms adecuados a las necesidades presentes del grupo que los fabrica. Constituyen, en este sentido, su propio patrimonio. Tambin pueden alcanzar altos grados de creatividad y valor esttico, como se comprueba con el artesanado, la literatura y la msica de muchas regiones de Brasil. Tienen, sin embargo, menos posibilidades de realizar varias operaciones indispensables para que esos productos se conviertan en patrimonio generalizado y ampliamente reconocido: acumularlos histricamente (sobre todo cuando sufren de pobreza o represin, lo convierte en una base del saber objetivado (relativamente independiente de los individuos y de la simple transmisin oral), expandirlos mediante una educacin institucional y perfeccionarlos a travs de una investigacin sistemtica. Algunos de estos puntos se concretan en ciertos grupos: por ejemplo, en la acumulacin y transmisin histrica dentro de las etnias ms fuertes. Pero la desigualdad estructural impide que se renan todos los requisitos indispensables para que participen plenamente en el desarrollo de sociedades complejas. En casi toda la bibliografa sobre patrimonio, memoria y museologa, an es 111 (C) Copyright ICOFOM necesario efectuar esa operacin de ruptura con el realismo ingenuo que la epistemologa realiz hace ya tiempo. As como el conocimiento cientfico no puede reflejar la vida, tampoco la restauracin, o la museografa, o la divulgacin ms contextualizada y didctica conseguirn abolir la distancia entre realidad y representacin. Toda operacin cientfica o pedaggica sobre el patrimonio es un metalenguaje, no hace hablar a las cosas, pero habla de y sobre ellas. Alberto Cirese dice respecto al museo: para incluir la vida, el museo debe trascenderla, con su propio lenguaje y en su propia dimensin, creando otra vida con sus propias leyes, que sean homlogas y tambin diferentes de aquellas de la vida real. El museo y cualquier poltica patrimonial tratar los objetos, los oficios y las costumbres de manera que, ms que exhibirlos, tornen inteligibles las relaciones entre ellos, proponiendo hiptesis sobre lo que significan para la gente que hoy los ve y los evoca. Un patrimonio reformulado que considere sus usos sociales, no a partir de una mera actitud defensiva, de simple reconocimiento, sino con una visin ms compleja de cmo la sociedad se apropia de su historia puede abarcar nuevos sectores. No por reducirse a un asunto de especialistas en el pasado, sino por interesar a los funcionarios y profesionales ocupados en construir el presente, a los indgenas, campesinos, inmigrantes y a todos los sectores cuya identidad habitualmente es despreciada por los usos hegemnicos de la cultura. A medida que nuestro estudio y promocin del patrimonio asuma los conflictos que lo acompaan, se podr contribuir a la afirmacin de la nacin, no como algo abstracto, sino como aquello que une y concentra un proyecto histrico solidario a los grupos sociales preocupados por la forma en que habitan su espacio y conquistan su calidad de vida. La religin, la cocina, la vestimenta, el mobiliario, las formas de vivir, los hbitos en la mesa, las ceremonias, el modo de relacionarse con los ancianos y los ms jvenes, con los animales y la tierra, los utensillos, las tcnicas, las instituciones sociales (como la familia) y polticas (como el Estado), las costumbres frente a la muerte, la guerra, el trabajo, las ciencias, la filosofa, las artes, los juegos, las fiestas, la justicia, las relaciones amorosas, las diferencias sexuales y tnicas, todo esto constituye la diversidad cultural de un pas, que es su mayor riqueza y como tal debe ser preservada. Marcio Ferreira Rangel Universidade do Rio de Janeir UNI-RIO Mestrado em Memria Social e Documento Ro de Janeiro, 1998 BIBLIOGRAFIA 1. BENJAMIN, Walter. Rua de mo nica. Obras Escolhidas II. SP: Editora Brasiliense, 1997. 2. CERTAEU, Michel de. A inveno do cotidiano. Petrpolis: Vozes, 1996. 3. CHAUI, Marilena. Convite Filosofia. SP: Editora tica, 1995. 4. GINZBURG, Carlo. O queijo e os vermes. SP: Companhia das Letras, 1996. 5. WHITE, Hayden. Trpicos do Discurso. Ensaios sobre a crtica da cultura. SP: Editora de Universidade de So Paulo, 1994. 112 (C) Copyright ICOFOM MUSEUS, MUSEOLOGIA E DIVERSIDADE CULTURAL : UMA COMPLEXA TRADE Marcio Ferreira Rangel UNI-RIO, Brasil Esta trade, com certeza, faz parte do problema de muitos tericos da Museologia na Amrica Latina e Caribe. Uma regio que era povoada por um nmero considervel de ndios, possuindo por si s enormes diferenas de um grupo para outro, colonizada por europeus e que, mais tarde recebeu o elemento negro vindo da frica como mo-de-obra escrava. Um caso tpico desta situao o Brasil, um pas mestio formado por diferentes grupos raciais e culturais, de dimenses continentais. Dividido em cinco regies (Sul, Sudeste, Centro-Oeste, Norte e Nordeste) completamente diferentes, formando um verdadeiro caldeiro cultural. Mas, esto todos estes elementos do caldeiro representados nos Museus? A resposta esta pergunta um sonoro NO. Uma outra questo que deve ser levantada: Existe a possibilidade de um Muselogo trabalhar todas estas questes dentro de uma mesma instituio? No Brasil h um predomnio da regio Sudeste, formada pelos estados do Rio de Janeiro, So Paulo, Minas Gerais e Esprito Santo, estando este predomnio centralizado no eixo Rio - So-Paulo. Este dois estados acabam monopolizando a cultura nacional . O Rio de Janeiro, considerado Capital Cultural do pas, por exemplo, congrega instituies de mbito nacional como o Museu Nacional de Belas Artes, o Museu Histrico Nacional, o Museu Nacional, o Museu Imperial, o Museu da Repblica, a Biblioteca Nacional e o Arquivo Nacional. Aps algumas anlises, o que me pergunto a possibilidade de existir ,num pas como o Brasil, Instituies Nacionais. Recentemente houve uma grande proliferao de Museus de Bairro, Eco-Museus, Casas de Cultura Regionais etc., todas atendendo ao ansejo de grupos que no apenas se sentem, mas que realmente no encontram-se representados nos grandes Museus. A Museologia brasileira deve ser sensvel a estas diferenas e tentar, dentro do possvel, trabalhar a diversidade cultural de seu pas. Ns, ainda, possumos, no final do sculo XX, tribos indgenas que no falam a lngua oficial do pas. o portugus. O que fazer? Eles tambm so considerados brasileiros? Em caso afirmativo, qual o espao destes grupos nos Museus Nacionais? Em 1995, na reunio anual da Sociedade Brasileira para o Progresso da Cincia, realizado na cidade de So Lus, Nordeste do pas, tive a grata oportunidade de conhecer o trabalho realizado com uma tribo indgena da regio Centro-Oeste , mais especificamente do estado do Mato Grosso. Esta tribo, formada por um pequeno grupo denominado Bororos, em contato com o homem branco - se este existe no Brasil - foi quase que completamente dizimada. Este contato, no apenas matou os ndios com doenas com as quais os seus organismos no possuam defesa imunolgica, mas desarticulou a estrutura mnemnica do grupo, causando grandes danos aos valores de tradio dos Bororos. Profissionais, como antroplogos, 113 (C) Copyright ICOFOM socilogos e muselogos, preocupados com a situao da tribo, organizaram um Museu com o objetivo de preservar alguns vestgios mnemnicos daquela comunidade. A coleo foi criada pelos prprios ndios que doaram seus objetos de valor para a instituio, sem contudo, perder o Elo Mtico com os mesmos. Estes objetos foram organizados de uma forma simples dentro do Museu, atendendo s necessidades do grupo. A ligao dos Bororos com o Museu se tornou to estreita que eles iam at o local para prestar homenagens aos seus antepassados, ali representados atravs dos objetos pertencentes tribo. Neste local, eles choravam, oravam, cantavam e recordavam. Em um pas cuja Identidade Nacional ainda no conseguiu ser definida, torna-se extremamente complicado organizar uma Poltica Cultural coerente para atender aos diversificados grupos culturais existentes. Ser realmente fundamental resolver a questo da Identidade Nacional? possvel usarmos o termo Identidade no singular, ou seria mais lgico usarmos no plural, e nos referirmos a Identidades? Seria uma loucura? Talvez no. O que percebo so mastodontes museais que representam 1% dos grupos que formam nosso imenso e diversificado pas; e o mais grave que esta porcentagem est ligada as classes dominantes. Em Trpicos do Discurso, o historiador Hayden White aborda a questo dos desvios tropolgicos das narrativas histricas. Um acontecimento, como por exemplo a Revoluo Francesa, pode ser narrada de diferentes aspectos dependendo do estilo narrativo de cada autor. Este estilo possui uma ligao direta com as necessidades culturais de cada um. Qual poderamos considerar a viso correta? Todas elas esto corretas, desde que estejam embasadas em documentos e fontes fidedignas, sendo tudo uma questo de perspectivismo. Os museus deveriam aplicar a Teoria dos Tropos, proposta pelo historiador acima citado, colocando em prtica diferentes discursos sobre o mesmo assunto. A museografia de cada instituio estaria, assim, ligada s necessidades do discurso da sociedade e/ou grupo o qual tal museu representa. Existir Instituies Culturais Nacionais significa matar a diversidade. A maior riqueza de uma Nao constituda pela sua diversidade cultural, sendo fundamental preserv-la. O papel da Museologia torna-se inquestionvel, na medida em que, trabalha com a preservao dos testemunhos produzidos por esta diversidade. O que precisa ser analisado e refletido a forma como esta preservao deve ser estruturada, pois caso contrrio sua ao poder ser inversa, ou seja, ao invs de preservar poderemos estar destruindo a diversidade com musealizaes estratificadas e cristalizadas, O agente da vida pode tornar- se o agente da morte. A memria est sempre articulada ao esquecimento. No Brasil o esquecimento assombra as nossas vidas. No jargo popular ns somos um pas sem memria e se no tomarmos cuidado seremos um pas sem diversidade mas, com uma enorme aborrecedora unidade cultural. Atualmente, afirma-se que o patrimnio cultural no inclui apenas a herana de sua cultura(stio arqueolgicos, arquitetura colonial, antigos objetos em desuso), mas tambm os bens culturais, visveis e invisveis: novos artesanatos, lnguas, conhecimentos, documentao e comunicao etc. Em oposio a uma seletividade que privilegiava os bens culturais produzidos pelas classes hegemnicas(palcios, objetos ligados nobreza ou aristocracia), reconhece-se que o patrimnio de uma nao tambm se compe de outros produtos da cultura, como por exemplo: msica indgena, textos de camponeses e operrios, sistemas de auto-construo e preservao dos bens materiais e simblicos elaborados por todos os grupos sociais. 114 (C) Copyright ICOFOM O patrimnio cultural expressa a solidariedade que une os que compartilham um conjunto de bens e prticas que os identifica, mas tambm costuma ser um lugar de cumplicidade social. As atividades destinadas a defini-lo, preserv-lo e difundi-lo, amparadas pelo prestigio histrico e simblico dos bens patrimoniais, incorrem quase sempre numa certa simulao ao sustentarem que a sociedade no est dividida em classes, etnias e grupos, ou quando afirmam que a grandiosidade e o prestgio acumulados por esses bens transcendem essas fraes sociais e a diversidade cultural por elas produzida. O estudo de outros aspectos da vida social tem resultado numa viso menos harmoniosa. Se revisassem a noo de patrimnio sob a tica da teoria da reproduo cultural, os bens reunidos por cada sociedade na histria no pertencem realmente a todos, ainda que formalmente paream ser de todos e estar disponvel ao uso de todos . As investigaes sociolgicas e antropolgicas sobre as maneiras como se transmite o saber de cada sociedade atravs das escolas e museus, demonstram de forma desigual e diferente da herana cultural. No basta que as escolas e museus estejam abertos a todos, que sejam gratuitos e promovam em todos os setores sua ao difusora; a medida que descemos na escala econmica e educacional, diminui a capacidade de apropriao do capital cultural transmitido por essas instituies. Esta variada capacidade de relacionamento com o patrimnio se origina, primeiro, da participao desigual dos grupos sociais em sua formao. Mesmo nos pases da Amrica Latina e Caribe, em que a legislao e os discursos oficiais adotam a noo antropolgica da cultura, que confere legitimidade a todas as formas de organizar e simbolizar a vida social, existe uma hierarquia dos capitais culturais: vale mais a arte que os artesanatos, a medicina cientfica que a popular, a cultura escrita que a oral. Se verdade que o patrimnio serve para unificar uma nao, as desigualdades na sua formao e apropriao exigem que se o estude, tambm, como espao de luta material e simblica entre as classes, as etnias e os grupos. Este princpio metodolgico corresponde ao carter complexo das sociedades contemporneas. Nas comunidades arcaicas, quase todos os membros compartilhavam os mesmos conhecimentos, possuam crenas e gostos semelhantes e tinham um acesso aproximadamente igual ao capital cultural comum. Atualmente, as diferenas regionais, originadas pela diviso tcnica do trabalho, so utilizadas pelos setores hegemnicos para que obtenham um apropriao privilegiada do patrimnio comum. Consagram-se como superiores certos bairros, objetos e saberes, por que estes foram gerados pelos grupos dominantes, ou porque tais grupos contam com a informao e formao necessrias para compreend-los e apreci-los, ou seja, para control-los melhor. Os produtos gerados pelas classes populares costumam ser mais representativos da histria local e mais adequados s necessidades presentes do grupo que os fabrica. Constituem, neste sentido, seu prprio patrimnio. Tambm podem alcanar altos graus de criatividade e valor esttico, como se comprova com o artesanato , a literatura, a msica de muitas regies do Brasil. Tem, no entanto, menor possibilidade de realizar vrias operaes indispensveis para converterem esses produtos em patrimnio generalizado e amplamente reconhecido: acumul-los historicamente (sobretudo quando sofrem de pobreza ou represso, convert-lo 115 (C) Copyright ICOFOM numa base do saber objetivado(relativamente independente dos indivduos e da simples transmisso oral), expandi-los mediante uma educao institucional e perfeccion-los atravs de uma investigao sistemtica. Alguns destes pontos se efetivam em certos grupos: por exemplo, na acumulao e transmisso histrica dentro das etnias mais fortes. Mas a desigualdade estrutural impede que se reunam todos os requisitos indispensveis para que intervenha plenamente no desenvolvimento dentro das sociedades complexas. Em quase toda a bibliografia sobre o patrimnio, memria e museologia, ainda necessrio efetuar essa operao de ruptura com o realismo ingnuo que a epistemologia realizou h tempos. Assim como o conhecimento cientfico no pode refletir a vida, tampouco a restaurao, ou a museografia , ou a divulgao mais contextualizada e didtica conseguiro abolir a distncia entre realidade e representao. Toda operao cientfica ou pedaggica sobre o patrimnio uma meta-linguagem, no faz falar as coisas, mas fala de e sobre elas. Alberto Cirese diz a respeito do museu: para incluir a vida, o museu deve transcend-la, com sua prpria linguagem e em sua prpria dimenso, criando outra vida com suas prprias leis, ainda que sejam homlogas e tambm diferentes daquelas da vida real. O museu e qualquer poltica patrimonial devem tratar os objetos, os ofcios e os costumes de tal moda que, mais que exibi-los, tornem inteligveis as relaes entre eles, proponham hipteses sobre o que significam para a gente que hoje os v e evoca. Um patrimnio reformulado que considere seus usos sociais, no a partir de uma mera atitude defensiva, de simples recolhimento, mas com uma viso mais complexa de como a sociedade se apropria de sua histria, pode abranger novos setores. No por que reduziu-se a um assunto de especialista no passado mas por interessar aos funcionrios e profissionais ocupados em construir o presente, aos indgenas, camponeses, migrantes e a todos os setores cuja identidade costuma ser depreciada pelos usos hegemnicos da cultura. medida que nosso estudo e promoo de patrimnio assuma os conflitos que o acompanham, poder-se- contribuir para afirmao da nao, como algo abstrato, mas sim como aquilo que une e concentra num projeto histrico solidrio os grupos sociais preocupados com a forma como habitam seu espao e conquistam sua qualidade de vida. A religio, a culinria, o vesturio, o mobilirio, as formas de habitao, os hbitos mesa, as cerimnias, o modo de relacionar-se com os mais velhos e os mais jovem, com os animais e com a terra, os utenslios, as tcnicas, as instituies sociais(como a famlia) e polticas(como Estado), os costumes diante da morte, a guerra, o trabalho, as cincias, a filosofia, as artes, os jogos, as festas, os tribunais, as relaes amorosas, as diferenas sexuais e tnicas, tudo isto constitui a diversidade cultural de um pas, que sua maior riqueza e como tal deve ser preservada. Marcio Ferreira Rangel Universidade do Rio de Janeir UNI-RIO Mestrado em Memria Social e Documento Ro de Janeiro, 1998 116 (C) Copyright ICOFOM BIBLIOGRAFIA 6. BENJAMIN, Walter. Rua de mo nica. Obras Escolhidas II. SP: Editora Brasiliense, 1997. 7. CERTAEU, Michel de. A inveno do cotidiano. Petrpolis: Vozes, 1996. 8. CHAUI, Marilena. Convite Filosofia. SP: Editora tica, 1995. 9. GINZBURG, Carlo. O queijo e os vermes. SP: Companhia das Letras, 1996. 10. WHITE, Hayden. Trpicos do Discurso. Ensaios sobre a crtica da cultura. SP: Editora de Universidade de So Paulo, 1994. 117 (C) Copyright ICOFOM LOS MUSEOS Y LA CRISIS DE LOS PUEBLOS DE IDENTIDAD CONCURRENTE Mnica Gorgas - Argentina A modo de introduccin Cuando repasamos las reflexiones sobre museos y museologa que se han producido en el contexto latinoamericano en los ltimos 20 aos, hay dos temas que aparecen recurrentes; uno es la funcin social del museo y el otro la relacin museo-identidad. A partir de la Mesa Redonda de Santiago de Chile de 1972 resulta claro que la cuestin sobre la funcin social del museo ha sido uno de los aportes que la museologa latinoamericana ha hecho a las reflexiones museolgicas a nivel mundial, que en el proceso de rever la nocin de museo como importacin europea y el anlisis del cual deba ser su cometido, en el contexto de pases en desarrollo muchas han sido las voces que han dejado en claro que la nocin de desarrollo cultural implica desarrollo social, ms an que es impensable el uno sin el otro. Ligado a este tema y como parte inseparable de l, la reflexin sobre Museos, Patrimonio, Identidad y Desarrollo, aparecen una y otra vez. Se habla de identidad, de construir la identidad, del fortalecimiento de la identidad... En el documento de evaluacin de los 20 aos de trabajo del ICOFOM, presentado en el Simposio Museologa y Memoria bajo el ttulo: Orientacin Museolgica y Origen Geogrfico de los Autores, notan sus autoras que entre las contribuciones de nuestro continente, hay coincidencia en considerar al museo como una institucin de origen europeo que no ha reflejado la pluralidad de nuestra regin. Ms an: siendo la historia de Amrica Latina la de un continente sometido a numerosas dificultades econmicas y sociales, la misin que los muselogos latinoamericanos anhelan desarrollar para el museo es aqulla que responda a las necesidades de la poblacin. El museo, revelador de una identidad, jugando el rol de educador. Institucin con una misin social, cuya misma existencia depende de su insercin en el contexto sociocultural local. Esta particular preocupacin por definir al museo en Latinoamrica como revelador de identidad o como medio para lograr reafirmar la identidad, nos est mostrando a las claras que sufrimos una Crisis de Identidad. Pues es en los momentos de crisis cuando ms frecuentemente los pueblos y los hombres se plantean qu son, de dnde vienen, a dnde van... Cabe por lo tanto plantearse el origen, la causa, los factores que determinan esa crisis de identidad que sufren los pueblos de este continente. El caso de Argentina, pas de mestizaje en tanto mezcla de culturas, por la conquista, la inmigracin, la integracin de reas que formaban parte de distintos ncleos tnicos y culturales 50 , con una diversidad de culturas que concurren a la conformacin de su identidad, es paradigmtico si queremos analizar como el olvido voluntario e involuntario por un lado y el 118 (C) Copyright ICOFOM ocultamiento de los conflictos derivados de su misma conformacin ha contribuido a esa crisis de identidad. Esta distorsin de los conflictos que se ve muy claro en los museos histricos argentinos y responde a una manera de ensear la historia, muchas veces una cristalizacin casi ridcula del manejo de la historia en las instituciones educativas, 51 ha contribuido a que nos sintamos en muchos casos como pueblo sin identidad definida. Sin comprender que la pluralidad es una fuente de riqueza, o dicho de otro modo, que la diversidad o pluralidad no es el problema, que el problema es la voluntad de mostrar una falsa homogeneidad. El planteo no es nuevo. Hay una serie de voces que han sido claras y valientes para abordarlo; ya Marta Arjona deca en 1982 si se quiere contribuir a salvaguardar los valores culturales de nuestras naciones por medio de los museos, nos es necesario comenzar por salvar la verdad histrica. 52 Por qu entonces volvemos hoy a abordarlo? En primer lugar porque an no est resuelto y principalmente porque en el curso de estos diez ltimos aos nuestra crisis de identidad se ve agravada por el impacto resultante del cambio en el sistema de comunicaciones y por la globalizacin econmica que afecta nuestra percepcin de nosotros mismos y pone a la institucin museo ante un dilema tico. Los procesos de ocultamiento Al hacer un anlisis de la conformacin histrica argentina advertimos ciertas caractersticas especficas, pero encontramos tambin grandes similitudes con los otros pases americanos. La ocupacin y dominacin del espacio, las sordas luchas por el poder, los intereses muchas veces contrapuestos de la metrpoli y el interior del pas, la llegada de sucesivos grupos inmigratorios con una gran diversidad de origen que se afincaron y buscaron afianzar su posicin en la sociedad, dejando su huella y ejerciendo su influencia de manera tan diversa como su origen, deriva en una complejidad que, al momento de hacer su interpretacin, revela la riqueza de los distintos aportes y los conflictos de poder derivados de esas mismas caractersticas. La historia oficial ha negado sistemticamente esos conflictos y tambin las dificultades de integracin. Una memoria frgil que no elige qu recordar y qu ocultar nos ha llevado a tener una imagen distorsionada de nosotros mismos. Porque nos vemos como no somos y lo que somos no lo vemos, nos es muy difcil reconocer y hacer una sincera aceptacin de nosotros mismos, lo que paradjicamente no aumenta sino que disminuye nuestra autoestima. Detrs de la optimista nocin de crisol de razas que aprendemos desde nuestra infancia, hay una serie de tensiones todava no resueltas, que ni las instituciones de enseanza ni los museos han tenido la voluntad de clarificar. Son vigentes an los conceptos de Hebe Clementi: ...ese mosaico de culturas y de valores sociales que acusa un poblamiento tan desparejo (y en presencia), requiere una capacidad de anlisis y un esclarecimiento tanto ms difcil, cuanto la cultura histrica no es lo ms corriente, y todava ms, tampoco se accede a ella a travs de un mtodo y una sensibilizacin adecuada, sino que lo ms frecuente es la diatriba, el enjuiciamiento y la toma de posicin inconsulta. Porque en la sociedad argentina han prevalecido valores 119 (C) Copyright ICOFOM aristocratizantes y una solapada pero persistente discriminacin apoyada en el desdn por el mestizaje y el color. La presencia del inmigrante, a su vez discriminado en los sectores bajos, no hizo ms que confundir todava ms este mapa de prejuicios, que slo encontr en la posesin de la riqueza la puerta ancha de la omisin y el olvido. 53 La museologa, reflexin terica sobre los mbitos de comunicacin y encuentro del hombre con los testimonios reveladores de su identidad, no puede ni debe esta dejar de tener en cuenta esta particular y al mismo tiempo ejemplificadora situacin y los problemas aparejados a la pluralidad cultural de los pueblos de nuestro continente. Desde el museo se puede hacer una contribucin importante a la clarificacin y dilucidacin de conflictos que si permanecen en las sombras pueden impedirnos recuperar la dignidad del hombre latinoamericano y la valoracin de nuestra pluralidad cultural. Y esto es de singular importancia en este momento de la historia en que tienden a diluirse las identidades regionales en pos de una uniformidad empobrecedora. Una toma de partido se impone a nuestros museos, que estn en una posicin privilegiada para generar una voluntad colectiva de preservacin de identidades culturales. Sobre todo en los pases de nuestro continente en que la diversidad cultural se da por concurrencia de identidades. No es fomentando la homogeneidad o uniformidad, tan lejos del concepto de unidad o integracin, que desde los museos de este continente, se har una contribucin al desarrollo de nuestros pueblos. Es ms el reconocimiento de la pluralidad y su correspondiente valoracin lo que puede ayudar a la promocin socio-cultural de estas nuestras sociedades. Es deseable que se reconozca la pluralidad como un valor a defender y para ello habra que hacer una distincin entre pluralidad y pluralismo. La pluralidad debera entenderse como reconocimiento de lo otro y no como tolerancia de lo otro... El pluralismo convoca slo a la tolerancia: se admite que en un mismo campo de intereses haya aproximaciones distintas a las de uno mismo. Desde nosotros, aceptamos la existencia de lo diferente: lo otro queda incluido como parte de nuestro propio mundo. El reconocimiento de la pluralidad presupone la existencia de concepciones globales distintas a las nuestras; con sentidos y valores que exigen para comprenderlas- un descentramiento de nosotros mismos. El otro, en este caso, no se constituye desde nosotros, sino originariamente. No presupone otra mirada de la misma realidad (establecida por nosotros) sino una mirada que percibe su propia realidad. Hemos dado un salto. 54 Resaltar y hacer una valoracin de la pluralidad, es de particular importancia all dnde los museos estn enclavados en sociedades de identidades concurrentes. Esa valoracin nunca puede hacerse desde el encubrimiento de los conflictos; muy por el contrario, es desenmascarando realidades y problemticas que podemos ayudar a recuperar esa dignidad que conlleva responsabilidad y libertad para elegir. Slo el responsable puede ser libre. Libre para decidir desde una valoracin tica cual ser su postura ante los avances de la globalizacin y a una idea de futuro del que no podemos evadirnos, y que muchas veces implica el empobrecimiento de nuestras propias formas culturales. 120 (C) Copyright ICOFOM Comunicacin y Memoria en la conformacin de la identidad Los grandes cambios que se han producido en el mundo y que nos afectan ms profundamente, se han producido con una celeridad impensable en otras pocas, y este fenmeno tiene su causa, sin duda, en el cambio en el mundo de las comunicaciones. Este mismo fenmeno nos lleva a plantearnos el rol del museo como medio de comunicacin. Uno de los campos de estudio de la reflexin museolgica es cmo se produce el encuentro entre el hombre y su patrimonio cultural, estamos hablando entonces de Memoria y Comunicacin. Cabe plantearse entonces qu entendemos hoy y ahora por comunicacin en el mbito museal, cmo se relaciona este tema con el dilema tico a que hacamos referencia y que papel juega la memoria en esa ecuacin. Schmucler hace una distincin muy interesante entre comunicacin vista desde arriba o desde abajo. La comunicacin en su sentido alto se plantea como uno de los atributos de lo humano por la cual irreversiblemente compartimos cosas con nuestros semejantes. En este sentido comunicar sera poner en comn, no transmitir algo a otro, sino vivir algo con otro. Si comunicar slo es transmitir, el planteo es cmo hago para hacerlo o cules son los medios instrumentales de la comunicacin. Si adherimos a ese otro sentido ms amplio o ms elevado de la comunicacin la pregunta tiene otras implicancias y nos lleva a plantearnos por qu las cosas significan. En estos trminos, podemos contraponer la comunicacin masiva pensada y vinculada a modelos de desarrollo nicos e irrenunciables, a una comunicacin museal que est ms relacionada con ese concepto de comunicacin como constituyente de lo humano, como manera de ser del hombre en el mundo. Vista as como momento de trascendencia de la individualidad, modifica su relacin con el concepto de cultura. 55 El planteo desde la perspectiva tica sera qu comunicacin para qu museo. Qu reconocimiento o valoracin de nuestro propio patrimonio cultural y qu reconocimiento del otro? Si la comunicacin plantea el problema del significado surge entonces ineludible su relacin con la memoria, considerada sta no como receptculo, sino como un acto de voluntad por la que nos hacemos responsables de los significados que atribuimos. Al hablar de musealidad, lo que nos importa no es tanto el objeto musealizado como su significacin, su condicin simblica y expresiva. Las representaciones sociales, las concepciones del mundo se proyectan sobre los testimonios materiales en ellos se asienta la reflexin de un pueblo acerca de su propia identidad y, en demasiadas oportunidades pasan desapercibidos y son relegados, a pesar de su plena actividad en la aprehensin de la realidad y en la construccin del futuro. 56 Nuestro patrimonio, expresin de nuestra identidad, es producto del conflicto y la concurrencia de formas culturales y de concepciones del mundo. La hermenutica de los objetos, basada en un profundo estudio y conocimiento de los datos de los mismos, pero que intenta asimismo otorgar un sentido a esos datos, requiere en el museo de la reconstruccin siempre inacabada del contexto y la imaginacin de su sentido de acuerdo a principios 121 (C) Copyright ICOFOM ideolgicos. Pero no olvidemos que lo material no opera un significado, slo lo evoca y que hacer contextualizaciones equivocadas implica influir negativamente sobre su valoracin. En esto de recuperar la memoria histrica, de admitir la importancia de la pluralidad, de comprender que somos pueblos de identidad concurrente con conflictos que no deben ser enmascarados, que ante un futuro ineludible que se nos quiere imponer como nico posible est la alternativa que podemos construir nosotros mismos. La postura tica a asumir desde los museos depender en gran parte del concepto de comunicacin que adoptemos y desde el que decidamos plantear nuestro accionar. Es el futuro una construccin posible o un destino inexorable? Cabe hoy desde los museos preguntarse por una parte cul es el destino de las particularidades regionales y de las identidades nacionales ante la nocin de aldea global y, por otra, cules son los lmites y alcances del concepto de comunicacin. O dicho de otro modo a qu nos referimos realmente cuando hablamos del alcance y poder de la medios masivos hoy. Se habla de regionalizacin y globalizacin como de dos procesos simultneos que ocurren en este tiempo y espacio por el que nos toca transitar. Pero, tenemos en claro que la globalizacin consiste en un proceso de disolucin de las fronteras entre pases para facilitar las actividades de empresas transnacionales y la regionalizacin en la formacin de bloques regionales para defender los intereses de empresas ya instaladas en la regin, contra la competencia de firmas de otras regiones o pases? 57 Se intenta desde los museos revalorizar a partir de la interpretacin de los testimonios materiales nuestra propia y particular forma de ser como pueblo, nuestra cultura. Cuando hablamos de cultura de una u otra forma nos referimos a la manera especial en que viven y se comunican los hombres de una poca y un lugar determinado se trata de considerar el transcurrir cotidiano de los individuos, es decir su forma de trabajar, las relaciones econmicas que establecen, su vinculacin con la sociedad, sus creencias religiosas, su sentimiento de amor, su actitud ante la muerte, sus ideas sobre tiempo y espacio. 58 Pero el modelo econmico que se nos impone es aquel de la globalizacin de la produccin, la inversin y la tecnologa, fomentando hbitos de consumo semejantes en cualquier lugar del planeta. Afirma con acierto Jos Joaqun Brunner que mientras en otras sociedades el acceso a la modernidad se ha dado a travs de la palabra escrita y su correlato en un sistema educativo que abarca a la mayor parte de la poblacin, en Amrica latina la incorporacin a esa modernidad se produce conjugando imgenes electrnicas con analfabetismo, escuela incompleta y atrasada, simultneamente con una intensa internalizacin del mundo simblico de las masas. Dnde quedan entonces nuestras identidades nacionales? En el discurso de algunos que el sistema califica como trasnochados? O en nuestra forma concreta de vivir hoy y ahora? No podemos evitar tener en cuenta que los patrones tecnolgicos muchas veces se contraponen a las concepciones de tiempo y espacio propias de las poblaciones donde se imponen. Y es en las coordenadas espacio-temporales donde cada cultura construye su visin del mundo. 122 (C) Copyright ICOFOM Las formas de poder que se ejercen desde una tecnologa que afecta todas nuestras conductas y la mediatizacin de la comunicacin impone la idea de que marchamos inexorablemente hacia un mundo feliz y esa afirmacin y exaltacin irrenunciable esconde muchos no silenciosos. Al respecto Nicols Casullo dice Podramos decir que hoy a diferencia de otras pocas, es bastante dificultoso situar el plano del poder. Es como una figura abstracta que pareciera no tener cara; y por otro lado como una caracterstica de esta poca, el poder o los poderes hacen cada vez ms invisibles sus no frente a las alternativas o las demandas. En las pantallas ese no del poder nunca aparece, si no que se inscribe en otro lado, como una suerte de historia irreversible devenida de alguna manera en pasado absoluto... el no del poder es como una suerte de historia silenciada, lo que ya no sera historia, sino una suerte de lgica arcaica. 