Sei sulla pagina 1di 359

Os Sertes, de Euclides da Cunha

Fonte: CUNHA, Euclides da. Os Sertes. So Paulo: Trs, 1 !" #$i%lioteca do Estudante&.

Te'to (ro)eniente de: A $i%lioteca *irtual do Estudante $rasileiro +,tt(:--....%i%)irt./uturo.us(.%r0 A Escola do Futuro da Uni)ersidade de So Paulo Per1itido o uso a(enas (ara /ins educacionais.

Este 1aterial (ode ser redistri%u2do li)re1ente, desde 3ue no se4a alterado, e 3ue as in/or1a5es aci1a se4a1 1antidas. Para 1aiores in/or1a5es, escre)a (ara +%i%)irt6/uturo.us(.%r0.

Esta1os e1 %usca de (atrocinadores e )olunt7rios (ara nos a4udar a 1anter este (ro4eto. Se )oc 3uer a4udar de al8u1a /or1a, 1ande u1 e91ail (ara +%i%)irt6/uturo.us(.%r0 e sai%a co1o isso : (oss2)el.

Os Sertes
Euclides da Cunha

Nota Preliminar
Escrito nos raros inter)alos de /ol8a de u1a carreira /ati8ante, este li)ro, 3ue a (rinc2(io se resu1ia ; ,ist<ria da Ca1(an,a de Canudos, (erdeu toda a atualidade, re1orada a sua (u%lica5o e1 )irtude de causas 3ue te1os (or escusado a(ontar. =e1os 9l,e, (or isto, outra /ei5o, to1ando a(enas )ariante de assunto 8eral o te1a, a (rinc2(io do1inante, 3ue o su8eriu. >ntenta1os es%o5ar, (alida1ente e1%ora, ante o ol,ar de /uturos ,istoriadores, os tra5os

atuais 1ais e'(ressi)os das su%9ra5as sertane4as do $rasil. E /a?1o9lo (or3ue a sua insta%ilidade de co1(le'os de /atores 1@lti(los e di)ersa1ente co1%inados, aliada ;s )icissitudes ,ist<ricas e de(lor7)el situa5o 1ental e1 3ue 4a?e1, as to1a1 tal)e? e/1eras, destinadas a (r<'i1o desa(areci1ento ante as e'i8ncias crescentes da ci)ili?a5o e a concorrncia 1aterial intensi)a das correntes 1i8rat<rias 3ue co1e5a1 a in)adir (ro/unda1ente a nossa terra. O 4a8un5o deste1eroso, o ta%ar:u in8nuo e o cai(ira si1(l<rio sero e1 %re)e ti(os rele8ados ;s tradi5es e)anescentes, ou e'tintas. Pri1eiros e/eitos de )ariados cru?a1entos, destina)a19se tal)e? ; /or1a5o dos (rinc2(ios i1ediatos de u1a 8rande ra5a. Faltou9l,es, (or:1, u1a situa5o de (arada, o e3uil2%rio, 3ue >,es no (er1ite 1ais a )elocidade ad3uirida (ela 1arc,a dos (o)os neste s:culo. Aetardat7rios ,o4e, a1an, se e'tin8uiro de todo. A ci)ili?a5o a)an5ar7 nos sertes i1(elida (or essa i1(lac7)el B/or5a 1otri? da Hist<riaB 3ue Cu1(lo.ic?, 1aior do 3ue Ho%%es, lo%ri8ou, nu1 lance 8enial, no es1a8a1ento ine)it7)el das ra5as /racas (elas ra5as /ortes. A ca1(an,a de Canudos te1 (or isto a si8ni/ica5o ine87)el de u1 (ri1eiro assalto, e1 luta tal)e? lon8a. Ne1 en/ra3uece o asserto o ter1o9la reali?ado n<s /il,os do 1es1o solo, (or3ue, etnolo8ica1ente inde/inidos, se1 tradi5es nacionais uni/or1es, )i)endo (arasitaria1ente ; %eira do AtlDntico, dos (rinc2(ios ci)ili?adores ela%orados na Euro(a, e ar1ados (ela ind@stria ale1 E ti)e1os na a5o u1 (a(el sin8ular de 1ercen7rios inconscientes. Al:1 disto, 1al unidos ;3ueles e'traordin7rios (atr2cios (elo solo e1 (arte descon,ecido, deles de todo nos se(ara u1a coordenada ,ist<rica E o te1(o. A3uela ca1(an,a le1%ra u1 re/lu'o (ara o (assado. E /oi, na si8ni/ica5o inte8ral da (ala)ra, u1 cri1e. =enuncie1o9lo. E tanto 3uanto o (er1itir a /ir1e?a do nosso es(2rito /a5a1os 4us ao ad1ir7)el conceito de Taine so%re o narrador sincero 3ue encara a Hist<ria co1o ela 1erece: Fil sG irrite contre les de1i ):rit:s 3ue sont des de1i /ausset:s, contre les auteurs 3ui nGaltHrent ni une date, ni une 8:n:alo8ie, 1ais d:naturent les senti1ents et les 1oeurs, 3ui 8ardent le dessin des :):ne1ents et en c,an8ent la couleur, 3ui co(ient les /aits et d:/i8urent lID1eJ il )eut sentir en %ar%are, (ar1i les %ar%ares, et, (ar1i les anciens, en ancien. B Euclides da Cunha.
So Paulo, 1 K1

PARTE 1 A TERRA
>. Preli1inares. A entrada do serto. Terra i8nota. E1 ca1in,o (ara Lonte Santo. Pri1eiras i1(resses. U1 son,o de 8e<lo8o. >>. Col(e de )ista do alto de Lonte Santo. =o alto da Fa)ela. >>>. O cli1a. Hi8rM1etros sin8ulares. >*. As secas. Hi(<teses so%re a sua 8nese. As caatin8as. *. U1a cate8oria 8eo8r7/ica 3ue He8el no citou. Co1o se /a? u1 deserto. Co1o se e'tin8ue o deserto. O 1art2rio secular da terra.

Captulo I
Preliminares O Planalto Central do $rasil desce, nos litorais do Sul, e1 escar(as inteiri5as, altas e a%ru(tas. Asso%er%a os 1aresJ e desata9se e1 c,a(ades ni)elados (elos )isos das cordil,eiras 1ar2ti1as, distendidas do Aio Crande a Linas. Las ao deri)ar (ara as terras setentrionais di1inui 8radual1ente de altitude, ao 1es1o te1(o 3ue desca1%a (ara a costa oriental e1 andares, ou re(etidos socalcos, 3ue o des(e1 da (ri1iti)a 8rande?a a/astando9o considera)el1ente (ara o interior. =e sorte 3ue 3ue1 o contorna, se8uindo (ara o norte, o%ser)a not7)eis 1udan5as de rele)os: a (rinci(io o tra5o cont2nuo e do1inante das 1ontan,as, (recintando9o, co1 desta3ue saliente, so%re a lin,a (ro4etante das (raiasJ de(ois, no se81ento de orla 1ar2ti1a entre o Aio de Naneiro e o Es(2rito Santo, u1 a(arel,o litoral re)olto, /eito da en)er8adura desarticulada das serras, ri5ado de cu1eadas e corro2do de an8ras, e escancelando9se e1 %aias, re(artindo9se e1 il,as, e desa8re8ando9se e1 reci/es desnudos, ; 1aneira de esco1%ros do con/lito secular 3ue ali se tra)a entre os 1ares e a terraJ e1 se8uida, trans(osto o 1OP (aralelo, a atenua5o de todos os acidentes E serranias 3ue se arredonda1 e sua)i?a1 as lin,as dos taludes, /racionadas e1 1orros de encostas indistintas no ,ori?onte 3ue se a1(liaJ at: 3ue e1 (lena /ai'a costeira da $a,ia, o ol,ar, li)re dos ante(aros de serras 3ue at: l7 o re(ulsa1 e a%re)ia1, se dilata e1 c,eio (ara o ocidente, 1er8ul,ando no D1a8o da terra a1(l2ssi1a lenta1ente e1er8indo nu1 ondear lon82n3uo de c,a(adas... Este facies 8eo8r7/ico resu1e a 1or/o8enia do 8rande 1aci5o continental. =e1onstra9o an7lise 1ais 2nti1a /eita (or u1 corte 1eridiano 3ual3uer, aco1(an,ando ; %acia do S. Francisco. *9se, do /ato, 3ue trs /or1a5es 8eo8n<sticas d2s(ares, de idades 1al deter1inadas, a2 se su%stitue1, ou se entrela5a1, e1 estrati/ica5es discordantes, /or1ando o (redo12nio e'clusi)o de u1as, ou a co1%ina5o de todas, os tra5os )ari7)eis da /isiono1ia da terra. Sur8e1 (ri1eiro as (ossantes 1assas 8naisse8ran2ticas, 3ue a (artir do e'tre1o sul se encur)a1 e1 des1edido an/iteatro, alteando as (aisa8ens ad1ir7)eis 3ue tanto encanta1 e ilude1 as )istas ine'(ertas dos /orasteiros. A (rinc2(io a%eiradas do 1ar (ro8ride1 e1 sucessi)as cadeias, se1 re%entos laterais, at: as raias do litoral (aulista, /eito dilatado 1uro de arri1o sustentando as /or1a5es sedi1ent7rias do interior. A terra so%ranceia o oceano, do1inante, do /ast28io das escar(asJ e 3ue1 a alcan5a co1o 3ue1 )in8a a ra1(a de u1 1a4estoso (alco, 4usti/ica todos os e'a8eros descriti)os E do 8on8oris1o de Aoc,a Pita ;s e'tra)a8Dncias 8eniais de $ucQle E 3ue /a?e1 deste (a2s re8io (ri)ile8iada, onde a nature?a ar1ou a sua 1ais (ortentosa o/icina. R 3ue, de /eito, so% o tr2(lice as(ecto astronM1ico, to(o8r7/ico e 8eol<8ico a nen,u1a se a/i8ura to a/ei5oada ; *ida. Trans1ontadas as serras, so% a lin,a /ul8urante do tr<(ico, )e19se, estirados (ara o ocidente e norte, e'tensos c,a(ades cu4a urdidura de ca1adas ,ori?ontais de 8r:s ar8iloso, intercaladas de e1erses calc7rias, ou di3ues de roc,as eru(ti)as %7sicas, do 1es1o (asso l,es e'(lica a e'u%erDncia se1 (ar e as 7reas co1(lanadas e )astas. A terra atrai irresisti)el1ente o ,o1e1, arre%atando9o na (r<(ria corrente?a dos rios 3ue, do >8ua5u ao

Tiet, tra5ando ori8inal2ssi1a rede ,idro8r7/ica, corre1 da costa (ara os sertes, co1o se nascesse1 nos 1ares e canali?asse1 as suas ener8ias eternas (ara os recessos das 1atas o(ulentas. Aas8a1 /acil1ente a3ueles estratos e1 tra5ados uni/or1es, se1 tal)e8ues de(ri1idos, e do ao con4unto dos terrenos at: al:1 do Paran7 a /ei5o de lar8os (lainos ondulados, des1edidos. Entretanto, (ara leste a nature?a : di)ersa. Estereo8ra/a9se, dura1ente, nas (lacas r28idas dos a/lora1entos 8n7issicosJ e o talude dos (lanaltos do%ra9se do socalco da Lanti3ueira, onde se encai'a o Para2%a, ou des/a?9se e1 re%entos 3ue, a(<s a(ontare1 as alturas de (2ncaros centrali?ados (elo >tatiaia, le)a1 at: o D1a8o de Linas as (aisa8ens al(estres do litoral. Las ao (enetrar9se este Estado nota9se, 1al8rado o tu1ultuar das serranias, lenta descenso 8eral (ara o norte. Co1o nos altos c,a(ades de So Paulo e do Paran7, todas as caudais re)ela1 este (endor insens2)el co1 deri)are1 e1 leitos contorcidos e )encendo, contra/eitas, o anta8onis1o (er1anente das 1ontan,as: o rio Crande ro1(e, ras8ando9a co1 a /or5a )i)a da corrente, a serra da Canastra, e, norteados (ela 1eridiana, a%re19se adiante os /undos )ales de eroso do rio das *el,as e do S. Francisco. Ao 1es1o te1(o, trans(ostas as su%le)a5es 3ue )o de $ar%acena a Ouro Preto, as /or1a5es (ri1iti)as desa(arece1, 1es1o nas 1aiores e1inncias, e 4a?e1 soto(ostas a co1(le'as s:ries de 'istos 1eta1<r/icos, in/iltrados de )eeiros /artos, nas (ara8ens lend7rias do ouro. A 1udan5a estrutural ori8ina 3uadros naturais 1ais i1(onentes 3ue os da %orda 1ar2ti1a. A re8io continua al(estre. O car7ter das roc,as, e'(osto nas a%as dos cerros de 3uart?ito, ou nas 8ri1(as e1 3ue se e1(il,a1 as (lacas do itacolo1ito a)assalando as alturas, a)i)a todos os acidentes, desde os 1aci5os 3ue )o de Ouro $ranco a Sa%ar7, ; ?ona dia1antina e'(andindo9se (ara nordeste nas c,a(adas 3ue se desenrola1 ni)elando9se ;s ci1as da serra do Es(in,a5oJ e esta, a(esar da su8esti)a deno1ina5o de Esc,.e8e, 1al so%ressai, entre a3uelas lo1%adas de/inidoras de u1a situa5o do1inante. =ali desce1, acac,oantes, (ara o le)ante, to1%ando e1 catadu(as ou saltando Btra)essesB sucessi)os, todos os rios 3ue do Ne3uitin,on,a ao =oce (rocura1 os terra5os in/eriores do (lanalto arri1ados ; serra dos Ai1or:sJ e )ol)e1 78uas re1ansadas (ara o (oente os 3ue se destina1 ; %acia de ca(ta5o do S. Francisco, e1 cu4o )ale, de(ois de (ercorridas ao sul as interessantes /or1a5es calc7rias do rio das *el,as, sal(intadas de la8os, sola(adas de su1idouros e ri%eires su%terrDneos, onde se a%re1 as ca)ernas do ,o1e1 (r:9,ist<rico de Sund, se acentua1 outras transi5es na conte'tura su(er/icial do solo. =e /ato, as ca1adas anteriores, 3ue )i1os su(er(ostas ;s roc,as 8ran2ticas, decae1, (or sua )e? soto(ondo9se a outras, 1ais 1odernas de es(essos estratos de 8r:s. No)o ,ori?onte 8eol<8ico re(onta co1 u1 tra5o ori8inal e interessante. Lal estudado e1%ora, caracteri?a9o not7)el si8ni/ica5o oro8r7/ica, (or3ue as cordil,eiras do1inantes do sul ali se e'tin8ue1, soterradas, nu1a inu1a5o estu(enda, (elos (ossantes estratos 1ais recentes, 3ue as circunda1. A terra, (or:1, (er1anece ele)ada, alon8ando9se e1 (lanuras a1(las, ou a)ultando e1 /alsas 1ontan,as de denuda5o, descendo e1 acli)es /ortes, 1as tendo os dorsos alar8ados e1 (lainos inscritos nu1 ,ori?onte de n2)el, a(enas a(ontoado a leste (elos ):rtices dos al%ardes distantes, 3ue (erlon8a1 a costa. *eri/ica9se. assi1, a tendncia (ara u1 a(laina1ento 8eral.

Por3ue, neste coincidir das terras altas do interior e a de(resso das /or1a5es ar3ueanas, a re8io 1ontan,osa de 1inas se )ai (rendendo, se1 ressaltos, ; e'tensa ?ona dos ta%uleiros do norte. A serra do Cro Lo8ol raiando as lindes da $a,ia, : o (ri1eiro es(:ci1en dessas es(lndidas c,a(adas i1itando cordil,eiras, 3ue tanto (ertur%a1 aos 8e<8ra/os descuidadosJ e as de1ais 3ue a con)i?in,a1, da do Ca%ral 1ais (r<'i1a, ; da Lata da Corda alon8ando9se (ara Coi7s, 1odela19se de 1aneira idntica. Os sulcos de eroso 3ue as retal,a1 so cortes 8eol<8icos e'(ressi)os. Ostenta1 e1 (lano )ertical, sucedendo9se a (artir da %ase, as 1es1as roc,as 3ue )i1os su%stitu2re1 e1 alon8ado roteiro (ela su(er/2cie: e1%ai'o os re%entos 8ran2ticos deca2dos (elo /undo dos )ales, e1 cM1oros es(arsosJ ; 1eia encosta, inclinadas, as (lacas 'istosas 1ais recentesJ no alto, so%re(u4ando9as, ou circuitando9l,es os /lancos e1 )ales 1onocl2nicos, os len5<is de 8r:s, (redo1inantes e o/erecendo aos a8entes 1ete<ricos (lasticidade ad1ir7)el aos 1ais ca(ric,osos 1odelos. Se1 lin,as de cu1eadas, as 1aiores serranias nada 1ais so 3ue (lanuras altas, e'tensas rec,s ter1inando de c,o/re e1 encostas a%ru(tas, na 1oldura8e1 8ol(eante do re821en torrencial so%re o terreno (er1e7)el e 1<)el. Caindo (or ali ,7 s:culos as /ortes en'urradas, deri)ando a (rinc2(io e1 lin,as di)a8antes de drena8e1, /ora1 (ouco a (ouco re(ro/undando9as, tal,ando9as e1 3ue%radas 3ue se /i?era1 caons, e se /i?era1 )ales e1 decli)e, at: orlare1 de escar(a1entos e des(en,adeiros a3ueles (lainos soer8uidos. E consoante a resistncia dos 1ateriais tra%al,ados )ariara1 nos as(ectos: a3ui a(onta1, ri4a1ente, so%re as 7reas de n2)el, os @lti1os /ra81entos das roc,as enterradas, des)endando9se e1 /ra8uedos 3ue 1al rele1%ra1, na altura, o anti3T2ssi1o BHi1alaia %rasileiroB, des%arrancado, e1 desinte8ra5o cont2nua, (or todo o curso das idadesJ adiante, 1ais ca(ric,osos, se escalona1 e1 alin,a1entos incorretos de 1enires colossais, ou e1 c2rculos enor1es, recordando na dis(osi5o dos 8randes %locos su(er(ostos, e1 ri1as, 1ura1entos des1antelados de cicl<(icos coliseus e1 ru2nas ou ento, (elos )isos das escar(as, o%l23uos e so%reanceando as (lanuras 3ue, intero(ostos, ladeia1, le1%ra1 aduelas descon/or1es, restos da 1onstruosa a%<%ada da anti8a cordil,eira, desa%ada... Las desa(arece1 de todo e1 )7rios (ontos. Estira19se ento (lanuras )astas. Cal8ando9as (elos taludes, 3ue as soer8ue1 dando9l,es a a(arncia e'ata de ta%uleiros sus(ensos, to(a19se, a centenas de 1etros, e'tensas 7reas a1(liando9se, %oleadas, (elos 3uadrantes, nu1a (rolon8a5o inde/inida, de 1ares. R a (ara8e1 /or1os2ssi1a dos ca1(os 8erais, e'(andida e1 c,a(ades ondulantes E8randes ta%lados onde ca1(eia a sociedade rude dos )a3ueiros... Atra)ess1o9la. Adiante, a (artir de Lonte Alto, estas con/or1a5es naturais se %i(arte1: no ru1o /ir1e do norte a s:rie do 8r:s /i8ura9se (ro8redir at: ao plateau arenoso do A5uru7, associando9se ao calc7rio 3ue a)i)a as (aisa8ens na orla do 8rande rio, (rendendo9as ;s lin,as dos cerros tal,ados e1 di7clase, to %e1 e'(ressos no (er/il /ant7stico do $o1 Nesus da Sa(aJ en3uanto (ara nordeste, 8ra5as a de8rada5es intensas #(or3ue a serra Ceral se8ue (or ali co1o ante(aro aos al2sios, condensando9os e1 dilu)ianos a8uaceiros&, se des)enda1, ressur8indo, as /or1a5es anti8as. =esenterra19se as 1ontan,as.

Ae(onta a re8io dia1antina, na $a,ia, re)i)endo inteira1ente a de Linas, co1o u1 desdo%ra1ento ou antes u1 (rolon8a1ento, (or3ue : a 1es1a /or1a5o 1ineira ras8ando, a/inal, os len5<is de 8r:s, e alteando9se co1 os 1es1os contornos al(estres e (ertur%ados, nos alcantis 3ue irradia1 da Tro1%a ou a)ulta1 (ara o norte nos 'istos ,uronianos das cadeias (aralelas de Sincor7. =este (onto e1 diante, (or:1, o ei'o da serra Ceral se /ra81enta, inde/inido. =es/a?9se. A cordil,eira eri5a9se de contra/ortes e tal,ados de onde salta1, acac,oando, e1 des(en,os, (ara o le)ante, as nascentes do Para8ua5u, e u1 d:dalo de serranias tortuosas, (ouco ele)adas 1as in@1eras, cru?a9se e1%aral,ada1ente so%re o lar8o dos 8erais, co%rindo9os. Trans1uda9se o car7ter to(o8r7/ico, retratando o desa(oderado e1%ater dos ele1entos, 3ue ali rea8e1 ,7 1ilnios entre 1ontan,as derru2das, e a 3ueda, at: ento 8radati)a, dos (lanaltos co1e5a a deri)ar e1 desni)ela1entos consider7)eis. Ae)ela9os o S. Francisco, no )i)o in/letir co1 3ue torce (ara o le)ante, indicando do 1es1o (asso a trans/or1a5o 8eral da re8io. Esta : 1ais de(ri1ida e 1ais re)olta. Cai (ara os terra5os in/eriores, entre u1 tu1ultuar de 1orros, incoerente1ente es(arsos. Ulti1o re%ento da serra (rinci(al, a da >ti@%a re@ne9l,e al8uns 8al,os indecisos, /undindo as e'(anses setentrionais das da Furna, Cocais e Sincor7. Alteia9se u1 1o1ento, 1as descai lo8o (ara todos os ru1os: (ara o norte, ori8inando a corredeira de 3uatrocentos 3uilM1etros ; 4usante do So%radin,oJ (ara o sul, e1 se81entos dis(ersos 3ue )o at: al:1 do Lonte SantoJ e (ara leste, (assando so% as c,a(adas de Nere1oa%o, at: se des)endar no salto (rodi8ioso de Paulo A/onso. E o o%ser)ador 3ue se8uindo este itiner7rio dei'a as (ara8ens e1 3ue se re)e?a1, e1 contraste %el2ssi1o, a a1(litude dos 8erais e o /ast28io das 1ontan,as, ao atin8ir a3uele (onto estaca sur(reendido... A entrada sert o Est7 so%re u1 socalco do 1aci5o continental, ao norte. =e1arca9o de u1a %anda, a%ran8endo dois 3uadrantes, e1 se1ic2rculo, o rio de S. Francisco: e de outra, encur)ando ta1%:1 (ara sudeste, nu1a nor1al a dire5o (ri1iti)a, o curso /le'uoso do >ta(icuru9a5u. Se8undo a 1ediana, correndo 3uase (aralelo entre a3ueles, co1 o 1es1o desca1%ar e'(ressi)o (ara a costa, )9se o tra5o de u1 outro rio, o *a?a9$arris, o Irapiranga dos ta(uias, cu4o trec,o de Nere1oa%o (ara as ca%eceiras : u1a /antasia de cart<8ra/o. =e /ato, no estu(endo de8rau, (or onde desce1 (ara o 1ar ou (ara 4usante de Paulo A/onso as ra1(as es%arrancadas do (lanalto, no ,7 situa5es de e3uil2%rio (ara u1a rede ,idro8r7/ica nor1al. Ali reina a drena8e1 ca<tica das torrentes, a na3uele da $a,ia facies e'ce(cional e sel)a8e1. Terra i!nota A%ordando9o, co1(reende9se 3ue at: ,o4e escasseie1 so%re to 8rande trato de territ<rio, 3ue 3uase a%arcaria a Holanda # V 11I E 1KV WKI de lat. e "P E XP de lon8. O.A.N. &, not2cias e'atas ou (or1enori?adas. As nossas 1el,ores cartas, en/ei'ando in/or1es escassos, l7 t1

u1 claro e'(ressi)o, u1 ,iato, Terra ignota, e1 3ue se a)entura o ra%isco de u1 rio (ro%le17tico ou ideali?a5o de u1a corda de serras. E. 3ue trans(ondo o >ta(icuru, (elo lado do sul, as 1ais a)an5adas tur1as de (o)oadores estacara1 e1 )ilare4os 1in@sculos E La5acar7, Cu1%e ou $o1 Consel,o E entre os 3uais o deca2do Lonte Santo te1 )isos de cidade: trans1ontada a >ti@%a, a sudoeste, disse1inara19se (elos (o)oados 3ue a a%eira1 aco1(an,ando insi8ni/icantes cursos de 78ua, ou (elas raras /a?endas de 8ado, estre1ados todos (or u1a ta(era o%scura E Uau7, ao norte e a leste (arara1 ;s 1ar8ens do S. Francisco, entre Ca(i1 Crosso e Santo AntMnio da Cl<ria. A(enas na3uele @lti1o ru1o se a)anta4ou u1a )ila secular, Nere1oa%o, %ati?ando o 17'i1o es/or5o de (enetra5o e1 tais lu8ares, e)itados se1(re (elas )a8as ,u1anas, 3ue )in,a1 do litoral %aiano (rocurando o interior. U1a ou outra o cortou, r7(ida, /u8indo, se1 dei'ar tra5os. Nen,u1a l7 se /i'ou. No se (odia /i'ar. O estran,o territ<rio, a 1enos de 3uarenta l:8uas da anti8a 1etr<(ole, (redestina)a9se a atra)essar a%soluta1ente es3uecido os 3uatrocentos anos da nossa ,ist<ria. Por3ue en3uanto as %andeiras do sul l,e (ara)a1 ; %eira e en)es8ando, de(ois, (elos /lancos da >ti@%a, se lan5a)a1 (ara Perna1%uco e Piau2 at: o Laran,o as do le)ante, re(elidas (ela %arreira intrans(on2)el de Paulo A/onso, ia1 (rocurar, no Para8ua5u e rios 3ue l,e de1ora1 ao sul, lin,as de acesso 1ais (ratic7)eis, =ei'a)a19no de (er1eio, ina%ord7)el, i8noto. R 3ue 1es1o tril,ando o @lti1o da3ueles ru1os, adstritas a itiner7rio 1enos lon8o, as saltea)a i1(ressionadora1ente o as(ecto estran,o da terra re(ontando e1 transi5es i1(re)istas. =ei'ando a orla 1ar2ti1a e se8uindo e1 c,eio (ara o ocidente, tin,a1, transcorridas (oucas l:8uas, a1olentada ou desin/lu2da a atra5o das BentradasB a)enturosas, e e'tinta a 1ira8e1 do litoral o(ulento. So8o a (artir de Ca1assari as /or1a5es anti8as co%re19se de escassas 1anc,as terci7rias, alternando co1 e'28uas %acias cret7ceas, re)estidas do terreno arenoso de Ala8oin,as 3ue 1al es8ar5a1, a leste, as e1erses calc7rias de >n,a1%u(e. A )e8eta5o e1 roda trans1uda9se, co(iando estas alternati)as co1 a (reciso de u1 decal3ue. Aare/a?e19se as 1atas, ou e1(o%rece1. E'tin8ue19se, (or /i1, de(ois de lan5are1 re%entos es(arsos (elo to(o das serraniasJ e estas 1es1o, a3ui e ali, cada )e? 1ais raras, il,a19se ou a)an5a1 e1 (ro1ont<rio nas (lanuras desnudas dos ca1(os, onde u1a /lora caracter2stica E ar%ustos /le'uosos entrec,assados de %ro1:lias ru%ras E (re(ondera e'clusi)a e1 lar8as 7reas, 1al do1inada (ela )e8eta5o )i8orosa irradiante da Po4uca so%re o 1assa(: /era? das ca1adas cret7ceas deco1(ostas. =este lu8ar e1 diante, rea(arece1 os terrenos terci7rios esterili?adores, so%re os 1ais anti8os 3ue, entretanto, de(ois, do1ina1 e1 toda a ?ona centrali?ada e1 Serrin,a. Os 1orros do So(es e do Sa4edo a(ru1a19se, ; 1aneira de dis/or1es (irD1ides de %locos arredondados e lisosJ e os 3ue se sucede1, %eirando de u1 e outro lado as a%as das serras da Sa@de e da >ti@%a, at: *ila No)a da Aain,a e Nua?eiro, co(ia19l,es os 1es1os contornos das encostas estaladas, e'u1ando a ossatura (artida das 1ontan,as. O o%ser)ador te1 a i1(resso de se8uir torneando a truncadura 1al8radada da %orda de u1 (lanalto.

Calca, de /ato, estrada trs )e?es secular, ,ist<rica )ereda (or onde a)an5a)a1 os rudes sertanistas nas suas e'curses (ara o interior. No a alterara1 nunca. No a )ariou, 1ais tarde, a ci)ili?a5o, 4usta(ondo aos rastos do %andeirante os tril,os de u1a )ia /:rrea. Por3ue o ca1in,o e1 cu4a lon8ura de ce1 l:8uas, da $a,ia ao Nua?eiro, se entronca1 nu1eros2ssi1os des)ios (ara o (oente e (ara o sul, 4a1ais co1(ortou, a (artir de seu trec,o 1:dio, )ariante a(reci7)el (ara leste e (ara o norte. Calcando9o, e1 de1anda do Piau2, Perna1%uco, Laran,o e Par7, os (o)oadores, consoante )7rios destinos, di)idia19se e1 Serrin,a. E (ro8redindo (ara Nua?eiro, ou )ol)endo ; direita, (ela estrada real do $o1 Consel,o 3ue, desde o s:culo 1Y, os le)a)a a Santo AntMnio da Cl<ria e Perna1%uco E uns e outros contornea)a1 se1(re, e)itando9a se1(re, a (ara8e1 sinistra e desolada, su%traindo9se a u1a tra)essia torturante. =e sorte 3ue a3uelas duas lin,as de (enetra5o, 3ue )o inter/erir o S. Francisco e1 (ontos a/astados E Nua?eiro e Santo AntMnio da Cl<ria E, /or1a)a1, desde a3ueles te1(os, as lindes de u1 deserto. Em caminho para "onte Santo No entanto 3ue1 se a%alan5a a atra)ess79lo, (artindo de Zuei1adas (ara nordeste, no se sur(reende a (rinc2(io. Aecur)o e1 1eandros, o >ta(icuru alenta )e8eta5o )i)a?J e as %arrancas (edre8osas do Nacurici de%rua19se de (e3uenas 1atas. O terreno, areento e c,o, (er1ite tra)essia desa/o8ada e r7(ida. Aos lados do ca1in,o ondula1 ta%uleiros rasos. A (edra, a/lorando e1 la4edos ,ori?ontais, 1al 1o)i1enta o solo, es8ar5ando a tnue ca(a das areias 3ue o re)este1. *e19se, (or:1, de(ois, lu8ares 3ue se )o tornando crescente1ente 7ridos. *arada a estreita /ai'a de cerrados, 3ue (erlon8a1 a3uele @lti1o rio, est79se e1 (leno a8reste, no di?er e'(ressi)o dos 1atutos: ar%@sculos 3uase se1 (e8a so%re a terra escassa, enredados de es8al,os de onde irro1(e1, solit7rios, cereus r28idos e salientes, dando ao con4unto a a(arncia de u1a 1ar8e1 de desertos. E o facies da3uele serto in<s(ito )ai9se es%o5ando, lenta e i1(ressionadora1ente... Cal8a9se u1a ondula5o 3ual3uer E e ele se des)enda ou se dei'a adi)in,ar, ao lon8e, no 3uadro triston,o de u1 ,ori?onte 1on<tono e1 3ue se es%ate, uni/or1e, se1 u1 tra5o di)ersa1ente colorido, o (ardo re3uei1ado das caatin8as. >ntercorre1 ainda (ara8ens 1enos est:reis, e nos trec,os e1 3ue se o(erou a deco1(osi5o in situ do 8ranito, ori8inando al8u1as 1anc,as ar8ilosas, as co(as )irentes dos ouricuri?eiros circuita1 E (arntesis %re)es a%ertos na aride? 8eral E as %ordas das i(ueiras. Estas la8oas 1ortas, se8undo a %ela eti1olo8ia ind28ena, de1arca1 o%ri8at<ria escala ao ca1in,ante. Associando9se ;s caci1%as e BcaldeiresB, e1 3ue se a%re a (edra, so9l,e recurso @nico na )ia8e1 (enos2ssi1a. *erdadeiros o7sis, t1 contudo, no raro, u1 as(ecto

l@8u%re: locali?adas e1 de(resses, entre colinas nuas, en)oltas (elos 1andacarus des(idos e tristes, co1o es(ectros de 7r)oresJ ou nu1 colo de c,a(ada, recortando9se co1 desta3ue no c,o (oento e (ardo, 8ra5as ; (laca )erde9ne8ra das al8as unicelulares 3ue as re)este1. Al8u1as denota1 u1 es/or5o dos /il,os do serto. Encontra19se, orlando9as, er8uidos co1o re(resas entre as encostas, toscos 1ura1entos de (edra seca. Se1%ra1 1onu1entos de u1a sociedade o%scura. Patri1Mnio co1u1 dos 3ue (or ali se a8ita1 nas a(erturas do cli1a /ero?, )1 e1 8eral, de re1oto (assado. =elineara19nos os 3ue se a/oitara1 (ri1eiro co1 as )icissitudes de u1a entrada na3uelas %andas. E (ersiste1 indestrut2)eis, (or3ue o sertane4o, (or 1ais escoteiro 3ue si8a, 4a1ais dei'a de le)ar u1a (edra 3ue calce as suas 4unturas )acilantes. Las trans(ostos estes (ontos E i1(er/eita c<(ia das %arra8ens ro1anas re1anescentes na Tun2sia E entra9se outra )e? nos areais e'sicados. E a)an5ando c:lere, so%retudo nos trec,os e1 3ue se sucede1 (e3uenas ondula5es, todas da 1es1a /or1a e do 1es1o 1odo dis(ostas, o )ia4ante 1ais r7(ido te1 a sensa5o da i1o%ilidade. Patenteia19se9l,e uni/or1es, os 1es1os 3uadros, nu1 ,ori?onte in)ari7)el 3ue se a/asta ; 1edida 3ue ele a)an5a. Aaras )e?es, co1o no (o)oado 1in@sculo de Cansan5o, lar8a e1erso de terreno /:rtil se reca1a de )e8eta5o )irente. =es(onta1 )i)endas (o%resJ al8u1as desertas (ela retirada dos )a3ueiros 3ue a seca es(a)oriuJ e1 ru2nas, outras, a8ra)ando todas no as(ecto (au(:rri1o o tra5o 1elanc<lico das (aisa8ens... Nas cercanias de Zuirin3uin3u7, (ore1, co1e5a a 1o)i1entar9se o solo. O (e3ueno s2tio ali ereto ale)anta9se 47 so%re alta e'(anso 8ran2tica, e atentando9se (ara o norte di)isa9se re8io di)ersa E ri5ada de )ales e serranias, (erdendo9se ao lon8e e1 8ri1(as /u8iti)as. A serra de Lonte Santo, co1 u1 (er/il de todo o(osto aos redondos contornos 3ue l,e desen,ou o ilustre Lartins, e1(ina9se, a (i3ue, na /rente, e1 (ossante di3ue de 3uart?ito %ranco, de a?ulados tons, e1 rele)o so%re a 1assa 8n7issica 3ue Constitui toda a %ase do solo. =o1inante so%re seu enor1e (aredo, )incado (elas lin,as dos estratos, e'(ostas (ela eroso e<lia, a/i8ura9se cortina de 1ural,a 1onu1ental. Ter1ina e1 crista alt2ssi1a, estre1ando9l,e o desen)ol)i1ento no ru1o de 1XP NE, a ca)aleiro da )ila 3ue se l,e eri8e no so(:. Centrali?a u1 ,ori?onte )asto. O%ser)a9se, ento, 3ue atenuados (ara o sul e leste, os acidentes (redo1inantes da terra (ro8ride1 a)assalando os 3uadrantes do norte. O s2tio do Caldeiro, trs l:8uas adiante, er8ue9se ; 1ar8e1 dessa su%le)a5o 1eta1<r/icaJ e alcan5ando9o, e trans(ondo entra9se. a/inal, e1 c,eio, no serto adusto... Primeiras impresses R u1a (ara8e1 i1(ressionadora As condi5es estruturais da terra l7 se )inculara1 ; )iolncia 17'i1a dos a8entes e'teriores (ara o desen,o de rele)os estu(endos. O re821en torrencial dos cli1as e'cessi)os, so%re)indo, de s@%ito, de(ois das insola5es de1oradas, e e1%atendo na3ueles (endores, e'(Ms ,7 1uito, arre%atando9l,es (ara lon8e todos os ele1entos de8radados, as s:ries 1ais anti8as da3ueles @lti1os re%entos das 1ontan,as: todas as )ariedades cristalinas, e os 3uart?itos 7s(eros, e as /ilades e calc7rios, re)e?ando9se ou entrela5ando9se, re(ontando

dura1ente a cada (asso, 1al co%ertos (or u1a /lora tol,i5a E dis(ondo9se e1 cen7rios e1 3ue ressalta (redo1inante, o as(ecto ator1entado das (aisa8ens. Por3ue o 3ue estas denuncia1 E no enterroado do c,o, no des1antelo dos cerros 3uase desnudos, no contorcido dos leitos secos dos ri%eires e/1eros, no constrito das 8ar8antas e no 3uase con)ulsi)o de u1a /lora dec2dua e1%aral,ada e1 es8al,os E : de al8u1 1odo o 1art2rio da terra, %rutal1ente 8ol(eada (elos ele1entos )ari7)eis, distri%u2dos (or todas as 1odalidades cli17ticas. =e u1 lado a e'tre1a secura dos ares, no estio, /acilitando (ela irradia5o noturna a (erda instantDnea do calor a%sor)ido (elas roc,as e'(ostas ;s soal,eiras, i1(e9l,es a alternati)a de alturas e 3uedas ter1o1:tricas re(entinas: e da2 u1 4o8ar de dilata5es e contra5es 3ue as dis4un8e, a%rindo9as se8undo os (lanos de 1enor resistncia. =e outro, as c,u)as 3ue /ec,a1, de i1(ro)iso, os ciclos adurentes das secas, (reci(ita1 estas rea5es de1oradas. As /or5as 3ue tra%al,a1 a terra ataca19na na conte'tura 2nti1a e na su(er/2cie se1 inter)alos na a5o de1olidora, su%stituindo9se, co1 intercadncia in)ari7)el, nas duas esta5es @nicas da re8io. =issocia19na nos )eres 3uei1ososJ de8rada19na nos in)ernos torrenciais. *o do dese3uil2%rio 1olecular, a8indo surda1ente, ; dinD1ica (ortentosa das tor1entas. Si8a19se e co1(leta19se. E consoante o (re(onderar de u1a e outra, ou o entrela5a1ento de a1%as, 1odi/ica19se os as(ectos naturais. As 1es1as asso1adas 8n7issicas ca(ric,osa1ente cindidas e1 (lanos 3uase 8eo1:tricos, ; 1aneira de sil,ares, 3ue sur8e1 e1 nu1erosos (ontos, dando, ;s )e?es, a iluso de encontrar9se, de re(ente, na3ueles er1os )a?ios, 1a4estosas ruinarias de castelos E adiante se cerca1 de /ra8uedos, e1 desorde1, 1al se8uros so%re as %ases estreitas, e1 Dn8ulos de 3ueda, inco1%entes e inst7)eis, /eito loghans oscilantes, ou 8randes des1orona1entos de dolmens; e 1ais lon8e desa(arece1 so% acer)os de %locos, co1 a i1a8e1 (er/eita desses B1ares de (edraB to caracter2sticos dos lu8ares onde i1(era1 os re821ens e'cessi)os. Pelas a%as dos cerros, 3ue tu1ultua1 e1 roda E restos de )el,2ssi1as c,a(adas corro2das E, se derra1a1, ora e1 alin,a1entos rele1%rando )el,os ca1in,os de 8eleiras, ora es(arsos a es1o, es(essos lastros de sei'os e la4ens /raturadas, delatando idnticas )iolncias. As arestas dos /ra81entos, onde (ersiste1 ainda ci1entados ao 3uart?o os cristais de /elds(ato, so no)os atestados desses eleitos /2sicos e 1ecDnicos 3ue, des(eda5ando as roc,as, se1 3ue se deco1(on,a1 os seus ele1entos /or1adores, se a)anta4ara1 ao )a8ar dos a8entes 3u21icos e1 /un5o dos /atos 1eteorol<8icos nor1ais. =este 1odo se te1 a cada (asso, e1 todos os (ontos, u1 linea1ento incisi)o de rude?a e'tre1a. Atenuando9o e1 (arte, de(ara19se )7r?eas de(ri1idas, sedes de anti8os la8os, e'tintos a8ora e1 i(ueiras a(auladas, 3ue de1arca1 os (ousos dos )a3ueiros. Aecorta19nas, no entanto, a%ertos e1 cai'o, os leitos as 1ais das )e?es secos de ri%eires 3ue s< se enc,e1 nas %re)es esta5es das c,u)as. O%stru2dos, na 1aioria, de es(essos lastros de %locos entre os 3uais, /ora das enc,entes s@%itas, de/lue1 tnues /ios de 78ua, so u1a re(rodu5o co1(leta dos oueds 3ue 1ar8ina1 o Saara. =es(onta19l,es e1 8eral, nor1ais ;s %arrancas, estratos de u1 talco'isto a?ul9escuro e1 (lacas %runidas re)er%erando a lu? e1 /ul8urar 1et7lico E e so%re elas, co%rindo e'tensas 7reas, ca1adas 1enos resistentes de ar8ila )er1el,a, cindidas de )eios de 3uart?o, interce(tando9l,es, discordantes, os (lanos estrati8r7/icos. Estas @lti1as /or1a5es, silurianas tal)e?, co%re1 de todo as de1ais ; 1edida 3ue se ca1in,a (ara NE e a(ro(ria19se a contornos 1ais corretos. Esclarece1 a 8nese dos ta%uleiros rasos, 3ue se desata1, co%ertos de u1a )e8eta5o resistente, de 1an8a%eiras, at: Nere1oa%o.

Para o norte, (or:1, inclina19se 1ais /orte1ente as ca1adas. Sucede19se cM1oros des(idos, de (endores res)alantes, descaindo e1 3ue%radas onde en'urra1 torrentes (eri<dicas, sola(ando9osJ e (elos seus to(os di)isa19se, alin,adas e1 /ileiras, destacadas e1 lD1inas, as 1es1as in/iltra5es 3uart?osas, e'(ostas (ela deco1(osi5o dos 'istos e1 3ue se e1%e%e1. [ lu? crua dos dias sertane4os a3ueles cerros, as(:rri1os re%ril,a1, estonteadora1ente E o/uscante, nu1 irradiar ardent2ssi1o. As eroses constantes 3ue%ra1, (or:1, a continuidade destes estratos 3ue ade1ais, noutros (ontos, desa(arece1 so% as /or1a5es calc7rias. Las o con4unto (ouco se trans1uda. A /ei5o ruini/or1e destas, casa9se %e1 a dos outros acidentes. E nos trec,os e1 3ue elas se estira1, (lanas, (elo solo, desa%ri8adas de todo ante a acide? corrosi)a dos a8uaceiros te1(estuosos, cri)a19se, escari/icadas, de ca)idades circulares e acanaladuras /undas, di1inutas 1as in@1eras, tan8enciando9se e1 3uinas de re%ordos cortantes, e1 (ontas e dur2ssi1os estre(es 3ue i1(ossi%ilita1 as 1arc,as. =este 1odo, (or 3ual3uer )ereda, sucede19se acidentes (ouco ele)ados 1as a%ru(tos, (elos 3uais torne4a1 os ca1in,os, 3uando no se 4usta(e1 (or 1uitas l:8ua aos leitos )a?ios dos ri%eires es8otados. E (or 1ais ine'(erto 3ue se4a o o%ser)ador E ao dei'ar as (ers(ecti)as 1a4estosas, 3ue se desdo%ra1 ao Sul, trocando9as (elos cen7rios e1ocionantes da3uela nature?a torturada, te1 a i1(resso (ersistente de calcar o /undo rec:19su%le)ado de u1 1ar e'tinto, tendo ainda estereoti(ada na3uelas ca1adas r28idas a a8ita5o das ondas e das )ora8ens... #m sonho de !e$lo!o R u1a su8esto e1(ol8ante. *ai9se de %oa so1%ra co1 u1 naturalista al8o ro1Dntico, i1a8inando9se 3ue (or ali tur%il,onara1, lar8o te1(o, na idade terci7ria, as )a8as e as correntes. Por3ue, a des(eito da escasse? de dados (er1itindo u1a dessas (ro/ecias retros(ecti)as, no di?er ele8ante de Hu'le\, ca(a? de es%o5ar a situa5o da3uela ?ona e1 idades re1otas, todos os caracteres 3ue su1aria1os re/or5a1 a conce(5o a)enturosa. Alenta19na ainda: o estran,o desnuda1ento da terraJ os alin,a1entos not7)eis e1 3ue 4a?e1 os 1ateriais /raturados, orlando, e1 )erdadeiras cur)as de n2)el, os /lancos das serraniasJ as escar(as dos ta%uleiros ter1inando e1 taludes a (ru1o, 3ue recorda1 falaisesJ e, at: certo (onto, os restos da /auna (liocena, 3ue /a?e1 dos caldeires enor1es ossu7rios de 1astodontes, c,eios de ):rte%ras caldeires descon4untadas e (artidas, co1o se ali a )ida /osse, de c,o/re, salteada e e'tinta (elas ener8ias re)oltas de u1 cataclis1o. H7 ta1%:1 a (resun5o deri)ada de situa5o anterior, e'(osta e1 dados (ositi)os. As (es3uisas de Fred. Hartt, de /ato, esta%elece1, nas terras circun4acentes a Paulo A/onso, a e'istncia de ine87)eis %acias cret7ceasJ e sendo os /<sseis 3ue as de/ine1 idnticos aos encontrados no Peru e L:'ico, e conte1(orDneos dos 3ue A8assi? desco%riu no Pana17 E todos estes ele1entos se acolc,eta1 no dedu?ir9se 3ue )asto oceano cret7ceo rolou as suas ondas so%re as terras /ronteiras das duas A1:ricas, li8ando o AtlDntico ao Pac2/ico. Co%ria, assi1, 8rande (arte dos Estados setentrionais %rasileiros, indo %ater contra os terra5os

su(eriores dos (lanaltos, onde e'tensos de(<sitos sedi1ent7rios denuncia1 idade 1ais anti8a, o (aleo?<ico 1:dio. Ento, destacadas das 8randes il,as e1er8entes, as 8ri1(as 1ais altas das nossas cordil,eiras 1al a(onta)a1 ao norte, na solido i1ensa das 78uas... No e'istia1 os Andes o A1a?onas, lar8o canal entre alti(lanuras das Cuianas e as do continente, se(ara)a9as, il,adas. Para as %andas do sul o 1aci5o de Coi7s E o 1ais anti8o do 1undo E se8undo a dedu5o dedu5o de Cer%er, o de Linas e (arte do Planalto Paulista, onde /ul8ura)a, e1 (lena ati)idade, o )ulco de Caldas, constitu2a1 o n@cleo do continente /uturo . . . Por3ue se o(era)a lenta1ente u1a su%le)a5o 8eral: as Nassas 8ran2ticas altea)a19se ao norte arrastando o con4unto 8eral das terras nu1a rota5o )a8arosa e1 torno de u1 ei'o, i1a8inado (or E1. Siais entre os c,a(ades de $ar%acena e a $ol2)ia. Si1ultanea1ente ,ao a%rir9se a :(oca terci7ria, se reali?a o /ato (rodi8ioso do ale)anta1ento dos AndesJ no)as terras a/lora1 nas 78uas: tranca9se, nu1 e'tre1o, o canal a1a?Mnico, trans1udando9se no 1aior dos riosJ a1(lia19se os ar3ui(:la8os es(arsos, e 8an8liona19se e1 ist1os, e /unde19seJ arredonda19se, 1aiores, os contornos das costasJ e inte8ra9se lenta1ente, a A1:rica. Ento os terrenos da e'tre1a setentrional da $a,ia, 3ue se resu1ia1 nos cac,o(os de 3uart?ito de Lonte Santo e )isos de >ti@%a, es(arsos (elas 78uas, a)olu1ara19se, nu1 ascender cont2nuo. Elas nesse )a8aroso altear9se, en3uanto as re8ies 1ais altas rec:19des)endadas, se sal(inta)a1 de la8os, toda a (arte 1:dia da3uela escar(a (er1anecia i1ersa. U1a corrente i1(etuosa, de 3ue : /or1a deca2do a atual da nossa costa, enla5a)a9a. E e1%atendo9a lon8a1ente, do1ina en3uanto o resto do (a2s, ao sul, se eri8ia 47 constitu2do, e corroendo9a, e triturando9a, re1oin,ando (ara oeste e arre%atando todos os 1ateriais desa8re8ados, 1odela)a a3uele recanto da $a,ia at: 3ue ele e1er8isse de todo, se8uindo o 1o)i1ento 8eral das terras, /eito in/or1e a1ontoado de 1ontan,as derru2das. O re821en des:rtico ali se /ir1ou, ento, e1 /la8rante anta8onis1o co1 as dis(osi5es 8eo8r7/icas: so%re u1a escar(a, onde nada recorda as de(resses se1 escoa1ento dos desertos cl7ssicos. Acredita9se 3ue a re8io inci(iente ainda est7 (re(arando9se (ara a *ida: o l23uen ainda ataca a (edra, /ecundando a terra. E lutando tena?1ente co1 o /la8elar do cli1a, u1a /lora de resistncia rara (or ali entretece a tra1a das ra2?es, o%stando, e1 (arte, 3ue as torrentes arre%ate1 todos os (rinc2(ios e'sol)idos E acu1ulando9os (ouco a (ouco na con3uista da (ara8e1 desolada cu4os contornos sua)i?a E se1 i1(edir, contudo, nos estios lon8os, as insola5es incle1entes e as 78uas sel)a8ens, de8radando o solo. =a2 a i1(resso dolorosa 3ue nos do1ina ao atra)essar1os a3uele i8noto trec,o do serto E 3uase u1 deserto E 3uer se a(erte entre as do%ras de serranias nuas ou se estire, 1onotona1ente, e1 desca1(ados 8randes...

Captulo II
%olpe de &ista do alto de "onte Santo =o alto da serra de Lonte Santo atentando9se (ara a re8io, estendida e1 torno nu1 raio de 3uin?e l:8uas, nota9se, co1o nu1 1a(a e1 rele)o, a sua con/or1a5o oro8r7/ica. E )9se 3ue as cordas de serras, ao in):s de se alon8are1 (ara o nascente, 1edianas aos tra5ados do *a?a9$arris e >ta(icuru, /or1ando9l,es o divortium aquarum, (ro8ride1 (ara o norte. Lostra19no as serras Crande e do Atan7sio, correndo, e a (rinc2(io distintas, u1a (ara NO e outra (ara N e /undindo9se na do Acaru, onde a%rol,a1 os 1ananciais inter1itentes do $ende8< e seus tri%ut7rios e/1eros. Uni/icadas, alia19se ;s de Cara2%as e do So(es e nestas de no)o se e1%e%e1, /or1ando9se as 1assas do Ca1%aio, de onde irradia1 as (e3uenas cadeias do Co'o1on8< e Calu1%i, e (ara o noroeste os (2ncaros torreantes do Cai(. O%ediente ; 1es1a tendncia, a do Aracati, lan5ando9se a NO, ; %orda dos ta%uleiros de Nere1oa%o, (ro8ride, descont2nua, na3uele ru1o e, de(ois de ental,ada (elo *a?a9$arris e1 Cocoro%<, in/lete (ara o (oente, re(artindo9se nas da Cana%ra)a e Po5o9de9Ci1a, 3ue a (rolon8a1. Todas tra5a1, a/inal, el2tica cur)a /ec,ada ao sul (or u1 1orro, o da Fa)ela, e1 torno de lar8a (lanura ondeante onde se eri8ia o arraial de Canudos E e da2 (ara o norte, de no)o se dis(ersa1 e decae1 at: aca%are1 e1 c,a(adas altas ; %orda do S. Francisco. =este 1odo, no ascender (ara o norte, (rocurando o c,a(ado 3ue o Parna2%a esca)a, a3uele talude dos (lanaltos (arece do%rar9se nu1 ressalto, (ertur%ando toda a 7rea de drena8e1 do S. Francisco a%ai'o da con/luncia do Pata1ut:, nu1 tra5ado de torrentes se1 no1e, ina(reci7)eis na 1ais /a)or7)el escala, e i1(ondo ao *a?a9$arris u1 curso tortuoso do 3ual ele se li%erta e1 Nere1oa%o, ao in/letir (ara a costa. Este : u1 rio se1 a/luentes. Falta9l,e con/or1idade co1 o decli)e da terra. Os seus (e3uenas tri%ut7rios, o $ende8< e Cara2%as, )ol)endo 78uas transit<rias, dentro dos leitos rude1ente esca)ados, no tradu?e1 as de(resses do solo. T1 a e'istncia /u8iti)a das esta5es c,u)osas. So, antes, canais de es8ota1ento, a%ertos a es1o (elos en'urros E ou correntes )elo?es 3ue, adstritas aos rele)os to(o8r7/icos 1ais (r<'i1os, esto, no raro, e1 desar1onia co1 as dis(osi5es oro8r7/icas 8erais. So rios 3ue so%e1. Enc,e19se de s@%itoJ trans%orda1J re(ro/unda1 os leitos, anulando o o%st7culo do decli)e 8eral do soloJ rola1 (or al8uns dias (ara o rio (rinci(alJ e desa(arece1, )ol)endo ao (ri1iti)o as(ecto de )alos e1 torcicolos, c,eios de (edras, e secos. O (r<(rio *a?a9$arris, rio se1 nascentes e1 cu4o leito )i5a1 8ra12neas e (asta1 os re%an,os, no teria o tra5ado atual se corrente (erene l,e asse8urasse u1 (er/il de e3uil2%rio atra):s de es/or5o cont2nuo e lon8o. A sua /un5o co1o a8ente 8eol<8ico : re)olucion7ria. As 1ais )e?es cortado, /racionando9se e1 8Dn8lios esta8nados, ou seco, ; 1aneira de lar8a estrada (oenta e tortuosa, 3uando cresce, e1(an?inado, nas c,eias, ca(tando as 78uas sel)a8ens 3ue estre(ita1 nos (endores, )ol)e (or al8u1as se1anas 78uas %arrentas e re)oltas, e'tin8uindo9se lo8o e1 es8ota1ento co1(leto, )a?ando, co1o o indica o di?er (ortu8us, su%stituindo9l,e co1 )anta8e1 a anti8a deno1ina5o ind28ena. R u1a onda to1%ando das )ertentes da >ti@%a, 1ulti(licando a ener8ia da corrente no a(ertado dos des/iladeiros, e correndo )elo? entre %arrancos, ou entalada e1 serras, at: Nere1oa%o. *i1os co1o a nature?a, e1 roda, l,e i1ita o re821en %rutal E calcando9o e1 terreno a8ro, se1 os cen7rios o(ulentos das serras e dos ta%uleiros ou dos se19/ins das c,a(adas E 1as

/eito u1 1isto e1 3ue tais dis(osi5es naturais se %aral,a1, e1 con/uso (as1osa: (lan2cies 3ue de (erto re)ela1 s:ries de cM1oros, retal,ados de al8aresJ 1orros 3ue o contraste das )7r?eas /a? de 8rande altura e esto (oucas de?enas de 1etros so%re o solo, e ta%uleiros 3ue e1 sendo (ercorridos 1ostra1 a acidenta5o ca<tica de %o3ueires escancelados e %rutos. Nada 1ais dos %elos e/eitos das denuda5es lentas, no re1odelar os (endores, no des(ertar os ,ori?ontes e no desatar E a1(l2ssi1os E os 8erais (elo teso das cordil,eiras, dando aos 3uadros naturais a encantadora 8rande?a de (ers(ecti)as e1 3ue o c:u e a terra se /unde1 e1 di/uso lon82n3ua e sur(reendedora de cores... Entretanto, ines(erado 3uadro es(era)a o )iandante 3ue su%ia, de(ois desta tra)essia e1 3ue su(e (isar esco1%ros de terre1otos, as ondula5es 1ais (r<'i1as de Canudos. 'o alto da (a&ela Cal8a)a o to(o da Fa)ela. *ol)ia e1 )olta o ol,ar (ara a%ran8er de u1 lance o con4unto da terra. E nada 1ais di)isa)a recordando9l,e os cen7rios conte1(lados. Tin,a na /rente a ant2tese do 3ue )ira. Ali esta)a1 os 1es1os acidentes e o 1es1o c,o, e1%ai'o, /unda1ente re)olto, so% o indu1ento 7s(ero dos (edre8ais e caatin8as estonadas... Las a reunio de tantos tra5os incorretos e duros E arre8oados di)a8antes de al8ares, sulcos de des(en,adeiros, soca)as de %ocainas, cria)a9l,e (ers(ecti)a inteira1ente no)a. E 3uase co1(reendia 3ue os 1atutos crendeiros de i1a8inati)a in8nua, acreditasse1 3ue Bali era o c:u...]. O arraial, adiante e e1%ai'o, eri8ia9se no 1es1o solo (ertur%ado. Las )istos da3uele (onto, de (er1eio a distDncia sua)i?ando9l,es as encostas e a(lainando9os E todos os serrotes %re)es e in@1eros, (ro4etando9se e1 (lano in/erior e estendendo9se, uni/or1es, (elos 3uadrantes, da)a19l,e a iluso de u1a (lan2cie ondulante e 8rande. E1 roda u1a eli(se 1a4estosa de 1ontan,as... A Cana%ra)a, a nordeste, de (er/il a%aulado e si1(lesJ a do Po5o de ci1a, (r<'i1a, 1as 2n8re1e e altaJ a de Cocoro%<, no le)ante, ondulando e1 seladas, dis(ersa e1 es(oresJ as )ertentes retil2neas do Calu1%i ao sulJ as 8ri1(as do Ca1%aio, no correr (ara o (oenteJ e, (ara o norte, os contornos a8itados do Cai( Eli8a19se e articula19se no in/letir 8radual tra5ando, /ec,ada, a cur)a des1edida. *endo ao lon8e, 3uase de n2)el, trancando9l,e o ,ori?onte, a3uelas 8ri1(as altaneiras, o o%ser)ador tin,a a i1(resso alentadora de se ac,ar so%re plateau ele)ad2ssi1o, (7ra1o inco1(ar7)el re(ousando so%re as serras. Na (lan2cie ru8ada, e1%ai'o, 1al se lo%ri8a)a1 os (e3uenos cursos dI78ua, di)a8ando, ser(eantes... U1 @nico se distin8uia, o *a?a9$arris. Atra)essa)a9a, torcendo9se e1 1eandros. Presa nu1a dessas )oltas )ia9se u1a de(resso 1aior, circundada de colinas... E atul,ando9a, enc,endo9a toda de con/usos tetos incont7)eis, u1 acer)o enor1e de case%res...

Captulo III
O clima =os %re)es a(onta1entos indicados, resulta 3ue os caracteres 8eol<8icos e to(o8r7/icos, a (ar dos de1ais a8entes /2sicos, 1utua1 na3ueles lu8ares as in/luncias caracter2sticas de 1odo a no se (oder a/ir1ar 3ual o (re(onderante. Se, (or u1 lado, as condi5es 8en:ticas rea8e1 /orte1ente so%re os @lti1os, estes, (or sua )e?, contri%u2ra1 (ara o a8ra)a1ento da3uelasJ e todas (ersiste1 nas in/luncia rec2(rocas. =este (erene con/lito /eito nu1 c2rculo )icioso inde/inido, ressalta a di8ni/ica5o 1esol<8ica do local. No ,7 a%ran89la e1 todas 1odalidades. Escasseia19nos as o%ser)a5es ;s coisas desta terra, co1 u1a in:rcia cM1oda de 1endi8os /artos. Nen,u1 (ioneiro da cincia su(ortou ainda as a8ruras da3uele rinco sertane4o, e1 (ra?o su/iciente (ara o de/inir. Lartius (or l7 (assou, co1 a 1ira essencial de o%ser)ar o aer<lito, 3ue to1%ara ; 1ar8e1 do $ende8< e era 47, desde 1!1K, con,ecido nas acade1ias euro(:ias, 8ra5as a F. Lorna\ e ^ollaston. Ao1(endo, (or:1, a re8io sel)a8e1, desertus austral, co1o a %ati?ou, 1al atentou (ara a teria reca1ada de u1a /lora e'tra)a8ante, sylva horrida, no seu lati1 alar1ado. Os 3ue o antecedera1 e sucedera1 (al1il,ara1, /erretoados da can2cula, as 1es1as tril,as r7(idas, de 3ue1 /o8e. =e sorte 3ue se1(re e)itado, a3uele serto, at: ,o4e descon,ecido, ainda o ser7 (or 1uito te1(o. O 3ue se se8ue so )a8as con4eturas. Atra)essa1o9lo no (rel@dio de u1 estio ardente e, )endo9o a(enas nessa 3uadra, )i1o9lo so% o (ior as(ecto. O 3ue escre)e1os te1 o tra5o de/eituoso dessa i1(resso isolada, des/a)orecida, ade1ais, (or u1 1eio contra(osto ; serenidade do (ensa1ento, tol,ido (elas e1o5es da 8uerra. Al:1 disto os dados de u1 ter1M1etro @nico e de u1 aner<ide sus(eito, 1is:rri1o arsenal cient2/ico co1 3ue ali lida1os, ne1 1es1o )a8os linea1entos daro de cli1as 3ue di)er8e1 se8undo as 1enores dis(osi5es to(o8r7/icas, criando as(ectos d2s(ares entre lu8ares li12tro/es. O de Lonte Santo, (or e'., 3ue :, ao (ri1eiro co1(arar, 1uito su(erior ao de Zuei1adas, di)er8e do dos lu8ares 3ue l,e de1ora1 ao norte, se1 a continuidade 3ue era l2cito (re)er de sua situa5o inter1:dia. A (ro'i1idade das 1assas 1ontan,osas torna9o est7)el, le1%rando u1 re821en 1ar2ti1o e1 (leno continente: escala t:r1ica oscilando e1 a1(litudes insi8ni/icantesJ /ir1a1ento onde a trans(arncia dos ares : co1(leta e a li1(ide? inalter7)elJ e )entos reinantes, o SE no in)erno e o NE no estio E alternando9se co1 ri8oris1o raro. Las est7 insulado. Para 3ual3uer das %andas, dei'a9o o )ia4ante nu1 dia de )ia8e1. Se )ai (ara o norte, salteia19no transi5es /ort2ssi1as: a te1(eratura au1entaJ carre8a9se o a?ul dos c:usJ e1%acia19se os aresJ e as )entanias rola1 desorientada1ente de todos os 3uadrantes E ante a tira8e1 intensa dos terrenos desa%ri8ados, 3ue dali (or diante se estira1. Ao 1es1o te1(o es(el,a9se o re821en e'cessi)o: o ter1M1etro oscila e1 8raus dis(aratados (assando, 47 e1 outu%ro, dos dias co1 XOP ; so1%ra (ara as 1adru8adas /rias. No ascender do )ero acentua9se o dese3uil2%rio. Cresce1 a u1 te1(o as 17'i1as e as 12ni1as, at: 3ue no /ast28io das secas transcorra1 as ,oras nu1 inter1itir inatur7)el de dias 3uei1osos e noites enre8eladas.

A terra desnuda tendo contra(ostas, e1 (er1anente con/lito, as ca(acidades e1issi)a e a%sor)ente dos 1ateriais 3ue a /or1a1, do 1es1o (asso ar1a?ena os ardores das soal,eiras e deles se es8ota, de i1(ro)iso. >nsola9se e enre8ela9se, e1 W" ,oras. Fere9a o sol e ela a%sor)e9l,e os raios, e 1ulti(lica9os e re/lete9os, e re/rata9os, nu1 re)er%erar o/uscante: (elo to(o dos cerros, (elo es%arrancado das encostas, incendeia19se as acendal,as da s2lica /raturada, re%ril,antes, nu1a tra1a )i%r7til de centel,asJ a at1os/era 4unto ao c,o )i%ra nu1 ondular )i)2ssi1o de %ocas de /ornal,a e1 3ue se (ressente )is2)el, no e'(andir das colunas a3uecidas, a e/er)escncia dos aresJ e o dia, inco1(ar7)el no /ul8or, /ul1ina a nature?a silenciosa, e1 cu4o seio se a%ate, i1<)el, na 3uietude de u1 lon8o es(as1o, a 8al,ada se1 /ol,as da /lora sucu1%ida. =esce a noite, se1 cre(@sculo, de c,o/re E u1 salto da tre)a (or ci1a de u1a /ran4a )er1el,a do (oente E e todo este calor se (erde no es(a5o nu1a irradia5o intens2ssi1a, caindo a te1(eratura de s@%ito, nu1a 3ueda @nica, asso1%rosa . . . Ocorre1, toda)ia, )ariantes cru:is. Pro(elidas (elo nordeste, es(essas nu)ens, tu/ando e1 c@1ulos, (aira1 ao entardecer so%re as areias incendidas. =esa(arece o sol e a coluna 1ercurial (er1anece i1<)el, ou, de (re/erncia, so%e. A noite so%re):1 e1 /o8oJ a terra irradia co1o u1 sol escuro, (or3ue se sente u1a dolorosa i1(resso de /a@l,as in)is2)eisJ 1as toda a ardncia re/lui so%re ela, reca1%iada (elas nu)ens. O %arM1etro cai, co1o nas (ro'i1idades das tor1entasJ e 1al se res(ira no %oc,orno inatur7)el e1 3ue toda a adusto 8ol/ada (ela soal,eira se concentra nu1a ,ora @nica da noite. Por u1 contraste e'(lic7)el, este /ato 4a1ais sucede nos (aro'is1os esti)ais das secas, e1 3ue (re)alece a intercadncia de dias es%raseados e noites /ri8id2ssi1as, a8ra)ando todas as an8@stias dos 1artiri?ados sertane4os. Co(iando o 1es1o sin8ular dese3uil2%rio das /or5as 3ue tra%al,a1 a terra, os )entos ali c,e8a1, e1 8eral, tur%il,onando re)oltos, e1 re%o4os lar8os. E, nos 1eses e1 3ue se acentua, o nordeste 8ra)a e1 tudo sinais 3ue l,e recorda1 o ru1o. Estas a8ita5es dos ares desa(arece1, entretanto, (or lon8os 1esesJ reinando cal1arias (esadas E ares i1<)eis so% a (lacide? lu1inosa dos dias causticantes. >1(erce(t2)eis e'erce19se, ento, as correntes ascensionais dos )a(ores a3uecidos su8ando ; terra a u1idade e'28uaJ e 3uando se (rolon8a1, es%o5ando o (rel@dio entristecedor da seca, a secura da at1os/era atin8e a 8raus anor1al2ssi1os. )i!r*metros sin!ulares No a o%ser)a1os atra):s do ri8oris1o de (rocessos cl7ssicos, 1as 8ra5as a ,i8rM1etros ines(erados e %i?arros. Percorrendo certa )e?, nos /ins de sete1%ro, as cercanias de Canudos, /u8indo ; 1onotonia de u1 can,oneio /rou'o de tiros es(a5ados e soturnos, encontra1os, no descer de u1a encosta, an/iteatro irre8ular, onde as colinas se dis(un,a1 circulando a u1 )ale @nico. Pe3uenos ar%ustos, ico?eiros )irentes )i5ando e1 tu/os inter1eados de (al1at<rias de /lores rutilantes, da)a1 ao lu8ar a a(arncia e'ata de al8u1 )el,o 4ardi1 e1 a%andono. Ao lado u1a 7r)ore @nica, u1a 3ui'a%eira alta, so%ranceando a )e8eta5o /ran?ina.

O sol (oente desata)a, lon8a, a sua so1%ra (elo c,o, e (rote8ido (or ela E %ra5os lar8a1ente a%ertos, /ace )ol)ida (ara os c:us, E u1 soldado descansa)a. =escansa)a... ,a)ia trs 1eses. Lorrera no assalto de 1! de 4ul,o. A coron,a da mannlicher estrondada, o cinturo e o %on: 4o8ados a u1a %anda, e a /arda e1 tiras, di?ia1 3ue sucu1%ira e1 luta cor(o a cor(o co1 ad)ers7rio (ossante. Ca2ra, certo, derreando9se ; )iolenta (ancada 3ue l,e sulcara a /ronte, 1anc,ada de u1a escara (reta. E ao enterrar9se, dias de(ois, os 1ortos, no /ora (erce%ido. No co1(artira, (or isto, ; )ala co1u1 de 1enos de u1 cM)ado de /undo e1 3ue era1 4o8ados, /or1ando (ela @lti1a )e? 4untos, os co1(an,eiros a%atidos na %atal,a. O destino 3ue o re1o)era do lar des(rote8ido /i?era9l,e a/inal u1a concesso: li)rara9o da (ro1iscuidade l@8u%re de u1 /osso re(u8nanteJ e dei'ara9o ali ,7 trs 1eses E %ra5os lar8a1ente a%ertos, rosto )oltado (ara os c:us, (ara os s<is ardentes, (ara os luares claros, (ara as estrelas /ul8urantes... E esta)a intacto. Lurc,ara a(enas. Lu1i/icara conser)ando os tra5os /isionM1icos, de 1odo a incutir a iluso e'ata de u1 lutador cansado, rete1(erando9se e1 tran3Tilo sono, ; so1%ra da3uela 7r)ore %en/a?e4a. Ne1 u1 )er1e E o 1ais )ul8ar dos tr78icos analistas da 1at:ria E l,e 1aculara os tecidos. *ol)ia ao tur%il,o da )ida se1 deco1(osi5o re(u8nante, nu1a e'austo i1(erce(t2)el. Era u1 a(arel,o re)elando de 1odo a%soluto, 1as su8esti)o, a secura e'tre1a dos ares. Os ca)alos 1ortos na3uele 1es1o dia se1el,a)a1 es(:ci1ens e1(al,ados, de 1useus. O (esco5o a(enas 1ais alon8ado e /ino, as (ernas resse3uidas e o arca%ou5o en8el,ado e duro. [ entrada do aca1(a1ento, e1 Canudos, u1 deles, so%re todos, se destaca)a i1(ressionadora1ente. Fora a 1ontada de u1 )alente, o al/eres ^anderle\J e a%atera9se, 1orto 4unta1ente co1 o ca)aleiro. Ao res)alar, (or:1, estre%uc,ando 1al/erido, (ela ra1(a 2n8re1e, 3uedou, adiante, ; 1eia encosta, entalado entre /ra8uedos. Ficou 3uase e1 (:, co1 as (atas dianteiras /ir1es nu1 ressalto da (edra... E ali estacou /eito u1 ani1al /ant7stico, a(ru1ado so%re a ladeira, nu1 3uase cur)etear, no @lti1o arre1esso da car8a (aralisada, co1 todas as a(arncias de )ida, so%retudo 3uando, ao (assare1 as ra4adas r2s(idas do nordeste, se l,e a8ita)a1 as lon8as crinas ondulantes . . . Zuando a3uelas lu/adas, caindo a s@%itas, se co1(un,a1 co1 as colunas ascendentes, e1 re1oin,os tur%il,onantes, ; 1aneira de 1in@sculos ciclones, sentia9se, 1aior, a e'sica5o do a1%iente adusto: cada (art2cula de areia sus(ensa do solo 8retado e duro irradia)a e1 todos os sentidos, /eito u1 /oco calor2/ico, a surda co1%usto da terra. Fora disto E nas lon8as cal1arias, /enM1enos <ticos %i?arros. =o to(o da Fa)ela, se a (ru1o darde4a)a o sol e a at1os/era esta8nada i1o%ili?a)a a nature?a e1 torno, atentando9se (ara os desca1%ados, ao lon8e, no se distin8uia o solo. O ol,ar /ascinado (ertur%a)a9se no dese3uil2%rio das ca1adas desi8ual1ente a3uecidas, (arecendo )arar atra):s de u1 (ris1a des1edido e int7ctil, e no distin8uia a %ase das 1ontan,as, co1o 3ue sus(ensas. Ento, ao norte da Cana%ra)a, nu1a enor1e e'(anso dos (lainos (ertur%ados, )ia9se u1 ondular estonteadorJ estran,o (al(itar de )a8as lon82n3uasJ a

iluso 1ara)il,osa de u1 seio de 1ar, lar8o, irisado, so%re 3ue ca2sse, e re/ran8esse, e ressaltasse a lu? es(arsa e1 cintila5es o/uscantes...

Captulo I+
As secas O serto de Canudos : u1 2ndice su1ariando a /isio8ra/ia dos sertes do Norte. Aesu1e9os, en/ei'a os seus as(ectos (redo1inantes nu1a escala redu?ida. R9l,es de al8u1 1odo u1a ?ona central co1u1. =e /ato, a in/le'o (eninsular, e'tre1ada (elo ca%o de S. Ao3ue, /a? 3ue (ara ele con)ir4a1 as lindes interiores de seis Estados E Ser8i(e, Ala8oas, Perna1%uco, Para2%a, Cear7 e Piau2 E 3ue o toca1 ou de1ora1 distantes (oucas l:8uas. =esse 1odo : natural 3ue as )icissitudes cli17ticas da3ueles nele se e'ercite1 co1 a 1es1a intensidade, no1eada1ente e1 sua 1ani/esta5o 1ais incisi)a, de/inida nu1a (ala)ra 3ue : o terror 17'i1o dos rudes (art2cios 3ue (or ali se a8ita1 E a seca. Escusa1o9nos de lon8a1ente a estudar, a)er%ando o des%arate dos 1ais ro%ustos es(2ritos no a(ro/undar9l,e a 8nese, tateantes ao tra):s de se1 n@1ero de a8entes co1(le'os e /u8iti)os. >ndi3ue1os, (or:1, inscrita nu1 tra5ado de n@1eros in/le'2)eis, esta /atalidade ine'or7)el. =e /ato, os seus ciclos E (or3ue o so no ri8oris1o t:cnico do ter1o E a%re19se e encerra19se co1 u1 rit1o to not7)el 3ue recorda1 o desdo%ra1ento de u1a lei natural, ainda i8norada. Ae)elou9o, (ela (ri1eira )e?, o senador To17s Po1(eu, tra5ando u1 3uadro (or si 1es1o %astante elo3Tente, e1 3ue os a(areci1entos das secas, no s:culo (assado e atual, se de/ronta1 e1 (aralelis1o sin8ular, sendo de (resu1ir 3ue li8eiras discre(Dncias indi3ue1 a(enas de/eitos de o%ser)a5o ou des)ios na tradi5o oral 3ue as re8istrou. =e 3ual3uer 1odo ressalta ; si1(les conte1(la5o u1a coincidncia re(etida %astante (ara 3ue se re1o)a a intruso do acaso. Assi1, (ara citar1os a(enas as 1aiores, as secas de #1Y1K91Y11&, #1YWX91YWY&, #1YX_91YXY&, #1Y""91Y"O&, #1YYY91YY!&, do s:culo 1!, se 4usta(e1 ;s de # 1!K!91!K &, # 1!W"91!WO & #1!XO91!XY&, #1!""91!"O&, #1!YY91!Y &, do atual. Esta coincidncia, es(el,ando9se 3uase in)ari7)el, co1o se sur8isse do decal3ue de u1a 3uadra so%re outra, acentua9se ainda na identidade das 3uadras re1ansadas e lon8as 3ue, e1 a1%as, atre8uara1 a (ro8resso dos estra8os. =e /ato, sendo, no s:culo (assado, o 1aior interre8no de XW anos #1Y"O91YYY&, ,ou)e no nosso outro a%soluta1ente i8ual e, o 3ue : so%re1aneira not7)el, co1 a corres(ondncia e'at2ssi1a das datas #1!"O91!YY&. Continuando nu1 e'a1e 1ais 2nti1o do 3uadro, destaca19se no)os dados /i'os e (ositi)os, a(arecendo co1 u1 ri8oris1o de inc<8nitas 3ue se des)enda1. O%ser)a9se, ento, u1a cedncia raro (ertur%ada na 1arc,a do /la8elo, intercortado de inter)alos (ouco d2s(ares entre no)e e do?e anos, e sucedendo9se de 1aneira a (er1itire1 (re)ises se8uras so%re a sua irru(5o.

Entretanto, a(esar desta si1(licidade e'tre1a nos resultados i1ediatos, o (ro%le1a, 3ue se (ode tradu?ir na /<r1ula arit1:tica 1ais si1(les, (er1anece insol@)el. )ip$teses so,re a gnese das secas >1(ressionado (ela ra?o desta (ro8resso raro alterada, e /i'ando9a u1 tanto /or5ada1ente e1 do?e anos, u1 naturalista, o %aro de Ca(ane1a, te)e o (ensa1ento de rastrear nos /atos e'traterrestres, to caracter2sticos (elos (er2odos in)iol7)eis e1 3ue se sucede1, a sua ori8e1 re1ota. E encontrou na re8ularidade co1 3ue re(onta1 e se e'tin8ue1, inter1itente1ente, as 1anc,as da /otos/era solar, u1 s21ile co1(leto. =e /ato, a3ueles n@cleos o%scuros, al8uns 1ais )astos 3ue a Terra, ne8re4ando dentro da cercadura /ul8urante das /7culas, lenta1ente deri)ando ; /ei5o da rota5o do Sol, t1 entre o 17'i1o e o 12ni1o da intensidade, u1 (er2odo 3ue (ode )ariar de no)e a do?e anos. E co1o desde 1uito a intui5o 8enial de Hersc,el l,es desco%rira o in/lu'o a(reci7)el na dosa8e1 de calor e1itido (ara a Terra, a correla5o sur8ia ina%al7)el, neste estear9se e1 dados 8eo1:tricos e /2sicos acolc,etando9se nu1 e/eito @nico. Aesta)a e3ui(arar o 12ni1o das 1anc,as, ante(aro ; irradia5o do 8rande astro, ao /ast28io das secas no (laneta torturado E de 1odo a (atentear, cM1(ares, os (er2odos de u1as e outras. Fal,ou neste (onto, e1 3ue (ese ; sua /or1a atraent2ssi1a, a teoria (laneada: rara1ente coincide1 as datas do (aro'is1o esti)al, no Norte, co1 as da3uele. O 1alo8ro desta tentati)a, entretanto, denuncia 1enos a des)alia de u1a a(ro'i1a5o i1(osta ri8orosa1ente (or circunstDncias to not7)eis, do 3ue o e'clusi)is1o de atentar9se (ara u1a causa @nica. Por3ue a 3uesto, co1 a co1(le'idade i1anente aos /atos concretos, se at:1, de (re/erncia, a ra?es secund7rias, 1ais (r<'i1as e en:r8icas, e estas, e1 1odalidades (ro8redindo, cont2nuas, da nature?a do solo ; dis(osi5o 8eo8r7/ica, s< sero de/initi)a1ente siste1ati?adas 3uando e'tensa s:rie de o%ser)a5es (er1itir a de/ini5o dos a8entes (re(onderantes do cli1a sertane4o. Co1o 3uer 3ue se4a, o (enoso re821en dos Estados do Norte est7 e1 /un5o de a8entes desordenados e /u8iti)os, se1 leis ainda de/inidas, su4eitas ;s (ertur%a5es locais, deri)adas da nature?a da terra, e a rea5es 1ais a1(las, (ro1anadas das dis(osi5es 8eo8r7/icas. =a2 as correntes a:reas 3ue o dese3uili%ra1 e )aria1. =eter1ina9o e1 8rande (arte, e tal)e? de 1odo (re(onderante, a 1on5o de nordeste, oriunda da /orte as(ira5o dos (lanaltos interiores 3ue, e1 )asta su(er/2cie alar8ada at: ao Lato Crosso, so, co1o se sa%e, sede de 8randes de(resses %aro1:tricas, no estio. Atra2do (or estas, o nordeste )i)o, ao entrar, de de?e1%ro a 1ar5o, (elas costas setentrionais, : sin8ular1ente /a)orecido (ela (r<(ria con/or1a5o da terra, na (assa8e1 c:lere (or so%re os c,a(ades desnudos 3ue irradiando intensa1ente l,e alteia1 o (onto de satura5o di1inuindo as (ro%a%ilidades das c,u)as, e re(elindo9o, de 1odo a l,e (er1itir acarretar (ara os recessos do continente, intacta, so%re os 1ananciais dos 8randes rios, toda a u1idade a%sor)ida na tra)essia dos 1ares. =e /ato, a dis(osi5o oro8r7/ica dos sertes, ; (arte li8eiras )ariantes E cordas de serras 3ue se alin,a1 (ara nordeste (aralela1ente ; 1on5o reinante E , /acilita a tra)essia desta.

Canali?a9a. No a contra%ate nu1 anta8onis1o de encostas, a%arreirando9a, alteando9a, (ro)ocando9l,e res/ria1ento e a condensa5o e1 c,u)as. U1 dos 1oti)os das secas re(ousa, assi1, na dis(osi5o to(o8r7/ica. Falta ;s terras /la8eladas do Norte u1a alta serrania 3ue, correndo e1 dire5o (er(endicular ;3uele )ento, deter1ine a dynamic colding, consoante u1 di?er e'(ressi)o. U1 /ato natural de orde1 1ais ele)ada esclarece esta ,i(<tese. Assi1 : 3ue as secas a(arece1 se1(re entre duas datas /i'adas ,7 1uito (ela (r7tica dos sertane4os, de 1W de de?e1%ro a 1 de 1ar5o. Fora de tais li1ites no ,7 u1 e'e1(lo @nico de e'tin5o de secas. Se os atra)essa1, (rolon8a19se /atal1ente (or todo o decorrer do ano, at: 3ue se rea%ra outra )e? a3uela 3uadra. Sendo assi1 e le1%rando9nos 3ue : (recisa1ente dentro deste inter)alo 3ue a lon8a /ai'a das cal1as e3uatoriais, no seu lento oscilar e1 torno do e3uador, (aira no ?nite da3ueles Estados. le)ando a %orda at: aos e'tre1os da $a,ia, no (odere1os consider79la, (ara o caso, co1 a /un5o de u1a 1ontan,a ideal 3ue correndo de leste a oeste corri8indo 1o1entanea1ente lasti17)el dis(osi5o oro8r7/ica, se ante(on,a a 1on5o e l,e (ro)o3ue a (arada, a ascenso das correntes, o res/ria1ento su%se3Tente e a condensa5o i1ediata nos a8uaceiros dilu)ianos 3ue to1%a1 ento, de s@%ito, so%re os sertes ` Este des/iar de con4eturas te1 o )alor de indicar 3uantos /atores re1otos (ode1 incidir nu1a 3uesto 3ue du(la1ente nos interessa (elo seu tra5o su(erior na cincia, e (elo seu si8ni/icado 1ais 2nti1o no en)ol)er o destino de e'tenso trato do nosso (a2s. Ae1o)e, (or isto, a se8undo (lano o in/lu'o at: ,o4e inutil1ente a8itado dos al2sios, e : de al8u1a sorte /ortalecido (ela intui5o do (r<(rio sertane4o (ara 3ue1 a (ersistncia do nordeste E o )ento da seca, co1o o %ati?a e'(ressi)a1ente E e3ui)ale ; (er1anncia de u1a situa5o irre1edi7)el e crudel2ssi1a. As 3uadras %en:/icas c,e8a1 de i1(ro)iso. =e(ois de dois ou trs anos, co1o de 1!YY91!Y , e1 3ue a insola5o rescalda intensa1ente as c,a(adas desnudas, a sua (r<(ria intensidade ori8ina u1 rea8ente ine)it7)el. =ecai a/inal, (or toda a (arte, de 1odo consider7)el, a (resso at1os/:rica. A(ru1a9se 1aior e 1ais %e1 de/inida, a %arreira das correntes ascensionais dos ares a3uecidos, ante(ostas ;s 3ue entra1 (elo litoral. E entrec,ocadas u1as e outras, nu1 desencadear de tu/es )iolentos, alteia19se, retal,adas de raios, nu%lando e1 1inutos o /ir1a1ento todo, des/a?endo9se lo8o de(ois e1 a8uaceiros /ortes so%re os desertos recrestados. Ento (arece tornar9se )is2)el o ante(aro das colunas ascendentes, 3ue deter1ina1 o /enM1eno, na coliso /or1id7)el co1 o nordeste. Se8undo nu1erosas teste1un,as E as (ri1eiras %7te8as des(en,adas da altura no atin8e1 a terra. A 1eio ca1in,o se e)a(ora1 entre as ca1adas re/er)entes 3ue so%e1, e )ol)e1, re(elidas, ;s nu)ens, (ara, outra )e? condensando9se, (reci(itare19se de no)o e no)a1ente re/lu2re1J at: tocare1 o solo 3ue a (rinc2(io no u1edece1, tornando ainda aos es(a5os co1 ra(ide? 1aior, nu1a )a(ori?a5o 3uase co1o se ,ou)esse1 ca2do so%re c,a(as incandescentes, (ara 1ais u1a )e? descere1, nu1a (er1uta r7(ida e cont2nua, at: 3ue se /or1e1, a/inal, os (ri1eiros /ios de 78ua deri)ando (elas (edras, as (ri1eiras torrentes e1

des(en,os (elas encostas, a/luindo e1 re8atos 47 a)olu1ados entre as 3ue%radas, concentrando9se tu1ultuaria1ente e1 ri%eires correntososJ adensando9se, estes, e1 rios %arrentos tra5ados ao acaso, ; /ei5o dos decli)es, e1 cu4as corrente?as (assa1 )elo?1ente os es8al,os das 7r)ores arrancadas, rolando todos e arre%entando na 1es1a onda, no 1es1o caos de 78uas re)oltas e escuras... Se ao assalto su%itDneo se sucede1 as c,u)as re8ulares, trans1uda19se os sertes, re)i)escendo. Passa1, (or:1 no raro, nu1 8iro c:lere, de ciclone. A drena8e1 r7(ida do terreno e a e)a(ora5o, 3ue se esta%elece lo8o 1ais )i)a, torna19nos, outra )e?, desolados e 7ridos. E (enetrando9l,es a at1os/era ardente, os )entos du(lica1 a ca(acidade ,i8ro1:trica, e )o, dia a dia, a%sor)endo a u1idade e'28ua da terra Erea%rindo o ciclo in/le'2)el das secas... As caatin!as Ento, a tra)essia das )eredas sertane4as : 1ais e'austi)a 3ue a de u1a este(e nua. Nesta, ao 1enos, o )ia4ante te1 o desa/o8o de u1 ,ori?onte lar8o e a (ers(ecti)a das (lanuras /rancas. Ao (asso 3ue a caatin8a o a/o8aJ a%re)ia9l,e o ol,arJ a8ride9o e estonteia9oJ enla5a9o na tra1a es(inescente e no o atraiJ re(ulsa9o co1 as /ol,as urticantes, co1 o es(in,o, co1 os 8ra)etos estalados e1 lan5asJ e desdo%ra9se9l,e na /rente l:8uas e l:8uas, i1ut7)el no as(ecto desolado: 7r)ores se1 /ol,as, de 8al,os estorcidos e secos, re)oltos, entrecru?ados, a(ontando ri4a1ente no es(a5o ou estirando9se /le'uosos (elo solo, le1%rando u1 %race4ar i1enso, de tortura, da /lora a8oni?ante . . . E1%ora esta no ten,a as es(:cies redu?idas dos desertos E 1i1osas tol,i5as ou eu/<r%ias 7s(eras so%re o ta(ete das 8ra12neas 1urc,as E e se a/i8ure /arta de )e8etais distintos, as suas 7r)ores, )istas e1 con4unto, se1el,a1 u1a s< /a12lia de (oucos 8neros, 3uase redu?ida a u1a es(:cie in)ari7)el, di)er8indo a(enas no ta1an,o, tendo todas a 1es1a con/or1a5o, a 1es1a a(arncia de )e8etais 1orrendo, 3uase se1 troncos, e1 es8al,os lo8o ao irro1(er do c,o. R 3ue (or u1 e/eito e'(lic7)el de ada(ta5o ;s condi5es estreitas do 1eio in8rato, e)ol)endo (enosa1ente e1 c2rculos estreitos, a3uelas 1es1o 3ue tanto se di)ersi/ica1 nas 1atas ali se tal,a1 (or u1 1olde @nico. Trans1uda19se, e e1 lenta 1eta1or/ose )o tendendo (ara li1itad2ssi1o n@1ero de ti(os caracteri?ados (elos atri%utos dos 3ue (ossue1 1aior ca(acidade de resistncia. Esta i1(e9se, tena? e in/le'2)el. A luta (ela )ida, 3ue nas /lorestas se tradu? co1o u1a tendncia irre(ri12)el (ara a lu?, desatando9se os ar%ustos e1 ci(<s, el7sticos, distensos, /u8indo ao a/o8ado das so1%ras e alteando9se (resos 1ais aos raios do Sol do 3ue aos troncos seculares de ali, de todo o(osta, : 1ais o%scura, : 1ais ori8inal, : 1ais co1o)edora. O Sol : o ini1i8o 3ue : /or5oso e)itar, iludir ou co1%ater. E e)itando9o (ressente9se de al8u1 1odo, co1o o indicare1os adiante, a inu1a5o da /lora 1ori%unda, enterrando9se os caules (elo solo. Las co1o este, (or seu turno, : 7s(ero e duro, e'sicado (elas drena8ens dos (endores ou esterili?ado (ela suc5o dos estratos co1(letando as insola5es, entre dois 1eios des/a)or7)eis E es(a5os candentes e terrenos a8ros Eas (lantas 1ais ro%ustas tra?e1 no as(ecto anor1al2ssi1o, i1(ressos, todos os esti81as desta %atal,a surda.

As le8u1inosas, altaneiras noutros lu8ares, ali se torna1 ans. Ao 1es1o te1(o a1(lia1 o D1%ito das /rondes, alar8ando a su(er/2cie de contato co1 o ar, (ara a a%sor5o dos escassos ele1entos nele di/undidos. Atro/ia1 as ra2?es 1estras %atendo contra o su%solo i1(enetr7)el e su%stitue19nas (ela e'(anso irradiante das rad2culas secund7rias, 8an8lionando9as e1 tu%:rculos t@1idos de sei)a. A1i@da1 as /ol,as. Fita19nas ri4a1ente, duras co1o cisal,as, ; (onta dos 8al,os (ara di1inu2re1 o ca1(o da insola5o. Ae)este1 de u1 indu1ento (rotetor os /rutos, r28idos, ;s )e?es, co1o estr<%ilos. =o9l,es na deiscncia (er/eita co1 3ue as )a8ens se a%re1, estalando co1o se ,ou)esse1 1olas de a5o, ad1ir7)eis a(arel,os (ara (ro(a8a5o das se1entes, es(al,ando9as (ro/usa1ente (elo c,o. E t1, todas, se1 e'cetuar u1a @nica, no (er/u1e sua)2ssi1o das /lores , ante(aros int7cteis 3ue nas noites /rias so%re elas se ale)anta1 e se ar3ueia1 o%stando a 3ue so/ra1 de c,o/re as 3uedas de te1(eratura, tendas in)is2)eis e encantadoras, res8uardando9as... Assi1 dis(osta, a 7r)ore a(arel,a9se (ara rea8ir contra o re821en %ruto. A4usta9se so%re os sertes o caut:rio das secasJ esterili?a19se os ares urentesJ e1(edra9se o c,o, 8retando, recrestadoJ ru8e o nordeste nos er1osJ e, co1o u1 cil2cio dilacerador, a caatin8a estende so%re a terra as ra1a8ens de es(in,os... Las, redu?idas todas as /un5es, a (lanta, esti)ando, e1 )ida latente, ali1enta9se das reser)as 3ue ar1a?ena nas 3uadras re1ansadas e ro1(e os estios, (ronta a trans/i8urar9se entre os deslu1%ra1entos da (ri1a)era. Al8u1as, e1 terrenos 1ais /a)or7)eis, ilude1 ainda 1el,or as inte1(:ries, e1 dis(osi5o sin8ular2ssi1a. *e19se nu1erosos a8lo1erados e1 ca(es ou sal(intando, isolados, as 1ace8as, ar%@sculos de (ouco 1ais de 1etro de alto, de lar8as /ol,as es(essas e lu?idias, e'u%erando /lora5o ridente e1 1eio da desola5o 8eral. So os ca4ueiros anes, os t2(icos anacardia humilis das c,a(adas 7ridas, os cajus dos ind28enas. Estes )e8etais estran,os, 3uando a%la3ueados e1 roda, 1ostra1 ra2?es 3ue se entran,a1 a sur(reendente (ro/undura. No ,7 desenrai?79los. O ei'o descendente au1enta9l,es 1aior ; 1edida 3ue se esca)a. Por /i1 se nota 3ue ele )ai re(artindo9se e1 di)ises dicotM1icas. Pro8ride (ela terra dentro at: a u1 caule @nico e )i8oroso, e1%ai'o. No so ra2?es, so 8al,os. E os (e3ueninos ar%@sculos, es(arsos, ou re(ontando e1 tu/os, a%ran8endo ;s )e?es lar8as 7reas, u1a 7r)ore @nica e enor1e, inteira1ente soterrada. Es(ancado (elas can2culas, /usti8ado dos s<is, ro2do dos en'urros, torturado (elos )entos, o )e8etal (arece derrear9se aos e1%ates desses ele1entos anta8Mnicos e a%ro3uelar9se da3uele 1odo, in)is2)el, no solo so%re 3ue ale)anta a(enas os 1ais altos reno)os da /ronde 1a4estosa. Outros, se1 esta con/or1a5o, se a(arel,a1 de outra sorte. As 78uas 3ue /o8e1 no )ol)er sel)a8e1 das torrentes, ou entre as ca1adas inclinadas dos 'istos, /ica1 retidas, lon8o te1(o, nas es(atas das %ro1:lias, a)i)entando9as. No (ino dos )eres, u1 (: de 1aca1%ira : (ara o 1atuto se3uioso u1 co(o dI78ua cristalina e (ura. Os caro7s )erdoen8os, de /lores triun/ais e altasJ os 8ra)at7s e ananases %ra)os, tran5ados e1 touceiras i1(enetr7)eis, co(ia19l,e a 1es1a /or1a, adrede /eita ;3uelas (ara8ens est:reis. As suas /ol,as ensi/or1es, lisas e lustrosas, co1o as da 1aioria dos )e8etais sertane4os, /acilita1 a condensa5o dos )a(ores escassos tra?idos (elos )entos, (or 1aneira a de%elar9se

o (eri8o 17'i1o ; )ida )e8etati)a, resultante de lar8a e)a(ora5o (elas /ol,as, es8otando e )encendo a a%sor5o (elas rad2culas. Sucede19se outros, di)ersa1ente a(erce%idos, so% no)os a(restos, 1as i8ual1ente resistentes. As nopaleas e cactus, nati)as e1 toda a (arte, entra1 na cate8oria das /ontes )e8etais, de Saint9Hilaire. Ti(os cl7ssicos da /lora des:rtica, 1ais resistentes 3ue os de1ais, 3uando decae1 a seu lado, /ul1inadas, as 7r)ores todas, (ersiste1 inalter7)eis ou 1ais )2)idos tal)e?. A/ei5oara19se aos re821ens %7r%arosJ re(ele1 os cli1as %eni8nos e1 3ue estiola1 e de/in,a1. Ao (asso 3ue o a1%iente e1 /o8o dos desertos (arece esti1ular 1el,or a circula5o da sei)a entre os seus clad<dios t@1idos. As favelas, anMni1as ainda na cincia E i8noradas dos s7%ios, con,ecidas de1ais (elos ta%ar:us Etal)e? u1 /uturo 8nero cauterium das le8u1inosas, t1, nas /ol,as de c:lulas alon8adas e1 )ilosidades, not7)eis a(restos de condensa5o, a%sor5o e de/esa. Por u1 lado, a sua e(ider1e ao res/riar9se, ; noite, 1uito a%ai'o da te1(eratura do ar, (ro)oca, a des(eito da secura deste, %re)es (reci(ita5es de or)al,oJ (or outro, a 1o, 3ue a toca, toca u1a c,a(a incandescente de ardncia inatur7)el. Ora, 3uando ao re):s das anteriores as es(:cies no se 1ostra1 to %e1 ar1adas (ara a rea5o )itoriosa, o%ser)a19se dis(ositi)os (or)entura 1ais interessantes: une19se, inti1a1ente a%ra5adas, trans1udando9se e1 (lantas sociais. No (odendo re)idar isoladas, disci(lina19se, con8re8a19se, arre8i1enta19se. So deste n@1ero todas as cesal(inas e as catin8ueiras, constituindo, nos trec,os e1 3ue a(arece1, sessenta (or cento das caatin8asJ os alecrins9dos9ta%uleiros, e os canudos9de9(ito, ,eliotr<(ios ar%usti)os de caule oco, (intal8ado de %ranco e /lores e1 es(i8a, destinados a e1(restar o no1e ao 1ais lend7rio dos )ilare4os... No esto no 3uadro das (lantas sociais %rasileiras, de Hu1%oldt, e : (oss2)el 3ue as (ri1eiras )ice4e1, noutros cli1as, isoladas. Ali se associa1. E, estreita1ente solid7rias as suas ra2?es, no su%solo, e1 a(ertada tra1a, ret:1 as 78uas, ret1 as terras 3ue se desa8re8a1, e /or1a1, ao ca%o, nu1 lon8o es/or5o, o solo ar7)el e1 3ue nasce1, )encendo, (ela ca(ilaridade do ine'tric7)el tecido de rad2culas enredadas e1 1al,as nu1erosas, a suc5o insaci7)el dos estratos e das areias. E )i)e1. *i)e1 : o ter1o E (or3ue ,7, no /ato, u1 tra5o su(erior ; (assi)idade da e)olu5o )e8etati)a... O -ua.eiro T1 o 1es1o car7ter os 4ua?eiros, 3ue raro (erde1 as /ol,as de u1 )erde intenso, adrede 1odeladas ;s rea5es )i8orosas da lu?. Sucede19se 1eses e anos ardentes. E1(o%rece9se inteira1ente o solo as(:rri1o. Las, nessas 3uadras cru:is, e1 3ue as soal,eiras se a8ra)a1, ; )e?es, co1 os incndios es(ontanea1ente acesos (elas )entanias atritando ri4a1ente os 8al,os secos e estonados so%re o de(au(era1ento 8eral da )ida, e1 roda, eles a8ita1 as ra1a8ens )irentes, al,eios ;s esta5es, /loridos se1(re, sal(intando o deserto co1 as /lores cor de ouro, 7lacres, es%atidas no (ardo dos restol,os E ; 1aneira de o7sis )erde4antes e /esti)os. A dure?a dos ele1entos cresce, entretanto, e1 certas 3uadras, ao (onto de os desnudar: : 3ue se enterroara1 ,7 1uito os /undos das caci1%as, e os leitos endurecidos das i(ueiras

1ostra1, /eito enor1es cari1%os, e1 1oldes, os rastros )el,os das %oiadasJ e o serto de todo se i1(ro(riou ; )ida. Ento, so%re a nature?a 1orta, a(enas se alteia1 os cereus es8uios e silentes, a(ru1ando os caules circulares re(artidos e1 colunas (oli:dricas e uni/or1es, na si1etria i1(ec7)el de enor1es candela%ros. E a)ultando ao descer das tardes %re)es so%re a3ueles er1os, 3uando os a%otoa1 8randes /rutos )er1el,os destacando9se, n2tidos, ; 1eia lu? dos cre(@sculos, eles do a iluso e1ocionante de c2rios enor1es, /incados a es1o no solo, es(al,ados (elas c,a(adas, e acesos... Caracteri?a1 a /lora ca(ric,osa da (lenitude do estio. Os 1andacarus # cereus jaramacaru , atin8indo not7)el altura, raro a(arecendo e1 8ru(os, asso1ando isolados aci1a da )e8eta5o ca<tica, so no)idade atraente, a (rinc2(io. Atua1 (elo contraste. A(ru1a19se tesos triun/al1ente, en3uanto (or toda a %anda a /lora se de(ri1e. O ol,ar, (ertur%ado (elo aco1odar9se ; conte1(la5o (enosa dos acer)os de ra1al,os estorcidos, descansa e reti/ica9se (ercorrendo os seus caules direitos e corretos. No /i1 de al8u1 te1(o, (or:1, so u1a o%sesso aca%run,adora. Cra)a1 e1 tudo 1onotonia inatur7)el, sucedendo9se constantes, uni/or1es, idnticos todos, todos do 1es1o (orte, i8ual1ente a/astados, distri%u2dos co1 u1a orde1 sin8ular (elo deserto. Os 'i3ue'i3ues !cactus peruvianus so u1a )ariante de (ro(or5es in/eriores, /racionando9se e1 ra1os /er)il,antes de es(in,os, recur)os e rasteiros, reca1ados de /lores al)2ssi1as. Procura1 os lu8ares 7s(eros e ardentes. So os )e8etais cl7ssicos dos areais 3uei1osos. A(ra?e19se no leito a%rasante das la4ens 8ran2ticas /eridas (elos s<is. T1 co1o s<cios inse(ar7)eis neste ha"itat, 3ue as (r<(rias or3u2deas e)ita1, os ca%e5as9de9/rade, desele8antes e 1onstruosos 1elocactos de /or1a eli(soidal, acanalada, de 8o1os es(inescentes, con)er8indo9l,es no ):rtice su(erior /or1ado u1a /lor @nica intensa1ente ru%ra. A(arece1 de 1odo ine'(lic7)el, so%re a (edra nua, dando, real1ente, no ta1an,o, na con/or1a5o, no 1odo (or 3ue se es(al,a1, a i1a8e1 sin8ular de ca%e5as dece(adas e san8uinolentas 4o8adas (or ali, a es1o, nu1a desorde1 tr78ica. R 3ue estreit2ssi1a /rinc,a l,es (er1itiu insinuar, atra):s da roc,a, a rai? lon8a e ca(ilar at: a (arte in/erior, onde acaso e'ista1, li)res de e)a(ora5o, uns restos de u1idade. E a )asta /a12lia, re)estindo todos os as(ectos, decai, a (ouco e (ouco, at: aos 3ui(7s re(tantes, es(in,osos, ,u12li1os, tran5ados so%re a terra ; 1aneira de es(artos de u1 ca(ac,o dilaceradorJ ;s ri(salides ser(eantes, /le'uosas, co1o )2%oras )erdes (elos ra1os, de (arceria co1 os /r78eis cactos e(i/itas, de u1 8lauco e1(alecido, (resos (or adli8antes aos esti(ites dos ouricuri?eiros, /u8indo do solo %7r%aro (ara o re1anso da co(a da (al1eira. A3ui, ali, outras 1odalidades: as (al1at<rias9do9in/erno o(@ntias de (al1as di1inutas, dia%olica1ente erri5adas de es(in,os E co1 o )i)o car1i1 das coc,onil,as 3ue ali1enta1J orladas de /lores rutilantes, 3ue%rando alacre1ente a triste?a solene das (aisa8ens... E (ouco 1ais es(eciali?a 3ue1 anda, (elos dias claros, (or a3ueles er1os, entre 7r)ores se1 /ol,as e se1 /lores. Toda a /lora, co1o e1 u1a derru%ada, se 1istura e1 %aral,a1ento indescrit2)el. R a catandu)a, 1ato doente, da eti1olo8ia ind28ena, dolorosa1ente ca2da so%re o seu terr2)el leito de es(in,os a

*in8ado u1 cM1oro 3ual3uer, (ostas e1 torno as )istas, (ertur%a9as o 1es1o cen7rio desolador: a )e8eta5o a8oni?ante, doente e in/or1e, e'austa, nu1 es(as1o doloroso... # a sylva oestu aphylla, a sylva "orrida, de Lartius, a%rindo no seio ilu1inado da nature?a tro(ical u1 )7cuo de deserto. Co1(reende9se, ento, a )erdade da /rase (arado'al, de Au8. de Saint9Hilaire: BH7, ali, toda a 1elancolia dos in)ernos, co1 u1 sol ardente e os ardores do )eroaB A lu? crua dos dias lon8os /la1e4a so%re a terra i1<)el e no a ani1a. Ae)er%era1 as in/iltra5es de 3uart?o (elos cerros calc7rios, desordenada1ente es(arsos (elos er1os, nu1 al)e4ar de "anquises; e, oscilando ; (onta dos ra1os secos das 7r)ores inteiri5adas, de(endura19se as tilDndsias al)acentas, le1%rando /locos es8ar5ados, de ne)e, dando ao con4unto o as(ecto de u1a (aisa8e1 8lacial de )e8eta5o ,i%ernante, nos 8elos . . . A tormenta Las no e1(ardecer de u1a tarde 3ual3uer, de 1ar5o, r7(idas tardes se1 cre(@sculos, (restes a/o8adas na noite, as estrelas (ela (ri1eira )e? cintila1 )i)a1ente. Nu)ens )olu1osas a%arreira1 ao lon8e os ,ori?ontes, recortando9os e1 rele)os i1(onentes de 1ontan,as ne8ras. So%e1 )a8arosa1enteJ inc,a1, %ol,ando e1 lentos e des1esurados re%o4os, na alturaJ en3uanto os )entos tu1ultua1 nos (lainos, sacudindo e retorcendo as 8al,adas. E1%ruscado e1 1inutos, o /ir1a1ento 8ol(eia9se de relD1(a8os (rec2(ites, sucessi)os, sar4ando /unda1ente a i1(ri1adura ne8ra da tor1enta. Ae%oa1 ruidosa1ente as tro)oadas /ortes. As %7te8as de c,u)a to1%a1 8rossas, es(a5ada1ente, so%re o c,o, adunando9se lo8o e1 a8uaceiro dilu)iano... Ressurrei/ o da 0lora E ao tornar da tra)essia o )ia4ante, (as1o, no ) 1ais o deserto. So%re o solo, 3ue as a1ar2lis ata(eta1, ressur8e triun/al1ente a /lora tro(ical. R u1a 1uta5o de a(oteose. Os 1ulun8us rotundos, ; %orda das caci1%as c,eias, esta/ol,asJ as cara2%as e %ara@nas altas re/rondesce1 ; 1ar8e1 dos ri%eires re/ertosJ ra1al,a1, ressoantes, os 1ari?eiros es8al,ados, ; (assa8e1 das )ira5es sua)esJ asso1a1, )i)a?es, a1ortecendo as truncaduras das 3ue%radas, as 3ui'a%eiras de /ol,as (e3ueninas e /rutos 3ue le1%ra1 contas de Mni'J 1ais )irentes, adensa19se os ico?eiros (elas )7r?eas, so% o ondular /esti)o das co(as dos ouricuris: ondeia1, 1<)eis, a)i)ando a (aisa8e1, aca1ando9se nos (lainos, arredondando as encostas, as 1oitas /loridas do alecri19dos9ta%uleiros, de caules /inos e /le'2)eisJ as u1%uranas (er/u1a1 os ares, /iltrando9os nas /rondes en/ol,adas, e E do1inando a re)i)escncia 8eral E no 47 (ela altura seno (elo 8racioso do (orte, os u1%u?eiros ale)anta1 dois 1etros so%re o c,o, irradiantes e1 c2rculo, os 8al,os nu1erosos.

O um,u.eiro R a 7r)ore sa8rada do serto. S<cia /iel das r7(idas ,oras /eli?es e lon8os dias a1ar8os dos )a3ueiros. Ae(resenta o 1ais /risante e'e1(lo de ada(ta5o da /lora sertane4a. Foi, tal)e?, de tal,e 1ais )i8oroso e alto E e )eio descaindo, (ouco a (ouco, nu1a interdecadncia de estios /la12)o1os e in)ernos torrenciais, 1odi/icando9se ; /ei5o do 1eio, desin)oluindo, at: se (re(arar (ara a resistncia e rea8indo, (or /i1, desa/iando as secas duradouras, sustentando9se nas 3uadras 1iser7)eis 1erc da ener8ia )ital 3ue econo1i?a nas esta5es %en:/icas das reser)as 8uardadas e1 8rande c<(ia nas ra2?es. E re(arte9as co1 o ,o1e1. Se no e'istisse o u1%u?eiro a3uele trato de serto, to est:ril 3ue nele escasseia1 os carnau%ais to (ro)idencial1ente dis(ersos nos 3ue o con)i?in,a1 at: ao Cear7, estaria des(o)oado. O u1%u : (ara o in/eli? 1atuto 3ue ali )i)e o 1es1o 3ue a mauritia (ara os 8araunos dos llanos. Ali1enta9o e 1iti8a9l,e a sede. A%re9l,e o seio acariciador e a1i8o, onde os ra1os recur)os e entrela5ados (arece1 de (ro(<sito /eitos (ara a ar1a5o das redes %a1%oantes. E ao c,e8are1 os te1(os /eli?es d79l,e os /rutos de sa%or es3uisito (ara o (re(aro da u1%u?ada tradicional. O 8ado, 1es1o nos dias de a%astan5a, co%i5a o su1o acidulado das suas /ol,as. Aeal5a9se9l,e, ento, o (orte, le)antada, e1 recorte /ir1e, a co(a arredondada, nu1 (lano (er/eito so%re o c,o, ; altura atin8ida (elos %ois 1ais altos, ao 1odo de (lantas orna1entais entre8ues ; solicitude de (r7ticos 4ardineiros. Assi1 decotadas se1el,a1 8randes calotas es/:ricas. =o1ina1 a /lora sertane4a nos te1(os /eli?es, co1o os cereus 1elanc<licos nos (aro'is1os esti)ais. A -urema As 4ure1as, (rediletas dos ca%oclos E o seu ,a'i'e ca(itoso, /ornecendo9l,es, 8r7tis, inesti17)el %e%era8e1, 3ue os re)i8ora de(ois das ca1in,adas lon8as, e'tin8uindo9l,es as /adi8as e1 1o1entos, /eito u1 /iltro 178ico E derra1a19se e1 se%es, i1(enetr7)eis tran3ueiras dis/ar5adas e1 /ol,as di1inutasJ re/ronda1 os 1ari?eiros raros E 1isteriosas 7r)ores 3ue (ressa8ia1 a )olta das c,u)as e das :(ocas aneladas do B)erde] e o ter1o da B1a8r:1B E 3uando, e1 (leno /la8elar da seca, >,es (ore4a1 na casca resse3uida dos troncos al8u1as 8otas dI78uaJ re)erdece1 os an8icosJ loure4a1 os 4u7s e1 1oitas, e as %ara@nas de /lores e1 cac,os, e os araticuns ; ourela dos %an,ados... 1as, destacando9se, es(arsos (elas c,a(adas, ou no %olear dos cerros, os u1%u?eiros, estrelando /lores al)2ssi1as, a%rol,ando e1 /ol,as, 3ue (assa1 e1 /u8iti)os ca1%iantes de u1 )erde (7lido ao r<seo )i)o dos re%entos no)os, atrae1 1el,or o ol,ar, so a nota 1ais /eli? do cen7rio deslu1%rante. O sert o 1 um paraso E o serto : u1 (ara2so... Aessur8e ao 1es1o te1(o a /auna resistente das caatin8as: dis(ara1 (elas %ai'adas @1idas os caititus es3ui)osJ (assa1, e1 )aras, (elas ti8Teras nu1 estr2dulo estre(itar de 1a'ilas (ercutindo, os 3uei'adas de canela rui)aJ corre1 (elos ta%uleiros altos, e1 %andos, es(oreando9se co1 os /erres de so% as asas, as e1as )eloc2ssi1asJ e as serie1as de )o?es la1entosas, e as seric<ias )i%rantes, canta1 nos %alsedos, ; /i1%ria dos %an,ados onde )e1

%e%er o ta(ir estacando u1 1o1ento no seu trote, %rutal, in/le'i)el1ente retil2neo, (ela caatin8a, derri%ando 7r)oresJ e as (r<(rias su5uaranas, aterrando os 1oc<s es(ertos 3ue se anin,a1 aos (ares, nas luras dos /ra8uedos, (ula1, ale8res, nas 1ace8as altas, antes de 3uedare1 nas tocaias trai5oeiras aos )eados ariscos ou no)il,os des8arrados... "anh s sertane-as Sucede19se 1an,s se1 (ar, e1 3ue o irradiar do le)ante incendido retin8e a (@r(ura das eritrinas e destaca 1el,or, en8rinaldando as u1%uranas de casca arro'eada, os /estes 1ulticores das %i8nMnias. Ani1a19se os ares nu1a (al(ita5o de asas, c:leres, ru/lando. E Sulca19nos as notas de clarins estran,os. Nu1 tu1ultuar de desencontrados )Mos (assa1, e1 %andos, as (o1%as %ra)as 3ue re1i8ra1, e rola1 as tur%as tur%ulentas das 1aritacas estridentes... en3uanto /eli?, desle1%rado de 178oas, se8ue o ca1(eiro (elos arrastadores, tan8endo a %oiada /arta, e entoando a canti8a (redileta... Assi1 se )o os dias. Passa19se u1, dois, seis 1eses )enturosos, deri)ados da e'u%erDncia da terra, at: 3ue surda1ente, i1(erce(ti)el1ente, nu1 rit1o 1aldito, se des(e8ue1, a (ouco e (ouco, e caia1, as /ol,as e as /lores, e a seca se desen,e outra )e? nas ra1a8ens 1ortas das 7r)ores dec2duas....

Captulo +
#ma cate!oria !eo!r20ica 3ue )e!el n o citou Aesu1a1os, en/ei'e1os estas lin,as es(arsas. He8el delineou trs cate8orias 8eo8r7/icas co1o ele1entos /unda1entais cola%orando co1 outros no rea8i: so%re o ,o1e1, criando di/erencia5es :tnicas: As este(es de )e8eta5o tol,i5a, ou )astas (lan2cies 7ridasJ os )ales /:rteis, (ro/usa1ente irri8adosJ os litorais e as il,as. Os llanos da *ene?uelaJ as sa)anas 3ue alar8a1 o )ale do Lississ2(i, os (a1(as des1edidos e o (r<(rio Ataca1a desatado so%re os Andes E )asto terra5o onde )a8ueia1 dunas E inscre)e19se ri8orosa1ente nos (ri1eiros. E1 3ue (ese aos estios lon8os, as tro1%as /or1id7)eis de areia, e ao saltear de s@%itas inunda5es, no se inco1(ati%ili?a1 co1 a )ida. Las no /i'a1 o ,o1e1 ; terra. A sua /lora rudi1entar, de 8ra12neas e ci(er7ceas, re)i5ando )i8orosa nas 3uadras (lu)iosas, : u1 incenti)o ; )ida (astoril, ;s sociedades errantes dos (e8ureiros, (assando 1<)eis, nu1 constante ar1ar e desar1ar de tendas, (or a3ueles (lainas E r7(idas, dis(ersas aos (ri1eiros /ul8ores do )ero. No atrae1. Patenteia1 se1(re o 1es1o cen7rio de u1a 1onotonia aca%run,adora, co1 a )ariante @nica da cor: u1 oceano i1<)el, se1 )a8as e se1 (raias. T1 a /or5a centr2/u8a do deserto: re(ele1J desune1J dis(ersa1. No se (ode1 li8ar a ,u1anidade (elo )inculo nu(cial do sulco dos arados. So u1 isolador :tnico co1o as cordil,eiras e o 1ar, ou as este(es da Lon8<lia, )are4adas, e1 corridas doidas, (elas cater)as tur%ulentas dos t7rtaros erra%undos. Aos sertes do Norte, (or:1, 3ue ; (ri1eira )ista se l,es e3ui(ara1, /alta u1 lu8ar no 3uadro do (ensador 8er1Dnico. Ao atra)ess79los no estio, cr9se 3ue entra1, de 1olde, na3uela (ri1eira su%di)isoJ ao atra)ess79los no in)erno, acredita9se 3ue so (arte essencial da se8unda. $ar%ara1ente est:reisJ 1ara)il,osa1ente e'u%erantes... Na (lenitude das secas so (ositi)a1ente o deserto. Las 3uando estas no se (rolon8a1 ao (onto de ori8inare1 (enos2ssi1os 'odos, o ,o1e1 luta co1o as 7r)ores, co1 as reser)as ar1a?enadas nos dias de a%astan5a e, neste co1%ate /ero?, anMni1o, terri)el1ente o%scuro, a/o8ado na solido das c,a(adas, a nature?a no o a%andona de todo. A1(ara9o 1uito al:1 das ,oras de deses(eran5a, 3ue aco1(an,a1 o es8ota1ento das @lti1as caci1%as. Ao so%re)ir das c,u)as, a terra, co1o )i1os, trans/i8ura9se e1 1uta5es /ant7sticas, contrastando co1 a desola5o anterior. Os )ales secos /a?e19se rios. >nsula19se os cM1oros

escal)ados, re(entina1ente )erde4antes. A )e8eta5o reca1a de /lores, co%rindo9os, os 8rotes escancelados, e dis/ar5a a dure?a das %arrancas, e arredonda e1 colinas os acer)os de %locos dis4un8idos E de sorte 3ue as c,a(adas 8randes, inter1eadas de con)ales, se li8a1 e1 cur)as 1ais sua)es aos ta%uleiros altos. Cai a te1(eratura. Co1 o desa(arecer das soal,eiras anula9se a secura anor1al dos ares. No)os tons na (aisa8e1: a trans(arncia do es(a5o salienta as lin,as 1ais li8eiras, e1 todas as )ariantes da /or1a e da cor. =ilata19se os ,ori?ontes. O /ir1a1ento se1 o a?ul carre8ado dos desertos alteia9se, 1ais (ro/undo, ante o e'(andir re)i)escente da terra. E o serto : u1 )ale /:rtil. R u1 (o1ar )ast2ssi1o, se1 dono. =e(ois tudo isto se aca%a. *olta1 os dias torturantesJ a at1os/era as/i'iadoraJ o e1(edra1ento do soloJ a nude? da /loraJ e nas ocasies e1 3ue os estios se li8a1 se1 a inter1itncia das c,u)as E o es(as1o asso1%rador da seca. A nature?a co1(ra?9se e1 u1 4o8o de ant2teses. Eles i1(e1 (or isto u1a di)iso es(ecial na3uele 3uadro. A 1ais interessante e e'(ressi)a de todas E (osta, co1o 1ediadora, entre os )ales ni1ia1ente /:rteis e as este(es 1ais 7ridas. Aele8ando a outras (78inas a sua si8ni/ica5o co1o /ator de di/erencia5o :tnica, )e4a1os o seu (a(el na econo1ia da terra. A nature?a no cria nor1al1ente os desertos. Co1%ate9os, re(ulsa9os. =esdo%ra19se, lacunas ine'(lic7)eis, ;s )e?es so% as lin,as astronM1icas de/inidoras da e'u%erDncia 17'i1a da )ida. E'(ressos no ti(o cl7ssico do Saara E 3ue : u1 ter1o 8en:rico da re8io 1anin,a dilatada do AtlDntico ao >ndico, entrando (elo E8ito e (ela S2ria, assu1indo todos os as(ectos da enor1e de(resso a/ricana ao plateau ar7%ico ardent2ssi1o de Ned4ed e a)an5ando da2 (ara as areias dos "eja"ans, na P:rsia E so to il<8icos 3ue o 1aior dos naturalistas lo%ri8ou a 8nese da3uele na a5o tu1ultuaria de u1 cataclis1o, u1a irru(5o do AtlDntico, (reci(itando9se, 78uas re)oltas, nu1 irresist2)el re1oin,ar de correntes, so%re o Norte da9 b/rica e desnudando9a /uriosa1ente. Esta e'(lica5o de Hu1%oldt, e1%ora se eri4a a(enas co1o ,i(<tese %ril,ante, te1 u1 si8ni/icado su(erior. E'tinta a (re(onderDncia do calor central e nor1ali?ados os cli1as, do e'tre1o norte e do e'tre1o sul, a (artir dos (<los ina%it7)eis, a e'istncia )e8etati)a (ro8ride (ara a lin,a e3uinocial. So% esta /ica1 as ?onas e'u%erantes (or e'celncia, onde os ar%ustos de outras se /a?e1 7r)ores e o re821en, oscilando e1 duas esta5es @nicas, deter1ina uni/or1idade /a)or7)el ; e)olu5o dos or8anis1os si1(les, (resos direta1ente ;s )aria5es do 1eio. A /atalidade astronM1ica da inclina5o da ecl:tica, 3ue coloca a Terra e1 condi5es %iol<8icas in/eriores ;s de outros (lanetas, 1al se (erce%e nas (ara8ens onde u1a 1ontan,a @nica sinteti?a, do so(: ;s cu1eadas, todos os cli1as do 1undo. Entretanto, (or elas (assa, inter/erindo a /ronteira ideal dos ,e1is/:rios, o e3uador ter1al, de tra5ado (ertur%ad2ssi1o de in/le'es )i)as, (artindo9se nos (ontos sin8ulares e1 3ue a )ida : i1(oss2)elJ (assando dos desertos ;s /lorestas, do Saara, 3ue o re(u'a (ara o norte, ;

cndia o(ulent2ssi1a, de(ois de tan8enciar a (onta 1eridional da Ar7%ia (au(:rri1aJ )arando o Pac2/ico nu1 lon8o tra5o E rare/eito colar de il,as desertas e escal)adas E e a%eirando, de(ois, e1 lento desca1%ar (ara o sul, a $ilae (ortentosa do A1a?onas. =a e'tre1a aride? ; e'u%erDncia e'tre1a... R 3ue a 1or/olo8ia da terra )iola as leis 8erais dos cli1a. Las todas as )e?es 3ue o facies 8eo8r7/ico no as co1%ate de todo a nature?a rea8e. E1 luta surda, cu4os e/eitos /o8e1 ao (r<(rio raio dos ciclos ,ist<ricos, 1as e1ocionante, (ara 3ue1 conse8ue lo%ri879la ao, atra):s de s:culos se1 conto, entor(ecida se1(re (elos a8entes ad)ersos, 1as tena?, incoerc2)el, nu1 e)ol)er se8uro, a terra co1o u1 or8anis1o, se trans1uda (or intusce(5o, indi/erente aos ele1entos 3ue l,e tu1ultua1 ; /ace. =e sorte 3ue se as lar8as de(resses eterna1ente condenadas, a e'e1(lo da Austr7lia, (er1anece1 est:reis se anula1, noutros (ontos, os desertos. A (r<(ria te1(eratura a%rasada aca%a l,es dar u1 12ni1o de (resso atraindo o a/lu'o das c,u)asJ e as areias 1<)eis, riscadas (elos )entos, ne8ando lar8o te1(o a (e8a ; (lanta 1ais ,u1ilde, i1o%ili?a19se, a (ouco e (ouco, (resas nas rad2culas das 8ra12neasJ o c,o in8rato e a roc,a est:ril decae1 so% a a5o i1(erce(t2)el dos l23uens, 3ue (re(ara1 a )inda das lec2deas /r78eisJ e (or /i1, os (latMs desnudos, llanos e (a1(as de )e8eta5o escassa, as sa)anas e as este(es 1ais )i)a?es da bsia Central, sur8e1, nu1 crescendo, re/letindo sucessi)as /ases de trans/i8ura5es 1ara)il,osas. Como se 0a. um deserto Ora, os sertes do Norte, a des(eito de u1a esterilidade 1enor, contra(ostos a este crit:rio natural, /i8ura1 tal)e? o (onto sin8ular de u1a e)olu5o re8ressi)a. >1a8ina1o9los ,7 (ouco, nu1a retros(ec5o e1 3ue, certo, a /antasia se insur8iu contra a 8ra)idade da cincia, a e1er8ire1, 8eolo8ica1ente 1odernos, de u1 )asto 1ar terci7rio. [ (arte essa ,i(<tese a%soluta1ente inst7)el, (or:1, o certo : 3ue u1 co1(le'o de circunstDncias l,es te1 di/icultado re821en cont2nuo, /a)orecendo /lora 1ais )i)a?. Es%o5a1os anterior1ente al8u1as. Es3uece1o9nos, toda)ia, de u1 a8ente 8eol<8ico not7)el E o ,o1e1. Este, de /ato, no raro rea8e %rutal1ente so%re a terra e entre n<s, no1eada1ente, assu1iu, e1 todo o decorrer da ,ist<ria, o (a(el de u1 terr2)el /a?edor de desertos. Co1e5ou isto (or u1 desastroso le8ado ind28ena. Na a8ricultura (ri1iti)a dos sil)2colas era instru1ento /unda1ental E o /o8o. Ental,adas as 7r)ores (elos cortantes dgis de dioritoJ encoi)arados, de(ois de secos, os ra1os, alastra)a19l,es (or ci1a, cre(itando, as cai%aras, e1 %ulco de /u1o, tan8idas (elos )entos. >nscre)ia1, de(ois, nas cercas de troncos co1%ustos das cai%aras, a 7rea e1 cin?as onde /ora a 1ata e'u%erante. Culti)a)a19na. Aeno)a)a1 o 1es1o (rocesso na esta5o

se8uinte, at: 3ue, de todo e'aurida, a3uela 1anc,a da terra /osse, i1(rest7)el, a%andonada e1 caapuera & 1ato e'tinto E co1o o denuncia a eti1olo8ia tu(i, 4a?endo dali (or diante irre1edia)el1ente est:ril (or3ue, (or u1a circunstDncia di8na de nota, as /a12lias )e8etais 3ue sur8ia1 su%secuti)a1ente no terreno calcinado era1 se1(re de ti(os ar%usti)os en/e?ados, de todo distintos dos da sel)a (ri1iti)a. O a%or28ine (rosse8uia a%rindo no)as ro5as, no)as derru%adas, no)as 3uei1as, alar8ando o c2rculo dos estra8os e1 no)as caapueras, 3ue ainda u1a )e? dei'a)a (ara /or1ar outras noutros (ontos, a(arecendo 1anin,as, nu1 e)ol)er en/e?ado, ina(tas (ara rea8ir co1 os ele1entos e'teriores, a8ra)ando, ; 1edida 3ue se a1(lia)a1, os ri8ores do (r<(rio cli1a 3ue as /la8ela)a, e entretecidas de carrascais, a/o8adas e1 1ace8as, es(el,ando a3ui o as(ecto adoentado da catandu)a sinistra, al:1 a %ra)e?a con)ulsi)a da caatin8a %rancacenta. *eio de(ois o coloni?ador e co(iou o 1es1o (roceder. En8ra)esceu9o ainda co1 o adotar, e'clusi)o, no centro do (a2s, /ora da estreita /ai'a dos cana)iais da costa, o re821en /ranca1ente (astoril. A%rira19se desde o al)orecer do s:culo 1Y, nos sertes a%usi)a1ente ses1ados, enor12ssi1os ca1(os, co1(7scuos se1 di)isas, estendendo9se (elas c,a(adas e1 /ora. A%ria9os, de idntico 1odo, o /o8o li)re1ente aceso, se1 aceiros, a)assalando lar8os es(a5os, solto nas lu/adas )iolentas do nordeste. Aliou9se9l,e ao 1es1o te1(o o sertanista 8anancioso e %ra)o, e1 %usca do sil)2cola e do ouro. A/o8ado nos recessos de u1a /lora estu(enda 3ue l,e escurenta)a as )istas e so1%rea)a (eri8osa1ente as tocaias do ta(uia e as tocas do can8u5u te1ido, dilacerou9a 8ol(eando9a de c,a1as, (ara desa/o8ar os ,ori?ontes e destacar %e1 (erce(t2)eis, tu/ando nos desca1(ados li1(os, as 1ontan,as 3ue o nortea)a1, %ali?ando a 1arc,a das %andeiras. Atacou a /undo a terra, escari/icando9a nas e'(lora5es a c:u a%ertoJ esterili?ou9a co1 os lastros das 8ru(iarasJ /eriu9a a (onta5os de al)ioJ de8radou9a corroendo9a co1 as 78uas sel)a8ens das torrentesJ e dei'ou, a3ui, ali, e1 toda (arte, (ara se1(re est:reis, a)er1el,ando nos er1os co1 o intenso colorido das ar8ilas re)ol)idas, onde no 1edra a (lanta 1ais e'28ua, as 8randes catas, )a?ias e triston,as, co1 a sua /ei5o su8esti)a de i1ensas cidades 1ortas, derru2das... Ora, estas sel)ati3ue?as atra)essara1 toda a nossa ,ist<ria. Ainda e1 1eados deste s:culo, no atestar de )el,os ,a%itantes das (o)oa5es ri%eirin,as do S. Francisco, os e'(loradores 3ue e1 1!XK a)an5ara1, a (artir da 1ar8e1 es3uerda da3uele rio, carre8ando e1 )asil,as de couro indis(ens7)eis (ro)ises de 78ua, tin,a1, na /rente, alu1iando9l,es a rota, a%rindo9l,es a estrada e de)astando a terra, o 1es1o %atedor sinistro, o incndio. =urante 1eses se8uidos )iu9se no (oente, entrando (elas noites dentro, o re/le'o ru%ro das 3uei1adas. >1a8ine19se os resultados de se1el,ante (rocesso a(licado, se1 )ariantes, no decorrer de s:culos... Pre)iu9os o (r<(rio 8o)erno colonial. =esde 1Y1X sucessi)os decretos )isara1 o(or9l,es (aradeiros. E ao ter1inar a seca lend7ria de 1Y 191Y W, a B8rande secaB, co1o di?e1 ainda os )el,os sertane4os, 3ue sacri/icou todo o Norte, da $a,ia ao Cear7, o 8o)erno da 1etr<(ole /i8ura9se t9la atri%u2do aos incon)enientes a(ontados, esta%elecendo desde lo8o, co1o correti)o @nico, se)era (roi%i5o ao corte das /lorestas.

Esta (reocu(a5o do1inou9o (or 1uito te1(o. Lostra19no9lo as cartas r:8ias de 1Y de 1ar5o de 1Y _, no1eando u1 4ui? conser)ador das 1atasJ e a de 11 de 4un,o de 1Y , decretando 3ue Fse co2%a a indiscreta e desordenada a1%i5o dos ,a%itantes # da $a,ia e Perna1%uco & 3ue t1 assolado a /erro e /o8o (reciosas 1atas... 3ue tanto a%unda)a1 e 47 ,o4e /ica1 a distancias consider7)eis etc.B. A2 esto di?eres (reciosos relati)os direta1ente ; re8io 3ue (alida1ente descre)e1os. H7 outros, cM1(ares na elo3Tncia. =eletreando9se anti8os roteiros dos sertanistas do Norte, deste1erosos caatin8ueiros 3ue (leitea)a1 (arel,as co1 os %andeirantes do Sul, nota9se a cada (asso u1a aluso incisi)a ; %rute?a das (ara8ens 3ue atra)essa)a1, (er3uirindo as c,a(adas, e1 %usca das B1inas de (rataB de Lelc,ior Loreia E e (assando 3uase todos ; 1ar8e1 do serto de Canudos, co1 escala e1 Lonte Santo, ento o 'ico( ara%) dos ta(uias. E /ala1 nos Bca1(os /riosB # certa1ente ; noite, (ela irradia5o intensa do solo desa%ri8ado & cortando l:8uas de caatin8a se1 78ua ne1 cara)at7 3ue a ti)esse e co1 ra2?es de u1%u e 1andacaru, re1ediando a 8enteB no (enoso des%ra)ar das )eredas . N7 nessa :(oca, co1o se ), tin,a1 /un5o (ro)er%ial ;s (lantas, (ara as 3uais, ,o4e, a(ela1 os nossos sertane4os. R 3ue o 1al : anti8o. Cola%orando co1 os ele1entos 1eteorol<8icos, co1 o nordeste, co1 a suc5o dos estratos, co1 as can2culas, co1 a eroso e<lia, co1 as te1(estades su%itDneas E o ,o1e1 /e?9se u1a co1(onente ne/asta entre as /or5as da3uele cli1a de1olidor. Se o no criou, trans1udou9o, a8ra)ando9o. =eu u1 au'iliar ; de8rada5o das tor1entas, o 1ac,ado do caatin8ueiroJ u1 su(leti)o ; insola5o, a 3uei1ada. Fe?, tal)e?, o deserto. Las (ode e'tin8ui9lo ainda, corri8indo o (assado. E a tare/a no : insu(er7)el. =i9lo u1a co1(ara5o ,ist<rica. Como se e4tin!ue o deserto Zue1 atra)essa as (lan2cies ele)adas da Tun2sia, entre $e4a e $iserta, ; ourela do Saara, encontra ainda, no dese1%ocar dos )ales, atra)essando nor1al1ente o curso ca(ric,oso e e1 torcicolos dos oueds, restos de anti8as constru5es ro1anas. *el,os 1uradais derru2dos, e1%rec,ados de sil,ares e %locos rolados, co%ertos e1 (arte (elos detritos de en'urros de )inte s:culos, a3ueles le8ados dos 8randes coloni?adores delata1 a u1 te1(o a sua ati)idade inteli8ente e o deslei'o %7r%aro dos 7ra%es 3ue os su%stitu2ra1. Os ro1anos de(ois da tare/a da destrui5o de Carta8o tin,a1 (osto o1%ros ; e1(resa inco1(ara)el1ente 1ais s:ria de )encer a nature?a anta8onista. E ali dei'ara1 %el2ssi1o tra5o de sua e'(anso ,ist<rica. Perce%era1 co1 se8uran5a o )2cio ori8inal da re8io, est:ril 1enos (ela escasse? das c,u)as do 3ue (ela sua (:ssi1a distri%ui5o adstrita aos rele)os to(o8r7/icos. Corri8ira19no. O re821en torrencial 3ue ali a(arece, intens2ssi1o e1 certas 3uadras, deter1inando alturas (lu)io1:tricas 1aiores 3ue as de outros (a2ses /:rteis e e'u%erantes, era, co1o nos sertes do nosso (a2s, al:1 de in@til, ne/asto. Ca2a so%re a terra desa%ri8ada, desarrai8ando a )e8eta5o

1al (resa a u1 solo endurecidoJ tur%il,ona)a (or al8u1as se1anas nos re8atos trans%ordantes, ala8ando as (lan2ciesJ e desa(arecia lo8o, deri)ando e1 escar(a1entos, (elo norte e (elo le)ante, no LediterrDneo, dei'ando o solo, de(ois de u1a re)i)escncia transit<ria, 1ais desnudo e est:ril. O deserto, ao sul, (arecia a)an5ar, do1inando a (ara8e1 toda, )in8ando9l,e os @lti1os acidentes 3ue no tol,ia1 a (ro(ulso do si1u1. Os ro1anos /i?era19no recuar. Encadeara1 as torrentesJ re(resara1 as corrente?as /ortes, e a3uele re821en %rutal, tena?1ente co1%atido e %lo3ueado, cedeu, su%1etido inteira1ente, nu1a rede de %arra8ens. E'clu2do o al)itre de irri8a5es siste17ticas di/ic2li1as, conse8uira1 3ue as 78uas (er1anecesse1 1ais lon8o te1(o so%re a terra. As ra)inas recortando9se e1 8Dn8lios esta8nados di)idira19se a5udes a%arreirados (elas 1ural,as 3ue tranca)a1 os )ales, e os oueds, (arando, intu1escia19se entre os 1orros, conser)ando lar8o te1(o as 8randes 1assas l23uidas, at: ento (erdidas, ou le)ando9as, no trans%ordare1, e1 canais laterais aos lu8ares (r<'i1os 1ais %ai'os, onde se a%ria1 e1 san8radouros e le)adas, irradiantes (or toda a (arte, e e1%e%endo o solo. =e sorte 3ue este siste1a de re(resas, al:1 de outras )anta8ens, criara u1 es/or5o de irri8a5o 8eral. Ade1ais, todas a3uelas su(er/2cies l23uidas es(arsas e1 8rande n@1ero e no resu1idas a u1 Zui'ad7 @nico E 1onu1ental e in@til E e'(ostas ; e)a(ora5o, aca%ara1 rea8indo so%re o cli1a, 1el,orando9o. Por /i1 a Tun2sia, onde ,a)ia1 a(roado os /il,os (rediletos dos /en2cios, 1as 3ue at: ento se redu?ira a u1 litoral (o)oado de tra/icantes ou n@1idas erradios, co1 suas tendas de tetos cur)os %ran3ueando nos ares co1o 3uil,as encal,adas E se /e?, trans/i8urada, a terra cl7ssica da a8ricultura anti8a. Foi o celeiro da >t7liaJ a /ornecedora 3uase e'clusi)a, de tri8o, dos ro1anos. Os /ranceses, ,o4e, co(ia19l,es e1 8rande (arte os (rocessos, se1 necessitare1 ale)antar 1ura1entos 1onu1entais e dis(endiosos. Ae(resa1 (or estacadas, entre 1uros de (edras secas e terras, ; 1aneira de (alancas, os oueds 1ais %e1 dis(ostos, e tal,a1 (elo alto das suas %ordas, e1 toda ; lar8ura das serranias 3ue os ladeia1, condutos deri)ando (ara os terrenos circun4acentes, e1 redes irri8adoras. =este 1odo as 78uas sel)a8ens estaca1, re1ansa19se, se1 ad3uirir a /or5a acu1ulada das inunda5es )iolentas, disse1inando9se, a/inal, estas, a1ortecidas, e1 1il,ares de )7l)ulas, (elas deri)a5es cru?adas. E a ,ist<rica (ara8e1, li%erta da a(atia do 1osli1 inerte, trans1uda9se )ol)endo de no)o ; /isiono1ia anti8a. A Fran5a sal)a os restos da o(ulenta ,eran5a da ci)ili?a5o ro1ana, de(ois desse decl2nio de s:culos. d Ora, 3uando se tra5ar, se1 8rande (reciso e1%ora, a carta ,i(so1:trica dos sertes do Norte, )er9se97 3ue eles se a(ro(ria1 a u1a tentati)a idntica, de resultados i8ual1ente se8uros. A. id:ia no : no)a. Su8eriu9a ,7 1uito, e1 1e1or7)eis sesses do >nstituto Polit:cnico do Aio, e1 1!YY, o %elo es(2rito do consel,eiro $eaure(aire Ao,an, tal)e? su8estionado (elo 1es1o s21ile, 3ue aci1a a(onta1os. =as discusses ento tra)adas onde se enterreirara1 os 1el,ores cientistas do te1(o E da s<lida e'(erincia de Ca(ane1a ; 1entalidade rara de Andr: Ae%ou5as E /oi a @nica coisa (r7tica, /act2)el, )erdadeira1ente @til 3ue /icou.

>deara19se, na3uela ocasio, lu'uosas cisternas de al)enariasJ 1ir2ades de (o5os artesianos, (er/urando as c,a(adasJ de(<sitos colossais ou ar1a?:ns des1edidos (ara as reser)as acu1uladasJ a5udes )astos, /eitos c7s(ios arti/iciaisJ e (or /i1, co1o (ara caracteri?ar %e1 o des%arate co1(leto da en8en,aria, ante a enor1idade do (ro%le1a, estu(endos ala1%i3ues (ara a destila5o das 78uas do AtlDnticoae O al)itre 1ais 1odesto (or:1, e/eito i1ediato de u1 ensina1ento ,ist<rico, su8erido (elo 1ais ele1entar dos e'e1(los, su(lanta9os. Por3ue :, al:1 de (r7tico, e)idente1ente o 1ais l<8ico. O martrio secular da terra Aeal1ente, entre os a8entes deter1inantes da seca se intercala1, de 1odo a(reci7)el, a estrutura e a con/or1a5o do solo. Zual3uer 3ue se4a a intensidade das causas co1(le'as e 1ais re1otas 3ue anterior1ente es%o5a1os, a in/luncia da3uelas : 1ani/esta desde 3ue se considere 3ue a ca(acidade a%sor)ente e e1issi)a dos terrenos e'(ostos, a inclina5o dos estratos, 3ue os retal,a1, e a rude?a dos rele)os to(o8r7/icos, a8ra)a1, do 1es1o (asso, a crestadura dos estios e a de8rada5o intensi)a das torrentes. =e sorte 3ue, saindo das insola5es de1oradas (ara as inunda5es su%itDneas, a terra, 1al (rote8ida (or u1a )e8eta5o dec2dua, 3ue as (ri1eiras re3uei1a1 e as se8undas erradica1, se dei'a, a (ouco e (ouco, in)adir (elo re821en /ranca1ente des:rtico. As /ortes te1(estades 3ue a(a8a1 o incndio surdo das secas, e1 3ue (ese ; re)i)escncia 3ue acarreta1, (re(ara1 de al8u1 1odo a re8io (ara 1aiores )icissitudes. =esnuda15na rude1ente, e'(ondo9a cada )e? 1ais desa%ri8ada aos )eres se8uintesJ sulca19na nu1a 1oldura8e1 de contornos 7s(erosJ 8ol(eia19na e esterili?a19naJ e, ao desa(arecere1, dei'a19na ainda 1ais desnuda ante a adusto dos s<is. O re821en decorre nu1 inter1itir de(lor7)el, 3ue le1%ra u1 c2rculo )icioso de cat7stro/es. =este 1odo a 1edida @nica a adotar9se de)e consistir no correti)o destas dis(osi5es naturais. Pondo de lado os /atores deter1inantes do /la8elo, oriundos da /atalidade de leis astronM1icas ou 8eo8r7/icas inacess2)eis ; inter)en5o ,u1ana, so, a3uelas, as @nicas (oss2)eis de 1odi/ica5es a(reci7)eis. O (rocesso 3ue indica1os, e1 %re)e recorda5o ,ist<rica, (ela sua (r<(ria si1(licidade dis(ensa in@teis (or1enores t:cnicos. A Fran5a co(ia9o ,o4e, se1 )ariantes, re)i)endo o tra5ado de constru5es )el,2ssi1as. A%arreirados os )ales, inteli8ente1ente escol,idos, e1 (ontos (ouco inter)alados, (or toda a e'tenso do territ<rio sertane4o, trs conse3Tncias ine)it7)eis decorreria1: atenuar9se9ia1 de 1odo consider7)el a drena8e1 )iolenta do solo e as suas conse3Tncias lasti17)eisJ /or1ar9se9l,es9ia1 ; ourela, inscritas na rede das deri)a5es, /ecundas 7reas de culturaJ e /i'ar9se9ia u1a situa5o de e3uil2%rio (ara a insta%ilidade do cli1a, (or3ue os nu1erosos e (e3uenos a5udes, uni/or1e1ente distri%u2dos e constituindo dilatada su(er/2cie de e)a(ora5o, teria1, natural1ente, no correr dos te1(os, a in/luncia 1oderadora de u1 1ar interior, de i1(ortDncia e'tre1a. No ,7 al)itrar9se outro recurso. As cisternas, (o5os artesianos e raros, ou lon8a1ente es(a5ados la8os co1o o de Zui'ad7, t1 u1 )alor local, ina(reci7)el. *isa1, de u1 1odo

8eral, atenuar a @lti1a das conse3Tncias da seca E a sedeJ e o 3ue ,7 a co1%ater e a de%elar nos sertes do Norte E : o deserto. O 1art2rio do ,o1e1, ali, : re/le'o de tortura 1aior, 1ais a1(la, a%ran8endo a econo1ia 8eral da *ida. Nasce do 1art2rio secular da terrae

PARTE 6 O )O"E"
>. Co1(le'idade do (ro%le1a etnol<8ico no $rasil. *aria%ilidade do 1eio /2sico e sua re/le'o na Hist<ria. A5o do 1eio na /ase inicial da /or1a5o das ra5as. A /or1a5o %rasileira no Norte. >>. Cnese dos 4a8un5osJ colaterais (ro)7)eis dos (aulistas. Fun5o ,ist<rica do rio S. Francisco. O )a3ueiro, 1ediador entre o %andeirante e o (adre. Funda5es 4esu2ticas na $a,ia. U1 (arntesis irritante. Causas /a)or7)eis ; /or1a5o 1esti5a dos sertes, distin8uindo9a dos cru?a1entos no litoral. U1a ra5a /orte. >>>. O sertane4o. Ti(os d2s(ares: o 4a8un5o e o 8a@c,o. Os )a3ueiros. Ser)ido inconscienteJ )ida (ri1iti)a. A )a3ue4ada e a arri%ada. Tradi5es. A seca. >nsula1ento no deserto. Aeli8io 1esti5a: seus /atores ,ist<ricos. Car7ter )ari7)el da reli8iosidade sertane4o: a Pedra $onita e Lonte Santo. As 1isses atuais. >*. AntMnio Consel,eiro, docu1ento )i)o de ata)is1o. U1 8n<stico %ronco. Crande ,o1e1 (elo a)esso, re(resentante natural do 1eio e1 3ue nasceu. Antecedentes de /a12lia: os Laci:is. U1a )ida %e1 aus(iciada. Pri1eiros re)esesJ e a 3ueda. Co1o se /a? u1 1onstro. Pere8rina5es e 1art2rios. Sendas. As (r:dicas. Preceitos de 1ontanista. Pro/ecias. U1 ,eresiarca do s:culo W e1 (lena idade 1oderna. Tentati)a de rea5o le8al. H:8ira (ara o serto. *. Canudos E antecedentes E as(ecto ori8inal E e cresci1ento )erti8inoso. Ae8i1en da ur"s. Pol2cia de %andidos. Po(ula5o 1ulti/or1e. O te1(lo. Estrada (ara o c:u. As re?as. A8ru(a1entos %i?arros. Por 3ue no (re8ar contra a Ae(@%lica ` U1a 1isso a%ortada. Laldi5o so%re a Nerusal:1 de tai(a.

Captulo I
Comple4idade do pro,lema etnol$!ico no 7rasil Adstrita ;s in/luncias 3ue 1utua1, e1 8raus )ari7)eis, trs ele1entos :tnicos, a 8nese das ra5as 1esti5as do $rasil : u1 (ro%le1a 3ue (or 1uito te1(o ainda desa/iar7 o es/or5o dos 1el,ores es(2ritos. Est7 a(enas delineado. Entretanto no do12nio das in)esti8a5es antro(ol<8icas %rasileiras se encontra1 no1es alta1ente encarecedores do nosso 1o)i1ento intelectual. Os estudos so%re a (r:9,ist<ria ind28ena (atenteia1 1odelos de o%er)a5o sutil e conceito critico %ril,ante, 1erc dos 3uais (arece de/initi)a1ente /ir1ado, contra)indo ao (ensar dos ca(ric,osos construtores da (onte alutica, o autoctonis1o das ra5as a1ericanas. Neste %elo es/or5o, re1atado (ela (ro/unda ela%ora5o (aleontol<8ica de ^il,el1 Sund, destaca19se o no1e de Lorton, a intui5o 8enial de Frederico Hartt, a inteiri5a or8ani?a5o cienti/ica de Le\er, a rara lucide? de Tra4ano de Loura, e 1uitos outros cu4os tra%al,os re/or5a1 os de Nott e Cordon no de/inir, de u1a 1aneira 8eral 1as co1(leta, a A1:rica co1o u1 centro de cria5o desli8ado do 8rande )i)eiro da bsia Central. Eri8e9se autMno1o entre as ra5as o homo americanus. A /ace (ri1ordial da 3uesto /icou assi1 aclarada. Zue resulte1 do B,o1e1 da Sa8oa SantaB cru?ado co1 o (r:9colo1%iano dos sa1%a3uisJ ou se deri)e1, alta1ente 1odi/icados (or ulteriores cru?a1entos e (elo 1eio, de al8u1a ra5a in)asora do Norte, de 3ue se su(e oriundos os tu(is to nu1erosos na :(oca do desco%ri1ento E os nossos sil)2colas, co1 seus /risantes caracteres antro(ol<8icos, (ode1 ser considerados ti(os e)anescentes de )el,as ra5as aut<ctones da nossa terra. Esclarecida deste 1odo a (reli1inar da ori8e1 do ele1ento ind28ena, as in)esti8a5es con)er8ira1 (ara a de/ini5o da sua (sicolo8ia es(ecialJ e en/ei'ara19se, ainda, e1 al8u1as concluses se8uras. No (recisa1os re)i)9las. So%re /altar9nos co1(etncia. nos des)iar2a1os 1uito de u1 o%4eti)o (re/i'ado. Os dois outros ele1entos /or1adores, alien28enas, no ori8inara1 idnticas tentati)as. O ne8ro %anto, ou catre, co1 as suas )7rias 1odalidades, /oi at: neste (onto o nosso eterno des(rote8ido. So1ente nos @lti1os te1(os u1 in)esti8ador tena?, Nina Aodri8ues, su%ordinou a u1a an7lise cuidadosa a sua reli8iosidade ori8inal e interessante. Zual3uer, (or:1, 3ue ten,a sido o ra1o a/ricano (ara a3ui trans(lantado trou'e, certo, os atri%utos (re(onderantes do homo afer, /il,o das (ara8ens adustas e %7r%aras, onde a sele5o natural, 1ais 3ue e1 3uais3uer outras, se /a? (elo e'erc2cio intensi)o da /erocidade e da /or5a. Zuanto ao /ator aristocr7tico de nossa gens, o (ortu8us, 3ue nos li8a ; )i%r7til estrutura intelectual do celta, est7, (or sua )e?, 1al8rado o co1(licado caldea1ento de onde e1er8e, de todo caracteri?ado.