59 Los museos hoy, en nuestra Amrica Latina, enfrentan un dilema tico. Cabe a la museologa hacer una reflexin terica sobre lo que est en juego, planteando si lo que es deseable es colgarse y adherir sin juicio previo a lo que el sistema nos impone o si, con la conviccin de que s es necesario sostener las identidades nacionales y la pluralidad de culturas, imaginar y crear desde el museo otras opciones. No podemos pensar al museo como la institucin que puede resolver los problemas del mundo contemporneo, pero consideramos que percibido por la poblacin como una institucin del ms alto mrito, que puede atribuir o, si lo elige, denigrar valores 60 es importante el rol que puede cumplir al plantear otras vas de desarrollo. Si el futuro no es algo previamente existente, al que slo tenemos que llegar, si no una construccin que est en germen en nuestro presente, las decisiones que tomemos hoy prefigurarn el universo inmediato. Alta Gracia, Crdoba, 16 de Mayo de 1998 BIBLIOGRAFA 1. -MUSEUM vol. XXXIV, N2, 1982, pag. 75 2. Casullo, Nicols, La negacin invisible, en La Voz del Interior, Crdoba, Enero de 1998 3. -Clementi, Hebe, Museologa e Identidad, Simposio Museologa e Identidad. Documentos de base presentados por los representantes argentinos y publicados en Estocolmo, Suecia por el ICOFOM 4. -Di Marco, Luis Eugenio, La regin en el mundo global, en La Voz del Interior, Crdoba, Marzo de 1998 5. -Dujovne, Marta, Entre musas y musaraas, Fondo de Cultura Econmica de Argentina, 1995 6. -Garca Canclini, Nstor, Imaginarios urbanos, EUDEBA, Buenos Aires, 1997 7. -Guzmn, Aldo Luis, Comunicacin y Cultura en la crisis de la modernidad, Atenea, Crdoba, 1997 123 (C) Copyright ICOFOM 8. -Kennedy.S:B:, Arte, Museos y sus demandas, la ficcin de la exhibicin, en ISS26 ICOFOM Study Se- ries, Brasil, 1996 9. -Schmucler, Hctor, Memoria de la Comunicacin, Buenos Aires, Biblos, 1997 124 (C) Copyright ICOFOM OS MUSEUS E A CRISE DOS POVOS DE IDENTIDADE CONCORRENTE Mnica Gorgas - Argentina Como introduo Quando revemos as reflexes sobre museus e museologia produzidas no contexto latino-americano nos ltimos vinte anos, dois temas recorrentes aparecem: um a funo social do museu e o outro, a relao museu/identidade. A partir da mesa redonda de Santiago do Chile, em 1972, fica claro que a questo sobre a funo social do museu foi um dos aportes feitos pela museologia latino-americana s reflexes museolgicas de nvel mundial, e que no processo de rever a noo de Museu como importao europia e de analisar qual deveria ser seu mbito de atuao, no contexto de pases em desenvolvimento, muitas foram as vozes que deixaram claro que a noo de desenvolvimento cultural implica desenvolvimento social, e que um impensvel sem o outro. Ligado a este tema e como parte inseparvel do mesmo, a reflexo sobre Museus, Patrimnio, Identidade e Desenvolvimento aparecem mais uma vez. Fala-se de identidade, de construir a identidade, do fortalecimento da identidade... No documento de avaliao dos vinte anos de trabalho do ICOFOM, apresentado no Simpsio Museologia e Memria, sob o ttulo Orientao Museolgica e Origem Geogrfica dos Autores, notam suas autores que, entre as contribuies de nosso continente, h coincidncia em considerar o museu como uma instituio de origem europia, que no reflete a pluralidade de nossa regio. Mais ainda: sendo a histria da Amrica Latina a de um continente submetido a numerosas dificuldades econmicas e sociais, a misso que os muselogos latino-americanos desejam desenvolver para o museu aquela que responda s necessidades da populao. O museu, revelador de uma identidade, atuando no papel de educador. Instituio com uma misso social, cuja existncia mesma depende de sua insero no contexto sociocultural local. Esta preocupao especfica em definir o museu na Amrica Latina como revelador de identidade ou como meio para lograr reafirmar a identidade, nos est mostrando claramente que sofremos uma crise de identidade. Pois nos momentos de crise que mais freqentemente os povos e os homens se interrogam sobre sua origem, sobre o que so e aonde vo... Cabe, portanto, questionar-se a origem, a causa, os fatores que determinam essa crise de identidade que sofrem os povos de nosso continente. No caso da Argentina, pas de mestiagem enquanto mescla de culturas, pela conquista, pela imigrao, pela integrao de reas que faziam parte de diferentes ncleos tnicos e culturais (1), com uma diversidade de culturas que concorrem para a formao de sua identidade, paradigmtico querermos analisar como o esquecimento voluntrio e involuntrio por um lado e por outro o ocultamento dos conflitos derivados de sua mesma configurao vem contribuindo para essa crise de identidade. Essa distoro dos conflitos, que se v muito 125 (C) Copyright ICOFOM claramente nos museus histricos argentinos e responde a uma maneira especfica de ensinar a histria, muitas vezes uma cristalizao quase ridcula do manejo da histria nas instituies educativas (2), contribuiu para que nos sintamos, em muitos casos, como povo sem identidade definida. Sem compreender que a pluralidade uma fonte de riqueza, ou, dito de outra maneira, que a diversidade ou pluralidade no problema, que o problema a vontade de mostrar uma falsa homogeneidade. A colocao no nova. H uma srie de vozes que tem sido claras e valentes para abordar a questo: j dizia Marta Arjona, em 1982 se se deseja contribuir para salvaguardar os valores culturais de nossas naes por meio dos museus, necessrio comear por salvar a verdade histrica (3). Por que ento voltamos hoje a abordar o assunto? Em primeiro lugar, porque ainda no est resolvido e principalmente porque, no curso desses dez ltimos anos, nossa crise de identidade se v agravada pelo impacto resultante do cambio do sistema de comunicaes e pela globalizao econmica, que afeta o modo como nos percebemos a ns mesmos e coloca a instituio museu frente a um dilema tico. Os processos de ocultamento Ao fazer uma anlise da conformao histrica argentina, damo-nos conta de certas caractersticas especficas, mas encontramos tambm grandes similitudes com relao a outros pases americanos. A ocupao e dominao do espao, as surdas lutas pelo poder, os interesses muitas vezes contraditrios entre a metrpole e o interior do pas, a chegada de sucessivos grupos migratrios com grande diversidade de origens, que se estabeleceram e buscaram fortalecer sua posio na sociedade, deixando sua marca e exercendo sua influencia de maneira to diversa como sua origem, deriva numa complexidade que, ao ser interpretada, revela a riqueza dos diferentes aportes e dos conflitos de poder derivados dessas mesmas caractersticas. A histria oficial vem negando sistematicamente esses conflitos, e tambm as dificuldades de integrao. Uma memria frgil que no escolhe o que recordar e o que ocultar levou-nos a tecer uma auto-imagem distorcida. Porque nos vemos no como somos e o que somos no vemos, torna-se muito difcil reconhecer e fazer um sincero movimento de auto-aceitao, o que paradoxalmente no aumenta, mas diminui a auto-estima. Atrs da otimista noo de crisol de raas que aprendemos desde nossa infncia, h uma srie de tenses ainda no resolvidas, que nem as instituies de ensino nem os museus vem tendo vontade de esclarecer. So vigente ainda os conceitos de Hebe ClementI: esse mosaico de culturas e de valores sociais que acusa um povoamento to dspar (e presente), requer uma capacidade de anlise e um esclarecimento tanto mais difcil, quanto a cultura histrica no o mais corrente, e ainda mais, tampouco se chega a ela atravs de um mtodo e de uma sensibilizao adequadas, ao contrrio, o mais freqente a diatribe, o ajuizamento e a tomada de posio sem consultas (4). Pois na sociedade argentina vem prevalecendo valores aristocratizantes e uma solapada, mas persistente discriminao, apoiada no desdm pela mestiagem e pela cor. A presena do imigrante, por sua vez discriminada nos baixos setores, no fez mais do que confundir ainda mais este mapa de preconceitos, que apenas encontrou na posse da riqueza a ampla porta da omisso e do esquecimento . 126 (C) Copyright ICOFOM A museologia, reflexo terica sobre os mbitos da comunicao e o encontro do homem com os testemunhos reveladores de sua identidade, no pode nem deve deixar de ter em conta esta particular e, ao mesmo tempo, exemplificadora situao e os problemas similares a pluralidade cultural dos povos de nosso continente. O museu pode contribuir de forma importante para esclarecer e elucidar os conflitos que, se permanecem nas sombras, podem impedir-nos de recuperar a dignidade do homem latino-americano e a valorizao de nossa pluralidade cultural. Isto de singular importncia, neste momento da histria em que tendem a diluir-se as identidades regionais em prol de uma uniformidade empobrecedora. Uma tomada de posio impe-se a nossos museus, que esto numa posio privilegiada para gerar uma vontade coletiva de preservao das identidades culturais. Sobretudo nos pases de nosso continente em que a diversidade cultural se d pela concorrncia de identidades. No fomentando a homogeneidade ou a uniformidade to longe do conceito de unidade ou de integrao que os museus do continente faro uma contribuio ao desenvolvimento de nossos povos. Ao contrrio, reconhecendo a pluralidade e sua correspondente valorizao que se pode ajudar a promover socio-culturalmente nossas sociedades. desejvel que se reconhea a pluralidade como um valor a defender e para tanto se teria que fazer uma distino entre pluralidade e pluralismo: a pluralidade deveria ser entendida como reconhecimento de outro e no como tolerncia do outro. O pluralismo convoca apenas tolerncia: admite-se que num mesmo campo de interesses haja aproximaes distintas s nossas. A partir de ns mesmos, aceitamos a existncia do diferente: o outro que est incluido como parte de nosso prprio mundo. O reconhecimento da pluralidade pressupe a existncia de concepes globais diferentes s nossas; com sentidos e valores que exigem para ser compreendidos um descentramento de ns mesmos. O outro, neste caso, no se constri desde ns mesmos, mas originariamente. No pressupe outro olhar da mesma realidade (estabelecida por ns), mas um olhar que percebe sua prpria realidade. Teremos dado um salto (5) Ressaltar e valorizar a pluralidade de particular importncia no caso dos museus localizados em sociedades de identidades concorrentes. Essa valorao nunca se pode fazer pelo encobrimento dos conflitos; muito pelo contrrio, desmascarando realidades e problemticas que podemos ajudar a recuperar essa dignidade que leva adiante a responsabilidade e a liberdade para escolher. Apenas o responsvel pode ser livre. Livre para decidir, desde uma valorao tica, qual ser sua postura frente aos avanos da globalizao e frente a uma idia de futuro da qual no podemos escapar, e que muitas vezes implica no empobrecimento de nossas prprias formas culturais. Comunicao e memria na conformao da identidade As grandes mudanas que se produziram no mundo e que nos afetam mais profundamente, foram produzidas com uma velocidade impensvel em outras pocas, e este fenmeno tem sua causa, sem dvida, na grande transformao do mundo das comunicaes. Este mesmo fenmeno nos leva a plantearmos o papel do museu como meio de comunicao. Um dos campos de estudo e de reflexo museolgica diz respeito a como se produz o 127 (C) Copyright ICOFOM encontro entre o homem e seu patrimnio cultural estamos falando ento de memria e comunicao. Cabe colocar-se ento o que entendemos hoje e agora por comunicao no mbito museal, como se relaciona este tema com o dilema tico a que fazamos referencia e que papel tem a memria nesta equao. Schmucler faz uma distino muito interessante entre comunicao vista desde acima ou desde abaixo. A comunicao em seu sentido alto se coloca como um dos atributos do humano, atravs do qual irreversivelmente compartilhamos coisas com nossos semelhantes. Neste sentido, comunicar seria colocar em comum e no transmitir algo a outro, mas viver algo com outro. Se comunicar apenas transmitir, a colocao de como fao para consegu-lo ou quais so os meios instrumentais de comunicao. Se aderimos a este outro sentido mais amplo ou mais elevado da comunicao, a pergunta tem outras implicaes e nos leva a plantear por que as coisas significam. Nestes termos, podemos contrapor a comunicao de massa pensada e vinculada a modelos de desenvolvimento nicos e irrenunciveis a uma comunicao museal, que est mais relacionada com esse conceito de comunicao como constituinte do humano, como maneira de ser do homem no mundo. Vista assim como momento de transcendncia da individualidade, modifica a sua relao com o conceito de cultura (6) Esta perspectiva tica nos levaria a pensar que comunicao para que museu. Que reconhecimento ou valorao de nosso prprio patrimnio cultural e que reconhecimento do outro? Se a comunicao coloca o problema do significado, surge ento, iniludvel, sua relao com a memria, considerada esta no como receptculo, mas como ato de vontade pelo qual nos fazemos responsveis pelos significados que atribumos. Ao falar da musealidade, o que nos importa no tanto o objeto musealizado mas a sua significao, sua condio simblica e expressiva. As representaes sociais, as concepes do mundo se projetam sobre os testemunhos materiais: neles se assenta a reflexo de um povo sobre a sua prpria identidade e, em muitas oportunidades, passam desapercebidos e so relegados, apesar de sua plena atividade na apreenso da realidade e na construo do futuro (7). Nosso patrimnio, expresso de nossa identidade, produto do conflito e da concorrncia de formas culturais e de concepes de mundo. A hermenutica dos objetos, baseada em profundo estudo e conhecimento dos dados sobre os mesmos, mas que tenta ainda assim outorgar um sentido a esses dados, requer no museu a reconstruo sempre inacabada do contexto e da imaginao de seu sentido, de acordo a princpios ideolgicos. Mas no esqueamos que o material no opera um significado, apenas evoca, e que fazer contextualizaes equivocadas implica em influir negativamente sobre a sua valorao. No processo de recuperar a memria histrica, de admitir a importncia da pluralidade, de compreender que somos povos de identidade concorrente, com conflitos que no devem ser mascarados, e que ante um futuro iniludvel que se nos quer apresentar como nico possvel, est a alternativa que podemos construir ns mesmos. A postura tica a assumir desde os museus depender em grande parte do conceito de comunicao que adotemos e de que decidamos colocar-nos em ao. O futuro uma construo possvel ou um destino inexorvel? Cabe hoje perguntarmos, a partir dos museus, de um lado qual o destino das 128 (C) Copyright ICOFOM particularidades regionais e das identidades nacionais frente noo de aldeia global, e por outro, quais so os limites e alcances do conceito de comunicao. Ou, dito de outro modo, a que nos referimos realmente quando falamos do alcance e poder da mdia nos dias de hoje. Fala-se de regionalizao e de globalizao como de processos simultneos, que ocorrem neste tempo e espao em que transitamos. Mas, temos claro que a globalizao consiste num processo de dissoluo de fronteiras entre pases para facilitar as atividades de empresas transnacionais e a regionalizao, na formao de blocos regionais para defender os interesses de empresas j instalados na regio contra a competncia de firmas de outras regies ou pases? (8) Tenta-se nos museus revalorizar, a partir da interpretao dos testemunhos materiais, nossa prpria e particular forma de ser como povo, nossa cultura. Quando falamos de cultura, de uma ou de outra forma nos referimos maneira especial em que vivem e se comunicam os homens de uma poca e um lugar determinados: trata-se de considerar o cotidiano dos indivduos, ou seja, sua forma de trabalhar, as relaes econmicas que estabelecem, sua vinculao com a sociedade, suas crenas religiosas, seu sentimento de amor, sua atitude ante a morte, suas idias sobre tempo e espao (9). Mas o modelo econmico que se nos impe aquele da globalizao da produo, a inverso e a tecnologia, fomentando hbitos de consumo semelhantes em qualquer lugar do planeta. Afirma acertadamente Jos Joaqun Brunnier que, enquanto em outras sociedades o acesso modernidade se fez atravs da palavra escrita e seu correlato num sistema educativo que abrange a maior parte da populao, na Amrica Latina a incorporao a essa modernidade se produz conjugando imagens eletrnicas com analfabetismo, escola incompleta e atrasada, simultaneamente com uma intensa internalizao do mundo simblico das massas. Onde ficam ento nossas identidades nacionais? No discurso de alguns que o sistema qualifica como tresnoitados? Ou em nossa forma concreta de viver, hoje e agora? No podemos evitar ter em conta que os padres tecnolgicos muitas vezes se contrapem s concepes de tempo e de espao prprias das populaes onde se impem. E nas coordenadas espao- temporais que cada cultura constri sua viso de mundo. As formas de poder que se exercem desde uma tecnologia que afeta a todas as nossas condutas e a mediatizao da comunicao impem a idia de que marchamos inexoravelmente para um mundo feliz, e essa afirmao e exaltao irrenunciveis esconde muitos no silenciosos. A esse respeito, Nicols Casullo diz: Poderamos dizer que hoje, diferena de outras pocas, bastante difcil situar o plano do poder. como uma figura abstrata que pareceria no ter cara; e por outro lado, como uma caracterstica desta poca, o poder ou os poderes fazem vez mais invisveis seus no, frente as alternativas ou s demandas. Nas telas, esse no do poder nunca aparece, ele se inscreve do outro lado, como uma sorte de histria irreversvel, tornada de alguma maneira passado absoluto...o no do poder como uma sorte de histria silenciada, o que j no seria histria, mas uma sorte de lgica arcaica .... (10). Os museus hoje, na Amrica Latina, enfrentam um dilema tico. Cabe museologia fazer uma reflexo terica sobre o que est em jogo, colocando que, se o que desejvel pendurar-se e aderir sem juzo prvio ao que o sistema nos impe ou se, com a convico de que sim necessrio sustentar as identidades nacionais e a pluralidade de culturas, imaginar e criar desde o museu outras opes. 129 (C) Copyright ICOFOM No podemos pensar o museu como a instituio que pode resolver os problemas do mundo contemporneo, mas consideramos que percebido pela populao como uma instituio do mais alto mrito, que pode atribuir ou, se assim o quiser, denegrir valores (11) importante que o museu defina que papel pode cumprir ao propor outras vias de desenvolvimento. Se o futuro no algo previamente existente, onde s temos que chegar, se no h uma construo que est em germe em nosso presente, as decises que tomemos hoje prefiguraro o universo imediato. Alta Gracia, Crdoba, 16 de Mayo de 1998 BIBLIOGRAFIA 1. -MUSEUM vol. XXXIV, N2, 1982, pag. 75 2. Casullo, Nicols, La negacin invisible, en La Voz del Interior, Crdoba, Enero de 1998 3. -Clementi, Hebe, Museologa e Identidad, Simposio Museologa e Identidad. Documentos de base presentados por los representantes argentinos y publicados en Estocolmo, Suecia por el ICOFOM 4. -Di Marco, Luis Eugenio, La regin en el mundo global, en La Voz del Interior, Crdoba, Marzo de 1998 5. -Dujovne, Marta, Entre musas y musaraas, Fondo de Cultura Econmica de Argentina, 1995 6. -Garca Canclini, Nstor, Imaginarios urbanos, EUDEBA, Buenos Aires, 1997 7. -Guzmn, Aldo Luis, Comunicacin y Cultura en la crisis de la modernidad, Atenea, Crdoba, 1997 8. -Kennedy.S:B:, Arte, Museos y sus demandas, la ficcin de la exhibicin, en ISS26 ICOFOM Study Se- ries, Brasil, 1996 9. -Schmucler, Hctor, Memoria de la Comunicacin, Buenos Aires, Biblos, 1997 REFERENCIAS 1. 61 Dujovne, Marta, Entre musas y musaraas, Fondo de Cultura Econmica de Argentina, 1995 2. 62 dem 3. 63 MUSEUM vol. XXXIV, N2, 1982, pag. 75 4. 64 Clementi, Hebe, Museologa e Identidad, Simposio Museologa e Identidad. Documentos de base presentados por los representantes argentinos y publicados en Estocolmo, Suecia por el ICOFOM 5. 65 Schmucler, Hctor, Memoria de la Comunicacin, Buenos Aires, Biblos, 1997 6. 66 Schmucler, Hctor, op.cit. 7. 67 Guzmn, Aldo Luis, Comunicacin y Cultura en la crisis de la modernidad, Atenea, Crdoba, 1997 8. 68 Di Marco, Luis Eugenio, La regin en el mundo global, en La Voz del Interior, Crdoba, Marzo de 1998 9. 69 Schmucler, Hctor, op.cit 10. 70 Casullo, Nicols, La negacin invisible, en La Voz del Interior, Crdoba, Enero de 1998 11. 71 Kennedy.S:B:, Arte, Museos y sus demandas, la ficcin de la exhibicin, en ISS26 ICOFOM Study Series, Brasil, 1996 130 (C) Copyright ICOFOM EXTENSIN CULTURAL Y PEDAGOGA DEL DESARROLLO: UN DESAFO PARA LA CONTEMPORANEIDAD DE LA MUSEOLOGA LATINOAMERICANA Norma Rusconi - Argentina Lo que importa, realmente, es ayudar al hombre a recuperarse. Tambin a los pueblos, hacerlos agentes de su propia recuperacin. Es, repitamos, ponerlos en una posicin conscientemente crtica frente a sus problemas. Paulo Freire 72 1 - UN POCO DE HISTORIA Y TRADICIN La museologa y los museos han sido desde sus orgenes espacios de teoras y prcticas educativas. Toda accin destinada a la preservacin del patrimonio histrico y cultural consisti en custodiar la memoria de los actos y de los hechos de un pasado, para mantener su vigencia a travs del tiempo. Esta finalidad formadora, desvalorizada en algunos casos, por acciones tendientes a la pura exhibicin, retoma su vigencia a comienzos de este siglo, y se consolida en algunos pases de Latinoamrica aproximadamente desde los aos 60. El desarrollo de esta tendencia, que est intimamente vinculada a teoras de la educacin formal, no ha sido el producto de una causalidad lgica, sino el resultado de polticas sociales divergentes. 73 En Argentina por ejemplo, estas polticas no atendieron a la prosecucin de la continuidad histrica del proceso educativo y confundieron adems el concepto y la praxis de la instruccin pblica con el proceso y la prctica de la educacin popular. 74 Y en los museos contenidos dentro de los espacios de las Secretaras Nacionales de Cultura o las Direcciones Provinciales y Municipales de Cultura, esta confusin hizo peligrar durante largos perodos el verdadero sentido de la cultura popular, reducindola a la exhibicin del folklore o de la arqueologa de una regin. Sin lugar a dudas, las culturas populares, estn constituidas por el folklore y por lo arqueolgico, pero son esencialmente etnogrficas. Es decir son esas culturas que permanecen vivas, porque se perpetan en las practicas cotidianas con la vigencia absoluta de sus valores. Estn vivas pero en continuo proceso de transformacin, autoconstituyendose en la permanencia y la creatividad, segn sus necesidades de adaptacin social. Estn tan vivas que cada vez que en nuestros pases se ha discutido sobre la cuestin de la educacin popular o de la cultura popular, se patentizan posiciones divergentes que atienden a diferentes problemas referidos a caractersticas del capitalismo latinoamericano, al rol del estado, a las teoras de la revolucin, al papel desempeado por los intelectuales, o a la cuestin del populismo, mostrando finalmente el conflicto, como eje de la cuestin. Hablar de educacin popular, o de cultura popular, en Latinoamrica es hacer referencia a espacios de conflicto que se manifiestan como procesos socioculturales. Esta primera determinacin del concepto de cultura popular, permite separar y adjudicar 131 (C) Copyright ICOFOM incumbencias diferentes a la accin educativa institucional y a la que realizan otros entes de la comunidad como, por ejemplo, los Museos. Lo institucional ha tendido a inculcar modelos de superacin evitando, en la mayora de los casos, analizar el origen del conflicto; los museos tradicionales han tendido a cosificarlo. 1. 2 La historia de un desacierto Desde la poca colonial hubo en Amrica Latina un acepcin para la educacin popular: era aqulla dirigida a las clases y los sectores dominados, por parte de las clases dominantes 75 . Garantizaba la reproduccin del sistema social y daba consenso. Histricamente, esa instruccin pblica (mal llamada educacin popular) reconoce en la Ilustracin francesa y espaola las bases de sus contenidos. Sus influencias se ponen de manifiesto desde los marcos tericos del Romanticismo que rescat el folklore como exotismo; o desde los valores tericos del Contrato Social como arquetipo de una sociedad modelo, en la que el conflicto entre educacin popular e instruccin pblica tenda a desaparecer. Ms tarde, la influencia de los Modelos Liberales pondrn el acento en la necesidad de formar para la produccin, luego para el consumo, reduciendo la formacin cultural o al modelo productivo en cuestin o a algo externo: aquello que le permite al individuo, ocupar parte del tiempo libre. En todos estos casos, la educacin popular es un proyecto de instruccin pblica que tiene como objetivo reproducir un sistema poltico/econmico cuya meta es templar lo popular circunscribindolo al espacio que le corresponde dentro de un sistema social que valora piramidalmente; desde lo culto a lo popular, desde lo productivo a lo improductivo. En la actualidad, desde lo global a lo regional... Hasta la Segunda Guerra Mundial, en Latinoamrica, slo se tuvo en cuenta este proyecto desde todos los mbitos de la educacin: escuelas, universidades, museos. Desconocindose otros que se desarrollaban paralelamente, es decir, aquellos que se ocupaban de preservar y responder a las manifestaciones culturales de las masas marginadas: indgenas, mestizas y obreras (fabriles o rurales). El sistema educativo oficial, pensado como instruccin pblica, es decir, como formacin selectiva del ciudadano, puso as de manifiesto las dificultades que le opona un proceso paralelo, el de una autntica educacin popular sustento de una autntica cultura popular. De este modo la problemtica estuvo s estrechamente vinculada a las luchas sociales y, especficamente en educacin, a una pedagoga del desarrollo.. En los aos 60 Paulo Freire y su pedagoga de la Liberacin, realiza en este aspecto avances trascendentales. Cmo aprender a discutir y a debatir con una educacin que se nos impone? -afirmaba- Dictamos ideas. No cambiamos ideas. Dictamos clases. No debatimos o discutimos temas. Trabajamos sobre el educando. No trabajamos con l. Le imponemos un orden que l no comparte, al cual slo se acomoda. No le ofrecemos medios para pensar autnticamente, porque al recibir las frmulas dadas simplemente las guarda. No las incorpora, porque la incorporacin es el resultado de la bsqueda de algo que exige, de quien lo intenta, un esfuerzo de recreacin y de estudio. Exige reinvencin. 76 132 (C) Copyright ICOFOM En Freire se da la exaltacin de los elementos culturales nacionales y populares, la bsqueda del pas real y el rechazo a la imitacin, la aversin a la transmisin mecnica de conocimientos por parte de intelectuales demasiado confiados en modelos de extrapolacin. Esta propuesta educativa para un desarrollo cultural integral, tradujo la demanda ineludible de los pueblos del cono sur y propuso una educacin formadora y una extensin cultural de los contenidos y los valores vivos de las practicas sociales, supuestamente en conflicto con modelos de estratificacin social vigentes y/o perimidos. 1. 3 El reto de la contemporaneidad Es indudable que la ntima relacin existente entre la accin educativa oficial y la tarea educativa de los museos se sustenta en el hecho de que en ambas se planifican la difusin de contenidos y acciones, (textos- prcticas- imgenes) tendientes a valorar y desarrollar prcticas sociales. Desde la escuela y sus diferentes niveles, se planifica una formacin para el desarrollo de las capacidades humanas. Desde los museos se planifica (para el futuro) el rescate y la extensin de los valores que una comunidad ha creado y construdo (en el pasado), a partir de esas capacidades. Desde ambas se intenta reconocer, valorar identidades y personas que sustentan (en el presente) la representatividad de una localidad, de una regin, de una nacin. Nos ocuparemos, entonces de la teora y de la praxis de la extensin museolgica, como de un mbito paralelo al sistema educativo, e intentaremos desarrollar una propuesta de trabajo que tenga como objetivo final un modelo de extensin cultural que tienda a evidenciar y desarrollar el respeto por los valores integrales de una regin, y que colabore de este modo con la funcin educativa institucional. Para analizar y comprender el diseo y funcionamiento de lo que consideramos un programa de extensin museolgica utilizaremos el concepto de sistema. Red en continuo proceso histrico/social de autoconstitucin. Desde este punto de vista un programa de extensin tiene como objetivo una totalidad cuyos elementos, o procesos, se articulan segn una permanente interrelacin de transformacin y cambio. Su diseo debe tener en cuenta, por lo tanto, el modo en que se est produciendo esa interrelacin y el beneficio, o no, que un cambio aportara a su funcionamiento. Este punto de partida exige una cuidadosa definicin del rol que debe cumplir en el mismo, el muselogo/extensionista o el equipo que participa en la accin. Es decir, en el diagnstico inicial, en los objetivos y en las metas propuestas estn comprometidos la institucin, el museologo, sus estrategias museogrficas y el grupo socio/cultural que le otorga contenido y valoriza su accin. Ellos sern, al igual que los destinatarios del proyecto, agentes y pacientes de las transformaciones propuestas. La extensin es, por lo tanto, un proceso de dilogo que informa/formando 77 , y autoformando. Actitud dialogal que los coordinadores deben adquirir para realmente educar y no domesticar. Porque, siendo el dilogo una relacin yo-t , es necesariamente una relacin de dos sujetos. En cuanto el t de esta relacin se convierta en mero objeto 78 , el dilogo se destruir y ya no se estar educando, sino deformando. 79 Esta dimensin comunicacional compromete los entes involucrados (personas o 133 (C) Copyright ICOFOM entidades) en una accin que ha marcado y marca elecciones de valores ticos de formacin y transformacin social. 2. LA EXTENSIN COMO TEORA Y PRCTICA DE LAS IDENTIDADES Tal como la hemos definido, la extensin considerada como una totalidad sistmica, se sustenta en el dilogo que se desarrolla entre los extensionistas y la sociedad. En este caso, dialogar no es conversar o charlar. Dialogar supone una realidad compartida. Una realidad que se percibe conjuntamente. La falta de este acuerdo imposibilitara el sentido de cualquier accin.Es por ello que el dilogo es informacin y es formacin. Y es tambin por ello que el extensionista/muselogo debe estar involucrado en una percepcin de la realidad compartida con la poblacin a la que se proyecta. Esta definicin de un programa de extensin, considera que el mismo es el punto de conjuncin de dos o ms subjetividades que se encuentran en una prctica comn. Y que el dilogo se constituye desde esta prctica como una posicin metodolgica fundamental de conocimiento y conformacin de la realidad objetivo. 9 Derrida, al analizar la funcin del lenguaje en la comunicacin, afirma que ella: ... no agota la esencia del lenguaje. Naturalmente -dice- el lenguaje comunica, transmite, transporta mensajes, contenidos, pero los efectos producidos por un acto del lenguaje, no se reducen necesariamente al transporte de una informacin. Cuando digo algo a alguien, no es seguro que mi primera preocupacin sea la de transmitirle un sentido, sino la de entablar con l una cierta relacin. 80 Como principio fundamental se establece, entonces, que toda prctica de extensin en general, y de extensin museolgica en particular, debe lograr el establecimiento de un dilogo excluyendo, de este modo, la mera exposicin, Las secuencias relacionales de todo lenguaje (oral, escrito, de la imagen, del objeto en s mismo) constituyen la red de mltiples conectores que conforman la realidad percibida y compartida segn un tiempo y espacio socio/ cultural. Un diseo de extensin cultural debe, por lo tanto, percibir la realidad/objeto como el lugar en el que circulan y se canalizan mensajes, en una intrincada red de complejidad creciente. Tradicionalmente, la extensin como la educacin, no parti de esta definicin de realidad. En su afn de mejorar conocimientos y prcticas, procedi a reducir la realidad a uno de sus componentes: los hechos/cosas o los sujetos. O se actuaba sobre los sujetos, transformando ideas, valores, actitudes; o se actuaba directamente sobre los objetos proponiendo una lectura, y slo una, de los mismos manipulndolos. Por esa actitud reduccionista se empobreci la realidad, poniendo entre parntesis su complejidad, es decir la serie de factores que inciden en la eleccin por la transformacin o por la permanencia de formas de vida . La objetividad no puede en estos casos limitarse a descripciones meramente empricas ni de los hechos ni de las acciones de los agentes. La objetividad, si es que de este modo se puede mantener el concepto, consiste en aceptar una realidad compuesta de prcticas construidas intersubjetivamente, consolidadas por el uso, en perpetuo cambio, segn las determinantes que ellas mismas imponen, que se manifiestan y transmiten mediante 134 (C) Copyright ICOFOM mensajes. 81 Nada ni nadie queda excludo de las mismas. Se participa en ellas consciente o inconscientemente. 82 En esta realidad el muselogo debe tener en cuenta que no es un ente abstracto, sino un ser histrico que est dentro de una sociedad determinada, dentro de una clase determinada y dentro de un complejo cultural determinado, ejerciendo poder. Su posicin estructural de clase social y de cultura es algo que est dentro de l consciente o inconscientemente. Este conjunto conforma una visin del mundo, de la sociedad y del hombre, y postula una definicin de la realidad como totalidad compleja. 83 El xito o el fracaso de una propuesta de extensin cultural o museolgica depender fundamentalmente de la capacidad de adecuacin del muselogo (o de la poltica museolgica de la institucin) al proceso socio/cultural en el que est inmerso. Es decir, depende del xito o del fracaso del dilogo establecido entre los componentes de ese proceso. D i l o g o contenedor, en continuo proceso y no mero modelo estructural de percepcin monovalorativa. Las culturas populares son espacios articulados y articulantes de la cultura total e integral de una nacin. Si manifiestan el conflicto es porque estn vivas, circulando por las redes visibles o por las redes subterrneas, que le permiten construir las identidades locales y regionales. 3. LA CONTEMPORANEIDAD DE LA MUSEOLOGA LATINOAMERICANA: EXTENSIN CULTURAL O PEDAGOGA DEL DESARROLLO Para quienes desde Amrica Latina alcanzamos en un pasado a concebir otras formas de vida social y poltica, el futuro de esta sociedad no es de por s promisorio, ni mucho menos. No s si acaso sean o no sus caractersticas globalizantes la causa de tanta poquedad, o apenas su sntoma. O seamos algunos de nosotros los incapaces de una visin adecuada . Sergio Caletti. La extensin museolgica tiene que ver con procesos de informacin/formacin, es decir, es un agente de cambio. Como tal responde conciente o inconcientemente a polticas de desarrollo, determinadas por intereses complejos: culturales, econmicos, ideolgicos, valorativos. . El modelo de poltica educativa y cultural, tradicional y reduccionista en su percepcin de la realidad, ha considerado que el desarrollo slo es percibido y comprendido desde unos pocos que se adjudican el liderazgo de su transmisin. Son estas polticas las que han sustentado proyectos de resultados limitados, obteniendo la transformacin de espacios reducidos de la sociedad y la exclusin de aqullos que no comprendieron los contenidos del mensaje emitido por el lder o conector. 84 Esta actitud no debe prevalecer hoy en al marco de la globalizacin. Justamente lo global ha puesto de nuevo en evidencia la naturaleza del conflicto. Son las actuales culturas regionales equiparables a las tradicionales culturas populares, y por lo tanto pertenecen al mbito de lo arqueolgico o lo folklrico? O, muy por el contrario, las culturas regionales son hoy las identidades que permanecen vivas por la vigencia de un 135 (C) Copyright ICOFOM conflicto? Algo ha cambiado. Lo que sola ocurrir en otros tiempos, cuando el hecho de ser artesano u obrero, trabajador o simplemente ser del pueblo, constitua un recurso suficiente para instalar y reivindicar una identidad social, no va ms. A diferencia de todo aquello, las formas hoy predominantes de lo popular parecen carecer de algo ms. No tienen (salvo por el exotismo de lo folklrico) por donde tramitar subjetivamente un modo especfico de definirse a s mismas y en consecuencia de reclamar el reconocimiento en las relaciones con los otros. Qu queda? La marginalidad, lo que est en los bordes, lo que apenas si ingresa en el mapa de las categoras universales. 85 La educacin, la extensin fundamentalmente como propuesta de desarrollo, es vlida cuanto ms se acerca a la totalidad de los procesos en la que est involucrada (fsicos, biolgicos, sociales, sicolgicos, econmicos, histricos, polticos, culturales etc...) y a la totalidad de los involucrados (barrios, ciudades, pueblos, regiones, pases). Por ello, se debe constantemente replantear el concepto de realidad y de cultura, y la especificidad de sus dinmicas. Dinmicas procesuales y contradictorias, es decir, complejas, de relativa estabilidad y movimiento continuo. Y lo que no es una cuestin menor: la definicin de lugar propio. 86 El diseo de un proyecto de extension museolgica, de las culturas populares en un modelo de sociedad moderna, o de las culturas regionales en el marco de la Globalizacin de las sociedades posmodernas, debera planificar teniendo en cuenta los siguientes objetivos: - Reelaborar el concepto de realidad, teniendo en cuenta su creciente complejidad, el sustento de las prcticas intersubjetivas en el marco de la polticas globales de fin de siglo. - Reconstruir una filosofa y una poltica cultural desde la praxis del desarrollo social regional e integral. - Replantear tcnicas y mtodos de trabajo de extensin museolgica, sustentadas en acciones que integren la informacin con la formacin y la autoformacin, permitiendo que los agentes involucrados en la accin transformen sus actitudes pasivas en actitudes activas y de participacin comprometidas con la totalidad del proceso social regional. 87 En definitiva, conceptualizar el reto que nos impone la contemporaneidad diseando una teora y una praxis para los museos latinoamericanos: conforme a percepciones ms acordes con los nuevos escenarios de crisis y complejidad social. Trabajando con niveles crecientes de indeterminacin respecto del futuro, finales abiertos y rectificaciones continuas sobre la marcha, incertidumbre, activacin y coordinacin de energas sociales dispersas, en campos de articulaciones mltiples, que articulen sin homogeneizar. 88 Permitiendo de este modo optimizar los conflictos planteados desde siempre en el interior de la cultura integral de un pas por las culturas llamadas populares. Azul, Argentina, abril de 1998 136 (C) Copyright ICOFOM EXTENSO CULTURAL E PEDAGOGIA DO DESENVOLVIMENTO: UM DESAFIO PARA A CONTEMPORANEIDADE DA MUSEOLOGIA LATINO-AMERICANA Norma Rusconi - Argentina O que importa, realmente, ajuda o homem a recuperar-se. Tambm aos povos, faz-los agentes de sua prpria recuperao. , repitamos, coloc-los em uma posio conscientemente critica frente a seus problemas (Paulo Freire) (1) 1. UM POUCO DE HISTRIA E TRADIO A museologia e os museus tem sido, desde suas origens, espaos de teorias e prticas educativas. Toda ao destinada preservao do patrimnio histrico e cultural consistiu em valorizar a memria dos atos e dos fatos de um passado, para manter a sua vigncia atravs do tempo. Eta finalidade formadora, desvalorizada em alguns casos por aes tendentes pura exibio, retoma a sua vigncia em comeos deste sculo, e se consolida em alguns pases da Amrica Latina, aproximadamente desde os anos 60. O desenvolvimento desta tendncia, que est intimamente vinculada s teorias da educao formal, no foi produto de uma causalidade lgica, mas sim o resultado de polticas sociais divergentes (2). Na Argentina, por exemplo, estas polticas no atenderam consecuo da continuidade histrica do processo educativo, e confundiram ainda o conceito e a praxis da instruo pblica com o processo e a prtica da educao popular (3). E, nos museus situados no mbito das Secretarias Nacionais de Cultura ou nas Direes Provinciais e Municipais de Cultural, esta confuso fez perigar durante longos perodos o verdadeiro sentido da cultural popular, reduzindo-a exibio do folclores ou da arqueologia de uma regio. Sem dvida, as culturas populares esto constitudas pelo folclore e pelo arqueolgico, mas so essencialmente etnogrficas. Quer dizer, so essas culturas que permanecem vivas, porque se perpetuam nas prticas cotidianas com a vigncia absoluta de seus valores. Esto vivas, mas em contnuo processo de transformao, autoconstituindo-se na permanncia e na criatividade, segundo suas necessidades de adaptao social. Esto to vivas que, cada vez que em nossos pases de discute a questo da educao popular ou da cultura popular, colocam-se posies divergentes que atendem a diferentes problemas referidos a caractersticas do capitalismo latino-americano, ao papel do Estado, s teorias da revoluo, ao papel desempenhado pelos intelectuais, ou questo do populismo, mostrando finalmente o conflito como eixo da questo. Falar de educao popular ou de cultura popular na Amrica Latina fazer referencia a espaos de conflito, que se manifestam como processos socio-culturais. Esta primeira determinao do conceito de cultura popular permite separar e dar incumbncias diferentes ao educativa institucional e que realizam 137 (C) Copyright ICOFOM outros representantes da comunidade como, por exemplo, os museus. O institucional tende a inculcar modelos de superao evitando, na maioria dos casos, analisar a origem do conflito; os museus tem costumado coisific-lo. 1.2 - A histria de um desacerto Desde a poca colonial, houve na Amrica Latina uma acepo para a educao popular: era aquela dirigida s classes e aos setores dominados, por parte das classes dominantes (4). Garantia a reproduo do sistema social e dava consenso. Historicamente, essa instruo pblica (mal chamada de educao popular), reconhece na ilustrao francesa e espanhola as bases de seus contedos. Suas influencias se manifestam desde aos quadros tericos do Romantismo, que resgatou o folclore como exotismo; ou desde os valores tericos do Contrato Social como arqutipo de uma sociedade modelo, onde o conflito entre educao popular e instruo pblica tendia a desaparecer. Mais tarde, a influencia dos Modelos Liberais colocar a tnica na necessidade de forma para a produo, e logo para o consumo, reduzindo a formao cultural ou ao modelo produtivo em questo ou a algo externo: aquilo que permite ao indivduo ocupar parte do seu tempo livre. Em todos esses casos, a educao popular um projeto de instruo pblica, que tem como objetivo reproduzir um sistema poltico/econmico, cuja meta temperar o popular, circunscrevendo-o ao espao que lhe corresponde dentro de um sistema social que valoriza piramidalmente; desde o culto ao popular, do produtivo ao improdutivo. Na atualidade, do global ao regional... At a Segunda Guerra Mundial, na Amrica Latina, teve-se em conta apenas este projeto, sob todos os pontos de vista da educao: escolas universidades, museus - desconhecendo-se outros que se desenvolviam paralelamente, quer dizer, aqueles que se ocupavam de preservar e responder s manifestaes culturais das massas marginais: indgenas, mestios e operrios (fabris e rurais). O sistema educativo oficial, pensado como instruo pblica, quer dizer, como formao seletivo do cidado, colocou assim de manifesto as dificuldades que lhe opunha um processo paralelo, o de uma autentica educao popular, sustento de uma autentica cultural popular. Deste modo, a problemtica esteve estreitamente vinculada s lutas sociais e, especificamente na educao, a uma pedagogia do desenvolvimento. Nos anos 60, Paulo Freire e sua pedagogia da Libertao realizam nestes aspecto avanos transcendentais. Como aprender a discutir e a debater com uma educao que se nos impe? - afirmava. Ditamos idias. No mudamos idias. Damos aulas. No debatemos ou discutimos temas. Trabalhamos sobre o educando. No trabalhamos com ele. Impomos- lhe uma ordem que ele no compartilha, e qual apenas se acomoda. No lhe oferecemos meios para pensar autenticamente, porque ao receber as frmulas dadas, simplesmente as guarda. No as incorpora, porque a incorporao o resultado da busca de algo que exige, de quem o tenta, um esforo de recriao e de estudo. Exige reinveno (5). Em Freire se d a exaltao dos elementos culturais nacionais e populares, a busca do pais real e a rejeio da imitao, a averso transmisso mecnica de conhecimentos por parte de intelectuais demasiado confiados em modelos de extrapolao. Esta proposta 138 (C) Copyright ICOFOM educativa para um desenvolvimento cultural integral, traduziu a demanda indiscutvel dos povos do cone Sul e props uma educao formativa e uma extenso cultural dos contedos e dos valores vivos e das prticas sociais, supostamente em conflito com modelos de estratificao social vigentes e/ou permitidos. 1.3 - A meta da contemporaneidade indiscutvel que a intima relao existente entre ao educativa oficial e a tarefa educativa dos museus se sustenta no fato de que em ambas planeja-se e difunde-se contedos e aes (textos, prticas, imagens) tendentes a valorizar e desenvolver prticas sociais. Para a escola, em seus diferentes nveis, planeja-se uma formao para o desenvolvimento das capacidades humanas. Para o museu, planeja-se (para o futuro) o resgate e a extenso dos valores que uma comunidade criou e construiu (no passado), a partir dessas capacidades. Para ambas, tenta- se reconhecer, val ori zar, i denti dades e pessoas que sustentam (no presente) a representatividade de uma localidade, de uma regio, de uma nao. Ns nos ocuparemos, ento, da teoria e da praxis da extenso museolgica, como de um espao paralelo ao sistema educativo, e tentaremos desenvolver uma proposta de trabalho que tenha como objetivo final um modelo de extenso cultural que tenda a evidenciar e desenvolver o respeito pelos valores integrais de uma regio e que colabore deste modo coma funo educativa institucional. Para analisar e compreender o desenho e o funcionamento do que consideramos um programa de extenso museolgica, utilizaremos o conceito de sistema - rede em continuo processo histrico/social de auto-constituio. Seu desenho deve ter em conta, portanto, o modo como se est produzindo exata inter-relao e o benefcio ou no que uma tal mudana traria a seu funcionamento. Esse ponto de partida exige uma cuidadosa definio do papel que deve cumprir no processo, o muselogo/extensionista ou a equipe que participa da ao. Quer dizer, no diagnstico inicial, nos objetivos e nas metas propostas encontram-se comprometidas a instituio, o muselogo, suas estratgias museogrficas e o grupo scio/cultural que lhe empresta contedo e valoriza a sua ao. Esses sero, assim como os destinatrios do projeto, agentes e pacientes das transformaes propostas. A extenso portanto um professo de dilogo que informa/formando (6), e auto- formando. Atitude dialogal que os coordenadores devem adquirir para realmente educar e no domesticar. Pois, sendo o dilogo uma relao eu/tu, necessariamente uma relao de dois sujeitos. Quando o tu desta relao se converte em mero objeto (7), o dilogo se destruir e j no se estar educando, mas deformando (8). Esta dimenso comunicacional compromete os indivduos envolvidos (pessoas ou entidades) numa ao que marcou e marca escolhas de valores ticos de formao e de transformao social. 2. A EXTENSO COMO TEORIA E PRTICA DAS IDENTIDADES Tal como a definimos, a extenso considerada como totalidade sistmica se sustenta ano dilogo que se desenvolve entre os extensionistas e a sociedade. Neste caso, dialogar no conversar o falar. Dialogar supe uma realidade partilhada. Uma realidade que se 139 (C) Copyright ICOFOM percebe conjuntamente. A falta deste acordo impossibilitaria o sentido de qualquer ao. por isto que o dilogo informao e formao. tambm por isto que o extensionista/ muselogo deve ser envolvido numa percepo da realidade partilhada com a populao a qual se projeta. Esta definio de um programa de extenso considera que o mesmo o ponto de conjugao de duas ou mais subjetividades, que se encontram numa prtica comum. E que o dilogo se constitui nesta prtica, como uma posio metodolgica fundamental de conhecimento e conformao da realidade-objetivo (9). Derrida, ao analisar a funo da linguagem na comunicao, afirma que ela ...no esgota a essncia da linguagem. Naturalmente (diz ele) a linguagem comunica, transmite, transporta mensagens, contedos, mas os efeitos produzidos por um ato de linguagem no se reduzem necessariamente ao transporte de uma informao. Quando digo algo a algum, no seguro que minha primeira preocupao seja a de transmitir-lhe um sentido, seno a de entabular com ele uma certa relao (9). Estabelece-se ento como principio fundamental que toda prtica de extenso em geral e museolgica em particular, deve lograr o estabelecimento de um dilogo excluindo, deste modo, a mera exposio. As conseqncias relacionais de toda linguagem (oral, escrita, da imagem, do objeto em si mesmo) constituem a rede de mltiplos conectores que configuram a realidade percebida e compartilhada, de acordo com o tempo e o espao scio-cultural. Um projeto de extenso cultural deve, portanto, perceber a realidade/objeto como o lugar onde circulam e se canalizam mensagens, numa intrincada rede de crescente complexidade. Tradicionalmente, a extenso, como a educao, no partiu desta definio de realidade. Em seu af de melhorar conhecimentos e prticas, reduziu a realidade a um de seus componentes: os fatos/coisas ou os sujeitos. Ou se atuava sobre os sujeitos, transformando idias, valores, atitudes; ou se atuava diretamente sobre os objetos, propondo uma leitura, e apenas uma, dos mesmos, ou seja, manipulando-os. Esta atitude reducionista empobreceu a realidade, colocando entre parntesis sua complexidade, ou seja, a srie de fatores que incidem na escolha pela transformao ou pela permanncia de formas de vida. A objetividade no pode, nestes casos, limitar-se a descries meramente empricas nem dos fatos nem das aes de seus agentes. A objetividade, se que deste modo se pode manter o conceito, consiste em aceitar uma realidade composta de prticas construdas intersubjetivamente, consolidadas pelo uso, em perptua mudana, de acordo com as determinaes que elas mesmas se impem, que se manifestam e transmitem mediante mensagens (10). Nada, nem ningum, fica excludo. Participa-se consciente ou inconscientemente (11). Nesta realidade, o muselogo deve levar em conta que no um ente abstrato, mas um ser histrico que est dentro de uma determinada sociedade, dentro de uma determinada classe e dentro de um complexo cultural determinado, exercendo poder. Sua posio estrutural de classe social e de cultura algo que est dentro dele mesmo, de modo consciente ou inconsciente. Este conjunto configura uma viso de mundo, da sociedade e do homem e postula uma definio da realidade como totalidade complexa (12). 140 (C) Copyright ICOFOM O xito ou o fracasso de uma proposta de extenso cultural ou muse9lgica depender fundamentalmente da capacidade de adequao do muselogo (ou da poltica museolgica da instituio) ao processo scio-cultural em que est imerso. Quer dizer, depende do xito ou do fracasso do dilogo estabelecido entre os componentes deste processo. Dilogo contenedor, em continuo processo e no mero modelo estrutural de percepo monovalorativa. As culturas populares so espaos articulados e articulantes da cultura total e integral de uma nao. Manifestam o conflito porque esto vivas, circulando pelas redes visveis ou pelas redes subterrneas, que lhes permitem construir as identidades locais e regionais. 3. A CONTEMPORANEIDADE DA MUSEOLOGIA LATINO-AMERICANA: EXTENSO CULTURAL OU PEDAGOGIA DO DESENVOLVIMENTO Para ns, que da Amrica Latina logramos no passado conceber outras formas de vida social e poltica, o futuro desta sociedade no em si promissor, nem aproximadamente. No sei se suas caractersticas globalizantes se devam a tanta escassez, ou apenas e seu sintoma. Ou talvez sejamos alguns de ns os incapazes de uma viso adequada (Srgio Caletti) A extenso museolgica atem a ver com processos de informao/formao, ou seja, um agente de mudana. Como tal, responde consciente ou inconscientemente e a polticas de desenvolvimento, determinadas por interesses complexos: culturais, econmicos, ideolgicos, valorativos. O modelo de poltica educativa e cultural, tradicional e reducionista em sua percepo da realidade, considerou que o desenvolvimento s percebido e compreendido a partir de uns poucos que se adjudicam a liderana de sua transmisso. So essas polticas que vem sustentando projetos de resultados limitados, obtendo a transformao de espaos reduzidos da sociedade e a excluso daqueles que no compreenderam os contedos de mensagens emitidas pelo lder ou conector. (13) Esta atitude no deve prevalecer hoje no quadro da globalizao. Justamente o global colocou de novo em evidencia a natureza do conflito. Sero as atuais culturais regionais equiparveis s tradicionais culturas populares, e por tanto pertencentes ao mbito do arqueolgico ou do folclrico? Ou, muito pelo contrrio, as culturas regionais so hoje as identidades que permanecem vivas pela vigncia de um conflito? Algo mudou. O que costumava ocorrer em outros tempos, quando o fato de ser arteso ou operrio, trabalhador ou simplesmente elemento do povo constitua um recurso suficientes para instalar e reivindicar uma identidade social , j no acontece. revelia disto, as formas hoje predominantes do popular parecem precisar de algo mais. No possuem (salvo pelo exotismo do folclrico) onde transitar subjetivamente um modo especfico de definirem-se a si mesmas e em conseqncia, reclamar o reconhecimento nas relaes com os outros. O que sobra? A marginalidade, o que est nas margens, o que apenas ingressa no mapa das categorias universais (14.) A educao, a extenso fundamentalmente como proposta de desenvolvimento, to mais vlida quanto mais se aproxima da totalidade dos processos em que est envolvida 141 (C) Copyright ICOFOM (fsicos, biolgicos, sociais, psicolgicos, econmicos, histricos, polticos, culturais, etc.) e a totalidade dos envolvidos (bairros, cidades, povoados, regies, pases). Por ela, deve-se constantemente recolocar o conceito de realidade e de cultural e a especificidade de suas dinmicas. Dinmicas processuais e contraditrias, ou seja, complexas, de relativa estabilidade e movimento continuado. E o que no uma questo menor: a definio de lugar prprio. (15) O desenho de um projeto de extenso museolgica das culturas populares num modelo de sociedade moderna, ou das culturas regionais no quadro da globalizao das sociedades ps-modernas, deveria ser elaborado levando em conta os seguintes objetivos: reelaborar o conceito de realidade, tendo em conta sua crescente complexidade, o sustento das prticas intersubjetivas no marco das polticas globais de final de sculo; reconstruir uma filosofia e uma poltica cultural desde a praxis do desenvolvimento social regional e integral; recolocar tcnicas e mtodos de trabalho para a extenso museolgica, sustentadas em aes que integrem a informao com a formao e a auto-formao, permitindo que os agentes envolvidos na ao transformem suas atitudes passivas em atitudes ativas e de participao, comprometidas com a totalidade do processo social regional (16). Em suma, conceitualizar a meta que nos impe a contemporaneidade, desenhando uma teoria e uma praxis para os museus latino-americanos: de acordo a percepes mais de acordo com os novos cenrios de crise e de complexidade social. Trabalhando com nveis crescentes de indeterminao com respeito ao futuro, finais abertos e retificaes continuas sobre a evoluo, incerteza, ativao e coordenao de energias sociais dispersas, em campos de articulaes mltiplas, que articulem sem homogeneizar (17). E permitindo, dessa maneira, otimizar os conflitos colocados desde sempre no interior da cultura integral de um pais, pelas chamadas culturas populares. Azul, Argentina, abril de 1998 142 (C) Copyright ICOFOM REFERENCIAS BIBLIOGRFICAS 1. Paulo Freire. Comentrio Encclica Mater et Magistra, de Joo XXIII 2. Na Argentina, as politicas educativas vem considerando como educao (formal ou no formal) a formao do cidado segundo modelos culturais a imitar. Neste caso, as culturas populares foram tomadas como folclorismo ou como processos subdesenvolvidos que deveriam ser modificados para lograr-se ascenso social. 3. Adriana Puigross. Democracia y autoritarismo en la pedagoga argentina y latino-americana. De Galema. Buenos Aires, 1986. 4. ... 5. ... 6. ... 7. O objeto museolgico deve ser considerado como ob-jectum, ou seja, como algo de onde emana um sentido e com o qual se difunde uma leitura da realidade 8. Paulo Freire, in op. Cit. 9. ... 10. ...A cultura o sentido transcendental das relaes humanas. Diz Freire que a cultura ...a aquisio sistemtica da experiencia humana, uma incorporao por isso mesmo crtica e criadora e no uma justaposio de informes e de prescries dadas . A Educao como prtica da Liberdade. Sculo XXI, Mxico, 1982. 11. ... 12. A democratizao da cultura - disse certa vez um desses annimos mestres analfabetos - deve surgir do que somos e do que fazemos como povo. No do que pensam e querem alguns para ns. Paulo Freire, in op. Cit. 13. Segundo Srgio Caletti, Marginalidade no seria apenas um conceito da sociologia em voga, mas tambm o nome do sujetivamente vivido como resultado de uma situao relacional corrosiva. , definitivamente, o nome da prpria identidade neste processo de deterioriao, desde o ponto de vista de suas vinculaes prticas com o espao social . Em Notas sobre la Globalizacin, desde sus mrgenes. Revista de Ciencias Sociales. Universidad Nacional de Quilmes, no. 6. Buenos Aires, septiembre 1997. 14. ... 15. ... 16. Tentamos sugerir que necessrio situar a problemtica sobre outras bases, a saber - a do modo pleo qual distintas cenas da sociedade contemporanea se articulam e falam entre si, para configurar dispositivos de sujeio de uma potencia desconhecida at agora: globalizao/regionalizao. 17. ... 143 (C) Copyright ICOFOM MUSEOLOGA, GLOBALISMO Y DIVERSIDAD CULTURAL Tereza Cristina Scheiner - Brasil Introducin La Museologa es entendida, en este fin de siglo, como el campo disciplinario que se ocupa de las relaciones entre el fenmeno Museo y sus diferentes aplicaciones a la realidad, configuradas a partir de las distintas visiones de mundo que cada sociedad elabora, en el tiempo y en el espacio. Se incluyen en el estudio de la Museologa las analisis de conyuntura, desarrolladas a partir de una visin transdisciplinaria que intercomunica las diferentes visiones de naturaleza, de cultura y del hombre presentadas por los dems campos del conocimiento - la antropologa, la sociologa, la ecologa, la economia, la cincia politica. En este proceso, ocupa un espacio de fundamental importancia la filosofa, que aproxima el hombre de si mismo, haciendolo mejor comprender el carcter plural de los mundos internos y externos que lo transpasan y haciendo posible situar, de manera ms clara, cuales son las relaciones del Museo con las dimensiones perceptuales del hombre, en un espacio configurado por los cruces entre lo sensorial y lo inteligible. La filosofa nos permite, asimismo, comprender, en cada momento de la trayectoria humana, como ste hombre se ha institudo en los distintos sistemas relacionales que crea para su propio uso - como el hombre se piensa, como piensa el(los) mundo(s), como se coloca en cada universo relacional de modo a producir cultura, economa, tecnologa. No es posible compreender al Museo sin percibir, de modo claro y desmaniqueizado, como el hombre se proyecta del fondo de su inconciente para el ms all de si mismo, elaborando, en el plan individual y en sociedad, los procesos que llevan a la constitucin de determinados sistemas sociales, de determinadas maneras de generar y distribuir riquezas, de determinadas formas de producir y consumir cultura. Pues es de esas cosas que el Museo se sostiene, hijo dilecto de los sistemas de pensamiento que son causa y consecuncia de todas las acciones del hombre. Sobre Museo y Museologa, se habla mucho y se conoce muy poco: ciertas historias son contadas y recontadas como si fuera posible, bajo repeticin, transformar la realidad e instaurar, como certeza absoluta, lo que an se inscribe en el domnio del mito. Pues mtica es la historia del museo que se inicia en el templo de las Musas, y mtica asimismo es la creencia que el nico museo posible es aqul que se ha instaurado en la sociedad occidental, ms precisamente en la Europa del siglo XVIII, y que tiene como antecedentes el templo de las musas, el gabinete de curiosidades. Expresin simbolica de la cultura racionalista/iluminista, ese museo utiliza como referente el hombre europeo y se organiza a su imagen y semejanza, reactualizndose en el tiempo y en el espacio para servir, siempre, al hombre que lo cre. Transformado en modelo e implantado en otros territorios - por la va del colonialismo o sencillamente por imitacin (pero siempre como resultado de la dominacin cultural) - este 144 (C) Copyright ICOFOM museo presenta, muy logicamente, problemas de adaptacin: l no es el museo de la realidad africana, ni el museo de la realidad latinoamericana, ni el museo de la realidad oriental. Est en un medio trmino entre dos mundos, o entre distintos mundos, y nos muestra una cara distorcida, dnde ninguna cultura se reconoce. Pues, no es hablando de una determinada cultura, de un determinado ambiente, que el museo se transforma: en este modelo, l tendr siempre la faz de su creador y sera siempre la voz del Otro, aunque hable de m. Permitir que apenas el Otro hable de m lleva a la absurda accepcin de que no tengo lo que decir, o de que lo que diga - y como lo diga - es menos importante. Se puede an llegar a la falsa creencia de que no tengo vozy de que no tengo voz porque no soy capaz de pensar el mundo con mis propias ideas, y de decirlo con mis propias palabras. Este es uno de los dilemas de la Museologa en este fin de siglo: comprender en profundidad como este museo, hasta bien poco tiempo aceptado como el nico modelo posible, se ha institudo como forma hegemnica en sociedades no europeas, a partir de relaciones polticas, econmicas y culturales de dominacin. Comprenderlo nos har comprender tambin que, si este museo no se realiza completamente en ciertas sociedades, no es porque les falte competncia para adaptarlo a sus parmetros culturales, educacionales y de gestin organizacional. Es apenas porque estas mismas sociedades no se sienten por l representadas: l no lleva su cara, su olor, su color, no habla su lengua, no hace caso de valores esenciales a su auto-percepcin. En ese museo, dichas sociedades no se reconocen, o cuando se reconocen es para darse cuenta, con horror y espanto, que sus valores culturales ms caros, los smbolos fundamentales de su memoria e identidad han sido desconsiderados. No puedo olvidar los ojos de un colega africano, al ensear constrangido, a los miembros del ICOFOM en visita al Museo Nacional de Zambia, objetos que hacen parte de los rituales de iniciacin sexual de los nios, expuestos en una vidriera: vean - dijo l - esto no puede estar as, a la luz del da, para que todas las mujeres los examinen como si fueran muecas! Ni tampoco puedo olvidar el orgullo con el que un funcionario de un pequeo museo de provncia, en la maravillosa China de acervos espetaculares, me ha enseado un horrendo objeto kitsch, ubicado en destaque en una vidrieraapenas porque haba sido regalado por un alcalde de ciudad norteamericana. Es de esa manera sutil, pero fuertsima, que el museo contribuye, no para el fortalecimiento de la cultura y de la identidad de muchas sociedades, pero justamente para el ablandamiento de sus lazos identitarios, colaborando para que se establezcan nuevas culturas de dominacin o para que se mantengan las formas de dominacin ya establecidas. Y no hay museografa capaz de africanizar, orientalizar o latinizar un modelo de museo que tiene la cara, la forma y la identidad de un otro hombre, en otro lugar. El segundo dilema de la Museologa es, pues, alejarse del mbito del mito para (concibir) y actuar el Museo en el plan de lo Real. En este momento es necesario recordar, una vez ms, que al hablar de lo Real no nos referimos apenas a lo que est en el mundo, fuera de nosotros - sino a los infinitamente mltiples planes de realidad que nos configuran e intermedian con el mundo: la realidad interior - diseo, mscara y sombra de nuestros deseos y pulsiones, expresos en el entrecruzar de los niveles conciente e inconciente de nuestra psiqu; la realidad exterior - la faz del mundo segn la vemos fuera de nosotros, y que nos atravesa en permanente intensidad y continuidad; y el momento del encuentro, profundamente influenciado por nuestra percepcin. Acordmonos an que el Real no es uno, sino muchos (lo que los filsofos denominan real complejo (1) ), y que, para operar el Museo en lo cotidiano 145 (C) Copyright ICOFOM es necesario comprender cuantos y cuales planes de realidad se articulan para configurar el momentum especfico de cada museo. Trabajar en el plan de lo Real es por lo tanto ser capaz de percibir las muchas caras de la realidad presentadas en cada museo, y como se las presenta. Es tambin ser capable de percibir lo que no est en ellas representado, imaginando lo que se oculta tras su faz muda, memoria del silencio. Pues, ya lo sabemos, hay una memoria e una ideologa de la ocultacin y del olvido que tambin hacen parte del museo: la faz del Mismo que se desea mantener en la sombra. No nos es posible prentender saber como debe ser el Museo, en cada momento, en cada lugar: las teoras elaboradas en proyectos idealistas no parecen darse cuenta de que la realidad no se presenta segn nuestros deseos y aspiraciones. En este ambiente de complejidad, no hay receta posible: cada museo existe y se realiza a partir de los elementos de que dispone. Pero es posible elijir, entre las mltiplas alternativas y posibilidades, como el Museo puede ser, a partir de un mejor aprovechamiento de su potencial y de la incorporacin, a su universo, de las mltiplas expresiones culturales e identitrias de los tiempos y espacios a los que se refiere. Y ac importa la dimensin humana, pues el Museo, criatura del hombre y para el hombre, apenas se realiza en la prctica llevado por la mano de los que lo conciben, implantan y actuan en lo cotidiano. Qu es el museologo, sino un mediador? No apenas el mediador entre pasado y presente, entre museo y sociedad - sino un articulador de los diferentes planes de realidad que cruzan simultnea y continuamente el museo. A l cabe desvelar lo que est oculto, explicar lo que es hermetico, hacer acordar lo que puede ser olvidado; a l cabe asimismo lanzar alguna luz sobre un objeto poco apreciado, poner en foco todos sus ngulos, para que la sociedad los vea y, en ellos, se reconozca. Qu alternativas se han colocado, a lo largo del siglo XX, para el modelo hegemnico de Museo? Cmo y dnde se habrn realizado? A qu sociedades han servido y siguen sirviendo? Reanalizar dichas alternativas es el tercer dilema de la Museologa. La primera de ellas, profundamente influenciada por la educacin, fu el museo exploratorio, creado por la sociedad americana - haciendo la sntesis entre el modelo tradicional (europeo) de museo y el laboratorio pedaggico. Vigoroso y sensual, el museo exploratorio se ha institudo como un modelo adecuado a las sociedades altamente industrializadas, permitiendo al ciudadano comn de dichas sociedades un contacto creativo e informal con las maravillas de la cincia y de la tecnica (2) . El museo exploratorio ha tenido el mrito de introducir, en el mbito de la Museologa, el abordaje de mundo por medio de la filosofa de los procesos, rompiendo la hegemona del objeto en cuanto producto y deslocando el foco de inters del visitante, de la coleccin para la relacin indivduo x objeto observado. En esa misma lnea se encuentran los museos basados en colecciones vivas, musealizadas en espacios artificiales: los jardines zoologicos y botnicos, los acurios, los biodomos; dichos museos, tambin originarios del modelo europeo, nada ms son que museos tradicionales, donde lo que se musealiza es la vida. Otra alternativa es la del ecomuseo, institudo a partir de las experincias de los museos al aire libre, realizadas en el siglo XIX en los pases escandinavos, para valorizar el patrimnio y las identidades de comunidades que se vean amenazanas por el proceso de formacin de los estados nacionales europeos. Fundamentado en las teoras del capital, fu recibido con reservas por la comunidad museolgica - tradicionalista y conservadora -, especialmente en los pases capitalistas. La principal contribucin del ecomuseo (y su grande avanzo con relacin a los museos al aire libre) es acenar con la posibilidad de musealizacin integral de un determinado territorio, o sea, con la posibilidad real de formalizar, tras el mtodo museologico, 146 (C) Copyright ICOFOM la documentacin, investigacin, proteccin y difusin del patrimonio total de un determinado grupo cultural, en determinado espacio. El foco de inters se desplaza, as, del objeto para el patrimnio integral, y del visitante tradicional para todo el grupo social abarcado por el museo (comunidade). Democratico y holista, el ecomuseo es un modelo difcil de implantarse en la prctica, pues su efectivacin depende de la existncia de un grupo social conciente, cultural y politicament maduro, capaz de decidir sobre su presente y su destino. Su dinmica de trabajo se hace por la negociacin continuada entre los diferentes actores del proceso (trabajadores, lderes comunitarios, representantes del gobierno y de la iglesia, jvenes, viejos, elementos externos admitidos o invitados) - cosa impensable en sociedades subordinadas a la dinmica del capital, o en las que an luchan para definir los parmetros de sus propias identidades. Ms an: el ecomuseo es un modelo artisanal, subsistiendo, en la prctica, por la relacin cotidiana entre sus actores, el espacio donde viven y la dinmica relacional de dichos actores en el tiempo (lo que Hugues de Varine llama el tiempo social (3) ). No es, por lo tanto, un modelo fcil de implantar en las grandes comunidades urbanas. Modelo paradigmtico de refuerzo de perfiles sociales identitarios, el ecomuseo tambin encuentra dificultades para ser entendido y realizarse en aquellas sociedades que se configuran por la pluralidad. A partir del ecomuseo se llega a otras alternativas, como los parques naturales musealizados - modelo holista, que ampla el concepto de comunidad a las comunidades vegetales y animales, de las sequoias a los lquenes, de los elefantes a las bacterias. Basado en un paradigma que percibe el hombre no como centro del universo sino como uno de sus elementos, el parque natural es todavia poco entendido en cuanto museo, ya que en l el hombre y su cultura se deben subordinar a los modos y ritmos de la naturaleza. En otra vertiente, estn los centros culturales y los parques de lazer culturalizados (como el Epcot Center): rechazados como museos por la casi totalidad de los especialistas - ya que no poseen lo que tradicionalmente se ha convencionado llamar colecciones, dichos espacios son, en la verdad, grandes centros de informacin que operan sobre la vertiente ms compleja del patrimonio - el patrimonio intangible del presente, bajo la forma de exposiciones teatralizadas. Colocando el problema Qu experincias de Museo tenemos en Latinoamerica? Todas estas, con la hegemona absoluta del modelo tradicional - dnde un conjunto de objetos, recojidos del mundo y confinados a espacios arbitrariamente definidos como museos, es trabajado por especialistas, que los disponen para los visitantes, de manera agradable. Aunque en nuestra regin se haga un esfuerzo para traer el Museo a las clases populares, la mayora de los visitantes provienen de las clases medias - aquellos que tienen acceso a la escolaridad y pueden, de algun modo, identificarse con las maravillas presentadas. Pues, este es el museo del estatuto burgus, y existe para perpetuar y legitimar, en la estetica y en el discurso, los valores de la sociedad burguesa. El resultado ms obvio es que inmensos contingentes de poblacin, en todos los pases latinoamericanos, jams han entrado en un museo y ni siquiera saben lo que son museos y para qu sirven. Viven al margen de los museos, como viven al margen de la educacin, de la indstria cultural, de los sistemas organizados de salud, comunicacin y lazer. Se puede mismo decir que el museo, en cuanto categora simbolica, no representa en amplitud el alma 147 (C) Copyright ICOFOM latinoamericana; que no realiza de modo amplio su inmenso potencial como agente de informacin, comunicacin, valoracin identitaria y proteccin del patrimonio de nuestros pueblos. Mejor destino y ms amplia visitacin han tenido los jardines zoologicos y botnicos - especialmente en las grandes ciudades, donde son periodicamente visitados por ciudadanos de todas las edades y procedncias. Y por qu no se crean, en nuestra regin, ecomuseos - modelo aclamado en los crculos museologicos latinoamericanos? Surgido en los aos 60, justamente en un momento en que la regin era atravesada por gobiernos autoritarios de derecha, subordinados a las directivas polticas de los pases que el capital tornara hegemnicos, el ecomuseo teoricamente pareciera responder a las necesidades de expresin identitaria de las comunidades que, entonces, luchaban por medios ms legtimos de veiculacin de sus creencias y valores; pero no ha llegado a instituirse entre nosotros en cuanto modelo paradigmatico - permaneci restricto a algunas experincias localizadas y puntuales. Le ha faltado exactamente la medida de la articulacin: poco estudiado y poco entendido, ha sido confundido con el museo tradicional, generando la fantasa de que seria posible transformar museos tradicionales en ecomuseos. Fu asimismo (con algunas pocas excepciones) ignorado por las instncias oficiales de cultura de muchos pases - ya que, en Latinoamerica, cualquier iniciativa cultural que articule, de manera creativa, comunidades y territorio, an aparece como amenazadora. Mas, principalmente, ha sido dejado al margen por los propios especialistas, inseguros cuanto a la posibilidad de perder el (poco) poder de decisin que an detenian sobre los destinos del patrimonio de la regin. Fcil de decir y profundamente difcil de actuar, el ecomuseo, en Amrica Latina, se ha transformado en el museo del discurso - asduo frecuentador de congresos, aulas magnas y artculos publicados. La misma dificultad encuentran los parques nacionales y los stios patrimoniales musealizados: anque existan, en la regin, desde los aos 30, apenas comienzan a ser aceptos y valorizados como alternativa museologica. Se puede mismo decir que Amrica Latina tiene una relaciln difcil y controversa con el Museo, a punto de percibirse an, en la regin, un cierto descompaso entre el museo del discurso y el museo de la accin. La compleja realizad latinoamericana no se encuentra an expresa de forma clara y abarcante en la gran mayora de nuestros museos. Es ciertos que venimos buscando, por lo menos desde los aos 60 - o, ms especficamente, desde 72 (ao de la Conferncia de Santiago), desarrollar modelos de museos que mejor expresen nuestras realidades. Pero la relacin del hombre latinoamericano con su historia, su patrimonio y su identidad revela la contundente influncia de los modelos importados de pensamiento, de civilizacin, de economa, de expresin cultural y de museo. Aqu es necesario mucho cuidado: al analisarse cuando, dnde y cmo dichos modelos son hegemnicos, se debe evitar caer en analises maniquestcas, que intentan dar cuenta de toda esa complejidad bajo la forma de modelos teoricos reductores. Pues, hay una teora del maravillamiento del hombre latinoamericano frente a las cosas de vienen de afuera, contra la consecuente negacin de lo que viene de adentro, del corazn de Amrica Latina: esa cultura que se expresaria bajo la cara y la voz de las comunidades autctonas de la regin. El resultado es un auto-imagen distorcionada, dnde blancos y negros, blancos e ndios, ricos y pobres, colonizadores y colonizados, hombre del campo y hombre de la ciudad son presentados en eterna oposicin, o entonces en situaciones de falsa harmona - como si fuera posible, en una regin de tan formidable pluralidad, explicar, bajo la teora de los opuestos, la inmensa complejidad de trazos y padrones que nos caracteriza. Una otra teora imagina nuestro hombre aplastado bajo el peso del capital estranjero, que permanentente chupa nuestras riquezas y 148 (C) Copyright ICOFOM que hoy nos impone una forma de ser neoliberalista, la que nos dejar para siempre al margen de la economa mundial. Ninguna de esas visiones es falsa, pero ninguna de ellas es enteramente verdadera. Deben ser tomadas por lo que son - vias posibles de anlisis de nuestras realidades. Adoptarlas como paradigma absoluto para la accin de nuestros museos sera asignarles la misin salvacionista de agentes de recuperacin cultural del hombre latinoamericano. Visiones maniquestas impiden que nos veamos en la plenitud de nuestra pluralidad: ser plural no es ser opuesto al diferente, aceptarlo fuera de nosotros - es reconocer y aceptar, antes de todo, el Otro que nos habita, reconocer que somos muchos y contradictorios. Todos nosotros somos el diferente, individual y colectivamente. Hay muchas Amricas Latinas, cada una de ellas un maravilloso microcosmo donde el ambiente natural, la pluralidad lingstica (no olvidemos, el portugus y el espaol son apenas los idiomas oficiales) y una fabulosa multiracialidad se configuran y hacen representar bajo formas culturales especficas, no encontradas en ninguna otra regin. Qu nos unifica? El territorio? Una historia y un patrimonio comunes? O la manera muy propia de ser y de estar en el mundo, configurada por lo que denominamos sangre latino - y que nos hace actuar conyugando, siempre, razn y emocin? Museologa, Identidad, Diversidad Cabe recordar en ese momento que la percepcin de la diversidad cultural se vincula esencialmente a la percepcin de la identidad: identidad del indivduo, resultado de la articulacin de trazos que lo caracterizan; identidad del grupo, configurada por la combinacin de padrones identitarios individuales, en el tiempo y en el espacio; identidad nacional - dimensin poltica, elaborada a partir de los padrones identitarios dominantes en cada grupo social; identidad del Museo, en cuanto conjunto simbolico y sistema de representacin (4) . Pensar la identidad nos remite a la alteridad, y a una ontologa de la diferencia - donde, acordndonos de Heidegger, entenderamos que a la identidad se la percibe no por la afirmacin del Mismo, por igualdad o analoga (5), en el interior de un grupo o conjunto y en un contexto de diversidad; sino por la comprensin de que ella es parte del Ser, es aquello que lo determina y constituye. Y, siendo el Ser definido por la identidad, l se pertenece a si mismo, en toda su complejidad. El lugar identitario no es jams fijo: ser + pertenecer definem el hombre como tal (6) . La cuestin identitaria se inicia, as, por la ipseidad (7) , o sea, por la percepcin del Mismo con relacin a si mismo. Y prosigue con la relacin que se establece entre el Mismo y el Otro, en el exterior de un conjunto donde la alteridad se afirmara en cuanto diversidad (8) . Para reconocer los parmetros de igualdad o de similaridad, es necesario definir los puntos de convergncia de la identidad, los trazos bajo los cuales el Mismo se define con relacin al Otro (9) , sea a nivel individual o a nivel de grupo. Pero es tambin necesario definir, con precisin, los trazos bajo los cuales el Mismo se define a si mismo, y como l identifica en si el Otro. Este es un desafo inesgotable de diferenciacin, que genera en el Mismo la comprensin de la naturaleza de su complejidad, y lo hace entender que el pertenecimiento es una escucha recproca de la diferencia, en una relacin de correspondncia y de libertad. Pero, si lo que existe es la diferencia, como entonces se d la construccin