Con,ece1os, deste 1odo, os trs ele1entos essenciais, e, i1(er/eita1ente e1%ora, o 1eio /2sico di/erenciados E e ainda, so% todas as suas /or1asJ as condi5es ,ist<ricas ad)ersas ou /a)or7)eis 3ue so%re eles rea8ira1. No considerar, (or:1, todas as alternati)as e todas as /ases inter1:dias desse entrela5a1ento de ti(os antro(ol<8icos de 8raus d2s(ares nos atri%utos /2sicos e (s23uicos, so% os in/lu'os de u1 1eio )ari7)el, ca(a? de di)ersos cli1as, tendo discordantes as(ectos e a(ostas condi5es de )ida, (ode a/ir1ar9se 3ue (ouco nos te1os a)anta4ado. Escre)e1os todas as )ari7)eis de u1a /<r1ula intricada, tradu?indo s:rio (ro%le1aJ 1as no des)enda1os todas as inc<8nitas. R 3ue, e)idente1ente, no %asta, (ara o nosso caso, 3ue (ostos uns diante de outros o ne8ro %anto, o indo98uarani e o %ranco, a(li3ue1os ao con4unto a lei antro(ol<8ica de $roca. Esta : a%strata e irredut2)el. No nos di? 3uais os rea8entes 3ue (ode1 atenuar o in/lu'o da ra5a 1ais nu1erosa ou 1ais /orte, e causas 3ue o e'tin8a1 ou atenue1 3uando ao contr7rio da co1%ina5o %in7ria, 3ue (ressu(e, des(onta1 trs /atores di)ersos, adstritos ;s )icissitudes da ,ist<ria e dos cli1as. R u1a re8ra 3ue nos orienta a(enas no inda8ar1os a )erdade. Lodi/ica9se, co1o todas as leis, ; (resso dos dados o%4eti)os. Las ainda 3uando (or e'tra)a8ante indisci(lina 1ental al8u:1 tentasse a(lic79la, de todo des(eada da inter)en5o da3ueles, no si1(li/icaria o (ro%le1a. R /7cil de1onstrar. A%straia1os de in@1eras causas (ertur%adoras, e considere1os os trs ele1entos constituintes de nossa ra5a e1 si 1es1os, intactas as ca(acidades 3ue >,es so (r<(rias. *e1os, de (ronto, 3ue. 1es1o nesta ,i(<tese /a)or7)el, deles no resulta o (roduto @nico i1anente ;s co1%ina5es %in7rias, nu1a /uso i1ediata e1 3ue se 4usta(on,a1 ou se resu1a1 os seus caracteres, uni/icados e con)er8entes nu1 ti(o inter1edi7rio. Ao contr7rio a co1%ina5o tern7ria ine)it7)el deter1ina, no caso 1ais si1(les, trs outras, %in7rias. Os ele1entos iniciais no se resu1e1, no se uni/ica1J desdo%ra19seJ ori8ina1 n@1ero i8ual de su%/or1a5es E su%stituindo9se (elos deri)ados, se1 redu5o al8u1a, e1 u1a 1esti5a8e1 e1%aral,ada onde se destaca1 co1o (rodutos 1ais caracter2sticos o 1ulato, o 1a1aluco ou curi%oca e o ca/u? . As sedes iniciais das inda8a5es desloca19se a(enas 1ais (ertur%adas, 8ra5as a rea5es 3ue no e'(ri1e1 u1a redu5o, 1as u1 desdo%ra1ento. E o estudo destas su%cate8orias su%stitui o das ra5as ele1entares a8ra)ando9o e di/icultando9o, desde 3ue se considere 3ue a3uelas co1(orta1, (or sua )e?, in@1eras 1odalidades consoante as dosa8ens )ari7)eis do san8ue. O %rasileiro, ti(o a%strato 3ue se (rocura, 1es1o no caso /a)or7)el aci1a /ir1ado, s< (ode surdir de u1 entrela5a1ento considera)el1ente co1(le'o. Teorica1ente ele seria o (ardo, (ara 3ue con)er8e1 os cru?a1entos do 1ulato, do curi%oca e do ca/u?. A)aliando9se, (or:1, as condi5es ,ist<ricas 3ue t1 atuado, di/erentes nos di/erentes tratos do territ<rioJ as dis(aridades cli17ticas 3ue nestes ocasiona1 rea5es di)ersas di)ersa1ente su(ortadas (elas ra5as constituintesJ a 1aior ou 1enor densidade co1 3ue estas cru?ara1 nos )7rios (ontos do (a2sJ e atendendo9se ainda ; intruso E (elas ar1as na 3uadra colonial e (elas i1i8ra5es e1 nossos dias E de outros (o)os, /ato 3ue (or sua )e? no /oi e

no : uni/or1e, )9se %e1 3ue a realidade da3uela /or1a5o : alta1ente du)idosa, seno a%surda. Co1o 3uer 3ue se4a, estas r7(idas considera5es e'(lica1 as dis(aridades de )istas 3ue reina1 entre os nossos antro(<lo8os. Forrando9se, e1 8eral, ; tare/a (enosa de su%ordinar as suas (es3uisas a condi5es to co1(le'as, t1 atendido so%re1aneira ao (re(onderar das ca(acidades :tnicas. Ora, a des(eito da 8ra)e in/luncia destas, e no a ne8a1os, elas /ora1 entre n<s le)adas ao e'a8ero, deter1inando a irru(5o de u1a 1eia9cincia di/undida nu1 e'tra)a8ar de /antasias, so%re ousadas, est:reis. H7 co1o 3ue u1 e'cesso de su%4eti)is1o no ani1o dos 3ue entre n<s, nos @lti1os te1(os, co8ita1 de coisas to s:rias co1 u1a )olu%ilidade al8o escandalosa, atentas as (ro(or5es do assunto. Co1e5a1 e'cluindo e1 8rande (arte os 1ateriais o%4eti)os o/erecidos (elas circunstDncias 1esol<8ica e ,ist<rica. No8a1, de(ois, e entrela5a1, e /unde1 as trs ra5as consoante os ca(ric,os 3ue os i1(ele1 no 1o1ento. E /a?e1 re(ontar desta 1eta3u21ica son,adora al8uns (reci(itados /ict2cios. Al8uns /ir1ando (reli1inar1ente, co1 autoridade discut2)el, a /un5o secund7ria do 1eio /2sico e decretando (re(aratoria1ente a e'tin5o 3uase co1(leta do sil)2cola e a in/luncia decrescente do a/ricano de(ois da a%oli5o do tr7/ico, (re)e1 a )it<ria /inal do %ranco, 1ais nu1eroso e 1ais /orte, co1o ter1o 8eral de u1a s:rie (ara o 3ual tende1 o 1ulato, /or1a cada )e? 1ais dilu2da do ne8ro, e o ca%oclo, e1 3ue se a(a8a1, 1ais de(ressa ainda, os tra5os caracter2sticos do a%or28ine. Outros do 1aiores lar8as aos de)aneios. A1(lia1 a in/luncia do @lti1o. E ar3uiteta1 /antasias 3ue cae1 ao 1ais %re)e c,o3ue da cr2tica: de)aneios a 3ue ne1 /alta1 a 1etri/ica5o e as ri1as (or3ue in)ade1 a cincia na )i%ra5o r2t1ica dos )ersos de Con5al)es =ias. Outros )o terra a terra de 1ais. E'a8era1 a in/luncia do a/ricano, ca(a?, co1 e/eito, de rea8ir e1 1uitos (ontos contra a a%sor5o da ra5a su(erior. Sur8e o 1ulato. Procla1a19no o 1ais caracter2stico ti(o da nossa su%cate8oria :tnica. O assunto assi1 )ai deri)ando 1ulti/or1e e d@%io. Acredita1os 3ue isto sucede (or3ue o esco(o essencial destas in)esti8a5es se te1 redu?ido ; (es3uisa de u1 ti(o :tnico @nico, 3uando ,7, certo, 1uitos. No te1os unidade de ra5a. No a tere1os, tal)e?, nunca. Predestina1o9nos ; /or1a5o de u1a ra5a ,ist<rica e1 /uturo re1oto, se o (er1itir dilatado te1(o de )ida nacional autMno1a. >n)erte1os, so% este as(ecto, a orde1 natural dos /atos. A nossa e)olu5o %iol<8ica recla1a a 8arantia da e)olu5o social. Esta1os condenados ; ci)ili?a5o. Ou (ro8redi1os, ou desa(arece1os. A a/ir1ati)a : se8ura.

No a su8ere a(enas essa ,etero8eneidade de ele1entos ancestrais. Ae/or5a9a outro ele1ento i8ual1ente (onder7)el: u1 1eio /2sico a1(l2ssi1o e )ari7)el, co1(letado (elo )ariar de situa5es ,ist<ricas, 3ue dele e1 8rande (arte decorrera1. A este (ro(<sito no ser7 desnecess7rio consider79lo (or al8uns 1o1entos. +aria,ilidade do meio 0sico Contra)indo ; o(inio dos 3ue de1arca1 aos (a2ses 3uentes u1 desen)ol)i1ento de XKP de latitude, o $rasil est7 lon8e de se incluir todo e1 tal cate8oria. So% u1 du(lo as(ecto, astronM1ico e 8eo8r7/ico, a3uele li1ite : e'a8erado. Al:1 de ultra(assar a de1arca5o te<rica )ul8ar, e'clui os rele)os naturais 3ue atenua1 ou re/or5a1 os a8entes 1eteorol<8icos, criando cli1as e3uatoriais e1 altas latitudes ou re821ens te1(erados entre os tr<(icos. Toda a cli1atolo8ia, inscrita nos a1(los linea1entos das leis cos1ol<8icas 8erais, des(onta e1 3ual3uer (arte adicta de (re/erncia ;s causas naturais 1ais (r<'i1as e (articulares. U1 cli1a : co1o 3ue a tradu5o /isiol<8ica de u1a condi5o 8eo8r7/ica. E de/inindo9o deste 1odo conclu21os 3ue o nosso (a2s, (ela sua (r<(ria estrutura, se i1(r<(ria a u1 re821en uni/or1e. =e1onstra19no os resultados 1ais recentes, e so os @nicos di8nos de /:, das inda8a5es 1eteorol<8icas. Estas o su%di)ide1 e1 trs ?onas clara1ente distintas: a /ranca1ente tro(ical, 3ue se e'(ande (elos Estados do Norte ao sul da $a,ia, co1 u1a te1(eratura 1:dia de W_PJ a te1(erada, de S. Paulo ao Aio Crande, (elo Paran7 e Santa Catarina, entre os isoter1os 1OP e WKPJ e co1o transi5o E a su%tro(ical, alon8ando9se (elo Centro e Norte de al8uns Estados, de Linas ao Paran7. A2 esto. claras, as di)isas de trs ha"itats distintos. Ora, 1es1o entre as lin,as 1ais ou 1enos se8uras destes des(onta1 1odalidades, 3ue ainda os di)ersi/ica1. >ndi3ue1o9las a tra5os r7(idos. A dis(osi5o oro8r7/ica %rasileira, (ossantes 1assas su%le)adas 3ue se orienta1 (erlon8ando o litoral (er(endicular1ente ao ru1o do SE, deter1ina as (ri1eiras distin5es e1 lar8os tratos de territ<rio 3ue de1ora1 ao Oriente, criando ano1alia cli1atol<8ica e'(ressi)a. =e /ato, o cli1a a2 inteira1ente su%ordinado aos facies 8eo8r7/icos )iola as leis 8erais 3ue o re8ula1. A (artir dos tr<(icos (ara o E3uador a sua caracteri?a5o astronM1ica, (elas latitudes, cede ;s causas secund7rias (ertur%adoras. =e/ine9se, anor1al1ente, (elas lon8itudes. R u1 /ato con,ecido. Na e'tensa /ai'a da costa, 3ue )ai da $a,ia ; Para2%a, se )e1 transi5es 1ais acentuadas, aco1(an,ando os (aralelos, no ru1o do ocidente, do 3ue os 1eridianos, de1andando o norte. As di/eren5as no re821en e nos as(ectos naturais, 3ue se8undo este ru1o so i1(erce(t2)eis, (atenteia19se, claras, no (ri1eiro. =istendida at: ;s (ara8ens setentrionais e'tre1as, a 1es1a nature?a e'u%erante ostenta9se se1 )ariantes nas 8randes 1atas 3ue de%rua1 a costa, /a?endo 3ue a o%ser)a5o r7(ida do estran8eiro

(re/i8ure dilatada re8io )i)a? e /erac2ssi1a. Entretanto a (artir do 1XP (aralelo as /lorestas 1ascara1 )astos territ<rios est:reis, retratando nas 7reas desnudas as incle1ncias de u1 cli1a e1 3ue os 8raus ter1o1:tricos e ,i8ro1:tricos (ro8ride1 e1 rela5o in)ersa, e'tre1ando9se e'a8erada1ente. Ae)ela9o curta )ia8e1 (ara o ocidente, a (artir de u1 (onto 3ual3uer da3uela costa. Zue%ra9se o encanto de iluso %el2ssi1a. A nature?a e1(o%rece9seJ des(e9se das 8randes 1atasJ a%dica o /ast28io das 1ontan,asJ er1a9se e de(ri1e9se E trans1udando9se nos sertes e'sicados e %7r%aros, onde corre1 rios e/1eros, e destaca19se e1 c,a(adas nuas, sucedendo9se, inde/inidas, /or1ando o (alco des1edido (ara os 3uadros dolorosos das secas. O contraste : e1(ol8ante. =istantes 1enos de cin3Tenta l:8uas, a(resenta19se re8ies de todo o(ostas, criando o(ostas condi5es ; )ida. Entra9se, de sur(resa, no deserto. E, certo, as )a8as ,u1anas 3ue nos dois (ri1eiros s:culos do (o)oa1ento e1%atera1 as (la8as do Norte ti)era1 na transla5o (ara o ocidente, de1andando o interior, o%st7culos 1ais s:rios 3ue a rota a8itada dos 1ares e das 1ontan,as, na tra)essia das caatin8as ralas e dec2duas. O 1alo8ro da e'(anso %aiana, 3ue entretanto (recedera ; (aulista no de)assar os recessos do (a2s, : e'e1(lo /risante. O 1es1o no sucede, (or:1, dos tr<(icos (ara o sul. A2 a urdidura 8eol<8ica da terra, 1atri? de sua 1or/o8enia interessante, (ersiste inalter7)el, a%ran8endo e'tensas su(er/2cies (ara o interior, criando as 1es1as condi5es /a)or7)eis, a 1es1a /lora, u1 cli1a alta1ente 1el,orado (ela altitude, e a 1es1a /ei5o ani1adora dos as(ectos naturais. A lar8a ante1ural da cordil,eira 8ran2tica, deri)ando a (ru1o (ara o 1ar, nas )ertentes interiores desca1%a sua)e1ente e1 )astos (lainos ondulados. R a escar(a a%ru(ta e )i)a dos (lanaltos. So%re estes os cen7rios, se1 os tra5os e'a8erada1ente do1inadores das 1ontan,as, re)ela19se 1ais o(ulentos e a1(los. A terra (atenteia essa managea"ility of nature, de 3ue nos /ala $ucQle, e o cli1a te1(erado 3uente desa/ia na %eni8nidade o ad1ir7)el re821en da Euro(a Leridional. No o re8ula 1ais, co1o 1ais (ara o norte, e'clusi)a1ente, o SE. Aolando dos altos c,a(ades do interior, o NO (re(ondera ento, e1 toda e'tens2ssi1a ?ona 3ue )ai das terras ele)adas de Linas e do Aio ao Paran7, (assando (or S. Paulo. Ora, estas lar8as di)ises, a(enas es%o5adas, 1ostra1 47 u1a di/eren5a essencial entre o Sul e o Norte, a%soluta1ente distintos (elo re821en 1eteorol<8ico, (ela dis(osi5o da terra e (ela transi5o )ari7)el entre o serto e a costa. =escendo ; an7lise 1ais 2nti1a des)endare1os as(ectos (articulares 1ais incisi)os ainda.

To1e1os os casos 1ais e'(ressi)os, e)itando e'tensa e'(lana5o do assunto. *i1os e1 (78inas anteriores 3ue o SE, sendo o re8ulador (redo1inante do cli1a na costa oriental, : su%stitu2do, nos Estados do Sul, (elo NO e nas e'tre1as setentrionais (elo NE. Ora, estes, (or sua )e?, desa(arece1 no D1a8o dos (lanaltos, ante o SO 3ue, co1o u1 ,austo (ossante dos (a1(eiros, se lan5a (elo Lato Crosso, ori8inando des(ro(orcionadas a1(litudes ter1o1:tricas, a8ra)ando a insta%ilidade do cli1a continental, e su%1etendo as terras centrais a u1 re821en %rutal, di)erso dos 3ue )i1os ra(ida1ente delineando. Co1 e/eito, a nature?a e1 Lato Crosso %alanceia os e'a8eros de $ucQle. R e'ce(cional e nitida1ente destacada. Nen,u1a se l,e asse1el,a. Toda a i1(onncia sel)a8e1, toda a e'u%erDncia inconce(t2)el, unidas ; %rutalidade 17'i1a dos ele1entos, 3ue o (ree1inente (ensador, e1 (reci(itada 8enerali?a5o, ideou no $rasil, ali esto /rancas, ro1(entes e1 cen7rios (ortentosos. Conte1(lando9as, 1es1o atra):s da /rie?a das o%ser)a5es de naturalistas (ouco )e?ados a e/eitos descriti)os, )9se 3ue a3uele re821en cli1atol<8ico anM1alo : o 1ais /undo tra5o da nossa )aria%ilidade 1esol<8ica. Nen,u1 se l,e e3ui(ara no 4o8ar das ant2teses. A sua /ei5o a(arente : a de %eni8nidade e'tre1a: E a terra a/ei5oada ; )idaJ a nature?a /ecunda er8uida na a(oteose triun/al dos dias deslu1%rantes e cal1osJ e o solo a%rol,ando e1 )e8eta5o /ant7stica E /arto, irri8ado de rios 3ue irradia1 (elos 3uatro (ontos cardeais. Las esta (lacide? o(ulenta esconde, (arado'al1ente, 8er1ens de cataclis1os, 3ue irro1(endo, se1(re co1 u1 rit1o in3ue%r7)el, no estio, traindo9se nos 1es1os (ren@ncios in/al2)eis, ali to1%a1 co1 a /inalidade irresist2)el de u1a lei. Lal (odere1os tra579los. Es%oce1o9los. =e(ois de so(rare1 (or al8uns dias as ra4adas 3uentes e @1idas de NE, os ares i1o%ili?a19se, (or al8u1 te1(o, esta8nados. Ento Ba nature?a co1o 3ue se a%ate e't7tica, assustadaJ ne1 as 8ri1(as das 7r)ores %alou5a1J as 1atas, nu1a 3uietude 1edon,a, (arece1 s<lidos inteiri5os. As a)es se ac,e8a1 nos nin,os, sus(endendo os )Mos e se esconde1B . Las, )ol)endo9se o ol,ar (ara os c:us, ne1 u1a nu)e1a O /ir1a1ento l21(ido ar3ueia9se alu1iado ainda (or u1 Sol o%scurecido, de ecli(se. A (resso, entretanto, decai )a8arosa1ente, nu1a descenso cont2nua, a/o8ando a )ida. Por 1o1entos u1 cumulus co1(acto, de %ordas aco%reado9escuras, ne8re4a no ,ori?onte, ao sul. =este (onto so(ra, lo8o de(ois, u1a )ira5o, cu4a )elocidade cresce r7(ida, e1 )entanias /ortes. A te1(eratura cai e1 1inutos e, 1inutos de(ois, os tu/es sacode1 )iolenta1ente a terra. Ful8ura1 relD1(a8osJ estru8e1 tro)oadas nos c:us 47 de todo %ruscos e u1 a8uaceiro torrencial desce lo8o so%re a3uelas )astas su(er/2cies, a(a8ando, nu1a inunda5o @nica, o divortium aquarum indeciso 3ue as atra)essa, adunando todas as nascentes dos rios e e1%aral,ando9l,es os leitos e1 ala8ados inde/inidos... R u1 assalto su%itDneo. O cataclis1o irro1(e arre%atada1ente na es(iral )i%rante de u1 ciclone. =escol1a19se as casasJ do%ra19se, ran8endo, e (arte19se, estalando, os carand7s secularesJ il,a19se os 1orrosJ ala8oa19se os (lainos... E u1a ,ora de(ois o Sol irradia triun/al1ente no c:u (ur2ssi1oa A (assarada irre3uieta descanta (elas /rondes 8ote4antesJ sua)i?a1 os ares )ira5es sua)es E e o ,o1e1, dei'ando os re/@8ios a 3ue se acol,era tr1ulo, conte1(la os estra8os entre a re)i)escncia uni)ersal

da )ida. Os troncos e 8al,os das 7r)ores rac,adas (elos raios, estorcidas (elos )entosJ as c,ou(anas estru2das, col1os (or terraJ as @lti1as ondas %arrentas dos ri%eires, trans%ordantesJ a er)a aca1ada (elos ca1(os, co1o se so%re eles (assasse1 %@/alos e1 tro(el E 1al rele1%ra1 a in)estida /ul1inante do /la8elo... =ias de(ois, os )entos roda1 outra )e?, )a8arosa1ente, (ara lesteJ e a te1(eratura co1e5a a su%ir de no)oJ a (resso a (ouco e (ouco di1inuiJ e cresce continua1ente o 1al9estar, at: 3ue se reate nos ares i1o%ili?ados a co1(onente /or1id7)el do (a1(eiro e ressur4a, estru8idora, a tor1enta, e1 rodeos tur%il,onantes, en3uadrada (elo 1es1o cen7rio l@8u%re, re)i)endo o 1es1o ciclo, o 1es1o c2rculo )icioso de cat7stro/e. Ora E a)an5ando (ara o norteEdes(onta, contrastando co1 tais 1ani/esta5es, o cli1a do Par7. Os %rasileiros de outras latitudes 1al o co1(reende1, 1es1o atra):s das l@cidas o%ser)a5es de $ates. Ladru8adas t:(idas, de WXP cent28rados, sucedendo9se ines(erada1ente a noites c,u)osasJ dias 3ue irro1(e1 co1o a(oteoses /ul8urantes, re)elando trans1uta5es ino(inadas: 7r)ores, na ):s(era des(idas, a(arecendo 4uncadas de /loresJ %re4os a(aulados trans1udando9se e1 (rados. E lo8o de(ois, no c2rculo estreit2ssi1o de W" ,oras, 1uta5es co1(letas: /lorestas silenciosas, 8al,os 1al )estidos (elas /ol,as re3uei1adas ou 1urc,asJ ares )a?ios e 1udosJ ra1os )i@)os das /lores rec:19a%ertas, cu4as (:talas e'sicadas se des(e8a1 e cae1, 1ortas, so%re a terra i1<)el so% o es(as1o ener)ante de u1 %oc,orno de XOP, ; so1%ra. BNa 1an, se8uinte, o Sol se ale)anta se1 nu)ens e deste 1odo se co1(leta o ciclo E (ri1a)era, )ero e outono nu1 s< dia tro(icalB . A constDncia de tal cli1a /a? 3ue se no (erce%a1 as esta5es 3ue, entretanto, co1o e1 u1 2ndice a%re)iado, se delineia1 nas ,oras sucessi)as de u1 s< dia, se1 3ue a te1(eratura 3uotidiana ten,a durante todo o ano u1a oscila5o 1aior 3ue 1P ou 1P,O. Assi1 a )ida se e3uili%ra nu1a constDncia i1(ertur%7)el. Entretanto, a u1 lado, (ara o ocidente, no Alto A1a?onas 1ani/esta5es di)ersas caracteri?a1 no)o ha"itat. E este, no ,7 ne879lo, i1(e acli1a5o (enosa a todos os /il,os dos (r<(rios territ<rios li12tro/es. Ali, no (leno dos estios 3uentes, 3uando se dilue1, 1ortas nos ares (arados, as @lti1as lu/adas de leste, o ter1M1etro : su%stitu2do (elo ,i8rM1etro na de/ini5o do cli1a. As e'istncias deri)a1 nu1a alternati)a dolorosa de )a?antes e enc,entes dos 8randes rios. Estas alteia19se se1(re de u1 1odo asso1%rador. O A1a?onas re/erto salta /ora do leito, le)anta e1 (oucos dias o n2)el das 78uas, de de?essete 1etrosJ e'(ande9se e1 ala8ados )astos, e1 /uros, e1 (arana1irins ,entrecru?ados e1 rede co1(licad2ssi1a de 1editerrDneo cindido de correntes /ortes, dentre as 3uais e1er8e1, il,ados, os i8a(<s )erde4antes. A enc,ente : unia (arada na )ida. Preso nas 1al,as dos i8ara(:s, o ,o1e1 a8uarda, ento, co1 estoicis1o raro ante a /atalidade incoerc2)el, o ter1o da3uele in)erno (arado'al, de te1(eraturas altas. A )a?ante : o )ero. R a re)i)escncia da ati)idade rudi1entar dos 3ue ali se a8ita1, do @nico 1odo co1(at2)el co1 u1a nature?a 3ue se de1asia e1 1ani/esta5es dis(ares tornando i1(oss2)el a continuidade de 3uais3uer es/or5os. Tal re821en acarreta o (arasitis1o /ranco. O ,o1e1 %e%e o leite da )ida su8ando os )asos t@1idos das si/Mnias...

Las neste cli1a sin8ular e t2(ico destaca19se outras ano1alias, 3ue ainda 1ais o a8ra)a1. No %asta1 as inter1itncias de c,eias e estia8ens, so%re)indo r2t1icas co1o a s2stole e a di7stole da 1aior art:ria na terra. Outros /atos torna1 ao /orasteiro in@teis todas as tentati)as de acli1a5o real. Luitas )e?es e1 (lena enc,ente, e1 a%ril ou 1aio, no correr de u1 dia cal1oso e claro, dentro da at1os/era ardente do A1a?onas di/unde19se ra4adas /ri8id2ssi1as do sul. R co1o u1a %a/a8e1 enre8elada do (<lo... O ter1M1etro desce, ento, lo8o, nu1a 3ueda @nica e /orte, de i1(ro)iso. Esta%elece9se (or al8uns dias u1a situa5o inatur7)el. Os Bre8atesB es(ertos 3ue es(oreados (ela 8anDncia se a)anta4a1 at: ali, e os (r<(rios sil)2colas enri4ados (ela ada(ta5o, acol,e19se aos tejup)s, tiritantes, a%eirando9se das /o8ueiras. Cessa1 os tra%al,os. A%re9se u1 no)o ,iato nas ati)idades. =es(o)oa19se a3uelas 8randes solides ala8adas, 1orre1 os (ei'es nos rios, enre8eladosJ 1orre1 as a)es nas 1atas silenciosas, ou e1i8ra1J es)a?ia19se os nin,osJ as (r<(rias /eras desa(arece1, enca/urnadas nas tocas 1ais (ro/undas E J e a3uela nature?a 1ara)il,osa do E3uador, toda re1odelada (ela rea5o es(lndida dos sois, (atenteia u1 si1ulacro crudel2ssi1o de desola1ento (olar e l@8u%re. R o te1(o da B/ria8e1B. Ter1ine1os, (or:1, esses de%u'os r7(idos. Os sertes do Norte, )i1o9lo anterior1ente, re/lete1, (or sua )e?, no)os re821ens, no)as e'i8ncias %iol<8icas. Ali a 1es1a intercadncia de 3uadras re1ansadas e dolorosas se es(el,a 1ais dura1ente tal)e?, so% outras /or1as. Ora, se considerar1os 3ue estes )7rios as(ectos cli17ticos no e'(ri1e1 casos e'ce(cionais, 1as a(arece1 todos, desde as tor1entas do Lato Crosso aos ciclos das secas do Norte, co1 a /ei5o (eri<dica i1anente ;s leis naturais in)iol7)eis, con)ire1os e1 3ue ,7 no nosso 1eio /2sico )aria%ilidade co1(leta. =a2 os erros e1 3ue incide1 os 3ue 8enerali?a1, estudando a nossa /isiolo8ia (r<(ria, a a5o e'clusi)a de u1 cli1a tro(ical. Esta e'ercita9se, se1 d@)ida, ori8inando (atolo8ia sui generis, e1 3uase toda a /ai'a 1ar2ti1a do Norte e e1 8rande (arte dos Estados 3ue l,e corres(onde1, at: ao Lato Crosso. O calor @1ido das (ara8ens a1a?onenses, (or e'., de(ri1e e e'aure. Lodela or8ani?a5es tol,i5as e1 3ue toda a ati)idade cede ao (er1anente dese3uil2%rio entre as ener8ias i1(ulsi)as das /un5es (eri/:ricas /orte1ente e'citadas e a a(atia das /un5es centrais: inteli8ncias 1aras17ticas, ador1idas so% o e'(lodir das (ai'esJ ener)a5es (ericlitantes, e1 3ue (ese ; acuidade dos sentidos, e 1al re(aradas ou re/eitas (elo san8ue e1(o%recido nas ,e1atoses inco1(letas... =a2 todas as idiossincrasias de u1a /isiolo8ia e'ce(cional: o (ul1o 3ue se redu?, (ela de/icincia da /un5o e : su%stitu2do, na eli1ina5o o%ri8at<ria do car%ono, (elo /28ado, so%re o 3ual desce (esada1ente a so%recar8a da )ida: or8ani?a5es co1%alidas (ela alternati)a (ersistente de e'alta5es i1(ulsi)as e a(atias ener)adoras, se1 a )i%ratilidade, se1 o tonus 1uscular en:r8ico dos te1(era1entos ro%ustos e san8T2neos. A sele5o natural, e1 tal 1eio, o(era9se ; custa de co1(ro1issos 8ra)es co1 as /un5es centrais, do c:re%ro, nu1a (ro8resso in)ersa (re4udicial2ssi1a entre o desen)ol)i1ento intelectual e o /2sico, /ir1ando

ine'ora)el1ente a )it<ria das e'(anses instinti)as e )isando o ideal de u1a ada(ta5o 3ue te1, co1o conse3Tncias @nicas, a 17'i1a ener8ia or8Dnica, a 12ni1a /ortale?a 1oral. A acli1a5o tradu? u1a e)olu5o re8ressi)a. O ti(o de(erece nu1 es)aeci1ento cont2nuo, 3ue se l,e trans1ite ; descendncia at: a e'tin5o total. Co1o o in8ls nas $ar%adas, na Tas1Dnia ou na Austr7lia, o (ortu8us no A1a?onas, se /o8e ao cru?a1ento, no /i1 de (oucas 8era5es te1 alterados os caracteres /2sicos e 1orais de u1a 1aneira (ro/unda, desde a te?, 3ue se aco%reia (elos s<is e (ela eli1ina5o inco1(leta do car%ono, ao te1(era1ento, 3ue se de%ilita des(ido das 3ualidades (ri1iti)as. A ra5a in/erior, o sel)a8e1 %ronco, do1ina9oJ aliado ao 1eio )ence9o, es1a8a9o, anula9o na concorrncia /or1id7)el ao i1(aludis1o, ao ,e(atis1o, ;s (ire'ias es8otantes, ;s can2culas a%rasadoras, e aos ala8adi5os 1aleitosos. >sto no acontece e1 8rande (arte do $rasil Central e e1 todos os lu8ares do Sul. Les1o na 1aior (arte dos sertes setentrionais o calor seco, alta1ente corri8ido (elos /ortes 1o)i1entos a:reos (ro)indos dos 3uadrantes de leste, ori8ina dis(osi5es 1ais ani1adoras e te1 a5o esti1ulante 1ais %en:/ica. E )ol)endo ao sul, no territ<rio 3ue do norte de Linas (ara o sudoeste (ro8ride at: o Aio Crande, de(ara19se condi5es inco1(ara)el1ente su(eriores: U1a te1(eratura anual 1:dia de 1YP a WKP, nu1 4o8o 1ais ,ar1Mnico de esta5esJ u1 re821en 1ais /i'o das c,u)as 3ue, (re(onderantes no )ero, se distri%ue1 no outono e na (ri1a)era de 1odo /a)or7)el ;s culturas. Atin8indo o in)erno, a i1(resso de u1 cli1a euro(eu : (recisa: so(ra o SO /ri8id2ssi1o sacudindo c,u)is3ueiros /inos e es8ar5ando 8aroasJ a ne)e rendil,a as )idra5asJ 8ela1 os %an,ados, e as 8eadas %ran3ueia1 (elos ca1(os... ... e sua re0le4 o na )ist$ria A nossa ,ist<ria tradu? nota)el1ente estas 1odalidades 1esol<8icas. Considerando9a so% u1a /ei5o 8eral, /ora da a5o (ertur%adora dos (or1enores ine'(ressi)os, )e1os, lo8o na /ase colonial, es%o5are19se situa5es di)ersas. En/eudado o territ<rio, di)idido (elos donat7rios /eli?es, e iniciando9se o (o)oa1ento do (a2s co1 idnticos ele1entos, so% a 1es1a indi/eren5a da 1etr<(ole, )oltada ainda (ara as @lti1as 1ira8ens da Bcndia (ortentosaB, a%riu9se se(ara5o radical entre o Sul e o Norte. No (recisa1os re1e1orar os /atos decisi)os das duas re8ies. So duas ,ist<rias distintas, e1 3ue se a)er%a1 1o)i1entos e tendncias o(ostas. =uas sociedades e1 /or1a5o, al,eadas (or destinos ri)ais E u1a de todo indi/erente ao 1odo de ser da outra, a1%as, entretanto, e)ol)endo so% os in/lu'os de u1a ad1inistra5o @nica. Ao (asso 3ue no Sul se de%u'a)a1 no)as tendncias, u1a su%di)iso 1aior na ati)idade, 1aior )i8or no (o)o 1ais ,etero8neo, 1ais )i)a?, 1ais (r7tico e a)entureiro, u1 lar8o 1o)i1ento (ro8ressista e1 su1a E tudo isto contrasta)a co1 as a8ita5es, ;s )e?es 1ais %ril,antes 1as se1(re 1enos /ecundas, do Norte E ca(itanias es(arsas e incoerentes, 4un8idas ; 1es1a rotina, a1or/as e i1<)eis, e1 /un5o estreita dos al)ar7s da corte re1ota. A ,ist<ria : ali 1ais teatral (or:1 1enos elo3Tente.

Sur8e1 ,er<is, 1as a estatura a)ulta9l,es, 1aior, (elo contraste co1 o 1eioJ %elas (78inas )i%rantes 1as truncadas, se1 o%4eti)o certo, e1 3ue cola%ora1, de todo des3uitadas entre si, as trs ra5as /or1adoras. Les1o no (er2odo cul1inante, a luta co1 os ,olandeses, aca1(a1, clara1ente distintos e1 suas tendas de ca1(an,a, os ne8ros de Henri3ue =ias, os 2ndios de Ca1aro e os lusitanos de *ieira. Lal unidos na 8uerra, distancia19se na (a?. O dra1a de Pal1ares, as correrias dos sil)2colas, os con/litos na orla dos sertes, )iola1 a transit<ria con)er8ncia contra o %ata)o. Preso no litoral, entre o serto ina%ord7)el e os 1ares, o )el,o a8re8ado colonial tendia a c,e8ar ao nosso te1(o, i1ut7)el, so% o e1(erra1ento de u1a centrali?a5o est@(ida, reali?ando a ano1alia de deslocar (ara u1a terra no)a o a1%iente 1oral de u1a sociedade )el,a. $ateu9o, /eli?1ente, a onda i1(etuosa do Sul. A3ui, a acli1a5o 1ais (ronta, e1 1eio 1enos ad)erso, e1(restou, cedo, 1ais )i8or aos /orasteiros. =a a%sor5o das (ri1eiras tri%os sur8ira1 os cru?ados das con3uistas sertane4as, os 1a1alucos auda?es. O B(aulistaBE e a si8ni/ica5o ,ist<rica deste no1e a%ran8e os /il,os do Aio de Naneiro, Linas, S. Paulo e re8ies do Sul E eri8iu9se co1o u1 ti(o autMno1o, a)enturoso, re%elde, li%:rri1o, co1 a /ei5o (er/eita de u1 do1inador da terra, e1anci(ando9se, insurreto, da tutela lon82n3ua, e a/astando9se do 1ar e dos 8alees da 1etr<(ole, in)estindo co1 os sertes descon,ecidos, delineando a e(o(:ia in:dita das B%andeirasB... Este 1o)i1ento ad1ir7)el re/lete o in/lu'o das condi5es 1esol<8icas. No ,ou)era distin5o al8u1a entre os coloni?adores de u1 e outro lado. E1 todos (re)alecia1 os 1es1os ele1entos, 3ue era1 o deses(ero de =io8o Coel,o. *'iores qua na terra que peste...* Las no Sul a /or5a )i)a restante no te1(era1ento dos 3ue )in,a1 de ro1(er o 1ar i1oto no se delia nu1 cli1a ener)anteJ tin,a no)a co1(onente na (r<(ria /or5a da terraJ no se dis(ersa)a e1 ada(ta5es di/2ceis. E Altera)a9se, 1el,orando. O ,o1e1 sentia9se /orte. =eslocado a(enas o teatro dos 8randes co1eti1entos, (odia )ol)er (ara o serto i1(:r)io a 1es1a aud7cia 3ue o (reci(itara nos (:ri(los a/ricanos. Al:1 disto E /rise1os este (onto escandali?ando e1%ora os nossos 1in@sculos ,istori<8ra/os E a dis(osi5o oro8r7/ica li%erta)a9o da (reocu(a5o de de/ender o litoral, onde a(roa)a a co%i5a do estran8eiro. A serra do Lar te1 u1 not7)el (er/il e1 nossa ,ist<ria. A (ru1o so%re o AtlDntico desdo%ra9se co1o a cortina de %aluarte des1edido. =e encontro ;s suas escar(as e1%atia, /ra82li1a, a Dnsia 8uerreira dos Ca)endis, e dos Fenton. No alto, )ol)endo o ol,ar e1 c,eio (ara os c,a(ades, o /orasteiro sentia9se e1 se8uran5a. Esta)a so%re a1eias intrans(on2)eis 3ue o (un,a1 do 1es1o (asso a ca)aleiro do in)asor e da 1etr<(ole. Trans(osta a 1ontan,a E ar3ueada co1o a (recinta de (edra de u1 continente E era u1 isolador :tnico e u1 isolador ,ist<rico. Anula)a o a(e8o irre(ri12)el ao litoral, 3ue se e'ercia ao norteJ redu?ia9o a

estreita /ai'a de 1an8ues e restin8as, ante a 3ual se a1ortecia1 todas as co%i5as, e altea)a, so%ranceira ;s /rotas, intan82)el no recesso das 1atas, a atra5o 1isteriosa das 1inas... Ainda 1ais E o seu rele)o es(ecial torna9a u1 condensador de (ri1eira orde1, no (reci(itar a e)a(ora5o oceDnica. Os rios 3ue se deri)a1 (elas suas )ertentes nasce1 de al8u1 1odo no 1ar. Aola1 as 78uas nu1 sentido o(osto ; costa. Entran,a19se no interior, correndo e1 c,eio (ara os sertes. =o ao /orasteiro a su8esto irresist2)el das BentradasB. A terra atrai o ,o1e1J c,a1a9o (ara o seio /ecundoJ encanta9o (elo as(ecto /or1os2ssi1oJ arre%ata9o, a/inal, irresisti)el1ente na corrente?a dos rios. =a2 o tra5ado elo3Tent2ssi1o do Tiet, diretri? (re(onderante nesse do12nio do solo. En3uanto no S. Francisco, no Para2%a, no A1a?onas, e e1 todos os cursos dI78ua da %orda oriental, o acesso (ara o interior se8uia ao arre(io das correntes, ou e1%atia nas cac,oeiras 3ue to1%a1 dos socalcos dos (lanaltos, ele le)a)a os sertanistas, se1 u1a re1ada, (ara o rio Crande e da2 ao Paran7 e ao Parana2%a. Era a (enetra5o e1 Linas, e1 Coi7s, e1 Santa Catarina, no Aio Crande do Sul, no Lato Crosso, no $rasil inteiro. Se8undo estas lin,as de 1enor resistncia, 3ue de/ine1 os linea1entos 1ais claros da e'(anso colonial, no se o(un,a1, co1o ao norte, renteando o (asso ;s %andeiras, a esterilidade da terra, a %arreira intan82)el dos desca1(ados %rutos. Assi1 : /7cil 1ostrar co1o esta distin5o de orde1 /2sica esclarece as ano1alias e contrastes entre os sucessos nos dois (ontos do (a2s, so%retudo no (er2odo a8udo da crise colonial, no s:culo 1Y. En3uanto o do12nio ,olands, centrali?ando9se e1 Perna1%uco, rea8ia (or toda a costa oriental, da $a,ia ao Laran,o, e se tra)a)a1 recontros 1e1or7)eis e1 3ue, solid7rias, enterreira)a1 o ini1i8o co1u1 as nossas trs ra5as /or1adoras, o sulista, a%soluta1ente al,eio ;3uela a8ita5o, re)ela)a, na re%eldia aos decretos da 1etr<(ole, co1(leto di)<rcio co1 a3ueles lutadores. Era 3uase u1 ini1i8o to (eri8oso 3uanto o %ata)o. U1 (o)o estran,o de 1esti5os le)antadi5os, e'(andindo outras tendncias, norteado (or outros destinos, (isando, resoluto, e1 de1anda de outros ru1os, %ulas e al)ar7s enti%iadores. *ol)ia9se e1 luta a%erta co1 a corte (ortu8uesa, nu1a rea5o tena? contra os 4esu2tas. Estes, ol)idando o ,olands e diri8indo9se, co1 Au\ de Lonto\a a Ladri e =ias Tno a Ao1a, a(onta)a19no co1o ini1i8o 1ais s:rio. =e /eito, en3uanto e1 Perna1%uco as tro(as de )on Sc,o((e (re(ara)a1 o 8o)erno de Nassau, e1 S. Paulo se ar3uiteta)a o dra1a so1%rio de Cua2ra. E 3uando a restaura5o e1 Portu8al )eio alentar e1 toda a lin,a a re(ulsa ao in)asor, con8re8ando de no)o os co1%atentes e'austos, os sulistas /risara1 ainda 1ais esta se(ara5o de destinos, a(ro)eitando9se do 1es1o /ato (ara estadeare1 a autono1ia /ranca, no reinado de u1 1inuto de A1ador $ueno. No te1os contraste 1aior na nossa ,ist<ria. Est7 nele a sua /ei5o )erdadeira1ente nacional. Fora disto 1al a )islu1%ra1os nas cortes es(etaculosas dos 8o)ernadores, na $a,ia, onde i1(era)a a Co1(an,ia de Nesus co1 o (ri)il:8io da con3uista das al1as, eu/e1is1o casu2stico dis/ar5ando o 1ono(<lio do %ra5o ind28ena.

Na (lenitude do s:culo 1Y o contraste se acentua. Os ,o1ens do Sul irradia1 (elo (a2s inteiro. A%orda1 as raias e'tre1as do E3uador. At: aos @lti1os 3uart:is do s:culo 1!, o (o)oa1ento se8ue as tril,as e1%aral,adas das %andeiras. Se8uia1 sucessi)as, incans7)eis, co1 a /atalidade de u1a lei, (or3ue tradu?ia1, co1 e/eito, u1a 3ueda de (otenciais, as 8randes cara)anas 8uerreiras, )a8as ,u1anas desencadeadas e1 todos os 3uadrantes, in)adindo a (r<(ria terra, %atendo9a e1 todos os (ontos, desco%rindo9a de(ois do desco%ri1ento, des)endando9l,e o seio rutilante das 1inas. Fora do litoral, e1 3ue se re/letia a decadncia da 1etr<(ole e todos os )2cios de u1a nacionalidade e1 deco1(osi5o insan7)el, a3ueles sertanistas, a)anta4ando9se ;s terras e'tre1as de Perna1%uco ao A1a?onas, se1el,a)a1 u1a outra ra5a, no arro4o te1er7rio e resistncia aos re)eses. Zuando as correrias do %7r%aro a1ea5a)a1 a $a,ia, ou Perna1%uco, ou a Para2%a, e os 3uilo1%os se escalona)a1 (elas 1atas, nos @lti1os re/@8ios do a/ricano re)oltoso E o sulista, di9lo a 8rosseira odiss:ia de Pal1ares, sur8ia co1o o de%elador cl7ssico desses (eri8os, o e1(reiteiro (redileto das 8randes ,ecato1%es. R 3ue o /il,o do Norte no tin,a u1 1eio /2sico 3ue o %lindasse de i8ual so1a de ener8ias. Se tal acontecesse, as %andeiras irro1(eria1 ta1%:1 do oriente e do norte e, es1a8ado nu1 1o)i1ento con)er8ente, o ele1ento ind28ena desa(areceria se1 tra5os re1anescentes. Las o colono nortista, nas entradas (ara oeste ou (ara o sul, %atia lo8o de encontro ; nature?a ad)ersa. Ae/lu2a (restes ao litoral se1 o atre)i1ento dos do1inadores, dos 3ue se sente1 ; )ontade so%re u1a terra a1i8a, se1 as ousadias oriundas da (r<(ria atra5o das, na se8unda 1etade do s:culo 1_, (or Se%astio Tourin,o, das, na se8unda 1etade do s:culo 1_, (or Se%astio Tourin,o, no rio =oce, $astio bl)ares, no S. Francisco, e Ca%riel Soares, (elo Norte da $a,ia at: ;s ca%eceiras do Para8ua5u, e1%ora ti)esse1 de(ois os est21ulos en:r8icos das Linas de Prata, de $elc,ior =ias, so u1 (7lido arre1edo das arre1etidas do +nhang,era ou de u1 Pascoal de Ara@4o. A(ertados entre os cana)iais da costa e o serto, entre o 1ar e o deserto, nu1 %lo3ueio en8ra)ecido (ela a5o do cli1a, (erdera1 todo o a(ru1o e este es(2rito de re)olta, elo3Tent2ssi1o, 3ue ru8e e1 todas as (78inas da ,ist<ria do Sul. Tal contraste no se %aseia, (or certo, e1 causas :tnicas (ri1ordiais. =elineada, deste 1odo, a in/luncia 1esol<8ica e1 nosso 1o)i1ento ,ist<rico, dedu?9se a 3ue e'erceu so%re a nossa /or1a5o :tnica. A/ o do meio na 0ase inicial da 0orma/ o das ra/as *ol)a1os ao (onto de (artida. Con)indo e1 3ue o 1eio no /or1a as ra5as, no nosso caso es(ecial )ariou de1ais nos di)ersos (ontos do territ<rio as dosa8ens de trs ele1entos essenciais. Pre(arou o ad)ento de su%9ra5as di/erentes (ela (r<(ria di)ersidade das condi5es de ada(ta5o. Al:1 disso #: ,o4e /ato ine87)el& as condi5es e'teriores atua1 8ra)e1ente so%re as (r<(rias sociedades constitu2das, 3ue se desloca1 e1 1i8ra5es seculares a(arel,adas e1%ora (elos recursos de u1a cultura su(erior. Se isto se )eri/ica nas ra5as de todo de/inidas a%ordando outros cli1as,

(rote8idas (elo a1%iente de u1a ci)ili?a5o, 3ue : co1o o (las1a san8T2neo desses 8randes or8anis1os coleti)os, 3ue no dire1os da nossa situa5o 1uito di)ersa ` Neste caso E : e)idente E a 4usta(osi5o dos caracteres coincide co1 2nti1a trans/uso de tendncias e a lon8a /ase de trans/or1a5o corres(ondente eri8e9se co1o (er2odo de /ra3ue?a, nas ca(acidades das ra5as 3ue se cru?a1, alterando o )alor relati)o da in/luencia do 1eio. Este co1o 3ue esta1(a, ento, 1el,or, no cor(o e1 /uso, os seus tra5os caracter2sticos. Se1 nos arriscar1os de1ais a (aralelo ousado, (ode1os di?er 3ue, (ara essas rea5es %iol<8icas co1(le'as, ele te1 a8entes 1ais en:r8icos 3ue (ara as rea5es 3u21icas da 1at:ria. Ao calor e ; lu?, 3ue se e'ercita1 e1 a1%as, adiciona19se, ento, a dis(osi5o da terra, as 1odalidades do cli1a e essa a5o de (resen5a ine87)el, essa es(:cie de /or5a catal2tica 1isteriosa 3ue di/unde1 os )7rios as(ectos da nature?a. Entre n<s, )i1o9lo, a intensidade destes @lti1os est7 lon8e da uni/or1idade (rocla1ada. =istri%u2ra1, co1o o indica a ,ist<ria, de 1odo di)erso as nossas ca1adas :tnicas, ori8inando u1a 1esti5a8e1 diss21il. No ,7 u1 ti(o antro(ol<8ico %rasileiro. A 0orma/ o ,rasileira no Norte Procure1os, (or:1, neste intricado caldea1ento a 1ira8e1 /u8iti)a de u1a su%9ra5a, e/1era tal)e?. >na(tos (ara discri1inar as nossas ra5as nascentes, acol,a1o9nos ao nosso assunto. =e/ina1os ra(ida1ente os antecedentes ,ist<ricos do 4a8un5o. Ante o 3ue )i1os a /or1a5o %rasileira do Norte : 1ui di)ersa da do Sul. As circunstDncias ,ist<ricas, e1 8rande (arte oriundas das circunstDncias /2sicas, ori8inara1 di/eren5as iniciais no enlace das ra5as, (rolon8ando9as at: o nosso te1(o. A 1arc,a do (o)oa1ento, do Laran,o ; $a,ia, re)ela9as. Os primeiros po&oadores Foi )a8aroso. As 8entes (ortu8uesas no a%orda)a1 o litoral do Norte ro%ustecidas (ela /or5a )i)a das 1i8ra5es co1(actas, 8randes 1assas in)asoras ca(a?es, ainda 3ue destacadas do torro nati)o, de conser)ar, (elo n@1ero, todas as 3ualidades ad3uiridas e1 lon8o tiroc2nio ,ist<rico. *in,a1 es(arsas, (arceladas e1 (e3uenas le)as de de8redados ou colonos contra/eitos, se1 o dese1(en,o )iril dos con3uistadores. =eslu1%ra)a9as ainda o Oriente. O $rasil era a terra do e'2lioJ )asto (res2dio co1 3ue se a1edronta)a1 os ,er:ticos e os rela(sos, todos os (ass2)eis do morra per ello da so1%ria 4usti5a da3ueles te1(os. =este 1odo nos (ri1eiros te1(os o n@1ero redu?ido de (o)oadores contrasta co1 a )astido da terra e a 8rande?a da (o(ula5o ind28ena. As instru5es dadas, e1 1_1O, ao ca(ito Fra8oso de Al%u3uer3ue, a /i1 de re8ular co1 o e1%ai'ador es(an,ol e1 Fran5a o tratado de tr:8uas co1 Sa Aa)ardiHre, so claras a res(eito. Ali se a/ir1a B3ue as terras do $rasil no esto des(o)oadas (or3ue nelas e'iste1 1ais de X 1il (ortu8uesesB. >sto (ara o $rasil todo E 1ais de ce1 anos a(<s o desco%ri1ento. . .

Se8undo o%ser)a Aires de Casal Ba (o(ula5o crescia to de)a8ar 3ue na :(oca da (erda do sr. d. Se%astio #1O!K& ainda no ,a)ia u1 esta%eleci1ento /ora da il,a de >ta1arac7 cu4os )i?in,os anda)a1 (or uns du?entos, co1 trs en8en,os de a5@carB. Zuando al8uns anos 1ais tarde se (o)oou 1el,or a $a,ia, a des(ro(or5o entre o ele1ento euro(eu e os dois outros continuou des/a)or7)el, e1 (ro8resso arit1:tica (er/eita. Se8undo Ferno Cardi1, ali e'istia1 W 1il %rancos, " 1il ne8ros e _ 1il 2ndios. R )is2)el durante 1uito te1(o a (redo1inDncia do ele1ento aut<ctone. Nos (ri1eiros cru?ados, (ortanto, ele de)e ter in/lu2do 1uito. Os /orasteiros 3ue a(roa)a1 ;3uelas (la8as era1, ade1ais, de 1olde (ara essa 1istura e1 lar8a escala. Ho1ens de 8uerra, se1 lares, a/eitos ; )ida solta dos aca1(a1entos, ou de8redados e a)entureiros corro1(idos, nortea)a9os a todos co1o u1 a/oris1o o ultra equinotialem non peccavi, na /rase de $arleus. A 1ance%ia co1 as ca%oclas desca1%ou lo8o e1 /ranca de)assido, de 3ue ne1 o clero se isenta)a. O (adre N<%re8a de/iniu %e1 o /ato, na c:le%re carta ao rei # 1O" & e1 3ue, (intando co1 in8nuo realis1o a dissocia5o dos costu1es, declara estar o interior do (a2s c,eio de /il,os de cristos, 1ulti(licando9se se8undo os ,7%itos 8ent2licos. Ac,a)a con)eniente 3ue l,e en)iasse1 <r/s, ou 1es1o 1ul,eres B3ue /osse1 erradas, 3ue todas ac,aria1 1aridos, (or ser a terra lar8a e 8rossaB. A (ri1eira 1esti5a8e1 /e?9se, (ois, nos (ri1eiros te1(os, intensa1ente, entre o euro(eu e o sil)2cola. B=esde cedo, di9lo Casal, os tu(ini3uins, 8entio de %oa 2ndole, /ora1 cristiani?ados e a(arentados co1 os euro(eus, sendo in@1eros os %rancos naturais do (a2s co1 casta tu(ini3uina.B Por outro lado, e1%ora e'istisse1 e1 8rande c<(ia 1es1o no reino, os a/ricanos ti)era1, no (ri1eiro s:culo, u1a /un5o in/erior. E1 1uitos lu8ares rarea)a1. Era1 (oucos, di? a3uele narrador sincero, no Aio Crande do Norte, Bonde os 2ndios ,7 lar8o te1(o 3ue /ora1 redu?idos, a(esar da sua /erocidade e cu4os descendentes (or 1eio das alian5as co1 os euro(eus e a/ricanos t1 au1entado as classes dos %rancos e dos (ardos B. Estes e'certos so e'(ressi)os. Se1 id:ia al8u1a (reconce%ida, (ode9se a/ir1ar 3ue a e'tin5o do ind28ena, no Norte, (ro)eio, se8undo o (ensar de *arn,a8en, 1ais e1 )irtude de cru?a1entos sucessi)os 3ue de )erdadeiro e'ter12nio. Sa%e9se ainda 3ue ,a)ia no ani1o dos donat7rios a (reocu(a5o de a(ro)eitar9l,es o 1ais (oss2)el a alian5a, ca(tando9l,es o a(e8o. Este (roceder re/letia os intuitos da 1etr<(ole. =e1onstra19no9lo as sucessi)as cartas r:8ias 3ue, de 1OYK a 1YO! E e1 3ue (ese Ba u1a s:rie nunca interro1(ida de ,esita5es e contradi5esB E a(arecera1 co1o 1inorati)o ; 8anDncia dos colonos )isando a escra)i?a5o do sel)a8e1. E Sendo 3ue al8u1as, co1o a de 1_!K, estendia1 a (rote5o ao (onto de decretar 3ue se concedesse1 ao 8entio terras Bainda 1es1o as 47 dadas a outros de ses1ariaB, )isto 3ue de)ia1 ter (re/erncia os 1es1os 2ndios Bnaturais sen,ores da terraB. Contri%uiu (ara esta tentati)a (ersistente de incor(ora5o a Co1(an,ia de Nesus 3ue, o%ri8ando9se no Sul a transi8ncias /or5adas, do1ina)a no Norte. E'cluindo 3uais3uer inten5es conden7)eis, os 4esu2tas ali reali?ara1 tare/a no%ilitadora. Fora1 ao 1enos ri)ais do colono 8anancioso. No e1%ate est@(ido da (er)ersidade contra a %ar%aria, a(areceu u1a

/un5o di8na ;3ueles eternos condenados. Fi?era1 1uito. Era1 os @nicos ,o1ens disci(linados de seu te1(o. E1%ora 3ui1:rica a tentati)a de al5ar o estado 1ental do a%or28ine ;s a%stra5es do 1onote2s1o, ela te)e o )alor de o atrair (or 1uito te1(o, at: a inter)en5o o(ortuna de Po1%al, (ara a nossa ,ist<ria. O curso das 1isses, no Norte, e1 todo o trato de terras do Laran,o ; $a,ia, (atenteia so%retudo u1 lento es/or5o de (enetra5o no D1a8o das terras sertane4as, das /raldas da >%ia(a%a ;s da >ti@%a, 3ue co1(leta de al8u1 1odo a 1o)i1enta5o /e%ril das %andeiras. Se estas di/undia1 lar8a1ente o san8ue das trs ra5as (elas no)as (ara8ens desco%ertas, (ro)ocando u1 entrela5a1ento 8eral, a des(eito das (ertur%a5es 3ue acarreta)a1 E os aldea1entos, centros da /or5a atrati)a do a(ostolado, /undia1 as 1alocas e1 aldeiasJ uni/ica)a1 as ca%ildasJ inte8ra)a1 as tri%os. Penetrando /undo nos sertes, 8ra5as a u1 es/or5o secular, os 1ission7rios sal)ara1 e1 (arte este /ator das nossas ra5as. Sur(reendidos )7rios ,istoriadores (ela )inda, e1 8rand2ssi1a escala, do a/ricano, 3ue iniciada e1 /ins do s:culo 1_ nunca 1ais (arou at: o nosso #1!OK& e considerando 3ue ele /oi o 1el,or aliado do (ortu8us na 3uadra colonial, do9l,e 8eral1ente in/luncia e'a8erada na /or1a5o do sertane4o do Norte. Entretanto, e1 3ue (ese a esta in)aso de )encidos e in/eli?es, e ; sua /ecundidade rara, e a suas 3ualidades de ada(ta5o, a(uradas na b/rica adusta, : discut2)el 3ue ela ten,a atin8ido (ro/unda1ente os sertes. R certo 3ue o cons<rcio a/ro9lusitano era )el,o, anterior 1es1o ao desco%ri1ento, (or3ue se consu1ara desde o s:culo 1O, co1 os a?ene8ues e 4alo/os de Cil Eanes e Anto Con5al)es. E1 1OXK sal(inta)a1 as ruas de Sis%oa 1ais de 1K 1il ne8ros, e o 1es1o sucedia noutros lu8ares. E1 R)ora tin,a1 1aioria so%re os %rancos. Os )ersos de u1 conte1(orDneo, Carcia de Aesende, so u1 docu1ento: B*e1os no reino 1eter, Tantos cati)os crescer, >re19se os naturais, Zue, se assi1 /or, sero 1ais Eles 3ue n<s, a 1eu )er.B A !8nese do mulato Assi1 a 8nese do 1ulato te)e u1a sede /ora do nosso (a2s. A (ri1eira 1esti5a8e1 co1 o a/ricano o(erou9se na 1etr<(ole. Entre n<s, natural1ente, cresceu. A ra5a do1inada, (or:1, te)e, a3ui, diri1idas (ela situa5o social, as /aculdades de desen)ol)i1ento. Or8ani?a5o (otente a/eita ; ,u1ildade e'tre1a, se1 as re%eldias do 2ndio, o ne8ro te)e, de (ronto, so%re os o1%ros toda a (resso da )ida colonial. Era a %esta de car8a adstrita a tra%al,os se1 /ol8a. As )el,as ordena5es, estatuindo o Bco1o se (ode1 en4eitar os escra)os e %estas (or os ac,are1 doentes ou 1ancosB, denuncia1 a %rutalidade da :(oca. Al:1 disto E insista1os nu1 (onto incontro)erso E as nu1erosas i1(orta5es de escra)os se acu1ula)a1 no litoral. A 8rande tar4a ne8ra de%rua)a a costa da $a,ia ao Laran,o, 1as (ouco (enetra)a o interior. Les1o e1 /ranca re)olta, o ne8ro ,u1ilde /eito 3uilo1%ola te1eroso, a8ru(ando9se nos

1oca1%os, (arecia e)itar o D1a8o do (a2s. Pal1ares, co1 seus XK 1il 1oca1%eiros, dista)a a/inal (oucas l:8uas da costa. Nesta @lti1a a u%erdade da terra /i'ara si1ultanea1ente dois ele1entos, li%ertando o ind28ena. A cultura e'tensi)a da cana, i1(ortada da Ladeira, deter1inara o ol)ido dos sertes. N7 antes da in)aso ,olandesa, do Aio Crande do Norte ; $a,ia ,a)ia 1_K en8en,os. E esta e'(lora5o, e1 dilatada escala, (ro8rediu de(ois e1 r7(ido crescendo. O ele1ento a/ricano de al8u1 1odo estacou nos )astos cana)iais da costa, a8ril,oado ; terra e deter1inando cru?a1ento de todo di)erso do 3ue se /a?ia no recesso das ca(itanias. A2 ca1(ea)a, li)re, o ind28ena ina(to ao tra%al,o e re%elde se1(re, ou 1al tol,ido nos aldea1entos (ela tenacidade dos 1ission7rios. A escra)ido ne8ra, constituindo9se deri)ati)o ao e8o2s1o dos colonos, dei'a)a a3ueles 1ais dese1%ara5ados 3ue no Sul, nos es/or5os da cate3uese. Os (r<(rios sertanistas ao c,e8are1, ulti1ando as rotas atre)idas, ;3uelas (ara8ens, tin,a1 e'tinta a co1%ati)idade. Al8uns, co1o =o1in8os Serto, cerra)a1 a )ida a)entureira, atra2dos (elos lucros das /a?endas de cria5o, a%ertas na3ueles 8randes lati/@ndios. =este 1odo se esta%eleceu distin5o (er/eita entre os cru?a1entos reali?ados no serto e no litoral. Co1 e/eito, ad1itido e1 a1%os co1o deno1inador co1u1 o ele1ento %ranco, o mulato eri8e9se co1o resultado (rinci(al do @lti1o e o curi"oca do (ri1eiro.

Captulo II
%8nese dos -a!un/os A de1onstra5o : (ositi)a. H7 u1 not7)el tra5o de ori8inalidade na 8nese da (o(ula5o sertane4a, no dire1os do Norte, 1as do $rasil su%tro(ical. Es%oce1o9loJ e (ara no nos delon8ar1os de1ais, a/aste1o9nos (ouco do teatro e1 3ue se desenrolou o dra1a ,ist<rico de Canudos, (ercorrendo ra(ida1ente o rio de So Francisco, Fo 8rande ca1in,o da ci)ili?a5o %rasileira], con/or1e o di?er /eli? de u1 ,istoriador . *i1os, de relance, e1 (78inas anteriores, 3ue ele atra)essa as re8ies 1ais dis(ares. A1(la nas ca%eceiras, a sua dilatada %acia col,e na rede de nu1erosos a/luentes a 1etade de Linas, na ?ona das 1ontan,as e das /lorestas. Estreita9se de(ois (assando na (arte 1ediana (ela (ara8e1 /or1os2ssi1a dos 8erais. No curso in/erior, a 4usante de Nua?eiro, constrita entre (endores 3ue a desni)ela1 torcendo9a (ara o 1ar, torna9se (o%re de tri%ut7rios, 3uase todos e/1eros, deri)ando, a(ertada (or u1a corredeira @nica de centenares de 3uilM1etros, at: Paulo A/onso E e corta a re8io 1anin,a das caatin8as. Ora, so% esta tr2(lice dis(osi5o, : u1 dia8ra1a da nossa 1arc,a ,ist<rica, re/letindo, (aralela1ente, as suas 1odalidades )ari7)eis. $alanceia a in/luncia do Tiet. En3uanto este, de tra5ado inco1(ara)el1ente 1ais (r<(rio a (enetra5o coloni?adora, se tornou o ca1in,o (redileto dos sertanistas )isando so%retudo a escra)i?a5o e o Fdesci1ento] do 8entio, o S. Francisco /oi, nas altas ca%eceiras, a sede essencial da a8ita5o 1ineiraJ no curso in/erior, o teatro das 1issesJ e, na re8io 1:dia, a te1 cl7ssica do re821en (astoril, @nico co1(at2)el co1 a situa5o econM1ica e social da colMnia. $atera19l,e (or i8ual as 1ar8ens o %andeirante, o 4esu2ta e o )a3ueiro. Zuando, 1ais tarde, 1aior c<(ia de docu1entos (er1itir a reconstru5o da )ida colonial, do s:culo 1Y ao /i1 do 1!, : (oss2)el 3ue o @lti1o, de todo ol)idado ainda, a)ulte co1 o desta3ue 3ue 1erece na /or1a5o da nossa 8ente. $ra)o e deste1eroso co1o o (ri1eiro, resi8nado e tena? co1o o se8undo, tin,a a )anta8e1 de u1 atri%uto su(leti)o 3ue /altou a a1%os E a /i'a5o ao solo. As %andeiras, so% os dois as(ectos 3ue 1ostra1, 47 destacados, 47 con/undidos, in)estindo co1 a te1 ou co1 o ,o1e1, %uscando o ouro ou o escra)o, des)enda)a1 des1edidas (ara8ens, 3ue no (o)oa)a1 e dei'a)a1 (or)entura 1ais desertas, (assando r7(idas so%re as 1alocas e as catas. A sua ,ist<ria, ;s )e?es ine'tric7)el co1o os di?eres adrede o%scuros dos roteiros, tradu? a sucesso e enlace destes est21ulos @nicos re)e?ando9se 3uer consoante a 2ndole dos a)entureiros, 3uer de acordo co1 a 1aior ou 1enor (ratica%ilidade das e1(resas (laneadas. E, neste (er1anente oscilar entre a3ueles dois des28nios, a sua /un5o real1ente @til, no des)endar o descon,ecido, re(onta)a co1o incidente o%ri8ado, conse3Tncia ine)it7)el e1 3ue se no cuida)a.

Assi1 : 3ue e'tinta co1 a e'(edi5o de Cli11er #1_K1& a )iso en8anadora da serra das Es1eraldas, 3ue desde 1eados do s:culo 1! atra2ra (ara os /lancos do Es(in,a5o, u1 a(<s outros, inacess2)eis a constantes 1alo8ros, $ru??o S(inosa, Se%astio Tourin,o, =ias Adorno e Lartins Car)al,o, e desa(arecendo ao norte o (ais encantado 3ue ideali?ara a i1a8ina5o ro1Dntica de Ca%riel Soares, 8rande (arte do s:culo 1Y : do1inada (elas lendas so1%rias dos ca5adores de escra)os, centrali?ados (ela /i8ura %rutal1ente ,er<ica de AntMnio Aa(oso. R 3ue se ,a)ia1 a(a8ado 3uase 3ue ao 1es1o te1(o as 1ira8ens da 1isteriosa Sa%ar79%u5u e as das Linas de Prata, eterna1ente inatin82)eisJ at: 3ue, reno)adas (elas (es3uisas indecisas de Pais Se1e, 3ue a)i)ou, de(ois de u1 a(a8a1ento 3uase secular, as )eredas de Cli11erJ alentadas (elas oita)as de ouro de Ar?o (isando e1 1_ X as 1es1as tril,as de Tourin,o e AdornoJ e ao ca%o /ranca1ente ressur8indo lo8o de(ois co1 $artolo1eu $ueno, e1 >ta%era%a, e Li8uel Carcia, no Ai%eiro do Car1o, as entradas sertane4as )ol)esse1 ao anelo (ri1iti)o e, irradiando do distrito de Ouro Preto, se es(raiasse1 de no)o, 1ais /ortes, (elo (a2s inteiro. Ora, durante este (er2odo e1 3ue, a(arente1ente, s< se o%ser)a1, no litoral, a luta contra o %ata)o e, no D1a8o dos (lanaltos, o es(antoso ondular das %andeiras, sur8ira na re8io 3ue inter/ere o 1:dio So Francisco u1 not7)el (o)oa1ento do 3ual os resultados so1ente de(ois a(arecera1. (un/ o hist$rica do rio S9 (rancisco For1ara9se o%scura1ente. =eter1inara19no, e1 co1e5o, as entradas a (rocura das 1inas de Loreia 3ue, e1%ora anMni1as e se1 %ril,o, (arece1 ter9se (rolon8ado at: o 8o)erno de Sancastro, le)ando at: as serranias de Laca@%as, al:1 do Para1iri1, sucessi)as tur1as de (o)oadores . *edado nos ca1in,os diretos e nor1ais ; costa, 1ais curtos (or:1 interro1(idos (elos (aredes das serras ou trancados (elas 1atas, o acesso /a?ia9se (elo S. Francisco. A%rindo aos e'(loradores duas entradas @nicas, ; nascente e ; /o?, le)ando os ,o1ens do Sul ao encontro dos ,o1ens do Norte, o 8rande rio eri8ia9se desde o (rinc2(io co1 a /ei5o de u1 uni/icador :tnico, lon8o tra5o de unio entre as duas sociedades 3ue se no con,ecia1. Por3ue (ro)indos dos 1ais di)ersos (ontos e ori8ens, ou /osse1 os (aulistas de =o1in8os Serto, ou os %aianos de Carcia dIb)ila, ou os (erna1%ucanos de Francisco Caldas, co1 os seus (e3uenos e':rcitos de ta%a4aras aliados, ou 1es1o os (ortu8ueses de Lanuel Nunes *iana, 3ue dali (artiu da sua /a?enda do Escuro, e1 Carin,an,a, (ara co1andar os e1%oa%as no rio das Lortes, os /orasteiros, ao atin8ire1 o D1a8o da3uele serto, raro )olta)a1. A terra, do 1es1o (asso e'u%erante e acess2)el, co1(ensa)a9l,es a 1ira8e1 des/eita das 1inas co%i5adas. A sua estrutura 8eol<8ica ori8inal criando con/or1a5es to(o8r7/icas e1 3ue as serranias, @lti1os es(ores e contra/ortes da cordil,eira 1ar2ti1a, t1 a atenuante dos ta%uleiros )astosJ a sua /lora co1(le'a e )ari7)el, e1 3ue se entrela5a1 /lorestas se1 a )astido e o tran5ado i1(enetr7)el das do litoral, co1 o F1i1oso] das (lanuras e o Fa8reste] das c,a(adas, desa/o8adas, todas, salteada1ente, nos )astos claros das caatin8asJ a sua con/or1a5o ,idro8r7/ica es(ecial de a/luentes 3ue se a4usta1, 3uase si1:tricos, (ara o ocidente e o oriente li8ando9a, de u1 lado ; costa, de outro ao centro dos (lanaltos E /ora1 la5os (reciosos (ara a /uso desses ele1entos es(arsos, atraindo9os, entrela5ando9os. E o re821en (astoril ali se es%o5ou co1o u1a su8esto do1inadora dos 8erais. Ne1 /alta)a (ara isto, so%re a rara /ecundidade do solo reca1ado de (asta8ens naturais, u1 ele1ento essencial, o sal, 8ratuito, nas %ai'adas salo%ras dos %arreiros .

Constituiu9se, desta 1aneira /a)orecida, a e'tensa ?ona de cria5o de 8ado 3ue 47 no al)orecer do s:culo 1! ia das raias setentrionais de Linas a Coi7s, ao Piau2, aos e'tre1os do Laran,o e Cear7 (elo ocidente e norte e ;s serranias das la)ras %aianas, a leste. Po)oara9se e crescera autMno1a e /orte, 1as o%scura, desadorada dos cronistas do te1(o, de todo es3uecida no 47 (ela 1etr<(ole lon82n3ua seno (elos (r<(rios 8o)ernadores e )ice9reis. No (rodu?ia i1(ostos ou rendas 3ue interessasse1 o e8o2s1o da coroa. Ae/letia, entretanto, contra(osta ; tur%ulncia do litoral e ;s a)enturas das 1inas, Bo 3uase @nico as(ecto tran3Tilo da nossa culturaB. A (arte os raros contin8entes de (o)o adores (erna1%ucanos e %aianos, a 1aioria dos criadores o(ulentos, 3ue ali se /or1ara1` )in,a do sul, constitu2da (ela 1es1a 8ente entusiasta e en:r8ica das %andeiras. Os -a!un/os: colaterais pro&2&eis dos paulistas Se8undo o 3ue se col,e e1 (reciosas (78inas de Pedro Ta3ues, /ora1 nu1erosas as /a12lias de S. Paulo 3ue, e1 cont2nuas 1i8ra5es, (rocurara1 a3ueles rinces lon82n3uos, e acredita9se, aceitando o conceito de u1 ,istori<8ra/o (ers(ica?, 3ue o B)ale de S. Francisco, 47 ali7s 1uito (o)oado de (aulistas e de seus descendentes desde o s:culo 1!, tornou9se u1a co1o colMnia 3uase e'clusi)a delesB . R natural (or isto 3ue $artolo1eu $ueno, ao desco%rir Coi7s, )isse, sur(reendido, sinais e)identes de (redecessores, anMni1os (ioneiros 3ue ali tin,a1 c,e8ado, certo, (elo le)ante, trans1ontando a serra de ParanJ e 3ue ao se rea%rir e1 1_ Y o ciclo 1ais not7)el das (es3uisas do ouro, nas a8itadas e ruidosas )a8as de i1i8rantes, 3ue rola)a1 dos /lancos orientais da serra do Es(in,a5o ao tal)e8ue do rio das *el,as, (assasse1 1ais /ortes tal)e?, tal)e? (recedendo as de1ais no desco%ri1ento das 1inas de Caet:, e sulcando9as de 1eio a 1eio, e a)an5ando e1 dire5o contr7ria co1o u1 re/lu'o (ro1anado do Norte, as tur1as dos B%aianosB, ter1o 3ue, co1o o de B(aulistaB, se tornara 8en:rico no a%ran8er os (o)oadores setentrionais. O &a3ueiro R 3ue 47 se /or1ara no )ale 1:dio do 8rande rio u1a ra5a de cru?ados idnticos ;3ueles 1a1alucos estrnuos 3ue tin,a1 nascido e1 S. Paulo. E no nos de1asia1os e1 arro4ada ,i(<tese ad1itindo 3ue este ti(o e'traordin7rio do (aulista, sur8indo e decaindo lo8o no Sul, nu1a de8enera5o co1(leta ao (onto de declinar no (r<(rio territ<rio 3ue l,e deu o no1e, ali renascesse e, se1 os (eri8os das 1i8ra5es e do cru?a1ento, se conser)asse (rolon8ando, intacta, ao nosso te1(o, a 2ndole )aronil e a)entureira dos a)<s. Por3ue ali /icara1, inteira1ente di)orciados do resto do $rasil e do 1undo, 1urados a leste (ela serra Ceral, tol,idos no ocidente (elos a1(los ca1(os 8erais, 3ue se desata1 (ara o Piau2 e 3ue ainda ,o4e o sertane4o acredita se1 /ins. O 1eio atra2a9os e 8uarda)a9os. As entradas de u1 e outro lado da 1eridiana, i1(r<(rias ; dis(erso, /acilita)a1 antes o entrela5a1ento dos e'tre1os do (a2s. Si8a)a19nos no es(a5o e no te1(o. Esta%elecendo no interior a conti8Tidade do (o)oa1ento, 3ue /alta)a ainda e1 (arte na costa, e sur8indo entre os nortistas, 3ue luta)a1 (ela autono1ia da (7tria nascente, e os sulistas, 3ue l,e alar8a)a1 a 7rea, a%astecendo9os (or i8ual co1 as /artas %oiadas 3ue su%ia1 (ara o )ale do rio das *el,as ou descia1 at: as ca%eceiras do Parna2%a, a3uela rude sociedade, inco1(reendida e ol)idada, era o cerne )i8oroso da nossa nacionalidade.

Os (ri1eiros sertanistas 3ue a criara1, tendo su(lantado e1 toda a lin,a o sel)a8e1, de(ois de o do1inare1 escra)i?ara19no e ca(tara19no, a(ro)eitando9l,e a 2ndole na no)a ind@stria 3ue a%ra5a)a1. *eio su%se3Tente1ente o cru?a1ento ine)it7)el. E des(ontou lo8o u1a ra5a de curi%ocas (uros 3uase se1 1escla de san8ue a/ricano, /acil1ente denunciada, ,o4e, (elo ti(o nor1al da3ueles sertane4os. Nascia1 de u1 a1(le'o /ero? de )itoriosos e )encidos. Criara19se nu1a sociedade re)olta e a)enturosa, so%re a terra /artaJ e ti)era1, a1(liando os seus atri%utos ancestrais, u1a rude escola de /orca e de cora8e1 na3ueles 8erais a1(l2ssi1os, onde ainda ,o4e ru8e i1(une o 4a8uar e )a8ueia a e1a )eloc2ssi1a, ou nas serranias de /lancos des(eda5ados (ela 1inera5o su(er/icial, 3uando as la)ras %aianas, 1ais tarde, l,es dera1 esse deri)ati)o ; /aina dos rodeios. Fora lon8o tra5ar9l,es a e)olu5o do car7ter. Caldeadas a 2ndole a)entureira do colono e a i1(ulsi)idade do ind28ena, ti)era1, ulterior1ente, o culti)o do (r<(rio 1eio 3ue l,es (ro(iciou, (elo insula1ento, a conser)a5o dos atri%utos e ,7%itos a)oen8os, li8eira1ente 1odi/icados a(enas consoante as no)as e'i8ncias da )ida. E ali esto co1 as suas )estes caracter2sticas, os seus ,7%itos anti8os, o seu estran,o a/erro ;s tradi5es 1ais re1otas, o seu senti1ento reli8ioso le)ado at: o /anatis1o, e o seu e'a8erado (onto de ,onra, e o seu /olclore %el2ssi1o de ri1as de trs s:culos... Aa5a /orte e anti8a, de caracteres de/inidos e i1ut7)eis 1es1o nas 1aiores crises E 3uando a rou(a de couro do )a3ueiro se /a? a ar1adura /le'2)el do 4a8un5o E oriunda de ele1entos con)er8entes de todos os (ontos, (or:1 di)ersa das de1ais deste (a2s, ela : ine8a)el1ente u1 e'(ressi)o e'e1(lo do 3uanto i1(orta1 as rea5es do 1eio. E'(andindo9se (elos sertes li12tro/es ou (r<'i1os, de Coi7s, Piau2, Laran,o, Cear7 e Perna1%uco, te1 u1 car7ter de ori8inalidade co1(leta e'(resso 1es1o nas /unda5es 3ue eri8iu. Todos os (o)oados, )ilas ou cidades, 3ue l,e ani1a1 ,o4e o territ<rio, t1 u1a ori8e1 uni/or1e %e1 destacada das dos de1ais 3ue de1ora1 ao norte e ao sul. En3uanto deste lado se le)antara1 nas cercanias das 1inas ou ; 1ar8e1 das catas, e no e'tre1o norte, a (artir de dilatada lin,a entre a >ti@%a e >%ia(a%a, so%re o local de anti8as aldeias das 1isses, ali sur8ira1, todas, de anti8as /a?endas de 8ado. Escusa1o9nos de a(ontar e'e1(los (or de1ais nu1erosos. Zue1 considera as (o)oa5es do S. Francisco, das nascentes ; /o?, assiste ; sucesso dos trs casos a(ontados. =ei'a as re8ies al(estres, cidades alcandoradas so%re serras, re/letindo o arro4o inco1(ar7)el das %andeirasJ atra)essa de(ois os 8randes 8erais, des1edidas arenas /eitas ; sociedade rude, li%:rri1a e /orte dos )a3ueirosJ e atin8e (or /i1 as (ara8ens (ouco a(etecidas, a1anin,adas (elas secas, eleitas aos roteiros lentos e (enosos das 1isses... R o 3ue indica1, co1(letando estes li8eiros con/rontos, os tra5ados das /unda5es 4esu2ticas, no trato de terras 3ue ,7 (ouco de1arca1os. (unda/es -esuticas na 7ahia Co1 e/eito, ali, total1ente di)ersos na ori8e1, os atuais (o)oados sertane4os se /or1ara1 de )el,as aldeias de 2ndios, arre%atadas, e1 1YO!, do (oder dos (adres (ela (ol2tica se)era de Po1%al. Aesu1indo9nos aos 3ue ainda ,o4e e'iste1, (r<'i1os e e1 torno do lu8ar

onde e'istia ,7 cinco anos a Tr<ia de tai(a dos 4a8un5os, )e1os, 1es1o e1 to estreita 7rea, os 1el,ores e'e1(los. =e /ato, e1 toda esta su(er/2cie de terras, 3ue a%usi)as concesses de ses1arias su%ordina)a1 ; (osse de u1a s< /a12lia, a de Carcia dIb)ila #Casa da Torre&, ac,a19se (o)oados anti3T2ssi1os. =e >ta(icuru9de9Ci1a a Nere1oa%o e da2 aco1(an,ando o S. Francisco at: os sertes de Aodelas e Ca%ro%<, a)an5ara1 lo8o no s:culo 1Y as 1isses nu1 lento ca1in,ar 3ue continuaria at: o nosso te1(o. No ti)era1 u1 ,istoriador. A e'traordin7ria e1(resa a(enas se retrata, ,o4e, e1 raros docu1entos, escassos de1ais (ara tra5are1 a sua continuidade. Os 3ue e'iste1, (or:1, so elo3Tentes (ara o caso es(ecial 3ue considera1os. =i?e1, de 1odo inilud2)el, 3ue, en3uanto o ne8ro se a8ita)a na a?7/a1a do litoral, o ind28ena se /i'a)a e1 aldea1entos 3ue se tornaria1 cidades. A solicitude calculada do 4esu2ta e a rara a%ne8a5o dos ca(uc,in,os e /ranciscanos incor(ora)a1 as tri%os ; nossa )ida nacional e 3uando no al)orecer do s:culo 1! os (aulistas irro1(era1 e1 Pa1%u e na Naco%ina, dera1 de )istas, sur(resos, nas (ar<3uias 3ue, ali, 47 centrali?a)a1 ca%ildas. O (ri1eiro da3ueles lu8ares, WW l:8uas a 1ontante de Paulo A/onso, desde 1_!W se incor(orara ; ad1inistra5o da 1etr<(ole. U1 ca(uc,in,o do1ina)a9o, des/a?endo as dissen5es tri%ais e i1(erando, ,u12li1o, so%re os 1oru%i'a%as 1ansos. No se8undo (re(ondera)a, i8ual1ente e'clusi)o, o ele1ento ind28ena da )el,2ssi1a 1isso do Sa2. Nere1oa%o a(arece, 47 e1 1_ !, co1o 4ul8ado, o 3ue (er1ite ad1itir9se9l,e ori8e1 1uito 1ais re1ota. A2 o ele1ento ind28ena se 1escla)a li8eira1ente co1 o a/ricano, o canhem"ora ao quilom"ola . >nco1(ara)el1ente 1ais ani1ado do 3ue ,o4e, o ,u1ilde lu8are4o des)ia)a (ara si, no raro, a aten5o de Noo de Sancastro, 8o)ernador 8eral do $rasil, (rinci(al1ente 3uando se e'acer%a)a1 as ri)alidades dos c,e/es 2ndios, 1unidos co1 as (atentes, (er/eita1ente le8ais, de ca(ites. E1 1YKW a (ri1eira 1isso dos /ranciscanos disci(linou a3ueles lu8ares, tornando9se 1ais e/ica? 3ue as a1ea5as do 8o)erno. Har1oni?ara19se as ca%ildasJ e o a/lu'o de sil)2colas ca(tados (ela >8re4a /oi tal 3ue e1 u1 s< dia o )i87rio de >ta(icuru %ati?ou X.YKK catec@1enos . Perto se eri8ia, ta1%:1 )etusta, a 1isso de La5acar7, onde, e1 1_!Y, tin,a o o(ulento Carcia dIb)ila u1a co1(an,ia de seu re8i1ento. Lais (ara o sul a)ulta)a1 outras: Natu%a, ta1%:1 %astante anti8a aldeia, ereta (elos 4esu2tasJ >n,a1%u(e, 3ue no ele)ar9se a (ar<3uia ori8inou lar8a contro):rsia entre os (adres e o rico ses1eiro (recitadoJ >ta(icuru # 1_X &, /undada (elos /ranciscanos. Lais (ara o norte, ao co1e5ar o s:culo 1!, o (o)oa1ento, co1 os 1es1os ele1entos, continuou 1ais intenso, direta1ente /a)orecido (ela 1etr<(ole. Na se8unda 1etade do s:culo 1Y sur8ira no serto de Aodelas a )an8uarda das %andeiras do sul. =o1in8os Serto centrali?ou na sua /a?enda do So%rado o c2rculo ani1ado da )ida sertane4a. A a5o desse rude sertanista, na3uela re8io, no te1 tido o rele)o 3ue 1erece. Zuase na con/luncia das ca(itanias setentrionais, (r<'i1o ao 1es1o te1(o do Piau2, do Cear7, de Perna1%uco e da $a,ia, o r@stico landlord colonial a(licou no trato de suas cin3Tenta /a?endas de cria5o a 2ndole a)enturosa e irre3uieta dos curi%ocas. Ostentando, co1o os outros do1inadores do solo, u1 /eudalis1o ac,a1%oado E 3ue o le)a)a a trans1udar, e1 )assalos os /oreiros ,u1ildes e e1 ser)os os ta(uias 1ansos E, o %andeirante

atin8indo a3uelas (ara8ens, e ,a)endo conse8uido o seu ideal de ri3ue?a e (oderio, alia)a9se na 1es1a /un5o inte8radora ao seu tena? e ,u1ilde ad)ers7rio, o (adre. 1: 3ue a 1etr<(ole, no Norte, secunda)a, se1 )acilar, os es/or5os deste @lti1o. Fir1ara9se desde 1uito o (rinc2(io de co1%ater o 2ndio co1 o (r<(rio 2ndio, de sorte 3ue cada aldea1ento de catec@1enos era u1 reduto ante as incurses dos sil)2colas soltos e indo17)eis. Ao ter1inar o s:culo 1Y, Sancastro /undou co1 o ind28ena cate3ui?ado o arraial da $arra, (ara atenuar as de(reda5es dos Acaroa?es e Locoa?es. E da3uele (onto ; /ei5o da corrente do So Francisco sucedera19se os aldea1entos e as 1isses, e1 Nossa Sen,ora do Pilar, Soro%a%:, Pa1%u, Araca(7, Pontal, Pa4e@ etc. R e)idente, (ois, 3ue, (recisa1ente no trec,o dos sertes %aianos 1ais li8ados aos dos de1ais Estados do Norte E e1 toda a orla do serto de Canudos E se esta%eleceu desde o al)orecer da nossa ,ist<ria u1 /arto (o)oa1ento, e1 3ue so%ressa2a o a%or28ine a1al8a1ando9se ao %ranco e ao ne8ro, se1 3ue estes se a)olu1asse1 ao (onto de diri1ir a sua in/luncia ine87)el. As /unda5es ulteriores ; e'(ulso dos 4esu2tas calcara19se no 1es1o 1:todo. =o /inal do s:culo 1! ao nosso, e1 Po1%al, no Cu1%e, e1 $o1 Consel,o e Lonte Santo etc., (erse)erantes 1ission7rios, de 3ue : 1odelo %el2ssi1o A(olMnio de Todi, continuara1 at: os nossos dias o a(ostolado (enoso. Ora, toda essa (o(ula5o (erdida nu1 recanto dos sertes l7 (er1aneceu at: a8ora, re(rodu?indo9se li)re de ele1entos estran,os, co1o 3ue insulada, e reali?ando, (or isso 1es1o, a 17'i1a intensidade de cru?a1ento uni/or1e ca(a? de 4usti/icar o a(areci1ento de u1 ti(o 1esti5o %e1 de/inido, co1(leto. En3uanto 1il causas (ertur%adoras co1(lica)a1 a 1esti5a8e1 no litoral re)ol)ido (elas i1i8ra5es e (ela 8uerraJ e noutros (ontos centrais outros e1(e5os irro1(ia1 no rastro das %andeiras E ali, a (o(ula5o ind28ena, aliada aos raros 1oca1%eiros /ora8idos, %rancos esca(os ; 4usti5a ou a)entureiros auda?es, (ersistiu do1inante. Causas 0a&or2&eis ; 0orma/ o mesti/a nos sertes distin!uindo5a dos cru.amentos no litoral No so/is1e1os a Hist<ria Causas 1uito en:r8icas deter1inara1 o insula1ento e conser)a5o do aut<ctone. =esta3ue1o9las. Fora1, (ri1eiro, as 8randes concesses de ses1arias, de/inidoras da /ei5o 1ais dur7)el do nosso /eudalis1o tacan,o. Os (ossuidores do solo, de 3ue so 1odelos cl7ssicos os ,erdeiros de AntMnio Cuedes de $rito, era1 ciosos dos dilatados lati/@ndios, se1 raias, a)assalando a terra. A custo tolera)a1 a inter)en5o da (r<(ria 1etr<(ole. A ere5o de ca(elas, ou (ar<3uias, e1 suas terras /a?ia9se se1(re atra):s de contro):rsias co1 os (adresJ e e1%ora estes a/inal 8an,asse1 a (artida ca2a1 de al8u1 1odo so% o do12nio dos 8randes (otentados. Estes di/iculta)a1 a entrada de no)os (o)oadores ou concorrentes e torna)a1 as /a?endas de cria5o, dis(ersas e1 torno das /re8uesias rec:19/or1adas, (oderosos centros de atra5o ; ra5a 1esti5a 3ue delas (ro1ana)a. Assi1, esta se desen)ol)eu /ora do in/lu'o de outros ele1entos. E entre8ues ; )ida (astoril, a 3ue (or 2ndole se a/ei5oa)a1, os curi%ocas ou ca/u?os tri8ueiros, antecedentes diretos dos )a3ueiros atuais, di)orciados inteira1ente das 8entes do sul e da coloni?a5o

intensa do litoral, e)ol)era1, ad3uirindo u1a /isiono1ia ori8inal. Co1o 3ue se criara1 nu1 (a2s di)erso. A carta r:8ia de Y de /e)ereiro de 1YK1 /oi, de(ois, u1a 1edida su(leti)a desse isola1ento. Proi%ira, co1inando se)eras (enas aos in/ratores, 3uais3uer co1unica5es da3uela (arte dos sertes co1 o sul, co1 as 1inas de So Paulo. Ne1 1es1o as rela5es co1erciais /ora1 toleradasJ interditas as 1ais si1(les trocas de (rodutos. Ora, al:1 destes 1oti)os, so%rele)a9se, considerando a 8nese do sertane4o no e'tre1o norte, u1 outro: o 1eio /2sico dos sertes e1 todo o )asto territ<rio 3ue se alon8a do leito do *a?a9$arris ao do Parna2%a, no ocidente. *i1os9l,e a /isiono1ia ori8inal: a /lora a8ressi)a, o cli1a i1(iedoso, as secas (eri<dicas, o solo est:ril cres(o de serranias desnudas, insulado entre os es(lendores do 1a4estoso ara-) do centro dos (lanaltos e as 8randes 1atas, 3ue aco1(an,a1 e orla1 a cur)atura das costas. Esta re8io in8rata (ara a 3ual o (r<(rio tu(i tin,a u1 ter1o su8esti)o pora(pora(eima, re1anescente ainda nu1a das serranias 3ue a /ec,a1 (elo le)ante # $or%ore1a &, /oi o asilo do ta(uia. $atidos (elo (ortu8us, (elo ne8ro e (elo tu(i coli8ados, re/luindo ante o n@1ero, os indM1itos Cariris encontrara1 (rote5o sin8ular na3uele colo duro da terra, escala)rado (elas tor1entas, endurado (ela ossa1enta r28ida das (edras, resse3uido (elas soal,eiras, es)ur1ando es(in,eirais e caatin8as. Ali se a1ortecia1, caindo no )7cuo das c,a(adas, onde ade1ais nen,uns ind2cios se 1ostra)a1 dos 1in:rios a(etecidos, os arre1essos das %andeiras. A tapui( retama 1isteriosa ata)iara9se (ara o estoicis1o do 1ission7rio. As suas )eredas 1ult2)ias e lon8as retrata)a1 a 1arc,a lenta, torturante e dolorosa dos a(<stolos. As %andeiras, 3ue a alcan5a)a1, deca1(a)a1 lo8o, se8uindo, r7(idas, /u8indo, %uscando outras (ara8ens. Asso1%ra)a9as a terra, 3ue se 1odelara (ara as 8randes %atal,as silenciosas da /:. =ei'a)a19na, se1 3ue nada l,es deter1inasse a )oltaJ e dei'a)a1 e1 (a? o 8entio. =a2 a circunstDncia, re)elada (or u1a o%ser)a5o /eli?, de (redo1inare1 ainda ,o4e, nas deno1ina5es 8eo8r7/icas da3ueles lu8ares, ter1os de ori8e1 ta(uia resistentes ;s a%sor5es do (ortu8us e do tu(i, 3ue se e'ercitara1 noutros (ontos. Se1 nos delon8ar1os de1ais, resu1a1os ;s terras circun4acentes a Canudos a e'e1(li/ica5o deste /ato de lin8ua8e1, 3ue to %e1 tradu? u1a )icissitude ,ist<rica. BTrans(ondo o S. Francisco e1 dire5o ao sul, (enetra9se de no)o nu1a re8io in8rata (ela incle1ncia do c:u, e )ai9se atra)essando a %acia ele)ada do *a?a9$arris, antes de 8an,ar os trec,os es(arsos e 1ais de(ri1idos das c,a(adas %aianas 3ue, de(ois do salto de Paulo A/onso, de(ois de Canudos e de Lonte Santo, le)a1 a >ti@%a, ao To1%ador e ao A5uru7. A2, nesse trec,o do (7trio territ<rio, ali7s dos 1ais in8ratos, onde outrora se re/u8iara1 os (erse8uidos destro5os dos Ori?es, Proc7s e Cariris, de no)o a(arece1, desi8nando os lu8ares, os no1es %7r%aros de (rocedncia ta(uia, 3ue ne1 o (ortu8us ne1 o tu(i lo8rou su(lantar. Se19se ento no 1a(a da re8io co1 a 1es1a /re3Tncia dos acidentes to(o8r7/icos os no1es co1o Pa1%u, Pata1ut:, Uau7, $ende8<, Cu1%e, La5acar7, Cocoro%<, Nere1oa%o, Tra8a8<, Canc,:. C,orroc,<, Zuincunc7, Conc,<, Centoc:, A5uru7, fi3ue9fi3ue, Ne3ui:, Sincor7, Cacul: ou Catol:, Oro%<, Locu8:, e outros, i8ual1ente %7r%aros e estran,os.B

R natural 3ue 8randes (o(ula5es sertane4os, de (ar co1 as 3ue se constitu2a1 no 1:dio S. Francisco, se /or1asse1 ali co1 a dosa8e1 (re(onderante do san8ue ta(uia. E l7 /icasse1 a%le8adas, e)ol)endo e1 c2rculo a(ertado durante trs s:culos, at: a nossa idade, nu1 a%andono co1(leto, de todo al,eio aos nossos destinos, 8uardando, intactas, as tradi5es do (assado. =e sorte 3ue. ,o4e, 3ue1 atra)essa a3ueles lu8ares o%ser)a u1a uni/or1idade not7)el entre os 3ue os (o)oa1: /ei5es e estaturas )ariando li8eira1ente e1 torno de u1 1odelo @nico, dando a i1(resso de u1 ti(o antro(ol<8ico in)ari7)el, lo8o ao (ri1eiro lance de )istas distinto do 1esti5o (rotei/or1e do litoral. Por3ue en3uanto este (atenteia todos os ca1%iantes da cor e se eri8e ainda inde/inido, se8undo o (redo12nio )ari7)el dos seus a8entes /or1adores, e ,o1e1 do serto (arece /eito (or u1 1olde @nico, re)elando 3uase os 1es1os caracteres /2sicos, a 1es1a te?, )ariando %re)e1ente do 1a1aluco %ron?eado ao ca/u? tri8ueiroJ ca%elo corredio e duro ou le)e1ente ondeadoJ a 1es1a en)er8adura atl:tica e os 1es1os caracteres 1orais tradu?indo9se nas 1es1as su(ersti5es. nos 1es1os )2cios, e nas 1es1as )irtudes. A uni/or1idade, so% estes )7rios as(ectos, : i1(ressionadora. O sertane4o do norte :, ine8a)el1ente, o ti(o de u1a su%cate8oria :tnica 47 constitu2da. #m par8ntesis irritante A%ra1os u1 (arntesis... A 1istura de ra5as 1ui di)ersas :, na 1aioria dos casos, (re4udicial. Ante as concluses do e)olucionis1o, ainda 3uando rea4a so%re o (roduto o in/lu'o de u1a ra5a su(erior, des(onta1 )i)2ssi1os esti81as da in/erior. A 1esti5a8e1 e'tre1ada : u1 retrocesso. O indo9euro(eu, o ne8ro e o %ras2lio98uarani ou o ta(uia, e'(ri1e1 est7dios e)oluti)os 3ue se /ronteia1, e o cru?a1ento, so%re o%literar as 3ualidades (ree1inentes do (ri1eiro, : u1 esti1ulante ; re)i)escncia dos atri%utos (ri1iti)os dos @lti1os. =e sorte 3ue o 1esti5o E tra5o de unio entre as ra5as, %re)e e'istncia indi)idual e1 3ue se co1(ri1e1 es/or5os seculares E :, 3uase se1(re, u1 dese3uili%rado. Fo)ille co1(ara9os, de u1 1odo 8eral, aos ,ist:ricos. Las o dese3uil2%rio ner)oso, e1 tal caso, : incur7)el: no ,7 tera(utica (ara este e1%ater de tendncias anta8onistas, de ra5as re(entina1ente a(ro'i1adas, /undidas nu1 or8anis1o isolado. No se co1(reende 3ue a(<s di)er8ire1 e'tre1ada1ente, atra):s de lar8os (er2odos entre os 3uais a Hist<ria : u1 1o1ento, (ossa1 dois ou trs (o)os con)er8ir, de s@%ito, co1%inando constitui5es 1entais di)ersas, anulando e1 (ouco te1(o distin5es resultantes de u1 lento tra%al,o seleti)o. Co1o nas so1as al8:%ricas, as 3ualidades dos ele1entos 3ue se 4usta(e1 no se acrescenta1, su%trae19se ou destr<e19se se8undo os caracteres (ositi)os e ne8ati)os e1 (resen5a. E o 1esti5o E 1ulato, 1a1aluco ou ca/u? E 1enos 3ue u1 inter1edi7rio, : u1 deca2do, se1 a ener8ia /2sica dos ascendentes sel)a8ens, se1 a altitude intelectual dos ancestrais su(eriores. Contrastando co1 a /ecundidade 3ue acaso (ossua, ele re)ela casos de ,i%ride? 1oral e'traordin7rios: es(2ritos /ul8urantes, ;s )e?es, 1ais /r78eis, irre3uietos, inconstantes, deslu1%rando u1 1o1ento e e'tin8uindo9se (restes, /eridos (ela /atalidade das leis %iol<8icas, c,u1%ados ao (lano in/erior da ra5a 1enos /a)orecida. >1(otente (ara /or1ar 3ual3uer solidariedade entre as 8era5es o(ostas, de 3ue resulta, re/lete9l,es os )7rios as(ectos (redo1inantes nu1 4o8o (er1anente de ant2teses. E 3uando a)ulta E no so raros os casos E ca(a? das 8randes 8enerali?a5es ou de associar as 1ais co1(le'as rela5es a%stratas, todo esse )i8or 1ental re(ousa #sal)ante os casos e'ce(cionais cu4o desta3ue 4usti/ica o conceito& so%re u1a 1oralidade rudi1entar, e1 3ue se (ressente o auto1atis1o i1(ulsi)o das ra5as in/eriores.

R 3ue nessa concorrncia ad1ir7)el dos (o)os, e)ol)endo todos e1 luta se1 tr:8uas, na 3ual a sele5o ca(itali?a atri%utos 3ue a ,ereditariedade conser)a, o 1esti5o : u1 intruso. No lutouJ no : u1a inte8ra5o de es/or5osJ : al8u1a coisa de dis(ersi)o e dissol)enteJ sur8e, de re(ente, se1 caracteres (r<(rios, oscilando entre in/lu'os o(ostos de le8ados discordes. A tendncia ; re8resso ;s ra5as 1atri?es caracteri?a a sua insta%ilidade. R a tendncia instinti)a a u1a situa5o de e3uil2%rio. As leis naturais (elo (r<(rio 4o8o (arece1 e'tin8uir, a (ouco e (ouco, o (roduto anM1alo 3ue as )iola, a/o8ando9o nas (r<(rias /ontes 8eradoras. O 1ulato des(re?a ento, irresisti)el1ente, o ne8ro e (rocura co1 u1a tenacidade ansios2ssi1a cru?a1entos 3ue a(a8ue1 na sua (role o esti81a da /ronte escurecidaJ o 1a1aluco /a?9se o %andeirante ine'or7)el, (reci(itando9se, /ero?1ente, so%re as ca%ildas aterradas... Esta tendncia : e'(ressi)a. Aeata, de al8u1 1odo, a s:rie cont2nua da e)olu5o, 3ue a 1esti5a8e1 (artira. A ra5a su(erior torna9se o o%4eti)o re1oto (ara onde tende1 os 1esti5os de(ri1idos e estes, (rocurando9a, o%edece1 ao (r<(rio instinto da conser)a5o e da de/esa. R 3ue so in)iol7)eis as leis do desen)ol)i1ento das es(:ciesJ e se toda a sutile?a dos 1ission7rios te1 sido i1(otente (ara a/ei5oar o es(2rito do sel)a8e1 ;s 1ais si1(les conce(5es de u1 estado 1ental su(eriorJ se no ,7 es/or5os 3ue consi8a1 do a/ricano, entre8ue ; solicitude dos 1el,ores 1estres, o a(ro'i1ar9se se3uer do n2)el intelectual 1:dio do indo9euro(eu E (or3ue todo o ,o1e1 : antes de tudo u1a inte8ra5o de es/or5os da ra5a a 3ue (ertence e o seu c:re%ro u1a ,eran5a E, co1o co1(reender9se a nor1alidade do ti(o antro(ol<8ico 3ue a(arece, de i1(ro)iso, en/ei'ando tendncias to o(ostas ` #ma ra/a 0orte Entretanto a o%ser)a5o cuidadosa do sertane4o do Norte 1ostra atenuado esse anta8onis1o de tendncias e u1a 3uase /i'ide? nos caracteres /isiol<8icos do ti(o e1er8ente. Este /ato, 3ue contra%ate, ao (arecer, as lin,as anteriores, : a sua contra(ro)a /risante. Co1 e/eito, : ine87)el 3ue (ara a /ei5o anor1al dos 1esti5os de ra5as 1ui di)ersas contri%ui %astante o /ato de acarretar o ele1ento :tnico 1ais ele)ado, 1ais ele)adas condi5es de )ida, de onde decorre a aco1oda5o (enosa e di/2cil (ara a3ueles. E desde 3ue des5a so%re eles a so%recar8a intelectual e 1oral de u1a ci)ili?a5o, o dese3uil2%rio : ine)it7)el. A 2ndole incoerente, desi8ual e re)olta do 1esti5o, co1o 3ue denota u1 2nti1o e intenso es/or5o de eli1ina5o dos atri%utos 3ue l,e i1(ede1 a )ida nu1 1eio 1ais adiantado e co1(le'o. Ae/lete E e1 c2rculo di1inuto E esse co1%ate surdo e /or1id7)el, 3ue : a (r<(ria luta (ela )ida das ra5as, luta co1o)edora e eterna caracteri?ada (elo %elo a'io1a de Cu1(lo.ic? co1o a /or5a 1otri? da Hist<ria. O 8rande (ro/essor de Crat? no a considerou so% este as(ecto. A )erdade, (or:1, : 3ue se todo o ele1ento :tnico /orte Btende su%ordinar ao seu destino o ele1ento 1ais /raco antes o 3ual se ac,aB, encontra na 1esti5a8e1 u1 caso (ertur%ador. A e'(anso irresist2)el do seu c2rculo sin8en:tico, (or:1, (or tal /or1a iludida, retarda9se a(enas. No se e'tin8ue. A luta trans1uda9se, tornando9se 1ais 8ra)e. *ol)e do caso )ul8ar, do e'ter12nio /ranco da ra5a in/erior (ela 8uerra, ; sua eli1ina5o lenta, ; sua a%sor5o )a8arosa, ; sua dilui5o no cru?a1ento. E durante o curso deste (rocesso redutor, os 1esti5os e1er8entes, )ari7)eis, co1 todas as nuan5as da cor, da /or1a e do car7ter, se1 /ei5es de/inidas, se1 )i8or, e as 1ais )e?es in)i7)eis, nada 1ais so, e1 @lti1a an7lise, do 3ue os 1utilados ine)it7)eis do con/lito 3ue (erdura, i1(erce(t2)el, (elo correr das idades.

R 3ue neste caso a ra5a /orte no destr<i a /raca (elas ar1as, es1a8a9a (ela ci)ili?a5o. Ora, os nossos rudes (atr2cios dos sertes do Norte /orrara19se a esta @lti1a. O a%andono e1 3ue 4a?era1 te)e /un5o %en:/ica. Si%ertou9os da ada(ta5o (enos2ssi1a a u1 est7dio social su(erior, e, si1ultanea1ente, e)itou 3ue desca1%asse1 (ara as a%erra5es e )2cios dos 1eios adiantados. A /uso entre eles o(erou9se e1 circunstDncias 1ais co1(at2)eis co1 os ele1entos in/eriores. O /ator :tnico (ree1inente trans1itindo9l,es as tendncias ci)ili?adoras no l,es i1(Ms a ci)ili?a5o. Este /ato destaca /unda1ental1ente a 1esti5a8e1 dos sertes da do litoral. So /or1a5es distintas, seno (elos ele1entos, (elas condi5es do 1eio. O contraste entre a1%as ressalta ao (aralelo 1ais si1(les. O sertane4o to1ando e1 lar8a escala, do sel)a8e1, a inti1idade co1 o 1eio /2sico, 3ue ao in):s de de(ri1ir enri4a o seu or8anis1o (otente, re/lete, na 2ndole e nos costu1es, das outras ra5as /or1adoras a(enas a3ueles atri%utos 1ais a4ust7)eis ; sua /ase social inci(iente. R u1 retr<8radoJ no : u1 de8enerado. Por isto 1es1o 3ue as )icissitudes ,ist<ricas o li%ertara1, na /ase delicad2ssi1a da sua /or1a5o, das e'i8ncias des(ro(orcionadas de u1a cultura de e1(r:sti1o, (re(arara19no (ara a con3uistar u1 dia. A sua e)olu5o (s23uica, (or 1ais de1orada 3ue este4a destinada a ser, te1, a8ora, a 8arantia de u1 ti(o /isica1ente constitu2do e /orte. A3uela ra5a cru?ada sur8e autMno1a e, de al8u1 1odo, ori8inal, trans/i8urando, (ela (r<(ria co1%ina5o, todos os atri%utos ,erdadosJ de sorte 3ue, des(eada a/inal da e'istncia sel)a8e1, (ode alcan5ar a g:ida ci)ili?ada (or isto 1es1o 3ue no a atin8iu de re(ente. A(arece lo8ica1ente. Ao in):s da in)erso e'tra)a8ante 3ue se o%ser)a nas cidades do litoral, onde /un5es alta1ente co1(le'as se i1(e1 a <r8os 1al constitu2dos, co1(ri1indo9os e atro/iando9os antes do (leno desen)ol)i1ento E nos sertes a inte8ridade or8Dnica do 1esti5o des(onta inteiri5a e ro%usta, i1une de estran,as 1esclas, ca(a? de e)ol)er, di/erenciando9se, aco1odando9se a no)os e 1ais altos destinos. (or3ue : a s<lida %ase /2sica do desen)ol)i1ento 1oral ulterior. =ei'e1os, (or:1, este di)a8ar (ouco atraente. Prossi8a1os considerando direta1ente a /i8ura ori8inal dos nossos (atr2cios retardat7rios. >sto se1 1:todo, des(retensiosa1ente, e)itando os 8ar%osos neolo8is1os etnol<8icos. Faltara19nos, do 1es1o (asso, te1(o e co1(etncia (ara nos enredar1os e1 /antasias (s23uico98eo1:tricas, 3ue ,o4e se e'a8era1 nu1 3uase 1aterialis1o /ilos</ico, 1edindo o Dn8ulo /acial, ou tra5ando a norma verticalis dos 4a8un5os. Se nos e1%ara57sse1os nas i1a8inosas lin,as dessa es(:cie de to(o8ra/ia (s23uica, de 3ue tanto se te1 a%usado, tal)e? no os co1(reendsse1os 1el,or. Se4a1os si1(les co(istas.

Ae(rodu?a1os, intactas, todas as i1(resses, )erdadeiras ou ilus<rias, 3ue ti)e1os 3uando, de re(ente, aco1(an,ando a celeridade de u1a 1arc,a 1ilitar, de1os de /rente, nu1a )olta do serto, co1 a3ueles descon,ecidos sin8ulares, 3ue ali esto E a%andonados E ,7 trs s:culos.

CaptuloIII
O sertane-o O sertane4o :, antes de tudo, u1 /orte. No te1 o ra3uitis1o e'austi)o dos 1esti5os neurastnicos do litoral. A sua a(arncia, entretanto, ao (ri1eiro lance de )ista, re)ela o contr7rio. Falta9l,e a (l7stica i1(ec7)el, o dese1(eno, a estrutura corret2ssi1a das or8ani?a5es atl:ticas. R des8racioso, desen8on5ado, torto. H:rcules9Zuas21odo, re/lete no as(ecto a /ealdade t2(ica dos /racos. O andar se1 /ir1e?a, se1 a(ru1o, 3uase 8in8ante e sinuoso, a(arenta a transla5o de 1e1%ros desarticulados. A8ra)a9o a (ostura nor1al1ente a%atida, nu1 1ani/estar de dis(licncia 3ue l,e d7 u1 car7ter de ,u1ildade de(ri1ente. A (:, 3uando (arado, recosta9se in)aria)el1ente ao (ri1eiro u1%ral ou (arede 3ue encontraJ a ca)alo, se so/reia o ani1al (ara trocar duas (ala)ras co1 u1 con,ecido, cai lo8o so%re u1 dos estri%os, descansando so%re a es(enda da sela. Ca1in,ando, 1es1o a (asso r7(ido, no tra5a tra4et<ria retil2nea e /ir1e. A)an5a celere1ente, nu1 %a1%olear caracter2stico, de 3ue (arece1 ser o tra5o 8eo1:trico os 1eandros das tril,as sertane4as. E se na 1arc,a estaca (elo 1oti)o 1ais )ul8ar, (ara enrolar u1 ci8arro, %ater o is3ueiro, ou tra)ar li8eira con)ersa co1 u1 a1i8o, cai lo8o E cai : o ter1o E de c<coras, atra)essando lar8o te1(o nu1a (osi5o de e3uil2%rio inst7)el, e1 3ue todo o seu cor(o /ica sus(enso (elos dedos 8randes dos (:s, sentado so%re os calcan,ares, co1 u1a si1(licidade a u1 te1(o rid2cula e ador7)el. R o ,o1e1 (er1anente1ente /ati8ado. Ae/lete a (re8ui5a in)enc2)el, a atonia 1uscular (erene, e1 tudo: na (ala)ra re1orada, no 8esto contra/eito, no andar desa(ru1ado, na cadncia lan8orosa das 1odin,as, na tendncia constante ; i1o%ilidade e ; 3uietude. Entretanto, toda esta a(arncia de cansa5o ilude. Nada : 1ais sur(reendedor do 3ue )9la desa(arecer de i1(ro)iso. Na3uela or8ani?a5o co1%alida o(era19se, e1 se8undos, trans1uta5es co1(letas. $asta o a(areci1ento de 3ual3uer incidente e'i8indo9l,e o desencadear das ener8ias ador1ecidas. O ,o1e1 trans/i8ura9se. E1(erti8a9se, estadeando no)os rele)os, no)as lin,as na estatura e no 8estoJ e a ca%e5a /ir1a9se9l,e, alta, so%re os o1%ros (ossantes aclarada (elo ol,ar desasso1%rado e /orteJ e corri8e19se9l,e, (restes, nu1a descar8a ner)osa instantDnea, todos os e/eitos do rela'a1ento ,a%itual dos <r8osJ e da /i8ura )ul8ar do ta%ar:u can,estro re(onta, ines(erada1ente, o as(ecto do1inador de u1 tit aco%reado e (otente, nu1 desdo%ra1ento sur(reendente de /or5a e a8ilidade e'traordin7rias. Este contraste i1(e9se ao 1ais le)e e'a1e. Ae)ela9se a todo o 1o1ento, e1 todos os (or1enores da )ida sertane4a E caracteri?ado se1(re (ela intercadncia i1(ressionadora entre e'tre1os i1(ulsos e a(atias lon8as. R i1(oss2)el idear9se ca)aleiro 1ais c,ucro e desele8anteJ se1 (osi5o, (ernas coladas ao %o4o da 1ontaria, tronco (endido (ara a /rente e oscilando ; /ei5o da andadura dos (e3uenos ca)alos do serto, des/errados e 1altratados, resistentes e r7(idos co1o (oucos. Nesta atitude indolente, aco1(an,ando 1orosa1ente, a (asso, (elas c,a(adas, o (asso tardo

das %oiadas, o )a3ueiro (re8ui5oso 3uase trans/or1a o Fca1(eo] 3ue ca)al8a na rede a1olecedora e1 3ue atra)essa dois ter5os da e'istncia. Las se u1a rs Fale)antada] en)ereda, es3ui)a, adiante, (ela caatin8a 8arranc,enta, ou se u1a (onta de 8ado, ao lon8e, se tras1al,a, ei9lo e1 1o1entos trans/or1ado, cra)ando os acicates de rosetas lar8as nas il,ar8as da 1ontaria e (artindo co1o u1 dardo, atu/ando9se )elo?1ente nos d:dalos ine'tric7)eis das 4ure1as. *i1o9lo neste steeple( chase %7r%aro. No ,7 cont9lo, ento, no 21(eto. Zue se l,e antol,e1 3ue%radas, acer)os de (edras, coi)aras, 1oiras de es(in,os ou %arrancas de ri%eires, nada l,e i1(ede encal5ar o 8arrote des8arrado, (or3ue F(or onde (assa o %oi (assa o )a3ueiro co1 o seu ca)alo]... Colado ao dorso deste, con/undindo9se co1 ele, 8ra5as a (resso dos 4arretes /ir1es, reali?a a cria5o %i?arra de u1 centauro %ronco: e1er8indo ino(inada1ente nas clareirasJ 1er8ul,ando nas 1ace8as altasJ saltando )alos e i(ueirasJ )in8ando cM1oros al5adosJ ro1(endo, c:lere, (elos es(in,eirais 1ordentesJ (reci(itando9se, a toda %rida, no lar8o dos ta%uleiros . . . A sua co1(lei5o ro%usta ostenta9se, nesse 1o1ento, e1 toda a (lenitude. Co1o 3ue : o ca)aleiro ro%usto 3ue e1(resta )i8or ao ca)alo (e3uenino e /r78il, sustenta9o nas r:deas i1(ro)isadas de caro7, sus(endendo9o nas es(oras, arro4ando9o na carreira 9estri%ando curto, (ernas encol,idas, 4oel,os /incados (ara a /rente, torso colado no ar5o E Bescanc,ado no rastroB do no)il,o es3ui)o: a3ui cur)ando9se a8il2ssi1o, so% u1 ra1al,o, 3ue l,e ro5a 3uase (ela selaJ al:1 des1ontando, de re(ente, co1o u1 acro%ata, a8arrado ;s crinas do ani1al, (ara /u8ir ao e1%ate de u1 tronco (erce%ido no @lti1o 1o1ento e 8al8ando, lo8o de(ois, nu1 (ulo, o seli1J E e 8alo(ando se1(re, atra):s de todos os o%st7culos, so(esando ; destra se1 a (erder nunca, se1 a dei'ar no ine'tric7)el dos ci(oais, a lon8a a8uil,ada de (onta de /erro encastoada e1 couro, 3ue (or si s< constituiria, noutras 1os, s:rios o%st7culos ; tra)essia... Las ter1inada a re/re8a, restitu2da ao re%an,o a rHs do1inada, ei9lo, de no)o ca2do so%re o lo1%il,o reto)ado, outra )e? des8racioso e inerte, oscilando ; /ei5o da andadura lentaI co1 a a(arncia triste de u1 in)7lido es1orecido. Tipos dspares: o -a!un/o e o !a<cho O ga.cho do Sul, ao encontr79lo nesse instante, so%reol,79lo9ia co1iserado. O )a3ueiro do Norte : a sua ant2tese. Na (ostura, no 8esto, na (ala)ra, na 2ndole e nos ,7%itos no ,7 e3ui(ar79los. O (ri1eiro, /il,o dos (lainos se1 /ins, a/eito ;s correrias /7ceis nos (a1(as e ada(tado a u1a nature?a carin,osa 3ue o encanta, te1, certo, /ei5o 1ais ca)al,eirosa e atraente. A luta (ela )ida no l,e assu1e o car7ter sel)a8e1 da dos sertes do Norte. No con,ece os ,orrores da seca e os co1%ates cruentos co1 a terra 7rida e e'sicada. No o entristece1 as cenas (eri<dicas da de)asta5o e da 1is:ria, o 3uadro asso1%rador da a%soluta (o%re?a do solo calcinado, e'aurido (ela adusto dos s<is %ra)ios do E3uador. No te1, no 1eio das ,oras tran3Tilas da /elicidade, a (reocu(a5o do /uturo, 3ue : se1(re u1a a1ea5a, tornando a3uela inst7)el e /u8iti)a. =es(erta (ara a )ida a1ando a nature?a deslu1%rante 3ue o a)i)entaJ e (assa (ela )ida, a)entureiro, 4o)ial, diserto, )alente e

/an/arro, des(reocu(ado, tendo o tra%al,o co1o u1a di)erso 3ue l,e (er1ite as dis(aradas, do1ando distancias, nas (asta8ens (lanas, tendo aos o1%ros, (al(itando aos )entos o (ala inse(ar7)el, co1o u1a /lD1ula /esti)a1ente desdo%rada. As suas )estes so u1 tra4e de /esta, ante a )esti1enta r@stica do )a3ueiro. As a1(las %o1%ac,as, adrede tal,adas (ara a 1o)i1enta5o /7cil so%re os %a8ua2s, no 8alo(e /ec,ado ou no corco)ear rai)oso, no se estra8a1 e1 es(in,os dilaceradores de caatin8as. O seu (onc,o )istoso 4a1ais /ica (erdido, e1%ara5ado nos es8al,os das 7r)ores 8arranc,entas. E, ro1(endo (elas co'il,as, arre%atada1ente na 1arc,a do redo1o desenso/rido, cal5ando as lar8as %otas russil,onas, e1 3ue retine1 as rosetas das es(oras de (rataJ len5o de seda encarnado, ao (esco5oJ co%erto (elo so1%reiro de enor1es a%as /le'2)eis, e tendo ; cinta, re%ril,ando, (resas (ela 8uaiaca, a (istola e a /aca E : u1 )itorioso 4o)ial e /orte. O ca)alo, s<cio inse(ar7)el desta e'istncia al8o ro1anesca, : 3uase o%4eto de lu'o. =e1onstra9o o arrea1ento co1(licado e es(etaculoso. O 8a@c,o andra4oso so%re u1 B(in8oB %e1 a(erado est7 decente, est7 corret2ssi1o. Pode atra)essar se1 )e'a1es os )ilare4os e1 /esta. O &a3ueiro O )a3ueiro, (or:1, criou9se e1 condi5es o(ostas, e1 u1a inter1itncia, raro (ertur%ada, de ,oras /eli?es e ,oras cru:is, de a%astan5a e 1is:rias E tendo so%re a ca%e5a, co1o a1ea5a (erene, o sol, arrastando de en)olta, no )ol)er das esta5es, (er2odos sucessi)os de de)asta5es e des8ra5as. Atra)essou a 1ocidade nu1a intercadncia de cat7stro/es. Fe?9se ,o1e1, 3uase se1 ter sido crian5a. Salteou9o, lo8o, intercalando9l,e a8ruras nas ,oras /esti)as da in/Dncia, o es(antal,o das secas no serto. Cedo encarou a e'istncia (ela sua /ace tor1entosa. R u1 condenado ; )ida. Co1(reendeu9se en)ol)ido e1 co1%ate se1 tr:8uas, e'i8indo9l,e i1(eriosa1ente a con)er8ncia de todas as ener8ias. Fe?9se /orte, es(erto, resi8nado e (r7tico. A(restou9se, cedo, (ara a luta. O seu as(ecto recorda, )a8a1ente, ; (ri1eira )ista, o de 8uerreiro anti8o e'austo da re/re8a. As )estes so u1a ar1adura. En)olto no 8i%o de couro curtido, de %ode ou de )a3uetaJ a(ertado no colete ta1%:1 de couroJ cal5ando as (erneiras, de couro curtido ainda, 1uito 4ustas, cosidas ;s (ernas e su%indo at: as )iril,as, articuladas e1 4oel,eiras de solaJ e res8uardados os (:s e as 1os (elas lu)as e 8uarda9(:s de (ele de )eado E : co1o a /or1a 8rosseira de u1 ca1(eador 1edie)al des8arrado e1 nosso te1(o. Esta ar1adura, (or:1, de u1 )er1el,o (ardo, co1o se /osse de %ron?e /le'2)el, no te1 cintila5es, no re%ril,a /erida (elo sol. R /osca e (oenta. En)ol)e ao co1%atente de u1a %atal,a se1 )it<rias.. . A sela da 1ontaria, /eita (or ele 1es1o, i1ita o lo1%il,o rio98randense, 1as : 1ais curta e ca)ada, se1 os a(etrec,os lu'uosos da3uele. So acess<rios u1a 1anta de (ele de %ode, u1 couro resistente, co%rindo as ancas do ani1al, (eitorais 3ue l,e res8uarda1 o (eito, e as 4oel,eiras a(resil,adas ;s 4untas.

Este e3ui(a1ento do ,o1e1 e do ca)alo tal,a9se ; /ei5o do 1eio. *estidos doutro 1odo no ro1(eria1, inc<lu1es, as caatin8as e os (edre8ais cortantes. Nada 1ais 1on<tono e /eio, entretanto, do 3ue esta )esti1enta ori8inal, de u1a s< cor E o (ardo a)er1el,ado do couro curtido E se1 u1a )ariante, se1 u1a lista se3uer di)ersa1ente colorida. A(enas, de lon8e e1 lon8e, nas raras enca1isadas e1 3ue aos descantes da )iola o 1atuto desle1%ra as ,oras /ati8adas, sur8e u1a no)idade E u1 colete )istoso de (ele de 8ato do 1ato ou de su5uarana, co1 o (elo 1os3ueado )irado (ara /ora, ou u1a %ro1:lia ru%ra e 7lacre /incada no c,a(:u de couro. >sto, (or:1, : incidente (assa8eiro e raro. E'tintas as ,oras do /ol8uedo, o sertane4o (erde o des8arre /ol8a?o E lar8a1ente e'(andido nos sa(ateados, e1 3ue o estalo seco das al(ercatas so%re o c,o se (erde nos tinidos das es(oras e soal,as dos (andeiros, aco1(an,ando a cadncia das )iolas )i%rando nos ras8ados E e cai na (ostura ,a%itual, tosco, desele8ante e an8uloso, nu1 estran,o 1ani/estar de desner)a1ento e cansa5o e'traordin7rios. Ora, nada 1ais e'(lic7)el do 3ue este (er1anente contraste entre e'tre1as 1ani/esta5es de /or5a e a8ilidade e lon8os inter)alos de a(atia. Per/eita tradu5o 1oral dos a8entes /2sicos da sua terra, o sertane4o do norte te)e u1a 7rdua a(rendi?a8e1 de re)eses. A/e?9se, cedo, a encontr79los, de c,o/re, e a rea8ir, de (ronto. Atra)essa a )ida entre ciladas, sur(resas re(entinas de u1a nature?a inco1(reens2)el, e no (erde u1 1inuto de tr:8uas. R o %atal,ador (erene1ente co1%alido e e'austo, (erene1ente audacioso e /orteJ (re(arando9se se1(re (ara u1 rencontro 3ue no )ence e e1 3ue se no dei'a )encerJ (assando da 17'i1a 3uietude ; 17'i1a a8ita5oJ da rede (re8ui5osa e cM1oda (ara o lo1%il,o duro, 3ue o arre%ata co1o u1 raio (elos arrastadores estreitos, e1 %usca das 1al,adas. Ae/lete, nestas a(arncias 3ue se contra%ate1, a (r<(ria nature?a 3ue o rodeia E (assi)a ante o 4o8o dos ele1entos e (assando, se1 transi5o sens2)el, de u1a esta5o ; outra, da 1aior e'u%erDncia ; (en@ria dos desertos incendidos, so% o re)er%erar dos estios a%rasantes. R inconstante co1o ela. R natural 3ue o se4a. *i)er : ada(tar9se. Ela tal,ou9o ; sua i1a8e1: %7r%aro, i1(etuoso, a%ru(to. . . O !a<cho O 8a@c,o, o (ealador )alente, :, certo, ini1it7)el, nu1a car8a 8uerreiraJ (reci(itando9se, ao ressoar estr2dulo dos clarins )i%rantes, (elos (a1(as, co1 o conto da lan5a enristada, /ir1e no estri%oJ atu/ando9se louca1ente nos entre)erosJ desa(arecendo, co1 u1 8rito triun/al, na )ora8e1 do co1%ate, onde es(adana1 cintila5es de es(adasJ trans1udando o ca)alo e1 (ro4:til e )aranda 3uadrados e le)ando de ro4o o ad)ers7rio no ro1(o das /erraduras, ou to1%ando, (restes, na luta, e1 3ue entra co1 des(reocu(a5o so%erana (ela )ida. O -a!un/o O 4a8un5o : 1enos teatral1ente ,er<icoJ : 1ais tena?J : 1ais resistenteJ : 1ais (eri8osoJ : 1ais /orteJ : 1ais duro.

Aaro assu1e esta /ei5o ro1anesca e 8loriosa. Procura o ad)ers7rio co1 o (ro(<sito /ir1e de o destruir, se4a co1o /or. Est7 a/ei5oado aos (r:lios o%scuros e lon8os, se1 e'(anses entusi7sticas. A sua )ida : u1a con3uista ardua1ente /eita, e1 /aina diuturna. Cuarda9a co1o ca(ital (recioso. No es(erdi5a a 1ais li8eira contra5o 1uscular, a 1ais le)e )i%ra5o ner)osa se1 a certe?a do resultado. Calcula /ria1ente o (u8ilato. Ao Briscar da /acaB no d7 u1 8ol(e e1 /also. Ao a(ontar a la?arina lon8a ou o tra%uco (esado, dor1e na (ontaria. . . Se, ine/ica? o arre1esso /ul1inante, contr7rio enterreirado no %a3ueia, o 8a@c,o, )encido ou (ulseado, : /ra82li1o nas a(erturas de u1a situa5o in/erior ou indecisa. O 4a8un5o, no. Aecua. Las, no recuar : 1ais te1eroso ainda. R u1 ne8acear de1on2aco. O ad)ers7rio te1, da3uela ,ora e1 diante, )isando9o (elo cano da es(in8arda, u1 <dio ine'tin8u2)el, oculto no so1%reado das tocaias... Os &a3ueiros Esta o(osi5o de caracteres acentua9se nas 3uadras nor1ais. Assi1 todo sertane4o : )a3ueiro. [ (arte a a8ricultura rudi1entar das (lanta5es da )a?ante (ela %eira dos rios, (ara a a3uisi5o de cereais de (ri1eira necessidade, a cria5o de 8ado :, ali, a sorte de tra%al,o 1enos i1(ro(riada ao ,o1e1 e ; terra. Entretanto no ,7 )islu1%rar nas /a?endas do serto a a?7/a1a /esti)a das estDncias do Sul. BParar o rodeioB : (ara o 8a@c,o u1a /esta di7ria, de 3ue as ca)al,adas es(etaculosas so a1(lia5es a(enas. No D1%ito estreito das 1an8ueiras ou e1 (leno ca1(o, a4untando o 8ado costeado ou encal5ando os %ois es3ui)os (elas san8as e %an,ados, os (ealadores, ca(ata?es e (ees, (reando ; il,a(a dos la5os o (otro %ra)io, ou /a?endo to1%ar, /ul1inado (elas %olas sil)antes, o touro al5ado, nas e)olu5es r7(idas das carreiras, co1o se tirasse1 Bar8olin,asB, se8ue1 no alarido e na alacridade de u1a di)erso tu1ultuosa. Nos tra%al,os 1ais cal1os, 3uando nos rodeios 1arca1 o 8ado, cura19l,e as /eridas, a(arta1 os 3ue se destina1 ;s c,ar3ueadas, se(ara1 os no)il,os ta1%eiros ou escol,e1 os %a8uais condenados ;s c,ilenas do do1ador E o 1es1o /o8o, 3ue encandesce as 1arcas, d7 as %rasas (ara os 78a(es rudes de assados co1 couro ou /er)e a 78ua (ara o c,i1arro a1ar8o. =ecorre9l,es a )ida )ariada e /arta. Ser&id o inconsciente O 1es1o no acontece ao Norte. Ao contr7rio do entancieiro, o /a?endeiro dos sertes )i)e no litoral, lon8e dos dilatados do12nios 3ue nunca )iu, ;s )e?es. Herdara1 )el,o )2cio ,ist<rico. Co1o os o(ulentos ses1eiros da colMnia, usu/rue1, (arasitaria1ente, as rendas das suas terras, se1 di)isas /i'as. Os )a3ueiros so9l,es ser)os su%1issos.

Cra5as a u1 contrato (elo 3ual (erce%e1 certa (ercenta8e1 dos (rodutos, ali /ica1, anMni1os E nascendo, )i)endo e 1orrendo na 1es1a 3uadra de terra E (erdidos nos arrastadores e 1oca1%osJ e cuidando, a )ida inteira, /iel1ente, dos re%an,os 3ue >,es no (ertence1. O )erdadeiro dono, ausente, con,ece9l,es a /idelidade se1 (ar. No os /iscali?a. Sa%e9l,es, 3uando 1uito, os no1es. En)oltos, ento, no tra4e caracter2stico, os sertane4os encourados er8ue1 a c,ou(ana de (au9a9(i3ue ; %orda das caci1%as, ra(ida1ente, co1o se ar1asse1 tendasJ e entre8a19se, a%ne8ados, ; ser)ido 3ue no a)alia1. A (ri1eira coisa 3ue /a?e1 : a(render o a " c e, a/inal, toda a e'i8ncia da arte e1 3ue so e1:ritos: con,ecer os B/errosB das suas /a?endas e os das circun)i?in,as. C,a1a19se assi1 os sinais de todos os /eitios, ou letras, ou desen,os ca(ric,osos co1o si8las, i1(ressos, (or tatua8e1 a /o8o, nas ancas do ani1al, co1(letados (elos cortes, e1 (e3uenos Dn8ulos, nas orel,as. Ferrado o %oi, est7 8arantido. Pode ro1(er tran3ueiras e tres1al,ar9se. Se)a, indel:)el, a indica5o 3ue o re(or7 na BsoltaB (ri1iti)a. Por3ue o )a3ueiro no se contentando co1 ter de cor os /erros de sua /a?enda, a(rende os das de1ais. C,e8a, ;s )e?es (or e'traordin7rio es/or5o de 1e1<ria, a con,ecer, u1a (or u1a, no s< as reses de 3ue cuida, co1o as dos )i?in,os, incluindo9l,es a 8enealo8ia e ,7%itos caracter2sticos, e os no1es, e as idades etc. =este 1odo, 3uando sur8e no seu lo8rador u1 ani1al al,eio, cu4a 1arca con,ece, o restitui de (ronto. No caso contr7rio, conser)a o intruso, tratando9o co1o aos de1ais. Las no o le)a ; /eira anual, ne1 o a(lica e1 tra%al,o al8u1J dei'a9o 1orrer de )el,o. No l,e (ertence. Se : u1a )aca e d7 cria, /erra a esta co1 o 1es1o sinal descon,ecido, 3ue re(rodu? co1 (er/ei5o ad1ir7)elJ e assi1 (ratica co1 toda a descendncia da3uela. =e 3uatro e1 3uatro %e?erros, (or:1, se(ara u1, (ara si. R a sua (a8a. Esta%elece co1 o (atro descon,ecido o 1es1o con)nio 3ue te1 co1 o outro. E cu1(re estrita1ente, se1 4u2?es e se1 teste1un,as, o estran,o contrato, 3ue nin8u:1 escre)eu ou su8eriu. Sucede 1uitas )e?es ser deci/rada, a/inal, u1a 1arca so1ente de(ois de 1uitos anos, e o criador /eli? rece%er, ao in):s da (e5a @nica 3ue l,e /u8ira e da 3ual se desle1%rara, nu1a (onta de 8ado, todos os (rodutos dela. Parece /antasia este /ato, )ul8ar, entretanto, nos sertes. >ndica1o9lo co1o tra5o encantador da (ro%idade dos 1atutos. Os 8randes (ro(riet7rios da terra e dos re%an,os a con,ece1. T1, todos, co1 o )a3ueiro o 1es1o trato de (arceria, resu1ido na cl7usula @nica de l,e dare1, e1 troca dos cuidados 3ue ele des(ende, u1 3uarto dos (rodutos da /a?enda. E sa%e1 3ue nunca se )iolar7 a (ercenta8e1. O a4uste de contas /a?9se no /i1 do in)erno e reali?a9se, ordinaria1ente, se1 3ue este4a (resente a (arte 1ais interessada. R /or1alidade dis(ens7)el. O )a3ueiro se(ara escru(ulosa1ente a 8rande 1aioria de no)as ca%e5as (ertencentes ao (atro #nas 3uais i1(ri1e o sinal da /a?enda& das (oucas, u1 3uarto, 3ue l,e cou%era1 (or sorte. Cra)a nestas o seu sinal (articularJ e conser)a9as ou )ende9as. Escre)e ao (atro, dando9l,e conta 1inuciosa de todo o 1o)i1ento do s2tio, alon8ando9se aos 12ni1os (or1enoresJ e continua na /aina ininterru(ta.

Esta, ainda 3ue, e1 dadas ocasies, /ati8ante, : a 1ais rudi1entar (oss2)el. No e'iste no Norte u1a ind@stria (astoril. O 8ado )i)e e 1ulti(lica9se ; 8andaia. Ferrados e1 4un,o, os 8arrotes no)os (erde19se nas caatin8as, co1 o resto das 1al,adas. Ali os rareia1 e(i?ootias intensas, e1 3ue se so%rele)a1 o Bren8ueB e o B1al tristeB. Os )a3ueiros 1al (rocura1 atenu79las. Aestin8ue1 a ati)idade ;s corridas desa%aladas (elos arrastadores. Se a %ic,eira de)asta a tro(a, sa%e1 de es(ec2/ico 1ais e/ica? 3ue o 1erc@rio: a re?a. No (recisa1 de )er o ani1al doente. *olta19se a(enas na dire5o e1 3ue ele se ac,a e re?a1, trace4ando no c,o ine'tric7)eis lin,as ca%al2sticas. Ou ento, o 3ue : ainda 1ais transcendente, cura19no (elo rastro. E assi1 (assa1 nu1a a8ita5o est:ril. Aaro, u1 incidente, u1a )ariante ale8re, 3ue%ra a sua )ida 1on<tona. Solid7rios todos, au'ilia19se incondicional1ente e1 todas as con4unturas. Se /o8e a al8u1 %oi le)antadi5o, to1a da B8uiadaB, (e (ernas ao ca1(eo. e ei9lo escanc,ado no rastro, 4o8ado (elas )eredas tiradas a /aco. Se no (ode le)ar a)ante a e1(resa, B(ede ca1(oB, /rase caracter2stica da3uela ca)alaria r@stica, aos co1(an,eiros 1ais )i?in,os, e l7 se8ue1 todos, aos de?, aos )inte, r7(idos, ruidosos, a1i8os E Bca1(eandoB, )oando (elos to1%adores e es3uadrin,ando as caatin8as at: 3ue o %ruto, Bdesautori?adoB d a )enta no ter1o da corrida, ou to1%e, de ri4o, 1ancornado ;s 1os (ossantes 3ue se l,e a/erra1 aos c,i/res. A &a3ue-ada Esta solidariedade de es/or5os e)idencia9se 1el,or na B)a3ue4adaB, tra%al,o consistindo essencial1ente no reunir, e discri1inar de(ois, os 8ados de di/erentes /a?endas con)i?in,as, 3ue (or ali )i)e1 e1 co1u1, de 1istura, e1 u1 co1(7scuo @nico e enor1e, se1 cercas e se1 )alos. Aeali?a19na de 4un,o a 4ul,o. Escol,ido u1 lu8ar 1ais ou 1enos central, as 1ais das )e?es u1a )7r?ea co1(lanada e li1(a, o BrodeadorB, con8re8a9se a )a3ueira1a das )i?in,an5as. Concerta1 nos dis(ositi)os da e1(resa. =istri%ue19se as /un5es 3ue a cada u1 ca%ero na lide. E (ara lo8o, irradiantes (ela su(er/2cie da arena, arre1ete1 co1 as caatin8as 3ue a en)ol)e1 os encourados atl:ticos. O 3uadro te1 a 1o)i1enta5o sel)a8e1 e asso1%rosa de u1a corrida de t7rtaros. =esa(arece1 e1 1inutos os sertane4os, (erdendo9se no 1ata8al circundante. O rodeio (er1anece (or al8u1 te1(o deserto. . . =e re(ente estru8e ao lado u1 estr2dulo tro(el de cascos so%re (edras, u1 estr:(ido de 8al,os estalando, u1 estalar de c,i/res e1%atendoJ tu/a nos ares, e1 no)elos, u1a nu)e1 de (<J ro1(e, a s@%itas, na clareira, e1%olada, u1a (onta de 8adoJ e, lo8o a(<s, so%re o ca)alo 3ue estaca es%arrado, o )a3ueiro, teso nos estri%os... Tra? a(enas e'28ua (arte do re%an,o. Entre8a9a aos co1(an,eiros 3ue ali /ica1, gIde esteiraBJ e )ol)e e1 8alo(e desa%alado, reno)ando a (es3uisa. En3uanto outros re(onta1

al:1, 1ais outros, sucessi)a1ente, (or toda a %anda, (or todo o D1%ito do rodeio, 3ue se ani1a, e tu1ultua e1 dis(aros: %ois ;s 1arradas ou escar)ando o c,o, ca)alos cur)eteando, con/undidos e e1%aral,ados so%re os (lainos )i%rantes nu1 (rolon8ado ru1or de terre1oto. Aos lados, na caatin8a, os 1enos /eli?es se a8ita1 ;s )oltas co1 os 1arru7s recalcitrantes. O touro lar8ado ou o 8arrote )adio e1 8eral re/o8e ; re)ista. A/unda na caatin8a. Se8ue9o o )a3ueiro. Cose9se9l,e no rastro. *ai co1 ele ;s @lti1as %i%ocas. No o lar8aJ at: 3ue sur4a o ense4o (ara u1 ato decisi)o: alcan5ar re(entina1ente o /u8iti)o, de arrancoJ cair lo8o (ara o lado da sela, sus(enso nu1 estri%o e u1a das 1os (resa ;s crinas do ca)aloJ a8arrar co1 a outra a cauda do %oi e1 dis(arada e co1 u1 ra(elo /ort2ssi1o, de %anda, derri%79lo (esada1ente e1 terra... Pe9l,e de(ois a (ela ou a 17scara de couro, le)ando9o 4u8ulado ou )endado (ara o rodeador. Ali o rece%e1 ruidosa1ente os co1(an,eiros. Conta9l,es a /a5an,a. Conta19l,e outras idnticas, e troca19se as i1(resses ,er<icas nu1a ad4eti)a5o ad "oc, 3ue )ai nu1 crescendo do BdestaladoB r2s(ido ao Bte1eroB (ronunciado nu1 tr1ulo enrou3uecido e lon8o. =e(ois, ao /indar do dia, a @lti1a tare/a: conta1 as ca%e5as reunidas. A(arta19nas. Se(ara19se, se8uindo cada u1 (ara sua /a?enda tan8endo (or diante as reses res(ecti)as. E (elos er1os ecoa1 1elancolica1ente as notas do Ba%oiadoB . . . A arri,ada Se8ue a %oiada )a8arosa1ente, ; cadncia da3uele canto triste e (re8ui5oso. Escanc,ado, des8raciosa1ente, na sela, o )a3ueiro, 3ue a re) unida e acrescida de no)as crias, ru1ina os lucros (ro)7)eis: o 3ue toca ao (atro, e o 3ue l,e toca a ele, (elo trato /eito. *ai dali 1es1o contando as (e5as destinadas ; /eiraJ considera, a3ui, u1 )el,o %oi 3ue ele con,ece ,7 de? anos e nunca le)ou ; /eira, 1erc de u1a a1i?ade anti8aJ al:1, u1 1u1%ica claudicante, e1 cu4o /lanco se enterra estre(e a8udo, 3ue : (reciso arrancarJ 1ais lon8e, 1ascarado, ca%e5a alta e desa/iadora, se8uindo a(enas 8uiado (ela co1(resso dos outros, o 8arrote %ra)o, 3ue su%4u8ou, (e8ando9o Bde saiaB, e derru%ando9o, na caatin8aJ acol7, so%er%o, ca1in,ando /ol8ado, (or3ue os de1ais o res(eita1, a%rindo9l,e e1 roda u1 claro, lar8o (esco5o, en)er8adura de %@/alo, o touro )i8oroso, in)e4a de toda a redonde?a, cu4as ar1as re8idas e curtas rele1%ra1, estaladas, ro1%as e c,eias de terra, 8ua1(a5os /or1id7)eis, e1 luta co1 os ri)ais (ossantes, nos lo8radourosJ al:1, (ara toda a %anda, outras (e5as, con,ecidas todas, re)i)endo9l,e todas, u1a a u1a, u1 incidente, u1 (or1enor 3ual3uer da sua e'istncia (ri1iti)a e si1(les. E (rosse8ue1, e1 orde1, lentos, ao toar 1erenc<rio da canti8a, 3ue (arece acalent79los, e1%alando9os co1 o re/ro 1on<tono: E cou mans/o E cou...0 ca1... ecoando saudoso nos desca1(ados 1udos... Estouro da ,oiada

=e s@%ito, (or:1, ondula u1 /r1ito sulcando, nu1 estre1e5o re(entino, a3ueles centenares de dorsos lu?idios. H7 u1a (arada instantDnea .Entre%ate19se, enreda19se, tran5a19se e alteia19se /is8ando )i)a1ente o es(a5o, e inclina19se, e1%aral,a19se 1il,ares ele c,i/res. *i%ra u1a tre(ida5o no soloJ e a %oiada estoura. . . A %oiada arranca. Nada e'(lica, ;s )e?es, o aconteci1ento, ali7s )ul8ar, 3ue : o deses(ero dos ca1(eiros. Ori8ina o incidente 1ais tri)ial E o s@%ito )Mo rasteiro de u1a ara3u ou a corrida de u1 1oc< es3ui)o. U1a rs se es(anta e o cont78io, u1a descar8a ner)osa su%itDnea, trans/unde o es(anto so%re o re%an,o inteiro. R u1 sola)anco @nico, asso1%roso, atirando, de (ancada, (or diante, re)oltos, 1isturando9os e1%olados, e1 )erti8inosos dis(aros, a3ueles 1aci5os cor(os to nor1al1ente tardos e 1orosos. E l7 se )o: no ,7 1ais cont9los ou alcan579los. Aca1a19se as caatin8as, 7r)ores do%radas, (artidas, estalando e1 lascas e 8ra)etosJ des%orda1 de re(ente as %ai'adas nu1 1arul,o de c,i/resJ estre(ita1, %ritando e es/arelando as (edras, torrentes de cascos (elos to1%adoresJ rola surda1ente (elos ta%uleiros ru2do soturno e lon8o de tro)o lon82n3uo... =estroe19se e1 1inutos, /eito 1ontes de lei)as, anti8as ro5as (enosa1ente culti)adasJ e'tin8ue19se, e1 la1eiros re)ol)idos, as i(ueiras rasasJ a%ate19se, a(isoados, os (ousosJ ou es)a?ia19se, dei'ando9os os ,a%itantes es(a)oridos, /u8indo (ara os lados, e)itando o ru1o retil2neo e1 3ue se des(en,a a Barri%adaB E 1il,ares de cor(os 3ue so u1 cor(o @nico, 1onstruoso, in/or1e, indescrit2)el, de ani1al /ant7stico, (reci(itado na carreira doida. E so%re este tu1ulto, arrodeando9o, ou arre1essando9se i1(etuoso na esteira de destro5os, 3ue dei'a a(<s si a3uela a)alanc,a )i)a, lar8ado nu1a dis(arada estu(enda so%re %arrancas, e )alos, e cerros, e 8al,adas E enristado o /erro, r:deas soltas, soltos os estri%os, estirado so%re o lo1%il,o, (reso ;s crinas do ca)alo E o )a3ueiro a N7 se l,e te1 associado, e1 ca1in,o, os co1(an,eiros, 3ue escutara1, de lon8e, o estouro da %oiada. Aeno)a9se a lida: no)os es/or5os, no)os arre1essos, no)as /a5an,as, no)os riscos e no)os (eri8os a des(ender, a atra)essar e a )encer, at: 3ue o %oiado, no 47 (elo tra%al,o dos 3ue o encal5a1 e re%ate1 (elos /lancos seno (elo cansa5o, a (ouco e (ouco a/rou'e e esta3ue, inteira1ente a%o1%ado. Aea)ia19no ; )ereda da /a?endaJ e ressoa1, de no)o, (elos er1os, entristecedora1ente. as notas 1elanc<licas do a%oiado. Tradi/es *ol)e1 os )a3ueiros ao (ouso e ali, nas redes %a1%oantes, relatando as (eri(:cias da )a3ue4ada ou /a1osas a)enturas de /eira, (assa1 as ,oras 1atando, na si8ni/ica5o co1(leta do ter1o, o te1(o, e desalterando9se co1 a u1%u?ada sa%oros2ssi1a, ou 1erendando a i8uaria inco1(ar7)el de 4eri1u1 co1 leite. Se a 3uadra : (ro(2cia, e )o %e1 as (lanta5es da )a?ante, e )i5a o B(anascoB e o B1i1osoB nas soltas dilatadas, e nada re)ela o a(areci1ento da seca, re/ina1 a ociosidade nos %ra5os da (re8ui5a %en/a?e4a. Se8ue1 (ara as )ilas se (or l7 se /a?e1 /estas de ca)al,adas e 1oura1as, di)erti1entos anacrMnicos 3ue os (o)oados sertane4os re(rodu?e1, intactos, co1

os 1es1os (ro8ra1as de ,7 trs s:culos. E entre eles a e'<tica Benca1isadaB, 3ue : o 1ais curioso e'e1(lo do a/erro ;s 1ais re1otas tradi5es. *el,2ssi1a c<(ia das )etustas 3uadras dos /ossados ou arrancadas noturnas, na Pen2nsula, contra os castelos 7ra%es, e de todo es3uecido na terra onde nasceu, onde a sua 1es1a si8ni/ica5o : ,o4e inusitado arca2s1o, esta di)erso dis(endiosa e interessante, /eita ; lu? de lanternas e arc,otes, co1 os seus lon8os corte4os de ,o1ens a (:, )estidos de %ranco, ou ; 1aneira de 1u5ul1anos, e outros a ca)alo e1 ani1ais estran,a1ente a4ae?ados, des/ilando r7(idos, e1 escara1u5as e si1ulados recontros, : o encanto 17'i1o dos 1atutos /ol8a?os. 'an/as Ne1 todos, (or:1, a co1(arte1. $aldos de recursos (ara se alon8are1 das ranc,arias, a8ita19se, ento, nos /ol8uedos costu1eiros. Encourados de no)o, se8ue1 (ara os sa1%as e caterets ruidosos, os solteiros, /a1ana?es no Idesa/io, so%ra5ando os 1ac,etes, 3ue )i%ra1 no Bc,oradin,oB ou B%aioB, e os casados le)ando toda a Bo%ri8a5oB, a /a12lia. Nas c,ou(anas e1 /esta rece%e19se os con)i)as co1 estre(itosas sal)as de ron3ueiras e co1o e1 8eral no ,7 es(a5o (ara tantos, ar1a9se /ora, no terreiro )arrido, re)estido de ra1a8ens, 1o%iliado de ce(os e troncos, e raros ta1%oretes, 1as i1enso, alu1iado (elo luar e (elas estrelasa o salo de %aile. B=es(onta1 o diaB co1 uns lar8os tra5os de a8uardente, a Btei1osaB. E ro1(e1 estr2dula1ente os sa(ateados )i)os. U1 ca%ra destalado ral,a na )iola. Serena1, e1 )a8arosos 1eneios, as ca%oclas %onitas. Ae)oluteia,, B%ra%o e coradoB, o sertane4o 1o5o. 'esa0ios Nos inter)alos tra)a19se os desa/ios. Enterreira19se, ad)ers7rios, dois cantores rudes. As ri1as salta1 e casa19se e1 3uadras 1uita )e? %el2ssi1as. Nas ,oras de =eus, a1:1, No : ?o1%aria, noa =esa/io o 1undo inteiro Pra cantar nesta /un5o a O ad)ers7rio retruca lo8o, le)antando9l,e o @lti1o )erso da 3uadra: Pra cantar nesta /un5o, A1i8o, 1eu ca1arada, +ceita teu desafio O B/a1aB deste sertoa R o co1e5o da luta 3ue s< ter1ina 3uando u1 dos %ardos se en8as8a nu1a ri1a di/2cil e titu%eia, re(inicando ner)osa1ente o 1ac,ete, so% u1a a)alanc,a de risos saudando9l,e a derrota. E a noite )ai desli?ando r7(ida no /ol8uedo 3ue se 8enerali?a, at: 3ue as %arras )en,a1 3ue%rando e cante1 as seric<ias nas i(ueiras, dando o sinal de de%andar ao a8ru(a1ento /ol8a?o. Ter1inada a /esta )ol)e1 os )a3ueiros ; tare/a ou ; rede (re8ui5osa.