de la 149 (C) Copyright ICOFOM identidad? Antes de todo, se debe comprender que la identidad como absoluto no existe, es una construccin intelectual: el pensamiento apreende como identidad aquello que los sentidos apreenden como diferencia. Este es el problema del orden social: tentar controlar lo indeterminado bajo determinaciones identitarias, nombrando como sujeto lo inombrable. La identidad estara vinculada a la fidelidad de cada uno a su propio modo de ser, en la diferencia. Y la identidad grupal, por la identificacin del Mismo en el Otro, atravs de un conjunto de mediaciones simblicas del sujeto con el mundo - pues, la identidad grupal posee una caracterstica orgnica de permanencia, o mejor, de resistencia y de continuidad en el tiempo (jams de eternidad!) (10) , que deja sus huellas en la memoria colectiva, memoria esta que es tambin una conciencia colectiva y que se configura en la duracin (dure), al mismo tiempo en que constantemente se renueva. Ello explicara la persistncia de ciertas formas o trazos culturales en el tiempo y en el espacio, por las cuales de construira la tradicin. Es de esa dinmica que se instituye el Museo - conyugando espacio, tiempo, memoria, tradicin y creacin para proyectarse en sus infinitas relaciones con el hombre. En este contexto, es fundamental evitarmos la apologa del derecho a la diferencia - cuyos arautos en general se horrorizan cada vez que dicha diferencia defina una identidad incompatible con la del Mismo. Pues, la diferencia no est fuera de nosotros, como afirma Badiou: toda situacin () es un mltiplo compuesto de una infinitud de elementos, cada uno de eloos siendo l mismo un mltiplo (11) . Badiou hace la crtica de la tica contempornea, que focaliza con nfasis las diferencias culturales y dnde el Otro es percibido como el que posee hbitos, creencias y comportamientos distintos. Dicha tica idealiza un mundo donde es posible la coexistncia tranquila de las comunidades culturales, religiosas, nacionales y donde inexista la exclusin. Es el fascnio por el culturalismo, que habr tenido sus orgenes en una sociologa vulgar, directamente heredada del espanto colonial frente a los selvajes (12) , olvidando que la diferencia es precisamente lo que hay, y que toda configuracn colectiva se caracteriza por una inesgotable multiplicidad y complejidad de trazos y padrones. Museos y Museologa en tiempos de globalismo Qu significaria la relacin entre Museo e Identidad, en un mundo donde el avanzo de la cincia y de las comunicaciones rompe las barreras fsicas y culturales, construyendo una identidad global? Museos no existen apenas del pasado,como sabemos. De que manera dichas relaciones influyen en la configuracin del Museo en el devenir? En su libro La Era del Globalismo, Octavio Ianni (13) asignala la emergncia de la sociedad global como una totalidad abrangente, compleja y contradictoria. Desaparecen las fronteras entre los grandes bloques mundiales, modifcanse los significados de nociones tales como pases centrales y perifericos, del norte y del sur, industrializados y agrarios, modernos y arcai cos, occi dental es y ori ental es . Imperi al i smo, col oni al i smo, dependnci a e interdependncia, proyecto nacional y el propio nacional como parmetro, son conceptos que pierden el significado. Implntase una nueva divisin del trabajo - transnacional: las actividades de generacin, distribucin y acumulacin de riquezas y de servicios ya no se concentran en pases dominantes, sino que son redistribudas por pases y naciones en todo el mundo. Las nuevas tecnologas producen redes de articulaciones, por medio de las cuales se disean los contornos del capitalismo global. El capital adquiere dimensiones universales, articulando los ms diferentes subsistemas econmicos nacionales y regionales, los ms distintos proyectos y formas de organizacin de la economa y del trabajo; parmetro de las 150 (C) Copyright ICOFOM operaciones econmicas en todo el mundo, no se reduce a esta o aquella moneda, pues la moneda ya no ms simboliza la soberana nacional y una economa independiente. Las instituciones que garantizan las relaciones de produccin se reterritorializan simultneamente en muchos lugares. En ese contexto, se reduce el significado de la soberana nacional y el Estado-nacin, paradigma del mundo moderno, deja de terner importncia hegemnica en el escenario mundial. Transformanse las condiciones de vida: el campo es industrializado y urbanizado, al mismo tiempo en que se verifica una creciente migracin hacia los centros urbanos, no apenas a nivel local, pero tambin a otros pases. La sociedad agraria, elemento-llave en el juego econmico de la era moderna, pierde su importncia cualitativa y cuantitativa en la formacin de las estructuras mundiales de poder. La produccin agrcola se transforma en un sector de la produccin industrial: pues ya no depiende de la tierra y de la naturaleza, sino de un conjunto de metodologas y tecnicas que hacen con que una hacienda, cada vez ms, se parezca a una fbrica o a un laboratorio de biotecnologa. Se reduce el nmero de trabajadores rurales y el mundo agrario se urbaniza, modificando drasticamente la vida de famlias, villas y comunidades enteras, el modo de vida en el campo y las formas de organizacin del trabajo y de la produccin. Una nueva cartografa geopoltica revela la acensin de ciudades globales - ciudades dominantes, que pasan a polarizar las fuerzas y las actividades productivas en moldes capitalistas. En esas megalpoles, estn sediados los ncleos de las verdaderas instncias contemporneas de poder: los bancos y empresas transnacionales. Son simultneamente centros financieros, de tecnologa de punta y de informacin - espacios que hacen la sntesis de las multiplicidades del mundo contemporneo. Y, como parte del conocimiento del mundo se vincula ahora a las actividades inmateriales y desterritorializadas, crease una casta de trabajadores tambin desterritorializados, los cuales atienden, via computador, a clientes y a consumidores a la distncia. El resultado ms visible de esa tendncia es el rediseo del espacio urbano y de la fisionoma de las ciudades. Se diluen las lneas divisorias entre indstria y servicios: el consumidor (indivduo, corporacin o institucin) se transforma en reformulador de las prcticas del cotidiano - las cuales, a su vez, modifican radicalmente las posibilidades y alternativas de vida, cuestionando los valores existenciales y los conceptos de tiempo y de distncia. Modifcanse profundamente los modos de ser y de estar en el mundo: no hay un conjunto accepto de paradigmas, teoras y creencias, para guiar las preguntas relevantes y la bsqueda de respuestas. El cotidiano es permanentemente atravesado por el cmbio, por la irrupcin continuada del inesperado, o por la complejificacin e intensificacin del cruze de variables esperadas. No hay ms lugar para las lgicas segmentadas (econmica, politica, militar), substituidas por lo que se denomina la lgica fuzzy (14) . Algunas teoras de anlisis del contemporneo identifican, en dicho contexto, la emergncia de nuevas culturas de dominacin. Con el crecimiento de la influncia de la tecnologa de punta y de las redes de comunicacin, la distribucin de riquezas y de tecnologa es cada vez ms desigual. Ya en los pases menos desarrollados, se agravan los problemas vinculados al mantenimiento de la calidad bsica de vida: saneamiento, habitacin, alimentacin, educacin. Las realidades son constantemente interpenetradas por la influncia de la mdia impresa y electrnica, en un proceso que hace con que las redes de comunicacin poblen el mundo de imgenes - que representan la realidad, eliden lo real y simulan la experincia (15) . Las 151 (C) Copyright ICOFOM imgenes substituyen las palabras, y estas a su turno son tambin representadas plasticamente como imgenes, por la electrnica y por la informtica. Actuando como grandes instrumentos de articulacin simbolica, las redes inventan, modifican, transmiten y recodifican signos y mensajes en escala global, a punto de crear la ilusin de que el mundo es inmediato, presente, miniaturizado, sin geografa ni historia (16) . Esa percepcin ilusional del acontecimiento en cuanto prximo e inmediato revela una nueva relacin del hombre con el tiempo, ahora reinventado y redefinido como tiempo real. El nuevo modo de aprehensin de la realidad y de actuar las cosas instaura asimismo, en el escenario contemporneo, una nueva relacin del hombre con la materia: por la primera vez desde el surgimiento de la escritura, la informacin precinde de la impresin fsica, concretizndose en una explosin de mensajes por medio electrnico. Ambientes, objetos y personajes son creados en espacios desmaterializados; una comunidad virtual- textual vive, se comunica, roda en red y crea livremente, interconectndose via computador. La herramienta bsica ya no es el objeto, sino la palabra y la imagen digitalizadas - las cuales veiculan, en escala planetaria, la fabulosa masa de informacin ahora disponible al hombre comn. Esa es la influncia que estructura el indivduo contemporneo - su comportamiento en cuanto persona y su significante en cuanto categora () un nuevo khaos cuestiona el hombre y su humanidad (17) , y hace con que el ser humano se interrogue sobre lo real - mientras la realidad es multiplamente cuestionada y reproblematizada, llevando en ese movimiento las convenciones y la rutina. Es imposible a cualquier indivduo llegar a controlar y mucho menos entender todo ese proceso. Dichos cmbios provocan tambin nuevos tipos de relacin entre hombre y espacio. Historicamente vinculado al territorio - espacio de construccin de lo local, de lo nacional, de la identidad, referncia tradicional de la cultura - el hombre se desterritorializa: nmade es la palabra llave que definbe el modo de vida, el estilo cultural y el consumo de los aos 2000 () todos llevarn consigo su identidad () los medios de transporte, suportes naturales de ese nomadismo,sern lugares privilegiados de reunin de objetos nmades: telfonos, telefax, televisores, lectores de video, computadoras (18) . En ese sentido, la sociedad global es un universo de objetos muebles y fugaces, cruzando espacios y fronteras, culturas e civilizaciones. Si el enraizamiento en el territorio puede dificultar la percepcin de lo que es el Otro, o de lo que es internacional, multinacional, transnacional o global, el carcter nomdico de esas colectividades contemporneas resulta, a su vez, en el abandono (o en la poca percepcin) de los trazos identitrios ms profundos de muchos grupos sociales. Pues, globalizacin no significa homogeneizacin: este es un universo de diversidades, desigualdades, tensiones y antagonismos, de articulaciones e integraciones. Las identidades reales e ilusorias se confunden y se recrean. Otras se fragmentan, bajo las influencias de tantos factores contradictorios. Se vuelve cada vez ms difcil, para cada indivduo o colectividad, poder contar su historia, Identificar lo que lo define en si y para si, en esa inmensa y caotica rede de relaciones. La tentativa de rescate o de recreacin de las matrices culturales y civilizatiorias de cada pueblo o colectividad sirven para identificar los puntos de referncia bajo los cuales se disean las nuevas identidades. Y, si la medida de la auto-significacin de un indivduo o grupo se da por la percepcin de las relaciones entre el Mismo y el Otro, la combinacin entre las singularidades de cada grupo o lugar y las singularidades de la sociedad global como un todo es lo que permite explicitar, hoy, la configuracin identitaria de cada uno. Se coloca ah la problemtica de la cultura y del imaginario, con todas las implicaciones que ello puede traer: desarrollo de las actividades vinculadas a la cultura de masa, cooptacin, 152 (C) Copyright ICOFOM por la indstria cultural, de expresiones de cultura popular - para tornarlas fenmenos transnacionales. Surgen innumerables desafos relacionados a la problemtica de la cultura nacional o del patrimonio cultural nacional, como las relaciones entre cultura, patrimonio e identidad. Pero, si lo que est en causa es el reconocimiento de los procesos y estructuras que constituyen la transnacionalizacin de la cultura, no se trata de focalizar apenas lo que es nacional, tradicin, patrimonio o identidad, sino de examinar esas y otras realidades tambin en el mbito de la transnacionalizacin, de la desterritorializacin, de la emergncia de un imaginario producido y dinamizado directa y ampliamente como global y virtual (19) . Realizada y orquestrada por la mdia impresa y electrnica y reforzada por el marketing global, la mundializacin cultural se expresa basicamente como industria (industria cultural) y se organiza como sector productivo. Mediante sus instrumentos, difunde y reitera padrones y valores prevalecientes en los centros dominantes, irradiados desde las ciudades globales. Para atingir sus objetivos, hace uso de los distintos lenguages - la palabra, el sonido, el color, la forma, la imagen, el propio tiempo codificado como harmona, ritmo, duracin. Pero lo que predomina es la imagen: ella monopoliza, influencia, determina, elije, administra la informacin de una manera jams antes vista o igualada. Es un intelectual orgnico desterritorializado - el intelectual orgnico de los grupos, clases o centros de poder dominantes en la sociedad global (20) . La misma cultura encuentra otros horizontes de universalizacin, al mismo tiempo en que se recrea en sus singularidades: lo que antes era local, nacional, puede tornarse mundial; lo que era antiguo, puede revelarse nuevo (21) . Tambin son muchas las formas culturales mutiladas o destrudas por la globalizacin - en un proceso a veces brutal y aparente, otras veces sordo, subjacentge a otros procesos, disfrazado en avanzo tecnologico, modernizacin econmica o aceso a los ideales de la comunicacin. El globalismo desafa las cincias, las ideologas y las utopas, permitiendo el surgimiento de nuevas polarizaciones, a travs de las cuales indivduos y colectividades buscan situarse frente a las nuevas realidades. Hacen parte de ello el neoliberalismo y el neosocialismo. Mientras los objetivos neoliberales impregnan las prcticas de los gubiernos, de las empresas, de las corporaciones transnacionales, hacindose presentes en la vida intelectual e influenciando las instncias clsicas de produccin del saber (universidades, institutos de pesquisa, intelectuales) y los medios de comunicacin, enfin, terminando por converter el Estado en una agncia para el ajustamiento de las practicas y polticas de la economa nacional a las exigncias de la economa global (22) , se establece, en cuanto contrapunto, el neosocialismo, cuya voz son los nuevos movimientos sociales: ambientalismo, feminismo, pacifismo - y cuyo brazo organizado son las innumerables ONGs que transnacionalizan sus reinvindicaciones. Se reabre an la problemtica del trabajo y de los modos bajo los cuales el trabajo se insiere en la organizacin social del indivduo y de las colectividades. Y, como el mercado de produccin se mundializa, ocurren migraciones en todas direcciones. Una de las consecuncias de dicho proceso es la formacin de un contingente ms o menos permanente de desempleados, configurando una nueva subclase en escala global, que habita principalmente las grandes ciudades, donde permanece al margen de la dinmica de la economa contempornea - casi como un resduo. Modificanse tambin las estructuras y formas de pensamiento basadas en lo nacional: la sociedad nacional, con su historia y cultura, economa y poltica, moneda y mercado, lngua y dialectos, religin y sectas, himno y bandera, santos y hroes, monumentos y runas - creacin de base historica, identificada con las caractersticas de esta o aquela clase dominante, de este o aqul bloque de poder, y decisivamente articulada a proyectos nacionales. Pues, a la lgica del mercado global no interesa donde es hecho el producto, sio quin lo hace, quin lo consome. 153 (C) Copyright ICOFOM Al adjudicar nuevos significados a la sociedade nacional, la globalizacin fragiliza los vinculos internos de solidariedad, permitiendo la emergncia de regionalismos, provincianismos, etnicismos, exacerbando las caractersticas, deseos y reinvindicaciones especficos de cada colectividad. El resultado es la fragmentacin de naciones (como la Unin Sovietica y la Yugoeslavia), las tentativas separatistas (como en Catalunya y en el Qubec) y la ocurrncia de alteraciones significativas en el juego de fuerzas que configura el ambiente poltico de cada pas. En este contexto, emerge tambin un nuevo y diferente actor: la comunidad regional - configurando una cartografa poltica que divide el mundo contemporneo en bloques, por regiones. Es el rediseo de mundo bajo la lgica de los mercados. Nuevos intercmbios y alianzas se tecen, no solamente en la esfera del econmico, sino tambin en el campo cultural: surgen nuevas lites, nuevas polarizaciones de intereses, nuevas estructuras de poder. Y, aunque el Estado-nacin siga teniendo un rol importante en el panorama poltico y econmico del mundo, poco a poco las estructuras gubernamentales de las naciones se van conformando a la lgica del regionalismo. Se redisean las fronteras reales e imaginrias, se pluralizan los horizontes y las identidades de los indivduos. Una de las consecuncias es la expansin de la indstria del turismo, que promete las ms diferentes vueltas por el mundo de los museos, palacios y catedrales, monumentos y runas, imgenes y simulacros (23) . Situado exactamente en el contrapunto entre nacionalismo y globalislmo, el regionalismo puede ser entendido como un proceso bajo el cual la globalizacin recrea la nacin, visando adecuarla al nuevo diseo transnacional. Pero tambin en el mbito regional resurgen localismos y otras manifestaciones, revelando la fuerza expresiva de la sociedad humana en cuanto pluralidad. Cmo interpretar lo nacional, lo regional y lo local, en el mundo contemporneo de las sociedades globalizadas? Que relaciones tendr el Museo contemporneo con dichas cuestiones, en los pases con fuertes identidades regionales, o en aquellos que han sido historicamente ocupados por fuerzas estranjeras? O mismo en los que, submetidos a un rapido proceso de industrializacin o de cmbio en las estructuras polticas, pasan por un profundo y radical proceso de cmbio en sus costumbres y tradiciones - como es el caso de los pases del Este europeo? Nos acordamos aqu de Canclini, para quin, en un mundo cuyas transformaciones tornan instables las identidades fijadas en repertorios de bienes exclusivos de una comunidad tica o nacional y dnde ya no es ms posible contener, tras las vacilantes fronteras nacionales, la explosin globalizada de las identidades y de los bienes de consumo (24) , la construccin de las identidades se hace bajo las relaciones con dicho consumo, por la capacidad de crear y de mantener articulaciones y por la aceptacin de las diferencias. La cultura es entendida ahora como un proceso de montaje multinacional, una articulacin flexible de partes, un colage de trazos (25), donde los significados de territorio, patrimonio, bien cultural ganan nueva perspectiva. Todas esas modificaciones en el escenario mundial resultan en nuevas directivas para las polticas mundiales de cultura y de desarrollo. En el mbito de la UNESCO, cranse programas internacionales de apoyo a la biodiversidad, al multiculturalilsmo, a las identidades de grupos especficos y al patrimonio mundial. Se difunde el concepto (holista) del planeta Tierrra en cuanto ecosistema global, teniendo como subsistema la economa mundial. La naturaleza y el hombre pasan a ser entendidos como capital (natural) y la adopcin de medidas de desarrollo que llevan en cuenta el equilibrio entre economia, hombre y naturaleza pasa a constituir reto prioritario en todos niveles. Multiplcanse los estudios sobre etnas y grupos culturalmente diferenciados, traziendo a la luz realidades antes desconocidas. Un inventrio internacional de los pueblos indgenas revela nmeros sorprendentes: dichos pueblos estn 154 (C) Copyright ICOFOM representados, en el mundo, por alrededor de 250 millones de indivduos - el 4% de la poblacin mundial. Se busca an reforzar el concepto de nacional, con la creacin de grandes museos nacionales o museos del Hombre y de la Civilizacin o con la reformulacin de los museos ya existentes (26) . Que rol tiene el Museo en este escenario? Inicialmente, el de actuar de modo ms efectivo como instncia de representacin y preservacin de los valores culturales de los grupos humanos. Pues, esta ya es, desde 1968, la propuesta del ecomuseo: elaborar la actividad musestica no como actividad intelectual, sino como iniciativa comunitaria, valorizadora de intentidades y valores de grupos especficos. Tambin analisar en profundidad las relaciones entre Museo, multiculturalismo, pluralismo y diversidad cultural. Para ello, recordamos las recomendaciones del Grupo Internacional de Trabajo establecido en el ICOM, en el ao 1993, para analisar el impacto del multiculturalismo en los museos: 1. Combater la tirana de los estereotipos - definidos de forma maniquesta en dicotomas de carcter etnocntrico (nosotros x ellos; negros y blancos; primitivos x civilizados; orientales x occidentales); 2. Desarrollar una percepcin multicultural de la sociedad humana, a partir de la percepcin de los valores individuales del Mismo en direccin al reconocimiento de los valores del Otro; 3. Reconocer los derechos culturales de todos los grupos, asimismo como sus diferentes expresiones. Ello exige clareza de conceptos, la negacin de prejuicios y de estereotipos y, sobretodo, la adocin de una terminologa comn, que permita la comunicacin entre los grupos; 4. Asumir la presencia en el territorio y el desarrollo comunitario como cuestiones centrales para el sentimiento de autoestima y de identidad grupal; 5. Permitir la emergncia de mecanismos de adaptacin cultural, autofortalecimiento y reconocimiento de los liderazgos comunitarios. .Cual sera, entonces, el trabajo de la Museologa, sino el de investigar las nuevas relaciones entre lo global y lo local, examinando y buscando comprender las bases culturales de la globalizacin, del mercado y del consumo y analisando de qu formas se d el ejerccio de la ciudadana? Tambin - como recomenda Canclini - analisar la importncia del sentido de pertenencia e de identidad, la reelaboracin de lo propio (26) en una sociedad con economia y cultura globalizadas, y dnde las identidades ultrapasan territorios geogrficos y fronteras lingusticas. Estudiar la ciudad como unidade definidora de sentimientos de ciudadana antes adstritos a la nacin. Y, principalmente, lanzar una nueva mirada hacia los saberes tradicionales de ciertos grupos sociales, investigando las tecnologas alternativas que han permitido a inmensos contingentes de poblacin, en todas las regiones del mundo, sobrevivir en el transcurso del tiempo, manteniendo caractersticas muy particulares. Dicha trayectoria se har necesariamente por los caminos de una sociologia de lo cotidiano, a partir del anlisis de los movimientos de apropiacin de conjunto sgnicos por parte de segmentos especficos de la sociedad - como los conceptos de ciudad y ciudadano , de publico y privado, de memoria, territorio y cmbio global. Una mirada crtica sobre las formas contemporneas de pensar y de actuar la realidad podr apoyar el estudio de las formas actuales de articulacin del cuerpo social, tan importantes para el entendimiento de la Museologa. Se debe an identificar las influncias de la globalizacin cultural sobre la 155 (C) Copyright ICOFOM Museologa, asimismo como sus posibilidades de actuacin en un mundo globalizado - dnde la produccin de saberes es muchas veces suplantada por la importncia de los movimientos de articulaciln. Estudios sobre el cmbio global nos llevan a entender como se redisea el mundo contemporneo. En cuanto a los espacios del saber, tradicionalmente vinculados al mundo acadmico, a las lites productivas, a las agncias hegemnicas, en todas las sociedaes y en todas las pocas, se ven ahora subvertidos por la inmensa vitalidad de las redes de comunicacin. En ese contexto, es fundmental abandonarse la percepcin de Museo como espacio autorizado de saber, de conocimiento y de informacin, buscando percibirlo como una instncia relacional, dnde todo lo que existe es proceso. Cabe an a la Museologa asumir su carcter simultaneamene transnacional y valorizador de peculiaridades locales, asimismo como el rol de catalisadora del cmbio social, dando nfasis al desarrollo de formas de Museo que atiendan a las conyunturas contemporneas. De esta forma, los museos - ms que representaciones de identidades, actuaran como instncias de representacin de realidades - nacionales, regionales, grupales, transnacionales o globales. Importa aqu la construccin de un discurso que la Museologa deber elaborar sobre globalizacin y multiculturalismo, bien como la definicin de cdigos para una narrativa apropiada de dichos fenmenos, una vez que la apropiacin simbolica de dichas realidades por parte del Museo no puede despreciar el hecho de que grande parte de la produccin cultural sigue siendo realizada como expresin de tradiciones culturales, y por ello circulando apenas dentro del propio pas de su creador. Las artes plsticas y la literatura permanecen como fuentes del imaginario nacionalista, escenarios de consagracin y comunicacin de signos de identidad regional, dice Canclini. (27) l apunta para una tendncia al consumo tambin local, o nacional, de esos bienes, al mismo tiempo en que la produccin, circulacin y consumo de bienes simbolicos por otros sectores de la indstria cultural (cinema, TV, msica popular) se encuentran ya completamente globalizados. Tradicionalmente entendidos en cuanto instncias de consagracin de identidades (locales, nacionales, regionales), los museos tambin se adaptan a los nuevos tiempos, inserindose en las redes globalizadas de produccin y circulacin simblica. La visin singular y unificada de identidad, consagrada por las etnografas clasicas, es hoy substituda por la aceptacin de la diferencia y por la narrativa de la interculturalidad. Mas, dnde pasa esto, y dnde permanecen los cdigos tradicionales? Otra cuestin es la tolerncia: en 1995, el ICOM se ha reunido en Noruega, para discutir Museos y Comunidades. La pauta enfatizaba la cuestin multicultural, ya en el contexto de la Europa unificada. El texto de presentacin de la Conferncia mencionaba explicitamente que los desafos de los museos y de sus comunidades frequentemente son de caracter universal, colocando la cuestin de los acuerdos supranacionales por los que pasa Europa y cuya consecuncia es la reduccin de importncia de las fronteras nacionales. Dice el autor: los museos y monumentos deberan expresar la riqueza y la variedad de la diversidad cultural y servir de herramienta a la comunicacin entre los pueblos. La cuestin que se coloca es: cumpren los museos su rol en el establecimiento y mantenimiento de la comprensin y de la tolerncia intercultural? O, haciendo el discurso de la diferencia, perpetuan una prctica cristalizadora de la hegemona del Mismo? En 1998, cuando nos preparamos para discutir, en Australia, Museos y Diversidad, yo recolocara esa cuestin. 156 (C) Copyright ICOFOM Enseando caminos La vinculacin de la Museologa a las directivas mundiales de cultura y desarrollo revela una imagen bastante ntida de su potencial de movilizacin cultural. Bien actuada, la Museologa es fundamentalmente transformadora, pues trata de la produccin de conocimientos y de la constitucin de nuevas estratgias del saber. La cuestin es comprender, con nitidez, qu vnculos se establecen, en cada sociedad, entre la prctica museolgica y las estructuras hegemnicas, ya que el Museo, por su fuerte expresividad potencial en cuanto medio de comunicacin, es frequentemente utilizado por sectores que tienden a formular discursos que raramente corresponden a la accin. El anlise de las prcticas dichas museolgicas apunta para una seria contradiccin: a un discurso nitidamente sintonizado con las ms actuales tendncias de pensamiento, corresponde an, en muchos casos, un conjunto de practicas tradicionalistas y muy poco renovadoras. Esta es la situacin que se vivencia en el momento en Latinoamerica, onde an se ven ejemplos de una accin museolgica influenciada por los conceptos de Museo de los aos cinquenta. El hecho llama la atencin, principalmente por haber sido Amrica Latina el escenario de unos de los momentos de mayor renovacin de la Museologa mundial: la Mesa Redonda de Santiago de Chile que, en el 72, defini la sociedad como sujeto y objeto de estudio de la Museologa, marcando el advento del concepto del museo integral - punto de partida para la creacin de los ecomuseos. Grande parte de los museos latinoamericanos se encuentra an vinculada a pautas de estructuracin que ya no corresponden a la vitalidad del panorama cultural de ese final de siglo. En ese contexto, no es de espantar que se haga an, en nuestra regin, una segmentacin entre los sectores patrimonial (donde se localizaran el museo, la biblioteca, el archivo) y los de produccin cultural (donde estarian el teatro, el cinema, la rdio, la imprenta, la TV) En ese escenario, cambia el rol del muselogo: tradicionalmente alineado entre los intelectuales, en la mayor parte de los paises, l se ha colocado siempre como aqul que detena los saberes especficos de su categora - y, con ellos, los codigos que darian acceso a las prcticas museologicas. Con el advento del ordinador, la creciente velocidad de los sistemas de comunicacin y la pluralidad de cruzamientos de datos facilitada por la Internet, se ha subvertido el proceso de conocimiento y tambin el aceso a los cdigos de informacin sobre y para museos. La hegemona del especialista se ha tornado cuestionable, y el poder de dicho profesional sobre la elaboracin de un discurso museolgico, dirigido a un pblico alvo fu completamente relativizado. El muselogo, hoy, no es el que trabaja en los museos, sino el que piensa el Museo. La relacin del museolgo es ahora con los sistemas de poder - y en ese sentido, la Museologa puede cumplir un importante rol: actuar el Museo como agncia formadora de mentalidades; como espejo e sntesis de las muchas realidades que configuran, en el tiempoi y en el espacio, las identidades comunes a los grupos culturales; trabajar la unidad en la diversidad y los padrones de identidad, en la diferencia - en una relacin no apenas dialectica con los grupos, sino tambin de afinidad, empata y de verdadera participacin. La cuestin que permanece es la misma colocada por Foucault (28) : quin ejerce el poder? Dnde lo ejerce? Para saberlo, sera necesario que cada sociedad pudiera situar de manera ntida el lugar del Museo en su sistema de representaciones. Mirar al Museo como espejo de sus identidades, bien como entender sus diferentes formas de insercin en el 157 (C) Copyright ICOFOM cuerpo social - llevando en cuenta que el Museo es un fenmeno cuya identidad se constituye en las diferentes formas de relacin entre hombre, tiempo, espacio, cultura y naturaleza. Con la responsabilidad de ser un agente de transformacin social, el Museo puede actuar como espacio de creacin, produciendo saber y saber hacer; pero debe lograrlo haciendo posible que participen de ese proceso amplios sectores de la sociedad. Esa es pues la contribucin que puede dar, al Museo contemporneo, la Teora Museolgica: tornar perceptible al mundo que Museo no es apenas una institucin, al revs, es un fenmeno o manifestacin cultural (como el teatro), capaz de asumir diferentes formas y de presentarse de diferentes maneras, en el tiempo y en el espacio, segn los valores vigentes en cada momento, en cada sociedad. Ello configurara puntos iniciales de anlisis jams antes abordados por otras categoras del saber: 1. el reconocimiento del carcter plural del Museo (Museo no es una cosa nica, sino el nombre generico dado a un conjunto de manifestaciones culturales - y, por lo tanto, variadas formas diferentes de Museo pueden coexistir en en tiempo y en el espacio; el mismo museo puede tambin asumir diferentes formas, en la trayectoria de su existncia); 2. la percepcin de que Museo es proceso, y no producto cultural (est en continuada mutacin, y se d en el instante, definese en la relacin); 3. su esencial libertad: cualquier espacio, hecho, fenmeno o objeto es, potencialmente, Museo - si, cuando y mientras as lo sea nominado (29) . Fenmeno - y por lo tanto libre, dinmico y plural, el Museo dejar, poco a poco, de ser percibido a partir de sus expresiones ms obvias (el objeto, la exposicin) y de sus lmites espaciales, para brillar en nuevas - e inusitadas - dimensiones: el museo virtual (museo del no-lugar), apenas existente en la tela del ordinador y dependiente, para existir, de las redes de comunicacin; el museo interior, que nos remite hacia el campo de la psicologa y que analisa las relaciones fundamentales del hombre con los paisajes interiores de su propia psiqu; el museo global, la grande memoria de la biosfera, de la cual somos todos participantes (30) . En cuanto a Latinoamerica, dira que nuestros museos no tienen una misin, sino una opcin - la de ayudar el hombre latinoamericano a reconocerse y a hacerse representar, en pluralidad y diversidad, con toda su gloria y contradicciones, valorizando las iniciativas culturales autnticas y efectivamente reveladoras de nuestra complejidad, actuando efectivamente como representacin de las mltiplas posibilidades del hombre - su eterno referente. En cuantos y cuales modelos de Museo ello se har? No sabemos. Que cada uno elija lo que ms le conviene. Pues no hay apenas un museo posible para America Latina, al contrario, todas las formas de Museo son aqui posibles, como tambin aqui son posibles todos los tipos de naturaleza, de cultura y de hombre. Hay que creerlo. Rio de Janeiro, junho de 1998 Original en portugus - versin al espaol de la autora REFERENCIAS BIBLIOGRFICAS 1. Sobre el tema, ver, ver Andr Martins, .... 2. Al hablar de los museos exploratorios, no podemos dejar de mencionar la interesante experilencia de la ndia, que h adaptado 158 (C) Copyright ICOFOM a sus realidades locales y nacionales el modelo americano de museo exploratorio de ciencia y tcnica, utilizando soluciones y metodologas locales. 3. ver: O Tempo Social. Hughes de Varine, 4. Scheiner, Tereza - Museu e Identidades: dimenses e perspectivas. RJ, Mestrado em Comunicao e Cultura, ECO/UFRJ, dezembro de 1996. 5. Rusio Guarnieri, Valdisa - Brasil. Muse et Identit,in: ICOFM International Committee for Museology - Museology and Identity (basic papers). ICOFOM Study Series, no. 10. Buenos Aires, out. 1986, p. 245 6. Scheiner, Tereza, in op. Cit. 7. tese defendida por Muniz Sodr de Arajo Cabral, professor do Programa de Ps-graduao em Comunicao e Cultura. ECO/UFRJ. 8. Rusio Guarnieri, Valdisa - in op. Cit., p. 246 9. Badiou, Alain. tica. Um ensaio sobre a consciencia do Mal. p. 19 10. ibid., p. 20 11. ibid., p. 31 12. ibid., p. 40 13. Ianni, Octavio. A Era do Globalismo. RJ, Civilizao Brasileira, 2 ed. 1997. 14. Dreifuss, Ren. A poca das Perplexidades. Mundializao, Globalizao e Planetarizaao: novos desafos. RJ, Vozes, 2l ed. 1996 15. Ianni, Octavio. , in op. Cit. P. 33 16. Ibid., ibidem 17. Dreifus, in op. Cit. P. 33 18. Attali, Jacques. Milenium. P. 81-82 19. Ianni, Octavio, in op. Cit. p. 147 20. Ibid., in op. Cit. P. 186 21. Ianni, Octavio, in op. Cit. p. 29 22. ibid, p. 182 23. ibid., p. 122 24. Canclini, Nstor Garcia - Consumidores e Cidados. Conflitos multiculturais de globalizao. RJ, Ed. UFRJ, 1996. p. 15 25. ibid, p. 17 26. Museos nacionales se refieren primordialmente a la legitimacin de los territorios y de las identidades configurados como Estado Nacional y son figuras emblematicas del poder: no es por acaso que, entre los aos 70 y 90, los Estados Unidos han creado, en Washington (en el mismo corazn poltico del mundo occidental) varios museos nacionales: el Museo de Arte Asitico, el Museo de Arte Africano, el Museo Aeroespacial; en el mismo perodo, se reformula el Museo Nacional de Histria Americana, que pasa a incluir exposiciones sobre las comunidades negras y las cuestiones de gnero. En la misma poca, Francia reformula el Louvre, el Muse de lHomme, crea el Museo del Mundo rabe y el Muse dOrsay. 