Al8uns, de ano e1 ano, arranca1 dos (ousos tran3uilos (ara re1otas (ara8ens. Trans(e1 o S. FranciscoJ 1er8ul,a1 nos 8erais enor1es do ocidente, )astos (lanaltos inde/inidos e1 3ue se con/unde1 as %acias da3uele e do Tocantins e1 ala8ados de onde (arte1 os rios indi/erente1ente (ara o le)ante e (ara o (oenteJ e (enetra1 e1 Coi7s, ou, a)anta4ando9se 1ais (ara o norte, as serras do Piau2. *o ; co1(ra de 8ados. A3ueles lu8ares lon82n3uos, (o%res e o%scuros )ilare4os 3ue o Porto Nacional e'tre1a, ani1a19se, ento, (assa8eira1ente, co1 a ro1aria dos B%aianosB So os autocratas das /eiras. =entro da ar1adura de couro, 8al,ardos, %randindo a 8uiada, so%re os ca)alos ariscos, entra1 na3ueles )ilare4os co1 u1 des8arre atre)ido de triun/adores /eli?es. E ao tornare1 E 3uando no se (erde1 (ara todo o se1(re, se1 tino, na Btra)essiaB (eri8osa dos desca1(ados uni/or1es E reata1 a 1es1a )ida 1on<tona e (ri1iti)a. A seca =e re(ente, u1a )ariante tr78ica. A(ro'i1a9se a seca. O sertane4o adi)in,a9a e 8ra5as ao rit1o sin8ular co1 3ue se desencadeia o /la8elo. Entretanto no /o8e lo8o, a%andonando a terra a (ouco e (ouco in)adida (elo li1%o candente 3ue irradia do Cear7. $ucQle, e1 (78ina not7)el, assinala a ano1alia de se no a/ei5oar nunca, o ,o1e1, ;s cala1idades naturais 3ue o rodeia1. Nen,u1 (o)o te1 1ais (a)or aos terre1otos 3ue o (eruanoJ e no Peru as crian5as ao nascere1 te1 o %er5o e1%alado (elas )i%ra5es da terra. Las o nosso sertane4o /a? e'ce5o ; re8ra. A seca no o a(a)ora. R u1 co1(le1ento ; sua )ida tor1entosa, e1oldurando9a e1 cen7rios tre1endos. En/renta9a, est<ico. A(esar das dolorosas tradi5es 3ue con,ece atra):s de u1 se1 nu1ero de terr2)eis e(is<dios, ali1enta a todo o transe es(eran5as de u1a resistncia i1(oss2)el. Co1 os escassos recursos das (r<(rias o%ser)a5es e das dos seus 1aiores, e1 3ue ensina1entos (r7ticos se 1istura1 a e'tra)a8antes crendices, te1 (rocurado estudar o 1al, (ara o con,ecer, su(ortar e su(lantar. A(arel,a9se co1 sin8ular serenidade (ara a luta. =ois ou trs 1eses antes do solst2cio de )ero, es(eca e /ortalece os 1uros dos a5udes, ou li1(a as caci1%as. Fa? os ro5ados e arre8oa as estreitas /ai'as de solo ar7)el ; orla dos ri%eires. Est7 (re(arado (ara as (lanta5es li8eiras ; )inda das (ri1eiras c,u)as. Procura e1 se8uida des)endar o /uturo. *ol)e o ol,ar (ara as alturasJ atenta lon8a1ente nos 3uadrantesJ e (er3uire os tra5os 1ais /u8iti)os das (aisa8ens. Os sinto1as do /la8elo des(onta19l,e, ento, encadeados e1 s:rie, sucedendo9se in/le'2)eis, co1o sinais co1e1orati)os de u1a 1ol:stia c2clica, da se?o asso1%radora da Terra. Passa1 as Bc,u)as do ca4uB e1 outu%ro, r7(idas, e1 c,u)is3ueiros (restes delidos nos ares ardentes, se1 dei'are1 tra5osJ e B(inta1B as caatin8as, a3ui, ali, (or toda a (arte, 1os3ueadas de tu/os (ardos de 7r)ores 1arcescentes, cada )e? 1ais nu1erosos e 1aiores, le1%rando cin?eiros de u1a co1%usto a%a/ada, se1 c,a1asJ e 8reta9se o c,oJ e a%ai'a9se

)a8arosa1ente o n2)el das caci1%as... =o 1es1o (asso nota 3ue os dias, estuando lo8o ao al)orecer, transcorre1 a%rasantes, ; 1edida 3ue as noites se )o tornando cada )e? 1ais /rias. A at1os/era a%sor)e9l,e, co1 a)ide? de es(on4a, o suor na /ronte, en3uanto a ar1adura de couro, se1 1ais a /le'i%ilidade (ri1iti)a, se l,e endurece aos o1%ros, esturrada, r28ida, /eito u1a coura5a de %ron?e. E ao descer das tardes, dia a dia 1enores e se1 cre(@sculos, considera, entristecido, nos ares, e1 %andos, as (ri1eiras a)es e1i8rantes, trans)oando a outros cli1as. R o (rel@dio da sua des8ra5a. *9o acentuar9se nu1 crescendo, at: de?e1%ro. Precautela9se: re)ista, a(reensi)o, as 1al,adas. Percorre os lo8radouros lon8os. Procura entre as c,a(adas 3ue se esterili?a1 )7r?eas 1ais %eni8nas (ara onde tan8e os re%an,os. E es(era, resi8nado, o dia 1X da3uele 1s Por3ue, e1 tal data, usan5a a)oen8a l,e /aculta sondar o /uturo, interro8ando a Pro)idncia. E a e'(erincia tradicional de Santa Su?ia. No dia 1W ao anoitecer e'(e ao relento, e1 lin,a, seis (edrin,as de sal, 3ue re(resenta1, e1 orde1 sucessi)a da es3uerda (ara a direita, os seis 1eses )indouros, de 4aneiro a 4un,o. Ao al)orecer de 1X o%ser)a9as: se esto intactas, (ressa8ia1 a secaJ se a (ri1eira a(enas se deliu, trans1udada e1 al4M/ar l21(ido, : certa a c,u)a e1 4aneiroJ se a se8unda, e1 /e)ereiroJ se a 1aioria ou todas, : ine)it7)el o in)erno %en/a?e4o. Esta e'(erincia : %el2ssi1a. E1 3ue (ese ao esti81a su(ersticioso, te1 %ase (ositi)a, e : aceit7)el desde 3ue se considera 3ue dela se col,e a 1aior ou 1enor dosa8e1 de )a(or dI78ua nos ares, e, deduti)a1ente, 1aiores ou 1enores (ro%a%ilidades de de(resses %aro1:tricas, ca(a?es de atrair o a/lu'o das c,u)as. Entretanto, e1%ora tradicional, esta (ro)a dei'a ainda )acilante o sertane4o. Ne1 se1(re desani1a, ante os seus (iores )atic2nios. A8uarda, (aciente, o e3uin<cio da (ri1a)era, (ara de/initi)a consulta aos ele1entos. Atra)essa trs lon8os 1eses de e'(ectati)a ansiosa e no dia de S. Nos:, 1 de 1ar5o, (rocura no)o au8@rio, o @lti1o. A3uele dia : (ara ele o 2ndice dos 1eses su%se3Tentes. Aetrata9l,e, a%re)iadas e1 do?e ,oras, todas as alternati)as cli17ticas )indouras. Se durante ele c,o)e, ser7 c,u)oso o in)erno: se, ao contr7rio, o Sol atra)essa a%rasadora1ente o /ir1a1ento claro, esto (or terra todas as suas es(eran5as. A seca : ine)it7)el. Insulamento no deserto Ento se trans/i8ura. No : 1ais o indolente incorri82)el ou o i1(ulsi)o )iolento, )i)endo ;s dis(aradas (elos arrastadores. Transcende a sua situa5o rudi1entar. Aesi8nado e tena?, co1 a (laca%ilidade su(erior dos /ortes, encara de /ito a /atalidade incoerc2)elJ e rea8e. O ,ero2s1o te1 nos sertes, (ara todo o se1(re (erdidas, tra8:dias es(antosas. No ,7 re)i)9las ou e(isodi79las. Sur8e1 de u1a luta 3ue nin8u:1 descre)e E a insurrei5o da terra contra o ,o1e1. A (rinc2(io este re?a, ol,os (ostos na altura. O seu (ri1eiro a1(aro : a /: reli8iosa. So%ra5ando os santos 1ila8reiros, cru?es al5adas, andores er8uidos, %andeiras do

=i)ino ru/lando, l7 se )o, desca1(ados e1 /ora, /a12lias inteiras E no 47 os /ortes e sadios seno os (r<(rios )el,os co1%alidos e en/er1os claudicantes, carre8ando aos o1%ros e ; ca%e5a as (edras dos ca1in,os, 1udando os santos de uns (ara outros lu8ares. Ecoa1 lar8os dias, 1on<tonas, (elos er1os, (or onde (assa1 as lentas (rocisses (ro(iciat<rias, as ladain,as tristes. Ae%ril,a1 lon8as noites nas c,a(adas, (er)a8antes as )elas dos (enitentes... Las os c:us (ersiste1 sinistra1ente clarosJ o Sol /ul1ina a TerraJ (ro8ride o es(as1o asso1%rados da seca. O 1atuto considera a (role a(a)oradaJ conte1(la entristecido os %ois sucu1%idos, 3ue se a8ru(a1 so%re as /unda8ens das i(ueiras, ou, ao lon8e, e1 8ru(os erradios e lentos, (esco5os do%rados, acaroados co1 o c,o, e1 1u8idos (ranti)os F/are4ando a 78uaBJ E e se1 3ue se l,e a1orte5a a cren5a, se1 du)idar da Pro)idncia 3ue o es1a8a, 1ur1urando ;s 1es1as ,oras as (reces costu1eiras, a(resta9se ao sacri/2cio. Arre1ete de al)io a en'ada co1 a terra, %uscando nos estratos in/eriores a 78ua 3ue /u8iu da su(er/2cie. Atin8e9os ;s )e?esJ outras, a(<s enor1es /adi8as, es%arra e1 u1a la4e1 3ue l,e anula todo o es/or5o des(endidoJ e outras )e?es, o 3ue : 1ais corrente, de(ois de des)endar tnue len5ol l23uido su%terrDneo, o ) desa(arecer u1, dois dias (assados, e)a(orando9se, ou su8ado (elo solo. Aco1(an,a9o tena?1ente, re(ro/undando a 1ina, e1 cata do tesouro /u8iti)o. *ol)e, (or /i1, e'austo, ; %eira da (r<(ria co)a 3ue a%riu, /eito u1 desenterrado. Las co1o /ru8alidade rara l,e (er1ite (assar os dias co1 al8uns 1anelos de (a5oca, no se l,e a/rou'a, to de (ronto, o Dni1o. Ali est7, e1 torno, a caatin8a, o seu celeiro a8reste. Es3uadrin,a9o. Tal,a e1 (eda5os os 1andacarus 3ue desaltera1, ou as ra1as )erdoen8as dos 4ua?eiros 3ue ali1enta1 os 1a8ros %ois /a1intosJ derru%a os esti(ites dos ouricuris e rala9os, a1assa9os, co?in,a9os, /a?endo u1 (o sinistro, o B%r<B, 3ue inc,a os )entres nu1 en/arte ilus<rio, e1(an?inando o /a1intoJ atesta os 4iraus de co3uil,osJ arranca as ra2?es t@1idas dos u1%u?eiros, 3ue l,e dessedenta1 os /il,os, reser)ando (ara si o su1o adstrin8ente dos clad<dios do 'i3ue'i3ue, 3ue enrou3uece ou e'tin8ue1 a )o? de 3ue1 o %e%e, e de1asia9se e1 tra%al,os, a(elando in/ati87)el (ara todos os recursos E /orte e carin,oso E de/endendo9se e estendendo ; (role a%atida e aos re%an,os con/iados a ener8ia so%re9,u1ana. $alda19se9l,e, (or:1, os es/or5os. A nature?a no o co1%ate a(enas co1 o deserto. Po)oa9a, contrastando co1 a /u8a das serie1as, 3ue e1i8ra1 (ara outros Bta%uleirosB, e 4andaias, 3ue /o8e1 (ara o litoral re1oto, u1a /auna cruel. Lir2ades de 1orce8os a8ra)a1 a B1a8r:1B, a%atendo9se so%re o 8ado, di?i1ando9o. C,ocal,a1 as casca):is, in@1eras, tanto 1ais nu1erosas 3uanto 1ais ardente o estio, entre as 1ace8as recrestadas. [ noite, a su5uarana trai5oeira e ladra, 3ue l,e rou%a os %e?erros e os no)il,os, )e1 %eirar a sua lanc,aria (o%re. R 1ais u1 ini1i8o a su(lantar. A/u8enta9a e es(anta9a, (reci(itando9se co1 u1 ti5o aceso no terreiro deserto. E se ela no recua, assalta9a. Las no a tiro, (or3ue sa%e 3ue, des)iada a 1ira, ou (ouco e/ica? o c,u1%o, a on5a, B)indo e1 ci1a da /u1a5aB, : in)enc2)el. O (u8ilato : 1ais co1o)ente. O atleta en/ra3uecido, tendo ; 1o es3uerda a /or3uil,a e ; direita a /aca, irrita e desa/ia a /era, (ro)oca9l,e o %ote e a(ara9a no ar, tres(assando9a de u1 8ol(e.

Ne1 se1(re, (or:1, (ode a)enturar9se ; /a5an,a arriscada. U1a 1ol:stia e'tra)a8ante co1(leta a sua desdita E a ,e1eralo(ia. Esta /alsa ce8ueira : (arado'al1ente /eita (elas rea5es da lu?J nasce dos dias claros e 3uentes, dos /ir1a1entos /ul8urantes, do )i)o ondular dos ares e1 /o8o so%re a terra nua. R u1a (letora do ol,ar. Las o Sol se esconde no (oente a )2ti1a nada 1ais ). Est7 ce8a. A noite a/o8a9se de s@%ito, antes de en)ol)er a Terra. E na 1an, se8uinte a )ista e'tinta l,e re)i)e, acendendo9se no (ri1eiro la1(e4o do le)ante, (ara se a(a8ar, de no)o, ; tarde, co1 inter1itncia dolorosa. Aenasce9l,e co1 ela a ener8ia. Ainda se no considera )encido. Aesta19l,e, (ara desalterar e sustentar os /il,os, os talos tenros, os 1an8ar7s das %ro1:lias sel)a8ens. >lude9os co1 essas i8uarias %7r%aras. Se8ue, a (: a8ora, (or3ue se >,e (arte o cora5o s< de ol,ar (ara o ca)alo, (ara os lo8radouros. Conte1(la ali a ru2na da /a?enda: %ois es(ectrais, )i)os no se sa%e co1o, ca2dos so% as 7r)ores 1ortas, 1al soer8uendo o arca%ou5o 1urc,o so%re as (ernas secas, 1arc,ando )a8arosa1ente, ca1%aleantesJ %ois 1ortos ,7 dias e intactos, 3ue os (r<(rios uru%us re4eita1, (or3ue no ro1(e1 a %icadas as suas (eles esturradasJ %ois 4ururus, e1 roda da clareira de c,o entorroado onde /oi a a8uada (rediletaJ e, o 3ue 1ais >,e d<i, os 3ue ainda no de todo e'austos o (rocura1, e o circunda1, con/iantes, urrando e1 lon8o a(elo triste 3ue (arece u1 c,oro. E ne1 u1 cereus a)ulta 1ais e1 tornoJ /ora1 ru1inadas as @lti1as ra1as )erdes dos 4u7s... Tran5a19se, (or:1, ao lado, i1(enetr7)eis ren3ues de 1aca1%iras. R ainda u1 recurso. >ncendeia9os, %atendo o is3ueiro nas acendal,as das /ol,as resse3uidas (ara os des(ir, e1 co1%usto r7(ida, dos es(in,os. E 3uando os rolos de /u1o se eno)ela1 e se dilue1 no ar (ur2ssi1o, )e19se, correndo de todos os lados, e1 tro(el 1oroso de estro(eados, os 1a8ros %ois /a1intos, e1 %usca do @lti1o re(asto. Por /i1 tudo se es8ota e a situa5o no 1uda. No ,7 (ro%a%ilidade se3uer de c,u)as. A casca das 1ari?eiras no transuda, (renunciando9as. O nordeste (ersiste intenso, rolando, (elas c,a(adas, ?unindo e1 (rolon8a5es ui)adas na 8al,ada estre(itante das caatin8as e o Sol alastra, re)er%erando no /ir1a1ento claro, os incndios ine'tin8u2)eis da can2cula. O sertane4o, asso%er%ado de re)eses, do%ra9se a/inal. Passa certo dia, a sua (orta, a (ri1eira tur1a de BretirantesB. *9a, asso1%rado, atra)essar o terreiro, 1iseranda, desa(arecendo adiante nu1a nu)e1 de (oeira, na cur)a do ca1in,o... No outro dia, outra. E outras. R o serto 3ue se es)a?ia. No resiste 1ais. A1atula9se nu1 da3ueles %andos, 3ue l7 se )o ca1in,o e1 /ora, de%ruando de ossadas as )eredas, e l7 se )ai ele no 'odo (enos2ssi1o (ara a costa, (ara as serras distantes, (ara 3uais3uer lu8ares onde o no 1ate o ele1ento (ri1ordial da )ida. Atin8e9os. Sal)a9se. Passa19se 1eses. Aca%a9se o /la8elo. Ei9lo de )olta. *ence9o saudade do serto. Ae1i8ra. E torna /eli?, re)i8orado, cantandoJ es3uecido de in/ort@nios, %uscando as 1es1as ,oras

(assa8eiras da )entura (erdidi5a e inst7)el, os 1es1os dias lon8os de transes e (ro)a5es de1oradas. Reli!i o mesti/a >nsulado deste 1odo no (a2s, 3ue o no con,ece, e1 luta a%erta co1 o 1eio, 3ue l,e (arece ,a)er esta1(ado na or8ani?a5o e no te1(era1ento a sua rude?a e'traordin7ria, nM1ade ou 1al /i'o ; terra, o sertane4o no te1, (or %e1 di?er, ainda ca(acidade or8Dnica (ara se a/ei5oar a situa5o 1ais alta. O c2rculo estreito da ati)idade re1orou9l,e o a(er/ei5oa1ento (s23uico. Est7 na /ase reli8iosa de u1 1onote2s1o inco1(reendido, ei)ado de 1isticis1o e'tra)a8ante, e1 3ue se re%ate o /etic,is1o do 2ndio e do a/ricano. E o ,o1e1 (ri1iti)o, audacioso e /orte, 1as ao 1es1o te1(o cr:dulo, dei'ando9se /acil1ente arre%atar (elas su(ersti5es 1ais a%surdas. U1a an7lise destas re)elaria a /uso de est7dios e1ocionais distintos. A sua reli8io : co1o ele E 1esti5a. Aesu1o dos caracteres /2sicos e /isiol<8icos das ra5as de 3ue sur8e, su1aria9l,es identica1ente as 3ualidades 1orais. E u1 2ndice da )ida de trs (o)os. E as suas cren5as sin8ulares tradu?e1 essa a(ro'i1a5o )iolenta de tendncias distintas. E desnecess7rio descre)9las. As lendas arre(iadoras do caapora tra)esso e 1aldoso, atra)essando c:lere, 1ontado e1 caititu arisco, as c,a(adas desertas, nas noites 1isteriosas de luares clarosJ os sacis dia%<licos, de %arrete )er1el,o ; ca%e5a, assaltando o )iandante retardat7rio, nas noites a?ia8as das se'tas9/eiras, de (arceria co1 os lo%iso1ens e 1ulas9se19ca%e5a not2)a8osJ todos os 1al9asso1%ra1entos, todas as tenta5es do 1aldito ou do dia%o E este tr78ico e1iss7rio dos rancores celestes e1 co1isso na TerraJ as re?as diri8idas a S. Ca1(eiro, canoni?ado in parti"us, ao 3ual se acende1 )elas (elos ca1(os, (ara 3ue /a)ore5a a desco%erta de o%4etos (erdidosJ as %en?eduras ca%al2sticas (ara curar os ani1ais, (ara Ia1assarB e B)enderB se?esJ todas as )isualidades, todas a(ari5es /ant7sticas, todas as (ro/ecias esdr@'ulas de 1essias insanosJ e as ro1arias (iedosasJ e as 1issesJ e as (enitncias.... todas as 1ani/esta5es co1(le'as de reli8iosidade inde/inida so e'(lic7)eis. (atores hist$ricos da reli!i o mesti/a No seria di/2cil caracteri?79las co1o u1a 1esti5a8e1 de cren5as. Ali esto, /rancos, o antro(is1o do sel)a8e1, o ani1is1o do a/ricano e, o 3ue : 1ais, o (r<(rio as(ecto e1ocional da ra5a su(erior, na :(oca do desco%ri1ento e da coloni?a5o. Este @lti1o : u1 caso not7)el de ata)is1o, na Historia. Considerando as a8ita5es reli8iosas do serto e os e)an8eli?adores e 1essias sin8ulares, 3ue, inter1itente1ente, o atra)essa1, ascetas 1orti/icados de /la82cios, encal5ados se1(re (elos se3ua?es nu1erosos, 3ue /anati?a1, 3ue arrasta1, 3ue do1ina1, 3ue endoidece1 E es(ontanea1ente recorda1os a /ase 1ais cr2tica da al1a (ortu8uesa, a (artir do /inal do s:culo 1_, 3uando, de(ois de ,a)er (or 1o1entos centrali?ado a Hist<ria, o 1ais interessante dos (o)os caiu, de s@%ito, e1 deco1(osi5o r7(ida, 1al dis/ar5ada (ela corte oriental de d. Lanuel.

O (o)oa1ento do $rasil /e?9se, intenso, co1 d. Noo >>>, (recisa1ente no /ast28io de co1(leto dese3uil2%rio 1oral, 3uando Btodos os terrores da >dade L:dia tin,a1 cristali?ado no catolicis1o (eninsularB. U1a 8rande ,eran5a de a%uses e'tra)a8antes, e'tinta na orla 1ar2ti1a (elo in/lu'o 1odi/icador de outras cren5as e de outras ra5as, no serto /icou intacta. Trou'era19na as 8entes i1(ression7)eis, 3ue a/lu2ra1 (ara a nossa terra, de(ois de des/eito no Oriente o son,o 1iraculoso da cndia. *in,a1 c,eias da3uele 1isticis1o /ero?, e1 3ue o /er)or reli8ioso re)er%era)a ; cadncia /orte das /o8ueiras in3uisitoriais, la)rando intensas na (en2nsula. Era1 (arcelas do 1es1o (o)o 3ue e1 Sis%oa, so% a o%sesso dolorosa dos 1ila8res e assaltado de s@%itas alucina5es, )ia, so%re o (a5o dos reis, ata@des a8oureiros, l2n8uas de /la1as 1isteriosas, cater)as de 1ouros de al%orno?es %rancos, (assando (rocessional1enteJ co1%ates de (aladinos nas alturas... E da 1es1a 8ente 3ue a(<s Alc7cer9Zui%ir, e1 (lena Bca3ue'ia nacionalB, se8undo o di?er )i8oroso de Oli)eira Lartins, (rocura)a, ante a ru2na i1inente, co1o sal)a5o @nica, a /<r1ula su(erior das es(eran5as 1essiDnicas. =e /eito, considerando as desordens sertane4as, ,o4e, e os 1essias insanos 3ue as (ro)oca1, irresisti)el1ente nos assalta1, e1(ol8antesI as /i8uras dos (ro/etas (eninsulares de outroraEo rei de 'enamacor, o rei da Ericeira, errantes (elas /aldas das serras, de)otados ao 1art2rio, arre%atando na 1es1a ideali?a5o, na 1es1a insDnia, no 1es1o son,o doentio, as 1ultides crendeiras. Esta 4usta(osi5o ,ist<rica calca9se so%re trs s:culos. Las : e'ata, co1(leta, se1 do%ras. >1<)el o te1(o so%re a r@stica sociedade sertane4a, des(eada do 1o)i1ento 8eral da e)olu5o ,u1ana, ela res(ira ainda na 1es1a at1os/era 1oral dos ilu1inados 3ue encal5a)a1, doidos, o Li8uelin,o ou o $andarra. Ne1 l,e /alta, (ara co1(letar o s21ile, o 1isticis1o (ol2tico do se%astianis1o. E'tinto e1 Portu8al, ele (ersiste todo, ,o4e, de 1odo sin8ular1ente i1(ressionador, nos sertes do Norte. Las no anteci(e1os. Car2ter &ari2&el da reli!iosidade sertane-a Estes esti81as at7)icos ti)era1 entre n<s, /a)or7)eis, as rea5es do 1eio, deter1inando (sicolo8ia es(ecial. O ,o1e1 dos sertes E (elo 3ue es%o5a1os E 1ais do 3ue 3ual3uer outro, est7 e1 /un5o i1ediata da terra. R u1a )ari7)el de(endente no 4o8ar dos ele1entos. =a conscincia da /ra3ue?a (ara os de%elar resulta, 1ais /orte, este a(elar constante (ara o 1ara)il,oso, esta condi5o in/erior de (u(ilo est@(ido da di)indade. E1 (ara8ens 1ais %en:/icas a necessidade de u1a tutela so%renatural no seria to i1(eriosa. Ali, (or:1, as tendncias (essoais co1o 3ue se acolc,eta1 ;s )icissitudes e'ternas, e deste entrela5a1ento resulta, co(iando o contraste 3ue o%ser)a1os entre a e'alta5o i1(ulsi)a e a a(atia ener)adora da ati)idade, a indi/eren5a /atalista (elo /uturo e a e'alta5o reli8iosa. Os ensina1entos dos 1ission7rios no (oderia1 e'ercitar9se estre1es das tendncias 8erais da sua :(oca. Por isto, co1o u1 (ali1(sesto, a conscincia i1(er/eita dos 1atutos re)ela nas 3uadras a8itadas, ro1(endo dentre os ideais %el2ssi1os do catolicis1o inco1(reendido, todos os esti81as de est7dio in/erior.

R 3ue, 1es1o e1 (er2odos nor1ais, a sua reli8io : inde/inida e )7ria. =a 1es1a /or1a 3ue os ne8ros Ha@5as, ada(tando ; litur8ia todo o ritual ioru%ano, reali?a1 o /ato anM1alo, 1as )ul8ar 1es1o na ca(ital da $a,ia, de se8uire1 (ara as solenidades da >8re4a (or orde1 dos /etic,es, os sertane4os, ,erdeiros in/eli?es de )2cios seculares, sae1 das 1issas consa8radas (ara os 78a(es sel)a8ens dos candom"l2s a/ricanos ou porac3s do tu(i. No es(anta 3ue (atenteie1, na reli8iosidade inde/inida, antino1ias sur(reendentes. Zue1 ) a /a12lia sertane4a, ao cair da noite, ante o orat<rio tosco ou re8istro (au(:rri1o, ; 1eia lu? das candeias de a?eite, orando (elas al1as dos 1ortos 3ueridos, ou (rocurando alentos ; )ida tor1entosa, encanta9se. O culto dos 1ortos : i1(ressionador. Nos lu8ares re1otos, lon8e dos (o)oados, inu1a19nos ; %eira das estradas, (ara 3ue no /i3ue1 de todo e1 a%andono, (ara 3ue os rodeie1 se1(re as (reces dos )iandantes, (ara 3ue nos Dn8ulos da cru? de(on,a1 estes, se1(re, u1a /lor, u1 ra1o, u1a recorda5o /u8a? 1as reno)ada se1(re. E o )a3ueiro, 3ue se8ue arre%atada1ente, estaca, (restes, o ca)alo, ante o ,u1ilde 1onu1ento E u1a cru? so%re (edras arru1adas E e, a ca%e5a desco%erta, (assa )a8aroso, re?ando (ela sal)a5o de 3ue1 ele nunca )iu tal)e?, tal)e? de u1 ini1i8o. A terra : o e'2lio insu(ort7)el, o 1orto u1 %e1 9a)enturado se1(re. O /aleci1ento de u1a crian5a : u1 dia de /esta. Aessoa1 as )iolas na ca%ana dos (o%res (ais, 4u%ilosos entre as l78ri1asJ re/er)e o sa1%a tur%ulentoJ )i%ra1 nos ares, /ortes, as co(las dos desa/iosJ en3uanto, a u1a %anda, entre duas )elas de carna@%a, coroado de /lores, o an4in,o e'(osto es(el,a, no @lti1o sorriso (aralisado, a /elicidade su(re1a da )olta (ara os c:us, (ara a /elicidade eterna E 3ue : a (reocu(a5o do1inadora da3uelas al1as in8nuas e (ri1iti)as. No entanto ,7 tra5os re(ulsi)os no 3uadro desta reli8iosidade de as(ectos to interessantes, a%erra5es %rutais, 3ue a derranca1 ou 1acula1. A =Pedra 7onita= As a8ita5es sertane4as, do Laran,o ; $a,ia, no ti)era1 ainda u1 ,istoriador. No as es%o5are1os se3uer. To1e1os u1 /ato, entre 1uitos, ao acaso. No ter1o de Pa4e@, e1 Perna1%uco, os @lti1os re%entos das /or1a5es 8ran2ticas da costa se alteia1, e1 /or1as ca(ric,osas, na serra Tal,ada, do1inando, 1a4estosos, toda a re8io e1 torno e con)er8indo e1 lar8o an/iteatro acess2)el a(enas (or estreita 8ar8anta, entre 1ural,as a (i3ue. No D1%ito da3uele, co1o (@l(ito 8i8antesco, er8ue9se u1 %loco solit7rio E a Pedra $onita. Este lu8ar /oi, e1 1!XY, teatro de cenas 3ue recorda1 as sinistras solenidades reli8iosas dos Ac,antis. U1 1a1aluco ou ca/u?, u1 ilu1inado, ali con8re8ou toda a (o(ula5o dos s2tios con)i?in,os e, en8ri1(ando9se ; (edra, anuncia)a, con)icto, o (r<'i1o ad)ento do reino encantado do rei d. Se%astio. Zue%rada a (edra, a 3ue su%ira, no a (ancadas de 1arreta, 1as (ela a5o 1iraculosa do san8ue das crian5as, es(ar?ido so%re ela e1 ,olocausto, o 8rande rei irro1(eria en)olto de sua 8uarda /ul8urante, casti8ando, ine'or7)el, a ,u1anidade in8rata, 1as cu1ulando de ri3ue?as os 3ue ,ou)esse1 contri%u2do (ara o desencanto.

Passou (elo serto u1 /r1ito de necrose... O trans)iado encontrara 1eio (ro(2cio ao cont78io da sua insDnia. E1 torno da ara 1onstruosa co1(ri1ia19se as 1es er8uendo os /il,os (e3ueninos e luta)a1, (rocurando9l,es a (ri1a?ia no sacri/2cio... O san8ue es(adana)a so%re a roc,a 4orrando, acu1ulando9se e1 tornoJ e, a/ir1a1 os 4ornais do te1(o, e1 co(ia tal 3ue, de(ois de des/eita a3uela l@8u%re /arsa, era i1(oss2)el a (er1anncia no lu8ar in/eccionado. Por outro lado, /atos i8ual1ente i1(ressionadores contra%ate1 tais a%erra5es. A al1a de u1 1atuto : inerte ante as in/luncias 3ue a a8ita1. =e acordo co1 estas (ode ir da e'tre1a %rutalidade ao 17'i1o de)ota1ento. *i1o9la, neste instante, (er)ertida (elo /anatis1o. *e4a1o9la trans/i8urada (ela /:. "onte Santo Lonte Santo : u1 lu8ar lend7rio. Zuando, no s:culo 1Y, as desco%ertas das 1inas deter1inara1 a atra5o do interior so%re o litoral, os a)entureiros 3ue ao norte in)estia1 co1 o serto, de1andando as serras da Naco%ina, arre%atados (ela 1ira8e1 das 1inas de (rata e rastreando o itiner7rio eni817tico de $elc,ior =ias, ali estaciona)a1 lon8o te1(o. A serra solit7ria E a 'iquara%) dos roteiros ca(ric,osos E , do1inando os ,ori?ontes, nortea)a9l,es a 1arc,a )acilante. Al:1 disto, atra2a9os (or si 1es1a, irresisti)el1ente. R 3ue e1 u1 de seus /lancos, escritas e1 cali8ra/ia cicl<(ica co1 8randes (edras arru1adas, a(arecia1 letras sin8ulares E u1 A, u1 S e u1 S E ladeadas (or u1a cru?, de 1odo a /a?ere1 crer 3ue esta)a ali e no a)ante, (ara o ocidente ou (ara o sul, o el(dorado a(etecido. Es3uadrin,ara19na, (or:1, de%alde os 1ulos do Luri%eca astuto, se8uindo, a/inal, (ara outros ru1os, co1 as suas tro(as de (oti8uaras 1ansos e /orasteiros ar1ados de %iscain,os . . . A serra desa(areceu outra )e? entre as c,a(adas 3ue do1ina ... No /i1 do s:culo (assado, (or:1, desco%riu9a u1 1ission7rio E A(olMnio de Todi. *indo da 1isso de La5acar7, o 1aior a(<stolo do Norte i1(ressionou9se tanto co1 o as(ecto da 1ontan,a, Bac,ando9a se1el,ante ao cal)7rio de Nerusal:1B, 3ue (laneou lo8o a ere5o de u1a ca(ela. >a ser a (ri1eira do 1ais tosco e do 1ais i1(onente te1(lo da /: reli8iosa. =escre)e o sacerdote, lon8a1ente, o co1e5o e o curso dos tra%al,os e o au'2lio /ranco 3ue l,e dera1 os (o)oadores dos lu8ares (r<'i1os. Pinta a @lti1a solenidade, (rocisso 1a4estosa e lenta ascendendo a 1ontan,a, entre as raladas de tu/o )iolento 3ue se alteou das (lan2cies a(a8ando as toc,asJ e, (or /i1, o ser1o ter1inal da (enitencia, e'ortando o (o)o a B3ue nos dias santos )iesse )isitar os santos lu8ares, 47 3ue )i)ia e1 to 8rande desa1(aro das coisas es(irituaisB.

BE a3ui, ter1ina , se1 (ensar e1 1ais nada disse 3ue da2 e1 diante no c,a1aria1 1ais serra de 'iquara%), 1as si1 4onte 5anto.* E /e?9se o te1(lo (rodi8ioso, 1onu1ento er8uido (ela nature?a e (ela /:, 1ais alto 3ue as 1ais altas catedrais da Terra. A (o(ula5o sertane4a co1(letou a e1(resa do 1ission7rio. Ho4e 3ue1 so%e a e'tensa )ia9sacra de trs 3uilM1etros de co1(ri1ento, e1 3ue se ori8e1, a es(a5os, WO ca(elas de al)enaria, encerrando (ain:is dos B(assosB, a)alia a constDncia e a tenacidade do es/or5o des(endido. A1(arada (or 1uros ca(eadosJ cal5ada e1 certos trec,osJ tendo, noutros, co1o leito, a roc,a )i)a tal,ada e1 de8raus, ou ra1(eada, a3uela estrada %ranca, de 3uart?olito, onde ressoa1, ,7 ce1 anos, as litanias das (rocisses da 3uares1a e t1 (assado le8ies de (enitentes, : u1 (rod28io de en8en,aria rude e audaciosa. Co1e5a in)estindo co1 a 1ontan,a, se8undo a nor1al de 17'i1o decli)e, e1 ra1(a de cerca de )inte 8raus. Na 3uarta ou 3uinta ca(elin,a in/lete ; es3uerda e (ro8ride 1enos 2n8re1e. Adiante, a (artir da ca(ela 1aior E er1ida interessant2ssi1a ereta nu1 ressalto da (edra a ca)aleiro do a%is1o E , )olta ; direita, di1inuindo de decli)e at: a lin,a de cu1eadas. Se8ue (or esta se8undo u1a selada %re)e. =e(ois se alteia, de i1(ro)iso, retil2nea, e1 ladeira /orte, arre1etendo co1 o ):rtice (ontia8udo do 1onte, at: o Cal)7rio no alto a A 1edida 3ue ascende, o/e8ante, estacionando nos F(assos], o o%ser)ador de(ara (ers(ecti)as 3ue se8ue1 nu1 crescendo de 8rande?as so%eranas: (ri1eiro, os (lanos das c,a(adas e ta%uleiros, es%atidos e1%ai'o e1 (lan2cies )astasJ de(ois, as serranias re1otas, a8ru(adas, lon8e, e1 todos os 3uadrantesJ e, atin8indo o alto, o ol,ar a ca)aleiro das serras E o es(a5o inde/inido, a e1o5o estran,a de altura i1ensa, real5ada (elo as(ecto da (e3uena )ila, e1%ai'o, 1al (erce%ida na con/uso ca<tica dos tel,ados. E 3uando, (ela Se1ana Santa, con)er8e1 ali as /a12lias da redonde?a e (assa1 os crentes (elos 1es1os /lancos e1 3ue )a8ueara1 outrora, in3uietos de a1%i5o, os a)entureiros a1%iciosos, )9se 3ue A(olMnio de Todi, 1ais ,7%il 3ue o Luri%eca, deci/rou o se8redo das 8randes letras de (edra desco%rindo o el( dorado 1ara)il,oso, a 1ina o(ulent2ssi1a oculta no deserto... As misses atuais >n/eli?1ente o a(<stolo no te)e continuadores. Sal)o rar2ssi1as e'ce5es, o 1ission7rio 1oderno : u1 a8ente (re4udicial2ssi1o no a8ra)ar todos os dese3uil2%rios do estado e1ocional dos ta%ar:us. Se1 a altitude dos 3ue o antecedera1, a sua a5o : ne8ati)a: destr<i, a(a8a e (er)erte o 3ue incutira1 de %o1 na3ueles es(2ritos in8nuos os ensina1entos dos (ri1eiros e)an8eli?adores, dos 3uais no te1 o talento e no te1 a arte sur(reendente da trans/i8ura5o das al1as. Se8ue )ul8ar1ente (rocesso in)erso do da3ueles: no aconsel,a e consola, aterra e a1aldi5oaJ no ora, es%ra)e4a. E %rutal e trai5oeiro. Sur8e das do%ras do ,7%ito escuro co1o da so1%ra de u1a e1%oscada ar1ada ; credulidade incondicional dos 3ue o escuta1. So%e ao (@l(ito das i8re4as do serto e no ale)anta a i1a8e1 arre%atadora dos c:usJ descre)e o in/erno truculento e /la12)o1o, nu1a al8ara)ia de /rases re%ar%ati)as a 3ue co1(leta1 8estos de 1aluco e es8ares de truo.

R rid2culo, e : 1edon,o. Te1 o (ri)il:8io estran,o das %u/onerias 1elodra17ticas. As (ar)o2ces sae19l,e da %oca tr78icas. No tra5a ante os 1atutos si1(les a /ei5o ,onesta e su(erior da )ida E no a con,eceJ 1as %ra1a e1 todos os tons contra o (ecadoJ es%o5a 8rosseiros 3uadros de torturasJ e es(al,a so%re o audit<rio /ul1inado a)alanc,as de (enitencias, e'tra)a8ando lar8o te1(o, e1 (ala)rear inter1in7)el, /un8ando as (itadas ,a%ituais e en8endrando cat7stro/es, a%rindo alternati)a1ente a cai'a de ra(: e a %oceta de Pandora... E alucina o sertane4o cr:duloJ alucina9o, de(ri1e9o, (er)erte9o. Os =Serenos= $us3ue1os u1 e'e1(lo @nico, o @lti1o. E1 1!OK os sertes de Cariri /ora1 al)orotados (elas de(reda5es dos Serenos, e'ercitando o rou%o e1 lar8a escala. A3uela deno1ina5o indica)a Bco1(an,ias de (enitentesB 3ue ; noite, nas encru?il,adas er1as, e1 torno das cru?es 1isteriosas, se a8ru(a)a1, adoidada1ente, nu1a a8ita5o 1aca%ra de /la8elantes, i1(ondo9se o cil2cio dos es(in,os, das urti8as e outros duros tratos de (enitncia. Ora, a3ueles a8itados sa2ra1 certo dia, re(entina1ente, da 1atri? do Crato, dis(ersos, e1 desalin,o E 1ul,eres e1 (rantos, ,o1ens a(reensi)os, crian5as tre1entes E e1 (rocura dos /la82cios dura1ente i1(ostos. =entro da i8re4a, 1ission7rios rec:19)indos ,a)ia1 (ro/eti?ado (r<'i1o /i1 do 1undo. =eus o dissera E e1 1au (ortu8us, e1 1au italiano e e1 1au lati1 E esta)a /arto dos des1andos da Terra... E os deri)ados /ora1 (elos sertes e1 /ora, es1olando, c,orando, re?ando, nu1a 1andria de(ri1ente, e co1o a caridade (@%lica no os (odia satis/a?er a todos, aca%ara1 E rou%ando. Era /atal. Os instrutores do cri1e /ora1, a/inal, in/elicitar outros lu8ares e a 4usti5a a custo re(ri1iu o %anditis1o inci(iente.

Captulo I+
Ant*nio Conselheiro, documento &i&o de ata&ismo R natural 3ue estas ca1adas (ro/undas da nossa estrati/ica5o :tnica se su%le)asse1 nu1a anticlinal e'traordin7ria E AntMnio Consel,eiro... A i1a8e1 : corret2ssi1a. =a 1es1a /or1a 3ue o 8e<lo8o, inter(retando a inclina5o e a orienta5o dos estratos truncados de anti8as /or1a5es, es%o5a o (er/il de u1a 1ontan,a e'tinta, o ,istoriador s< (ode a)aliar a altitude da3uele ,o1e1, 3ue (or si nada )aleu, considerando a (sicolo8ia da sociedade 3ue o criou. >solado, ele se (erde na tur%a dos ne)r<ticos )ul8ares. Pode ser inclu2do nu1a 1odalidade 3ual3uer de (sicose (ro8ressi)a. Las, (osto e1 /un5o do 1eio, asso1%ra. R u1a di7tese e : u1a s2ntese. As /ases sin8ulares da sua e'istncia no so, tal)e?, (er2odos sucessi)os de u1a 1ol:stia 8ra)e, 1as so, co1 certe?a, resu1o a%re)iado dos as(ectos (redo1inantes de 1al social 8ra)2ssi1o. Por isto o in/eli?, destinado ; solicitude dos 1:dicos, )eio, i1(elido (or u1a (otncia su(erior, %ater de encontro a u1a ci)ili?a5o, indo (ara a Hist<ria co1o (oderia ter ido (ara o ,os(2cio. Por3ue ele (ara o ,istoriador no /oi u1 dese3uili%rado. A(areceu co1o inte8ra5o de caracteres di/erenciais E )a8os, indecisos, 1al (erce%idos 3uando dis(ersos na 1ultido, 1as en:r8icos e de/inidos, 3uando resu1idos nu1a indi)idualidade. Todas as cren5as in8nuas, do /etic,is1o %7r%aro ;s a%erra5es cat<licas, todas as tendncias i1(ulsi)as das ra5as in/eriores, li)re1ente e'ercitadas na indisci(lina da )ida sertane4a, se condensara1 no seu 1isticis1o /ero? e e'tra)a8ante. Ele /oi, si1ultanea1ente, o ele1ento ati)o e (assi)o da a8ita5o de 3ue sur8iu. O te1(era1ento 1ais i1(ression7)el a(enas /9lo a%sor)er as cren5as a1%ientes, a (rinc2(io nu1a 3uase (assi)idade (ela (r<(ria rece(ti)idade 1<r%ida do es(irito torturado de re)eses, e elas re/lu2ra1, de(ois, 1ais /orte1ente, so%re o (r<(rio 1eio de onde ,a)ia1 (artido, (artindo da sua conscincia delirante. R di/2cil tra5ar no /enM1eno a lin,a di)is<ria entre as tendncias (essoais e as tendncias coleti)as: a )ida resu1ida do ,o1e1 : u1 ca(2tulo instantDneo da )ida de sua sociedade... Aco1(an,ar a (ri1eira : se8uir (aralela1ente e co1 1ais ra(ide? a se8unda: aco1(an,79las 4untas : o%ser)ar a 1ais co1(leta 1utualidade de in/lu'os. Considerando e1 torno, o /also a(<stolo, 3ue o (r<(rio e'cesso de su%4eti)is1o (redis(usera ; re)olta contra a orde1 natural, co1o 3ue o%ser)ou a /<r1ula do (r<(rio del2rio. No era u1 inco1(reendido. A 1ultido acla1a)a9o re(resentante natural das suas as(ira5es 1ais altas. No /oi, (or isto, al:1. No desli?ou (ara a de1ncia. No 8ra)itar cont2nuo (ara o 12ni1o de u1a cur)a, (ara o co1(leto o%scureci1ento da ra?o, o 1eio rea8indo (or sua )e? a1(arou9o, corri8indo9o, /a?endo9o esta%elecer encadea1ento nunca destru2do nas 1ais e'a8eradas conce(5es, certa orde1 no (r<(rio des)ario, coerncia indestrut2)el e1. todos os atos e disci(lina rara e1 todas as (ai'es, de sorte 3ue ao atra)essar, lar8os anos, nas (r7ticas asc:ticas, o serto al)orotado, tin,a na atitude, na (ala)ra e no 8esto, a tran3Tilidade, a altitude e a resi8na5o so%erana de u1 a(<stolo anti8o. =oente 8ra)e, s< l,e (ode ser a(licado o conceito da (aran<ia, de Tan?i e Ai)a.

E1 seu des)io ideati)o )i%rou se1(re, a %e1 di?er e'clusi)a, a nota :tnica. Foi u1 docu1ento raro de ata)is1o. A constitui5o 1<r%ida le)ando9o a inter(retar ca(ric,osa1ente as condi5es o%4eti)as, e alterando9l,e as rela5es co1 o 1undo e'terior, tradu?9se /unda1ental1ente co1o u1a re8resso ao est7dio 1ental dos ti(os ancestrais da es(:cie. #m !n$stico ,ronco E)itada a intruso dis(ens7)el de u1 1:dico, u1 antro(olo8ista encontr79lo9ia nor1al, 1arcando lo8ica1ente certo n2)el da 1entalidade ,u1ana, recuando no te1(o, /i'ando u1a /ase re1ota da e)olu5o. O 3ue o (ri1eiro caracteri?aria co1o caso /ranco de del2rio siste1ati?ado, na /ase (ersecut<ria ou de 8rande?as, o se8undo indicaria co1o /enM1eno de inco1(ati%ilidade co1 as e'i8ncias su(eriores da ci)ili?a5o E u1 anacronis1o (al1ar, a re)i)escncia de atri%utos (s23uicos re1ot2ssi1os. Os tra5os 1ais t2(icos do seu 1isticis1o estran,o, 1as natural2ssi1o (ara n<s, 47 /ora1, dentro de nossa era, as(ectos reli8iosos )ul8ares. =ei'ando 1es1o de lado o in/lu'o das ra5as in/eriores, )i1o9los ,7 (ouco, de relance, e1 (er2odo an8ustioso da )ida (ortu8uesa. Poder2a1os a(ont79los e1 cen7rio 1ais a1(lo. $asta)a 3ue )ol)sse1os aos (ri1eiros dias da >8re4a, 3uando o 8nosticis1o uni)ersal se eri8ia co1o transi5o o%ri8at<ria entre o (a8anis1o e o cristianis1o, na @lti1a /ase do 1undo ro1ano e1 3ue, (recedendo o assalto dos %7r%aros, a literatura latina do ocidente declinou, de s@%ito, 1al su%stitu2da (elos so/istas e letrados tacan,os de $i?Dncio. Co1 e/eito, os 1ontanistas da Fr28ia, os ada1itas in/a1es, os o/iolatras, os 1ani3ueus %i/rontes entre o ideal cristo e1er8ente e o %udis1o anti8o, os disc2(ulos de LarQos, os encratitas a%stinentes e 1acerados de /la82cios, todas as seitas e1 3ue se /raciona)a a reli8io nascente, co1 os seus doutores ,ist:ricos e e'e8eses ,i(er%<licas, /orneceria1 ,o4e casos re(u8nantes de insDnia. E /ora1 nor1ais. Acolc,etara19se %e1 a todas as tendncias da :(oca e1 3ue as e'tra)a8Dncias de Ale'andre A%n<tico a%ala)a1 a Ao1a de Larco Aur:lio, co1 as suas (rocisses /ant7sticas, os seus 1ist:rios e os seus sacri/2cios tre1endos de lees lan5ados )i)os ao =an@%io, co1 solenidades i1(onentes (resididas (elo i1(erador /il<so/o... A ,ist<ria re(ete9se. AntMnio Consel,eiro /oi u1 8n<stico %ronco. *ere1os 1ais lon8e a e'a5o do s21ile. %rande homem pelo a&esso Paran<ico indi/erente, este di?er, tal)e?, 1es1o no l,e (ossa ser a4ustado, inteiro. A re8resso ideati)a 3ue (atenteou, caracteri?ando9l,e o te1(era1ento )esDnico, :, certo, u1 caso not7)el de de8enerescncia intelectual, 1as no o isolou E inco1(reendido, dese3uili%rado, retr<8rado, re%elde E no 1eio e1 3ue a8iu. Ao contr7rio, este /ortaleceu9o. Era o (ro/eta, o e1iss7rio das alturas, trans/i8urado (or ila(so estu(endo, 1as adstrito a todas as contin8ncias ,u1anas, (ass2)el do so/ri1ento e da

1orte, e tendo u1a /un5o e'clusi)a: a(ontar aos (ecadores o ca1in,o da sal)a5o. Satis/e?9se se1(re co1 este (a(el de dele8ado dos c:us. No /oi al:1. Era u1 ser)o 4un8ido ; tare/a duraJ e l7 se /oi, ca1in,o dos sertes %ra)ios, lar8o te1(o, arrastando a carca5a claudicante, arre%atado (or a3uela id:ia /i'a, 1as de al8u1 1odo l@cido e1 todos os atos, i1(ressionando (ela /ir1e?a nunca a%alada e se8uindo (ara u1 o%4eti)o /i'o co1 /inalidade irresist2)el. A sua /r78il conscincia oscila)a e1 torno dessa (osi5o 1:dia, e'(ressa (ela lin,a ideal 3ue Laudsle\ la1enta no se (oder tra5ar entre o %o1 senso e a insDnia. Parou a2 inde/inida1ente, nas /ronteiras oscilantes da loucura, nessa ?ona 1ental onde se con/unde1 /ac2noras e ,er<is, re/or1adores %ril,antes e alei4es tacan,os, e se acoto)ela1 8nios e de8enerados. No a trans(Ms. Aecalcado (ela disci(lina )i8orosa de u1a sociedade culta, a sua ne)rose e'(lodiria na re)olta, o seu 1isticis1o co1(ri1ido es1a8aria a ra?o. Ali, )i%rando a (ri1eira un2ssona co1 o senti1ento a1%iente, di/undido o se8undo (elas al1as todas 3ue e1 torno se con8re8a)a1, se nor1ali?ara1. Representante natural do meio em 3ue nasceu O /ator sociol<8ico, 3ue culti)ara a (sicose 12stica do indi)2duo, li1itou9a se1 a co1(ri1ir, nu1a ,ar1onia sal)adora. =e sorte 3ue o es(2rito (redis(osto (ara a re%eldia /ranca contra a orde1 natural cedeu ; @nica rea5o de 3ue era (ass2)el. Cristali?ou nu1 a1%iente (ro(2cio de erros e su(ersti5es co1uns. Antecedentes de 0amlia9 Os "aci1is A sua %io8ra/ia co1(endia e resu1e a e'istncia da sociedade sertane4a. Esclarece o conceito etiol<8ico da doen5a 3ue o )iti1ou. =elinee1o9la de (assa8e1. BOs Laci:is, 3ue /or1a)a1, nos sertes entre Zui'era1o%i1 e Ta1%oril, u1a /a12lia nu1erosa de ,o1ens )7lidos, 78eis, inteli8entes e %ra)os, )i)endo de )a3ueirice e (e3uena cria5o, )iera1, (ela lei /atal dos te1(os, a /a?er (arte dos 8randes /astos cri1inais do Cear7, e1 u1a 8uerra de /a12lia. Seus 1ulos /ora1 os Ara@4os, 3ue /or1a)a1 u1a /a12lia rica, /iliada a outras das 1ais anti8as do norte da (ro)2ncia. *i)ia1 na 1es1a re8io, tendo co1o sede (rinci(al a (o)oa5o de $oa *ia8e1, 3ue de1ora cerca de de? l:8uas de Zui'era1o%i1. Foi u1a das lutas 1ais san8rentas dos sertes do Cear7, a 3ue se tra)ou entre estes dois 8ru(os de ,o1ens, desi8uais na /ortuna e (osi5o o/icial, a1%os e1%ra)ecidos na (r7tica das )iolncias, e nu1erosos.B Assi1 co1e5a o narrador consciencioso %re)e not2cia so%re a 8enealo8ia de AntMnio Consel,eiro. Os /atos cri1inosos a 3ue se re/ere so u1 e(is<dio a(enas entre as ra?ias, 3uase (er1anentes, da )ida tur%ulenta dos sertes. Co(ia1 1il outros de 3ue ressalta1, e)identes, a (re(otncia se1 /reios dos 1andes de aldeia e a e'(lora5o (eca1inosa (or eles e'ercida so%re a %ra)ura instinti)a do sertane4o. Suta de /a12lias E : u1a )ariante a(enas de tantas outras, 3ue ali sur8e1, inter1in7)eis, co1(ro1etendo as (r<(rias descendncias 3ue es(osa1

as desa)en5as dos a)<s, criando u1a 3uase (redis(osi5o /isiol<8ica e tornando ,eredit7rios os rancores e as )in8an5as. >utas entre "aci1is e Ara<-os Sur8iu de incidente 12ni1o: (retensos rou%os co1etidos (elos Laci:is e1 (ro(riedade de /a12lia nu1erosa, a dos Ara@4os. Tudo indica)a sere1 a3ueles )2ti1as de acusa5o desca%ida. Era1 B,o1ens )i8orosos, si1(7ticos, %e1 a(essoados. )erdadeiros e ser)i5aisB 8o?ando e1 toda a redonde?a de re(uta5o in)e47)el. Ara@4o da Costa e u1 seu (arente, Sil)estre Aodri8ues *eras, no )ia1, (or:1, co1 %ons ol,os, a /a12lia (o%re 3ue l,es %alancea)a a in/luncia, se1 a 4usti/icati)a de )astos lati/@ndios e %oiadas 8randes. Criadores o(ulentos, sen,ores de %ara5o e cutelo, )e?ados a /a?er 4usti5a (or si 1es1os, concertara1 e1 dar e'e1(lar casti8o aos delin3Tentes. E co1o estes era1 %ra)os at: ; te1eridade, c,a1ara1 a (ostos a 8uarda (retoriana dos ca(an8as. Assi1 a(erce%idos a%alara1 na e'(edi5o cri1inosa (ara Zui'era1o%i1. Las )ol)era1 lo8o de(ois, contra a e'(ectati)a 8eral, e1 derrota. Os Laci:is, reunida toda a (arentela, ra(a?es dese1(enados e te1eros, ,a)ia19se a/rontado co1 a 1alta assalariada, re(elindo9a )i8orosa1ente, su(lantando9a, es(a)orindo9a. O /ato (assou e1 1XXX. $atidos, 1al so/reando o desa(onta1ento e a c<lera, os (otentados, cu4a i1%ecilidade triun/ante (assara (or to duro trato, a(elara1 (ara recursos 1ais en:r8icos. No /alta)a1 ento, co1o no /alta1 ,o4e, /ac2noras de /a1a 3ue l,es alu8asse1 a cora8e1. Conse8uira1 dois, dos 1el,ores: Nos: Noa3ui1 de Leneses, (erna1%ucano, san,udo, c:le%re (ela ri)alidade san8uinolenta co1 os Loures /a1ososJ e u1 can8aceiro terr2)el, *icente So(es, de Aracatia5u. Aeunida a 1atula tur%ulenta, a 3ue se li8ara1 os /il,os e 8enros de Sil)estre, se8uiu, de (ronto, (ara a e1(reitada cri1inosa. Ao acercare19se, (or:1, da )i)enda dos Laci:is, os sic7rios E e1%ora /osse1 e1 1aior n@1ero E te1era19l,es a resistncia. Pro(usera19l,es 3ue se entre8asse1, 8arantindo9l,es, so% (ala)ra, a )ida. A3ueles, certos de no (odere1 resistir (or 1uito te1(o, a3uiescera1. Aendera19se. A (ala)ra de ,onra dos %andidos te)e o )alor 3ue (oderia ter. Zuando se8uia1 de%ai'o de escolta e al8e1ados, (ara a cadeia de So%ral, lo8o no (ri1eiro dia da )ia8e1 /ora1 os (resos trucidados. Lorrera1 nesta ocasio, entre outros, o c,e/e da /a12lia, AntMnio Laciel, e u1 a)M de AntMnio Consel,eiro . Las u1 tio deste, Li8uel Carlos, lo8rou esca(ar. Lanietado al:1 disto co1 as (ernas a1arradas (or %ai'o da %arri8a do ca)alo 3ue 1onta)a, a sua /u8a : ine'(lic7)el. A/ir1a9a, contudo, a sisude? de cronista sincero. Ora, os Ara@4os tin,a1 dei'ado /u8ir o seu (ior ad)ers7rio. Perse8uira19no. $e1 ar1ados, %e1 1ontados, encal5ara19no, (restes, e1 1onteria %7r%ara, co1o se /osse1 so%re rastros de su5uarana %ra)ia. O /ora8ido, (or:1, e1:rito %atedor de 1atas, se8uido na /u8a (or u1a ir1, iludiu (or al8u1 te1(o a escolta (erse8uidora c,e/iada (or Pedro Lartins *erasJ e

no s2tio da Passa8e1, (erto de Zui'era1o%i1, ocultou9se e'austo, nu1a c,ou(ana a%andonada, co%erta de ra1os de oiticica. Ali c,e8ara1, e1 %re)e, rastreando9o, os (erse8uidores. Era1 no)e ,oras da 1an,. Hou)e ento u1a re/re8a desi8ual e tre1enda. O te1er7rio sertane4o, e1%ora estro(iado e doente de u1 (: 3ue lu'ara, a/rontou9se co1 a ,orda assaltante, estendendo lo8o e1 terra a u1 certo TeotMnio, desordeiro /a5an,udo, 3ue se a)anta4ara aos de1ais. Este caiu trans)ersal1ente ; soleira da (orta, i1(edindo9a 3ue se /ec,asse. A ir1 de Li8uel Carlos, 3uando (rocura)a arrast79lo dali, caiu atra)essada (or u1a %ala. Al)e4ara9a o (r<(rio Pedro *eras, 3ue (a8ou lo8o a /a5an,a, le)ando ; 3uei1a9rou(a u1a car8a de c,u1%o. Lorto o ca%ecil,a, os a8ressores recuara1 (or 1o1entos, o su/iciente (ara 3ue o assaltado trancasse ra(ida1ente a (orta. >sto /eito, o case%re /e?9se u1 reduto. Pelas /rinc,as das (aredes estoura)a de 1inuto e1 1inuto u1 tiro de es(in8arda. Os %andidos no ousara1 in)esti9loJ 1as /ora1 de co%ardia /ero?. Ateara1 /o8o ; co%ertura de /ol,as. O e/eito /oi (ronto. Lal (odendo res(irar no a%ri8o e1 c,a1as, Li8uel Carlos resol)e a%andon79lo. =erra1a toda a 78ua de u1 (ote na dire5o do /undo da c,ou(ana, a(a8ando 1o1entanea1ente as %rasas, e, saltando (or so%re o cad7)er da ir1, arro4a9se, de cla)ina so%ra5ada e (arna2%a e1 (un,o, contra o c2rculo assaltante. Ao1(e9o e a/unda na caatin8a. . . Te1(os de(ois u1 dos Ara@4os contratou casa1ento co1 a /il,a de rico criador de Ta(aiaraJ e no dia das n@(cias, 47 (erto da i8re4a, to1%ou )arado (or u1a %ala, entre o alar1a dos con)i)as e o deses(ero da noi)a desditosa. *ela)a, ine'tin8ui)el1ente, a )in8an5a do sertane4o... Este tin,a, a8ora, u1a s<cia no rancor 4usti/icado e /undo, outra ir1, Helena Laciel, a BN1esis da /a12liaB, con/or1e o di?er do cronista re/erido. A sua )ida transcorria e1 lances (eri8osos, 1uitos dos 3uais descon,ecidos seno /a%ulados (ela i1a8ina5o /ecunda dos 1atutos. O certo, (or:1, : 3ue, des/a?endo a urdidura de todas as tocaias, no raro l,e caiu so% a /aca o es(io incauto 3ue o rastrea)a, e1 Zui'era1o%i1. =i? a narrati)a a 3ue aci1a nos re(orta1os: BParece 3ue Li8uel Carlos tin,a ali (rotetores 3ue o 8arantia1. O 3ue : certo : 3ue, no o%stante a sorte ti)era a3uele seu a(ani8uado, costu1a)a estar na )ila. U1a noite, estando ; (orta da lo4a de Lanuel Proc<(io de Freitas, )iu entrar u1 indi)2duo, 3ue (rocura)a co1(rar a8uardente. =ando9o co1o es(io, /alou e1 1at79lo ali 1es1o, 1as, sendo detido (elo dono da casa, tratou de aco1(an,ar o sus(eito, e o 1atou, ; /aca, ao sair da )ila, no riac,o da Pal,a. U1a 1an,, /inal1ente, saiu da casa de AntMnio Caetano de Oli)eira, casado co1 u1a sua (arenta, e /oi %an,ar9se no rio, 3ue corre (or tr7s dessa casa, situada 3uase no e'tre1o da (ra5a (rinci(al da )ila, 4unto a 8ar8anta 3ue condu? a (e3uena (ra5a Coto)elo. Nos /undos da casa indicada era ento a e1%ocadura do riac,o da Pal,a, 3ue e1 /or1a 3uase circular contorna)a a3uela (ra5a, e de in)erno constitu2a u1a cinta lind2ssi1a de 78uas re(resadas. Li8uel Carlos esta)a 47 des(ido, co1o 1uitos co1(an,eiros, 3uando sur8iu u1 8ru(o de

ini1i8os, 3ue o es(era)a1 acocorados (or entre o denso B1ata9(astoB. Estran,os e (arentes de Li8uel Carlos, to1ando as rou(as de(ostas na areia, e )estindo9as ao 1es1o te1(o 3ue corria1, (usera19se e1 /u8a. E1 ceroulas so1ente, e co1 a sua /aca e1 (un,o, ele correu ta1%:1 na dire5o dos /undos de u1a casa, 3ue 3uase en/renta co1 a e1%ocadura do riac,o da Pal,aJ casa na 3ual 1ora)a e1 1!"O Lanuel Francisco da Costa. Li8uel Carlos c,e8ou a a%rir o (orto do 3uintal, de )aras, da casa indicadaJ 1as, 3uando 3uis /ec,79lo, /oi (rostrado (or u1 tiro, (artido do s:3uito 3ue o (erse8uia. Outros di?e1 3ue isto se dera 3uando ele (assa)a (elo %uraco da cerca de u1a )a?ante 3ue ,a)ia (or ali. A8oni?a)a, ca2do, co1 a sua /aca na 1o, 3uando Lanuel de Ara@4o, c,e/e do %ando, ir1o do noi)o outrora assassinado, (e8ando9o (or u1a (erna, l,e cra)ou u1a /aca. Lori%undo, Li8uel Carlos l,e res(ondeu no 1es1o instante co1 outra /acada na car<tida, 1orrendo a1%os instantanea1ente, este (or %ai'o da3uele a Helena Laciel, correndo e1 /@ria ao lu8ar do con/lito, (isou a (:s a cara do 1atador de seu ir1o, di?endo9se satis/eita da (erda dele (elo /i1 3ue dera ao seu ini1i8o aB Pretende1 3ue os sic7rios tin,a1 (assado a noite e1 casa de >n7cio Lendes Cuerreiro, da /a12lia de Ara@4o, a8ente do correio da *ila. *in,a1 a t2tulo de (render os Laci:isJ 1as, s< no (ro(<sito de 1at79los. Helena no se a%ateu co1 esta des8ra5a. N1esis da /a12lia i1olou u1 ini1i8o aos 1anes do seu ir1o. Foi ela, co1o ousou con/essar 1uitos anos de(ois, 3ue1 1andou es(ancar %ar%ara1ente a Andr: Nacinto de Sou?a Pi1entel, 1o5o de /a12lia i1(ortante da )ila, a(arentado co1 os Ara@4os, a 3ue1 atri%u2a os a)isos 3ue estes rece%ia1 e1 $oa *ia8e1, das )indas de Li8uel Carlos. =esse es(anca1ento resultou u1a leso card2aca, 3ue /e? 1orrer e1 transes ,orrorosos o in/eli?, e1 )erdade cul(ado dessa derradeira a8resso dos Ara@4os. O /ato de ter sido o cri1e (er(etrado (or soldados do destaca1ento de lin,a, ao 1ando do al/eres Francisco Cre8<rio Pinto, ,o1e1 insolente, de %ai'a educa5o e ori8e1, co1 3ue1 Pi1entel anda)a ini1i?ado, /e? acreditar 1uito te1(o 3ue /ora esse o/icial 1al re(utado o autor do cri1e. Helena dei'ara9se /icar 3ueda e silenciosa. >n@1eras )2ti1as anMni1as /e? esta lota sertane4a, 3ue di?i1a)a os se3ua?es das duas /a12lias, sendo o @lti1o dos Laci:is E AntMnio Laciel, ir1o de Li8uel Carlos, 1orto e1 $oa *ia8e1. Ficou c:le%re 1uito te1(o a )alentia de Li8uel Carlos e era (or ele e seus (arentes a esti1a e res(eito dos coe)os, teste1un,as da ener8ia dessa /a12lia, dentre a 3ual sur8ira1 tantos ,o1ens de es/or5o, (ara u1a luta co1 (oderosos tais, co1o os da $oa *ia8e1 e Ta1%oril. #ma &ida ,em auspiciada Nada se sa%e ao certo so%re o (a(el 3ue cou%e a *icente Lendes Laciel, (ai de AntMnio *icente Lendes Laciel # o Consel,eiro &, nesta luta de(lor7)el. Os seus conte1(orDneos (inta19no co1o B,o1e1 irasc2)el 1as de e'celente car7ter, 1eio )ision7rio e descon/iado, 1as de tanta ca(acidade 3ue, sendo anal/a%eto, ne8ocia)a lar8a1ente e1 /a?endas, tra?endo tudo (er/eita1ente contado e 1edido de 1e1<ria, se1 1es1o ter escrita (ara os de)edoresB. O /il,o, so% a disci(lina de u1 (ai de ,onrade? (ro)er%ial e r2s(ido, te)e educa5o 3ue de al8u1 1odo o isolou da tur%ulncia da /a12lia. >ndica19no teste1un,as de )ista, ainda

e'istentes, co1o adolescente tran3Tilo e t21ido, se1 o entusias1o /eli? dos 3ue se8ue1 as (ri1eiras escalas da )idaJ retra2do, a)esso ; tro5a, raro dei'ando a casa de ne8<cio do (ai, e1 Zui'era1o%i1, de todo entre8ue aos 1isteres de cai'eiro consciencioso, dei'ando (assar e desa(arecer )a?ia a 3uadra triun/al dos )inte anos. Todas as ,ist<rias, ou lendas entretecidas de e'a8eros, se8undo o ,7%ito dos narradores do serto, e1 3ue era1 1uita )e? (rota8onistas os seus (r<(rios (arentes, era19l,e entoadas e1 torno e)idenciando9l,es se1(re a cora8e1 tradicional e rara. A su8esto das narrati)as, (or:1, tin,a o correti)o en:r8ico da r2s(ida sisude? do )el,o Lendes Laciel e no a%ala)a o ani1o do ra(a?. Tal)e? /icasse latente, (ronta a se e'(andir e1 condi5es 1ais /a)or7)eis. O certo : 3ue /alecendo a3uele e1 1!OO, )inte anos de(ois dos tr78icos sucessos 3ue re1e1ora1os, AntMnio Laciel (rosse8uiu na 1es1a )ida corret2ssi1a e cal1a. Arrostando co1 a tare/a de )elar (or trs ir1s solteiras re)elou a%ne8a5o rara. So1ente de(ois de as ter casado (rocurou, (or sua )e?, u1 enlace 3ue l,e /oi ne/asto. Primeiros re&eses =ata da2 a sua e'istncia dra17tica. A 1ul,er /oi a so%recar8a adicionada ; tre1enda tara ,eredit7ria, 3ue dese3uili%raria u1a )ida iniciada so% os 1el,ores aus(2cios. A (artir de 1!O! todos os seus atos denota1 u1a trans/or1a5o de car7ter. Perde os ,7%itos sedent7rios. >nco1(ati%ilidades de 8nio co1 a es(osa ou, o 3ue : 1ais )eross21il, a (:ssi1a 2ndole desta, torna1 inst7)el a sua situa5o. E1 (oucos anos )i)e e1 di)ersas )ilas e (o)oados. Adota di)ersas (ro/isses. Nesta a8ita5o, (or:1, (erce%e9se a luta de u1 car7ter 3ue se no dei'a a%ater. Tendo /icado se1 %ens de /ortuna, AntMnio Laciel, nesta /ase (re(arat<ria de sua )ida, a des(eito das desordens do lar, ao c,e8ar a 3ual3uer no)a sede de residncia (rocura lo8o u1 e1(re8o, u1 1eio 3ual3uer ,onesto de su%sistncia. E1 1!O , 1udando9se (ara So%ral, e1(re8a9se co1o cai'eiro. =e1ora9se, (or:1, (ouco ali. Se8ue (ara Ca1(o Crande, onde dese1(en,a as /un5es 1odestas de escri)o do 4ui? de (a?. =a2, se1 8rande de1ora, se desloca (ara >(u. Fa?9se solicitador, ou re3uerente no /oru1. Nota9se 47 e1 tudo isto u1 crescendo (ara (ro/isses 1enos tra%al,osas, e'i8indo cada )e? 1enos a constDncia do es/or5oJ o cont2nuo des(ear9se da disci(lina (ri1iti)a, a tendncia acentuada (ara a ati)idade 1ais irre3uieta e 1ais est:ril, o desca1%ar (ara a )adia8e1 /ranca. >a9se9l,e ao 1es1o te1(o, na desar1onia do lar, a anti8a serenidade. Este (er2odo de )ida 1ostra9o, toda)ia, a(arel,ado de senti1entos di8nos. Ali esta)a1, e1 torno, (er1anentes lutas (artid7rias a%rindo9l,e carreira a)enturosa, e1 3ue (oderia entrar co1o tantos outros, li8ando9se aos condut2cios de 3ual3uer con3uistador de urnas, (ara o 3ue tin,a o (rest28io tradicional da /a12lia. E)itou9as se1(re. E na descenso cont2nua, (erce%e9se al8u:1 3ue (erde o terreno, 1as lenta1ente, rea8indo, nu1a e'austo dolorosa. A 3ueda =e re(ente, sur8e9l,e re):s )iolento. O (lano inclinado da3uela )ida e1 decli)e ter1ina, de 8ol(e, e1 3ueda /or1id7)el. Fo8e9l,e a 1ul,er, e1 >(u, ra(tada (or u1 (olicial. Foi o

des/ec,o. Ful1inado de )er8on,a, o in/eli? (rocura o recesso dos sertes, (ara8ens descon,ecidas, onde l,e no sai%a1 o no1eJ o a%ri8o da a%soluta o%scuridade. =esce (ara o sul do Cear7. Ao (assar e1 Paus $rancos, na estrada do Crato, /ere co1 21(eto de alucinado, ; noite, u1 (arente, 3ue o ,os(edara. Fa?e19se %re)es in3uiri5es (oliciais, tol,idas lo8o (ela (r<(ria )2ti1a recon,ecendo a no cul(a%ilidade do a8ressor. Sal)a9se da (riso. Prosse8ue de(ois (ara o sul, ; toa, na dire5o do Crato. E desa(arece... Passa19se de? anos. O 1o5o in/eli? de Zui'era1o%i1 /icou de todo es3uecido. A(enas u1a ou outra )e? l,e recorda)a1 o no1e e o ter1o escandaloso da e'istncia, e1 3ue era magna pars u1 So)elace de coturno re@no, u1 sar8ento de (ol2cia. Cra5as a este incidente, al8o rid2culo, /icara nas (ara8ens natais %re)e res3u2cio de sua le1%ran5a. Lorrera (or assi1 di?er. Como se 0a. um monstro ... E sur8ia na $a,ia o anacoreta so1%rio, ca%elos crescidos at: aos o1%ros, %ar%a inculta e lon8aJ /ace esca)eiradaJ ol,ar /ul8uranteJ 1onstruoso, dentro de u1 ,7%ito a?ul de %ri1 a1ericanoJ a%ordoado ao cl7ssico %asto e1 3ue se a(<ia o (asso tardo dos (ere8rinos... R descon,ecida a sua e'istncia durante to lar8o (er2odo. U1 )el,o ca%oclo, (reso e1 Canudos nos @lti1os dias da ca1(an,a, disse91e al8o a res(eito, 1as )a8a1ente, se1 (recisar datas, se1 (or1enores caracter2sticos. Con,ecera9o nos sertes de Perna1%uco, u1 ou dois anos de(ois da (artida do Crato. =as (ala)ras desta teste1un,a, conclu2 3ue AntMnio Laciel, ainda 1o5o, 47 i1(ressiona)a )i)a1ente a i1a8ina5o dos sertane4os. A(arecia (or a3ueles lu8ares se1 destino /i'o, errante. Nada re/eria so%re o (assado. Pratica)a e1 /rases %re)es e raros 1onoss2la%os. Anda)a se1 ru1o certo, de u1 (ouso (ara outro, indi/erente ; )ida e aos (eri8os, ali1entando9se 1al e ocasional1ente, dor1indo ao relento ; %eira dos ca1in,os, nu1a (enitncia de1orada e rude... Tornou9se lo8o al8u1a coisa de /ant7stico ou 1al9asso1%rado (ara a3uelas 8entes si1(les. Ao a%eirar9se das ranc,arias dos tro(eiros a3uele )el,o sin8ular, de (ouco 1ais de trinta anos, /a?ia 3ue cessasse1 os i1(ro)isos e as )iolas /esti)as. Era natural. Ele surdia E es3u7lido e 1acerado E dentro do ,7%ito escorrido, se1 rele)os, 1udo, co1o u1a so1%ra, das c,a(adas (o)oadas de duendes... Passa)a, %uscando outros lu8ares, dei'ando a%sortos os 1atutos su(ersticiosos. =o1ina)a9os, (or /i1, se1 o 3uerer. No seio de u1a sociedade (ri1iti)a, 3ue (elas 3ualidades :tnicas e in/lu'o das santas 1isses 1al:)olas co1(reendia 1el,or a )ida (elo inco1(reendido dos 1ila8res, o seu )i)er 1isterioso rodeou9o lo8o de no )ul8ar (rest28io, a8ra)ando9l,e, tal)e?, o te1(era1ento delirante. A (ouco e (ouco todo K do12nio 3ue, se1 c7lculo, derra1a)a e1 torno, (arece

,a)er re/lu2do so%re si 1es1o. Todas as con4eturas ou lendas 3ue (ara lo8o o circundara1 /i?era1 o a1%iente (ro(2cio ao 8er1inar do (r<(rio des)ario. A sua insDnia esta)a, ali, e'teriori?ada. Es(el,a)a19na a ad1ira5o intensa e o res(eito a%soluto 3ue o tornara1 e1 (ouco te1(o 7r%itro incondicional de todas as di)er8ncias ou %ri8as, consel,eiro (redileto e1 todas as decises. A 1ultido (ou(ara9l,e o inda8ar torturante acerca do (r<(rio estado e1oti)o, o es/or5o dessas interro8ati)as an8ustiosas e dessa intus(ec5o delirante, entre os 3uais en)ol)e a loucura nos c:re%ros a%alados. Ae1odela)a9o ; sua i1a8e1. Cria)a9o. A1(lia)a9l,e, des1esurada1ente, a )ida, lan5ando9l,e dentro os erros de W 1il anos. Precisa)a de al8u:1 3ue l,e tradu?isse a ideali?a5o inde/inida, e a 8uiasse nas tril,as 1isteriosas (ara os c:us... O e)an8eli?ador sur8iu, 1onstruoso, 1as autM1ato. A3uele do1inador /oi u1 t2tere. A8iu (assi)o, co1o u1a so1%ra. Las esta condensa)a o o%scurantis1o de trs ra5as. E cresceu tanto 3ue se (ro4etou na Hist<ria... Pere!rina/es e martrios =os sertes de Perna1%uco (assou aos de Ser8i(e, a(arecendo na cidade de >ta%aiana e1 1!Y". Ali c,e8ou, co1o e1 toda a (arte, descon,ecido e sus(eito, i1(ressionando (elos tra4es es3uisitos E ca1isolo a?ul, se1 cinturaJ c,a(:u de a%as lar8as derru%adas, e sand7lias. [s costas u1 surro de couro e1 3ue tra?ia (a(el, (ena e tinta, a 4iss/o +"reviada e as $oras 4arianas. *i)ia de es1olas, das 3uais recusa)a 3ual3uer e'cesso, (edindo a(enas o sustento de cada dia. Procura)a os (ousos solit7rios. No aceita)a leito al8u1, al:1 de u1a t7%ua nua e, na /alta desta, o c,o duro. Assi1 (er)a8ou lar8o te1(o, at: a(arecer nos sertes, ao norte da $a,ia. >a9l,e crescendo o (rest28io. N7 no se8uia s<. Encal5a)a19no na rota desnorteada os (ri1eiros /i:is. No os c,a1ara. C,e8a)a19l,e es(ontDneos, /eli?es (or atra)essare1 co1 ele os 1es1os dias de (ro)a5es e 1is:rias. Era1, no 8eral, 8ente 2n/i1a e sus(eita, a)essa ao tra%al,o, /arDndula de )encidos da )ida, )e?ada ; 1andria e ; ra(ina. U1 dos ade(tos carre8a)a o te1(lo @nico, ento, da reli8io 1in@scula e nascente: u1 orat<rio tosco, de cedro, encerrando a i1a8e1 do Cristo. Nas (aradas (elos ca1in,os (rendia19no a u1 8al,o de 7r)oreJ e, 8enu/le'os, re?a)a1. Entra)a1 co1 ele, triun/al1ente er8uido, (elos )ilare4os e (o)oados, nu1 coro de ladain,as. Assi1 se a(resentou o Consel,eiro, e1 1!1_, na )ila do >ta(icuru9de9Ci1a. N7 tin,a 8rande reno1e.

=i9lo docu1ento e'(ressi)o (u%licado a3uele ano, na ca(ital do >1(:rio. BA(areceu no serto do norte u1 indi)2duo, 3ue se di? c,a1ar AntMnio Consel,eiro, e 3ue e'erce 8rande in/luencia no es(2rito das classes (o(ulares ser)indo9se de seu e'terior 1isterioso e costu1es asc:ticos, co1 3ue i1(e ; i8norDncia e ; si1(licidade. =ei'ou crescer a %ar%a e ca%elos, )este u1a t@nica de al8odo e ali1enta9se tenua1ente, sendo 3uase u1a 1@1ia. Aco1(an,ado de duas (ro/essas, )i)e a re?ar ter5os e ladain,as e a (re8ar e a dar consel,os ;s 1ultides, 3ue re@ne, onde l,e (er1ite1 os (7rocosJ e, 1o)endo senti1entos reli8iosos, )ai arre%an,ando o (o)o e 8uindo9o a seu 8osto. Ae)ela ser ,o1e1 inteli8ente, 1as se1 culturaB. Estes di?eres ri8orosa1ente )er2dicos, de u1 anu7rio i1(resso centenares de l:8uas de distancia, delata1 %e1 a /a1a 3ue ele 47 8ran4eara. >endas Entretanto a )ila de >ta(icuru este)e (ara ser o /ec,o da sua carreira e'traordin7ria. Foi, ali, na3uele 1es1o ano, entre o es(anto dos /i:is, ino(inada1ente (reso. =eter1inara a (riso u1a /alsidade, 3ue o seu 1odo de )ida e'ce(cional e as anti8as desordens do1:sticas de al8u1 1odo 4usti/ica)a1: di?ia19no assassino da es(osa e da (r<(ria 1e. Era u1a lenda arre(iadora. Conta)a1 3ue a @lti1a, desadorando a nora, i1a8inara (erd9la. Ae)elara, (or isto, 3ue era tra2doJ e co1o este, sur(reso, l,e e'i8isse (ro)as do delito, (ro(Ms9se a(resent79las se1 tardan5a. Aconsel,ou9o a 3ue /antasiasse 3ual3uer )ia8e1, (er1anecendo, (or:1, nos arredores, (or3ue )eria, ; noite, in)adir9l,e o lar o sedutor 3ue o desonrara. Aceito o al)itre, o in/eli?, ca)al8ando e a/astando9se cerca de 1eia l:8ua, torceu de(ois de r:deas, tornando, /urti)a1ente, (or des/re3Tentados des)ios, (ara u1a es(era adrede escol,ida, de onde (udesse o%ser)ar %e1 e a8ir de (ronto. Ali 3uedou lon8as ,oras, at: lo%ri8ar, de /ato, noite )el,a, u1 )ulto a(ro'i1ando9se de sua )i)enda. *iu9o ac,e8ar9se cautelosa1ente e 8al8ar u1a das 4anelas. E no l,e deu te1(o (ara entrar. A%ateu9o co1 u1 tiro. Penetrou, e1 se8uida, de u1 salto, no lar e /ul1inou co1 outra descar8a a es(osa in/iel, ador1ecida. *oltou, de(ois, (ara recon,ecer o ,o1e1 3ue 1atara... e )iu co1 ,orror 3ue era a sua (r<(ria 1e, 3ue se dis/ar5ara da3uele 1odo (ara a consecu5o do (lano dia%<lico. Fu8ira, ento, na 1es1a ,ora a(a)orado, doido, a%andonando tudo, ao acaso, (elos sertes e1 /ora... A i1a8ina5o (o(ular, co1o se ), co1e5a)a a ro1ancear9l,e a )ida, co1 u1 tra5o )i8oroso de ori8inalidade tr78ica. O asceta

Co1o 3uer 3ue /osse, (or:1, o certo : 3ue e1 1!YK a re(resso le8al o atin8iu 3uando 47 se ulti1ara a e)olu5o do seu es(2rito, i1erso de todo no son,o de onde no 1ais des(ertaria. O asceta des(onta)a, inteiri5o, da rude?a disci(linar de 3uin?e anos de (enitncia. Ae3uintara nessa a(rendi?a8e1 de 1art2rios, 3ue tanto (reconi?a1 os )el,os lu1inares da >8re4a. *in,a do tiroc2nio %rutal da /o1e, da sede, das /adi8as, das an8@stias recalcadas e das 1is:rias /undas. No tin,a dores descon,ecidas. A e(ider1e seca ru8a)a9se9l,e co1o u1a coura5a a1ol8ada e rota so%re a carne 1orta. Anestesiara9a co1 a (r<(ria dorJ 1acerara9a e sar4ara9a de cil2cios 1ais duros 3ue os %ur:is de es(artoJ trou'era9a, de ro4o, (elas (edras dos ca1in,osJ esturrara9a nos rescaldos das secasJ inteiri5ara9a nos relentos /riosJ ador1ecera9a e1 transit<rios re(ousos, nos leitos dilacerantes das caatin8as... A%eirara 1uitas )e?es a 1orte nos 4e4uns (rolon8ados, co1 re3uinte de ascetis1o 3ue sur(reenderia Tertuliano, esse so1%rio (ro(a8andista da eli1ina5o lenta da 1at:ria, Bdescarre8ando9se do seu san8ue, /ardo (esado e i1(ortuno da al1a i1(aciente (or /u8ir...B Para 3ue1 esta)a neste tiroc2nio de a1ar8uras, a3uela orde1 de (riso era incidente 12ni1o. Aece%eu9a indi/erente. Proi%iu aos /i:is 3ue o de/endesse1. Entre8ou9se. Se)ara19no ; ca(ital da $a,ia. Ali, a sua /isiono1ia estran,a: /ace 1orta, r28ida co1o u1a 17scara, se1 ol,ar e se1 risosJ (7l(e%ras descidas dentro de <r%itas (ro/undasJ e o seu entra4ar sin8ular2ssi1oJ e o seu as(ecto re(u8nante, de desenterrado, dentro do ca1isolo co1(rido, /eito u1a 1ortal,a (retaJ e os lon8os ca%elos corredios e (oentos caindo (elos o1%ros, e1aran,ando9se nos (elos duros da %ar%a descuidada, 3ue descia at: ; cintura E a/erroara1 a curiosidade 8eral. Passou (elas ruas entre o)a5es de escon4uros e B(elos sinaisB dos crentes assustados e das %eatas retransidas de sustos. >nterro8ara19no os 4u2?es estu(e/atos. Acusa)a19no de )el,os cri1es, co1etidos no torro nati)o. Ou)iu o interro8at<rio e as acusa5es, e no 1ur1urou se3uer, re)estido de i1(assi%ilidade 1ar1<rea. A escolta 3ue o trou'era, sou%e9se de(ois, es(ancara9o co)arde1ente nas estradas. No /or1ulou a 1ais le)e 3uei'a. Zuedou na tran3Tila indi/eren5a su(erior de u1 est<ico. A(enas E e este (or1enor curioso ou)i1o9lo a (essoa insus(eita E no dia do e1%ar3ue (ara o Cear7 (ediu ;s autoridades 3ue o li)rasse1 da curiosidade (@%lica, a @nica coisa 3ue o )e'a)a. C,e8ando ; terra natal, recon,ecida a i1(rocedncia da den@ncia, : (osto e1 li%erdade. E no 1es1o ano rea(arece na $a,ia entre os disc2(ulos, 3ue o a8uarda)a1 se1(re. Esta )olta E coincidindo, se8undo a/ir1a1, co1 o dia 3ue (re/i'ara, no 1o1ento de ser (resoEto1ou as(ectos de 1ila8re. Tresdo%rou a sua in/luncia.

*a8ueia, ento, al8u1 te1(o, (elos sertes de Cura57, estacionando # 1!YY & de (re/erncia e1 C,orroc,<, lu8are4o de (oucas centenas de ,a%itantes, cu4a /eira 1o)i1entada con8re8a a 1aioria dos (o)oadores da3uele trec,o do S. Francisco. U1a ca(ela ele8ante indica9l,e, ainda ,o4e, a estada. E, 1ais )ener7)el tal)e?, (e3uena 7r)ore, ; entrada da )ila, 3ue /oi (or 1uito te1(o o%4eto de u1a /itolatria e'traordin7ria. [ sua so1%ra descansara o (ere8rino. Era u1 ar%usto sa8rado. A sua so1%ra cura)a19se os cr:dulos doentesJ as suas /ol,as era1 (anac:ia in/al2)el. O (o)o co1e5a)a a 8rande s:rie de 1ila8res de 3ue no co8ita)a tal)e? o in/eli?... =e 1!YY a 1!!Y erra (or a3ueles sertes, e1 todos os sentidos, c,e8ando 1es1o at: ao litoral, e1 *ila do Conde # 1!!Y &. E1 toda esta 7rea no ,7, tal)e?, u1a cidade ou (o)oado onde no ten,a a(arecido. Ala8oin,as, >n,a1%u(e, $o1 Consel,o, Nere1oa%o, Cu1%e, Luca1%o, La5acar7, Po1%al, Lonte Santo, Tucano e outros )ira19no c,e8ar, aco1(an,ado da /arDndola de /i:is. E1 3uase todas dei'a)a u1 tra5o da (assa8e1: a3ui u1 ce1it:rio arruinado, de 1uros reconstru2dosJ al:1 u1a i8re4a reno)adaJ adiante u1a ca(ela 3ue se er8uia, ele8ante se1(re. A sua entrada nos (o)oados, se8uido (ela 1ultido contrita, e1 silencio, ale)antando i1a8ens, cru?es e %andeiras do =i)ino, era solene e i1(ressionadora. Paralisa)a19se as ocu(a5es nor1ais. Er1a)a19se as o/icinas e as culturas. A (o(ula5o con)er8ia (ara a )ila onde, e1 co1(ensa5o, a)ulta)a o 1o)i1ento das /eirasJ e durante al8uns dias, ecli(sando as autoridades locais, o (enitente errante e ,u1ilde 1ono(oli?a)a o 1ando, /a?ia9se autoridade @nica. Er8uia19se na (ra5a, re)estidas de /ol,a8ens, as latadas, onde ; tarde entoa)a1, os de)otos, ter5os e ladain,asJ e 3uando era 8rande a concorrncia, i1(ro)isa)a9se u1 (alan3ue ao lado do %arraco da /eira, no centro do lar8o, (ara 3ue a (ala)ra do (ro/eta (udesse irradiar (ara todos os (ontos e edi/icar todos os crentes. As pr1dicas Ele ali su%ia e (re8a)a. Era asso1%roso, a/ir1a1 teste1un,as e'istentes. U1a orat<ria %7r%ara e arre(iadora, /eita de e'certos truncados das $oras 4arianas, descone'a, a%strusa, a8ra)ada, ;s )e?es, (ela ousadia e'tre1a das cita5es latinasJ transcorrendo e1 /rases sacudidasJ 1isto ine'tric7)el e con/uso de consel,os do817ticos, (receitos )ul8ares da 1oral crist e de (ro/ecias esdr@'ulas... Era truanesco e era (a)oroso. >1a8ine9se u1 %u/o arre%atado nu1a )iso do A(ocalise... Parco de 8estos, /ala)a lar8o te1(o, ol,os e1 terra, se1 encarar a 1ultido a%atida so% a al8ara)ia, 3ue deri)a)a de1orada1ente, ao arre(io do %o1 senso, e1 1elo(:ia /ati8ante. Tin,a, entretanto, ao 3ue (arece, a (reocu(a5o do e/eito (rodu?ido (or u1a ou outra /rase 1ais decisi)a. Enuncia)a9a e e1udeciaJ ale)anta)a a ca%e5a, descerra)a de 8ol(e as (7l(e%rasJ )ia19se9l,e ento os ol,os e'tre1a1ente ne8ros e )i)os, e o ol,ar E u1a

cintila5o o/uscante... Nin8u:1 ousa)a conte1(l79lo. A 1ultido sucu1%ida a%ai'a)a, (or sua )e?, as )istas, /ascinada, so% o estran,o ,i(notis1o da3uela insDnia /or1id7)el. E o 8rande des)enturado reali?a)a, nesta ocasio, o seu @nico 1ila8re: conse8uia no se tornar rid2culo... Nestas (r:dicas, e1 3ue /a?ia )itoriosa concorrncia aos ca(uc,in,os )a8a%undos das 1isses, estadea)a o siste1a reli8ioso incon8ruente e )a8o. Ora, 3ue1 as ou)iu no se /orra a a(ro'i1a5es ,ist<ricas su8esti)as. Aelendo as (78inas 1e1or7)eis e1 3ue Aenan /a? ressur8ir, (elo 8al)anis1o do seu %elo estilo, os adoidados c,e/es de seita dos (ri1eiros s:culos, nota9se a re)i)escncia inte8ral de suas a%erra5es e'tintas. No ,7 dese4ar 1ais co1(leta re(rodu5o do 1es1o siste1a, das 1es1as i1a8ens, das 1es1as /<r1ulas ,i(er%<licas, das 1es1as (ala)ras 3uase. R u1 e'e1(lo %el2ssi1o da identidade dos estados e)oluti)os entre os (o)os. O retr<8rado do serto re(rodu? o facies dos 12sticos do (assado. Considerando9o, sente9se o e/eito 1ara)il,oso de u1a (ers(ecti)a atra):s dos s:culos... Est7 /ora do nosso te1(o. Est7 de todo entre esses retardat7rios 3ue Fouill:e co1(ara, e1 i1a8e1 /eli?, 6 des coureurs sur le champ de la civilisation, de plus en plus en retard. Preceitos de montanista R u1 dissidente do 1olde e'ato de T,e1ison. >nsur8e9se contra a >8re4a ro1ana, e )i%ra9l,e o%4ur8at<rias, estadeando o 1es1o ar8u1ento 3ue a3uele: ela (erdeu a sua 8l<ria e o%edece a Satan7s. Es%o5a u1a 1oral 3ue : a tradu5o 4ustalinear da de Lontano: a castidade e'a8erada ao 17'i1o ,orror (ela 1ul,er, contrastando co1 a licen5a a%soluta (ara o a1or li)re, atin8indo 3uase ; e'tin5o do casa1ento. O /r28io (re8a)a9a, tal)e? co1o o cearense, (elos ressai%os re1anescentes das desditas con4u8ais. A1%os (ro2%e1 se)era1ente 3ue as 1o5as se ata)ie1J %ra1a1 contra as )estes real5adorasJ insiste1 do 1es1o 1odo, es(ecial1ente so%re o lu'o dos toucadosJ e E o 3ue : sin8ular2ssi1o E co1ina1, a1%os, o 1es1o casti8o a este (ecado: o de1Mnio dos ca%elos, (unindo as )aidosas co1 dilaceradores (entes de es(in,o. A %ele?a era9l,es a /ace tentadora de Sat. O Consel,eiro e'tre1ou9se 1es1o no 1ostrar (or ela in)enc2)el ,orror. Nunca 1ais ol,ou (ara u1a 1ul,er. Fala)a de costas 1es1o ;s %eatas )el,as, /eitas (ara a1ansare1 s7tiros. Pro0ecias Ora, esta identidade a)ulta, 1ais /risante, 3uando se co1(ara1 co1 as do (assado as conce(5es a%surdas do es1aniado a(<stolo sertane4o. Co1o os 1ontanistas, ele sur8ia no e(2lo8o da Terra... O 1es1o 1ilenaris1o e'tra)a8ante, o 1es1o (a)or do anti9Cristo des(ontando na derrocada uni)ersal da )ida. O /i1 do 1undo (r<'i1o... Zue os /i:is a%andonasse1 todos os ,a)eres, tudo 3uanto os 1aculasse co1 u1 le)e tra5o da )aidade. Todas as /ortunas esta)a1 a (i3ue da cat7stro/e i1inente e /ora te1eridade in@til conser)79las. Zue a%dicasse1 as )enturas 1ais /u8a?es e /i?esse1 da )ida u1 (ur8at<rio duroJ e no a 1anc,asse1 nunca co1 o sacril:8io de u1 sorriso. O 4u2?o /inal a(ro'i1a)a9se, in/le'2)el.

Prenuncia)a19no anos sucessi)os de des8ra5as: B. . .E1 1! _ ,ade re%an,os 1il correr da (raia (ara o certoJ ento o certo )irar7 (raia e a (raia )irar7 certo. B E1 1! Y ,a)er7 1uito (asto e (ouco rasto e u1 s< (astor e u1 s< re%an,o. B E1 1! ! ,a)er7 1uitos c,a(:us e (oucas ca%e5as. B E1 1! /icaro as 78uas e1 san8ue e o (laneta ,ade a((arecer no nascente co1 o raio do sol 3ue o ra1o se con/rontar7 na terra e a terra e1 al8u1 lu8ar se con/rontar7 no c:u... B Hade c,o)er u1a 8rande c,u)a de estrellas e a,i ser7 o /i1 do 1undo. E1 1 KK se a(a8aro as lu?es. =eus disse no E)an8el,o: eu ten,o u1 re%an,o 3ue anda /<ra deste a(risco e : (reciso 3ue se reuna1 (or3ue ,7 u1 s< (astor e u1 s< re%an,o aB Co1o os anti8os, o (redestinado atin8ia a terra (ela )ontade di)ina. Fora o (r<(rio Cristo 3ue (ressa8iara a sua )inda 3uando Bna ,ora nona, descan5ando no 1onte das Oli)eiras u1 dos seus a(<stolos (er8untou: Sen,ora (ara o /i1 desta edade 3ue si8naes )<s dei'aes ` BElle res(ondeu: 1uitos si8naes na Sua, no Sol e nas Estrellas. Hade a((arecer u1 An4o 1andado (or 1eu (ae terno, (r:8ando ser1es (elas (ortas, /a?endo (o)oa5es nos desertos, /a?endo e8re4as e ca(ellin,as e dando seus consel,os...B E no 1eio desse e'tra)a8ar adoidado, ro1(endo dentre o 1essianis1o reli8ioso, o 1essianis1o da ra5a le)ando9o ; insurrei5o contra a /or1a re(u%licana: BE1 )erdade )os di8o, 3uando as na5es %ri8a1 co1 as na5es, o $ra?il co1 o $ra?il, a >n8laterra co1 a >n8laterra, a Prussia co1 a Prussia, das ondas do 1ar =. Se%astio sa,ir7 co1 todo o seu e'ercito. B=esde o (rinc2(io do 1undo 3ue encantou co1 todo seu e'ercito e o restituio e1 8uerra. BE 3uando encantou9se a/incou a es(ada na (edra, ella /oi at: os co(os e elle disse: Adeus 1undoa BAt: 1il e tantos a dois 1il no c,e8ar7s a BNeste dia 3uando sa,ir co1 o seu e'ercito tira a todos no /io da es(ada deste (a(el da Ae(u%lica. O /i1 desta 8uerra se aca%ar7 na Santa Casa de Ao1a e o san8ue ,ade ir at: 7 4unta 8rossa . . . B #m heresiarca do s1culo 6 em plena idade moderna O (ro/etis1o tin,a, co1o se ), na sua %oca, o 1es1o to1 co1 3ue des(ontou na Fr28ia, a)an5ando (ara K Ocidente. Anuncia)a, idntico, o 4u2?o de =eus, a des8ra5a dos (oderosos, o es1a8a1ento do 1undo (ro/ano, o reino de 1il anos e suas del2cias.

No ,a)er7, co1 e/eito, nisto, u1 tra5o su(erior do 4uda2s1o ` No ,7 enco%ri9lo. Ade1ais este )oltar9se ; idade de ouro dos a(<stolos e si%ilistas, re)i)endo )etustas iluses, no : u1a no)idade. R o (er1anente re/lu'o do cristianis1o (ara o seu %er5o 4udaico. Lontano re(rodu?9se e1 toda a ,ist<ria, 1ais ou 1enos alterado consoante o car7ter dos (o)os, 1as delatando, na 1es1a re%eldia contra a 4erar3uia eclesi7stica, na 1es1a e'(lora5o do so%renatural, e no 1es1o ansiar (elos c:us, a /ei5o (ri1iti)a1ente son,adora da )el,a reli8io, antes 3ue a de/or1asse1 os so/istas canoni?ados dos conc2lios. A e'e1(lo de seus co1(arsas do (assado, AntMnio Consel,eiro era u1 (ietista ansiando (elo reino de =eus, (ro1etido, delon8ado se1(re e, ao ca%o, de todo es3uecido (ela >8re4a ortodo'a do s:culo W. A%eirara9se a(enas do catolicis1o 1al co1(reendido. Tentati&as de rea/ o le!al Coerente co1 a 1isso a 3ue se de)otara, ordena)a, de(ois destas ,o12lias, (enitncias 3ue, de ordin7rio redunda)a1 e1 %ene/2cio das localidades. Aeconstru2a19se te1(los a%atidosJ reno)a)a19se ce1it:rios e1 a%andonoJ eri8ia19se constru5es no)as e ele8antes. Os (edreiros e car(inteiros tra%al,a)a1 de 8ra5aJ os a%astados /ornecia1, 8r7tis, os 1ateriais indis(ens7)eisJ o (o)o carre8a)a (edras. =urante dias se8uidos, na a?7/a1a (iedosa, se a8ita)a1 os o(er7rios cu4os sal7rios se a)er%a)a1 nos c:us. E ter1inada a e1(resa o (redestinado a%ala)a... (ara onde ` Ao acaso, to1ando a (ri1eira )ereda, (elos sertes e1 /ora, (elas c,a(adas 1ult2)ias, se1 ol,ar se3uer (ara os 3ue o encal5a)a1. No o contraria)a o anta8onis1o de u1 ad)ers7rio (eri8oso, o (adre. A dar9se cr:dito a teste1un,o )alioso , a3uele, e1 8eral, esti1ula)a9l,e ou (er1itia9l,e as (r7ticas (elas 3uais, se1 nada usu/ruir, (ro1o)ia todos os atos de onde sae1 os rendi1entos do clero: %ati?ados, deso%ri8as, /estas e no)enas. Os )i87rios tolera)a1 co1 %oa so1%ra os des(ro(<sitos do Santo ende1onin,ado 3ue ao 1enos l,e acrescia a cMn8rua redu?ida. Perce%eu9o e1 1!!W, o arce%is(o da $a,ia, (rocurando (or (aradeiro a esta transi8ncia, seno 1al dis/ar5ada (rote5o, (or u1a circular diri8ida a todos os (7rocos. BC,e8ando ao nosso con,eci1ento 3ue, (elas /re8uesias do centro deste arce%is(ado, anda u1 indi)2duo deno1inado AntMnio Consel,eiro, (re8ando ao (o)o, 3ue se re@ne (ara ou)i9lo, doutrinas su(ersticiosas e u1a 1oral e'cessi)a1ente r28ida co1 3ue est7 (ertur%ando as conscincias e en/ra3uecendo, no (ouco, a autoridade dos (7rocos destes lu8ares, ordena1os a *. Ae).1a, 3ue no consinta e1 sua /re8uesia se1el,ante a%uso, /a?endo sa%er aos (aro3uianos 3ue >,es (roi%i1os, a%soluta1ente, de se reunire1 (ara ou)ir tal (re8a5o, )isto co1o, co1(etindo na >8re4a cat<lica, so1ente aos 1inistros da reli8io, a 1isso santa de doutrinar os no)os, u1 secular, 3ue1 3uer 3ue ele se4a, ainda 3uando 1uito instru2do e )irtuoso. no te1 autoridade (ara e'erc9lo. BEntretanto sir)a isto (ara e'citar cada )e?

1ais o ?elo 3ue *. Ae).1a, no e'erc2cio do 1inist:rio da (re8a5o, a /i1 de 3ue os seus (aro3uianos, su/iciente1ente instru2dos, no se dei'e1 le)ar (or todo o )ento de doutrina etc.] Foi in@til a inter)en5o da >8re4a. AntMnio Consel,eiro continuou se1 e1%ara5os a sua 1arc,a de desnorteado a(<stolo, (er)a8ando nos sertes. E, co1o se dese4asse re)i)er se1(re a le1%ran5a da (ri1eira (erse8ui5o so/rida, )ol)e constante1ente ao >ta(icuru, cu4a autoridade (olicial, (or /i1, a(elou (ara os (oderes constitu2dos, e1 o/icio onde, de(ois de ,istoriar li8eira1ente os antecedentes do a8itador, disse: B. . . Fe? neste ter1o seu aca1(a1ento e (resente1ente est7 no re/erido arraial construindo u1a ca(ela a e'(ensas do (o)o. BCon3uanto esta o%ra se4a de al8u1 1el,ora1ento, ali7s dis(ens7)el, (ara o lu8ar, toda)ia os e'cessos e sacri/2cios no co1(ensa1 este %e1, e, (elo 1odo (or 3ue esto os Dni1os, : 1ais 4usto e /undado o receio de 8randes des8ra5as. BPara 3ue *. S. sai%a 3ue1 : AntMnio Consel,eiro, %asta di?er 3ue : aco1(an,ado (or centenas e centenas de (essoas, 3ue ou)e19no e cu1(re1 suas ordens de (re/erncia ;s do )i87rio da (ar<3uia. BO /anatis1o no te1 li1ites e assi1 : 3ue, se1 1edo de erro, e /ir1ado e1 /atos, (osso a/ir1ar 3ue adora19no, co1o se /osse u1 =eus )i)o. BNos dias de ser1es, ter5os e ladain,as, o a4unta1ento so%e a 1il (essoas. Na constru5o desta ca(ela, cu4a /:ria se1anal : de 3uase ce1 1il9r:is, d:cu(lo do 3ue de)ia ser (a8o, esto e1(re8ados cearenses, aos 3uais AntMnio Consel,eiro (resta a 1ais ce8a (rote5o, tolerando e dissi1ulando os atentados 3ue co1ete1, e esse din,eiro sai dos cr:dulos e i8norantes, 3ue, al:1 de no tra%al,are1, )ende1 o (ouco 3ue (ossue1 e at: /urta1 (ara 3ue no ,a4a a 1enor /alta, se1 /alar nas 3uantias arrecadadas 3ue te1 sido re1etidas (ara outras o%ras do C,orroc,<, ter1o do Ca(i1 Crosso.B E de(ois de a(ontar a @lti1a tro(elia dos /an7ticos: BHa)endo desinteli8ncia entre o 8ru(o de AntMnio Consel,eiro e o )i87rio de >n,a1%u(e, est7 a3uele 1uniciado co1o se ti)esse de /erir u1a %atal,a ca1(al, e consta 3ue esto ; es(era 3ue o )i87rio )7 ao lu8ar deno1inado Nunco (ara assassin79lo. Fa? 1edo aos transeuntes (assar (or alto, )endo a3ueles 1al)ados 1unidos de cacetes, /acas, /aces, cla)inotesJ e ai da3uele 3ue /or sus(eito de ser in/enso a AntMnio Consel,eiro.B Ao 3ue se /i8ura, este a(elo, /eito e1 ter1os to alar1antes, no /oi corres(ondido. Nen,u1a (ro)idencia se to1ou at: 1eados de 1!!Y, 3uando a diocese da $a,ia inter)eio de no)o, o/iciando o arce%is(o ao (residente da (ro)2ncia, (edindo (ro)idncias 3ue conti)esse1 o Bindi)2duo AntMnio *icente Lendes Laciel 3ue, (re8ando doutrinas su%)ersi)as, /a?ia u1 8rande 1al ; reli8io e ao Estado, distraindo o (o)o de suas o%ri8a5es e arrastando9o a(<s si, (rocurando con)encer de 3ue era Es(2rito9Santo etc.B

Ante o recla1o, o (residente da3uela (ro)2ncia diri8iu9se ao 1inistro do >1(:rio, (edindo u1 lu8ar (ara o tresloucado no ,os(2cio de alienados do Aio. O 1inistro res(ondeu ao (residente contra(ondo o not7)el ar8u1ento de no ,a)er, na3uele esta%eleci1ento, lu8ar al8u1 )a8oJ e o (residente o/iciou de no)o ao (relado, tornando9o ciente da resolu5o ad1ir7)el do 8o)erno. Assi1 se a%riu e se /ec,ou o ciclo das (ro)idncias le8ais 3ue se /i?era1 durante o >1(:rio. "ais lendas O Consel,eiro continuou se1 tro(e5os na 1isso (er)ertedora, a)ultando na i1a8ina5o (o(ular. A(arecia1 as (ri1eiras lendas. No as ar3ui)are1os todas. Fundou o arraial do $o1 NesusJ e conta1 as 8entes asso1%radas 3ue e1 certa ocasio, 3uando se constru2a a %el2ssi1a i8re4a 3ue l7 est7, es/or5ando9se de%alde de? o(er7rios (or er8uere1 (esado %aldra1e, o (redestinado tre(ou so%re o 1adeiro e ordenou, e1 se8uida, 3ue dois ,o1ens a(enas o le)ante1J e o 3ue no ,a)ia1 conse8uido tantos, reali?ara1 os dois ra(ida1ente, se1 es/or5o al8u1... Outra )e? E ou)i o estran,o caso a (essoas 3ue se no ,a)ia1 dei'ado /anati?ara E c,e8ou a Lonte Santo e deter1inou 3ue se /i?esse u1a (rocisso (ela 1ontan,a aci1a, at: a @lti1a ca(ela, no alto. >niciou9se ; tarde a ceri1Mnia. A 1ultido deri)ou, lenta, (ela encosta cli)osa, entoando %enditos, estacionando nos B(assosB, contrita. Ele se8uia na /rente E 8ra)e e sinistro E desco%erto, a8itada (ela )entania /orte a ca%eleira lon8a, arri1ando9se ao %ordo inse(ar7)el. =esceu a noite. Acendera19se as toc,as dos (enitentes, e a (rocisso, estendida na lin,a de cu1eadas, tra5ou u1a estrada lu1inosa no dorso da 1ontan,a... Ao c,e8ar ; Santa Cru?, no alto, AntMnio Consel,eiro, o/e8ante, senta9se no (ri1eiro de8rau da tosca escada de (edra, e 3ueda9se est7tico, conte1(lando os c:us, o ol,ar i1erso nas estrelas... A (ri1eira onda de /i:is enc,e lo8o o D1%ito restrito da ca(ela, en3uanto outros (er1anece1 /ora a4oel,ados so%re a roc,a as(:rri1a. O conte1(lati)o, ento, le)anta9se. Lal so/reia o cansa5o. Entre alas res(eitosas, (enetra, (or sua )e?, na ca(ela, (endida (ara o c,o a ca%e5a, ,u12li1o e a%atido, ar/ando. Ao a%eirar9se do alta91or, (or:1, er8ue o rosto (7lido, e1oldurado (elos ca%elos e1 desalin,o. E a 1ultido estre1ece toda, asso1%rada... =uas l78ri1as san8rentas rola1, )a8arosa1ente, no rosto i1aculado da *ir8e1 Sant2ssi1a... Estas e outras lendas so ainda correntes no serto. natural. Es(:cie de 8rande ,o1e1 (elo a)esso, AntMnio Consel,eiro reunia no 1isticis1o doentio todos os erros e su(ersti5es 3ue /or1a1 o coe/iciente de redu5o da nossa nacionalidade. Arrasta)a o (o)o sertane4o no (or3ue o do1inasse, 1as (or3ue o do1ina)a1 as a%erra5es da3uele. Fa)orecia9o o 1eio e ele reali?a)a, ;s )e?es, co1o )i1os, o a%surdo de ser @til. O%edecia ; /inalidade irresist2)el de

)el,os i1(ulsos ancestraisJ e 4u8ulado (or ela es(el,a)a e1 todos os atos a (laca%ilidade de u1 e)an8el,ista inco1(ar7)el. =e /eito, a1ortecia9l,e a ne)rose ine'(lic7)el (lacide?. Certo dia o )i87rio de u1a /re8uesia sertane4a ) c,e8ar ; sua (orta u1 ,o1e1 e'tre1a1ente 1a8ro e sucu1%ido: lon8os ca%elos des(enteados (elos o1%ros, lon8as %ar%as descendo (elo (eitoJ u1a )el,a /i8ura de (ere8rino a 3ue no /alta)a1 o cruci/i'o tradicional, sus(enso a u1 lado entre as ca1Dndulas da cintura, e o 1anto (oento e 8asto, e a %orrac,a dI78ua, e o %ordo co1(rido... =79l,e o (7roco co1 3ue se ali1ente, aceita u1 (eda5o de (o a(enasJ o/erece9l,e u1 leito, (re/ere u1a t7%ua so%re 3ue se deita se1 co%ertas, )estido, se1 1es1o desatacar as sand7lias. No outro dia o sin8ular2ssi1o ,<s(ede, 3ue (oucas (ala)ras at: ento (ronunciara, (ede ao (adre l,e conceda (re8ar (or ocasio da /esta 3ue ia reali?ar9se na i8re4a. E >r1o no tendes ordensJ a >8re4a no (er1ite 3ue (re8ueis. E =ei'ai91e, ento, /a?er a )ia9sacra. E Ta1%:1 no (osso, )ou eu /a?9la, contra)eio 1ais u1a )e? o sacerdote. O (ere8rino, ento, encarou9o /ito (or al8u1 te1(o, e se1 di?er (ala)ra tirou de so% a t@nica u1 len5o. Sacudiu o (< das al(ercatas. E (artiu. Era o cl7ssico (rotesto ino/ensi)o e tran3Tilo dos a(<stolos . . . )1!ira para o sert o A rea5o, (or:1, crescendo, 1ali8nou9l,e o ani1o. =o1inador incondicional, (rinci(iou de se irritar ante a 1enor contrariedade. Certa )e?, e1 Natu%a, estando ausente o )i87rio, co1 3ue1 no esta)a e1 %oas 8ra5as, a(areceu e 1andou carre8ar (edras (ara consertos da i8re4a. C,e8a o (adreJ ) a in)aso dos do12nios sa8radosJ irrita9se e resol)e (Mr e1%ar8os ; desorde1. Era ,o1e1 (r7ticoJ a(elou (ara o e8o2s1o ,u1ano. Tendo a CD1ara, dias antes, i1(osto aos (ro(riet7rios o cal5a1ento dos (asseios das casas, cedeu ao (o)o, (ara tal /i1, as (edras 47 acu1uladas. O Consel,eiro no se li1itou, desta )e?, a sacudir as sand7lias. Saiu9l,e da %oca a (ri1eira 1aldi5o, ;s (ortas da cidade in8rataJ e (artiu. Te1(os de(ois, a (edido do 1es1o )i87rio, certa in/luncia (ol2tica do local o c,a1ou. O te1(lo desa%a)a e1 ru2nasJ o 1ato in)adira todo o ce1it:rioJ e a /re8uesia era (o%re. S< (odia reno)79los 3ue1 to %e1 dis(un,a dos 1atutos cr:dulos. O a(<stolo de/eriu ao con)ite. Las /9lo atra):s de i1(osi5es discricion7rias, rele1%rando, co1 altanaria destoante da (acate? anti8a, a a/ronta rece%ida.

>a19no tornando 1au. *iu a Ae(@%lica co1 1aus ol,os e (re8ou, coerente, a re%eldia contra as no)as leis. Assu1iu desde 1! X u1a /ei5o co1%atente inteira1ente no)a. Ori8inou9a /ato de (ouca 1onta. =ecretada a autono1ia dos 1unic2(ios, as CD1aras das localidades do interior da $a,ia tin,a1 a/i'ado nas t7%uas tradicionais, 3ue su%stitue1 a i1(rensa, editais (ara a co%ran5a de i1(ostos etc. Ao sur8ir esta no)idade AntMnio Consel,eiro esta)a e1 $o1 Consel,o. >rritou9o a i1(osi5oJ e (laneou re)ide i1ediato. Aeuniu o (o)o nu1 dia de /eira e, entre 8ritos sediciosos e estre(itar de /o8uetes, 1andou 3uei1ar as t7%uas nu1a /o8ueira, no lar8o. Se)antou a )o? so%re o Bauto9de9/:B, 3ue a /ra3ue?a das autoridades no i1(edira, e (re8ou a%erta1ente a insurrei5o contra as leis. A)aliou, de(ois, a 8ra)idade do atentado. =ei'ou a )ila, to1ando (ela estrada de Lonte Santo, (ara o norte. O aconteci1ento re(ercutira na ca(ital, de onde (artiu nu1erosa /or5a de (ol2cia (ara (render o re%elde e dissol)er os 8ru(os tur%ulentos. Estes na3uela :(oca no e'cedia1 a du?entos ,o1ens. A tro(a alcan5ou9os e1 Lacet:, lu8ar desa%ri8ado e est:ril entre Tucano e Cu1%e, nas cercanias d7s serras do O)<. As trinta (ra5as, %e1 ar1adas, atacara1 i1(etuosa1ente a tur%a de (enitentes de(au(erados, certas de os destro5are1 ; (ri1eira descar8a. =era1, (or:1, de /rente, co1 os 4a8un5os deste1erosos. Fora1 inteira1ente des%aratadas, (reci(itando9se na /u8a, de 3ue /ora o (ri1eiro a dar o e'e1(lo o (r<(rio co1andante. Esta %atal,a 1in@scula teria, in/eli?1ente, 1ais tarde 1uitas c<(ias a1(liadas. Aeali?ada a /a5an,a, os crentes aco1(an,ara1, reatando a 1arc,a, a ,:8ira do (ro/eta. No (rocura)a1 1ais os (o)oados, co1o dantes. =e1anda)a1 o deserto. O des%arato da tro(a (renuncia)a9l,es (erse8ui5es 1ais )i8orosasJ e, certos do a1(aro da nature?a sel)a8e1, conta)a1 co1 a )it<ria enterreirando entre as caatin8as os no)os contendores. Estes (artira1, de /ato, se1 (erda de te1(o, da $a,ia, e1 n@1ero de oitenta (ra5as, de lin,a. Las no (rosse8uira1 al:1 de Serrin,a, de onde tornara1 se1 se a)enturare1 co1 o serto. AntMnio Consel,eiro, (or:1, no se iludiu co1 o ine'(lic7)el recuo, 3ue o sal)ara. Arrastou a 1atula de /i:is, a 3ue se alia)a1, dia a dia, de?enas de (ros:litos, (elas tril,as sertane4as /ora, se8uindo (re/i'ado ru1o. Con,ecia o serto. Percorrera9o todo nu1a ro1aria ininterru(ta de )inte anos. Sa%ia de (ara8ens i8notas de onde o no arrancaria1. Larcara9as 47, tal)e? (re)enindo /uturas )icissitudes. Endireitou, ru1o /ir1e, e1 c,eio (ara o norte.

Os crentes aco1(an,ara19no. No in3uirira1 (ara onde se8uia1. E atra)essara1 serranias 2n8re1es, ta%uleiros est:reis e c,a(adas rasas, lon8os dias, )a8arosa1ente, na 1arc,a cadenciada (elo toar das ladain,as e (elo (asso tardo do (ro/eta. . .

Captulo +
Canudos: antecedentes Canudos , )el,a /a?enda de 8ado ; %eira do *a?a9$arris, era, e1 1! K, u1a ta(era de cerca de cin3Tenta ca(ua%as de (au9a9(i3ue. N7 e1 1!Y_, se8undo o teste1un,o de u1 sacerdote, 3ue ali /ora, co1o tantos outros, e no1eada1ente o )i87rio de Cu1%e, e1 )isita es(iritual ;s 8entes de todo des(eadas da terra, l7 se a8lo1era)a, a8re8ada ; /a?enda ento ainda /lorescente, (o(ula5o sus(eita e ociosa, Bar1ada at: aos dentesB e Bcu4a ocu(a5o, 3uase e'clusi)a, consistia e1 %e%er a8uardente e (itar uns es3uisitos cac,i1%os de %arro e1 canudos de 1etro de e'tensoB , de tu%os natural1ente /ornecidos (elas solan7ceas #canudos9de9(ito&, )ice4antes e1 8rande c<(ia ; %eira do rio. Assi1, antes da )inda do Consel,eiro, 47 o lu8are4o o%scuro E e o seu no1e clara1ente se e'(lica E tin,a, co1o a 1aioria dos 3ue 4a?e1 descon,ecidos (elos nossos sertes, 1uitos 8er1ens da desorde1 e do cri1e. Esta)a, (or:1, e1 (lena decadncia 3uando l7 c,e8ou a3uele e1 1! X: ta4u(ares e1 a%andonoJ )a?ios os (ousosJ e, no alto de u1 es(oro da Fa)ela, destel,ada, redu?ida ;s (aredes e'teriores, a anti8a )i)enda sen,oril, e1 ru2nas... =ata da3uele ano a sua re)i)escncia e cresci1ento r7(ido. O aldea1ento e/1ero dos 1atutos )adios, centrali?ado (ela i8re4a )el,a, 3ue 47 e'istia, ia trans1udar9se, a1(liando9se, e1 (ouco te1(o, na Tr<ia de tai(a dos 4a8un5os. Era o lu8ar sa8rado, cin8ido de 1ontan,as, onde no (enetraria a a5o do 8o)erno 1aldito. A sua to(o8ra/ia interessante 1odela)a9o ante a i1a8ina5o da3uelas 8entes si1(les co1o o (ri1eiro de8rau, a1(l2ssi1o e alto, (ara os c:us... Crescimento &erti!inoso No sur(reende 3ue (ara l7 con)er8isse1, (artindo de todos os (ontos, tur1as sucessi)as de (o)oadores con)er8entes das )ilas e (o)oados 1ais re1otos. =i? u1a teste1un,a : FAl8uns lu8ares desta co1arca e de outras circun)i?in,as, e at: do Estado de Ser8i(e, /icara1 desa%itados, tal a alu)io de /a12lias 3ue su%ia1 (ara os Canudos, lu8ar escol,ido (or AntMnio Consel,eiro (ara o centro de suas o(era5es. Causa)a d< )ere19se e'(ostos ; )enda, nas /eiras, e'traordin7ria 3uantidade de 8ado ca)alar, )acu1, ca(rino etc., al:1 de outros o%4etos, (or (re5os de nonada, co1o terrenos, casas etc. O anelo e'tre1o era )ender, a(urar al8u1 din,eiro e ir re(arti9lo co1 o Santo Consel,eiro.] Assi1 se 1uda)a1 os lares. >n,a1%u(e, Tucano, Cu1%e, >ta(icuru, $o1 Consel,o, Natu%a, La5acar7, Lonte Santo, Nere1oa%o, Uau7, e de1ais lu8ares (r<'i1osJ Entre Aios, Lundo No)o, Naco%ina, >ta%aiana e outros s2tios re1otos, /ornecia1 constantes contin8entes. Os raros )ia4antes 3ue se arrisca)a1 a )ia8ens na3uele serto to(a)a1 8ru(os sucessi)os de /i:is 3ue se8uia1, a4ou4ados de /ardos, carre8ando as 1o%2lias toscas, as canastras e os orat<rios, (ara o lu8ar eleito. >soladas

a (rinc2(io, essas tur1as aduna)a19se (elos ca1in,os, aliando9se a outras, c,e8ando, a/inal, con4untas, a Canudos. O arraial crescia )erti8inosa1ente, coal,ando as colinas. A edi/ica5o rudi1entar (er1itia ; 1ultido se1 lares /a?er at: do?e casas (or diaJ e, ; 1edida 3ue se /or1a)a, a ta(era colossal (arecia estereo8ra/ar a /ei5o 1oral da sociedade ali acoitada. Era a o%4eti)a5o da3uela insDnia i1ensa. =ocu1ento inilud2)el (er1itindo o cor(o de delito direto so%re os des1andos de u1 (o)o. A3uilo se /a?ia a es1o, adoidada1ente. Aspecto ori!inal A ur"s 1onstruosa, de %arro, de/inia %e1 a civitas sinistra do erro. O (o)oado no)o sur8ia, dentro de al8u1as se1anas, 47 /eito ru2nas. Nascia )el,o. *isto de lon8e, desdo%rado (elos cM1oros, atul,ando as can,adas, co%rindo 7rea enor1e, truncado nas 3ue%radas, re)olto nos (endores E tin,a o as(ecto (er/eito de u1a cidade cu4o solo ,ou)esse sido sacudido e %rutal1ente do%rado (or u1 terre1oto. No se distin8uia1 as ruas. Su%stitu2a9as d:dalo deses(erador de %ecos estreit2ssi1os, 1al se(arando o %aral,a1ento ca<tico dos case%res /eitos ao acaso, testadas )ol)idas (ara todos os (ontos, cu1eeiras orientando9se (ara todos os ru1os, co1o se tudo a3uilo /osse constru2do, /e%ril1ente, nu1a noite, (or u1a 1ultido de loucos... Feitas de (au9a9(i3ue e di)ididas e1 trs co1(arti1entos 1in@sculos, as casas era1 (ar<dia 8rosseira da anti8a 1orada ro1ana: u1 )est2%ulo e'28uo, u1 atrium ser)indo ao 1es1o te1(o de co?in,a, sala de 4antar e de rece(5oJ e u1a alco)a lateral, /urna escur2ssi1a 1al re)elada (or u1a (orta estreita e %ai'a. Co%ertas de ca1adas es(essas de )inte cent21etros, de %arro, so%re ra1os de ic<, le1%ra)a1 as c,ou(anas dos 8auleses de C:sar. Tra2a1 a /ase transit<ria entre a ca)erna (ri1iti)a e a casa. Se as edi/ica5es e1 suas 1odalidades e)oluti)as o%4eti)a1 a (ersonalidade ,u1ana, o case%re de teto de ar8ila dos 4a8un5os e3ui(arado ao 7ig7an dos (eles9)er1el,as su8eria (aralelo de(lor7)el. O 1es1o descon/orto e, so%retudo, a 1es1a (o%re?a re(u8nante, tradu?indo de certo 1odo, 1ais do 3ue a 1is:ria do ,o1e1, a decre(itude da ra5a. Zuando o ol,ar se aco1oda)a ; (enu1%ra da3ueles cM1odos e'28uos, lo%ri8a)a, in)aria)el1ente, trastes raros e 8rosseiros: u1 %anco toscoJ dois ou trs %an3uin,os co1 a /or1a de esca%elosJ i8ual n@1ero de cai'as de cedro, ou canastrasJ u1 4irau (endido do tetoJ e as redes. Era1 toda a 1o%2lia. Ne1 ca1as, ne1 1esas. Pendurados aos cantos, )ia19se insi8ni/icantes acess<rios: o %o8< ou %orrac,a, es(:cie de %alde de couro (ara o trans(orte de 78uaJ (ares de ca5u7s # 4ac7s de ci(< & e os ai<s, %olsa de ca5a, /eita das /i%ras de caro7. Ao /undo do @nico 3uarto, u1 orat<rio tosco. Neste, co(iando a 1es1a /ei5o ac,a1%oada do con4unto, santos 1al aca%ados, i1a8ens de lin,as duras, a o%4eti)are1 a reli8io 1esti5a e1 tra5os incisi)os de 1ani(ansos: Santos AntMnios (rotei/or1es e a/ricani?ados, de as(ecto %ronco, de /etic,esJ Larias Sant2ssi1as, /eias co1o 1e8eras... Por /i1 as ar1as E a 1es1a re)i)escncia de est7dios re1otos: o /aco 4acar:, de /ol,a lar8a e /orteJ a (arna2%a dos can8aceiros, lon8a co1o u1a es(adaJ o /erro ou 8uiada. de trs

1etros de co1(rido, se1 a ele8Dncia das lan5as, re(rodu?indo os (i3ues anti8osJ os cacetes ocos e c,eios (ela 1etade de c,u1%o, (esados co1o 1ontantesJ as %estas e as es(in8ardas. Entre estas @lti1as, 8rada5es co1(letas, desde a de cano /ino, carre8ada co1 escu1il,a, at: ; Ble82ti1a de $ra8aB, ce)ada co1 c,u1%o 8rosso, ao tra%uco %rutal ao 1odo de u1a colu%rina (ort7til, ca(a? de arre1essar cal,aus e (ontas de c,i/re, ; la?arina li8eira, ou ao %aca1arte de %oca9de9sino. Nada 1ais. =e nada 1ais necessita)a a3uela 8ente. Canudos sur8ia co1 a /ei5o 1:dia entre a de u1 aca1(a1ento de 8uerreiros e a de u1 )asto 8raal a/ricano. A ausncia de ruas, as (ra5as 3ue, ; (arte a das i8re4as, nada 1ais era1 3ue o /undo co1u1 dos 3uintais, e os case%res unidos, torna)a19no co1o )i)enda @nica, a1(l2ssi1a, estendida (elas colinas, e destinada a a%ri8ar (or (ouco te1(o o cl/ tu1ultu7rio de AntMnio Consel,eiro. Se1 a al)ura re)eladora das (aredes caiadas e tel,ados encali5ados, a certa distancia era )is2)el. Con/undia9se co1 o (r<(rio c,o. A(arecia, de (erto, de c,o/re, constrito nu1a )olta do *a?a9$arr2s, 3ue o li1ita)a do le)ante ao sul a%arcando9o. E1oldura)a9o u1a nature?a 1orta: (aisa8ens tristesJ colinas nuas, uni/or1es, (rolon8ando9se, ondeantes, at: ;s serranias distantes, se1 u1a nes8a de 1atoJ ras8adas de lascas de talco'isto, 1al re)estidas, e1 raros (ontos, de acer)os de %ro1:lias, enci1adas, noutros, (elos cactos es8uios e solit7rios. O 1onte da Fa)ela, ao sul, e1(ola)a9se 1ais alto, tendo no so(:, /ronteiro ; (ra5a, al8uns (:s de 3ui'a%eiras, a8ru(ados e1 ,orto sel)a8e1. [ 1eia encosta )ia9se solit7ria, e1 ru2nas, a anti8a casa da /a?enda... A u1a %anda, (erto e do1inante, u1 contra/orte, o 1orro dos Pelados, ter1ina de c,o/re e1 %arranca a (ru1o so%re o rio e este, dali (or diante (ro8redindo nu1a in/le'o /orte (ara 1ontante, a%arca o (o)oado e1 leito esca)ado e /undo, co1o u1 /osso. Ali )o ter 3ue%radas de %ordas a (i3ue, a%ertas (elas eroses intensas (or onde, no in)erno, rola1 acac,oando a/luentes e/1eros tendo os no1es /alsos de rios: o Lucui1, o U1%uranas, e outro, 3ue sucessos ulteriores deno1inaria1 da Pro)idncia. Canudos, assi1 circun)alado 3uase todo (elo *a?a9$arris, e1%atia ao sul contra as )ertentes da Fa)ela e do1inado no ocidente (elas lo1%as 1ais altas de /lancos e1 escar(a e1 3ue se co1(ri1ia a3uele nas enc,entes, desata)a9se (ara o le)ante se8undo o e'(andir dos (lainos ondulados. As 1ontan,as lon82n3uas /ec,a)a19se e1 roda, /or1ando, 3uase cont2nua, u1a eli(se de ei'os dilatados. Feito (osti8os e1 %aluarte des1edido, a%ria19se, estreitas, as 8ar8antas e1 3ue (assa)a1 os ca1in,os: o do Uau7, estran8ulado entre os (endores /ortes do Cai(J o de Nere1oa%o, insinuando9se nos des/iladeiros de Cocoro%<J o do Ca1%aio, e1 acli)es, in)estindo co1 as )ertentes do Calu1%iJ e o do Aos7rio. Ora, (or estas )eredas, (rendendo, no se li8are1 a outras tril,as, o (o)oado nascente ao /undo dos sertes do Piau2, Cear7, Perna1%uco e Ser8i(e E c,e8a)a1 sucessi)as cara)anas de /i:is. *in,a1 de todos os (ontos, carre8ando os ,a)eres todosJ e, trans(ostas as @lti1as )oltas do ca1in,o, 3uando di)isa)a1 o ca1(an7rio ,u1ilde da anti8a Ca(ela, ca2a1 8enu/le'os so%re o c,o as(:rri1o. Esta)a atin8ido o ter1o da ro1a8e1. Esta)a1 sal)os da (a)orosa ,ecato1%e, 3ue )aticina)a1 as (ro/ecias do e)an8eli?ador. Pisa)a1, a/inal, a terra da (ro1isso E Cana sa8rada, 3ue o $o1 Nesus isolara do resto do 1undo (or u1a cintura de serras.. .

C,e8a)a1, estro(iados da 4ornada lon8a, 1as /eli?es. Aca1(a)a1 ; 8andaia (elo alto dos cM1oros. A noite acendia19se as /o8ueiras nos (ousos dos (ere8rinos relentados. U1a /ai'a /ul8urante enla5a)a o arraialJ e, un2ssonas, entrecru?a)a19se, ressoando nos (ousos e nas casas, as )o?es da 1ultido (enitente, na 1elo(:ia (lan8ente dos %enditos. Ao clarear da 1an, entre8a)a19se ; a?7/a1a da constru5o dos case%res. Estes, a (rinc2(io a(in,ando9se (r<'i1os ; de(resso e1 3ue se eri8ia a (ri1iti)a i8re4a, e descendo desni)elados ao )i:s das encostas %re)es at: ao rio, co1e5ara1 a sal(intar, es(arsos, o terreno ru8ado, 1ais lon8e. Constru5es li8eiras, distantes do n@cleo co1(acto da casaria, (arecia1 o%edecer ao tra5ado de u1 (lano de de/esa. Sucedia19se escalonadas, ladeando os ca1in,os. Lar8ina)a1 o de Nere1oa%o, eretas nu1a e outra 1ar8e1 do *a?a9$arris, (ara 4usante, at: Tra%u%u e o ri%eiro de Laca1%ira. Pontil,a)a1 o do Aos7rio, trans(ondo o rio e contornando a Fa)ela. Es(al,a)a19se (elos cerros 3ue se sucedia1 in@1eros se8uindo o ru1o de Uau7. >nscritas e1 cercas i1(enter7)eis de 8ra)at7s, (lantados na %orda de u1 /osso en)ol)ente, cada u1a era, do 1es1o (asso, u1 lar e u1 reduto. =is(un,a19se /or1ando lin,as irre8ulares de %aluartes. Por3ue a cidade sel)a8e1, desde o (rinc2(io, tin,a e1 torno, aco1(an,ando9a no cresci1ento r7(ido, u1 c2rculo /or1id7)el de trinc,eiras ca)adas e1 todos os (endores, en/iando todas as )eredas, (lanos de /o8o )ol)idos, rasantes co1 o c,o, (ara todos os ru1os. *eladas (or touceiras ine'tric7)eis de 1aca1%iras ou lascas de (edra, no se re)ela)a1 a distancia. *indo do le)ante, o )ia4or 3ue as a%eirasse, ao di)isar, es(arsas so%re os cerros, as c,ou(anas e'28uas ; 1aneira de 8uaritas, acreditaria to(ar u1a ranc,aria es(arsa de )a3ueiros ino/ensi)os. Atin8ia, de re(ente, a casaria co1(acta, sur(reso, co1o se ca2sse nu1a tocaia. Para 3ue1 )iesse do sul, (or:1, (elo Aos7rio ou Calu1%i, 8al8ado o alto da Fa)ela, ou as ladeiras /ortes 3ue se deri)a1 (ara o rio Sar8ento, o casario a(arecia a u1 3uilM1etro, ao norte, es%atido nu1 (lano in/erior, /ranca1ente e'(osto, de 1odo a se (oder nu1 lance @nico de )ista a3uilatar9l,e as condi5es de de/esa. Era1 na a(arncia de(lor7)eis. O arraial (arecia dis(osto (ara o c,o3ue das car8as /ul1inantes, rolando i1(etuosas, co1 a /or5a )i)a de u1a 3ueda, (elos acli)es a%ru(tos. O ini1i8o, li)re de escaladas (enosas, )are479lo9ia e1 tiros 1er8ul,antes. Podia assedi79lo todo, %atendo todas as estradas, co1 u1a %ateria @nica. Tin,a, entretanto, condi5es t7ticas (ree'celentes. Co1(reendera9as al8u1 *au%an inculto... Fec,ado ao sul (elo 1orro, descendo escancelado de 8ar8antas at: ao rio, /ec,a)a19no, a oeste, u1a 1ural,a e u1 )alo. =e /ato, in/letindo na3uele ru1o, o *a?a9$arris, co1(ri1ido entre as @lti1as casas e as escar(as a (i3ue dos 1orros so%ranceiros, torcia (ara norte /eito u1 caon /undo. A sua cur)a /orte rodea)a, circun)alando9a, a de(resso e1 3ue se eri8ia o (o)oado, 3ue se tranca)a a leste (elas colinas, a oeste e norte (elas ladeiras das terras 1ais altas, 3ue dali se entu1esce1 at: aos contra/ortes e'tre1os do Ca1%aio e do Cai(J e ao sul (ela 1ontan,a. Canudos era u1a ta(era dentro de u1a /urna. A (ra5a das i8re4as, rente ao rio, de1arca)a9l,e a 7rea 1ais %ai'a. =ali, se8undo u1 ei'o orientado ao norte, se e'(andia alteando9se a. (ouco e (ouco, e1 (lano inclinado %re)e, /eito u1 )alo lar8o, e1 decli)e. S7 dentro se a(erta)a1 os case%res, atul,ando toda a %ai'ada, su%indo, 1ais es(arsos, (elas encostas de leste,

trans%ordando, a/inal, nas e'28uas )i)endas 3ue )i1os sal(itando, raras, o alto dos cerros 1inados de trinc,eiras. A 8rei re)oltosa E co1o se ) E no se il,a)a e1 u1a e1inncia, asso%er%ando os ,ori?ontes, a ca)aleiro dos assaltos. Entocara9se. Na3uela re8io %el2ssi1a, e1 3ue as lin,as de cu1eadas se re%ate1 no (lano alto dos ta%uleiros, escol,era (recisa1ente o trec,o 3ue recorda u1a )ala co1u1 enor1e.. . Re!men da =ur,s= S7 se /ir1ou lo8o u1 re821en 1odelado (ela reli8iosidade do a(<stolo e'tra)a8ante. Nu8ulada (elo seu (rest28io, a (o(ula5o tin,a, en8ra)ecidas, todas as condi5es do est7dio social in/erior. Na /alta da ir1andade do san8ue, a consan8Tinidade 1oral dera9l,e a /or1a e'ata de u1 cl, e1 3ue as leis era1 o ar%2trio do c,e/e e a 4usti5a as suas decises irre)o87)eis. Canudos estereoti(a)a o facies d@%io dos (ri1eiros a8ru(a1entos %7r%aros. O sertane4o si1(les trans1uda)a9se, (enetrando9o, no /an7tico deste1eroso e %ruto. A%sor)ia9o a (sicose coleti)a. E adota)a, ao ca%o, o no1e at: ento consa8rado aos tur%ulentos de /eira, aos )alentes das re/re8as eleitorais e sa3ueadores de cidades E 4a8un5os. Popula/ o multi0orme =e sorte 3ue ao /i1 de al8u1 te1(o a (o(ula5o constitu2da dos 1ais dis(ares ele1entos, do crente /er)oroso a%dicando de si todas as co1odidades da )ida noutras (ara8ens, ao %andido solto, 3ue l7 c,e8a)a de cla)inote ao o1%ro e1 %usca de no)o ca1(o de /a5an,as, se /e? a co1unidade ,o1o8nea e uni/or1e, 1assa inconsciente e %ruta, crescendo se1 e)ol)er, se1 <r8os e se1 /un5es es(eciali?adas, (ela s< 4usta(osi5o 1ecDnica de le)as sucessi)as ; 1aneira de u1 (oli(eiro ,u1ano. R natural 3ue a%sor)esse, intactas, todas as tendncias do ,o1e1 e'traordin7rio do 3ual a a(arncia (rot:ica E de santo e'ilado na terra, de /etic,e de carne e osso, e de %on?o claudicante Eesta)a adrede tal,ada (ara re)i)er os esti81as de8enerati)os de trs ra5as. Aceitando, ;s ce8as, tudo 3uanto l,e ensinara a3ueleJ i1ersa de todo no son,o reli8iosoJ )i)endo so% a (reocu(a5o doentia da outra )ida, resu1ia o 1undo na lin,a de serranias 3ue a cin8ia1. No co8ita)a de institui5es 8arantidoras de u1 destino na terra. Era19l,e in@teis. Canudos era o cos1os. E este 1es1o transit<rio e %re)e: u1 (onto de (assa8e1, u1a escala ter1inal, de onde deca1(aria1 se1 de1oraJ o @lti1o (ouso na tra)essia de u1 deserto E a Terra. Os 4a8un5os errantes ali ar1a)a1 (ela derradeira )e? as tendas, na ro1aria 1iraculosa (ara os c:us... Nada 3ueria1 desta )ida. Por isto a (ro(riedade tornou9se9l,es u1a /or1a e'a8erada do coleti)is1o tri%al dos %edu2nos: a a(ro(ria5o (essoal a(enas de o%4etos 1<)eis e das casas, co1unidade a%soluta da terra, das (asta8ens, dos re%an,os e dos escassos (rodutos das culturas, cu4os donos rece%ia1 e'28ua 3uota9(arte, re)ertendo o resto (ara a Bco1(an,iaB. Os rec:19)indos entre8a)a1 ao Consel,eiro no)enta e no)e (or cento do 3ue tra?ia1, incluindo os santos destinados ao santu7rio co1u1. Ae(uta)a19se /eli?es co1 a 1i8al,a restante. $asta)a9l,es de so%ra. O (ro/eta ensinara9l,es a te1er o (ecado 1ortal do %e19estar 1ais %re)e. *olunt7rios da 1is:ria e da dor, era1 )enturosos na 1edida das (ro)a5es so/ridas.

*ia19se %e1, )endo9se e1 andra4os. Este des(rendi1ento le)ado ;s @lti1as conse3Tncias c,e8a)a a des(i9los das %elas 3ualidades 1orais, lon8a1ente a(uradas na e'istncia (atriarcal dos sertes. Para AntMnio Consel,eiro E e neste (onto ele ainda co(ia )el,os 1odelos ,ist<ricos E a )irtude era co1o 3ue o re/le'o su(erior da )aidade. U1a 3uase i1(iedade. A tentati)a de eno%recer a e'istncia na terra i1(lica)a de certo 1odo a indi/eren5a (ela /elicidade so%renatural i1inente, o ol)ido do al:1 1ara)il,oso anelado. O seu senso 1oral de(ri1ido s< co1(reendia a (osse deste (elo contraste das a8ruras su(ortadas. =e todas as (78inas de catecis1o 3ue soletrara /icara9l,e (receito @nico: 9em(aventurados os que sofrem. . . A e'tre1a dor era a e'tre1a9un5o. O so/ri1ento duro a a%sol)i5o (len7riaJ e teria8a in/al2)el (ara a (e5on,a dos 1aiores )2cios. Zue os ,o1ens se des1andasse1 ou a8isse1 )irtuosa1ente E era 3uesto de so1enos . Consentia de %oa /ei5o 3ue errasse1, 1as 3ue todas as i1(ure?as e todas as escorral,as de u1a )ida in/a1e ca2sse1, a/inal, 8ota a 8ota, nas l78ri1as )ertidas. Ao sa%er de caso escandaloso e1 3ue a lu%ricidade de u1 de)asso 1aculara incauto don?ela te)e, certa )e?, u1a /rase /ero?1ente c2nica, 3ue os sertane4os re(etia1 de(ois se1 l,e a3uilatare1 a tor(e?a: BSe8uiu o destino de todasJ (assou (or %ai'o da 7r)ore do %e1 e do 1al aB No : (ara ad1irar 3ue se es%o5asse lo8o, e1 Canudos, a (ro1iscuidade de u1 ,etairis1o in/rene. Os /il,os es(@rios no tin,a1 ; /ronte o la%:u indel:)el da ori8e1, a situa5o in/a1ante dos "anc8lings entre os 8er1anos. Era1 le8io. Por3ue o do1inador, se no esti1ula)a, tolera)a o a1or li)re. Nos consel,os di7rios no co8ita)a da )ida con4u8al, tra5ando nor1as aos casais in8nuos. E era l<8ico. Contados os @lti1os dias do 1undo, /ora 1al%arat79los a8itando (receitos )os, 3uando o cataclis1o i1inente )iria, e1 %re)e, a(a8ar (ara se1(re as unies 1ais 2nti1as, dis(ersar os lares e con/undir no 1es1o )<rtice todas as )irtudes e todas as a%o1ina5es. O 3ue ur8ia era anteci(79lo (elas (ro)a5es e (elo 1art2rio. Pre8a)a, ento, os 4e4uns (rolon8ados, as a8onias da /o1e, a lenta e'austo da )ida. =a)a o e'e1(lo /a?endo constar, (elos /i:is 1ais 2nti1os, 3ue atra)essa)a os dias ali1entando9se co1 u1 (ires de /arin,a. Conta9se 3ue e1 certo dia /oi )isitado (or u1 crente a%astado das cercanias. Ae(artiu co1 ele a re/ei5o escassaJ e este E 1ila8re 3ue a%alou o arraial inteiro a E saiu, do %an3uete 1in@sculo, re(leto, e1(an?inado, co1o se )ol)esse de /esti1 so%er%o. Este re821en se)ero tin,a e/eito du(lo: torna)a, (ela (r<(ria de%ilidade, 1ais )i%r7til a ener)a5o en/er1a dos crentes e (re(ara)a9os (ara as a(erturas dos ass:dios, tal)e? (re)istos. Era, tal)e?, inten5o recMndita de AntMnio Consel,eiro. Ne1 de outro 1odo se co1(reende 3ue (er1itisse assistisse1 no arraial indi)2duos cu4a 2ndole se contra(un,a ; sua (laca%ilidade ,u1ilde.

Canudos era o ,o12?io de /a1i8erados /ac2noras. Ali c,e8a)a1, de (er1eio co1 os 1atutos cr:dulos e )a3ueiros iludidos, sinistros ,er<is da /aca e da 8arruc,a. E estes /ora1 lo8o os 1ais 3uistos da3uele ,o1e1 sin8ular, os seus a4udantes de ordens (rediletos, 8arantindo9l,e a autoridade in)iol7)el. Era1, (or u1 contraste natural, os seus 1el,ores disc2(ulos. A seita esdr@'ula E caso de si1%iose 1oral e1 3ue o %elo ideal cristo sur8ia 1ostruoso dentre a%erra5es /etic,istas E tin,a os seus naturais re(resentantes nos $atistas truculentos, ca(a?es de carre8ar os %aca1artes ,o1icidas co1 as contas dos ros7rios... Polcia de ,andidos Cra5as a seus %ra5os /ortes, AntMnio Consel,eiro do1ina)a o arraial, corri8indo os 3ue sa2a1 das tril,as de1arcadas. Na cadeia ali (arado'al1ente institu2da E a B(oeiraB, no di?er dos 4a8un5os E )ia19se diaria1ente, (resos (elos 3ue ,a)ia1 co1etido a le)e /alta de al8uns ,o1ic2dios os 3ue ,a)ia1 (er(etrado o cri1e a%o1in7)el de /altar ;s re?as. >ne'or7)el (ara as (e3uenas cul(as, nul2ssi1a (ara os 8randes atentados, a 4usti5a era, co1o tudo o 1ais, antinM1ica, no cl (oliciado (or /ac2noras. *isa)a u1a delin3Tncia es(ecial, tradu?indo9se na in)erso co1(leta do conceito do cri1e. E'ercita)a9se, no raro dura1ente, co1inando (enas se)er2ssi1as so%re le)es /altas. O uso da a8uardente, (or e'e1(lo, era delito s:rio. Aia di(so1an2aco incorri82)el 3ue ro1(esse o interdito i1(ostoa Conta9se 3ue de u1a /eita al8uns tro(eiros ine'(ertos, )indos do Nua?eiro, /ora1 ter a Canudos, le)ando al8uns %arris do l23uido inconcesso. Atra2a9os o en8odo de lucro ine)it7)el. Se)a)a1 a eterna c@1(lice das ,oras ociosas dos 1atutos. Ao c,e8are1, (or:1, ti)era1, de(ois de descarre8are1 na (ra5a a car8a )aliosa, desa8rad7)el sur(resa. *ira1, ali 1es1o, a%ertos os %arris, a 1ac,ado, e inutili?ado o contra%ando sacr2le8o. E )ol)era1 r7(idos, desa(ontados, tendo ;s 1os, ao in):s do 8an,o a(etecido, o ardor de 1uitas d@?ias de (al1atoadas, a1ar8os %olos co1 3ue os (resenteara a3uela 8ente in8rata. Este caso : e'(ressi)o. S<lida e'(erincia ensinara ao Consel,eiro todos os (eri8os 3ue ad)iria1 deste ,a'i'e nacional. >nterdi?ia9o 1enos (or de%elar u1 )2cio 3ue (ara (re)enir desordens. Las, /ora do (o)oado, estas (odia1 es(al,ar9se ; lar8a. =ali (artia1 %andos tur%ulentos arre1etendo co1 os arredores. Toda a sorte de tro(elias era1 (er1itidas, desde 3ue au1entasse1 o (atri1Mnio da 8rei. E1 1! ", as al8aras, c,e/iadas (or )alentes de nota, tornara19se alar1antes. Fora1 e1 u1 crescendo tal, de de(reda5es e desacatos, 3ue des(ertara1 a aten5o dos (oderes constitu2dos, ori8inando 1es1o calorosa e in@til discusso na Asse1%l:ia Estadual da $a,ia. 'epreda/es E1 dilatado raio e1 torno de Canudos, tala)a19se /a?endas, sa3uea)a19se lu8are4os, con3uista)a19se cidades a No $o1 Consel,o, u1a ,orda atre)ida, de(ois de se a(ossar da *ila, (M9la e1 estado de s2tio, dis(ersou as autoridades, a co1e5ar (elo 4ui? da co1arca e, co1o entreato ,ilariante na ra?ia escandalosa, torturou o escri)o dos casa1entos 3ue se )iu e1 (al(os de aran,as (ara i1(edir 3ue os crentes sarc7sticos l,e a%risse1, tos3uiando9o, u1a coroa lar8a, 3ue l,e 4usti/icasse o in)adir as atri%ui5es sa8radas do )i87rio.

Os desordeiros )ol)ia1 c,eios de des(o4os (ara o arraial, onde nin8u:1 >,es to1a)a conta dos des1andos. Luitas )e?es, di? o teste1un,o unDni1e da (o(ula5o sertane4a, tais e'(edi5es era1 su8eridas (or intuito di)erso. Al8uns /i:is a%astados tin,a1 )eleidades (ol2ticas. So%re)in,a a 3uadra eleitoral. Os 8randes con3uistadores de urnas 3ue, a e'e1(lo de 1il,ares de co1(arsas disse1inados neste (a2s, trans/or1a1 a /antasia do su/r78io uni)ersal na cla)a de H:rcules da nossa di8nidade, a(ela)a1 (ara o Consel,eiro. Canudos /a?ia9se, ento, (ro)isoria1ente, o 3uartel das 8uardas (retorianas dos ca(an8as, 3ue de l7 (artia1, tril,ando ru1os (re/i'os, (ara re/or5are1, a (au e a tiro, a so%erania (o(ular, e'(ressa na i1%ecilidade triun/ante de u1 r:8ulo 3ual3uerJ e (ara o estra5oa1ento das atasJ e (ara as 1a?orcas (eri<dicas 3ue a lei 1arca, deno1inando9as Belei5esB, eu/e1is1o 3ue : entre n<s o 1ais )i)o tra5o das ousadias da lin8ua8e1. A nossa ci)ili?a5o de e1(r:sti1o arre8i1enta)a, co1o se1(re o /e?, o %anditis1o sertane4o. Ora, estas arrancadas era1 u1 ensina1ento. Era1 @teis. Era1 e'erc2cios (r7ticos indis(ens7)eis ao (re(aro (ara recontros 1ais )alentes. Co1(reendera9as, tal)e?, assi1, o Consel,eiro. Tolera)a9as. No arraial, (or:1 , e'i8ia, di8a1os e1 /alta de outro ter1o E (or3ue os l:'icos no o t1 (ara e'(ri1ir u1 tu1ulto disci(linado E orde1 inalter7)el. Ali (er1anecia1, ino/ensi)os (or3ue era1 in)7lidos, os seus 1el,ores crentes: 1ul,eres, crian5as, )el,os al3ue%rados, doentes in@teis. *i)ia1 (arasitaria1ente da solicitude do c,e/e, 3ue >,es era o Santo (rotetor, ao 3ual sauda)a1 entoando )ersos ,7 )inte e tantos anos correntes nos sertes: =o c:u )eio u1a lu? Zue Nesus Cristo 1andou Santo AntMnio A(arecido =os casti8os nos li)roua Zue1 ou)ir e no a(render Zue1 sou%er e no ensinar No dia do Nu2?o A sua al1a (enaraa Estas )el,as 3uadras, 3ue a tradi5o 8uardara, le1%ra)a1 ao in/eli? os (ri1eiros dias da )ida ator1entada e a)i)a19l,e, (or)entura, os @lti1os tra8os da )aidade, no con/ronto )anta4oso co1 o santo 1ila8reiro (or e'celncia. O certo : 3ue a%ria aos des)enturados os celeiros /artos (elas es1olas e (rodutos do tra%al,o co1u1. Co1(reendia 3ue a3uela 1assa, na a(arncia in@til, era o cerne )i8oroso do arraial. For1a)a19na os eleitos, /eli?es (or tere1 aos o1%ros os /ran8al,os i1undos, es/ia(ados sa1%enitos de u1a (enitncia, 3ue >,es /ora a (r<(ria )idaJ %e19a)enturados (or3ue o (asso trM(e8o, re1orado (elas 1uletas e (elas an3uiloses, >,es era a celeridade 17'i1a, no a)an5ar (ara a /elicidade eterna. O templo Al:1 disto ali os a8uarda)a, no ter1o da 4ornada, a @lti1a (enitncia: a constru5o do te1(lo.

A anti8a ca(ela no %asta)a. Era /r78il e (e3uena. Lal so%rancea)a os col1os ac,atados. Aetrata)a (or de1ais, no as(ecto 1odest2ssi1o, a (ure?a (rinci(al da reli8io anti8a. Era necess7rio 3ue se l,e contra(usesse a ar- 1onstruosa, eri8ida co1o se /osse o 1olde 1onu1ental da seita co1%atente. Co1e5ou a eri8ir9se a i8re4a no)a. =esde ante1an,, en3uanto uns se entre8a)a1 ;s culturas ou tan8ia1 os re%an,os de ca%ras, ou a%ala)a1 (ara B/a?er o sacoB nas )ilas (r<'i1as, e outros, dis(ersando9se e1 (i3uetes )i8ilantes, estaciona)a1 nas cercanias, %o1%eando 3ue1 c,e8a)a, o resto do (o)o 1oire4a)a na 1isso sa8rada. =e/rontando o anti8o, o no)o te1(lo er8uia9se no outro e'tre1o da (ra5a. Era retan8ular, e )asto, e (esado. As (aredes 1estras, es(essas, recorda)a1 1ural,as de reduto. =urante 1uito te1(o teria esta /ei5o anM1ala, antes 3ue as duas torres 1uito altas, co1 ousadias de u1 8<tico rude e i1(er/eito, o trans/i8urasse1. R 3ue a catedral ad1ir7)el dos 4a8un5os tin,a essa elo3Tncia silenciosa dos edi/2cios, de 3ue nos /ala $ossuet... =e)ia ser co1o /oi. =e)ia sur8ir, 1ole, /or1id7)el e %ruta, da e'tre1a /ra3ue?a ,u1ana, alteada (elos 1@sculos 8astos dos )el,os, (elos %ra5os d:%eis das 1ul,eres e das crian5as. Ca%ia9l,es a /or1a d@%ia de santu7rio e de antro, de /ortale?a e de te1(lo, ir1anando no 1es1o D1%ito, onde ressoaria1 1ais tarde as ladain,as e as %alas, a su(re1a (iedade e os su(re1os rancores... =elineara9a o (r<(rio Consel,eiro. *el,o ar3uiteto de i8re4as, re3uintara no 1onu1ento 3ue l,e cerraria a carreira. Se)anta)a, )ol)ida (ara o le)ante, a3uela /ac,ada estu(enda, se1 1<dulos, se1 (ro(or5es, se1 re8rasJ de estilo indeci/r7)el, 1ascarada de /risos 8rosseiros e )olutas i1(oss2)eis, ca%riolando nu1 del2rio de cur)as incorretasJ ras8ada de o8i)as ,orrorosas, es%uracada de troneirasJ in/or1e e %rutal, /eito a testada de u1 ,i(o8eu desenterradoJ co1o se tentasse o%4eti)ar, a (edra e cal, a (r<(ria desorde1 do es(2rito delirante. Era a sua o%ra9(ri1a. Ali (assa)a os dias, so%re os andai1es altos e %ail:us %a1%oantes. O (o)o en'a1eando e1%ai'o, na a?7/a1a do trans(orte dos 1ateriais, estre1ecia 1uita )e? ao )9lo (assar, lenta1ente, so%re as t7%uas /le'uosas e oscilantes, i1(ass2)el, se1 u1 tre1or no rosto %ron?eado e r28ido, /eito u1a cari7tide errante so%re o edi/2cio 1onstruoso. No /alta)a1 %ra5os (ara a tare/a. .No cessa)a1 re/or5os e recursos ; sociedade aca1(ada no deserto. Letade, (or assi1 di?er, das 8entes de Tucano e de >ta(icuru (ara l7 a%alou. =e Ala8oin,as, Feira de Santana e Santa Su?ia, ia1 toda a sorte de au'2lios. =e Nere1oa%o, $o1 Consel,o e Si1o =ias, 8randes /orneci1entos de 8ados. No asso1%ra)a1 aos rec:19)indos os 3uadros 3ue se l,es antol,a)a1. Tin,a19nos co1o o%ri8at<ria a (ro)a desa/iando9l,es a /: ina%al7)el. Estrada para o c1u

Os in8nuos contos sertane4os desde 1uito >,es ,a)ia1 re)elado as estradas /acinadora1ente trai5oeiras 3ue le)a1 ao in/erno. Canudos, i1unda ante9sala do (ara2so, (o%re (eristilo dos c:us, de)ia ser assi1 1es1o E re(u8nante, aterrador, ,orrendo... Entretanto, l7 tin,a1 ido, 1uitos, ali1entando es(eran5as sin8ulares. FOs aliciadores da seita se ocu(a1 e1 (ersuadir o (o)o de 3ue todo a3uele 3ue se 3uiser sal)ar (recisa )ir (ara Canudos, (or3ue nos outros lu8ares tudo est7 conta1inado e (erdido (ela Ae(@%lica. Ali, (or:1, ne1 : (reciso tra%al,ar, : a terra da (ro1isso, onde corre u1 rio de leite e so de cuscu? de 1il,o as %arrancas.] C,a8a)a1. =e(ara)a1 o *a?a9$arris seco, ou empan:inado, )ol)endo a(enas 78uas %arrentas das enc,entes, entre os /lancos entorroados das colinas... Tin,a1 es)aecida a 1ira8e1 /eli?J 1as no se des(ea)a1 no 1isticis1o la1ent7)el. . . As re.as Ao cair da tarde, a )o? do sino a(elida)a os /i:is (ara a ora5o. Cessa)a1 os tra%al,os. O (o)o adensa)a9se so% a latada co%erta de /ol,a8ens. =erra1a)a9se (ela (ra5a. A4oel,a)a9se. =i/undia9se nos ares o coro da (ri1iera re?a. A noite so%re)in,a, (restes, 1al (renunciada (elo cre(@sculo sertane4o, /u8iti)o e %re)e co1o o dos desertos. Ful8ura)a1 as /o8ueiras, 3ue era costu1e acendere19se aco1(an,ando o (er21etro do lar8o. E os seus clares )acilantes e1oldura)a1 a cena 1eio a/o8ada nas so1%ras9 Consoante anti8a (ra'e, ou, 1el,or, ca(ric,o de A. Consel,eiro , a 1ultido re(artia9se, se(arados os se'os, e1 dois a8ru(a1entos destacados . E e1 cada u1 deles s u1 %aral,a1ento enor1e de contrastes... A!rupamentos ,i.arros Ali esta)a1, 8a/adas de (ecados )el,os, serodia1ente (enitenciados, as %eatas E 1ulas das %ru'as das i8re4as E re)estidas da ca(ona (reta le1%rando a ,olandil,a /@ne%re da >n3uisi5o: as BsolteirasB , ter1o 3ue nos sertes te1 o (ior dos si8ni/icados, desen)oltas e des(e4adas, BsoltasB na 8anda2ce se1 /reiosJ as B1o5as don?elasB ou B1o5as da1asB, recatadas e t21idasJ e ,onestas 1es de /a12liasJ ni)elando9se (elas 1es1as re?as . Faces 1urc,as de )el,as E es8rou)iados )ira8os e1 cu4a %oca de)e ser u1 (ecado 1ortal a (receJ rostos austeros de 1atronas si1(lesJ /isiono1ias in8nuas de ra(ari8as cr:dulas, 1istura)a19se e1 con4unto estran,o. Todas as idades, todos os ti(os, todas as cores...

Cren,as 1altratadas de crioulas retintasJ ca%elos corredios e duros, de ca%oclas, trun/as escandalosas, de a/ricanas 1adei'as castan,as e louras de %rancas le82ti1as e1%aral,a)a19se, se1 u1a /ita, se1 u1 8ra1(o, se1 u1a /lor. o toucado ou a coi/a 1ais (o%re. Nos )estu7rios sin8elos, de al8odo ou de c,ita, desele8antes e escorridos, no ,a)ia lo%ri8ar9se a 8arridice 1enos (retensiosa: u1 'ale de l, u1a 1antil,a ou u1 len5o de cor, atenuando a 1onotonia das )estes encardidas 3uase redu?idas a saias e ca1isas estra5oadas, dei'ando e'(ostos os (eitos co%ertos de ros7rios, de )erMnicas, de cru?es, de /i8as, de a1uletos, de dentes de ani1ais, de %entin,os, ou de nM1inas encerrando Bcartas santasB, @nicos ata)ios 3ue (erdoa)a a ascese e'i8ente do e)an8eli?ador. A3ui, ali, e'tre1ando9se a relan5os na3ueles acer)os de tra(os, u1 ou outro rosto /or1os2ssi1o, e1 3ue ressur8ia1, i1(ressionadora1ente su(lantando i1(ressionadora1ente a 1is:ria e o so1%reado das outras /aces re%ar%ati)as, as lin,as dessa %ele?a i1ortal 3ue o ti(o 4udaico conser)a i1ut7)el atra):s dos te1(os. Ladonas e1(arceiradas a /@rias, %elos ol,os (ro/undos, e1 cu4os ne8ru1es a/u?ila o des)ario 12sticoJ /rontes ador7)eis, 1al esca1(adas so% os ca%elos e1 desalin,o, era1 (ro/ana5o cruel a/o8ando9se na3uela 1atula8e1 re(u8nante 3ue e'suda)a do 1es1o (asso o /artu1 an8ul,ento das carca5as i1undas e o lento sal1ear dos B%enditosB l@8u%res co1o res(ons<rios... As re)eses, as /o8ueiras 3uase a%a/adas. )as3ue4ando so% nu)ens de /u1o, cre(ita1, re)i)endo ao so(ro da )ira5o noturna e c,o/rando (rec2(ites clares so%re a tur%a. =estaca9se, ento, 1ais co1(acto, o 8ru(o )aronil dos ,o1ens, 1ostrando idnticos contrastes: )a3ueiros rudes e /ortes, trocando, co1o ,er<is deca2dos, a %ela ar1adura de couro (elo uni/or1e reles de %ri1 a1ericanoJ criadores, ricos os outrora, /eli?es (elo a%andono das %oiadas e dos (ousos ani1adosJ e 1enos nu1erosos, (ore1 1ais e1 desta3ue, 8andaieiros de todos os 1ati?es , recidi)os de todos os delitos. Na claridade a1ortecida dos %raseiros es%ate19se os seus (er/is interessantes e )7rios. N7 so /a1osos al8uns. Presti8ia9os o reno1e de arriscadas a)enturas, 3ue a i1a8ina5o (o(ular ro1anceia e a1(lia. Su8ar9tenentes do ditador ,u1ilde, to1a1 ar1ados a /rente do a4unta1ento. Las na ,7 distin8uir9se9l,es neste instante, na atitude e no 8esto, o des8arre (ro)ocante dos )alentes incorri82)eis. =e 4oel,os, 1os encla)in,adas so%re o (eito, o ol,ar ten5oeiro e 1au e es)ai9se9l,es conte1(lati)o e )a8o. . . Nos: *enDncio, o terror da *olta Crande. deslu1%ra9se das de?oito 1ortes co1etidas e do es(antal,o dos (rocessos ; re)elia, do%rando, contrito, o /ronte (ara a terra. Sadeia9o o a/oito Pa4e@, rosto de %ron?e )incado de a(</ises duras, 1al a(ru1ado o arca%ou5o atl:tico. Est7tico, 1os (ostas, )ol)e, co1o as su5uaranas e1 noite de luar, ol,ar a%sorto (ara os c:us. So8o a(<s o seu a4udante de ordens inse(ar7)el, Salau, 3ueda9se i8ual1ente ,u12li1o, 4oel,os do%rados so%re o tra%uco carre8ado. C,i3uin,o e Noo da Lota, dois ir1os aos 3uais esta)a entre8ue o co1ando dos (i3uetes )i8ilantes nas entradas de Cocoro%< e Uau7, a(arece1 unidos, des/iando, cr:dulos, as contas do 1es1o ros7rio. Pedro, ca/u? entroncado e %ruto, 3ue co1 trinta ,o1ens escol,idos 8uarda)a as )ertentes da Cana%ra)a, 1al se distin8ue, a/astado, (r<'i1o de u1 di8no 1ulo de tro(elias. Est)o, ne8ro re/or5ado, dis/or1e, cor(o tatuado ; %ala e ; /aca, 3ue lo8rara )in8ar centenas de con/litos 8ra5as ; dis)ulnera%ilidade rara. Era o 8uarda do Ca1%aio.

Noa3ui1 Tranca( p2s, outro es(:ci1en de 8uerril,eiro san,udo, 3ue )ela)a no An8ico, o1%reia co1 o major Sarie1a, de estatura 1ais ele8ante, lidador se1 (osi5o /i'a, deste1eroso 1as irre3uieto, tal,ado (ara as arrancadas su%itDneas e atre)idas. Ante(e9se9l,e, no as(ecto, o tra8icM1ico Aai1undo 9oca( torta, do >ta(icuru, es(:cie de /unD1%ulo (ati%ular, /ace contorcida e1 es8ar /erino, co1o u1 trau1atis1o ,ediondo. O 78il Chico Ema, a 3ue1 se con/iara coluna )olante de es(ias, sur8e 4unto a u1 ca%ecil,a de (ri1eira lin,a, Nor%erto, (redestinado ; c,e/ia su(re1a nos @lti1os dias de Canudos. ;uinquim de Coiqui, u1 crente a%ne8ado 3ue alcan5aria a (ri1eira )it<ria so%re a tro(a le8alJ +nt<nio =ogueteiro, do Pau Ferro, incans7)el aliciador de (ros:litosJ >os2 ?amo; =a"rcio de Coco"oc@... A 1assa restante dos /i:is )ol)e9l,es, inter1itentes, nos inter)alos dos 8yries in5ados de sila%adas incr2)eis, ol,ares carin,osos, re/ertos de es(eran5as. O )el,o Laca1%ira, (ouco a/ei5oado ; luta, de Fcora5o 1oleB, se8undo o di?er e'(ressi)o dos 1atutos, 1as es(2rito in/ernal no 8i?ar tocaias incr2)eisJ es(:cie de >1anus decr:(ito, 1as (eri8oso ainda, to1%a de %ru5os no c,o, tendo ao lado o /il,o, Noa3ui1, crian5a arro4ada e i1(7)ida, 3ue /i8uraria e1 %elo lance de ,ero2s1o, 1ais tarde. Al,eio ; credulidade 8eral , u1 e'(lorador solerte, *ila 9No)a, /in8e 3ue ora, re1ascando ci/ras. E na /rente de todos. O co1andante da (ra5a, o Bc,e/e do (o)oB, o astuto Noo A%ade, a%ran8e no ol,ar do1inador a tur%a 8enu/le'a. No 1eio destes (er/is tr78icos u1a /i8ura rid2cula, AntMnio 9eato, 1ulato es(i8ado, 1a8r2ssi1o, adel8a5ado (elos 4e4uns, 1uito da (ri)an5a do Consel,eiroJ 1eio sacristo, 1eio soldado, 1isseiro de %aca1arte, es(iando, o%ser)ando, inda8ando, insinuando9se 4eitosa1ente (elas casas, es3uadrin,ando todos os recantos do arraial, e trans1itindo a todo instante ao c,e/e su(re1o, 3ue raro a%andona)a o santu7rio, as no)idades e'istentes. Co1(leta9o, co1o u1 (rolon8a1ento, Nos: F:li', o Taramela, 3uin,oneiro da 1es1a (redile5o, 8uarda das i8re4as, c,a)eiro e 1ordo1o do Consel,eiro, tendo so% as ordens as %eatas de )estidos a?uis cin8idas de cordas de lin,o, encarre8adas da rou(a, da re/ei5o e'28ua da3uele e de acendere1 diaria1ente as /o8ueiras (ara as re?as. E u1 ti(o ador7)el, Lanuel Zuadrado, ol,ando (ara tudo a3uilo co1 indi/eren5a no%ilitadora. Era o curandeiroJ o 1:dico. Na 1ultido sus(eita a nature?a tin,a, a/inal, u1 de)oto. al,eio ; desorde1, )i)endo nu1 in)esti8ar (erene (elas dro8arias (ri1iti)as das 1atas. O =,ei-a= das ima!ens As re?as, e1 8eral, (rolon8a)a19se. Percorridas todas as escalas das ladain,as, todas as contas dos ros7rios, ri1ados todos os %enditos, resta)a ainda a ceri1Mnia /inal do culto, re1ate o%ri8ado da3uelas. Era o B%ei4aB das i1a8ens. >nstitu2ra9o o Consel,eiro, co1(letando no ritual /etic,ista a trans1uta5o do cristianis1o inco1(reendido.

AntMnio $eatin,o, o altareiro, to1a)a de u1 cruci/i'o, conte1(la)a9o co1 o ol,ar dilu2do de u1 /a3uir e1 'taseJ aconc,e8a)a9o do (eito, (rostrando9se (ro/unda1enteJ i1(ri1ia9l,e <sculo (rolon8adoJ e entre8a)a9o, co1 8esto a1olentado, ao /iel 1ais (r<'i1o, 3ue l,e co(ia)a, se1 )ariantes, a 121ica re)erente. =e(ois er8uia u1a )ir8e1 santa, reeditando os 1es1os atosJ de(ois o $o1 Nesus. E l7 )in,a1, sucessi)a1ente, todos os santos, e re8istros, e )erMnicas, e cru?es, )a8arosa1ente, entre8ues ; 1ultido se3uiosa, (assando, u1 a u1 , (or todas as 1os, (or todas as %ocas e (or todos os (eitos. Ou)ia19se os %ei4os c,irriantes, in@1eros e, nu1 crescendo, e'tin8uindo9l,es a assonDncia surda, o )o?ear indistinto das (r:dicas %al%uciadas ; 1eia )o?, dos mea( culpas ansiosa1ente socados nos (eitos ar/antes e das (ri1eiras e'cla1a5es a%a/adas, re(ri1idas ainda, (ara 3ue se no (ertur%asse a solenidade. O 1isticis1o de cada u1, (or:1, ia9se a (ouco e (ouco con/undindo na ne)rose coleti)a. =e es(a5o a es(a5o a a8ita5o crescia, co1o se o tu1ulto in)adisse a asse1%l:ia, adstrito ;s /<r1ulas de (ro8ra1a (reesta%elecido, ; 1edida 3ue (assa)a1 as sa8radas rel23uias. Por /i1 as @lti1as sa2a1, entre8ues (elo $eato, 3uando as (ri1eiras alcan5a)a1 as derradeiras /ilas dos crentes. E cu1ula)a9se a e%rie? e o estontea1ento da3uelas al1as si1(les. =es%orda)a1 as e1o5es isoladas, con/undindo9se re(entina1ente, a)olu1ando9se, (resas no cont78io irre(ri12)el da 1es1a /e%reJ e, co1o se as /or5as so%renaturais, 3ue o ani1is1o in8nuo e1(resta)a ;s i1a8ens, (enetrasse1 a/inal as conscincias, dese3uili%rando9as e1 )iolentos a%alos, saltea)a ; 1ultido u1 des)aira1ento irre(ri12)el. Estru8ia1 e'cla1a5es entre (iedosas e col:ricasJ desata)a19se 1o)i1entos i1(ulsi)os, de ilu1inadosJ estala)a1 8ritos lancinantes, de des1aios. A(ertando ao (eito as i1a8ens %a%u4adas de sali)a, 1ul,eres alucinadas to1%a)a1 esca%u4ando nas contor5es )iolentas da ,isteria, crian5as assustadi5as desanda)a1 e1 c,orosJ e, in)adido (ela 1es1a aura de loucura, o 8ru(o )aronil dos lutadores, dentre o estr:(ito, e os tinidos, e o estardal,a5o das ar1as entre%atidas, )i%ra)a no 1es1o ictus asso1%roso, e1 3ue e'(lodia, desa(oderada1ente, o 1isticis1o %7r%aro... Las de re(ente o tu1ulto cessa)a. Todos se 3ueda)a1 o/e8antes, ol,ares (resos no e'tre1o da latada 4unto ; (orta do santu7rio, a%erta e en3uadrando a /i8ura sin8ular de AntMnio Consel,eiro. Este a%eira)a9se de u1a 1esa (e3uena. E (re8a)a... Por 3ue n o pre!ar contra a Rep<,lica ? Pre8a)a contra a Ae(@%licaJ : certo. O anta8onis1o era ine)it7)el. Era u1 deri)ati)o ; e'acer%a5o 12sticaJ u1a )ariante /or5ada ao del2rio reli8ioso. Las no tradu?ia o 1ais (7lido intuito (ol2ticoJ o 4a8un5o : to ina(to (ara a(reender a /or1a re(u%licana co1o a 1on7r3uico9constitucional. A1%as l,e so a%stra5es inacess2)eis. R es(ontanea1ente ad)ers7rio de a1%as. Est7 na /ase e)oluti)a e1 3ue s< : conce(t2)el o i1(:rio de u1 c,e/e sacerdotal ou 8uerreiro. >nsista1os so%re esta )erdade: a 8uerra de Canudos /oi u1 re/lu'o e1 nossa ,ist<ria. Ti)e1os, ino(inada1ente, ressurreta e e1 ar1as e1 nossa /rente, u1a sociedade )el,a, u1a

sociedade 1orta, 8al)ani?ada (or u1 doido. No a con,ece1os. No (od2a1os con,ec9la. Os a)entureiros do s:culo 1Y, (or:1, nela to(aria1 rela5es anti8as, da 1es1a sorte 3ue os ilu1inados da >dade L:dia se sentiria1 ; )ontade, neste s:culo, entre os de1ono(atas de *ar?enis ou entre os Stundistas da A@ssia. Por3ue essas (sicoses e(id1icas des(onta1 e1 todos os te1(os e e1 todos os lu8ares co1o anacronis1os (al1ares, contrastes ine)it7)eis na e)olu5o desi8ual dos (o)os, (atentes so%retudo 3uando u1 lar8o 1o)i1ento ci)ili?ador l,es i1(ele )i8orosa1ente as ca1adas su(eriores. Os perfectionists e'a8erados ro1(e1, ento, l<8icos, dentre o industrialis1o triun/ante da A1:rica do Norte, e a so1%ria 5turmisch, ine'(lica)el1ente ins(irada (elo 8nio de hlo(stocQ, co1(arte o %er5o da renascen5a ale1... Entre n<s o /enM1eno /oi (or)entura ainda 1ais e'(lic7)el. *i)endo 3uatrocentos anos no litoral )ast2ssi1o, e1 3ue (ale4a1 re/le'os da )ida ci)ili?ada, ti)e1os de i1(ro)iso, co1o ,eran5a ines(erada, a Ae(@%lica. Ascende1os, de c,o/re, arre%atados na caudal dos ideais 1odernos, dei'ando na (enu1%ra secular e1 3ue 4a?e1, no D1a8o do (a2s, u1 ter5o da nossa 8ente. >ludidos (or u1a ci)ili?a5o de e1(r:sti1oJ res(i8ando, e1 /aina ce8a de co(istas, tudo o 3ue de 1el,or e'iste nos c<di8os or8Dnicos de outras na5es, torna1os, re)olucionaria1ente, /u8indo ao transi8ir 1ais li8eiro co1 as e'i8ncias da nossa (r<(ria nacionalidade, 1ais /undo o contraste entre o nosso 1odo de )i)er e o da3ueles rudes (atr2cios 1ais estran8eiros nesta terra do 3ue os i1i8rantes da Euro(a. Por3ue no no9los se(ara u1 1ar, se(ara19no9los trs s:culos . . . E 3uando (ela nossa i1(re)idncia ine87)el dei'a1os 3ue entre eles se /or1asse u1 n@cleo de 1an2acos, no )i1os o tra5o su(erior do aconteci1ento. A%re)ia1os o es(2rito ao conceito estreito de u1a (reocu(a5o (artid7ria. Ti)e1os u1 es(anto co1(ro1etedor ante a3uelas a%erra5es 1onstruosasJ e, co1 arro4o di8no de 1el,ores causas, %ate1o9los a car8a de %aionetas. reeditando (or nossa )e? o (assado, nu1a BentradaB in8l<ria, rea%rindo nas (ara8ens in/eli?es as tril,as a(a8adas das %andeiras... *i1os no a8itador sertane4o, do 3ual a re)olta era u1 as(ecto da (r<(ria re%eldia contra a orde1 natural, ad)ers7rio s:rio, estrnuo (aladino do e'tinto re821en, ca(a? de derruir as institui5es nascentes. E Canudos era a *end:ia... Entretanto, 3uando nos @lti1os dias do arraial /oi (er1itido o in8resso nos case%res estra5oados, salteou o ani1o dos triun/adores dece(5o dolorosa. A )it<ria dura1ente alcan5ada dera9l,es direito ; de)assa dos lares e1 ru2nas. Nada se e'i1iu ; curiosidade insaci7)el. Ora, no 1ais (o%re dos sa3ues 3ue re8istra a Hist<ria, onde /ora1 des(o4os o(i1os i1a8ens 1utiladas e ros7rios de coco, o 3ue 1ais acirra)a a co%i5a dos )itoriosos era1 as cartas, 3uais3uer escritos e, (rinci(al1ente os des8raciosos )ersos encontrados. Po%res (a(:is, e1 3ue a orto8ra/ia %7r%ara corria (arel,as co1 os 1ais in8nuos a%surdos e a escrita irre8ular e /eia (arecia /oto8ra/ar o (ensa1ento torturado, eles resu1ia1 a (sicolo8ia da luta. *alia1 tudo (or3ue nada )alia1. Ae8istra)a1 as (r:dicas de AntMnio Consel,eiroJ e, lendo9as, (e9se de 1ani/esto 3uanto era1 elas a/inal in<cuas, re/letindo o tur)a1ento intelectual de u1 in/eli?. Por3ue o 3ue nelas )i%ra e1 todas as lin,as : a 1es1a reli8iosidade di/usa e

incon8ruente, %e1 (ouca si8ni/ica5o (ol2tica, (er1itindo e1(restar9se ;s tendncias 1essiDnicas e'(ostas. O re%elado arre1etia co1 a orde1 constitu2da (or3ue se l,e a/i8ura)a i1inente o reino de del2cias (ro1etido. Prenuncia)a9o a Ae(@%lica E (ecado 1ortal de u1 (o)o E,eresia su(re1a indicadora do triun/o e/1ero do anti9Cristo. Os rudes (oetas, ri1ando9l,e os des)airos e1 3uadras incolores, se1 a es(ontaneidade /orte dos i1(ro)isos sertane4os, dei'ara1 %e1 )i)os docu1entos nos )ersos dis(aratados, 3ue deletrea1os (ensando, co1o Aenan, 3ue ,7, rude e elo3Tente, a se8unda $2%lia do 8nero ,u1ano, nesse 8a8ue4ar do (o)o. Co(ie1os ao acaso al8uns: BSa,iu =. Pedro se8undo BPara o reino de Sis%oa BAca%osse a 1onar3uia FO $rasil /icou atMa A A Ae(@%lica era a i1(iedade: BCarantidos (ela lei BA3uelles 1al)ados esto BN<s te1os a lei de =eus BElles te1 a lei do co a B$e1 des8ra5ados so elles BPra /a?ere1 a elei5o BA%atendo a lei de =eus BSus(endendo a lei do co a BCasa1ento )o /a?endo BS< (ara o (o)o iludir II*o casar o (o)o todo BNo casa1ento ci)ila O 8o)erno de1on2aco, (or:1, desa(arecer7 e1 %re)e: B=. Se%astio 47 c,e8ou BE tra? 1uito re8i1ento BAca%ando co1 o ci)il BE /a?endo o casa1ento a BO Anti9Cristo nasceu BPara o $rasil 8o)ernar BLas a,i est7 o Consel,eiro BPara delle nos li)rara F *isita nos )e1 /a?er FNosso rei =. Se%astio. FCoitado da3uelle (o%re FZue esti)er na lei do coa

+ lei do c/o... Este era o a(ote81a 1ais ele)ado da seita. Aesu1ia9l,e o (ro8ra1a. =is(ensa todos os co1ent7rios. Era1, real1ente, /ra82li1os a3ueles (o%res re%elados... Ae3ueria1 outra rea5o. O%ri8a)a19nos a outra luta. Entretanto en)ia1os9l,es o le8islador Com"lain; e esse ar8u1ento @nico, incisi)o, su(re1o e 1orali?ador E a %ala. Las antes tentou9se e1(resa 1ais no%re e 1ais (r7tica. #ma miss o a,ortada E1 1! O, e1 certa 1an, de 1aio, no alto de u1 contra/orte da Fa)ela, a(areceu, ladeada de duas outras, /i8ura estran,a ;3ueles lu8ares. Era u1 1ission7rio ca(uc,in,o. Considerou (or instantes o arraial i1enso, e1%ai'o. =esceu de)a8ar a encosta. =aniel )ai (enetrar na /urna dos lees .. Aco1(an,e1o9lo. Se8uido de /rei Caetano de S. S:u e do )i87rio do Cu1%e, /rei Noo E)an8elista de Lonte9Larciano (assa o rio e a%eira9se dos (ri1eiros case%res. Alcan5a a (ra5a des%ordante de (o)o F(erto de 1il ,o1ens ar1ados de %aca1artes, 8arruc,a, /aco etc.]J e te1 a i1(resso de ,a)er ca2do, de s@%ito, no 1eio de u1 aca1(a1ento de %edu2nos. No se l,e enti%ia, (or:1, o Dni1o %lindado (ela /ortale?a tran3Tila dos a(<stolos. Passa, i1(ass2)el, (or diante da ca(ela, e1 cu4a (orta se adensa1 1ais co1(actos a8ru(a1entos. En)ereda lo8o (or u1 %eco tortuoso. Atra)essa9o, se8uido dos co1(an,eiros de a(ostolado. En3uanto ;s (ortas os 1oradores sur(reendidos sae1 a )9los, Bar irre3uieto e o ol,ar ao 1es1o te1(o inda8ador e sinistro, denunciando conscincias (ertur%adas e inten5es ,ostisB. C,e8a (or /i1 ; casa do )el,o )i87rio do Cu1%e #3ue no se a%ria ,7 1ais de ano, (or3ue a tanto re1onta)a a sua ausncia, ressentido (or desacato 3ue so/rera& e 1al se re/a? da 4ornada e'tenuadora. Co1o)ia19no o es(et7culo dos in/eli?es 3ue aca%a)a de encontrar ar1ados at: os dentes, e o 3uadro e1ocionante da3uela Te%aida tur%ulenta. Antol,a19se9l,e no)as i1(resses desa8rad7)eis. A %re)e trec,o (assa19l,e ; (orta oito de/untos le)ados se1 sinal al8u1 reli8ioso (ara o ce1it:rio ao /undo da i8re4a )el,a: oito redes de caro7 so% 3ue arca)a1 carre8adores o/e8antes (assando, r7(idos, ansiosos (or ali479las, co1o se na cidade sinistra o 1orto /osse u1 desertor do 1art2rio, indi8no da aten5o 1ais %re)e. Entre1entes, correra a no)a da c,e8ada, se1 3ue o Consel,eiro se a%alasse ao encontro dos e1iss7rios da >8re4a. Per1anecera indi/erente, assistindo aos tra%al,os de reconstru5o da ca(ela. Procurara19no, ento, os (adres.

=ei'a1 a casa. To1a1 de no)o (ela )iela sinuosa. Entra1 na (ra5a. Atra)essa19na, se1 3ue o 1enor %rado ,ostil os (ertur%e, e ao c,e8are1 ; sede dos tra%al,os Bos 1a8otes de ,o1ens cerra1 /ileiras 4unto ; (orta da ca(elaB a%rindo9l,es e'tensa ala. =o a4unta1ento te1eroso (arte ani1adora sauda5o de (a?: BSou)ado se4a Nosso Sen,or Nesus CristalB ; 3ual era de (ra'e a res(osta: BPara se1(re se4a lou)ado to %o1 Sen,oraB Entra1 no (e3ueno te1(lo e ac,a19se diante de AntMnio Consel,eiro, 3ue os acol,e co1 %oa so1%raJ e, co1 a (laca%ilidade ,a%itual, diri8e9l,es a 1es1a sauda5o (ac2/ica. Retrato do Conselheiro B*estia t@nica de a?ulo, tin,a a ca%e5a desco%erta e e1(un,a)a u1 %ordo. Os ca%elos crescidos se1 nen,u1 trato, a ca2re1 so%re os o1%rosJ as lon8as %ar%as 8risal,as 1ais (ara %rancasJ os ol,os /undos rara1ente le)antados (ara /itar al8u:1J o rosto co1(rido de u1a (alide? 3uase cada):ricaJ o (orte 8ra)e e ar (enitenteB i1(ressionara1 8rande1ente os rec:19)indos . Aeani1a9os, contudo, rece(5o 3uase cordial. =e encontro ao 3ue (re)ia1, o Consel,eiro (arece a(ra?er9se da )isita. Zue%ra a ,a%itual reser)a e o o%stinado 1utis1o. >n/or1a9os do anda1ento dos tra%al,osJ con)ida9os a )isit79losJ e (resta9se de %oa /ei5o a ser)ir9l,es de 8uia (elos re(arti1entos do edi/2cio. E l7 se8ue1 todos, )a8arosos, 8uiados (elo )el,o solit7rio 3ue or5a)a nesse te1(o dos sessenta anos, e cu4o cor(o /ran?ino, arcado so%re o %ordo, a)an5a)a e1 andar re1orado, sacudido de instante a instante (or s@%itos acessos de tosse... No se (odia1 e'i8ir 1el,ores (reli1inares ; 1isso. A3uele a8asal,o era 1eia )it<ria. Las cou%e ao 1ission7rio anul79la, desa4eitada1ente. Ao atin8ire1 o coro, co1o se ac,asse1 u1 tanto a/astados do 8rosso dos /i:is, 3ue os se8uia1 a distDncia, (areceu9l,e 3ue a o(ortunidade era de 1oldo (ara inter(ela5o decisi)a. Era u1a (reci(ita5o, so%re in@til, contra(roducente. O insucesso so%re)eio, ine)it7)el. . . . F a(ro)eitei a ocasio de estar1os 3uase a s<s e disse9l,e 3ue o /i1 a 3ue eu ia era todo de (a? e 3ue assi1 1uito estran,a)a s< en'er8ar ali ,o1ens ar1ados e no (odia dei'ar de condenar 3ue se reunisse1 e1 lu8ar to (o%re tantas /a12lias entre8ues ; ociosidade, nu1 a%andono e 1is:rias tais 3ue diaria1ente se da)a1 de oito a no)e <%itos. Por isto, de orde1, e e1 no1e do sr. arce%is(o, ia a%rir u1a santa 1isso e aconsel,ar o (o)o a dis(ersar9se e a )oltar aos lares e ao tra%al,o no interesse de cada u1 e (ara o %e1 8eral.B Esta intransi8ncia, este 1al so(itado asso1o, (artindo a /inura di(lo17tica nas arestas r28idas do do81a, no teria, certo, o %ene(l7cito de S. Cre8<rio E o Crande E a 3ue1 no escandali?ara1 os ritos %7r%aros dos sa'MniosJ e /oi u1 desa/io i1(rudente. BEn3uanto isto di?ia, a ca(ela e o coro enc,ia19se de 8ente e ainda no aca%ara eu de /alar e 47 eles a u1a )o? cla1a)a1:

N<s 3uere1os aco1(an,ar o nosso Consel,eiro aII Era a desorde1 i1inente. So%reste)e9a, (or:1, a (lacide? ad1ir7)el, a 1ansuetude E (or 3ue no di?er crist ` E de AntMnio Consel,eiro. Zue o (r<(rio 1ission7rio /ale: BEste os /e? calar, e )oltando9se (ara 1i1 disse: E R (ara 1in,a 8uarda 3ue ten,o co1i8o estes ,o1ens ar1ados, (or3ue *. *.Ae). 1a ,7 de sa%er 3ue a (ol2cia atacou91e e 3uis 1atar91e no lu8ar c,a1ado Lacet:, onde ,ou)e 1ortes de u1 e outro lado. No te1(o da 1onar3uia dei'ei91e (render, (or3ue recon,ecia o 8o)erno, ,o4e no, (or3ue no recon,e5o a Ae(@%lica.B Esta e'(lica5o, de /or1a res(eitosa e clara, no satis/e? o ca(uc,in,o, 3ue tin,a a cora8e1 de u1 crente 1as no o tato /in2ssi1o de u1 a(<stolo. Contra)eio, (ara/raseando a 'rima( 'etriB BE Sen,or, se : cat<lico, de)e considerar 3ue a >8re4a condena as re)oltas e, aceitando todas as /or1as de 8o)erno. ensina 3ue os (oderes constitu2dos re8e1 os (o)os e1 no1e de =eus.B Era 3uase, se1 )ariantes, a (r<(ria /rase de S. Paulo, e1 (leno reinado de Nero... E continuou: BR assi1 e1 toda (arte: a Franca, 3ue : u1a das (rinci(ais na5es da Euro(a, /oi 1onar3uia (or 1uitos s:culos, 1as ,7 1ais de )inte anos : Ae(@%licaJ e todo o (o)o, se1 e'ce5o dos 1onar3uistas de l7, o%edece ;s autoridades e ;s leis do 8o)erno.B Fr. Lonte9Larciano, nesse re1oer nul2ssi1as considera5es (ol2ticas, insciente da si8ni/ica5o real da desorde1 sertane4a, di? (or si 1es1o as causas do insucesso. =esdo%rou, a/inal, inteira, a estatura anM1ala de (ro(a8andista, /altando a(enas ter so% as do%ras do ,7%ito a esco(eta do cura de Santa Cru?: BN<s, 1es1o a3ui no $rasil, a (rinci(iar do %is(o at: o @lti1o cat<lico, recon,ece1os o 8o)erno atualJ so1ente )<s no )<s 3uereis su4eitar ` R 1au (ensar esse, e u1a doutrina errada a )ossaaI A /rase /inal )i%rou co1o u1a a(<stro/e. =e dentro da 1ultido (artiu (ronta, a r:(lica arro8ante: B*.Ae).1a : 3ue te1 u1a /alsa doutrina e no o nosso Consel,eiroaB =esta )e? ainda o tu1ulto. (restes a e'(lodir, retraiu9se a u1 8esto lento do Consel,eiro 3ue. )oltando9se (ara o 1ission7rio, disse B E Eu no desar1o a 1in,a 8ente, 1as ta1%:1 no estor)o a santa 1isso.B

Esta inicia)a9se a8ora so% 1aus aus(2cios. A(esar disto correu e1 (a? at: ao 3uarto dia, e concorrid2ssi1a: cerca de cinco 1il assistentes, entre os 3uais todos os ,o1ens )7lidos se destaca)a1 : B... carre8ando %aca1artes, 8arruc,as, es(in8ardas, (istolas c /aces, de cartuc,eiras ; cinta e 8orro ; ca%e5a, na atitude de 3ue1 )ai ; 8uerra.B Assistia9a ta1%:1 o Consel,eiro, ao lado do altar, atento e i1(ass2)el co1o u1 /iscal se)ero, Bdei'ando esca(ar al8u1a )e? 8estos de desa(ro)a5o 3ue os 1aiores da 8rei con/i1a)a1 co1 incisi)os (rotestos.B Estes, contudo, ao 3ue (arece, no tin,a1 8ra)idade al8u1a. A(enas u1 ou outro e'altado, )iolando )el,o (ri)il:8io, se (er1itia sulcar de a(artes a orat<ria sa8rada. Assi1 3ue, (raticando o (re8ador so%re o 4e4u1, co1o 1eio de 1orti/icar a 1at:ria e re/rear as (ai'es, (ela so%riedade, se1 entretanto e'i8ir de1oradas an8@stias, (or3ue B(odia9se 4e4uar 1uitas )e?es co1endo carne ao 4antar e to1ando, (ela 1an,, u1a c,7)ena de ca/:B, tol,eu9l,e o ser1o irre)erente e irMnica contradita: E Ora a isto no : 4e4u1, : co1er a /artar aB No 3uarto dia da 1isso, (or:1, reincidindo o ca(uc,in,o no desca%ido te1a (ol2tico (iorara1 as coisas. Co1e5ou intensa (ro(a8anda contra a (re8a5o do (adre ma%on protestante e repu"licano* Be1iss7rio do 8o)erno e 3ue de inteli8ncia co1 este ia a%rir ca1in,o ; tro(a 3ue )iria de sur(resa (render o Consel,eiro e e'ter1inar todos eles.B No se te1eu a3uele da re%elio e1er8ente. A/rontou9se co1 ela acirrando9a te1eraria1ente. Escol,eu co1o assunto da (r:dica su%se3uente o ,o1ic2dio, e, se1 se /urtar aos (eri8os da arro4ada tese, /alando e1 corda na casa do en/orcado es(raiou se e1 aluses i1(rudentes 3ue te1os (or escusado re8istrar. A rea5o /oi i1ediata. C,e/ia)a9a Noo A%ade, cu4o a(ito )i%rando e na (ra5a, con8re8ou todos os /i:is. O caso (assou e1 WK de 1aio, s:ti1o da 1isso. Aeunidos arrancara1 dali e1 al8a?arra estre(itante de )i)as ao $o1 Nesus e ao =i)ino Es(2rito Santo, na dire5o da casa e1 3ue se acol,ia1 os )isitantes, /a?endo9l,es sentir 3ue deles no carecia1 (ara a sal)a5o eterna. Esta)a e'tinta a 1isso. E'cetuando FOO casa1entos de a1ance%ados, 1KW %ati?ados e 1ais de "KK con/isses] , o resultado /ora nulo, ou antes, ne8ati)o. "aldi/ o so,re a @erusal1m de taipa O 1ission7rio Fco1o outrora os a(<stolos ;s (ortas das cidades 3ue os re(elia1, sacudiu o (< das sand7liasB a(elando (ara o veredictum tre1endo da Nusti5a =i)ina... E a%alou, /urtando9se a se8uro (elos %ecos, aco1(an,ado dos dois s<cios de re)eses... Cal8a a estrada coleante, entre os decli)es da Fa)ela. Atin8e o alto da 1ontan,a. P7ra u1 1o1ento...

Considera (ela @lti1a )e? o (o)oado, e1%ai'o... R in)adido de s@%ita onda de triste?a. E3ui(ara9se F ao =i)ino Lestre diante de ,lerusal:1.B Las a1aldi5oou...

PARTE A A >#TA
Preliminares >. Antecedentes . >>. Causas (r<'i1as da luta. Uau7. >>>. Pre(arati)os da rea5o. A 8uerra das caatin8as. >*. Autono1ia du)idosa.

Captulo I
Preliminares Zuando se tornou ur8ente (aci/icar o serto de Canudos, o 8o)erno da $a,ia esta)a a %ra5os co1 outras insurrei5es. A cidade de Sen5<is /ora in)estida (or atre)ida 1alta de /ac2noras, e as suas incurses alastra)a19se (elas Sa)ras =ia1antinasJ o (o)oado de $rito Lendes ca2ra ;s 1os de outros tur%ulentosJ e e1 Ne3ui: se co1etia1 toda a sorte de atentados. Antecedentes O 1al era anti8o. O trato do territ<rio, 3ue recorta1 as cadeias de Sincor7 at: ;s 1ar8ens do S. Francisco, era, ,a)ia 1uito, dilatado teatro de tro(elias ;s 8entes indisci(linadas do serto. O(ulentada de es(lndidas 1inas, a3uela (ara8e1, 1alsina9a a (r<(ria o(ulncia. Procura19na ,7 du?entos anos irre3uietos a)entureiros /errotoados (elo anelo de es(antosas ri3ue?as, e eles, es3uadrin,ando a/anosa1ente os /lancos das suas serranias e as nascentes dos rios, /i?era1 1ais do 3ue a1anin,ar a terra co1 a ruinaria das catas e o indu1ento 7s(ero das 8ru(iaras: le8ara1 ; (role erradia e, de cont78io, aos rudes )a3ueiros 3ue os se8uira1, a 1es1a )ida desen)olta e in@til li)re1ente e'(andida na re8io /ecunda, onde (or 1uitos anos /ora1 1oeda corrente o ouro e1 (< e o dia1ante %ruto. =e sorte 3ue, se1 (recisare1 des(ertar (ela cultura as ener8ias de u1 solo e1 3ue no se /i'a1 e atra)essa1 na /aina desnorteada de /aiscadores, conser)ara1 na ociosidade tur%ulenta a 2ndole a)entureira dos a)<s, anti8os /a?edores de desertos. E co1o, a (ouco e (ouco, se /ora1 e'aurindo os cascal,os e a/undando os )eeiros, o %anditis1o /ranco i1(Ms9se9l,es co1o deri)ati)o ; )ida des1andada. O 4a8un5o, sa3ueador de cidades, sucedeu ao garimpeiro, sa3ueador da terra. O 1ando (ol2tico su%stituiu o capangueiro deca2do. A transi5o e antes de tudo u1 %elo caso de rea5o 1esol<8ica. Caracteri?e1o9la, de relance. *i1os co1o se /or1ara1 ali os 1a1alucos %ra)os e dili8entes, inter(ostos to a (ro(<sito na 3uadra colonial, entre o tor)elin,o das %andeiras e o curso das 1isses, co1o ele1ento conser)ador /or1ando o cerne da nossa nacionalidade nascente e criando u1a situa5o de e3uil2%rio entre o des)ario das (es3uisas 1ineiras e as uto(ias ro1Dnticas do a(ostolado. Ora, a3ueles ,o1ens, de(ois de es%o5are1 tal)e? a @nica /ei5o @til da nossa ati)idade na3ueles te1(os, ti)era1 desde o co1e5o do s:culo 1!, 3uando se des)endara1 as la)ras do rio de Contas ; Naco%ina, (eri8osos a8entes 3ue, se >,es no derrancara1 o car7ter )aronil, o norteara1 a la1ent7)eis destinos. =e /eito, trans1udara19se e1 contato co1 os sertanistas 8ananciosos. Estes )in,a1, ento, do oriente, es(a)orindo a /erro e /o8o o sel)a8e1 e /undando (o)oados 3ue, ao re):s dos 47 e'istentes, no tin,a1 o 8:r1en de u1a /a?enda de 8ado, 1as as ru2nas das 1alocas. $atera1 rude1ente a re8io, estacionando lar8o te1(o ante a %arreira de serras 3ue )o de Caetit: (ara o norteJ e 3uando as 1inas es8otadas l,es

de1andara1 a(arel,os (ara a e'(lora5o intensi)a, ti)era1, lo8o adiante, entre as 1atas 3ue )o de Laca@%as e A5uru7, no)as (ara8ens o(ulentas, atraindo9os (ara o D1a8o das terras. =e)assara19nas at: no)a %arreira, o rio S. Francisco. Trans(usera19na. Na /rente, inde/inido, se l,es antol,ou, ca)ado nos c,a(ades, a3uele 1ara)il,oso )ale da rio das R8uas, to aur2/ero 3ue o ou)idor de Naco%ina, e1 carta diri8ida ; rain,a Laria >> #1Y "& , a/ir1a)a B3ue as suas 1inas era1 a coisa 1ais rica de 3ue nunca se desco%riu nos do12nios de Sua La4estadeB. Na3uele (onto se a%eira)a1 das lindes de Coi7s. No dera1 1ais u1 (asso al:1. Ulti1ara9se u1a e1(resa de(lor7)el. Pelos ca1(os de cria5o a)er1el,a)a1, nodoando9os, os 1ontes de ar8ila re)ol)ida das catas entorroadasJ e da en)er8adura atl:tica do )a3ueiro sur8ira, deste1eroso, o 4a8un5o. A nossa ,istoria, to 1alsinada de indisci(linados ,er<is, ad3uiria u1 de seus 1ais so1%rios atores. Fe?9se a 1eta1or/ose da situa5o anterior: de (ar co1 a sociedade ro%usta e tran3Tila dos ca1(eiros, u1a outra caracteri?ando9se (elo no1adis1o desen)olto, (ela co1%ati)idade irre3uieta, e (or u1a ociosidade sin8ular sulcada de tro(elias. >1a8ine1os 3ue dentro do arca%ou5o titDnico do )a3ueiro estale, de s@%ito, a )i%ratilidade inco1(ar7)el do %andeirante. Tere1os o 4a8un5o. R u1 (roduto ,ist<rico e'(ressi)o. Nascendo de cru?a1ento tardio entre colaterais, 3ue o 1eio /2sico 47 di)ersi/icara, resu1e os atri%utos essenciais de uns e outros E na ati)idade %i/ronte 3ue oscila, ,o4e, das )a3ue4adas tra%al,osas ;s incurses dos 3uadril,eiros. E a terra, a3uela inco1(ar7)el terra 3ue 1es1o 3uando a%ran8ida (elas secas, desnuda e e1(o%recida, ainda l,e sustenta os re%an,os nas %ai'adas salinas dos %arreiros, a1(ara9o de idntico 1odo ante as e'i8ncias da )ida co1%atente: d79l,e 8r7tis e1 toda a (arte o salitre (ara a co1(osi5o da (<l)ora, en3uanto as %alas, lu'uosos (ro4:teis /eitos de c,u1%o e (rata, l7 esto, incont7)eis, na 8alena ar8ent2/era do A5uru7... R natural 3ue desde o co1e5o do s:culo (assado a ,ist<ria dra17tica dos (o)oados do S. Francisco co1e5asse a re/letir u1a situa5o anM1ala . E e1%ora e1 todas as narrati)as e1ocionantes, 3ue a /or1a1, se desta3ue1 ri)alidades (artid7rias e des1andos i1(unes de u1a (ol2tica intoler7)el de (otentados locais, todas as desordens, sur8indo se1(re (recisa1ente nos lu8ares e1 3ue se ostentou, outrora, 1ais ati)a a Dnsia 1ineradora, denuncia1 a 8nese re1ota 3ue es%o5a1os. E'e1(li/i3ue1os. Todo o )ale do rio das R8uas e, (ara o norte, o do rio Preto, /or1a1 a (7tria ori8inal dos ,o1ens 1ais %ra)os e 1ais in@teis da nossa terra . =ali a%ala1 (ara as al8aras a)enturosas alu8ando a %ra)ura aos (otentados, e t1 se1(re, cul1inando9l,as, o incndio e o sa3ue de )ilas e cidades, e1 todo o )ale do 8rande rio. A)an5ando contra a corrente 47 c,e8ara1, e1 1!Y , ; cidade 1ineira de Nanu7ria, 3ue con3uistara1, tornando a Carin,an,a, de onde ,a)ia1 (artido, carre8ados de des(o4os. =esta )ila (ara o norte a ,ist<ria das de(reda5es a)ulta cada )e? 1aior, at: fi3ue9fi3ue, lend7ria nas ca1(an,as eleitorais do >1(:rio. No ,7 tra579la e1 1eia d@?ia de (78inas. O 1ais o%scuro da3ueles arraiais te1 a sua tradi5o es(ecial e sinistra.

U1 @nico, tal)e?, se destaca so% outro as(ecto, o de $o1 Nesus da Sa(a. R a Leca dos sertane4os. A sua con/or1a5o ori8inal, ostentando9se na serra de 8ri1(as altaneiras, 3ue ressoa1 co1o sinosJ a%rindo9se na 8ruta de D1%ito ca(ric,oso, se1el,ando a na)e de u1a i8re4a, escassa1ente aclaradaJ tendo (endidos dos tetos 8randes candela%ros de estalactitesJ (rolon8ando9se e1 corredores c,eios de )el,os ossu7rios dilu)ianosJ e a lenda e1ocionante do 1on8e 3ue ali )i)eu e1 co1(an,ia de u1a on5a E tornara19no o%4eti)o (redileto de ro1arias (iedosas, con)er8entes dos 1ais lon82n3uos lu8ares, de Ser8i(e, Piau2 e Coi7s. Ora, entre as d7di)as 3ue 4a?e1 e1 consider7)el c<(ia no c,o e ;s (aredes do estran,o te1(lo, o )isitante o%ser)a , de (ar co1 as i1a8ens e as rel23uias, u1 tra5o so1%rio de reli8iosidade sin8ular: /acas e es(in8ardas. O cla)inoteiro ali entra, contrito, desco%erto. Tra? ; 1o o c,a(:u de couro, c a ar1a ; %andoleira. To1%a 8enu/le'o, a /ronte a%atida so%re o c,o @1ido do calc7rio, transudante... E re?a. Sonda lon8o te1(o, %atendo no (eito, as )el,as cul(as. Ao ca%o cu1(re de)ota1ente a (ro1essa 3ue /i?era (ara 3ue l,e /osse /a)or7)el o @lti1o con/lito 3ue tra)ara: entre8a ao $o1 Nesus o tra%uco /a1oso, tendo na coron,a al8uns tal,os de cani)ete le1%rando o n@1ero de 1ortes co1etidas. Sai desa(ertado de re1orsos , /eli? (elo tri%uto 3ue rendeu. A1atula9se de no)o ; 3uadril,a. Aeata a )ida te1erosa. Pilo Arcado, outrora /lorescente e ,o4e deserta, na derradeira /ase de u1a decadncia 3ue co1e5ou e1 1!O_J fi3ue9fi3ue, onde durante decnios se di8ladiara1 li%erais e conser)adoresJ Laca@%as, Lonte Ale8re e outras, e todas as /a?endas de seus ter1os, delata1, nas )i)endas derru2das ou es%uracadas ; %ala, esse )el,o re821en de des1andos. So lu8ares e1 3ue se nor1ali?ou a desorde1 esteada no %anditis1o disci(linado. O conceito : (arado'al, 1as e'ato. Por3ue ,7, de /ato, u1a orde1 not7)el entre os 4a8un5os. *aidosos de seu (a(el de %ra)os condut2cios e %atendo9se leal1ente (elo 1ando 3ue os c,e/ia, restrin8e1 as desordens ;s 1in@sculas %atal,as e1 3ue entra1, 1ilitar1ente, arre8i1entados. O sa3ue das (o)oa5es 3ue con3uista1, t19no co1o direito de 8uerra, e neste (onto os a%sol)e a Hist<ria inteira. Fora disto, so raros os casos de rou%os, 3ue considera1 desaire e indi8no la%:u. O 1ais /r78il B(ositi)oB (ode atra)essar, iner1e e indene, (rocurando o litoral, a3uelas 1atas e ca1(os, co1 os B(i3u7sB atestados de dia1antes e (e(itas. No l,e /altar7 u1 s< ter1o da )ia8e1. O /orasteiro, al,eio ;s lotas (artid7rias, atra)essa9os i8ual1ente i1une. No raro u1 1ascate, se8uindo (or ali, co1 seus car8ueiros ren8ueando ao (eso das cai'as (reciosas, estaca E tre1endo E ao )er a(arecer ines(erada1ente u1 8ru(o de 4a8un5os, aca1(ado na )olta do ca1in,o... Las (erde e1 1o1entos o 1odo. O cla)inoteiro E c,e/e a(ro'i1a9se. Sa@da9o co1 %oa so1%raJ diri8e9l,e a (ala)ra rison,aJ e 1ete9l,e ; %ul,a o terror, 8al,o/eiro. =e(ois l,e e'i8e u1 tri%uto E u1 ci8arro. Acende9o nu1a (ancada @nica do is3ueiroJ e dei'a9o (assar, le)ando, intactas, a )ida e a /ortuna.

So nu1erosos os casos deste teor re)elando not7)el no%re?a entre a3ueles )alentes des8arrados. Cerca de de? ou oito l:8uas de fi3ue9fi3ue de1ora a sua ca(ital, o arraial de Santo >n7cio, ereto entre 1ontan,as e inacess2)el at: ,o4e a todas as dili8ncias (oliciais. Estas, de ordin7rio, conse8ue1 (aci/icar os lu8ares con/la8rados, tornando9se inter)entoras neutras ante as /ac5es co1%atentes. E: u1a a5o di(lo17tica entre (otncias. A 4usti5a ar1ada (arla1enta co1 os cri1inososJ %alanceia as condi5es de u1 e outro (artidoJ discuteJ e)ita os ulti1atosJ e aca%a rati/icando )erdadeiros tratados de (a?, sancionando a so%erania da ca(an8a8e1 i1(une. Assi1 os esti81as ,eredit7rios da (o(ula5o 1esti5a se t1 /ortalecido na (r<(ria transi8ncia das leis. No sur(reende 3ue ,a4a1 crescido, a)assalando todo o )ale do S. Francisco, e des%ordando (ara o norte. Por3ue o can8aceiro da Para2%a e Perna1%uco : u1 (roduto idntico , co1 di)erso no1e =istin8ue9o do 4a8un5o tal)e? a nul2ssi1a )ariante da ar1a (redileta: a (arna2%a, de la1ina r28ida e lon8a, su(lanta a /a1a tradicional do cla)inote de %oca9de9sino. As duas sociedades ir1s ti)era1, entretanto, lon8o a/asta1ento 3ue as isolou u1a da outra. Os can8aceiros nas incurses (ara o sul, e os 4a8un5os nas incurses (ara o norte, de/ronta)a19se, se1 se unire1, se(arados (elo )alado e1 decli)e de Paulo A/onso. A insurrei5o da co1arca de Lonte Santo ia li879las. A ca1(an,a de Canudos des(ontou da con)er8ncia es(ontDnea de todas estas /or5as des)airadas, (erdidas nos sertes.

Captulo II
Causas pr$4imas da luta =eter1inou9a incidente des)alioso. AntMnio Consel,eiro ad3uirira e1 Nua?eiro certa 3uantidade de 1adeiras, 3ue no (odia1 /ornecer9l,e as caatin8as (au(:rri1as de Canudos. Contratara o ne8<cio co1 u1 dos re(resentantes da autoridade da3uela cidade. Las ao ter1inar o (ra?o a4ustado (ara o rece%i1ento do 1aterial, 3ue se a(licaria no re1ate da i8re4a no)a, no l,o entre8ara1. Tudo denuncia 3ue o distrato /oi adrede /eito, )isando o ro1(i1ento anelado. O (rinci(al re(resentante da 4usti5a do Nua?eiro tin,a )el,a d2)ida a saldar co1 o a8itador sertane4o, desde a :(oca e1 3ue, sendo 4ui? do $o1 Consel,o, /ora coa8ido a a%andonar (reci(itada1ente a co1arca, assaltada (elos ade(tos da3uele. A(ro)eitou, (or isto, a situa5o, 3ue sur8ia a tal,o (ara a desa/ronta. Sa%ia 3ue o ad)ers7rio re)idaria ; (ro)oca5o 1ais li8eira. =e /ato, ante a )iola5o do trato a3uele retrucou co1 a a1ea5a de u1a in)estida so%re a %ela (o)oa5o do S. Francisco: as 1adeiras seria1 de l7 arre%atadas, ; /or5a. O caso (assou e1 dias de outu%ro de 1! _. Historie1os, adstritos a docu1entos o/iciais: BEra esta a situa5o 3uando rece%i do dr. Arlindo SeMni, 4ui? de direito de Nua?eiro, u1 tele8ra1a ur8ente co1unicando91e correre1 %oatos 1ais ou 1enos /undados de 3ue a3uela /lorescente cidade seria (or a3ueles dias assaltada (or 8ente de AntMnio Consel,eiro, (elo 3ue solicita)a (ro)idncias (ara 8arantir a (o(ula5o e e)itar o 'odo 3ue da (arte desta 47 se ia iniciando. Aes(ondi9l,e 3ue o 8o)erno no (odia 1o)e. /or5a (or si1(les %oatos e reco1endei, entretanto, 3ue 1andasse )i8iar as estradas e1 distancia e, )eri/icado o 1o)i1ento dos %andidos, a)isasse (or tele8ra1a, (ois o 8o)erno /ica)a (re)enido (ara en)iar incontinente, e1 tre1 e'(resso, a /or5a necess7ria (ara rec,a579los e 8arantir a cidade. =es/alcada a /or5a (olicial a3uartelada nesta ca(ital, e1 )irtude das dili8ncias a 3ue anterior1ente 1e re/eri, re3uisitei do sr. 8eneral co1andante do distrito ce1 (ra5as de lin,a, a /i1 de se8uire1 (ara Nua?eiro, a(enas 1e c,e8asse a)iso do 4ui? de direito da3uela co1arca. Poucos dias de(ois rece%i da3uele 1a8istrado u1 tele8ra1a e1 3ue 1e a/ir1a)a estare1 os se3ua?es de AntMnio Consel,eiro distantes de Nua?eiro (ouco 1ais ou 1enos dois dias de )ia8e1. =ei con,eci1ento do /ato ao sr. 8eneral 3ue, satis/a?endo a 1in,a re3uisi5o, /e? se8uir, e1 tre1 e'(resso e so% o co1ando do tenente Pires Ferreira, a /or5a (re(arada, a 3ual de)ia ali (roceder de acordo co1 o 4ui? de direito. Esse distinto o/icial, c,e8ando ao Nua?eiro, co1%inou co1 a3uela autoridade se8uir ao encontro dos %andidos, a /i1 de e)itar 3ue eles in)adisse1 a cidade.B No se (ode1 i1a8inar 1<)eis 1ais insi8ni/icantes (ara sucessos to 8ra)es. O trec,o aci1a e'tratado, entretanto, di? de 1odo claro 3ue, desden,ando os antecedentes da 3uesto, o 8o)erno da $a,ia no l,e deu a i1(ortDncia 1erecida.

AntMnio Consel,eiro ,7 )inte e dois anos, desde 1!Y", era /a1oso e1 todo o interior do Norte e 1es1o nas cidades do litoral at: onde c,e8a)a1, entretecidos de e'a8eros e 3uase lend7rios, os e(is<dios 1ais interessantes de sua )ida ro1anescaJ dia a dia a1(liara o do12nio so%re as 8entes sertane4asJ )in,a de u1a (ere8rina5o inco1(ar7)el, de u1 3uarto de s:culo, (or todos os recantos do serto, onde dei'ara co1o enor1es 1arcos, de1arcando9l,e a (assa8e1, as torres de de?enas de i8re4as 3ue constru2raJ /undara o arraial de $o1 Nesus, 3uase u1a cidadeJ de C,orroc,< ; *ila do Conde, de >ta(icuru a Nere1oa%o, no ,a)ia u1a s< )ila, ou lu8are4o o%scuro, e1 3ue no contasse ade(tos /er)orosos, e no l,e de)esse a reconstru5o de u1 ce1it:rio, a (osse de u1 te1(lo ou a d7di)a (ro)idencial de u1 a5udeJ insur8ira9se desde 1uito, atre)ida1ente, contra a no)a orde1 (ol2tica e (isara, i1(une, so%re as cin?as dos editais das cD1aras de cidades 3ue in)adiraJ destro5ara co1(leta1ente, e1 1! X, /orte dili8encia (olicial, e1 Lacete, e /i?era )oltar outra, de oitenta (ra5as de lin,a, 3ue se8uira at: Serrin,aJ e1 1! ", /ora, nu Con8resso Estadual da $a,ia, assunto de calorosa discusso na 3ual, i1(u8nando a (ro(osta de u1 de(utado, c,a1ando a aten5o dos (oderes (@%licos (ara a B(arte dos sertes (ertur%ada (elo indi)2duo AntMnio Consel,eiroB, outros eleitos do (o)o, e entre eles u1 sacerdote, a(resentara19no co1o %ene1:rito do 3ual os consel,os se 1odela)a1 (ela ortodo'ia a crist 1ais r28idaJ /i?era )oltar, a%ort2cia, e1 1! O, a 1isso a(ost<lica (laneada (elo arce%is(o %aiano, e no relat<rio alar1ante a (ro(<sito escrito (or /rei Noo E)an8elista a/ir1ara o 1ission7rio a e'istncia, e1 Canudos E e'clu2das as 1ul,eres, as crian5as, os )el,os e os en/er1os E de 1il ,o1ens, 1il ,o1ens ro%ustos e deste1erosos Bar1ados at: aos dentesBJ (or /i1, sa%ia9se 3ue ele i1(era)a so%re e'tensa ?ona di/icultando o acesso ; cidadela e1 3ue se entocara, (or3ue a dedica5o dos seus se3ua?es era incondicional, e /ora do c2rculo dos /i:is 3ue o rodea)a1 ,a)ia, e1 toda a (arte, a cu1(licidade o%ri8at<ria dos 3ue o te1ia1... E ac,ou9se su/iciente (ara de%elar u1a situa5o de tal (orte u1a /or5a de ce1 soldados. Aelata o 8eneral Frederico Solon, co1andante do X.P =istrito Lilitar: BA " de no)e1%ro do ano /indo #1! _& e1 o%edincia ; orde1 47 re/erida, (ronta1ente satis/i? a re3uisi5o, (essoal1ente /eita (elo dr. 8o)ernador do Estado, de u1a /or5a de ce1 (ra5as da 8uarni5o (ara ir %ater os /an7ticos do arraial de Canudos, asse)erando91e 3ue, (ara tal /i1, era a3uele n@1ero 1ais 3ue su/iciente. Con/iando no inteiro con,eci1ento, 3ue ele de)ia ter, de tudo 3uanto se (assa)a no interior de seu Estado, no ,esiteiJ /a?endo9l,e a(resentar. se1 de1ora, o %ra)o tenente Lanuel da Sil)a Pires Ferreira, do .P $atal,o de >n/antaria, a /i1 de rece%er as suas ordens e instru5es, o 3ual, (ara cu1(ri9las, se8uiu, a Y do dito 1s, (ara Nua?eiro, (onto ter1inal da estrada de /erro, na 1ar8e1 direita do rio S. Francisco, co1andando trs o/iciais e 1K" (ra5as de (r: da3uele Cor(o, condu?indo a(enas u1a (e3uena a1%ulDncia, /a?endo eu se8uir lo8o de(ois u1 1:dico co1 1ais al8uns recursos (ara o e'erc2cio de sua (ro/isso. O 1ais correu (elo Estado.B A3uele (un,ado de soldados /oi rece%ido co1 sur(resa e1 Nua?eiro, onde c,e8ou a Y de no)e1%ro, (ela 1an,. No o%stou a /u8a de 8rande (arte da (o(ula5o, su%traindo9se ao assalto i1inente. Au1entou9a. Con,ecendo a situa5o, os ,a%itantes )ira1, de (ronto, 3ue u1 contin8ente to di1inuto tin,a o )alor ne8ati)o de e'ercer 1aior atra5o so%re a ,orda in)asora.

Pre)ira1 a derrota ine)it7)el. E en3uanto os (artid7rios enco%ertos do Consel,eiro, 3ue os ,a)ia e1 toda a roda, se re4u%ila)a1, (re/i8urando9a, al8uns ,o1ens sinceros (edira1 ao co1andante e'(edicion7rio (ara no se8uir a)ante. As di/iculdades encontradas na a3uisi5o de ele1entos essenciais ; 1arc,a ali reti)era1 a /or5a at: ao dia 1W e1 3ue (artiu, ao anoitecer, 3uando, certo, 47 c,e8ara a Canudos a no)a da in)estida . Partiu se1 os recursos indis(ens7)eis a u1a tra)essia de du?entos 3uilM1etros, e1 terreno a8ro e des(o)oado, orientada (or dois 8uias contratados e1 Nua?eiro. =e sorte 3ue lo8o e1 (rinc2(io o co1andante recon,eceu ine'e3T2)el dar ; 1arc,a u1a nor1a ca(a? de (ou(ar as /or5as das (ra5as. No serto, 1es1o antes do (leno estio, : i1(oss2)el o ca1in,ar de ,o1ens e3ui(ados, a4ou4ados de 1oc,ilas e cantis, de(ois das de? ,oras da 1an,. Pelos ta%uleiros o dia desdo%ra9se a%rasador, se1 so1%rasJ a terra nua re)er%era os ardores da can2cula, 1ulti(licando9osJ e so% o in/lu'o e'austi)o de u1a te1(eratura alt2ssi1a acelera19se de 1odo (as1oso as /un5es )itais, deter1inando assaltos s@%itos de cansa5o. Por outro lado raro : (oss2)el o itiner7rio dis(osto de 1aneira a a(ro)eitare19se as ,oras da 1adru8ada ou da noite. R /or5oso a)an5ar a des(eito das soal,eiras /ortes at: ;s caci1%as dos (ousos dos )a3ueiros. Al:1 disto, a3ueles lu8ares esto, co1o )i1os, entre os 1ais descon,ecidos da nossa terra. Poucos se t1 a/rontado co1 o as(:rri1o )ale do *a?a9$arris 3ue, das )ertentes orientais da >ti@%a at: Nere1oa%o, se (rolon8a in<s(ito, des/re3Tentado , tendo, de l:8uas e1 l:8uas, es(arsas, insi8ni/icantes )i)endas. R o trec,o da $a,ia 1ais assolado (elas secas. Por u1 contraste e'(lic7)el entre as dis(osi5es oro8r7/icas, rodeia19no, contudo, (ara8ens e'u%erantes: ao norte o %elo serto de Cura57 e as )7r?eas /erac2ssi1as estendidas (ara leste at: Santo AntMnio da Cl<ria, (erlon8ando a 1ar8e1 direita do S. FranciscoJ a oeste as terras /ecundas centrali?adas e1 *ila No)a da Aain,a. E1oldura1, (or:1, o deserto. O *a?a9$arris, 3uase se1(re seco, atra)essa9o, /eito u1 oued tortuoso e lon8o. Piores 3ue os B8erais, onde /ica1 )7rios B, as )e?es 1ais atilados (o1%eiros , se1 ru1o, desnorteados (ela uni/or1idade dos (lainos inde/inidos, as (aisa8ens sucede19se, uni/or1es e 1ais 1elanc<licas 1ostrando os 1ais sel)a8ens 1odelos, en8ra)ecidos (or u1a /lora aterradora. A (r<(ria caatin8a assu1e u1 as(ecto no)o. E u1a 1el,or caracteri?a5o da /lora sertane4a, se8undo os )7rios ca1%iantes 3ue a(resenta acarretando deno1ina5es di)ersas, tal)e? a de/inisse 1ais acertada1ente co1o a (ara8e1 cl7ssica das catandu)as, (ro8redindo, e'tensa, (ara o le)ante e (ara o sul at: ;s cercanias de Lonte Santo . A (e3uena e'(edi5o (enetrou9a lo8o ao se8undo dia de )ia8e1, 3uando, de(ois de re(ousar %i)acando duas l:8uas al:1 de Nua?eiro, te)e 3ue calcar, se8uida1ente, 3uarenta 3uilM1etros de estrada deserta, at: u1a i(ueira 1in@scula, a la8oa do $oi, onde ,a)ia uns restos de 78ua. =ali (or diante ca1in,ou no deserto co1 escalas (or Carai%in,as, Lari, Luca1%o, Aanc,aria e outros (ousos solit7rios, ou /a?endas. Al8uns esta)a1 a%andonados. O estio (renuncia)a a seca. Os raros 1oradores, ou (or e)it79la, ou aterrados (elas no)as alar1antes, ,a)ia1 a%alado (ara o norte tan8endo (or diante os re%an,os de ca%ras, @nicos ani1ais a/eitos ;3uele cli1a e ;3uele solo.

#au2 A tro(a c,e8ou e'austa a Uau7 no dia 1 , de(ois de u1a tra)essia (enos2ssi1a. Este arraial E duas ruas dese1%ocando nu1a (ra5a irre8ular E : o (onto 1ais ani1ado da3uele trec,o do serto. Co1o a 1aior (arte dos )ilare4os (o1(osa1ente 8ra)ados nos nossos 1a(as, : u1a es(:cie de transi5o entre 1aloca e aldeia E a8ru(a1ento des8racioso de cerca de ce1 casas 1al /eitas e ti4u(ares (o%res, de as(ecto de(ri1ido e triston,o. Alcan5a19no 3uatro estradas 3ue, a (artir de Nere1oa%o (assando e1 Canudos, de Lonte Santo, de Nua?eiro e Pata1ut:, condu?e1 (ara a sua /eira, aos s7%ados, 8rande n@1ero de ta%ar:us se1 recursos (ara )ia8ens lon8as a lu8ares 1ais (r<s(eros. Ali c,e8a1 (or ocasio das /estas co1o se (rocurasse1 o(ulenta ca(ital das Bterras 8randesBJ entra4ados das 1el,ores )estes, ou encourados de no)oJ (as1os ante os 1ostradores de duas ou trs casas de ne8<cio, e conte1(lando no %arraco da /eira, no lar8o, os (rodutos de u1a ind@stria (o%re e1 3ue a(arece1, co1o )aliosos es(:ci1ens, courin,os curtidos e redes de caro7. Nos de1ais dias, a%erta u1a ou outra )enda, deserta a (ra5a, Uau7 /i8ura9se u1 local a%andonado. E /oi nu1 destes 3ue a (o(ula5o recol,ida, a8uardando a (assa8e1 das ,oras 1ais ardentes, des(ertou sur(reendida (or u1a )i%ra5o de cornetas. Era a tro(a. Entrou (ela rua e1 continua5o ; entrada e /e? alto no lar8o. Foi u1 sucesso. Entre curiosos e t21idos, os ,a%itantes atenta)a1 (ara os soldados E (oentos, 1al /ir1es na /or1atura, tendo aos o1%ros as es(in8ardas cu4as %aionetas /ul8ura)a1 E co1o se )isse1 e':rcito %ril,ante. Ensaril,adas as ar1as, a /or5a acantonou. Fe?9se e1 torno u1 c2rculo de )i8ilDncia: (ostara19se sentinelas ; sa2das dos 3uatro ca1in,os e no1eou9se o (essoal das rondas. Feito (ra5a de 8uerra, o )ilare4o o%scuro era, entretantoJ u1a escala transit<ria. A e'(edi5o, de(ois de %re)e descanso, de)ia a%alar i1ediata1ente (ara Canudos, ao al)orecer do dia su%se3Tente, WK. No o /e?. Ali, co1o e1 toda a (arte, )aria)a1, d2s(ares, as in/or1a5es, i1(edindo a4ui?ar9se so%re as coisas. =e sorte 3ue todo a3uele dia /oi des(endido inutil1ente, e1 inda8a5es, sendo resol)ido o aco1eti1ento (ara o i1ediato, de(ois de de1ora (re4udicial2ssi1a. E ao cair da noite o(erou9se u1 incidente s< e'(licado na 1an, se8uinte: a (o(ula5o, 3uase na totalidade, /u8ira. =ei'ara as )i)endas, se1 ser (erce%ida e1 (e3uenos 8ru(os desli?ando, /urti)os, entre os claros das 8uardas a)an5adas. No re(entino 'odo l7 se /ora1 os (r<(rios doentes, /a12lias inteiras, ao acaso, (ela noite dentro, dis(artindo es(a)oridos, desca1(ados e1 /ora. Ora, este /ato era u1 a)iso. Uau7, co1o os de1ais lu8ares con)i?in,os esta)a so% o do12nio de Canudos. Ha%ita)a19no dedicados ade(tos de AntMnio Consel,eiroJ de sorte 3ue, 1al a /or5a /i?era alto no lar8o, ,a)ia19se a3ueles (reci(itado (ara o arraial a1ea5ado, onde c,e8ara1 no a1an,ecer de WK, le)ando o alar1a...

A3uela /u8a de u1a (o(ula5o e1 1assa delata)a 3ue os e1iss7rios ,a)ia1 tido te1(o de )oltar (re)enindo os 1oradores do contra9ata3ue, resol)ido (elos ,o1ens de Canudos. Ficaria, assi1, o ca1(o li)re aos lutadores. Os e'(edicion7rios no li8ara1, (or:1, 8rande i1(ortDncia ao caso. A(restara19se (ara continuar a 1arc,a na 1an, se8uinteJ e inscientes da 8ra)idade das coisas re(ousara1 tran3Tila1ente, acantonados. Primeiro com,ate =es(ertou9os o ad)ers7rio, 3ue i1a8ina)a1 ir sur(reender. Na 1adru8ada de W1 desen,ou9se no e'tre1o da )7r?ea o a8ru(a1ento dos 4a8un5os... U1 coro lon82n3uo es%atia9se na 1ude? da terra ainda ador1ida, re%oando lon8a1ente nos er1os desolados. A 1ultido 8uerreira a)an5a)a (ara Uau7, deri)ando ; toada )a8arosa dos 8yries, re?ando. Parecia u1a (rocisso de (enitncia, dessas a 3ue ,7 1uito se a/ei5oara1 os 1atutos crendeiros (ara a%randare1 os c:us 3uando os estios lon8os 8era1 os /la82cios das secas. O caso : ori8inal e )er2dico. E)itando as )anta8ens de u1a arrancada noturna, os sertane4os c,e8a)a1 co1 o dia e anuncia)a19se de lon8e. =es(erta)a1 os ad)ers7rios (ara a luta. Las no tin,a1, ao (ri1eiro lance de )istas, a(arncias 8uerreiras. Cuia)a19nos s21%olos de (a?: a %andeira do =i)ino e, ladeando9a, nos %ra5os /ortes de u1 crente (ossante, 8rande cru? de 1adeira, alta co1o u1 cru?eiro. Os co1%atentes ar1ados de )el,as es(in8ardas, de c,u5os de )a3ueiros, de /oices e )ara(aus, (erdia19se no 8rosso dos /i:is 3ue altea)a1, iner1es, )ultos e i1a8ens dos santos (rediletos, e (al1as resse3uidas retiradas dos altares. Al8uns, co1o nas ro1arias (iedosas, tin,a1 ; ca%e5a as (edras dos ca1in,os e des/ia)a1 ros7rios de coco. E3ui(ara)a1 aos /la8elos naturais, 3ue ali desce1 (eri<dicos, a )inda dos soldados. Se8uia1 (ara a %atal,a re?ando, cantando E co1o se (rocurasse1 decisi)a (ro)a ;s suas al1as reli8iosas. Era1 1uitos. Trs 1il. dissera1 de(ois in/or1antes e'a8erados, tri(licando tal)e? o n@1ero. Las a)an5a)a1 se1 orde1. U1 (eloto escasso de in/antaria 3ue os a8uardasse, distri%u2do (elas caatin8as en)ol)entes, dis(ers79los9ia e1 al8uns 1inutos. O arraial na /rente, (or:1, no re)ela)a lutadores a (ostos. =or1ia. A 1ultido a(ro'i1ou9se, tudo o indica, at: %eirar a lin,a de sentinelas a)an5adas. E des(ertou9as. Os )edetas estre1un,ando, sur(resos, dis(arara1, ; toa, as cara%inas e re/lu2ra1 (reci(itada1ente (ara a (ra5a 3ue /ica)a ; reta8uarda, dei'ando e1 (oder dos a8ressores u1 co1(an,eiro, es(oste4ado a /aca. Foi, ento, o alar1a: correndo estonteada1ente (elo lar8o e (elas ruasJ saindo, se1inus, (elas (ortasJ saltando (elas 4anelasJ )estindo9se e ar1ando9se ;s carreiras e ;s encontroadas... No /or1ara1. Lal se distendeu ;s (ressas, diri8ida (or u1 sar8ento, incorreta lin,a de atiradores. Por3ue os 4a8un5os l7 c,e8ara1 lo8o, de en)olta co1 os /u8iti)os. E o recontro e1(en,ou9se %rutal1ente, %ra5o a %ra5o, ad)ers7rios enleados entre dis(aros de 8arruc,as e re)<l)eres, (ancadas de cacetes e coron,as, e1%ates de /aces e sa%res E adiante, so%re a /r78il lin,a de de/esa. Esta cedeu lo8o. E a tur%a /anati?ada, entre )i)as ao $o1 Nesus e ao Consel,eiro, e sil)os estridentes de

a(itos de ta3uara, desdo%rada, ondulante, a %andeira do =i)ino, er8uidos (ara os ares os santos e as ar1as, se8uindo e1(<s o curi%oca auda? 3ue le)a)a 1eio inclinada e1 ar2ete a 8rande cru? de 1adeira E atra)essou o lar8o arre%atada1ente... Este 1o)i1ento /oi instantDneo e /oi, a/inal, a @nica 1ano%ra (erce%ida (elos 3ue teste1un,a)a1 a a5o. =ali (or diante no a descre)e1 os (r<(rios (rota8onistas. Foi u1a desorde1 de /eira tur%ulenta. Na 1aioria, as (ra5as, (rote8idas (elas casas, e a%rindo9l,es as (aredes e1 seteiras, )ol)era1 ; de/ensi)a /ranca. Foi a sal)a5o. Os 1atutos con4untos ; roda dos s21%olos sacrossantos, no lar8o, co1e5ara1 de ser /u?ilados e1 1assa. $a3ueara1 e1 8rande n@1eroJ e tornou9se9l,es a luta desi8ual a des(eito da )anta8e1 nu1:rica. $atidos (elas ar1as de re(eti5o, o(un,a1 u1 dis(aro de cla)inote a ce1 tiros de Com"lain. En3uanto o soldado os al)e4a)a e1 descar8as nutridas, os 4a8un5os re)ol)ia1 os ai<s, tirando sucessi)a1ente a (<l)ora, a %uc,a e as %alas do de1orado (rocesso da car8a de seu ar1a1ento 8rosseiroJ en/iando de(ois (elo cano lar8o do tra%uco a )aretaJ ce)ando9o de)a8ar, socando l7 dentro a3ueles in8redientes co1o se enc,esse1 u1a 1inaJ escor)ando9o de(oisJ a(errando9o a/inal, e ao ca%o dis(arando9oJ reali?ando o ,ero2s1o de u1a i1o%ilidade de dois 1inutos na estonteadora e%rie? do tiroteio... Aenunciara1, (or isto, transcorrido al8u1 te1(o, ; o(era5o ine'e3T2)el. Ca2ra1 so%re os contr7rios, de /aco dese1%ain,ado e /erro e1 riste, )i%rando as /oices relu?entes. Las /oi9l,es ainda ne/asta esta arre1etida doida. Aarea)a19se9l,es as /ileiras se1 )anta8e1 contra ad)ers7rios a%ri8ados, ou a(arecendo de 8ol(e nas 4anelas, 3ue se a%ria1 e1 e'(loses de descar8as. Nu1a delas, u1 al/eres, serodia1ente es(ertado, %ateu9se lon8o te1(o, 3uase desnudo, a%ocando, so%re o (eitoril, a cara%ina ao (eito dos assaltantes, se1 errar u1 tiroJ at: cair 1orto, so%re o leito e1 3ue dor1ira e no ti)era te1(o de dei'ar. O con/lito continuou, deste 1odo, /ero?1ente, cerca de 3uatro ,oras, se1 e(is<dios di8nos de nota e se1 )islu1%rar u1 @nico 1o)i1ento t7ticoJ %atendo9se cada u1 (or conta (r<(ria, consoante as circunstDncias. No 3uintal da casa e1 3ue se a%oletara, o co1andante se ate)e ; 1isso @nica co1(at2)el co1 a desorde1: distri%u2a, 4o8ando9os (or so%re a cerca, cartuc,os, so/re8a1ente retirados, ;s 1anc,eias, dos cun,etes a%ertos a 1ac,ado. Aeunidos se1(re e1 )olta da %andeira do =i)ino, estra5oada de %alas e )er1el,a co1o u1 (endo de 8uerra, os 4a8un5os en/ia)a1 (elas ruas. Contornea)a1 o arraial. *ol)ia1 ao lar8o, )o?eando i1(reca5es e )i)as, e1 ronda desnorteada e c:lere. E /ora1, lenta1ente, nesses 8iros re)oltos, a%andonando a a5o e dis(ersando9se (elas cercanias. Aecon,ecia1 a inutilidade dos es/o5os /eitos, ou i1a8ina)a1 atrair os anta8onistas (ara o (laino desa/o8ado da )7r?ea. Co1o 3uer 3ue /osse, a%andonara1, a (ouco e (ouco, o ca1(o. E1 %re)e, ao lon8e, desa(areceu, listrando u1a (onta das caatin8as, a %andeira sa8rada 3ue recondu?ia1 a Canudos. Os soldados no os encal5ara1. Esta)a1 e'austos.

Uau7 (atentea)a 3uadro lasti1oso. Sa)rara1 incndios e1 )7rios (ontos. So%re os soal,os e %alces ensa8Tentados, ; soleira das (ortas, (elas ruas e na (ra5a, onde darde4a)a o sol, contorcia19se os /eridos e estendia19se os 1ortos. Entre estes, de?enas de sertane4os E 1OK E di? a (arte o/icial do co1%ate, n@1ero descon/or1e ante as de? 1ortes E u1 al/eres, u1 sar8ento, seis (ra5as e os dois 8uias E e de?esseis /eridos da e'(edi5o. A(esar disto, o co1andante, co1 setenta ,o1ens )7lidos, renunciou (rosse8uir na e1(resa. Asso1%rara9o o assalto. *ira de (erto o arro4o dos 1atutos. A(a)orara9o a (r<(ria )it<ria, se tal no1e ca%e ao sucedido, (ois as suas conse3Tncias o desani1a)a1. O 1:dico da /or5a enlou3uecera... =es)airara9o o as(ecto da (ele4a. Zueda)a9se, in@til, ante os /eridos, al8uns 8ra)es. A retirada i1(un,a9se, (or tudo isto, ur8ente, antes da noite, ou de u1 outro recontro, id:ia 3ue /a?ia tre1er a3ueles triun/adores. Aesol)era19na lo8o. Lal inu1ados na ca(ela de Uau7 os co1(an,eiros 1ortos, lar8ara1 dali so% u1 sul ardent2ssi1o. Foi co1o u1a /u8a. A tra)essia (ara Nua?eiro /e?9se a 1arc,as, e1 3uatro dias. E 3uando l7 c,e8ou o %ando dos e'(edicion7rios, /ardas e1 tra(os, /eridos, estro(iados, co1%alidos, da)a1 a i1a8e1 da derrota. Parecia 3ue l,es )in,a1 e1 ci1a, nos rastros, os 4a8un5os. A (o(ula5o alar1ou9se, reatando o 'odo. Ficara1 de /o8os acesos na esta5o da )ia9/:rrea todas as loco1oti)as. Arre8i1entara19se todos os ,a%itantes )7lidos, dis(ostos ao co1%ate. E as lin,as do tel:8ra/o trans1itira1 ao (a2s inteiro o (rel@dio da 8uerra sertane4a...

Captulo III
Preparati&os da rea/ o O re):s de Uau7 re3ueria rea5o se8ura9 Esta, (or:1, (re(arou9se so% e'te1(orDnea dis(aridade de )istas entre o c,e/e da /or5a /ederal da $a,ia e o 8o)ernador do Estado. Ao oti1is1o deste, resu1indo a a8ita5o sertane4a a desorde1 )ul8ar acess2)el ;s dili8encias (oliciais, contra(un,a9se a3uele, considerando9a 1ais s:ria, ca(a? de deter1inar )erdadeiras o(era5es de 8uerra. =e tal 1odo, a se8unda e'(edi5o or8ani?ou9se se1 u1 (lano /ir1e, se1 res(onsa%ilidades de/inidas, atra):s de e'(lica5es rec2(rocas entre as duas autoridades inde(endentes e i8uais. Co1(Ms9se a (rinc2(io de 1KK (ra5as e ! o/iciais de lin,a, e 1KK (ra5as e X o/iciais da /or5a estadual. Assi1 constitu2da, se8uiu, a WO de no)e1%ro, (ara Zuei1adas, so% o co1ando de u1 1a4or do .P $atal,o de >n/antaria, Fe%rMnio de $rito. Si1ultanea1ente o co1andante do =istrito a(ela)a (ara o 8o)erno /ederal re3uisitando, (ara a a(arel,ar 1el,or, " 1etral,adoras Cordenfeldt, W can,es Drupp, de ca1(an,a, e 1ais WOK soldados: 1KK do W_.P $atal,o, de Araca4u, e 1OK do XX.V, de Ala8oas. Todo este a(arato era 4usti/ic7)el. Sucedia19se in/or1a5es alar1antes, dando, dia a dia, realce ; 8ra)idade das coisas. [ (arte os e'a8eros 3ue ,ou)esse1, delas se col,ia a 8rande?a do n@1ero de re%eldes e os s:rios e1(ecil,os inerentes ; re8io sel)a8e1 e1 3ue se acoita)a1. Estas no)as, (or:1, %aral,a)a19nas se1 n@1ero de )erses contradit<rias a8ra)adas (elos interesses incon/ess7)eis de u1a /alsa (ol2tica so%re a 3ual nos dis(ensa1os de discorrer. Ne1 os a(ontare1os, e1%ora lar8o te1(o se (erdesse, in@til, nesse a8itar est:ril de 1inudncias des)aliosas E en3uanto as lin,as tele8r7/icas )i%ra)a1 da orla dos sertes (ara o $rasil inteiro, e (er1anecia, e'(ectante, e1 Zuei1adas, o c,e/e da no)a e'(edi5o, ; /rente de W"X (ra5as de (r:. $aldo de recursos e a %ra5os co1 toda es(:cie de di/iculdadesJ oscilando no desencontro das in/or1a5esJ ora e1 desalentos, a/i8urando9se9l,e insu(er7)el a e1(resaJ ora c,eio de ines(eradas es(eran5as no alcan5ar o /i1 3ue se (ro(un,a, dali a%alou so1ente e1 de?e1%ro, (ara Lonte Santo, ao te1(o 3ue l,e era 1andado da $a,ia no)o re/or5o de ce1 (ra5as. Esta a)an5ada 47 ia adstrita a u1 (lano de ca1(an,a. O co1andante do =istrito co1(reendera a situa5o. Planeara atacar a re)olta (or dois (ontos, /a?endo a)an5ar (ara u1 o%4eti)o @nico no u1a, 1as duas colunas, so% a dire5o 8eral do coronel do .P de >n/antaria Pedro Nunes Ta1arindo. Era u1 (lano co1(at2)el co1 as circunstDncias da luta: esta%elecer antes de tudo u1 cerco ; distanciaJ %ater os insurretos (arcelada1ente e a(ert79los e1 1o)i1entos en)ol)entes de /or5as (ouco nu1erosas e adestradas.

Aeal1ente, li%ertas, estas, da 1orosidade (r<(ria ;s 8randes 1assas, a4ustar9se9ia1 1el,or ;s esca%rosidades do terreno, e do 1es1o (asso en/ra3ueceria1 todas as causas de insucesso. Por outro lado, (or 1ais ori8inal 3ue se4a o 1:todo co1%atente dos 1atutos E 8uerril,eiros i1(al(7)eis dentro da t7tica estonteadora da /u8aa E rola todo neste c2rculo @nico. No se desen)ol)e nu1 (lano 3ual3uer, (er1itindo dar aos 8ru(os dis(ersos o centro uni/icador de u1 o%4eti)o (re/i'ado. Atac79los, atraindo9os (ara di/erentes (ontos, : )enc9los. Foi o 3ue (erce%era1, desde 1uito, os nossos (atr2cios de ,7 ce1 anos. Pr7ticos nas )icissitudes das lutas sertane4as tin,a1 or8ani?a5o 1ilitar correlati)a E )isando a /or1a5o siste17tica de Btro(as irre8ularesB, 3ue, se1 o e1%ara5o das unidades t7ticas inalter7)eis, e se1 /or1aturas, a8isse1 /ol8ada1ente no tran5ado das 1atas e so%re as as(ere?as do solo, au'iliando, re/or5ando e esclarecendo a a5o das tro(as re8ulares. =a2 as /a5an,as 3ue cri)a1 a nossa ,ist<ria nos 1Y e 1! s:culosJ o se1 conto de re)oltas de%eladas ou 3uilo1%os dissol)idos (or a3ueles 1in@sculos e':rcitos de Bca(ites9do91atoB, atra):s de %atal,as /eroc2ssi1as e se1 no1e. >1itando o (r<(rio siste1a do a/ricano e do 2ndio, os sertanistas do1ina)a19nos 8ra5as ; 1es1a nor1a 3ue se tradu? (or u1a /<r1ula (arado'al: E di)idir (ara /ortalecer. =e)2a1os, nu1 transe i8ual, adot79la. Era se1 d@)ida u1 recuo ine)it7)el ; 8uerra (ri1iti)a. Las, 3uando no o i1(usesse o 4a8un5o solerte e %ra)o, i1(un,a9o a nature?a e'ce(cional 3ue o de/endia. *e4a1os. A !uerra das caatin!as Os doutores na arte de 1atar 3ue ,o4e, na Euro(a, in)ade1 escandalosa1ente a cincia, (ertur%ando9l,e o re1anso co1 u1 retinir de es(oras insolentes E e /or1ula1 leis (ara a 8uerra, (ondo e1 e3ua5o as %atal,as, t1 de/inido %e1 o (a(el das /lorestas co1o a8ente t7tico (recioso, de o/ensi)a ou de/ensi)a. E riria1 os s7%ios /eld1arec,ais E 8uerreiros de cu4as 1os caiu o /ran3uis3ue ,er<ico trocado (elo l7(is calculista E se ou)isse1 a al8u:1 3ue ;s caatin8as (o%res ca%e /un5o 1ais de/inida e 8ra)e 3ue ;s 8randes 1atas )ir8ens. Por3ue estas, 1al8rado a sua i1(ortDncia (ara a de/esa do territ<rio E orlando as /ronteiras e 3ue%rando o e1%ate ;s in)ases, i1(edindo 1o%ili?a5es r7(idas e i1(ossi%ilitando a transla5o das artil,arias E se torna1 de al8u1 1odo neutras no curso das ca1(an,as. Pode1 /a)orecer, indi/erente1ente, aos dois %eli8erantes o/erecendo a a1%os a 1es1a (enu1%ra ;s e1%oscadas, di/icultando9l,es (or i8ual as 1ano%ras ou todos os desdo%ra1entos e1 3ue a estrat:8ia desencadeia os e':rcitos. So u1a )ari7)el nas /<r1ulas do (ro%le1a tene%roso da 8uerra, ca(a? dos 1ais o(ostos )alores. Ao (asso 3ue as caatin8as so u1 aliado incorru(t2)el do sertane4o e1 re)olta. Entra1 ta1%:1 de certo 1odo na luta. Ar1a19se (ara o co1%ateJ a8ride1. Tran5a19se, i1(enetr7)eis, ante o /orasteiro, 1as a%re19se e1 tril,as 1ult2)ias, (ara o 1atuto 3ue ali nasceu e cresceu. E o 4a8un5o /a?9se o 8uerril,eiro9tu8ue, intan82)el... As caatin8as no o esconde1 a(enas, a1(ara19no.

Ao a)ist79las, no )ero, u1a coluna e1 1arc,a no se sur(reende. Se8ue (elos ca1in,os e1 torcicolos, a/orrada1ente. E os soldados, de)assando co1 as )istas o 1ata8al se1 /ol,as, ne1 (ensa1 no ini1i8o. Aea8indo ; can2cula e co1 o desalin,o natural ;s 1arc,as, (rosse8ue1 en)oltos no )o?ear con/uso das con)ersas tra)adas e1 toda a lin,a, )ir8uladas de tinidos de ar1as, cindidas de risos 4o)iais 1al so/reados. R 3ue nada (ode assust79los. Certo, se os ad)ers7rios i1(rudentes co1 eles se a/rontare1, sero )arridos e1 1o1entos. A3ueles es8al,os /ar9se9o e1 estil,as a u1 %re)e c,o3ue de es(adas e no : cr2)el 3ue os 8ra)etos /inos 3ue%re1 o arranco das 1ano%ras (rontas. E l7 se )o, 1arc,ando, tran3Tila1ente ,er<icos... =e re(ente, (elos seus /lancos, estoura, (erto, u1 tiro... A %ala (assa, rec,inante, ou estende, 1orto, e1 terra, u1 ,o1e1. Sucede19se, (ausadas, outras, (assando so%re as tro(as, e1 si%ilos lon8os. Ce1, du?entos ol,os, 1il ol,os (erscrutadores, )ol)e19se, i1(acientes, e1 roda. Nada )e1. H7 a (ri1eira sur(resa. U1 /lu'o de es(anto corre de u1a a outra (onta das /ileiras. E os tiros continua1 raros, 1as insistentes e co1(assados, (ela es3uerda, (ela direita, (ela /rente a8ora, irro1(endo de toda a %anda. Ento estran,a ansiedade in)ade os 1ais (ro)ados )alentes, ante o anta8onista 3ue ) e no : )isto. For1a9se celere1ente e1 atiradores u1a co1(an,ia, 1al destacada da 1assa de %atal,es constritos na )areda estreita. =istende9se (ela orla da caatin8a. Ou)e9se u1a )o? de co1andoJ e u1 tur%il,o de %alas rola estru8idora1ente dentro das 8al,adas... Las constantes, lon8a1ente inter)alados se1(re, ?une1 os (ro4:teis dos atiradores in)is2)eis %atendo e1 c,eio nas /ileiras. A situa5o ra(ida1ente en8ra)esce, e'i8indo resolu5es en:r8icas. =estaca19se outras unidades co1%atentes, escalonando9se (or toda a e'tenso do ca1in,o, (rontas ; (ri1eira )o?J E e o co1andante resol)e carre8ar contra o descon,ecido. Carre8a9se contra os duendes. A /or5a, de %aionetas caladas, ro1(e, i1(etuosa, o 1ata8al nu1a e'(anso irradiante de car8as. A)an5a co1 ra(ide?. Os ad)ers7rios (arece1 recuar a(enas. Nesse 1o1ento sur8e o anta8onis1o /or1id7)el da caatin8a. As se5es (reci(ita19se (ara os (ontos onde estala1 os esta1(idos e estaca1 ante u1a %arreira /le'2)el, 1as i1(enetr7)el, de 4ure1as. Enreda19se no ci(oal 3ue as a8ril,oa, 3ue >,es arre%ata das 1os as ar1as, e no )in8a1 trans(M9lo. Contorna19no. *ol)e1 aos lados. *9se u1 co1o rastil,o de 3uei1ada: u1a lin,a de %aionetas en/iando (elos 8ra)etos secos. Sa1(e4a (or 1o1entos entre os raios do sol 4oeirados (elas 7r)ores se1 /ol,asJ e (arte9se, /aiscando, adiante, dis(ersa, %atendo contra es(essos ren3ues de 'i3ue'i3ues, unidos co1o 3uadrados c,eios, de /alan8es, intrans(on2)eis, /er)il,ando es(in,os... Circuita19nos, estonteada1ente, os soldados. Es(al,a19se, corre1 ; toa, nu1 la%irinto de 8al,os. Cae1, (resos (elos la5os corredios dos 3ui(7s re(tantesJ ou estaca1, (ernas i1o%ili?adas (or /ort2ssi1os tent7culos. =e%ate19se deses(erada1ente at: dei'are1 e1 (eda5os as /ardas, entre as 8arras /elinas de ac@leos recur)os das 1aca1%iras...

>1(otentes estadeia1, i1(recando, o desa(onta1ento e a rai)a, a8itando9se /uriosos e in@teis. Por /i1 a orde1 dis(ersa do co1%ate /a?9se a dis(erso do tu1ulto. Atira1 a es1o, se1 (ontaria, nu1a indisci(lina de /o8o 3ue )iti1a os (r<(rios co1(an,eiros. Se8ue1 re/or5os. Os 1es1os transes re(rodu?e19se 1aiores, acrescidas a con/uso e a desorde1J Een3uanto e1 torno, circulando9os, r2t1icos, /ul1inantes, se8uros, terr2)eis, %e1 a(ontados, cae1 in/le'i)el1ente os (ro4etis tio ad)ers7rio. =e re(ente cessa1. =esa(arece o ini1i8o 3ue nin8u:1 )iu. As se5es )olta1 des/alcadas (ara a coluna, de(ois de in@teis (es3uisas nas 1ace8as. E )olta1 co1o se sa2sse1 de recontro %ra5o a %ra5o, co1 sel)a8ens: )estes e1 tirasJ ar1as estrondadas ou (erdidasJ 8ol(eados de 8il)a?esJ claudicando, estro(iadosJ 1al re(ri1indo o doer in/ernal das /ol,as urticantesJ /rec,ados de es(in,os... Aeor8ani?a9se a tro(a. Aeno)a9se a 1arc,a. A coluna estirada a dois de /undo deri)a (elas )eredas e1 /ora, esta1(ando no cin?ento da (aisa8e1 o tra5o )i8oroso das /ardas a?uis listradas de )er1el,o e o coruscar intenso das %aionetas ondulantes. Alon8a9seJ a/asta9seJ desa(arece. Passa19se 1inutos. No lu8ar da re/re8a , ento, sur8e1, dentre 1oitas es(arsas, cinco, de?, )inte ,o1ens no 17'i1o. =esli?a1, r7(idos, e1 silncio, entre os ar%@sculos secos. . . A8ru(a19se na estrada. Considera1 (or 1o1entos a tro(a, indistinta, ao lon8eJ e, so(esando as es(in8ardas ainda a3uecidas, to1a1 (rec2(ites (elas )eredas dos (ousos i8norados. A /or5a )ai (rosse8uindo 1ais cautelosa a8ora. Su%4u8a1 o ani1o dos co1%atentes, ca1in,ando e1 silencio, o i1(:rio an8ustioso do ini1i8o i1(al(7)el e a e'(ectati)a torturante dos assaltos i1(re)istos. O co1andante rodeia9os de 1el,ores res8uardos: ladeia19nos co1(an,ias dis(ersas, (elos /lancos: du?entos 1etros na /rente, al:1 da )an8uarda, norteia9os u1 es3uadro de (ra5as escol,idas. No descair de encosta a8reste, (or:1, escancela9se u1 sulco de 3ue%rada 3ue : (reciso trans(or. Feli?1ente as %arrancas, esterili?adas dos en'urros, esto li1(as: escassos restol,os de 8ra12neasJ cactos es8uios a)ultando raros, entre %locos e1 1onteJ ra1al,os 1ortos de u1%u?eiros al)e4ando na estonadura da seca... =esce (or ali a 8uarda da /rente. Se8ue19se9l,e os (ri1eiros %atal,es. Escoa19se, )a8arosas, as %ri8adas (ela ladeira a8reste. E1%ai'o, coleando nas )oltas do )ale estreito 47 est7 toda a )an8uarda, ar1as /ul8urantes, /eridas (elo sol, /eito u1a torrente escura transudando raios... E u1 estre1eci1ento, c,o3ue con)ulsi)o e irre(ri12)el, /79la estacar de s@%ito. Passa, ressoando, u1a %ala. =esta )e? os tiros (arte1, lentos, de u1 s< (onto, do alto, (arecendo /eitos (or u1 atirador @nico.

A disci(lina cont:1 as /ileirasJ de%ela o (Dnico e1er8enteJ e, co1o anterior1ente, u1a se5o se destaca e )ai, encosta aci1a, rastreando a dire5o dos esta1(idos. O tor)elin,o dos ecos nu1erosos, (or:1, torna a3uela )ari7)elJ e os tiros no re)elados, (or3ue o /u1o no se condensa na3ueles ares ardentes, continua1 lentos, assustadores, se8uros. A/inal cessa1. Soldados es(arsos (elos (endores (es3uisa19nos inutil1ente. *ol)e1 e'austos. *i%ra1 os clarins. A tro(a reno)a a 1arc,a co1 al8u1as (ra5as de 1enos. E 3uando as @lti1as ar1as desa(arece1, ao lon8e, na @lti1a ondula5o do solo, desenterra9se de 1ontes de %locos E /eito u1a cari7tide sinistra e1 ru2nas cicl<(icas E u1 rosto %ron?eado e duroJ de(ois u1 torso de atleta, encourado e rudeJ e trans(ondo )elo?1ente as ladeiras )i)as desa(arece, e1 1o1entos, o tr78ico ca5ador de %ri8adas... Estas se8ue1 desen/lu2das de todo. =a2 (or diante )el,os lutadores t1 (a)ores de crian5as. H7 estre1eci1entos e1 cada )olta do ca1in,o, a cada estalido seco nas 1ace8as. O e':rcito sente na (r<(ria /or5a a (r<(ria /ra3ue?a. Se1 (lasticidade se8ue nu1a e'austo cont2nua (elos er1os, ator1entado no 8ol(ear das ciladas, lenta1ente san8rado (elo ini1i8o, 3ue o asso1%ra e 3ue /o8e. A luta : desi8ual. A /or5a 1ilitar decai a u1 (lano interior $ate19na o ,o1e1 e a terra. E 3uando o serto estua nos %oc,ornos dos estios lon8os no : di/2cil (re)er a 3ue1 ca%e a )it<ria. En3uanto o 1inotauro, i1(otente e (ossante, iner1e co1 a sua en)er8adura de a5o e 8ri/os de %aionetas, sente a 8ar8anta e'sicar9se9l,e de sede e, aos (ri1eiros sinto1as da /o1e, re/lui ; reta8uarda, /u8indo ante o deserto a1ea5ador e est:ril, a3uela /lora a8ressi)a a%re ao sertane4o u1 seio carin,oso e a1i8o. Ento E nas 3uadras indecisas entre a BsecaB e o B)erdeB, 3uando se to(a1 os @lti1os /ios de 78ua no lodo das i(ueiras e as @lti1as /ol,as a1arelecidas nas ra1as das %ara@nas, e o /orasteiro se assusta e /o8e ante o /la8elo i1inente, a3uele se8ue /eli? nas tra)essias lon8as, (elos des)ios das )eredas, /ir1e na rota co1o 3ue1 con,ece a (al1o todos os recantos do i1enso lar se1 teto. Ne1 l,e i1(orta 3ue a 4ornada se alon8ue, e as ,a%ita5es rareie1, e se e'tin8a1 as caci1%as e escasseie1, nas %ai'adas, os a%ri8os transit<rios, onde sesteia1 os )a3ueiros /ati8ados. Cerca19l,e rela5es anti8as. Todas a3uelas 7r)ores so (ara ele )el,as co1(an,eiras. Con,ece9as todas. Nascera1 4untosJ crescera1 ir11enteJ crescera1 atra):s das 1es1as di/iculdades, lutando co1 as 1es1as a8ruras, s<cios dos 1es1os dias re1ansados. O u1%u desaltera9o e d79l,e a so1%ra escassa das derradeiras /ol,asJ o araticu1, ouricuri )irente, a 1ari ele8ante, a 3ui'a%a de /rutos (e3ueninos, ali1enta19no a /artarJ as (al1at<rias, des(idas e1 co1%usto r7(ida dos es(in,os nu1erosos, os 1andacarus tal,ados a /aco, ou as /ol,as dos 4u7s E sustenta19l,e o ca)aloJ os @lti1os l,e do ainda a co%ertura (ara o ranc,o (ro)is<rioJ os caro7s /i%rosos /a?e19se cordas /le'2)eis e resistentes... E se : (reciso a)an5ar a des(eito da noite, e o ol,ar a/o8ado no escuro a(enas lo%ri8a a /os/orescncia a?ulada das cu1ans de(endurando9se (elos 8al,os co1o 8rinaldas /ant7sticas, %asta9l,e (artir e acender u1 ra1o )erde de cando1%7 e a8itar (elas )eredas, es(antando as su5uaranas deslu1%radas, u1 arc,ote /ul8urante...

A nature?a toda (rote8e o sertane4o. Tal,a9o co1o Anteu, indo17)el. R u1 tit %ron?eado /a?endo )acilar a 1arc,a dos e':rcitos.

Captulo I+
Autonomia du&idosa >a9o de1onstrar a ca1(an,a e1er8ente... c<(ia 1ais a1(la de outras 3ue e1 todo o Norte t1 a(arecido, (er1itindo a3uilatar9se de ante1o tais di/iculdades. As 1edidas (laneadas (elo 8eneral Solon denota)a1, (ortanto, e'ata (re)iso de sucessos se1el,antes, na luta e'ce(cional2ssi1a (ara a 3ual nen,u1 No1ini delineara re8ras, (or3ue in)ertia at: os (receitos )ul8ares da arte 1ilitar. Lal8rado os de/eitos do con/ronto, Canudos era a nossa *end:ia. O chouan e as c,arnecas e1(arel,a19se %e1 co1o o 4a8un5o e as caatin8as. O 1es1o 1isticis1o, 8nese da 1es1a as(ira5o (ol2ticaJ as 1es1as ousadias ser)idas (elas 1es1as ast@cias, e a 1es1a nature?a ad)ersa, (er1itia1 3ue se le1%rasse a3uele lend7rio recanto da $retan,a, onde u1a re)olta, de(ois de /a?er recuar e':rcitos destinados a u1 (asseio 1ilitar (or toda a Euro(a, s< cedeu ante as di)ises )olantes de u1 8eneral se1 /a1a, Bas colunas in/ernaisB do 8eneral Turreau E (ouco nu1erosas 1as c:leres, i1itando a (r<(ria /u8acidade dos )endeanos, at: encurral79los nu1 c2rculo de de?esseis ca1(os entrinc,eirados. No se ol,ou, (or:1, (ara o ensina1ento ,ist<rico. R 3ue se (reesta%elecera a )it<ria ine)it7)el so%re a re%eldia sertane4a insi8ni/icante. O 8o)erno %aiano a/ir1ou Bsere1 1ais 3ue su/icientes as 1edidas to1adas (ara de%elar e e'tin8uir o 8ru(o de /an7ticos e no ,a)er necessidade de re/or5ar a /or5a /ederal (ara tal dili8ncia, (ois as 1edidas to1adas (elo co1andante do =istrito si8ni/ica)a1 1ais (re)en5o 3ue receioBJ e adita)a Bno ser to nu1eroso o 8ru(o de AntMnio Consel,eiro, indo (ouco al:1 de 3uin,entos ,o1ens etc.B Contra)in,a o c,e/e 1ilitar entendendo ter a re(resso le8al )in8ado o c2rculo das dili8ncias (oliciais, cu1(rindo9l,e no 1ais (render cri1inosos, B1as e'tir(ar o 1<)el de deco1(osi5o 1oral 3ue se o%ser)a)a no arraial de Canudos e1 1ani/esto des(rest28io ; autoridade e ;s institui5esB, acrescentando 3ue a /or5a /ederal de)eria se8uir %astante /orte (ara se su%trair ; contin8ncia de Bretiradas (re4udiciais e indecorosasB. O 8o)erno estadual, (or:1, a8indo dentro do el7stico art. _.P da Constitui5o de W" de /e)ereiro, cerrou a contro):rsia le)antando o es(antal,o de u1a a1ea5a ; so%erania do Estado, e re(elindo a inter)en5o 3ue l,e i1(lica)a inco1(etncia (ara 1anter a orde1 nos seus (r<(rios do12nios. =esle1%rara9se 3ue e1 docu1ento (@%lico se con/essara desar1ado (ara su(lantar a re)olta e 3ue, a(elando (ara os recursos da Unio, 4usti/ica)a, natural1ente, a inter)en5o 3ue (rocura)a enco%rir. *in,a serMdio o /alar e1 so%erania a(isoada (elos tur%ulentos i1(unes. Ade1ais nin8u:1 se iludia ante a situa5o sertane4a. Aci1a do dese3uili%rado 3ue a diri8ia esta)a toda u1a sociedade de retardat7rios. O a1%iente 1oral dos sertes /a)orecia o cont78io e o alastra1ento da no)rose. A desorde1 local ainda, (odia ser n@cleo de u1a con/la8ra5o e1 todo o interior do Norte. =e sorte 3ue a inter)en5o /ederal e'(ri1ia o si8ni/icado su(erior dos (r<(rios (rinc2(ios /ederati)os: era a cola%ora5o dos Estados nu1a 3uesto 3ue interessa)a no 47 ; $a,ia, 1as ao (a2s inteiro.

Foi o 3ue sucedeu. A na5o inteira inter)eio. Las so%re as %andeiras )indas de todos os (ontos, do e'tre1o norte e do e'tre1o sul, do Aio Crande ao A1a?onas, (airou se1(re, intan82)el, 1iraculosa1ente er8uida (elos e'e8etas constitucionais, a so%erania do Estado... Para a res8uardar 1el,or /oi re1o)ido da $a,ia o c,e/e da /or5a 1ilitar, 3ue tra5ara a sua atitude retilinea1ente (ela lei. E so1ente de(ois disto a coluna do 1a4or Fe%rMnio E at: ento oscilante entre Lonte Santo e Zuei1adas e o%4eti)ando nas contra1arc,as as )acila5es do 8o)erno E se8uiu re/or5ada (ela tro(a (olicial e adstrita as deli%era5es do 8o)erno %aiano. Perdera9se esteril1ente o te1(o E 3ue o ad)ers7rio a(ro)eitara, a(arel,ando9se a u1 re)ide en:r8ico. Nu1 raio de trs l:8uas e1 roda de Canudos, /i?era9se o deserto. Para todos os ru1os e (or todas as estradas e e1 todos os lu8ares, os esco1%ros car%oni?ados das /a?endas e dos (ousos a)ulta)a1, insulando o arraial nu1 8rande c2rculo isolador, de ru2nas. Esta)a (ronto o cen7rio (ara u1 e1ocionante dra1a da nossa ,ist<ria.

Tra&essia do Cam,aio
>. Lonte Santo. Triun/os anteci(ados. >>. >nco1(reenso da ca1(an,a. E1 1arc,a (ara Canudos. >>>. O Ca1%aio. $aluartes sine calcii linimenti. Pri1eiro recontro. E(is<dio tr78ico. >*. Nos Ta%uleirin,os. Se8undo co1%ate. + Eegio =ulminata de Noo A%ade. No)o 1ila8re de AntMnio Consel,eiro. *. Aetirada. *>. Procisso dos 4iraus.

Captulo I
"onte Santo No dia W de de?e1%ro entrara1 os e'(edicion7rios e1 Lonte Santo. O (o)oado de /rei A(olMnio de Todi ia, a (artir da3uela data, cele%ri?ar9se co1o %ase das o(era5es de todas as arre1etidas contra Canudos. Era o 3ue 1ais se a)anta4a)a (or a3ueles sertes e1 /ora na dire5o do o%4eti)o da ca1(an,a, (er1itindo, al:1 disto, 1ais r7(idas co1unica5es co1 o litoral, (or inter1:dio da esta5o de Zuei1adas. A tais re3uisitos alia)a19se outros. *i1os9l,e e1 (78inas anteriores a 8nese tocante. No disse1os, (or:1, 3ue, criando9o, o est<ico Anc,ieta do Norte a3uilatara %e1 as condi5es (ri)ile8iadas do local. =e /ato, a )ila E ereta no so(: da serrania de onde (ro1ana a @nica /onte (erene da redonde?a E contrasta, insulada, co1 a esterilidade a1%iente. =ecorre isto de sua situa5o to(o8r7/ica. A su%le)a5o de roc,as (ri1iti)as 3ue se alteia1 aos lados, (ara o norte e (ara leste, le)anta9se co1o ante(aro aos )entos re8ulares, 3ue at: l7 (ro8ride1, e torna9se condensador ad1ir7)el dos escassos )a(ores 3ue ainda os i1(re8na1, 8ra5as ao res/ria1ento decorrente de u1a ascenso re(entina (elos /lancos das serranias. =e(e9se, ento, a3ueles, e1 c,u)as 3uase re8ulares, ori8inando re821en cli1atol<8ico 1ais su(ort7)el, a dois (assos dos sertes est:reis (ara onde rola1, 1ais secos, os )entos, de(ois da tra)essia. =e sorte 3ue, en3uanto e1 roda se desenrola1 (lainos desolados, nu1 raio de al8uns 3uilM1etros (artindo de Lonte Santo se estende re8io inco1(ara)el1ente 1ais )i)a?. Aecorta19na (e3uenos cursos dI78ua resistentes ;s secas. Pelas %ai'adas, (ara onde descae1 os 1orros, nota19se rudi1entos de /lorestas, trans1udando9se as caatin8as e1 cerrades )irentesJ e o rio de Cariac7 co1 seus tri%ut7rios 1in@sculos, e1%ora e/1ero co1o os de1ais das cercanias, no se es8ota de todo nas 1aiores secas: /raciona9se, retal,ado e1 caci1%as redu?idas a i1(erce(t2)eis /iletes desli?ando entre (edras, 1as (er1itindo ainda 3ue resista1 ao /la8elo os ,a%itantes con)i?in,os. R natural 3ue se4a Lonte Santo, desde 1uito, u1a (ara8e1 re1ansada, (redileta aos 3ue se a)entura1 na3uele serto %ra)io. No sur8ia (ela (ri1eira )e? na ,istoria. Luito antes dos 3ue a8ora o (rocura)a1, outros e'(edicion7rios, (or )entura 1ais deste1erosos e, co1 certe?a, 1ais interessantes, (or ali ,a)ia1 (assado, norteados (or outros des28nios. Las 3uer (ara os %andeirantes do s:culo 1Y, 3uer (ara os soldados destes te1(os, o lu8ar (redestinado constituiu9se escala transit<ria e %re)e, 1al relu1%rando e1 aconteci1entos de 1aior 1onta. No dei'a, contudo, de ser e'(ressi)a a sua /un5o ,ist<rica, entre de)assadores de serto, distintos (or o(ostos intuitos e desunidos (or trs s:culos, (ore1 tendo E co1o )ere1os E a a/inidade dos 1es1os rancores e das 1es1as arrancadas )iolentas. Ali estacionara o (ai de Ao%:rio =ias, $elc,ior Loreia, na sua rota atre)ida Bdo rio Aeal (ara as serras da Naco%ina (elo rio >ta(icuru aci1a, %uscando os sertes de La5acar7B. E e1 torno desta BentradaB continuara1 outras, orientadas (elos roteiros con/usos, nos 3uais, toda)ia, o

anti8o no1e da serra E Pi3uara57 E se l se1(re, de1arcando u1a (ara8e1 %en/a?e4a na3ueles terrenos a8ros. Por isto centrali?ou, de al8u1 1odo, a (ri1eira a8ita5o /eita e1 torno das lend7rias B1inas de (rataB, desde as (es3uisas in@teis do Luri%eca, 3ue at: l7 c,e8ara e no (assara a)ante, Bco1 (ouco e/eito e (ouca dili8nciaB, at: ao tena? Pedro $ar%osa Seal, aco1(an,ando as tril,as de Loreia e estacionando (or 1uitos dias na 1ontan,a, onde 1arcas indeci/r7)eis denota)a1 a (assa8e1 de antecessores i8ual1ente auda?es. Passara19se (or:1, os te1(os. Ficou (erdida no serto a serrania 1isteriosa onde 1uitos i1a8ina)a1, tal)e?, a sede do el(dorado a(etecido, ate 3ue A(olMnio de Todi a trans/or1asse e1 te1(lo 1a4estoso e rude, co1o )i1os. E ,o4e 3ue1 se8ue (elo ca1in,o de Zuei1adas, tril,ando u1 solo a%rol,ando cactos e (edras, ao di)is79la, das cercanias de Zuirin3uin3u7, duas l:8uas a3u:1 E estaca: )ol)e e1 c,eio (are o le)ante a )ista deslu1%rada, e acredita 3ue o ondular dos ares re/er)entes e a /ascina5o da lu? l,e alteia1 de/ronte, entre o /ir1a1ento claro e as c,a(adas a1(las, u1a 1ira8e1 estonteadora e 8rande. A serra /eita dessa 1assa de 3uart?ito, to (r<(ria ;s ar3uiteturas 1onu1entais da terra, alteia9se, ao lon8e, acrescida a altitude (elas )7r?eas de(ri1idas e1 torno. San5a, retil2nea, a lin,a de cu1eadas. A )ertente oriental cai, a (i3ue, le1%rando u1a 1ural,a, so%re o )ilare4o. Este ali se encosta, so%re o socalco %re)e, ,u12li1o, asso%er%ado (ela 1a4estade da 1ontan,a. Entretanto : (or esta aci1a ate ao ):rtice 3ue se (rolon8a, saindo da (ra5a, a 1ais %ela de sues ruas E a )ia9sacra dos sertes, 1acada1i?ada de 3uart?ito al)2ssi1o, (or onde te1 (assado 1ultides se1 conta e1 u1 s:culo de ro1arias. A reli8iosidade in8nua dos 1atutos ali tal,ou , e1 1il,ares de de8raus, coleante, e1 caracol (elas ladeiras sucessi)as, a3uela )ereda %ranca de s2lica, lon8a de 1ais de dois 3uilM1etros, co1o se constru2sse u1a escada (are os c:us... Esta iluso : e1(ol8ante ao lon8e. *e19se as ca(elin,as al)as, 3ue a (ontil,a1 a es(a5os,, su%indo a (rinci(io e1 ra1(a /ort2ssi1a, deri)ando de(ois, torne4antes, ; /ei5o dos (endoresJ alteando9se se1(re, eretas so%re des(en,adeiros, (erdendo9se nas alturas, cada )e? 1enores, dilu2das a (ouco e (ouco no a?ul (ur2ssi1o dos ares, at: ; @lti1a, no alto... E 3ue1 se8ue (elo ca1in,o de Zuei1adas, atra)essando u1 es%o5o do deserto, onde a8oni?e u1a /lora de 8ra)etos E ar%ustos 3ue nos es8al,os re)oltos retrata1 contor5es de es(as1os, cardos a8arrados a (edras ao 1odo de tent7culos constritores, %ro1:lias desa%otoando e1 /lora5o san8uinolenta E a)an5a r7(ido, ansiando (ela (ara8e1 3ue o arre%ata. C,e8aJ e no so/reia doloroso desa(onta1ento. A estrada )ai at: ; (ra5a, retan8ular, e1 decli)e, de c,o estriado de en'urros. No centro o inde/ect2)el %arraco da /eira te1, ao lado, (e3uena i8re4a, e de outro o @nico orna1ento da )ila E u1 ta1arineiro, secular tal)e?. E1 torno casas %ai'as e )el,asJ e, so%ressa2do, u1 so%rado @nico 3ue seria 1ais tarde o 3uartel98eneral das tro(as.

Lonte Santo, a/inal, resu1e9se na3uele lar8o. Ali dese1%oca1 (e3uenas ruas, descendo u1as e1 ladeiras (ara lar8a san8a a(auladaJ a%rindo outras (ara a )7r?eaJ outras e1%atendo, se1 sa2das, contra a serra. Esta (or sua )e?, de (erto, (erde (arte do encanto. Parece di1inuir de altitude. Se1 1ais o (er/il re8ular 3ue assu1e a distancia, te1, re)estindo9l,e as encostas, u1a /lora de )i)acidade ine'(lic7)el, arrai8ada na (edra, %rotando (elas /rinc,as dos estratos e )i)endo a(enas das rea5es 1ara)il,osas da lu?. As ca(elin,as, to %rancas de lon8e, (or sua )e? a(arece1 e'28uas e descuradas. E a estrada cicl<(ica de 1uros laterais, de al)enaria, a desa%are1 e1 certos trec,os, c,eia de de8raus /endidos, tortuosa, le1%ra u1a enor1e escadaria e1 ru2nas. O (o)oado triste e de todo decadente re/lete o 1es1o a%andono, traindo os desalentos de u1a ra5a 3ue 1orre, descon,ecida ; ,istoria, entre (aredes de tai(a. Nada recorda o encanto cl7ssico das aldeias. As casas %ai'as, unidas u1as contra as outras, /eitas ; /ei5o dos acidentes do solo, te1 todas a 1es1a /or1a E tetos de(ri1idos so%re 3uatro 1uros de %arro E 8i?adas todas (or esse estilo %rutal1ente c,ato a 3ue tanto se a/ei5oa)a1 os (ri1iti)os coloni?adores. Al8u1as de)e1 ter ce1 anos. As 1ais no)as, co(iando9l,es, lin,a a lin,a, os contornos des8raciosos, (or sua )e? nasce1 )el,as. =este 1odo, Lonte Santo sur8e des8racioso dentro de u1a nature?a 3ue >,e cria e1 roda E co1o u1 (arntesis na3uele serto as(:rri1o E situa5o a(ra?2)el e ridente. A ca1(an,a inci(iente ia a8ra)ar o seu as(ecto. Lenos 3ue arraial o%scuro, trans/or179lo9ia e1 8rand2ssi1o 3uartel aca5a(ado, en)olto de casernas. Triun0os antecipados Ali acantonara1 as O"X (ra5as, 1" o/iciais co1%atentes e X 1:dicos E toda a B(ri1eira e'(edi5o re8ularB contra Canudos. Era u1a 1assa ,etero8nea de trs cascos de %atal,es, o .P, o W_.P e o XX.P, tendo, adidas, du?entas e tantas (ra5as de (olicia e (e3uena di)iso de artil,aria, dois can,es Drupp Y i e duas 1etral,adoras Cordenfeldt. Lenos de u1a %ri8ada, (ouco 1ais de u1 %atal,o co1(leto. Entretanto, a/inados (elo oti1is1o o/icial, as autoridades rece%era1 os lutadores e1 triun/o, antes da %atal,a. En8alanou9se o )ilare4o (o%re, trans/i8urando9se, ata)iado de %andeiras e ra1a8ens, co1 o orna1ento su(leti)o dos )i)os /ortes das /ardas e irradia5o das ar1as. E /e?9se u1 dia de /esta. A 1isso 1ais concorrida, a 1ais ani1ada /eira, 4a1ais ti)era1 tanto %ril,o. Tudo a3uilo era u1a no)idade estu(enda. Ao c,e8are1 da rota /ati8ante, ro1(endo, sur(reendidos, (elas ruas c,eias de co1%atentes, os )a3ueiros a1arra)a1 o Bca1(eoB ; so1%ra do ta1arineiro, na (ra5a, e ia1 3uedar9se, lon8o te1(o, conte1(lando as B(e5asB e1 3ue tanto ou)ia1 /alar e nunca ,a)ia1 )isto, ca(a?es de es%oroar 1ontan,as e a%alar co1 u1 s< tiro, 1ais /orte 3ue o de 1il Bro3ueirasB, o serto inteiro. E a3ueles tits, enri4ados (elos cli1as duros, estre1ecia1 dentro das ar1aduras de couro considerando as ar1as (ortentosas da ci)ili?a5o. Cal8a)a1, 1uitos, lo8o, os lo1%il,os reto)ados e lar8a)a1, transidos de susto, da )ila, de1andando a caatin8a. Al8uns )ol)ia1 a toda a %rida (ara o norte, tocando (ara Canudos. Nin8u:1 os (erce%ia. Na alacridade dos /este4os, no se distin8uia1 os e1iss7rios solertes de

AntMnio Consel,eiro E es(iando, o%ser)ando, inda8ando, contando o nu1ero de (ra5as, e'a1inando todo o tre1 de 8uerra e desa(arecendo de(ois, r7(idos, (reci(itando9se (ara a aldeia sa8rada. Outros ali /ica)a1, enca(otados, conte1(lando tudo a3uilo co1 ironia cruel, certos do (reludio ,ilariante de u1 dra1a doloroso. O (ro/eta no (odia errar: a sua )itoria era /atal. =issera9o E os in)asores no )eria1 se3uer as torres das i8re4as sacrossantas. Acendia19se recMnditos altares. E o riso dos soldados, e o estr:(ito das %otas, (ercutindo as calcadas, e o )i%rar dos clarins, e os )i)as entusi7sticos das ruas coa)a19se (elas (aredes, (enetra)a1 as /restas das casas e ia1 (ertur%ar, l7 dentro, as (reces a%a/adas dos /i:is 8enu/le'os... No %an3uete, (re(arado na 1el,or )i)enda, ao 1es1o te1(o se ostenta)a o 1ais si1(les e e1ocionante 8nero de orat<ria E a elo3Tncia 1ilitar, esta elo3Tncia sin8ular do soldado, 3ue e tanto 1ais e'(ressi)a 3uanto : 1ais rude E /eita de /rases sacudidas e %re)es, co1o as )o?es de co1ando, e e1 3ue as (ala)ras 1a8icas E P7tria, Cl<ria e Si%erdade Editas e1 todos os tons, so toda a 1at:ria9(ri1a dos (er2odos retu1%antes. Os re%eldes seria1 destru2dos a /erro e /o8o... Co1o as rodas dos carros de S,i)a, as rodas dos can,es Drupp, rodando (elas c,a(adas a1(las, rodando (elas serranias altas, rodando (elos ta%uleiros )astos, dei'aria1 sulcos san8uinolentos. Era (reciso u1 8rande e'e1(lo e u1a li5o. Os rudes i1(enitentes, os cri1inosos retardat7rios, 3ue tin,a1 a 8ra)2ssi1a cul(a de u1 a(e8o est@(ido ;s 1ais anti8as tradi5es, re3ueria1 correti)o en:r8ico. Era (reciso 3ue sa2sse1 a/inal da %ar%aria e1 3ue escandali?a)a1 o nosso te1(o, e entrasse1 re(entina1ente (ela ci)ili?a5o adentro, a (ranc,adas. O e'e1(lo seria dado. Era a con)ic5o 8eral. =i?ia9o a des(reocu(a5o e todo o arre%ata1ento /eli? de u1a (o(ula5o inteiraJ e a ale8ria ruidosa e )i%rante dos o/iciais e das (ra5asJ e toda a3uela /esta E ali E na ):s(era dos co1%ates, a dois (assos do serto re/erto de e1%oscadas... [ tarde 8ru(os ruidosos sal(inta)a1 a (ra5a. =eri)a)a1 (elos %ecos. Es(al,a)a19se (elas cercanias. Atra2dos (ela no)idade de u1a (ers(ecti)a rara, outros ascendia1 a 1ontan,a (ela ladeira sinuosa orlada de ca(elin,as %rancas. Para)a1 nos B(assosB, re/a?endo9se (ara a ascenso e'austi)a. E'a1ina)a1, curiosos, os re8istros e esta1(as, 3ue (endia1 as (aredes, e os altares toscosJ e su%ia1. No Balto da Santa Cru?B, %atidos (elas lu/adas /ortes do nordeste, considera)a1 e1 torno. Ali esta)a E de/ronte o serto... U1a %re)e o(resso saltea)a os 1ais t21idosJ 1as desa(arecia (restes. *ol)ia1 tran3Tilos (ara a )ila, onde se acendia1 as (ri1eiras lu?es, ao cair da noite... =ecidida1ente a ca1(an,a co1e5ara %e1 aus(iciada. Lonte Santo anteci(ara9l,e as ,onras da )it<ria.

Captulo II
Incompreens o da campanha Foi u1 1al. So% a su8esto de u1 a(arato %:lico, de (arada, os ,a%itantes (reesta%elecera1 o triun/oJ in)adida (elo conta8io desta cren5a es(ontDnea, a tro(a, (or sue )e?, co1(artiu9l,es as es(eran5as. Fir1ara9se, de ante1o, a derrota dos /an7ticos. Ora, nos sucessos 8uerreiros entra, co1o ele1ento (arado'al e1%ora, a (reocu(a5o da derrota. Est7 nela o 1el,or est21ulo dos 3ue )ence1. A ,istoria 1ilitar e toda /eita de contrastes sin8ulares. Al:1 disto a 8uerra : u1a coisa 1onstruosa e il<8ica e1 tudo. Na sua 1aneira atual : u1a or8ani?a5o t:cnica su(erior. Las in3uina19na todos os esti81as do %anditis1o ori8inal. So%ranceiras ao ri8oris1o da estrat:8ia, aos (receitos da t7tica, ; se8uran5a dos a(arel,os sinistros, a toda a altitude de u1a arte so1%ria, 3ue (e dentro da /rie?a de u1a /<r1ula 1ate17tica o arre%enta1ento de u1 schrapnel e su%ordina a (ar7%olas in)iol7)eis o cur)e )iolento das %alas, (er1anece1 E intactas E todas as %rutalidades do ,o1e1 (ri1iti)o. E estas so, ainda, a )is a tergo dos co1%atentes. A certe?a do (eri8o esti1ula9as. A certe?a da )itoria de(ri1e9as. Ora, a e'(edi5o ia, na o(inio de toda a 8ente, (ositi)a1ente E )encer. A conscincia do (eri8o deter1inaria 1o%ili?a5o r7(ida e u1 in)estir sur(reendedor co1 o ad)ers7rio. A certe?a do sucesso i1o%ili?ou9a 3uin?e dias e1 Lonte Santo. Analise1os o caso. O co1andante e'(edicion7rio dei'ara e1 Zuei1adas 8rande (arte de 1uni5es, (ara no (rotelar (or 1ais te1(o a 1arc,a e i1(edir 3ue os ini1i8os ainda 1ais se ro%ustecesse1. Assi1, te)e o intento de u1a arre1etida /ul1inante. Ae)oltado co1 as di/iculdades 3ue encontrara, entre as 3uais se nota)a 3uase co1(leta carncia de ele1entos de trans(orte, dis(usera9se a ir celere1ente ao couto dos re%eldes, e1%ora le)ando a(enas a 1uni5o 3ue as (ra5as (udesse1 carre8ar nas (atronas. >sto, (or:1, no se reali?ou. =e sorte 3ue a (artida r7(ida de u1a localidade condena a de1ora inconse3Tente na outra. Esta so1ente se 4usti/icaria se, (onderando 1el,or a seriedade das coisas, ele a a(ro)eitasse (ara a8re1iar 1el,ores ele1entos, /a?endo )ir de Zuei1adas o resto dos trens de 8uerra. Os incon)enientes de u1a lon8a (ausa, 4usti/ic79los9ia1 as )anta8ens ad3uiridas. Can,aria e1 /orca o 3ue (erdesse e1 celeridade. [s a)enturas de u1 (lano te1er7rio, resu1indo9se nu1a in)estida e nu1 assalto, su%stituiria o(era5o 1ais lenta e 1ais se8ura. No /e? isto. Fe? o in)erso: de(ois de lon8a inati)idade e1 Lonte Santo, a e'(edi5o (artiu ainda 1enos a(arel,ada do 3ue 3uando ali c,e8ara 3uin?e dias antes, a%andonando, ainda u1a )e?, (arte dos restos de u1 tre1 de 8uerra 47 1uit2ssi1o redu?ido. Entretanto, contra)indo ao 1odo de )er dos (ro(a8andistas de u1a )itoria /7cil, c,e8a)a1 constantes in/or1a5es so%re o nu1ero e recursos dos /an7ticos. E no dis(aratado das o(inies E entre as 3ue ele)a)a1 a3uele, no 17'i1o, a 3uin,entos. e as 3ue o /ir1a)a1, decu(licando9o, no 12ni1o, e1 cinco 1il, cu1(ria in/erir9se u1a 1:dia ra?o7)el. Al:1 disto, de en)olta nu1 sussurrar de cautelosas denuncias e 1al %o3ue4ados a)isos, es%o5a)a9se a ,i(<tese de u1a trai5o. A(onta)a19se in/luentes 1andes locais, cu4as )el,as rela5es co1 o Consel,eiro su8eria1, )ee1ente, a (resun5o de 3ue o esti)esse1 au'iliando a soca(a, /ornecendo9l,e recursos e

instruindo9o dos 1enores 1o)i1entos da in)estida. Ainda 1ais, sa%ia9se 3ue a tro(a, 3uando 1es1o o 1aior si8ilo rodeasse as deli%era5es, seria, no a)an5ar, (recedida e ladeada (elos es(ias es(ertos do ini1i8o, 1uitos dos 3uais, )eri/icou9se de(ois, dentro da (r<(ria )ila acoto)ela)a1 os e'(edicion7rios. U1a sur(resa, de(ois de tantos dias (erdidos e e1 tais circunstDncias, era inad1iss2)el. E1 Canudos sa%eria1 da estrada escol,ida (are a lin,a de o(era5es co1 antecedncia %astante (are se /orti/icare1 os seus trec,os 1ais di/2ceis, de sorte 3ue, reeditando o ca)e de Uau7, o alcance do arraial (reesta%elecia a (reli1inar de u1 co1%ate e1 ca1in,o. Assi1 a (artida da %ase de o(era5es, do 1odo (or 3ue se /e?, /oi u1 erro de o/icio. A e'(edi5o endireita)a (are o o%4eti)o da lute co1o se )oltasse de u1a ca1(an,a. A%andonando no)a1ente (arte das 1uni5es, se8uia co1o se, (o%re de recursos e1 Zuei1adas, (au(:rri1a de recursos e1 Lonte Santo, ela /osse a%astecer9se E e1 Canudos... =esar1a)a9se ; 1edida 3ue se a(ro'i1a)a do ini1i8o. A/ronta)a9se co1 o descon,ecido, ao acaso, tendo o a1(aro @nico da /ra8ilidade de nossa %ra)ura i1(ulsi)a. A derrota era ine)it7)el. Por3ue a tais desli?es se aditara1 outros, denunciando a 1ais co1(lete i8norDncia da 8uerra. Ae)ela9a a orde1 do dia or8ani?adora das /or5as atacantes. Escassa co1o u1a orde1 3ual3uer distri%uindo contin8entes, no ,7 rastrear9se nela a 1ais /u8a? indica5o so%re o desdo%ra1ento, /or1aturas ou 1ano%ras das unidades co1%atentes, consoante os )7rios ca)es /7ceis de (re)er. No ,7 u1a (ala)ra so%re ine)it7)eis assaltos re(entinos. Nada, a/inal, )isando u1a distri%ui5o de unidades, de acordo co1 os caracteres es(eciais do ad)ers7rio e do terreno. Adstrito a uns rudi1entos de t7tica (russiana, trans(lantados as nossas ordenan5as, o c,e/e e'(edicion7rio, co1o se le)asse o (e3ueno cor(o de e'ercito (are al8u1 ca1(o es1oitado da $:l8ica, di)idiu9o e1 trs colunas, (arecendo dis(M9lo, de ante1o, (are recontros e1 3ue l,e /osse dado entrar re(artindo e1 atiradores, re/or5o e a(oio. Nada 1ais, al:1 desse su%ordinar9se a uns tantos 1oldes r28idos de )el,os dita1es cl7ssicos de 8uerra. Ora, estes era1 inada(t7)eis no 1o1ento. Se8undo o e'ato conceito de *on der Colt?, 3ual3uer or8ani?a5o 1ilitar de)e re/letir al8u1a coisa do te1(era1ento nacional. Entre a incoerc2)el t7tica (russiana, e1 3ue : tudo a (reciso 1ecDnica da %ala, e a ner)osa t7tica latina, e1 3ue : tudo arro4o ca)al,eiresco da es(ada, t2n,a1os a es8ri1a (eri8osa co1 os 8uerril,eiros es3ui)os cu4a /or5a esta)a na (r<(ria /ra3ue?a, na /u8a siste17tica, nu1 )ai):1 doide4ante de arrancadas e recuos, dis(ersos, esca(antes do seio da nature?a (rotetora. Era1 (or i8ual in@teis as car8as e as descar8as. Contra tais anta8onistas e nu1 tal terreno no ,a)ia su(or9se a (ro%a%ilidade de se estender a 1ais a(a8ada lin,a de co1%ate. No ,a)ia at: a (ossi%ilidade de u1 co1%ate no ri8oris1o t:cnico do ter1o. A luta, di8a1os co1 1ais acerto, u1a 1onteria a ,o1ens, u1a %atida %rutal e1 torno ; ce)a 1onstruosa de Canudos, ia redu?ir9se a ata3ues /ero?es, a es(eras ardilosas, a s@%itas re/re8as, instantDneos recontros e1 3ue /ora a%surdo ad1itir9se 3ue se (udesse1 desen)ol)er as /ases (rinci(ais da3uele, entre os dois e'tre1os dos /o8os )iolentos, 3ue o inicia1, o e(2lo8o delirante das car8as de %aioneta. Fun5o do ,o1e1 e do solo, a3uela 8uerra de)ia i1(ulsionar9se a 8ol(es de 1o de estrate8ista re)olucion7rio e ino)ador. Nela ia1 sur8ir, tu1ultuaria1ente, /undidas, (enetrando9se, si1ultDneas, todas as situa5es, natural1ente distintas, e1 3ue se (ode encontrar 3ual3uer /or5a e1 o(era5es E a de re(ouso, a de 1arc,a e a de co1%ate. O e'ercito 1arc,ando (ronto a encontrar o ini1i8o

e1 todas as )oltas dos ca1in,os, ou a )9lo ro1(er dentre as (r<(rias /ileiras sur(reendidas, de)ia re(ousar nos alin,a1entos da %atal,a. Nada se deli%erou 3uanto a condi5es to i1(eriosas. O co1andante li1itou9se a /or1ar trs colunas e a ir (ara a /rente, (ondo diante da ast@cia sutil dos 4a8un5os a (otncia ronceira de trs /alan8es co1(actas E ,o1ens iner1es carre8ando ar1as 1a8n2/icas. Ora, u1 c,e/e 1ilitar de)e ter al8o de (sicol<8ico. Por 1ais 1ecani?ado 3ue /i3ue o soldado (ela disci(lina, tendendo (ara esse sinistro ideal de ,o1@nculo, /eito u1 /ei'e de ossos a1arrados (or u1 /ei'e de 1@sculos, ener8ias inconscientes so%re ala)ancas r28idas, se1 ner)os, se1 te1(era1ento, se1 ar%2trio, a8indo co1o u1 autM1ato (ela )i%ra5o dos clarins, trans/i8ura19no as e1o5es da 8uerra. E a 1arc,a nos sertes des(erta9as a todo o instante. Tril,ando )eredas descon,ecidas, en)olto (or u1a nature?a sel)a8e1 e (o%re, o nosso soldado, 3ue : cora4oso na /rente do ini1i8o, aco)arda9se, in)adido de te1ores, todas as )e?es 3ue este, se1 a(arecer, se re)ela, i1(al(7)el dentro das tocaias. Assi1, se u1 tiroteio das 8uardas de /rente se constitui, na ca1(an,a, a)iso salutar ao resto dos lutadores, na3uelas circunstDncias anor1ais era u1 (eri8o. Zuase se1(re as se5es se %aral,a)a1, sacudidas (elo 1es1o es(anto, nu1a desorde1 s@%ita, tendendo a u1 re/lu'o instinti)o (ara a reta8uarda. Era natural 3ue /osse1 (re)istas estas con4unturas ine)it7)eis. Para atenu79las, as di)ersas unidades de)ia1 se8uir co1 o 17'i1o a/asta1ento, e1%ora a8isse1, no (ri1eiro 1o1ento, co1(leta1ente isoladas. Este dis(ositi)o, al:1 de l,es altear o Dni1o, (ela certe?a de u1 (ronto au'2lio (or (arte das 3ue /ora da a5o i1ediata do ini1i8o (odia1 aco1et9lo le)ando a /or5a 1oral do ata3ue, e)ita)a o alastra1ento do (Dnico e /aculta)a u1 desdo%ra1ento desa/o8ado. E1%ora a dire5o dos )7rios 1o)i1entos esca(asse da autoridade de u1 co1ando @nico, su%stitu2da (ela iniciati)a 1ais e/ica? dos co1andantes de (e3uenas unidades, a8indo autMno1as de acordo co1 as circunstancias do 1o1ento, i1(un,a9se lar8o /raciona1ento das colunas. Era (arodiar a nor1a 8uerreira do ad)ers7rio, se8uindo9a (aralela1ente, e1 tra5ados 1ais /ir1es e o(ondo9l,e a 1es1a dis(erso, @nica ca(a? de a1ortecer as causas de insucesso de anular o e/eito de re(entinas e1%oscadas, de criar 1el,ores recursos de rea5o, e de acarretar, ao ca%o, a )it<ria, do @nico 1odo (or 3ue esta (oderia ser alcan5ada, /eito u1a so1a de sucessi)os ata3ues (arciais. E1 s2ntese, as /orcas, dis(ersas e1 1arc,a, a (artir da %ase das o(era5es, de)ia1 ir, a (ouco e (ouco, a(ertando os /an7ticos, concentrar9se e1 Canudos. Fe?9se se1(re o contr7rio. Partia1 unidas, e1 colunas dentro da estrutura 1aci5a das %ri8adas. A)an5a)a1 e1%oladas (elos ca1in,os e1 /ora. >a1 dis(ersar9se, re(entina1ente E e1 Canudos... Em marcha para Canudos Foi nestas condi5es des/a)or7)eis 3ue (artira1 a 1W de 4aneiro de 1! Y. To1ara1 (ela estrada do Ca1%aio. R a 1ais curta e a 1ais acidentada. >lude a (rinc2(io, (erlon8ando o )ale do Cariac7, nu1a cinta de terrenos /:rteis so1%reados de cerrades 3ue (re/i8ura1 )erdadeiras 1ates.

Transcorridos al8uns 3uilM1etros, (ore1, acidenta9seJ (ertur%a9se e1 tril,as (edre8osas e torna9se 1enos (ratic7)el ; 1edida 3ue se a)i?in,a do so(: da serra do Acaru. =ali (or diante se encur)a (are leste trans1ontando a serrania (or trs ladeiras sucessi)as, at: 8al8ar o sitio da Sa4e1 de =entro, al5ado tre?entos 1etros so%re o )ale. Castara19se dois dias (are atin8ir9se este (onto. A artil,aria redu?ia a 1arc,a. Ascendia1 (enosa1ente os Drupps, en3uanto os sa(adores na /rente re(ara)a1 a estrada, desentul,ando9a e destocando9a, ou a%rindo des)ios contornantes, e)itando /ort2ssi1os decli)es. E a tro(a, 3ue tin,a as condi5es de sucesso na 1o%ilidade, (aralisa)a9se (resa no tra)o da3uelas 1assas 1et7licas. Trans(osta a Sa4e1 de =entro e a di)is<ria das )ertentes do >ta(icuru e do *a?a9$arris, a estrada desce. Torna9se, (ore1, 1ais seria a tra)essia, 1etendo9se no acidentado de contra/ortes, de onde /lue1 os tri%ut7rios e/1eros do $ende8<. A %acia de ca(ta5o deste desen,a9se, ento, li8ando as a%as de trs serras, a do Acaru, a Crande e do Atan7sio, 3ue se articula1 e1 des1edida cur)e. A e'(edi5o entrou (or a3uele )ale /undo co1o u1a /urna ate a u1 outro sitio. >(ueiras, onde aca1(ou. Foi u1a te1eridade. O aca1(a1ento, en)olto de /ra8uedos, centrali?aria os /o8os do ini1i8o, se este a(arecesse (elo to(o dos 1orros. Feli?1ente no c,e8a)a1 at: l7 os 4a8un5os. =e sorte 3ue na ante1an, se8uinte, ru1o /ir1e ao norte, a tro(a (rosse8uiu (are Penedo, sal)e de u1a (osi5o di/ic2li1a. Tin,a 1eio ca1in,o andado. As estradas (iora)a1 cri)adas de )eredas, ser(eando e1 1orros, al5ando9se e1 ra1(as, caindo e1 8rotes, desa%ri8adas, se1 so1%ras... At: Lulun8u, duas l:8uas al:1 de Penedo, os sa(adores estradara1 o solo (are os can,es, e a 4ornada re1ora)a9se no (asso tardo da di)iso 3ue os 8uarnecia. Entretanto era i1(rescind2)el a 17'i1a celeridade. Torna)a9se sus(eita a (ara8e1: restos de /o8ueiras a 1ar8e1 do ca1in,o e )i)endas incendiadas da)a1 sinais do ini1i8o . E1 Lulun8u, ; noite, eles se tornara1 e)identes. Alar1ou9se o aca1(a1ento. Tin,a19se distin8uido, (r<'i1os, enco%ertos na so1%ra, rondando e1 torno, )ultos /u8a?es, de es(ias. Os soldados dor1ira1 e1 ar1as. E no a1an,ecer de 1Y a e'(edi5o 3ue se encra)ara nas 1ontan,as, 1uito a3u:1 ainda de u1 o%4eti)o 3ue (odia ser atin8ido e1 trs dias de 1arc,a, co1e5ou de ser terri)el1ente torturada. Aca%ara19se as 1uni5es de %oca. Fora1 a%atidos os dois @lti1os %ois (ara 3uin,entos e tantos co1%atentes. >sto )alia (or u1 co1%ate (erdido. A /ei5o da luta a8ra)a)a9se e1 (lena 1arc,a, antes de se dar u1 tiro. Prosse8uir (ara Canudos, (oucas l:8uas distante, era 3uase a sal)a5o. Era lutar (ela )ida. Co1(letando o transe, desa(arecera1 ; noite, e1 8rande (arte, os car8ueiros contratados e1 Lonte Santo. E, so% o (rete'to de (ro)idenciar (ara ur8ente re1essa de 1uni5es, o co1iss7rio da3uela )ila lar8ou (ara i8noradas (ara8ens E e no )oltou. Al8u:1, entretanto, sal)ou a lealdade sertane4a, o 8uia =o1in8os Nesu2no. Condu?iu as tro(as (ara a /rente at: ao ranc,o das Pedras, onde aca1(ara1. Esta)a1 cerca de duas l:8uas de Canudos.

E ; noite u1 o%ser)ador 3ue do aca1(a1ento atentasse (ara o norte, distin8uiria tal)e?, escassas, e1 %ru'uleios lon82n3uos, /ul8indo e e'tin8uindo9se, inter1itentes, 1uito altas, co1o estrelas ru%ras entre ne)oeiros, al8u1as lu?es )acilantes. =e1arca)a1 as (osi5es ini1i8as. Ao al)orecer, desdo%rara19se i1(onentes.

Captulo III
O Cam,aio As 1assas do Ca1%aio a1ontoa)a19se na /rente, dis(ostas de 1odo ca(ric,oso, /unda1ente recortadas de 8ar8antas lon8as e circulantes co1o /ossos, ou alteando9se e1 (ata1ares sucessi)os, le1%rando des1edidas %er1as de al8u1 %aluarte derru2do, de tits. A i1a8e1 : (er/eita. So )ul8ares na3uele trato dos sertes esses as(ectos ori8inais da terra. As lendas das Bcidades encantadasB, na $a,ia, 3ue te1 conse8uido dar ; /antasia dos 1atutos o co1(le1ento de s:rias inda8a5es de ,o1ens estudiosos, ori8inando (es3uisas 3ue /ora desca%ido rele1%rar, no te1 outra ori8e1 . E no se acredite 3ue as e'a8ere a i1a8ina5o da3uelas 8entes si1(les, iludindo tanto a e'(ectati)a dos 8ra)es res(i8adores 3ue (or ali t1 (erlustrado, le)ando ansioso anelo de sa%ias sociedades ou institutos, onde se de%ateu o ca)e interessante. Frios o%ser)adores atra)essando escoteiros a3uele estran,o )ale do *a?a9$arris te1 estacado, (as1os, ao de/rontar: Bserras de (edra natural1ente so%re(ostas /or1ando /ortale?as e redutos ine'(u8n7)eis co1 tal (er/ei5o 3ue (arece1 o%ras de arteB . [s )e?es esta iluso se a1(lia. Sur8e1 necr<(oles )astas. Os 1orros, cu4a estrutura se des)enda e1 (ontia8udas a(</ises, e1 ri1as de %locos, e1 alin,a1entos de (enedias, ca(ric,osa1ente re(artidos, se1el,a1, de /ato, 8randes cidades 1ortas ante as 3uais o 1atuto (asse, 1edroso, se1 des/itar a es(ora dos il,ais do ca)alo e1 dis(arada, i1a8inando l7 dentro u1a (o(ula5o silenciosa e tr78ica de al1as do outro 1undo... So deste ti(o as Bcasin,asB 3ue se )e1 (are l7 do Aracati, (erto da estrada de Nere1oa%o a $o1 Consel,oJ e outras, des(ontando (or todos a3ueles lu8ares e i1(ri1indo u1 tra5o sin8ular1ente 1isterioso na3uelas (aisa8ens 1elanc<licas. 7aluartes sine calcii linimenti A serra do Ca1%aio : u1 desses 1onu1entos rudes Certo nin8u:1 l,e (ode en'er8ar 8eo1:tricas lin,as de cortinas ou (ara(eitos %o4ando e1 redentes circuitados de /ossos. Era1 (iores a3ueles redutos %7r%aros. Eri8ia19se ; t1(era dos 3ue os 8uarnecia1. E ; distDncia, indistintos os ressaltos das (edras e des/eitos os )incos das 3ue%radas, o con4unto da serra incute, de /ato, no o%ser)ador, a i1(resso de to(ar, de s@%ito, /ralde4ando9a, su%indo (or ela e1 (ata1ares sucessi)os e estendidas (elas )ertentes, as %ar%acs de )el,2ssi1os castelos, onde ,ou)esse1 e1%atido, outrora, assaltos so%re assaltos 3ue os des1antelara1 e alu2ra1, redu?indo9os a 1ontes de sil,ares e1 desorde1, 1al a8lo1erados e1 enor1es ,e1iciclos, sucedendo9se e1 ren3ues de (lintos, e torres, e (ilastras truncadas, a)ultando 1ais ao lon8e no as(ecto (inturesco de 8randes colunatas derru2das...