27. Canclini, Nestor Garcia , in op. Cit. p. 30 28. Ibid., p 122 29. Ibid., p. 124 30. Ibid., p. 141 159 (C) Copyright ICOFOM MUSEOLOGIA, GLOBALISMO E DIVERSIDADE CULTURAL Tereza Cristina Scheiner - Brasil Introduo A Museologia vem sendo entendida, neste final de sculo, como o campo disciplinar que trata das relaes entre o fenmeno Museu e as suas diferentes aplicaes realidade, configuradas a partir das diferentes vises de mundo que cada sociedade elabora, no tempo e no espao. Fazem parte do estudo da Museologia as anlises de conjuntura, desenvolvidas a partir de uma viso transdisciplinar, que interliga as diferentes vises da natureza, da cultura e do homem apresentadas pelos demais campos do conhecimento - a antropologia, a sociologia, a ecologia, a economia, a cincia poltica. Neste processo, ocupa um espao de fundamental importncia a filosofia: pois ela que aproxima o homem de si mesmo, fazendo-o melhor compreender o carter plural dos mundos internos e externos que o atravessam e tornando possvel situar, de maneira mais clara, quais as relaes do Museu com as dimenses perceptuais do homem, num espao configurado pelos cruzamentos entre o sensorial e o inteligvel. tambm a filosofia que nos permite entender, em cada momento da trajetria humana, como este homem se institui nos diversos sistemas relacionais que cria para si mesmo - como o homem se pensa, como pensa o(s) mundo(s), como se coloca em cada universo relacional de modo a produzir cultura, economia, tecnologia. No possvel entender o Museu sem entender, de forma clara e desmaniqueizada, como o homem se projeta do fundo de seu inconsciente para alm de si mesmo, elaborando, no plano individual e em sociedade, os processos que levam constituio de determinados sistemas sociais, de determinadas maneiras de gerar e distribuir riquezas, de determinadas formas de produzir e consumir cultura. Pois dessas coisas que o Museu se alimenta, filho dileto dos sistemas de pensamento que so causa e conseqncia de todas as aes do homem. Sobre Museu e Museologia, fala-se muito e conhece-se pouco: certas histrias so contadas e recontadas como se fosse possvel, pela repetio, transformar a realidade e instaurar, como certeza absoluta, o que ainda se inscreve no domnio do mito. Pois mtica a histria do museu que se inicia no templo das musas, assim como mtica a crena de que o nico museu possvel aquele que se instaurou na sociedade ocidental, mais precisamente na Europa do sc. XVIII, e que tem como antecedentes o templo das musas, o gabinete de curiosidades. Expresso simblica da cultura racionalista/iluminista, este museu usa como referente o homem europeu e se organiza sua imagem e semelhana, reatualizando-se no tempo e no espao para servir, sempre, quele homem que o criou. Transformado em modelo e implantado em outros territrios - pela via colonialista ou simplesmente por imitao (mas sempre como resultado da dominao cultural) - este museu apresenta, muito logicamente, problemas de adaptao: ele no o museu da realidade africana, nem o museu da realidade 160 (C) Copyright ICOFOM latino-americana, nem o museu da realidade oriental. Est num meio termo entre dois mundos, ou entre diversos mundos, e mostra uma face distorcida, onde nenhuma cultura se reconhece. Pois no falando de uma determinada cultura, de um determinado ambiente, que o museu se transforma: neste modelo, ele ter sempre a face do seu criador, e ser sempre a voz do Outro, ainda que fale de mim. Permitir que apenas o Outro fale de mim leva absurda acepo de que no tenho o que dizer, ou de que aquilo que digo - e como digo - menos importante. Pode mesmo chegar ao falso entendimento de que no tenho voze no tenho voz porque no sou capaz de pensar o mundo com minhas prprias idias, e de diz-lo com minhas prprias palavras. Este um dos dilemas da Museologia neste final de sculo: entender em profundidade como este museu, at bem pouco tempo aceito como nico modelo possvel, instituiu-se como forma hegemnica em sociedades no europias, a partir de relaes polticas, econmicas e culturais de dominao. Entender este fato nos far compreender tambm que, se este museu no se realiza completamente em certas sociedades, no porque lhes falte competncia para adapt-lo aos seus parmetros culturais, educativos e de gesto organizacional. apenas porque estas mesmas sociedades no se sentem por ele representadas: ele no tem a sua cara, o seu cheiro, a sua cor, no fala a sua lngua, no faz caso de valores que lhes so caros e essenciais auto-percepo. Nele, estas sociedades no se reconhecem, ou quando se reconhecem para perceber, com horror e espanto, que seus valores culturais mais caros, os smbolos fundamentais de sua memria e de sua identidade foram desconsiderados. No posso esquecer dos olhos de um colega africano ao mostrar constrangido, aos membros do ICOFOM em visita ao Museu Nacional da Zmbia, objetos que fazem parte dos ritos de iniciao sexual dos meninos, expostos numa vitrine: vejam - disse ele - isto no pode ficar assim a, luz do dia, para que todas as mulheres os examinem como se fossem bonecas! Nem tampouco o orgulho com que um funcionrio de um pequeno museu de provncia, na maravilhosa China de acervos espetaculares, mostrou-me um horrendo objeto kitsch, colocado em destaque numa vitrineapenas porque havia sido doado por um prefeito de cidade norte- americana. desta forma sutil, porm fortssima, que o museu contribui, no para o fortalecimento da cultura e da identidade de muitas sociedades, mas justamente para o enfraquecimento dos seus laos identitrios, colaborando para o estabelecimento de novas culturas de dominao ou para a manuteno de formas de dominao j estabelecidas. E no h museografia que torne possvel mascarar essa realidade, nem projeto museolgico capaz de africanizar, orientalizar ou latinoamericanizar um modelo de museu que tem a cara, a forma e a identidade de um outro homem, em outro lugar. O segundo dilema da Museologia pois afastar-se da esfera do mito para conceber e atuar o Museu no plano do Real. E aqui preciso lembrar, mais uma vez, que ao falarmos do Real no estamos nos referindo apenas ao que est no mundo, fora de ns - mas aos infinitamente mltiplos planos de realidade que nos configuram e nos intermediam com o mundo: a realidade interior - desenho, mscara e sombra de nossos desejos e pulses, expressas no entrecruzamento dos nveis consciente e inconsciente de nossa psique; a realidade exterior - a face do mundo conforme a vemos fora de ns, e que nos atravessa em permanente intensidade e continuidade; e o momento do encontro, profundamente influenciado pela nossa percepo. Lembremos ainda que o Real no um, mas muitos (o que os 161 (C) Copyright ICOFOM filsofos denominam real complexo 1 ), e que para operar o Museu no cotidiano preciso compreender quantos e quais planos de realidade se articulam para configurar o momentum especfico de cada museu. Trabalhar no plano do Real portanto ser capaz de perceber as muitas faces da realidade representadas em cada museu, e como se as representa. ser tambm capaz de perceber o que no est nelas representado, imaginando o que se oculta atrs da sua face muda, memria do silencio. Pois - j o sabemos - h uma memria e uma ideologia da ocultao e do esquecimento que tambm fazem parte do museu: aquela face do Mesmo que se deseja manter na sombra. No nos possvel pretender saber como deve ser o Museu, em cada momento, em cada lugar: as teorias elaboradas em projetos idealistas no parecem dar-se conta de que a realidade no se apresenta de acordo com nossos desejos e aspiraes. Neste ambiente de complexidade, no h receita possvel: cada museu existe e se realiza a partir dos elementos de que dispe. Mas possvel escolher, entre as mltiplas alternativas e possibilidades, como o Museu pode ser, a partir de um melhor aproveitamento do seu potencial e da incorporao, ao seu universo, das mltiplas expresses culturais e identitrias dos tempos e espaos a que se refere. E aqui importa a dimenso humana, pois o Museu, criatura do homem para o homem, apenas se realiza na prtica levado pela mo daqueles que o concebem, implantam e atuam no mbito do cotidiano. ...Pois o que o muselogo, seno um mediador? No apenas o mediador entre passado e presente, entre o museu e a sociedade - mas um articulador dos diferentes planos de realidade que atravessam simultnea e continuamente o museu. Cabe-lhe desvelar o que est oculto, explicar o que hermtico, lembrar o que pode ser esquecido; cabe-lhe tambm lanar um pouco de luz sobre um objeto pouco apreciado, colocar em foco todos os seus ngulos, para que a sociedade os veja e neles se reconhea. Que alternativas se colocaram, ao longo do sculo XX, para o modelo hegemnico de Museu? Como e onde elas se realizam? A que sociedades serviram e seguem servindo? Reanalizar estas alternativas o terceiro dilema da Museologia. A primeira dessas alternativas, profundamente influenciada pela educao, foi o museu exploratrio, criado pela sociedade americana - fazendo a sntese entre o modelo tradicional (europeu) de museu e o laboratrio pedaggico. Vigoroso e sensual, o museu exploratrio instituiu-se como um modelo adequado s sociedades altamente industrializadas, permitindo ao cidado comum destas sociedades um contato criativo e informal com as maravilhas da cincia e da tcnica 2. Teve o mrito de colocar, no espao da museologia, a abordagem do mundo atravs da filosofia dos processos, quebrando a hegemonia do objeto como produto e deslocando o foco de interesse do visitante, da coleo para a relao indivduo x objeto observado. Nesta mesma vertente, esto os museus que se baseiam em colees vivas, musealizadas em espaos artificiais: os jardins zoolgicos, botnicos, os aqurios, os biodomos; esses museus, tambm originrios do modelo europeu, nada mais so do que museus tradicionais, onde o que se musealiza a vida. Outra alternativa a do ecomuseu, institudo a partir das experincias dos museus ao ar livre, realizadas nos pases escandinavos, a partir do final do sc. XIX, para valorizar o patrimnio e as identidades de comunidades que se viam ameaadas pela formao dos estados nacionais europeus. Fundamentado nas teorias do capital, foi recebido com reservas pela comunidade museolgica - tradicionalista e conservadora -, especialmente nos pases capitalistas. A principal contribuio do ecomuseu (e o seu grande avano com relao aos museus ao ar livre) acenar com a possibilidade de musealizao integral de um determinado territrio, ou seja, com a possibilidade real de formalizar, pelo mtodo 162 (C) Copyright ICOFOM museolgico, a documentao, investigao, proteo e difuso do patrimnio total de um determinado grupo cultural, num determinado espao. O foco de interesse desloca-se assim do objeto para o patrimnio integral, e do visitante tradicional para todo o grupo social abrangido pelo museu (comunidade). Democrtico e holista, o ecomuseu um modelo difcil de ser implantado na prtica, pois sua efetivao depende da existncia de um grupo social consciente, cultural e politicamente amadurecido, capaz de decidir seu presente e seu destino. A sua dinmica de trabalho se faz pela negociao continuada entre os diversos atores do processo (trabalhadores, lderes comunitrios, representantes do governo e da igreja, jovens, velhos, elementos externos admitidos ou convidados) - coisa impensvel em sociedades subordinadas dinmica do capital, ou que ainda lutam para definir os parmetros de suas prprias identidades. E mais ainda: o ecomuseu um modelo artesanal, subsistindo, na prtica, pela relao cotidiana entre os seus atores, o espao em que vivem e a dinmica relacional desses atores no tempo ( o que Hughes de Varine chama de tempo social 3 ). No portanto um modelo fcil de implantar nas grandes comunidades urbanas. Modelo paradigmtico de reforo de perfis sociais identitrios, o ecomuseu tambm encontra dificuldade para ser entendido e realizado nas sociedades que se configuram pela pluralidade. A partir do ecomuseu, chega-se a outras alternativas, como a dos parques naturais musealizados - modelo holista, que amplia o conceito de comunidade para estend-lo s comunidades vegetais e animais, das sequias aos liquens, dos elefantes s bactrias. Baseado num paradigma que percebe o homem no como centro do universo mas como um de seus elementos, o parque natural ainda pouco entendido enquanto museu, pois nele o homem e sua cultura devem subordinar-se aos modos e ritmos da natureza. Numa outra vertente, esto os centros culturais e os parques de lazer culturalizados (como o Epcot Center): rejeitados como museus pela quase totalidade dos especialistas, por no possurem o que tradicionalmente se convencionou chamar acervos, so na verdade grandes centros de informao que operam sobre a vertente mais complexa do patrimnio - o patrimnio intangvel do presente, sob a forma de exposies teatralizadas. Colocando o problema Que experincias de Museu temos na Amrica Latina? Todas estas, com hegemonia absoluta do modelo tradicional - onde um conjunto de objetos, recolhidos do mundo e confinados a espaos arbitrariamente definidos como museus, trabalhado por especialistas, que os dispem de forma agradvel para os visitantes. Ainda que aqui se faa um esforo para trazer o museu s classes populares, a maioria dos visitantes provm das classes mdias - aqueles, em nossa regio, que tem acesso escolaridade e podem, de alguma forma, identificar-se com as maravilhas apresentadas. Pois este o museu do estatuto burgus, e existe para perpetuar e legitimar, na esttica e no discurso, os valores da sociedade burguesa. O resultado mais bvio que enormes contingentes de populao, em todos os pases latino-americanos, jamais entraram num museu e nem sequer sabem o que so museus e para que servem. Vivem margem dos museus, como vivem margem da educao, da indstria cultural, dos sistemas organizados de sade, comunicao e lazer. Pode-se at dizer que o museu, enquanto categoria simblica, no representa em amplitude a alma latino- 163 (C) Copyright ICOFOM americana; que no realiza de modo amplo seu enorme potencial como agente de informao, comunicao, valorizao identitria e proteo do patrimnio de nossos povos. Melhor destino e maior visitao tem tido os jardins zoolgicos e botnicos - especialmente nas grandes cidades, onde so periodicamente visitados por cidados de todas as idades e procedncias. E por que no se criam, em nossa regio, ecomuseus - modelo aclamado nos crculos museolgicos latino-americanos? Surgido nos anos 60, justamente num momento em que a regio era atravessada por governos autoritrios de direita, subordinados s diretrizes polticas dos pases que o capital tornara hegemnicos, o ecomuseu teoricamente parecia responder s necessidades de expresso identitria de comunidades que, ento, lutavam por meios mais legtimos de veiculao de seus valores e crenas; mas no chegou a instituir-se entre ns como modelo paradigmtico, permanecendo restrito a algumas experincias localizadas e pontuais. Faltou-lhe exatamente a medida da articulao: pouco estudado e pouco entendido, foi confundido com o museu tradicional, gerando a fantasia de que seria possvel transformar museus tradicionais j existentes em ecomuseus. Foi tambm (com algumas poucas excees) ignorado pelas instancias oficiais de cultura de muitos pases - j que na Amrica Latina qualquer iniciativa cultural que articule, de forma criativa, comunidades e territrio, ainda aparece como ameaadora. Mas, principalmente, foi deixado margem pelos prprios especialistas, inseguros quanto possibilidade de perder o (pouco) poder de deciso que ainda detinham, quanto aos destinos do patrimnio da regio. Fcil de falar e profundamente difcil de atuar, o ecomuseu na Amrica Latina tornou-se o museu do discurso - assduo freqentador de congressos, seminrios, aulas magnas e artigos publicados. A mesma dificuldade encontram os parques nacionais e os stios patrimoniais musealizados: apesar de existirem na regio desde os anos 30, apenas comeam a ser aceitos e valorizados como alternativa museolgica. Pode-se mesmo dizer que a Amrica Latina tem uma relao difcil e controvertida com o museu, a ponto de perceber-se ainda, na regio, um certo descompasso entre o museu do discurso e o museu da ao. A complexa realidade latino-americana no se encontra ainda expressa de forma clara e abrangente na grande maioria de nossos museus. certo que vimos buscando, pelo menos desde os anos 60 - ou mais especificamente, desde 72 (ano da Conferencia de Santiago), desenvolver modelos de museus que representem nossas realidades. Mas a relao do homem latino-americano com sua histria, seu patrimnio e sua identidade revela a contundente influencia dos modelos importados de pensamento, de civilizao, de economia, de expresso cultural... e de museu. Aqui preciso muito cuidado: ao analisar quando, onde e como tais modelos so hegemnicos, deve-se evitar cair em anlises maniquestas, que tentam dar conta de toda essa complexidade sob a forma de modelos tericos redutores. Pois h uma teoria do maravilhamento do homem latino-americano com as coisas que vem de fora , contra a conseqente negao do que vem de dentro, do corao da Amrica Latina: essa cultura que se expressaria pelo rosto e pela voz das comunidades autctones da regio. O resultado uma auto-imagem distorcida, onde brancos e ndios, brancos e negros, ricos e pobres, colonizadores e colonizados, homem do campo e homem da cidade so apresentados em eterna oposio, ou ento em situaes de falsa harmonia - como se fosse possvel, numa regio de to formidvel pluralidade, explicar, pela teoria dos opostos, a imensa complexidade de traos e padres culturais que nos caracteriza. Uma outra teoria imagina o nosso homem esmagado sob o peso do capital estrangeiro, que permanentemente suga nossas riquezas e que hoje nos impe uma forma de ser neoliberalista, que nos deixar para sempre margem 164 (C) Copyright ICOFOM da economia mundial. Nenhuma destas vises falsa, mas nenhuma inteiramente verdadeira. Devem ser tomadas pelo que so - vias possveis de anlise de nossas realidades. Adot-las como paradigma absoluto para a ao de nossos museus seria imputar-lhes a misso salvacionista de agentes de recuperao cultural do homem latino-americano. Vises maniquestas impedem que nos vejamos na plenitude de nossa pluralidade: ser plural no ser oposto ao diferente, aceit-lo fora de ns - reconhecer e aceitar, antes de tudo, o Outro que habita em ns, reconhecer que somos muitos, e contraditrios. Todos ns somos o diferente. Pois h muitas Amricas Latinas, cada uma delas um maravilhoso microcosmo onde o ambiente natural, a pluralidade lingistica (no esqueamos, o portugus e o espanhol so apenas idiomas oficiais) e uma fabulosa multiracialidade se configuram e representam em formas culturais especficas, no encontradas em nenhuma outra regio. O que nos une? O territrio? Uma histria e um patrimnio comuns? Ou a maneira muito prpria de ser e de estar no mundo, configurada pelo que denominamos sangue latino - e que nos faz atuar conjugando, sempre, razo e emoo? Museologia, Identidade, Diversidade ...Aqui cabe lembrar que a percepo da diversidade cultural vincula-se essencialmente percepo da identidade: identidade do indivduo, resultado da articulao de traos que o caracterizam; identidade do grupo, configurada pela combinao de padres identitrios individuais, no tempo e no espao; identidade nacional - dimenso poltica, elaborada a partir dos padres identitrios dominantes em cada grupo social; identidade do Museu, enquanto conjunto simblico e sistema de representao 4. Pensar a identidade nos remete alteridade, e a uma ontologia da diferena - onde, lembrando Heidegger, entenderamos que a identidade percebida no pela afirmao do Mesmo, por igualdade ou analogia 5, no interior de um grupo ou conjunto e num contexto de diversidade; mas pela compreenso de que ela parte do Ser, aquilo que o determina e constitui. E, se o Ser definido pela identidade, ele se pertence, em toda a sua complexidade. O lugar identitrio no jamais fixo: ser + pertencer definem o homem 6 . A questo identitria se inicia, assim, pela ipseidade 7, ou seja, pela percepo do Mesmo com relao a si prprio. E prossegue com a relao que se estabelece entre o Mesmo e o Outro, no exterior de um conjunto onde a alteridade se afirmaria enquanto diversidade 8 . Para reconhecer os parmetros de igualdade ou similaridade, necessrio definir os pontos de convergncia da identidade, os traos pelos quais o Mesmo se define com relao ao Outro 9 , seja a nvel individual ou a nvel de grupo. Mas tambm preciso definir, com preciso, quais os traos pelos quais o Mesmo se define a si mesmo, e como ele identifica o Outro em si. Este um desafio inesgotvel de diferenciao, que gera no Mesmo a compreenso da natureza da sua complexidade, e o faz perceber o quanto o pertencimento uma escuta recproca da diferena. Partindo desse ponto, possvel perceber o Outro na diferena, numa relao de correspondncia e de liberdade. Mas se o que existe a diferena, como se d a construo da identidade? Antes de tudo, deve-se compreender que a identidade como absoluto no existe, uma construo intelectual: o pensamento vai apreender como identidade aquilo que os sentidos apreendem como diferena. Este tem sido o problema da ordem social: tentar controlar o 165 (C) Copyright ICOFOM indeterminado por determinaes identitrias, nomeando como sujeito o inominvel. A identidade estaria ligada fidelidade de cada um ao seu prprio modo de ser, na diferena. E a identidade grupal, pela identificao do Mesmo no Outro, atravs de um conjunto de mediaes simblicas do sujeito com o mundo - pois ela possui uma caracterstica orgnica de permanncia, ou melhor, de resistncia e continuidade no tempo (jamais de eternidade!) 10 que deixa suas marcas na memria coletiva, memria esta que tambm uma conscincia coletiva e que se configura na durao (dure), ao mesmo tempo em que se renova constantemente. Isto explicaria a persistncia de certas formas ou traos culturais no tempo e no espao, atravs das quais se construiria a tradio. dessa dinmica que se institui o Museu, conjugando espao, tempo, memria, tradio e criao para projetar-se nas suas infinitas relaes com o Homem. Nesse contexto, fundamental evitarmos a apologia do direito diferena - cujos arautos em geral se horrorizam cada vez que essa diferena define uma identidade incompatvel com a do Mesmo. Pois a diferena no est fora de ns, ela o que h, como afirma Badiou: toda situao (...) um mltiplo composto de uma infinidade de elementos, cada um deles sendo ele prprio um mltiplo 11. Badiou faz a crtica da tica contempornea, que focaliza com nfase as diferenas culturais e onde o Outro percebido como o que possui hbitos, crenas e comportamentos diversos. Esta tica idealiza um mundo onde seja possvel a coexistncia tranqila das comunidades culturais, religiosas, nacionais e onde inexista a excluso. o fascnio pelo culturalismo, que teria sua origem numa sociologia vulgar, diretamente herdada do espanto colonial diante dos selvagens 12 , esquecendo que a diferena precisamente o que h, e que toda configurao coletiva se caracteriza pela inesgotvel multiplicidade e complexidade de traos e padres. Museus e Museologia em tempos de globalismo ... O que significaria a relao entre Museu e identidade num mundo onde o avano da cincia e das comunicaes rompe as barreiras fsicas e culturais, construindo uma identidade global? Museus no existem apenas do passado, como sabemos. De que maneira tais relaes influem na configurao do Museu em devir? Em seu livro A Era do Globalismo, Octavio Ianni 13 assinala a emergncia da sociedade global como uma totalidade abrangente, complexa e contraditria. Desaparecem as fronteiras entre os grandes blocos mundiais, modificam-se os significados das noes de pases centrais e perifricos, do norte e do sul, industrializados e agrrios, modernos e arcaicos, ocidentais e orientais. Imperialismo, colonialismo, dependncia e interdependncia, projeto nacional e o prprio nacional como parmetro, so conceitos que perdem o significado. Implanta-se uma nova diviso do trabalho - transnacional: as atividades de gerao, distribuio e acumulao de riquezas e servios j no se concentram em pases dominantes, mas so redistribudas por pases e naes em todo o mundo. As novas tecnologias produzem novas redes de articulaes, por meio das quais se desenham os contornos do capitalismo global. O capital adquire dimenses universais, articulando os mais diversos subsistemas econmicos nacionais e regionais, os mais distintos projetos e formas de organizao da economia e do trabalho; parmetro das operaes econmicas em todo o mundo, no se reduz a esta ou aquela moeda, pois a moeda j no mais simboliza a soberania nacional e uma economia independente. As instituies que garantem as relaes de produo reterritorializam-se simultaneamente em muitos lugares. Neste contexto, reduz-se o significado da soberania 166 (C) Copyright ICOFOM nacional e o Estado-nao, paradigma do mundo moderno, deixa de ter importncia hegemnica no cenrio mundial. Transformam-se as condies de vida: o campo industrializado e urbanizado, ao mesmo tempo em que se verifica uma crescente migrao para os centros urbanos, no apenas a nvel local, mas at em outros pases. A sociedade agrria, elemento chave no jogo econmico da era moderna, perde sua importncia qualitativa e quantitativa na formao das estruturas mundiais de poder. A produo agrcola transforma-se num setor da produo industrial: a produo j no depende da terra e da natureza, mas de um conjunto de metodologias e tcnicas que faz com que uma fazenda, cada vez mais, se assemelhe a uma fbrica ou a um laboratrio de biotecnologia. Reduz-se o nmero de trabalhadores rurais e o mundo agrrio se urbaniza; altera-se drasticamente a vida de famlias, vilas e comunidades inteiras, o modo de vida no campo e as formas de organizao do trabalho e de produo. Uma nova cartografia geopoltica revela a ascenso de cidades globais - cidades dominantes, que passam a polarizar as foras e as atividades produtivas em moldes capitalistas. Nestas megalpoles esto sediados os ncleos das verdadeiras instancias contemporneas de poder: os bancos e empresas transnacionais. So simultaneamente centros financeiros, de tecnologia de ponta e de informao - espaos que fazem a sntese das multiplicidades do mundo contemporneo. E, como parte do conhecimento do mundo vincula-se agora a atividades imateriais e desterritorializadas, cria-se uma casta de trabalhadores tambm desterritorializados, que atendem, via computador, a clientes e consumidores que se encontram distncia. O resultado mais visvel desta tendncia o redesenho do espao urbano e da fisionomia das cidades. Diluem-se as linhas divisrias entre indstria e servios: o consumidor (indivduo, corporao ou instituio) torna-se um reformulador das prticas do cotidiano. Estas, por sua vez, modificam radicalmente as possibilidades e alternativas de vida, questionando os valores existenciais e os conceitos de tempo e distancia. Modificam-se profundamente os modos de ser e de estar no mundo: no h um conjunto aceito de paradigmas, teorias e crenas para guiar as perguntas relevantes e a busca de respostas. O cotidiano permanentemente atravessado pela mudana, pela irrupo contnua do inesperado, ou pela complexificao e intensificao do cruzamento de variveis esperadas. No h mais lugar para as lgicas segmentadas (econmica, poltica, militar), substitudas pelo que denomina a lgica fuzzy 14. Algumas vertentes de anlise do contemporneo identificam, neste contexto, a emergncia de novas culturas de dominao. Com o crescimento da influncia da tecnologia de ponta e das redes de comunicao, a distribuio de riquezas e de tecnologia faz-se cada vez mais desigual. J nos pases menos desenvolvidos, agravam-se os problemas ligados manuteno de uma qualidade bsica de vida: saneamento, habitao, alimentao, educao. As realidades so constantemente interpenetradas pela influencia da mdia impressa e eletrnica, num processo que faz com que as redes de comunicao povoem o mundo de imagens - que representam a realidade, elidem o real e simulam a experincia 15. As imagens substituem as palavras, as quais por sua vez so tambm representadas plasticamente como imagens, pela eletrnica e pela informtica. Atuando como grandes instrumentos de articulao simblica, as redes inventam, modificam, transmitem e recodificam signos e mensagens em escala global, a ponto de criar a iluso de que o mundo imediato, presente, miniaturizado, sem geografia nem histria 16 . Esta percepo ilusional do acontecimento como prximo e imediato revela uma nova relao do homem com o tempo, reinventado e redefinido 167 (C) Copyright ICOFOM agora como tempo real. O novo modo de apreenso da realidade e de atuar as coisas instaura tambm, no cenrio contemporneo, uma nova relao do homem com a matria: pela primeira vez aps o aparecimento da escrita, a informao prescinde da impresso fsica, concretizando-se numa exploso de mensagens por via eletrnica. Ambientes, objetos e personagens so criados em espaos desmaterializados; uma comunidade virtual-textual vive, se comunica, roda em rede e cria livremente, interconectando-se via computador. A ferramenta bsica j no o objeto, mas a palavra e a imagem digitalizadas - que veiculam, em escala planetria, a fabulosa massa de informao agora disponvel ao homem comum. Essa a influencia que estrutura o indivduo contemporneo - seu comportamento enquanto pessoa e seu significante enquanto categoria 17 . Um novo khaos questiona o homem e sua humanidade, e faz com que o ser humano se interrogue sobre o real - enquanto a realidade multiplamente questionada e reproblematizada, levando de roldo as convenes e a rotina. impossvel a qualquer indivduo chegar a controlar e muito menos entender o todo do processo. Todas essas mudanas provocam tambm novos tipos de relao entre o homem e o espao. Historicamente vinculado ao territrio - espao de construo do local, do nacional, da identidade, referencia tradicional da cultura o homem se desterritorializa: nmade a palavra-chave que define o modo de vida, o estilo cultural e o consumo dos anos 2.000 (...) todos carregaro consigo a sua identidade (...) os meios de transporte, suportes naturais desse nomadismo, sero lugares privilegiados de reunio de objetos nmades: telefones, telefax, televisores, leitores de vdeo, computadores, fornos de microondas 18 . Neste sentido, a sociedade global um universo de objetos mveis e fugazes, atravessando espaos e fronteiras, culturas e civilizaes. Se o enraizamento no territrio pode dificultar a percepo do que outro, ou do que internacional, multinacional, transnacional ou global, o carter nomdico destas coletividades contemporneas resulta, por sua vez, no abandono (ou pouca percepo) dos traos identitrios mais profundos de muitos grupos sociais. Pois globalizao no significa homogeneizao: este um universo de diversidades, desigualdades, tenses e antagonismos, de articulaes e integraes. As identidades reais e ilusrias se confundem e se recriam. Outras se fragmentam, sob a influencias de tantos fatores contraditrios. Torna- se cada vez mais difcil, para cada indivduo ou coletividade, poder contar sua histria, identificar o que o define em si e para si, nesta imensa e catica rede de relaes. A tentativa de resgate ou recriao das matrizes culturais e civilizatrias de cada povo ou coletividade serve para a identificao de pontos de referencia atravs dos quais se esboam as novas identidades. E, se a medida da auto-significao de um indivduo ou grupo se d pela percepo das relaes entre o Mesmo e o Outro, a combinao entre as singularidades de cada grupo ou lugar e as singularidades da sociedade global como um todo que vai explicitar, hoje, a configurao identitria de cada um. Coloca-se a a problemtica da cultura e do imaginrio , com todas as implicaes que isto pode trazer: desenvolvem-se as atividades ligadas cultura de massa, e a indstria cultural coopta expresses de cultura popular para fazer delas fenmenos transnacionais. Surgem inmeros desafios relacionados problemtica da cultura nacional e do patrimnio cultural nacional como as relaes entre cultura, patrimnio e identidade. Mas se o que est em causa o reconhecimento dos processos e estruturas que constituem a transnacionalizao da cultura, no se trata de focalizar apenas o que nacional, tradio, patrimnio ou identidade, 168 (C) Copyright ICOFOM mas de examinar essas e outras realidades tambm no mbito da transnacionalizao, da desterritorializao, da emergncia de um imaginrio produzido e dinamizado direta e amplamente como global e virtual 19 Realizada e orquestrada pela mdia impressa e eletrnica e reforada pelo marketing global, a mundializao cultural se expressa basicamente como indstria (industria cultural) e se organiza como setor produtivo. Atravs dos seus instrumentos, difunde e reitera padres e valores prevalecentes nos centros dominantes, irradiados desde as cidades globais. Para atingir seus objetivos, faz uso das mais diversas linguagens a palavra, o som, a cor, a forma, a imagem, o prprio tempo codificado em harmonia, ritmo, durao. Mas o que predomina mesmo a imagem: ela monopoliza, influencia, determina, escolhe, administra a informao de um modo jamais antes visto e nunca igualado. um intelectual orgnico desterritorializado, - o intelectual orgnico dos grupos, classes ou centros de poder dominantes na sociedade global 20 . A prpria cultura encontra outros horizontes de universalizao, ao mesmo tempo em que se recria nas suas singularidades: o que era local, nacional, pode tornar-se mundial. O que era antigo, pode revelar-se novo 21. Mas tambm so muitas as formas culturais mutiladas ou destrudas pela globalizao - num processo s vezes brutal e aparente, outras vezes surdo, subjacente a outros processos, disfarado em avano tecnolgico, modernizao econmica ou acesso aos ideais da comunicao. O globalismo desafia as cincias, as ideologias e as utopias, dando ensejo ao surgimento de novas polarizaes, atravs das quais indivduos e coletividades buscam situar-se frente s novas realidades - como o neoliberalismo e o neo-socialismo. Enquanto os objetivos neoliberais impregnam as prticas dos governos, das empresas e corporaes transnacionais e fazem-se tambm presentes na vida intelectual, influenciando as instncias clssicas de produo de saber (universidades, institutos de pesquisa, intelectuais) e tambm os meios de comunicao, terminando por converter o Estado em uma agencia para o ajustamento das prticas e polticas da economia nacional s exigncias estabelecidas pela economia global 22, estabelece-se como contraponto o neo-socialismo, expresso em novos movimentos sociais: ambientalismo, feminismo, pacifismo - cujo brao organizado so as inmeras ONGS que transnacionalizam as reivindicaes desses segmentos. Reabre-se tambm a problemtica do trabalho e dos modos pelos quais o trabalho se insere na organizao social do indivduo e das coletividades. O mercado de produo se mundializa, promovendo migraes em todas as direes e uma das conseqncias desse processo a formao de contingentes de desempregados mais ou menos permanentes, configurando uma nova subclasse em escala global que habita principalmente as grandes cidades, onde permanece margem da dinmica da economia contempornea quase como um resduo. Modificam-se as estruturas e formas de pensamento baseadas no nacional: a sociedade nacional, com sua histria e cultura, economia e poltica, moeda e mercado, lngua e dialetos, religio e seitas, hino e bandeira, santos e heris, monumentos e runas - criao de base histrica, identificada com as caractersticas desta ou daquela classe dominante, deste ou daquele bloco de poder, e decisivamente articulada a projetos nacionais. Pois lgica do mercado global no interessa onde o produto feito, mas sim quem o faz e quem o consome. Ao conferir novos significados sociedade nacional, a globalizao fragiliza os vnculos internos de solidariedade, dando ensejo emergncia de regionalismos, provincianismos, etnicismos, exacerbando as caractersticas, desejos e reivindicaes especficos de cada coletividade. O resultado a fragmentao de naes (como a Unio Sovitica e a Iugoslvia), as tentativas separatistas (como as da Catalunha e do Quebec) e a 169 (C) Copyright ICOFOM ocorrncia de alteraes significativas no jogo de foras que configura o ambiente poltico de cada pas. Neste contexto, emerge tambm um novo e diferente ator: a comunidade regional, configurando uma cartografia poltica que divide o mundo contemporneo em blocos, por regies. O mundo se redesenha pela lgica dos mercados e obedecendo aos movimentos do capital. Novos intercmbios e alianas se tecem, no apenas na esfera econmica mas tambm na esfera cultural; surgem novas elites, novas polarizaes de interesses, novas estruturas de poder. E ainda que o estado-nao continue a ter um papel importante no panorama poltico e econmico do mundo, pouco a pouco as estruturas governamentais nacionais conformam-se lgica do regionalismo. Redesenham-se as fronteiras reais e imaginrias, pluralizam-se os horizontes e as identidades dos indivduos. Uma das conseqncias a expanso da indstria do turismo, que promete as mais diferentes voltas pelo mundo dos museus, palcios e catedrais, monumentos e runas, imagens e simulacros 23 . Situada exatamente no contraponto nacionalismo e globalismo, o regionalismo pode ser visto como um processo por meio do qual a globalizao recria a nao, visando adequ-la ao novo desenho transnacional. Mas tambm em mbito regional ocorre a ressurgencia de localismos e outras manifestaes, revelando a fora expressiva da sociedade humana enquanto pluralidade. Como interpretar o nacional, o regional e o local no mundo contemporneo das sociedades globalizadas? ... Que relaes ter o museu com tais questes, nos pases com fortes identidades regionais, ou nos que tem sido historicamente ocupados por foras estrangeiras? Ou mesmo naqueles que, submetidos a um rpido processo de industrializao ou de mudana nas estruturas polticas, passam por um profundo e radical processo de transformao em seus costumes e tradies - como o caso dos pases do Leste europeu? Aqui lembraremos Canclini, para quem, num mundo onde as transformaes (...) tornam instveis as identidades fixadas em repertrios de bens exclusivos de uma comunidade tnica ou nacional e onde j no mais possvel conter, dentro das vacilantes fronteiras nacionais, a exploso globalizada das identidades e dos bens de consumo 24, a construo das identidades se faz pelas relaes com o consumo, pela capacidade de criar e manter articulaes e pela aceitao das diferenas. A cultura passa a ser entendida como um processo de montagem multinacional, uma articulao flexvel de partes, uma colagem de traos 25 , onde os significados de territrio, patrimnio, bem cultural ganham uma nova perspectiva. Todas essas modificaes no cenrio mundial resultam em novas diretrizes para a poltica mundial de cultura e desenvolvimento. No mbito da UNESCO, criam-se programas internacionais de apoio biodiversidade, ao multiculturalismo, s identidades de grupos especficos e ao patrimnio mundial. Difunde-se o conceito (holista) do planeta Terra enquanto ecossistema global, do qual a economia mundial subsistema. A natureza e o homem passam a ser entendidos como capital (natural) e a adoo de medidas de desenvolvimento que levem em conta o equilbrio entre economia, homem e natureza passam a constituir meta poltica prioritria em todos os nveis: nacional, regional, mundial. Multiplicam-se os estudos sobre etnias e grupos culturalmente diferenciados. Um inventrio internacional dos povos indgenas revela nmeros surpreendentes: os povos indgenas esto representados, no mundo, por cerca de 250 milhes de indivduos, configurando cerca de 4% da populao mundial. Busca-se ainda reforar o conceito do nacional, com a criao de grandes museus nacionais , ou museus do Homem e da Civilizao , bem como a reformulao dos j existentes 26 170 (C) Copyright ICOFOM Que papel teriam os museus neste cenrio? Inicialmente, atuar de modo mais efetivo como instancia de representao e preservao dos valores culturais dos grupos humanos. Pois esta j , desde 68, a proposta do Ecomuseu - elaborar a atividade musestica no como atividade intelectual, mas como iniciativa comunitria, valorizadora de identidades e valores de grupos especficos. Tambm analisar em profundidade as relaes entre museu, multiculturalismo, pluralismo e diversidade cultural. O Grupo Internacional de Trabalho para analisar o impacto das questes multiculturais em museus, estabelecido no ICOM em 1993, recomenda: 1. Combater a tirania dos esteretipos - definidos de forma maniquesta em dicotomias de carter etnocntrico (ns x eles; pretos x brancos; primitivos e civilizados; orientais x ocidentais); 2. Desenvolver uma percepo multicultural da sociedade humana , a partir da percepo dos valores individuais do eu em direo ao reconhecimento dos valores do outro. 