Por3ue o Ca1%aio : u1a 1ontan,a e1 ru2nas. Sur8e, dis/or1e, rac,ando so% o (eri<dico e1%ate de tor1entas s@%itas e insola5es intensas, dis4un8ida e estalada E nu1 des1orona1ento secular e lento. A estrada (are Canudos no a torne4a. A4usta9se9l,e, retil2nea, ;s il,ar8as, su%indo e1 decli)e, constran8ida entre escar(as, 1er8ul,ando (or /i1, /eito u1 t@nel, na an8ustura de u1 des/iladeiro. A tro(a (or ali en/iou... Na3uela ,ora 1atinal a 1ontan,a deslu1%ra)a. $atendo nas arestas das la4ens e1 (eda5os, os raios do sol re/ran8ia1 e1 )i%ra5es intensas alastrando9se (elas asso1adas, e dando a iluso de 1o)i1entos /e%ris, /ul8ores )i)os de ar1as cintilantes, co1o se e1 r7(idas 1ano%ras /or5as nu1erosas ao lon8e se a(erce%esse1 (ara o co1%ate. Os %in<culos, entretanto, (ercorria1 inutil1ente as encostas desertas. O ini1i8o tra2a9se a(enas na /ei5o a1ea5adora da terra. Encantoara9se. Aentes co1 o c,o, re%atidos nas do%ras do terreno, entaliscados nas crastas E es(arsos, i1<)eis, e'(ectantes E, dedos (resos aos 8atil,os dos cla)inotes, os sertane4os 3ueda)a1 e1 silencio, tenteando as (ontarias, ol,os /itos nas colinas ainda distantes, e1%ai'o, 1arc,ando a(<s os e'(loradores 3ue es3uadrin,a)a1 cautelosa1ente as cercanias. Ca1in,a)a1 )a8arosa1ente. Atul,a)a1 as (ri1eiras ladeiras cortadas ; 1eia encosta. Se8uia1 de)a8ar, se1 a(ru1o, e1(urradas (elos can,es onde se re)e?a)a1 soldados o/e8antes e1 au'2lio aos 1uares i1(otentes ; tra5o )in8ando a3ueles decli)es. E /oi nesta situa5o 3ue as sur(resou o ini1i8o. =entre as /rinc,as, dentre os esconderi4os, dentre as 1oitas es(arsas, a(ru1ados no alto dos 1ura1entos rudes, ou e1 des(en,os ao )i:s das )ertentes E a(arecera1 os 4a8un5os, nu1 re(entino de/la8ar de tiros. Toda a e'(edi5o caiu, de (onta a (onta, de %ai'o das trinc,eiras do Ca1%aio. Primeiro recontro O recontro /e?9se e1 )o?eria e1 3ue, atra):s dos costu1eiros )i)as ao B$o1 NesusB e ao Bnosso Consel,eiroB, ro1(ia1 %rados escandalosos de lin8ua8e1 solta, a(ostro/es insolentes, e entre outras u1a /rase desa/iadora 3ue no decorrer da ca1(an,a soaria in)ari7)el co1o u1 estri%il,o irMnico: BA)an5a a fraque:a do 8o)erno aB Hou)e u1a )acila5o e1 toda a lin,a. A )an8uarda estacou e (areceu recuar. Conte)e9a, (or:1, u1a )o? i1(eriosa. O 1a4or Fe%rMnio ro1(eu (elas /ileiras alar1adas e centrali?ou a resistncia E e1 re(lica /ul1inante e ad1ir7)el, atentas as des)anta4osas condi5es e1 3ue se reali?ou. Conteirados ra(ida1ente, os can,es %o1%ardeara1 os 1atutos a 3uei1a9rou(a, e estes, )endo (elo (ri1eira )e? a3uelas ar1as (oderosas, 3ue decu(la)a1 o e/eito des(eda5ando (edras, de%andara1, tontos, nu1a di)erso instantDnea. A(ro)eitando este re/lu'o /oi /eita a in)estida, iniciada, de (ronto, (elas cento e tantas (ra5as do XX.P de >n/antaria. Tro(e5ando, escorre8ando nas la4ens, contornando9as, ou trans(ondo9as aos saltos, insinuando9se (elos tal,ados, atirando a es1o (ara a /rente, as (ra5as arre1etera1 co1 as

ra1(asJ e lo8o de(ois a lin,a do assalto se estirou, tortuosa e ondulante, e'tre1ada a direita (elo .V e ; es3uerda (elo 1_.P e a (olicia %aiana. O co1%ate 8enerali?ou9se e1 1inutos, e, co1o era de (re)er, as lin,as ro1(era19se de encontro aos o%st7culos do terreno. Foi u1 a)an5ar e1 desorde1. Fracionados, 8al8ando (en,ascos a (ulso, cara%inas (resas aos dentes (elas %andoleiras, ou a%ordoando9se ;s ar1as, os co1%atentes arre1etera1 e1 tu1ulto E se1 o 12ni1o si1ulacro de /or1atura, con/undidos %atal,es e co1(an,iasE, )a8as ,u1anas rai)ando contra os 1orros, nu1 1arul,o de cor(os, arre%entando e1 descar8as, es(adanando %ril,os de a5o, e estru8indo e1 esta1(idos so%re 3ue (assa)a1, estr2dulas, as notas dos clarins soando a car8a. E1%ai'o, na ladeira e1 3ue /icara a artil,aria, os ani1ais de tra5o e os car8ueiros, es(a)oridos (elas %alas, (artindo os tirantes, sacudindo /ora canastras e %ruacas, desa(arecia1 a 8alo(e ou to1%a)a1 (elas taludes 2n8re1es. Aco1(an,ou9os o resto dos tro(eiros, /u8indo, surdos ;s inti1ati)as /eitas co1 re)ol)eres en8atil,ados, e a8ra)ando o tu1ulto. No alto, 1ais lon8e, (elo teso da serra, rea(arecia1 os sertane4os. Parecia1 dis(ostos e1 duas sortes de lutadores: os 3ue se a8ita)a1, )elo?es, sur8indo e desa(arecendo, ;s carreiras, e os 3ue (er1anecia1 /ir1es nas (osi5es alterosas. A ca)aleiro do assalto, estes iludia1 de 1odo en8en,oso a carncia de es(in8ardas e o lento (rocesso de carre8a1ento das 3ue (ossu2a1. Para isto se dis(un,a1 e1 8ru(os de trs ou 3uatro rodeando a u1 atirador @nico, (elas 1os do 3ual (assa)a1, sucessi)a1ente, as ar1as carre8adas (elos co1(an,eiros in)is2)eis , sentados no /undo da trinc,eira . =e sorte 3ue se al8u1a %ala /a?ia %a3uear o cla)inoteiro, su%stitu2a9o lo8o 3ual3uer dos outros. Os soldados )ia1 to1%ar, 1as ressur8ir i1ediata1ente, indistinto (elo /u1o, o 1es1o %usto, a(ontando9l,es a es(in8arda. Al)e4a)a19no de no)o. *ia19no outra )e? cair, de %ru5os, %aleado Las )ia1 outra )e? er8uer9se, in)ulner7)el, asso1%roso terr2)el, a%atendo e a(ru1ando9se, o atirador /ant7stico. @o o %rande Este ardil /oi lo8o desco%erto (elas di1inutas /ra5es atacantes 3ue se a)anta4ara1 ate ;s can,oneiras 1ais altas. C,e8ara1 ali es(arsas. A /u8acidade do ini1i8o e o terreno da)a1 (or si 1es1os a tro(a distri%ui5o t7tica 1ais (r<(ria, circunstDncia 3ue, aliada ao (e3ueno alcance das ar1as da3uele, tornara a e'(edi5o 3uase indene. Os @nicos tro(e5os a escalada era1 as as(ere?as do solo. As car8as a1ortecia19se nas escar(as. No as es(era)a1 os 4a8un5os. Certos da in/erioridade de seu ar1a1ento %ruto, (arecia1 dese4ar a(enas 3ue ali /icasse1, co1o /icara1, a 1aior (arte das %alas destinadas a Canudos. E /alsea)a1 a (ele4a /ranca. *ia9se entre eles, so(esando o cla)inote curto, u1 ne8ro cor(ulento e 78il. Era o c,e/e, Noo Crande. =esencadea)a as 1ano%ras, estadeando ardile?as de /ac2nora (ro)ecto nas correrias do serto.... >1ita)a19l,e os 1o)i1entos, as carreiras, os saltos, as /i8ura5es sel)a8ens, os sertane4os a1otinados E nu1 )ai):1 de a)an5adas e recuos, ora dis(ersos, ora a8ru(ados, ou des/ilando e1 /ileiras sucessi)as, ou re(artindo9se e'tre1a1ente rare/eitosJ e a ro4es, rolantes (elos (endores, su%indo, descendo, atacando, /u8indo, %a3ueando tres(assados de %alas, 1uitosJ 1al /eridos, outros, e1 (lena descida, e rolando at: ao 1eio das (ra5as, 3ue os aca%a)a1 a coice de ar1as. =esa(arecia1 inteira1ente, ;s )e?es.

Os (ro4etis das mannlichers estrala)a1 ; toa na ossa1enta r28ida da serra. As se5es a)an5adas ascendia1, (or:1, 1ais r7(idas, (elas %arrancasJ con3uistando o terreno, at: 3ue outra irru(5o re(entina do ad)ers7rio >,es to1asse a /rente, ou as a/errasse de soslaio. Al8u1as, ento, (ara)a1. Al8u1as recua)a1 1es1o, tol,idas de es(anto, se1 3ue as ani1asse1 o/iciais aco%ar%ados, cu4os no1es (ou(ara1 as (artes o/iciais, 1as no os co1ent7rios acer%os dos co1(an,eiros. A 1aior (arte re8ia. Ao1(ia o es(in8ardea1ento ; 3uei1a9rou(a so%re os /an7ticos di?i1ando9os, es(al,ando9os, e1 8randes correrias (elos cerros. Por /i1 o rude ca%ecil,a (redis(M9los, ao 3ue se /i8ura, a recontro decisi)o, %ra5o a %ra5o. O seu (er/il de 8orila destacou9se te1eraria1ente ; /rente de u1 %ando de s@%ito con8re8ado. Nu1 %elo 1o)i1ento ,er<ico a)an5ou so%re a artil,aria. Cortou9l,e, (ore1, o (asso a e'(loso de u1a lanterneta estra5oando9o e aos caudat7rios 1ais (r<'i1os, en3uanto os de1ais /u8ia1 (ara as (osi5es (ri1iti)as de en)olta, a8ora, co1 as a)an5adas da tro(a. Contin8entes 1isturados de todos os cor(os salta)a1 a/inal dentro das ulti1as trinc,eiras ; direita, (erdendo o o/icial 3ue at: l7 os le)ara, *enceslau Seal. Esta)a con3uistada a 1ontan,a a(<s trs ,oras de con/lito. A )itoria, (ore1, resulta)a da cora8e1 ce8a 4unta ; 1ais co1(leta indisci(lina de /o8o E e co1(reende9se 3ue 1ais tarde a orde1 do dia relati)a ao /eito desse (ree1inente lu8ar as (ra5as 8raduadas. Os seus ca%os de 8uerras /ora1 os ca%os de es3uadra. So%re os 4a8un5os e1 /u8a con/lu2ra1 car8as e1 desorde1: soldados e1 8ru(os, tur%as se1 co1ando, dis(arando ; toa as cara%inas, nu1 /an/arrear irritante e nu1a alacridade /ero? de 1onteiros no @lti1o lance de u1a %atida a 4a)ardos. Os 4a8un5os esca(a)a19se9l,es adiante. Perse8uira19nos. A artil,aria, e1%ai'o, co1e5ou a rodar, (u'ada a (ulso, (elas ladeiras aci1a. Aeali?ara9se a tra)essiaJ e, tirante o dis(ndio de 1uni5es, era1 (oucas as (erdasE3uatro 1ortos e )inte e tantos /eridos. E1 troca os sertane4os dei'ara1 11O cad7)eres, contados ri8orosa1ente. Epis$dio tr2!ico Fora u1a ,ecato1%e Cu1ulou9a u1 e(is<dio tr78ico. A al8ara tu1ultu7ria te)e u1 des/ec,o teatral. Foi no )ol)er das @lti1as %icadas da serra... Ali so%re %arranca a8reste, a)er8oada de al8ares, se altea)a, o%l23ua e 1al tocando (or u1 dos e'tre1os o solo, i1ensa la4e1 (resa entre duas outras 3ue a sustin,a1 (elo atrito, se1el,ando u1 dolmem a%atido. Este a%ri8o co%erto tin,a, na /rente, a %ar%ac de u1 1uro de roc,a )i)a. Nele se acoitara1 1uitos sertane4osEcerca de 3uarenta, se8undo u1 es(ectador do 3uadro E(ro)a)el1ente os 3ue (ossu2a1 as derradeiras car8as dos tra%ucos. A terra (rotetora da)a aos )encidos o @lti1o reduto.

A(ro)eitara19no. A%ria1 so%re os (erse8uidores u1 tiroteio escasso, e /i?era19nos estacar u1 1o1ento, /a?endo (arar, 1ais lon8e, a artil,aria 3ue se a(restou a %o1%ardear o (e3ueno 8ru(o de te1er7rios. O %o1%ardeio redu?iu9se a u1 tiro. A 8ranada (artiu le)e1ente des)iada do al)o, e /oi arre%entar nu1a das 4unturas e1 3ue se en8asta)a a (edra. =ilatou9a. A%riu9a, de alto a %ai'o. E o %loco des(re8ado desceu (esada1ente, e1 %a3ue surdo, so%re os in/eli?es, se(ultando9os... Aeatou9se a 1arc,a. Adiante, nu1a e'austo crescente, (erce%ida no rarear dos tiros, os @lti1os de/ensores do Ca1%aio toca)a1 (ara Canudos. =esa(arecera1, (or /i1.

Captulo I+
Nos Ta,uleirinhos As colunas c,e8ara1 ; tarde e1 Ta%uleirin,os, 3uase a orla do arraial, e no (rosse8uira1 a(ro)eitando o 21(eto da 1arc,a (erse8uidora. Co1%alidos da re/re8a e /a1intos desde a ):s(era, ti)era1 a(enas a%randada a sede na 78ua i1(ura da la8oa 1in@scula do Ci(<, e aca1(ara1. Fi?era19no, (or:1, co1 o deslei'o das /adi8as acu1uladas e, tal)e?, ta1%:1 co1 a iluso en8anadora do triun/o recente. =e sorte 3ue no (ressentira1, e1 torno, a so%re9rolda dos 4a8un5os. Por3ue a no)a da in)estida c,e8ara ao arraial co1 os /ora8idosJ e (ara 3ue%rar o 21(eto do in)asor so%restante , 8rande nu1ero de lutadores de l7 (artira1. Letera19se, i1(erce(t2)eis, (elas caatin8asJ e a(ro'i1ara19se do aca1(a1ento. [ noite circulara19no. A tro(a ador1eceu so% a 8uarda terr2)el do ini1i8o.. Se!undo com,ate Ao a1an,ecer, (or:1, nada l,o re)elouJ e, /or1adas cedo, as colunas dis(usera19se ao @lti1o arranco so%re o arraial, de(ois de u1 3uarto de ,ora e 1arc,e91arc,e so%re o terreno, 3ue ali : desa/o8ado e c,o. Las antes de a%alare1 so%re)eio li8eiro contrate1(o. U1 schrapnel e1(errara na al1a de u1 dos can,es resistindo a todos os es/or5os (are a e'tra5o. Adotou9se, ento, o 1el,or dos al)itres: dis(arar o Drupp na dire5o (ro)7)el de Canudos. Seria u1a aldra)ada %atendo ;s (ortas do arraial, anunciando estre(itosa1ente o )isitante i1(ortuno e (eri8oso. =e /ato, o tiro (artiu... E a tro(a /oi salteada (or toda a %andaa Aeeditou9se o e(is<dio de Uau7. A%andonando as es(in8ardas i1(er/eitas (elos )ara(aus, (elos /ueiros dos carros, (elas /oices, (elas /or3uil,as, (elas a8uil,adas lon8as e (elos /aces de /ol,a lar8a, os sertane4os enterreirara19na, sur8indo e1 8rita, todos a u1 te1(o, co1o se a3uele dis(aro l,es /osse u1 sinal (re/i'o (ara o assalto. Feli?1ente os e'(edicion7rios, e1 orde1 de 1arc,a, tin,a1 (rontas as ar1as (ara a r:(lica, 3ue se reali?ou lo8o e1 descar8as rolantes e nutridas. Las os 4a8un5os no recuara1. O arre1esso da in)estida 4o8ara9os dentro dos inter)alos dos (elotes. E (ela (ri1eira )e? os soldados )ia1, de (erto, as /aces tri8ueiras da3ueles anta8onistas, at: ento es3ui)os, a/eitos ;s correrias )elo?es nas 1ontan,as... A (ri1eira )2ti1a /oi u1 ca%o do .P. Lorreu 1atando. Ficou tres(assado na sua %aioneta o 4a8un5o 3ue o a%atera atra)essando9o co1 o /erro de )a3ueiro. A onda assaltante (assou so%re os dois cad7)eres. To1ara9l,e a /rente u1 1a1aluco (ossante E rosto de %ron?e a/eado (ela (7tina das sardas E, de en)er8adura de 8ladiador so%ressaindo no tu1ulto. Este ca1(eador terr2)el /icou

descon,ecido ; ,ist<ria. Perdeu9se9l,e o no1e . Las no a i1(reca5o alti)a 3ue arro4ou so%re a )o?eria e so%re os esta1(idos, ao saltar so%re o can,o da direita, 3ue a%arcou nos %ra5os 1usculosos, co1o se estran8ulasse u1 1onstro: B*ira1, canal,as, o 3ue : ter cora8e1 ` aB A 8uarni5o da (e5a recuara es(a)orida, en3uanto ela roda)a, arrastada a %ra5o, a(resada. Era o desastre i1inente. A)aliou9o o co1andante e'(edicion7rio, 3ue tudo indica ter sido o 1el,or soldado da (r<(ria e'(edi5o 3ue diri8ia. Ani1ou )alente1ente os co1(an,eiros atMnitos e, dando9l,es o e'e1(lo, (reci(itou9se contra o 8ru(o. E a luta tra)ou9se %ra5o a %ra5o, %rutal1ente, se1 ar1as, a (un,adas, 3uase surda: u1 tor)elin,o de cor(os enleados, de onde se di/undia1 estertores de estran8ulados, ron3uidos de (eitos o/e8antes, %a3ues de 3uedas )iolentas... O can,o reto1ado )ol)eu ; (osi5o (ri1iti)a. As coisas, (or:1, no 1el,orara1. A(enas re(elidos os 4a8un5os, nu1 retroceder re(entino 3ue no era u1a /u8a, 1as u1a ne8a5a (eri8osa, /er)il,a)a1 no 1ata8al rare/eito, e1 roda: )ultos c:leres, /u8a?es, indistintos, a(arecendo e desa(arecendo nos claros das 8al,adas. No)a1ente es(arsos e intan82)eis, (un,a1, ressoantes, so%re os contr7rios, os (ro4etis 8rosseiros E (ontas de c,i/re, sei'os rolados, e (ontas de (re8os E de sua )el,a /erra1enta da 1orte, desde 1uito desusada . Aeno)a)a1 o duelo ; distancia, ante(ondo as es(in8ardas de (ederneira e os tra%ucos de cano lar8o ;s mannlichers /ul1inantes. *ol)ia1 ao siste1a ,a%itual de 8uerra, o 3ue era delon8ar inde/inida1ente a a5o, dando9l,e u1 car7ter 1ais s:rio 3ue o do ata3ue )iolento anterior, /a?endo9a deri)ar cruel1ente 1on<tona, se1 (eri(:cias, na itera5o /ati8ante dos 1es1os incidentes, at: ao es8ota1ento co1(leto do ad)ers7rio 3ue, relati)a1ente inc<lu1e, cairia a/inal e'austo de os %ater, )encido (elo cansa5o de 1in@sculas )it<rias, nu1 as/alta1ento tr78ico de al8o?es en/astiados de 1atarJ (un,os a1olecidos e /rou'os (elo 1ulti(licado dos 8ol(esJ /or5as (erdidas e1 arre1essos doidos contra o )7cuo. A situa5o desen,ou9se insan7)el. Aesta)a aos in)asores u1 recurso e1 deses(ero de causa: o a)an5ar a/orrada1ente, deslocando o ca1(o do co1%ate, e cair so%re o arraial, assaltantes e assaltados, tendo ;s il,ar8as os 8uerril,eiros atre)idos, e tal)e? na /rente, antes da entrada da3uele, outros re/or5os tol,endo9l,es o (asso. Las, nesse (ele4ar e1 1arc,a de trs 3uilM1etros, as 1uni5es, (rodi8a1ente 8astas na /a5an,a (re4udicial do Ca1%aio, tal)e? se e'tin8uisse1 e1 ca1in,o e no (odia al)itrar9se o 1eio e'tre1o de se ulti1ar a e1(resa a c,o3ues de ar1as %rancas, ante a so%recar8a 1uscular dos soldados /a1intos e co1%alidos, a 3ue se adita)a1 cerca de setenta /eridos, a8itando9se, in@teis, na desorde1. Esta)a, ali:1 disto, e'clu2da a ,i(<tese e/ica? de u1 %o1%ardeio (reli1inar: resta)a1 a(enas )inte litros de artil,aria. A retirada i1(M9se ur8ente e ine)it7)el. Aeunida e1 (lena re/re8a a o/icialidade, o co1andante de/iniu9l,e a situa5o e deter1inou 3ue o(tasse (or u1a das (ontas do dile1a: o (rosse8ui1ento da luta at: ao sacri/2cio co1(leto ou o seu a%andono i1ediato. Foi aceita a @lti1a so% a condi5o e'(ressa de no se dei'ar u1a @nica ar1a, u1 @nico /erido e no /icar u1 @nico cad7)er inse(ulto.

Este recuo, entretanto, era de todo contra(osto aos resultados diretos do co1%ate. Co1o na ):s(era, as (erdas so/ridas de u1 e outro lado esta)a1 /ora de 3ual3uer (aralelo. A tro(a (erdera a(enas 3uatro ,o1ens, e'clu2dos trinta e tantos /eridos, ao (asso 3ue os contr7rios, descon,ecidos o n@1ero dos @lti1os, /ora1 di?i1ados. U1 dos 1:dicos contou ra(ida1ente 1ais de tre?entos cad7)eres. Tin8ira9se a 78ua i1(ura da la8oa do Ci(< e o sol E%atendo de c,a(a na sua su(er/2cie, destaca)a9a sinistra1ente no (ardo escuro da terra re3uei1ada, co1o u1a n<doa a1(l2ssi1a, de san8ue... A Legio Fulminata de @o o A,ade A retirada /oi a sal)a5o. Las o in)estir de arranco co1 o arraial, arrostando tudo, tal)e? /osse a )it<ria. =es)ende1os E ar3ui)ando de(oi1entos de teste1un,as contestes E u1 dos casos ori8inais dessa ca1(an,a. Al8u1 te1(o de(ois de tra)ado o con/lito e1 Ta%uleirin,os, os ,a%itantes de Canudos, i1(ressionados co1 a intensidade dos tiroteios, alar1ara19seJ e (re)endo as conse3Tncias 3ue ad)iria1 se os soldados ali c,e8asse1, de c,o/re, caindo so%re a %eataria 1edrosa, Noo A%ade reuniu o resto dos ,o1ens )7lidos, cerca de seiscentos, se8uindo e1 re/or5o aos co1(an,eiros. A 1eio ca1in,o, (or:1, a sua coluna /oi ino(inada1ente col,ida (elas %alas. Atirando contra os (ri1eiros a8ressores no lu8ar do encontro, os soldados 1al a(onta)a1J de sorte 3ue, na 1aior (arte, os tiros, (artindo e1 tra4et<rias altas, se lan5a)a1 se8undo o alcance 17'i1o das ar1as. Ora, todos estes (ro4etis (erdidos, (assando so%re os co1%atentes, ia1 cair, adiante, no 1eio da 8ente de Noo A%ade. Os 4a8un5os, (er(le'os, )ia1 os co1(an,eiros %a3ueando, co1o /ul1inadosJ (erce%ia1 o asso)io tenu2ssi1o das %alas e no lo%ri8a)a1 o ini1i8o. E1 torno os ar%@sculos estonados e raros no (er1itia1 tocaiasJ os cerros 1ais (r<'i1os )ia19se desnudos, desertos. E as %alas descia1 incessantes, a3ui, ali, de soslaio, de /rente, (elo centro da le8io sur(reendida, (ontil,ando9a de 1ortos E co1o u1a c,u)a silenciosa de raios... U1 asso1%ro su(ersticioso so1%reou lo8o nos rostos 1ais en:r8icos. *ol)era1, atMnitos, as )istas (ara o /ir1a1ento o/uscante, )arado (elos ra1os descendentes das (ar7%olas in)is2)eisJ e no ,ou)e, de(ois, cont9los. Preci(itara19se, desa(oderada1ente, (ara Canudos, onde c,e8ara1 ori8inando alar1a es(antoso. No ,a)ia iluso (oss2)el: o ini1i8o, dis(ondo de en8en,os de tal orde1, ali estaria e1 %re)e, so%restante, no rastro dos derradeiros de/ensores do arraial. Zue%rou9se o encanto do Consel,eiro. Tonto de (a)or, o (o)o in8nuo (erdeu, e1 1o1entos, as cren5as 3ue o ,a)ia1 e1(ol8ado. $andos de /u8iti)os, so%ra5ando trou'as esta)anada1ente /eitas, (or/ia)a1 na /u8a, atra)essando r7(idos, a (ra5a e os %ecos, de1andando as caatin8as, se1 3ue as conti)esse1 os ca%ecil,as 1ais (resti8iososJ en3uanto as 1ul,eres, e1 desalin,o, e1 8ritos, solu5ando, cla1ando, nu1a al8a?arra inde/in2)el, 1as ainda /ascinadas, a8itando os relic7rios, re?ando, se a8ru(a)a1 ; (orta do santu7rio i1(lorando a (resen5a do e)an8eli?ador. No&o mila!re de Conselheiro Las AntMnio Consel,eiro, 3ue nos dias nor1ais 1es1o e)ita)a encar79las, na3uelas a(erturas esta%eleceu se(ara5o co1(leta. Su%iu co1 1eia d@?ia de /i:is (ara os andai1es altos da i8re4a no)a, e /e? retirar, de(ois, a escada.

O a8ru(a1ento a8itado /icou e1%ai'o, i1(recando, c,orando, re?ando. No ol,ou se3uer o a(<stolo es3ui)o, atra)essando i1(ass2)el so%re as t7%uas 3ue in/letia1, ran8endo. Atentou (ara o (o)oado re)olto, e1 3ue se atro(ela)a1, (r</u8os, os desertores da /:, e (re(arou9se (ara o 1art2rio ine)it7)el. . . Neste co1enos so%re)eio a no)a de 3ue a /or5a recua)a. Foi u1 1ila8re. A desorde1 des/ec,a)a e1 (rod28io.

Captulo +
Retirada Co1e5ara, de /ato, a retirada. E'tintas as es(eran5as de sucesso, resta aos e':rcitos in/eli?es o recurso desse oscilar entre a derrota e o triun/o, nu1a luta se1 )it<rias e1 3ue, entretanto, o )encido )ence e1 cada (asso 3ue conse8ue dar (ara a /rente, (isando, indo17)el, o territ<rio do ini1i8o E e con3uistando a 8ol(es de ar1as todas as )oltas dos ca1in,os. Ora, a retirada do 1a4or Fe%rMnio se, (elo restrito do ca1(o e1 3ue se o(erou, no se e3ui(ara a outros /eitos 1e1or7)eis, (elas circunstDncias 3ue a en3uadrara1 : u1 dos e(is<dios 1ais e1ocionantes de nossa ,ist<ria 1ilitar. Os soldados %atia19se ia (ara dois dias, se1 ali1ento al8u1, entre os 3uais 1edia)a o ar1ist2cio en8anador de u1a noite de alar1asJ cerca de setenta /eridos en/ra3uecia1 as /ileirasJ 8rande n@1ero de estro(iados 1al carre8a)a1 as ar1asJ os 1ais ro%ustos dei'a)a1 a lin,a de /o8o (ara arrastare1 os can,es ou arca)a1 so% /ei'es de es(in8ardas, ou, ainda, e1 (adiolas, trans(orta)a1 1al/eridos e a8oni?antesJ e, na /rente desta 1ultido re)olta, se estendia u1a estrada de ce1 3uilM1etros, e1 serto 1anin,o, in5ado de tocaias... Ao (erce%ere1 o 1o)i1ento, os 4a8un5os encal5ara19na. Ca(itanea)a9os, a8ora, u1 1esti5o de %ra)ura ine'ced2)el e /erocidade rara, Pa4e@. Se82ti1o ca/u?, no seu te1(era1ento i1(ulsi)o acolc,eta)a19se todas as tendncias das ra5as in/eriores 3ue o /or1a)a1. Era o ti(o co1(leto do lutador (ri1iti)o Ein8nuo, /ero? e deste1eroso E, si1(les e 1au, %rutal e in/antil, )alente (or instinto, ,er<i se1 o sa%er E u1 %elo caso de retroati)idade at7)ica, /or1a retardat7ria de tro8lodita san,udo a(ru1ando9se ali co1 o 1es1o arro4o co1 3ue, nas )el,as idades, )i%ra)a o 1ac,ado de s2le' ; (orta das ca)ernas... Este %7r%aro ardiloso distri%uiu os co1(an,eiros (elas caatin8as, ladeando as colunas. Estas 1arc,a)a1 lutando. =ando u1 @lti1o c,o3ue (artindo o c2rculo assaltante, co1e5ou a des/ilar (elas )eredas ladeirentas, se1 3ue se lo%ri8asse, neste 1o)i1ento 8ra)2ssi1o, o 1ais s:rio das 8uerras, o 1ais %re)e res3u2cio de (receitos t7ticos, onde a)ulta a cl7ssica /or1atura e1 escales, (er1itindo ;s unidades co1%atentes alternare19se na re(ulsa. R 3ue a e'(edi5o (erdera de todo e1 todo a estrutura 1ilitar, ni)elados o/iciais e (ra5as de (r: (elo 1es1o sacri/2cio. En3uanto o co1andante, cu4o ani1o no a/rou'ara, (rocura)a os (ontos 1ais arriscadosJ en3uanto ca(ites e su%alternos so%ra5ando cara%inas, se (reci(ita)a1, de 1istura co1 as (ra5as de (r:, e1 car8as /eitas se1 )o?es de co1ando, u1 sar8ento, contra todas as (ra'es, diri8ia a )an8uarda. =esta 1aneira (enetra)a1 de no)o nas 8ar8antas do Ca1%aio. Ali esta)a a 1es1a (assa8e1 te1erosa, estreitando9se e1 8ar8antas, ou i5ada ; 1eia encosta, nu1 relei'o so%re os a%is1osJ entalando9se entre escar(asJ a%erta a es1o ao )i:s das )ertentesJ so%ranceada e1 todo o (ercurso (elas trinc,eiras alterosas. U1a )ariante a(enas: de %ru5os ou de su(ino so%re as (edras, desenla(ando9se ; %oca das /urnas, es(arsos (elas encostas, )ia19se os 4a8un5os )iti1ados na ):s(era.

Os co1(an,eiros so%re)i)entes (assa)a19l,es, a8ora, de (er1eio, (arecendo u1a tur%a )in8adora de de1Mnios entre ca2da 1ultido de es(ectros... No arre1etia1 1ais e1 c,us1a so%re a lin,a, desa/iando as @lti1as 8ranadasJ /lan3uea)a19na, e1 correrias (elos altos, dei'ando 3ue a8isse 3uase e'clusi)a, a sua ar1a /or1id7)el E a terra. Esta %asta)a9l,es. O curi%oca 3ue (artira a la?arina ou (erdera o /erro no tor)elin,o )ol)ia o ol,ar e1 torno E e a 1ontan,a era u1 arsenal. Ali esta)a1 %locos es(arsos ou arru1ados e1 (il,as )acilantes (restes a desencadear o (otencial de 3uedas )iolentas, (elos decli)es. A%arca)a9osJ trans1uda)a a es(in8arda i1(rest7)el e1 ala)ancaJ e os 1on<litos a%alados oscila)a1, e ca2a1, e rola)a1, a (rinc2(io e1 ru1o incerto entre as do%ras do terreno, de(ois, 1ais r7(idos, (elas nor1ais de 17'i1o decli)e, des(en,ando9se, (or /i1, )erti8inosa1ente, e1 saltos es(antososJ e %atendo contra as outras (edras, e es/arelando9as e1 estil,as, (assa)a1 co1o %alas rasas 1onstruosas so%re as tro(as a(a)oradas. Estas, e1%ai'o, sal)a)a19se co%ertas (elo Dn8ulo 1orto do (r<(rio ca1in,o ; 1eia encosta, so% u1a a)alanc,a de %locos e 8raeiros. As /adi8as da 1arc,a a%atia19nas 1ais 3ue o ini1i8o. O sol cul1inara ardente e a lu? crua do dia tro(ical, caindo na re8io (edre8osa e des(ida, re/lu2a aos es(a5os nu1 /la1e4ar de 3uei1adas 8randes alastrando9se (elas serras. A nature?a toda 3ueda)a9se i1<)el na3uele deslu1%ra1ento, so% o es(as1o da can2cula. Os (r<(rios tiros 1al 3ue%ra)a1 o silencio: no ,a)ia ecos nos ares rare/eitos, irres(ir7)eis. Os esta1(idos estala)a1, secos, se1 ressoare1J e a %rutalidade ,u1ana rola)a surda1ente dentro da 3uietude uni)ersal das coisas... A tra)essia das trinc,eiras /oi lenta. Entretanto, os sertane4os (or %e1 di?er no a8redia1. Nu1 tri(@dio de s21ios a1otinados (arecia1 ,a)er trans1udado tudo a3uilo nu1 (assate1(o doloroso e nu1 a(edre4a1ento. =es/ila)a1 (elos altos e1 corri1a5as tur%ulentas e ruidosas. Os lutadores e1%ai'o se8uia1 co1o atores in/eli?es, no e(2lo8o de u1 dra1a 1al re(resentado. Toda a a8ita5o de dois dias sucessi)os de co1%ates e (ro)a5es tin,a o re(entino des/ec,o de u1a arrua5a sinistra. Piores 3ue as descar8as, ou)ia1 %rados irMnicos e irritantes, cindidos de lon8os asso)ios e cac,inadas estr2dulas, co1o se os encal5asse u1a 1atula %arul,enta de 8arotos incorri82)eis. Assi1 c,e8ara1, ao /i1 de trs ,oras de 1arc,a, a $ande8<9de9$ai'o. Sal)ou9os a ad1ir7)el (osi5o desse lu8ar, %re)e (lanalto e1 3ue se co1(lana a estrada, (er1itindo 1ais e/ica?es recursos de de/esa. O @lti1o recontro a2 se /e?, ao cair da noite, ; 1eia lu? dos r7(idos cre(@sculos do serto. Foi %re)e, 1as te1eroso. Os 4a8un5os dera1 a @lti1a in)estida co1 a artil,aria, 3ue ti1%ra)a1 e1 arre%atar ; tro(a. As 1etral,adoras, (or:1, dis(aradas a ca)aleiro, rec,a5ara19nosJ e, )arridos ; 1etral,a, dei'ando )inte 1ortos, rolara1 (ara as %ai'adas (erdendo9se na noite... Esta)a1 /indas as ,oras de (ro)a5es.

U1 incidente (ro)idencial co1(letou o sucesso. Fusti8ado tal)e? (elas %alas, u1 re%an,o de ca%ras ariscas in)adiu o aca1(a1ento, 3uase ao te1(o e1 3ue re/lu2a1 os sertane4os re(elidos. Foi u1a di)erso /eli?. Ho1ens a%soluta1ente e'austos a(ostara1 carreiras doidas co1 os )elo?es ani1ais e1 torno dos 3uais a /or5a circulou delirante de ale8ria, (re/i8urando os re8alos de u1 %an3uete, a(<s dois dias de 4e4u1 /or5adoJ e, u1a ,ora de(ois, acocorados e1 torno das /o8ueiras, dilacerando carnes a(enas sa(ecadas E andra4osos, i1undos, re(u8nantes E, a8ru(a)a19se, tintos (elos clares dos %raseiros, os ,er<is in/eli?es, co1o u1 %ando de cani%ais /a1ulentos e1 re(asto %7r%aro... A e'(edi5o no outro dia, cedo, (rosse8uiu (ara Lonte Santo. No ,a)ia u1 ,o1e1 )7lido. A3ueles 1es1os 3ue carre8a)a1 os co1(an,eiros sucu1%idos claudica)a1, a cada (asso, co1 os (:s san8rando, )arados de es(in,os e cortados (elas (edras. Co%ertos de c,a(:us de (al,a 8rosseiros, /ardas e1 tra(os, al8uns tra8ica1ente rid2culos 1al )elando a nude? co1 os ca(otes e1 (eda5os, 1al alin,ando9se e1 si1ulacro de /or1atura, entrara1 (elo arraial le1%rando u1a tur1a de retirantes, %atidos dos s<is %ra)ios, /u8indo ; desola5o e ; 1is:ria. A (o(ula5o rece%eu9os e1 silncio.

Capitulo +I
Prociss o dos -iraus Na3uele 1es1o dia, ; tarde, ani1ara19se de no)o as encostas do Ca1%aio. O /ra8or dos co1%ates, (or:1, trocara9se (ela assonDncia das litanias 1elanc<licas. Senta1ente, ca1in,ando (ara Canudos, e'tensa (rocisso deri)a)a (elas serras. Os crentes su%stitu2a1 os tra%al,adores e )ol)ia1 (ara o arraial, carre8ando aos o1%ros, e1 toscos (7lios de 4iraus de (aus roli5os a1arrados co1 ci(<s, os cad7)eres dos 17rtires da /:. O dia /ora des(endido na l@8u%re (es3uisa, a 3ue se dedicara a (o(ula5o inteira. Ha)ia19se es3uadrin,ado todas as an/ractuosidades, e todos os d:dalos ras8ados entre (edras, e todos os al8ares /undos, e todas as taliscas a(ertadas... Luitos lutadores ao %a3ueare1 (elas ladeiras, e1 res)alos, tin,a1 ca2do e1 %arrocais e 8rotasJ outros, 1al se8uros (elas arestas (ontia8udas das roc,as atra)essando9l,es as )estes, %alou5a)a19se so%re a%is1osJ e, descendo ;s 8rotas (ro/undas, e alando9se aos ):rtices dos /ra8uedos a%ru(tos, col,ia19nos os co1(an,eiros co1(assi)os. [ tarde ulti1a)a9se a 1isso (iedosa. Falta)a1 (oucos, os 3ue a tro(a 3uei1ara. O /@ne%re corte4o se8uia a8ora (ara Canudos... Luito %ai'o no ,ori?onte, o sol descia )a8arosa1ente, tan8enciando co1 o li1%o rutilante o e'tre1o das c,a(adas re1otas, e o seu @lti1o claro, a ca)aleiro das so1%ras, 3ue 47 se aduna)a1 nas %ai'adas, ca2a so%re o dorso da 1ontan,a... Aclarou9o (or 1o1entos. >lu1inou, /u8a?, o (r:stito, 3ue se8uia ; cadncia das re?as. =esli?ou, insensi)el1ente, su%indo, ; 1edida 3ue lenta1ente ascendia1 as so1%ras, at: ao alto, onde os seus @lti1os raios cintilara1 nos (2ncaros altaneiros. Estes /ul8ura)a1 (or instantes, co1o enor1es c2rios, (restes acesos, (restes a(a8ados, %ru'uleando na 1eia lu? do cre(@sculo. $ril,ara1 as (ri1eiras estrelas. Autilando na altura, a cru? res(landescente de jrion ale)anta)a9se so%re os sertes . . .

E4pedi/ o "oreira C1sar


>. O coronel AntMnio Loreira C:sar e o 1eio 3ue o cele%ri?ou. Pri1eira e'(edi5o re8ular. Co1o a a8uarda1 os 4a8un5os. >>. Partida de Lonte Santo. Pri1eiros erros. No)a estrada. Psicolo8ia do soldado. >>>. O (ri1eiro encontro. Pito1%as. BE1 aceleradoaB =ois cartes de )isita a AntMnio Consel,eiro. No alto da Fa)ela. U1 ol,ar so%re Canudos. >*. A orde1 de %atal,a e o terreno. Cidadela91und:u. Ata3ues. Sa3ues antes do triun/o. Aecuo. Ao %ater da A)e9Laria. *. So%re o Alto do L7rio. *>. AetiradaJ de%andadaJ /u8a. U1 arsenal ao ar li)re e u1a di)erso cruel.

Captulo I
"oreira C1sar e o meio 3ue o cele,ri.ou O no)o insucesso das ar1as le8ais, i1(re)isto (ara toda a 8ente, coincidia co1 u1a /ase cr2tica da nossa ,ist<ria. A (i3ue ainda das la1ent7)eis conse3Tncias de san8uinolenta 8uerra ci)il, 3ue re1atara ininterru(ta s:rie de sedi5es e re)oltas, e1er8entes desde os (ri1eiros dias do no)o re821en, a sociedade %rasileira, e1 1! Y, tin,a alto 8rau de rece(ti)idade (ara a intruso de todos os ele1entos re)olucion7rios e dis(ersi)os. E 3uando 1ais tarde al8u:1 se a%alan5ar a de/inir, ; lu? de e'(ressi)os docu1entos, a sua (sicolo8ia interessante na3uela 3uadra, de1onstrar7 a inada(ta%ilidade do (o)o ; le8isla5o su(erior do siste1a (ol2tico rec:19inau8urado, co1o se este, (elo a)anta4ar9se e1 de1asia ao curso de u1a e)olu5o )a8arosa, ti)esse, co1o e/eito (redo1inante, alastrar so%re o (a2s, 3ue se a1olentara no 1aras1o 1on7r3uico, intenso es(2rito de desorde1, (reci(itando a Ae(@%lica (or u1 decli)e onde os desastres re(onta)a1, rit1ica1ente, delatando a 1arc,a c2clica de u1a 1ol:stia. O 8o)erno ci)il, iniciado e1 1! ", no ti)era a %ase essencial de u1a o(inio (@%lica or8ani?ada. Encontrara o (a2s di)idido e1 )itoriosos e )encidos. E 3uedara na i1(otncia de corri8ir u1a situa5o 3ue, no sendo /ranca1ente re)olucion7ria e no sendo ta1%:1 nor1al, re(elia (or i8ual os recursos e'tre1os da /orca e o in/lu'o sereno das leis. Esta)a de/ronte de u1a sociedade 3ue, (ro8redindo e1 saltos, da 17'i1a /rou'ido ao ri8oris1o 17'i1o, das cons(ira5es incessantes aos estados de s2tio re(etidos, (arecia es(el,ar incisi)o contraste entre a sua or8ani?a5o intelectual i1(er/eita e a or8ani?a5o (ol2tica inco1(reendida. =e sorte 3ue, l,e sendo i1(oss2)el su%stituir o lento tra%al,o de e)olu5o (ara ale)antar a (ri1eira ao n2)el da @lti1a, dei'a)a 3ue se )eri/icasse o /enM1eno in)erso: a si8ni/ica5o su(erior dos (rinc2(ios de1ocr7ticos deca2a E so/is1ada, in)ertida, anulada. (loriano Pei4oto No ,a)ia o%star essa descenso. O 8o)erno anterior, do 1arec,al Floriano Pei'oto, ti)era, (elas circunstDncias es(ecial2ssi1as 3ue o rodeara1, /un5o co1%atente e de1olidora. Las, no a%ater a indisci(lina e1er8ente de sucessi)as sedi5es, a8ra)ara a insta%ilidade social e /ora de al8u1 1odo contra(roducente, )iolando /la8rante1ente u1 (ro8ra1a (reesta%elecido. Assi1 : 3ue, nascendo do re)ide triun/ante contra u1 8ol(e de Estado )iolador das 8arantias constitucionais, criara o (rocesso da sus(enso de 8arantiasJ a%ra5ado tena?1ente ; Constitui5o, a/o8a)a9aJ /a?endo da le8alidade a 1aior s2ntese de seus des28nios, a3uela (ala)ra, distendida ; consa8ra5o de todos os cri1es, trans1udara9se na /<r1ula antinM1ica de u1a terra se1 leis. =e sorte 3ue o in/le'2)el Larec,al de Ferro ti)era, tal)e? in)oluntaria1ente, (or3ue a sua /i8ura ori8inal : ainda u1 intricado eni81a, des/eita a 1isso a 3ue se de)otara. A(elando, nas a(erturas das crises 3ue o asso%er%ara1, incondicional1ente, (ara todos os recursos, (ara todos os 1eios e (ara todos os ade(tos, sur8isse1 de onde sur8isse1, a8ia inteira1ente /ora da a1(litude da o(inio nacional, entre as (ai'es e interesses de u1 (artido 3ue, sal)ante %e1 raras e'ce5es, con8re8a)a todos os 1ed2ocres a1%iciosos 3ue, (or instinto natural de de/esa, e)ita1 as i1(osi5es se)eras de u1 1eio social 1ais culto. E ao de%elar, nos @lti1os dias de seu 8o)erno, a Ae)olta de Sete1%ro, 3ue en/ei'ara todas as re%eldias contrariadas e todos os tu1ultos dos anos anteriores, /or1ara, latentes, (restes a e'(lodir, os 8er1ens de 1ais (eri8osos le)antes.

=estru2ra e criara re)oltosos. A%atera a desorde1 co1 a desorde1. Ao dei'ar o (oder no le)ara todos os 3ue o ,a)ia1 aco1(an,ado nos transes di/ic2li1os do 8o)erno. Ficara1 1uitos a8itadores, ro%ustecidos nu1a intensa a(rendi?a8e1 de tro(elias, e estes )ia19se contra/eitos no (lano secund7rio a 3ue natural1ente )ol)ia1. Tra?ia1 o 1o)i1ento irre(ri12)el de u1a carreira /7cil e )erti8inosa de1ais (ara estacar de s@%ito: dilatara19na (ela no)a situa5o adentro. *iu9se, ento, u1 caso )ul8ar2ssi1o de (sicolo8ia coleti)a: col,ida de sur(resa, a 1aioria do (a2s inerte e a%soluta1ente neutral constituiu9se )e2culo (ro(2cio ; trans1isso de todos os ele1entos conden7)eis 3ue cada cidado, isolada1ente, de(lora)a. Se8undo o (rocesso instinti)o, 3ue le1%ra na es/era social a ,eran5a de re1ot2ssi1a (redis(osi5o %iol<8ica, to %e1 e'(ressa no B1i1etis1oB (s23uico de 3ue nos /ala Sci(io Si8,ele, as 1aiorias conscientes, 1as t21idas, re)estia19se, e1 (arte, da 1es1a /ei5o 1oral dos 1ed2ocres atre)idos 3ue >,es to1a)a1 a /rente. Sur8ira1, ento, na tri%una, na i1(rensa e nas ruas E so%retudo nas ruas E, indi)idualidades 3ue nas situa5es nor1ais to1%aria1 ; (resso do (r<(rio rid2culo. Se1 ideais, se1 orienta5o no%ilitadora, (eados nu1 estreito c2rculo de id:ias, e1 3ue o entusias1o sus(eito (ela Ae(@%lica se alia)a a nati)is1o e'te1(orDneo e ; c<(ia 8rosseira de u1 4aco%inis1o (ouco lison4eiro ; ,ist<ria E a3ueles a8itadores co1e5ara1 a )i)er da e'(lora5o (eca1inosa de u1 cad7)er. O t@1ulo do 1arec,al Floriano Pei'oto /oi trans1udado na arca de alian5a da re%eldia i1(enitente e o no1e do 8rande ,o1e1 /e?9se a (ala)ra de orde1 da desorde1. A retra5o cri1inosa da 1aioria (ensante do (a2s (er1itia todos os e'cessosJ e no 1eio da indi/eren5a 8eral todas as 1ediocridades irritadi5as conse8uira1 i1(ri1ir ;3uela 3uadra, /eli?1ente transit<ria e %re)e, o tra5o 1ais )i)o 3ue a caracteri?a. No l,es %asta)a1 as cises re1anescentes, ne1 os assusta)a u1a situa5o econM1ica deses(eradora: anela)a1 a)olu1ar a3uelas e tornar a @lti1a insol@)el. E co1o o e':rcito se eri8ia, ilo8ica1ente, desde o 1o)i1ento a%olicionista at: ; (rocla1a5o da Ae(@%lica, e1 ele1ento (onderador das a8ita5es nacionais, corte4a)a19no, ca(ta)a19no, atra2a19no a/anosa e i1(rudente1ente. Ora, de todo o e':rcito, u1 coronel de in/antaria, AntMnio Loreira C:sar, era 3ue1 (arecia ,a)er ,erdado a tenacidade rara do 8rande de%elador de re)oltas. O /eiticis1o (ol2tico e'i8ia 1ani(ansos de /arda. Escol,era19no (ara no)o 2dolo. "oreira C1sar E ; no)a do desastre, a)olu1ando a 8ra)idade da luta nos sertes, o 8o)erno no desco%riu 3ue1 1el,or l,e (udesse %alancear as e'i8ncias 8ra)2ssi1as. Escol,eu9o (ara c,e/e da e'(edi5o )in8adora. E1 torno do no1eado criara9se u1a le8enda de %ra)ura. Aec:19)indo de Santa Catarina, onde /ora o (rinci(al ator no e(2lo8o da ca1(an,a /ederalista do Aio Crande, tin,a e'ce(cional reno1e /eito de acla1a5es e a(odos, consoante o 1odo de 4ul8ar incoerente e e'tre1ado da :(oca e1 3ue era1 )i)os os 12ni1os incidentes da 8uerra ci)il distendida da %a2a do Aio de Naneiro (ara o Sul, (ela Ae)olta da Es3uadra.

Entre dois e'tre1os, do arro4o de Cu1ercindo Sarai)a ; a%ne8a5o de Co1es Carneiro, a o(inio nacional oscila)a es(el,ando os 1ais d2s(ares conceitos no a3uilatar )itoriosos e )encidosJ e nessa insta%ilidade, nesse %aral,a1ento, nesse a/o8ueado e'(andir da nossa senti1entalidade sus(eita, o 3ue de /ato se /a?ia e1 todos os tons, co1. todas as cores e so% as(ectos )7rios E era a caricatura do ,ero2s1o. Os ,er<is i1ortais de 3uarto de ,ora, destinados a su(re1a consa8ra5o de u1a (laca ; es3uina das ruas, entra)a1, sur(reendidos e de re(ente, (ela ,ist<ria dentro, aos encontres, co1o intrusos desa(ontados, se1 3ue se (udesse sa%er se era1 %andidos ou santos, en)oltos de (ane82ricos e con)2cios, sur8indo entre detira1%os /er)entes, ironias e in)ecti)as des(iedadas, da san8ueira de >n,andu2, da c,acina de Ca1(o Os<rio, do cerco 1e1or7)el da Sa(a, dos %arrocais do (ico do =ia%o, ou do (latonis1o 1arcial de >tarar:. >rro1(ia1 a 8ranel. Era1 le8io. Todos saudadosJ a1aldi5oados todos. Ora, entre eles, o coronel Loreira C:sar era /i8ura ; (arte. Sur(reendia19se i8ual1ente ao )9lo ad1iradores e ad)ers7rios. O as(ecto redu?ia9l,e a /a1a. =e /i8ura di1inuta Eu1 t<ra' des/i%rado so%re (ernas arcadas e1 (arntesis E era or8anica1ente ina(to (ara a carreira 3ue a%ra5ara. Falta)a9l,e esse a(ru1o e co1(eti5o inteiri5a 3ue no soldado so a %ase /2sica da cora8e1. A(ertado na /arda, 3ue raro dei'a)a, o d<l1 /eito (ara o1%ros de adolescente /r78il a8ra)a)a9l,e a (ostura. A /isiono1ia ine'(ressi)a e 1<r%ida co1(leta)a9l,e o (orte des8racioso e e'28uo. Nada, a%soluta1ente, tra2a a ener8ia sur(reendedora e te1i%ilidade rara de 3ue dera (ro)as, na3uele rosto de con)alescente se1 u1a lin,a ori8inal e /ir1e: (7lido, alon8ado (ela cal)a e1 3ue se e'(andia a /ronte %o1%eada, e 1al alu1iado (or ol,ar 1orti5o, )elado de triste?a (er1anente. Era u1a /ace i1<)el co1o u1 1olde de cera, tendo a i1(enetra%ilidade oriunda da (r<(ria atonia 1uscular. Os 8randes (aro'is1os da c<lera, e a alacridade 1ais /orte, ali de)ia1 a1ortecer9se ina(erce%idos, na lassido dos tecidos, dei'ando9a se1(re /i'a1ente i1(ass2)el e r28ida. Aos 3ue (ela (ri1eira )e? o )ia1 custa)a9l,es ad1itir 3ue esti)esse na3uele ,o1e1 de 8esto lento e /rio, 1aneiras corteses e al8o t21idas, o ca1(eador %ril,ante, ou o de1Mnio crudel2ssi1o 3ue ideali?a)a1. No tin,a os tra5os caracter2sticos ne1 de u1, ne1 de outro. >sto, tal)e?, (or3ue /osse as duas coisas ao 1es1o te1(o. Nusti/ica19se os 3ue o a(laudia1 e os 3ue o in)ecti)a)a1. Na3uela indi)idualidade sin8ular entrec,oca)a19se, antinM1icas, tendncias 1onstruosas e 3ualidades su(eriores, u1as e outras no 17'i1o 8rau de intensidade. Era tena?, (aciente, dedicado, leal, i1(7)ido, cruel, )in8ati)o, a1%icioso. U1a al1a (rotei/or1e constran8ida e1 or8ani?a5o /ra82li1a. A3ueles atri%utos, (or:1, )ela)a9os reser)a cautelosa e siste17tica. U1 @nico ,o1e1 os (erce%eu ou deci/rou %e1, o 1arec,al Floriano Pei'oto. Tin,a (ara isto a a/inidade de inclina5es idnticas. A(ro)eitou9o, na ocasio o(ortuna, co1o Su2s f> a(ro)eitaria $a\ard,

se (udesse en'ertar na %ra)ura ro1anesca do ca)aleiro se1 17culas as ast@cias de Fra =i7)olo. Loreira C:sar esta)a lon8e da altitude do (ri1eiro e 1ais lon8e ainda da de(resso 1oral do @lti1o. No seria, entretanto, i1(erdo7)el e'a8ero consider79lo 1isto redu?ido de a1%os. Al8u1a coisa de 8rande e inco1(leto, co1o se a e)olu5o (rodi8iosa do (redestinado (arasse, antes da sele5o /inal dos re3uisitos raros co1 3ue o a(arel,ara, (recisa1ente na /ase cr2tica e1 3ue ele /osse de/inir9se co1o ,er<i ou co1o /ac2nora. Assi1, era u1 dese3uili%rado. E1 sua al1a a e'tre1a dedica5o es)a2a9se no e'tre1o <dio, a cal1a so%erana e1 desa%ri1entos re(entinos e a %ra)ura ca)al,eiresca na %ar%aridade re)oltante. Tin,a o te1(era1ento desi8ual e %i?arro de u1 e(il:tico (ro)ado, enco%rindo a insta%ilidade ner)osa de doente e1 (lacide? en8anadora. Entretanto, no raro, a sua serenidade (artia9se rota (elos 1o)i1entos i1(ulsi)os da 1ol:stia, 3ue so1ente 1ais tarde, 1erc de co1o5es )iolentas, se des)endou inteira1ente nas 1ani/esta5es /2sicas dos ata3ues. E se (ud:sse1os aco1(an,ar a sua )ida assistir2a1os ao desdo%ra1ento cont2nuo do 1al, 3ue l,e i1(ri1iu, co1o a outros s<cios de desdita, u1 /eitio ori8inal e interessante, de/inido (or u1a sucesso (or de1ais elo3Tente de atos 3ue, a(arecendo intercalados (or (er2odos de cal1a crescente1ente redu?idos, constitue1 os (ontos deter1inantes da cur)a in/le'2)el e1 3ue o arre%ata)a a /atalidade %iol<8ica. =e /eito, era1 correntes entre os seus co1(an,eiros de ar1as os e(is<dios /risantes 3ue, de te1(os a te1(os, co1 rit1o ina%al7)el, l,e inter/eria1 a lin,a de u1a carreira 1ilitar correta co1o (oucas. Fora lon8o re1e1or79los, al:1 do (eri8o de incidir1os no ar3ui)ar )erses e'a8eradas ou /alsas. [ (arte, (or:1, todos os casos du)idosos, de/inidos se1(re (elo tra5o (re(onderante de )ias de /ato )iolent2ssi1as E a3ui o ultra4e, a re%encadas, de u1 1:dico 1ilitar, al:1 a arre1etida a /aca, /eli?1ente tol,ida e1 te1(o, contra u1 o/icial ar8entino, (or certa (ala)ra 1al co1(reendida E, a(onta1os, de relance, os 1ais 8eral1ente con,ecidos. U1, so%retudo, dera rele)o ; sua ener8ia sel)a8e1. Foi e1 1!!", no Aio de Naneiro. U1 4ornalista, ou 1el,or, u1 alucinado, criara, a8indo li%:rri1o 8ra5as ; /rou'ido das leis re(ressi)as, escDndalo (er1anente de insultos intoler7)eis na corte do anti8o >1(:rioJ e tendo res(in8ado so%re o E':rcito (arte das aluses indecorosas, 3ue (or i8ual a%ran8ia1 todas as classes, do @lti1o cidado ao 1onarca, /oi in/eli?1ente resol)ido (or al8uns o/iciais, co1o su(re1o recurso, a 4usti5a /ul1inante e deses(eradora do linc,a1ento. Assi1 se /e?. E entre os su%alternos encarre8ados de e'ecutar a senten5a E e1 (lena rua, e1 (leno dia, diante da 4usti5a ar1ada (elos Com"lains de toda a /or5a (olicial e1 ar1as E /i8ura)a, 1ais 8raduado, o ca(ito Loreira C:sar, ainda 1o5o, ; )olta dos trinta anos, e tendo 47 e1 seus assenta1entos, a)er%ados, 1erecidos elo8ios (or )7rias co1isses e'e1(lar1ente cu1(ridas. E /oi o 1ais a/oito, o 1ais i1(iedoso, o (ri1eiro tal)e? no es/a3uear (elas costas a )2ti1a, e'ata1ente na ocasio e1 3ue ela, nu1 carro, sentado ao lado de autoridade su(erior do (r<(rio E':rcito, se acol,era ao (atroc2nio i1ediato das leis...

O cri1e acarretou9l,e a trans/erncia (ara Lato Crosso, e dessa Si%:ria canicular do nosso E':rcito tornou so1ente a(<s a (rocla1a5o da Ae(@%lica. *i1o9lo nessa :(oca. Era ainda ca(ito e e1%ora nunca ,ou)esse arrancado da es(ada e1 co1%ate, recorda)a u1 triun/ador. Nos dias ainda )acilantes do no)o re821en, o 8o)erno (arecia dese4ar ter (erto de si a3uele esteio /ir1e E o ,o1e1 (ara as crises (eri8osas e (ara as 8randes te1eridades. A sua /i8ura de 1enino atra)essa)a os 3uart:is e as ruas en)olta de 1ur1@rio si1(7tico e lou)a1in,eiro, co1entando9l,e e1 lison4arias os lances ca(itais da )ida, acerca dos 3uais, entretanto, era de todo 1uda u1a /: de o/2cio de %urocracia ino/ensi)o e t21ido, re(leta de encM1ios ao dese1(en,o de 1isses (ac2/icas. Por u1 contraste e'(ressi)o, nos docu1entos da (ro/isso 8uerreira : 3ue esta)a a (laca%ilidade de u1a e'istncia acidentada, re)olta e tur%ulenta e1 3ue, no raro, rela1(a8ueara a /aca, ao lado da es(ada inteira1ente )ir8e1. Esta saiu9l,e da %ain,a, a/inal, nos @lti1os anos da e'istncia. E1 1! X, 47 coronel, (or3ue 8al8ara )elo?1ente trs (ostos e1 dois anos, ao declarar9se a Ae)olta da Ar1ada o 1arec,al Floriano Pei'oto destacou9o ar1ado de (oderes discricion7rios (ara Santa Catarina, co1o u1a %arreira ; con/la8ra5o 3ue se reani1ara no sul e a1ea5a)a os Estados li12tro/es. Se8uiuJ e e1 (onto al8u1 do nosso territ<rio (esou to /ir1e e to estran8ulador o 8uante dos estados de s2tios. Os /u?ila1entos 3ue ali se /i?era1, co1 triste a(arato de i1(erdo7)el 1aldade, di?e19no de so%ra. A%alara1 tanto a o(inio nacional 3ue, ao ter1inar a re)olta, o 8o)erno ci)il, rec:19inau8urado, (ediu contas de tais sucessos ao (rinci(al res(ons7)el. A res(osta, (elo tel:8ra/o, /oi (ronta. U1 BnoB, si1(les, seco, atre)ido, cortante, u1 dardo %atendo e1 c,eio a curiosidade i1(rudente dos (oderes constitu2dos, se1 o ata)io, se1 o rodeio, se1 a ressal)a da e'(lica5o 1ais %re)e. Leses de(ois c,a1ara19no ao Aio de Naneiro. E1%arca co1 o seu %atal,o, o Y.P, nu1 na)io 1ercanteJ e e1 (leno 1ar, co1 sur(resa dos (r<(rios co1(an,eiros (rende o co1andante. Assaltara9o E se1 3ue (ara tal ,ou)esse o 12ni1o (rete'to E a sus(eita de u1a trai5o, u1 des)io na rota, adrede dis(osto (ara o (render e aos soldados. O ato seria a%soluta1ente ine'(lic7)el se no o caracteri?7sse1os co1o as(ecto (articular da desor8ani?a5o (s23uica 3ue o )iti1a)a. No l,e di1inuiu, contudo, o (rest28io. Fe?9se dono do %atal,o 3ue co1anda)aJ deu9l,e u1 (essoal 3ue ultra(assa)a, de 1uito, o n@1ero re8ula1entar de (ra5as, entre as 3uais E e1 1ani/esta )iola5o da lei E de?enas de crian5as 3ue no (odia1 carre8ar as ar1asJ e, i1(erando incondicional1ente, or8ani?ou o 1el,or cor(o do E':rcito, (or3ue nos lon8os inter)alos l@cidos (atentea)a, /rancas, 3ualidades e1inentes e raras de c,e/e disci(linador e inteli8ente, contrastando co1 os (aro'is1os da e'alta5o inter1itente. Estes to1ara19se, (or /i1, 1ais ostensi)os e re(etidos E nu1 crescendo in/le'2)el.

No1eado (ara a e'(edi5o contra Canudos, estadeou9os nu1a s:rie de desatinos, cul1inados a/inal (or u1a cat7stro/e. *9los9e1os e1 %re)e, e'tre1ados (or dois 21(etos de i1(ulsi)o: a (artida ca(ric,osa de Lonte Santo, de i1(ro)iso, co1 es(anto de seu (r<(rio Estado91aior, (recisa1ente na ):s(era do dia (re/i'o e1 detal,e (ara a 1arc,aJ e, trs dias 1ais tarde, o arre1esso contra o arraial, de 1il e tantos ,o1ens e'austos de u1a carreira de l:8uas, (recisa1ente na ):s(era do dia 1arcado (ara o assalto. Estes @lti1os /atos, e a sua identidade est7 no o%4eti)are1 a 1es1a ne)rose, ti)era1 a intercorrncia dos ata3ues. Fora1 u1a re)ela5o. Todos os acidentes sin8ulares de sua e'istncia descone'a, )iu9se a/inal 3ue era1 sinais co1e1orati)os en/ei'ando u1a dia8nose @nica e se8ura... Aeal1ente, a e(ile(sia ali1enta9se de (ai'esJ a)olu1a9se no (r<(rio e'(andir das e1o5es su%itDneas e /ortesJ 1as, 3uando, ainda lar)ada, ou tradu?indo9se e1 u1a aliena5o a(enas a/eti)a, sola(a surda1ente as conscincias, (arece ter na li)re 1ani/esta5o da3uelas u1 deri)ati)o sal)ador atenuando os seus e/eitos. =e sorte 3ue, se1 e'a8ero de /rase, se (ode di?er 3ue ,7 1uitas )e?es nu1 cri1e, ou nu1 lance raro de ,ero2s1o, o e3ui)alente 1ecDnico de u1 ata3ue. Contido o %ra5o ,o1icida, ou i1o%ili?ado, de c,o/re, o ,er<i no arre1esso 8lorioso, o doente (ode sur8ir, e-(a"rupto, sucu1%indo ao acesso. =a2 esses atos ines(erados, inco1(reens2)eis ou %rutais, e1 3ue a )2ti1a (rocura iludir instinti)a1ente o (r<(rio 1al, %uscando 1uitas )e?es o cri1e co1o u1 deri)ati)o ; loucura. =urante lon8o te1(o nu1a se1iconscincia de seu estado, nu1a s:rie de del2rios %re)es e /u8a?es, 3ue nin8u:1 (erce%e, 3ue ne1 ela ;s )e?es (erce%e, sente crescer a insta%ilidade da )ida. E luta tena?1ente. Os inter)alos l@cidos /a?e19se9l,e (onto de a(oio ; conscincia )acilante ; (rocura de 1oti)os ini%it<rios nu1a (ondera5o cada )e? 1ais (enosa das condi5es nor1ais a1%ientes. A3ueles, entretanto, a (ouco e (ouco se en/ra3uece1. A inteli8ncia a%alada a/inal 1al se su%ordina ;s condi5es e'teriores ou relaciona os /atos e, e1 cont2nuo descair, %aral,a9os, (ertur%a9os, in)erte9os, de/or1a9os. O doente cai, ento, no estado cre(uscular, se8undo u1a e'(resso /eli?, e condensa no c:re%ro, co1o se /osse a so1a de todos os del2rios anteriores, inst7)el, (ronto a desencadear9se e1 a5es )iolentas, 3ue o (ode1 atirar no cri1e ou, acidental1ente, na 8l<ria, o (otencial da loucura. Ca%e ; sociedade, nessa ocasio, dar9l,e a ca1isa de /or5a ou a (@r(ura. Por3ue o (rinc2(io 8eral da relati)idade a%ran8e as 1es1as (ai'es coleti)as. Se u1 8rande ,o1e1 (ode i1(or9se a u1 8rande (o)o (ela in/luncia deslu1%radora do 8nio, os de8enerados (eri8osos /ascina1 co1 i8ual )i8or as 1ultides tacan,as. Ora, entre n<s, se e'ercita)a o do12nio do caput mortuum das sociedades. =es(onta)a1 e/1eras indi)idualidades sin8ularesJ e entre elas o coronel C:sar destaca)a9se e1 rele)o /orte, co1o se a niilidade do seu (assado salientasse 1el,or a ener8ia /ero? 3ue desdo%rara nos @lti1os te1(os.

R cedo ainda (ara 3ue se l,e de/ina a altitude relati)a e a de(resso do 1eio e1 3ue sur8iu. Na a(recia5o dos /atos o te1(o su%stitui o es(a5o (ara a /ocali?a5o das i1a8ens: o ,istoriador (recisa de certo a/asta1ento dos 3uadros 3ue conte1(la. Cerre1os esta (78ina (eri8osa. Primeira e4pedi/ o re!ular =e/erindo ao con)ite 3ue l,e /ora /eito, o coronel Loreira C:sar se8uiu a X de /e)ereiro (ara a $a,ia, le)ando o %atal,o 3ue co1anda)a, o Y.P de >n/antaria, entre8ue ; dire5o do 1a4or Aa/ael Au8usto da Cun,a LatosJ u1a %ateria do W.P Ae8i1ento de Artil,aria, co1andada (elo ca(ito Nos: A8ostin,o Salo1o da Aoc,aJ e u1 es3uadro do .P de Ca)alaria, do ca(ito Pedreira Franco. Era o n@cleo da %ri8ada de trs ar1as, 3ue se constituiu lo8o co1 a celeridade 3ue as circunstDncias de1anda)a1, li8ando9se9l,e trs outros cor(os, des/alcados tolos: o 1_.P, 3ue esta)a e1 S. Noo dIEl9Aei, de onde a%alou diri8ido (elo coronel Sousa Leneses, co1 W! o/iciais e W K (ra5asJ cerca de 1"K soldados do XX.P, o .P, de >n/antaria, do coronel Pedro Nunes Ta1arindo e (e3uenos contin8entes da /or5a estadual %aiana. O c,e/e e'(edicion7rio no se de1orou na $a,ia. Aecol,ida toda a /or5a 3ue l7 esta)a, (rosse8uiu i1ediata1ente (ara Zuei1adas, onde, cinco dias a(enas de(ois 3ue (artira da ca(ital da Ae(@%lica, a ! de /e)ereiro, esta)a toda a e'(edi5o reunida E 3uase 1.XKK co1%atentes, /arta1ente 1uniciados, co1 1O 1il,es de cartuc,os e setenta tiros de artil,aria. A 1o%ili?a5o /ora, co1o se ), u1 (rod28io de ra(ide?. Continuou r7(ida. =ei'ando e1 Zuei1adas, B1.k %ase de o(era5esB, so% o co1ando de u1 tenente, (latMnica 8uarni5o de oitenta doentes e setenta crian5as, 3ue no su(orta)a1 o (eso das 1oc,ilas, se8uiu o 8rosso da tro(a (ara a IIW.a %ase de o(era5esB, Lonte Santo, onde a WK esta)a (ronta (ara a in)estida. C,e8ara, (or:1, 1al aus(iciada. U1 dia antes a ener)a5o doentia do co1andante e'(lodira nu1a con)ulso e(ile(ti/or1e, e1 (lena estrada, antes do s2tio de Zuirin3uin3u7J e /ora de car7ter tal 3ue os cinco 1:dicos do cor(o de sa@de (re)ira1 u1a re(rodu5o de lasti17)eis conse3Tncias. Os (rinci(ais c,e/es de cor(os, (or:1, %e1 3ue cientes de u1 dia8n<stico, 3ue i1(lica)a seria1ente a /ir1e?a e as res(onsa%ilidades do co1ando 8eral ante as condi5es se)eras da luta, /orrara19se, cautelosos e t21idos, ; 1enor deli%era5o a res(eito. O coronel Loreira C:sar a%eira)a9se do o%4eti)o da ca1(an,a condenado (elos (r<(rios 1:dicos 3ue co1anda)a. R natural 3ue no /osse1 as o(era5es concertadas co1 a indis(ens7)el lucide? e 3ue as in3uinasse1, desde o (ri1eiro (asso nos ca1in,os, todos os erros e ine'(lic7)eis descuidos e ine'(lic7)el ol)ido de (receitos rudi1entares, 47 rude1ente corri8idos ou e'(ostos co1 a 1aior clare?a nos desastres anteriores. Nada se resol)eu de acordo co1 as circunstDncias es(ecial2ssi1as da e1(resa. Ficou do1inando todas as decises u1 (lano @nico, u1 (lano de dele8ado (olicial en:r8ico: lan5ar a 1arc,e91arc,e 1il e tantas %aionetas dentro de Canudos.

>sto no 1enor te1(o (oss2)el. Os en8en,eiros 1ilitares =o1in8os Al)es Seite e Al/redo do Nasci1ento, tenentes do Estado91aior de 1k classe, adidos ; %ri8ada, ti)era1 u1a se1ana (ara recon,ecer a (ara8e1 descon,ecida e 7s(era. Na e'i8Tidade de tal (ra?o no >,es era (oss2)el a escol,a de (ontos estrat:8icos, 3ue /ir1asse1 u1a lin,a de o(era5es indis(ens7)eis. O )erti8inoso 1es1o dos le)anta1entos 1ilitares esta)a a3u:1 dessa 1isso de a/o8adil,o, adstrita a trian8uladas /ant7sticas E %ases 1edidas a ol,o, )isadas di)a8antes (elos to(os indistintos das serras, distDncias a)er%adas nos (onteiros dos (odM1etros (resos ;s %otas dos o(eradores a(ressados. Estes esclarecia19se in3uirindo os raros ,a%itantes dos lu8ares (ercorridos: era o ar3ui)ar lon8uras calcadas nu1a unidade trai5oeira, a l:8ua, de esti1ati)a e'a8erada (elo a1or9(r<(rio do 1atuto )e?ado ;s ca1in,adas lon8asJ ru1os deses(erada1ente e1%aral,ados ou lin,as de ensaios e1 3ue u1 erro de cinco 8raus era u1 (ri1or de ri8oris1oJ in/or1es so%re acidentes, conte'tura do solo e a8uadas, de e'istncia (ro%le17tica e d@%ia. Su%ordinara1 ao co1andante o le)anta1ento /eito. Foi, se1 1aior e'a1e, a(ro)ado. =e acordo co1 ele escol,eu9se a no)a estrada. En)ol)ente a do Ca1%aio, (elo le)ante, e 1ais lon8a de no)e ou de? l:8uas, tin,a, ao 3ue se /i8ura)a, a )anta8e1 de se arredar da ?ona 1ontan,osa. Sar8ando de Lonte Santo, as /or5as de1andaria1 o arraial do Cu1%e no ru1o se8uro de ESE, e, atin8indo este, in/letindo, rota e1 c,eio (ara o norte, /ralde4ando as a%as da serra de Aracati, e1 1arc,a contornante, a (ouco e (ouco ru1ando a NNO, iria1 inter/erir no s2tio do Aos7rio a anti8a estrada de La5acar7. Escol,ido este ca1in,o no se co8itou de o trans/or1ar e1 lin,a de o(era5es, (ela escol,a de dois ou trs (ontos de/ens7)eis, 8arantidos de 8uarni5es 3ue, 1es1o di1inutas, (udesse1 estear a resistncia, dado 3ue ,ou)esse u1 insucesso, u1 recuo ou u1a retirada. Crtica Nin8u:1 co8ita)a na 1ais (assa8eira ,i(<tese de u1 re):s. A e'(lora5o reali?ada /ora at: u1 transi8ir dis(ens7)el co1 as )el,arias da estrat:8ia: %asta)a o ol,ar (ers(2cuo do 8uia, ca(ito Nesu2no, (ara aclarar a rota. Sa%ia9se, no entanto, 3ue esta atra)essaria lon8os trec,os de caatin8as e'i8indo a%erturas de (icadas, e e'tenso areal de 3uarenta 3uilM1etros onde, na3uela 3uadra, na (lenitude do estio, no se co1(reendia a )ia8e1 se1 3ue os co1%atentes /osse1 arcando so% carre8a1ento de 78ua, a e'e1(lo das le8ies ro1anas na Tun2sia. Para o%)iar este incon)eniente, le)ara1 u1a %o1%a artesiana, co1o se /osse1 con,ecidas as ca1adas (ro/undas da terra (elos 3ue l,e i8nora)a1 a (r<(ria su(er/2cie, e ,ou)esse, entre as /ileiras, ar8utos ra%do1antes ca(a?es de 1arcar, co1 a )arin,a 1isteriosa, o (onto e'ato e1 3ue e'istisse o len5ol l23uido a a(ro)eitar9se. *ere1os a sua /un5o 1ais lon8e. Entretanto ia9se 1arc,ar o descon,ecido, (or )eredas des/re3Tentadas, (or3ue todas as tra)essias (or ali se resu1e1 no trec,o de u1a estrada secular, a de $o1 Consel,o a Nere1oa%o, contornando e e)itando (elo le)ante os a8ros ta%uleiros 3ue l,e de1ora1 ao norte, e desce1 insensi)el1ente (ara o *a?a9$arris, /or1ando no li8eiro divortium aquaru1, entre este e o >ta(icuru, des1edidos areais se1 o 1ais e'28uo re8ato, (or3ue a%sor)e1, nu1a suc5o de es(on4a, os 1ais i1(etuosos a8uaceiros. A 4ornada (ressu(un,a9se lon8a e in5ada de tro(e5os: 1OK 3uilM1etros, u1 12ni1o de WO l:8uas, 3ue )alia1 (or u1a lon8ura d:cu(la, ante o des(o)oa1ento e a 1anin,e? da terra.

Era natural 3ue se 8arantisse ao 1enos a (retensa %ase de o(era5es, (ara 3ue se no insulasse inteira1ente a tro(a no deserto. A(esar disto, Lonte Santo, co1 as suas (:ssi1as condi5es de de/esa, do1inada (ela serrania a (ru1o, de onde 1eia d@?ia de ini1i8os (odia1 %at9la toda, a sal)o, /icaria so% o co1ando do coronel Leneses co1 u1a 8uarni5o de/iciente de (oucas de?enas de (ra5as. =e sorte 3ue os 4a8un5os (oderia1 /acil1ente to179la, en3uanto o resto da tro(a se8uisse (ara Canudos. No o /i?era1. Las era de (resu1ir 3ue o /i?esse1, (or3ue l7 c,e8a)a1 in/or1es acordes todos no asse8urar 3ue os sertane4os se a(arel,a)a1 /orte1ente (ara a luta. Cresce a popula/ o de Canudos Era1 certas as not2cias. Canudos au1entara e1 trs se1anas de 1odo e'traordin7rio. A no)a do @lti1o triun/o so%re a e'(edi5o Fe%rMnio, a)olu1ada (elos 3ue a es(al,a)a1, ro1anceada 47 de nu1erosos e(is<dios, destru2ra as @lti1as )acila5es dos crentes 3ue at: ento tin,a1 te1ido (rocurar o /alanst:rio de AntMnio Consel,eiro. Co1o nos (ri1eiros te1(os da /unda5o, a todo o 1o1ento, (elo alto das colinas, a(onta)a1 8ru(os de (ere8rinos e1 de1anda da (ara8e1 lend7ria E tra?endo tudo, todos os ,a)eresJ 1uitos carre8ando e1 redes os (arentes en/er1os, 1ori%undos ansiando (elo @lti1o sono na3uele solo sacrossanto, ou ce8os, (aral2ticos e l7?aros, destinando9se ao 1ila8re, ; cura i1ediata, a u1 si1(les 8esto de tau1atur8o )enerado. Era1, co1o se1(re, toda a sorte de 8ente: (e3uenos criadores, )a3ueiros cr:dulos e (ossantes, de (arceria, na 1es1a con8:rie, co1 os )7rios ti(os da 1an8ala5a sertane4aJ in8nuas 1es de /a12lia, ir1anadas a ?a%aneiras incorri82)eis e tr/e8as. No coice dessas (rocisses, )ia19se, in)aria)el1ente, se1 co1(artire1 das litanias entoadas, estran,os, se8uindo s<s, co1o de so%re9rolda ao 1o)i1ento dos /i:is, os %andidos soltos Eca(an8as e1 dis(oni%ilidade, (rocurando u1 teatro 1aior ; 2ndole a)entureira e ; )alentia i1(ulsi)a. No correr do dia (elas estradas de Calu1%i, de La5acar7, de Nere1oa%o e de Uau7, con)er8indo dos 3uadrantes, c,e8a)a1 car8ueiros re(letos de toda a sorte de 1anti1entos, en)iados direta1ente a Canudos (elos ade(tos 3ue de lon8e o a)itual,a)a1, e1 *ila No)a da Aain,a, Ala8oin,as, e1 todos os lu8ares. Ha)ia a%astan5a e u1 entusias1o /orte. Como a!uardam os -a!un/os a no&a e4pedi/ o So8o ao a(ontar da 1an, distri%u2a19se os tra%al,os. No /alta)a1 %ra5osJ ,a)ia9os at: de so%ra. =estaca)a19se (i3uetes )i8ilantes, de )inte ,o1ens cada u1, ao 1ando de ca%ecil,a de con/ian5a, (ara )7rios (ontos de acesso E e1 Cocoro%<, 4unto ; con/luncia do Laca1%ira, na %ai'ada das U1%uranas e no alto da Fa)ela, a /i1 de rendere1 os 3ue ali ,a)ia1 atra)essado a noite, )elando. Se8uia1 (ara as insi8ni/icantes (lanta5es, estiradas (elas duas 1ar8ens do rio, os 3ue na ):s(era 47 tin,a1 (a8o o tri%uto de se entre8are1 ao ser)i5o co1u1. =iri8ia19se (ara as o%ras da i8re4a, outroJ e outros E os 1ais ardilosos e )i)os E (ara 1ais lon8e, (ara Lonte Santo, (ara o Cu1%e, (ara Zuei1adas, e1 co1isses delicadas, inda8ando acerca dos no)os in)asores, con/a%ulando co1 os /i:is 3ue na3uelas localidades se a/ronta)a1 co1 a )i8ilDncia das autoridades, ad3uirindo ar1a1entos, a4eitando contra%andos a/inal /7ceis de sere1 /eitos, es(iando tudo, de tudo in3uirindo cautelosa1ente.

E (artia1 /eli?es. Pelos ca1in,os /ora (assa)a1 (e3uenos 8ru(os ruidosos, carre8ando ar1as ou /erra1entas de tra%al,o, cantando. Ol)ida)a1 os 1ortic2nios anteriores. No Dni1o de 1uitos re(onta)a a es(eran5a de 3ue os dei'aria1, a/inal, na 3uietude da e'istncia si1(les do serto. Trincheiras Os c,e/es, (or:1, no se iludia1. Pre1unidos de cautelas, concertara1 na de/esa ur8ente. Pelos dias ardentes, )ia19se os sertane4os es(arsos so%re o alto dos cerros e ; ourela dos ca1in,os, rolando, carre8ando ou a1ontoando (edras, ras8ando a terra a (icareta e a en'ada nu1a /aina incessante. Constru2a1 trinc,eiras. O siste1a era, (ela ra(ide?, u1 ideal de /orti/ica5o (assa8eira: a%erta ca)idade circular ou el2(tica, e1 3ue (udesse ocultar9se e 1o)er9se ; )ontade o atirador, %orda)a19na de (e3uenos es(aldes de (edras 4usta(ostas, co1 interst2cios (ara se en/iar o cano das es(in8ardas. As (lacas de talco'isto, /acil1ente e'tra2das co1 todas as /or1as dese4adas, /acilita)a1 a tare/a. E'(lica1 o e'traordin7rio n@1ero desses /o4os tre1endos 3ue (ro8redindo, re8ular1ente inter)alados, (ara todos os ru1os, cri)ando a terra toda e1 roda de Canudos, se1el,a)a1 can,oneiras incont7)eis de u1a /ortale?a 1onstruosa e se1 1uros. Era1 locadas, cru?ando os /o8os so%re as )eredas, de tal 1odo 3ue, so%retudo nos lon8os trec,os onde a3uelas se8ue1 a(ro)eitando o leito seco dos riac,os, torna)a1 di/ic2li1a a tra)essia ; tro(a 1ais ro%usta e li8eira. E co1o (re)isse1 3ue esta, (rocurando esca(ar ;3uelas (assa8ens (eri8osas, )ol)esse aos lados assaltando e con3uistando as trinc,eiras 3ue as orla)a1, /i?era1 (r<'i1as, no alto das %arrancas, outras 1ais distantes e identica1ente dis(ostas, e1 3ue se (udesse1 acol,er e continuar o co1%ate os atiradores re(elidos. =e sorte 3ue, se8uindo (elos ca1in,os ou a%andonando9os, os anta8onistas seria1 se1(re col,idos nu1a rede de %alas. R 3ue os re%eldes dis(ensa)a1 3uais3uer ensina1entos (ara estes (re(arati)os. A terra era u1 ad1ir7)el 1odelo: serrotes e1(inando9se e1 redutos, rios esca)ando9se e1 (assa8ens co%ertas e /ossosJ e, (or toda a (arte, as caatin8as tran5adas e1 a%atises naturais. Escol,ia1 os ar%ustos 1ais altos e /rondosos. Tran5a)a19l,es 4eitosa1ente os 8al,os interiores, se1 l,es des/a?er a /ronde, de 1odo a se /or1ar, dois 1etros so%re o c,o, (e3ueno 4irau, sus(enso, ca(a? de su(ortar co1oda1ente u1 ou dois atiradores in)is2)eis, ocultos na /ol,a8e1. Era1 u1a usan5a a)oen8a a3ueles 1irantes sin8ulares co1 os 3uais desde 1uito )e?a)a1 tocaiar os can8u5us %ra)ios. Os 1uts dos ind28enas intercala)a19se, deste 1odo, destacada1ente , co1(letando o alin,a1ento das trinc,eiras. Ou ento dis(ositi)os 1ais s:rios. =esco%ria1 u1 cerro coroado de 8randes %locos redondos, e1 acer)os. =esentu(ia1 as suas 4unturas e as lar8as %rec,as, onde )i5a)a1 cardos e %ro1:liasJ a%ria19nas co1o (osti8os estreitos, 1ascarados de es(essos ren3ues de 8ra)at7sJ li1(a)a1 de(ois os re(arti1entos interioresJ e 1o)ia19se, (or /i1, /ol8ada1ente, entre os corredores do 1onstruoso %locausse do1inante so%re as )7r?eas e os ca1in,os, e de onde (odia1, se1 riscos, al)e4ar os 1ais re1otos (ontos. Armas No /ica)a1 nisto os (re(arati)os. Ae(ara)a19se as ar1as. No arraial estru8ia a or3uestra estridente das %i8ornas, ; cadncia dos 1al,os e 1arres: enri4ando e 1aleando as /oices entortadasJ a8u5ando e aceirando os /erres %u2dosJ te1(erando as la1inas lar8as das /acas de arrasto, co1(ridas co1o es(adasJ retesando os arcos, 3ue le1%ra1 u1a transi5o entre as

ar1as dos sel)a8ens e a anti8a %esta de (ol:J consertando a /ec,aria (erra das )el,as es(in8ardas e 8arruc,as. E das tendas a%rasantes irro1(ia u1 ressoar 1et7lico de arsenais ati)os. P$l&ora No era su/iciente a (<l)ora ad3uirida nas )ilas (r<'i1as, /a?ia19na: tin,a1 o car)o, tin,a1 o salitre, a(an,ado ; /lor da terra 1ais (ara o norte, 4unto ao S. Francisco, e tin,a1, desde 1uito, o en'o/re. O e'(losi)o sur8ia (er/eito, de u1a dosa8e1 se8ura, ri)ali?ando %e1 co1 os 3ue adota)a1 nas ca5adas. 7alas No /alta)a1 %alas. A 8oela lar8a dos %aca1artes aceita)a tudo: sei'os rolados, (eda5os de (re8os, (ontas de c,i/res, cacos de 8arra/as, es3u2rolas de (edras. >utadores Por /i1 no /alta)a1 lutadores /a1ana?es cu4as a)enturas de (as1ar corria1 (elo serto inteiro. Por3ue a uni)ersalidade do senti1ento reli8ioso, de (ar co1 O instinto da desorde1, ali a8re1iara no %aianos a(enas seno /il,os de todos os Estados li12tro/es. Entre o 4a8un5o do S. Francisco e o can8aceiro do Cariris, sur8ia1, so% todos os 1ati?es, os )alentes tradicionais dos con/litos sertane4os, )ariando at: ento a(enas no no1e, nas sedi5es (arceladas, dos Bcalan8rosB, dos B%alaiosB ou dos Bca%anosB. Correra nos sertes u1 to3ue de c,a1ada... @o o A,ade =ia a dia c,e8a)a1 ao arraial sin8ulares rec:19)indos, a%soluta1ente descon,ecidos. *in,a1 Bde%ai'o do can8a5oB: a ca(an8a atestada de %alas e o (ol)arin,o c,eioJ a 8arruc,a de dois canos atra)essada ; cinta, de onde (endia a B(arna2%aB inse(ar7)elJ ; %andoleira, o cla)inote de %oca9de9sino. Nada 1ais. Entra)a1 (elo lar8o, se1 3ue l,es inda8asse1 a (rocedncia, co1o se /osse1 anti8os con,ecidos. Aece%ia9os o astuto Noo A%ade 3ue, (leiteando9l,es (arel,as na tur%ulncia, tin,a a ascendncia de u1a ar8@cia rara e uns lai)os de su(erioridade 1ental, 8ra5as tal)e? ; circunstDncia de ,a)er estudado no liceu de u1a das ca(itais do Norte, de onde /u8ira a(<s ,a)er assassinado a noi)a, o seu (ri1eiro cri1e. O certo : 3ue os do1ina)a e disci(lina)a. BCo1andante da ruaB, t2tulo ine'(lic7)el na3uele la%irinto de %ites8as, se1 a%andonar o (o)oado e'ercia9l,e a%soluto do12nio 3ue estendia (ela redonde?a, nu1 raio de cinco l:8uas e1 )olta, (ercorrida continua1ente (elas rondas )elo?es dos (i3uetes. O%edecia19no incondicional1ente. Na3uela dis(erso de o/2cios, 1@lti(los e )ari7)eis, onde o1%rea)a1 o ta%ar:u crendeiro e o /ac2nora des(e4ado, esta%elecera9se raro entrela5a1ento de es/or5osJ e a 1ais (er/eita con/or1idade de )istas )ol)idas (ara u1 o%4eti)o @nico: rea8ir ; in)aso i1inente.

Hou)e, toda)ia, se8undo o re)elara1 al8uns (risioneiros no ter1o da ca1(an,a, u1a (arada s@%ita na a?7/a1a 8uerreira, u1 co1o so%ressalto, estu(orando a 8rei re)oltosa e (ondo9a a (i3ue de dissolu5o re(entina: /oi 3uando, )oltando dos di)ersos (ontos os e1iss7rios, 3ue tin,a1 ido inda8ar so%re a 1arc,a in)asora, trou'era1, a (ar de in/or1a5es se8uras 3uanto ao n@1ero e ar1a1entos dos soldados, o reno1e do no)o co1andante. >1o%ili?ou a ati)idade /e%ril dos 4a8un5os a s2nco(e de u1 es(anto e'traordin7rio. E'a8erara9se de1ais na distenso das 1ais e'tra)a8antes /antasias a te1i%ilidade da3uele. Era o anti9Cristo, )indo 4un8ir ; derradeira (ro)a os (enitentes in/eli?es. >1a8inara19no ,er<i de 8rande n@1ero de %atal,as, 3uator?e co1o es(eci/icou u1 rude (oeta sertane4o, no canto 3ue de(ois consa8rou ; ca1(an,aJ e (re/i8urara1 a de)asta5o dos lares, dias de torturas se1 no1e, a (ar dur2ssi1os tratos. Canudos dissol)ido a %ala, a /o8o, e a es(ada... =era19l,e u1 a(elido l@8u%re EBCorta9ca%e5asB.. . Se8undo de(ois se sou%e, nen,u1a das e'(edi5es /oi a8uardada co1 ansiedade i8ual. Hou)e 1es1o al8u1as deser5es, rareando (rinci(al1ente as /ileiras 3ue de)ia1 tornar9se 1ais /ortes, a dos ad)ent2cios (eri8osos 3ue (ara l7 ia1 no 47 so% o est21ulo de u1a cren5a seno (elo anelo dos des1andos e dos con/litos. Os (i3uetes, ao tornare1 dos arredores, c,e8a)a1 des/alcados de al8uns da3ueles sinistros co1(an,eiros. Las esse 1o)i1ento de te1or redundara e1 1o)i1ento seleti)o. E'(un8ira o arraial de incr:dulos e t21idos. A 8rande 1aioria dos )erdadeiros crentes (er1aneceu resi8nada. Procisses =esin/lu2do e1%ora, o (o)o )ol)era9se (ara a @lti1a instDncia da /: reli8iosa. E no raro, ento, atirando (ara o lado as ar1as e1(erradas, o arraial inteiro sa2a e1 lon8as (rocisses de (enitncia (elos desca1(ados. Cessara1, de c,o/re, os contin8entes de (ere8rinos. Cessou o 1oure4ar /e%ril dos (re(arati)os %:licos. Os (i3uetes 3ue diaria1ente, ao clarear das 1an,s, se8uia1 (ara di)ersos (ontos, no 1ais (assa)a1 (elas )eredas entoando as canti8as altas e /esti)asJ e1%ren,a)a19se, cautos, (elas 1oitas, 3uedando9se lar8as ,oras, silenciosos, )i8ilantes. Re.as Nesta situa5o a/lit2ssi1a, saiu a ca1(o, alentando os co1%atentes ro%ustos 1as a(reensi)os, a le8io /ra82li1a da %eataria nu1erosa. Ao anoitecer, acesas as /o8ueiras, a 1ultido, 8enu/le'a, (rolon8a)a al:1 do te1(o consa8rado, as re?as, dentro da latada. Esta, entressac,ada de ra1as aro17ticas de ca5atin8a, tin,a, e'tre1ando9a, ; (orta do santu7rio, u1a (e3uena 1esa de (in,o co%erta de toal,a al)2ssi1a. A%eira)a9a, ao /indar dos ter5os, u1a /i8ura estran,a. Ae)estido da lon8a ca1isa de a?ulo, 3ue l,e descia, se1 cintura, des8raciosa1ente, escorrida (elo cor(o al3ue%rado a%ai'oJ torso do%rado, /ronte a%atida e ol,os %ai'os, AntMnio Consel,eiro a(arecia. Zueda)a lon8o te1(o, i1<)el e 1udo, ante a 1ultido silenciosa e

3ueda. Er8uia lenta1ente a /ace 1acilenta, de s@%ito ilu1inada (or ol,ar /ul8urante e /i'o. E (re8a)a. A noite descia de todo e o arraial re(ousa)a so% o i1(:rio do e)an8elista ,u12li1o e /or1id7)el...

Captulo II
Partida de "onte Santo >a1 (artir as tro(as a WW de /e)ereiro. E consoante a (ra'e, na ):s(era, ; tarde, /or1ara1 nu1a re)ista e1 orde1 de 1arc,a (ara 3ue se l,es a)aliasse1 o e3ui(a1ento e as ar1as. A (artida reali?ar9se9ia no dia su%se3Tente, irre)o8a)el1ente. =eter1inara9a a Borde1 de detal,eB. Neste (ressu(osto alin,ara19se os %atal,es nu1 3uadrado, (erlon8ando as /aces do lar8o de Lonte Santo. Ali esta)a1: o Y.P, co1 e/eti)o su(erior ao nor1al, co1andado interina1ente (elo 1a4or Aa/ael Au8usto da Cun,a LatosJ o .P, 3ue (ela terceira )e? se a(resta)a ; luta, li8eira1ente des/alcado, so% o co1ando do coronel Pedro Nunes Ta1arindoJ /ra5es do XX.P e 1_.P, diri8idas (elo ca(ito Noa3ui1 Zuirino *ilari1J a %ateria de 3uatro Drupps do W.P Ae8i1ento, co1andada (elo ca(ito Nos: Salo1o A8ostin,o da Aoc,aJ u1 es3uadro de cin3Tenta (ra5as do .P de Ca)alaria, ao 1ando do ca(ito Pedreira FrancoJ contin8entes da (ol2cia %aiana, cor(o de sa@de c,e/iado (elo dr. Ferreira NinaJ e co1isso de en8en,aria. E'cetua)a19se setenta (ra5as do 1_.P, 3ue /icaria1 co1 o coronel Sousa Leneses 8uarnecendo a )ila. Era1 ao todo 1.W!1 ,o1ens E tendo cada u1 WWK cartuc,os nas (atronas e car8ueiros, ; (arte a reser)a de _K 1il tiros no co1%oio 8eral. Fe?9se a re)ista. Las contra a e'(ectati)a 8eral, ao in):s da )o? de ensaril,ar ar1as e de%andar, ressoou a corneta ao lado do co1ando e1 c,e/e, dando a de Bcoluna de 1arc,aB. O coronel Loreira C:sar, dei'ando de(ois, a 8alo(e, o lu8ar onde at: ento (er1anecera, to1ou9l,e lo8o a /rente. >nicia)a9se 3uase ao cair da noite a 1arc,a (ara Canudos. O /ato /oi de todo ines(erado. Las no ,ou)e o 1ais le)e 1ur1@rio nas /ileiras. A sur(resa, retratando9se e1 todos os ol,ares, no (ertur%ou o ri8or da 1ano%ra. Aetu1%ara1 os ta1%ores na )an8uardaJ deslocara19se sucessi)a1ente as se5es, des/ilando, adiante, a dois de /undo, ao (enetrare1 o ca1in,o estreitoJ a%alou o tre1 da artil,ariaJ rodara1 os co1%oios. . . U1 3uarto de ,ora de(ois, os ,a%itantes de Lonte Santo )ia1 desa(arecer, ao lon8e, na @lti1a cur)a da estrada, a terceira e'(edi5o contra Canudos. Primeiros erros A )an8uarda c,e8ou e1 trs dias ao Cu1%e se1 o resto da /or5a, 3ue /icara retardada al8u1as ,oras E co1 o co1andante retido nu1a /a?enda (r<'i1a (or outro ata3ue de e(ile(sia.

E na ante1an, de W_, tendo alcan5ado na ):s(era o s2tio de Ca4a?eiras, a duas e 1eia l:8uas do Cu1%e, a%alara1 ra1o direto ao norte, (ara Serra $ranca 1ais de trs l:8uas na /rente. Esta (arte do serto, na orla dos ta%uleiros 3ue se dilata1 at: Nere1oa%o, di)er8e 1uito das 3ue te1os ra(ida1ente %os3ue4ado. R 1enos re)olta e : 1ais 7rida. Aareia1 os cerros de /lancos a%ru(tos e estira19se c,a(adas 8randes. O as(ecto 1enos re)olto da terra, (or:1, enco%re e1(e5os (or)entura 1ais s:rios. O solo arenoso e c,ato, se1 de(resses e1 3ue se 1anten,a1, rea8indo aos estios, as caci1%as sal)adoras, : a%soluta1ente est:ril. E co1o as 1aiores c,u)as ao ca2re1, lon8a1ente inter)aladas, 1al o e1%e%e1, (restes desa(arecendo sor)idas (elos areais, co%re9o /lora 1ais rare/eita trans1udando9se as caatin8as e1 catandu)as. Na (lenitude do estio de no)e1%ro a 1ar5o, a desola5o : co1(leta. Zue1 (or ali se a)entura te1 a i1(resso de )arar (or u1a ro5ada enor1e de 8al,os secos e entran5ados, onde a /a@l,a de u1 is3ueiro ateia s@%itos incndios, se acaso estes no se alastra1 es(ontanea1ente no /ast28io das secas, nos 1eio9dias 3uentes, 3uando o Nordeste atrita ri4a1ente as 8al,adas. Co1(leta9se ento a a5o esterili?adora do cli1a, e (or 1aneira tal 3ue na3uele trato dos sertes E se1 u1 (o)oado e onde (assa1, r7(idos, raros )ia4antes (ela estrada de Nere1oa%o a $o1 Consel,o E inscrito e1 )asto c2rculo irre8ular tendo co1o (ontos deter1inantes os (o)oados 3ue o a%eira1, do Cu1%e ao sul, a Santo AntMnio da Cl<ria ao norte, de Nere1oa%o a leste, a Lonte Santo a oeste, se o(era lenta1ente a /or1a5o de u1 deserto. As 7r)ores escasseia1. =o1inando a )e8eta5o inteira, 3uase e'clusi)os e1 certos trec,os, enreda19se, e1 todos os (ontos, 1irrados ar%@sculos de 1an8a%eiras, @nico )e8etal 3ue ali 1edra se1 decair, 8ra5as ao l7te' (rotetor 3ue l,e (er1ite, de(ois das soal,eiras e das 3uei1adas, co%rir de /ol,as e de /lores os troncos car%oni?ados, ; )olta das esta5es (ro(icias. No&a estrada Las a e'(edi5o (or ali en)ereda)a na 3uadra 1ais i1(r<(ria. E tin,a 3ue ca1in,ar, de arranco, so% te1(eratura alt2ssi1a 3ue es8ota)a os soldados e no os insola)a 1erc da secura e'tre1a dos ares, at: o (onto (re/i'ado, onde a e'istncia de u1a caci1%a /acultaria a alta. A tra)essia /oi (enosa1ente /eita. O terreno inconsistente e 1<)el /u8ia so% os (assos aos ca1in,antesJ re1ora)a a tra5o das carretas a%sor)endo as rodas at: ao 1eio dos raiosJ o(un,a, salteada1ente, /le'2)eis %arreiras de es(in,eirais, 3ue era /or5oso destra1ar a /acoJ e redu(lica)a, no re)er%erar intenso das areias, a adusto da can2cula. =e sorte 3ue ao c,e8ar, ; tarde, ; serra $ranca, a tro(a esta)a e'austa. E'austa e se3uiosa. Ca1in,ara oito ,oras se1 (arar, e1 (leno arder do sol %ra)io do )ero. Las (ara a sede inatur7)el, 3ue resulta da 3uase co1(leta de(le5o das )eias es8otadas (elo suor, encontrara19se, ali, na (ro/undura de u1a ca)a, al8uns litros dI78ua. Fora (re)isto o transe, co1o )i1os. Procurou9se cra)ar o tu%o da %o1%a artesiana. A o(era5o, (or:1 E e os seus e/eitos era1 i1(aciente1ente a8uardados E resultou in@til. Era ine'e3T2)el. Ao in):s de u1 %ate9estacas 3ue /acilitasse a (enetra5o da sonda, ,a)ia1 condu?ido a(arel,o de /un5o inteira1ente o(osta, u1 1acaco de le)antar (esos.

Ante o sin8ular2ssi1o contrate1(o, s< ,a)ia al)itrar9se a (artida i1ediata, 1al8rado a distDncia (ercorrida, (ara o s2tio do Aos7rio, seis l:8uas 1ais lon8e. A tro(a co1%alida a%alou ; tarde. A noite col,eu9a na 1arc,a, /eita ao %ril,o das estrelas, )arando (elas )eredas rendil,adas de es(in,o... Calcula9se o 3ue /oi essa 4ornada de oito ou de? l:8uas, se1 /ol8a. Lil e tantos ,o1ens (enetrando, 3uase e1 ca1%aleios, torturados de sede, acur)ados so% as ar1as, e1 (leno territ<rio ini1i8o. O tro(ear soturno das /ileiras, o estr:(ido dos re(aros e carretas, os tinidos das ar1as, es%atia19se na calada do er1o, e na3uela assonDncia il,ada no silncio se a/o8a)a1 i1(erce(t2)eis estalidos nas 1ace8as. Sadea)a1 a tro(a E e1 raste4a1entos ; ourela dos des)ios E os es(ias dos 4a8un5os. Nin8u:1 cuida)a neles. A%atidos de u1 dia inteiro de )ia8e1 os e'(edicion7rios, deslu1%rados da luta, ia1 so% o anelo e'clusi)o dos (ousos a(etecidos. Se8uia1 i1(rudente1ente, de todo entre8ues ao tino e lealdade dos 8uias. Las a/inal (arara1, e1 (lena estrada: al8uns estro(iados (erdia19se distanciados ; reta8uarda e os 1ais ro%ustos 1es1o a custo ca1in,a)a1. Foi u1a alta %re)e, ilus<rio descanso: (ra5as ca2das ao lon8e dos ca1in,os, o/iciais dor1indo, os 3ue dor1ia1, co1 as r:deas dos ca)alos enleadas aos (un,os. E reatada a 1arc,a, na ante1an, se8uinte, recon,ecera1 3ue esta)a1 na ?ona (eri8osa. Cin?as de /o8ueiras a cada (asso encontradas e al8u1as ainda 1ornasJ restos de re(astos e1 3ue era1 (ree'celente )itual,a 4a%utis assados e 3uartos de ca%ritoJ rastros /rescos na areia, entran,ando9se tortuosa1ente nas caatin8as, di?ia1 3ue os sertane4os ali tin,a1 estado, e (assado ta1%:1 a noite, rodeando9os, in)is2)eis, nas rondas cautelosas. Na Porteira *el,a a )an8uarda (arece 1es1o ,a)9los sur(reendido, ocasionando (rec2(ite de%andada. Ficara1 4unto ; /o8ueira u1a (istola de dois canos e u1 /erro de )a3ueiro. O Aos7rio /oi alcan5ado antes do 1eio9dia, ao te1(o 3ue ca2a )iolento e transit<rio a8uaceiro, co1o soe1 so%re)ir durante a3uela 3uadra nos sertes. A3uele s2tio, destinado a cele%ri?ar9se no correr da ca1(an,a, era o 3ue era1 os de1ais das cercanias: u1a ou duas casas (e3uenas de tel,a ), se1 soal,oJ ladeadas de u1a cerca de ac,as, ou (aus roli5osJ /ronteando u1 terreno li1(o co1 al8u1as 7r)ores /ran?inasJ e tendo, (ouco distante, a caci1%a ou a i(ueira 3ue deter1inou a escol,a do local. A e'(edi5o ali ca1(ou. Esta)a no D1a8o do territ<rio ini1i8oJ e, ao 3ue se a/i8ura, in)adira19na (ela (ri1eira )e? as a(reenses da 8uerra. =i9lo incidente e'(ressi)o. No dia 1.P de 1ar5o, (recisa1ente na ,ora e1 3ue outra c,u)a (assa8eira e /orte ca2a so%re a tro(a desa%ri8ada, estru8ira1 as notas de u1 alar1a. O ini1i8o certo a(ro)eitara o ense4o (ara so%ressaltear os in)asores, li8ando9se ao /uror dos ele1entos e sur8indo na3uele c,u)eiro, de i1(ro)iso, ar1as dis(aradas no /ra8or da tro)oada 3ue a%ala)a a altura...

Correndo e caindo, res)alando no c,o escorre8adio e enc,arcadoJ es%arrando9se e1 carreiras cru?adas so% o /usti8ar das %7te8as, o/iciais e (ra5as (rocura)a1 a /or1atura i1(oss2)el, )estindo9se, a(resil,ando cintures e talins, ar1ando9se ;s carreirasJ surdos ;s discordes )o?es de co1andoJ alin,ando se5es e co1(an,ias ao acaso, nu1 tu1ulto. E da3uele enreda1ento de /ileiras ro1(eu a/orrada1ente, de arre1esso, u1 ca)aleiro isolado, se1 ordenan5as, (reci(itando9se a 8alo(e entre os soldados tontos, e lan5ando9se (ela estrada, na dire5o (ro)7)el do ini1i8o, 1al alcan5ado (elo en8en,eiro 1ilitar =o1in8os Seite. Era o coronel Loreira C:sar. Feli?1ente o ini1i8o i1a8in7rio, a 3ue1 ia entre8ar9se, (rocurando9o na3uela arre1etida in@til, era u1 co1%oio de 8neros en)iados (or u1 /a?endeiro a1i8o, das cercanias . . Tirante este incidente o dia (assou e1 co1(leta (a?, tendo )indo ; tarde u1 correio de Lonte Santo e ca)alos (ara o es3uadro 3ue at: ali )ia4ara e1 1uares i1(rest7)eis E, na alta 1adru8ada no dia W, os %atal,es 1arc,ara1 (ara o An8ico onde c,e8ara1 ;s 11 ,oras da 1an,, aca1(ando dentro do 8rande curral do s2tio e1 a%andono. Esta)a assente o (lano de/initi)o da rota, adrede conce%ido de 1odo a di1inuir o es/al/a1ento das 1arc,as /or5adas anteriores: descansando todo o resto do dia no ranc,o do *i87rio a tro(a a%alaria, a X, (ara o An8ico, andando a(enas uns oito 3uilM1etros, e ali, no)a1ente descansando, (ernoitaria. =eca1(ando a ", iria direta1ente so%re Canudos, de(ois de ca1in,ar (ouco 1ais de l:8ua e 1eia. Co1o esta)a1 e1 (leno territ<rio ini1i8o, to1ara19se dis(ositi)os (ara 8arantir o aca1(a1ento, rodeando9o de (i3uetes e sentinelas circulares. O coronel C:sar internou9se na caatin8a (r<'i1a, onde 1andou ar1ar a sua %arraca. Ali, no ocultou aos c,e/es dos cor(os a se8uran5a a%soluta na )it<ria. A(resentara19l,e )7rios al)itres atinentes a rodeare1 de 1aiores res8uardos a in)estida, u1 dos 3uais, a)entado (elo co1andante do Y.P, i1(un,a a 1odi/ica5o (reli1inar da orde1 at: ento adotada na 1arc,a. Su8eria a di)iso e1 duas, da coluna at: ento unida, destinando9se u1a /orte )an8uarda (ara o recon,eci1ento e o (ri1eiro co1%ateJ entrando a outra na a5o, co1o re/or5o. =esse 1odo, se (or 3ual3uer circunstDncia se )eri/icasse1 (oderosos os recursos do ad)ers7rio, tornar9se9ia /act2)el u1 recuo e1 orde1 (ara Lonte Santo, onde se reor8ani?aria1, au1entadas as /or5as. Contra o 3ue era de es(erar, o c,e/e e'(edicion7rio no desadorou o al)itre. A tro(a (rosse8uiria a X, (elo a1an,ecer, adstrita a u1 (lano lucida1ente tra5ado. Em marcha para o An!ico Entretanto ao 1arc,ar (ara o An8ico le)a)a u1a orde1 3ue era a 1es1a da (artida do Cu1%e: na /rente u1 (i3uete de e'(loradores 1ontadosJ u1 8uia, Lanuel Aosendo, e'(eri1entado e %ra)o, e a co1isso de en8en,ariaJ u1a co1(an,ia de atiradores do Y.P, co1andada (elo tenente Fi8ueiraJ a ala direita do Y.P co1 o 1a4or Cun,a Latos, 1arc,ando de costado, le)ando no centro o res(ecti)o co1%oio de 1uni5esJ 1.k a =i)iso do W.P Ae8i1ento, so% a i1ediata dire5o de Salo1o da Aoc,aJ ala es3uerda do Y.P, diri8ida (elo

ca(ito Al%erto Ca)io Pereira PintoJ W a =i)iso de Artil,aria, do 1.P tenente Larcos Pradel de A?a1%u4aJ ala direita do .P, so% o 1ando do coronel Ta1arindo, se(arada da es3uerda, diri8ida (elo ca(ito Feli(e Si1es, (elo res(ecti)o co1%oio. [ reta8uarda o cor(o de sa@deJ contin8entes do 1_.P, do ca(ito Zuirino *ilari1J e o co1%oio 8eral 8uardado (ela (ol2cia %aiana. Por @lti1o a ca)alaria. O coronel C:sar, na )an8uarda, ia entre a co1(an,ia de atiradores e a ala direita do Y.P. Tin,a1 (artido ;s cinco ,oras da 1an,. Alcan5a)a1 a re8io caracter2stica dos arredores de Canudos: /orte1ente ri5ada de serranias )estidas de )e8eta5o ra3u2tica, de cardos e %ro1:liasJ recortada de re8atos deri)ando e1 torcicolos E nu1 crescente enru8a1ento da terra cada )e? 1ais ad)ersa, onde a )inda recente das c,u)as ainda no estendera a )esti1enta e/1era da /lora re)i)ente, )elando9l,e os (edroi5os e os al8ares. Os c,u)is3ueiros da ):s(era, co1o sucede na (lenitude do estio, ,a)ia1 (assado se1 dei'are1 tra5os. O solo re3uei1ado a%sor)era9os e re(elira9os, (er1anecendo resse3uido e a8ro. E1 roda, at: aonde se estendia o ol,ar, (elo %olear dos cerros, (elas rec,s 3ue se estira1 nos altos, (elas )7r?eas 3ue os circuita1, (elas serranias de /lancos de8radados, (or toda a (arte, o 1es1o to1 nas (aisa8ens a u1 te1(o i1(ressionadoras e 1on<tonas: a nature?a i1<)el, ca2da nu1 8rande es(as1o, se1 u1a /lor so%re as ra1a8ens nuas, se1 u1 %ater de asas nos ares 3uietos e serenos... A coluna e1 1arc,a, estirada nu1a lin,a de trs 3uilM1etros, corta)a9a e1 lon8o risco ne8ro e tortuoso. *ia19se, adiante e (r<'i1as, ao norte, as @lti1as serranias 3ue rodeia1 Canudos, se1 3ue este a%eirar9se do o%4eti)o da luta contur%asse o Dni1o dos soldados. Psicolo!ia do soldado ,rasileiro Se8uia1 tran3Tila1ente a (asso ordin7rio e se8uro. =a e'tensa lin,a da %ri8ada e)ola)a9se u1 1ur1@rio )a8o de 1il,ares de s2la%as e1itidas ; 1eia )o?, a3ui, ali, re(entina1ente salteadas de risos 4o)iais. Os nossos soldados estadea)a1 o seu atri%uto (ree1inente na3uela alacridade sin8ular co1 3ue se a(ro'i1a)a1 do ini1i8o. Ho1ens de todas as cores, a17l8a1as de di)ersas ra5as, (arece 3ue no so%re)ir dos lances (eri8osos e no a%alo de e1o5es /ort2ssi1as l,es (re(ondera1, e'clusi)as, no ani1o, (or u1a lei 3ual3uer de (sicolo8ia coleti)a, os instintos 8uerreiros, a i1(re)idncia dos sel)a8ens, a inconscincia do (eri8o, o desa(e8o ; )ida e o arre1esso /atalista (ara a 1orte. Se8ue1 (ara a %atal,a co1o (ara al8u1 /ol8uedo tur%ulento. >ntoler7)eis na (a? 3ue os 1oli/ica, e in/ir1a, e rela'aJ inclassi/ic7)eis nas (aradas das ruas, e1 3ue (assa1 se1 8ar%o, se1 a(ru1o, corcundas so% a es(in8arda 1ane4ada, a 8uerra : o seu 1el,or ca1(o de instru5o e o ini1i8o o instrutor (redileto, trans1udando9os e1 (oucos dias, disci(linando9os, enri4ando9os, dando9l,es e1 (ouco te1(o, nos e'erc2cios e'tenuadores da 1arc,a e do co1%ate, o 3ue nunca ti)era1 nas ca(itais /esti)as E a alti)e? do (orte, a se8uran5a do (asso, a (reciso do tiro, a celeridade das car8as. No sucu1%e1 ; (ro)a5o. So ini1it7)eis no ca1in,ar dias a /io (elos 1ais 1al8rados ca1in,os. No %os3ue4a1 a

recla1a5o 1ais %re)e nas (iores a(erturasJ e nen,uns se l,es e1(arel,a1 no resistir ; /o1e, atra)essando lar8os dias ; %risa, se8undo o di?er de seu calo (inturesco. =e(ois dos 1ais an8ustiosos transes, )i1os )alentes esca)eirados 1etere1 ; %ul,a o 1art2rio e tro5are1, rindo, co1 a 1is:ria. No co1%ate, certo, nen,u1 : ca(a? de entrar e sair, co1o o (russiano, co1 u1 (odM1etro (reso ; %otaE: desordenado, : re)olto, : tur%ulento, : u1 8aroto ,er<ico e terr2)el, arro4ando contra o ad)ers7rio, de (ar co1 a %ala ou a (ranc,ada, u1 dito ?o1%eteiro e irMnico. Por isto se i1(r<(ria ao desdo%ra1ento das 8randes 1assas nas ca1(an,as cl7ssicas. Lanieta19no as /or1aturas corretas. Estonteia9o o 1ecanis1o da 1ano%ra co1(le'a. Tortura9o a o%ri8a5o de co1%ater adstrito ao rit1o das cornetasJ e de %o1 8rado o%ediente aos a1(los 1o)i1entos da estrat:8ia, se8uindo, i1(ass2)el, (ara os (ontos 1ais di/2ceis, 3uando o ini1i8o l,e c,e8a ; (onta do sa%re 3uer co1%ater a seu 1odo. $ate9se, ento, se1 rancor, 1as estre(itosa1ente, /an/arro, /ol8ando entre as cutiladas e as %alas, arriscando9se doida1ente, %arateando a %ra)ura. F79lo, (or:1, de ol,os /i'os nos c,e/es 3ue o diri8e1 e de cu4a ener8ia (arece )i)er e'clusi)a1ente. =e sorte 3ue a 12ni1a )acila5o da3ueles te1, de c,o/re, e'tintas todas as ousadias e cai nu1 a%ati1ento instantDneo salteado de desDni1os in)enc2)eis. Ora, na3uela ocasio, tudo )aticina)a aos e'(edicion7rios a )it<ria. Co1 tal c,e/e no ,a)ia co8itar e1 re)eses. E endireita)a1 /ir1es (ara a /rente, i1(acientes (or )ire1 ;s 1os co1 o ad)ers7rio es3ui)o. *endia1 escandalosa1ente a (ele do urso sertane4o. Ci?a)a1 anteci(adas /a5an,asJ coisas de (as1ar, de(ois, aos ou)intes cr:dulos e t21idosJ cenas 4ocotr78icas E l7 dentro, na ta(era 1onstruosa, 3uando a )arresse1 a tiro. E /a?ia1 (lanos %i?arros, (ro4etos (re1aturos, iniciados todos (or u1a (reli1inar in8nua: BZuando eu )oltar. . . B. Al8uns, ;s )e?es, sa2a19se co1 u1 (ensa1ento e'tra)a8ante, e no %ur%urin,o con/uso (assa)a, sulcando9o, u1 ondular de risos 1al contidos... Al:1 disto, a3uela 1an, res(landescente os alenta)a. O %elo /ir1a1ento dos sertes ar3uea)a9se so%re a terra E irisado E (assando e1 transi5es sua)2ssi1as do ?nite a?ul ; (@r(ura deslu1%rante do oriente. Ade1ais o ad)ers7rio 3ue dei'ara li)re at: ali o ca1in,o, desden,ando os 1el,ores trec,os (ara o cortar, a1ea5a)a9os de 1il @nico contrate1(o s:rio: o to(are1 )a?io o arraial sedicioso. Assusta)a9os esse desa(onta1ento (ro)7)elJ a ca1(an,a trans/or1ada e1 (asseio 1ilitar (enosoJ a )olta in8l<ria, se1 o dis(ndio de u1 cartuc,o.

Captulo III
Pitom,as >a1 nestas dis(osi5es ad1ir7)eis 3uando c,e8ara1 a Pito1%as. O (e3ueno ri%eiro 3ue ali corre, recortando /unda1ente o solo, ora ladeia, ora atra)essa a estrada, interro1(endo9a, ser(eante. Por /i1 a dei'a antes de c,e8ar ao s2tio a 3ue d7 o no1e, ar3ueando9se e1 )olta lon8a, u1 3uase se1ic2rculo de 3ue o ca1in,o : a corda. O primeiro encontro To1ou (or esta a tro(a. E, 3uando a )an8uarda l,e atin8iu o 1eio, estourou u1a descar8a de 1eia d@?ia de tiros. Era a/inal o ini1i8o. Al8u1 (i3uete de so%re9ronda ; e'(edi5o, ou ali a8uardando9a, 3ue a(ro)eitara a con/or1a5o /a)or7)el do terreno (ara u1 ata3ue instantDneo, /erindo9a de soslaio, e /urtando9se a se8uro (elas (assa8ens co%ertas das ri%anceiras do rio. Las atirara co1 /ir1e?a: a%atera, 1ortal1ente /erido, u1 dos su%alternos da co1(an,ia de atiradores, o al/eres Poli, al:1 de seis a sete soldados. =escarre8ara as ar1as e /u8ira a te1(o de esca(ar ; r:(lica, 3ue /oi (ronta. Para lo8o conteirados os can,es da di)iso Salo1o, a 1etral,a e'(lodiu no 1ata8al rasteiro. Os ar%ustos do%rara1 aca1ando9se, co1o ; (assa8e1 de )entanias r2s(idas. *arrera19no. So8o de(ois nos ares, ainda ressoantes dos esta1(idos, correu triun/al1ente o rit1o de u1a car8a, e destacando9se, desen)ol)ida e1 atiradores, do 8rosso da coluna, a ala direita do Y.P lan5ou9se na dire5o do ini1i8o, atu/ando9se nas 1ace8as, a 1arc,e91arc,e, ro5ando9as a %aioneta. Foi u1a di)erso 8loriosa e r7(ida. O ini1i8o /urtara9se ao recontro. *ol)idos 1inutos, a ala tornou ; lin,a da coluna entre acla1a5es, en3uanto o anti8o to3ue de BtrindadesB, era a8ora o sinal da )it<ria, soa)a e1 )i%ra5es alt2ssi1as. O co1andante e1 c,e/e a%ra5ou, nu1 lance de ale8ria sincera, o o/icial /eli? 3ue dera a3uele re(elo )alente no anta8onista, e considerou aus(icioso o encontro. Era 3uase (ara lasti1ar tanto a(arel,o %:lico, tanta 8ente, to lu'uosa encena5o e1 ca1(an,a destinada a li3uidar9se co1 1eia d@?ia de dis(aros. =Esta !ente est2 desarmada999= As ar1as dos 4a8un5os era1 rid2culas. Co1o des(o4o os soldados encontrara1 u1a es(in8arda (ica9(au, le)e e de cano /in2ssi1o, so% a %arranca. Esta)a carre8ada. O coronel C:sar, 1es1o a ca)alo, dis(arou9a (ara o ar. U1 tiro insi8ni/icante, de 1atar (assarin,o. E Esta 8ente est7 desar1ada... E disse tran3Tila1ente.

E reatou9se a 1arc,a, 1ais r7(ida a8ora, a (assos estu8ados, /icando e1 Pito1%as os 1:dicos e /eridos, so% a (rote5o do contin8ente (olicial e resto da ca)alaria. O 8rosso dos co1%atentes (erdeu9se lo8o e1 adiante, e1 a)an5ada c:lere. Zue%rara9se, de )e?, o encanto do ini1i8o. Os atiradores e /lan3ueadores, na )an8uarda, %atia1 o ca1in,o e e1%ren,a)a19se nas caatin8as, rastreando os es(ias 3ue acaso (or ali ,ou)esse, desin5ando9as das tocaias (ro)7)eis, ou (rocurando alcan5ar os /u8iti)os 3ue endireita)a1 (ara Canudos. O recontro /ora u1 c,o3ue 8al)Dnico. A tro(a, a 1arc,e91arc,e, (rosse8uia, a8ora, so% a atra5o irre(ri12)el da luta, nessa e%rie? 1ental (eri8os2ssi1a, 3ue estonteia o soldado du(la1ente /ortalecido (ela certe?a da (r<(ria /or5a e a licen5a a%soluta (ara as %rutalidades 17'i1as. O pBnico e a ,ra&ura Por3ue nu1 e':rcito 3ue (erse8ue ,7 o 1es1o auto1atis1o i1(ulsi)o dos e':rcitos 3ue /o8e1. O (Dnico e a %ra)ura doida, o e'tre1o (a)or e aud7cia e'tre1a, con/unde19se no 1es1o as(ecto. O 1es1o estontea1ento e o 1es1o tro(ear (reci(itado entre os 1aiores o%st7culos, e a 1es1a )erti8e1, e a 1es1a ne)rose torturante a%alando as /ileiras, e a 1es1a ansiedade dolorosa, esti1ula1 e alucina1 co1 idntico )i8or o ,o1e1 3ue /o8e ; 1orte e o ,o1e1 3ue 3uer 1atar. R 3ue u1 e':rcito :, antes de tudo, u1a 1ultido, Bacer)o de ele1entos ,etero8neos e1 3ue %asta irro1(er u1a centel,a de (ai'o (ara deter1inar s@%ita 1eta1or/ose, nu1a es(:cie de 8era5o es(ontDnea e1 )irtude da 3ual 1il,ares de indi)2duos di)ersos se /a?e1 u1 ani1al @nico, /era anMni1a e 1onstruosa ca1in,ando (ara dado o%4eti)o co1 /inalidade irresist2)elB. So1ente a /ortale?a 1oral de u1 c,e/e (ode o%star esta trans/i8ura5o de(lor7)el, descendo, l@cida e in/le'2)el, i1(ondo u1a diretri? e1 3ue se reti/i3ue o tu1ulto. Os 8randes estrate8istas t1, instinti)a1ente, co1(reendido 3ue a (ri1eira )it<ria a alcan5ar nas 8uerras est7 no de%elar esse cont78io de e1o5es )iolentas e essa insta%ilidade de senti1entos 3ue co1 a 1es1a intensidade lan5a1 o co1%atente nos 1ais s:rios (eri8os e na /u8a. U1 (lano de 8uerra riscado a co1(asso nu1a carta e'i8e al1as inertes E 173uinas de 1atar E /ir1e1ente encarril,adas nas lin,as 3ue (reesta%elece. Las esta)a1 lon8e deste ideal sinistro os soldados do coronel Loreira C:sar, e este ao in):s de re(ri1ir a a8ita5o ia a1(li79la. Far9se9ia o e'(oente da ne)rose. So%re)iera, entretanto, ense4o (ara nor1ali?ar a situa5o. C,e8ara1 a An8ico, (onto deter1inado da @lti1a (arada. Ali, estatu2ra9se e1 detal,e, re(ousaria1. =eca1(aria1 (ela 1an, do dia se8uinte: cairia1 so%re Canudos a(<s duas ,oras de 1arc,a. O 21(eto 3ue tra?ia a tro(a, (or:1, te)e u1a co1(onente /a)or7)el nas tendncias arro4adas do c,e/e. O%sedia)a9o o anseio de )ir lo8o ;s 1os co1 o ad)ers7rio. A alta no An8ico /oi de u1 3uarto de ,oraJ o indis(ens7)el (ara 1andar tocar a o/iciaisJ reuni9los so%re (e3uena ondula5o do1inante so%re os %atal,es, o/e8antes e1 tornoJ e a(resentar9l,es, ol)idando o a'io1a de 3ue nada se (ode tentar co1 soldados /ati8ados, o al)itre de (rosse8uire1 na3uela arre1etida at: o arraial: E Leus ca1aradas a co1o sa%e1, estou )isi)el1ente en/er1o. H7 1uitos dias no 1e ali1entoJ 1as Canudos est7 1uito (erto. . . *a1os to179lo a

Foi aceito o al)itre. E*a1os al1o5ar e1 Canudosa E disse, alto. Aes(ondeu9l,e u1a o)a5o da soldadesca. A 1arc,a (rosse8uiu. Era1 on?e ,oras da 1an,. =is(ersa na /rente a co1(an,ia de atiradores re)ol)ia as 1oiteiras, dentre as 3uais, distantes, raros tiros, es(a5ados, de ad)ers7rios e1 /u8a, estronda)a1, co1o se ti)esse1 o intuito @nico de a atra2re1 e ao resto da tro(aJ es(el,ando estrat:8ia ardilosa, ar1ada a arre%at79la at: ao arraial na3uelas condi5es des/a)or7)eis E co1%alida e e'austa de u1a 1arc,a de seis ,oras. =Em acelerado aB H7 u1 atestado inilud2)el desta arrancada louca, encurtando o /Mle8o dos soldados (erto da %atal,a: (ara 3ue se no re1orasse o (asso de car8a da in/antaria, /oi (er1itido ;s (ra5as arro4are1 de si as 1oc,ilas, cantis e %ornais, e todas as (e5as do e3ui(a1ento, e'clu2dos os cartuc,os e as ar1as, 3ue a ca)alaria, ; reta8uarda, ia recol,endo, ; 1edida 3ue encontra)a. Neste a)an5ar desa(oderado, 8al8ara1 a ac,ada %re)e do alto das U1%uranas. Canudos de)ia estar 1uito (erto, ao alcance da artil,aria. A /or5a /e? alto... 'ois cartes de &isita ao Conselheiro O 8uia Nesu2no, consultado, a(ontou co1 se8uran5a a dire5o do arraial. Loreira C:sar (Ms e1 %atal,a a di)iso Pradel e, 8raduada a al5a de 1ira (ara trs 3uilM1etros, 1andou dar dois tiros se8undo o ru1o indicado. E S7 )o dois cartes de )isita ao Consel,eiro. . . E disse, 3uase 4o)ial, co1 o ,u1oris1o su(erior de u1 /orte. A /rase (assou co1o u1 /r1ito entre as /ileiras. Acla1a5es. Aeno)ou9se a in)estida /e%ril1ente. O sol darde4a)a a (ru1o. Trans(ondo os @lti1os acidentes /ortes do terreno, os %atal,es a%alara1, dentro de u1a nu)e1 (esada e c7lida, de (oeira. =e s@%ito, sur(reendeu9os a )ista de Canudos. Esta)a1 no alto da Fa)ela. #m olhar so,re Canudos Ali esta)a, a/inal, a ta(era enor1e 3ue as e'(edi5es anteriores no ,a)ia1 lo8rado atin8ir. A(arecia, de i1(ro)iso, toda, nu1a de(resso 1ais a1(la da (lan2cie ondulada. E no (ri1eiro 1o1ento, antes 3ue o ol,ar (udesse aco1odar9se ;3uele 1onto de case%res, (resos

e1 rede ine'tric7)el de %ecos estreit2ssi1os e di?endo e1 (arte (ara a 8rande (ra5a onde se /rontea)a1 as i8re4as, o o%ser)ador tin,a a i1(resso e'ata de to(ar, ines(erada1ente, u1a cidade )asta. Feito 8rande /osso esca)ado, ; es3uerda, no so(: das colinas 1ais altas, o *a?a9$arris a%arca)a9a e in/lectia de(ois, endireitando e1 c,eio (ara leste, rolando lenta1ente as (ri1eiras 78uas da enc,ente. A casaria co1(acta e1 roda da (ra5a a (ouco e (ouco se a1(lia)a, distendendo9se, a)assalando os cerros (ara leste e (ara o norte at: ;s @lti1as )i)endas isoladas, distantes, co1o 8uaritas dis(ersas E se1 3ue u1a (arede %ranca ou tel,ado encali5ado 3ue%rasse a 1onotonia da3uele con4unto asso1%roso de O 1il case%res i1(actos nu1a ru8a da terra. As duas i8re4as destaca)a19se, n2tidas. A no)a, ; es3uerda do o%ser)ador E ainda inco1(leta, tendo a(ru1adas as es(essas e altas (aredes 1estras, en)olta de andai1es e %ail:us, 1ascarada ainda de 1adeira1ento con/uso de tra)es, )i8as e %aldra1es, de onde se altea)a1 as (ernas r28idas das c7%reas co1 os 1oites oscilantesJ er8uida do1inadora1ente so%re as de1ais constru5es, asso%er%ando a (lan2cie e'tensaJ e a1(la, retan8ular, /ir1e1ente assente so%re o solo, (atenteando nos lar8os 1uros 8randes %locos dis(ostos nu1a a1arra5o (er/eita E tin,a, co1 e/eito, a /ei5o co1(leta de u1 %aluarte /or1id7)el. Lais ,u1ilde, constru2da (elo 1olde co1u1 das ca(elas sertane4as en/renta)a9a a i8re4a )el,a. E 1ais (ara a direita, dentro de u1a cerca tosca, sal(intado de cru?es (e3uenas e 1al /eitas E se1 u1 canteiro, se1 u1 ar%usto, se1 u1a /lor E a(arecia u1 ce1it:rio de se(ulturas rasas, u1a ti"icuera triste. =e/rontando9as. do outro lado do rio, %re)e 7rea co1(lanada contrasta)a co1 o ondear colinas est:reis: al8u1as 7r)ores es(arsas, (e3uenos ren3ues de (al1at<rias rutilantes e as ra1a8ens )irentes de seis (:s de 3ui'a%eiras da)a19l,e o as(ecto de u1 4ardi1 a8reste. A2 ca2a a encosta de u1 es(oro do 1orro da Fa)ela, a)anta4ando9se at: ao rio, onde aca%a)a e1 corte a%ru(to. Estes @lti1os re%entos da serrania tin,a1 a deno1ina5o a(ro(riada de Pelados, (elo desnudo das /aldas. Aco1(an,ando o es(i8o na ladeira, 3ue (ara eles desca1%a e1 %ol:us, )ia9se, a 1eio ca1in,o, u1a casa e1 ru2nas, a /a?enda *el,a. So%rancea)a9a u1 socalco /orte, o Alto do L7rio. No /ast28io da 1ontan,a, a tro(a. Che!ada da 0or/a C,e8ara1 (ri1eiro a )an8uarda do.. Y.V e a artil,aria, re(ulsando )iolento ata3ue (ela direita, en3uanto o resto da in/antaria 8al8a)a as @lti1as ladeiras. Lal atentara1 (ara o arraial. Os can,es alin,ara19se e1 %atal,a, ao te1(o 3ue c,e8a)a1 os (ri1eiros (elotes e1%aral,ados e ar/ando E e a%rira1 o can,oneio dis(arando todos a u1 te1(o, e1 tiros 1er8ul,antes. No ,a)ia errar o al)o des1edido. *ira19se os e/eitos das (ri1eiras %alas e1 )7rios (ontosJ e'(lodindo dentro dos case%res e estra5oando9os, e enterroando9osJ atirando (elos ares tetos de ar8ilas e )i8a1entos e1 estil,asJ (ul)eri?ando as (aredes de ado%esJ ateando os (ri1eiros incndios... E1 %re)e so%re a casaria /ul1inada se eno)elou e se adensou, co1(acta, u1a nu)e1 de (oeira e de /u1o, co%rindo9a No a di)isou 1ais o resto dos co1%atentes. O troar solene da artil,aria estru8ia os aresJ re%oa)a lon8a1ente (or todo o D1%ito da3ueles er1os, na assonDncia ensurdecedora dos ecos re/lu2dos das 1ontan,as...

Re,ate Las, (assados 1inutos, co1e5ara1 a ou)ir9se, n2tidas dentro da )i%ra5o dos esta1(idos, (rec2(ites )o?es ar8entinas. O sino da i8re4a )el,a %atia, e1%ai'o, con8re8ando os /i:is (ara a %atal,a. Esta no se tra)ara ainda. [ (arte li8eiro ata3ue de /lanco, /eito (or al8uns 8uerril,eiros contra a artil,aria, nen,u1a resistncia tin,a1 o(osto os sertane4os. As /or5as desen)ol)era19se (elo es(i8o aladeirado, se1 3ue u1a s< descar8a (ertur%asse o desdo%ra1entoJ e a /u?ilaria (rinci(iou, e1 descar8as rolantes e nutridas, se1 (ontarias .Oitocentas es(in8ardas arre%entando, inclinadas, tiros rasantes, (elo to1%ador do 1orro... Entre os claros do /u1o lo%ri8a)a9se o arraial. Era u1a col1eia alar1ada: 8ru(os in@1eros, dis(ersos, entrecru?ando9se no lar8o, deri)ando ;s carreiras (elas %arrancas do rio, diri8indo9se (ara as i8re4as, ro1(endo, so(esando as ar1as, dos %ecosJ saltando (elos tetos... Al8uns (arecia1 e1 /u8a, ao lon8e, no e'tre1o do arraial, (er)a8antes na orla das caatin8as, desa(arecendo no descair das colinas. Outros a(arenta)a1 incr2)el tran3Tilidade, atra)essando a (asso tardo a (ra5a, al,eios ao tu1ulto e ;s %alas res(in8adas da 1ontan,a. Toda u1a co1(an,ia do Y.P, na3uele 1o1ento, /e? /o8o, (or al8uns 1inutos, so%re u1 4a8un5o, 3ue )in,a (ela estrada de Uau7. E o sertane4o no a(ressa)a o andar. Para)a ;s )e?es. *ia9se o )ulto i1(ass2)el a(ru1ar9se ao lon8e considerando a /or5a (or instantes, e (rosse8uir de(ois, tran3Tila1ente. Era u1 desa/io irritante. Sur(reendidos, os soldados atira)a1 ner)osa1ente so%re o ser e'ce(cional, 3ue (arecia co1(ra?er9se e1 ser al)o de u1 e':rcito. E1 dado 1o1ento ele sentou9se ; %eira do ca1in,o e (areceu %ater o is3ueiro, acendendo o cac,i1%o. Os soldados rira1. O )ulto le)antou9se e enco%riu9se, lento e lento, entre as (ri1eiras casas. =ali ne1 u1 tiro (artira. =i1inu2ra a a8ita5o da (ra5a. Corta)a19na os @lti1os retardat7rios. *ira19se (assar, correndo, carre8ando ou arrastando (elo %ra5o crian5as, as @lti1as 1ul,eres, na dire5o da latada, (rocurando o ante(aro dos lar8os 1uros da i8re4a no)a.

Captulo I+
A ordem de ,atalha Por /i1 e1udeceu o sino. A /or5a co1e5ou a descer, estirada (elas encostas e 4usta(ostas ;s )ertentes. =eslu1%ra)a nu1 irradiar de centenares de %aionetas. Considerando9a o c,e/e e'(edicion7rio disse ao co1andante de u1a das co1(an,ias do Y.P, 4unto ao 3ual se ac,a)a: E *a1os to1ar o arraial se1 dis(arar 1ais u1 tiro a... ; %aioneta a Era u1a ,ora da tarde. Feita a descida, a in/antaria desen)ol)eu9se, e1 (arte, no )ale das 3ui'a%eiras, estre1ada ; direita (elo Y.P, 3ue se alin,ara se8undo o tra5ado do *a?a9$arris, e ; es3uerda (elos .V e 1_.P 1al distendidos e1 terreno i1(r<(rio. A artil,aria, no centro, so%re o @lti1o es(oro dos 1orros a)an5ado e a (ru1o so%re o rio, /ronteiro e de n2)el co1 as ci1al,as da i8re4a no)a E /e?9se o ei'o desta tenal,a (restes a /ec,ar9se, a(ertando os /lancos do arraial. Era a 1ais rudi1entar das ordens de co1%ate: a orde1 (aralela si1(les, /eita (ara os casos e'ce(cional2ssi1os de %atal,as ca1(ais, e1 3ue a su(erioridade do n@1ero e da %ra)ura, e'cluindo 1ano%ras 1ais co1(le'as, (er1ita, e1 terreno uni/or1e, a a5o si1ultDnea e i8ual de todas as unidades co1%atentes. O terreno9 Crtica Ali era inconce(t2)el. Centrali?ada (ela e1inncia onde esta)a1 os can,es, a /rente do assalto tin,a, ao lado u1as de outras, /or1as to(o8r7/icas o(ostasJ ; direita, %re)e 7rea de n2)el, /acultando in)estida /7cil (or3ue o rio, na3uele (onto, al:1 de raso, corre entre %ordas de(ri1idasJ ; es3uerda, a terra 1ais re)olta descaindo e1 recostos res)alantes e se(aradas do arraial (or u1 /osso (ro/undo. A o%ser)a5o 1ais r7(ida indica)a, (or:1, 3ue estas dis(osi5es da e'tre1a es3uerda, sendo de todo des/a)or7)eis (ara os lutadores 3ue de)esse1 (ercorr9las ra(ida1ente correndo (ara o assalto, era1, (or outro lado, ele1ento t7tico de (ri1eira orde1 (ara u1a reser)a 3ue ali estacionasse, de (rontido, destinando9se a u1a di)erso li8eira, ou a inter)ir o(ortuna1ente, se8undo as 1odalidades ulteriores do recontro. =este 1odo, o rele)o 8eral do solo ensina)a. (or si 1es1o, a orde1 o%l23ua, si1(les ou re/or5ada nu1a das alas, e, ao in):s do ata3ue si1ultDneo, o ata3ue (arcial (ela direita /ir1e1ente a(oiado (ela artil,aria, cu4o e/eito, atirando a cerca de (ouco 1ais de ce1 1etros do ini1i8o, seria /ul1inante. Al:1 disto, no ,a)ia 1ais sur(resas na3uela luta e, caso o ad)ers7rio desdo%rasse, de s@%ito, i1(re)istos recursos de de/esa, as tro(as de re/or5o, a8indo /ora do c2rculo tu1ultu7rio do co1%ate, (oderia1 1ais desa/o8ada1ente 1o)er9se, se8undo as e)entualidades e1er8entes, e1 1ano%ras decisi)as, )isando o%4eti)os /ir1es. O coronel Loreira C:sar, (or:1, desden,ara essas condi5es i1(eriosas e, arro4ando ; %atal,a toda a sua 8ente, (arecia contar 1enos co1 a %ra)ura do soldado e co1(etncia de u1a o/icialidade leal 3ue co1 u1a ,i(<tese du)idosa: o es(anto e o terror dos sertane4os e1 /u8a, col,idos de i1(ro)iso (or centenares de %aionetas. Ae)elou E claro E este (ensa1ento in4usti/ic7)el, e1 3ue ,a)ia a

inscincia de (rinc2(ios rudi1entares da sua arte de (ar co1 o ol)ido de aconteci1entos recentesJ e cu1ulou tal desli?e (laneando a 1ais desastrosa das dis(osi5es assaltantes. =e /eito, aco1etendo a u1 te1(o (or dois lados, os %atal,es, de u1 e outro e'tre1o, carre8ando con)er8entes (ara u1 o%4eti)o @nico, /rontea)a19se a %re)e trec,o, trocando entre si as %alas destinadas ao 4a8un5o. En3uanto a artil,aria, (odendo a (rinc2(io %o1%ardear as i8re4as e centro do (o)oado, a (ouco e (ouco ia tendo restrin8ido o D1%ito de sua a5o, ; 1edida 3ue a)an5a)a1 a3ueles, at: (erd9la de todo, o%ri8ada a e1udecer na /ase a8uda da (ele4a 8enerali?ada, /u8indo ao (eri8o de atirar so%re os (r<(rios co1(an,eiros, indistintos co1 os ad)ers7rios dentro da3uele enreda1ento de case%res. A (re)iso de tais incon)enientes, entretanto, no re3ueria )istas a3uilinas de estrate8ista e1:rito. Ae)elara19se nos (ri1eiros 1inutos da a5o. Cidadela5mund1u Esta /oi iniciada ,eroica1ente, a%alando toda a tro(a ao ressoar das cornetas de todos os cor(os ao te1(o 3ue, )i%rando de no)o o sino da i8re4a )el,a, u1a /u?ilaria intensa irro1(ia das (aredes e tetos das )i)endas 1ais (r<'i1as ao rio e estronda)a1, nu1a e'(loso @nica, os %aca1artes dos 8uerril,eiros adensados dentro da i8re4a no)a. Fa)orecido (elo terreno, o Y.P $atal,o 1arc,ou e1 acelerado, so% u1a sarai)ada de c,u1%o e sei'os rolados, at: ; %orda do rio. E1 %re)e, )in8ando a %arranca o(osta, )ira19se ; entrada da (ra5a os (ri1eiros soldados, e1 8ru(os, se1 coisa al8u1a 3ue le1%rasse a /or1atura do co1%ate. Al8uns ali 1es1o to1%ara1 ou rolara1 na 78ua, arrastados na corrente, 3ue se listra)a de san8ue. A 1aioria a)an5ou, %atida de soslaio e de /rente. Na e'tre1a es3uerda u1a ala do .P, )encendo as di/iculdades da 1arc,a c,eia de tro(e5os, to1ara (osi5o ; reta8uarda da i8re4a no)a, en3uanto o 1_.P e a ala direita do Y.P in)estia1 (elo centro. O co1%ate desenrolou9se lo8o e1 toda a (lenitude, resu1indo9se na3uele a)an5ar te1er7rio. No te)e, de(ois, a e)olu5o 1ais si1(les, ou 1o)i1ento co1%inado, 3ue re)elasse a (resen5a de u1 c,e/e. Princi(iou a /racionar9se e1 con/litos (eri8osos e in@teis, nu1a dissi(a5o in8l<ria do )alor. Era ine)it7)el. Canudos, entretecido de %ecos de 1enos de dois 1etros de lar8o, tran5ados, cru?ando9se e1 todos os sentidos, tin,a ilus<ria /ra8ilidade nos 1uros de tai(a 3ue o /or1a)a1. Era (ior 3ue u1a cidadela inscrita e1 (ol28onos ou %lindada de casa1atas es(essas. Sar8a1ente a%erto aos a8ressores 3ue (odia1 derru29lo a coices de ar1a, 3ue (odia1 a%ater9l,e a (ulso as (aredes e tetos de %arro, ou )ar79lo (or todos os lados, tin,a a inconsistncia e a /le'i%ilidade trai5oeira de u1a rede des1esurada. Era /7cil in)esti9lo, %at9lo, do1in79lo, )are479lo, alu29lo J era di/ic2li1o dei'79lo. Co1(letando a t7tica (eri8osa do sertane4o, era te1eroso (or3ue no resistia. No o(un,a a ri4e?a de u1 ti4olo ; (ercusso e arre%enta1ento das 8ranadas, 3ue se a1ortecia1 se1 e'(lodire1, /urando9l,e de u1a )e? s< de?enas de tetos. No /a?ia titu%ear a 1ais redu?ida se5o assaltante, 3ue (oderia in)esti9lo, (or 3ual3uer lado, de(ois de trans(osto o rio. Atra2a os assaltosJ e atra2a irre(ri1i)el1ente o 21(eto das car8as )iolentas, (or3ue a arre1etida dos in)asores, e1%ria8ados (or )islu1%res de )it<ria, e disse1inando9se, di)ididos (elas suas )ielas e1 torcicolos, l,e era o recurso tre1endo de u1a de/esa sur(reendedora. Na ,ist<ria so1%ria das cidades %atidas, o ,u12li1o )ilare4o ia sur8ir co1 u1 tra5o de tr78ica ori8inalidade.

>ntacto E era /ra82li1oJ /eito esco1%ros E /or1id7)el. Aendia9se (ara )encer, a(arecendo, de c,o/re, ante o con3uistador sur(reendido, ine'(u8n7)el e e1 ru2nas. Por3ue a en)er8adura de /erro de u1 e':rcito, de(ois de o a%alar e desarticular todo, es1a8ando9o, tornando9o 1onto in/or1e de ado%es e 1adeiras roli5as, se sentia ino(inada1ente 1anietada, (resa entre ta%i3ues )acilantes de (au a (i3ue e ci(<s, ; 1aneira de u1a su5uarana ine'(erta a8itando9se, )i8orosa e in@til, nas 1al,as de ar1adil,a %e1 /eita. A (r7tica )enat<ria dos 4a8un5os ins(irara9l,es, tal)e?, a cria5o (as1osa da Bcidadela91und:uB... Ora, as tro(as do coronel Loreira C:sar /a?ia19na desa%ar so%re si 1es1as. Con0litos parciais A (rinc2(io, trans(osto o *a?a9$arris, a des(eito de al8u1as %ai'as, o aco1eti1ento /i8urara9se /7cil. U1 8ru(o, arrastado (or su%alternos )alentes, arrancara atre)ida1ente contra a i8re4a no)a, se1 e/eito al8u1 co1(ensando9l,e o arro4o, (erdendo dois o/iciais e al8u1as (ra5as. Outros, (or:1, contornando a3uele n@cleo resistente, lan5ara19se ;s (ri1eiras casas 1ar8inais ao rio. To1ara19nas e incendiara19nasJ en3uanto os 3ue as 8uarnecia1 /u8ia1, adiante, e1 %usca de outros a%ri8os. Perse8uira19nos. E nesse (erse8uir tu1ultu7rio, reali?ado lo8o nos (ri1eiros 1inutos do co1%ate, co1e5ou a es%o5ar9se o (eri8o @nico e 8ra)2ssi1o da3uele /ossado 1onstruosoJ os (elotes dissol)ia19se. Entala)a19se nas )ielas estreitas, en/iando a dois de /undo (or ali dentro, atro(elada1ente. Torcia1 centenares de es3uinas 3ue se sucedia1 de casa e1 casaJ do%ra)a19nas e1 desorde1, de ar1as sus(ensas uns, atirando outros ao acaso, ; toa, (ara a /renteJ e di)idia19se, a (ouco e (ouco, e1 se5es (er)a8antes (ara toda a %andaJ e (artia19se, estas, (or seu turno, e1 8ru(os aturdidos cada )e? 1ais dis(ersos e rare/eitos, dissol)endo9se ao ca%o e1 co1%atentes isolados... =e lon8e se tin,a o es(et7culo estran,o de u1 entoca1ento de %atal,es, a/undando, de s@%ito, no casario indistinto, e1 cu4os tetos de ar8ila se eno)ela)a a /u1arada dos (ri1eiros incndios. =este 1odo, o ata3ue assu1iu lo8o o car7ter 1enos 1ilitar (oss2)el. =i/erenciou9se e1 con/litos (arciais no cun,al das es3uinas, ; entrada e dentro das casas. Estas era1 tu1ultuaria1ente in)estidas. No o(un,a1 o 1enor tro(e5o. Escancara)a9as u1 coice de ar1a nas (ortas ou nas (aredes, rac,ando9as, a%rindo (or 3ual3uer lado (assa8ens /rancas. Esta)a1 )a?ias 1uitas. Noutras os intrusos tin,a1, de re(ente, a%ocado ao (eito u1 cano de es(in8arda, ou %a3uea)a1 %atidos de tiros ; 3uei1a9rou(a, ro1(endo dos res3u2cios das (aredes. Acudia19nos os co1(an,eiros 1ais (r<'i1os. Enreda)a9se o (u8ilato cor(o a cor(o, %rutal1ente, at: 3ue os soldados, 1ais nu1erosos, trans(usesse1 o (ortal estreito do case%re. S7 dentro, encouc,ado nu1 recanto escuro, o 1orador re(elido descarre8a)a9l,es e1 ci1a o @lti1o tiro e /u8ia. Ou ento es(era)a9os a (: /ir1e, de/endendo tena?1ente o lar (au(:rri1o. E re)ida)a terri)el1ente E so?in,o E e1 (or/ia co1 a 1atula )itoriosa, co1 a 3ual se a/oita)a, a(elando (ara todas as ar1as: re(elindo9a a /aca e a tiroJ )i%rando9l,e

/oi5adasJ a/erroando9a co1 a a8uil,adaJ arre1essando9l,e e1 ci1a os trastes 1iser7)eisJ arro4ando9se, a/inal, ele (r<(rio, iner1e, deses(erada1ente, res/ole8ando, (rocurando estran8ular o (ri1eiro 3ue l,e ca2sse entre os %ra5os )i8orosos. E1 torno 1ul,eres desatinadas dis(ara)a1 e1 c,oros, e rola)a1 (elos cantosJ at: %a3uear no c,o, cosido ; %aioneta ou es1o2do a coron,adas, (isoado so% o ro1(o dos coturnos, o lutador te1er7rio. Ae(rodu?ia19se tais cenas. Sa3ue antes do triun0o Zuase se1(re, de(ois de e'(u8nar a casa, o soldado /a1into no se /orra)a ; Dnsia de al1o5ar, a/inal, e1 Canudos. Es3uadrin,a)a os 4iraus sus(ensos. Ali esta)a1 carnes secas ao solJ cuias c,eias de (a5oca, a /arin,a de 8uerra do sertane4oJ ai<s re(letos de ouricuris sa%orosos. A u1 canto os %o8<s transudantes, t@1idos de 78ua cristalina e /resca. No ,a)ia resistir. Ata%al,oada1ente /a?ia a re/ei5o nu1 1inuto. Co1(leta)a9a lar8o tra8o de 78ua. Tin,a, (or:1, ;s )e?es, u1 (os(asto crudel2ssi1o e a1ar8o E u1a car8a de c,u1%o... Os 4a8un5os ; (orta assalta)a19no. E in)ertia19se os (a(:is, re)i)endo o con/lito, at: %a3uear no c,o E cosido ; /aca e 1o2do a (auladas, (isado (ela al(ercata dura o lutador i1(rudente. No la,irinto das &ielas Luitos se (erdia1 no ine'tric7)el dos %ecos. Correndo no encal5o do sertane4o e1 /u8a, to(a)a1, de s@%ito, na /rente, dese1%ocando do1a es3uina, cerrado 1a8ote de ini1i8os. Estaca)a1, atMnitos, a(enas o te1(o necess7rio (ara u1a (ontaria 1al /eita e u1a descar8aJ e recua)a1, de(ois, 1etendo9se (elas casas dentro, onde os saltea)a1, ;s )e?es, no)os a8ressores entocaiadosJ ou arrola)a19se atre)ida1ente, dis(ersando o a8ru(a1ento anta8onista e dis(ersando9se E reeditando os 1es1os e(is<dioJ ani1ados todos (ela iluso de u1a )it<ria )erti8inosa1ente alcan5ada, de 3ue >,es era1 sinto1a claro toda a3uela desorde1, todo a3uele es(anto, todo a3uele alarido e todo a3uele (a)or do (o)oado re)olto e 1iserando E alar1ado ; 1aneira de u1 curral in)adido (or on5as %ra)ias e /a1ulentas. =e resto, no tin,a1 insu(er7)eis o%st7culos en/reando9l,es o 21(eto. Os )alentes te1er7rios, 3ue a(arecia1 e1 )7rios (ontos, de/endendo os lares, tin,a1 o contra(eso do 1ul,erio aco%ardado, sacudido das casas a (ranc,ada, a %ala e a /o8o, e /u8indo (ara toda a %anda, cla1ando, re?andoJ ou u1a le8io ar1ada de 1uletasE)el,os tre1entes, alei4es de toda es(:cie, en/er1os a%atidos e 1ancos. =e sorte 3ue nestas correrias desa(oderadas, (resos (ela )erti8e1 (erse8uidora, 1uitos se e'tra)iara1, ;s tontas, no la%irinto das )ielasJ e, tentando a(ro'i1ar9se dos co1(an,eiros, des8arra)a19se 1ais e 1ais E 3ue%rando, a es1o, 1il es3uinas %re)es, (erdidos (or /i1, no arraial con)ulsionado e i1enso. Situa/ o in3uietadora [ /rente do seu Estado91aior, na 1ar8e1 direita do rio, o c,e/e e'(edicion7rio o%ser)a)a este assalto. acerca do 3ual no (odia certa1ente /or1ular u1a @nica ,i(<tese. A tro(a desa(arecera toda nos 1il lat2%ulos de Canudos. S7 dentro rola)a ruidosa1ente a desorde1, nu1a assonDncia 8ol(eada de esta1(idos, de i1(reca5es, de 8ritos estr2dulos, )i%rantes no

surdo tro(ear das car8as. Cru(os es(arsos, se5es e1 desalin,o de soldados, 1a8otes di1inutos de 4a8un5os, a(arecia1, (or )e?es, ino(inada1ente, no claro da (ra5aJ e desa(arecia1, lo8o, 1al )istos entre o /u1o, e1%rul,ados, nu1a luta %ra5o a %ra5o... Nada 1ais. A situa5o era a/inal in3uietadora. Nada (renuncia)a desDni1o entre os sertane4os. Os atiradores da i8re4a no)a (er1anecia1 /ir1es, )isando todos os (ontos 3uase i1(une1ente, (or3ue a artil,aria (or /i1 e)ita)a al)e479la te1endo 3uais3uer des)ios de tra4et<ria, 3ue lan5asse1 as %alas entre os (r<(rios co1(an,eiros enco%ertosJ e, estalando e1 c,eio no arru2do da re/re8a, ou)ia19se 1ais altas as (ancadas re(etidas do sino na i8re4a )el,a. Al:1 disto, a a5o a%ran8ia a(enas a 1etade do arraial. A outra, ; direita, onde ter1ina)a a estrada de Nere1oa%o, esta)a indene. Lenos co1(acta E era 1enos e'(u8n7)el. =esenrola)a9se nu1a lo1%a e'tensa, (er1itindo a de/esa a ca)aleiro do ini1i8o, e o%ri8ando9o a escaladas (enos2ssi1as. =e sorte 3ue, ainda 3uando a (arte in)estida /osse con3uistada, a3uela restaria i1(ondo tal)e? 1aiores /adi8as. Aeal1ente, e1%ora se1 o tor)elin,o dos %ecos, as casas isoladas, e1 dis(osi5o recordando )a8a1ente ta%uleiros de 'adre?, /aculta)a1 e'traordin7rio cru?a1ento de /o8os, (er1itindo a u1 atirador @nico a(ontar (ara os 3uadrantes se1 a%andonar u1a es3uina. Considerando a3uele lado do arraial a situa5o aclara)a9se. Era 8ra)2ssi1a. Ainda contando co1 o sucesso /ranco na (arte co1%atida, os soldados triun/antes, 1as e'austos, arre1eteria1, in@teis, co1 a3uela encosta se(arada da (ra5a (elo /osso natural de u1a san8a (ro/unda. Co1(reendeu9o o coronel Loreira C:sar. E ao c,e8are1 a reta8uarda, a (ol2cia e o es3uadro de ca)alaria, deter1inou 3ue a3uela se8uisse ; e'tre1a direita, atacando o %airro ainda indene e co1(letando a a5o 3ue se desdo%rara toda na es3uerda. A ca)alaria, secundando9a, te)e orde1 de atacar (elo centro, entre as i8re4as. U1a car8a de ca)alaria e1 Canudos... Era u1a e'centricidade. A ar1a cl7ssica das (lan2cies rasas, cu4a /or5a : o arre1esso do c,o3ue, sur8indo de i1(ro)iso no /i1 das dis(aradas )elo?es, ali constrita entre (aredes, carre8ando, nu1a des/ilada dentro de corredores. . . O es3uadro E ca)alos a%o1%ados, ren8ueando so%re as (ernas %a1%as E lar8ou e1 1eio 8alo(e curto at: ; %eira do rio, cu4as 78uas res(in8a)a1 c,o/radas de tirosJ e no /oi adiante. Os ani1ais assustadi5os re/u8a)a1. =ilacerados ; es(ora, c,i%ateados ; es(ada, 1al )adeara1 at: o 1eio da corrente, e e1(inando, e cur)eteando, /reios to1ados nos dentes, e1 8ales, cus(indo da sela os ca)aleiros, )ol)era1 e1 desorde1 ; (osi5o (ri1iti)a. Por seu turno, a (ol2cia, de(ois de trans(or o rio co1 78ua (elos 4oel,os, nu1a cur)a a 4usante, )acila)a ao de(arar o 7l)eo res)aladio e /undo da san8a 3ue na3uele (onto corre de norte a sul, se(arando do resto do arraial o su%@r%io 3ue de)ia aco1eter.

O 1o)i1ento co1(le1entar 3ue%ra)a9se assi1 aos (ri1eiros (assos. O c,e/e e'(edicion7rio dei'ou ento o lu8ar e1 3ue (er1anecera, ; 1eia encosta dos Pelados, entre a artil,aria e o (laino das 3ui'a%eiras E Eu )ou dar %rio ;3uela 8ente... "oreira C1sar 0ora de com,ate E descia. A 1eio ca1in,o, (or:1, re/reou o ca)alo. >nclinou9se, a%andonando as r:deas, so% o ar5o dianteiro do seli1. Fora atin8ido no )entre (or u1a %ala. Aodeou9o lo8o o Estado91aior. E No /oi nadaJ u1 /eri1ento le)e, disse, tran3Tili?ando os co1(an,eiros dedicados. Esta)a 1ortal1ente /erido. No desca)al8ou. *ol)ia a1(arado (elo tenente b)ila, (ara o lu8ar 3ue dei'ara, 3uando /oi no)a1ente atin8ido (or outro (ro4:til. Esta)a /ora de co1%ate. =e)ia su%stitu29lo o coronel Ta1arindo, a 3ue1 /oi lo8o co1unicado o desastroso incidente. Las a3uele nada (odia deli%erar rece%endo o co1ando 3uando desani1a)a de sal)ar o seu (r<(rio %atal,o, na outra 1ar8e1 do rio. Era u1 ,o1e1 si1(les, %o1 e 4o)ial, a)esso a %i?arrear /a5an,as. C,e8ara aos sessenta anos candidato a u1a re/or1a tran3Tila. Fora, ade1ais, inclu2do contra a )ontade na e1(resa. E, ainda 3uando ti)esse en)er8adura (ara a3uela crise, no ,a)ia 1ais re1edi79la. A (ol2cia, in)estindo, co(iara a/inal o 1odo de a8ir dos outros assaltantes E )are4ando casas e ateando incndios. No se rastrea)a na desorde1 o 1ais le)e tra5o de co1%ina5o t7ticaJ ou no se (odia 1es1o i1a8in79la. A3uilo no era u1 assalto. Era u1 co1%ater te1er7rio contra %arricada 1onstruosa, 3ue se torna)a cada )e? 1ais i1(enetr7)el ; 1edida 3ue a arruina)a1 e car%oni?a)a1, (or3ue so% os esco1%ros, 3ue atra)anca)a1 as ruas, so% os tetos a%atidos e entre os esteios /u1e8antes, desli?a)a1 1el,or, a sal)o, ou tin,a1 1ais in)iol7)eis esconderi4os, os sertane4os e1%oscados. Al:1 disto, des(onta)a, ine)it7)el, contrate1(o 1aior: a noite (restes a con/undir os co1%atentes e'austos de cinco ,oras de (ele4a. Recuo Las antes 3ue ela so%re)iesse, co1e5ou o recuo. A(arecera1 so%re a ri%anceira es3uerda, es(arsos, e1 8ru(os estonteada1ente correndo, os (ri1eiros contin8entes re(elidos. E1 %re)e outros se l,es aliara1 no 1es1o desalin,o, ro1(endo dos cun,ais das i8re4as e dentre os case%res 1ar8inais: soldados e o/iciais de 1istura, c,a1uscados e (oentos, /ardas e1 tiras, correndo, dis(arando ao acaso as es(in8ardas, )oci/erando, alar1ados, tontos, titu%eantes, e1 /u8a...

Este re/lu'o 3ue co1e5ara ; es3uerda (ro(a8ou9se lo8o ; e'tre1a direita. =e sorte 3ue, re%atida ;s (osi5es (ri1iti)as, toda a lin,a do co1%ate rolou torcida e des(eda5ada a tiros (ela %orda do rio a%ai'o. Se1 co1ando, cada u1 luta)a a seu 1odo. =estacara19se ainda di1inutos 8ru(os (ara 3uei1are1 as casas 1ais (r<'i1as ou tra)are1 %re)es tiroteios. Outros, se1 ar1as e /eridos, (rinci(iara1 a re(assar o rio. Era o desenlace. Ae(entina1ente, lar8ando as @lti1as (osi5es, os (elotes, de 1istura, nu1a %al%@rdia inde/in2)el, so% a ,i(nose do (Dnico, en'urrara1 na corrente rasa das 78uas a Ae(elindo9seJ a(isoando os 1al/eridos, 3ue to1%a)a1J a/astando rude1ente os e'tenuados trM(e8osJ derru%ando9os, a/o8ando9os, os (ri1eiros 8ru(os %atera1 contra a 1ar8e1 direita. A2, ansiando (or )in879la, a8arrando9se ;s 8ra12neas escassas, es(ecando9se nas ar1as, /ilando9se ;s (ernas dos /eli?es 3ue conse8uia1 )enc9las, se e1%aral,a1 outra )e? e1 con8:rie ruidosa. Era u1 /er)il,ar de cor(os transudando )o?ear estr2dulo, e discordante, e lon8o, dando a iluso de al8u1a enc,ente re(entina, e1 3ue o *a?a9$arris, en8rossado, saltasse, de i1(ro)iso, /ora do leito, %or%ul,ando, acac,oando, estru8indo . . . Ao ,ater da A&e5"aria Na3uele 1o1ento o sineiro da i8re4a )el,a interro1(eu o alar1a. *in,a caindo a noite. =entro da claridade 1orta do cre(@sculo soou, ,ar1oniosa1ente, a (ri1eira nota da A)e9Laria. =esco%rindo9se, atirando aos (:s os c,a(:us de couro ou os 8orros de a?ulo, e 1ur1urando a (rece ,a%itual, os 4a8un5os dis(arara1 a @lti1a descar8a...

Captulo +
So,re o Alto do "2rio Os soldados, trans(osto o rio, acu1ulara19se 4unto ; artil,aria. Era1 u1a 1ultido al)orotada se1 coisa al8u1a recordando a /or5a 1ilitar, 3ue se deco1(usera, restando, co1o ele1entos irredut2)eis, ,o1ens atMnitos e in@teis, e tendo a8ora, co1o (reocu(a5o e'clusi)a, e)itare1 o ad)ers7rio 3ue to ansiosa1ente ,a)ia1 (rocurado. O cerro e1 3ue se reunia1 esta)a (r<'i1o de1ais da3uele, e (ass2)el, tal)e?, de al8u1 assalto, ; noite. Era /or5oso a%andon79lo. Se1 orde1, arrastando os can,es, deslocara19se lo8o (ara o Alto do L7rio, 3uatrocentos 1etros na /rente. Ali i1(ro)isara1 u1 3uadrado incorreto, de /ileiras desunidas e %a1%as, en)ol)endo a o/icialidade, os /eridos, as a1%ulDncias, o tre1 da artil,aria e os car8ueiros. Centrali?a)a9o u1a (al,o5a e1 ru2nas E a /a?enda *el,aJ e dentro dela o co1andante9e19c,e/e 1ori%undo... A e'(edi5o era a8ora a3uilo: u1 %olo de ,o1ens, ani1ais, /ardas e es(in8ardas, entu(indo u1a do%ra de 1ontan,a. . . Tin,a descido a noite E u1a destas noites ardent2ssi1as 1as )ul8ares no serto, e1 3ue cada estrela, /i'a, se1 cintila5es, irradia co1o u1 /oco de calor e os ,ori?ontes, se1 nu)ens, ilu1ina19se, de 1inuto e1 1inuto, co1o se re/letisse1 relD1(a8os de te1(estades lon82n3uas... No se )ia o arraial. Al8uns %raseiros se1 c,a1as, de 1adeiras ardendo so% o %arro das (aredes e tetosJ ou lu?es es(arsas de lanternas 1orti5as %ru'uleando nas so1%ras, desli?ando )a8arosa1ente, co1o e1 (es3uisas l@8u%res, indica)a19no e1%ai'o, e traindo ta1%:1 a )i82lia do ini1i8o. Tin,a1, (or:1, cessado os tiros e ne1 u1a )o? dali su%ia. A(enas na di/uso lu1inosa das estrelas desen,a)a19se, d@%ios, os (er/is i1(onentes das i8re4as. Nada 1ais. A casaria co1(acta, as colinas circundantes, as 1ontan,as re1otas, desa(arecia1 na noite. O aca1(a1ento e1 desorde1 contrasta)a a (lacide? a1%iente. Constritos entre os co1(an,eiros, cento e tantos /eridos e estro(iados (or ali se a8ita)a1 ou se arrasta)a1, torturados de dores e da sede, 3uase (isados (elos ca)alos 3ue es(a)oridos nitria1, titu%eando no atra)anca1ento das carretas e /ardos dos co1%oios. No ,a)ia cur79los no escuro onde /ora te1eridade incr2)el o r7(ido /ul8urar de u1 /<s/oro. Al:1 disto no %asta)a (ara tantos o n@1ero redu?ido de 1:dicos, u1 dos 3uais E 1orto, e'tra)iado ou (reso E desa(arecera ; tarde (ara nunca 1ais tornar . O coronel Tamarindo Falta)a, ade1ais, u1 co1ando /ir1e. O no)o c,e/e no su(orta)a as res(onsa%ilidades, 3ue o o(ri1ia1. Laldi?ia tal)e?, 1ental1ente, o destino e'tra)a8ante 3ue o tornara ,erdeiro /or5ado de u1a cat7stro/e. No deli%era)a. A u1 o/icial, 3ue ansiosa1ente o inter(elara so%re a3uele transe, res(ondera co1 ,u1oris1o triste, ri1ando u1 dito (o(ular do Norte: * # tempo de murici cada um cuide de si...*

Foi a sua @nica orde1 do dia. Sentado na cai'a de u1 ta1%or, c,u(ando lon8o cac,i1%o, co1 o estoicis1o doente do (r<(rio desalento, o coronel Ta1arindo, res(ondendo de tal 4eito, ou (or 1onoss2la%os, a todas as consultas, a%dicara a 1isso de re1odelar a tur%a es1orecida e ao 1ila8re de su%di)idi9la e1 no)as unidades de co1%ate. Ali esta)a1, certo, ,o1ens de )alor e u1a o/icialidade (ronta ao sacri/2cio. O )el,o co1andante, (or:1, ti)era a intui5o de 3ue u1 a4unta1ento e1 tais con4unturas no si8ni/ica a so1a das ener8ias isoladas e a)aliara todos os ele1entos 3ue, nas coleti)idades (resas de e1o5es )iolentas, redu?e1 se1(re as 3ualidades (essoais 1ais %ril,antes. Zueda)a i1(ass2)el, al,eio ; ansiedade 8eral, (assando de 1odo t7cito o co1ando a toda a 8ente. Assi1, o/iciais incans7)eis da)a1 (or conta (r<(ria (ro)idncias 1ais ur8entesJ reti/icando o (retenso 3uadrado, e1 3ue se 1istura)a1, a es1o, (ra5as de todos os cor(osJ or8ani?ando a1%ulDncias e dis(ondo (adiolasJ reani1ando os Dni1osJ a%atidos. Pelo es(2rito de 1uitos (assara 1es1o o intento ani1ador de u1 re)ide, u1 no)o assalto lo8o ao des(ontar da 1an,, descendo a /or5a toda, e1 arre1etida )iolenta, so%re o /an7ticos, de(ois 3ue os a%alasse u1 %o1%ardeio 1aior do 3ue o reali?ado. E concerta)a19se e1 (lanos )isando corri8ir o re):s co1 u1 lance de ousadia. Por3ue a )it<ria de)ia ser alcan5ada a des(eito dos 1aiores sacri/2cios. Pensa)a1: nos 3uatro lados da3uele 3uadrado 1al /eito inscre)ia19se os destinos de Ae(@%lica. Era (reciso )encer. Ae(u8na)a9os, re)olta)a9os, ,u1il,a)a9os an8ustiosa1ente a3uela situa5o rid2cula e 8ra)e, ali, no 1eio de can,es 1odernos, so(esando ar1as (ri1orosas, sentados so%re cun,etes re(letos de cartuc,os E e encurralados (or u1a tur%a de 1atutos tur%ulentos... A 1aioria, (or:1, considera)a /ria1ente as coisas. No se iludia. U1 r7(ido con/ronto entre a tro(a 3ue c,e8ara ,oras antes, entusiasta e con/iante na )it<ria e a 3ue ali esta)a, )encida, (atentea)a9l,e u1a solu5o @nica E a retirada. Al&itre de retirada No ,a)ia al)itrar outro recurso, ou (rotra29lo se3uer. [s on?e ,oras, 4untos os o/iciais, adotara19no, unDni1es. U1 ca(ito de in/antaria /oi incu1%ido de cienti/icar da resolu5o o coronel Loreira C:sar. Este i1(u8nou9a lo8o, dolorosa1ente sur(reendidoJ a (rinc2(io cal1o, a(resentando os 1oti)os in/le'2)eis do de)er 1ilitar e de1onstrando 3ue ainda ,a)ia ele1entos (ara u1a tentati)a 3ual3uer, 1ais de dois ter5os da tro(a a(ta (ara o co1%ate e 1uni5es su/icientesJ de(ois, nu1 crescendo de c<lera e de an8@stia, se re/eriu ; 17cula 3ue (ara se1(re l,e so1%rearia o no1e. Final1ente e'(lodiu: no o sacri/icasse1 ;3uela co%ardia i1ensa... A(esar disto 1ante)e9se a resolu5o. Protesto de "oreira C1sar Era co1(letar a a8onia do )alente in/eli?. Ae)oltado, deu a sua @lti1a orde1: /i?esse1 u1a ata de tudo a3uilo, dei'ando9l,e 1ar8e1 (ara u1 (rotesto, e1 3ue incluiria o a%andono da carreira 1ilitar. A dolorosa re(ri1enda do c,e/e /erido (or duas %alas no 1o)eu, contudo, a o/icialidade inc<lu1e.

Aodea)a19na, (er/eita1ente )7lidos ainda, centenares de soldados, oitocentos tal)e?J dis(un,a de dois ter5os das 1uni5es e esta)a e1 (osi5o do1inante so%re o ini1i8o... Las a luta sertane4a co1e5ara, na3uela noite, a to1ar a /ei5o 1isteriosa 3ue conser)aria at: o /i1. Na 1aioria 1esti5os, /eitos da 1es1a 1assa dos 1atutos 3ue os soldados, a%atidos (elo contra8ol(e de ine'(lic7)el re):s, e1 3ue %a3ueara o c,e/e re(utado in)enc2)el, /icara1 so% a su8esto e1(ol8ante do 1ara)il,oso, in)adidos de terror so%renatural, 3ue e'tra)a8antes co1ent7rios a8ra)a)a1. O 4a8un5o, %rutal e entroncado, dilu2a9se e1 duende intan82)el. E1 8eral os co1%atentes, al8uns /eridos 1es1o no recente ata3ue, no ,a)ia1 conse8uido )er u1 @nicoJ outros, os da e'(edi5o anterior, acredita)a1, atMnitos e a%sortos ante o 1ila8re estu(endo, ter )isto, ressurretos, dois ou trs ca%ecil,as 3ue, a/ir1a)a1 con)ictos, tin,a1 sido 1ortos no Ca1%aioJ e (ara todos, (ara os 1ais incr:dulos 1es1o, co1e5ou a des(ontar al8o de anor1al nos lutadores9/antas1as, 3uase in)is2)eis, ante os 3uais ,a)ia1 e1%atido i1(otentes, 1al os lo%ri8ando, es(arsos e di1inutos, ro1(endo te1erosos dentre ru2nas, e atra)essando inc<lu1es os %raseiros dos case%res e1 c,a1as. R 3ue 8rande (arte dos soldados era do Norte, e criara9se ou)indo, e1 torno, de en)olta co1 o dos ,er<is dos contos in/antis, o no1e de AntMnio Consel,eiro. E a sua lenda e'tra)a8ante, os seus 1ila8res, as suas /a5an,as de /eiticeiro se1 (ar, a(arecia19l,es E ento E )eross21eis, es1a8adora1ente, na contra(ro)a tre1enda da3uela cat7stro/e. Pelo 1eio da noite todas a(reenses se a)olu1ara1. As sentinelas ca%ecea)a1 nas /ileiras /rou'as do 3uadrado, estre1ecera1, su%ita1ente des(ertas, contendo 8ritos de alar1a. U1 ru1or inde/in2)el a)assalara a 1ude? a1%iente e su%ia (elas encostas. No era, (or:1, u1 surdo tro(ear de assalto. Era (ior. O ini1i8o, e1%ai'o, no arraial in)is2)el E re?a)a. E a3uela (laca%ilidade e'traordin7ria E ladain,as tristes, e1 3ue (redo1ina)a1, ao in):s de %rados )aronis, )o?es de 1ul,eres, sur8indo da ruinaria de u1 ca1(o de co1%ate E era, na3uela ,ora, /or1id7)el. Atua)a (elo contraste. Pelo %ur%urin,o da soldadesca (as1a, os 8yries estro(iados e dolentes entra)a1, (iores 3ue inti1a5es en:r8icas. =i?ia1, de 1aneira elo3Tente, 3ue no ,a)ia rea8ir contra ad)ers7rios (or tal /or1a trans/i8urados (ela /: reli8iosa. A retirada i1(un,a9se. Pela 1adru8ada u1a no)a e1ocionante tornou9a ur8ent2ssi1a. Falecera o coronel Loreira C:sar. Retirada Era o @lti1o e1(u'o no desDni1o 8eral. Os a(restos da (artida /i?era19se, ento, no atro(elo de u1 tu1ulto indescrit2)el. =e sorte 3ue, 3uando ao (ri1eiro %ru'ulear da 1an, u1a /or5a constitu2da (or (ra5as de todos cor(os a%alou, /a?endo a )an8uarda, encal5ada (elas a1%ulDncias, car8ueiros, /ardos, /eridos e (adiolas, entre as 3uais a 3ue le)anta)a o cor(o do co1andante 1alo8rado, nada indica)a na3uele 1o1ento a s:ria o(era5o de 8uerra 3ue ia reali?ar9se.

A retirada era a /u8a. A)an5ando (elo es(i8o do 1orro no ru1o da Fa)ela e dali deri)ando (elas )ertentes o(ostas, (or onde descia a estrada, a e'(edi5o es(al,a)a9se lon8a1ente (elas encostas, dis(ersando9se se1 orde1, se1 /or1aturas. Neste dar as costas ao ad)ers7rio 3ue, des(erto, e1%ai'o, no a (ertur%ara ainda, (arecia con/iar a(enas na celeridade do recuo, (ara se li%ertar. No se di)idira e1 escales, dis(ondo9se ; de/esa9o/ensi)a caracter2stica desses 1o1entos cr2ticos da 8uerra. Preci(ita)a9se, ; toa, (elos ca1in,os /ora. No retira)a, /u8ia. A(enas u1a di)iso de dois Drupps, so% o 1ando de u1 su%alterno de )alor, e /ortalecida (or u1 contin8ente de in/antaria, (er1anecera /ir1e (or al8u1 te1(o no Alto do L7rio, co1o u1a %arreira ante(osta ; (erse8ui5o ine)it7)el. +aia Ao 1o)er9se, a/inal, esta /ra5o a%ne8ada /oi rude1ente in)estida O ini1i8o tin,a na ocasio o alento do ata3ue e a certe?a na (r<(ria te1i%ilidade. Aco1eteu ruidosa1ente, entre )i)as entusi7sticos, (or todos os lados, e1 arre1etida en)ol)ente. E1%ai'o co1e5ou a %ater desa%alada1ente o sinoJ a i8re4a no)a e'(lodia e1 descar8as, e, adensada no lar8o, ou correndo (ara o alto das colinas, toda a (o(ula5o de Canudos conte1(la)a a3uela cena, dando ao tr78ico do lance a nota 8al,o/eira e irritante de 1il,ares de asso)ios estridentes, lon8os, i1(lac7)eis... Lais u1a )e? o dra1a te1eroso da 8uerra sertane4a tin,a o desenlace de u1a (ateada l@8u%re. O des/ec,o /oi r7(ido. A @lti1a di)iso de artil,aria re(licou (or 1o1entos e de(ois, (or sua )e?, a%alou )a8arosa1ente, (elo decli)e do es(i8o aci1a, retirando. Era tarde. Adiante at: onde alcan5a)a o ol,ar, a e'(edi5o, es(arsa e estendida (elos ca1in,os, esta)a, de (onta a (onta, /lan3ueada (elos 4a8un5os...

Captulo +I
'e,andada9 (u!a E /oi u1a de%andada. Oitocentos ,o1ens desa(arecia1 e1 /u8a, a%andonando as es(in8ardasJ arriando as (adiolas, e1 3ue se estorcia1 /eridos: 4o8ando /ora as (e5as de e3ui(a1entoJ desar1ando9seJ desa(ertando os cintures, (ara a carreira desa/o8adaJ e correndo, correndo ao acaso, correndo e1 8ru(os, e1 %andos erradios, correndo (elas estradas e (elas tril,as 3ue as recorta1, correndo (ara o recesso das caatin8as, tontos, a(a)orados, se1 c,e/es . . . Entre os /ardos atirados ; %eira do ca1in,o /icara, lo8o ao desencadear9se o (Dnico E trist2ssi1o (or1enora E o cad7)er do co1andante. No o de/endera1. No ,ou)e u1 %re)e si1ulacro de re(ulsa contra os ini1i8os, 3ue no )ia1 e adi)in,a)a1 no estr2dulo dos 8ritos desa/iadores e nos esta1(idos de u1 tiroteio irre8ular e escasso, co1o o de u1a ca5ada. Aos (ri1eiros tiros os %atal,es dilu2ra19se. Salom o da Rocha A(enas a artil,aria, na e'tre1a reta8uarda, se8uia )a8arosa e unida, solene 3uase, na 1arc,a ,a%itual de u1a re)ista, e1 3ue (ara)a de 3uando e1 3uando (ara )arrer a dis(aros as 1ar8ens trai5oeirasJ e (rosse8uindo de(ois, lenta1ente, rodando, ina%ord7)el, terr2)el... A dissolu5o da tro(a (arara no a5o da3ueles can,es cu4a 8uarni5o di1inuta se destaca)a 1ara)il,osa1ente i1(7)ida, 8al)ani?ada (ela /or5a 1oral de u1 )alente. =e sorte 3ue no /i1 de al8u1 te1(o e1 torno dela se adensara1, 1ais nu1erosos, os (erse8uidores. O resto da e'(edi5o (odia esca(ar9se a sal)o. A3uela %ateria li%erta)a9a. =e encontro aos 3uatro Drupps de Salo1o da Aoc,a, co1o de encontro a u1a re(resa, e1%atia, e (ara)a, aduna)a9se, a)olu1ando, e recua)a, e (artia9se a onda ru8idora dos 4a8un5os. Na3uela corri1a5a sinistra e1 3ue a /erocidade e a co%ardia re)olutea)a1 con/undidos so% o 1es1o as(ecto re)oltante, a%riu9se de i1(ro)iso u1 e(is<dio :(ico. Contidos a (rinc2(io e1 distancia, os sertane4os constrin8ia1 a (ouco e (ouco o c2rculo do ata3ue, e1 roda das duas di)ises, 3ue os a/ronta)a1, se8uindo a (asso tardo, ou, de s@%ito, alin,ando9se e1 %atal,a e arre%entando e1 descar8as, /ul1inando9os. . . As 8ranadas e'(lodindo entre os restol,os secos do 1ata8al incendia)a19nosJ ou)ia19se l7 dentro, de en)olta co1 o cre(itar de 3uei1adas se1 la%aredas, e'tintas nos %ril,os da 1an, clar2ssi1a, %rados de c<lera e de dorJ e tontos de /u1o, saltando dos esconderi4os e1 c,a1as, ro1(entes ; ourela da caatin8a 4unto ; estrada, os sertane4os e1 c,us1a, 8ritando, correndo, dis(arando os tra%ucos e as (istolas E asso1%rados ante a3uela resistncia ine'(lic7)el, )acilantes no assaltar a ?ar8unc,adas e ; /aca o (e3ueno 8ru(o de )alentes indo17)eis.

Estes, entretanto, 1al (odia1 (rosse8uir. Aedu?ia19se. U1 a u1 to1%a)a1 os soldados da 8uarni5o est<ica. Feridos ou es(antados, os 1uares da tra5o e1(aca)a1J torcia1 de ru1oJ i1(ossi%ilita)a1 a 1arc,a. A %ateria a/inal (arou. Os can,es, e1(errados, i1o%ili?ara19se nu1a )olta do ca1in,o... O coronel Ta1arindo, 3ue )ol)era ; reta8uarda, a8itando9se deste1eroso e in/ati87)el entre os /u8iti)os, (enitenciando9se ,eroica1ente, na ,ora da cat7stro/e, da ti%ie?a anterior, ao de(arar co1 a3uele 3uadro estu(endo, (rocurou de%alde socorrer os @nicos soldados 3ue tin,a1 ido a Canudos. Neste (ressu(osto ordenou to3ues re(etidos de B1eia )olta, alto aB. As notas das cornetas, con)ulsi)as, e1itidas (elos corneteiros se1 /Mle8o, )i%rara1 inutil1ente. Ou 1el,or E acelerara1 a /u8a. Na3uela desorde1 s< ,a)ia u1a deter1ina5o (oss2)el: Bde%andaraB. =e%alde al8uns o/iciais, indi8nados, en8atil,a)a1 re)<l)eres ao (eito dos /ora8idos. No ,a)ia cont9los. Passa)a1J corria1J corria1 doida1enteJ corria1 dos o/iciaisJ corria1 dos 4a8un5osJ e ao )ere1 a3ueles, 3ue era1 de (re/erncia al)e4ados (elos @lti1os, ca2re1 1al/eridos, no se co1o)ia1. O ca(ito *ilari1 %atera9se )alente1ente 3uase s<, e ao %a3uear, 1orto, no encontrou entre os 3ue co1anda)a u1 %ra5o 3ue o susti)esse. Os (r<(rios /eridos e en/er1os estro(iados l7 se ia1, ca1%ateando, arrastando9se (enosa1ente, i1(recando os co1(an,eiros 1ais 78eis... As notas das cornetas )i%ra)a1 e1 ci1a desse tu1ulto, i1(erce(t2)eis, in@teis... Por /i1 cessara1. No tin,a1 a 3ue1 c,a1ar. A in/antaria desa(arecera... Pela %eira da estrada, )ia19se a(enas (e5as es(arsas de e3ui(a1ento, 1oc,ilas e es(in8ardas, cintures e sa%res, 4o8ados a es1o (or ali /ora, co1o coisas i1(rest7)eis. >nteira1ente s<, se1 u1a @nica ordenan5a, o coronel Ta1arindo lan5ou9se deses(erada1ente, o ca)alo a 8alo(e, (ela estrada E a8ora deserta E co1o se (rocurasse conter ainda, (essoal1ente, a )an8uarda. E a artil,aria /icou a/inal inteira1ente e1 a%andono, antes de c,e8ar ao An8ico. Os 4a8un5os lan5ara19se ento so%re ela. Era o des/ec,o. O ca(ito Salo1o tin,a a(enas e1 torno 1eia d@?ia de co1%atentes leais. Con)er8ira19l,e e1 ci1a os 8ol(esJ e ele to1%ou, retal,ado a /oi5adas, 4unto dos can,es 3ue no a%andonara. Consu1ara9se a cat7stro/e... So8o adiante, na ocasio e1 3ue trans(un,a a 8alo(e o c<rre8o do An8ico, o coronel Ta1arindo /oi (reci(itado do ca)alo (or u1a %ala. O en8en,eiro 1ilitar Al/redo do Nasci1ento alcan5ou9o ainda co1 )ida. Ca2do so%re a ri%anceira, o )el,o co1andante 1ur1urou ao co1(an,eiro 3ue o (rocurara a sua @lti1a orde1: E Procure o Cun,a Latos... Esta orde1 di/icil1ente (odia ser cu1(rida.

#m arsenal ao ar li&re A terceira e'(edi5o anulada, dis(ersa, desa(arecera. E co1o na 1aioria os /u8iti)os e)itasse1 a estrada, des8arrara1 se1 ru1o, errando ; toa no deserto, onde 1uitos, entre eles os /eridos, se (erdera1 (ara se1(re, a8oni?ando e 1orrendo no a%soluto a%andono. Al8uns, des)iando9se da rota, /ora1 %ater no Cu1%e ou e1 (ontos 1ais re1otos. O resto c,e8ou no outro dia a Lonte Santo. O coronel Sousa Leneses, co1andante da (ra5a, no os es(erou. Ao sa%er do desastre lar8ou ; es(ora /eita (ara Zuei1adas, at: onde se (rolon8ara a3uela dis(arada. En3uanto isto sucedia, os sertane4os recol,ia1 os des(o4os. Pela estrada e (elos lu8ares (r<'i1os 4a?ia1 es(arsas ar1as e 1uni5es, de en)olta co1 as (r<(rias (e5as dos /arda1ento, d<l1s e cal5as de listra car1esi1, cu4os )i)os denunciadores de1ais no (ardo da caatin8a os torna)a1 inco1(at2)eis co1 a /u8a. =e sorte 3ue a 1aior (arte da tro(a no se desar1ara a(enas diante do ad)ers7rio. =es(ira9se... Assi1 na distDncia 3ue 1edeia do Aos7rio a Canudos, ,a)ia u1 arsenal desarru1ado, ao ar li)re, e os 4a8un5os tin,a1 co1 3ue se a%astecere1 a /artar. A e'(edi5o Loreira C:sar (arecia ter tido u1 o%4eti)o @nico: entre8ar9l,es tudo a3uilo, dar9l,es de 8ra5a todo a3uele ar1a1ento 1oderno e 1unici79los lar8a1ente. #ma di&ers o cruel Se)ara1 (ara o arraial os 3uatro Drupps J su%stitu2ra1 nas 1os dos lutadores da (ri1eira lin,a as es(in8ardas )el,as de carre8a1ento 1oroso (elas 4annlichers e Com"lains /ul1inantesJ e co1o as /ardas, cintures e %on:s, tudo 3uanto ,a)ia tocado o cor(o 1aldito das (ra5as, l,es 1acularia1 a e(ider1e de co1%atentes sa8rados, a(ro)eitara19nos de u1 1odo cruel1ente l@8u%re. Os sucessos anteriores ,a)ia19l,es e'acer%ado, a u1 te1(o, o 1isticis1o e a rude?a. Partira9se o (rest28io do soldado, e a %a?</ia dos %roncos ca%ecil,as re(asta)a9se das 12ni1as (eri(:cias dos aconteci1entos. A /or5a do 8o)erno era a8ora real1ente a B/ra3ue?aB do 8o)erno, deno1ina5o irMnica destinada a (er1anecer (or todo o curso da ca1(an,a. Ha)ia19na )isto c,e8ar E i1(onente e terr2)el E a(erce%ida de ar1as ante as 3uais era1 %rincos de crian5a os cla)inotes %rutosJ tin,a19na )isto rolar terri)el1ente so%re o arraial, e assalt79lo, e in)adi9lo, e 3uei179lo, )arando9o de (onta a (ontaJ e, de(ois destes arrancos te1er7rios, (resenciara1 o recuo, e a /u8a, e a dis(arada doida, e o a%andono (elos ca1in,os /ora das ar1as e %a8a8ens. Era se1 d@)ida u1 1ila8re. O co1(le'o dos aconteci1entos (ertur%a)a9os e tin,a u1a inter(reta5o @nica: a1(ara)a9os )isi)el1ente a (otncia su(erior da di)indade. E a cren5a, re)i8orada na %rutalidade dos co1%ates, crescendo, 1aior, nu1 re)i)er de todos os instintos %7r%aros, 1ali8nou9l,es a 2ndole. Atesta9o /ato estran,o, es(:cie de di)erti1ento sinistro, le1%rando a reli8iosidade tr78ica dos Ac,antis, 3ue re1atou estes sucessos.

Conclu2das as (es3uisas nos arredores, e recol,idas as ar1as e 1uni5es de 8uerra, os 4a8un5os reunira1 os cad7)eres 3ue 4a?ia1 es(arsos e1 )7rios (ontos. =eca(itara19nos. Zuei1ara1 os cor(os. Alin,ara1 de(ois, nas duas %ordas da estrada, as ca%e5as, re8ular1ente es(a5adas, /ronteando9se, /aces )ol)idas (ara o ca1in,o. Por ci1a, nos ar%ustos 1ar8inais 1ais altos, de(endurara1 os restos de /ardas, cal5as e d<l1s 1ulticores, selins, cintures, 3ue(es de listras ru%ras, ca(otes, 1antas, cantis e 1oc,ilas... A catin8a, 1irrada e nua, a(areceu re(entina1ente desa%roc,ando nu1a /lorescncia e'tra)a8ante1ente colorida no )er1el,o /orte das di)isas, no a?ul des1aiado dos d<l1s e nos %ril,os )i)os das c,a(as dos talins e estri%os oscilantes . . . U1 (or1enor doloroso co1(letou esta encena5o cruel: a u1a %anda a)ulta)a, e1(alado, er8uido nu1 8al,o seco, de an8ico, o cor(o do coronel Ta1arindo. Era asso1%roso.. . Co1o u1 1ane3ui1 terri)el1ente l@8u%re, o cad7)er desa(ru1ado, %ra5os e (ernas (endidos, oscilando ; /ei5o do )ento no 8al,o /le'2)el e )er8ado, a(arecia nos er1os /eito u1a )iso de1on2aca. Ali (er1aneceu lon8o te1(o... Zuando, trs 1eses 1ais tarde, no)os e'(edicion7rios se8uia1 (ara Canudos, de(arara1 ainda o 1es1o cen7rio: ren3ues de ca)eiras %ran3ueando as orlas do ca1in,o, rodeadas de )el,os tra(os, es8ar5ados nos ra1os dos ar%ustos e, de u1a %anda E 1udo (rota8onista de u1 dra1a /or1id7)el E o es(ectro do )el,o co1andante...

Cuarta e4pedi/ o
>. =esastres. Canudos E u1a di7tese. A rua do Ou)idor e as caatin8as. *erses dis(aratadas. Lentiras ,er<icas. O ca%o Ao3ue. Se)anta1ento e1 1assa. Planos. U1 tro(ear de %7r%aros. >>. Lo%ili?a5o de tro(as. Concentra5o e1 Zuei1adas. Or8ani?a9se a e'(edi5o. =elon8as. No ,7 u1 (lano de ca1(an,a. A co1isso de en8en,eiros. A 1arc,a. >ncidentes. U1 8uia te1eroso: Pa4e@. Passa8e1 nas Pito1%as. O alto da Fa)ela. U1a di)iso a(risionada. >>>. Coluna Sa)a8et. Cocoro%<. =iante das trinc,eiras. Car8a de %aionetas e'ce(cional. A tra)essia. Laca1%ira e Tra%u%u. E1iss7rio ines(erado. =estr<i9se u1 (lano de ca1(an,a. >*. *it<ria sin8ular. Co1e5o de u1a %atal,a crMnica. A)enturas do cerco. Ca5adas (eri8osas. =esDni1os. A atitude do co1ando9e19c,e/e. *. O assalto: (re(arati)osJ o recontro. No)a )it<ria desastrosa. Nos /lancos de Canudos. Triun/os (elo tel:8ra/o. *>. Pelas estradas. Os /eridos. Pri1eiras not2cias certas. *erses e lendas. *>>. A %ri8ada Cirard. Hero2s1o estran,o. E1 )ia8e1 (ara Canudos. *>>>. No)os re/or5os. O 1arec,al Carlos Lac,ado $itencourt. Cola%oradores (rosaicos de1ais.

Captulo I
'esastres A no)a deste re):s /oi u1 desastre 1aior. A 3uarta e'(edi5o or8ani?ou9se atra):s de 8rande co1o5o nacional, 3ue se tradu?iu e1 atos contra(ostos ; (r<(ria 8ra)idade dos /atos. Foi a (rinc2(io o es(antoJ de(ois u1 des)aira1ento 8eral da o(inioJ u1 intenso a8itar de con4eturas (ara e'(licar o inconce(t2)el do aconteci1ento o indu?ir u1a ra?o de ser 3ual3uer (ara a3uele es1a8a1ento de u1a /or5a nu1erosa, %e1 a(arel,ada e tendo c,e/e de tal 3uilate. Na desorienta5o co1(leta dos es(2ritos, alteou9se lo8o, (ri1eiro es(arsa e1 )a8os co1ent7rios, condensada de(ois e1 ina%al7)el certe?a, a id:ia de 3ue no a8ia1 isolados os ta%ar:us tur%ulentos. Era1 a )an8uarda de i8notas /alan8es (rontas a irro1(ere1, de re1anente, e1 toda a (arte, con)er8entes so%re o no)o re821en. E co1o nas ca(itais, /ederal e estaduais, ,7 1uito, 1eia d@?ia de (latMnicos, re)olucion7rios conte1(lati)os e 1ansos, se a8ita)a1 esteril1ente na (ro(a8anda da restaura5o 1on7r3uica, /e?9se de tal circunstDncia (onto de (artida (ara a 1ais contra(roducente das rea5es. Canudos D uma di2tese Era (reciso u1a e'(lica5o 3ual3uer (ara sucessos de tanta 1onta. Encontrara19na: os dist@r%ios sertane4os si8ni/ica)a1 (r<dro1os de )ast2ssi1a cons(ira5o contra as institui5es recentes. Canudos era u1a Co%lent? de (ardieiros. Por detr7s da en)er8adura desen8on5ada de Pa4e@ se desen,a)a o (er/il /idal8o de u1 $runs.icQ 3ual3uer. A dinastia e1 dis(oni%ilidade de $ra8an5a, encontrara a/inal u1 LoncQ, Noo A%ade. E AntMnio Consel,eiro E u1 Lessias de /eira E e1(ol8ara nas 1os tre1entes e /r78eis os destinos de u1 (o)o... A Ae(@%lica esta)a e1 (eri8oJ era (reciso sal)ar a Ae(@%lica. Era este o 8rito do1inante so%re o a%alo 8eral... E'a8era1os ` =eletree1os, ao acaso, 3ual3uer 4ornal da3ueles dias. =outrina)a9se: BO 3ue de u1 8ol(e a%ala)a o (rest28io da autoridade constitu2da e a%atia a re(resenta5o do %rio da nossa (7tria no seu reno1e, na sua tradi5o e na sua /or5a era o 1o)i1ento ar1ado 3ue, ; so1%ra do /anatis1o reli8ioso, 1arc,a)a acelerado contra as (r<(rias institui5es, no sendo l2cito a nin8u:1 iludir9se 1ais so%re o (leito e1 3ue auda?1ente entra)a1 os saudosos do >1(:rio, /ranca1ente e1 ar1as.B Conclu2a9se: BNo ,7 3ue1 a esta ,ora no co1(reenda 3ue o 1onar3uis1o re)olucion7rio 3uer destruir co1 a Ae(@%lica a unidade do $rasil .B E'(lica)a9se: BA tra8:dia de X de 1ar5o, e1 3ue 4unta1ente co1 o Loreira C:sar (erdera1 a )ida o ilustre coronel Ta1arindo e tantos outros o/iciais %rios2ssi1os do nosso E':rcito, /oi a con/ir1a5o de 3uanto o (artido 1onar3uista ; so1%ra da tolerDncia do (oder (@%lico, e 8ra5as at: aos seus in)olunt7rios alentos, te1 crescido e1 aud7cia e /or5a.B

A/ir1a)a9se: BTrata9se da restaura5oJ cons(ira9seJ /or1a9se o e':rcito i1(erialista. O 1al : 8randeJ 3ue o re1:dio corra (arel,as co1 o 1al. A 1onar3uia ar1a9se ` Zue o (residente c,a1e ;s ar1as os re(u%licanos .B E assi1 (or diante. A o(inio nacional es%atia9se de tal 1odo na i1(rensa. Na i1(rensa e nas ruas. Al8uns cidados ati)os con8re8ara1 o (o)o na ca(ital da Ae(@%lica e resu1ira19l,e a ansiedade (atri<tica nu1a 1o5o incisi)a: BO (o)o do Aio de Naneiro reunido e1 meeting e ciente do doloroso re):s das ar1as le8ais nos sertes da $a,ia, to1adas (ela caudil,a8e1 1on7r3uica, e con8re8ado e1 torno do 8o)erno, a(laudindo todos os atos de ener8ia a c2)ica 3ue (raticar (ela desa/ronta do E':rcito e da (7tria, a8uarda ansioso, a su/oca5o da re)olta.B A 1es1a toada e1 tudo. E1 tudo a o%sesso do es(antal,o 1on7r3uico, trans1udando e1 le8ies E coorte 1isteriosa 1arc,ando surda1ente na so1%ra E 1eia d@?ia de retardat7rios, idealistas e tei1osos. O (residente da Ae(@%lica (or sua )e? 3ue%rou a serenidade ,a%itual: IISa%e1os 3ue, (or detr7s dos /an7ticos de Canudos, tra%al,a a (ol2tica. Las n<s esta1os (re(arados, tendo todos os 1eios (ara )encer, se4a co1o /or contra 3ue1 /or.B Empastelamento de -ornais mon2r3uicos A/inal a 1ultido inter)eio. Co(ie1os: BN7 era tarde e a e'cita5o do (o)o au1enta)a na (ro(or5o de sua 1assa se1(re crescenteJ assi1 nesta indi8na5o le1%rara19se dos 4ornais 1onar3uistas, e todos (or u1, e1 u1 21(eto de desa%a/o, /ora1 ;s reda5es e ti(o8ra/ias dos 4ornais C a:eta da Tarde, Ei"erdade e +p@stolo, e, a(esar de ter a (ol2cia corrido (ara e)itar 3ual3uer assalto a esses 4ornais, no c,e8ou a te1(o de e)it79lo, (ois a 1ultido aos 8ritos de )i)a a Ae(@%lica e ; 1e1<ria de Floriano Pei'oto in)adiu a3ueles esta%eleci1entos e destruiu9os (or co1(leto, 3uei1ando tudoB. Ento co1e5ara1 a 3ue%rar e inutili?ar tudo 3uanto encontrara1, atirando, de(ois, os o%4etos, li)ros, (a(:is, 3uadros, 1<)eis, utens2lios, ta%uletas, di)ises etc., (ara a rua de onde /ora1 lo8o condu?idos (ara o lar8o de S. Francisco de Paula, onde /or1ara1 u1a 8rande /o8ueira, /icando outros e1 1ontes de destro5os na 1es1a rua do Ou)idor .B A rua do Ou&idor e as caatin!as >nterro1(a1os, (or:1, este res(i8ar e1 ru2nas. Lais u1a )e?, no decorrer dos sucessos 3ue nos (ro(use1os narrar, /orra1o9nos ; de1orada an7lise de aconteci1entos 3ue /o8e1 ; escala su(erior da Hist<ria. As lin,as anteriores t1 u1 o%4eti)o @nico: /i'ar, de relance, s21iles 3ue se e1(arel,a1 na 1es1a sel)ati3ue?a. A rua do Ou)idor )alia (or u1 des)io das caatin8as. A correria do serto entra)a arre%atada1ente (ela ci)ili?a5o adentro. E a 8uerra de Canudos era, (or %e1 di?er, sinto17tica a(enas. O 1al era 1aior. No se con/inara nu1

recanto da $a,ia. Alastrara9se. Ao1(ia nas ca(itais do litoral. O ,o1e1 do serto, encourado e %ruto, tin,a (arceiros (or)entura 1ais (eri8osos. *aler7 a (ena de/ini9los ` A /or5a (ortentosa da ,ereditariedade, a3ui, co1o e1 toda a (arte e e1 todos os te1(os, arrasta (ara os 1eios 1ais adiantados E enlu)ados e enco%ertos de tnue )erni? de cultura E tro8loditas co1(letos. Se o curso nor1al da ci)ili?a5o e1 8eral os cont:1, e os do1ina, e os 1anieta, e os inutili?a, e a (ouco e (ouco os destr<i, recalcando9os na (enu1%ra de u1a e'istncia in@til, de onde os arranca, ;s )e?es, a curiosidade dos soci<lo8os e'tra)a8antes, ou as (es3uisas da (si3uiatria, se1(re 3ue u1 a%alo (ro/undo l,es a/rou'a e1 torno a coeso das leis eles sur8e1 e in)ade1 escandalosa1ente a Hist<ria. So o re)erso /atal dos aconteci1entos, o claro9escuro indis(ens7)el aos /atos de 1aior )ulto. Las no t1 outra /un5o, ne1 outro )alorJ no ,7 analis79los. Considerando9os, o es(2rito 1ais ro%usto (er1anece inerte a e'e1(lo de u1a lente de flintglass, ad1ir7)el no re/ratar, a1(liadas i1a8ens /ul8urantes, 1as i1(rest7)el se a /ocali?a1 na so1%ra. =ei'e1o9losJ si8a1os. Antes, (or:1, insista1os nu1a (ro(osi5o @nica: atri%uir a u1a con4ura5o (ol2tica 3ual3uer a crise sertane4a e'(ri1ia (al1ar inscincia das condi5es naturais da nossa ra5a. Considera/es O caso, )i1o9lo anterior1ente, era 1ais co1(le'o e 1ais interessante. En)ol)ia dados entre os 3uais nada )alia1 os sonD1%ulos erradios e i1ersos no son,o da restaura5o i1(erial. E esta inscincia ocasionou desastres 1aiores 3ue os das e'(edi5es destro5adas. Ae)elou 3ue (ouco nos a)anta47)a1os aos rudes (atr2cios retardat7rios. Estes, ao 1enos, era1 l<8icos. >nsulado no es(a5o e no te1(o, o 4a8un5o, u1 anacronis1o :tnico, s< (odia /a?er o 3ue /e? E %ater, %ater terri)el1ente a nacionalidade 3ue, de(ois de o en4eitar cerca de trs s:culos, (rocura)a le)79lo (ara os deslu1%ra1entos da nossa idade dentro de u1 3uadrado de %aionetas, 1ostrando9l,e o %ril,o da ci)ili?a5o atra):s do claro de descar8as. Aea8iu. Era natural. O 3ue sur(reende : a sur(resa ori8inada (or tal /ato. Canudos era u1a ta(era 1iser7)el, /ora dos nossos 1a(as, (erdida no deserto, a(arecendo, indeci/r7)el, co1o u1a (78ina truncada e se1 n@1ero das nossas tradi5es. S< su8eria u1 conceito E e : 3ue, assi1 co1o os estratos 8eol<8icos no raro se (ertur%a1, in)ertidos, soto(ondo9se u1a /or1a5o 1oderna a u1a /or1a5o anti8a, a estrati/ica5o 1oral dos (o)os (or sua )e? ta1%:1 se %aral,a, e se in)erte, e ondula ri5ada de sinclinais a%ru(tas, estalando e1 flaults, por onde ro1(e1 )el,os est7dios ,7 1uito (ercorridos. So% tal as(ecto era, antes de tudo, u1 ensina1ento e (oderia ter des(ertado u1a 8rande curiosidade. A 1es1a curiosidade do ar3ue<lo8o ao de(arar as (ala/itas de u1a aldeia lacustre, 4unto a u1a cidade industrial da Su25a... Entre n<s, de u1 1odo 8eral, des(ertou rancores. No )i1os o tra5o su(erior do aconteci1ento. A3uele a/lora1ento ori8inal2ssi1o do (assado, (atenteando todas as /al,as da nossa e)olu5o, era u1 %elo ense4o (ara estudar1o9las, corri8ir1o9las ou anular1o9las. No entende1os a li5o elo3Tente.

Na (ri1eira cidade da Ae(@%lica, os (atriotas satis/i?era19se co1 o auto9de9/: de al8uns 4ornais ad)ersos, e o 8o)erno co1e5ou a a8ir. A8ir era isto E a8re1iar %atal,es. +erses disparatadas As (ri1eiras not2cias do desastre (rolon8ara1 (or 1uitos dias a a8ita5o e1 todo o (a2s. A (arte de co1%ate do 1a4or Cun,a Latos, de/icient2ssi1a, 1al indicando as /ases ca(itais da a5o, ei)ada de erros sin8ulares, tin,a a(enas a elo3Tncia do al)oro5o co1 3ue /ora escrita. >ncutia nos 3ue a lia1 o (ensa1ento de u1a ,ecato1%e, ulterior1ente a8ra)ada de outras in/or1a5es. E estas, inst7)eis, acirrando nu1 crescendo a co1o5o e a curiosidade (@%licas, desencontrada1ente, lardeadas de a/ir1ati)as contradit<rias, deri)a)a1 (elos es(2ritos in3uietos nu1 des/iar de con4eturas inter1in7)eis. No ,a)ia acertar no a%struso das o(inies co1 a 1ais %re)e no5o so%re as coisas. >dea)a19se sucessos so/re8a1ente aceitos co1 todos os )isos de realidade, at: 3ue outros, di)ersos, os su%stitu2sse1, do1inando (or u1 dia ou (or u1a ,ora as aten5es, e e'tin8uindo9se (or sua )e? diante de outras )erses e/1eras. =e sorte 3ue nu1 alar1a crescente E do %oato 1edrosa1ente %o3ue4ado no recesso dos lares ; 1entira escandalosa rolando co1 estardal,a5o (elas ruas E se a)olu1ara1 a(reenses e cuidados. Era u1a tortura (er1anente de d@)idas cruciantes. Nada se sa%ia de (ositi)o. Nada sa%ia1 1es1o os 3ue ,a)ia1 co1(artido o re):s. Na inconsistncia dos %oatos, u1a in/or1a5o @nica to1a)a os 1ais di)ersos ca1%iantes. "entiras her$icas A/ir1a)a9se: o coronel Ta1arindo no /ora 1ortoJ sal)ara9se )alorosa1ente, co1 u1 (un,ado de co1(an,eiros leais,. e esta)a ca1in,o de Zuei1adas. Contra)in,a9se: sal)ara9se, 1as esta)a 8ra)e1ente /erido e1 La5acar7, onde c,e8ara e'austo. =e(ois u1a a/ir1ati)a l@8u%re: o in/eli? o/icial /ora de tato trucidado. E assi1 e1 se8uida. A8ita)a19se id:ias alar1antes: os sertane4os no era1 Bu1 %ando de carolas /an7ticosB, era1 u1 Be':rcito instru2do, disci(linadoB E ad1ira)el1ente ar1ados de cara%inas Lauser , tendo ade1ais artil,aria, 3ue 1ane4a)a1 co1 /ir1e?a. Al8uns dos nossos, e entre eles o ca(ito *ilari1, ,a)ia1 sido des(eda5ados (or estil,as de 8ranadas... O ca,o Ro3ue Nessas incerte?as, a )erdade a(arecia, ;s )e?es, so% u1a /or1a ,er<ica. A 1orte tr78ica de Salo1o da Aoc,a /oi u1a satis/a5o ao a1or9(r<(rio nacional. Aditou9se9l,e de(ois, 1ais e1ocionante, a lenda do ca%o Ao3ue, a%alando co1o)edora1ente a al1a (o(ular. U1 soldado ,u1ilde, trans/i8urado (or u1 raro lance de cora8e1 1arcara a (eri(:cia cul1inante da (ele4a. Ordenan5a de Loreira C:sar, 3uando se des%aratara a tro(a, e o cad7)er da3uele /icara e1 a%andono ; 1ar8e1 do ca1in,o, o lutador leal (er1anecera a seu lado, 8uardando a rel23uia )eneranda a%andonada (or u1 e':rcito. =e 4oel,os 4unto ao cor(o do co1andante, %atera9se ate ao @lti1o cartuc,o, to1%ando, a/inal, sacri/icando9se (or u1 1orto.. . E a cena 1ara)il,osa, /orte1ente colorida (ela i1a8ina5o (o(ular, /e?9se 3uase u1a co1(ensa5o ; enor1idade do re):s. A%rira19se su%scri5es (atri<ticasJ (laneara19se

,o1ena8ens c2)icas e solenesJ e, nu1 coro triun/al de arti8os )i%rantes e odes /er)entes, o soldado o%scuro transcendia ; Hist<ria 3uando E)2ti1a da des8ra5a de no ter 1orrido E, trocando a i1ortalidade (ela )ida, a(areceu co1 os @lti1os retardat7rios su(:rstites e1 Zuei1adas. A este desa(onta1ento aditara19se outros, ; 1edida 3ue a situa5o se esclarecia. A (ouco e (ouco se redu?ia (or u1 lado, a8ra)ando9se (or outro, a cat7stro/e. Os tre?entos e tantos 1ortos das in/or1a5es o/iciais ressur8ia1. Trs dias de(ois do recontro, trs dias a(enas, 47 se ac,a)a e1 Zuei1adas, a du?entos 3uilM1etros de Canudos, 8rande (arte da e'(edi5o. U1a se1ana de(ois, )eri/ica)a9se, ali, a e'istncia de Y" o/iciais. =uas se1anas 1ais tarde, no dia 1 de 1ar5o, l7 esta)a1 Esal)os E 1.K!1 co1%atentes. *i1os 3uantos entrara1 e1 a5o. No su%traia1os. =ei'e1os a2, re8istrados, estes al8aris1os ine'or7)eis. Eles no di1inu2ra1, co1 a sua si8ni/ica5o sin8ular1ente ne8ati)a, o /er)or das adeses entusi7sticas. >e&antamento em massa Os 8o)ernadores de Estado, os con8ressos, as cor(ora5es 1unici(ais, continuara1 )i%rantes no anelo /or1id7)el da )in8an5a. E e1 todas as 1ensa8ens, )ariantes de u1 ditado @nico, 1on<tono (ela si1ulcadncia dos 1es1os (er2odos retu1%antes, (ersistiu, co1o as(ira5o e'clusi)a, o es1a8a1ento dos ini1i8os da Ae(@%lica, ar1ados (ela caudil,a8e1 1on7r3uica. Co1o o da ca(ital /ederal, o (o)o das de1ais cidades entendeu ta1%:1 deli%erar na altura da situa5o 8ra)2ssi1a, a(oiando todos os atos de ener8ia c2)ica 3ue (raticasse o 8o)erno (ela desa/ronta do E':rcito e # esta con4un5o )alia (or ce1 (78inas elo3Tentes& da (7tria. =ecretou9se o luto nacional. E'arara19se )otos de (esar nas atas das sesses 1unici(ais 1ais re1otas. Su/ra8ara19se os 1ortos e1 todas as i8re4as. E, dando ; triste?a 8eral a nota su(leti)a da san5o reli8iosa, os arce%is(ados e'(edira1 aos sacerdotes dos dois cleros orde1 (ara di?ere1 nas 1issas a ora5o 'ro pace. Con8re8ara19se e1 toda a lin,a cidados ati)os, a3uartelando. Aessur8ira1 %atal,es, o BTiradentesB, o I$en4a1i1 ConstantB, o BAcad1icoB e o BFrei CanecaB, /eitos de )eteranos 47 endurados ao /o8o da re)olta anterior, da Ar1adaJ en3uanto a8re1iando (atriotas de todos os 1ati?es /or1a)a19se outros, o B=eodoroB, o BSil)a Nardi1B, o BLoreira C:sarB... No %asta)a. Planos No 3uartel98eneral do E':rcito a%rira19se inscri5es (ara o (reenc,i1ento dos claros de di)ersos cor(os. O (residente da Ae(@%lica declarou, e1 caso e'tre1o, c,a1ar ;s ar1as os (r<(rios de(utados do Con8resso /ederal, e, nu1 21(eto de liris1o (atri<tico, o )ice9(residente escre)eu ao Clu%e Lilitar (ro(ondo9se )alente1ente cin8ir o sa%re )in8ador. Fer)il,a)a1 (lanos 8eniais, id:ias raras, inco1(ar7)eis. En8en,eiros ilustres a(resenta)a1 o tra5ado de u1 1ila8re de en8en,aria E u1a estrada de /erro de *ila No)a a Lonte Santo, saltando (or ci1a de >ti@%a, e /eita e1 trinta dias, e ro1(endo de c,o/re, triun/al1ente, nu1 coro estru8idor de loco1oti)as acesas, (elo serto %ra)io dentro. R 3ue esta)a e1 4o8o, e1 Canudos, a sorte da Ae(@%lica. . . =i?ia19no in/or1es sur(reendedores: a3uilo no era u1 arraial de %andidos truculentos a(enas. S7 e'istia1 ,o1ens de raro )alor E entre os 3uais se no1ea)a1 con,ecidos o/iciais

do E':rcito e da Ar1ada, /ora8idos desde a re)olta de sete1%ro, 3ue o Consel,eiro a)ocara ao seu (artido. #m tropear de ,2r,aros Carantia9se: u1 dos c,e/es do reduto era u1 en8en,eiro italiano ,a%il2ssi1o, adestrado tal)e? nos (ol28onos %ra)ios da A%iss2nia. E'(un,a19se detal,es e'traordin7rios: ,a)ia no arraial tanta 8ente 3ue tendo desertado cerca de setecentos s< l,es dera1 (ela /alta 1uitos dias de(ois. E sucessi)as, i1(iedosas, no)as not2cias acu1ula)a19se so%re o /ardo e'tenuador de a(reenses, (re1indo as al1as co1o)idas. Assi1, esta)a1 47 e'(u8nadas (elos 4a8un5os Lonte Santo, Cu1%e, La5acar7 e, tal)e?, Nere1oa%o. As ,ordas in)asoras, de(ois de sa3ueare1 a3uelas )ilas, 1arc,a)a1 con)er8entes (ara o sul, reor8ani?ando9se no Tucano, de onde, acrescidas de no)os contin8entes, de1anda)a1 o litoral, a)an5ando so%re a ca(ital da $a,ia . . . As 8entes alucinadas ou)ia1 u1 surdo tro(ear de %7r%aros ... Os %atal,es de Loreira C:sar era1 as le8ies de *aro. . . Encal5a)a19nos, na /u8a, cater)as /or1idandas. No era1 so1ente os 4a8un5os. E1 Nua?eiro, no Cear7, u1 ,eresiarca sinistro, o (adre C2cero, con8lo%a)a 1ultides de no)os cis17ticos e1 (rol do Consel,eiro. E1 Perna1%uco, u1 1an2aco, Nos: Cuedes, sur(reendia as autoridades, 3ue o interro8a)a1, co1 a altaneria est<ica de u1 (ro/eta. E1 Linas, u1 3uadril,eiro dese1(enado, Noo $rando, destro5a)a escoltas e e1%ren,a)a9se no alto serto do S. Francisco, tan8endo car8ueiros a4ou4ados de es(in8ardas. A aura da loucura so(ra)a ta1%:1 (elas %andas do sul: o 1on8e do Paran7, (or sua )e?, a(arecia nessa concorrncia e'tra)a8ante (ara a ,ist<ria e (ara os ,os(2cios. E tudo isto, (un,a9se de 1ani/esto, era1 /eituras de u1a con4ura5o 3ue desde 1uito )in,a sola(ando as institui5es. A rea5o 1on7r3uica to1a)a a/inal a atitude %atal,adora (reci(itando nas (ri1eiras escara1u5as, coroadas do 1el,or 'ito, a3uela )an8uarda de retardat7rios e de 1an2acos. O 8o)erno de)ia a8ir (ronta1ente.

Captulo II
"o,ili.a/ o de tropas =escolorara19se %atal,es de todos os Estados: 1W.P, WO.P, XK .V, X1.P, XW.P, do Aio Crande do SulJ o WY.P, da Para2%aJ o X".P, do Aio Crande do NorteJ o XX.P e o XO.P, do Piau2J o O.P, do Laran,oJ o ".P, do Par7J o W_.V, de Ser8i(eJ o 1".P e o O.P, de Perna1%ucoJ o W.P, do Cear7J o O.P e (arte do .P de Ca)alaria, Ae8i1ento da Artil,aria da Ca(ital Federal: o Y.P, o .P e o 1_.V, da $a,ia. O co1andante do W.P =istrito Lilitar, 8eneral Artur Oscar de Andrade Cui1ares, con)idado (ara assu1ir a dire5o da luta, aceitou9a, tendo antes, nu1a (rocla1a5o (elo tel:8ra/o, de/inido o seu (ensar so%re as coisas: BTodas as 8randes id:ias te1 os seus 17rtiresJ n<s esta1os )otados ao sacri/2cio de 3ue no /u8i1os (ara le8ar ; 8era5o /utura u1a Ae(@%lica ,onrada, /ir1e e res(eitada.B A 1es1a nota e1 tudo: era (reciso sal)ar a Ae(@%lica. . . Concentra/ o em Cueimadas As tro(as con)er8ia1 na $a,ia. C,e8a)a1 ;3uela ca(ital e1 %atal,es destacados e se8uia1 i1ediata1ente (ara Zuei1adas. Esta 1edida, al:1 de corres(onder ; ur8ncia de u1a or8ani?a5o (ronta na3uela )ila E /eita %ase de o(era5es (ro)is<rias E , i1(un,a9se (or outro 1oti)o i8ual1ente s:rio. R 3ue, 8enerali?ando9se de u1 conceito /also, ,a)ia no Dni1o dos no)os e'(edicion7rios u1a sus(eita e'tra)a8ante a res(eito das cren5as 1on7r3uicas da $a,ia. Ali salta)a1 co1 altaneria (ro)ocante de triun/adores e1 (ra5a con3uistada. A3uilo, (reesta%elecera9se, era u1 Canudos 8rande. A )el,a ca(ital co1 o seu as(ecto anti8o, alteada so%re a 1ontan,a, e1 3ue e1%atera1 (or tanto te1(o as c,us1as dos B)arredores do 1arB, %ata)os e nor1andosJ conser)ando, a des(eito do te1(o, as lin,as tradicionais da anti8a 1etr<(ole do oceanoJ ereta (ara a de/esa, co1 os seus )el,os /ortes dis4un8idos, es(arsos (elas e1inncias, acr<(oles des1anteladas, can,oneiras a%ertas (ara o 1arJ co1 as suas ladeiras a (ru1o, en)es8ando (ela 1ontan,a se8undo o 1es1o tra5ado das trinc,eiras de tai(a de To1: de SousaJ e co1 as suas ruas estreitas e e1%aral,adas (elas 3uais (assaria ,o4e Ferno Cardi1 ou Ca%riel Soares se1 notar di/eren5as sens2)eis E a(arecia9l,es co1o u1a a1(lia5o da ta(era sertane4a. No os co1o)iaJ irrita)a9os. Era1 cossacos e1 ruas de *ars<)ia. Nos lu8ares (@%licos a (o(ula5o sur(reendida ou)ia9l,es co1ent7rios acer%os, enunciados nu1 /an/arrear cont2nuo, su%lin,ado (elo a8udo retinir das es(oras e das es(adas. E a ani1ad)erso 8ratuita, dia a dia a)olu1ando9se, tradu?ia9se ao ca%o e1 desacatos e des1andos. Cite1os u1 caso @nico: os o/iciais de u1 %atal,o, o XK.P, le)ara1 a dedica5o (ela Ae(@%lica a u1 asso1o iconoclasta. E1 (leno dia tentara1 des(eda5ar, a 1arretadas, u1 escudo e1 3ue se )ia1 as ar1as i1(eriais, er8uido no (orto da al/Dnde8a )el,a. A soldadesca (or seu lado, assi1 edi/icada, e'ercita)a9se e1 correrias e con/litos. A (ai'o (atri<tica ro5a)a, derrancada, (ela insDnia. A i1(rensa e a 1ocidade do Norte, a/inal, (rotestara1 e, 1ais elo3Tente 3ue as 1ensa8ens ento /eitas, /ala)a e1 toda a (arte o descontenta1ento (o(ular, (restes a e'(lodir.

Assi1, co1o 1edida (re)enti)a, os %atal,es c,e8a)a1, dese1%arca)a1, atul,a)a1 os carros da Estrada de Ferro Central e se8uia1 lo8o (ara Zuei1adas. =e sorte 3ue e1 (ouco te1(o ali esta)a1 todos os cor(os destinados ; 1arc,a (or Lonte SantoJ e o co1andante 8eral das /or5as, e1 orde1 do dia de O de a%ril, (Mde or8ani?ar a e'(edi5o: Or!ani.a5se a E9F e4pedi/ o BNesta data /ica1 assi1 de/initi)a1ente or8ani?adas as /or5as so% 1eu co1ando: Os Y.P, 1".P e XK.P $atal,es de >n/antaria constitue1 a 1 a $ri8ada so% o co1ando do coronel Noa3ui1 Lanuel de LedeirosJ 1_.P, WO.P e WY.P $atal,es da 1es1a ar1a, a W a $ri8ada ao 1ando do coronel >n7cio Henri3ue Cou)eiaJ O.P Ae8i1ento da Artil,aria de Ca1(an,a, O.P e .V $atal,es de >n/antaria, a X.k $ri8ada so% o co1ando do coronel Ol21(io da Sil)eiraJ 1W.P, X1.P e XX.P da 1es1a ar1a e u1a di)iso de artil,aria, a ".k $ri8ada so% o co1ando do coronel Carlos Laria da Sil)a TelesJ X".P, XO.P e "K.V, a O.k $ri8ada so% o co1ando do coronel Nulio Au8usto de Serra LartinsJ W_.P, XW.P da >n/antaria e u1a di)iso de artil,aria, a _.k $ri8ada so% o co1ando do coronel =onaciano de Ara@4o Panto4a. A 1.k, Wk e Xk $ri8adas /or1ara1 u1a coluna, so% o co1ando do 8eneral Noo da Sil)a $ar%osa, /icando res(ons7)el (ela 1es1a, at: a res(ecti)a a(resenta5o da3uele 8eneral, o coronel co1andante da 1.k $ri8adaJ a ".k, O.k e _.k $ri8adas outra coluna, so% o co1ando do 8eneral Cl7udio do A1aral Sa)a8et.B Crtica Esta)a constitu2da a e'(edi5o. A orde1 do dia nada di?ia 3uanto ao desdo%ra1ento das o(era5es, tal)e? (or3ue este, desde 1uito con,ecido, (ouco se des)iara do tra5ado anterior. Aesu1ia9se na3uela di)iso de colunas. Ao in):s de u1 cerco ; distancia, (ara o 3ue era1 su/icientes a3ueles de?esseis cor(os articulando9se e1 (ontos estrat:8icos e a (ouco constrin8indo9se e1 roda do arraial, (laneara9se in)estir co1 os /an7ticos (or dois (ontos, se8uindo u1a das colunas, a (ri1eira, (or Lonte Santo, en3uanto a se8unda, de(ois de reunida e1 Araca4u, atra)essaria Ser8i(e at: Nere1oa%o. =estas )ilas con)er8iria1 so%re Canudos. Sin,as 47 escritas dis(ensa1 o insistir na i1(ortDncia de se1el,ante (lano E c<(ia a1(liada de erros anteriores, co1 u1a )ariante @nica: e1 lu8ar de u1a era1 duas as 1assas co1(actas de soldados 3ue iria1 to1%ar, todos a u1 te1(o, en8lo%ada1ente, nas ar1adil,as da 8uerra sertane4a. E 3uando, a8itando as 1ais /a)or7)eis ,i(<teses, isto no acontecesse, era /7cil )eri/icar 3ue a (lena consecu5o dos itiner7rios (reesta%elecidos (ro%le1ati?a)a ainda u1 desenlace satis/at<rio da ca1(an,a. [ si1(les o%ser)a5o de u1 1a(a ressalta)a 3ue a con)er8ncia (redeter1inada, e1%ora se reali?asse, no deter1inaria o es1a8a1ento da re%elio, 1es1o ; custa do al)itre e'tre1o e doloroso da %atal,a. As estradas escol,idas, do Aos7rio e de Nere1oa%o, inter/erindo9se /ora do (o)oado, nu1 (onto de sua a1(l2ssi1a (eri/eria, era1 ina(tas (ara o ass:dio. Os 4a8un5os %atidos nu1a dire5o @nica, no 3uadrante de sudeste, tin,a1, caso /osse1 des%aratadas, /rancos (ara o ocidente e (ara o norte, os ca1in,os do Ca1%aio, do Uau7 e da *7r?ea da E1aJ todo o )asto

serto do S. Francisco, asilo i1(enetr7)el a 3ue se acol,eria1 a sal)o e onde se a(restaria1 (ara a r:(lica. Ora, a considera5o desse a%andono e1 1assa do arraial raia)a (elo 1ais e'a8erado oti1is1o. Os sertane4os resistiria1, co1o resistira1, e, rea8indo aos assaltos /eitos a(enas (or u1 @nico /lanco, teria1 co1o ti)era1, (elos outros, 1il (ortas (or onde co1unicare1 co1 as cercanias e a%astecere19se ; )ontade. Era1 circunstDncias /7ceis de dedu?ire19se. E, (re)istas, a(onta)a1 natural1ente u1 correti)o @nico: u1a terceira coluna, 3ue, (artindo de Nua?eiro ou *ila No)a, e )encendo u1a distancia e3ui(arada ;s (ercorridas (elas outras, co1 elas con)er8isse, trancando a (ouco e (ouco a3uelas estradas, ori8inando (or /i1 u1 %lo3ueio e/eti)o. No se co8itou, (or:1, desta di)iso su(le1entar indis(ens7)el. No ,a)ia te1(o (ara tal. O (a2s inteiro ansia)a (ela desa/ronta do E':rcito e da (7tria... Era (reciso 1arc,ar e )encer. O 8eneral Sa)a8et se8uiu lo8o, nos (ri1eiros dias de a%ril, (ara Araca4uJ e o co1andante9e19c,e/e, e1 Zuei1adas, dis(Ms9se (ara a in)estida. 'elon!as Las esta s< se reali?aria dois 1eses de(ois, e1 /ins de 4un,o. Os lutadores, soldados e (atriotas, c,e8a)a1 ; o%scura esta5o da estrada de /erro do S. Francisco e 3ueda)a1 i1(otentes (ara a (artida. O 8rande 1o)i1ento de ar1as de 1ar5o /ora u1a iluso. No t2n,a1os e':rcito, na si8ni/ica5o real do ter1o, e1 3ue se inclui, 1ais )aliosa 3ue a e'istncia de al8uns 1il,ares de ,o1ens e es(in8ardas, u1a dire5o ad1inistrati)a, t:cnica e t7tica, de/inida (or u1 Estado91aior en/ei'ando todos os ser)i5os, desde o trans(orte das )iaturas aos linea1entos su(eriores da estrat:8ia, <r8o (re(arador (or e'celncia das o(era5es 1ilitares. Falta)a tudo. No ,a)ia u1 ser)i5o de /orneci1ento or8ani?ado, de sorte 3ue nu1a %ase de o(era5es (ro)is<ria, (resa ao litoral (or u1a estrada de /erro, /oi i1(oss2)el conse8uir9se u1 de(<sito de )2)eres. No ,a)ia u1 ser)i5o de trans(orte su/iciente (ara cerca de ce1 toneladas de 1uni5es de 8uerra. Por /i1 no ,a)ia soldados: os carre8adores de ar1as, 3ue (or ali dese1%arcara1, no )in,a1 dos (ol28onos de tiro, ou ca1(os de 1ano%ra. Os %atal,es c,e8a)a1, al8uns des/alcados, 1enores 3ue co1(an,ias, co1 o ar1a1ento estra8ado e carecendo das no5es t7ticas 1ais si1(les. Era (reciso co1(let79los, ar179los, )esti9los, 1unici79los, adestr79los e instru29los. Zuei1adas /e?9se u1 )i)eiro de recrutas e u1 ca1(o de instru5o. Os dias co1e5ara1 a escoar9se 1onotona1ente e1 e)olu5es e 1ano%ras, ou e'erc2cios de /o8o, nu1a lin,a de tiro i1(ro)isada nu1 sulco a%erto na caatin8a (r<'i1a. E o entusias1o 1arcial dos (ri1eiros te1(os a/rou'a)a, 1oli/icando na insi(ide? da3uela C7(ua in)ertida, e1 3ue %oce4a)a1, re1ansando, centenares de )alentes, 1arcando (asso diante do ini1i8o . . . =ali se8uira1, %atal,o (or %atal,o, iludindo e1 trans(orte (arcial a carncia de )iaturas, (ara Lonte Santo, onde a situa5o no )ariou. Continuara1 at: 1eados de 4un,o os 1es1os e'erc2cios e a 1es1a e'istncia aleat<ria de 1ais de X 1il ,o1ens e1 ar1as, dis(ostos aos co1%ates 1as i1(otentes (ara a (artida e E re8istre1os esta circunstDncia sin8ular2ssi1a E

)i)endo ; custa dos recursos ocasionais de u1 1unic2(io (o%re e talado (elas e'(edi5es anteriores. A custo ter1inara9se a lin,a tele8r7/ica de Zuei1adas, (ela co1isso de en8en,eiros 1ilitares, diri8ida (elo tenente9coronel Si3ueira de Leneses. E /oi a @nica coisa a(reci7)el durante tanto te1(o (erdido. O co1andante9e19c,e/e, se1 carretas (ara o trans(orte de 1uni5es, desa(erce%ido dos 1ais ele1entares recursos, 3ueda)a9se, se1 deli%erar, diante da tro(a aca1(ada, e 1al a)itual,ada (or al8uns %ois 1a8ros e /a1intos dis(ersos e1 torno so%re as 1ace8as secas das )7r?eas. O de(utado do 3uartel91estre98eneral no conse8uira se3uer u1 ser)i5o re8ular de co1%oios, 3ue (artindo de Zuei1adas a%astecesse1 a %ase das o(era5es, de 1odo a ar1a?enar reser)as ca(a?es de sustentar (or oito dias a tro(a. =e sorte 3ue ao c,e8ar o 1s de 4ul,o, 3uando a W .k coluna, atra)essando Ser8i(e, se a%eira)a de Nere1oa%o, no ,a)ia e1 Lonte Santo u1 @nico saco de /arin,a e1 de(<sito. A (en@ria e uns co1o (ren@ncios de /o1e condena)a1 ; i1o%ilidade a di)iso e1 3ue se ac,a)a o (rinci(al c,e/e da ca1(an,a. Esta esta8na5o desalenta)a os soldados e alar1a)a o (a2s. Co1o u1 di)ersi)o, ou u1 (rete'to de a/astar (or al8uns dias de Lonte Santo 1il e tantos concorrentes aos escassos recursos da coluna, duas %ri8adas se8uira1 e1 recon,eci1entos in@teis at: ao Cu1%e e La5acar7. Foi o @nico 1o)i1ento 1ilitar reali?ado e no te)e se3uer o )alor de a(lacar a i1(acincia dos e'(edicion7rios. U1a delas, a X .k de >n/antaria E rec:19/or1ada co1 o O.V e .P $atal,es de Artil,aria, (or3ue esta se reconstitu2ra co1 a ane'a5o de u1a %ateria de tiro r7(ido e co1 o Y.V destacado da 1.k E esta)a so% o co1ando de u1 o/icial inco1(ar7)el no co1%ate, 1as de te1(era1ento irre3uieto de1ais (ara a3uela a(atia. E ao c,e8ar a La5acar7, de(ois de (rear e1 ca1in,o al8uns car8ueiros 3ue de1anda)a1 o arraial sedicioso, e1 )e? de )ol)er ; %ase de o(era5es este)e na i1inncia de se8uir, isolada, (ela estrada do Aos7rio, (ara o centro da luta O coronel T,o1(son Flores, (laneando este 1o)i1ento indisci(linado e te1er7rio, 1al contido (ela sua o/icialidade, delata)a, %e1 3ue e'a8erada (elo seu /orte te1(era1ento ner)oso, a situa5o 1oral dos co1%atentes. Ae)olta)a9os a todos a i1o%ilidade e1 3ue se a1ortecera o arranco o 1arcial dos (ri1eiros dias. Estre1ecia1 1uitos i1a8inando o desa(onta1ento de rece%ere1, de i1(ro)iso, a no)a da de Canudos (elo 8eneral Sa)a8et . Calcula)a1 os e/eitos da3uela dila5o ante a o(inio (@%lica ansiosa (or u1 desenlaceJ e considera)a1 3uo @til se tornaria ao ad)ers7rio alentado (or trs )it<rias a3uele ar1ist2cio de trs 1eses. Esta @lti1a considera5o era ca(ital. N o h2 um plano de campanha O 8eneral Artur Oscar deter1inou de a8ir tra5ando, a 1 de 4un,o, a orde1 do dia da (artida na 3ual Bdei'a ; i1(arcialidade da Hist<ria a 4usti/icati)a de tal de1oraB. Se1 o laconis1o (r<(rio de tais docu1entos, o 8eneral, a(<s au8urar ine)it7)el )it<ria so%re a 8ente de AntMnio Consel,eiro, Bo ini1i8o da Ae(@%licaB, a(onta ;s tro(as os (eri8os 3ue as saltearo ; entrada do serto, onde Bo ini1i8o as atacar7 (ela reta8uarda e /lancosB no 1eio da3uelas B1atas in/eli?esB ei)adas Bde ca1in,os o%stru2dos, trinc,eiras, sur(resas de toda a sorte, e tudo 3uanto a 8uerra te1 de 1ais odiosoB. E1 3ue (ese ; sua literatura alar1ante, era1 dados )erdadeiros estes. A co1isso de en8en,aria reali?ara recon,eci1entos acordes no a/ir1are1,

1ais )i)a, a as(ere?a do solo, cu4os tra5os to(o8r7/icos i1(un,a1 trs condi5es ao /a)or7)el sucesso da ca1(an,a: /or5as %e1 a%astecidas, 3ue dis(ensasse1 os recursos das (ara8ens (o%resJ 1o%ilidade 17'i1aJ e (lasticidade, 3ue as ada(tasse %e1 ;s /le'uras do terreno re)olto e a8ro. Crtica Era1 trs re3uisitos essenciais, co1(letando9se. Las ne1 u1 s< /oi satis/eito . As tro(as (artiria1 da %ase de o(era5es E ; 1eia ra5o. Se8uiria1 c,u1%adas ;s toneladas de u1 can,o de s2tio. E a)an5aria1 e1 %ri8adas cu4os %atal,es, a 3uatro de /undo, 8uarda)a1 esses inter)alos de (oucos 1etros. Persistia a o%sesso de u1a ca1(an,a cl7ssica. Lostra19na as instru5es entre8ues, dias antes, aos co1andantes de cor(os. Aesu1o de uns )el,os J(receitos 3ue cada u1 de n<s, lei8os no o/2cio, (ode encontrar nas (78inas do *ial, o 3ue e1 tal docu1ento se de(ara E : a tei1osia no i1a8inar, i1(actas , dentro de tra5ados 8r7/icos, as 8uerril,as solertes dos 4a8un5os. O c,e/e e'(edicion7rio alon8ou9se e'clusi)a1ente nu1a distri%ui5o de /or1aturas. No se (reocu(ou co1 o as(ecto essencial de u1a ca1(an,a 3ue, redu?ida ao do12nio estrito da t7tica E se resu1ia no a(ro)eita1ento do terreno e nu1a 1o%ilidade )erti8inosa. Por3ue a sua tro(a 1al distri%u2da ia se8uir (ara o descon,ecido, se1 lin,as de o(era5es E adstrita aos recon,eci1entos li8eiros /eitos anterior1ente, ou dados col,idos, de relance, (or o/iciais das outras e'(edi5es E e nada e'iste de (r7tico na3uelas instru5es so%re ser)i5o de se8uran5a na )an8uarda e nos /lancos. E1 co1(ensa5o ostenta a (reocu(a5o da orde1 1ista, e1 3ue os cor(os, na e1er8ncia da %atal,a , se de)eria1 desen)ol)er, co1 as distDncias re8ula1entares , de 1odo 3ue cada %ri8ada, desarticulando9se e1 ca1(o raso, (udesse, 8eo1etrica1ente E cordes de atiradores, lin,as de a(oio e re/or5o, e reser)as E a8ir co1 a se8uran5a 1ecDnica estatu2da (elos lu1inares da 8uerra. E o c,e/e e'(edicion7rio citou, a (ro(<sito, T,er $run. No 3uis ino)ar. No i1a8inou 3ue o /rio estrate8ista in)ocado, u1 8nio 3ue no )alia na ocasio as ardile?as de u1 ca(ito do 1ato, ca(itularia os dis(ositi)os (receituados de ideali?a5o se1 no1e, nas 8uerras sertane4as E 8uerras ; 8andaia, se1 (ro8ra1as r28idos, se1 re8ras re8ulares, rodeadas de 1il casos /ortuitos, e aos recontros s@%itos e1 todas as )oltas dos ca1in,os ou tocaias e1 toda a (arte. Co(iou instru5es 3ue nada )alia1, (or3ue esta)a1 certas de1ais. Zuis desen,ar o i1(re)isto. A luta, 3ue s< (edia u1 c,e/e es/or5ado e 1eia d@?ia de sar8entos atre)idos e es(ertos, ia iniciar9se enleada e1 co1(le'a rede ,ier7r3uica E uns tantos %atal,es 1aci5os entalando9se e1 )eredas /le'uosas e e1(errados diante de ad)ers7rios /u8iti)os e %ra)os. Prendeu9se9l,e, al:1 disto, ;s il,ar8as, a 1ola de a5o de u1 Fith(7orth de XW, (esando 1.YKK 3uilos a A tre1enda 173uina, /eita (ara a 3uietude das /ortale?as costeiras E era o entu(i1ento dos ca1in,os, a redu5o da 1arc,a, a (ertur%a5o das )iaturas, u1 tra1%ol,o a 3ual3uer desloca5o )erti8inosa de 1ano%ras. Era, (or:1, (reciso assustar os sertes co1 o 1onstruoso es(antal,o de a5o, ainda 3ue se (usesse1 de (arte 1edidas i1(rescind2)eis. E'e1(li/i3ue1os: as colunas (artira1 da (r<(ria %ase das o(era5es e1 situa5o a%soluta1ente in)eross21il E ; 1eia ra5o. Larc,ara1 e1 desdo%ra1entos 3ue, co1o )ere1os e1 %re)e, no as /orra)a1 dos assaltos. Por /i1, no ti)era1 a 8arantia de u1a )an8uarda e/ica?, de /lan3ueadores ca(a?es de as su%tra2re1 a sur(resas. Os 3ue as aco1(an,a)a1 nada )alia1. Tin,a1 3ue 1arc,ar, ladeando o 8rosso da tro(a (or dentro das caatin8as, e estas tol,ia19l,es o (asso. Soldados )estidos de (ano, ro1(endo

a3ueles acer)os de es(in,eirais e %ro1:lias, 1al arriscaria1 al8uns (assos, dei'ando (or ali, es8ar5ados, os /arda1entos, e1 tiras. Entretanto, (oderia1 a)an5ar adrede (redis(ostos ; re1o5o de tais incon)enientes. $asta)a 3ue /osse1 a(ro(riada1ente /ardados. O ,7%ito dos )a3ueiros era u1 ensina1ento. O /lan3ueador de)ia 1eter9se (ela caatin8a, en)olto na ar1adura de couro do sertane4o E 8arantido (elas al(ercatas /ortes, (elos 8uarda9(:s e (erneiras, e1 3ue ro5aria1 ino/ensi)os os estiletes dos -ique-iques (elos 8i%es e 8uarda9(eitos, (rote8endo9l,e o t<ra', e (elos c,a(:us de couro, /ir1e1ente a(resil,ados ao 3uei'o, ,a%ilitando9o a arre1essar9se, i1une, (or ali adentro. U1 ou dois cor(os assi1 dis(ostos e con)eniente1ente adestrados aca%aria1 (or co(iar as e)olu5es estonteadoras dos 4a8un5os, so%retudo considerando 3ue ali esta)a1, e1 todos os %atal,es, /il,os do Norte, nos 3uais o uni/or1e %7r%aro no se a4ustaria (ela (ri1eira )e?. No seria, isto, e'cessi)a ori8inalidade. Lais e'tra)a8antes so os d<l1s euro(eus de listas )i)as e %otes /ul8entes, entre os 8ra)etos da caatin8a dec2dua. Al:1 disto, atesta19no os nossos ad1ir7)eis (atr2cios dos sertes, a3uela )estidura %i?arra, ca(a?, e1 3ue (ese ao seu rude 1aterial, de se a/ei5oar aos tal,os de u1a (l7stica ele8ante, (arece 3ue ro%ustece e enri4a. R u1 1ediador de (ri1eira orde1 ante as inte1(:ries. Atenua o calor no estio, atenua o /rio no in)ernoJ a1ortece as 1ais re(entinas )aria5es de te1(eraturaJ nor1ali?a a econo1ia /isiol<8ica e (rodu? atletas. Har1oni?a9se co1 as 1aiores )icissitudes da 8uerra. No se 8astaJ no se ro1(e. =e(ois de u1 co1%ate lon8o, o lutador e'austo te1 o /arda1ento intacto e (ode re(ousar so%re u1a 1oita de es(in,os. Ao ressoar de u1 alar1a s@%ito, a(ru1a9se, de 8ol(e, na /or1atura, se1 u1a (re8a na sua coura5a /le'2)el. Larc,a so% u1a c,u)a )iolenta e no tirita enc,arcadoJ de(ara, adiante, u1 ,er)a5al e1 c,a1as e ro1(e9o a/orrada1enteJ entol,a9se9l,e u1 ri%eiro correntoso e )adeia9o, le)e, da ):stia i1(er1e7)el. Las isto seria u1a ino)a5o e'tra)a8ante. Te1eu9se colar ; e(ider1e do soldado a (ele cori7cea do 4a8un5o. A e'(edi5o de)ia 1arc,ar corret2ssi1a. Corret2ssi1a e /ra82li1a. Partira e1 (ri1eiro lu8ar, no dia 1", a co1isso de en8en,aria, (rote8ida (or u1a %ri8ada. Se)a)a u1a tare/a 7rdua. a/ei5oar ; 1arc,a as tril,as sertane4asJ e reti/ic79las, ou alar879las, ou ni)el79las, ou li879las (or esti)as e (ontil,es li8eiros, de 1odo 3ue e1 tais )eredas, cindidas de %o3ueires e en)es8ando (elos 1orros, (assasse a3uela artil,aria i1(r<(ria E as %aterias de Drupp, al8uns can,es de tiro r7(ido, e o aterrador XW, 3ue (or si s< re3ueria estrada de roda8e1, consolidada e /ir1e. Esta estrada /oi /eita. A%riu9a nu1 %elo es/or5o, e co1 tenacidade rara, a co1isso de en8en,aria, desen)ol)endo9a ao alto da Fa)ela, nu1 (ercurso de 3uin?e l:8uas. A comiss o de en!enharia Para este tra%al,o not7)el ,ou)e u1 c,e/e E o tenente9coronel Si3ueira de Leneses. Si3ueira de "eneses Nin8u:1 at: ento co1(reendera co1 i8ual lucide? a nature?a da ca1(an,a, ou era 1ais %e1 a(arel,ado (ara ela. Fir1e educa5o te<rica e es(2rito o%ser)ador torna)a19no 8uia e'clusi)o da3ueles 1il,ares de ,o1ens, tateantes e1 re8io descon,ecida e %7r%ara. Percorrera9a 3uase

s<, aco1(an,ado de u1 ou dois a4udantes, e1 todos os sentidos. Con,ecia9a todaJ e in/ati87)el, al,eio a te1ores, a3uele ca1(eador, 3ue se /or1ara /ora da )ida dos 3uart:is, sur(reendia os co1%atentes 1ais rudes. Sar8a)a (elas c,a(adas a1(las, (erdia9se no deserto re/erto de e1%oscadas, o%ser)ando, estudando e 1uitas )e?es lutando. Ca)al8ando ani1ais estro(iados, ina(tos a u1 1eio 8alo(e /rou'o, a/unda)a nos 8rotesJ )ara)a9osJ 8al8a)a os cerros a%ru(tos, e1 recon,eci1entos (eri8ososJ e sur8ia no Cai(, e1 Calu1%i e no Ca1%aio, e1 toda a (arte, 1ais (reocu(ado co1 a carteira de notas e os croquis li8eiros do 3ue co1 a )ida. Atra2a9o a3uela nature?a ori8inal. A sua /lora estran,a, o seu facies to(o8r7/ico ator1entado, a sua estrutura 8eo8n<stica ainda no estudada E antol,a)a19se9l,e, lar8a1ente e'(andidas, e1 torno, escritas nu1a (78ina re)olta da terra 3ue ainda nin8u:1 lera. E o e'(edicion7rio deste1eroso /a?ia9se, no raro, o (ensador conte1(lati)o. U1 (eda5o de roc,a, o c7lice de u1a /lor ou u1 acidente do solo, des(ea)a19no das (reocu(a5es da 8uerra, le)ando9o ; re8io re1ansada da cincia. Con,ecia19no os )a3ueiros a1i8os das cercanias e (or /i1 os (r<(rios 4a8un5os. Asso1%ra)a9os a3uele ,o1e1 /r78il, de /isiono1ia na?arena, 3ue, a(ontando e1 toda a (arte co1 u1a cara%ina ; %andoleira e u1 (odM1etro (reso ; %ota, l,es desa/ia)a a ast@cia e no tre1ia ante as e1%oscadas e no erra)a a leitura da %@ssola (ort7til entre os esta1(idos dos %aca1artes. Por sua )e? o co1andante9e19c,e/e a)aliara o seu )alor. O tenente9coronel Leneses era o ol,ar da e'(edi5o. Oriundo de /a12lia sertane4a do Norte e tendo at: (r<'i1os colaterais entre os /an7ticos, e1 Canudos, a3uele 4a8un5o alourado, de as(ecto /r78il, /2sica e 1oral1ente %runido (ela cultura 1oderna, a u1 te1(o i1(7)ido e atilado E era a 1el,or 8arantia de u1a 1arc,a se8ura. E deu9l,e u1 tra5ado 3ue sur(reendeu os (r<(rios sertane4os. Estrada de Calum,i Entre os ca1in,os 3ue de1anda)a1 Canudos, dois, o do Ca1%aio e o de La5acar7, ,a)ia1 sido tril,ados (elas e'(edi5es anteriores. Aesta)a o de Calu1%i, 1ais curto e e1 1uitos (ontos 1enos i1(ratic7)el, se1 as trinc,eiras alterosas do (ri1eiro ou )astos (lainos est:reis do @lti1o. Tais re3uisitos /a?ia1 crer 3ue /osse ine)ita)el1ente escol,ido. Neste (ressu(osto os sertane4os /orti/icara19no de tal 1aneira 3ue a 1arc,a da e'(edi5o (or ali acarretaria desastre co1(leto, 1uito antes do arraial. O (lano es%o5ado (ela co1isso de en8en,aria e)itou9o, norteando a estrada 1ais (ara o le)ante, %eirando os contra/ortes de Aracati. A marcha para Canudos Por ali a)an5ara1, (arcelada1ente, as %ri8adas. A de artil,aria, deca1(ando de Lonte Santo, a 1Y, de(arou, lo8o aos (ri1eiros (assos, di/iculdades s:rias. En3uanto os can,es 1ais li8eiros c,e8a)a1, transcorridos de? 3uilM1etros, ao Aio Pe3ueno, o o%struente XW /icara distanciado de u1a l:8ua. Pela estrada, escorre8adia e c,eia de tre1edais, roncea)a1 (enosa1ente as )inte 4untas de %ois 3ue o arrasta)a1, 8uiadas (or ine'(ertos carreiros, uns e outros (ouco a/eitos ;3uele 8nero de trans(ortes, inteira1ente no)o e e1

3ue toda a sorte de e1(ecil,os sur8ia1 a todo o instante e a cada (asso, nas /le'uras /ortes do ca1in,o, na tra)essia das esti)as 1al /eitas, ou e1 re(entinos desni)ela1entos, /a?endo adornar a 173uina (esad2ssi1a. So1ente no dia 1 , ; tarde, 8astando trs dias (ara (ercorrer trs l:8uas, c,e8ou o can,o retardat7rio ao Caldeiro Crande, (er1itindo 3ue se reor8ani?asse a %ri8ada de artil,aria 3ue, 4unta1ente co1 a W.k, de >n/antaria, tendo ; )an8uarda o WO.P $atal,o do tenente9coronel =antas $arreto, (rosse8uiria na 1an, su%se3uente (ara a Citirana, distante oito 3uilM1etros da esta5o anterior, co1 a 1es1a 1arc,a /ati8ante e re1orada. Na3uele 1es1o dia sa2ra de Lonte Santo o co1andante 8eral e o 8rosso da coluna constitu2do (elas 1.k e X.k $ri8adas, co1 o e/eti)o de 1. XX soldados. Toda a e'(edi5o e1 ca1in,o, /orte de uns X 1il co1%atentes, a)an5ou at: ao Aracati, "_ 3uilM1etros al:1 de Lonte9Santo, de idntico 1odo: as 8randes di)ises (ro8redindo isoladas, ou concentrando9se e dis(ersando9se lo8o, distanciando9se ;s )e?es de1ais, contrastando se1(re a in)estida li8eira da )an8uarda co1 o tardo ca1in,ar da artil,aria. O G9H Corpo de Polcia 7aiana Lais a/astado ainda, no coice de toda a tro(a, ia o 8rande co1%oio 8eral de 1uni5es, so% o 1ando direto do de(utado do 3uartel91estre98eneral, coronel Ca1(elo Fran5a, e 8uarnecido co1 "XW (ra5as, o O.P Cor(o de Pol2cia $aiana E o @nico entre todos 3ue se tal,ara (elas condi5es da ca1(an,a. Aec:19/or1ara9se co1 sertane4os en8a4ados nas re8ies ri%eirin,as do S. Francisco. Las no era u1 %atal,o de lin,a, co1o no era u1 %atal,o de (ol2cia. A3ueles ca%oclos ri4os e %ra)os, 4o)iais e %ra)ateadores, 3ue 1ais tarde, nos dias an8ustiosos do ass:dio de Canudos, descantaria1, ao so1 dos 1ac,etes, 1odin,as /ol8a?s, de%ai'o de /u?ilarias rolantes era1 u1 %atal,o de 4a8un5os. Entre as /or5as re8ulares de u1 e outro 1ati?, i1(ri1ia1 o tra5o ori8inal da )el,a %ra)ura a u1 te1(o ro1anesca e %ruta, sel)a8e1 e ,er<ica, ca)aleira e des(iedada, dos (ri1eiros 1esti5os, %atedores de %andeiras. Era1 o te1(era1ento (ri1iti)o de u1a ra5a, 8uardado, intacto, no insula1ento das c,a(adas, /ora da intruso de outros ele1entos e a(arecendo, de c,o/re, co1 a sua /ei5o ori8inalJ 1isto interessante de atri%utos antil<8icos, e1 3ue u1a in8enuidade ador7)el e a lealdade le)ada at: ao sacri/2cio, e o ,ero2s1o distendido at: ; %ar%aridade, se con/unde1 e se re)e?a1, indistintos. *9lo9e1os ao diante. Altera/ o da 0ormatura O O.P Cor(o e o co1%oio, (artindo (or @lti1o, de Lonte Santo, ; re5a8a da e'(edi5o, 3uando de)ia1 centrali?79la, se8uia1, ao ca%o, co1(leta1ente isolados. E isto acontecia aos de1ais %atal,es. A des(eito da /or1atura estatu2da, )eri/icara9se lo8o a i1(ossi%ilidade de u1a concentra5o i1ediata, na e1er8ncia da %atal,a. Adstrito ao tra%al,o dos sa(adores, todo o tre1 da artil,aria /ica)a, (or )e?es, lon8a1ente se(arado do resto da coluna, co1o u1 tra1%ol,o o%struente entre a )an8uarda e co1%oio 8eral. =e sorte 3ue se, (or u1 8ol(e de ousadia, os 4a8un5os, e1 trec,os adrede escol,idos, ,ou)esse1 salteado o @lti1o, o re/lu'o da (ri1eira, correndo e1 au'2lio, estacaria de encontro ;s %aterias en8as8adas nas )eredas estreitas.

Ae)ela9o o roteiro (or1enori?ado da 1arc,a. En3uanto o 8rosso da coluna deca1(a)a, no al)orecer de W1, do Aio Pe3ueno, (ouco 1ais de u1a l:8ua de Lonte Santo, e c,e8a)a, seria1 no)e ,oras da 1an,, ao Caldeiro Crande, de(ois de ca1in,ar duas l:8uas, 47 desta escala lar8ara ; reta8uarda da artil,aria o can,o XW, (rote8ido (ela $ri8ada Ledeiros. Na 1es1a ocasio, 1ais a)anta4ada, a $ri8ada Cou)eia atin8ia a Citirana, ; noite, onde 47 se ac,a)a1 a co1isso de en8en,eiros e o 8eneral Artur Oscar, 3ue at: l7 /ora, escoteiro, se8uido de u1 (i3uete de )inte (ra5as de ca)alaria e do .P de >n/antaria. Considerando9se 3ue o co1%oio diri8ido (elo coronel Ca1(elo Fran5a e (rote8ido (elo O.V de Pol2cia /icara ; reta8uarda , )9se 3ue a tro(a se es(al,ara e1 lon8ura de 3uase 3uatro l:8uas, )iolando9se inteira1ente as instru5es (reesta%elecidas. No a1an,ecer do dia WW, en3uanto o 8eneral $ar%osa, 3ue (er1anecera o resto do dia anterior e1 Caldeiro, le)anta)a aca1(a1ento se8uindo (ara Citirana, da2 (artia o co1andante 8eral co1 a Pri1eira $ri8ada, o .V $atal,o da X.k e WO.P da W.k, a ala de ca)alaria do 1a4or Carlos de Alencar e a artil,aria, le)ando o dis(ositi)o (re/i'ado: na /rente o 1".P e XK.P $atal,es, no centro a ca)alaria e a artil,ariaJ de(ois dois outros cor(os, o .P e o WO.P. Ora, en3uanto o co1andante 8eral se8uia ra(ida1ente na3uele dia, c,e8ando e1 (ouco te1(o co1 a )an8uarda a Nu7, Y._KK 1etros al:1 de Citirana, i1o%ili?a)a9se a artil,aria nesta @lti1a escala a8uardando 3ue a co1isso de en8en,eiros ulti1asse a a%ertura de (icadas e tra%al,os de sa(aJ e, co1o o 8rosso das /or5as )in,a ainda (ela estrada do Caldeiro, estas 1ais u1a )e? se su%di)idia1 /or5ada1ente, /icando e1 condi5es des)anta4osas na e1er8ncia de u1 assalto, (or3ue no )in,a1 adrede dis(ostas a a/asta1entos to lar8os, 3ue de)ia1 ter sido de ante1o esta%elecidos, reali?ando9se no co1o u1 )2cio de 1o%ilidade 1as co1o re3uisito t7tico indis(ens7)el. As %ri8adas reunira19se, (or /i1, na noite da3uele dia, e1 Nu7. Ali c,e8ou, ;s _ ,oras, lo8o a(<s a artil,aria, o resto da coluna co1(osta dos O.P, Y.P, 1O.P, 1_.P e WY.P cor(os de in/antaria. E'ecuta)a9se o co1%oio, retardado nu1 trec,o 3ual3uer dos ca1in,os. =a3uele (onto se8uira1 os dois 8enerais, na 1an, de WX, (ara Aracati, 1W.!KK 1etros na /rente, /a?endo a )an8uarda os %atal,es do coronel Cou)eia. Las a artil,aria, (rote8ida (elos do coronel Ledeiros, s< se 1o)eu ao 1eio9dia, de(ois 3ue os en8en,eiros, a(oiados (ela $ri8ada Flores, e'ecutara1 (enos2ssi1os tra%al,os de re(aros. Por1enori?a1os, 1iudeando9a aos 1enores incidentes, esta 1arc,a, (ara 3ue se re)ele1 as condi5es e'ce(cionais 3ue a rodeara1. =e(ois da (artida de Nu7 e atin8ida a )el,a /a?enda do Po5o, total1ente e1 ru2nas, so%re)eio incidente indicador do 3uanto era con,ecido o terreno e1 3ue se a)an5a)a. Incidentes Ao in):s de (rosse8uire1 e1 ru1o (ara a direita E %uscando a /a?enda do S2tio, de u1 sertane4o aliado, To17s *ila9No)a inteira1ente dedicado ; nossa 8ente E entrara1 os sa(adores (or u1 des)io, a es3uerda. Zuando 47 ia1 lon8e, de(ois de al8u1as ,oras de tra%al,o, recon,eceu o tenente9coronel Si3ueira de Leneses a i1(ossi%ilidade de a/ei5oar os ca1in,os co1 a (reste?a necess7ria. BTais era1 o 8rande 1o)i1ento de terras a /a?er9se, o cerrado da caatin8a, os (esados la4edos a re1o)er9se, al:1 dos acidentes do terreno (ara a descida e su%ida dos )e2culosB. A%andonando ento todo o tra%al,o /eito, (rocurou o s2tio de *ila9No)a. Esclarecido (or este, atacou ; tarde a no)a )ereda 3ue, e1%ora alon8ando a

distDncia, tin,a 1el,ores condi5es de )ia%ilidade. A artil,aria (or ali s< a)an5ou ao cair da tarde, (assando (elo s2tio dos Pereiras. Foi aca1(ar a 1eia9noite na la8oa da Sa4e, dois 3uilM1etros a3u:1 de Aracati, onde 47 esta)a ,a)ia 1uito toda a coluna. Ficara ainda 1ais ; reta8uarda, co1 a X.k $ri8ada, o 1oroso XW, ; %orda a (i3ue de u1 ri%eiro, o dos Pereiras, 3ue o adiantado da noite o%stara se (udesse atra)essar. Entra)a9se, no entanto, na ?ona (eri8osa. Nesse dia, na la8oa da Sa4e, o (i3uete do co1ando 8eral, 8uiado (or u1 al/eres, sur(resara al8uns re%eldes 3ue destel,a)a1 a casa ali e'istente. O recontro /oi r7(ido. Os sertane4os, de sur(resa aco1etidos (or u1a car8a, /u8ira1 se1 re(licar. U1 @nico /icou. Esta)a so%re o tel,ado le)adio e ao descer )iu9se circulado. Aea8iu a(esar de /erido. A/rontou9se co1 o ad)ers7rio 1ais (r<'i1o, u1 ans(e5adaJ des1ontou9oJ e arrancou9l,e das 1os a cla)ina, derreando9o co1 ela a coron,adas. Encostou9se de(ois ; (arede do case%re e /e? /rente aos soldados, 8irando9l,es ; ca%e5a a ar1a, e1 1olinete. $atido, (or:1, de toda a %anda, %a3ueou, e'austo e retal,ado. Latara19no. Era a (ri1eira /a5an,a, e'28ua de1ais (ara tanta 8ente. Suceder9se9l,e9ia1 outras. No dia W" a8ra)ou9se a 1arc,a. A coluna, 3ue deca(ara de Aracati ao 1eio9dia, (or3ue te)e de a8uardar a )inda dos retardat7rios da ):s(era, endireitou, unida, (ara Nuet, distante 1X.WKK 1etros E (ara 1ais u1a )e? se su%di)idir. Os ca1in,os (iora)a1. Tornou9se necess7rio, al:1 dos tra%al,os de sa(a, a%rir 1ais de u1a l:8ua de (icada cont2nua atra):s de u1a caatin8a /ero? 3ue na3uele trec,o 4usti/ica %e1 o si8ni/icado da deno1ina5o ind28ena do lu8ar . Aelata o c,e/e desse tra%al,o 1e1or7)el: BAo 'i3ue'i3ue, (al1at<ria, ra%o9de9ra(osa, 1andacarus, cro7s, ca%e5a9de9/rade, culu1%i, cansa5o, /a)ela, 3ui'a%a e a res(eita%il2ssi1a 1aca1%ira, reuniu9se a 1uito /alada e te1ida cuman/, es(:cie de ci(< co1 as(ecto ar%orescente, i1itando no todo a u1a (lanta culti)ada nos 4ardins, cu4as /ol,as so cil2ndricas. A (oucos cent21etros do c,o o tronco di)ide9se e1 1uitos 8al,os, 3ue se 1ulti(lica1 nu1a (ro/uso ad1ir7)el, /or1ando u1a 8rande co(a, 3ue se 1ant:1 no es(a5o (or seus (r<(rios es/or5os ou /a)orecido (or al8u1as (lantas 3ue )e8eta1 de (er1eio. Estende suas /ran5as de /ol,as cil2ndricas co1 oito caneluras e i8ual n@1ero de /iletes e1 8u1e e (ouco salientes, se1el,ando9se a u1 enor1e (ol)o de 1il,es de antenas, co1o elas /le'2)eis e el7sticas, co%rindo, no raras )e?es, consider7)el su(er/2cie do solo, e1aran,ando9se, (or entre a es3uisita e ra3u2tica )e8eta5o destas (ara8ens, e1 u1a tra1a i1(enetr7)el. A /oice 1ais a/iada dos nossos soldados do contin8ente de en8en,aria #Bc,inesesB, na /rase 8aiata dos co1(an,eiros dos cor(os co1%atentes& e (ol2cia di/icil1ente as dece(a)a nos (ri1eiros 8ol(es, o/erecendo, (ortanto, resistncia ines(erada ao e1(en,o 3ue todos tra?ia1 e1 ir (or diante. Nesse la%irinto de no)a es(:cie, te)e a co1isso de en8en,aria e1 (oucas ,oras de a%rir 1ais de seis 3uilM1etros de estrada, tendo ao encal5o a artil,aria, 3ue a atro(ela)a i1(aciente. O in8ente es/or5o desen)ol)ido (elos distintos e (atriotas re(u%licanos, e1(en,ados neste (esad2ssi1o la%or, no i1(ediu 3ue a noite os )iesse sur(reender, antes de c,e8ar ; es(:cie de clareira deno1inada (elo (o)o do lu8ar de Zuei1adas, onde esta )e8eta5o trai5oeira desa(arecia de sua /rente, co1o 3ue to1ada de 1edo. Antes 3ue o desDni1o, o cansa5o e o sono se a(oderasse1 dos nossos soldados

resi8nados e tra%al,adores, a citada co1isso re(resentada nesta ocasio (elo c,e/e, tenentes Nasci1ento e Crisanto, al/eres Ponciano, *ir82lio e Lel3u2ades, os dois @lti1os da (ol2cia, o terceiro au'iliar e o 3uarto co1andante do contin8ente de en8en,aria, (ois o ca(ito Coriolano e tenente =o1in8os Ai%eiro ac,a)a19se 1ais atr7s e1 outros tra%al,os, to1ou o al)itre de 1andar acender, 47 escura a noite, de distancia e1 distancia, 8randes /o8ueiras (ara ; sua lu? (rosse8uire1 os o%reiros da %oa causa da (7tria. BAssi1 concluiu9se co1 ale8ria 8eral e contenta1ento, das oito (ara no)e ,oras da noite, este @lti1o trec,o, e1 3ue a cuman/ se dissol)eu e1 1ais %eni8na )e8eta5o ao sair das Zuei1adas de 3ue 47 /ala1os. O can,o XW, no (odendo )encer os o%st7culos a)olu1ados (ela noite, /icou dentro da (icada at: o dia se8uinte e co1 ele o dr. =o1in8os Seite, 3ue tra%al,a)a desde o Aio Pe3ueno co1 u1a tur1a de Bc,inesesB no e1(en,o de le)79lo a Canudos. Pouco de(ois de no)e ,oras esta)a a co1isso reunida e aca1(ada na clareira de%ai'o de c,u)as torrenciais, 3ue se (rolon8ara1 at: ao dia se8uinte, a todos contrariando, a todos causando 1al9estar e a%orreci1entos. A2 ta1%:1 aca1(ou a %ri8ada de artil,aria, o 1_.P e o WO.P $atal,es de >n/antaria, tendo9se conser)ado e1 (rote5o ao XW o WY.P 3ue dor1iu na (icada. Foi 1a8n2/ico, es(lndido 1es1o, o es(et7culo 3ue a todos )i)a1ente i1(ressionou, )endo a artil,aria co1 seus 1etais /aiscantes e (olidos, alti)a de sua /or5a so%erana, atra)essar 8ar%osa e i1(onente, co1o rain,a do 1undo, (or entre os /ant7sticos clares de 8randes /o8os, acesos no deserto, co1o 3ue (elo 8nio da li%erdade, (ara 1ostrar9l,e o ca1in,o do de)er, da ,onra e da 8l<ria.B =urante este te1(o c,e8a)a a Nuet, onde (ernoitou, o 8eneral Oscar, co1 o Estado91aior e o (i3uete de ca)alaria. Ao (asso 3ue o 8eneral $ar%osa, co1 a l.k e X.k $ri8adas, endireita)a (ara a /a?enda do Aos7rio, ".YKK 1etros na /rente. Ali c,e8ou na ante1an, se8uinte o co1andante 8eralJ e 1ais tarde o resto da di)iso, tendo9se tornado. ainda, necess7rio taludar as ri%anceiras do rio Aos7rio (ara 3ue o atra)essasse a artil,aria. #m !uia temeroso: Pa-e< O ini1i8o a(areceu outra )e?. Las c:lere, /u8iti)o. Al8u1 (i3uete 3ue %o1%ea)a a tro(a. =iri8ia9o Pa4e@. O 3uadril,eiro /a1oso )isara, ; (ri1eira )ista, u1 recon,eci1ento. Las, de /ato, co1o o denunciara1 ulteriores sucessos, tra?ia o%4eti)o 1ais inteli8ente: reno)ar o del2rio das car8as e u1 1arc,e91arc,e doido, 3ue tanto ,a)ia1 (re4udicado a e'(edi5o anterior. A/errou a tro(a nu1 tiroteio r7(ido, de /lanco, /u8iti)o, aco1(an,ando9a )elo?1ente (or dentro das caatin8as. =esa(areceu. Sur8iu, lo8o de(ois, adiante. Caiu nu1 arre1esso )i)o e /u8a? so%re a )an8uarda, /eita neste dia (elo .P de >n/antaria. Passou, nu1 relance, aco1(an,ado de (oucos atiradores, (or diante, na estrada. No /oi (oss2)el distin8ui9los %e1. Trocadas al8u1as %alas, desa(arecera1. Ficou a(risionado e /erido u1 curi%oca de do?e ou 3uator?e anos, 3ue nada re)elou no interro8at<rio a 3ue o su4eitara1. No Ros2rio A tro(a aca1(ou, se1 outros sucessos, na3uele s2tio.

Aeunira19se os co1%atentes, e'ceto a X.k $ri8ada 3ue se a)anta4ara at: ;s $ai'as, seis 3uilM1etros na /rente. O co1andante9e19c,e/e en)iou, ao 8eneral Sa)a8et, u1 e1iss7rio reiterando o co1(ro1isso anterior de se encontrare1, a WY, nas cercanias de Canudos. =eca1(ara1 a W_, se8uindo (ara o ranc,o do *i87rio de?oito 3uilM1etros 1ais lon8e, a(<s (e3uena alta nas $ai'as. Esta)a1 a cerca de oitenta 3uilM1etros de Lonte Santo. E1 (lena ?ona (eri8osa. A %re)e troca de %alas da ):s(era (ressu(un,a e)entualidades de co1%ates. Tal)e?, esclarecidos (elo recon,eci1ento /eito, os 4a8un5os se dis(usesse1 a re/re8as 1ais s:rias. =enuncia)a9os, co1o se1(re, de al8u1 1odo, a /isiono1ia da terra, a con/or1a5o do terreno 3ue dali (or diante se acidenta erri5ado de cM1oros escal)ados, at: ;s $ai'as, onde se alcantila a serra do Aos7rio, de /lancos duros e )e8eta5o rara. As tro(as ia1 escalar (elo sul a ante1ural 3ue circunscre)e Canudos. Pro8redia1 cautelosas na rota. No ressoara1 1ais as cornetas. For1ados cedo, os %atal,es 1arc,ara1 at: ao so(: da serrania. Cal8ara19na. =eri)ara1, de(ois, na descida (elo %o3ueiro 3ue a se(ara do ranc,o do *i87rio. Toda a coluna se su%di)idiu ainda, lar8a1ente /racionada: en3uanto a )an8uarda atin8ia, ao entardecer, o (ouso, a artil,aria li8eira, 3ue a%andonara co1 os en8en,eiros o ronceiro XW, )in,a (elos (ri1eiros recostos da )ertente e a3uele ascendia )a8arosa1ente, do outro lado, ; /ei5o dos tra%al,os de sa(a 3ue l,e estrada)a1 as ladeiras. A noite, e co1 a noite u1a c,u)a torrencial %atida de )entanias )iolentas, desceu so%re os e'(edicion7rios 3ue, e1 tais condi5es, seria1 /acil1ente des%aratados (elas 8uerril,as dos ad)ers7rios, )el,os con,ecedores do terreno. No o /i?era1. Tin,a1 1ais %e1 dis(osta outra (osi5o, co1o )ere1os. =ei'ara1 ta1%:1 e1 (a? o co1%oio 3ue se8uia, (erdido ; reta8uarda, (ela estrada de Nuet. Ha)ia1 a/rou'ado os ani1ais de tiroJ e toda a car8a de OX carro5as e sete 8randes carros de %ois (assara, su%di)idida, (ara as costas dos ri4os sertane4os do O.P $atal,o da Pol2cia. Passou, entretanto, e1 (a?, a noite. No dia su%se3Tente, WY, e1(ra?ado (ara o encontro te1eroso das duas colunas E a(isoando o)antes os esco1%ros do arraial in)estido E (Ms9se tudo e1 1o)i1ento (ara a @lti1a 4ornada. E na alacridade sin8ular sulcada de i1(acincias, de a(reenses, e de entusias1o )i%rante, 3ue antecede a )inda da %atal,a, nin8u:1 co8itou nos co1(an,eiros re1orados. As %ri8adas a%alara1, dei'ando de todo es3uecido, ao lon8e, o co1%oio des8uarnecido (or co1(leto, (or3ue os seus soldados, 47 arcando so% 8randes /ardos, 47 au'iliando os raros 1uares 3ue ainda su(orta)a1 as car8as, esta)a1 nas 1ais i1(r<(rias condi5es (ara o 1ais li8eiro recontro. Se8uira1 as %ri8adas: na /rente a do coronel Cou)eia co1 duas %ocas de /o8oJ no centro a do coronel Ol21(io da Sil)eira e a ca)alariaJ e de(ois, sucessi)a1ente, as dos coron:is T,o1(son Flores e Ledeiros. Atra)essara1 so%re dois (ontil,es li8eiros o riac,o do An8ico. Estirara19se )a8arosa1ente, estrada e1 /ora, nu1a lin,a de de? 3uilM1etros.

Ao1(ia a 1arc,a o WO.P $atal,o, ladeado de dois (elotes de /lan3ueadores, in@teis, 1al ro1(endo a 8ol(es de /aco as 8al,adas. Passa!em nas Pitom,as =e sorte 3ue os 4a8un5os os assaltara1, de sur(resa, antes da c,e8ada, ao 1eio9dia, no An8ico. Foi 1ais s:rio o ata3ue, ainda 3ue no )alesse o no1e de co1%ate, 3ue 1ais tarde l,e dera1. Pa4e@ con8re8ara os (i3uetes, 3ue se sucedia1 da3uele (onto at: Canudos, e )iera, de soslaio, so%re a /or5a. Esta, so%re u1a ra1(a esca1(ada, /icou e1 al)o ante os tiros (or ele)a5o dos sertane4os i1(er/eita1ente distin8uidos na orla do 1ata8al, e1%ai'oJ 1as re(licou co1 /ir1e?a, (erdendo a(enas dois soldados, u1 1orto e outro /erido. E continuou a)an5ando e1 orde1, a (asso ordin7rio, at: ao s2tio 1e1or7)el de Pito1%as, onde ,ou)era o (ri1eiro encontro de Loreira C:sar co1 os /an7ticos. O lu8ar era l@8u%re. Recorda/es cru1is =es(onta)a1 e1 toda a %anda recorda5es cru:isJ 1ola1%os 47 incolores, de /ardas, oscilando ; (onta dos es8al,os secosJ )el,os selins, (eda5os de 1antas e tra(os de ca(otes es(arsos (elo c,o, de en)olta co1 /ra81entos de ossadas. [ 1ar8e1 es3uerda do ca1in,o, er8uido nu1 tronco E /eito u1 ca%ide e1 3ue esti)esse de(endurado u1 /arda1ento )el,o E o arca%ou5o do coronel Ta1arindo, deca(itado, %ra5os (endidos, 1os es3uel:ticas cal5ando lu)as (retas... Na?ia19l,e aos (:s o crDnio e as %otas. E do correr da %orda do ca1in,o ao 1ais (ro/undo das 1ace8as, outros co1(an,eiros de in/ort@nio: es3ueletos )estidos de /ardas (oentas e rotas, estirados no c,o, de su(ino, nu1 alin,a1ento de /or1atura tr78icaJ ou dese3uili%rada1ente arri1ados aos ar%ustos /le'2)eis, 3ue, oscilando ; /ei5o do )ento, l,es da)a1 sin8ulares 1o)i1entos de es(ectros E delata)a1 de1on2aca encena5o adrede en8en,ada (elos 4a8un5os. Nada >,es ,a)ia1 tirado, e'clu2das as 1uni5es e as ar1as. U1a (ra5a do WO.P encontrou, no len5o en)olto na t2%ia descarnada de u1 deles, u1 1a5o de notas so1ando 3uatro contos de r:is E 3ue o ad)ers7rio desden,ara, co1o a outras coisas de )alor (ara ele des(iciendas. Os co1%atentes, asso1%rados, 1al atentara1 na3uele cen7rioJ (or3ue o ini1i8o continua)a a/erroando9os, de es8uel,a. Ae(elido no recontro anterior, de(ois 3ue o contornara (ela direita u1a co1(an,ia do WO.P diri8ida (elo ca(ito Tro82lio de Oli)eira, recua)a, atacando. O WO.P e lo8o a(<s o WY.P, do 1a4or Henri3ue Se)erino da Sil)a, (rosse8uira1 re(elindo9o, at: ao An8ico. Era 1eio9dia. A %atal,a (arecia i1inente. E1 )7rios (ontos, (artindo dos /lancos e da /rente, estala)a1 tiros destacados. O co1andante 8eral to1ou as dis(osi5es 1ais con)enientes (ara re(elir o ad)ers7rio 3ue tudo denota)a ir a(arecer, rodeando9o. U1 (i3uete de ca)alaria diri8ido (elo al/eres Lar3ues da Aoc,a, de seu Estado91aior, en)iado a %ater o 1ata8al, ; es3uerda, re)ol)eu9o, entretanto, inutil1ente. A a)an5ada (rosse8uiu.

=uas ,oras de(ois, ao trans(or o 8eneral o teso de u1a colina o ata3ue recrudesceu, de s@%ito. Fi?era19se al8uns dis(aros de Drupp. U1 sar8ento de ca)alaria e al8u1as (ra5as arro4ara19se te1eraria1ente na caatin8a. *arre19na. A 1arc,a continuou. Na /rente o WO.P )an8uardeado (or u1a co1(an,ia de e'(loradores, e sucessi)a1ente se8uidos do WY.P e o 1_.P, re(lica)a aos tiroteios escassos e acelera)a a in)estida. A(ro'i1a)a9se a noite. A )an8uarda arre1eteu co1 as @lti1as ladeiras )i)as do ca1in,o, nas U1%uranas. Su%iu9as o/e8ante, se1 )acilar na 1arc,a. Ae(eliu 1ais u1a )e? o ata3ue s:rio, (elo /lanco. E )in8ou a 1ontan,a. No @lti1o (asso da ascenso se l,e antol,ou u1 (lano le)e1ente inclinado, entre duas lar8as ondula5es, /ec,ado adiante (or al8uns cerros desnudos. Era o alto da Fa)ela. O alto da (a&ela Na3uele (onto este 1orro lend7rio : u1 )ale. Su%indo9se te19se a i1(resso i1(re)ista de se c,e8ar nu1a %ai'ada. Parece 3ue se desceu. Toda a /adi8a da ascenso di/2cil se )ol)e e1 (enoso desa(onta1ento ao )ia4or e'austo. Constrin8e9se o ol,ar re(elido (or toda a sorte de acidentes. Ao contr7rio de u1a lin,a de cu1eadas, de(ara9se, no (rolon8a1ento do ca1in,o do Aos7rio, u1 tal)e8ue, u1 sulco e'tenso, es(:cie de cal,a des1edida trancada, transcorridos tre?entos 1etros, (ela %arra8e1 de u1 cerro. Atin8indo este, )e19se9l,e aos lados, es%otenando9l,es os /lancos e corroendo9os, /undos ras8es de en'urros 3ue draina1 a 1ontan,a. Por u1 deles, o da direita, se en/ia, entalando9se e1 (assa8e1 estreita de ra1(as )i)as e altas, 3uase )erticais, le1%rando restos de anti8os t@neis, a3uele ca1in,o, descendo, e1 desni)ela1entos /ortes. [ es3uerda outra de(resso, ter1inando na encosta sua)e de u1 1orro, o do L7rio, se dilata na e'tenso 1aior de norte a sul, /ec,ando9se, na3uele (ri1eiro ru1o, ante outro cerro, 3ue oculta o (o)oado e to1%a, de c,o/re, (elo outro, e1 %o3ueiro (ro/undo at: ao leito do U1%uranas. [ /rente, e1 n2)el in/erior, a /a?enda *el,a. O (e3ueno Serrote dos Pelados cai lo8o, e1 se8uida, e1 decli)e, at: o *a?a9$arris, e1%ai'o. E (ara todos os 3uadrantes E (ara leste, %uscando o )ale do Laca1%ira, a3u:1 das cu1eadas do Cocoro%< e a estrada de Nere1oa%o 3ue o atra)essaJ (ara o norte, deri)ando (ara a )asta (lan2cie ondeadaJ (ara o ocidente, (rocurando os leitos dos (e3uenos rios, o U1%uranas e o Lucui1 (erto do e'tre1o da estrada do Ca1%aioJ (ara todos os lados, o terreno desca1%a co1 o 1es1o facies 3ue l,e i1(ri1e1 sucessi)os cM1oros e1(olando9se nu1a con/uso de to(os e tal,ados. Te19se a i1a8e1 real de u1a 1ontan,a 3ue des1orona, a)er8oada (elas tor1entas, escancelando9se e1 8ar8antas, 3ue as c,u)as torrenciais de ano a ano re(ro/unda1, se1 o a%ri8o de )e8eta5o 3ue l,e a1orte5a a crestadura dos estios e as eroses das torrentes. Por3ue o 1orro da Fa)ela, co1o os de1ais da3uele trato dos sertes, no te1 ne1 1es1o o re)esti1ento %7r%aro da caatin8a. E desnudo e 7s(ero. Aaros ar%@sculos, es1irrados e se1 /ol,as, rar2ssi1os cereus ou %ro1:lias es(arsas, des(onta19l,e no ci1o so%re o c,o duro, entre as 4unturas das (lacas 'istosas 4usta(ostas e1 (lanos estrati8r7/icos, nitida1ente

)is2)eis, e'(ondo, se1 o dis/arce da 1ais tnue ca1ada su(er/icial, a estrutura interior do solo. Entretanto, e1%ora desa%ri8ado, 3ue1 o alcan5a (elo sul no ) lo8o o arraial, ao norte. Te1 3ue descer, co1o )i1os, e1 sua)e decli)e, a lar8a (licatura e1 3ue se ar3ueia, e1 diedro, a 1ontan,a, nu1a selada entre lo1%as (aralelas. (u.ilaria Por ali en)eredou, ao anoitecer, a testa da coluna e u1a %ateria de Drupp, se8uidas do resto da W.k $ri8ada e da X.k, /icando a 1.k e o 8rosso da tro(a retardados ; reta8uarda. Las dera1 (oucos (assos 1ais. O tiroteio /rou'o, 3ue at: ento aco1(an,ara os e'(edicion7rios, (ro8redira nu1 crescendo cont2nuo, ; 1edida 3ue se reali?a)a a ascenso, trans1udando9se ao ca%o, no alto, e1 /u?ilaria /uriosa. E desencadeou9se u1a re/re8a ori8inal e cruenta. No se )ia o ini1i8o E enca/urnado e1 todas as soca)as, 1etido dentro das trinc,eiras9a%ri8os, 3ue 1ina)a1 as encostas laterais, e enco%erto nas (ri1eiras so1%ras da noite 3ue descia. As duas co1(an,ias do WO.P $atal,o su(ortara1 )alente1ente o c,o3ue. =esen)ol)endo9se e1 atiradores a)an5ara1, dis(arando, ao acaso, as ar1as E en3uanto as duas %ri8adas, 3ue as (recedia1, se a%rira1 (ara 3ue (assasse a %ateria. Esta, 4o8ada )iolenta1ente (ara a /rente, arrastada, 1ais a (ulso 3ue (elos 1uares e'austos e es(antados, (assou entre elas, e1 acelerado, ruidosa1ente. Su%iu o cM1oro /ronteiro. Alin,ou9se e1 %atal,a, no alto. =esenrolou9se no ar a %andeira nacional. U1a sal)a de W1 tiros de 8ranadas atroou so%re Canudos . . . O 8eneral Artur Oscar, a ca)alo 4unto aos can,es, o%ser)ou (ela (ri1eira )e?, es%atido no claro do luar deslu1%rante, a 1isteriosa cidade sertane4aJ e te)e o 1ais /u8a? dos triun/os na e1inncia )are4ada e1 3ue se e'(usera te1eraria1ente. Por3ue a situa5o era deses(eradora. A sua tro(a, %atida (or todos os /lancos, en)olta (elo ini1i8o a ca)aleiro, co1(ri1ia9se nu1a /le'ura estreita 3ue l,e i1(edia as 1ano%ras. Se esti)esse toda reunida era (oss2)el u1a solu5o: (rosse8uir lo8o, )encendo a (eri8osa tra)essia, e 4untar9se ao 8eneral Sa)a8et 3ue, de(ois de u1a 1arc,a entrecortada de co1%ates, /i?era alto trs 3uilM1etros adiante. No ,a)ia, (or:1, c,e8ado a 1.k $ri8ada, 3ue /icara (rote8endo a %ateria de tiro r7(ido e o XWJ e 1ais 1oroso ainda, o co1%oio /icara no An8ico, distanciado de duas l:8uas. Crtica A3uele (lano de ca1(an,a dera o @nico resultado 3ue (odia dar. A e'(edi5o ,o1o8nea 3ue, (elo seu dis(ositi)o inicial, no (odia /racionar9se, (or3ue )in,a adstrita a u1a dire5o @nica e a%astecida (or u1 co1%oio @nico, di)idira9se (recisa1ente ao c,e8ar ao o%4eti)o da luta. =e sorte 3ue a arre1etida doida re1atada (or u1a sal)a real, de %alas, so%re Canudos, era a 1ais contra(roducente das )it<rias. O c,e/e e'(edicion7rio de/iniu9a de(ois co1o u1 co1%ate de 'ito %ril,ante, 1erc do 3ual o ini1i8o /u8ira, a%andonando9l,e a (osi5o e'(u8nada. Entretanto todos os sucessos ulteriores re)elara1 a Dnsia irre(ri12)el da tro(a (or a%andon79la e o e1(en,o (ersistente, dos 4a8un5os, e1 i1(edir 3ue ela dali sa2sse.

Trincheiras dos -a!un/os A3uilo era u1a ar1adil,a sin8ular1ente ca(ric,osa. Zue1 (ercorresse 1ais tarde as encostas da Fa)ela a)alia)a9a. Esta)a1 1inadas. A cada (asso u1a ca)a circular e rasa, (rote8ida de tosco es(aldo de (edras, de1arca)a u1a trinc,eira. Era1 in@1erasJ e )ol)endo todas (ara a estrada os (lanos de /o8o 3uase ; /lor da terra, indica)a19se adrede dis(ostas (ara u1 cru?a1ento so%re a3uela. E'(lica)a19se, assi1, os ata3ues li8eiros, /eitos e1 ca1in,o e a insistncia, a (artir do An8ico, do ino/ensi)o tiroteio e1 3ue os sertane4os, salteando e correndo, tin,a1 e)idente intuito de atrair a e'(edi5o se8undo u1 ru1o certo, i1(edindo9l,e a escolta de 3ual3uer atal,o entre tantos 3ue dali (or diante le)a1 ao arraial. Triun/ara9l,es o ardil. Os e'(edicion7rios, so% o est21ulo da Dnsia (erse8uidora contra o anta8onista dis(erso na /rente, e1 /u8a, ,a)ia1 i1(rudente1ente en)eredado, se1 u1a e'(lora5o (re(arat<ria, (ela (ara8e1 descon,ecida, aco1(an,ando, se1 o sa%ere1, u1 8uia ardiloso e terr2)el, co1 3ue conta)a1 EPa4e@. E to1%ara1 na tocaia co1 a3uele a(ru1o de triun/adores. Las a %re)e trec,o o (erdera1, nu1 tu1ultuar de /ileiras retorcidas, 3uando, e1 r:(lica ao %o1%ardeio 3ue te1(estea)a a u1 lado, correu )erti8inoso, de e'tre1o e de alto a %ai'o, nas encostas, incendiando9as, u1 rela1(a8uear de descar8as terr2)eis e /ul1inantes, ro1(endo de centenares de trinc,eiras, e'(lodindo de%ai'o do c,o co1o /o8a5as. Continua a 0u.ilaria Era u1 /u?ila1ento e1 1assa... Os %atal,es sur(reendidos /i?era19se 1ultido atMnita, asso1%rada e in3uieta: centenares de ,o1ens es%arrando9se desorientada1ente, tro(e5ando nos co1(an,eiros 3ue %a3uea)a1, atordoados (elos esta1(idos, deslu1%rados (elos clares dos tiros, e tol,idos, se1 (odere1 arriscar u1 (asso na re8io i8nota so%re 3ue descera a noite. A r:(lica, al)e4ando as encostas, era in@til. Os 4a8un5os atira)a1 se1 riscos, de c<caras ou deitados no /undos dos /ossos, e1 cu4a %orda estendia1 os canos das es(in8ardasJ e'cluindo o al)itre de os desalo4ar a car8as de %aionetas, lan5ando9as deses(erada1ente contra os 1orros, ou de (rosse8uire1, a)enturando9se a (iores assaltos e a%andonando a reta8uarda, resta)a aos co1%atentes o de (er1anecere1 a (: /ir1e na (osi5o (eri8osa a8uardando o a1an,ecer. Acampamento na (a&ela Esta solu5o @nica /oi /a)orecida (elo ad)ers7rio. O ata3ue ao /i1 de u1a ,ora a1orteceu9se e a/inal cessou ines(erada1ente. As %ri8adas aca1(ara1 na /or1atura da %atal,a. A W.k desen)ol)eu9se e1 lin,as a)an5adas, do centro (ara a direita, tendo ; reta8uarda a 1.kJ a artil,aria alin,ou9se (r<'i1a, so%re o cerro /ronteiro, e'tre1ada ; direita (ela %ateria de tiro r7(ido tendo no centro o Fith7orth XW, 3ue se con/iara ; 8uarda do XK.P, do tenente9coronel Tu(i Caldas. O 8eneral, 3ue co1andara este %atal,o 3uando coronel, (M9lo e1 (essoa na3uele (osto (eri8oso:

B[ ,onra do XK.P entre8o a artil,aria e /ico tran3Tilo.B O resto do O.P Ae8i1ento, do 1a4or $ar%edo, e1(arcou, desen)ol)endo9se (ara a es3uerda, tendo (r<'i1a a ala de ca)alaria do 1a4or Carlos Alencar. Perto da de(resso, 4unto ao Alto do L7rio, (onto /raco da (osi5o, a 3ue ulteriores sucessos daria1 o no1e de )ale da Lorte, se adensara1 os %atal,es do coronel Flores. Nu1a san8a 1enos en/iada (elos /o8os se i1(ro)isou u1 ,os(ital de san8ue. Para l7 se arrastara1 OO /eridos, 3ue co1 )inte 1ortos (or ali es(arsos, (or3ue no ,a)ia co1o os re1o)er, altea)a1 a YO o n@1ero de %ai'as do dia, e1 (ouco 1ais de u1a ,ora de co1%ate. Estendeu9se e1 torno u1 cordo de sentinelasJ e a tro(a, co1andantes e (ra5as deitados (elo c,o na 1ais ni)eladora (ro1iscuidade E re(ousou e1 (a?. A ino(inada 3uietude do ini1i8o dera9l,es a iluso da )it<ria. Saudara19na anteci(ada1ente as %andas de 1@sica da X.k $ri8ada, es8otando at: desoras u1 8rande re(ert<rio de do%radosJ e u1 luar ad1ir7)el alteou9se so%re os %atal,es ador1ecidos . . . Las era u1a (lacide? en8anadora. Os sertane4os ,a)ia1 conse8uido o intento 3ue >,es ditara a ast@cia. Tendo arrastado at: l7 a e'(edi5o, resta)a9l,es, de todo des(rote8ido, ; reta8uarda, o co1%oio de 1uni5es de 8uerra e de %oca. No dia i1ediato assaltaria1 si1ultanea1ente (or dois (ontos, na Fa)ela e no An8ico E e, ainda 3uando )itoriosas no (ri1eiro as /or5as arre1etesse1 co1 o arraial, alcan579lo9ia1 des1uniciadas, iner1es. Canudos Esta circunstDncia no (esou, (or:1, no Dni1o dos 3ue se ,a)ia1 a%eirado to (reci(itada1ente do centro das o(era5es. Ao clarear da 1an, de W!, reunidos na (osi5o do1inante da artil,aria, o/iciais e (ra5as, conte1(la)a1, a/inal a Bca)erna dos %andidosB, se8undo o di?er (inturesco das ordens do dia do co1andante9e19c,e/e. Canudos crescera ainda, (or:1 tendo a(enas 1ais a1(lo o as(ecto (ri1iti)o: a 1es1a casaria )er1el,a, de tetos de ar8ila, alar8ando9se cada )e? 1ais es(arsa (elo alto das colinas e1 torno do n@cleo co1(acto a%ra5ado (ela )olta )i)a do rio. Circun)alada nos 3uadrantes de sudoeste e noroeste (or a3uele, a%ran8ida ao norte e a leste (elas lin,as ondeantes dos cerros, e1er8ia, a (ouco e (ouco, na claridade da3uela ,ora 1atinal co1 a /ei5o (er/eita de u1a cidadela de e'(u8na5o di/ic2li1a. Perce%ia9se 3ue u1 cor(o de e':rcito ao cair no d:dalo de san8as, 3ue l,e enru8a1 e1 roda o terreno, 1arc,aria co1o entre 8alerias estreitas de u1a (ra5a de ar1as colossal. No ,a)ia lo%ri8ar9se u1 (onto /ranca1ente acess2)el. A estrada de Nere1oa%o entrando, du?entos 1etros antes, (elo leito seco do *a?a9$arris, 1etia9se entre duas trinc,eiras, 3ue l,e orla)a1 u1a e outra 1ar8e1, 1ascaradas de se%es cont2nuas de 8ra)at7s %ra)ios. A )ereda Bsa8radaB de La5acar7 E (or onde se8uia o Consel,eiro nas suas (ere8rina5es (ara o sul E to1%ando (elos 1orros, entre os 3uais se encai'a o U1%uranas, era i8ual1ente i1(ratic7)el. As do Uau7 e *7r?ea da E1a, ao norte, esta)a1 li)res, 1as e'i8ia1 (ara atin8ire19se lon8a e (eri8osa 1arc,a contornante.

A i8re4a no)a, 3uase (ronta, ale)anta)a as duas altas torres, asso%er%ando a casaria ,u1ilde e co1(leta)a a de/esa. En/ia)a (ela /rente todos os ca1in,os, %atia o alto de todos os 1orros, %atia o /undo de todos os )ales. No tin,a Dn8ulo 1orto a es(in8arda do atirador alcandorado e1 suas ci1al,as es(essas, e1 3ue s< /alta)a1 (lanos de /o8o de can,oneiras, ou recortes de a1eias. O terreno 3ue na /rente da Fa)ela, ao norte, deri)a at: ao rio, e1(olado e re)olto, a%re9se, co1o )i1os, (ara a es3uerda na lar8a de(resso, dando acesso ao 1orro do L7rio e ; lin,a de cu1eadas e1 decli)e 3ue se diri8e (ara /a?enda *el,a. Ali esta)a a X.k $ri8ada, desde cedo, /or1ada e1 colunas. Lais (ara a direita, do1inante, a artil,aria. Sucessi)a1ente a W.k e a 1.k $ri8adas. A tro(a a1an,ecera na /or1atura da %atal,a. Atendendo, (or:1, ;s )anta8ens t7ticas da (osi5o, esta de)ia (rinci(iar e e1 8rande (arte sustentar9se co1 a artil,aria, cu4o e/eito, no %ater a tiros 1er8ul,antes o arraial distante 1.WKK 1etros, se acreditou ca(a? de acarretar e1 (ouco te1(o a 1ais co1(leta )it<ria. As es(eran5as concentrara19se, (or isto, no (ri1eiro 1o1ento, nas %aterias do coronel Ol21(io da Sil)eira. Era1 to 8randes 3ue (ouco antes de ser /eito o (ri1eiro dis(aro, ;s seis ,oras da 1an,, nu1erosos co1%atentes de outras ar1as, a8lo1erados e1 )olta dos can,es, tin,a1 o (a(el neutral de es(ectadores, ansiando (or u1 3uadro terri)el1ente dra17tico: Canudos ardendo so% a t.nica molesta do can,oneioa U1a (o(ula5o /ul1inada dentro de O 1il case%res e1 ru2nas a Era 1ais u1a iluso a ser dura1ente des/eita... O (ri1eiro tiro (artiu, dis(arando o Drupp da e'tre1a direita. E deter1inou, de /ato, u1 e1(ol8ante lance teatral. Os 4a8un5os ,a)ia1 dor1ido ao lado da tro(a, (or todas a3uelas encostas ri5adas de al8ares e, se1 a(arecere1, circulara19na (ara lo8o de descar8as. Chu&a de ,alas Lais tarde, relatando o /eito, o c,e/e e'(edicion7rio se con/essou i1(otente (ara descre)er a i1ensa Bc,u)a de %alas 3ue descia1 dos 1orros e su%ia1 das (lan2cies nu1 si%ilo ,orr2)el de notasB, 3ue atordoa)a1. Por sua )e? o co1andante da 1.k coluna a/ir1ou e1 orde1 do dia, 3ue durante cinco anos, na 8uerra do Para8uai, 4a1ais (resenciara coisa se1el,ante. Aeal1ente, os sertane4os re)elara1 u1a /ir1e?a de tiro sur(reendedora. As descar8as, nutridas, rolantes e )iolent2ssi1as, de/la8rando (elos cerros co1o se as ateasse u1 rastil,o @nico, de(ois de a%ran8ere1 a tro(a desa%ri8ada, %atera1, con)er8entes, so%re a artil,aria. =i?i1ara19na. To1%ara1 de?enas de soldados e a 1etade dos o/iciais. So%re o cerro, )arrido e1 1inutos, (er1aneceu, entretanto, /ir1e, a 8uarni5o rare/eita e no 1eio dela, atra)essando entre as %aterias, i1(ass2)el co1o se desse instru5o nu1 (ol28ono de tiro, u1 )el,o de %ra)ura serena e ina1ol87)el E u1 )alente tran3Tilo, o coronel Ol21(io da Sil)eira. Foi a sal)a5o. E1 tal e1er8ncia o a%andono dos can,es seria o des%arato...

Con0us o e desordem *i%rara o alar1a e1 todos os cor(os. >nstinti)a1ente, se1 dire5o /i'a e se1 orde1 de co1ando, X 1il es(in8ardas dis(arara1 a u1 te1(o diri8idas contra os 1orros. Estes /atos (assara1 e1 1inutos, e e1 1inutos, na 7rea co1(ri1ida e1 3ue se a8ita)a, in@til, a e'(edi5o, )iu9se a 1ais lasti17)el desorde1. Nin8u:1 deli%era)a. Todos a8ia1. Ao acaso, estonteada1ente, se1 ca1(o (ara o arre1esso das car8as ou (ara a 1ano%ra 1ais si1(les, os (elotes en8lo%ados atira)a1 a es1o e1 (ontarias altas, (ara no se trucidare1 1utua1ente, contra o ini1i8o sinistro 3ue os rodea)a, intan82)el, sur8indo (or toda a (arte e (or toda a (arte in)is2)el. Neste tu1ulto, a X.k $ri8ada, no /lanco es3uerdo, dis(osta e1 colunas de %atal,es e tendo na )an8uarda o Y.V, co1e5ou a a)an5ar, descendo, na dire5o da /a?enda *el,a, de onde ro1(ia1 1ais /ortes as descar8as. A3uele %atal,o, 3ue 3uatro 1eses antes su%ira (or a3uele 1es1o ca1in,o e1 de%andada, /u8indo e atirando9l,e ; 1ar8e1 o cad7)er do coronel Loreira C:sar, ia (enitenciar9se do desaire. Co1(letando esta circunstDncia es(ecial2ssi1a, aco1(an,a)a9o, lo8o de(ois, u1 s<cio de re)eses, o .P. O 1a4or Cun,a Latos diri8ia a )an8uarda. Os )encidos da e'(edi5o anterior de(ara)a1 ense4o raro (ara a desa/ronta e tin,a1 u1 c,e/e 3ue, so% 1uitos as(ectos, se e3ui(ara)a ao co1andante in/eli? 3ue ali to1%ara E o coronel T,o1(son Flores. Era u1 lutador de (ri1eira orde1. E1%ora l,e /altasse1 atri%utos essenciais de co1ando e, (rinci(al1ente, esta serenidade de Dni1o, 3ue (er1ite a conce(5o /ria das 1ano%ras dentro do a/o8uea1ento de u1 co1%ate E so%ra)a19l,e cora8e1 a toda a (ro)a e u1 3uase des(re?o (elo anta8onista (or 1ais te1eroso e /orte, 3ue o torna)a1 inco1(ar7)el na a5o. =e1onstrou9o o ata3ue te1er7rio 3ue reali?ou. F9lo indisci(linada1ente autMno1o, se1 deter1ina5o su(erior e co1 o intento /ir1e de arre%atar, nu1a car8a @nica, at: ; (ra5a das i8re4as, )itoriosos, os 1es1os soldados 3ue l7 se tin,a1 de%andado, )encidos, 3uatro 1eses antes. A sua %ri8ada in)estiu, %atida e1 c,eio (elos /o8os diretos do ini1i8o entrinc,eiradoJ e, 3uase ce1 1etros da (osi5o (ri1iti)a, a )an8uarda desen)ol)eu9se e1 atiradores. O coronel Flores 3ue, a ca)alo, l,e to1ara a /rente, desca)al8ou, ento, a /i1 de (essoal1ente ordenar a lin,a de /o8o. Por u1 re3uinte dis(ens7)el, de %ra)ura, no arrancara dos (un,os os 8ales 3ue o torna)a1 al)o (redileto dos 4a8un5os. Ao reatar9se, lo8o de(ois, a a)an5ada, %a3ueou, /erido e1 (leno (eito, 1orto. 7ai4as Su%stituiu9o o 1a4or Cun,a Latos, 3ue di8na1ente (rosse8uiu no 1o)i1ento i1(rudente1ente (laneado, (or3ue o Y.P $atal,o, entre os de1ais cor(os, era o @nico 3ue no (odia recuar na3uele terreno. O seu co1ando /oi, (or:1, %re)2ssi1o. =es1ontado lo8o (or u1 (ro4etil certeiro, (assou9o ao 1a4or Carlos Frederico de Les3uita. Este (or sua )e? /oi, adiante, atin8ido (or u1a %ala, assu1indo a dire5o da %ri8ada u1 ca(ito, Pereira Pinto. Era asso1%roso: o Y.P $atal,o te)e e1 1eia ,ora 11" (ra5as /ora de co1%ate, e no)e o/iciais. Aedu?ira9se de u1 ter5o. =issol)ia9se ; %ala. >dntico destro5o la)ra)a noutros (ontos. Aa(ida1ente, co1 u1 rit1o in/le'2)el, de 1inuto e1 1inuto, as 8radua5es dos c,e/es ca2a1 e1 escalas assustadoras. O 1".P de >n/antaria, ao a%alar e1 re/or5o ;s lin,as do /lanco direito, (erdera, transcorridos al8uns 1etros, o co1andante, 1aior Pereira de Lelo.

Su%stituiu9o o ca(ito Lartiniano de Oli)eira e, a %re)e trec,o, /oi retirado da lin,a, %aleado O ca(ito Sousa Ca1(os, 3ue l,e sucedeu, a(enas dados al8uns (assos, caiu 1orto. O 1".V (rosse8uiu co1andado (or u1 tenente. A 1ortandade alastra)a9se deste 1odo (or todas as lin,as e, co1o u1a a8ra)ante, ao /i1 de duas ,oras de u1 co1%ate /eito se1 a 12ni1a co1%ina5o t7tica, )iu9se 3ue as 1uni5es se es8ota)a1. A artil,aria , di?i1ada na e1inncia e1 3ue (er1anecera )alente1ente, dera o @lti1o tiro, calando o can,oneio . Perdera a 1etade dos o/iciais , e entre estes o ca(ito /iscal do O.V Ae8i1ento, Nestor *ilar $arreto Coutin,o. Co1e5ara1 a c,e8ar ao 3uartel98eneral recla1os insistintes (ara 3ue /osse1 1uniciados os %atal,es. Fe?9se, ento, se8uir ; reta8uarda o ca(ito Costa e Sil)a, assistente do de(utado do 3uartel91estre98eneral , a /i1 de a(ressar a )inda do co1%oio. Aesolu5o tardia. =ois a4udantes de ordens i1ediata1ente en)iados de(ois dele )ol)era1 de r:deas, as, (ercorrido u1 3uilM1etro. No (odia1 ro1(er as /u?ilarias 3ue tranca)a1 a (assa8e1. Cortara9se a reta8uarda. E se (arasse1 o tu1ulto, o estr:(ito de ar1as, o alarido con/uso e esta1(idos insistentes, 3ue estru8ia1 os ares e1 torno dos lutadores, no alto da Fa)ela, eles (erce%eria1 o tiroteio lon82n3uo do O.P de Pol2cia a %ra5os co1 os 4a8un5os, a duas l:8uas de distDncia.. #ma di&is o aprisionada BToda a (ri1eira coluna esta)a a(risionada. Por 1ais estran,o 3ue se a/i8ure o caso no ,a)ia aos triun/adores u1 1eio de sair da (osi5o 3ue tin,a1 con3uistado. Con/essa9o o 8eneral9e19c,e/e: BAtacado o co1%oio e interdita a (assa8e1 de 3ual3uer soldado, co1o de1onstrara1 os casos (recedentes, ti)e de 1andar u1a /or5a de ca)alaria ao 8eneral Cl7udio do A1aral Sa)a8et, na inten5o de rece%er socorro de 1uni5es, o 3ue ainda u1a )e? contrariou o 1eu (ensa1ento (or3ue o (i3uete no (Mde atra)essar a lin,a de /o8o do ini1i8o 3ue tirotea)a no /lanco direito.B =este 1odo, %atida no /lanco direito, de onde tornara re(elido o (i3uete de ca)alariaJ %atida ; reta8uarda, 3ue dois au'iliares no conse8uira1 ro1(erJ %atida no /lanco es3uerdo, onde se sacri/icara 8loriosa1ente e estacara a X.k $ri8adaJ e %atida (ela /rente onde a artil,aria, di?i1ada, (erdera 3uase toda a o/icialidade e e1udecera, a e'(edi5o esta)a co1(leta1ente su(lantada (elo ini1i8o. Aesta)a9l,e u1 recurso so%re1aneira (ro%le17tico e arriscad2ssi1o: saltar /ora da3uele )ale sinistro da Fa)ela, 3ue era co1o u1a )ala co1u1 i1ensa, a (onta de %aionetas e a 8ol(es de es(adas. Fe?9se, (or:1, u1a @lti1a tentati)a. U1 e1iss7rio se8uiu /urti)a1ente, insinuando9se (elas caatin8as, e1 %usca da W.k coluna, 3ue estacionara 1enos de 1eia l:8ua, ao norte...