3. Reconhecer os direitos culturais de todos os grupos, bem como suas diferentes expresses. Isto exige clareza de conceitos, a negao de preconceitos e esteretipos e, principalmente, a adoo de uma terminologia comum, que permita a comunicao entre os grupos. 4. Assumir a presena no territrio e o desenvolvimento comunitrio como questes centrais para o sentimento de auto-estima e de identidade no grupo. 5. Permitir a emergncia de mecanismos de adaptao cultural, auto-fortalecimento dos grupos e reconhecimento de lideranas comunitrias. ...Qual seria ento o trabalho da Museologia, seno o de investigar as novas relaes entre o global e o local, examinando o que a globalizao, o mercado e o consumo tem de cultura e de que formas se d o exerccio da cidadania - quais as suas relaes com o consumo, quais as condies culturais de rearticulao entre o pblico e o privado, quais os papeis dos atores polticos frente a um panorama sociocultural to plural e contraditrio? Caber-lhe-ia ainda analisar a importncia do sentido de pertencimento e identidade, a reelaborao do prprio numa sociedade onde a economia e a cultura encontram-se globalizadas, e onde as identidades ultrapassam territrios geogrficos e fronteiras lingisticas. Estudar a cidade como unidade definidora de sentimentos de cidadania, antes adstritos Nao. E, principalmente, lanar um novo olhar em direo aos saberes tradicionais de certos grupos sociais, investigando as tecnologias alternativas que permitiram a enormes contingentes de populao, em todas as regies do mundo, sobreviver atravs do tempo, mantendo caractersticas muito particulares. Esta trajetria se far necessariamente pelos caminhos de uma sociologia do cotidiano , a partir de anlise dos movimentos de apropriao de conjuntos sgnicos por segmentos especficos da sociedade; como os conceitos de cidade e cidado, de pblico e privado de memria, territrio e cambio global. Um olhar crtico sobre as formas contemporneas de se pensar e atuar a realidade poder auxiliar o estudo das formas atuais de articulao do corpo social, to importantes para o entendimento da Museologia. Deve-se tambm identificar as influncias da globalizao cultural na Museologia, bem como as suas possibilidades de atuao num mundo globalizado, onde a produo de saberes muitas vezes suplantada pela importncia dos movimentos de articulao. Estudos sobre o cmbio global levam-nos a entender como se redesenha o mundo contemporneo. 171 (C) Copyright ICOFOM Outra questo que merece anlise a dos espaos do saber: tradicionalmente vinculados ao mundo acadmico, s elites produtivas, s agencias hegemnicas, em todas as sociedades e em todas as pocas, os espaos autorizados do saber vem-se subvertidos, no mundo contemporneo, pela enorme vitalidade das redes de comunicao. Nesse contexto, fundamental abandonar-se a percepo do Museu como espao autorizado de saber, de conhecimento e de informao, buscando perceb-lo como uma instancia relacional onde tudo o que se d processo. Cabe Museologia assumir seu carter simultaneamente transnacional e valorizador de peculiaridades locais, bem como um papel de catalisadora de cmbio social, dando nfase ao desenvolvimento de formas de Museu que atendam s conjunturas contemporneas. Desta forma, os museus - mais do que representaes de identidades, atuariam como instncias de representao de realidades - nacionais, regionais, grupais, transnacionais, ou globais. Importa aqui a construo do discurso que a Museologia dever elaborar sobre globalizao e multiculturalismo, bem como definio de cdigos para uma narrativa apropriada desses fenmenos, J que a apropriao simblica destas realidades pelo Museu no pode desprezar o fato de grande parte da produo cultural continua sendo feita como expresso de tradies nacionais, circulando apenas dentro do prprio pais de seu criador. As artes plsticas e a literatura permanecem como fontes do imaginrio nacionalista, cenrios de consagrao e comunicao dos signos de identidade regional 27 . Isto aponta para uma tendncia ao consumo tambm local, ou nacional, desses prprios bens, ao mesmo tempo em que a produo, circulao e consumo de bens simblicos atravs de outros setores da indstria cultural (cinema, TV, msica popular) encontra-se j completamente globalizada. Tradicionalmente entendidos enquanto instncias de consagrao de identidades (locais, nacionais, regionais), os museus tambm se adaptam aos novos tempos, inserindo-se nas redes globalizadas de produo e circulao simblica. A viso singular e unificada de identidade, consagrada pelas etnografias clssicas substituda hoje pela aceitao da diferena e pela narrativa da interculturalidade. ...Mas onde isto acontece, e onde permanecem os cdigos tradicionais? Outra questo a da tolerncia: em 1995, o ICOM reuniu-se na Noruega, para discutir Museus e Comunidades. A pauta enfatizava a questo multicultural, j no contexto da Europa unificada. O texto de apresentao da Conferencia mencionava explicitamente que os desafios dos museus e de suas comunidades freqentemente so de carter universal, colocando a questo dos acordos supranacionais por que passa a Europa e que tem, como conseqncia, a reduo de importncia das fronteiras nacionais. Diz o autor: os museus e monumentos deveriam expressar a riqueza e a variedade da diversidade cultural e servir de ferramenta comunicao entre os povos . A questo que se coloca : cumprem os museus o papel necessrio no estabelecimento e manuteno da compreenso e da tolerncia intercultural? Ou, fazendo o discurso da diferena, perpetuam uma prtica cristalizadora da hegemonia do Mesmo? Em 1998, quando nos preparamos para discutir, na Austrlia, Museus e Diversidade, eu recolocaria esta questo. Apontando caminhos A vinculao da Museologia s diretrizes mundiais de cultura e desenvolvimento revela 172 (C) Copyright ICOFOM uma imagem bastante ntida do seu potencial de mobilizao cultural. Bem atuada, a Museologia fundamentalmente transformadora, pois trata da produo de conhecimento e da constituio de novas estratgias do saber. A questo compreender, com nitidez, que vnculos se estabelecem, em cada sociedade, entre a prtica museolgica e as estruturas hegemnicas, j que o Museu, por sua forte expressividade enquanto meio de comunicao, freqentemente utilizado por setores que tendem a formular discursos os quais raramente correspondem ao. A anlise das praticas ditas museolgicas vem apontando para uma sria contradio: a um discurso nitidamente sintonizado com as mais atuais tendncias de pensamento, corresponde ainda, em muitos casos, um conjunto de prticas tradicionalistas e muito pouco renovadoras. Esta a situao que se vivencia no momento na Amrica Latina, onde ainda se vem exemplos de uma ao museolgica influenciada pelos conceitos de museu dos anos cinqenta. O fato chama a ateno, principalmente por ter sido a Amrica Latina o cenrio de um dos momentos de maior renovao da museologia mundial - a Mesa Redonda de Santiago do Chile, que, em l972, definiu a sociedade como sujeito e objeto de estudo da Museologia, marcando o advento do conceito de Museu Integral e dando o ponto de partida para a criao dos ecomuseus. Grande parte dos museus latino-americanos encontra-se ainda vinculada a pautas de estruturao que j no correspondem complexidade e vitalidade do panorama cultural deste final de sculo. Neste contexto, no de se espantar que se faa ainda, na regio, uma segmentao entre os setores patrimonial (onde se localizariam o museu, a biblioteca, o arquivo) e de produo cultural (onde estariam o teatro, o cinema, o rdio, a imprensa, a tev). interessante ressaltar, neste panorama, o papel desempenhado pelo muselogo Tradicionalmente alinhado entre os intelectuais, na maior parte dos pases, colocou-se sempre como aquele que detinha os saberes especficos de sua categoria - e com eles, os cdigos que dariam acesso s prticas museolgicas. Com o advento do computador, a crescente velocidade dos sistemas de comunicao e a pluralidade de cruzamentos de dados facilitada via Internet, subverteu-se o processo do conhecimento, e tambm o acesso aos cdigos de informao sobre e para museus. A hegemonia do especialista tornou-se questionvel, e o poder do profissional sobre a elaborao de um discurso museolgico, dirigido a um pblico- alvo, foi inteiramente relativizado. O muselogo, hoje, no quem trabalha nos museus, mas quem pensa o Museu. A relao do profissional agora com os sistemas de poder, e neste sentido, a Museologia pode cumprir um papel relevante. Atuar o Museu como agencia formadora de mentalidades; como espelho e sntese das muitas realidades que configuram, no tempo e no espao, as identidades comuns aos grupos culturais; trabalhar a unidade na diversidade e os padres de identidade, na diferena - numa relao no apenas dialtica com os grupos, mas tambm de afinidade, empatia e verdadeira participao, so as tarefas que se colocam, hoje, para o muselogo. A questo que permanece, a mesma que colocada por Foucault 28, e que faz a perplexidade de outros campos do conhecimento: ...quem exerce o poder? Onde o exerce? Para sabe-lo, seria necessrio que cada sociedade pudesse situar de maneira ntida o lugar do Museu no seu sistema de representaes. Olhar o Museu como espelho de suas identidades, bem como as suas diferentes formas de insero no corpo social, levando em conta que Museu um fenmeno que se constitui nas diferentes formas de relao entre homem, tempo, espao, cultura e natureza. Com a responsabilidade de ser um agente de 173 (C) Copyright ICOFOM transformao social, o Museu pode atuar como espao de criao, produzindo saber - e saber fazer; mas deve faze-lo de forma aberta e democrtica, tornando possvel que deste processo participem amplos segmentos da sociedade. Esta a contribuio que pode dar, ao museu contemporneo, a Teoria Museolgica: tornar perceptvel ao mundo que Museu no apenas uma instituio, ao contrrio, um fenmeno ou manifestao cultural (como o Teatro), capaz de assumir diferentes formas e apresentar-se de diferentes maneiras, no tempo e no espao, de acordo com os valores vigentes em cada momento, em cada sociedade. Isto configuraria pontos iniciais de anlise jamais, antes, abordados por outras categorias do conhecimento, e que seriam: 1. o reconhecimento do carter plural do Museu (Museu no uma coisa nica, mas o nome genrico dado a um conjunto de manifestaes culturais - e portanto vrias formas diferentes de Museu podem coexistir no tempo e no espao; o mesmo museu pode tambm assumir diferentes formas, na sua trajetria de existncia); 2. a percepo de que ele processo, e no produto cultural (o Museu est em continua mutao, ele se d no instante, e se define na relao); 3. e consequentemente, a sua essencial liberdade: qualquer espao, fato, fenmeno ou objeto , potencialmente, Museu - se, quando e enquanto assim for nominado 29 . Fenmeno - e portanto livre, dinmico e plural, o Museu deixar, pouco a pouco, de ser percebido a partir de suas expresses mais bvias (o objeto, a exposio) e de seus limites espaciais para brilhar em novas - e inusitadas - dimenses: o museu virtual (o museu do no- lugar), s existente na tela do computador e dependente, para existir, do vigor e da vitalidade das redes de comunicao; o museu interior, que nos remete ao campo da Psicologia e que analisa as relaes fundamentais do Homem com a paisagem interior de sua prpria psique; o museu global, a grande memria da biosfera, da qual somos todos participantes 30 . Quanto Amrica Latina, diria que nossos museus no tem uma misso, mas uma opo: a de ajudar o homem latino-americano a reconhecer-se e a fazer-se representar, em pluralidade e diversidade, com toda a sua glria e contradies - valorizando as iniciativas culturais autnticas e efetivamente reveladoras de nossa complexidade e atuando efetivamente . como representao das mltiplas possibilidades do homem - seu eterno referente. Pois no h apenas um museu possvel para a Amrica Latina: ao contrrio, todas as formas de Museu so aqui possveis, como tambm aqui so possveis todos os tipos de natureza, de cultura e de homem. Rio de Janeiro, junho de 1998 REFERENCIAS BIBLIOGRFICAS 1. A respeito, ver Andr Martins, .... 2. ao falar dos museus exploratrios, no podemos deixar de mencionar a interessante experincia da ndia, que adaptou s realidades locais e nacionais o modelo americano de museu exploratrio de cincia e tecnologia, utilizando solues e metodologias locais. 3. ver: O Tempo Social. Hughes de Varine, 4. Scheiner, Tereza - Museu e Identidades: dimenses e perspectivas. RJ, Mestrado em Comunicao e Cultura, ECO/UFRJ, 174 (C) Copyright ICOFOM dezembro de 1996. 5. Rusio Guarnieri, Valdisa - Brasil. Muse et Identit,in: ICOFM International Committee for Museology - Museology and Identity (basic papers). ICOFOM Study Series, no. 10. Buenos Aires, out. 1986, p. 245 6. Scheiner, Tereza, in op. Cit. 7. tese defendida por Muniz Sodr de Arajo Cabral, professor do Programa de Ps-graduao em Comunicao e Cultura. ECO/UFRJ. 8. Rusio Guarnieri, Valdisa - in op. Cit., p. 246 9. Badiou, Alain. tica. Um ensaio sobre a consciencia do Mal. p. 19 10. ibid., p. 20 11. ibid., p. 31 12. ibid., p. 40 13. Ianni, Octavio. A Era do Globalismo. RJ, Civilizao Brasileira, 2 ed. 1997. 14. Dreifuss, Ren. A poca das Perplexidades. Mundializao, Globalizao e Planetarizaao: novos desafos. RJ, Vozes, 2l ed. 1996 15. Ianni, Octavio. , in op. Cit. P. 33 16. Ibid., ibidem 17. Dreifus, in op. Cit. P. 33 18. Attali, Jacques. Milenium. P. 81-82 19. Ianni, Octavio, in op. Cit. p. 147 20. Ibid., in op. Cit. P. 186 21. Ianni, Octavio, in op. Cit. p. 29 22. ibid, p. 182 23. ibid., p. 122 24. Canclini, Nstor Garcia - Consumidores e Cidados. Conflitos multiculturais de globalizao. RJ, Ed. UFRJ, 1996. p. 15 25. ibid, p. 17 26. Museus nacionais referem-se primordialmente legitimao dos territrios e das identidades configuradoras do Estado Nacional e so figuras emblemticas de poder: no por acaso que, entre os anos 70 e 90, os Estados Unidos criaram em Washington (e portanto, no corao poltico do mundo ocidental), vrios museus nacionais: o Museu de Arte Asitica, o Museu de Arte Africana, o Museu Aeroespacial; no mesmo perodo, reformula-se o Museu Nacional de Histria Americana, que passa a incluir exposies sobre as comunidades negras e as questes de gnero. Na mesma poca, a Frana reformula o Louvre, o Muse de lHomme, cria o museu do Mundo rabe e o Muse dOrsay. 27. ibid., p. 30 28. Canclini, Nestor Garcia, in op. Cit. P122 29. Ibid., p. 124 30. Ibid., p. 141 175 (C) Copyright ICOFOM LA MEMORIA Y LO COTIDIANO UNA PROPUESTA DE EDUCACIN COOPERATIVA POR LA MUSEOLOGA Angela Sperb - Eloisa Capovilla da Luz Ramos Brasil La Memoria y lo Cotidiano es la propuesta en el rea de Ciencia Sociales del Proyecto La Unin hace a la Vida de educacin cooperativa, desarrollado por el Sistema de Crdito Cooperativo - SICREDI, con el apoyo de universidades que estn involucradas en este proyecto desde 1995 en 12 municipios de Rio Grande do Sul, Brasil. La memoria y lo cotidiano explora recursos museolgicos para una prctica pedaggica concreta y significativa de las ciencias sociales, tomando a la comunidad como foco y punto de partida para acciones integradoras y (desencadenantes) del conocimiento y de la socializacin del saber, de la memoria y de prcticas cooperativas. 1. GNESIS DE LA PROPUESTA El desafo inicial fue lanzado por la Institucin Financiera SICREDI, en 1993, cuando le propuso al Centro de Documentacin e Investigaciones -CEDOPE- de la Universidad de Vale do Rio dos Sinos -UNISINOS- la elaboracin de un libro de educacin para el cooperativismo. Lo que impuls a la Institucin Financiera a invertir en la educacin de los hijos de los cooperativistas y por extensin, de los dems nios que seran integrados por el proyecto. Fue, en primer lugar, superar las crisis internas de las cooperativas, manifestadas en el comportamiento de los cooperativistas y, principalmente en las acciones y decisiones administrativas y financieras que planteaban la necesidad de rever y retomar los principios del cooperativismo. Frente a esto, la necesidad de invertir con una educacin que desarrollase actitudes y comportamientos cooperativistas se presentaba como una estrategia de corto, medio y largo plazo. Mediante lo estudiado y con la prctica de acciones y comportamientos cooperativos en la escuela los nios, que inicialmente influirn en sus padres y ms tarde, al ser adultos, tendrn naturalmente comportamientos afines con los principios del cooperativismo, garantizarn de esta forma la solidez e integridad de las cooperativas existentes y de las que se creen en el futuro. Adems, a las escuelas para las cuales sera propuesto el proyecto no slo concurren hijos de cooperativistas, por lo cual se abrira un espacio de divulgacin del cooperativismo directamente junto a las futuras generaciones e indirectamente, junto a sus padres. En segundo lugar, frente a la crisis de la globalizacin y del neoliberalismo que aparentemente destruye e inhibe las iniciativas locales y/o en pequea escala de desarrollo y algunas veces pone tambin en peligro a las cooperativas tradicionales, el SICREDI tiene claro que el cooperativismo se puede presentar como una alternativa tanto para la organizacin del quehacer econmico, como para la del quehacer educativo y cultural, ms all de constituirse en una forma de confirmar la paradoja global, permitiendo la permanencia, supervivencia y organizacin de emprendimientos dirigidos hacia las acciones e intereses locales y regionales. 176 (C) Copyright ICOFOM El equipo de educadores responsable de este Proyecto vio en este desafo una oportunidad para evaluar una serie de temas y cuestiones contemporneas que an necesitan tratamientos adecuados en los programas educativos. Temas y cuestiones que se conjugan perfectamente con los principios del cooperativismo. Por ejemplo: ecologa, memoria y construccin del conocimiento slo son posibles por la interaccin de dos sujetos que se respetan, que colaboran, que trabajan juntos, que se ayudan mutuamente y se tratan como iguales. De la misma forma se plasm la cuestin tica que tendra que mantenerse durante todo el Proyecto: el respeto por la vida, por los hombres y por el medio ambiente en toda la amplitud, diversidad y complejidad que esto puede significar. El pblico puro del Proyecto de Educacin para el Cooperativismo consiste en alumnos de la escuela fundamental (primaria) y del segundo grado (secundaria). En una primera etapa, se elabor una propuesta para los alumnos de la escuela fundamental o primaria. La propuesta para el segundo grado an est en la fase de discusin y construccin. En la primer etapa se propone a los profesores acciones concretas para la prctica educacional enfatizando los principios del cooperativismo en las actitudes y en los comportamientos que se deben estimular y reforzar en el proceso de enseanza y aprendizaje de los contenidos pertinentes a cada rea del conocimiento. En el rea de Ciencias Sociales (Historia, Geografa, Sociologa, Ecologa y Filosofa) la prctica para la enseanza y aprendizaje fue pautada a travs del desarrollo de acciones museolgicas. 2. EL MUSEO COMO PRCTICA PEDAGGICA Las razones que nos llevaron a escoger la prctica de la museologa para la educacin cooperativa en el rea de las Ciencias Sociales son de orden pedaggico y socio-cultural. En la primera, tuvimos en cuenta que una de las primeras tareas de la educacin es desarrollar y facilitar al alumno, a travs de un trabajo concreto y significativo, la integracin e interaccin social, el respeto por el medio ambiente y por su preservacin, la apropiacin de la memoria de la comunidad, de sus valores, de sus bienes culturales y tecnolgicos y, por extensin, la apropiacin del patrimonio de los conocimientos de la humanidad. Es tambin su tarea desarrollar habilidades tanto sociales como intelectuales. En la segunda, la constatacin de que los preconceptos en relacin a la idea de Museo y de espacio que le corresponde hacen que las comunidades encuentren dificultades para musealizar su memoria. Para algunos, la idea de Museo es de algo complicado, caro e intil en tanto que depositario de cosas viejas que no valen tanto o de cosas demasiado preciosas que no tienen como adquirir, conservar y guardar. Cuando la comunidad llega a tener un museo, es un lugar sin atractivos, generalmente reducto intocable e impenetrable en manos de un coleccionista (o de su sucesor) o est en las manos de la administracin pblica que no tiene inters o que no sabe que hacer con l. Por lo tanto, proponer el Museo como un recurso didctico surgi de la necesidad de desmitificar, desacralizar la idea de Museo, posibilitar a las comunidades la percepcin del significado de aquello que constituye la memoria local, concientizndola del acervo del cual es portadora y demostrar la posibilidad de viabilizar un Museo por ms modestas que puedan ser estas comunidades. El museo cooperativo, como forma didctico-pedaggica de valorizar, rescatar y trabajar la memoria, comprometiendo cooperativamente a la comunidad escolar y a la comunidad como un todo, se presenta como un desafo, como una provocacin, una forma de mostrar que el cooperativismo en sus principios y en su propuesta de organizacin institucional puede hacer posible la preservacin y la musealizacin de la memoria y del acervo de una comunidad. 177 (C) Copyright ICOFOM 2.1 Museo dinmico: aula desafiante Al proponer el Museo como medio de enseanza y aprendizaje, conjugamos los principios museolgicos y pedaggicos que consideramos relevantes en un proceso educacional significativo. Partimos de la comprensin de que un Museo no es un espacio muerto o esttico donde son depositadas antigedades y curiosidades; como tampoco es un lugar donde se guarda y encuentra el pasado; menos an que es un lugar al cual, una vez visitado, no se vuelve nunca ms porque continua exactamente igual. Entendemos por Museo el espacio dinmico, expresin de la vida y la historia de una sociedad o comunidad, lugar de cambios simblicos, un mercado donde son apreciadas, avaladas, discutidas, analizadas, interpretadas y comprendidas las ms diversas manifestaciones humanas. Todo lo que puede ser expuesto en el Museo es el resultado de indagaciones, investigaciones y estudios. Es un trabajo concreto en el presente sobre el pasado, buscando estudiar en sus races la sociedad o comunidad en la cual est inserto. As, trabajar en sus salas como en un aula y en la escuela, teniendo como elemento aglutinador la idea de Museo, permite una prctica concreta y significativa en el estudio ms especfico de la Historia, la Geografa, la Sociologa y la Ecologa. El punto de partida o el tema generador brota fcilmente de la realidad del nio, de su medio ambiente, de su universo inmediato. Se sabe que para poder formular un cuestionamiento es necesario un conocimiento previo, dado que el saber es pre-condicin del preguntar. El alumno mientras pregunta, indaga y estudia, adquiere y ampla conocimientos, aprende dnde buscarlos y cmo sistematizarlos. El aprendizaje se vuelve significativo, en el sentido de Ausubel (1968), las nociones y conceptos ya asimilados y elaborados funcionan como fundamento para la elaboracin de nuevos conceptos que, a su vez, dialcticamente, van a provocar transformaciones y reelaboraciones en aquellos ya adquiridos. Es tambin un aprendizaje significativo porque ser socializado en primer lugar en el propio grupo que lo realiza, luego en un universo ms abarcativo, a travs de exposiciones y/o publicaciones en la escuela y/o comunidad. Las publicaciones pueden ser hechas a travs de diarios o revistas mimeografiadas o fotocopiadas. Cabe tambin al grupo de alumnos buscar los recursos para viabilizar las exposiciones y publicaciones. 2.2 Organizacin y Principios La profesora introduce el trabajo dando las informaciones necesarias para que los alumnos se enganchen o no en la propuesta: el Museo como prctica de los contenidos, y la cooperacin como prctica social, para alcanzar objetivos tales como el conocimiento, el rescate y la valorizacin de la memoria, la preservacin del medio ambiente ... El trabajo es propuesto y como tal se lo somete a consideracin de los alumnos, ya que uno de los principios del cooperati vi smo es l a libre adhesin. Los al umnos que no qui eren parti ci par, independientemente del motivo que los induce, quedan como observadores, pudiendo engancharse luego en cualquier momento. Por lo tanto, el punto de partida del trabajo se da en base a los principios del cooperativismo. La libre adhesin se hace a travs de la manifestacin individual de cada alumno, o sea, cada persona vota, procedimiento que va a ser seguido en todas las otras decisiones que tendrn que ser tomadas: opcin por el tema, por las estrategias y procedimientos, exposiciones, publicaciones, etc. El control ser 178 (C) Copyright ICOFOM democrtico, eso supone que en la realizacin de los emprendimientos, aquellos que perdieron la votacin irn a colaborar en las tareas. Todas las acciones incumbirn a todos sin ningn tipo de preconceptos, sean religiosos, socio-econmicos o polticos, pues todos tienen algo que dar y una forma de contribuir. Mantenindose as la neutralidad poltica, racial y religiosa. Por otra parte, como el profesor acta esencialmente como animador y coordinador general de las acciones colectivas de los alumnos, estos asumen una parte significativa del proceso de enseanza y aprendizaje, manteniendo viva su curiosidad, su impulso incondicionado e incondicional de preguntar y buscar respuestas. Cada pregunta respondida, cada tarea realizada es punto de partida para nuevas preguntas, nuevas discusiones, y por lo tanto, nuevos trabajos. Entender que vivir significa estar en permanente proceso de aprendizaje, crecimiento, transformacin, construccin de s mismo, vale decir en educacin permanente y que la trayectoria personal no es solitaria, sino que se da en la interaccin hombre-mundo, y en la interrelacin de los sujetos, en la relacin persona a persona, es fundamental para la comprensin de que no hay actos aislados y que cualquiera que sea nuestra accin siempre habr un reflejo en el todo de la sociedad. Esto implica que, si somos sujetos de accin, tambin somos responsables por lo que hacemos de nosotros mismos y co-responsables por el tipo de sociedad que ayudamos a construir (Memoria e Cotidiano, p.147). Cuanto mayor sea el compromiso de los alumnos en las tareas, mejores sern los resultados tanto en lo que se refiere a adquisicin de conocimientos como en los cambios de comportamientos relacionados a hbitos y actitudes, ms all del desarrollo de las ms diversas habilidades. O sea, cuanto ms se trabaja, ms se gana. El alumno pasa a ser el centro del proceso de enseanza y aprendizaje. Si para el cooperativismo lo importante es el asociado, aqu lo importante es el alumno. Parafraseando ese principio del cooperativismo, podemos decir que el alumno no existe para la escuela, sino que la escuela existe para el alumno. Permitir que el alumno sea sujeto de su aprendizaje, implica que el profesor deje de ser el dueo del saber y de la ltima palabra y se transforme en co-laborador, co-operador, co-ordenador en la trayectoria de construccin del conocimiento. El alumno, a su vez, participa en las discusiones y decisiones, en la realizacin de las tareas que le competen, co-labora y co-opera con el grupo, respeta y asume los plazos y las responsabilidades que fueran establecidas para el trabajo. Finalmente, trabajar en forma cooperativa implica derechos y deberes. Todos tienen derecho a participar de las reuniones, sugerir temas y actividades, votar y ser votado, tener acceso al material y a las informaciones, ser informado y pedir informaciones sobre el trabajo y funcionamiento, solicitar reuniones siempre que fueren necesarias para la prosecucin del proyecto y de la actividad. Todos tienen el deber de trabajar con el grupo, participar de las reuniones (aulas), aceptar la decisin de la mayora, proveer los materiales e informaciones necesarios para la ejecucin de los proyectos, cumplir con sus compromisos en relacin al grupo. Como forma de viabilizar las acciones con los alumnos sugerimos a los profesores que los organicen en grupos y subgrupos, con liderazgos y responsabilidades internamente distribuidas. 179 (C) Copyright ICOFOM 2.3 Trabajando con proyectos Consideramos que trabajar con proyectos es una de las formas de desarrollar las actividades del Museo como una prctica de enseanza y aprendizaje capaz de comprometer efectivamente al alumno en el proceso. Toda accin consciente del ser humano existe antes como pensamiento, como posibilidad. El nio, por ejemplo, cuando construye un puente, una casa o un garaje para sus cochecitos, primero imagina, representa la tarea, despus la realiza. O sea, primero se lanza en el futuro a travs de un proyecto. El proyectarse del nio tambin se manifiesta en su curiosidad y creatividad, en su deseo de hacer cosas. Por eso no tiene mucho sentido que el profesor invente temas o cuestiones que puedan ser el (hito/fin) de un proyecto. Un proyecto se justifica en la medida que surge de una necesidad del propio nio o del propio grupo. La problematizacin de esa necesidad es, tal vez, un recurso inicial para la elaboracin del mismo. No obstante, cualquier proyecto supone el posible acceso a fuentes e informaciones, bsqueda de materiales adecuados, superacin de obstculos que se van interponiendo en el trayecto, colaboracin y deseo de trascender el punto de llegada. Sugerimos en nuestra propuesta, dos proyectos, La Cocina y La Cooperativa para demostrar como proceder en su elaboracin, cmo ejecutarlo y cmo avalarlo. Indicamos posibles fuentes y formas de trabajarlo, actividades especficas de identificacin, anlisis y catalogacin de objetos y tambin de anlisis e interpretacin de relatos de lo cotidiano. Indicamos procedimientos de catalogacin y conservacin con los objetos que constituyen el acervo del Museo de la Escuela, como con objetos prestados por la comunidad, inventarindolos, pues constituyen el acervo guardado y conservado por ella, una especie de reserva tcnica comunitaria. 3. LA UNIN HACE A LA VIDA El Proyecto La Unin hace a la Vida, est siendo implantado en los municipios que lo acepta y/o lo solicita. Est en su mayora en los municipios que han pautado su produccin agropecuaria en la pequea propiedad, tienen tradicin tnica y en el cooperativismo y culturalmente son bastante definidos: Marau y Encantado tiene sus orgenes en la colonizacin italiana; Coronel Barros, Vale do Sol, Lagoa dos Trs Cantos, Cerro Largo, tienen sus orgenes en las colonias teuto-brasileas creada en el inicio de este siglo; Teutnia, colonizada por colonos alemanes, en su mayora protestantes luteranos; Santo Cristo, colonizada por colonos alemanes catlicos romanos; Canguu, con poblaciones de orgenes germnico y azoreano; Victor Graef, con poblacin italiana y germnica; Ijuis, con germnicos y polacos. Alegrete, en la regin de la pampa, tienen una trayectoria histrica de latifundios: su poblacin es predominantemente de origen portugus, sin ninguna tradicin de cooperativismo. La implantacin y desarrollo del Proyecto es viabilizado a travs de una sociedad constituida con SICREDI, a travs de su Agencia local y la secretara Municipal de Educacin y Cultura. En general, el Proyecto termina constituyndose en el Programa Oficial de Educacin del Municipio. Todos los profesores involucrados en el Proyecto reciben un libro y entrenamiento a travs de seminarios temticos peridicos, que inicialmente fueron realizados por UNISINOS y, a partir del ao 1998, por las universidades regionales: Universidad de Santa Cruz - UNISC, Universidad Catlica de Pelotas - UCPEL, Universidad Federal de Santa Mara - UFSM. La 180 (C) Copyright ICOFOM Secretara Municipal de Educacin y cultura designa un coordinador local responsable de la coordinacin del proyecto, el apoyo a los profesores, los contratos con la Agencia Local y central de SICREDI. Este coordinador participa en reuniones y seminarios y peridicamente realiza informes para la Coordinacin General del Proyecto sita en Porto Alegre. 3.1 Lo cotidiano y la memoria El Seminario de Ciencias Sociales fue el desencadenante de actividades dirigidas hacia la valorizacin y preservacin de la memoria y del medio ambiente, como tambin de acciones museolgicas. Muchas de estas acciones tuvieron su inicio en el propio Seminario y muchas de ellas trascienden el mbito escolar. A ttulo de ilustracin destacamos algunas de las actividades desarrolladas en algunos municipios. En Marau, el Seminario realizado en septiembre de 1997, estableci las coordenadas para la creacin y la filosofa del Museo Histrico Municipal, que ser inaugurado durante la X Semana Italiana de Marau, del 4 al 11 de julio de 1998. ... el proyecto del Museo Municipal se bas en las ideas del proyecto La Unin hace a la Vida. El objetivo es contar a travs de la exposicin de los objetos, la historia de las personas que formaron este Municipio ... Pretendemos hacer un Museo con temas rotativos, que coherentemente alcanzar a un mayor nmero de familias. Contamos con la ayuda de las escuelas, clubes y otras asociaciones y entidades del Municipio (...). Adems de la reserva tcnica que ya est a disposicin en la Prefectura, estamos haciendo el inventario del acervo que existe en el Municipio (...) Vamos a estimular a las familias para que sean las guardianas de los objetos..., Marili Trentini Rigo, Secretaria Municipal de Educacin, Cultura y Deporte. Marau tambin cre una reserva ecolgica Vida Verde y, entre otros trabajos de educacin ambiental, procura concientizar a la poblacin para minimizar los desperdicio. El promedio de basura diaria de la poblacin urbana de Marau es de 1,05kg., cuando el promedio latinoamericano es de 0,6 kg. En Victor Graef, el Seminario termin involucrando a personas de la comunidad que servirn como testimonio y fuentes para los proyectos que sern delineados y desarrollados en las escuelas. Uno de los proyectos propona una accin en la ciudad, musealizando el espacio que dio origen a la poblacin, as como su primer nombre: Cochinho. Incluyendo a la Agencia de SICREDI, las diversas cooperativas del Municipio y la Prefectura Municipal, fueron movilizadas personas y recursos para la recuperacin de Cochinho. En la pared del Gimnasio que all se haba construido, un artista pint un panel representando el Descanso de los troperos, que all paraban para reabastecerse de agua potable; un arquitecto proyect un nuevo Cochinho; el 23 de octubre de 1993 se coloc una placa de bronce identificando el local como marco histrico: Cochinho de los troperos, cochinho del agua potable, cochinho de las lavanderas; cochinho ncleo de poblamiento. En el pasado lejano, queriendo huir de nuestra memoria, este lugar fue punto de descanso de los troperos..., y sigue una sencilla sntesis de la historia del Cochinho que dio origen a Victor Graef. Adems de lugar de los Troperos, Cochinho, a travs del comercio del ganado, se integra tambin a la historia del Estado de Rio Grande do Sul y de Brasil. La placa no destaca ningn nombre personal, slo las instituciones que participan del Proyecto de valorizacin del marco histrico. 181 (C) Copyright ICOFOM En Teutnia, la escuela situada en el barrio ms antiguo de la ciudad desarroll el Proyecto Nuestros juguetes antiguos que, involucrando a toda la comunidad, sensibiliz tanto a los padres como a los abuelos de los nios que participaron reconstruyendo algunos juguetes como la peteca, la mueca de paja y la mueca de pao, entre otros. E n Cerro Largo, un grupo de escuelas desarroll el proyecto Casamientos de ayer y de hoy. Reunieron fotos de los primeros casamientos en Cerro Largo, adems de ropas (vestido de novia, tocado, velos, etc.) un relevamiento de las piezas obligatorias de un ajuar y fijaron una lnea del tiempo del casamiento (encuentro, cortejo, noviazgo, casamiento). la exposicin fue realizada en el club de la ciudad y se realiz un baile de casamiento. Cerro Largo tiene un museo, que en verdad est constituido por un significativo acopio de objetos sin ningn trabajo de exposicin para el pblico, pues el coleccionista es celoso de los objetos que reuni. De esta manera, la secretara Municipal de Educacin y Cultura decidi musealizar temas de inters en diversos espacios pblicos y/o privados de la ciudad y del Municipio. Realizar la exposicin en el club de la ciudad tuvo un factor altamente democrtico, pues atrajo hacia un espacio socialmente definido, poblaciones de la periferia. A MANERA DE CONCLUSIN El Museo slo cumple con su funcin cuando involucra efectivamente a la comunidad, siendo el resultado, si no de todos, de una parte significativa de la poblacin. Un Museo implica mucho trabajo. Trabajo de organizacin, manutencin, investigacin y contacto con el pblico a travs de exposiciones y eventos: mesas redondas, seminarios, recitales, conciertos, etc. Accin e interaccin de tcnicos, especialistas y de la comunidad como un todo en la cual est inserto el Museo y a quien presta en cierta forma, servicios. Conociendo la complejidad de un Museo y de sus constantes dificultades financieras que limitan sus condiciones de funcionamiento, consideramos que una forma de viabilizarlo es a travs de la constitucin de Museos Cooperativos y/o Comunitarios. De ah, tambin, el motivo por el cual sugerimos al Museo como una prctica educativa, pues adems de posibilitar una forma dinmica y significativa de trabajar contenidos, se constituye en una estrategia para desarrollar una nueva mentalidad: una mentalidad solidaria y cooperativa de preservacin de la memoria local, como tambin de acceso al patrimonio cultural de la humanidad. Brasil, mayo de 1998 Traduccin al espaol: Mara del Carmen Maza BIBLIOGRAFIA 1. Associao Portuguesa de Museologia. Colquio APOM/85. Cadernos de Museologia. Sintra: Cmara Municipal. 1986. 