Captulo III
Coluna Sa&a!et A tro(a do 8eneral Cl7udio do A1aral Sa)a8et (artira de Araca4u. Fi?era alto nas cercanias de Canudos, de(ois de u1a 1arc,a de setenta l:8uas. *iera (elo interior de Ser8i(e e1 %ri8adas isoladas at: Nere1oa%o, onde se or8ani?ara e1 ! de 4un,o, (rosse8uindo a 1_, unida (ara o o%4eti)o das o(era5es. Forte de W.XOK ,o1ens, inclu2das as 8uarni5es de dois Drupps li8eiros, ca1in,ara (asso /ol8ado e /ir1e, (ara o 3ue contri%u2ra dis(ositi)o 1ais %e1 co1(osto (ara as circunstDncias. A3uele 8eneral, se1 a)ocar a si, inteira e r28ida, u1a autoridade, 3ue so% tal /or1a seria contra(roducente, re(artira9a, se1 desli?e da inteire?a 1ilitar, co1 os seus trs au'iliares i1ediatos, coron:is Carlos Laria da Sil)a Teles, Nulio Au8usto da Serra Lartins e =onaciano de Ara@4o Panto4a, co1andantes da ".k , O.k e _.k $ri8adas. E estes reali?ara1 at: ;s (ri1eiras casas do arraial u1a 1arc,a 3ue se destaca das de1ais. No ,a)ia instru5es (rescritas. No se ideara 4usta(or ao 7s(ero teatro da 8uerra a es3uadria das /or1aturas, ou a retitude de (lanos (reconce%idos. A ca1(an,a, co1(reendera19na co1o a de)ia1 co1(reender: i1(r<(ria a o(ulncias de teorias 8uerreiras e'ercitadas atra):s de u1 /or1alis1o co1(actoJ e 8irando toda e1 t7tica estreita e sel)a8e1, /eita de deli%era5es de 1o1ento. Pela (ri1eira )e? os lutadores su(orta)a19na nu1a atitude co1(at2)el: su%di)ididos e1 %ri8adas autMno1as, (ara se no dis(ersare1J e 1<)eis %astantes, (ara se 1odelare1 ; ra(ide? 17'i1a das 1ano%ras ou 1o)i1entos 3ue, su%traindo9as a sur(resas, as (re(arasse1 a a8uardar a @nica coisa 3ue na 8uerra a)enturosa e se1 re8ras l,es era dado es(erar E o ines(erado. As trs %ri8adas, 78eis, el7sticas e /ir1es, a%astecidas de co1%oios (arciais, 3ue l,es no tra)a)a1 os 1o)i1entos: /eitas (ara desen)ol)ere1 a en)er8adura ; 8in7stica das 8uerril,as e ;s as(ere?as da terra, re(artindo a 1assa da di)iso, su%stitu2a19l,e a i1(ortDncia do n@1ero (ela da )elocidade e )i8or das e)olu5es a(tas a se reali?are1 nas 1ais circunscritas 7reas de co1%ate, se1 os entra)es dos ele/antes de Pirro de u1a artil,aria i1(onente e i1(rest7)el. *iera na /rente a " a co1(osta dos 1W.P e X1.P $atal,es co1andados (elo tenente9coronel Sucu(ira de Alencar Arari(e e 1a4or Noo Pac,eco de Assis. Carlos Teles =iri8ia9se o coronel Carlos Teles E a 1ais inteiri5a or8ani?a5o 1ilitar do nosso E':rcito nos @lti1os te1(os. Per/eito es(:ci1en desses e'traordin7rios lidadores rio8randenses E %ra)os, 4o)iais e /ortes E era co1o eles /eito (elo 1olde de Andrade Ne)es, u1 c,e/e e u1 soldado: arro4ado e re/letido, i1(7)ido e (rudente, 1isto de arre1essos te1er7rios e %ra)ura tran3TilaJ no desadorando o %ri8ar ao lado da (ra5a de (r: no 1ais aceso dos recontros, 1as de(ois de ,a)er (laneado /ria1ente a 1ano%ra.

A ca1(an,a /ederalista do Sul dera9l,e in)e47)el aur:ola. A sua /i8ura de ca1(eador E (orte do1inador e alto, en)er8adura titDnica, ol,ar desasso1%rado e leal E cul1inara9l,e o e(is<dio 1ais ,er<ico, o cerco de $a8:. A ca1(an,a de Canudos ia a1(liar9l,e o reno1e. Co1(reendeu9a co1o (oucos. Tin,a a intui5o 8uerreira dos 8a@c,os. =e (osse de sua %ri8ada e, a%alando co1 ela, isolado, (ara Si1o =ias, onde c,e8ou a " de 1aio, 1odelara9a e1 (e3ueno cor(o de e':rcito ada(tando9a ;s e'i8ncias da luta. Ali8eirou9aJ adestrou9aJ e co1o era i1(oss2)el trans1udar a instru5o (r7tica dos soldados 3ue )in,a1 de u1 se)ero e'erc2cio de %atal,as nos ca1(os do Aio Crande, (rocurou, 1al8rado o anta8onis1o do terreno, dar9l,e, e1 (arte a 1es1a celeridade das 1arc,as, o 1es1o arranco )erti8inoso das car8as. Escol,eu, entre as co1(an,ias do X1.P, sessenta ,o1ens, ca)aleiros adestrados, deca2dos B1onarcas das coc,il,asB ina(tos ao (asso tardo dos (elotes de in/antaria. E constituiu co1 eles u1 es3uadro de lanceiros, entre8ando9os ao co1ando de u1 al/eres. Era u1a ino)a5oJ e (arecia u1 erro. A ar1a B/ria e silenciosaB de =a1iro//, /eita (ara os arrancos e c,o3ues nas este(es e nos (a1(as, ; (ri1eira )ista se i1(ro(ria)a e1 a%soluto ;3uele solo re)olto e reca1ado de es(in,eiros. Entretanto, 1ais tarde se )eri/icou o alcance da 1edida. Os i1(ro)isados lanceiros tin,a1 a (r7tica das corridas (ulando so%re as Bco)as de touroB das ca1(inas do Sul. *in8ara1 de idntico 1odo os %arrocais do serto. Fi?era1 recon,eci1entos (reciosos. E 1ais tarde, 3uando se reunira1 as colunas no er1o da Fa)ela, a lan5a /e?9se9l,es a a8uil,ada do )a3ueiro no arre%an,ar o 8ado es(arso (elas cercanias, @nico sustento co1 3ue conta)a a tro(a co1%alida. Esta /un5o du(la (atentou9se )alios2ssi1a, so% o (ri1eiro as(ecto, lo8o ao (artir a di)iso do 8eneral Sa)a8et de Nere1oa%o (ara Canudos. Se)a)a esclarecida a 1arc,a. =ias antes, )inte soldados da3uele es3uadro ,a)ia1 %atido a estrada at: ;s cercanias do (o)oado, e do recon,eci1ento resulta)a estar, a3uela, /ranca at: a serra *er1el,a onde o terreno se acidenta nos (ri1eiros cerros de Cocoro%<. A coluna e1 1arc,a de duas l:8uas (or dia, %eirando o *a?a9$arris, (assando sucessi)a1ente (elos (e3uenos s2tios de Passa8e1, Cana%ra)a, $re4in,o, Lauari, Canc,:, Estrada *el,a e Serra *er1el,a, c,e8ou ;3uele (onto a WO de 4un,o certa de encontrar o ini1i8o. Pela (ri1eira )e? u1a tro(a e'(edicion7ria dos sertes no se dei'a)a sur(reender. Cocoro,$ Cocoro%<, no1e 3ue caracteri?a no u1a serra @nica 1as se1 n@1ero delas, recorda restos de anti3T2ssi1os caons, )ales de eroso ou 3ue%radas, a%ertos (elo *a?a9$arris e1 re1otas idades, 3uando inco1(ara)el1ente 1aior e/lu2a tal)e? de 8rande la8o 3ue co%ria a (lan2cie ro8ada de Canudos. A 1assa de 78uas, ento contida (elos acidentes 1ais (ossantes 3ue

ondula)a1 da /a)ela ao Cai(, nos dois 3uadrantes de SO e NO e deste @lti1o es(raiando9se (elo de NE, a%arreirada (elas serranias de Po5o9de9Ci1a e Cana%ra)a, e/lu2a (ara leste e1 escoadouros estreitos. Retrospec/ o !eol$!ica A sua con/or1a5o to(o8r7/ica insti8a esta retros(ec5o 8eol<8ica. Co1 e/eito, as serranias cortadas de an8usturas, /racionando9se e1 serrotes de acli)es )i)os, /i8ura19se ru2nas de u1a %arra8e1 alu2da e rota (elas enc,entes. A(ru1a19se entre )7r?eas, /eito u1 recorte nas (lanuras, e, a des(eito dos contornos incorretos, (er1ite1 3ue se l,es re)i)a o facies (ri1iti)o. So u1a 1ontan,a /<ssil. =e/inido (elas 1es1as ca1adas silurianas, 3ue )i1os noutros trec,os, o n@cleo da terra, ali, a/lora ; 1edida 3ue a a%la5o das torrentes l,e re1o)e as /or1a5es sedi1ent7rias 1ais 1odernas. E nesse e'u1ar9se a serra (ri1iti)a ressur8e es(el,ando na ousadia das cur)as ,i(so1:tricas a (otncia dos ele1entos 3ue ,7 lon8os s:culos a co1%ate1. Por3ue, co1o na Fa)ela, a caatin8a resistente l,e 1orre no so(:J e)ita9aJ dei'a9l,e desnudos os /lancosJ e estes, 47 lastrados de %locos, 47 descendo a (ru1o, ; 1aneira de 1uros e1 cu4as 4unturas 1al se a(e8a1 or3u2deas en/e?adasJ ou alcantilando9se e1 /ra8uedos, re(entinos ressaltos 3ue os ras8a1 e1 (ontas cri)ando9os at: ao alto, onde se a8ru(a1 e1 8ri1(as serreadas, contrasta1 co1 os terrenos ac,anados e1 roda, no 47 na /or1a, seno na estrutura de/inidora. Zue1 se8ue de Canudos (ara Nere1oa%o de(ara, entretanto, co1 u1a (assa8e1 @nica E a %rec,a (ro/unda (or onde se en/ia o *a?a9$arris, correndo (ara o le)ante. Ao1(e9a co1 ele, (or3ue o rio : a @nica )ereda, tril,ando9l,e o leito )a?io, e, transcorridos al8uns 1etros, acredita ,a)er )arado (or u1 (osti8o estreito. Aca%a9se o des/iladeiro. A/asta19se )i)a1ente as ra1(as a%ru(tas 3ue o /or1a1J ar3ueando9se e desatando9se (or diante, /ronteando9se, contra(ostas as conca)idades nu1a ar3ueadura de an/iteatro a1(l2ssi1o. Ali dentro, (or:1, o terreno continua re)oltoJ er8ue19se outros cerros 1ais %ai'os, centrali?ando9oJ e a (ri1iti)a (assa8e1 %i/urca9se, encai'ando9se na direita, e1 cur)a, o *a?a9$arris. Estas duas 8ar8antas de lar8uras )ari7)eis, a(ertando9se de cerca de )inte 1etros e1 dados (ontos, (ro8ride1, encur)ando9se a (ouco e (ouco, se8undo o tra5ado dos dois 8al,os e'teriores da serraJ e, aco1(an,ando9os, a(ro'i1a19se con)er8entes, de(ois do (ri1iti)o a/asta1ento, at: se unire1 outra )e?, /or1ando outra (assa8e1 @nica so%re a estrada de Nere1oa%o. Aos lados de a1%as, antes deste cru?a1ento, e1 8rande (ercurso, /ronteia1 os taludes dos cerros centrais co1 os das duas )ertentes laterais, en)ol)entes e 1aiores, eri5adas de (en,ascos acu1ulados a es1o ou a8ru(ando9se e1 socalcos, re(artindo9se e1 sucessi)os (ata1ares ; 1aneira de 8alerias de u1 coliseu 1onstruoso. O des/iladeiro de Cocoro%< : e1 (7lido resu1o a3uele ras8o da terra, de e'tre1os a/unilados, 3ue se su%di)ide1 de u1 e outro lado na /or3uil,a de dois outros (or)entura ainda 1enos (ratic7)eis. A estrada du(lica9se na /alsa encru?il,ada de dois des)ios 3ue o *a?a9$arris (ercorre (or i8ual nas enc,entes, il,ando os cM1oros centrais E at: sair, unidos os dois %ra5os, nu1a )7r?ea desi1(edida e )asta 3ue o ca1in,o de Nere1oa%o corta (elo 1eio, estirando9se e1 c,eio (ara leste. =e sorte 3ue 3ue1 a tril,a e1 sentido o(osto, )indo da3uela )ila (ara o ocidente, incide de idntica 1aneira na %i/urca5o 3ue a di)ide. Atra)essa9a, 1etendo9se (or u1a das )eredas, ; direita ou ; es3uerda, at: c,e8ar ; outra sa2da @nica. Trans(e9na. Las li)re da 8ar8anta 1ult2)ia no encontra u1a )7r?ea co1(lanada co1o a da outra %anda. O solo, ainda 3ue e1 1enor escala, continua re)olto. O *a?a9$arris, contorcido e1 1eandros, alon8a9se, entalado,

entre cerros sucessi)os. A estrada 3ue o /raldeia, ou l,e aco1(an,a o leito, (ertur%a9se e1 atal,os, ondulante, torne4ando se1 n@1ero de encostas, deri)ando e1 aladeiradosJ e )ai at: ao )ale de u1 ri%eiro e/1ero, ao 3ual deu o no1e u1 dos ca%ecil,as sertane4os 3ue ali tin,a a )i)enda, Laca1%ira. Se8ue dali, (erlon8ando 3ual3uer das %ordas do rio, at: Canudos, 1enos de duas l:8uas na /rente. 'iante das trincheiras A )an8uarda da /or5a 1arc,ando neste sentido /e? alto uns 3uin,entos 1etros antes da3uela %arreira, no dia WO de 4un,o, (ouco antes do 1eio9dia. O es3uadro de lanceiros desco%rira o ini1i8o. A%eirara9se, 8alo(ando, dos entrinc,eira1entos 8rosseiros e )ira9os, de relance. Aece%ido a tiro, )ol)era a toda a r:dea, (erdendo duas (ra5as /eridas, (ara 4unto da O.k $ri8ada na testa da coluna, 3ue desen)ol)eu i1ediata1ente e1 atiradores u1 dos seus %atal,es, o "K.P, do 1a4or Nonato de Sei'as, en3uanto os dois outros, o X".P e o XO.P, se dis(un,a1 de re/or5o. O 8eneral Sa)a8et, (re)enido do encontro, adiantara9se aco1(an,ando a ".k $ri8ada. Estacou a 3uatrocentos 1etros da )an8uarda, a /i1 de a8uardar a _.k =i)iso de Artil,aria e os co1%oios 1arc,ando ainda cerca de trs 3uilM1etros ; reta8uarda. En3uanto isto (assa)a, os cor(os a)an5ados, 1ais de oitocentos ,o1ens ao 1ando do coronel Serra Lartins, inicia)a1 o ata3ue nu1 tiroteio nutrido, e1 3ue os /o8os irre8ulares da lin,a de atiradores se inter1ea)a1 das descar8as rolantes dos (elotes 3ue a re/or5a)a1 1ais de (erto, re)idando )i8orosa1ente aos tiros dos anta8onistas. Estes sustentara1 o c,o3ue co1 )alor. BAudaciosos e tena?es, di? a (arte do co1%ate do co1ando 8eral, 3ualidades essas 3ue era1 ao 3ue (arece re/or5adas (elas e'celentes (osi5es 3ue ocu(a)a1, as 3uais do1ina)a1 a (lan2cie e1 toda a e'tenso e 8rande trec,o da estrada, no arredara1 (: e, ao contr7rio, aceitara1 e sustentara1 co1 /ir1e?a e ener8ia o ata3ue, ro1(endo ren,ida /u?ilaria so%re os nossos, tanto 3ue co1e5a1os a ter al8u1as %ai'as (or 1ortes e /eri1entos.B Era, co1o se ), a re(rodu5o 4ustalinear dos e(is<dios do Ca1%aio e da Fa)ela. Os sertane4os re)i)ia1 e1 cen7rio idntico todas as (eri(:cias do dra1al,o sinistro e 1on<tono de 3ue era1 (rota8onistas in)is2)eis. U1 1aior tiroc2nio na 8uerra no >,es )ariara o siste1a, certo (or3ue este, (ela (r<(ria e'celncia, no co1(orta)a correti)os ou adita1entos. Atira)a1, a se8uro, do alto da3ueles (ara(eitos des1antelados, so%re a /or5a, inteira1ente e1 al)o na (lanura desco%erta e rasa e1%ai'o. E os seus (ro4etis co1e5ara1 a rarear9l,e as /ileiras 1ais (r<'i1as, derru%ando os atiradores, caindo, adiante, entre os cor(os 3ue os a(oia)a1, e irradiando (ara 1ais lon8e e1 tra4et<rias altas, sulcando as @lti1as se5es da reta8uardaJ e'(andindo9se, do1inantes, so%re a e'(edi5o inteira. No se adensa)a1, contudo, e1 descar8as (or de1ais cerradas. A 4uste?a su%stitu2a9l,e a 3uantidade. Perce%ia9se 3ue os atira)a1 co1%atentes a)aros no contar, u1 a u1, os cartuc,os, ti1%rando e1 no (erdere1 u1 @nico, /ir1ando9os e1 (ontarias cuidadosas. =e sorte 3ue, no /i1 de al8u1 te1(o, o tiroteio calculado, ante o 3ual estronda)a1 terri)el1ente oitocentas 4annlichers, co1e5ou de se tornar /unest2ssi1o. A O.k $ri8ada /oi ad1ir7)el de disci(lina, a/rontando9o (or duas ,oras, na (osi5o e1 3ue estacara, ; 1ar8e1 do *a?a9$arris, a%ri8ando9se entre os ralos ar%ustos 3ue a re)este1. No

adiantara, e1 todo esse te1(o, u1 (asso. A u1 si1(les lance de )ista, (un,a19se de 1ani/esto os riscos de u1a in)estida )isando as duas an8usturas, 3ue se l,e a%ria1 /ronteiras, e i1(oria1, durante o assalto, u1 des/ilar e1 se5es di1inutas, ca(a? de l,e anular o )i8or (recisa1ente na /ase 1ais decisi)a. Por outro lado no ,a)ia e)it79las, contornando9as. [ direita e ; es3uerda se sucedia1 1ontes cres(os de contra/ortes, e (rocurar entre eles u1 des)io 3ual3uer (ressu(un,a u1a 1arc,a de /lanco, tal)e? dilatada, so% a )i8ilDncia do ini1i8o, o 3ue seria (ro%le1ati?ar ainda 1ais 3ual3uer sucesso )anta4oso. O 8eneral Sa)a8et a3uilatou co1 /ir1e?a a con4untura 8ra)2ssi1a. E1 3ue (ese aos seus oito %atal,es, 1a8ni/ica1ente ar1ados, a luta era desi8ual. =e(ois de u1a 1arc,a se8ura, esclarecida (or e'(lora5es e/ica?es 3ue (redeter1inara1 o dia e a sede do recontro, tin,a9os, ali, ,a)ia duas ,oras, 1anietados, sacri/icados e in@teis E so% o es(in8ardea1ento i1(une de u1 a4unta1ento de 1atutos. O transe re3ueria co1%ina5es concretas, de 1o1entoJ i1(ro)isos de estrat:8ia, re(entinos e de (ronto e'ecutados. Nas a(erturas do dile1a aci1a e'(osto, (or:1, e diante do contraste das (osi5es ad)ersas, nen,u1 ocorria ca(a? de o resol)er. O al)itre do 1o1ento resu1ia9se no rea8ir, arrastando tudo, ao %7r%aro /u?ila1ento. Foi re/or5ada a )an8uarda. C,e8ara a di)iso de artil,aria e u1 dos Drupps destacou9se lo8o (ara 4unto das lin,as a)an5adas. $o1%ardeou9se a 1ontan,a. Arro4adas de (erto as 8ranadas e lanternetas, %atendo9l,e e1 c,eio os /lancos ou ricoc,etando, con/undia1 nos ares as %alas e estil,as de /erro co1 o lastro as(:rri1o das encostas ri4a1ente )arridasJ e, arre%entando entre /ra8uedos, deslocando9os, derru%ando9os, /a?endo9os rolar co1 estr:(ito (elos (endores a%ai'o, co1o u1 s@%ito derruir de lan5os de 1ural,as, (arecia1 des1ascarar inteira1ente as (osi5es contr7rias. Las /ora1 contra(roducentes. Esti1ulara1 r:(lica )iolent2ssi1a, estu(enda, ine'(lic7)el, e'(luindo 1aior e 1ais )i)a dentre o desa%a1ento das trinc,eiras. Os atiradores su(orta)a19na a custo. Aarea)a1. Os dois %atal,es de re/or5o, /ranca1ente en8a4ados na a5o, sacri/ica)a19se inutil1ente tendo, crescente, o n@1ero de %ai'as. O resto da e'(edi5o, estirada e1 colunas nu1a lin,a de dois 3uilM1etros (ara a reta8uarda, (er1anecia i1<)el. Era 3uase u1 re):s. No /i1 de trs ,oras de /o8o os atacantes no tin,a1 ad3uirido u1 (al1o de terreno. A 3uin,entos 1etros dos ad)ers7rios, no tin,a1 E 1il,ares de )istas /i'as nas )ertentes des(idas E lo%ri8ado u1 @nico se3uer. No >,es a)alia)a1 o n@1ero. Os cerros 1ais altos, %o4ando e1 es(ores so%re a )7r?ea, /i8ura)a19se desertos. $atia9os de c,a(a o sol o/uscante e ardenteJ )ia19se9l,es os 12ni1os acidentes da estruturaJ (odia1 contar9se9l,es u1 a u1 os 8randes %locos, 3ue (or ali se es(al,a1, a es1o, 1al e3uili%rados e1 %ases estreitas ao 1odo de loghans oscilantes e (restes a ca2re1 uns, outros acu1ulados e1 acer)os i1(onentesJ e distin8uia19se, inter1eando9os, e1 touceiras, ou enci1ando9os, es(arsas, as %ro1:lias resistentes, caro7s e 1aca1%iras de es(atas lustrosas, retil2neas e lon8as, re%ril,ando ; lu? co1o es(adas J )ia1 se, 1ais raros, cactos es8uios e desoladosJ 1ais lon8e, u1 tu1ultuar de ci1os, do 1es1o 1odo desertos. E da3uele desola1ento, da3uela solido a%soluta e i1(ressionadora, irro1(ia, a%alando as encostas, u1a B/u?ilaria cerrada e ininterru(ta co1o se ali esti)esse u1a di)iso inteira de in/antaria aB

Car!a de ,aionetas e4cepcional Os 4a8un5os era1 du?entos ou era1 dois 1il. Nunca se l,es sou%e, ao certo, o n@1ero. Na /rente dos e'(edicion7rios o eni817tico da ca1(an,a se antol,a)a 1ais u1a )e?, destinando9se a /icar (ara se1(re indeci/r7)el. Tol,endo9se9l,es deste 1odo o (asso, s< resta)a1 decises e'tre1as: ou recuare1 lenta1ente, lutando, at: se su%tra2re1 ao alcance das %alasJ ou contornare1 o trec,o ina%ord7)el, %uscando u1 atal,o 1ais acess2)el, e1 1o)i1ento en)ol)ente a)enturoso, de /lanco, o 3ue redundaria e1 des%arate ine)it7)elJ ou arre1etere1 e1 c,eio co1 os outeiros, con3uistando9os. O @lti1o al)itre era o 1ais ,er<ico e o 1ais si1(les. Su8eriu9o o coronel Carlos Teles. O 8eneral Sa)a8et adotou9o. Con/or1e con/essa e1 docu1ento o/icial onde de/ine, co1 lasti17)el des3uerer, o ad)ers7rio te12)el 3ue o /i?era (arar, no (odia ad1itir B3ue duas ou trs centenas de %andidos susti)esse1 a 1arc,a da se8unda coluna (or tanto te1(oB. E, co1o e1(en,ara na a5o (ouco 1ais de u1 ter5o das tro(as, esta circunstDncia sal)ou9o, tornando /act2)el u1a 1ano%ra arro4ada, certo irreali?7)el se todos os %atal,es, nu1 arre1esso @nico se ti)esse1 e1%aral,ado desde o co1e5o ;s duas entradas do des/iladeiro. Planeou9a: BA O.k $ri8ada, 3ue se 1antin,a desde o (rinc2(io nas suas (osi5es (or entre as caatin8as, de)ia carre8ar (elo /lanco es3uerdo e (elo leito do rio, a /i1 de desalo4ar o ini1i8o dos cerros centrais e outeiros, 3ue /ica1 desse lado, e a ".k (elo /lanco direito de)endo, antes, desen)ol)er9se e1 lin,a, ao sair da estrada (ara a )7r?ea.B O es3uadro de lanceiros, entre a1%as, carre8aria (elo centro. A _.k $ri8ada no co1(artiria o co1%ate, (er1anecendo ; reta8uarda e1 re/or5o, e 8arantindo os co1%oios. Assi1 os cinco %atal,es destinados ; in)estida se dis(un,a1 na orde1 (er(endicular re/or5ada nu1a das alas, a da es3uerda, onde os cor(os a)an5ados do coronel Serra Lartins /or1a)a1 e1 colunas sucessi)as, en3uanto, 3uatrocentos 1etros atr7s e (ara a direita, se desdo%ra)a, e1 lin,a, a $ri8ada Teles, tendo no /lanco es3uerdo o es3uadro de lanceiros. O con4unto da /or1atura (ro4eta)a9se na su(er/2cie do n2)el da )7r?ea co1 a /or1a e'ata de u1 des1edido 1artelo. E a car8a, 3ue lo8o de(ois se e'ecutou E e(is<dio cul1inante da re/re8a E , se1el,ou, de /ato, u1a (ercusso, u1a (ancada @nica de 1._KK %aionetas de encontro a u1a 1ontan,a. Os assaltantes a)an5ara1 todos a u1 te1(o: os (elotes da /rente e1%atendo co1 os 1orros e en/iando (ela %ocaina da (assa8e1 es3uerda, en3uanto a ".k $ri8ada, a 1arc,e91arc,e, de ar1as sus(ensas e se1 atirar, )encia )elo?1ente a distancia 3ue a se(ara)a do ini1i8o. To1ara9l,e a /rente o coronel Carlos Teles. Este o/icial not7)el E recordando Os<rio na (ostura e Turenne no arro4o ca)al,eiresco E se1 dese1%ain,ar a es(ada, ,7%ito 3ue conser)ou e1 toda a ca1(an,a, atra)essou co1 a sua 8ente todo o trec,o do ca1(o )are4ado de %alas. No so(: da serrania, ; es3uerda, se a%ria o des/iladeiro da direita, (or onde se 1eteu atre)ida1ente, e1 dis(arada, o es3uadro de ca)alaria. A ".k $ri8ada, (or:1, e)itou9o. >n)estiu co1 as encostas. Os 4a8un5os no ,a)ia1 contado co1 este 1o)i1ento te1er7rio, )isando direta1ente, a des(eito dos o%st7culos de u1a ascenso di/2cil, as (osi5es 3ue ocu(a)a1. Pela (ri1eira )e? se dei'ara1 sur(reender (or ines(erada co1%ina5o t7tica, 3ue os desnortea)a, o%ri8ando9os a deslocare1 (ara outros (ontos os lutadores de ante1o

destinados a trancare1 as duas (assa8ens estreitas, (or onde acredita)a1 in)estiria toda a tro(a. A ".k $ri8ada, reali?ando a 1ais ori8inal das car8as de %aionetas, (or u1a ladeira 2n8re1e e cres(a de tro(e5os aci1a, ia decidir do (leito. Foi u1 lance ad1ir7)el. A (rinc2(io a)an5ou corret2ssi1a. U1a lin,a lu1inosa de centenares de 1etros se estirou, /ul8urando. Ondulou ; %ase dos cerros. A%arcou9osJ e co1e5ou a su%ir. =e(ois in/lectiu e1 )7rios (ontosJ en)es8ou, torcida, (elas encostasJ e, a (ouco e (ouco, desarticulada, /ra81entou9se. Os sertane4os, entocaiados a ca)aleiro, 8ol(ea)a19naJ (artia19na, (or sua )e?, as an/ractuosidades do solo. A lin,a do assalto, rota e1 todos os (ontos, su%di)idida e1 (elotes estonteada1ente a)an5ando, es(el,ou9se, re)olta, nos (endores da serra... O coronel Teles, 8uiando9a (elo /lanco direito do X1.P de >n/antaria, (erdeu nessa ocasio o ca)alo 3ue 1onta)a, atra)essado (or u1a %ala 4unto ; es(enda da sela. Su%stituiu9o. Aeuniu as /ra5es dis(ersas de co1%atentes, e1 3ue 47 se 1istura)a1 soldados dos seus dois cor(os. Ani1ou9os. Arro4ou9os )alente1ente so%re as trinc,eiras 1ais (r<'i1as. Encontrara19nas )a?ias, tendo cada u1a, ao /undo, de?enas de cartuc,os detonados e ainda 1ornos. Consoante ; t7tica costu1eira, os 4a8un5os desli?a)a19l,es adiante, recuando, ne8aceando, a(oiando9se e1 todos os acidentes, deslocando a 7rea do co1%ate, i1(ondo todas as /adi8as de u1a (erse8ui5o i1(ro/2cua. A %re)e trec,o, (or:1, do1inadas as (ri1eiras (osi5es, )iu9se, so%re as )ertentes 3ue a(erta1 o des/iladeiro na3uele (onto, a " a $ri8ada, escalando9as. =ali to1%a)a1 os 1ortos e os /eridos, al8uns at: ao /undo da 8ar8anta, e1%ai'o, (or onde tin,a1 entrado os sessenta ,o1ens do es3uadro de lanceiros e a di)iso de artil,aria, 3ue%rando9se, a1%os, de encontro a /orte trinc,eira (osta de u1a e outra 1ar8e1 do rio, na %i/urca5o das duas %ocainas, /eito u1a re(resa. Nas )ertentes da es3uerda, a O.k $ri8ada, (erdida i8ual1ente a /or1atura (ri1iti)a, luta)a do 1es1o 1odo tu1ultu7rio. A a5o tornou9se /or1id7)el. Cinco %atal,es de%atia19se entre 1orros, se1 )anta8e1 sens2)el, de(ois de 3uatro ,oras de luta. Au1entara 8rande1ente o n@1ero de /eridos re(ulsados do al)oroto das car8as, titu%eantes, caindo ou arri1ando9se ;s es(in8ardas, errantes (elas /aldas, descendo9as, entre os 1ortos (or ali 4acentes, a es1o. E1%ai'o, no )ale estreito, )ia19se, se1 dono, dis(arados e1 todos os sentidos, relinc,ando de (a)or, os ca)alos do es3uadro de lanceiros, 3ue arre%entara arro4ada1ente so%re a /orte trinc,eira do rio... A tra&essia Nesta enor1e con/uso al8uns (elotes do X1.P de >n/antaria 8al8ara1, a/inal, nu1 21(eto inco1(ar7)el de )alor, as trinc,eiras 1ais altas da )ertente da direita. E cortadas, deste 1odo, as 8uarni5es das 3ue se sucedia1 a es(a5os (ela lin,a de cu1eadas, a%andonara19nas ines(erada1ente. No era o recuo te1eroso ,a%itualJ era a /u8a. Os ad)ers7rios /ora1 ali, )istos de relance, (ela (ri1eira )e?: dis(ersos (elos altos, correndo e so%ra5ando as ar1as, rolando e res)alando (elos decli)es, desa(arecendo. Os soldados encal5ara19nosJ e, re)i8orada lo8o e1 todos os (ontos, a in)estida, nu1 1o)i1ento @nico (ara /rente, (ro(a8ou9se at: ;s alas da e'tre1a es3uerda. Era a )it<ria. Linutos de(ois as duas %ri8adas, nu1 i1enso al)oroto de %atal,es a 1arc,e91arc,e, adensa)a19se, con/undidas, na @lti1a e @nica (assa8e1 do des/iladeiro.

Os 4a8un5os e1 desorde1, contudo, de(ois do (ri1eiro arranco da /u8a, )ol)era1 ainda ao 1es1o resistir ine'(lic7)el. A%andonando as (osi5es e /ran3ueando a tra)essia (eri8osa, rece%ia1, de lon8e, os triun/adores, a tiros lon8a1ente es(a5ados. O 8eneral Sa)a8et /oi atin8ido e des1ontado 4unta1ente co1 u1 a4udante de ordens e (arte do (i3uete 3uando, ; reta8uarda da coluna, (enetra)a a 8ar8anta da direita e 47 se ou)ia1, ao lon8e, as acla1a5es triun/ais dos co1%atentes da )an8uarda. Co1o se1(re, os sertane4os torna)a1 inco1(leto o sucesso, ressur8indo ine'(lica)el1ente dentre os estra8os de u1 co1%ate (erdido. $atidos, no se dei'ara1 es1a8ar. =esalo4ados de todos os (ontos, a%ro3uela)a19se noutros, )encidos e a1ea5adores, /u8indo e trucidando, co1o os (artas. Ha)ia1, entretanto, so/rido s:rio re):s, e a deno1ina5o, 3ue ulterior1ente dera1 de B%atal,o talentosoB ; coluna 3ue l,o in/li8ira, (or si s< o denota. Por3ue o co1%ate de Cocoro%<, a (rinc2(io )acilante, indeciso nu1a dila5o de trs ,oras de tiroteios ine/ica?es, e ulti1ando9se (or u1a car8a de %aionetas /ul1inante, /oi, de /ato, u1 raro 8ol(e de aud7cia a(enas 4usti/ic7)el, seno (elo dis(ositi)o das tro(as 3ue o )i%rara1, (ela sua nature?a es(ecial. Predo1ina)a nas /ileiras o soldado rio98randense. E o 8a@c,o deste1eroso, se : /r78il ao su(ortar as lentas (ro)a5es da 8uerra, no te1 (ar no se des(en,ar e1 s@%itos lances te1er7rios. A in/antaria do Sul : u1a ar1a de c,o3ue. Pode1 su(lant79la outras tro(as, na (reciso e na disci(lina de /o8o, ou no 4o8o co1(le'o das 1ano%ras. Las nos encontros ; ar1a %ranca a3ueles centauros a(eados arre1ete1 co1 os contr7rios, co1o se co(iasse1 a carreira dos 8inetes enso/re8ados das (a1(as. E a ocasio sorrira9l,es (ara a e1(resa estu(enda le)ada a ca%o co1 %ril,o ine'ced2)el. [ tarde, aca1(adas as /or5as al:1 da (assa8e1, )eri/icara19se as (erdas so/ridas: 1Y! ,o1ens /ora de co1%ate, dos 3uais WY 1ortos, e1 3ue se inclu2a1 dois o/iciais 1ortos e de? /eridos. A _.k $ri8ada, 3ue no to1ara (arte na a5o, /oi encarre8ada do enterra1ento dos @lti1os, e aca1(ou ; reta8uarda das duas outras, 3ue ocu(a)a1 e'tensa rec, so%ranceira ; estrada. "acam,ira =e(ois disto a 1arc,a se /e? nu1 co1%ate cont2nuo. Foi lenta. Todo o dia W_ se des(endeu e1 %re)e tra)essia at: ; con/luncia do Laca1%ira, (oucos 3uilM1etros al:1 de Cocoro%<. O 8eneral Sa)a8et co1unicou, ento, ;s tro(as 3ue no dia su%se3Tente, WY, se8undo deter1inara o co1ando9e19c,e/e, de)ia1 estar na orla de Canudos, de onde, /eita a con)er8ncia das seis %ri8adas, iria1 dar, reunidas, so%re o arraial. Este de)ia estar 1ui (erto. *ia19se 47, es(arsas, (elo teso dos outeiros, as c,ou(anas col1adas, de dis(osi5o es(ecial anterior1ente descrita: sur8indo dentre trinc,eiras ou /ossos 1ascarados de touceiras de %ro1:lias, /eitas a u1 te1(o lares e redutos. A W.,k coluna ao a)an5ar na3uele dia E nos @lti1os (assos da 4ornada E, tendo ; )an8uarda a _.k $ri8ada, co1 o XX.P de >n/antaria ; /rente, (enetra)a os su%@r%ios da tre1enda cidadela. E 1al (ercorridos dois 3uilM1etros, 3uando ainda resta)a no aca1(a1ento o 8rosso dos co1%atentes, e1(en,ara19se, %atidos de todos os /lancos, e1 co1%ate s:rio, os %atal,es do coronel Panto4a.

No&a car!a de ,aionetas Foi, de (ronto, adotado o e'(ediente 3ue na ):s(era ti)era to se8uras e/eitos. Os $atal,es W_.P, XX.P e X .P desdo%rando9se e1 lin,a, calara1 as %aionetas e lan5ara19se i1(etuosa1ente (elos recostos das colinas. Cal8ara19nas e1 tro(el. E de(arara1 e1 torno, (or todos os lados, outras, se1 n@1ero de outras, a(ontoando o terreno ru8ado, desatado (or 1uitos 3uilM1etros e1 roda... =e todas elas, irro1(endo dos case%res 3ue as enci1a)a1, con)er8ia1 descar8as. O ca1(o de co1%ate, a8ora a1(l2ssi1o, esta)a adrede 1oderado ;s ardile?as do ad)ers7rio: )encido 3ual3uer u1 dos cM1oros, )ia19se centenares de outros a su%ir. =escida u1a %ai'ada, ca2a9se nu1 d:dalo de san8as. A in)estida seria u1 colear /ati8ante (elas lin,as /le'uosas dos decli)es. Poucos 3uilM1etros adiante se lo%ri8a)a, indistinto, so% o as(ecto triston,o de enor1e cata a%andonada, Canudos... (u.ilaria A (ele4a tra)ara9se ; il,ar8a e /oi ren,id2ssi1a. A %re)e trec,o os trs %atal,es da )an8uarda )ira19se i1(otentes (ara a su(ortare1: das c,ou(anas atestadas de lutadores, de todas as trinc,eiras dis(ersas (elos cerros, (artia1, con)er8entes, /u?ilarias se8uras, di?i1ando9os. U1a co1(an,ia do X .V, lo8o no co1e5o da a5o, /ora literal1ente es1a8ada %atendo u1 da3ueles redutos sel)a8ens. *in8ara i1(ro)isa1ente o outeiro e no to(o estacara ; %orda de u1 /osso lar8o, ao te1(o 3ue do case%re (or este en)ol)ido (artia1 dentre as rac,as das (aredes, %atendo9a e1 c,eio e ; 3uei1a9rou(a, descar8as /uriosas. Perdeu lo8o o co1andante (erdendo i1ediata1ente de(ois, sucessi)a1ente, dois su%alternos 3ue o su%stitu2a1, con3uistando a/inal a (osi5o, de(ois de 8rande1ente rare/eita, ;s ordens de u1 sar8ento. =iante desta resistncia i1(re)ista a3uela %ri8ada @nica. ina(ta (ara a%ran8er a 7rea e'tens2ssi1a do co1%ate, /oi re/or5ada (elas duas outras. Sucessi)a1ente os $atal,es 1W.P, X1.P, XO.V e "K.V, en)iados e1 re/or5o, a)an5ara1. Era1 1ais de 1il %aionetas, 3uase toda a coluna, e1(en,adas no con/lito. Os 4a8un5os ento recuara1J e recuando lenta1ente, de colina e1 colina, desalo4ados de u1 (onto (ara sur8ire1 e1 outro, o%ri8ando os anta8onistas a u1 cont2nuo descer e su%ir de ladeiras, (arecia dese4are1 arre%at79los at: ao arraial, e'austos e torturados de tiroteios. *ol)ia1 ; t7tica in)ari7)el. O ca1(o do co1%ate co1e5ou a /u8ir de%ai'o dos (:s aos assaltantes. As car8as de %aionetas no ti)era1 ento o %ril,o das de Cocoro%<. A1olenta)a9as a retratilidade da3uele recuo. Arro4ados contra os cerros, os (elotes alcan5a)a1 os altos se1 to(are1 1ais u1 s< ad)ers7rio. $atidos lo8o na (osi5o inter4acente, en/iada (elos tiros (artidos das e1inncias inter(ostas, descia19na, e1 8ru(os, (reci(itada1ente, %uscando os Dn8ulos 1ortos das %ai'adas E (ara re(rodu?ire1, 1ais lon8e, a 1es1a escalada e'austi)a e a 1es1a e'(osi5o (eri8osa ;s %alas. Co1e5ara1 a (erder, al:1 de 8rande n@1ero de (ra5as, o/iciais alta1ente 8raduados. O co1andante do 1W.V, tenente9coronel Tristo Sucu(ira, to1%ara 1ori%undo 3uando se8uia e1 es/or5o ; )an8uarda. O do XX.P, tenente9coronel *ir82lio Na(oleo Aa1os, /ora ta1%:1 retirado, /erido, da a5o, assi1 co1o o ca(ito Noa3ui1 de A8uiar, /iscal do 1es1o cor(o. E outros e 1uitos outros se sacri/icara1 nesse 1ort2/ero co1%ate de Laca1%ira, no1e do s2tio

ad4acente, (or3ue, i1(ro(riando o terreno 3uais3uer co1%ina5es t7ticas ca(a?es de %alanceare1 as ne8a5as )erti8inosas do ini1i8o, todas as 8arantias de sucesso se resu1ia1 na cora8e1 (essoal. Al8uns o/iciais, co1o o ca(ito a4udante do XW.P co1 1ais de u1 /eri1ento s:rio, se o%stina)a1 no recontro, surdos ; inti1ati)a dos (r<(rios co1andantes deter1inando9l,es a retirada das lin,as de /o8o. Estas desata)a19se (or trs 3uilM1etros. =e/la8ra)a1 (elos outeiros, cre(ita)a1, ressoantes, nas %ai'adas, e rola)a1 (ara Canudos... A noite /9las (arar, A e'(edi5o esta)a a u1 3uarto de l:8ua do arraial. *ia19se, /ronteiras e altas, lon8e, %ran3ueando no e1(ardecer do cre(@sculo, as torres da i8re4a no)a... Esta)a en/i1 atin8ido o ter1o da 1arc,a (or Nere1oa%o. A se8unda coluna, (or:1, (a8ara9o dura1ente: ti)era neste dia 1"! ,o1ens /ora de co1%ate, entre os 3uais 3uarenta 1ortos, seis o/iciais 1ortos e oito /eridos. So1adas ;s (erdas anteriores (er/a?ia1 XWY %ai'as, 3ue tanto custara a tra)essia de 1enos de trs l:8uas, de Cocoro%< at: ;3uele lu8ar. Las tudo delata)a sucesso co1(ensador. Aeali?ara9se (ontual1ente o itiner7rio (reesta%elecido: 1inutos de(ois de aca1(adas, as tro(as do 8eneral Sa)a8et ou)ira1, no /lanco es3uerdo, estru8indo o silncio das noites sertane4as e re%oando lon8a1ente (elos contra/ortes da Fa)ela o can,oneio ;3uela ,ora a%erto (ela )an8uarda da 1.k coluna. 7om,ardeio No dia W!, tendo a)an5ado cedo e to1ado (osi5o e1 (e3ueno (latM, distante dois 3uilM1etros do arraial, co1e5ou (or sua )e? a %o1%arde79lo, en3uanto os dois %atal,es da $ri8ada Carlos Teles se a)anta4a)a1 1ais (ara a /rente ainda, e1 recon,eci1ento r7(ido. U1 (i3uete de ca)alaria, diri8ido (or u1 )alente, destinado a u1a 1orte ,er<ica, o al/eres ^anderle\, e'(lorou o terreno (elo /lanco es3uerdo, at: ; Fa)ela, onde ;3uela ,ora E oito da 1an, E recrudescera, intenso, o can,oneio. A dois (assos do co1ando9e19c,e/e, a se8unda coluna esta)a (ronta (ara o assalto. C,e8ara at: ali ulti1ando u1a tra)essia de setenta l:8uas co1 u1 co1%ate de trs dias >1(usera9se ao ini1i8oJ a/ei5oara9se ao car7ter e'ce(cional da lutaJ e o 1o)i1ento irre(ri12)el da car8a 3ue iniciara e1 Cocoro%< e (rolon8ara ininterru(ta1ente at: ;3uele (onto (oderia arre%at79la, triun/ante, ao centro de Canudos, e1 (lena (ra5a das i8re4as. *in,a, a des(eito das (erdas 3ue ti)era, es(eran5osa e ro%usta. A orde1 do dia de W_, e1 3ue o seu co1andante l,e co1unicou o (r<'i1o assalto, e1 co1(an,ia dos co1(an,eiros da 1.k coluna, : e'(ressi)a. Tra,u,u Foi dada e1 BTra%u%uB, na tra)essia dos des/iladeiros, e di? 1uito no (r<(rio laconis1o. A no)a, entusiastica1ente rece%ida, deri)a de (oucas (ala)ras, corteses e des(retensiosas: BAca1(a1ento no ca1(o de %atal,a de Cocoro%<, W_ de 4un,o de 1! Y. Leus ca1aradas. Aca%o de rece%er do sr. 8eneral co1andante9e19c,e/e u1 tele8ra1a co1unicando91e 3ue a1an, nos a%ra5are1os e1 Canudos. No (ode1os, (ortanto, /altar ao ,onroso con)ite, 3ue : (ara n<s 1oti)o de 4usto or8ul,o e de co1(leta ale8ria.B

A concentra5o al1e4ada, atra):s de u1 assalto con)er8ente, /ar9se9ia, (or:1, /ora do centro da ca1(an,a. Emiss2rio inesperado Co1 sur(resa 8eral dos co1%atentes da W .k coluna, 3ue Eol,os /itos na Fa)ela E es(era)a1 )er, descendo as )ertentes do norte, os %atal,es da 1.k, a(areceu no aca1(a1ento u1 sertane4o noti/icando9l,es, (or orde1 do co1andante9e19c,e/e, as a(erturas e1 3ue se ac,a)a a3uela, e'i8indo i1ediato socorro. A no)a era in)eross21il, e (areceu, nos (ri1eiros 1o1entos, u1a tra5a do ad)ers7rio. O ,o1e1 /icou retido at: 3ue no)o e1iss7rio a con/ir1asse. Este, u1 al/eres ,onor7rio, adido ; co1isso de en8en,aria, no se /e? es(erar 1uito. O 8eneral9e19c,e/e a(ela)a instante1ente (ara o concurso da outra coluna. Ante o no)o recla1o, e in/or1a5es 3ue o esclarecia1, o 8eneral Sa)a8et, 3ue a (rinc2(io i1a8inara en)iar a(enas u1a %ri8ada le)ando 1uni5es, /icando as de1ais sustentando a (osi5o con3uistada, se8uiu, in/lectindo (ara a es3uerda, co1 toda a sua 8ente. C,e8ou, seria1 on?e ,oras, ao alto da Fa)ela, a te1(o de li%ertar a tro(a assediada. 'estr$i5se um plano de campanha Pre(osterara9se, (or:1, todo o (lano de ca1(an,a e do 1es1o (asso se anulara o es/or5o des(endido nas 1arc,as (elo Aos7rio e Nere1oa%o. Aeunidas as colunas, tornou9se (oss2)el destacar u1 contin8ente (ara rea)er o co1%oio retido ; reta8uarda. Foi co1etido o encar8o ao coronel Serra Lartins 3ue (ronta1ente re/luiu ; re5a8a da e'(edi5o intercisa, le)ando a O.k $ri8ada E nu1 oscilar (eri8oso entre dois co1%ates E at: ;s U1%uranas, onde c,e8ou ainda a te1(o de i1(edir o des%arate do O.P de Pol2cia e sal)ar (arte dos )olu1es de 1!K car8ueiros 3ue, dis(ersos (elos ca1in,os, tin,a1 sido 8rande1ente dani/icados (elos 4a8un5os. Este 1o)i1ento /eli?, (or:1, de (ouco atenuou as condi5es estreitas da tro(a. Lal (aliou o transe. Fir1ou9se lo8o u1 re821en deses(erador de contrariedades de toda a sorte.

Captulo I+
+it$ria sin!ular A orde1 do dia relati)a ao /eito de W! de 4un,o caracteri?a9o Bu1a (78ina tar4ada de ,orrores, 1as (er/u1ada de 8l<ria.B Las /ora /ranco o re):s. No iludiu a Hist<ria o /an/arrear do )encido. O e':rcito )itorioso, se8undo o %ril,ante eu/e1is1o das (artes o/iciais ar1adas a )elare1 a3uele insucesso, a(resenta)a na noite da3uele dia o car7ter (er/eito de u1a a8lo1era5o de /ora8idos. Triun/adores 3ue no (odia1 ensaiar u1 (asso /ora da (osi5o con3uistada, tin,a1 ca2do nu1 (er2odo cr2tico da 8uerra: (erdidos os alentos e1 recontros est:reis, ou du)idosas )it<rias, 3ue )alia1 derrotas, a(oucando9l,es do 1es1o (asso as /or5as e o Dni1o, sentia19se dissociados e de al8u1 1odo unidos a(enas (ela (resso e'terna do (r<(rio ad)ers7rio 3ue ,a)ia1 4ul8ado so(ear /acil1ente. O ,ero2s1o era9l,es, a8ora, o%ri8at<rio. A cora8e1, a %ra)ura retransida de so%ressaltos, u1 co1(ro1isso s:rio co1 o terror. Circula)a19nos os 1ais ori8inais dos )encidos: i1(iedosos, enterreirando9os e1 todos os (ontos no c2rculo de u1 ass:dio inde/inido e trans1udando9se e1 /iscal incorru(t2)el, trancando todas as a%ertas ; deser5o. =e sorte 3ue, ainda 3uando carecesse1 de )alor, os nossos soldados no tin,a1 co1o se su%trair ; e1er8ncia 8ra)2ssi1a e1 3ue se e3ui(ara)a1 ,er<is e (usilDni1es. O medo A ,ist<ria 1ilitar, de urdidura to dra17tica a reca1ar9se (or )e?es das 1ais sin8ulares ant2teses, est7 c,eia das 8randes 8lori/ica5es do 1edo. A Dnsia (erse8uidora do (ersa /e? a resi8na5o ,er<ica dos B=e? 1ilBJ a /@ria %rutal dos cossacos i1ortali?ou o 1arec,al Ne\... ca1os en'ertar9l,e, idntico, seno na a1(litude do 3uadro, na (aridade do contraste, u1 ca(2tulo e1ocionante E (or3ue a tenacidade /ero? do 4a8un5o trans/i8urou os %atal,es co1%alidos do 8eneral Artur Oscar. E eles ali 3uedara1 unidos, (or3ue os enla5a)a a cintura de (edra das trinc,eiras, i1(ert:rritos, (or3ue l,es era i1(oss2)el o recuoJ /or5ada1ente ,er<icos, encurralados, cosidos ; %ala nu1a nes8a de c,o. . . 7ai4as Nada re)ela)a 1es1o %re)es lin,as de aca1(a1ento no acer)o das %ri8adas. No se ar1ara1 %arracas 3ue rou%aria1 es(a5o de1ais na 7rea de si estreita. No se ordenara1 ou se di)idira1 as unidades co1%atentes. A tro(a E O 1il soldados, 1ais de no)ecentos /eridos e 1ortos, 1il e tantos ani1ais de 1ontada e tra5o, centenares de car8uerios E se1 /lancos, se1 reta8uarda, se1 )an8uarda, desor8ani?ara9se (or co1(leto. A (ri1eira coluna ti)era na3uele dia OW" ,o1ens /ora de co1%ate 3ue, co1 YO da ):s(era, so1a)a1 O %ai'as. A se8unda li8ara9se9l,e des/alcada de XWY co1%atentes. Ao todo W_ )2ti1as. Fora se1 n@1ero de estro(iados, e'auridos das 1arc,as, se1 n@1ero de /a1intos e 8rande 1aioria de (usilDni1es so% a e1o5o dos 1ortic2nios recentes e )endo (or ali estirados, inse(ultos, co1(an,eiros (ela 1an, ainda entusiastas e )i8orosos: E T,o1(son Flores, )iti1ado no co1ando /at2dico do Y.P de >n/antariaJ Tristo de Alencar Sucu(ira, 3ue c,e8ara a8oni?ante co1 a W.k colunaJ Nestor *ilar, ca(ito /iscal do W.P

Ae8i1ento, 3ue ca2ra co1 1ais de dois ter5os da o/icialidade de artil,ariaJ Cutierre?, o/icial ,onor7rio, u1 artista 3ue /ora at: l7 atra2do (ela est:tica so1%ria das %atal,asJ Sousa Ca1(os, 3ue co1andara (or u1 1inuto o 1".P... e outros de todas as 8radua5es, lan5ados (or toda a (arte. U1 ras8o de en'urros se escancela)a, lon8o, lon8itudinal1ente, a/undando o sulco da 8ar8anta. E dentro dele 1ais de oitocentos %aleados (un,a1 no tu1ulto a nota lancinante de so/ri1entos irre(ar7)eis. A3uela (re8a do solo, onde se i1(ro)isara u1 ,os(ital de san8ue, era a i1a8e1 1aterial do 8ol(e 3ue sulcara a e'(edi5o, a%rindo9a de 1eio a 1eio. Considerando9a, enti%ia)a19se os 1ais /ortes. Por3ue, a/inal, nada co1(ensa)a tais (erdas ou e'(lica)a se1el,ante des/ec,o a (lanos de ca1(an,a to 1adura1ente ar3uitetados. Triun/antes e unidas, as duas colunas i1o%ili?ara19se i1(otentes ante a realidade. A(a8a)a19se as lin,as de ordens do dia retu1%antes. Esta)a1 no centro das o(era5es E e no (odia1 dar u1 (asso ; /rente ou, o 3ue era (ior, no (odia1 dar u1 (asso ; reta8uarda. Ha)ia1 es(ar?ido (ro/usa1ente (elos ares 1ais de u1 1il,o de %alasJ ,a)ia1 rec,a5ado o ad)ers7rio e1 todos os encontros e sentia19no (or)entura 1ais a1ea5ador e1 roda, (rendendo9os, cortando9l,es o (asso (ara o recuo, de(ois de o ,a)ere1 tol,ido (ara a in)estida. Aeal1ente tudo delata)a u1 ass:dio co1(leto. A O.k $ri8ada no 1o)i1ento 3ue /i?era ; reta8uarda (erdera 3uator?e ,o1ens. O O.P de Pol2cia, "O. Fora1 e )oltara1 nu1 tirotear incessante (elos ca1in,os entrinc,eirados. A e'(edi5o, e1 (leno territ<rio re%elde, insulara9se se1 a 1ais li8eira lin,a estrat:8ica )inculando9a ; %ase de o(era5es e1 Lonte Santo, a no ser 3ue se considerasse tal a (eri8osa )ereda do Aos7rio, re(leta de e1%oscadas. E co1o o co1%oio recon3uistado c,e8ara redu?id2ssi1o, /icando 1ais de 1etade das car8as e1 (oder dos sertane4os, ou inutili?ada, a tro(a (erdera 1uni5es de inesti17)el )alor na e1er8ncia, e ao 1es1o te1(o os a(arel,ara co1 cerca de "OK.KKK cartuc,os, o %astante (ara (rolon8are1 inde/inida1ente a resistncia. Luniciara9os. Co1(letara o destino sin8ular da e'(edi5o anterior 3ue l,es dera es(in8ardas. Estas estronda)a1 a8ora, a ca)aleiro do aca1(a1ento. Os )encidos restiu2a1 da3uele 1odo as %alas, estadeando (ro)oca5es /ero?es, aos )itoriosos tontos, 3ue no l,es re(lica)a1. A noite descera se1 3ue se atre8uasse a lutaJ se1 o 1ais curto ar1ist2cio, (er1itindo 3ue se corri8isse1 as /ileiras. U1 luar /ul8urante des)enda)a9as ;s (ontarias dos 4a8un5osJ e estes, %atendo9as calculada1ente e1 tiros lon8a1ente (ausados, re)ela)a19l,es a )i8ilDncia te1erosa, e1 torno. U1 ou outro soldado, indisci(linada1ente, re)ida)a, dis(arando ; toa, a ar1a, (ara os ares. Os de1ais, sucu1%idos de /adi8as, ca2dos so%re os /ardos (or ali es(arsos a es1o, estirados so%re o c,o duro, 3ueda)a19se in@teis, a%ra5ando as es(in8ardas... Come/o de uma ,atalha cr*nica A noite de W! de 4un,o iniciara u1a %atal,a crMnica. =a3uela data ao ter1o da ca1(an,a a tro(a iria )i)er e1 (er1anente alar1a.

Co1e5ou desde lo8o u1 re821en de(lor7)el de torturas. Ao a1an,ecer de W )eri/icara19se insu/icientes as 1uni5es de %oca, (ara a ra5o co1(leta das (ra5as da 1.k coluna, 47 a%atidas (or u1a se1ana de ali1enta5o redu?ida. A W.k, e1%ora 1ais %e1 a)itual,ada, no tin,a (or sua )e? 8arantido o sustento (or trs dias, de(ois de o re(artir co1 a outra. =e sorte 3ue lo8o no co1e5o desta /ase e'ce(cional da luta se lan5ou 1o dos @lti1os recursos, sendo na3uele dia a%atidos os %ois 1ansos, 3ue at: l7 tin,a1 condu?ido o (esado can,o XW. Ao 1es1o te1(o antol,a)a9se u1a tare/a (enos2ssi1a: /a?er da3uele acer)o de ,o1ens e %a8a8ens u1 e':rcitoJ ordenar os %atal,es dissol)idosJ reconstituir as %ri8adasJ curar centenares de /eridosJ enterrar os 1ortos e desatra)ancar a 7rea redu?ida dos /ardos e car8ueiros, (ostos (or toda a %anda. Estes tra%al,os indis(ens7)eis reali?a)a19se, (or:1, se1 1:todo, atu1ultuada1ente, se1 a diretri? de u1a )ontade /ir1e. A cola%ora5o 4usti/ic7)el dos co1andantes de cor(os, dos (r<(rios su%alternos, sur8ia es(ontDnea, de todos os lados, no su8erir se1 n@1ero de 1edidas ur8entes. =e 1odo 3ue, a %re)e trec,o, toda a3uela 8ente, 1o)endo9se ;s encontroadas, e1 todos os sentidosJ i1(ro)isando trinc,eirasJ a8ru(ando9se ao acaso e1 si1ulacros de /or1aturaJ arrastando /ardos e cad7)eresJ retirando os 1uares, cu4as (atas entaloadas era1 a1ea5a (er1anente aos /eridos 3ue l,es raste4a)a1 aos (:s, no te)e es/or5os con)er8entes e @teis. No a do1ina)a, toda)ia, inteira1ente, a deses(eran5a. *ol)era9l,e co1 o a1an,ecer o )alorJ e, a des(eito de tantos casos e'(ressi)os, no a)aliara ainda %e1 a (er)ic7cia /ero? dos sertane4os. =e sorte 3ue nos es(2ritos ressur8iu o (ensa1ento consolador de (r<'i1o desenlace, ante u1 %o1%ardeio )i8oroso 3ue (ro(icia)a1 as )anta4osas (osi5es da artil,aria, e1(arcada a ca)aleiro do arraial. Pun,a9se de 1ani/esto 3ue u1 )ilare4o a%erto do serto no su(ortasse (or 1uitas ,oras as %alas 1er8ul,antes de de?eno)e can,es 1odernos. Canhoneio9 R1plica dos -a!un/os Las o (ri1eiro tiro (artiu e %ateu e1 Canudos co1o u1 cal,au nu1a col1eia. O aca1(a1ento at: ;3uele 1o1ento e1 relati)a cal1a /oi, co1o na ):s(era, i1(ro)isa1ente )arrido de descar8asJ e, co1o na ):s(era, os co1%atentes co1(reendera1 3uase i1(oss2)el a r:(lica e1 tiros di)er8entes, dis(artindo (elo c2rculo a1(l2ssi1o do ata3ue. Al:1 disto, enca/urnados nu1a do%ra de 1orro, atirando (or ele)a5o e se1 al)o, as nossas descar8as so%re in<cuas i1(lica)a1 est:ril 1al%aratar das 1uni5es escassas. Por outro lado, o e/eito do can,oneio se (atenteou /ranca1ente nulo. As 8ranadas, e'(lodindo dentro das casas, (er/ura)a19l,es as (aredes e os tetos e co1o 3ue se a1ortecia1 entre os /r78eis ante(aros de ar8ila E estourando se1 a1(liare1 o raio dos estra8os, caindo 1uitas )e?es intactas se1 arre%entare1 as es(oletas. Por isso o al)o (redileto /oi, 1ais u1a )e?, a i8re4a no)a, %o4ando no casario %ai'o, co1o u1 %aluarte i1(onente. Ali se alin,a)a1 os 4a8un5os E (or detr7s das ci1al,as das (aredes 1estras, en8ri1(ados nas torres ou 1ais a%ai'o nas 4anelas a%ertas e1 o8i)as, ou ao r:s9do9c,o so%re o e1%asa1ento cortado de res(iradouros, estreitos ; se1el,an5a de troneiras. Conteirara9se, )isando9a, o Fithor7orth XW, 3ue )iera adrede (ara l,e derru%ar os 1uros. Au8iu, (or:1, neste dia, so%re ela se1 a atin8ir: as %alas (assa)a19l,e, sil)ando, so%re a cu1eeira. Perdia19se nos case%res unidos. U1a @nica to1%ou so%re o adro, escali5ando a

/ac,ada. As de1ais se (erdera1. Essa (:ssi1a estr:ia do colosso (ro)eio, (rinci(al1ente. do a5oda1ento co1 3ue o a5ula)a1. Era u1a ne)rose doida. A 8rande (e5a E o 1aior co de /ila da3uela 1onteria E /e?9se 1onstruoso /etic,e desa/iando o des(ertar de )el,as iluses (ri1iti)as. Aodea)a19no, o/e8antes, ansiosa1ente, 1al re(ri1indo o desa(onta1ento das tra4et<rias des)iadas, toda a es(:cie de lutadores. At: u1 1:dico, Al/redo Ca1a, no (Mde /orrar9se ; Dnsia de a a(ontar. Caiu )iti1ado. O esca(a1ento de 8ases da (e5a 1al o%turada, incendiando u1 %arril de (<l)ora, (erto, /9la e'(lodir, 1atando9o e incinerando9o, assi1 co1o o W.k tenente Odilon Coriolano e al8u1as (ra5as. Este incidente 1ostra co1o se co1%atia... R natural 3ue a re/re8a resultasse in@til, tradu?indo9se o %o1%ardeio, estourar e ino/ensi)o, nu1a sal)a i1(onente ; cora8e1 dos 1atutos. Ao cair da noite nada se adiantara. *eri/icara9se contra(roducente a3uele duelo ; distDncia, ao 1es1o (asso 3ue as descar8as circulantes indica)a1, inilud2)el a8ora a todos os co1%atentes, o ass:dio 3ue os (rendia. Era u1 s2tio e1 re8ra Ee1%ora dis/ar5ado no rare/eito das lin,as ini1i8as, desatando9se, /rou'as 1as nu1erosas, e1 raios inde/inidos (elos recostos do 1orro. U1a %ri8ada, u1 %atal,o, u1a co1(an,ia 1es1o, (oderia )ar79las (elos claros 3ue as cindia1 ou 3ue%r79las nu1a car8a de %aionetasJ 1as 3uando estacasse na 1arc,a, sentir9se9ia no)a1ente circulada, %atida (elos /lancos e tendo outra )e?, e1 roda, co1o se %rotasse1 do c,o, os anta8onistas ine'or7)eis, 4arretando9l,e os 1o)i1entos. A t7tica in)ari7)el do 4a8un5o e'(un,a9se te1erosa na3uele resistir ;s recuadas, restri%ando9se e1 todos os acidentes da terra (rotetora. Era a luta da sucuri /le'uosa co1 o touro (u4ante. Sa5ada a (resa, distendia os an:isJ (er1itia9l,e a e'austo do 1o)i1ento li)re e a /adi8a da carreira soltaJ de(ois se constrin8ia re(u'ando9o, 1aneando9o nas roscas contr7teis, (ara rela'79las de no)o, dei'ando9o 1ais u1a )e? se es8otar no escar)ar a 1arradas, o c,oJ e no)a1ente o atrair, retr7til, arrastando9o E at: ao e'aurir co1(leto... Ha)ia ali u1a in)erso de (a(:is. Os ,o1ens a(arel,ados (elos recursos %:licos da ind@stria 1oderna : 3ue era1 1aterial1ente /ortes e %rutais, 4o8ando (ela %oca dos can,es toneladas de a5o e1 ci1a dos re%eldes 3ue l,es ante(un,a1 a es8ri1a 1a8istral de ine'tric7)eis ardis. =a)a1 de %o1 8rado aos ad)ers7rios o en8odo das )it<rias in@teis, 1as 3uando eles, de(ois de cal5are1 ; %ala o solo das caatin8as, desdo%ra)a1 %andeiras e enc,ia1 os er1os 3uietos de to3ues de al)orada, co1o no (ossu2a1 esses re3uintes ci)ili?ados, co1(assa)a19l,es os ,inos triun/ais co1 as %alas ressoantes dos tra%ucos... O can,oneio de W no os a%alara. Ao al)orecer de XK todo o aca1(a1ento /oi in)estido. Foi, co1o se1(re, u1 c,o3ue, u1 so%ressalto instantDneo, eterno re(rodu?ir dos 1es1os /atos. A(rontou9se 1ais u1a )it<ria. Os ini1i8os, 3ue rola)a1 de todos os lados, /ora1 re(elidos (ara todos os lados. Para )oltare1 ,oras de(ois, e sere1 ainda rec,a5adosJ e retornare1, (assado %re)e inter)alo, e sere1 no)a1ente re(ulsados Einter1itente1ente , rit1ica1ente, /eito o /lu'o e re/lu'o de u1a onda, %atendo, 1on<tona, os /lancos da 1ontan,a. A artil,aria, co1o na ):s(era, es(al,ou al8u1as %alas so%re os tetos, e1%ai'o. E u1a /u?ilaria /rou'a,

irradiando de l7 e dos cerros (r<'i1os, co1o na ):s(era, se1 )ariante al8u1a, caiu durante o dia so%re a tro(a... Re!men de pri&a/es Fir1ara9se de/initi)a1ente u1 re821en insustent7)el. A estadia na Fa)ela era so%re1aneira incon)eniente (or3ue, al:1 de acu1ular %ai'as di7rias se1 e/eito al8u1, des1orali?a)a dia a dia a e'(edi5o, l,e 1alsina)a o reno1e e tornar9se9ia e1 %re)e inatur7)el (elo es8ota1ento co1(leto das 1uni5es. A%andon79la era dei'ar as contin8ncias de u1 cerco 1ais (eri8osas 3ue as alternati)as da %atal,a /ranca. Al8uns o/iciais su(eriores su8erira1 ento a @nica 1edida E /or5ada e ur8ente E a al)itrar9se : o assalto i1ediato ao arraial. BSe4a, (or:1, co1o /or, no dia XK de 4un,o as /or5as esta)a1 %e1 dis(ostasJ a artil,aria (odia continuar a %o1%ardear Canudos durante al8u1as ,oras aindaJ e1 se8uida era (oss2)el le)ar9se u1 ata3ue ; cidadela. Ha)ia (ara isto a 1el,or dis(osi5o dos co1andantes das colunas, %ri8adas e cor(os e dos o/iciais su%altenos e dos soldados cu4a as(ira5o (redo1inante era atin8ir o *a?a9$arris 3ue l,es re(resenta)a a a%undDncia de 3ue se ac,a)a1 (ri)ados nu1a (osi5o acan,ada, en/iada (or toda a (arte, se1 ca(acidade (ara dois 3uanto 1ais (erto de _ 1il ,o1ens.B O 8eneral9e19c,e/e, (or:1, re(eliu o al)itre Bacreditando 3ue de Lonte Santo c,e8asse, e1 %re)e, u1 co1%oio de 8neros ali1ent2cios co1o l,e a/ian5ara o de(utado do 3uartel91estre98eneral e s< ento, de(ois de trs dias de ra5o co1(leta, in)estiria so%re os %aluartes do Consel,eiroB. Las esse co1%oio no e'istia. En)iada a seu encontro, no dia XK, a %ri8ada do coronel Ledeiros, (ara o a8uardar nas $ai'as e dali o (rote8er at: ao aca1(a1ento, a3uele co1andante, nada encontrando, (rosse8uiu na 4ornada (ara Lonte Santo onde ta1%:1 nada e'istia. E o E':rcito, 3ue ; sua (artida 47 so/ria os (ri1eiros a8uil,es da /o1e, entrou nu1 (er2odo de (ro)a5es indescrit2)eis. A&enturas do cerco9 Ca/adas peri!osas *i)ia9se ; a)entura, de e'(edientes. =e 1oto (r<(rio, se1 a /or1alidade, na e1er8ncia dis(ens7)el, de u1a licen5a 3ual3uer, os soldados (rinci(iara1 a reali?ar, isolados ou e1 (e3uenos 8ru(os, e'curses (eri8osas (elas cercanias talando as raras ro5as de 1il,o ou 1andioca, 3ue e'istia1J ca5ando ca%ritos 3uase sel)a8ens (or ali des8arrados, e1 a%andono desde o co1e5o da 8uerraJ e arre%an,ando o 8ado. No ,a)ia e)it79las ou (roi%i9las. Era1 o @lti1o recurso. A (artir de W de 4un,o s< ,ou)e 8neros E /arin,a e sal, nada 1ais E (ara os doentes. As ca5adas /a?ia19se, (ois, o%ri8atoria1ente, a des(eito dos 1aiores riscos e os 3ue a elas se a%alan5a)a1 E )estindo a (ele do 4a8un5o, co(iando9l,e a ast@cia re3uintada a 1arc,a cautelosa, aco%ertando9se e1 todos os sulcos do terreno E a)entura)a19se a e'tre1os lances te1er7rios. No se (ode1 indi)iduar os e(is<dios (arciais desta /ase o%scura e terr2)el da ca1(an,a. O soldado /a1into, ce)ada a cartuc,eira de %alas, (erdia9se nas c,a(adas, (resu1indo9se de res8uardos co1o se /osse ; ca5a de lees. Atu/a)a9se no %ra)io das 1oiteiras... Ao1(ia a 8al,ada in/le'a, entressac,ada de 8ra)at7s 1ordentes. E E ol,os e ou)idos ar1ados aos 12ni1os contornos e aos 12ni1os ru1ores E atra)essa)a lon8as ,oras na (er3uisi5o e'austi)a...

[s )e?es era u1 es/or5o )o. *ol)ia ; noite (ara o aca1(a1ento, desin/lu2do e co1 as 1os )a?ias. Outros, 1ais in/eli?es, no a(arecia1 1ais, (erdidos (or a3ueles er1osJ ou 1ortos nal8u1a luta /ero?, (ara todo o se1(re i8norada. Por3ue os 4a8un5os (or /i1 o(un,a1 tocaias i1(re)istas aos ca5adores %ison,os 3ue se1 l,es (leiteare1 (arel,as na ardile?a, no l,as e)ita)a1. Assi1 : 3ue, no raro, de(ois de 1uitas ,oras de es/or5o in@til, o )alente /a1into da)a tento, a/inal, de u1 ressoar de sincerros, (ressa8os da ca5a a(etecida, (or3ue : costu1e tra?ere19nos as ca%ras, no sertoJ e reani1a)a9se es(eran5ado. Aeco%ra)a9se u1 1o1ento das /adi8as. Ae/inando no a)an5ar cauteloso, (or no es(antar a (resa /u8idia, retra2a9se das tril,as desco%ertas (ara o D1a8o das 1ace8as. Se8uia ser(e4ando, desli?ando de)a8ar, 8uiado (elas notas da ca1(ain,a, a (ontil,are1, n2tidas e claras, o silncio das c,a(adas. Adianta)a9se at: as ou)ir (erto... e era /eli?, e1 3ue (ese ; dolorosa contrariedade, se as ou)ia no)a1ente ao lon8e, indistintas, inatin82)eis, ao tra):s do e1%aral,ado dos des)ios. Por3ue no i1a8ina)a, e1 certas ocasies, os riscos 3ue corria: a u1 lado, nos recessos da caatin8a, e1 )e? do ani1al arisco ne8acea)a, sinistro e trai5oeiro, (rocurando9o (or sua )e?, o 4a8un5o. Acaroado co1 o c,o, rente da %ar%a a /ec,aria da es(in8arda e a)an5ando de rastros, 3uedo e 3uedo entre as 1ace8as, e /a?endo a cada 1o)i1ento tan8er o sincero 3ue a(resil,ara ao (r<(rio (esco5o, )ia9se, ao in):s da ca%ra, o ca%reiro /ero?. A ca5a ca5a)a o ca5ador. Este, ine'(erto ,ca2a, 8eral1ente a%atido (or u1 tiro se8uro, a no ser 3ue atirasse (ri1eiro so%re o )ulto lo%ri8ado ao @lti1o 1o1ento. Outras )e?es ante u1 8ru(o de /a1intos a(arecia, nu1 re)esso de colina, u1a 1a8ueira /ec,ada. =entro, al8uns %ois, (resos. Era1 u1 c,a1ari? ardilosa1ente dis(osto: e o cercado u1a ara(uca 8rande. Ante a i1(re)ista desco%erta, (or:1, 1al des/ec,a)a1, a3ueles, ol,os inda8adores e1 roda. Trans(un,a1 nu1 (ulo as cercas do curral. Arre1etia1 co1 os %ois, a%atendo9os a tiro ou 4u8ando9os ; /aca... e es(al,a)a19se, tontos, alar1ados, %atidos de descar8as en)ol)entes, (artidas das es(eras, adrede (redis(ostas aos lados... No aca1(a1ento ou)ia19se 1uitas )e?es tiroteios nutridos e lon8os, co1 ecos de co1%ates. Estas a)enturas ao ca%o /ora1 re8ula1entadas. As ordens de detal,e escala)a1, de ):s(era, os %atal,es (ara as ca5adas. Era1 )erdadeiras sortidas de (ra5as de ar1as e1 a(uros. Las in8l<rias. U1 triste a)an5ar se1 %andeiras e se1 clarins (ela 1anin,e? dos er1os. As lin,as ini1i8as do%ra)a19se9l,es e1 /rente, ralas, in)is2)eis, traidoras. Os cor(os e1 dili8encia escoa)a19se9l,es (elos claros. $atia1 lon8o te1(o a terra, onde a entrada da esta5o se1 c,u)as se re/letia 47 na /lora e1urc,ecida. Aece%ia1 1eia d@?ia de tiros de ad)ers7rios incor(<reos. *olta)a1 a%atidos e e'austos. A(enas o es3uadro de lanceiros a8ia co1 al8u1 e/eito. Partia diaria1ente e1 %atidas lon8as (elos arredores. Lontando ca)alos estro(iados, 3ue ren8uea)a1 so% a es(ora, os 8a@c,os /a?ia1 /a5an,as de (ealadores. Sar8a)a1, se1 1edir distancias e (eri8os, (ela re8io descon,ecidaJ e, conse8uindo so(ear na carreira os %ois es3ui)os, lan5a)a19nos e1 tro(el, todas as tardes, (ara dentro de u1a cai5ara, ; il,ar8a do aca1(a1ento. O ini1i8o (ertur%a)a9l,es a 1ontaria. Al:1 do tra%al,o de reunir as reses es(antadi5as, tin,a1 o de i1(edir a sua dis(erso ante s@%itos assaltos. E nestes recontros r7(idos e )iolentos, contendo

do 1es1o (asso os %ois al)orotados (restes a es(al,are19se (or toda a %anda, e re(licando, a dis(aros de 1os3ueto, ;s tocaias 3ue os a/erroa)a1J caindo, sur(resos, nu1a tocaia ao trans(or u1a %ai'ada, al)e4ados (or u1 tiroteio su%ita1ente (artindo do altoJ e no a%andonando nunca a (resa irre3uietaJ circulando9a, arre1essando9a (ara diante e ao 1es1o te1(o contendo9a (elos /lancos, /i?era1 (rod28ios de e3uita5o e %ra)ura. O 8ado diaria1ente ad3uirido E oito a de? ca%e5as E era, (or:1, u1 (aliati)o insu/iciente ao 1inotauro de _ 1il estM1a8os. Al:1 disto, a carne co?ida se1 sal, se1 in8rediente al8u1, e1 78ua salo%ra e sus(eita, ou c,a1uscada e1 es(etos, era 3uase intra87)el. Ae(u8na)a ; (r<(ria /o1e. As (e3uenas ro5as de 1il,o, /ei4o da )a?ante e 1andioca, 3ue atenua)a1 a (rinc2(io a sensa%oria dessa ali1enta5o de /eras, e'aurira19se (restes. Tornou9se necess7rio %uscar outros recursos. Co1o os BretirantesB in/eli?es, os soldados a(elara1 (ara a /lora (ro)idencial. Ca)a)a1 os u1%u?eiros e1 roda, arrancando9l,es os tu%:rculos t@1idosJ cata)a1 cocos dos ouricuris, ou tal,a)a1 os caules 1oles dos 1andacarus, ali1entando9se de cactos 3ue a u1 te1(o l,es dis/ar5a)a1 ou iludia1 a /o1e e a sede. No l,es %asta)a, (or:1, este recurso, 3ue (ara os 1ais ine'(ertos 1es1o era (eri8oso. Al8uns 1orrera1 en)enenados (ela 1andioca %ra)a e outras ra2?es, 3ue no con,ecia1. Por /i1 a (r<(ria 78ua /alta)a E tornando9se de a3uisi5o di/ic2li1a. Nos re8atos rasos do )ale das U1%uranas, no raro /ica)a de %ru5os, )arado (or u1 tiro, o soldado se3uioso. Cada dia 3ue (assa)a au1enta)a esses transes. A (artir de Y de 4un,o, cessou a distri%ui5o de 8neros aos doentes. E os in/eli?es, 1utilados, estro(iados, a%atidos de /e%res, co1e5ara1 a )i)er da es1ola incerta dos (r<(rios co1(an,eiros. . . 'esBnimos [ 1edida 3ue se a8ra)a)a1 estes /atos, sur8ia1, conse3Tentes, outros, i8ual1ente s:rios. Aela'a)a9se a disci(linaJ es8ota)a9se a resi8na5o da soldadesca. Uns 1ur1@rios a/rontosos de (rotestos, ante os 3uais se /in8ia surda a o/icialidade i1(otente (ara os /a?er calar, sur8ia1 irre(ri12)eis, ine)it7)eis, co1o %or%ori81os dos )entres )a?ios. Por u1 contraste irritante, os ad)ers7rios %atidos e1 todos os co1%ates a/i8ura)a19se /arta1ente a%astecidos, ao (onto de a(ro)eitare1 a(enas nos co1%oios assaltados as 1uni5es de 8uerra. A O.k $ri8ada, ao se8uir certa )e? at: ;s $ai'as, encontrara e1 suas )i?in,an5as, orlando os ca1in,os at: (r<'i1o ao An8ico, 1alas de carne seca esturradas, 1ontes de /arin,a, ca/: e a5@car, de 1istura co1 as cin?as das /o8ueiras 3ue os ,a)ia1 consu1ido. Era u1 tra5o /ir1e de alti)e? sel)a8e1 co1 3ue se arro4a)a1 ; luta os 4a8un5os 3ue, a/inal, no tin,a1 a%astan5a tal 3ue 4usti/icasse tais atos. A/eitos, (or:1, ;s (arci1Mnias de /ru8alidade se1 (ar, os rudes lidadores, 3ue nas 3uadras %eni8nas atra)essa)a1 o dia co1 trs 1anelos de (a5oca e u1 tra8o dI78ua, ,a)ia1 re/inado a a%stinncia disci(linadora, na 8uerra, ostentando u1a ca(acidade de resistncia inco1(ar7)el. Os nossos soldados no a tin,a1. No (odia1 t9la. A (rinc2(io rea8ira1 %e1. =era1 u1 e(2teto ,u1or2stico ; /o1e. =istra2ra19se nas a)enturas (eri8osas das ca5adas ou no rastrear os re%utal,os das ro5as e1

a%andono. Ao soar dos alar1as (reci(ita)a19se ;s lin,as de /o8o, se1 3ue o 4e4u1 l,es so(easse o arroio. =e(ois /ra3ueara1. So%re o ani3uila1ento /2sico descia dolorosa incerte?a do /uturo. Esta)a1 e1 /un5o da sorte de u1a %ri8ada @nica, a 1.k , 3ue se8uira ; desco%erta do co1%oio e da 3ual nada se sa%ia. Cada dia 3ue (assa)a se1 no)as de sua )inda so%recarre8a)a9l,es os desalentos. Al:1 disto a insistncia in/le'2)el dos ata3ues tornara9se inatur7)el. No ,a)ia u1a ,ora de tr:8uas. Sur8ia1 in)estidas s@%itas ; noite, (ela 1an,, no correr do dia, se1(re i1(ro)isas, incertas, e )ari7)eisJ carre8ando ;s )e?es so%re a artil,aria, outras so%re u1 dos /lancos, outras, 1ais s:rias, (or toda a %anda. Estridula)a1 os clarinsJ /or1a)a a tro(a toda e1 /ileiras %a1%as, e1 3ue 1al se distin8uia1 as 1enores su%di)ises t7ticas, e %atia9se ner)osa1ente (or al8u1 te1(o. Os assaltantes era1 re(elidos. Ca2a9se, de i1(ro)iso, na cal1a anterior. Las o ini1i8o ali /ica)a, a dois (assos, sinistra1ente, acoto)elando os triun/adores. Cessa)a o ata3ue. Las de 1inuto e1 1inuto, co1 (reciso in/le'2)el, ca2a u1a %ala entre os %atal,es. *aria)a )a8arosa1ente de ru1o, (ercorrendo a (ouco e (ouco todas as lin,as, de u1 a outro /lanco, nu1 8iro lon8o e torturante, indo e )indo, de)a8ar, tra5ando (onto a (onto o c2rculo es(antoso, co1o se u1 atirador @nico, ao lon8e, do alto de al8u1 cerro re1oto, ,ou)esse o co1(ro1isso %7r%aro de ser o al8o? de u1 e':rcito. E era9o. *alentes ainda o/e8antes de recontros e1 3ue entra)a1 intr1ulos, estre1ecia1, (or /i1, ante o asso)io da3ueles (ro4etis es(arsos, trans)oando ao acaso (ara o al)o i1enso, escol,endo, entre 1il,ares de ,o1ens, u1 )2ti1a 3ual3uer... Assalto ao acampamento9 A =matadeira= E ia19se assi1 os dias, nesse inter1itir de re/re8as /uriosas e r7(idas, e lon8as reticncias de cal1a, (ontil,adas de %alas . . . Os assaltos, ;s )e?es, contra toda a e'(ectati)a, no cessa)a1 lo8o. Nu1 crescendo aterrador, a8ita)a1 todas as lin,as e tin,a1 )islu1%res de %atal,a. Nu1 deles, a 1.P de 4ul,o, os sertane4os (enetrara1 e1 c,eio o aca1(a1ento at: ao centro das %aterias. O <dio )otado aos can,es, 3ue dia a dia l,es de1olia1 os te1(los, arre%atara9os ; /a5an,a in)eross21il, )isando a ca(tura ou a destrui5o do 1aior deles, o Fith7orth XW, a B1atadeiraB, con/or1e o a(elida)a1. Fora1 (oucos, (or:1, os 3ue se a%alan5ara1 ; e1(resa. On?e a(enas, 8uiados (or Noa3ui1 Laca1%ira, /il,o do )el,o ca%ecil,a de i8ual no1e. Las ante o 8ru(o di1inuto /or1ara19se %atal,es inteiros. =era19se car8as cerradas de %aionetas a to3ues de corneta, co1o se /osse u1a le8ioJ at: 3ue %a3ueasse1 todos, sal)o u1 @nico, 3ue esca(ou 1iraculosa1ente. )arando (elas /ileiras a8itadas. A tro(a te)e o ad1in2culo de 1ais u1a )it<ria (ouco lison4eira e acrescido o res(eito ao deste1or do ad)ers7rio. O ascendente deste a)ulta)a dia a dia. =esco%ria19se, 1ais (r<'i1as, a)an5ando nu1 constrin8ir )a8aroso, as trinc,eiras circulantes: (ela es3uerda, trancando o (asso (ara a /a?enda *el,aJ (ela direita, a1ea5ando o (osto de carnea5o e redu?indo a 7rea do (e3ueno (asto e1 3ue esta)a1 os ani1ais de tra5o e 1ontariaJ e (ela reta8uarda, a(ro'i1ando9se (elo ca1in,o do Aos7rio. Os cor(os destacados (ara as to1ar e de1olir to1a)a19nas e de1olia19nas /acil1ente. Torna)a1 co1 (oucas %ai'as ou de todo indenes. E no dia su%se3Tente )ol)ia1 ; 1es1a tare/a, reconstru2dos durante a noite, e cada )e? 1ais (r<'i1os, os entrinc,eira1entos a1ea5adores. En3uanto se e1(re8a)a1 de tal 1odo os dias, reser)a)a19se as noites (ara o enterra1ento dos 1ortos, 1isso, al:1 de l@8u%re, (eri8osa, e1 3ue no raro o carre8ador au1enta)a a

car8a, caindo (or sua )e? entre os cad7)eres, %a3ueando dentro da )ala co1u1, 3ue co1 as (r<(rias 1os a%ria. R natural 3ue u1a se1ana de(ois da ocu(a5o do 1orro se 8enerali?asse o desDni1o. A/rou'a1ento e1 toda a lin,a. A (r<(ria artil,aria, )eri/icando9se a ine/ic7cia do can,oneio e a necessidade de (ou(ar a 1uni5o redu?ida, a(enas atira)a, certos dias, dois ou trs tiros lon8a1ente es(a5ados... Atitude do comando5em5che0e A8uarda)a9se a %ri8ada sal)adora. Se (or u1 8ol(e de 1o, 3ue o ini1i8o (odia e no sou%e dar, ela ti)esse cortado a 1arc,a nas cercanias do Aos7rio ou do An8ico, a e'(edi5o estaria (erdida. Era a con)ic5o 8eral. O estado da /or5a /aculta)a ainda u1a de/esa /rou'a da3uela (osi5o, 1as i1(ossi%ilita)a9l,e (rolon8ar esse es/or5o (or 1ais de oito dias. So1ente o (rest28io de al8uns c,e/es de cor(os a sal)a)a da desor8ani?a5o co1(leta. Ficara e1 al8u1as %ri8adas, do1inando a indisci(lina e1er8ente, a dedica5o (essoal aos co1andantes. O 8eneral Artur Oscar, 3ue se o%stinara a (er1anecer ali iludido, a (rinc2(io, (ela 1ira8e1 de u1 co1%oio, 4usti/ica)a9se, a8ora, (ela i1(ossi%ilidade a%soluta de se 1o)er. Estadeou ento a sua @nica 3ualidade 1ilitar /risante: a tendncia a enrai?ar9se nas (osi5es con3uistadas. Este atri%uto contrasta co1 3ualidades (essoais o(ostas. >rre3uieto e ruidosa1ente /rancoJ encarando a (ro/isso das ar1as (elo seu lado ca)al,eiresco e tu1ultuosoJ 3uase /an/arro, e1%ora )alente, no relatar /a5an,as de (as1arJ inco1(ar7)el, no idear sur(reendedores recontrosJ encontrando se1(re nas con4unturas 1ais cr2ticas u1a /rase e'(losi)a, 3ue as su%lin,a co1 tra5o )i8oroso de 4o)ialidade ,er<ica, nu1 calo (itoresco e incisi)o e )i%ranteJ (atenteando se1(re, inso/ridas, todas as i1(acincias e todos os arro4os de u1 te1(era1ento ner)oso e /orteJ a3uele 8eneral, nu1a ca1(an,a, no 1eio de cultura (or e'celncia de to not7)eis re3uisitos, se trans1uda, e, co1 es(anto dos 3ue o con,ece1, s< te1 u1a t7tica E a da i1o%ilidade. AesisteJ no deli%era. >n/le'i)el1ente i1<)el diante do ad)ers7rio, no o (ertur%a co1 as sortidas %e1 co1%inadas e o arre1esso das car8asJ o(e9l,e a /or5a e1(erradora da in:rcia. No o co1%ateJ cansa9o. No o )enceJ es8ota9o. Cuiando a e'(edi5o, concentrou9se inteira1ente no o%4eti)o da lutaJ a%sor)eu9se desde o co1e5o na sua /ase derradeira, a%straindo de todas as circunstDncias inter1edi7riasJ e, reali?ando u1a in)estida ori8inal, se1 %ases e se1 lin,as de o(era5es, no (reesta%eleceu a ,i(<tese de u1 insucesso, a necessidade e)entual de u1 recuo. Tin,a u1 (lano @nico E ir a Canudos. Tudo 1ais era secund7rio. Se)ando _ 1il %aionetas ; 1ar8e1 do *a?a9$arris, 8an,aria a (artida, de 3ual3uer 1odo, desse (or onde desse. No recuaria. Alterou u1 )er%o na /rase cl7ssica do ro1ano e se8uiu. C,e8ouJ )iuJ e /icou.

Se no dia W! o erro serodia1ente corri8ido do a%andono do co1%oio l,e )eda)a 1arc,ar ; in)estida, no dia XK, se8undo o de(oi1ento dos seus 1el,ores au'iliares, de)ia t9la /eito . No a /e?. Entretanto esta)a1, a/inal, reunidas as duas colunas e o arraial desdo%ra)a9se ; distDncia de u1 tiro de 4annlicher. Co1(letou, assi1, co1 u1 erro outro, colocando9se e1 situa5o insustent7)el, de onde, se no ocorresse o curso ca(ric,oso dos aconteci1entos, tal)e? no 1ais sa2sse. No desani1ara, (or:1. Co1(artia o destino co1u1 resi8nado , est<ico, in/le'2)el, i1<)el ... BNo l,e a/rou'ara o 8arro a . .B /rase (redileta, 3ue des(edia )iolenta1ente, co1o u1 8ol(e de sa%re, des(eda5ando o /io dos co1ent7rios 1ais desalentados, ou desalentadoras con4eturas. Las (resa nos lia1es de u1 ass:dio e'tra)a8ante, cu4as lin,as se distendia1 el7sticas, ante todas as car8as, e se li8a)a1 lo8o de(ois de sere1 rotas, e1 todos os (ontosJ e'austa de /a?er recuar o ad)ers7rio, se1 o es1a8ar nuncaJ sentindo en8ra)escer9se a sua situa5o (rec7ria, a tro(a no resistiria. A/rou'a)a. Sur8ia1 47, tradu?indo9se e1 aluses acer%as, surdos rancores contra i1a8in7rios res(ons7)eis (or a3uelas des)enturas. O de(utado do 3uartel91estre98eneral /oi, ento e de(ois, a )2ti1a e'(iat<ria de todos os des1andos. Era o @nico cul(ado, co1enta)a o des3uerer 8eral. No se (ondera)a 3ue a acusa5o il<8ica re/lu2a toda so%re o co1ando9e19c,e/e, do 3ual a a%sol)i5o (ressu(un,a u1a cul(a 1aior E o ol)ido da sua autono1ia incondicional de c,e/e. =e /eito, a3uele /uncion7rio tin,a, (ela (er1anncia no car8o, a sua con/ian5a (lena. E, e1(un,ando /e%ril1ente o l7(is calculista co1 3ue /loretea)a a i1(acincia 8eral, (er1anecia, est:ril, na Fa)ela: so1ando, su%traindo, 1ulti(licando e di)idindoJ (ondo e1 e3ua5o a /o1eJ discutindo estu(endas solu5es so%re car8ueiros /ant7sticosJ di/erenciando a 1is:ria transcendenteJ ar3uitetando /<r1ulas ad1ira)el1ente a%stratas co1 sacos de /arin,a e 1alas de carne secaJ ideali?ando co1%oios... Era todo o es/or5o. No ,a)ia not2cias da 1.k $ri8ada. Os %atal,es, diaria1ente 1andados at: as $ai'as, )olta)a1 se1 rastrear ne1 u1 sinal da sua e'istncia, (elas estradas )a?ias. U1 deles, o 1O.P, co1andado (elo ca(ito Co1es Carneiro, no dia 1K, ao tornar da dili8ncia in@til, co1%oiara co1o su(re1a irriso u1 %oi, u1 @nico %oi E 1a8ro, retransido de /o1e, oscilante so%re as (ernas secas E u1a arro%a de carne (ara _ 1il /a1intos. . . Outro olhar so,re Canudos E so%re tudo a3uilo u1a 1onotonia aca%run,adora... A sucesso in)ari7)el das 1es1as cenas do 1es1o cen7rio (o%re, des(ontando ;s 1es1as ,oras co1 a 1es1a /or1a, da)a aos lutadores e'austos a i1(resso inde/in2)el de u1a i1o%ilidade no te1(o. [ tarde ou durante o dia, nos raros 1o1entos e1 3ue se atre8ua)a1 os assaltos, al8uns se distra2a1 conte1(lando o arraial intan82)el. S7 se ia1, ento, cautelosa1ente, desen/iando9se (elo )i:s das encostas, alon8ando as distDncias, (ara atin8ire1 co1 res8uardos u1 (onto a%ri8ado 3ual3uer de onde o distin8uisse1 a sal)o. Pertur%a)a19se9l,es, ento, as )istas, no e1aran,ado dos case%res, es%atidos e1%ai'o. E conta)a1: 1, W, X, " 1il, O 1il casas a Cinco 1il casas ou 1ais a Seis 1il casas, tal)e?a Zuin?e ou WK 1il al1as E enca/urnadas na3uela ta(era %a%ilMnica... E in)is2)eis. =e lon8e e1 lon8e, u1 )ulto, r7(ido, corta)a u1a )iela estreita, correndo, ou a(onta)a, (or u1 se8undo, indistinto e /u8iti)o, ; entrada da 8rande

(ra5a )a?ia, desa(arecendo lo8o. Nada 1ais. E1 torno o de%u'o 1isterioso de u1a (aisa8e1 %2%lica: a in/inita tristura das colinas desnudas, er1as, se1 7r)ores. U1 rio se1 78uas, torne4ando9as, /eito u1a estrada (oenta e lon8a, 1ais lon8e, a)assalando os 3uadrantes, a corda ondulante das serras i8ual1ente desertas, re%atidas, nitida1ente, na i1(ri1adura do ,ori?onte claro, /eito o 3uadro des1edido da3uele cen7rio estran,o. Era u1a e)oca5o. Co1o se a terra se ata)iasse e1 dados trec,os (ara idnticos dra1as, tin,a9se, ali, o 3ue 3uer 3ue era recordando u1 recanto da >du1:ia, na (ara8e1 lend7ria 3ue (erlon8a as ri%as 1eridionais do As/altite, esterili?ada (ara todo o se1(re (elo 1alsinar /at2dico dos (ro/etas e (elo re)er%erar adusto dos (lainos do >e1en... O arraial E Bco1(actoB co1o as cidades do E)an8el,o E co1(leta)a a iluso. Ao cair da noite, de l7 ascendia, ressoando lon8a1ente nos desca1(ados e1 ondula5es sonoras, 3ue )a8arosa1ente se alar8a)a1 (ela 3uietude dos er1os e se e'tin8uia1 e1 ecos indistintos, re/luindo nas 1ontan,as lon82n3uas, o to3ue da A)e9Laria... Os can,es da Fa)ela %ra1ia1, des(ertos (or a3uelas )o?es tran3Tilas. Cru?a)a19se so%re o ca1(an7rio ,u1ilde as tra4et<rias das 8ranadas. Estoura)a19l,e (or ci1a e e1 roda os schrapnels. Las lento e lento, inter)aladas de 1eio 1inuto, as )o?es sua)2ssi1as se es(al,a)a1 silentes, so%re a assonDncia do ata3ue. O sineiro i1(ass2)el no claudica)a u1 se8undo no inter)alo consa8rado. No (erdia u1a nota. Cu1(rida, (or:1, a 1isso reli8iosa, a(enas e'tintos os ecos da @lti1a %adalada, o 1es1o sino do%ra)a estridula1ente sacudindo as )i%ra5es do alar1a. Corria u1 listro de /la1as (elas ci1al,as das i8re4as. Ca2a /eito u1 rastil,o no arraial. Alastra)a9se (ela (ra5a de/la8rando (ara as /aldas do 1orroJ a%ran8ia9asJ e u1a r:(lica )iolenta ca2a estre(itosa1ente so%re a tro(a. Fa?ia calar o %o1%ardeio. O silencio descia a1ortecedora1ente so%re os dois ca1(os. Os soldados escuta)a1, ento, 1isteriosa e )a8a, coada (elas (aredes es(essas do te1(lo 1eio e1 ru2nas, a cadncia 1elanc<lica das re?as . . . 'esBnimo A3uele estoicis1o sin8ular i1(ressiona)a9os, e do1ina)a9osJ e co1o tin,a1, 1al es)aecidas na al1a, as 1es1as su(ersti5es e a 1es1a reli8iosidade in8nua, )acila)a1 (or /i1 ante o ad)ers7rio 3ue se aliara ; Pro)idencia. >1a8ina)a19l,e recursos e'traordin7rios. As (r<(rias %alas 3ue usa)a1 re)ela)a1 e/eitos e'tra)a8antes. Cre(ita)a1 nos ares co1 estalidos secos e /ortes, co1o se arre%entasse1 e1 estil,a5os in@1eros. Criou9se, ento, a lenda, de(ois insistente1ente (ro(alada, das %alas e'(losi)as dos 4a8un5os. Tudo a su8eria. Aceita ainda a ,i(<tese de (re)ire1 os estalos do desi8ual coe/iciente de dilata5o entre os 1etais constituintes do (ro4:til, e'(andindo9se o n@cleo de c,u1%o 1ais ra(ida1ente do 3ue a ca1isa de a5o, a nature?a e'ce(cional dos /eri1entos a/i8ura)a9se elo3Tent2ssi1a: a %ala, 3ue (enetra)a os cor(os 1al dei'ando )is2)el o c2rculo do di1inuto cali%re, sa2a (or u1 ro1%o lar8o de tecidos e ossos es1i8al,ados. Tais /atos arrai8a)a1 na soldadesca, ina(ta ao a(erce%i1ento da lei /2sica 3ue os e'(lica)a, a con)ic5o de 3ue o ad)ers7rio, terri)el1ente a(arel,ado, re3uinta)a no estadear a sel)a8eria i1(iedosa. 'eser/es her$icas

Princi(iara1 as deser5es. =eser5es ,er<icas, inco1(reens2)eis 3uase, e1 3ue o soldado se a)entura)a aos 1aiores riscos, so% a /iscali?a5o incorru(t2)el do ini1i8o. No dia , )inte (ra5as do XX.P dei'ara1 os co1(an,eiros, a/undando no deserto. E, u1a a u1a, diaria1ente, outras as i1itara1, (re/erindo o tiro de 1iseric<rdia do 4a8un5o ;3uela a8onia lenta. Ha)ia (er1anente e1 todos os es(2ritos o dese4o a%sor)ente de dei'ar a/inal a3uela (ara8e1 sinistra da Fa)ela. Os %atal,es 3ue a%ala)a1 e1 dili8ncia (ara )7rios (ontos des(erta)a1 in)e4a aos 3ue /ica)a1. >n)e4a)a19l,es os (eri8os, as e1%oscadas, os co1%ates. Tin,a1 ao 1enos a es(eran5a das (resas acaso con3uistadas. *ia19se (or al8u1 te1(o /ora do 3uadro 1iserando 3ue o aca1(a1ento (atentea)a. Co1o nos 1aus dias dos cercos lend7rios, re1e1orados e1 )el,as crMnicas, os 8neros 1ais )ul8ares ad3uiria1 cota5es /ant7sticas: u1a rai? de u1%u ou u1a ra(adura )alia1 co1o i8uarias suntu7rias. U1 ci8arro reles era u1 ideal de e(icurista. Fala)a9se, ;s )e?es, na retirada. O %oato surdo, coc,ic,ado a 1edo, (or al8u1 deses(erado 3ue atira)a, anMni1o, a3uela consulta )acilante aos co1(an,eiros (enetra)a sussurrando, insidioso, entre os %atal,es, des(ertando ora a(<stro/es e (rotestos )iolentos, ora u1 silncio co1(ro1etedor e sus(eito. Las a retirada era ine'e3T2)el. U1a %ri8ada li8eira (odia, i1(une ,)arrer os arredores, ir tiroteando (ara 3ual3uer (onto, e )oltar. O e':rcito, no. Se o tentasse, co1 o tardo 1o)i1ento 3ue l,e i1(un,a1 a artil,aria, as a1%ulDncias e o contra(eso de 1il e tantos /eridos E consu1ar9se9ia a cat7stro/e. Ficar, a des(eito de tudo, era o recurso su(re1o e @nico. Se a 1.k a $ri8ada, (or:1, retardasse (or 1ais oito dias a )inda E ne1 este restaria. Os 4a8un5os (artiria1, a/inal, nu1 dos assaltos, as lin,as de /o8o dos soldados inteira1ente e'austos . . . #m cho3ue !al&Bnico na e4pedi/ o com,alida Na tarde de 11 de 4ul,o, (or:1, u1 )a3ueiro, escoltado (or trs (ra5as de ca)alaria, a(areceu ines(erada1ente no aca1(a1ento. Tra?ia u1 o/2cio do coronel Ledeiros noti/icando a sua )inda e re3uisitando /or5as necess7rias ; (rote5o do 8rande co1%oio 3ue (u'a)a. Foi u1 c,o3ue 8al)Dnico na e'(edi5o co1%alida. No ,7 descre)9lo. =e u1a ; outra (onta das alas, correu, e1(ol8ante, a no)a aus(iciosa e, trans/i8urados os rostos a%atidos, corretas as (osturas do%radas, 1o)endo9se /e%ril1ente e1 alacridade i1ensa, e'(osta e1 a%ra5os, e1 8ritos, e1 estre(itosas e'cla1a5es, entrecru?ara19se e1 todos os sentidos os lutadores. =esdo%rara19se as %andeiras. Aessoara1 os clarins, tocando a al)orada. For1a)a1 as %andas de todos os cor(os. Aestrun8ira1 ,inos... O )a3ueiro rude, )estido de couro, 1ontando no Bca1(eo suarento e res/ole8ante, e1(un,ando ao 1odo de lan5a a B8uiadaB lon8a, ol,a)a sur(reendido (ara tudo a3uilo. A sua cor(ulncia de atleta contrasta)a co1 os cor(os 1irrados 3ue tur%il,ona)a1 e1 roda. Se1%ra)a u1 8ladiador (ossante entre %o'i1anes irre3uietos.

A torrente ruidosa das acla1a5es rolou at: ; san8a do ,os(ital de san8ue. Os doentes e os 1ori%undos calara1 os 8e1idos E trans1udando9os e1 )i)as... O nordeste so(rando ri4o ru/la)a as %andeiras ondulantesJ e arre1essa)a so%re o arraial, 1isturadas, %aral,adas, as notas 1et7licas das %andas 1arciais e 1il,ares de %rados de triun/o... =escia a noite. =e Canudos ascendia E )i%rando lon8a1ente (elos desca1(ados nu1 ondular sonoro, 3ue )a8arosa1ente a)assala)a o silncio dos er1os e se e'tin8uia a (ouco e (ouco e1 ecos indistintos re/luindo nas 1ontan,as lon82n3uas E o to3ue da A)e9Laria...

Captulo +
O assalto: preparati&os O co1%oio c,e8ou ao alto da Fa)ela a 1X de 4ul,oJ e no dia su%se3Tente, con)ocados os co1andantes de %ri8adas, na tenda do 8eneral Sa)a8et, en/er1o do /eri1ento rece%ido e1 Cocoro%<, concertara1 so%re o assalto. O dia era (ro(2cio: u1a data de /esta nacional. So8o (ela 1an, u1a sal)a de W1 tiros de %ala a co1e1orara. Os 1atutos %roncos /ora1 )arridos cedo E sur(reendidos, saltando estonteada1ente das redes e dos catres 1iser7)eis E (or3ue ,a)ia (ouco 1ais de ce1 anos u1 8ru(o de son,adores /alara nos direitos do ,o1e1 e se de%atera (ela uto(ia 1ara)il,osa da /raternidade ,u1ana... O ata3ue contra o arraial era ur8ente. O co1andante da 1.k $ri8ada ao )oltar co1unicara 3ue na (retensa %ase de o(era5es nada e'istia. Encontrara9a des(ro)ida de tudo, tendo9l,e sido necess7rio or8ani?ar co1 di/iculdades o co1%oio 3ue trou'era. Este e1 (ouco se es8otaria e )ol)er9se9ia de no)o ; cr2tica situa5o anterior. =eli%erou9se. As o(inies, dissentindo e1 1in@cias, /ir1ara19se acordes no (ensa1ento da in)estida e1 8randes 1assas (or u1 @nico /lanco. Os co1andantes da X.k, ".k, e O.k $ri8adas o(inara1 (elo a%andono (reli1inar da Fa)ela (or u1a (osi5o 1ais (r<'i1a de onde, de(ois, e1(en,asse1 a a5o. Os de1ais, /ortalecidos (elo )oto /a)or7)el dos trs 8enerais, contra)iera1: (er1aneceria1 na Fa)ela o ,os(ital de san8ue, artil,aria e duas %ri8adas, 8arantindo9os. Este al)itre, 3ue a/inal (ouco di)er8ia do (ri1eiro, (re)aleceu. Aeincidia9se nu1 erro. O ini1i8o ia ter, 1ais u1a )e?, diante da sua /u8acidade a (otncia ronceira das %ri8adas. Ha)ia, co1o se ), (ersistente na 1aioria dos ani1es, o intento de se no e'ecutar o 3ue a ca1(an,a, desde o co1e5o, recla1a)a: a di)iso dos cor(os co1%atentes. O ata3ue (or dois (ontos, (elo ca1in,o de Nere1oa%o e (ela e'tre1a es3uerda, deri)ando (elos contra/ortes da /a?enda *el,a, en3uanto a artil,aria, se1 dei'ar a sua (osi5o, a8isse, %o1%ardeando (elo centro, sur8ia, entretanto, co1o @nico (lano E i1(erioso e intuiti)o E ; 1ais li8eira o%ser)a5o do teatro da luta. No se co8itou, (or:1, de o%ser)ar o teatro da luta. O (lano /ir1ado era 1ais si1(les. As duas colunas co1%atentes, a(<s u1a 1arc,a de /lanco de 3uase dois 3uilM1etros (ara a direita do aca1(a1ento, 3ue se (reesta%eleceu reali?ada se1 3ue a (ertur%asse o ini1i8o, o%li3uaria1 ; es3uerda, de1andando o *a?a9$arris. =ali, )ol)endo ainda ; es3uerda, arre1eteria1 e1 c,eio at: ; (ra5a das i8re4as. O 1o)i1ento, contornante a (rinc2(io, ulti1ar9se9ia e1 tra4et<ria retil2neaJ e se /osse i1(ulsionado co1 sucesso /a)or7)el, os 4a8un5os, 1es1o no caso de inteiro des%arate, teria1, /rancos ao recuo, trs Dn8ulos do 3uadrante. Poderia1, a sal)o, deslocar9se (ara as (osi5es inacess2)eis do Cai(, ou 3ual3uer outra de onde reno)asse1 a resistncia. Esta era certa e (re)ia9se a todo o transe. =i?ia19no aconteci1entos recentes. =uas se1anas de can,oneio e o re/or5o de 1uni5es aos ad)ers7rios no tin,a1 desin/lu2do os sertane4os. Ae)i8orara19nos. No dia 1O, co1o se ideasse1 atre)ida (ar<dia ; recente )inda do co1%oio, /ora1 )istos, e1 %andos, e1 3ue se inclu2a1 1ul,eres e crian5as, a)an5ando (ela direita do aca1(a1ento, tan8endo (ara o arraial nu1erosas reses. O WO.P $atal,o, en)iado a atac79los, no os alcan5ara. Na3uele

1es1o dia, os e'(edicion7rios, /artos e alentados de no)o (ela es(eran5a da )it<ria (r<'i1a, no ti)era1 (er1isso de andar ; )ontade na (r<(ria (osi5o e1 3ue aca1(a)a1. A tra)essia de u1 (ara outro a%arraca1ento era a 1orte. To1%ara1, %aleados, o sar8ento9a4udante do .P e )7rias (ra5as. Foi assaltado o (asto, a dois (assos da W.k coluna, e ca(turados al8uns ani1ais de 1ontaria e tra5o, se1 3ue os reto1asse o XK.P de >n/antaria, i1ediata1ente destacado (ara a dili8ncia. A 1_ ostentara1 o 1es1o a/oitar9se desa/iador co1 o ad)ers7rio a%astecido. $atera1 todas as lin,as. A co1isso de en8en,eiros, (ara /a?er li8eiros recon,eci1entos nas cercanias, /9lo co1%atendo, le)ando a escolta /or1id7)el de dois %atal,es, o Y.P e o O.P. Esta atitude indica)a9os dis(ostos a rea8ir co1 )i8orJ e co1o se no con,ecia1 os recursos 3ue conta)a1, o ata3ue (laneado de)ia ater9se ; condi5o essencial de no ser nele, de c,o/re, co1(ro1etida toda a /or5a, o 3ue ade1ais i1(ro(ria)a a ?ona 1es1a do co1%ate. *ista do alto da Fa)ela, esta (arecia ser, de /ato, a de 1ais /7cil acesso. A(esar disto, o solo, (re8ueado de san8as e ondeando e1 outeiros, i1(ossi%ilita)a o desdo%ra1ento r7(ido das colunasJ (er1itia (re)er9se o tra)a1ento /or5ado da in)estida e1 1assa e su8eria (or si 1es1o, co1o correti)o @nico ; sua con/or1a5o es(ecial, a orde1 lar8a1ente dis(ersa. Las esta s< seria /act2)el se, e'clu2do de todo o al)itre das car8as de (elotes 1aci5os, (reci(itando9se contra os cerros a %atal,a ti)esse a (reli1inar de u1a de1onstra5o (re(arat<ria ou recon,eci1ento en:r8ico /eito (or u1a %ri8ada @nica li)re1ente desen)ol)ida e a8indo /ora da co1(reenso enti%iadora de /ileiras co1(actas e in@teis. Esta )an8uarda co1%atente ; 1edida 3ue (ro8redisse, )arrendo as trinc,eiras a%ertas e1 todos os altos e e1 todas as encostas, seria 8radati)a1ente se8uida (elas outras, 3ue a re/or5aria1 nos (ontos 1ais con)enientes, at: se o(erar, a/inal, natural1ente, na (r<(ria esteira do recuo do anta8onista, a concentra5o de todas, dentro do arraial. >a /a?er9se o contr7rio. O co1andante 8eral oscila)a entre e'tre1os. Sa2a da an3uilose (ara o saltoJ da in:rcia a%soluta (ara os 1o)i1entos i1(ulsi)os. =ei'ou a )acila5o ini%it<ria, 3ue o 1anieta)a no alto da Fa)ela, (ara a o%sesso delirante das car8as. Nas dis(osi5es, dadas a 1_, (ara o co1%ate, so elas a nota (re(onderante. Postos e1 (lano in/erior todos os dis(ositi)os 3ue 8arantisse1 o desenlace do recontro, es(el,a9se ali, a (reocu(a5o a%sor)ente dos c,o3ues )iolentos: X 1il e tantas %aionetas rolando, co1o u1a caudal de /erro e c,a1as, (elo leito do *a?a9$arris e1 /ora... B=ado o sinal da car8a nin8u:1 1ais (rocura e)itar a a5o dos /o8os do ini1i8o. Carre8a9se se1 )acilar co1 a 1aior i1(etuosidade. =e(ois de cada car8a cada soldado (rocura a sua co1(an,ia, cada co1(an,ia o seu %atal,o e assi1 (or diante.B Estas instru5es ia1 de n2)el co1 as tendncias 8erais. As lon8as co1%ina5es concretas de u1 co1%ate, adrede ela%oradas consoante as condi5es e'ce(cionais do 1eio e do ad)ers7rio, no as satis/a?ia1. O rancor lon8a1ente acu1ulado (or anteriores insucessos e'i8ia re)ides /ul1inantes. Era (reciso le)ar ;s recuadas os %andidos tontos e, de u1a s< )e?, de (ancada, soc79los dentro da co)a de Canudos, a coices de ar1as. A orde1 do dia 1Y de 4ul,o 1arcando o ata3ue (ara o i1ediato, 1!, /oi rece%ida co1 del2rio. Esteando9se nas /a5an,as anteriores, o co1andante9e19c,e/e, nu1a dedu5o atre)ida, )olta)a u1a (a8ina do /uturo e (un,a diante dos lutadores a 1ira8e1 da )it<ria. B*alentes o/iciais e soldados da /or5as e'(edicion7rias no interior do Estado da $a,ia a =esde Cocoro%< at: a3ui o ini1i8o no te1 (odido resistir ; )ossa %ra)ura. Atesta19no os co1%ates de Cocoro%<, Tra%u%u, Laca1%ira, An8ico, dois outros no alto da Fa)ela e dois assaltos 3ue o ini1i8o trou'e ; artil,aria.

A1an, )a1os %at9lo na sua cidadela de Canudos. A (7tria te1 os ol,os /itos so%re )<s, tudo es(era da )ossa %ra)ura. O ini1i8o trai5oeiro, 3ue no se a(resenta de /rente, 3ue co1%ate9nos se1 ser )isto, te1, contudo, so/rido (erdas consider7)eis. Ele est7 des1orali?ado, e, (ois ,se... Pare1os u1 1o1ento diante de u1a condicional co1(ro1etedora. Ante ela a orde1 do dia, lida co1 a(lausos a 1Y, de)ia ter sido trancada ao cair da noite de 1!. B... se ti)erdes constDncia, se ainda u1a )e? /ordes os %ra)os de todos os te1(os, Canudos estar7 e1 )osso (oder a1an,J ire1os descansar e a P7tria sa%er7 a8radecer os )ossos sacri/2cios.B Canudos cairia no dia se8uinte. Era /atal. O ini1i8o 1es1o (arecia ciente da resolu5o ,er<ica: cessara os tiroteios irritantes. Acol,ia9se e1%ai'o, ti1orato e 3uedo, )encido de ):s(era. O aca1(a1ento no /ora ator1entado. [ tarde as /an/arras dos cor(os )i%rara1 ,ar1oniosa1ente at: cair a noite. Plano do assalto =elineou9se o ata3ue. Ficara1 na Fa)ela cerca de 1.OKK ,o1ens so% o 1ando 8eral do 8eneral Sa)a8et, 8uardando a (osi5o: a W.k e Y.k $ri8adas dos coron:is >n7cio Henri3ue de Cou)eia e Antonino N:ri, a @lti1a rec:19/or1ada, assi1 co1o a de artil,aria, 3ue secundaria o ata3ue nu1 %o1%ardeio /ir1e. A 1.k a coluna diri8ida (elo 8eneral $ar%osa 1arc,aria na /rente (ara o co1%ate encal5ada lo8o (ela ala de ca)alaria e u1a di)iso de dois Drupps de Yi. A Wk aco1(an,79la9ia /ec,ando a reta8uarda. Entra)a1 na a5o X.X" ,o1ens re(artidos e1 cinco %ri8adas: a 1.k, do coronel Noa3ui1 Lanuel de Ledeiros, co1(osta de dois %atal,es a(enas, o 1".P e o XK.P, res(ecti)a1ente co1andados (elo ca(ito Noo Antunes Seite e tenente9coronel AntMnio Tu(i Ferreira CaldasJ a X.k, do tenente9coronel E12dio =antas $arreto, reunia o O.P, Y.P, .P e WO.P, todos c,e/iados (or ca(ites, AntMnio Nunes de Sales, Al%erto Ca)io Pereira Pinto, Carlos Au8usto de Sousa e Nos: fa)ier dos An4osJ a ".k, do coronel Carlos Laria da Sil)a Teles, /or1a)a9se co1 o 1W.P e o X1.P so% o 1ando dos ca(ites Nos: Su2s $uc,elle e Nos: Sauriano da CostaJ a O.k, do coronel Nulio Au8usto da Serra Lartins, 3ue su%stitu2ra o 8eneral Sa)a8et na dire5o da W.k coluna, esta)a so% o co1ando do 1a4or Nonato Sei'as e constitu2a9se co1 o XO.P e "K.P $atal,es do 1a4or Ole87rio Sa1(aio e ca(ito N. *ilar Coutin,oJ e /inal1ente a _.k, do coronel =onaciano de Ara@4o Panto4a, co1 o W_.P e XW.P co1andados (elo ca(ito L. Costa e 1a4or Colatino C<is. O O.P de Pol2cia %aiana, c,e/iado (elo ca(ito do E':rcito Sal)ador Pires de Car)al,o Ara8o, aco1(an,a)a, autMno1o, a W.k coluna. O tenente9coronel Si3ueira de Leneses, co1 u1 contin8ente redu?ido, en3uanto o 8rosso da e'(edi5o atacasse de)ia o(erar li8eira di)erso ; direita, so%re os contra/ortes da /a?enda *el,a. =e/inidos os lutadores, )ia9se 3ue ali esta)a1 al8uns (ara os 3uais o serto de Canudos era u1 ca1(o estreito:

Carlos Teles, u1a alti)e? se1 (ar san8rando so% o cil2cio da /arda, le1%ra)a o %elo e(is<dio do cerco de $a8:J Tu(i Caldas E ner)oso, irre3uieto e %arul,ento, tra?ia in)e47)el re(uta5o de cora8e1 da re/re8a 1ort2/era de >n,andu2, contra os /ederalistas do sulJ Ol21(io da Sil)eira, o c,e/e da artil,aria, co1 o seu facies de est7tua E /ace %ron?eada )incada de lin,as i1<)eis E , reali?a)a a cria5o rara de u1 lutador 1odesto, i1(ass2)el diante da 8l<ria e diante do ini1i8o, se8uindo retilinea1ente (ela )ida entre o tu1ulto das %atal,as, co1o o%ediente a u1a /atalidade incoerc2)el. Nos 1enos 8raduados u1a o/icialidade 1o5a, 7)ida de reno1e, anelando (eri8os, tur%ulenta, 4o)ial, deste1erosa: Sal)ador Pires, co1andante do O.P de Pol2cia, 3ue ele 1es1o /or1ara co1 os ta%ar:us ro%ustos escol,idos nos (o)oados do S. FranciscoJ ^anderle\, destinado a to1%ar ,eroica1ente no @lti1o (asso de u1a car8a te1er7riaJ *ieira Pac,eco, o 8a@c,o intr:(ido 3ue c,e/ia)a o es3uadro de lanceirosJ Frutuoso Lendes e =u3ue Estrada, 3ue desarticularia1 (edra (or (edra os 1uros da i8re4a no)aJ Carlos de Alencar, cu4o co1ando se e'tin8uiria (ela 1orte de todos os soldados da ala de ca)alaria 3ue diri8iaJ e outros... Toda essa 8ente a8uarda)a co1 i1(acincia o co1%ate. Por3ue o co1%ate era a )it<ria decisi)a. Se8undo o )el,o ,7%ito, os lutadores reco1endara1 aos 3ue (er1anecia1 na Fa)ela 3ue ti)esse1 (ronto o al1o5o, (ara 3uando tornasse1 da e1(resa /ati8ante... O recontro As colunas a%alara1, no dia 1!, ainda alta a 1adru8ada. Contra1arc,ando ; direita do aca1(a1ento, se8uira1 ol,ando e1 c,eio (ara o le)ante, de1andando o ca1in,o de Nere1oa%o, descendo. No /i1 de al8u1 te1(o, )ol)era1 ; es3uerda, descendo se1(re, e1 ru1o certo ; %orda do *a?a9$arris, e1%ai'o. A 1arc,a, a (asso ordin7rio, reali?a)a9se tran3Tila1ente, se1 a 1enor re)ela5o do ini1i8o, co1o se /osse sur(reend9lo a3uele 1o)i1ento contornante. A(enas os dois Drupps, ran8endo e1(errada1ente na )ereda 1al 8radada, a (ertur%a)a1, ;s )e?es. Era1 tro(e5os %re)es, (or:1, (resta1ente re1o)idos. O tro(ear da in)estida rola)a surda1ente, a1ea5ador, cont2nuo... A terra des(erta)a triste. As a)es tin,a1 a%andonado es(a)oridas a3ueles ares )arridos, ,a)ia u1 1s, de %alas. A 1an, sur8ia rutilante e 1uda. =es)enda)a9se, a (ouco e (ouco, a re8io silenciosa e deserta: cM1oros des(idos ou c,a(adas %re)esJ caatin8as dec2duas, B(intandoB, 47 e1 4ul,o, e1 8randes n<doas (ardo9escuras, a re)elare1 o alastra1ento )a8aroso da seca. A (lan2cie ondeante, alar8ando9se no 3uadrante de NE at: ao so(: da Cana%ra)a, inde/inida (ara o norte, %atendo ao sul contra a Fa)ela, e1(ola)a9se (ara o (oente e1 1aci5os sucessi)a1ente 1ais altos, su%indo (ara as 8ri1(as lon82n3uas do Ca1%aio. O *a?a9$arris, cortado e1 8Dn8lios es(arsos, (ercorria9a e1 do%ras di)a8antes. Nu1a destas, de(ois de correr direito (ara o ocidente, torce a%ru(ta1ente ao sul e )ol)e, transcorridos (oucas centenas de 1etros, (ara leste, in)ertendo de todo o sentido da corrente e /or1ando i1(er/eita (en2nsula, tendo no e'tre1o o arraial. Assi1, %asta)a aos 3ue o de/endesse1 o estendere19se li8ando os dois 8al,os (aralelos e (r<'i1os do rio, se8undo a corda da3uele c2rculo e'tens2ssi1o de circun)ala5o, (ara cortare1 toda a /rente do ata3ue. Por3ue a dire5o deste a inter/eria nor1al1ente, co1o a /lec,a do enor1e se1ic2rculo: de(ois de trans(osta a %ai'ada a3u:1 de Tra%u%u, os assaltantes atra)essaria1 a (:s en'utos o *a?a9$arris e, )ol)endo 1ais u1a )e?, a @lti1a, ; es3uerda, carre8aria1 de /rente. Antes de co1(leta esta con)erso, (or:1, o ini1i8o l,es renteou o (asso. Era1 sete ,oras da 1an,.

Os e'(loradores rece%era1 os (ri1eiros tiros ao 8al8are1 a %arranca es3uerda do rio. O terreno (r<'i1o e1(ola)a9se nu1 cerro, onde se )ia1, re)estindo9o at: ao to(o, le1%rando 1uros de (edra seca derru2dos, irre8ulares entrinc,eira1entos de (edras. O arraial, 1il e 3uin,entos 1etros na /rente, desa(arecia nu1a de(resso 1ais /orte, lo%ri8ando9se , a(enas, o ol,ar rasante (ela crista dos cerros, os ):rtices das duas torres da i8re4a. =uas cru?es a1ea5adoras e altas, recortando9se, n2tidas, na claridade nascente... A )an8uarda atacada, u1a co1(an,ia do XK.V, re(licou se1 (arar, acelerando o (asso, ao te1(o 3ue o 8rosso da 1.k $ri8ada e 3uatro %atal,es da X.k c,e8a)a1, co1(actos, a%eirando9se do leito do rio, trans(ondo9o. Toda a (ri1eira coluna (enetra)a, reunida, a arena do co1%ate. >inha de com,ate Os %re)es tro(e5os ; transla5o dos dois Drupps tin,a1, e1 %oa ,ora, re1orado a reta8uarda. =e sorte 3ue atenuando9se, e1 (arte, o 8ra)e incon)eniente de u1 ac@1ulo co1(ressor de %atal,es, o 8eneral $ar%osa (Mde tentar O es%o5o de u1a lin,a de co1%ate: a 1.k $ri8ada distendendo9se e1 atiradores (ara a direitaJ a X.k, na 1es1a orde1, (ara a es3uerda E en3uanto a ala de ca)alaria, a)anta4ando9se a toda %rida a estre1ar o /lanco direito, de)ia o%star 3ue o en)ol)esse1. Crtica Las este 1o)i1ento 8eral da tro(a, co1o era de (re)er, /oi 1al /eito. So%re ser u1a 1ano%ra so% o ol,ar do ad)ers7rio, i1(ro(ria)a9a o terreno. Falta)a9l,e a %ase /2sica essencial ; t7tica. A lin,a ideada, /eita (or u1 r7(ido desdo%ra1ento de %ri8adas nu1a lon8ura de dois 3uilM1etros, ia (artir9se e1 (lanos )erticais, se8undo as cotas 17'i1as dos cerros e o /undo das %ai'adasJ e desde 3ue no (odia tra5ar9se co1 celeridade tal 3ue tornasse o 1ais (oss2)el (assa8eira u1a situa5o de dese3uil2%rio e /ra3ue?a, /or5ada1ente assu1ida (or todas as unidades co1%atentes, no se desarticulare1 e dare1 o /lanco ao ini1i8o at: no)a (osi5o de co1%ate E era i1(ratic7)el. >1(ratic7)el e (eri8os2ssi1a. =i?ia19no todas as condi5es (al(7)eis, concretas, e1 torno, da 7s(era to(o8ra/ia do solo ao e'traordin7rio )i8or de (ronto (atenteado (elo ad)ers7rio, 3ue to1ara, desde os (ri1eiros 1inutos, toda a /rente ; in)estida, nu1a /u?ilaria i1(enetr7)el. E re)elaria19no os resultados i1ediatos da a5o. Os soldados E /ei'es de %aionetas arre1essando9se contra os 1orros E e1%atia19l,es as il,ar8asJ torne4a)a19nas, )in8a)a19nas a custo, no )erti8inoso desatar9se das lin,as de atiradores. Las tudo isto se1 a /ir1e?a e a )elocidade 3ue i1(lica)a a t7tica conce%ida. Al:1 de no conse8uire1 e'ecut79la deste 1odo, o 3ue era essencial, alterara19na lo8o e1 (or1enores, insi8ni/icantes tal)e?, 1as delatadores de u1 (rinc2(io de con/uso nas /ileiras. E1 contra(osi5o ; orde1 (ri1iti)a, a X.k $ri8ada co1e5ou a lutar (elo /lanco direito do XK.P, 3ue era da (ri1eira. O .P $atal,o, na e'tre1a es3uerda, ca2ra no )alo do *a?a9$arris (or onde co1e5ou a a)an5ar /erido de descar8as irradiantes das duas %ordasJ en3uanto o WO.P, o O.P e a ala direita do Y.P 1al centrali?a)a1 o con/lito. Con0us o

Era i1(oss2)el estirar9se a /or1atura dis(ersa de%ai'o de %alas e1 se1el,ante local. As se5es, as co1(an,ias, os %atal,es, destacando9se (ara a direita, @nica %anda a(ro(riada aos alin,a1entos, en/ia)a1 nu1 la%irinto de san8as e1 torcicolos e a %re)e trec,o sentia19se (erdidos, desorientados, iludidos, se1 )ere1 o resto dos co1(an,eiros, se1 (odere1 distin8uir se3uer os to3ues discordes das cornetas. Aecuando, ;s )e?es, no estontea1ento da 1arc,a tortuosa, su(ondo 3ue a)an5a)a1, es%arra)a1, no raro, dados (oucos (assos, ino(inada1ente, co1 outras se5es, outras co1(an,ias e outros %atal,es, a 1arc,e91arc,e e1 sentido contr7rio... Enreda)a19se. O (r<(rio 8eneral 3ue os atirara e1 tais /orcas caudinas, 1ais tarde, na orde1 do dia relati)a ao /eito, no encontrando no l:'ico o(ulento da nossa l2n8ua u1 ter1o l2di1o (ara caracteri?ar %e1 a desorde1 da re/re8a, a)enturou u1 8auc,is1o %7r%aro E as /or5as entrelisavam(se . . . =e sorte 3ue 3uando, (assada 1eia ,ora, c,e8ou a W.k coluna, era 47 sens2)el o n@1ero de %ai'as. *in,a1 1ais duas %ri8adas, a ".k e a O.k, /icando a(enas de reser)a, ; re5a8a, u1a, a _.k, so% as ordens i1ediatas do co1ando9e19c,e/e. Os rec:19)indos de)ia1 ainda alon8ar9se (ara a direita, se8undo o (lano @nico i1(osto (elas circunstDncias, o 3ue, al:1 de to1ar toda a /rente ao ini1i8o, o%stando9l,e 3ual3uer a5o contornante, /acultaria, de(ois, a in)estida /inal nu1a concentra5o cont2nua, 3ue o (r<(rio ca1(o de co1%ate indica)a, de/inindo9se co1o setor a1(l2ssi1o de raios con)er8entes na (ra5a das i8re4as. Las esta conce(5o t7tica, ali7s rudi1entar, no /oi ainda e/etuada. As %ri8adas au'ilares, ao c,e8are1 de%ai'o de u1a /u?ilaria estonteadora e de(arando o tu1ulto, no (odia1 1ais ada(tar9se ;s lin,as de u1 (lano 3ual3uer E articulando9se ;s 3ue as tin,a1 (recedido, re)i8orando9as re/or5ando9l,es os (ontos /racos, ou co1(letando9l,es os 1o)i1entosJ ou, ainda, (rendendo9se9l,es ;s alas e'tre1as, e'(andindo9l,as, a1(liando9l,as de 1odo a estendere1, (ossante e )i%r7til, de/ronte dos rudes anta8onistas, a en)er8adura de /erro da %atal,a. O coronel Carlos Teles e1 sua (arte de co1%ate E docu1ento 3ue no /oi contestado E a/ir1ou, de(ois, nua1ente, 3ue ao c,e8ar notara no se ac,are1 as /or5as nele en8a4adas co1 as /or1aturas 3ue l,es so (r<(rias. BNo o%stante, o de)er @nico na ocasio era a)an5ar e carre8ar...B A)an5ara1 e carre8ara1. Era1 oito ,oras da 1an,. For1osa e 3uente 1an, sertane4a 3ue na3uelas ?onas irradia se1(re u1 res(lendor %el2ssi1o de centel,as re/lu2das da terra desnuda e 3uart?osa... =e sorte 3ue se a tro(a i1(ri1isse na3uele es(adanar de %ril,os o /ul8or 1et7lico de X 1il %aionetas, co1o se (laneara, o cen7rio tornar9se9ia sin8ular1ente 1a4estoso. Las /oi l@8u%re. =e? %atal,es des(encara1, de 1istura, (elos cerros a%ai'o. Atul,ara1 as %ai'adas. Cal8ara1 de(ois as ladeiras 3ue as a(erta1. Coal,ara1 o to(o das colinasJ e descera19nas de no)o, ruidosa1ente, e1 tro(el E (ara no)a1ente in)estire1 co1 as 3ue se sucede1 inde/inida1ente (or toda a %anda E nu1 ondear de )a8as ,u1anas, re)oltas, desencadeadas, estre(itosas, arre%atando nas encostas, es(raiando9se nas (lanuras %re)es, acac,oando u1 tu1ulto nos decli)es, re(resando9se co1(ri1idas nas 3ue%radas... Os 4a8un5os e1 roda /ul1ina)a19nas, in)is2)eis, concentrando9se9l,es ;s il,ar8as, tal)e? en)ol)endo9as. . . recuando tal)e?, tal)e?

Nada (odia con4eturar9se. Os soldados co1e5ara1, certo, desde lo8o a con3uistar %ra)a1ente o terreno. *in8a)a1 1orros sucessi)os. Pisa)a1 de 1o1ento e1 1o1ento ; %orda de trinc,eiras, e no /undo destas os cartuc,os detonados e ardentes delata)a19l,es a /u8a recente do ini1i8o. Las no sa%ia1 no /i1 de al8u1 te1(o a dire5o real do (r<(rio ata3ue 3ue reali?a)a1. A r:(lica dos ad)ers7rios, (or sua )e?, )ariando e1 todos os ru1os, (arecia adrede dis(osta a desnorte79los. A(enas no 1eio da a5o ela se (atenteou E uni/or1e e 1ais %e1 de/inida E na e'tre1a direita, onde era l2cito es(er79la to constante, su8erindo o (ensa1ento de al8u1 )i8oroso ata3ue de /lanco 3ue, se /osse i1(ulsionado co1 ener8ia, lan5aria ine)ita)el1ente os sertane4os, triun/antes, dentro dos %atal,es des1antelados. *iu9se, (or:1, 3ue a3ueles reali?a)a1 a(enas u1a de1onstra5o li8eira, dei'ando esca(ar a o(ortunidade (ara aco1eti1ento s:rio. Ae)elou9o o es3uadro de lanceiros nu1 recon,eci1ento te1er7rio. Preci(itando9se )elo?1ente na3uela dire5o, deu de c,o/re, no to1%ar de u1a encosta, co1 cerca de oitenta 4a8un5os. Esta)a1 dentro de u1 curral, de onde atira)a1 de soslaio so%re a tro(a. =is(ersou9os a (onta5os de lan5a e a (atas de ca)alos, nu1a car8a )iolenta. Su%iu de(ois a 8alo(e, (erse8uindo9os, (or u1a ladeira 1enos a%ru(ta, at: ao alto de u1 dilatado (latM, e1 rec, distendida (ara nordeste. E o arraial, a 1enos de tre?entos 1etros, a(areceu9l,e ino(inada1ente, na /rente... Neste co1enos, (or sua )e?, ali c,e8a)a1 atro(elada1ente al8uns (elotes de in/antaria. A situa5o era cul1inante. [ /21%ria das (ri1eiras casas es(arsas nu1 recosto /ronteiro a cerca de tre?entos 1etros das i8re4as, o/erecia9se aos co1%atentes 7rea 1ais desi1(edida e (lana. Estes, (or:1, ali c,e8a)a1 e1 8ru(os e se1 orde1, 1al re(artidos na lar8a di)iso das %ri8adas: a O.k 1arc,ando (ela direita, a X.k e a ".k (elo centro e a _.k, 3ue entrara (or @lti1o na re/re8a, (ela es3uerda, (erlon8ando o rio. Era o 1o1ento a8udo do co1%ate. Na3uela e1inncia, a tro(a, so%retudo do centro (ara a direita, co1(leta1ente e'(osta, esta)a do1inada (elas i8re4as e de n2)el co1 a (arte alta do arraial, 3ue se alteia (ara o norte. E deste @lti1o (onto at: ao e'tre1o da (ra5a, a oeste Ea%ran8endo todo o 3uadrante e1 lon8ura 12ni1a de dois 3uilM1etros, caiu9l,e e1 ci1a, con)er8ente, u1a /u?ilaria tre1enda. As %ri8adas, entretanto, a)an5ara1 ainda. Las incoerente1ente, nu1 dissi(ar i1(roduti)o de )alor e de %alas, se1 a retitude de u1 (lano, se1 uni/or1idade na 1arc,a. No tor)elin,o das /ileiras so%re)in,a1 (aralisa5es s@%itas. Cada soldado tendo le)ado so1ente 1OK cartuc,os nas (atronas 8astara9os lo8o. =e 1odo 3ue se tornou necess7ria a (arada de %atal,es inteiros E e1 (leno con/lito e na e1inncia co1(leta1ente %atida E (ara se a%rir a 1ac,ado os cun,etes de 1uni5es e distri%u29las. Al:1 disto, co1(letando os tiroteios nutridos 3ue irro1(ia1 do arraial, onde cada (arede se rac,a)a e1 seteiras, atre)idos 8uerril,eiros a/ronta)a19se, de (erto, co1 os assaltantes, al)e4ando9os ; 3uei1a9rou(a, a%rindo9l,es, e1 descar8as es(arsas, claros assustadores. $atia19nos ainda (elo /lanco direito. O rare/eito dos esta1(idos denuncia)a, na3uela %anda, raros /ranco9atiradores. Las estes, e1%ora di1inutos, tol,ia1, (elo ri8or das (ontarias, o (asso a (elotes inteiros. =i9lo e(is<dio e'(ressi)o.

Tocaias dos -a!un/os Foi no @lti1o arranco da in)estida. A /or5a, na ocasio /ortalecida (ela ".k $ri8ada tendo ; /rente o coronel Carlos Teles, cu4o Estado91aior 3uase todo %a3ueara, a%alara trans(ondo a @lti1a ladeira, 3uando as se5es e'tre1as da3uele /lanco, rude1ente %atidas, con)er8ia1 e1 acelerado (ara a direita, na re(ulsa a ad)ers7rios 3ue no )ia1, na (lanura desnuda e c,ata, 3ue as )istas, entretanto, nu1 lance de)assa)a1. Arre1etera1, ao acaso, na dire5o de u1 u1%u?eiro, /rondente ainda. Era a @nica 7r)ore 3ue ali a(arecia. Os tiros r7(idos, (or:1 sucessi)os co1o /eitos (or u1 ,o1e1 @nico, %atera19nas, ento de /rente. *arara19nasJ des/alcara19nas, derru%ando, u1 a u1, in/le'i)el1ente, os 3ue as /or1a)a1. =estes, 1uitos, (or /i1, estacara1 atMnitos (elo inconce(t2)el de u1 /u?ila1ento e1 (laino esca1(o e li1(o, onde no ,a)ia a ondula5o 1ais li8eira aco%ertando o ad)ers7rio ine'or7)el. Outros, (or:1, tei1ara1, correndo (ara a 7r)ore solit7ria. E a al8uns (assos dela, )ira1 a/inal, ; %orda de u1a co)a circular, ressur8ir ; /lor do c,o u1 rosto %ron?eado e duro. E (ulando do /o4o, se1 lar8ar a ar1a, o 4a8un5o, escorre8ando c:lere ao )i:s da encosta, desa(areceu e1%ai'o no a/o8ado das 8rotas. Na trinc,eira soterrada tre?entos e tantos cartuc,os )a?ios di?ia1 3ue o ca5ador /ero? esti)era lar8o te1(o de tocaia na3uela es(era ardilosa1ente escol,ida. Outras, idnticas, sal(icando o solo, a(arecia1, salteada1ente e1 roda. E1 todas os 1es1os restos de 1uni5es re)ela)a1 a estadia recente de u1 atirador. Era1 co1o /o8a5as (eri8osas, alastrando9se (or toda a %anda. O c,o e'(lodia so% os (:s da tro(a. Os sertane4os desalo4ados desses esconderi4os acol,ia19se, recuando, noutrosJ e as no)as trinc,eiras arre%enta)a1 lo8o e1 descar8as )i)as, at: sere1 (or sua )e? a%andonadas E concentrando9se (ouco a (ouco, a3ueles, no arraial, cu4as (ri1eiras casas /ora1, ao ca%o, atin8idas ;s de? ,oras da 1an,. Arru1adas a leste, derra1ara19se a3uelas e1 lo1%ada e'tensa, e'(andida 1ais ou 1enos se8undo a 1eridiana e tendo a )ertente ocidental sua)e1ente desca2da at: ; (ra5a das i8re4as, adiante. A /or5a c,e8ou ;3uela situa5o do1inante co%rindo9a de u1a lin,a descont2nua e torcida, 3ue se alon8a)a (ara a es3uerda at: ao *a?a9$arris. E1 (arte os soldados a%ri8ara19se ento nos case%res con3uistados. A 1aioria, (or:1, i1(elida (or o/iciais, 3ue na con4untura se re)elara1 di8nos de 1ais 8loriosos /eitos, a)an5ou ainda, /ul1inada, nu1 c2rculo de descar8as, at: aos /undos da i8re4a )el,a. A _.k $ri8ada e o O.P de Pol2cia, ro1(endo (elo 7l)eo seco do rio, co1(letara1 esta aco1etida, 3ue /oi o derradeiro 21(eto da tro(a. =ali ; /rente ela no deu 1ais u1 (asso. Con3uistara u1 su%@r%io di1inuto da cidade %7r%ara e sentia9se i1(otente (ara ulti1ar a a5o. As %ai'as a)ultara1. A reta8uarda, coal,ada de /eridos e 1ortos, da)a a i1(resso e1ocionante de u1a derrota. Por entre eles (assara1, contudo, ainda, i1(elidos a (ulso, os dois Drupps. Postos lo8o de(ois e1 %atal,a, so%ranceiros ;s i8re4as, iniciara1 u1 can,oneio /ir1e E en3uanto no alto da Fa)ela, coroado de /u1o, estru8ia1 dentro de u1a cerra5o de tor1enta as %aterias do coronel Ol21(io da Sil)eira. Las, %atido (elas 8ranadas 3ue ali to1%a)a1, 1er8ul,antes, %atido (elas /u?ilarias, 3ue l,e to1a)a1 toda a orla do nascente, o arraial recrudesceu na r:(lica. As %alas irradiando de l7, in@1eras, )ara)a1 os ta%i3ues das casas, e1 3ue se acol,ia1 os assaltantes, e 1ata)a19nos l7 dentro. A i8re4a no)a, ; 1ar8e1 do rio, /ul1ina)a a _.k $ri8ada. O O.P de Pol2cia, rude1ente co1%atido, caiu (or /i1 nu1a 8rota estreita e coleante 3ue o li)rou de u1 /u?ila1ento e1 1assa.