2. BAUDRILLARD, Jean. O sistema dos objetos. Traduo: Zulmira Ribeiro Tavares. So Paulo: Editora Perspectiva, 1997. 3. BIANCO, Augusto et al. La aventura de la cooperacin. Rosrio: ALCECOOP, 1987. 4. DUARTE, Ana. Educao patrimonial. Lisboa: Texto Editora, 1993. 5. FIALKOW, Miriam Zelter (Coord.). A Unio faz a Vida. Educao Cooperativa: Subsdios para os professores de 1 o Grau. So Leopoldo: Editora da UNISINOS/ Porto Alegre: SICREDI, 1995. 6. GIRAUDY, Danile & BOUILHET, Henri. O museu e a vida. Rio de Janeiro: Fundao Nacional Pr-Memria; Porto Alegre: IEL; Belo Horizonte: UFMG, 1990. 7. LE GOFF, Jacques. Histria e memria. Traduo: Bernardo Leito et al. Campinas, SP: Editora da UNICAMP, 1992. 8. MENEZES, Antnio. Cooperativismo para escolas de 2 o Grau. Braslia: Grfica OCB, 1992. 182 (C) Copyright ICOFOM 9. NAISBITT, John. Paradoxo global. Quanto maior a economia mundial, mais poderosos so os seus protagonistas menores: naes, empresas e indivduos. Traduo: Ivo Korytowski. Rio de Janeiro: Campus, 1994. 10. ORTIZ, Renato. Mundializao e cultura. So Paulo: Brasiliense, 1994. 11. PEDRO, Jos San. Cooperativismo para docentes. Buenos Aires: INTERCOOP, 1985. 12. PERIUS, Virglio (Org.). Cooperativas de trabalho. Manual de Organizao. So Leopoldo: Editora da UNISINOS, 1997. 13. ROBLES, Hector Alberto. La cooperativa del aula. Buenos Aires: INTERCOOP, 1982.SAINZ, Fernando. El mtodo de proyectos. Buenos Aires: Losada, 1943. 14. SANTOS, Maria Clia T. Moura. Museu, escola e comunidade uma integrao necessria. Salvador: Bureau Grfica e Editora, 1987. 15. Secretaria de Estado da Cultura. Manual de orientao museolgica e museogrfica. So Paulo: Governo do Estado de SP, 1987 16. TELMO, Isabel Cottinelli. O patrimnio e a escola do passado ao futuro. Lisboa: Texto Editora, 1989. 17. THOMPSON, Paul. A voz do passado: histria oral. Traduo: Llio Loureno de Oliveira. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 1992. 18. VEGAS, Daniel et al. Aspectos en la capacitacin cooperativa. Santiago: Cuadernos de Educacin Cooperativa, 1977. 183 (C) Copyright ICOFOM MEMRIA E COTIDIANO: uma proposta de educao cooperativa atravs da Museologia Angela Tereza Sperb e Eloisa Helena Capovilla da Luz Ramos - Brasil Memria e Cotidiano a proposta na rea de Cincias Sociais do Projeto Unio faz a Vida de Educao Cooperativa, desenvolvido pelo Sistema de Crdito Cooperativo - SICREDI, com o apoio de Universidades, que est em andamento, desde 1995, em 12 municpios do Rio Grande do Sul, Brasil. Memria e Cotidiano explora recursos museolgicos para uma prtica pedaggica concreta e significativa de Cincias Socias, tomando a comunidade como foco e ponto de partida para aes integradoras e desencadeadoras de conhecimento e socializao do saber, da memria e de prticas cooperativas. 1 Gnese da proposta O desafio inicial foi lanado pela Instituio Financeira - SICREDI - em 1993 quando props ao Centro de Documentao e Pesquisa - CEDOPE, da Universidade do Vale do Rio dos Sinos - UNISINOS, a elaborao de um livro de educao para o cooperativismo. O que motivou a Instituio Financeira a investir na educao dos filhos dos cooperativados e, por extenso, nas demais crianas que viriam a ser atingidas pelo Projeto, foi, em primeiro lugar, superar a crise interna das cooperativas, manifesta no comportamento dos cooperativados e, principalmente, nas aes e decises administrativas e financeiras que deixavam patente a necessidade de rever e retomar os princpios do cooperativismo. Diante disso, a necessidade de investir numa educao que desenvolvesse atitudes e comportamentos cooperativos apresentava-se como uma estratgia de curto, mdio e longo prazo. Ou seja, pelo aprendizado e prtica de aes e comportamentos cooperativos na escola, as crianas que inicialmente haveriam de influenciar seus pais, mais tarde, adultos, teriam naturalmente comportamentos afinados com os princpios do cooperativismo, garantindo, desta forma, a solidez e ntegridade das cooperativas existentes e das que podero vir a ser criadas. Alm disso, como as escolas para as quais seria proposto o Projeto no atendem esclusivamente filhos de cooperativados, abria-se um espao de divulgao do cooperativismo diretamente junto s futuras geraes e, indiretamente, junto aos seus pais. Em segundo lugar, diante da crise da globalizao e do neoliberalismo aparentemente destruindo e inibindo as iniciativas locais e/ou em pequena escala de desenvolvimento, colocando, em alguns casos, em cheque tambm cooperativas tradicionais, o SICREDI tem claro que o cooperativismo pode se apresentar como uma alternativa tanto para a organizao do fazer econmico, como do fazer educacional e cultural, alm de se constituir numa forma de confirmar o paradoxo global, permitindo a permanncia, sobrevivncia e organizao de empreendimentos voltados para aes e interesses locais e regionais. A equipe de educadores responsvel pelo Projeto percebeu nesse desafio uma oportunidade de tratar uma srie de temas e questes contemporneas que ainda demandam tratamentos adequados nos programas educacionais. Mais, entendeu que tais temas e questes so perfeitamente conjugados com os princpios do cooperativismo. Por exemplo, ecologia, 184 (C) Copyright ICOFOM memria e construo do conhecimento s se fazem na interao dos sujeitos que se respeitam, que colaboram, que trabalham juntos, que se ajudam mutuamente e se tratam como iguais. Da mesma forma, ficou patente a questo tica que teria que perpassar todo o Projeto: o respeito pela vida, pelo humano e pelo meio ambiente em toda a amplitude, diversidade e complexidade que isso pode significar. O pblico alvo do Projeto de Educao para o Cooperativismo so alunos da escola fundamental (primria) e do segundo grau (secundria). Numa primeira etapa, foi elaborada uma proposta aos alunos da escola fundamental ou primria. A proposta para o segundo grau ainda est em fase de discuso e construo. Na primeira etapa, prope-se aos professores aes concretas para a prtica educacional, enfatizando os princpios do cooperativismo nas atitudes e nos comportamentos que devem ser estimulados e reforados no processo de ensino e aprendizagem dos contedos pertinentes a cada rea do conhecimento. Na rea de Cincias Sociais (Histria, Geografia, Sociologia, Ecologia e Filosofia) a prtica para o ensino e aprendizagem foi pautada pelo desenvolvimento de aes museolgicas. 2 Museu como prtica pedaggica As razes que nos levaram a escolher a prtica da museologia para a educao cooperativa na rea de Cincias Socias so de ordem pedaggica e scio-cultural. Na primeira, levamos em conta que uma das tarefas da educao desenvolver e facilitar ao aluno, atravs de um trabalho concreto e significativo, a integrao e interao social, o respeito pelo meio ambiente e pela sua preservao, a apropriao da memria da comunidade, dos seus valores, dos seus bens culturais e tecnolgicos e, por extenso, a apropriao do patrimnio de conhecimento da humanidade. tambm sua tarefa desenvolver habilidades tanto sociais como intelectuais. Na segunda, a constatao de que os pr-conceitos em relao a idia de Museu e do espao que lhe corresponde fazem com que as comunidades encontrem dificuldades em museologizar a sua memria. Para alguns a idia de Museu de algo complicado, caro e intil uma vez que depositrio de coisas velhas que no valem tanto assim, ou de coisas demasiado preciosas que no tem como adquirir, conservar e guardar. Ou ento, quando a comunidade chega a ter um museu, ele um lugar sem atrativos, geralmente reduto intocvel e impenetrvel nas mos do colecionador (ou seu sucessor), ou est nas mos da administrao pblica que no tem interesse ou no sabe o que fazer com ele. Portanto, propor o Museu como um recurso didtico, partiu da necessidade de desmistificar, desacralizar e desencantar a idia de Museu, possibilitar s comunidades a percepo do significado daquilo que constituiu a memria local, conscientizando-a do acervo do qual portadora, e demonstrar a possibilidade de viabilizar um Museu por mais modestas que possam ser estas comunidades. O museu cooperativo como forma didtico-pedaggica de valorizar, resgatar e trabalhar a memria, envolvendo cooperativamente a comunidade escolar e a comunidade como um todo, apresenta-se um desafio, como uma provocao, uma forma de mostrar que o cooperativismo nos seus princpios e na sua proposta de organizao institucional pode tornar possvel a preservao e a museologizao da memria e do acervo de uma comunidade. 2.1 - Museu dinmico: aula desafiadora 185 (C) Copyright ICOFOM Ao propor o Museu como meio na prtica de ensino e aprendizagem, conjugamos princpios museolgicos e pedaggicos que consideramos relevantes para um processo educacional significativo. Partimos da compreenso que Museu no um espao morto e esttico onde so depositadas velharias e curiosidades; como tampouco um lugar onde se guarda e encontra o passado; menos ainda que um lugar ao qual, uma vez visitado, no se volta nunca mais porque continua exatamente o mesmo. Entendemos por Museu o espao dinmico, expresso da vida e da histria de uma sociedade ou comunidade, lugar de trocas simblicas, um mercado onde so apreciadas, avaliadas, discutidas, analisadas, interpretadas e compreendidas as mais diversas manifestaes humanas. Tudo o que pode ser exposto no Museu resultado de pesquisa, investigao, estudo. um trabalho concreto, no presente sobre o passado, buscando estudar na sua radicalidade a sociedade ou comunidade na qual est inserido. Assim, trabalhar na sala de aula e na escola, tendo como elemento aglutinador a idia de Museu, permite uma prtica concreta e significativa para o estudo mais especfico de Histria, Geografia, Sociologia e Ecologia. O ponto de partida ou o tema gerador brota facilmente da realidade da criana, do seu meio ambiente, do seu universo imediato. Sabe-se que para poder formular um questionamento necessrio um conhecimento prvio, uma vez que o saber pr-condio do perguntar. Mais, o aluno enquanto formula perguntas, pesquisa e estuda, adquire e amplia conhecimentos, aprende onde busc-los e como sistematiz-los. A aprendizagem se torna significativa, no sentido de Ausubel (1968), pois as noes e conceitos j assimilados e elaborados funcionam como subsunores para a elaborao de novos conceitos que, por sua vez, dialeticamente vo provocar transformaes e reelaboraes naqueles j adquiridos uma aprendizagem significativa, tambm, porque ser socializada em primeiro lugar no prprio grupo que a realiza, depois para um universo mais abrangente, atravs de exposies e/ou publicaes na escola e/ou na comunidade. As publicaes podem ser feitas atravs de quadro mural, jornal do varal ou do poste, jornais ou revistas mimeografadas ou fotocopiadas. Cabe ao grupo de alunos tambm buscar os recursos para viabilizar as exposies e publicaes. 2. 2 Organizao e Princpios A professora introduz o trabalho dando as informaes necessrias para que os alunos se engagem ou no na proposta: o Museu, como prtica de abordagem de contedos, e a cooperao, como prtica social para atingir objetivos tais como o conhecimento, o resgate e a valorizao da memria, a preservao do meio-ambiente... O trabalho proposto e como tal se submete a manifestao dos alunos uma vez que um dos princpios do cooperativismo a livre adeso. Os alunos que no quiserem participar, independente do motivo, ficam como observadores, podendo se engajar a qualquer momento. Portanto, o ponto de partida do trabalho j se d em bases dos princpios do cooperativismo. A livre adeso se faz atravs da manifestao individual de cada aluno, ou seja, cada pessoa, um voto, procedimento que vai ser seguido em todas as outras decises que tero que ser tomadas: opo pelo tema, pelas estratgias e procedimentos, exposies, publicaes, etc. O controle ser democrtico, isso supe que na realizao dos empreendimentos mesmo aqueles que foram voto vencido iro colaborar para o sucesso das tarefas. Todas as aes envolvero todos sem nenhum tipo de preconceito, seja religioso, socio-econmico ou poltico, pois todos tem algo a dar e uma forma de contribuir. Mantm-se, assim, a neutralidade poltica, racial e religiosa. Por outro lado, como o professor atua essencialmente como um animador e um 186 (C) Copyright ICOFOM coordenador geral das aes coletivas dos alunos, estes assumem parte significativa do processo de ensino e aprendizagem, mantendo viva sua curiosidade, seu impulso incondicionado e incondicional de perguntar e buscar respostas. Cada pergunta respondida, cada tarefa realizada, ponto de partida para novas perguntas, novos questionamentos e, portanto, novos trabalhos. Entender que viver significa estar em permanente processo de aprendizagem, crescimento, transformao, construo de si mesmo, portanto, em educao permanente, e que a trajetria pessoal no solitria, seno que se d na interao homem- mundo, e na intersubjetividade, na relao pessoa-pessoa, fundamental para a compreenso de que no h atos isolados e que qualquer que seja a nossa ao sempre haver um reflexo no todo da sociedade. Isto implica dizer que, se somos sujeitos da ao, tambm somos responsveis pelo que fazemos de ns mesmos e co-responseis pelo tipo de sociedade que ajudamos a construir (Memria e Cotidiano, p.147). Quanto maior for o envolvimento e comprometimento dos alunos nas tarefas, melhores sero os resultados tanto no que se refere a aquisio de conhecimentos, como no que tange as mudanas de comportamento relacionados a hbitos e atitudes, alm do desenvolvimento de habilidades as mais diversas. Ou seja, quanto mais se trabalha, mais se ganha. O aluno passa a ser o centro do processo ensino e aprendizagem. Se para o cooperativismo o importante o associado, aqui, o importante o aluno. Parafraseando esse princpio do cooperativismo, podemos dizer que que o aluno no existe para a escola, mas que a escola existe para o aluno. Permitir que o aluno seja sujeito de sua aprendizagem, implica em que o professor deixe de ser dono do saber e da ltima palavra, e se transforme em co-laborador, co-operador, co-ordenador na trajetria de construo do conhecimento. O aluno, por sua vez, participa das discusses e decises, da realizao das tarefas que lhe competem, co-labora e co-opera com o grupo, respeita e assume os prazos e as responsabilidades que foram estabelecidas para o sucesso do trabalho. Finalmente, trabalhar de forma cooperativa implica direitos e deveres. Todos tm direito a participar das reunies, sugerir temas e atividades, votar e ser votado, ter acesso ao material e s informaes, ser informado e pedir informaoes sobre o trabalho em andamento, solicitar reunies sempre que for necessrio para a consecuo do projeto ou da atividade. Todos tm dever de trabalhar com grupo, participar das reunies (aulas), aceitar a deciso da maioria, providenciar materiais e informaes necessrias para a execuo dos projetos, cumprir com seus compromissos em relao ao grupo. Como forma de viabilizar as aes com os alunos, sugerimos aos professores que os organizassem em grupos e subgrupos, com lideranas e responsabilidades internamente distribudas. 2.2 - Trabalhando com projetos Consideramos que trabalhar atravs de projetos seja uma das formas de desenvolver as atividades do Museu bem como uma prtica de ensino e aprendizagem capaz de comprometer efetivamente o aluno no processo. Toda a ao consciente do ser humano existe antes como pensamento, como possibilidade. A criana, por exemplo, quando constri uma ponte, uma casa ou uma garagem para os seus carrinhos, ela primeiro imagina, representa a tarefa, depois a realiza. Ou seja, primeiro se lana no futuro atravs de um projeto. O projetar- se da criana tambm se manifesta na sua curiosidade e criatividade, no seu desejo de fazer coisas. Por isso, no faz muito sentido o professor inventar temas e questes que possam ser 187 (C) Copyright ICOFOM alvo de um projeto. Um projeto se justifica na medida em que surge de uma necessidade da prpria criana ou do prprio grupo. A problematizao dessa necessidade , talvez, um recurso inicial para a elaborao do mesmo. Contudo, qualquer projeto supe acesso possvel a fontes e informaes, busca de materiais adequados, superao de obstculos que vo se interpondo trajetria, colaborao e um desejo de transcender o ponto de chegada. Sugerimos, em nossa proposta, dois projetos - A Cozinha e A Cooperativa - para demonstrar como proceder para a elaborao do projeto, como execut-lo e avali-lo. Indicamos possveis fontes e forma de trabalh-las, atividades especficas de identificao, anlise e catalogao de objetos e tambm de anlise e interpretao de relatos do cotidiano. Indicamos procedimentos de catalogao e conservao para com objetos que constituem o acervo do Museu da Escola, bem como com objetos emprestados pela comunidade, no sentido de inventari-los, pois constituem o acervo guardado e conservado por ela, uma espcie de reserva tcnica comunitria. 3 A Unio faz a Vida O Projeto A Unio faz a Vida, vem sendo implantado nos municpios que o aceitam e/ou o solicitam. Est em municpios, que na sua maioria tem sua produo agropecuria pautada na pequena propriedade, tem tradio no cooperativismo e tnica e culturalmente so bastante definidos: Marau e Encantado tm suas origens na colonizao italiana; Coronel Barros, Vale do Sol, Lagoa dos Trs Cantos, Cerro Largo que tem suas origens nas colnias teuto-brasileiras criadas no incio deste sculo; Teutnia, colonizada por colonos alemes, em sua maioria protestantes luteranos; Santo Cristo, colonizada por colonos alemes catlicos romanos; Canguu, com populaes de origem teuta e aoriana; Victor Graef, com populaes italiana e teuta; Entre Ijuis, com teutos e poloneses. Alegrete, na regio do pampa gacho, historicamente vem de uma tradio de latifndios, sua populao predominantemente de origem lusa, sem nenhuma tradio de cooperativismo. A implantao e o desenvolvimento do Projeto viabilizado atravs de uma parceria entre o SICREDI, atravs de sua Agncia local e a Secretaria Municipal de Educao e Cultura. Em geral o Projeto acaba por se constituir no Programa Oficial de Educao do Municpio. Todos os professores envolvidos no Projeto recebem o livro e treinamento atravs de Seminrios Temticos peridicos, que inicialmente foram realizados pela UNISINOS e, a partir desse ano de 1998, pelas universidades regionas: Universidade de Santa Cruz - UNISC, Universidade Catlica de Pelotas - UCPEL, Universidade Federal de Santa Maria- UFSM. A Secretaria Municiapal de Educao e Cultura designa um coordenador local, responsvel pela coordenao do Projeto, pelo apoio aos professores, pelos contatos com a Agncia Local e Central do SICREDI. Este coordenador participa de reunies e seminrios dirigidos a ele, e periodicamente faz relatrios e mantm informada a coordenao Geral do Projeto em Porto Alegre. 3.1 - Cotidiano e Memria O Seminrio de Cincias Sociais foi desencadeador de atividades voltadas para a 188 (C) Copyright ICOFOM valorizao e preservao da memria e do meio-ambiente, bem como de aes museolgicas. Muitas das aes em andamento tiveram seu incio no prprio Seminrio e muitas delas transcendem o mbito escolar. A ttulo de ilustrao destacamos algumas das atividades desenvolvidas em alguns municpios. Em Marau, o Seminrio realizado em setembro de 1997, estabeleceu as coordenadas para a criao e a filosofia do Museu Histrico Municipal que ser inaugurado durante a X Semana Italiana de Marau, de 04 a 11 de julho de 1998. Conforme Marli Trentini Rigo, Secretria Municipal da Educao, Cultura e Desporto, o Projeto do Museu Municpal baseou-se nas idias do Projeto A Unio faz a Vida. O objetivo contar, atravs da exposio dos objetos, a histria das pessoas que formaram este Municpio...Pretendemos fazer um Museu com temas rotativos, que consequentemente atingir um numero maior de famlias. Contamos com a ajuda das escolas, clubes e outras associaes e entidades do Municpio.(...) Alm da reserva tcnica que j est disposio na Prefeitura, estamos fazendo o inventrio do acervo que existe no Municpio (...) Vamos estimular as famlias para que sejam as guardis dos objetos.... Marau tambm criou uma reserva ecolgica Vida Verde e, entre outros trabalhos de educao ambiental, procura conscientizar a populao para minimizar o desperdcio. O lixo dirio da populao urbana de Marau de 1,05 kg em mdia, quando a mdia latino- americana de 0,6kg. Em Victor Graef, o Seminrio com os professores acabou envolvendo pessoas da comunidade que serviram como testemunhas e fontes para os projetos que foram delineados para serem desenvolvidos nas escolas. Um dos projetos propunha uma ao na cidade, musealizando o espao que deu origem povoao, bem como seu primeiro nome: Cochinho. Envolvendo a Agncia do SICREDI, as diversas cooperativas do Municpio e a Prefeitura Municipal, foram mobilizadas pessoas e recursos para a recuperao do Cochinho: na parede do Ginsio que ali fora construdo, um artista local pintou um painel representando o Descanso dos Tropeiros que ali paravam para se reabastecer de gua potvel; um arquiteto projetou um novo cochinho; em 23 de outubro de 1997 foi afixada uma placa de bronze identificando o local como marco histrico: Cochinho dos tropeiros, cochinho da gua potvel, cochinho das lavadeiras, cochinho ncleo de povoamento. No passado distante, querendo fugir de nossa memria, este lugar foi ponto de descanso dos Tropeiros.... e segue uma singela sntese da histria do Cochinho que deu origem a Victor Graef. Enquanto pouso dos tropeiros o Cochinho, atravs do comrcio do gado, se integra tambm histria do Estado do Rio Grande do Sul e do Brasil. A placa no destaca nenhum nome pessoal, apenas as instituies que participam do Projeto de valorizao do marco histrico.. Em Teutnia, a escola localizada no bairro mais antigo da cidade desenvolveu o Projeto Nossos Brinquedos de Antigamente que, envolvendo toda a comunidade, sensibilizou tanto aos pais quanto aos avs das crianas que participaram reconstruindo alguns brinquedos como a peteca, a boneca de palha, a boneca de pano entre outros. Em Cerro Largo, um grupo de escolas desenvolveu o Projeto Casamentos de Ontem e de Hoje. Reuniram fotos desde os primeiros casamentos acontecidos em Cerro Largo, alm de roupas (vestido de noiva, grinalda, vu, etc), um levantamento das peas obrigatrias num enxoval e fizeram uma linha de tempo do casamento (encontro, namoro, noivado, casamento). A exposio foi realizada no Clube da cidade e contou com um baile de casamento. Cerro Largo tem um museu, que na verdade se constituiu numa reunio significativa de objetos, mas sem nenhum trabalho de exposio para o pblico, pois o colecionador ciumento dos objetos que reuniu. Desta forma, a Secretaria Municipal de Educao e Cultura, decidiu musealizar temas de 189 (C) Copyright ICOFOM interesse em diversos espaos pblicos e/ou privados da cidade e do Municpio. Realizar a exposio no Clube da cidade teve uma fator altamente democrtico, pois trouxe para um espao socialmete definido, populaes da periferia. guisa de concluso Museu s cumpre com a sua funo quando envolve efetivamente a comunidade, sendo resultado da contribuio, seno de todos, de parte significativa da populao. Um Museu implica muito trabalho. Trabalho de organizao, manuteno, pesquisa e contato com o pblico atravs de exposies e eventos como palestras, seminrios, recitais, concertos, etc... Ao e interao de tcnicos, estudiosos, especialistas e da comunidade como um todo, daquela na qual ele est inserido e a quem presta, de certa forma, servios. Sabendo da complexidade de um Museu e das constantes dificuldades financeiras que limitam suas condies de funcionamento, consideramos que uma forma de viabiliz-lo atravs da constituio de Museus Cooperativos e/ou Comunitrios. Da, tambm, o motivo pelo qual sugerimos o Museu como uma prtica educativa, pois, alm de possibilitar uma forma dinmica e significativa de trabalhar contedos, constitui-se numa estratgia para desenvolver uma nova mentalidade: uma mentalidade solidria e cooperativa de preservao da memria local, bem como de acesso ao patrimnio cultural da humanidade. Angela Tereza Sperb FEEVALE - Novo Hamburgo/RS - Brasil Eloisa Helena Capovilla da Luz Ramos UNISINOS - So Leopoldo/RS - Brasil 190 (C) Copyright ICOFOM BIBLIOGRAFIA 19. Associao Portuguesa de Museologia. Colquio APOM/85. Cadernos de Museologia. Sintra: Cmara Municipal. 1986. 20. BAUDRILLARD, Jean. O sistema dos objetos. Traduo: Zulmira Ribeiro Tavares. So Paulo: Editora Perspectiva, 1997. 21. BIANCO, Augusto et al. La aventura de la cooperacin. Rosrio: ALCECOOP, 1987. 22. DUARTE, Ana. Educao patrimonial. Lisboa: Texto Editora, 1993. 23. FIALKOW, Miriam Zelter (Coord.). A Unio faz a Vida. Educao Cooperativa: Subsdios para os professores de 1 o Grau. So Leopoldo: Editora da UNISINOS/ Porto Alegre: SICREDI, 1995. 24. GIRAUDY, Danile & BOUILHET, Henri. O museu e a vida. Rio de Janeiro: Fundao Nacional Pr-Memria; Porto Alegre: IEL; Belo Horizonte: UFMG, 1990. 25. LE GOFF, Jacques. Histria e memria. Traduo: Bernardo Leito et al. Campinas, SP: Editora da UNICAMP, 1992. 26. MENEZES, Antnio. Cooperativismo para escolas de 2 o Grau. Braslia: Grfica OCB, 1992. 27. NAISBITT, John. Paradoxo global. Quanto maior a economia mundial, mais poderosos so os seus protagonistas menores: naes, empresas e indivduos. Traduo: Ivo Korytowski. Rio de Janeiro: Campus, 1994. 28. ORTIZ, Renato. Mundializao e cultura. So Paulo: Brasiliense, 1994. 29. PEDRO, Jos San. Cooperativismo para docentes. Buenos Aires: INTERCOOP, 1985. 30. PERIUS, Virglio (Org.). Cooperativas de trabalho. Manual de Organizao. So Leopoldo: Editora da UNISINOS, 1997. 31. ROBLES, Hector Alberto. La cooperativa del aula. Buenos Aires: INTERCOOP, 1982.SAINZ, Fernando. El mtodo de proyectos. Buenos Aires: Losada, 1943. 32. SANTOS, Maria Clia T. Moura. Museu, escola e comunidade uma integrao necessria. Salvador: Bureau Grfica e Editora, 1987. 33. Secretaria de Estado da Cultura. Manual de orientao museolgica e museogrfica. So Paulo: Governo do Estado de SP, 1987 34. TELMO, Isabel Cottinelli. O patrimnio e a escola do passado ao futuro. Lisboa: Texto Editora, 1989. 35. THOMPSON, Paul. A voz do passado: histria oral. Traduo: Llio Loureno de Oliveira. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 1992. 36. VEGAS, Daniel et al. Aspectos en la capacitacin cooperativa. Santiago: Cuadernos de Educacin Cooperativa, 1977. 191 (C) Copyright ICOFOM 0OCJN|0!O5 5O6K| !|KN|0O|O|d NJ5|O|O|Cd 192 (C) Copyright ICOFOM TERMINOLOGA MUSEOLGICA: RECUERDO Mnica Mercuri - Argentina RECUERDO ETIMOLOGA: Verbo recordar De re y cordis DERIVADOS: recordacin (recordatio), recordador, recordamiento, recordante, recordanza, recordativo (recordativus), recuerdo. (Fuente Dicc. Etimolgico de Monlan 1941) memoria que se hace o aviso que se da de una cosa pasada o de que ya se habl. Cosa que se regala en testimonio de buen afecto ( Fuente Dicc. Enciclopdico Abreviado Espasa Calpe- 1953) fr: saovenir, it. remembranza, i. remembrance. Del latn: recordor: pensar en algo que est por venir. Representarse en su imaginacin lo que ha de suceder. Pensar, reputar, recorrer con el pensamiento ( Fuente: dicc. De Latn de R. de Miguel 1896) SINNIMOS: recuerdo, memoria, recordacin, remembranza, reminicencia, evocacin Del griego: Mneme: memoria, facultad de recordar, acto de recordar, recuerdo. Mnemoneuma: idem Mnemoneuo: acordarse, hacer memoria, ser recordado. (Fuente: Dicc. Griego-espaol de Miguel de Balagu. 1965 ) ESTRUCTURA ARBOLAR 1. intelecto (clase) 2. formacin de ideas (categora): 2.1 memoria: remebranza retencin retentiva recoleccin retrospeccin reminicencia reconocimiento recordador sugestin memorandum souvenir memento reliquia evocacin conmemoracin jubileo mnemocine fama celebridad 193 (C) Copyright ICOFOM reputacin notoriedad Verbos: retener recolectar evocar conjurar rever conmemorar memorizar fijar aprehender registrar Adjetivos: recordatario celebrado pensante reminicente vvido (Fuente: Rogets Thesaurus . Ed. Mawson 1941) DESDE LA PSICOLOGA Los psiclogos distinguen cuatro tipos de recuerdos: reintegracin, reproduccin, reconocimiento, reaprendizaje. La reintegracin supone la reconstruccin de sucesos o hechos a base de estmulos parciales (recordatorios) La reproduccin es la recuperacin activa y sin ayuda . El reconocimiento se refiere a la capacidad de identificar estmulos previamente conocidos. El reaprendizaje muestra los efectos de la memoria. Los recuerdos por lo general son menos claros y detallados que las percepciones. Este fenmeno es conocido como memoria eudtica o imgenes eudticas. (Fuente: Encarta-1993-1997) El recuerdo es una actitud transtemporal que conecta el pasado con el presente y el presente con el futuro, es el mecanismo que nos permite la retencin del conocimiento a lo largo del tiempo. DESDE LA ANTROPOLOGA Mitos: Mito de Clo Los griegos dan a Clo (musa de la historia) el patrocinio de la historia y le confieren tres tareas: 1- rememorar ( Clo era hija de Mncine, Diosa de la Memoria), 2- investigar las causas, 3- valorar ( la historiografa significaba una valoracin de los hechos). DESDE LA FILOSOFA Aristteles deca que la experiencia surge de la multiplicidad numrica de recuerdos. John Loke deca que todas las ideas vienen de la experiencia y de la reflexin. Experiencia: hecho de vivir algo dado anteriormente a toda reflexin o predicacin. 194 (C) Copyright ICOFOM Reflexin: las ideas simples de reflexin son la percepcin y volicin. Hay varios formas de estas ideas simples tales como: recuerdo, discernimiento, razonamiento, fe, etc. (Fuente: Dicc. De Filosofa de Jos Ferrater Mora . 1979) DESDE LA MUSEOLOGA No es un trmino utilizado ya que es de ms amplia divulgacin el trmino memoria. Esta situacin puede tener relacin con un problema de jerarqua; el recuerdo puede ser tomado ms como un acto reflejo, alentado por el conjunto de sentidos que activa la memoria, de esta manera la memoria incluye al recuerdo, tomado ste como mecanismo. No es un mecanismo nada despreciable para tener en cuenta en el manejo del Patrimonio Cultural, ya que las exposiciones bien pueden recurrir a ste, utilizando algn detonador como color, olor, tacto, etc., sentidos stos que activan el recuerdo de lo que est almacenado en la memoria del visitante, en relacin al objeto. De hecho debe ser un tema ms ampliamente tratado desde dos ngulos: como recurso expositivo y como parte de la memoria. La Plata, mayo de 1998 195 (C) Copyright ICOFOM THESAURUS MUSEOLOGICUM THE HOLY/SACRED OBJECT Norma Rusconi and Liliana Borioli - Argentina 1. Word selection for the definition of the sacredconcept: from English : HOLY/SACRED, from Latin: SACER/NUMEN, from Greek : HAGIOS/ HIEROS/ HOSIOS, from Semitic, from Polynesian : MANA /TABU. HOLY/SACRED -English- implies that the thing it qualifies has been hallowed by God, whereas sacred describes the veneration accorded by men. SACER/NUMEN -Latin- means consecrated to the deity or de-consecrated to the deity or deities, as well as awful, etc. HAGIOS/HIEROS/HOSIOS -Greek- meant primarily devoted to the gods applied to persons and holy or pure applied to things, especially temples. Hieros signified filledwith, manifesting divine power or supernatural. This was used for places, etc. under divine protection. Hieros was the Greek equivalent of sacer in the Hellenistic word. Hosios was used to designate what was sanctioned or allowed by the law of God or of nature in contraposition to what was sanctioned by human law. QADOSH/ QODESH -Semitic- has been translated as holy, meaning reserved to God, and also as meaning free from impurities or imperfections. MANA/TABU -Polynesian- implies supernatural force; something set apart, prohibited. 2. Concept and references of the sacred : the sacred alludes to contexts : sacred places. It opposes, among other features, to the profane context as an energy place in contraposition to a substance place. 1 Correlates : Myth - Legend - Cult Rituals - Feast - Religion . 1. THE HOLY/SACRED OBJECT There is a real problem about the definition of the holy/sacred object in human sciences and in religious studies. In this analysis, we try to find a working definition of the sacred outside the western tradition. There are some difficulties in order to define this word: a) one is the uneasiness caused by the word sacred itself as an aftermath of the religion criticism by 18 th and 19 th century writers and, more generally, by the process of life desacralization that has taken place in the course of the 20 th century, particularly in Europe and the Americas; b) another reason is that modern studies have shown -from different angles- that the concept of the sacred as used in Christian theology is a complex one, requiring elucidation from the study of ancient languages. It is generally difficult to find a word that transmits the sacred concept objectively, considering the fact that the sacred consists in a transcendent cultural experience. When objects are defined as 196 (C) Copyright ICOFOM sense transmitters, the circunstancial reference of its possible sacredness is very complex. This is so, since the sacred ambit responds to a more intimate experience than the perceived and descriptive sense inherent to whats natural or social. La conscience dun monde rel et significatif est intimement lie la dcouverte du sacr. Pour lexprience du sacr, lesprit humain a saisi la diffrence entre ce qui se rvle comme tant rel, puissant, riche et significatif, et ce qui est dpourvu de ces qualits... 1 Objects are natural, historical, cultural or sacred. The sacred concept is in itself different to the rest. The sacred goes beyond an object quality, objects represent sacredness as an allegory. As Roger Caillois states, the sacred world -among many other characteristcs- is opposed in a dialectical sense to the profane world, like an energy world is opposed to a substance world. If an object or thing has a fixed nature by definition, in other words, if this is as perceived, due to its sacredness, the energy considered force exercises good or bad on the individual. Considering virtuality this is ambiguous, considering the act it is univocal. It is this ambiguity which makes it dangerous and forbidden. In the 19 th century, in Europe, two Polynesian words found their way into the scientific study of religion: mana and tabu. Mana is the supernatural force or power that may be found in persons or things. Tabu designates something set apart, prohibited or banned, also the prohibition itself, and the system of such interdictions. Considered a force, the sacred expands and therefore defines a space rather than a thing or object. It is a place. The acts that takes place in this space are not ordinary acts, but rituals. Le sacr est un lment dans la structure de la conscience, et non un stade dans lhistoire de cette conscience. 2 In this way, the sacred originates a dialectic in the individual, who is not a mere spectator but a faithfulor devote, dialectic that can be represented, for example, by the attraction that butterflies feel for light and heat. The same attracts, repels, puts in danger. This is the sacred dialectic as act or practice. The sacred mobilizes, it cant be expressed in estatic terms. In other words, its representation cant be reduced to objects or things. This concept can only be analized through relations. This is the reason why every sacred representation must bear in mind a precise knowledge of the cultural background where it comes from, since it is a feeling and the projection of a meaning in act, from the object to the faithful. When a culture manipulates sacred objects that belong to other cultures, the sacred is reduced to an object quality. According to qualified informants, this diminishes the knowledge that one can obtain from the sacred object, but lacks its essential nature: its power expression. This explains why the study of the word sacred must precede the objects assessment and classification. In this case, maybe the word is much more representative of this reality than the objects in themselves. The word creates and reproduces a reality in permanent actualization. This attitude infuses the sacred word study, from its use and meaning in the native language and other languages apart from the Western and Christian, such as the so-called primitive agraph cultures. The cultures or cultural regions that seem not to have words to define the sacred must also be considered because the anthropological, archeological and ethnographic researches have prooved that every social group, in some way or the other, has referred to the sacred, although they may not use a specific word to address it. It is important for this study to consider the Naos publication by Dr. Juan Adolfo Vzquez 4 (Notes 197 (C) Copyright ICOFOM and materials for the linguistical study of the sacred). A crucial starting point is specified in this work when differentiating the problematic nature of the English terms holy and sacred, relating them to their Semitic root words and Latin and Greek definitions. According to the work mentioned above, as an adjective, holy implies that the thing it qualifies has been hallowed by God, whereas sacred describes the veneration accorded by men. Eg: Holy Bible, Holy Ghost, sacred music, sacred cow. Among Christians, holy has often been used as a synonym of divine, expressing the inapproachable character, power, authority and goodness of God, whereas considered holy by men of other faiths. The equivalent of holy in German is heilig, related to hail and similar words in other Germanic languages (Gothic hails, Icelandic heill, etc.) meaning whole, healthy, ultimately derived from the Greek hugies and cognates, used of persons to mean healthy, sound, and, of things, entire, unbroken. In Romance languages sagrado, sacr, sacro, etc. are equivalents of sacred, all having their roots in Latin sacer consecrated to the deity or deities, also awful, etc. However, In the Roman world the most important Latin word for the sacred was numen, derived from nuo to nod, a nod as expression of ones will, and by metonimy a command, permission and, especially, power, also the majesty of the gods, and the deity. In Greek we find several words that have been translated by holy and sacred, particularly hagios, hieros, and hosios. Hagios meant primarily devoted to the gods applied to persons and holy or pure applied to things, especially for temples. Hieros signified filledwith, manifesting divine power, supernatural or places, etc. under divine protection. Hieros was the Greek equivalent of sacer in the Hellenistic word. Hosios was used to designate what was sanctioned or allowed by the law of God or of nature in contraposition with what was sanctioned by human law. As opposed to hieros it meant profane, not prohibited by divine law. Applied to persons, pious, devout, religious. Also pure, clean, and in rare references to the gods, holy. Another Greek word of related interest is theios divine (of or from the gods), belonging or sacred to a god; said also of heroes, more than human; and of things, excellent. Incidentally, divine is related to several Latin words, including deus god, which trace their origin to the Sanskrit deva god, and dyaus sky, day, and ultimately to di shine. A similar etymology has been assigned to the Greek dios heavenly but not to theion divine or theos god. For our present examination the most important of the Semitic languages is Hebrew, the language of the Old Testament. In it we find words of common root, which originally meant to be separated, to be detached, to be different from others. Two similar words of the same root used are : qadosh and qodesh; qadosh with reference to God, qodesh in relation to inanimated objects, human actions, and the Sabbath. Certain persons and places are indifferently called qadosh or qodesh. Q.d.sh., which has been translated as holy in the sense of reserved for God, and also as meaning free from impurities or imperfections, which suggest the ideas of purity and perfection. Also Syriac, a Semitic language older than Hebrew, has similar words, obviously related to Hebrew q.d.sh.: qadashu to clean, to purify; qushshdu to purify, clean, holy (persons), sacred (sanctuaries). These words are also related to arabic qudusha pure, spotless, and also to hallow, to consecrate. Another Arabic expression of great theological importance is harram, also translated by holy, from the root h.r.m. to separate, to prohibit and also to render sacred. Holy or sacred and their cognates have been considered in different contexts as meaning: 1) divine, especially belonging to God or the gods, a) allowed by divine law, b) set apart for the exclusive use of a god or God, c) indicating the presence of a deity. 2) separated, detached, consecrated, hallowed. 3) prohibited, banned, tabu. 4) strong, filled with supernatural power, hence the Power itself. 5) healthy, sound, whole. 6) pure, clean, free from imperfections. The words studied by Dr. Juan Adolfo Vzquez show, from the very beginning, a definition of the sacred in opposition to the profane and magic as well. In some societies the sacred is related to the saintly, the perfect or integral, the power in 198 (C) Copyright ICOFOM act, the forces concentration, an order that must be obeyed. It isnt and cant be substancially reduced to any object or thing. Things and objects are nominated sacred by anallogy. Their power reveals as MANA, which is TABU. In other words, by means of a mysterious process that attracts and repels at the same time, action and reaction that can be benefic or malefic. The semitic context and all its cultural tradition are the only ones able to reduce the concept of holy or sacred to clean and/or immaculate. Although the sacred opposes to the profane -world of security and comfort 5 - the first helds an attraction because it invites man to surpass the natural limits. Once this has been crossed there isnt more return, nor more security. It may be heaven or hell.Thus, the sacred definition has to do more with a personal experience or feeling than with its representation. The sacred opposes not only to the profane, but to the magic as well. Magic is in general what opposes to the established order: It is what causes disorder. Considering this contraposition, it is important to carefully analyze the religious mirachle concept that, although it referrs to the fracture of the established order in natures causality, according to Mircea Eliade, this is never a disorder but a new order. To sum up, considering Mircea Eliades point of view, Le Dieu Vivant, sacred power representation, isnt neither a philosophers God, nor the Erasmos God, nor an idea, abstract notion or moral allegory. Le Dieu Vivant is a terrible force that awakens fear. It is numinous (numen). Le numineux se singularise comme quelque chose de tout autre, elle en ressemble a rien dhumain ou de cosmique. Lhomme a le sentiment de sa profonde nullit. 6 Therefore, the best word to allude to the sacred is hierophany which means that something of the sacred order is revealing among us. Les hirophanies - cest dire - les manifestations du sacr exprimes dans des symboles, des mythes, des tres Surnaturels etc..- sont apprhendes en tant que structures et constituent un langage pr-rflexif qui ncssite une hermneutique particulire. Il y a plus dun quart de sicle que les historiens et phnomnologues de la religion tentent dlaborer une telle hermneutique. Ce travail na rien de commun avec lactivit de lantiquaire. ...Lorsquon applique une hermneutique valable, lhistoire des rligions cesse dtre un muse des fossiles, des ruines et de mirabilia dsutes pour devenir ce quelle aurait d tre ds le dbut pour tout chercheur: une srie de messages attendant dtre dchiffrs et compris. 7 The Religions History is formed by hierophany instants, that is to say by sacred reality spaces that dont feed on things nor words, but on power manifestations, messages that belong to the order of the supernatural world. It may be a stone (a thing, an object, an image, an idol) or God, but it is a mysterious act in itself : the manifestation of something different, something that doesnt belong to our world. It is a fruitful, fertile, strong and powerful incident because of its real and perpetual revealing ability. This definition and the kind of reality it addresses allows its representation in different analogy levels. Some hierophanies are evident, others are masked, others are ambiguous. Some refer directly to power, others materialize into things or beings. This explains why any person interested in the study of sacred manifestations must bear in mind the fact that populations have represented the sacred through varied forms. Some have done so from one unique representation, others from several, and others so disguisedly that seem not to have one. The complexity of the sacred definition, exposed up to the moment from the ontologic and logic conceptual points of view, evidence some difficulty in selecting objects that enable to show -never exhibit- the sacred notes in primitive, modern and even postmodern cultures and make even more 199 (C) Copyright ICOFOM evident the importance of linguistic studies for the lightening of the values that arise and determine behaviors, consequence of supernatural personal experiences. Researchers specialized on this subject insist on the idea that their analysis must circumscribe fundamentally to expression forms the oral, musical, gestual, iconograph and ritual languages, among others- rather than objects that represent them. Lintrt quon peut porter de tels messages nest pas exclusivement historique. Ils en nous parlent pas seulement un pass mort depuis longtemps, mais rvlent des situations existentielles fondamentales qui sont dun intrt immdiat pour lhomme moderne. 8 SACRED WORD DEFINITIONS IN NON WESTERN CULTURES 9 SANSKRIT The concept of DEVA in Sanskrit : Sanskrit has several terms for the sacred: deva, brahman, purusa, iswara, swami, and bhagawan. These terms occur in a historical sequence: deva , brahman and purusa are the oldest terms and all three appear in the samhitas (2000 BCE). Iswara and bhagawan are post-vedic, and swami is the last of all. Deva occurs in the first hymn of the Rig Veda. The fire god Agni is referred to here as deva. It is costumary to translate the term deva as god and to derive its root from div which means to shine. Deva is also used as an adjective to mean sacred or holy. Thus, deva serves as a title for a king or a high born man; the Sanskrit alphabets are called sacred letters (devanagari). In its noun form deva means a shining or luminous being inhabiting heaven. Each veda has a colour, a geometrical figure (yantra), a location in space and many other attributes. This is what makes the study of deva an extremely complicated task. In conclusion, it may be said that the term deva as it appears in various Sanskrit works, has the following meanings: it serves both as an adjective and as a common noun. When used as a noun, it denotes luminous celestial beings who are separate from the humans; as an adjective it means holy and sacred. SUNDANESE 10 The Basa Sunda (Sundanese) language is spoken in the island of Java by some 15.000.000 people. It belongs to the West Indonesian branch of the Hiperonesian family. In Sundanese the words suci and setra can be considered as equivalents of sacred. 1. Suci. Older spellings: sutji, soetji. (a) sacred, holy, saint: Jalma, suci=sacred person, saint; Allah, anu maha suci=god the great sacred one; Muntang ka dat maha suci=Hold fast to the great holy one, i.e. God (Uhi 23); para suci=the saint. (b) pure, ritually, clean: Waras badan suci ati=of healthy body and pure heart [a wish for a baby in a sawer orok, ritualistic song-poem for the birth of a baby] (Uhi 28). 1. Kasucian sacredness, sacred place, sanctuary: Doakeun ti kasucian=pray for him out of the sanctuary [that is, in heaven; said by a paraji (medicine man) to the ghost of an ancestor of a sick person] (Coolsma 598). 2. kilisuci without menstruation, free from menstruation. 3. nyucikeum (a) to make sacred, sanctify. (b) to clean, purify. Etymology of suci. Suci stems from the Sanskrit word cuci flaming, bright, clear, ritually pure, holy [of a god], which in turn derives from suc burn, glow; flame brightly, shine. Compare also Bahasa Indonesian (Malay) cuci (verbal form menyuci) to clean, wash; and suci pure , purified, clean, holy; 200 (C) Copyright ICOFOM bersuci to live a pure life, cleanse oneself; kesucian cleanliness, purity, holiness; menyucian to clean, purity, holiness; menyucian to clean, purify, desinfect, sanctify; penyuci a purifying agent; penyucian, percucian cleansing, purification; Yang Tersuci The Most Holy One, His Holiness; suci hama pure of germs, sterile. 1.stra (a) [In South Banten] to depose a corpse at a separate place in the wilderness, (b) fully clean, fully pure, pure beautiful [synonym: beresih pisan]: tegal setra graveyard [tegal field; in pantun epics also tegal kuru setra]; badan setra a pure body; boh stra pure linen. Related words: kasetraan cleanliness, purity; nyetrakeun hate to purify the heart (Coolsma 572). Etymology of stra: The Basa Sunda word stra comes from the Sanskrit ksetra (pure or holy place). In sum, the Sundanese words suci and stra, that usually mean holy or sacred, have the connotations of clean, ritually pure, which appear in their primary meanings. PRE-CHRISTIAN HAWAI The tabu or kapu was the key element in the Hawaiian social system. Tabu is the southern Polynesian form where k is t and b is p. The king, as a god on earth, possessed great mana or power, and such was so kapu to the common people that to let your shadow fall on the king was to steal his mana and therefore this was punishable by death. The kapu system, a term still used today in Hawaii, was an elaborate set of restrictions that governed the daily life of the people. To violate a kapu of king or god could and often did result in death. However, some of the kapus were common sense and dealt with the proper time of the year to fish or harvest, but the entire system was very oppressive. The introduction of Christianity and the conversion of the monarch broke the kapu system and caused a total collapse in the kapu structure. Although most of the terms are collected from myth and legends that have been transcribed by pre-Christian Hawaiians in a attempt to record some of their culture before it totally disappeared, some of the terms were collected from Hawaiians recently converted to Christianity in 1819, and therefore reflect the transferrence of power from the old faith to the new. The following names of the sacred have been collected from the actual prayers, chants, myths and songs of the Hula as transcribed by the Hawaiian kahunas or priests themselves. The power of the sacred and the fear of brealing a kapu or tabu are still great. What is sacred to the gods, and forbidden to mortal men, is protected by one name: Tabu. Kapu: Tabu, prohibited, sacred, forbidden, holy, consecrated. Ho o kapu = To make tabu, prohibit, sanctify, consecrate. Eli eli kapu, eli eli noa! = Produce sacredness, produce freedom! La a: Consecrated, holy, devoted, set apart for sacred purpose. Ho o la a = To consecrate. Ka ho o la a = the consecration. La a ha aina: Feast day. La a kea: Sacred light, knowledge. BINI ( Africa) 11 Reality is divided into two kingdoms for non westernized bini: agbon, the world of human beings and other living beings and irlimwi, the world of the disembodied spirits and the dead. The descriptive verb used to indicate the irlimwi virtue is huaam the fact of being sacred. For philologists the terms used by bini people referring to the sacred are compatible in a special way because most of their derivatives are quite obvious. The word ehi (earthly mens soul), guardian spirit for example is a derivative of the verb hi supplicate or pray converted into a 201 (C) Copyright ICOFOM noun. The name ugie religious ceremony is clearly related to three other names igie principal portion, egie,noble title and ogie, boss or leader. The bini have a generic word equivalent to God, osa, especially referred to the unique and true god of biblical belief that with time replaced the pagane vocabulary. 2. CORRELATES : MYTH LEGEND - RITE - CULT - FEAST MYTH / LEGEND. Si dans toutes les langues europennes le vocable mythe dnote une fiction, cest que les Grecs le Proclamaient dj il y a vingt- cinq sicles. Tare encore plus grave au regard de lhistoire des religions: nous en connaissons pas un seul mythe grec dans son contexte rituel -contrairement toutes les religions palo - orientales et asiatiques, et surtout aux religions dites primitives . On sait, en effet, que le mythe vivant est toujours rattach un culte, inspire et justifie un comportement religieux. Non certes que la mythologie grecque soit proscrire lanalyse du phnomne mythique. Mais il serait imprudent de commencer par elle, surtout de limiter cette analyse ses documents... ... Or notre meilleure chance de comprendre la structure de la pense mythique est tudier les cultures o le mythe est chose vivante, o il constitue le support mme de la vie religieuse; bref ou loin de dsigner une fiction, il exprime la vrit par excellence, puisquil en parle que des ralits . 12 The myth is a cosmovision. It is as such, a primitive mental attitude that consists in permanently bringing up to date the essences or fundamental values of life. It is a metaphysical proposal, as long as the subject re-actualizes the essences while accomplishing specific rituals. The narrated space is what is known as legend or fable and represents a late manifestation of the mythic attitude, where essential features have become fossilized. According to Leenhardt the myth is the word, the figure, the gesture that confines the fact in mans heart... the worlds apprehension, a way of becoming inserted in reality The essential mythic category is IDENTITY, ONTHOLOGIC UNIT, EXISTENTIAL COMPROMISE. The man-world reunion is possible through the mythical conscience that gives reality a human sense. A mythic ensemble incompatible with life preservance would condemn itself. All rituals, even the most bloodiest are accomplished to re-actualize the meaning of natural and ordinary existence. The mythic behaviour shows a compromised thought by natural behaviour not by acceptance or intellectual choice. The mythic isnt allegoric because it is attached to reality. All mythical imagery is fruit of the mythic awareness degradation. In popular superstitions precisely, the fabling activity increases whilst the conviction decreases. Mythic representations have not been invented or freely adapted, they are product of an independent process to thought and will and have been unquestionably real for the conscience that held them. 13 Populations and individuals are just mere instruments of this process that goes beyond there horizons and serves them without their understanding. It is necessary to understand the mythologies as expressed, pretending there is nothing obvious or supernatural, as if it didnt say more than it says. There arent two world readings for the mythic man since this cant split into an objective reality and a mythic reality. The world is just one and results from the use of the following categories: 202 (C) Copyright ICOFOM Divinity: the supernatural beings (gods, heroes, semigods) are the principal characters of reality. Ritual: every mythic action implies a collective ritual (every myth is held by a belief in which the collectivity participates: tradition, legend, folklore, sacred history, fashion...) Time: cyclical, primordial, repeatable, always present excluding past and future categories. Intelectual affectivity: integral attitude assumed by man which allows him to order his environment and apprehension through his feelings. Sociability: the mythic behavior is social, communitary, never individualistic. The success or failure of an individual affects all the community evenly. Every myth is performed through a ritual. Without ritual there is no myth. RITUAL From the Latin word ritus, meaning custom, ceremony. It expresses a group of precise rules for mythic and sacral thought and action. Every ritual is managed or expressed through movements, words and invocations. Each word is an invocated thing. Therefore, through ritual an origin myth takes place reactualizing the meaning of ordinary life. CULT From the Latin word cultus meaning cultivate, honor, venerate. In mythical behavior the sacred time isnt included in the ordinary time. This insertion that periodically sacralizes mans existence is accomplished through cult, act through which the individual trascends the ordinary order. These rituals or ways of representing the Order are religious or sacral life manifestations. Jensen see the cult as the language of primitive times, contemplating the fact that primitive man was essentialy religious. The cult was the favorite way of communication of non-socially stratified and therefore homogeneous communities. This fundamental language for primitive communities lost use as historic time went by since its transmission was modified and strange elements were anexed or impoverished. The truth is that the cults studied by ethnologists that have survived are the ones that still hold an intimate relationship between myth and rite. In most cases the rite is what has survived from the cult. FEAST From the Latin word Festum, meaning party day. The feasts participation is done through the rite of the cult. In mythical cultures the feast is the moment in which The Great Time communicates with the ordinary time. This communication is achieved in a special festivity that is also nominated cult. The daily ritual celebration is work of healers, charmers, fortunetellers or priests, whilst the common people celebrate the feast. 203 (C) Copyright ICOFOM In this way, the primitive ceremony is a way through which the community is strengthened. It is an ex- treme expression, whose unity and precise meaning escapes each of the elements involved. Individuality is lost. This is the origin of theatre, ballet, music and even literature. It could be said that feasts are the only period in which the community expresses entirely. Its the so- cial game of myth since it infuses each participant a mythic role in which the ordinary individual gets lost together with the ordinary time and space. RELIGION From the Latin word Re-ligare, meaning to re-unite. The religion is so-called because it is the tie, bond or link that joins man to God (Saint Augustin) Il est regrettable que nous en disposions pas dun mot plus prcis que religion pour exprimer lexprience du sacr... ... il est peut-tre trop tard pour chercher un autre mot, et religion peut encore tre un terme utile pourvu quon se rappelle qu il nimplique pas ncssairement une croyance en Dieu, en des dieux ou en des esprits, mais se rfre lexprience du sacr et, par consquent, est lie aux ides dtre, de signification et de vrit . 15 THE IMPORTANCE OF THE SACRED LANGUAGE STUDY IN MUSEOLOGICAL PRAXIS According to Mircea Eliade When working with the sacred one gets lost in a laberynth whose journey ends up in a meaning and sense core. Considering his point of view, allegorys detached from natural and historic objects tend to difficult the process of staging the sacredness, particularly in societys such as ours, which are assumed to have lost their sacredness. But through this work, in other words, returning the meaning to objects and religious documents, modern and postmodern societies will be able to recover a cultural function that seems to have been lost. On the other hand, the ritual language and cult understanding seem to be important languages that help decode most of the cultural messages of this new dialogue in the global social context in which we are inserted, where West and East articulate. Because : Pour tre authentique et fertile, ce dialogue ne doit pas se limiter au langage empirique et utilitaire, le vrai dialogue doit porter sur les valeurs centrales de la culture de chaque participant. Or pour comprendre correctement ces valeurs, il est ncessaire de connatre leurs sources rligieuses, car nous le savons, les cultures non europennes, tant orientales que primitives, sont encore nourries par un sol religieux trs riche. 16 And following Mircea Eliades words: Cest sur la base dune telle connaissace qun nouvel humanisme, lchelle mondiale, pourrait se dvelopper. SACRED NOMINATION IN SOUTH AMERICAN INDIAN LANGUAGES Taking into consideration that this work will be presented in the Museological Encyclopaedia space at the First Mexican International Museology Colloquium, we consider it appropiate to include the research done on some words related to the sacred in South American indian languages. CHIMANE. 17 The word ferxki means power. Expressions such as: frxki Upit (Upits power to cause disease), frxki kuxkus (the shamans power to heal), frxki ks (the power of tobacco, i.e. , being bitter), frxki 204 (C) Copyright ICOFOM mtki (the peoples force, i.e. the strength that enables them to cut down trees in the Chaco), can be found. The term frxkin is used as a qualifier (a thing is frxki) or as a noun (frxki in the thing). Physical force is the only expression found within many power possibilities. Among the Mositene, a group linguistically akin to the Chimane, similar terms are found; fer (strong) and ferge (strength) The word frxki qualifies characters of mythical times as Duxvt, Mtcha, or Khna, the owners of diseases. Some characters of everyday life also possess frxki: kuxkus (the shaman) and faraxtaks (the sorcerer). Both are great manipulators of power and, as such, participate in it. AYMARA 18 Waqa primarily means a shrine, a sacred place, a magic spot. It can be a single unadorned stone that has nothing special about it except the fascination of the sacred. The word waqa is generic, that is to say, it is applied to many similar places. These places are commonly related to Pacha Mama (Mother Earth), the deity of human, animal, and vegetation fertility among the agrarian Andes people. Peasants go the waqas in order to ask, to pray and to cry. (The Quechua word waqay ( to cry, tears, etc.) may have originated in the Aymara waqa.) Several other rites are performed at the waqas, one of them being the challa, which consists in offering chicha (a fermented drink usually made from maize), or any other beverage. There are many waqas along the Andean roads. Passers- by accustom to spit the aculliku (coca leaves that have been chewed during the journey) in those holy places. Since coca is a sacred plant, this can be interpreted as another act of religious devotion to the waqa. Waqas were known to European invaders from the early days of the colonial period. Many Spanish chronicles refer to them as huacas. In the 17 th century huacas were searched out and, when found, destroyed in a campaign to uproot the idolatries. The word waqa enters in the composition of several other Aymara words, for instance: waqa kala: stones with lines or figures that Aymara imagination interprets as faces. They often have an evil magic influence, and may cause illness or death. Less frequently, waqa kala can be beneficial. Both requiere propitiatory rites. Waqaychana : to adore the waqa . Due to Catholic influence, this word is now also used in the sense of worshipping the Christian God. The Quechua word waqaychay (to keep, to ward) may originally have had a sacral reference as a loan word from the Aymara. AYOR 19 Ayor is a language of the Zamuco family spoken in the Gran Chaco, region of Bolivia and Paraguay. There is no Ayor word for power in general, but the term puyk indirectly suggests the existence of an awesome supernatural power. The manifestations of puyk encompass almost the totality of Ayor life. Puyk; forbidden; prohibition; tabu. This word points out the presence of something that must be obeyed, otherwise its power will manifest itself and bring about frightful consequences. Examples: adde puyk = forbidden words (the words of the mythic narratives and therapeutical songs, most of which are considered puyk because they harm when wrongly used); sude puyk = forbidden songs (the songs that were originally sung by the ancestors in primordial times). The igasiti are those who know the myths and songs and thereby possess the power of the word. 205 (C) Copyright ICOFOM Their status is similar to that of the shaman. Pohupi is the specific power of the Ayor shaman (daihsni). This is obtained during his initation through ingestion of a drink made of boiled tobacco leaves (sid). After the initation, the shaman must smoke tobacco leaves in a pipe (boihsni) in order to ensure his possession of pohupi. Pohupi is also the name of a supernatural being whose theophany is recounted in the myth of the origin of shamanism. According to this sacred story, in the beginning Poupi was a male ancestor (nahibahi), who on being pursued by his fellows took refuge in the top of a tree that grows in the Chaco forests. The pursuers discovered him and ran him through with their spears until he died. The blood that flowed from his wounds fell on the murderers, who immediatly started to tremble and went into trance. Later, the specific power of Pohupi was incorporated into tobacco in order to initiate the shamans, both males and females. Another Ayor word with connotations of power is asningi = courage, the power that is the goal of every male Ayor who wants to become a chief (asut). It is obtained by shedding the blood and killing an animal (particularly the jaguar) or another man (the member of another Ayor band or a Neoamerican). Once obtained, asningi is never lost, and the one who possesses it occupies the highest social rank, even above the shaman. MATACO 20 Among the Mataco of Nueva Pompeya Mission (Chaco Province, Argentina), the native speakers probably would not consider axt and sacred as having the same meaning, since the Spanish equivalent of sacred (sagrado) is meaningful in the new Christian context of the Mission, alien to the older Mataco connotations. However, from the ethnologists point of view, axt can be approximated to the sacred in-as-much as it designates the other experienced as qualities of power (lakaxniax). Axt designates a class of people and characters who behave like humans (wichi) but are invisible. This includes: 1. The paxl, ancient mythic ancestors. 2. The dead wich. 3. The towexi, i.e. the shamans auxiliary spirits who are the personified illnesses that the shaman has captured and now aid him in his healing process. 4. The xayaw in his ecstatic flight . CHANE 21 The words briefly dealt with below are used by the Chane (Argentina/Bolivia) when celebrating the agrarian ceremony called Arete, whose function is to propitiate the crops, especially the maize harvest. The festival lasts a month and includes the Carnival week. Ana. (a) Soul. The use of this word is restricted to the times of the Carnival (which the Chane call Candabare, most likely because of their difficulty in pronouncing the Spanish word Carnaval). (b) A wooden mask used in the Arete ceremonies. Emboto: corn. During the Arete ceremony the boys play with emboto throwing it one to another in an open field. The game lasts for several hours and was originally part of the ritual. Kaipua: wooden shovel used to stir the chicha (maize beer) during the Arete ceremonies. Azul, Argentina, April 1998 Translation Nelly Decarolis and Paula Chiloteguy 206 (C) Copyright ICOFOM BIBLIOGRAPHICAL REFERENCES 1. Roger Caillois. El hombre y lo sagrado. Fondo de Cultura Econmica, 2. Mxico. 1945. 3. Mircea Eliade La Nostalgie des Origines. Folio Essais. Gallimard 1971. 4. Mircea Eliade: Op. cit. 5. NAOS. Director:Juan Adolfo Vzquez. Coordinadora para la edicin en lengua castellana: Lic. Norma Rusconi. Editada en ingls por la Universidad de Pittsburgh y en castellano por el Museo de Ciencias Natu- rales de la Municipalidad de Baha Blanca. Pcia. de Buenos Aires. Argentina. 1986/1987. 6. Mircea Eliade. Mythes, Rves et Mysthres. Gallimard. Francia 1957 7. Mircea Eliade. Op. cit. En anlisis del pensamiento de R. Otto y de su obra: Das Heilige. 8. Mircea Eliade. La Nostalgie des Origines. Filo-essais.Gallimard. 1971 9. Mircea Eliade. Op. cit. 10. NAOS. Trabajo citado. 11. Adrian Linder. Palabras que designan lo sagrado en sundans. 12. NAOS Vol 1. N 3. 1985. pp14 -15. 13. Roger W. Wescott. Hieronimos Bini. NAOS. Vol 1. N 2. 1985. pp. 5-7. 14. Mircea Eliade. La Nostalgie des Origines. Folio-essais. Gallimard. 1971. 15. E. Jensen. Mito y culto entre los pueblos primitivos. F.C.E. Mxico. 1976. 16. .................. Op. cit. 15. Mircea Eliade. La Nostalgie des Origines. Folio-essais. Gallimard. 1971. 17. Mircea Eliade.. Op. cit. 18. Andrs Prez Diez. Ferxki: The idea of power among the chimane. NAOS 19. Vol. 3, N 2. 1987. pp. 8 -10. 18. Federico Aguil. The sacred in Aymara, Waqa. NAOS. Vol 1 N 3. 1985. p8. 20. Mario Califano. Ayor words and ideas of supernatural powers. NAOS Vol 1 N 3. 1985. p.6 21. Mara Cristina Dasso. The meaning of the Mataco word axot. NAOS 22. Vol. 3, N 2. p 12. 23. Mara Delia Milln de Palavecino. Chane words of religious significance. 24. NAOS Vol. 2, N 1. 1985- 1986. p. 11. 1 Jornalista. Jornal do Brasil, 08 de julho de 1993. 2 Em 1763 a Cidade tornou-se capital do vice-reino de Portugal. A instalao da corte portuguesa no Brasil, em 1808, deu impulso cidade do Rio de Janeiro transformando-a em sede do reino portugus. Em 1834, foi transformada em municpio neutro e permaneceu como capital do Brasil, agora Imprio independente de Portugal. Em 1889 o municpio do Rio de Janeiro torna-se capital da Repblica e a provncia passa a Estado. Em 1960, deixa de ser Capital Federal e o municpio do Rio de Janeiro transforma-se em Estado da Guanabara. Em 15 de maro de 1975, os Estados do Rio Janeiro e da Guanabara fundem-se. O novo Estado conserva o nome de Rio de Janeiro e a cidade do Rio de Janeiro escolhida como sua capital. 3 Onde atualmente existe atualmente a Fortaleza de So Joo. 4 Cantada por Fernanda Abreu. 5 DIMENSTEIN, Gilberto. jornalista 6 Telecomunicaes + informtica 7 Remdio universal, para todos os males. 8 ROSZAK, Theodore 9 Luma de Oliveira 10 JEAN BAUDRILLARD, socilogo 11 LUS MILANESI, bibliotecrio e professor da USP: 12 Segundo Lencio Basbaum, populao uma mera expresso geogrfica, mas povo uma expresso poltica. Como tal, o principal agente, aquele que realiza os fatos e em torno do qual os mesmos evoluem. Povo se constitui no processo da evoluo do pas, quando os elementos humanos dispersos dentro de uma rea determinada podem, atravs de meios os mais diversos, atingir um grau mnimo de concentrao ou entrar em comunicao entre si, a ponto de constiturem uma unidade em torno de um mnimo de idias, interesses e aspiraes comuns. 13 POLLACK, Michael [Centre National de Recherches Scientifiques / Institut dHistoire du Temps Present, Frana] 207 (C) Copyright ICOFOM 14 FALCO, Joaquim de Arruda. Ex-presidente da Fundao Nacional pr-Memria nos anos de 1980 15 Ministro de Educao e Cultura 16 Diretor do SPHAN 17 MAGALHES, Alosio. Diretor do IPHAN, no final dos anos 1970 18 Jos varo Moiss, Secretrio de Apoio Cultura 19 OLIVEN, Rubem 1. 20 Mercier, Plassard, Scardigli. La sociedad digital.(1986) Buenos Aires, Sudamericana Planeta. 2. 21 En particular la Realidad Virtual o Sinulaciones Virtuales. 3. 22 Ramos Garca, Yolanda.Proyecto para la creacin de museos locales en Mxico.(1977).Mexico, Instituto Nacional de Antropologa e Historia. 4. 23 El subrayado del prrafo es personal. 5. 24 Esto ltimo, es para Maroevic, el precio a pagar por la preservacin del objeto museolgico. 6. 25 Nelly Decarolis y Mnica Risnicoff de Geordas; Museologa y Memoria -Subtema 2: La imgen de lo existente y al restitucin de la memoria- Conclusiones. 7. 26 Ver Nota 6. 8. 27 Ver nota 6. 9. 28 Se dice que algo es interactivo cuando responde ante un estmulo externo. 10. 29 No es necesario re-crearlas cada vez que se usan, siempre se recurre a datos y modelos matemticos ya almacenados en el ordenador. 11. 30 Esta correlacin muscular se la conoce como correlacin prioceptiva. 12. 31 Se puede ampliar los conceptos en Revista LA RECHERCHE, pg. 495-525. Nro. 264- Vol. 25, Mayo de 1994. 13. 32 Franco Mara Ricci, editor italiano. 14. 33 Cortzar, Julio.Territorios (1992-quinta edicin). Ed. Siglo XXI Editores, s.a. de c.v. 15. 34 Hoy, Sergio Caletti, opina que una de las funciones positivas de la televisin es refractar las realidades cotidianas frente a los espectadores indiferentes. 50 Dujovne, Marta, Entre musas y musaraas, Fondo de Cultura Econmica de Argentina, 1995 51 dem 52 MUSEUM vol. XXXIV, N2, 1982, pag. 75 53 Clementi, Hebe, Museologa e Identidad, Simposio Museologa e Identidad. Documentos de base presentados por los representantes argentinos y publicados en Estocolmo, Suecia por el ICOFOM 54 Schmucler, Hctor, Memoria de la Comunicacin, Buenos Aires, Biblos, 1997 55 Schmucler, Hctor, op.cit. 56 Guzmn, Aldo Luis, Comunicacin y Cultura en la crisis de la modernidad, Atenea, Crdoba, 1997 57 Di Marco, Luis Eugenio, La regin en el mundo global, en La Voz del Interior, Crdoba, Marzo de 1998 58 Schmucler, Hctor, op.cit 59 Casullo, Nicols, La negacin invisible, en La Voz del Interior, Crdoba, Enero de 1998 60 Kennedy.S:B:, Arte, Museos y sus demandas, la ficcin de la exhibicin, en ISS26 ICOFOM Study Series, Brasil, 1996 72 Paulo Freire. Comentario a la encclica Mater Magister de Juan XXIII. 73 En Argentina, las polticas educativas han considerado como educacin ( formal o no formal ) la formacin del ciudadano segn modelos culturales a imitar. En este caso, las culturas populares se han tomado o como folklorismo o como procesos subdesarrolados que deban ser modificados en miras al logro de ascensos sociales. 74 Adriana Puigross. Democracia y autoritarismo en la pedagoga argentina y latinoamericana. De Galerna. Buenos Aires 1986. 75 Adriana Puigross. Que pas en la Educacin Argentina. Kapelusz. Buenos Aires 1996. 76 Paulo Freire. La Educacin como prctica de la libertad. Siglo XXI editores.Mxico 1982 77 .Pierre Boisseau.Les media(t)s lheure du mensonge. : En democracia, el libre ejercicio de la inteligencia supone necesariamente no slo luchar a travs de la transmisin de informacin,sino formando la capacidad de leer.... Lettre de LAnsulf N 6 (julio/agosto de 208 (C) Copyright ICOFOM 1994. Montpellier. Francia. 78 El objeto museolgico debe ser considerado como ob-jectum, es decir como algo desde dnde se emana un sentido y con el que se difunde una lectura de la realidad. 79 Paulo Freire. Obra citada. 9 .Jos Bosco Pinto. Extensin o Educacin: una disyuntiva crtica. Desarrollo Rural en las Amricas. Vol V- N 3 (setiembre/ diciembre 1973). IICA. 80 J.Derrida. 81 La cultura es el sentido trascendental de las relaciones humanas. Dice Freire que la cultura es : ... la adquisicin sistemtica de la experiencia humana, una incorporacin por eso crtica y creadora y no una yuxtaposicin de informes y prescripciones dadas . La educacin como prctica de la libertad. Siglo XXI. Mxico 1982 82 Pierre Bourdieu. Le mtier de Sociologue. Mouton et Bordas. Paris, 1969. 83 La democratizacin de la cultura - dijo cierta vez uno de esos annimos maestros analfabetos- debe surgir de lo que somos y de lo que hacemos como pueblo. No de lo que piensen y quieran algunos para nosotros. Paulo Freire. Obra citada. 84 Segn Sergio Caletti : Marginalidad no sera solo un concepto de la sociologa en boga sino tambin el nombre de lo subjetivamente vivido como resultado de una situacin relacional corrosiva. Es, en definitiva el nombre de la propia identidad en ese deterioro, desde el punto vista de sus vinculaciones prcticas con el espacio social . En Notas sobre la globalizacin, desde sus mrgenes.Revista de Ciencias Sociales. Universidad nacional de Quilmes. N6. Buenos Aires septiembre 1997. 85 Sergio Caletti. Notas sobre Globalizacin, desde sus mrgenes. Revista de Ciencias Sociales. Universidad nacional de Quilmes. N 6. Buenos Aires, setiembre de 1997. 86 Mario Benedetti. La vida ese parentesis. Seix Barral 87 Intentamos sugerir que es necesario situar la problemtica sobre otras bases a saber, la del modo en que las distintas escenas de la sociedad contempornea se articulan y se hablan entre s para configurar dispositivos de sujecin de una potencia desconocida hasta ahora.: globalizacin/regionalizacin. 88 Jos Bosco pinto. Extensin o Educacin: una disyuntiva crtica. Desarrollo Rural en las Amricas. Vol V- N 3 ( setiembre/ diciembre 1973 ). IICA. 209 (C) Copyright ICOFOM