O sol cul1inou nesta situa5o 8ra)2ssi1a e d@%ia. A %atal,a iniciada a dois 3uilM1etros continua)a 1ais ren,ida na orla do casario. Neste transe os c,e/es da X.k e ".k $ri8adas, 3ue se tin,a1 a)anta4ado at: ao ce1it:rio 4unto ; i8re4a )el,a, recla1ara1 a (resen5a do 8eneral Artur Oscar. Este a(areceu de(ois de /a?er a (:, 1al enco%erto (elas casin,as es(arsas da )ertente, u1a tra)essia 3ue /oi u1 lance de %ra)ura. Ao c,e8ar encontrou, 47 8ra)e1ente /eridos dentro do (r<(rio (ouso e1 3ue se ,a)ia1 acol,ido, o coronel Carlos Teles, o co1andante do O.P de lin,a e o ca(ito AntMnio Sales. A con/erncia E r7(ida E reali?ou9se dentro do case%re e'28uo. E1 to1o estala)a a desorde1: )i%ra5es de tiros, tro(ear de carreiras doidas, notas estr2dulas de cornetas, )o?es (rec2(ites de co1ando, %rados de c<lera, 8ritos de dor, i1(reca5es e 8e1idos. O tu1ulto. =esor8ani?ados os %atal,es, cada u1 luta)a (ela )ida. Nos 8ru(os co1%atentes reunidos ao acaso, /eitos de (ra5as de todos os cor(os, adensando9se (or tr7s de /r78eis (aredes de tai(a ou no cun,al das es3uinas, %atendo9se a todo transe, /i?era9se u1a sele5o natural de )alentes. E'tintas todas as es(eran5as, o instinto ani1al da conser)a5o, co1o s<i se1(re acontecer nesses e(2lo8os so1%rios dos co1%ates, )estia a clD1ide do ,ero2s1o, desdo%rando %rutal1ente a /or1a (ri1iti)a da cora8e1. Al,eias ao destino dos outros co1(an,eiros, redu?indo a %atal,a ; 7rea estreita e1 3ue 4o8a)a1 a )ida, as /ra5es co1%atentes atul,ando os ti4u(ares e1 cu4as (aredes, co1o os 4a8un5os, ras8a)a1 seteiras, ne8aceando nas es3uinas, correndo desencontrada1ente (elos claros das )ielas, co1 o ad)ers7rio a dois (assos, enleados 3uase e1 luta %ra5o a %ra5o, a8ia1, ; toa, (or conta (r<(ria. Fa1intos e a8oniados de sede, ao (enetrare1 as (e3uenas )i)endas, dentro das 3uais no (ri1eiro 1inuto nada distin8uia1, na (enu1%ra dos cM1odos estreitos e se1 4anelas, ol)ida)a1 o 1orador. Percorria19nos, tateantes, e1 %usca de u1a 1orin8a dI78ua ou u1 ca%a? de /arin,a. E %a3uea)a1, no raro, (or u1 dis(aro ; 3uei1a9rou(a. Soldados (ossantes, 3ue )in,a1 res/ole8ando de u1a luta de 3uatro ,oras, ca2ra1, al8uns 1ortos (or 1ul,eres /r78eis. Al8u1as )alia1 ,o1ens. *el,as 1e8eras de te? %a5a, /aces 1urc,as, ol,ares a/u?ilando /a@l,as, ca%elos corredios e soltos, arre1etia1 co1 os in)asores nu1 del2rio de /@rias. E 3uando se do%ra)a1, so% o (ulso da3ueles, 4u8uladas e 3uase estran8uladas (elas 1os (otentes, arrastadas (elos ca%elos, atiradas ao c,o e calcadas (elo taco dos coturnos E no /ra3uea)a1, 1orria1 nu1 estertor de /eras, cus(indo9l,es e1 ci1a u1 escon4uro doloroso e tr78ico . . . No&a &it$ria desastrosa No 1eio desta con/uso desastrosa, o co1andante9e19c,e/e resol)eu 3ue se 8uardasse a (osi5o con3uistada. O al)itre i1(un,a9se (or si, in/le'i)el1ente. Lais u1a )e? no /i1 de u1a arre1etida )iolenta a e'(edi5o se )ia adstrita a estacar, encra)ando9se e1 situa5o insol@)el. Era1 (or i8ual i1(oss2)eis E o a)an5a1ento e o recuo. >1o%ili?ou9se ao cair da tarde nu1a ourela estreita do arraialEu1a 3uinta (arte deste, li1itando9o (elo le)ante E na lar8a co'il,a e'(andida de norte a sul e descendo e1 decli)e (ara a (ra5a. As casas 3ue ali se eri8ia1, 1enos unidas 3ue as de1ais, tin,a1 data recente. Canudos, no seu cresci1ento sur(reendedor, des%ordara da de(resso, e1 3ue se /or1ara, (ara o )iso das colinas en)ol)entes. A tro(a ocu(ara u1 desses su%@r%ios. A cidadela (ro(ria1ente dita, co1 a sua /ei5o ori8inal e %7r%ara, no /ora a %e1 di?er atin8ida. Ali esta)a, (erto, e1 /rente Ea1ea5adora1ente E,

se1 1uros, 1as ine'(u8n7)el, (ondo diante da in)aso 1il,ares de (ortas, 1il,ares de entradas a%ertas (ara a rede ine'tric7)el dos %ecos tortuosos. Las no se (odia ultra(assar o es/or5o te1er7rio /eito. A lin,a a)an5ada dos cor(os 3ue 1ais se tin,a1 adiantado /ir1ou9se de/initi)a1ente. Nu1a 8rota (ro/unda, 3ue drena)a os /lancos da Fa)ela, na e'tre1a es3uerda, entrinc,eirou9se o O.P de Pol2cia, distendendo9se at: ; %orda direita do *a?a9$arris onde se li8a)a ao W_.P de >n/antaria. Este, (or sua )e?, desdo%rando9se, ia unir9se na 1ar8e1 o(osta ao O.P de lin,a, 4unto ao ce1it:rio. Se8uia19se sucessi)a1ente: o WO.P, nos /undos da i8re4a )el,aJ o Y.P, (aralela1ente ; /ace oriental da (ra5aJ e de(ois o WO.P, o "K.P e o XK.P entran,ando9se nu1 d:dalo de case%res, (ara o norte. >n/lectindo deste (onto ; reta8uarda, a lin,a, co1 as /or5as desen)ol)idas do 1W.P, X1.P e X!.P, encur)a)a9se, con)e'a, a/astando9se do casario e 8uardando o /lanco direito do aca1(a1ento, onde /icou o 3uartel98eneral, na )ertente o(osta, (rote8ido (elos 1".P, XW.P, XX.P e X".P $atal,es e (ela ala de ca)alaria. O resto do dia, e 8rande (arte da noite, e1(re8ara19no na constru5o dos entrinc,eira1entos, %lindando9se de t7%uas ou (edras as (aredes das casas, ou escol,endo9se raros (ontos 1enos en/iados (elos (ro4etis. Estes tra%al,os i1(un,a1 os 17'i1os res8uardos. Os e'(edicion7rios entala)a19se nu1a il,ar8a do arraial e o ini1i8o )i8ia)a9os, i1(lac7)el. A/rou'ara a /u?ilaria, 1as (ara recair na (ra'e costu1eira das tocaias: e1 cada /resto de (arede insinua)a9se u1 cano de es(in8arda e u1 ol,ar inda8ador. Cada (asso do soldado /ora do Dn8ulo de u1a es3uina era a 1orte. Co1e5ou9se a sentir o i1(:rio de u1a situa5o 1ais incM1oda 3ue a anterior, da Fa)ela. Ali ,a)ia, ao 1enos, a es(eran5a do assalto e da )it<riaJ des(re?a)a9se ainda o ad)ers7rio, 3ue s< re)ida)a de lon8e, entre ciladas. A8ora, ne1 este en8ano resta)a. O 4a8un5o ali esta)a E indo17)el E desa/iando u1 c,o3ue %ra5o a %ra5o. No o ate1ori?ara a (ro'i1idade dos contendores, (ro/issionais da 8uerra, 3ue l,e en)ia)a1 as 8entes das Fterras 8randesB. Eles esta)a19l,e, a8ora, ao lado, a dois (assos, acoto)elando9o, acol,idos so% os 1es1os tetos de tai(a e au1entando, de re(ente, e1 (oucos 1inutos, de X 1il al1as, a (o(ula5o do lu8are4o sa8rado. Las no l,e ,a)ia1 1odi/icado se3uer o (ri1iti)o re821en. Ao e1(ardecer do dia, o sino da i8re4a )el,a %atia, cal1a1ente, a A)e9LariaJ e, lo8o de(ois, do seio a1(l2ssi1o da outra, ressuda)a o sal1ear 1erenc<rio das re?as... Toda a a8ita5o do dia /ora co1o incidente )ul8ar e es(erado. 7ai4as No entanto, a e'(edi5o atra)essara )iolent2ssi1a crise. Ti)era cerca de 1il ,o1ens, "Y, entre 1ortos e /eridos, e estes, co1 os ca2dos nos recontros anteriores, redu?ia19na considera)el1ente. >1(ressiona)a19na, ade1ais, os resultados i1ediatos do aco1eti1ento. Trs co1andantes de %ri8adas, Carlos Teles, Serra Lartins e Antonino N:ri, 3ue )iera ; tarde co1 a Y.k, esta)a1 /ora de co1%ate. Nu1a escala ascendente, a)ulta)a1 %ai'as de o/iciais 1enos 8raduados e (ra5as. Al/eres e tenentes ,a)ia1, co1 desasso1%ro incr2)el, 1al%aratado a )ida e1 toda a lin,a. =e al8uns cita)a19se, de(ois, os arro4ados lances: Cun,a Si1a, estudante da Escola Lilitar de Porto Ale8re, 3ue, /erido e1 (leno (eito nu1a car8a de lanceiros, concentrara os @lti1os alentos no @lti1o arre1esso da lan5a caindo, e1 c,eio, so%re o ini1i8o, /eito u1 dardoJ ^anderle\, 3ue, (reci(itando9se a 8alo(e (ela encosta as(:rri1a da @lti1a colina, /ora a%atido ao 1es1o te1(o 3ue o ca)alo no to(o da escar(a, rolando (or ela a%ai'o e1 3ueda (rodi8iosa, de tit /ul1inadoJ e outros, %a3ueando todos,

)alente1ente E entre )i)as retu1%antes ; Ae(@%lica E, ,a)ia1 dado ; re/re8a u1 tra5o sin8ular de ,eroicidade anti8a, re)i)endo o des(rendi1ento doentio dos 12sticos lidadores da 1:dia idade. O (aralelo : (er/eito. H7 nas sociedades retrocessos at7)icos not7)eisJ e entre n<s os dias re)oltos da Ae(@%lica tin,a1 i1(ri1ido, so%retudo na 1ocidade 1ilitar, u1 liris1o (atri<tico 3ue l,e dese3uili%rara todo o estado e1ocional, des)airando9a e arre%atando9a e1 ideali?a5es de ilu1inados. A luta (ela Ae(@%lica, e contra os seus i1a8in7rios ini1i8os, era u1a cru?ada. Os 1odernos te1(l7rios, se no en)er8a)a1 a ar1adura de%ai'o do ,7%ito e no le)a)a1 a cru? a%erta nos co(os da es(ada, co1%atia1 co1 a 1es1a /: ina1ol87)el. Os 3ue da3uele 1odo se a%atia1 ; entrada de Canudos tin,a1 todos, se1 e'cetuar u1 @nico, col8ada ao (eito es3uerdo e1 1edal,as de %ron?e, a e/28ie do 1arec,al Floriano Pei'oto e, 1orrendo, sauda)a1 a sua 1e1<ria E co1 o 1es1o entusias1o delirante, co1 a 1es1a dedica5o incoerc2)el e co1 a 1es1a a%erra5o /an7tica co1 3ue os 4a8un5os %rada)a1 (elo $o1 Nesus 1isericordioso e 1ila8roso. . . Ora, esse entusias1o /e%ril, ; (arte as (reci(ita5es desastrosas decorrentes, no dia 1! de 4ul,o /oi a sal)a5o... U1a tro(a e'clusi)a1ente ro%ustecida (ela disci(lina, 3ue se desor8ani?asse da3uela 1aneira, estaria (erdida. Las os soldados rudes, e1 cu4o Dni1o co1%alido (enetra)a1 desalentos e incerte?as, i1o%ili?ara19se so% o ,i(notis1o da cora8e1 (essoal dos c,e/es, ou do1inados (elo (rest28io de o/iciais 3ue, 8ra)e1ente /eridos, al8uns 1al sustendo a es(ada, a)an5a)a1 e1 ca1%aleios (ara as lin,as de /o8o E 1ori%undos e desa/iando a 1orte. Ficara1 de al8u1 1odo sitiados entre eles e os 4a8un5os. Nos 0lancos de Canudos A noite de 1! de 4ul,o, contra a e'(ectati)a 8eral, (assou e1 relati)a cal1a. Os sertane4os, (or sua )e?, claudica)a1. No Dni1o do c,e/e e'(edicion7rio (airara o te1or de u1 assalto noturno (ara o 3ual no ,a)ia rea5o (oss2)el. As /r78eis lin,as de de/esa, ainda 3uando no /osse1 rotas (or 3ual3uer dos seus (ontos, (odia1 ser en)ol)idas (elos lados e, (ostas entre dois /o8os e contidas na /rente (elo arraial i1(enetr7)el, seria1 /acil1ente destru2das. A situa5o, (or:1, resol)era9se (ela in:rcia dos ad)ers7rios. No dia su%se3Tente u1a lin,a de %andeirolas )er1el,as, /eita de co%ertores re@nos, de1arca)a u1 se81ento de cerco di1inut2ssi1o: u1 3uinto da (eri/eria enor1e do arraial. Lal o /ec,a)a (elo le)ante. Nesta %anda 1es1o esta)a e1 claro a e'tre1a direitaJ do 1es1o 1odo 3ue ; es3uerda, entre as )ertentes da Fa)ela, e os (ri1eiros sulcos do arroio da Pro)idncia, onde 4a?ia o cor(o (olicial, se )ia lar8o es(a5o li)re. Para se ulti1ar a circun/erncia /a?ia9se 1ister u1 tra5ado 3ue, (rolon8ando9se (ara a direita e1 c,eio ao norte, in/lectindo de(ois (ara oeste, ladeando o rio e aco1(an,ando9o na sua cur)atura (ara o sul, 8al8ando as ondula5es 1aiores do solo no (ri1eiro socalco das serras do Calu1%i e do Ca1%aio, )ol)esse /inal1ente a leste (elo es(oro dos Pelados. U1 circuito de seis 3uilM1etros, a(ro'i1ada1ente. Ora, a e'(edi5o redu?ida a (ouco 1ais de X 1il ,o1ens )7lidos, centenares dos 3uais se re1o)ia1 ; 8uarda da Fa)ela, no (oderia a4ustar9se a to a1(la cercadura, 1es1o 3ue l,a (er1itisse o ad)ers7rio. A (aralisa5o te1(or7ria das o(era5es i1(un,a9se ine)it7)el, resu1indo9se na de/esa da (osi5o ocu(ada, at: 3ue 1aiores re/or5os /acultasse1 no)os es/or5os. Posi/ o crtica

O 8eneral Artur Oscar a)aliou, ento, co1 se8uran5a, o estado das coisas. Pediu u1 cor(o au'iliar de O 1il ,o1ens e curou de dis(ositi)os (ara 8arantir a /or5a 3ue triun/ara de 1aneira sin8ular, a (i3ue de u1a derrota. Esta)a, de(ois de 1ais u1 triun/o, na con4untura torturante de no (oder arriscar ne1 u1 (asso ; /rente, ne1 u1 (asso atr7s. O/icial1ente, as ordens do dia decreta)a1 o co1e5o do s2tio. Las, de /ato, co1o se1(re sucedera desde WY de 4un,o, a e'(edi5o : 3ue esta)a sitiada. Tol,ia9a o arraial a oeste. Ao sul os altos da Fa)ela /ec,a)a19se9l,e atra)ancados de /eridos e doentes. Para o norte e o nascente se desenrola)a o deserto i1(enetr7)el. A 7rea da sua a5o a(arente1ente au1entara. =ois aca1(a1entos distintos (arecia1 denotar 1ais lar8a 1o)i1enta5o, li%erta da constri5o de trinc,eiras en)ol)entes. Esta iluso, (or:1, e'tin8uiu9se no (r<(rio dia do assalto. Os cerros, )arridos a car8as de %aionetas (oucas ,oras antes, /i8ura)a19se de no)o 8uarnecidos. As co1unica5es co1 a Fa)ela tornara19se lo8o di/ic2li1as. To1%a)a1, no)a1ente %aleados, os /eridos 3ue (ara l7 se arrasta)a1J e u1 1:dico, o dr. Tolentino, 3ue na tarde do co1%ate dali descera, ca2ra, 8ra)e1ente /erido, na ri%anceira do rio. A tra)essia no ca1(o con3uistado /e?9se (ro%le1a s:rio aos con3uistadores. Por outro lado os 3ue ,a)ia1 in)adido o %re)e trec,o do arraial co(ia)a1, lin,a a lin,a. a recluso 3ue antes o%ser)a)a1 nos 4a8un5os. Co1o estes, a(in,a)a19se nos case%res ardentes co1o /ornos, ao re)er%erar dos 1eios9dias 1or1acentos e 4a?ia1 ,oras es3uecidas, ol,os en/iados (elas rac,as das (aredes, caindo escandalosa1ente na 1es1a 8uerril,a de tocaias. sondando co1 as )istas o casario e dis(arando as es(in8ardas todas 7 u1 te1(o E ce1, du?entos, tre?entos tiros a E contra u1 )ulto, u1 tra(o 3ual3uer, (erce%ido de relance, indistinto e /u8iti)o, ao lon8e, no tor)elin,o dos %ecos. =istri%u2da a @lti1a ra5o E u1 litro de /arin,a (ara sete (ra5as e u1 %oi (ara u1 %atal,o E , restos do co1%oio sal)ador, era9l,es i1(oss2)el (re(arar con)eniente1ente a re/ei5o escassa. U1 /io de /u1o %ran3ueando no teto de %arro da c,ou(ana era u1 c,a1ari? de %alas a [ noite u1 /<s/oro aceso (un,a /o8o a rastil,os de descar8as. Os 4a8un5os sa%ia1 3ue (odia1 /ul1inar dentro dos case%res E /r78eis ante(aros da ar8ila E os 1oradores intrusos. O coronel Antonino N:ri /ora /erido, 4usta1ente 3uando, de(ois de atra)essar co1 a sua %ri8ada a ?ona (eri8osa e a%erta do co1%ate, se acol,era a u1 deles. Casa1atara19nos, ento. Es(essara19l,es as (aredes co1 1uros interiores, de (edras, ou re)estira19nas de t7%uas. E assi1 1ais 8arantidos, atra)essando 8rande (arte do dia, de %ru5os, so%re os 4iraus, ol,ares rasantes (elos es)os do col1o, dedos encla)in,ados nos /ec,os da es(in8arda E os )itoriosos c,eios de sustos tocaia)a1 os )encidos... So%re o 3uartel98eneral, centrali?ado (ela %arraca do co1andante9e19c,e/e, na )ertente o(osta, os (ro4etis (assa)a1 ino/ensi)os, re(elidos (elo Dn8ulo 1orto da colina. E a3uele te)e durante todo o correr da noite, 3ue l,e /ec,ara a 4ornada tra%al,osa, (assando9l,e e1 si%ilos 7s(eros so%re a tenda, os res(in8os dos tiroteios 3ue se ren,ia1 do outro lado co1 as lin,as a)an5adas. Os co1andantes destas, tenentes9coron:is Tu(i Caldas e =antas $arreto, deste1erosos a1%os, sentia19se toda)ia na i1inncia de u1 desastre, co1(reendendo B3ue u1 (asso ; reta8uarda e1 3ual3uer (onto da lin,a central l,es seria a (erdi5o totalB. Por3ue esta (reocu(a5o de u1a cat7stro/e (r<'i1a, inilud2)el, nin8u:1 a oculta)a. =edu?ia19se irresisti)el1ente na se3Tncia de anteriores sucessos. >1(un,a9se. =urante 1uitos dias do1inou todos os es(2ritos. BU1 ini1i8o ,a%ituado ; luta re8ular 3ue sou%esse tirar (artido de nossas des)anta8ens t7ticas no teria certa1ente dei'ado (assar esse 1o1ento e1 3ue a )in8an5a e a des/orra teria1 a conse3Tncia da 1ais re3uintada sel)a8eria.B

Las o 4a8un5o no era a/eito ; luta re8ular. Fora at: de1asia de /rase caracteri?79lo ini1i8o, ter1o e'te1(orDneo, es3uisito eu/e1is1o su(lantando o B%andido /a1i8eradoII da literatura 1arcial das ordens do dia. O sertane4o de/endia o lar in)adido, nada 1ais. En3uanto os 3ue l,o a1ea5a)a1 (er1anecia1 distantes, rodea)a9os de ciladas 3ue l,es tol,esse1 o (asso. Las, 3uando eles, ao ca%o, l,e %atera1 ;s (ortas e l,as arro1%ara1 a coices de ar1as, a)entou9se9l,e, co1o @nico e'(ediente, a resistncia a (: /ir1e, a/rontando9os /ace a /ace, adstrito ; (reocu(a5o di8na da de/esa e ao no%re co1(ro1isso da des/orra. Canudos s< seria con3uistado casa (or casa. Toda a e'(edi5o iria des(ender trs 1eses (ara a tra)essia de ce1 1etros, 3ue a se(ara)a1 da a(side da i8re4a no)a. E no @lti1o dia de sua resistncia inconce%2)el, co1o %e1 (oucas idnticas na ,ist<ria, os seus @lti1os de/ensores, trs ou 3uatro anMni1os, trs ou 3uatro 1a8ros tits /a1intos e andra4osos, iria1 3uei1ar os @lti1os cartuc,os e1 ci1a de _ 1il ,o1ensa A3uela (ertin7cia /or1id7)el co1e5ou no dia 1! e no /ra3ueou 1ais. Ter1inara o ata3ue 1as a %atal,a continuou, inter1in7)el, 1on<tona, aterradora, co1 a 1es1a intercadncia es(el,ada na Fa)ela: di/undida e1 tiros 3ue sulca)a1 o es(a5o de 1inuto a 1inuto, ou tiroteios alastrando9se /uriosa1ente (or todas as lin,as, e1 arrancos s@%itos, re(entinos co1%ates de 3uartos de ,ora, (restes tra)ados, (restes des/eitos, antes 3ue ter1inasse1 as notas e1ocionantes dos alar1as. Esses assaltos su%itDneos, inter1eados de lon8as ,oras de re(ouso relati)o, tradu?ia1 se1(re u1a in)erso de (a(:is. Os assaltantes era1, (or )ia de re8ra, os assaltados. O ini1i8o encantoado : 3ue1 l,es 1arca)a o 1o1ento an8ustioso das re/re8as, e estas sur8ia1 se1(re de c,o/re. Noite )el,a, ;s )e?es 3ue%rando u1 ar1ist2cio de 1inutos, 3ue os soldados da )an8uarda a(ro)eita)a1 (ara descanso ilus<rio, ca%eceando a%ra5ados ;s cara%inas, u1 /o8ueto ascendia rec,iando as(era1ente, /eito u1 ras8o no /ir1a1ento escuro. E ; sua lu? /u8a? )ia19se as ci1al,as das i8re4as de%ruadas de u1a orla ne8ra e /er)il,ante. O co1%ate /eria9se na tre)a, aos /ul8ores inter1itentes das /u?ilarias. Outras )e?es, contra o 3ue era de es(erar, era ao ro1(er do dia, e1 (lena 1an, es(lendorosa e ardente, 3ue os 4a8un5os aco1etia1 desasso1%rada1ente, ;s claras. Notas de um di2rio U1 di7rio 1inucioso da luta na3ueles (ri1eiros dias, l,e (atenteia o car7ter anor1al1ente %7r%aro. Es%oce1o9lo e1 tra5os lar8os at: ao dia W" de 4ul,o, a(enas (ara de/inir u1a situa5o 3ue da3uela data e1 diante no se trans1udou. =ia 1 E A /u?ilaria ini1i8a (rinci(ia ;s cinco ,oras da 1an,. Prosse8ue durante o dia. Entra (ela noite dentro. O co1andante da 1.k coluna, (ara re)i8orar a re(ulsa, deter1ina a )inda de 1ais dois can,es Drupps, 3ue esta)a1 na reta8uarda, a /i1 de sere1 assestados ; noite. [s do?e e 1eia /oi /erido, e1 seu aca1(a1ento, dentro de u1 case%re onde descansa)a, nu1a rede, o co1andante da Y.k $ri8ada. [s duas ,oras da tarde, de(ois de a(ontar e dis(arar o can,o da direita (ara u1a das torres da i8re4a no)a, 1orre tres(assado (or u1a %ala o tenente To17s $ra8a. [ tarde desce1 co1 di/iculdade da Fa)ela al8u1as reses (ara ali1ento da tro(a. A %oiada dis(ersa9se, /usti8ada a tiros, ao atra)essar o *a?a9$arris, sendo a custo reunida, (erdendo9se al8u1as ca%e5as. Ao to3ue de recol,er os 4a8un5os in)este1 contra as lin,as, (erdurando o ata3ue at: ;s no)e e 1eia e continuando, a/rou'o, da2 (or diante. Aesultado: u1 co1andante su(erior /eridoJ u1 su%alterno 1orto, de? ou do?e (ra5as /ora de co1%ate.

=ia WK E O aca1(a1ento : su%ita1ente atacado 3uando as cornetas de todos os cor(os toca1 a al)orada. Tiroteios durante o dia todo. Conse8ue9se assestar a(enas u1 dos can,es recondu?idos. H7 o 1es1o n@1ero de %ai'as da ):s(era: u1 soldado 1orto. =ia W1E Ladru8ada tran3Tila. Poucos ata3ues durante o dia. Os can,es da Fa)ela %o1%ardeia1 at: ; %oca da noite. =ia relati)a1ente cal1o. Poucas %ai'as. =ia WW E Se1 a8uardar a iniciati)a do ad)ers7rio, a artil,aria a%re o can,oneio ;s cinco ,oras da 1an, E(ro)ocando re)ide (ronto e )irulento de atiradores enco%ertos nos 1uros das i8re4as. So (enosa1ente condu?idos, do ca1(o da a5o (ara o aca1(a1ento da Fa)ela, os @lti1os /eridos. Se8ue e1 recon,eci1ento (elas cercanias o tenente9coronel Si3ueira de Leneses. Ao )oltar declara estar o ini1i8o 1uito /orte, e 3ue 1uito (oucas casas de Canudos esto e1 nosso (oder, atenta a co1(ara5o co1 o n@1ero das 3ue /or1a1 o (o)oado. So1ente ; noite se torna (oss2)el distri%uir (arcas ra5es de 8neros aos soldados da lin,a de /rente, o 3ue /oi i1(oss2)el /a?er durante o dia, (ela )i8ilDncia dos anta8onistas. [s no)e ,oras da noite assalto )iolento (elos dois /lancos. Aesultado: WO ,o1ens /ora de co1%ate. =ia WX E Al)orada tran3Tila. Ae(entina1ente, u1a ,ora de(ois, ;s seis da 1an,, os 4a8un5os, de(ois de u1 1o)i1ento contornante des(erce%ido, cae1 i1(etuosa1ente so%re a reta8uarda do ca1(o de %atal,a. So re(elidos (elo X".P $atal,o e Cor(o Policial, dei'ando 3uin?e 1ortos, u1a ca%ocla (risioneira e u1 surro de /arin,a. [ noite tiroteios cerrados. Os trs can,es dera1 a(enas no)e dis(aros (or /alta de 1uni5es. =ia W" E Co1e5ou o %o1%ardeio ao le)antar do sol. O (o)oado, contra o costu1e, su(orta9o se1 r:(lica. Os schrapnels da Fa)ela cae1 l7 dentro e estoura1, co1o se %atesse1 nu1a ta(era deserta. =urante lar8o te1(o trucida9o o can,oneio i1(une1ente. [s oito ,oras, (or:1, ou)e19se al8uns esta1(idos, raros, ; direitaJ e lo8o de(ois so assaltados os can,es da3uele /lanco. Enreda9se o con/lito %ra5o a %ra5o, cara%inas es%ocadas aos (eitos, e 8enerali?a9se nu1 crescendo a(a)orante. *i%ra1 de (onta a (onta de?enas de cornetas. Toda a tro(a /or1a (ara a %atal,a. O ata3ue )isa)a cortar a reta8uarda da lin,a de /rente. U1 1o)i1ento te1er7rio. Cortando9a cairia1 so%re o 3uartel98eneral, e (oria1 os sitiantes entre dois /o8os. Era u1 (lano de Pa4e@ 3ue, tendo de(osto os de1ais ca%ecil,as, assu1ira a dire5o da luta. Esse assalto durou 1eia ,ora. Os 4a8un5os re(elidos, (or:1, )ol)era1 1inutos de(ois, outra )e? so%re a tro(a, arre1etendo co1 1aior arro4o so%re a direita. A custo re(elidos recua1 at: ;s (ri1eiras casas no con3uistadas de onde reata1 o tiroteio, cerrado, cont2nuo. To1%a1 o co1andante do XX.P, AntMnio Nunes Sales, e 1uitos o/iciais e (ra5as. Ao 1eio9dia cessa a a8ita5o. S@%ito silncio desce so%re os dois ca1(os. [ u1a ,ora E no)o assalto, 1ais i1(etuoso ainda. For1a19se todos os %atal,es. Era co1o a oscila5o de u1 ar2ete. A no)a (ancada (ercutiu, insistente, nas lin,as do /lanco direito. O i1(etuoso Pa4e@ %a3ueia 1ortal1ente /erido. To1%a1 do nosso lado 1uitos co1%atentes entre os 3uais, 1orto, o tenente Fi8ueira, de Tau%at:J /eridos o co1andante do XX.V, ca(ito Noa3ui1 Pereira So%o e 1uitos o/iciais. A /i1 de distrair o ini1i8o, o co1andante9e19c,e/e deter1ina 3ue atire1 os cor(os do /lanco es3uerdo, ainda no in)estidos. A /or5a toda descarre8a as ar1as contra o arraial. Se8ue e1 acelerado u1a 1etral,adora (ara re/or5ar a direita. Atroa1 no alto todas as %aterias da Fa)ela...

Ae(ele9se ao ini1i8o. [ noite tirotear constante at: a 1adru8ada. No dia WO... Nesse dia, co1o nos outros, as 1es1as cenas, (ouco destoantes, i1(ri1indo na ca1(an,a u1a 1onotonia dolorosa. Os entrinc,eira1entos da lin,a de cerco /a?ia19se nesse inter1itir de co1%atesJ e so1ente ; noite (odia ser distri%u2da a re/ei5o insu/iciente aos soldados /a1intos ou conse8uia1 estes, a4ou4ados de cantis e 1ar1itas, arriscar a tentati)a ,er<ica de al8uns (assos at: ;s caci1%as do *a?a9$arris, %uscando a 78ua 3ue l,es 1iti8asse a sede lon8a1ente su(ortada. >a19se assi1 os dias... Triun0os pelo tel1!ra0o Estes /atos c,e8ara1 ;s ca(itais da Ae(@%lica e dos Estados inteira1ente %aral,ados. =o e'(osto (ode %e1 in/erir9se 3ue era isto ine)it7)el. Zuando os (r<(rios lidadores 1al rastrea)a1, na discordDncia dos sucessos, u1 4u2?o 3ual3uer so%re a (r<(ria situa5o, : natural 3ue os 3ue atenta)a1, de lon8e, (ara o dra1a i1erso na (ro/undura dos sertes, desandasse1 e1 con4eturas, so%re inst7)eis, /alsas. Falou9se a (rinc2(io na )it<ria. A tra)essia do Cocoro%<, anterior1ente sa%ida, (ressa8ia)a 3ue o E':rcito ,ou)esse a%atido, de u1 salto, os re%eldes. Not2cias es(arsas (ro)indas do ca1(o de a5o, ou tele8ra1as incisi)os, 1arca)a1 al:1 disto, ; luta, u1 desenlace e1 trs dias. *ol)idos, (or:1, 3uin?e, (atenteou9se a inanidade de es/or5os dos 3ue ,a)ia1 entrado do ca(ric,o de /antasiar triun/os. *iu9se 3ue os 4a8un5os ,a)ia1 1ais u1a )e? )in8ado o c2rculo cortante das %aionetas. =e sorte 3ue en3uanto a e'(edi5o se e'auria no er1o da Fa)ela e ia to1%ar, e'aurida (or u1a san8ria (ro/unda , nu1 trec,o de Canudos E a o(inio nacional, (ela i1(rensa, e'tra)a8a)a, %alanceando as 1ais a)enturosas ,i(<teses 3ue ainda saltara1 dos (relos. O es(antal,o da restaura5o 1on7r3uica ne8re4a)a, de no)o, no ,ori?onte (ol2tico atroado de tor1entas. A des(eito das ordens do dia e1 3ue se canta)a )it<ria, os sertane4os a(arecia1 co1o os chouans de(ois de Fontena\. Ol,a)a9se (ara a Hist<ria atra):s de urna ocular in)ertida: o %ronco Pa4:u e1er8ia co1 o facies do1inador de C,atelineau. Noo A%ade era u1 C,arrete de c,a(:u de couro. =e(ois do dia 1! a ansiedade 8eral cresceu. A not2cia do aconteci1ento, co1o a dos anteriores, (rinci(iando nu1 entoar de )it<rias, desca1%a)a de(ois, a (ouco e (ouco, recortando9se de lancinantes d@)idas, at: 3uase ; con)ic5o de u1a derrota. C,e8a)a1, toda)ia,. da ?ona das o(era5es, tele8ra1as (arado'ais e de(lora)el1ente e'tra)a8antes. Calca)a19se nu1a nor1a @nica: E 9andidos encurraladosA Gt@ria certaA I Hentro de dois dias estar) em nosso poder a cidadela de CanudosA =an)ticos visivelmente a"atidos A Lais )er2dicos, (or:1, co1e5ara1 desde o dia WY de 4ul,o a se8uir (ara o litoral, de1andando a ca(ital da $a,ia E os docu1entos )i)os da cat7stro/e...

Captulo +I
Pelas estradas9 Os 0eridos A re1o5o dos doentes e /eridos (ara Lonte Santo era ur8ente. Assi1, (artira1 lo8o as (ri1eiras tur1as (rote8idas (or (ra5as de in/antaria at: ao e'tre1o sul da ?ona (eri8osa, Nu7. Co1e5ou, ento, a deri)ar lasti1a)el1ente (elos ca1in,os o re/lu'o da ca1(an,a. Col/a)a9o o 1orro da Fa)ela. =iaria1ente, e1 sucessi)as le)as, a%alara1 dali, e1 in@1eros %andos, todos os des/alecidos e todos os in@teis, e1 redes de caro7 ou 4iraus de (aus roli5os os en/er1os 1ais 8ra)es, outros ca)al8ando (enosa1ente ca)alos i1(rest7)eis e re8ues, ou a(in,ados e1 carro5as ronceiras. A 8rande 1aioria, a (:. Sa2a1 3uase se1 recursos, co1%alidos, e'austos de (ro)a5es, a/undando, resi8nados, na re8io er1ada (ela 8uerra. Era a entrada do estio. O serto (rinci(ia)a a 1ostrar u1 facies 1elanc<lico, de deserto. Su8adas dos s<is as 7r)ores do%ra)a19se 1urc,as, des(indo9se dia a dia das /ol,as e das /loresJ e, alastrando9se (elo solo, os restol,os (ardo9escuros das 8ra12neas 1urc,as re/letia1 47 a a5o latente do incndio surdo das secas. A lu? crua e )i)a dos dias clar2ssi1os e c7lidos descia, deslu1%rante e i1(lac7)el, dos c:us se1 nu)ens, se1 transi5es a(reci7)eis, se1 auroras e se1 cre(@sculos, irro1(endo, de c,o/re, nas 1an,s doiradas, a(a8ando9se re(entina1ente na noite, re3uei1ando a terra. =e(ri1ia9se o n2)el das caci1%as. Es8ota)a19se os re8atos e/1eros, de leitos lastrados de sei'os, onde tnues /ios de 78uas de/lu2a1 i1(erce(t2)eis co1o nos oueds a/ricanosJ e, na at1os/era adurente, no c,o 8retado e (oento, (ressentia9se a in)aso (eri<dica do re821en des:rtico so%re a3uelas (ara8ens in/eli?es. O cli1a e'tre1a)a9se e1 )aria5es enor1es: os dias re(onta)a1 3uei1osos, as noites so%re)in,a1 /ri8id2ssi1as. As 1arc,as s< (odia1 reali?ar9se ;s (ri1eiras ,oras da 1an, e ao descer das tardes. Lal cul1ina)a o sol, era /or5oso interro1(9las: todo o seu ardor (arecia )arar, intacto, o a1%iente (ur2ssi1o e, re/lu2do (elo solo 1al (rote8ido (or )e8eta5o rare/eita, au1entar de intensidade. Ao 1es1o te1(o, dis(ersos, re/letindo e1 todas as do%ras do terreno, os seus raios re%ril,a)a1, o/uscantes, nos )isos das serraniasJ e (elos ares irres(ir7)eis e 3uentes (assa)a1 co1o 3ue /ul8ura5es de 3uei1adas e'tensas alastrando9se (elos ta%uleiros. Assi1, a (artir das de? ,oras da 1an,, estaciona)a1 as cara)anas nos lu8ares 1enos i1(r<(rios ao descanso, ; %eira dos cursos dI78ua 8an8lionados e1 (o5as es(arsas, onde a u1idade re1anente alenta)a a /ol,a8e1 das cara2%as e %ara@nas altasJ 4unto aos tan3ues ainda c,eios, (erto dos s2tios e1 a%andonoJ ou e1 /alta destes, ; /21%ria das i(ueiras rasas sal(icando (e3uenas )7r?eas so1%readas (elas ra1a8ens )irentes dos ico?eiros. Aca1(a)a1. Neste 1es1o dia, ao entardecer, 1al re/eitas as /or5as, reata)a1 a rota, (ro8redindo, se1 orde1, na 1edida do )i8or de cada u1. Saindo unidas da Fa)ela, as tur1as a (ouco e (ouco se distendia1 (elos ca1in,os, /ra81entando9se e1 (e3uenos 8ru(osJ es(arsas, a/inal, e1 ca1in,antes solit7rios.

Os 1ais /ortes ou 1ais %e1 1ontados a)anta4a)a19se r7(idos cortando escoteiros (ara Lonte Santo, al,eios ao co1(an,eiros retardat7rios. Aco1(an,a)a19nos lo8o, condu?idos e1 redes aos o1%ros de soldados (ossantes, os o/iciais /eridos. A 8rande 1aioria no os encal5a)aJ se8uia )a8arosa1ente, dissol)endo9se (elos ca1in,os. Al8uns, 3uando os de1ais a%ala)a1 dos (ousos transit<rios, se dei'a)a1 /icar, 3uietos, ; so1%ra dos ar%ustos 1urc,os, de todo sucu1%idos de /adi8as E en3uanto outros, a8uil,oados (ela sede, 1al e'tinta nas 78uas i1(uras das al17ce8as sertane4as e i1(elidos (ela /o1e, torcendo o ru1o, %atia1 a/anosa1ente os des)ios 1ult2)ios das caatin8as a(elando (ara os recursos da /lora sin8ular trans%ordante de /rutos e de es(in,os E e des8arra)a1, desarrai8ando tu%:rculos de u1%u?eiros, su8ando os clad<dios t@1idos dos cardos es(inescentes, catando os @lti1os /rutos das 7r)ores des/ol,adas. =esle1%ra)a19se do ini1i8o. A /erocidade do 4a8un5o era %alanceada (ela sel)ati3ue?a da terra. Ao /i1 de (oucos dias a tortuosa )ereda do Aos7rio enc,eu9se de /ora8idos. Ali esta)a a 1es1a tril,a 3ue u1 1s antes ,a)ia1 (ercorrido, i1(7)idos ante 3uais3uer recontros co1 o ad)ers7rio es3ui)o, /ascinados (elo irradiar de " 1il %aionetas, sacudidas no rit1o /e%ricitante das car8as. Parecia9l,es a8ora 1ais 7s(era e i1(ratic7)el E coleando e1 cur)as sucessi)as, to1%ando e1 ladeiras res)alantes, e1(inando9se e1 cerros, torne4ando encostas, insinuando9se i1(acta, entre 1ontan,as. E re)ia19l,e, (as1os, os trec,os 1e1or7)eis. Nas cercanias de U1%uranas, o case%re destru2do, onde os sertane4os, de tocaia, tin,a1 a/errado de u1 c,o3ue o 8rande co1%oio da e'(edi5o Artur OscarJ al:1 das $ai'as, as 1ar8ens do ca1in,o de%ruando9se de ossadas %rancas, adrede dis(ostas nu1a encena5o cruel E recorda)a1 o 1ortic2nio de 1ar5oJ nu1a in/le'o antes do An8ico, o (onto e1 3ue Salo1o da Aoc,a alteara, (or 1inutos, diante da onda ru8idora 3ue )in,a e1 ci1a da coluna Loreira C:sar, a %arra8e1 de a5o de suas di)ises de artil,ariaJ no c<rre8o seco, 1ais lon8e, a ri%anceira a (i3ue e1 3ue to1%ara do ca)alo, (esada1ente, 1orto, o coronel Ta1arindoJ nas (ro'i1idades do Aracati e Nuet, c,ou(anas e1 ru2nas, esteios e tra)es ro2dos dos incndios, cercas arro1%adas e in)adidas de 1ato, )el,as ro5as e1 a%andono, estereo8ra/ando, indel:)el, o rastro das e'(edi5es anteriores... Perto do riac,o do *i87rio, (or u1 re3uinte de l@8u%re ironia, os 4a8un5os co%rira1 de /lora5o /ant7stica a /lora tol,i5a e dec2dua: dos 8al,os tortos dos an8icos (endia1 restos de di)isas )er1el,as, tra(os de d<l1ans a?uis e %rancos, 1ola1%os de cal5as car1esins ou ne8ras, e (eda5os de 1antas ru%ras Eco1o se a ra1aria 1orta desa%otoasse toda e1 /lores san8uinolentas... E1 torno, se1 )ariantes no as(ecto entristecedor, a 1es1a nature?a %7r%ara. Lorros enterroados, /or1as e)anescentes de 1ontan,as ro2das (elos a8uaceiros /ortes e re(entinos, tendo ;s il,ar8as, ; 1ostra, a ro1(er, a ossatura 2nti1a da terra re(ontando e1 a(</ises r28idas, ou desarticulando9se e1 %locos a1ontoados, e1 3ue ,7 tra5os )iolentos de cataclis1osJ (lainos desnudos e c,atos /eitos lhanos des1edidosJ e, (or toda a (arte, 1al rea8indo ; atro/ia no /undo das %ai'adas @1idas, u1a )e8eta5o a8oni?ante e ra3u2tica, es(al,ada nu1 %aral,a1ento de ra1os retorcidos E re(tantes (elo c,o, contorcendo9se nos ares nu1 %race4ar de torturas...

C,ou(anas (au(:rri1as, (ortas a%ertas (ara o ca1in,o, sur8ia1 e1 )7rios trec,os, ainda no descol1adas, 1as )a?ias, (or3ue as dei'ara o )a3ueiro 3ue a 8uerra es(a)orira ou o /an7tico 3ue indireitara (ara Canudos. Era1 lo8o tu1ultuaria1ente in)adidas, ao te1(o 3ue as dei'a)a1 outros ,<s(edes sur(reendidos: ra(osas ariscas e 1edrosas, saltando das 4anelas e es)os da co%ertura E ol,os e1 c,a1as e (elo arre(iado E e atu/ando9se, aos (inc,os, nas 1ace8asJ ou centenares de 1orce8os, es)oa5ando dese3uili%rada1ente dos cM1oros escuros, tontos, rec,iantes. A estDncia desolada ani1a)a9se (or al8u1as ,oras. Ar1a)a19se redes (elos 3uartos e'28uos, na saleta se1 soal,o e /ora, nos troncos das 7r)ores do terreiroJ a1arra)a19se os 1uares nas estacas cru?adas do curral desertoJ estendia19se (elas cercas /ran8al,os de ca(otes, co%ertores e /ardas )el,as. Cru(os erradios circuita)a1 a )i)enda es3uadrin,ando, curiosos, a ,orta 1altratada, de canteiros in)adidos (elas (al1at<rias de /lores rutilantesJ e u1 ressoar 3uase /esti)o, de )o?es, rele1%ra)a, u1 instante, a 3uadra /eli? e1 3ue os 1atutos ali (assa)a1 a )ida nas ,oras ali8eiradas (ela (a? dos sertes. Os 1ais /ortes en)ereda)a1 lo8o (ara a caci1%a (ouco distante onde, indi/erentes aos retardat7rios e es3uecidos dos 3ue )iria1 de(ois e (or 1uitas se1anas ou 1eses ainda /aria1 a 1es1a escala o%ri8at<ria, se %an,a)a1, la)a)a1 os ca)alos suados e (oentos e a%lu2a1 as c,a8as no l23uido 3ue s< se reno)a de ano e1 ano, (elas c,u)as, (assa8eiras. *ol)ia1 co1 os cantis e 1ar1itas c,eios a)ara1ente so%ra5ados. No raro, al8uns %ois E re%otal,os de 1anadas 8randes tres1al,adas (elo al)oroto da 8uerra E ao lo%ri8are1, de lon8e, a a?7/a1a 3ue 1o)i1enta)a de no)o a (ara8e1 a 3ue se ,a)ia1 a3uerenciado, o ranc,o tran3Tilo onde tin,a1 so/rido a (ri1eira ferra, (ara l7 a%ala)a1 )elo?1ente. *in,a1 urrando, nu1a ale8ria ruidosa e /orte. $usca)a1 o )a3ueiro a1i8o 3ue os ca1(eara outrora e iria, de no)o ao so1 das canti8as con,ecidas ou ao toar triston,o do a%oiado, le)79lo ;s soltas (rediletas, aos lo8radouros /artos e ;s a8uadas /rescas. >rro1(ia1, troteando, no terreiro... E tin,a1 rece(5o cruel. A tur%a /a1inta circula)a9os e1 tu1ulto nu1a assonDncia de 8ritos discordantes. Estronda)a1 as es(in8ardas. A)i)ados todos os cor(os co1%alidos, arre1etia1 e1 1onteria doida co1 os ani1ais sur(resos e re/luindo lo8o, estonteada1ente, e1%olados, (ara a tra1a do 1ata8al %ra)io. =e(ois de se a/adi8are1 e1 correrias e'austi)as, irritando nos es(in,os as c,a8as rec:19a%ertas e a8ra)ando a /e%re, 1ata)a1 a/inal u1, dois, trs %ois no 17'i1o, e1 tiroteios )i)os, 3ue le1%ra)a1 co1%ates. Carnea)a1. E 3ueda)a19se, a(<s esses incidentes (ro)idenciais, /artos, 3uase /eli?es (elo contraste da (r<(ria (en@ria, a8uardando o a1an,ecer (ara reatare1 o 'odo... Ento, na3uela 3uietude %re)e, saltea)a9os u1a id:ia e1(ol8ante E u1 assalto dos 4a8un5osa *ia19se iner1es, de(au(erados, andra4osos e re(ulsi)os 3uase, l2)idos de /o1e, )arridos (ara o deserto co1o tra1%ol,os in@teis E e tin,a1 te1ores in/antis. O ad)ers7rio, 3ue se a/oitara co1 as %ri8adas a8uerridas e le)ara os asso1os ce8os ao (onto de /errar can,es a (ulso, trucid79los9ia e1 1inutos. E a noite descia c,eia de a1e5as... *alentes endurados no re821en %ruto das %atal,as tin,a1 so%ressaltos de (a)or ante as coisas 1ais )ul8ares e )ela)a1, cautos, a des(eito das /adi8as, ar1ando os ou)idos aos ru1ores )a8os e lon82n3uos das c,a(adas.

Tortura)a19nos alucina5es cru:is. A deiscncia das )a8ens das catin8ueiras, a%rindo9se co1 estalidos secos e /ortes, soa)a9l,es /eito (ercusso de 8atil,os ou estalos de es(oletas, dando a iluso de s@%itas descar8as de al8u1a al8ara noturna re(entinaJ e as 8rinaldas /os/orescentes das cu1ans irradia)a1, ao lon8e, es%atidas nas so1%ras, co1o restos de /o8ueiras, e1 torno ;s 3uais )elasse1, e1 silncio, es(ectantes, tocaias inu1erosas... A 1an, li%erta)a9os. =ei'a)a1 a (ara8e1 asso1%radora. S7 /ica)a1, (or:1, ;s )e?es, ri8ida1ente 3uietos, (elos cantos, os co1(an,eiros 3ue a 1orte li%ertara. No os enterra)a1. Escassea)a o te1(o. O c,o duro, de 8r:s, des(eda5aria os al)ies, o(ondo9l,es consistncia de (edra. Al8uns, de(ois dos (ri1eiros (assos, /ra3uea)a1 de )e?. =ei'a)a19se /icar e'austos, (elas cur)as do ca1in,o. Nin8u:1 l,es da)a (ela /alta. =esa(arecia1, eterna1ente es3uecidos, a8oni?ando no a%soluto a%andono. Lorria1. E dias, se1anas e 1eses sucessi)os, os )iandantes, (assando, )ia19nos na 1es1a (ostura: estendidos ; so1%ra 1os3ueda de %ril,os das ra1a8ens secas, o %ra5o direito ar3ueando9se ; /ronte, co1o se a res8uardasse do sol, co1 a a(arncia e'ata de co1%atentes /ati8ados, descansando. No se deco1(un,a1. A at1os/era resse3uida e ardente conser)a)a9l,es os cor(os. Lurc,a)a1 a(enas, re/e8ando a (ele, e (er1anecia1 lon8o te1(o ; 1ar8e1 dos ca1in,os E 1@1ias aterradoras re)estidas de /ardas andra4osas. . . Por /i1, no i1(ressiona)a1. Zue1 se a)entura nos estios 3uentes ; tra)essia dos sertes do Norte a/ei5oa9se a 3uadros sin8ulares. A terra, des(indo9se de toda a u1idade E nu1a intercadncia de dias adusti)os e noites 3uase /rias E ao deri)ar (ara o ciclo das secas (arece cair e1 )ida latente, i1o%ili?ando a(enas, se1 o deco1(or, os seres 3ue so%re elas )i)e1. Aeali?a, e1 alta escala, o /ato /isiol<8ico de u1a e'istncia )irtual, i1(erce(t2)el e surda E ener8ias encadeadas, ador1ecidas a(enas, (restes a re%entare1 todas, de c,o/re, ; )olta das condi5es e'teriores /a)or7)eis, ori8inando ressurrei5es i1(ro)isas e sur(reendedoras. E co1o as 7r)ores recrestadas e nuas 3ue, ; )inda das (ri1eiras c,u)as, se co%re1, e'u%erando sei)a, de /lores, se1 es(erar (elas /ol,as, trans1udando e1 (oucos dias a3ueles desertos e1 (rados E as a)es 3ue to1%a1 1ortas dos ares esta8nados, a /auna resistente das caatin8as 3ue se ani3uila, e o ,o1e1 3ue sucu1%e ; insola5o /ul1inante, (arece1, 4a?endo lar8o te1(o intactos, se1 3ue os )er1es l,es altere1 os tecidos, es(erar ta1%:1 (ela )olta das 3uadras %en/a?e4as. Por ali /ica1, (atenteando, (or )e?es, sin8ulares a(arncias de )ida: as su5uaranas E 3ue no (udera1 )in8ar, de1andando outras (ara8ens, o c2rculo incandescente das secas E contorcidas, 8arras /incadas no c,o, co1o e1 saltos (aralisadosJ e E ; %eira das caci1%as e'tintas E o (esco5o alon8ado, (rocurando u1 l23uido 3ue no e'iste, os 1a8ros %ois, 1ortos ,7 trs 1eses ou 1ais, ca2dos so%re as (ernas resse3uidas, a8ru(ando9se e1 1anadas i1<)eis... Os (ri1eiros a8uaceiros )arre1, de (ronto, esses es(antal,os sinistros. A deco1(osi5o :, ento, )erti8inosa, co1o se os de)orasse1 /la1as )ora?es. R a suc5o /or1id7)el da terra, arre%atando9l,es, 7)ida, todos os (rinc2(ios ele1entares, (ara a re)i)escncia triun/al da /lora. Os /ora8idos a)an5a)a1 considerando, de relance, a3ueles cen7rios l@8u%res. E1(ol8ara9os de todo o (ensa1ento e'clusi)o do a%andono, no 1enor te1(o (oss2)el, do serto 1anin,o e %ruto. O terror e a i1a8e1 da (r<(ria 1is:ria )encia1, (or /i1, a so%recar8a 1uscular das ca1in,adas /eitas. Cal)ani?a)a19nosJ lan5a)a19nos deses(erada1ente (ela estrada des1edida e1 /ora...

Se8uia1 se1 3ue entre eles se rastreasse1 %re)es lai)os se3uer de or8ani?a5o 1ilitar. Tendo, na 1aior (arte, (or ada(ta5o, co(iado os ,7%itos do sertane4o, ne1 os distin8uia o uni/or1e des%otado e e1 tiras. E cal5ando al(ercatas durasJ )estindo ca1isas de al8odoJ se1 %on:s ou %arretinas, co%ertos de c,a(:us de couro, /i8ura)a1 /a12lias de retirantes de1andando e1 atro(elo o litoral, /usti8ados (ela seca. Al8u1as 1ul,eres, a1antes de soldados, )i)andeiras9%ru'as, de rosto esca)eirado e en)el,ecido, co1(leta)a1 a iluso. O/iciais ilustres, o 8eneral Sa)a8et, os coron:is Teles e N:ri e outros, )ol)endo /eridos ou en/er1os, (assa)a1 (elo 1eio desses %andos en)oltos nu1a indi/eren5a doentia. No rece%ia1 continncia. Era1 co1(an,eiros 1enos in/eli?es, nada 1ais. Passa)a1, desa(arecia1 c:leres, adiante, le)antando ondas de (<. E rece%ia1 (elas costas ol,ares a1ea5adores, e1 3ue a/u?ila)a1 1al so(itados desa(onta1entos dos 3ue l,es in)e4a)a1 os ca)alos li8eiros. Os 1ais ditosos alcan5a)a1 (or /i1, de(ois de 3uatro dias de 1arc,a, na tri/urca5o das estradas do Aos7rio, Lonte Santo e Calu1%i, o s2tio de Nu7, outra casin,a de tai(as no recosto de u1a lo1%a, (ela 3ual descai o terreno so1%reado de 4ua?eiros altos, tendo na /rente os se19/ins das c,a(adas. Nul8a)a19se sal)os. Lais u1 dia de 4ornada le)a)a9os ao Caldeiro Crande, a 1el,or /a?enda da3ueles lu8ares, )i)enda 3uase sen,oril, ereta so%re u1 cerro lar8o, tendo ao so(: as 78uas de u1 riac,o re(resadas e1 a5ude /arto. A2 nu1 raio de (oucos 3uilM1etros a nature?a : outra. Trans/i8ura9se, 1o)i1entando9se e1 serranias (e3uenas orladas de )e8eta5o 1ais )i)a, e os ca1in,antes /orra)a19se, durante al8u1as ,oras, ; o%sesso aca%run,adora dos (lainos est:reis e das serras de)astadas. Esta)a1 ; entrada do 3ue se c,a1a)a EB a %ase de o(era5esB da ca1(an,a. Ao outro dia (rosse8uia1 (ara Lonte Santo. E, de(ois de duas ,oras de ca1in,o, reani1a)a9os o as(ecto da (e3uena )ila, (erce%ida ; distancia de u1a l:8ua. Ae(onta)a ridente no ondear dos ta%uleiros a1(los E casin,as reunidas derra1ando9se (or u1 socalco sua)e1ente inclinado ;s (lantas da 1ontan,a a%ru(ta, e1 cu4o ):rtice a ca(ela %ranca, arre1essada na altura, destacando9se n2tida, a (ro4etar9se no /ir1a1ento a?ul, (arecia en)iar9l,es, de lon8e, u1 aceno carin,oso e a1i8o. Ao alcan5are19na, (or:1, )ol)ia1 as deses(eran5as. Era ainda o deserto. O )ilare4o 1orto, )a?io, des(ro)ido de tudo, 1al os a%ri8a)a (or u1 dia. Ha)ia9o dei'ado a (o(ula5o, Bcaindo na caatin8aB, consoante o di?er dos 1atutos, /u8indo, a1edrontada, (or i8ual do 4a8un5o e do soldado. U1a 8uarni5o e'28ua to1ara conta da (ra5a ,u12li1a e l7 atra)essa)a, in@til os dias, nu1a 1andria 1ais insu(ort7)el 3ue as 1arc,as e as %atal,as. Fantasiara9se e1 casaro aca5a(ado e escuro u1 ,os(ital 1ilitar. Las este era o (a)or e a condena5o su(re1a de todos os /eridos e doentes. =e sorte 3ue o )ilare4o, co1 as suas )ielas tortas, condecoradas de no1es sonoros E rua Loreira C:sar a rua Ca(ito Salo1o a E era u1a a8ra)ante na re8io in8rataJ era o deserto 1etido entre (aredes e a/o8ado na tra1a de al8uns %ecos i1undos, c,eios de detritos e da /arra8e1 re(u8nante dos %atal,es 3ue ali tin,a1 aca1(ado, 1ais de(lor7)el 3ue o deserto /ranco (uri/icado (elos s<is e )arrido (elos )entos. Os ca1in,antes ao c,e8are1, /u8indo ; (arceria incM1oda dos 1orce8os nas casas e1 a%andono, aca1(a)a1 na @nica (ra5a 3uadran8ular e 8rande, dis(utando a so1%ra do )el,o ta1arineiro, ao lado do %arraco da /eira. No outro dia, cedo, cada u1 (or sua conta, lar8a)a

(ara Zuei1adas, reno)ando a tra)essia. Era1 1ais de?esseis l:8uas e'tenuantes, 1ais seis ou oito dias de a1ar8uras, so% o caut:rio dos 1or1a5os crestadores, adstritos a escalas ine)it7)eis ; %orda das caci1%as, (or Zuirin3uin3u7 E duas )i)endas tristes, circuitadas de 1andacarus silentes, eretas so%re lar8a %ossa de 8ranito e'(ostoJ (elo Cansan5o, lu8are4o 1in@sculo E u1a d@?ia de casas cin8idas de (oeiras E, (ela Serra9$ranca, le1%rando u1a ranc,aria de tro(eiros, de as(ecto /esti)o, enso1%rada de ouricuri?eiros a(endoadosJ (elo NacuriciJ (or todas as la8oas de 78uas es)erdin,adas e sus(eitas... 'epreda/es E a3uele ca1in,o, ento (o)oado, er1ou9se. Os %andos re)oltos ro1(ia19no es(al,ando estra8os, co1o se /ora1 restos de u1a cara)ana de %7r%aros claudicantes. =oentes e /eridos, e1 1a8otes a1ea5adores, de onde transuda)a1 alaridos, i1(reca5es e /rases arre(iadoras de an8@stias e re)oltas irre/re7)eis, a%eira)a19se das c,ou(anas, a(elando (ara a ,os(italidade incondicional dos ta%ar:us. Fi?era1 a (rinc2(io (edidos col:ricos, 1ais irritantes 3ue inti1a5es. =e(ois o assalto /ranco. Ae(ru2a9l,es o Dni1o, escandali?ando9l,es a )ida tor1entosa, o 3uadro tran3Tilo da3ueles lares (o%res, onde deri)a, 3uieta, a e'istncia dos 1atutos. E )are4a)a19nos Ei1(ulsi)a1ente, nu1a irre(ri12)el ,i(nose de destrui5oE /a?endo saltar as (ortas a coices dIar1as, en3uanto a /a12lia sertane4a, a(a)orada, /u8ia (ara os recessos das 1ace8as. Inc8ndios =e(ois E era (reciso u1a di)erso 3ual3uer estu(ida1ente dra17tica 3ue l,es distra2sse u1 1o1ento as a8onias /undas a Eto1ando de ti5es e1 /o8o c,e8a)a19nos aos col1os de sa(:. >rro1(ia1 as /la1as, nu1 de/la8rar instantDneo. Passa)a1 os ,austos ri4os do nordeste e es(ar?ia1 as /a8ul,as (ela caatin8a seca. E1 %re)e, c:leres arre%atadas (elo )ento, eno)eladas e1 rolos de /u1o cindidos de la%aredas, rolando (elas 3ue%radas e trans(ondo9as, circulando todas as encostas, a)assalando o to(o dos 1orros, re(entina1ente acesos nu1 rela1(a8uear de crateras s@%itas, cre(ita)a1 as 3uei1adas, ine'tin8u2)eis, derra1ando9se (or 1uitas l:8uas e1 roda. Os /ora8idos, 47 a8ora sal)os, su(orta)a1 os @lti1os transes do 'odo (enos2ssi1o re3uintando nas tro(elias, a1(liando o c2rculo de ru2nas da 8uerra e ia19se de a%alada (ara o litoral Eao 1es1o te1(o 1iserandos e 1aus, ins(irando a (iedade e o <dio E rude1ente )iti1ados, %rutal1ente )iti1ando .C,e8a)a1 a Zuei1adas es(arsos e e'austos, al8uns 3uase 1ori%undos. Atul,a)a1 os trens da estrada de /erro e descia1 (ara a $a,ia. Primeiras notcias certas A8uarda)a9os u1a curiosidade ansiosa. >a1 c,e8ar, a/inal, as (ri1eiras )2ti1as da luta 3ue e1(ol8ara A aten5o do (a2s inteiro. A 1ultido des%ordando da esta5o ter1inal da lin,a /:rrea, na Cal5ada, derra1ando9se (elas ruas (r<'i1as at: ao /orte de Ne3uitaia, conte1(la)a diaria1ente a (assa8e1 do ,ero2s1o in/eli?. E nunca l,e i1a8inou as(ectos to dra17ticos. Sacudia19na /r1itos de e1o5es nunca sentidas.

Os /eridos c,e8a)a1 e1 estado 1iserando. Prolon8a)a1 (elas ruas da cidade a3uela onda re(ulsi)a de tra(os e carca5as, 3ue )in,a1 rolando (elas )eredas sertane4as o re/lu'o re(u8nante da ca1(an,a. Era u1 des/ilar cruel. O/iciais e soldados, uni/or1i?ados (ela 1is:ria, )in,a1 indistintos, re)estidos do 1es1o /arda1ento inclassi/ic7)el: cal5as e1 /ia(os, 1al os re8uardando co1o tan8asJ ca1isas estra5oadasJ /arra(os de d<l1s so%re os o1%rosJ /arra(os de ca(otes, e1 tiras, escorridos (elos torsos des/i%rados, dando ao con4unto u1 tra5o de 1is:ria tr78ica. Co'eando, arrastando9se (enosa1ente, e1 ca1%aleios, titu%eantes e i1(rest7)eis, tra?ia1 no esca)ado das /aces e na atitude do%rada u1 tra5o co1o)ente da ca1(an,a. Esta des)enda)a (ela (ri1eira )e? sua /ei5o real, na3ueles cor(os co1%alidos, )arados de %alas e de es(in,os, retal,ados de 8ol(es. E c,e8a)a1 ;s centenas todos os dias: a _ de a8osto, W1_ (ra5as e W_ o/iciaisJ a !, 1OKJ a 11, "KKJ a 1W, W_KJ a 1", WYKJ a 1!, OXJ e assi1 (or diante. A (o(ula5o da ca(ital rece%ia9os co1o)ida. Co1o se1(re sucede, o senti1ento coleti)o a1(liara as i1(resses indi)iduais. O 8rande n@1ero de (essoas, identi/icadas (ela 1es1a co1o5o, /e?9se o e'(oente do sentir de cada u1 e, )i%rando un2ssonas todas as al1as, (resas do 1es1o cont78io, e su8estionadas (elas 1es1as i1a8ens, todas as indi)idualidades se a(a8ara1 no anoni1ato no%ilitador da 1ultido (iedosa 3ue %e1 (oucas )e?es a(areceu to di8na na Hist<ria. A )asta cidade /e?9se u1 8rande lar. Or8ani?ara19se e1 toda a lin,a co1isses (atri<ticas, (ara a8enciar donati)os, 3ue es(ontanea1ente sur8ira1 nu1erosos, constantes. No Arsenal de Cuerra, na Faculdade L:dica, nos ,os(itais, nos (r<(rios con)entos, se i1(ro)isara1 en/er1arias. E1 cada u1a dessas os 8loriosos 1utilados /ora1 (ostos so% o (atroc2nio de al8u1 no1e ilustre: Es1arcQ, Claude $ernard, =u(la\, Pasteur, 4a1ais ti)era1 to %ela consa8ra5o no /uturo. A)anta4ando9se ; a5o do 8o)erno, o (o)o constitu2ra9se tutor natural dos en/er1os, a1(arando9os incondicional1ente, a%rindo9l,es os lares, rodeando9os, ani1ando9os, au'iliando9l,es os (assos trM(e8os nas ruas. Nos dias /acultados ;s )isitas, in)adia os ,os(itais, e1 1assa, e1 silncio E reli8iosa1ente. A%eira)a19se ento os )isitantes dos leitos co1o se neles 4a?esse1 )el,os con,ecidosJ trata)a1 co1 os doentes 1enos 8ra)es so%re as (ro)a5es so/ridas e lances arriscados ocorridosJ e, ao dei'are1 a3uelas tr78icas e'(osi5es da 8uerra /eitas de trau1atis1os e 1ol:stias ,orr2)eis, le)a)a1, a/inal, u1 4u2?o claro so%re a luta 1ais %rutal dos nossos te1(os. Las, (or u1 contraste ine'(lic7)el, so%re esta co1isera5o (ro/unda e 8eral (aira)a, intenso, u1 entusias1o )i%rante. Os 17rtires tin,a1 o)a5es de triun/adores. E estas des(onta)a1 ao acaso, se1 co1%ina5es (r:)ias, r7(idas, es(ontDneas, incisi)as, a(arecendo e desa(arecendo e1 3uartos de ,ora, nu1 desencadear inter1itente de 1o)i1entos i1(ulsi)os. Os dias sucedia19se a8itados nu1a lar8a 1o)i1enta5o de 1ultides ruidosas, tur%il,onando nas ruas e nas (ra5as, no 1eio de e'(anses discordes, nu1a alacridade sin8ular rore4ada de (rantos, (or 1eio da 3ual se /a?ia a co1e1ora5o so1%ria do ,ero2s1o. Os /eridos era1 u1a re)ela5o doloros2ssi1a, certo, 1as de al8u1 1odo alentadora. Na3uelas se)2cias retrata)a9se a ener8ia de u1a ra5a. A3ueles ,o1ens 3ue c,e8a)a1 dilacerados (elas 8arras do 4a8un5o e (elos es(in,os da terra era1 o )i8or de u1 (o)o (osto ; (ro)a do /erro, ; (ro)a do /o8o e ; (ro)a da /o1e. A%aladas (elo cataclis1o da 8uerra, as ca1adas su(er/iciais de u1a nacionalidade cindia19se, (ondo ; lu? os seus ele1entos (ro/undos na3ueles tits resi8nados e est<icos. So%re tudo isto u1 (ensa1ento di)erso, no %o3ue4ado se3uer 1as (or i8ual do1inador, latente e1 todos os es(2ritos: a ad1ira5o (ela ousadia dos sertane4os incultos, ,o1ens da 1es1a ra5a, de encontro aos 3uais se des(eda5a)a1 da3uele 1odo %atal,es inteiros . . .

E u1 lon8o /r1ito toni/icador )i%ra)a nas al1as. Fa?ia19se ro1arias ao 3uartel da Pal1a, onde esta)a /erido o coronel Carlos TelesJ ; Ne3uitaia, onde con)alescia o 8eneral Sa)a8etJ e 3uando este @lti1o (ode arriscar al8uns (assos nas ruas, (aralisou9se inteira1ente toda a a?7/a1a co1ercial da cidade %ai'a, e1 o)a5o es(ontDnea e i1ensa, 3ue, irradiando de re(ente e con8re8ando a (o(ula5o e1 torno do ,er<ico c,e/e da W.k coluna, trans1udou u1 dia co1u1 de tra%al,o e1 dia de /esta nacional. 7ai4as So%re esta a8ita5o c,e8a)a1 diuturna1ente (or1enores 3ue a acirra)a1. Sa%ia9se, (or /i1, (ositi)a1ente, co1 ri8or arit1:tico, a e'tenso do desastre. Era sur(reendente. =e WO de 4un,o, e1 3ue trocara os (ri1eiros tiros co1 o ini1i8o, at: 1K de a8osto, ti)era a e'(edi5o W.K" %ai'as. =etal,a)a19nas os 1a(as o/iciais. No total entra)a a 1.k coluna co1 1.1Y1 ,o1ens e a W.k co1 !Y!. =iscri1inada1ente era1 estes os al8aris1os: B1k coluna EArtil,aria: o/iciais e "Y (ra5as /eridasJ W o/iciais e 1W (ra5as 1ortasJ ala de ca)alaria: " o/iciais e "_ (ra5as /eridasJ XK o/iciais e 1_ (ra5as 1ortasJ en8en,eiros: 1 o/icial e ! (ra5as /eridasJ 1 (ra5a 1ortaJ cor(os de (ol2cia: ! o/iciais e "_ (ra5as /eridasJ ! o/iciais e W" (ra5as 1ortasJ O.P $atal,o de >n/antaria: " o/iciais e __ (ra5as /eridasJ 1 o/icial e WO (ra5as 1ortasJ Y.P: ! o/iciais e O (ra5as /eridasJ O o/iciais e OW (ra5as 1ortasJ .P: _ o/iciais e O (ra5as /eridasJ W o/iciais e WW (ra5as 1ortasJ 1".P: ! o/iciais e 11 (ra5as /eridasJ O o/iciais e "W (ra5as 1ortasJ 1O.P: O o/iciais e XK (ra5as /eridasJ 1K (ra5as 1ortasJ 1_.P: O o/iciais e W" (ra5as /eridasJ 1K (ra5as 1ortasJ WO.P: o/iciais e 1X" (ra5as /eridasJ X o/iciais e OO (ra5as 1ortasJ WY.P: _ o/iciais e "O (ra5as /eridasJ W" (ra5as 1ortasJ XK.P: 1K o/iciais e 1WK (ra5as /eridasJ " o/iciais e XO (ra5as 1ortas. W.k coluna E 1 8eneral /eridoJ artil,aria: 1 o/icial 1ortoJ 1W.P de >n/antaria: _ o/iciais e 1W! (ra5as /eridasJ 1 o/icial e OK (ra5as 1ortasJ W_.P: _ o/iciais e X_ (ra5as /eridasJ W o/iciais e WW (ra5as 1ortasJ X1.P: Y o/iciais e (ra5as /eridasJ " o/iciais e "! (ra5as 1ortasJ XW.P: _ o/iciais e _W (ra5as /eridasJ " o/iciais e X1 (ra5as 1ortasJ XW.P: 1K o/iciais e _O (ra5as /eridasJ 1 o/icial e 1O (ra5as 1ortasJ X".P: " o/iciais e 1! (ra5as /eridasJ Y (ra5as 1ortasJ XO.P: " o/iciais e 1 (ra5as /eridasJ 1 o/icial e WW (ra5as 1ortasJ "K.P: o/iciais e YO (ra5as /eridasJ W o/iciais e XK (ra5as 1ortas.B E a ,ecato1%e (ro8redia co1 u1a 1:dia di7ria de oito ,o1ens /ora de co1%ate. Por outro lado, os ad)ers7rios (arecia1 dis(or de e'traordin7rios recursos. +erses e lendas Trans/i8ura)a19nos, al:1 disto, nu1a distenso e'a8erada, as i1a8ina5es su(ere'citadas. Aecente 1ensa8e1 do Senado Federal, onde %atera ta1%:1 a onda da co1o5o 8eral, tendo re3uerido, esteada e1 )ee1entes den@ncias, esclareci1entos so%re o tere1 sido des(ac,adas e1 $uenos Aires co1 destino aos (ortos de Santos e $a,ia ar1as, 3ue tudo delata)a se destinare1 aos Bconsel,eiristasB, tal incidente, e1 3ue incidia1 todas as /antasias, assu1iu, a1(liado (ela ne)rose co1u1, )isos de realidade.

Co1(leta)a19no, 4usti/icando e do 1es1o (asso re/letindo o 1odo de (ensar das re(@%licas a1ericanas, todas as not2cias trans1itidas (elos seus <r8os 1ais s:rios. O de 1ais (eso tal)e? na A1:rica do Sul, de(ois de se re/erir aos curiosos sucessos da ca1(an,a, adita)a9l,es (or1enores de u1 si1%olis1o estran,o e (a)oroso. BTrata9se de duas 1issi)as 3ue, co1 inter)alo de dois dias rece%e1os da I 5eccion 9uenos( +ires de la uni@n internacional de los amigos del imperio del 9rasilI co1unicando9nos, (or orde1 da se5o e'ecuti)a e1 No)a lorQ, 3ue a re/erida Unio te1 ainda u1a reser)a de no 1enos 1O 1il ,o1ens E s< no Estado da $a,ia E (ara re/or5ar e1 caso de necessidade o e':rcito de /an7ticosJ al:1 de 1KK 1il e1 )7rios Estados do Norte do $rasil e 1ais _Y 1il e1 certos (ontos dos Estados Unidos da A1:rica do Norte, (rontos a sair e1 3ual3uer 1o1ento (ara as costas do e'9>1(:rio, todos 1uito %e1 ar1ados e (re(arados (ara a 8uerra. Ta1%:1 te1os, a4unta1 as 1issi)as, ar1as dos 1ais 1odernos siste1as, 1uni5es e din,eiro e1 a%undDncia.B =e u1a reda5o, cali8ra/ia e orto8ra/ia corretas, estas eni817ticas co1unica5es tra?e1 ; sua /rente a 1es1a inscri5o 3ue as su%scre)e, escrita co1 tinta 3ue /a? recordar a )iol7cea cor dos 1ortos, destacando9se as 1ai@sculas e1 )er1el,o, na )er1el,a cor do san8ue. Ante o 3uadro /or1id7)el de ,o1ens e ar1as 3ue nos o/erece1 os 1isteriosos a1i8os do >1(:rio, de /or1a no 1enos 1isteriosa, no sa%e1os se (ensar e1 u1a da3uelas terr2)eis associa5es 3ue /or4a1 nas tre)as seus (lanos de destrui5o ou e1 al8uns ca)al,eiros dados ; 1isti/ica5o do (r<'i1o. Entretanto, (elo 3ue (ossa ,a)er no /undo de tudo isto, : 3ue /a?e1os constar e acusa1os rece%i1ento das re(etidas 1issi)as. Acredita)a9se. A 3uarta e'(edi5o il,ara9se de todo, no territ<rio con/la8rado, a (i3ue de u1a cat7stro/e. =i?ia19no insus(eitos in/or1es. S< do 1unic2(io de >ta(icuru, 8arantia9se, ,a)ia1 (artido X 1il /an7ticos (ara Canudos, condu?idos (or u1 (adre 3ue, a%errando dos (rinc2(ios ortodo'os, l7 se ia co1un8ar das tolices a%strusas do cis17tico. Pela $arroca (assa)a1 centenares de 3uadril,eiros ar1ados, se8uindo o 1es1o ru1o. Cita)a19se no1es de no)os ca%ecil,as. A(elidos /una1%ulescos, co1o o dos chouansB Pedro, o >n)is2)el, Nos: Ca1o, Caco de Ouro, e outros. A8ra)ando estas con4eturas )in,a1 not2cias )erdadeiras. Os sertane4os dis(artia1 (elo serto e1 al8aras atre)idas: atacara1 o ter1o de Lirandela, 8uiados (or AntMnio Fo8ueteiroJ in)estira1, to1ara1 e sa3ueara1 a )ila de Santana do $re4oJ irradia)a1 (ara toda a %anda. Alar8a)a1 o D1%ito da ca1(an,a, re)elando 1es1o linea1entos /ir1es de estrat:8ia se8ura. Al:1 do arraial duas no)as (osi5es de (ri1eira orde1 e de/ens7)eis esta)a1 8uarnecidas: as )ertentes ca<ticas do Cai( e as cordas de cerros e1 torno da *7r?ea da E1a. =es%ordando de Canudos, a insurrei5o es(raia)a9se desta 1aneira (elos lados de u1 triDn8ulo enor1e, e1 3ue (odia1 inscre)er9se OK 1il %aionetas. Alastra)a9se. Os co1%oios 3ue (artia1 de Lonte Santo, ainda 3ue re/or5ados, no (or %atal,es 1as (or %ri8adas, tin,a1 )ia8e1 acidentada, tol,ida de constantes assaltos. Atin8ido o Aracati, era indis(ens7)el 3ue )iesse1 de Canudos dois ou trs %atal,es a (rote89los. O sinistro trec,o de estrada entre o ranc,o do *i87rio e as $ai'as, tornara9se o (a)or dos 1ais (ro)ados )alentes. Era o lu8ar cl7ssico do estouro das %oiadas e da dis(erso dos car8ueiros, es(antados (elos tiroteios )i)os e atro(elando (elotes inteiros no recuar (rec2(ite da /u8a.

E nesses recontros sucessi)os, adrede /eitos ; (ertu%a5o das 1arc,as, co1e5ara9se a lo%ri8ar, (or /i1, u1a )ariante do 4a8un5o, au'iliando9o, indireta1ente, co1 outros intuitos. =istin8uia19se entre os claros das 8al,adas rare/eitas, (assando, c:leres, no )erti8inoso (er)a8ar das 8uerril,as, %ril,os de %otes de /ardas, loi)os ru%ros de cal5as car1esins... O desertor /a1into ataca)a os anti8os co1(an,eiros. Era u1 lasti17)el sinto1a, co1(letando co1 u1 outro car7ter a ca1(an,a, cu4a /ei5o dia a dia se a8ra)a)a nu1 e(isodear e'tre1ado dos sucessos 1ais tri)iais. Os soldados en/er1os, e1 (erene contato co1 o (o)o, 3ue os con)ersa)a, tin,a19se, ade1ais, constitu2do rudes cronistas dos aconteci1entos e con/ir1a)a19nos 1erc da /or1a i1a8inosa (or 3ue a (r<(ria in8enuidade l,es dita)a os casos, )er2dicos na essncia, 1as de/or1ados de e'a8eros, 3ue narra)a1. Urdia19se estran,os e(is<dios. O 4a8un5o co1e5ou a a(arecer co1o u1 ente ; (arte, teratol<8ico e 1onstruoso, 1eio ,o1e1 e 1eio tras8oJ )iolando as leis %iol<8icas, no estadear resistncias inconce(t2)eisJ arro4ando9se, nunca )isto, intan82)el, so%re o ad)ers7rioJ desli?ando, in)is2)el, (ela caatin8a, co1o as co%rasJ res)alando ou to1%ando (elos des(en,adeiros /undos, co1o es(ectroJ 1ais le)e 3ue a es(in8arda 3ue arrasta)aJ e 1a8ro, seco, /ant7stico, diluindo9se e1 duende, (esando 1enos 3ue u1a crian5a, tendo a (ele %ron?eada colada so%re os ossos, 7s(era co1o a e(ider1e das 1@1ias . . . A i1a8ina5o (o(ular, da2 (or diante, delira)a na e%rie? dos casos estu(endos, a(ontoados de /antasias. Al8uns era1 r7(idos, es(el,ando incisi)a1ente a ener8ia ina1old7)el da3ueles ca5adores de e':rcitos. =+i&a o 7om @esus aB Nu1a das re/re8as su%se3Tentes ao assalto, /icara (risioneiro u1 curi%oca ainda 1o5o 3ue a todas as (er8untas res(ondia auto1atica1ente, co1 indi/eren5a alti)a: BSei no aB Per8untara19l,e (or /i1 co1o 3ueria 1orrer. B=e tiro aB BPois ,7 de ser a /aca aB contra)eio, terri)el1ente, o soldado. Assi1 /oi. EJ 3uando o /erro e1%otado l,e ran8ia nas cartila8ens da 8lote, a (ri1eira onda de san8ue %or%ul,ou, esca1ando, ; (assa8e1 do @lti1o 8rito 8ar8are4ando na %oca ensan8Tentada: B*i)a o $o1 Nesus a. . . #m lance 1pico

Outros tin,a1 delinea1entos :(icos: No dia 1.P de 4ul,o, o /il,o 1ais )el,o de Noa3ui1 Laca1%ira, ra(a? de de?oito anos, a%eirou9se do ardiloso ca%ecil,a: BPai a 3uero escan8al,ar a matadeiraA* O astuto 8uerril,eiro, es(:cie 8rosseira de Imanus, aco%reado e %ronco, encarou9o i1(ass2)el : BConsulta o Consel,eiro E e )ai.II O )alente a%alou, se8uido de on?e co1(an,eiros dis(ostos. Trans(usera1 o *a?a9$arris, cortado e1 caci1%as. >n)estira1 co1 a lar8a encosta ondulante da Fa)ela. E1%ren,ara19se, nu1 desli?ar /le'uoso de co%ras, (elas caatin8as ralas. >a e1 1eio o dia. O Sol irradia)a a (ino so%re a terra, 4orrando se1 /a?er so1%ras, at: ao /undo dos 8rotes 1ais /undos, os raios )erticais e ardentes... Na3uelas (ara8ens o 1eio9dia e 1ais silencioso e l@8u%re 3ue a 1eia9noite. Trans)er%erando nas roc,as e'(ostas, re/letindo nas c,a(adas nuas, re(elido (elo solo recrestado e duro, todo o calor e1itido (ara a terra re/lui, tresdo%rado, (ara o es(a5o, nas colunas ascensionais dos ares irres(ir7)eis e candentes. A nature?a 3ueda9se, ener)ada e1 3uietude a%soluta. No so(ra a )ira5o 1ais le)e. No %ate u1a asa nos ares, cu4a trans(arncia 4unto ao c,o se (ertur%a e1 ondula5es r7(idas e /er)entes. Ae(ousa, esti)ando, a /auna das caatin8as. Pende1, 1urc,os os ra1os das 7r)ores estonadas. O e':rcito descansa)a no alto da 1ontan,a, a%atido (ela can2cula. =eitados a es1o (elas encostas, %on:s ca2dos so%re o rosto (ara os res8uardar, dor1itando ou (ensando nos lares distantes, as (ra5as a(ro)eita)a1 al8uns 1o1entos de tr:8uas, re/a?endo /or5as (ara a a/anosa lide. E1 /rente, derra1ado so%re colinas E 1in@sculas casin,as e1 desorde1, se1 ruas e se1 (ra5as, acer)o incoerente de case%res E a(arecia Canudos, deserto e 1udo, co1o u1a ta(era anti8a. Todo o e':rcito re(ousa)a... Nisto des(onta1, cautos, e1er8indo ; ourela do 1ata8al rasteiro e tran5ado, de ar%@sculos e1 es8al,os, na clareira, no alto, onde estaciona a artil,aria, do?e rostos in3uietos, ol,ares /elinos, r7(idos, (ercorrendo todos os (ontos. =o?e rostos a(enas de ,o1ens ainda 4acentes, de rastro, nos tu/os das %ro1:lias. Sur8e1 lenta1ente. Nin8u:1 os )J nin8u:1 os (ode )er. =o9l,es as costas co1 indi/eren5a so%erana )inte %atal,es tran3Tilos. Adiante di)isa1 a (resa co%i5ada. Co1o u1 ani1al /ant7stico, (restes a u1 %ote re(entino, o can,o Fith7orth, a B1atadeiraB, e1(ina9se no re(aro s<lido. *olta (ara $elo Lonte a %oca truculenta e ru8idora 3ue tantas 8ranadas re)essou 47 so%re as i8re4as sacrossantas. Cae19l,e so%re o dorso lu?idio e ne8ro os raios do sol, a4ae?ando9a de la1(e4os. Os /an7ticos conte1(la19na al8u1 te1(o. A(ru1a19se de(ois ; %orda da clareira. Arro4a19se so%re o 1onstro. Assalta19noJ a/erra19noJ 4u8ula19no. U1 tra? u1a ala)anca r28ida. Er8ue9a nu1 8esto a1ea5ador e r7(ido... E a (ancada %ate, estr2dula e alta, retinindo...

E u1 %rado de alar1a estala na 1ude? uni)ersal das coisasJ 1ulti(lica9se nas 3ue%radasJ enc,e o es(a5o todoJ e detona e1 ecos 3ue atroando os )ales ressalta1 (elos 1orros nu1a )i%ra5o triun/al e estru8idora, sacudindo nu1 re(elo )iolento o aca1(a1ento inteiro... For1ara19se e1 acelerado as di)ises. Nu1 se8undo os assaltantes se )e1 nu1 c2rculo de es(in8ardas e sa%res, so% u1a irradia5o de 8ol(es e de tiros. U1 a(enas se sal)a E c,a1uscado, %aleado, 8ol(eado E correndo, saltando, rolando, i1(al(7)el entre os soldados tontos, )arando redes de %alas, trans(ondo cercas dilaceradoras de %aionetas, caindo e1 c,eio nas 1ace8as, ro1(endo9as )erti8inosa1ente e des(en,ando9se, li)re a/inal, alcandorado so%re a%is1os, (elos (endores a%ru(tos da 1ontan,a... Estes e outros casos E e'a8erado ro1ancear dos 1ais tri)iais sucessos E dando ; ca1(an,a u1 to1 i1(ressionante e lend7rio, a%ala)a1 a o(inio (@%lica da )el,a ca(ital e (or /i1 a de todo o (a2s e

Captulo +II
Outros re0or/os Era ur8ente u1a inter)en5o 1ais en:r8ica do 8o)erno. >1(un,a19na, no 1es1o (asso, as a(reenses crescentes, as ulti1as (eri(:cias da luta e a (r<(ria inscincia so%re o curso real das o(era5es. As o(inies co1o se1(re dis(arata)a1, discordes. Para a 1aioria os re%eldes conta)a1 co1 ele1entos s:rios. Era e)idente. No se co1(reendia 3ue %atidos e1 todas as ordens do dia E ,eroica1ente escritas 9 eles, tendo ainda /ranca a /u8a (ara os sertes de S. Francisco, onde no ,a)ia desco%ri9los, es(erasse1, (ertina?es, no arraial, 3ue se l,es /ec,asse1, (elo co1(le1ento do ass:dio, as derradeiras sa2das. =edu?ia19se, l<8icos, corol7rios 8ra)es. [ (arte a ,i(<tese do so%re9,u1ano de)ota1ento, /a?endo9os sucu1%ir e1 1assa so% os esco1%ros dos te1(los consa8rados, i1a8ina)a19se9l,es tra5as 8uerreiras /or1id7)eis e1%aral,ando de todo a estrat:8ia re8ular. O n@1ero, 3ue se di?ia di1inuto, dos 3ue (er1anecia1 e1 Canudos arrostando tudo, era, certo, u1 en8odo ar1ado a arrastar (ara ali e'clusi)a1ente o e':rcito e iludi9lo e1 co1%ates est:reis, at: 3ue se con8re8asse1, noutros lu8ares, /ortes contin8entes (ara o assalto /inal, (or toda a %anda, so%re os sitiantes, (ondo9os entre dois /o8os. Contra)in,a1, (or:1, 4u2?es 1ais ani1adores. O coronel Carlos Teles, e1 carta diri8ida ; i1(rensa, a/ir1ou de 1aneira a clara o n@1ero redu?ido de 4a8un5os E du?entos ,o1ens )7lidos, tal)e? se1 recursos nen,uns E , a%astecidos e a(arel,ados a(enas do 3ue ,a)ia1 to1ado ;s anteriores e'(edi5es. O oti1is1o, de /ato e'a8erad2ssi1o, do )alente, (or:1, a/o8ou9se na incredulidade 8eral. Aniila)a19no todos os /atos e so%retudo a3uelas irru(5es di7rias de /eridos, a%alando nu1 crescendo a co1o5o nacional. A 7ri!ada %irard So%re)iera1 outros (or i8ual desastrosos. Atendendo aos (ri1eiros recla1os do 8eneral Artur Oscar, o 8o)erno tin,a (ronta1ente or8ani?ado u1a %ri8ada au'iliar 3ue, ao re):s das de1ais, no entra)a na luta distinta (or u1 n@1ero seco e ine'(ressi)o. Tin,a, se8undo lou)7)el (ra'e, se1 curso entre n<s, 1erc da 3ual se a1(lia so%re os co1andados a 8l<ria do co1andante, u1 no1e E $ri8ada Cirard. =iri8ia9a o 8eneral Li8uel Laria Cirard e /or1a)a19na trs cor(os, sa2dos da 8uarni5o da ca(ital /ederal: o WW.P, do coronel $ento To17s Con5al)es, o W".P, do tenente Aa/ael To%ias, e o X!.P, do coronel Filo1eno Nos: da Cun,a. Era1 1.K"W (ra5as e _! o/iciais, (er/eita1ente ar1ados e le)ando (ara a luta insaci7)el o re(asto es(lndido de !OK 1il cartuc,os Lauser. Las, (or u1 con4unto de circunstDncias, 3ue /ora lon8o 1iudear, ao in):s de au'iliar esta tro(a tornou9se u1 a8ente de%ilitante. A%alou do Aio de Naneiro co1andada (elo c,e/e 3ue l,e dera o no1e e /oi co1 ele at: Zuei1adas, onde se reuniu a X1 de 4ul,o. Partiu de Zuei1adas a X de a8osto, diri8ida (or u1 coronel, at: Lonte Santo. Sar8ou de Lonte Santo (ara Canudos, a 1K de a8osto, so% o co1ando de u1 1a4or. =ei'ara na $a,ia u1 coronel e al8uns o/iciais E doentes. =ei'ara e1 Zuei1adas u1 8eneral, u1 tenente9coronel e 1ais al8uns o/iciais E doentes. =ei'ara e1 Lonte Santo u1 coronel e 1ais al8uns o/iciais E doentes... )erosmo estranho

=eco1(un,a9se (elas estradas. Partia19l,e do seio (edidos de re/or1a 1ais alar1antes do 3ue ani3uila1entos de %ri8adas. Salteara9a u1 %eri%:ri e'ce(cional e'i8indo no 47 a (er2cia de (ro)ectos 1:dicos seno o e'a1e de (sic<lo8os ar8utos. Por3ue a/inal o 1edo te)e ali os seus 8randes ,er<is, re)elando a cora8e1 estu(enda de di?er a u1 (a2s inteiro 3ue era1 co%ardes. Ao endireitar de Zuei1adas (ara o serto a3uela /or5a encontrara as (ri1eiras tur1as de /eridos e /ora sulcada (elo asso1%ro da 8uerra. Passara19l,e (elo 1eio do aca1(a1ento, e1 Contendas, o 8eneral Sa)a8et, o coronel N:ri, o 1a4or Cun,a Latos, o ca(ito C,ac,7 Pereira e outros o/iciais. Aece%eu9os ainda entusiastica1ente: o/iciais e (ra5as en/ileirados ;s 1ar8ens do ca1in,o, saudando9os. Las de(ois a1orteceu9se9l,e o /er)or. A(enas co1 trs dias de )ia8e1, co1e5ou de so/rer (ri)a5es, )endo di1inu2dos os )2)eres 3ue le)a)a e re(artia co1 as sucessi)as tur1as de /eridos encontrados, c,e8ando e'austa e es1orecida a Lonte Santo. Em &ia!em para Canudos To1ou (ara Canudos onde era ansiosa1ente es(erada, a 1K de a8osto, des(ida inteira1ente do es(lndido a(arato ,ier7r3uico co1 3ue nascera. =iri8ia9a o /iscal do W".P, Henri3ue de La8al,es, estando os cor(os co1andados (elo 1a4or S2dio Porto e ca(ites A/onso de Oli)eira e Tito Esco%ar. A 1arc,a /oi di/2cil e 1orosa. =esde Zuei1adas luta)a9se co1 di/iculdades s:rias de trans(orte. Os car8ueiros, ani1ais i1(rest7)eis, )el,os e cansados, 1uares re/u8ados das carro5as da $a,ia e tro(eiros i1(ro)isados E ren8uea)a1, tro(e5ando (elos ca1in,os, i1o%ili?ando os %atal,es, e re1orando a a)an5ada. C,e8ou desse 1odo a Aracati, onde l,e /oi entre8ue u1 co1%oio 3ue de)ia 8uarnecer at: Canudos. Neste co1enos di?i1a)a9a a )ar2ola. =estaca)a19se das suas /ileiras, diaria1ente, dois ou trs en/er1os, )ol)endo (ara o ,os(ital, e1 Lonte Santo. Outros, estro(iados, na3uela re(entina transi5o das ruas cal5adas da ca(ital /ederal (ara a3uelas 7s(eras )eredas, distancia)a19se, (erdidos ; reta8uarda, con/undindo9se co1 os /eridos, 3ue )in,a1 e1 dire5o o(osta. =e sorte 3ue ao (assar e1 Nuet, no dia 1" de a8osto, l,e /oi (ro)idencial o encontro co1 o 1O.P $atal,o de >n/antaria, 47 endurado na luta, e 3ue )iera de Canudos. Por3ue no dia se8uinte, de(ois de deca1(ar das $ai'as, onde (arara na ):s(era (ara a8uardar a )inda de 8rande n@1ero de (ra5as retardat7rias, /oi no ranc,o do *i87rio )iolenta1ente atacada. Os 4a8un5os a/errara19na de /lanco, (ela direita, do alto de u1 cerro do1inante, e 3uase de /rente, de u1a trinc,eira 1ar8inal. A%ran8era19na toda u1a descar8a @nica. To1%ara1 1ortos na 8uarda da /rente u1 al/eres do W".P e, na e'tre1a reta8uarda, outro, do X!.P. $a3ueara1 al8u1as (ra5as nas /ileiras inter1:dias. Al8uns (elotes se e1%aral,ara1 estonteada1ente sur(resos, %ison,os ainda ante os 8uerril,eiros /ero?es. A 1aioria dis(arou deses(erada1ente as ar1as. Estru8ira1 cornetas, )o?es tr1ulas, altas, entrecortadas, desencontradas, de co1ando. =is(arara1, es(a)oridos, os car8ueiros. A %oiada estourou, 1er8ul,ando na caatin8a... O 1O.P $atal,o to1ando a )an8uarda 8uiou os lutadores )acilantes. No se re(eliu o ini1i8o. A reta8uarda ao (assar (elo 1es1o (onto /oi, (or sua )e?, al)e4ada.

=e(ois deste re):s, (or3ue o /oi, %astando di?er9se 3ue de 1KW %ois 3ue co1%oia)a restara1 a(enas on?e, /oi a %ri8ada no)a1ente in)estida no An8ico. =eu u1a car8a de %aionetas (latMnica e1 3ue no (erdeu u1 soldado, entrando a/inal e1 Canudos, onde os enri4ados ca1(eadores, 3ue ali esta)a1 so% a disci(lina tirDnica dos tiroteios diuturnos, a acol,era1 co1 a deno1ina5o de BLi1osaB, no1e, 3ue, entretanto, 1ais tarde, os %ra)os o/iciais /i?era1 3ue se a(a8asse, a e'e1(lo do (ri1eiro t2tulo.

Captulo +III
No&os re0or/os Este ata3ue c,e8ou ; $a,ia co1 as (ro(or5es de %atal,a (erdida, (ondo 1ais u1 sola)anco no dese3uil2%rio 8eral, 1ais u1a d@?ia de %oatos no tur%il,onar das con4eturasJ e o 8o)erno co1e5ou a a8ir co1 a (reste?a re3uerida (ela situa5o. Aecon,ecida a ine/ic7cia dos re/or5os rec:19en)iados, cuidou de /or1ar u1a no)a di)iso, arre%an,ando os @lti1os %atal,es dis(ersos (elos Estados, ca(a?es de 1o%ili?a5o r7(ida. E, (ara (ulsear de (erto a crise, resol)eu en)iar (ara a %ase de o(era5es u1 de seus 1e1%ros, o Secret7rio de Estado dos Ne8<cios da Cuerra, 1arec,al Carlos Lac,ado de $ittencourt. Este se8uiu e1 a8osto (ara a $a,ia, ao te1(o 3ue de todos os Dn8ulos do (a2s a%ala)a1 no)os lutadores. O 1o)i1ento ar1ado re(entina1ente se 8enerali?a)a, assu1indo a /or1a de u1 le)anta1ento e1 1assa. As tro(as con/lu2a1 do e'tre1o norte e do e'tre1o sul, acrescidas dos cor(os (oliciais de S. Paulo, Par7 e A1a?onas. Nessa con)er8ncia (ara o seio da anti8a 1etr<(ole, o (aulista, /or1a delida do %andeirante a)enturosoJ o rio98randense, ca)aleiro e %ra)oJ e o curi%oca nortista, resistente co1o (oucos E 2ndoles d2s(ares, ,o1ens de o(ostos cli1as, contrastando nos usos e tendncias :tnicas, do 1esti5o escuro ao ca%oclo tri8ueiro e ao %ranco, ali se a8re1ia)a1 so% o lia1e de u1a as(ira5o uni/or1e. A anti8a ca(ital a8asal,a)a9os no recinto de seus )el,os %aluartes, rodeando nu1 1es1o a/a8o carin,oso e ardente a i1ensa (role ,a)ia trs s:culos erradia. =e(ois de lon8a1ente dis(ersos os )7rios /atores da nossa ra5a )ol)ia1 re(entina1ente ao (onto de onde tin,a1 (artido, tendendo (ara u1 entrela5a1ento %el2ssi1o. A $a,ia ata)iara9se (ara os rece%er . Trans/i8urou9a a3uele /lu'o da ca1(an,a E 17rtires 3ue c,e8a)a1, co1%atentes 3ue se8uia1 E e, (artida a ,a%itual a(atia, re)estiu a /ei5o 8uerreira do (assado. As in@teis /ortale?as, 3ue se l,e intercala1, deca2das ; (arceria %ur8uesa das casas, no alin,a1ento das ruas, (ronta1ente re(aradas, cortadas as 7r)ores 3ue nascia1 nas /endas das suas 1ural,as, ressur8ia1 ; lu?, recordando as 3uadras e1 3ue ru8ia1 na3uelas a1eias as lon8as colu%rinas de %ron?e. Nelas a3uartela)a1 os contin8entes rec:19)indos: o 1.P $atal,o Policial de S. Paulo, co1 "O! (ra5as e W1 o/iciais, co1andado (elo tenente9coronel Noa3ui1 Eles%o dos AeisJ os W .V, X .P, XY.P, W!.V, e ".P, diri8idos (elo coronel Noo C:sar de Sa1(aio, tenentes9coron:is Nos: da Cru?, Fir1ino So(es Ae8o e AntMnio $ernardo de Fi8ueiredo e 1a4or Frederico Lara, co1 e/eti)os sucessi)os de W"K (ra5as e WY o/iciais, WOK (ra5as e "K o/iciais, XXW (ra5as e O1 o/iciais, WOK (ra5as e 11 o/iciais, al:1 de X_ al/eres adidos, e o ".P co1 W1 (ra5as e 11 al/eres 3ue era1 toda a o/icialidade, no tendo ne1 ca(ites ne1 tenentes. Por /i1 dois cor(os: o Ae8i1ento Policial do Par7, so1ando _"K co1%atentes, co1andados (elo coronel Nos: Sotero de Leneses, e u1 da (ol2cia do A1a?onas, so% o co1ando do tenente CDndido Nos: Lariano, co1 XW! soldados. Estes re/or5os, 3ue 1onta)a1 a W. 1" ,o1ens inclu2dos (erto de tre?entos o/iciais, /ora1 re(artidos e1 duas %ri8adas, a de lin,a, ao 1ando do coronel Sa1(aio e os da (ol2cia E e'clu2da a de S. Paulo, 3ue se8uira isolada na /rente, so% o do coronel Sotero E constituindo u1a di)iso 3ue /oi entre8ue ao 8eneral de $ri8ada Carlos Eu8nio de Andrade Cui1ares.

Todo o 1s de a8osto 8astou9se e1 1o%ili?79los. C,e8a)a1 destacada1ente ; $a,iaJ 1unicia)a19se e e1%arca)a1 (ara Zuei1adas e dali (ara Lonte Santo, onde de)ia1 concentrar9se nos (ri1eiros dias de sete1%ro. Os %atal,es de lin,a, al:1 de des/alcados, co1o o indica1 os n@1eros aci1a, redu?idos 3uase a duas co1(an,ias, )in,a1 des(ro)idos de tudo, se1 os 1ais si1(les a(etrec,os %:licos E ; (arte as es(in8ardas )el,as e o /arda1ento ru5o, 3ue ,a)ia1 ser)ido na recente ca1(an,a /ederalista do Sul. O marechal 7ittencourt O 1arec,al Carlos Lac,ado de $ittencourt, (rinci(al 7r%itro da situa5o, desen)ol)eu, ento, ati)idade not7)el. *in,a de 1olde (ara todas as di/iculdades do 1o1ento. Era u1 ,o1e1 /rio, ei)ado de u1 ceticis1o tran3Tilo e ino/ensi)o. Na sua si1(licidade (er/eita1ente (le%:ia se a1ortecia1 todas as e'(anses 8enerosas. Lilitar ;s direitas, seria ca(a? E e de1onstrou9o 1ais tarde ulti1ando tra8ica1ente a )ida E de se a%alan5ar aos 1aiores riscos. Las /ria1ente, e3uili%rada1ente, encarril,ado nas lin,as ine'tens2)eis do de)er. No era u1 %ra)o e no era u1 (usilDni1e. Nin8u:1 (odia co1(reend9lo arre%atado nu1 lance de ,ero2s1o. Nin8u:1 (odia i1a8in79lo su%traindo9se tortuosa1ente a u1a con4untura (eri8osa. Se1 ser u1a or8ani?a5o 1ilitar co1(leta e inteiri5a, a/ei5oara9se toda)ia ao auto1atis1o t2(ico dessas 173uinas de 1@sculos e ner)os /eitas (ara a8ire1 1ecanica1ente ; (resso in/le'2)el das leis. Las isto 1enos (or educa5o disci(linar e s<lida 3ue (or te1(era1ento, inerte, 1o)endo9se (assi)o, co1oda1ente endentado na entrosa8e1 co1(le'a das (ortarias e dos re8ula1entos. Fora disto era u1 nulo. Tin,a o /etic,is1o das deter1ina5es escritas. No as inter(reta)a, no as critica)a: cu1(ria9as. $oas ou (:ssi1as, a%surdas, e'tra)a8antes, anacrMnicas, est@(idas ou @teis, /ecundas, 8enerosas e di8nas, torna)a19no (rotei/or1e, es(el,ando9as E %o1 ou detest7)el, e'tra)a8ante ou 8eneroso e di8no. Esta)a escrito. Por isto, todas as )e?es 3ue os a%alos (ol2ticos l,as %aral,a)a1, se retra2a cautelosa1ente ao ol)ido. O 1arec,al Floriano Pei'oto E (ro/undo con,ecedor dos ,o1ens do seu te1(o E nos (er2odos cr2ticos de seu 8o)erno, e1 3ue a 2ndole (essoal de ade(tos ou ad)ers7rios in/lu2a, dei'ou9o se1(re, siste1atica1ente, de (arte. No o c,a1ouJ no o a/astouJ no o (rendeu. Era9l,e (or i8ual des)alioso co1o ad)ers7rio ou (artid7rio. Sa%ia 3ue o ,o1e1, cu4a carreira se desata)a nu1a lin,a reta, seca, ine'(ressi)a e intorc2)el, no daria u1 (asso a /a)or ou contra no tra)a1ento dos estados de s2tio. A Ae(@%lica /ora9l,e acidente ines(erado no /i1 da )ida. No a a1ou nunca. Sa%e19no 3uantos co1 ele lidara1. Foi9l,e se1(re no)idade irritante, no (or3ue 1udasse os destinos de u1 (o)o seno (or3ue altera)a u1as tantas ordenan5as e uns tantos decretos, e u1as tantas /<r1ulas, )el,os (receitos 3ue sa%ia de cor e salteado. Ao se8uir (ara a $a,ia desen/lu2ra todos os entusias1os. Zue1 dele se a%eirasse, %uscando alentos de u1a intui5o /eli? ou u1 tra5o )aronil, sulcando a situa5o e1ocionante e 8ra)e,

3ue at: l7 o arrasta)a, to(a)a, sur(reso, a esterilidade de uns conceitos tri)iais, lon8as /ri)olidades cruel1ente en/adon,as so%re (aradas de tro(as, inter1in7)eis 1in@cias so%re distri%ui5o de 8neros e re1ontas de ca)al,adas E co1o se este 1undo todo /osse u1a i1ensa Casa da Orde1, e a Hist<ria u1a )ariante da escritura5o dos sar8entos. Saltou na3uela ca(ital 3uando ia e1 sua (lenitude o /er)or (atri<tico de todas as classesJ e de al8u1 1odo o a1orteceu. Lani/esta5es ruidosas, )ersos /la12)o1os, oradores e'(losi)os (assara19l,e (or diante, estrondara19l,e e1 torno, de/la8rara19l,e aos ou)idos, nu1 estre(itar de (al1as e a(lausos. Ou)iu9os indi/erente e contra/eito. No sa%ia res(ond9las. Tin,a a /rase e1(errada e (o%re. Al:1 disso, tudo 3uanto sa2a do (asso ordin7rio da )ida no o co1o)ia, desorienta)a9o, contraria)a9o. Aec:19)indos da luta, re3uerendo u1a trans/erncia ou u1a licen5a, nada adianta)a1 se, dis(ensando a /or1alidade de u1 atestado 1:dico, l,e (usesse1 ; )ista a(enas o ro1%o de u1 tiro de tra%uco ou u1 8il)a? san8T2neo ou u1 rosto cada):rico de es1aleitado. Era1 coisas %anais, do o/2cio. Cuadro lancinante Certa )e? essa insensi%ilidade lasti17)el calou (ro/unda1ente. Foi nu1a )isita a u1 dos ,os(itais. O 3uadro do a1(lo salo era i1(ressionador... >1a8ine19se dois e'tensos ren3ues de leitos al)adios, e so%re eles E e1 todas as atitudes, r28idos de%ai'o dos len5<is escorridos co1o 1ortal,asJ de %ru5os, ou acaroados co1 os tra)esseiros, e1 1udos (aro'is1os de doresJ sentados, ou acur)ados, ou estorcendo9se e1 8e1idos E 3uatrocentos %aleados a Ca%e5as en)oltas e1 tiras san8uinolentasJ %ra5os (artidos, e1 ti(<iasJ (ernas encanadas, e1 talas, ri8ida1ente estendidasJ (:s dis/or1es (ela inc,a5o, atra)essados de es(in,osJ (eitos %ro3ueados ; %ala ou sar4ados ; /acaJ todos os trau1atis1os e todas as 1is:rias... A co1iti)a 3ue encal5a)a o 1inistro E autoridades estaduais e 1ilitares, 4ornalistas, ,o1ens de toda a condi5o E ali entrou silenciosa1ente, tol,ida de asso1%ros. Co1e5ou a l@8u%re )isita. O 1arec,al a(ro'i1a)a9se de u1 ou outro leito, lendo 1a3uinal1ente a (a(eleta (endida ; ca%eceiraJ e se8uia. Las te)e 3ue estacar u1 1o1ento. Sur8ira9l,e e1 /rente, e1er8indo dos co%ertores, a /ace a%atida de u1 )el,o, u1 ca%o de es3uadra, )eterano de XO anos de /ileira. U1a )ida %atida a coice de ar1as desde os (Dntanos do Para8uai ;s caatin8as de Canudos... E no rosto 1acilento do in/eli? res(landecia u1 %elo riso 4o)ial e /orte. Aecon,ecera o 1inistro do 3ual /ora ordenan5a nos %ons te1(os de 1o5o, e1 3ue o aco1(an,ara na %atal,a, nos acantona1entos, nas lon8as 1arc,as /ati8antes. E di?ia9o, a8itado, )o? sacudida e rouca, nu1a ale8ria doloros2ssi1a, nu1 del2rio de /rases rudes e sinceras E ol,os re/ul8entes de alacridade e de /e%re, e /or5ando (or er8uer9se, a%ordoando o tronco es1irrado aos %ra5os /inos e tr1ulosJ entrea%erta a ca1isa de al8odo dei'ando )er, na cla)2cula, a n<doa de u1a cicatri? anti8a...

Era e1(ol8ante a cena. Aes/ole8ara1 surda1ente, o(ressos, todos os (eitos. E1(anara19se todas as )istas, de l78ri1as... e o 1arec,al $ittencourt (rosse8uiu, tran3Tila1ente, continuando a leitura 1a3uinal das (a(eletas. R 3ue tudo a3uilo E /ortes e1o5es ou 3uadros lancinantes E esta)a /ora do (ro8ra1a. No o distra2a. Era real1ente o ,o1e1 /eito (ara a3uela e1er8ncia. O 8o)erno no de(araria 3ue1 1el,or l,e trans1itisse a a5o, intacta, ro1(endo retilinea1ente no tu1ulto da crise. Nesse a%ne8ar9se a si (r<(rio, a%dicando todas as re8alias da (r<(ria (osi5o, /e?9se, na l2di1a si8ni/ica5o do ter1o, o Zuartel9Lestre9Ceneral de u1a ca1(an,a e1 3ue era c,e/e su(re1o u1 seu in/erior ,ier7r3uico. R 3ue u1 %o1 senso s<lido, %lindado da /rie?a 3ue o li%erta)a de 3uais3uer (ertur%a5es, /i?era 3ue ele a(an,asse, de u1 lance, as e'i8ncias reais da luta. =estas E co1(reendeu9o lo8o E a 1enos )aliosa era, de certo, a acu1ula5o de u1 1aior n@1ero de co1%atentes no con/lito. Estes, (enetrando a re8io con/la8rada, a8ra)aria1 antes o estado dos co1(an,eiros, 3ue (retendesse1 au'iliar, se l7 /osse1 co1(artir as 1es1as (ro)a5es, redu?ir9l,es os recursos escassos no concorrere1 ; 1es1a (en@ria. O 3ue era (reciso co1%ater a todo o transe, e )encer, no era o 4a8un5o, era o deserto. Fa?ia9se i1(rescind2)el dar ; ca1(an,a o 3ue ela ainda no ti)era: u1a lin,a e u1a %ase de o(era5es. Ter1ina)a9se (or onde de)ia co1e5ar9se. E /oi essa a e1(resa i1(ulsionada co1 sucesso (elo 1inistro. Atra2do durante toda a estadia na $a,ia (or se1 n@1ero de 3uestes de (or1enores E e3ui(a1ento dos %atal,es 3ue c,e8a)a1 e aco1oda5es (ara as tur1as incessantes de /eridos E o seu es(2rito su(er(un,a9l,es se1(re a3uele o%4eti)o ca(ital, condi5o (re(onderante, e tal)e? @nica, do s:rio (ro%le1a a resol)er. *enceu9o, (or /i1, nu1 destruir tena? de nu1erosas di/iculdades. Nos @lti1os dias de a8osto or8ani?ara9se, a/inal, de/initi)a1ente, u1 cor(o re8ular de co1%oios, atra)essando continua1ente os ca1in,os e li8ando de 1odo e/eti)o, co1 %re)es inter)alos de dias, o e':rcito e1 o(era5es a Lonte Santo. Este resultado (ressa8ia)a o desenlace (r<'i1o da contenda. Por3ue desde o co1e5o, re)ela19no as e'(edi5es antecedentes, as causas do insucesso e1 8rande (arte re(ousa)a1 no insula1ento e1 3ue ce8a1ente se encra)ara1 os e'(edicion7rios (erdendo9se na re8io est:ril, isolando9se diante do ini1i8o e1 es(etaculosas dili8ncias (oliciais, onde no ,a)ia rastrear9se os 12ni1os (receitos da estrat:8ia. O 1arec,al $ittencourt /e?, (elo 1enos, isto: trans1udou u1 con/lito enor1e e1 ca1(an,a re8ular. A 3ue at: ento se /i?era tradu?ira9se nu1 (rodi8ali?ar in@til da %ra)ura, 1as o ,ero2s1o e a%ne8a5o 1ais rara no a i1(ulsionara1. Cristali?ara nu1 ass:dio (latMnico e d@%io, recortado de /u?ilarias in@teis, e1 3ue se 4o8a)a no%re e estu(ida1ente a )ida. E este (rolon8ar9se9ia, indeter1inado, at: 3ue o arraial sinistro a%sor)esse, u1 a u1, os 3ue o aco1etia1. E1 tal caso a si1(les su%stitui5o dos 3ue ali to1%a)a1 E oito a de? (or dia E (or outros, torna)a9se u1 c2rculo )icioso crudel2ssi1o. Al:1 disto, nu1erosos assaltantes era1 u1a a8ra)ante. Circularia1 todo o (o)oado, trancar9l,e9ia1 todas as sa2das, 1as teria1, (assados (oucos dias, latentes e1 roda, as lin,as do outro cerco intan82)el e

/or1id7)el E o deserto recretado, das caatin8as, (ondo9os nas a(erturas crescentes e inelut7)eis da /o1e. Pre)iu9o o 1arec,al $ittencourt. Cola,oradores prosaicos demais U1 estrate8ista su(erior, atra2do (ela /or1a t:cnica e alta da 3uesto, 8i?aria ras8os estu(endos de t7tica e no a resol)eria. U1 lidador %ril,ante idearia no)as arrancadas i1(etuosas, 3ue es1a8asse1 de )e? a re%eldia, e e'tenuar9se9ia, in@til, a 1arc,e91arc,e (elas caatin8as. O 1arec,al $ittencourt, indi/erente a tudo isto E i1(ass2)el dentro da i1(acincia 8eral E, or8ani?a)a co1%oios e co1(ra)a 1uares... =e /eito, a3uela ca1(an,a cruenta e na )erdade dra17tica s< tin,a u1a solu5o, e esta sin8ular1ente ,u1or2stica. Lil %urros 1ansos )alia1 na e1er8ncia (or 1K 1il ,er<is. A luta co1 todo o seu corte4o de co1%ates san8rentos desca1%a)a, de(lora)el1ente (rosaica, a u1 (lano o%scuro. =is(ensa)a o ,ero2s1o, desden,a)a o 8nio 1ilitar, e'clu2a o arre1esso das %ri8adas, e 3ueria tro(eiros e a?1olas. Esta 1aneira de )er i1(lica)a co1 o liris1o (atri<tico e do2a, /eito u1 e(i8ra1a 1al:)olo da Hist<ria, 1as era a @nica. Era /or5ada a intruso (ouco lison4eira de tais cola%oradores e1 nossos destinos. O 1ais caluniado dos ani1ais ia assentar, do1inadora1ente, as (atas entaloadas e1 ci1a de u1a crise, e es1a879la. . . Ade1ais, so1ente eles (odia1 dar ;s o(era5es a celeridade e'i8ida (elas circunstDncias. R o caso 3ue a 8uerra s< (odia delon8ar9se (or 1ais dois 1eses, no 17'i1o. Lais trs 1eses seria1 E e no ,a)ia re1o)er a concluso ina%al7)el E a derrota, o a%andono de 3uanto se ,a)ia /eito, a (aralisa5o o%ri8ada. >a entrar, e1 no)e1%ro, so%re a3uela ?ona, o re821en torrencial e dele decorreria1 conse3Tncias insan7)eis. Nos leitos, at: ento secos, dos re8atos, acac,oaria1 rios de 78uas %arrentas, e o *a?a9$arris, intu1escido de re(ente, trans1udar9se9ia e1 onda enor1e e dilatada, rolando trans%ordante, intrans(on2)el, cortando todas as co1unica5es. =e(ois, 3uando as caudais se e'tin8uisse1, r7(idas E (or3ue o tur%il,o das 78uas, deri)ando (ara o S. Francisco e (ara o 1ar, se es8ota co1 a 1es1a celeridade co1 3ue se /or1a E des(ontaria1 entra)es 1ais 8ra)es. So% a adusto dos dias ardent2ssi1os, cada %an,ado, cada la8oa e/1era, cada caldeiro enco)ado nas (edras, cada (o5a de 78ua E : u1 la%orat<rio in/ernal, destilando a /e%re 3ue irradia latente nos 8er1ens do i1(aludis1o, (ro/usa1ente disse1inados nos ares, ascendendo e1 n@1ero in/inito de cada (onto e1 3ue %ata u1 raio de sol e descendo so%re as tro(as, 1il,ares de or8anis1os e1 3ue as /adi8as cria)a1 rece(ti)idade 1<r%ida /unesta. Era (reciso li3uidar a (endncia antes dessa 3uadra (eri8osa, dis(ondo as coisas (ara u1 s2tio real e /ir1e deter1inando a rendi5o i1ediata. E, )encido o ini1i8o 3ue (odia ser )encido, recuar incontinente ante o ini1i8o in)enc2)el e eterno E a terra desolada e est:ril. Las (ara

tal era indis(ens7)el 8arantir9se a su%sistncia do e':rcito 3ue, co1 os recentes re/or5os, 1ontaria cerca de ! 1il ,o1ens. Conse8uiu9o o 1inistro da Cuerra. =e sorte 3ue ao (artir, e1 co1e5o de sete1%ro, (ara Zuei1adas E esta)a1 dis(ostos todos os ele1entos (ara desenlace (r<'i1o: a8uarda)a19no, concentradas e1 Lonte Santo, as %ri8adas da =i)iso Au'iliarJ se8uia1, ainda 3ue raros, os (ri1eiros co1%oios re8ulares (ara Canudos. Em Canudos >a1 ainda a te1(o de reani1ar a e'(edi5o 3ue at: ;3uela data atra)essara, (resa aos /lancos do arraial, 3uarenta e tantos dias de a8ita5o (eri8osa e in@til. =e/ini1o9la 47, e1 %re)e di7rio, 3ue no alon8a1os (ara e)itar a 1es1ice dolorosa de e(is<dios sucedendo9se se1 )ariantes a(reci7)eis. Os 1es1os tiroteios i1(ro)isos, )iolentos, instantDneos, e1 ,oras incertasJ os 1es1os ar1ist2cios en8anadoresJ a 1es1a a(atia recortada de alar1asJ a 1es1a cal1a estran,a e es1a8adora, inter1itente1ente rota de descar8as... Co1%ates di7rios, ora 1ort2/eros rareando as /ileiras e des/alcando9as de o/iciais (resti1osos, ora ruidosos e lon8os, 1as ; 1aneira dos recontros entre os 1ercen7rios na >dade L:dia, es8otando9se nu1 dis(ndio de 1il,ares de %alas, se1 u1 /erido, se1 u1 escoriado se3uer, de lado a lado. Por /i1 a e'istncia aleat<ria, a ter5os de ra5es, 3uando as ,a)ia, di)idindo9se u1 %oi (or %atal,o e u1 litro de /arin,a (or es3uadraJ e, co1o nos 1aus dias da Fa)ela, as e1(resas di7rias, e1 3ue se escala)a1 cor(os (ara arre%an,are1 8ado. Os co1%oios era1 raros e incertos. C,e8a)a1 escassos, e'tra)iando9se (arte das car8as (elos ca1in,os. =iante dos e'(edicion7rios se le)antou de no)o, co1o (eri8o @nico, a /o1e. Letidos nos case%res, ou nas tendas (or detr7s dos 1orros, ou colados ;s escar(as das trinc,eiras, (ouco se te1ia1 do 4a8un5o. Os (eri8os consistia1, e'clusi)os, nas ca5adas, 3ue estes /a?ia1, de incautos 3ue se a/asta)a1 dos a%ri8os. As duas torres da i8re4a no)a l7 esta)a1 so%ranceiras na altura, co1o dois 1uts sinistros so%re o e':rcito. E nada esca(a)a ; (ontaria dos 3ue as 8uarnecia1 e 3ue no as a%andona)a1 no 1aior /ra8or dos can,oneios. A tra)essia (ara a Fa)ela continua)a, (or isto, (eri8osa, tornando9se necess7rio estacionar u1a 8uarda ; 1ar8e1 do rio, no (onto e1 3ue ia dar o ca1in,o, a /i1 de i1(edir 3ue (ara l7 se8uisse1 soldados i1(rudentes. Na3uele (onto rece%ia1 o %atis1o de /o8o os re/or5os 3ue c,e8a)a1: a $ri8ada Cirard a 1O de a8osto, redu?ida a ! W (ra5as e O_ o/iciaisJ o $atal,o Paulista a WX, co1 "W" (ra5as e W1 o/iciaisJ o XY.P de >n/antaria, 3ue (recedera a =i)iso Au'iliar, co1 WKO (ra5as e 1_ o/iciais, co1andado (elo tenente9coronel Fir1ino So(es Ae8o. Os rudes ad)ers7rios dei'a)a19nos descer e1 (a? as @lti1as a%as da 1ontan,a, ti1%rando e1 >,es /a?er no @lti1o (asso, e1%ai'o, no 7l)eo do rio, u1a rece(5o retu1%ante e teatral, de tiros, cortada in)aria)el1ente de estr2dulos asso)ios terri)el1ente irMnicos. R 3ue no os assusta)a1 os no)os anta8onistas. Per1anecia1 na 1es1a atitude desa/iadora, ina1ol87)eis. E (arecia1 disci(linar9se. Corres(ondia19se, de u1 a outro e'tre1o do (o)oado, ao tra):s do casario, a dis(aros co1%inados de %aca1artes. Arro4a)a19se 1ais ordenados e se8uros nos assaltos. Aece%ia1, (or sua )e?, co1%oios, entrando (elos ca1in,os

da *7r?ea da E1a, se1 3ue l,os ca(turasse a tro(a assaltante (ara no des8uarnecer as (osi5es ocu(adas ou, considera5o 1ais s:ria, e)itar ciladas (eri8osas. Por3ue (elas cercanias, deri)ando in)is2)eis (elas colinas do norte e dali (ara Cana%ra)a e Cocoro%<, circulando de lon8e os %atal,es, ronda)a1 r7(idas colunas )olantes de 4a8un5os, das 3uais ,a)ia sinais inilud2)eis. No raro o soldado ine'(erto, ao a)ultar so%re u1 cerro, %a3uea)a atra)essado (or u1a %ala, 3ue (artia de /ora do arraial, das lin,as intan82)eis da3uele outro ass:dio a%arcando a tro(a. Os ani1ais de 1ontaria e tra5o era1 1uitas )e?es es(a)oridos a tiro, nas (asta8ens 3ue se alon8a)a1 (elas duas 1ar8ens do rioJ e e1 certo dia de a8osto WK 1uares da artil,aria /ora1 ca(turados, a(esar de estare1 so% a 8uarda de u1 %atal,o a8uerrido, o O.P de Sin,a, so%re o 3ual se /e? car8a da i1(ortDncia da (resa. Estes incidentes delata)a1 raro alento entre os re%eldes. No >,es da)a1, entretanto, tr:8uas os assaltantes. Os trs Drupps 3ue desde 1 de 4ul,o e1(arca)a1 so%re a encosta, tendo no so(: a )an8uarda do WO.P so%ranceando a (ra5a, %atia19nos noite e dia ateando incndios a custo de%elados e arruinando inteira1ente a i8re4a )el,a, de 1adeira1ento 47 todo e'(osto a ressaltar no tel,ado a%atido e1 (arte e e1 cu4o ca1(an7rio no se co1(reendia 3ue ainda su%isse ; tarde o i1(7)ido sineiro, tan8endo as notas consa8radas da A)e 9 Laria. O sino da i!re-a Co1o se no %astasse a3uele %o1%ardeio ; 3uei1a9rou(a, descera, a WX de a8osto, do alto da Fa)ela, o Fth7orth. Na3uele dia /ora /erido o 8eneral $ar%osa, 3uando ins(eciona)a a %ateria do centro, (r<'i1a ao 3uartel98eneral da 1.k coluna. =e sorte 3ue a )inda do 1onstruoso can,o da)a o(ortunidade a re)ide i1ediato. Este reali?ou9se lo8o ao a1an,ecer do dia su%se3Tente. E /oi, de /ato, /or1idando. A 8rande (e5a detonou: )iu9se arre%entar, co1 estrondo, o enor1e schrapnel entre as (aredes da i8re4a, es/arelando9l,e o teto, derru%ando os restos do ca1(an7rio e /a?endo saltar (elos ares, re)oluteando, estridula1ento %adalando, co1o se ainda )i%rasse u1 alar1a, o )el,o sino 3ue c,a1a)a ao descer das tardes os co1%atentes (ara as re?as... (u.ilaria Las, tirante este incidente, /ora (erdida a 4ornada: 3ue%rara9se u1a (e5a do a(arel,o o%turador do can,o /a?endo9o e1udecer (ara se1(re. Ca2ra1 nas lin,as de /o8o oito soldados, e u1a /u?ilaria /ec,ada, estu(enda, inco1(ar7)el, entrou (ela noite dentro at: ao a1an,ecer. Aeatou9se durante o dia, a(<s li8eiro ar12sticio, )iti1ando 1ais 3uatro soldados, 3ue co1 seis do W_.P, 3ue a(ro)eitando o tu1ulto desertara1, ele)ara1 a de? as (erdas do dia. Continuou no dia W_, a%atendo cinco (ra5asJ 1atando 3uatro, no dia WYJ 3uatro, no dia W!J no dia W , 3uatro soldados e u1 o/icialJ e assi1 (or diante na 1es1a escala in/le'2)el, 3ue e'auria a tro(a. As %ai'as, so1ando9se diaria1ente e1 (arcelas (ouco d2s(ares, co1 os claros a%ertos e1 todas as /ileiras (elos co1%ates anteriores, tin,a1 47, desde 1eados de a8osto, i1(osto a reor8ani?a5o das /or5as rarescentes. Na di1inui5o 3ue ti)era o n@1ero de %ri8adas, (assando de sete a cinco, e no descair das 8radua5es dos co1andos, (erce%ia9se, a(esar dos re/or5os rec:19)indos, o en/ra3ueci1ento da e'(edi5o .

=os )inte %atal,es de in/antaria 3ue l7 esta)a1 E ; (arte o O.P Ae8i1ento de Artil,aria, o O.P da Pol2cia $aiana, u1a %ateria de tiro r7(ido e u1 es3uadro de ca)alaria E, 3uin?e era1 co1andados (or ca(ites e duas %ri8adas (or tenentes9coron:is, no descendo o das co1(an,ias aos sar8entos (or ser 1aior 3ue o destes o n@1ero de al/eres. $re)e, (or:1, a situa5o 1udaria. Canudos teria e1 torno, e1 al8aris1os ri8orosa1ente e'atos, trinta %atal,es, e'clu2dos os cor(os de outras ar1as. A)an5a)a (elos ca1in,os a di)iso sal)adora.

No&a 0ase da luta


>. Zuei1adas. U1a /ic5o 8eo8r7/ica. Fora da (7tria. =iante de u1a crian5a. Na estrada de Lonte Santo. No)as ani1adoras. U1a )aia entusi7stica... Trinc,eira Sete de Sete1%ro. Estrada de Calu1%i. >>. Larc,a da di)iso au'iliar. Ledo 8lorioso. As(ecto do aca1(a1ento. E1 %usca de u1a 1eia ra5o de 8l<ria. O c,arlatanis1o da cora8e1. >>>. E1%ai'ada ao c:u. Co1(le1ento do ass:dio.

Captulo I
Cueimadas Zuei1adas, (o)oado desde o co1e5o deste s:culo, 1as e1 (lena decadncia, /e?9se u1 aca1(a1ento ruidoso O casario (o%re, desa4eitada1ente arru1ado aos lados da (ra5a irre8ular, /unda1ente arado (elos en'urros E u1 claro no 1ata8al %ra)io 3ue o rodeia E e, (rinci(al1ente, a 1onotonia das c,a(adas 3ue se desata1 e1 )olta, entre os 1orros desnudos, do9l,e u1 ar triston,o co1(letando9l,e o as(ecto de )ilare4o 1orto, e1 /ranco desca1%ar (ara ta(era e1 ru2nas. Prendia19se9l,e, ade1ais, recorda5es (enosas. Ali tin,a1 (arado todas as /or5as anterior1ente en)ol)idas na luta, no 1es1o (rolon8a1ento do lar8o a%erto (ara a caatin8a cu4os tons (ardos e %rancacentos, de /ol,as re3uei1adas, su8eria1 a deno1ina5o da )ila. Acer)os re(u8nantes de /arra(os e 1ola1%osJ tra(os 1ulticores e i1undos, de /arda1entos )el,osJ %otinas e coturnos acalcan,adosJ 3ue(es e %on:sJ cantis estrondadosJ todos os re%otal,os de caserna, es(arsos e1 7rea e'tensa, e1 3ue %ran3uea)a1 restos de /o8ueiras, delata)a1 a (assa8e1 dos lutadores, 3ue l7 ar1ara1 as tendas, a (artir da e'(edi5o Fe%rMnio. Na3uele c,o %atido dos rastros de 1K 1il ,o1ens, ,a)ia1 tur%il,onado na )o?eria dos %i)a3ues E (ai'es, ansiedades, es(eran5as, desalentos indescrit2)eis. P2!inas demonacas Trans(osta acess2)el ondula5o, )ia9se, recortando o cerrado dos ar%ustos, u1 sulco lar8o de ro5ada, retil2neo e lon8o, 3ue u1 al)o e'tre1a)a E a lin,a de tiro, onde se e'ercitara a di)iso Artur Oscar. Perto, ao lado, a ca(ela e'28ua e %ai'a, co1o u1 %arraco 1urado. E nas suas (aredes, ca%riolando doida1ente, a cali8ra/ia 1anca e a literatura %ronca do soldado. Todos os %atal,es ,a)ia1 cola%orado nas 1es1as (78inas, escari/icando9as a (onta de sa%re ou tisnando9as a car)o, no 8ra)are1 as i1(resses do 1o1ento. Era1 (78inas de1on2acas a3ueles 1uros sacrossantos: (er2odos curtos, incisi)os, arre(iadoresJ %las/1ias /ul1inantesJ i1(reca5es, e %rados, e )i)as calorosos, ra4a)a19nas e1 todo o sentido, (ro/anando9as, 1ascarando9as, e1 caracteres ne8ros es(etados e1 (ontos de ad1ira5o, co1(ridos co1o lan5as. =ali (ara %ai'o, no descair de insens2)el descida, u1a )ereda estreita e 1al a/a1ada E a estrada de Lonte Santo, (or onde tin,a1 a%alado, es(eran5osas, trs e'(edi5es sucessi)as, e de onde c,e8a)a1, a8ora, sucessi)a1ente, %andos 1iserandos de /ora8idos. *adeado o Nacurici, )ol)endo 78uas rasas e 1ansas, ela en/ia)a, in/le'a, (elas c,a(adas /ora, ladeada, e1 co1e5o, (or u1a outra 3ue de1arca)a1 os (ostes da lin,a tele8r7/ica recente1ente esta%elecida. #ma 0ic/ o !eo!r20ica A lin,a /:rrea corre no lado o(osto. A3uele lia1e do (ro8resso (assa, (or:1, (or ali, in@til, se1 atenuar se3uer o car7ter 8enuina1ente roceiro do arraial. Salta9se do tre1J trans(e9se (oucas centenas de 1etros entre casas de(ri1idasJ e to(a9se (ara lo8o, ; /21%ria da (ra5a E o serto...

Est79se no (onto de tan8ncia de duas sociedades, de todo al,eias u1a ; outra. O )a3ueiro encourado e1er8e da caatin8a, ro1(e entre a casaria des8raciosa, e estaca o Bca1(eoB 4unto aos tril,os, e1 3ue (assa1, )erti8inosa1ente, os (atr2cios do litoral, 3ue o no con,ece1. (ora da p2tria Os no)os e'(edicion7rios ao atin8ire19no (erce%era1 esta transi5o )iolenta. =iscordDncia a%soluta e radical entre as cidades da costa e as 1alocas de tel,a do interior, 3ue dese3uili%ra tanto o rit1o de nosso desen)ol)i1ento e)oluti)o e (ertur%a a unidade nacional. *ia19se e1 terra estran,a. Outros ,7%itos. Outros 3uadros. Outra 8ente. Outra l2n8ua 1es1o, articulada e1 82ria ori8inal e (inturesca. >n)adia9os o senti1ento e'ato de se8uire1 (ara u1a 8uerra e'terna. Sentia19se /ora do $rasil. A se(ara5o social co1(leta dilata)a a distDncia 8eo8r7/icaJ cria)a a sensa5o nost7l8ica de lon8o a/asta1ento da (7tria. Al:1 disto, a 1isso 3ue ali os condu?ia /risa)a, 1ais /undo, o anta8onis1o. O ini1i8o l7 esta)a, (ara leste e (ara o norte, ,o1i?iado nos se19/ins das c,a(adas, e no e'tre1o delas, ao lon8e, se desenrola)a u1 dra1a /or1id7)el... Con)in,a9se e1 3ue era terri)el1ente (arado'al u1a (7tria 3ue os /il,os (rocura)a1 ar1ados at: os dentes, e1 so1 de 8uerra, des(eda5ando as suas entran,as a dis(aros de Drupps, descon,ecendo9a de todo, nunca a tendo )isto, sur(reendidos ante a (r<(ria /or1a da terra 7rida, e re)olta, e %rutal, es)ur1ando es(in,eiros, tu1ultuando e1 (edre8ais, es%oroando e1 1ontan,as derru2das, escanceladas e1 8rotes, ondeando e1 ta%uleiros secos, estirando9se e1 (lanuras nuas, de este(es... O 3ue ia /a?er9se era o 3ue ,a)ia1 /eito as tro(as anteriores E u1a in)aso E e1 territ<rio estran8eiro. Tudo a3uilo era u1a /ic5o 8eo8r7/ica. A realidade, tan82)el, en3uadrada (or todos os sucessos, ressaltando ; o%ser)a5o 1ais si1(les, era a3uela. Os no)os ca1(eadores sentia19na do1inadora1ente. E co1o a3uele (o)o descon,ecido de 1atutos l,es de)ol)ia, dia a dia, 1utilados e a%atidos, os co1(an,eiros 3ue 1eses antes tin,a1 a)an5ado ro%ustos e altaneiros, no ,a)ia Dni1o )aronil 3ue atentasse i1(ass2)el (ara as %andas do serto 1isterioso e a8ro... Em Canudos Feli?1ente ti)era1 ao c,e8ar o contrac,o3ue de not2cias ani1adoras rec:19)indas do ca1(o de o(era5es. Nen,u1 outro desastre ocorrera. Cuarda)a19se, 1au 8rado tiroteios di7rios, as (osi5es con3uistadas. A $ri8ada Cirard e o $atal,o Paulista tin,a1 ido a te1(o de (reenc,er os claros da lin,a rare/eita do s2tio. Co1 este re/or5o coincidia1 os (ri1eiros sinto1as de desani1o entre os re%eldes: no %atia 1ais co1 a sua serenidade 8loriosa o sino da i8re4a )el,a, 3ue ca2raJ no 1ais se ou)ia1 ladain,as 1elanc<licas entre os inter)alos das /u?ilariasJ cessa)a1 os ata3ues atre)idos ;s lin,asJ e ; noite, se1 o %ru'ulear de u1a lu?, o arraial 1er8ul,a)a silenciosa1ente nas so1%ras. Ae(rodu?ia9se a atoarda de 3ue o Consel,eiro l7 esta)a, a8ora, coacto, (reso (elos (r<(rios se3ua?es, re)oltados (elo intento, 3ue 1ani/estara, de se entre8ar, dis(ondo9se ao 1art2rio. E cita)a19se (or1enores incidindo todos no denunciar o a/rou'a1ento r7(ido da con/la8ra5o.

Prisioneiros Os no)os co1%atentes i1a8inara19na e'tinta antes de c,e8are1 a Canudos. Tudo o indica)a. Por /i1 os (r<(rios (risioneiros 3ue c,e8a)a1, e era1, no /i1 de tantos 1eses de 8uerra, os (ri1eiros 3ue a(arecia1. Notou9se a(enas, se1 3ue se e'(licasse a sin8ularidade, 3ue entre eles no sur8ia u1 @nico ,o1e1 /eito. Os )encidos, )aronil1ente ladeados de escoltas, era1 /ra82li1os: 1eia d@?ia de 1ul,eres tendo ao colo crian5as en8el,adas co1o /etos, se8uidas dos /il,os 1aiores, de seis a de? anos. Passa)a1 (elo arraial, entre co1(actas alas de curiosos e1 3ue se a(erta)a1 /ardas de todas as ar1as e de todas as (atentes. U1 es(et7culo triste. As in/eli?es, e1 andra4os, ca1isas entre cu4as tiras es/ia(adas se re(asta)a1 ol,ares insaci7)eis, entrara1 (elo lar8o, 1al condu?indo (elo %ra5o os /il,os (e3ueninos, arrastados. Era1 co1o ani1ais raros nu1 di)erti1ento de /eira. E1 )olta cru?a)a19se, e1 todos os tons, co1ent7rios de toda a sorte, nu1 %ur%urin,o de )o?es 8ol(eadas de inter4ei5es )i)2ssi1as, de es(anto. O a8ru(a1ento 1iserando /oi (or al8u1 te1(o u1 deri)ati)o, u1a )ariante /eli? ali8eirando as ,oras en/adon,as do aca1(a1ento. Las acirrou a curiosidade 8eral, se1 a%alar os cora5es. 'iante de uma crian/a U1 dos (e3uenos E /ran?ino e ca1%aleante E tra?ia ; ca%e5a, ocultando9a inteira1ente, (or3ue descia at: aos o1%ros, u1 )el,o 3ue(e re@no, a(an,ado no ca1in,o. O 3ue(e lar8o e 8rande de1ais, oscila)a 8rotesca1ente, a cada (asso, so%re o %usto es1irrado 3ue ele enco%ria (or u1 ter5o. E al8uns es(ectadores ti)era1 a cora8e1 sin8ular de rir. A crian5a al5ou o rosto, (rocurando )9los. Os risos e'tin8uira19se: a %oca era u1 c,a8a a%erta de lado a lado (or u1 tiroa As 1ul,eres era1, na 1aioria, re(u8nantes. Fisiono1ias r2s(idas, de )ira8os, de ol,os ?ana8as e 1aus. =estaca)a9se, (or:1, u1a. A 1is:ria esca)ara9l,e a /ace, se1 destruir a 1ocidade. U1a %ele?a ol21(ica ressur8ia na 1oldura /ir1e de u1 (er/il 4udaico, (ertur%ados e1%ora os tra5os i1(ec7)eis (ela an8ulosidade dos ossos a(ontando dura1ente no rosto e1a8recido e (7lido, aclarado de ol,os 8randes e ne8ros, c,eios de triste?a so%erana e (ro/unda. Esta satis/e? a Dnsia contando u1a ,ist<ria si1(les. U1a tra8:dia e1 1eia d@?ia de (ala)ras. U1 dra1a a %e1 di?er tri)ial, ento, co1 o e(2lo8o in)ari7)el de u1a %ala ou de u1 estil,a5o de 8ranada. Postas na saleta t:rrea de case%re co1(ri1ido, 4unto ao lar8o, as in/eli?es, rodeadas (elos 8ru(os insistentes, /ora1 )2ti1as de (er8untas inter1in7)eis. Estas deslocara19se (or /i1 ;s crian5as. Procura)a9se a sinceridade na in8enuidade in/antil. Outra crian/a

U1a delas, (or:1, 1enor de no)e anos, /i8urin,a entroncada de atleta e1 e1%rio, /ace aco%reada e ol,os escur2ssi1os e )i)os, sur(reendeu9os (elo des8arre e ardile?a (recoce. Aes(ondia entre %a/oradas /artas de /u1o de u1 ci8arro, 3ue su8a)a co1 a %ono1ia satis/eita de )el,o )iciado. E as in/or1a5es ca2a1, a /io, 3uase todas /alsas, denunciando ast@cias de tratante consu1ado. Os in3uiridores re8istra)a19nas reli8iosa1ente. Fala)a u1a crian5a. Nu1 dado 1o1ento, (or:1, ao entrar u1 soldado so%ra5ando a Com"lain, a crian5a interro1(eu a al8ara)ia. O%ser)ou, con)icto, entre o es(anto 8eral, 3ue a Bco1%l:B no (resta)a. Era u1a ar1a ; toa, B'i'iladaB: /a?ia u1 B?oado danadoB, 1as no tin,a /or5a. To1ou9a: 1ane4ou9a co1 (er2cia de soldado (rontoJ e con/essou, ao ca%o, 3ue (re/eria a manuli-e, u1 cla)inote de BtalentoB. =era19l,e, ento, u1a mannlicher. =esarticulou9l,e a8il1ente os /ec,os, co1o se /osse a3uilo u1 %rinco in/antil (redileto. Per8untara19l,e se ,a)ia atirado co1 ela, e1 Canudos. Te)e u1 sorriso de su(erioridade ador7)el: BE (or 3ue no a Pois se ,a)ia tri"u:ana )el,aa. . . $avera de le)ar (ancada, co1o %oi acuado, e /icar quarando ; toa, 3uando a ca"rada fechava o sam"a desautori:ando as pra%as JA* A3uela crian5a era, certo, u1 alei4o estu(endo. Las u1 ensina1ento. Ae(onta)a, %andido /eito, ; tona da luta, tendo so%re os o1%ros (e3ueninos u1 le8ado /or1id7)el de erros. No)e anos de )ida e1 3ue se adensa)a1 trs s:culos de %ar%aria. =ecidida1ente era indis(ens7)el 3ue a ca1(an,a de Canudos ti)esse u1 o%4eti)o su(erior ; /un5o est@(ida e %e1 (ouco 8loriosa de destruir u1 (o)oado dos sertes. Ha)ia u1 ini1i8o 1ais s:rio a co1%ater, e1 8uerra 1ais de1orada e di8na. Toda a3uela ca1(an,a seria u1 cri1e in@til e %7r%aro, se no se a(ro)eitasse1 os ca1in,os a%ertos ; artil,aria (ara u1a (ro(a8anda tena?, cont2nua e (ersistente, )isando tra?er (ara o nosso te1(o e incor(orar ; nossa e'istncia a3ueles rudes co1(atriotas retardat7rios. Las, so% a (resso de di/iculdades e'i8indo solu5o i1ediata e se8ura, no ,a)ia lu8ar (ara essas )ises lon82n3uas do /uturo. O 1inistro da Cuerra, de(ois de se de1orar 3uatro dias e1 Zuei1adas re1o)endo os @lti1os entra)es ; 1o%ili?a5o das /or5as, se8uiu (ara Lonte Santo. Na estrada de "onte Santo Aco1(an,ado a(enas dos estados91aiores, seu e do 8eneral Carlos Eu8nio, ia atin8ir a %ase das o(era5es, atra)essando a re8io coal,ada de /eridos e a3uilatando (elas /adi8as 3ue assaltara1 a sua co1iti)a %e1 1ontada e a%astecida, e1 ca1in,os li)re1ente tra/e8ados, as torturas 3ue assaltaria1 os ca1in,antes 3ue se8uia1, a (:, (elas tril,as as(:rri1as do serto. Na3uela tra)essia /ol8ada, /eita e1 trs dias, antol,ara9se9l,e e1 cada )olta da )ereda u1 tra5o l@8u%re da 8uerra, cu4a encena5o a (ar e (asso se acentua)a, aco1(an,ando a as(ere?a crescente da terra calcinada e est:ril. O (ri1eiro (ouso e1 3ue (arara, o Tan3uin,o, (re/i8urara os de1ais. Era o 1el,or e era inatur7)el: u1 s2tio 1eio destru2do, duas casas e1 a%andono, i1ersas na 8al,ada /ina do alecri19dos9ta%uleiros, de onde irro1(ia1 cereus es8uios e 1elanc<licos. O tan3ue 3ue o %ati?a (ro):1 de u1 a/lora1ento 8ran2tico ori8inando redu?ida 1anc,a de solo i1(er1e7)el so%re 3ue 4a?e1, esta8nadas, as 78uas

li)res da suc5o 7)ida do terreno de 8r:s, en)ol)ente. [ sua %orda, co1o ; de todas as i(ueiras 1ar8inais ; estrada, sestea)a1 de?enas de /eridos, e aca1(a)a a reco)a8e1 dos co1%oios. Las isto se1 a a?7/a1a caracter2stica e ruidosa dos a%arraca1entos, soturna1ente, silenciosa1enteJ ac@1ulo entristecedor de ,o1ens 1acilentos, e1 8ru(os i1<)eis, (aralisados na 3uietude de e'austo co1(leta. [ noite, so%retudo, acesas as /o8ueiras re%ril,antes na su(er/2cie dI78ua escura, eles /or1a)a1, uns acocorados 4unto ao /o8o e tiritando de 1aleitas, arrastando9se outros )a8arosos e claudicantes e (ro4etando so%re a tela unida da la8oa as so1%ras dis/or1es, con4unto tr78ico e e1ocionante. O/iciais 3ue se a%eira)a1 se3uiosos da ourela do (Dntano da)a1 de c,o/re co1 es(ectros 1al a(ru1ados tentando /a?er9l,es a continncia 1ilitar: e )ol)ia1 entristecidos. =ali (or diante os 1es1os 3uadros: (elos ca1in,os os 1es1os retirantes a%atidos, e, ; %eira dos (Dntanos )erde9ne8ros, reca1ados de al8as, os 1es1os a8ru(a1entos 1iserandos. Co1o contraste (er1anente, a nota su(erior da /or5a e da ro%uste? era dada, inter1itente1ente, (elos ,o1ens, 1ais tran3Tilos e ino/ensi)os, irro1(endo, isolados, dentre as cara)anas dos 8uerreiros sucu1%idos. No )ol)er das in/le'es da )ereda, to(a)a9se, ;s )e?es, u1 )a3ueiro a1i8o, u1 aliado, 3ue se e1(re8ara nos ser)i5os de trans(orte. A ca)alo, entra4ado de couro, so1%rero lar8o 8al,arda1ente re)irado ; testa tri8ueira e /rancaJ ; cinta o lon8o /aco B4acar:BJ ; destra a lan5a ar(oada do /erro E 3ueda)a o 1atuto i1<)el, ; orla da (assa8e1, des)iando9se, dei'ando li)re o curso ; ca)al8ata, nu1a atitude res(eitosa e alti)a, de )alente disci(linado, 1uito /ir1e dentro da sua coura5a )er1el,o9(arda /eito u1a ar1adura de %ron?e, /i8urando u1 ca1(eador ro%usto, co%erto ainda da (oeira das %atal,as. A co1iti)a a)an5a)a e es3uecia lo8o a i1a8e1 do sertane4o ro%usto E constante1ente atra2da (elos %andos incessantes de /ora8idos: soldados ca1in,ando tardos, a%ordoando9se ;s es(in8ardasJ o/iciais carre8ados e1 redes, c,a(:us ca2dos aos ol,os, surdos ao tro(el da ca)al8ata, 3ue estre(ita)a a u1 lado, i1<)eis, r28idos co1o cad7)eresJ e a3ui, ali, lar8as n<doas ne8ras na caatin8a, rastros escurentos dos incndios, e1 3ue re(onta)a1 esteios e cu1eeiras dos case%res co1%ustos, trace4ando (or a3ueles er1os, nu1a urdidura de ru2nas, o cen7rio terri)el1ente est@(ido da 8uerra. E1 Cansan5o atre8uara19se estas i1(resses cru:is. Hou)e (or duas ,oras u1 re1anso consolador. O )ilare4o era u1 cl. Pertence a u1a /a12lia @nica. O seu c,e/e, 8enu2no (atriarca, con8re8ara /il,os, netos e %isnetos e1 o)a5o ruidosa ao 1arec,al, o B1onarcaB, con/or1e %rada)a con)icto, nu1a alacridade in8nua e s, ao ale)antar nos %ra5os cansados de u1 la%utar de oitenta anos o 1inistro sur(reendido. Esta escala /oi (ro)idencial. Cansan5o era u1 (arntese /eli? na3uele desola1ento. E o ro%usto )el,o 3ue o 8o)erna)a, sur8indo %lindado de u1a satis/a5o sadia ante ,o1ens 3ue nunca )ira, e a(resentando9l,es u1 /il,o de ca%elos %rancos e netos 3uase 8risal,os, era, (or sua )e?, u1a re)ela5o. Ant2tese do /ac2nora (recoce de Zuei1adas, re)ela)a, ani1adora, esta ro%uste? 1iraculosa, esta no%re?a or8Dnica co1(letada (or u1a al1a se1 re/ol,os, to caracter2stica dos 1atutos, 3uando os no derranca1 o /anatis1o e o cri1e. Por isto o lu8are4o 1in@sculo, u1a d@?ia de casas adensadas e1 rua de (oucas %ra5as, : o @nico 3ue no des(erta, nas narrati)as da ca1(an,a, recorda5es dolorosas. Era a @nica ?ona tran3Tila na3uela %al%@rdia. U1 (e3ueno ,os(ital, entre8ue ; solicitude de dois /ranciscanos, ali acol,ia os ro1eiros se1 /or5as 3ue ia1 (ara Zuei1adas.

=ei'ando9o, os )ia4antes )ol)ia1 lo8o ;s a1ar8uras da tril,a (oenta, deses(erada1ente torcida e1 )oltas in/initas, retal,ando9se e1 des)ios, orlada de c,ou(anas estru2das e (al1il,ada de (onta a (onta (elas tur1as sucessi)as de /ora8idos. Palimpsestos ultra-antes E e1 toda a (arte E a (artir de Contendas E e1 cada (arede %ranca de 3ual3uer )i)enda 1ais a(resent7)el, a(arecendo rara entre os case%res de tai(a, se a%ria u1a (78ina de (rotestos in/ernais. Cada /erido, ao (assar, nelas dei'a)a, a riscos de car)o, u1 re/le'o das a8ruras 3ue o alancea)a1, li%erri1a1ente, aco%ertando9se no anoni1ato co1u1. A 1o de /erro do e':rcito ali se es(al1ara tra5ando e1 caracteres enor1es o entrec,o do dra1aJ /oto8ra/ando, e'ata, na3uelas 8randes (lacas, o facies tre1endo da luta e1 inscri5es la(idares, nu1a 8ra/ia %ronca, onde se col,ia e1 /la8rante o sentir dos 3ue o ,a)ia1 8ra)ado. Se1 a (reocu(a5o da /or1a, se1 /antasias en8anadoras, a3ueles cronistas rudes dei'a)a1 (or ali, indel:)el, o es%o5o real do 1aior escDndalo da nossa ,ist<ria E 1as %rutal1ente, /ero?1ente, e1 (as3uinadas incr2)eis E li%elos %rutos, e1 3ue se casa)a1 (orno8ra/ias re)oltantes e deses(eran5as /undas, se1 u1a /rase )aronil e di8na. A onda escura de rancores 3ue rola)a na estrada c,o/ra)a a3ueles 1uros, entra)a (elas casas dentro, a/o8a)a as (aredes at: ao teto... A co1iti)a, (enetrando9as, re(ousa)a en)olta nu1 coro silencioso de i1(ro(:rios e (ra8as. *ersos ca1%eteantes, ri5ados de ri1as duras, en/ei'ando tor(e?as incr2)eis na 1oldura de desen,os (a)orososJ i1(reca5es re)oluteando (elos cantos nu1a cor:ia /ant7stica de letras tu1ultu7rias, e1 3ue ca2a1, )iolenta1ente, (ontos de ad1ira5o r28idos co1o estacadas de sa%reJ )i)as a 1orrasa saltando (or toda a %anda e1 ci1a de no1es ilustres, in/a1ando9os, es%arrando9se discordesJ trocadil,os /erinosJ con)2cios des/i%radoresJ aluses atre)idasJ ?o1%arias lM%re8as de caserna... E a e1(resa (erdia re(entina1ente a /ei5o ,er<ica, se1 %ril,o, se1 altitude. Os narradores /uturos tentaria1 e1 )o )el79la e1 descri5es 8loriosas. Teria1 e1 cada (78ina, indestrut2)eis, a3ueles (ali1(sestos ultra4antes. Em "onte Santo Os no)os lutadores c,e8ara1 a Lonte Santo se1 o 1es1o anelo de arrancar das es(adas. =esen/lu2dos. Aeani1a)a19se, (or:1, ao entrare1 na %ase de o(era5es. =es(indo9se e1 (oucos dias da a(arncia co1u1 aos arraiais sertane4os, en8run,idos e estacion7rios, onde ,7 ce1 anos no se constr<i u1a casa, a )ila a1(liara9se, tendo ;s il,ar8as, %ran3ueando so%re as c,a(adas, nu1 %airro no)o e 1aior 3ue ela E W 1il %arracas, nu1 alin,a1ento de a)enidas lon8as, destacando9se distintas so%re o c,o li1(o e descal,oado, e1 seis a8ru(a1entos, so%re 3ue ru/la)a1 %andeiras ondulantes, e de onde irro1(ia1, de instante a instante, )i%ra5es 1et7licas de clarins e o toar cadente dos ta1%ores. U1a 1ultido de ,a%itantes ad)ent2cios enc,era9a, de s@%ito, acoto)elando9se no D1%ito da (ra5a, deri)ando ;s encontroadas (elas )ielasJ e conte1(lando9os tin,a9se u1 acer)o ,etero8neo e1 3ue se o1%rea)a1 todas as (osi5es sociais. O/iciais de todas as 8radua5es

e ar1asJ carreiros (oentos das )ia8ens lon8asJ soldados arcando so% o e3ui(a1entoJ /eridos e con)alescentes trM(e8osJ 1ul,eres 1altra(il,asJ /ornecedores a?a/a1adosJ 8ru(os ale8res de estudantesJ e, nu1 in3uirir incessante, 4ornalistas se3uiosos de not2cias, da)a19l,e u1 to1 de (ra5a concorrida e1 dia de (arada. O 1arec,al $ittencourt (M9la nu1a re8ula1enta5o ri8orosa e de1asiou9se no adotar 1edidas acordes co1 as e'i8ncias co1(le'as da situa5o. O ,os(ital 1ilitar tornou9se u1a realidade, (er/eita1ente a%astecido e diri8ido (or cirur8ies a 3ue alia)a1 es/or5os desinteressados al8uns alunos da Faculdade da $a,ia. For1ou9se e1 tudo a3uilo u1a disci(lina correta. Por /i1 a 3uesto (ri1ordial 3ue at: l7 o atra2ra E o ser)i5o de trans(orte E se ulti1ou de/initi)a1ente. =iaria1ente 3uase, c,e8a)a1 e )ol)ia1 co1%oios (arciais (ara Canudos. Os resultados deste es/or5o /ora1 i1ediatos. =i?ia19no as not2cias su(er)enientes da sede das o(era5es, acordes todas no indicare1 1aior alento entre os sitiantes, le)ando9os 1es1o a 1o)i1entos t7ticos decisi)os. R 3ue a3uele ,o1e1 se1 entusias1os, 3ue at: na %ase das o(era5es no des(ira o (alet< de al(aca co1 3ue %ur8ues1ente rece%ia a continncia das %ri8adas se tornara, 1erc de rara dedica5o e se1 a(isoar 1elindres dos 3ue se a/oita)a1 de (erto co1 o ini1i8o, o diretor su(re1o da luta. A de?esseis l:8uas do centro desta, diri8ia9a de /ato, se1 alardo, se1 %alancear al)itres estrat:8icos, atra)essando os dias na con)i)ncia rude dos tro(eiros e1 Lonte Santo, entre os 3uais no raro sur8ia i1(aciente, de rel<8io e1 (un,o, e da)a a )o? de (artida. Por3ue cada co1%oio 3ue se8uia )alia %atal,es. Era u1a %atal,a )encida. Pun,a entre os co1%atentes alentos de )it<riasJ e (ouco a (ouco destru2a a esta8na5o e1 3ue se (aralisara o ass:dio. R o 3ue se col,ia das @lti1as not2cias. Em Canudos =e /eito, o 1s de sete1%ro (rinci(iara aus(icioso. So8o e1 co1e5o, no dia ", u1a %ala de cara%ina ,a)ia a%atido no arraial u1 ca%ecil,a de )alor. $a3ueara 4unto ;s i8re4asJ e o a5oda1ento co1 3ue os ,a%itantes se (reci(itara1 so%re o cad7)er, e o le)ara1, delata)a9l,e o (rest28io. A _, sucesso de 1aior 1onta: ca2ra1, u1a a(<s outra, as torres da i8re4a no)a. O caso ocorrera de(ois de seis ,oras consecuti)as de %o1%ardeio. E /ora inteira1ente i1(re)isto. =eter1inara9o 1es1o circunstDncia desa8rad7)el : u1 en8ano na re1essa das 1uni5es tendo le)ado ao arraial, ao in):s de 8ranadas, %alas rasas de Drupp (ouco e/ica?es no can,oneio, resol)era9se 8ast79las lo8o, re)e?ando9as, de )e?, so%re as i8re4as, at: se aca%are1. E o resultado /ora sur(reendente, re1e1orado e1 duas ordens do dia entusi7sticas. O e':rcito /icara, a/inal, li)re das seteiras alt2ssi1as de onde o /ul1ina)a1 os sitiados, (or3ue as duas torres asso%er%ando toda a lin,a do ass:dio redu?ia1 (or toda a %anda os Dn8ulos 1ortos das trinc,eiras. =esde 1! de 4ul,o re)e?a)a19se nos seus ca1(an7rios atiradores (eritos E ol,os (rescientes de)assando tudo E a 3ue no se su%tra2a o 1enor )ulto des)iado do ante(aro das casas.

Os co1%oios, ao c,e8are1, dali rece%ia1, e1 c,eio, no @lti1o (asso, ao trans(ore1 o rio, antes da san8a e1 (assa8e1 co%erta 3ue os le)a)a ao aca1(a1ento, descar8as )iolentas. As /or5as rec:19)indas, a %ri8ada au'iliar, o $atal,o Paulista e o XY.P de >n/antaria, co1o )i1os, do alto de suas arestas tin,a1 rece%ido a (ri1eira sauda5o /eroc2ssi1a do ini1i8o. #ma =&aia entusi2stica= Ha)ia1, a/inal, ca2do. E ao )9las %a3uear, u1a a(<s outra, i1(onentes, arrastando 8randes (anos de 1uro, desarticulando9se e1 8randes %locos e1 3ue )in,a1 a8arrados, to1%ando de %orcos, atiradores atre)idos E e %atendo (esada1ente no c,o do lar8o, entre nu)ens de (oeira da ar8a1assa es%oroada, o e':rcito inteiro, calando a /u?ilaria, atroou os ares e1 alaridos retu1%antes. O co1andante da 1.k coluna caracteri?ou9o %e1 na orde1 do dia corres(ondente ao /eito: B...(rorro1(endo nessa ocasio a lin,a de se8uran5a e /or5as e1 a(oio no aca1(a1ento entusi7stica e )iolenta )aia na 4a8un5ada.B A ca1(an,a era a3uilo 1es1o. =o in2cio ao ter1o, u1a corri1a5a l@8u%re. BEntusi7stica )aia...B Co1o 3uer 3ue se4a ter1inara o encanto do ini1i8o. Z arraial enor1e re(entina1ente di1inu2raJ e deca2raJ e se aca5a(ara, (arecendo ainda 1ais a/undado na de(resso e1 3ue se adensa)a, se1 1ais as duas %ali?as %rancas 3ue o indica)a1 aos (e8ureiros E 1uito altas e es%eltas, arre1essadas no /ir1a1ento a?ul, %ran3ueando nas noites estreladas , diluindo9se 1isteriosa1ente na altura, o%4eti)ando o 1isticis1o in8nuo e (ondo 4unto dos c:us as re?as (ro(iciat<rias dos sertane4os rudes e crendeiros... Trincheira Sete de Setem,ro Fora, al:1 disto, o aconteci1ento de 1au a8ouro. No dia su%se3Tente so%re)eio 1aior desastre. =esde 1uito entrinc,eirados na /a?enda *el,a, al8u1as de?enas de 8uerril,eiros ?o1%a)a1 dos can,es do coronel Ol21(io E 3ue se e1(arca)a1 no alto nu1 re%ordo da Fa)ela. A dois (assos da artil,aria e dos contin8entes 3ue a re/or5a)a1, tin,a1 durante 1ais de dois 1eses tol,ido a dilata5o do cerco (or a3uela %anda, a des(eito da tor1enta de dis(aros 3ue l,es estru8ia a ca)aleiro. Nu1a situa5o do1inante so%re o 8rosso das lin,as a4ustadas ; orla do (o)oado, en/ia)a19nas de (onta a (onta, contri%uindo 1uito (ara as %ai'as di7rias 3ue as rarea)a1, e e1(arel,ando9se co1 as torres no de)assar os 1ais %e1 escol,idos (ara(eitos ou a%ri8os. Las no dia Y, ;s de? ,oras da noite, /ora1, de i1(ro)iso, su(lantados. Ani1ados (elos sucessos da ):s(era, a3uele coronel, o%ediente ao 3ue l,e deter1inara o co1ando da 1.k coluna, a%alou co1 u1a /or5a co1(osta do WY.V, so% o co1ando do ca(ito Tito Esco%ar, u1 contin8ente da ".k %ateria do W.P Ae8i1ento, u1 outro do O.V Ae8i1ento e u1a %oca de /o8o. [ /rente e ; reta8uarda, se8uia1 e'9alunos das escolas 1ilitares. O coronel Ol21(io dis(Ms o resto da sua (e3uena /or5a e1 atiradores (elos dois /lancos. F9la descer e1 silncio os (ri1eiros %ol:us das )ertentes. Arro4ou9a, (or /i1, nu1 rolar de a)alanc,e, (elo 1orro a%ai'o. Sur(resos, derreando9se ao e1%ute de tre?entas %aionetas re(artidas e1 duas car8as laterais, tendo de (er1eio a 1etral,a 3ue os /ul1ina)a ;

3uei1a9rou(a, os 4a8un5os 1al resistira1, sendo de (ronto desalo4ados das trinc,eiras de (edra, 3ue ali tin,a1 e1 torno ; )i)enda estru2da da /a?enda *el,a. =urara cinco 1inutos a re/re8a. Os ad)ers7rios rec,a5ados, es(arsos, (erse8uidos at: ao cerro dos Pelados (ela )an8uarda, to1%ara1 dali no rio, trans(ondo9o e e1%ren,ando9se e1 Canudos. A /or5a te)e a(enas duas (ra5as /ora de co1%ate. E'(u8nada a (osi5o, lar8o de8rau so%re a )ertente do 1orro, entre o Alto do L7rio anterior1ente ocu(ado e o *a?a9$arris, a3uele coronel ar1ou a sua %arraca no lu8ar onde e'(irara seis 1eses antes o c,e/e da X.k e'(edi5o. E1(re8ou9se todo o resto da noite e1 construir, reunindo as (r<(rias (edras das trinc,eiras do ini1i8o, /orte reduto de cerca de u1 1etro de alto, orlando toda a %orda a)an5ada do socalco. E no outro dia, cedo, a BTrinc,eira Sete de Sete1%roB so%rancea)a o arraial. A (eri/eria do s2tio au1entara de uns 3uin,entos 1etros (ara a es3uerda, na dire5o do sul, trancando inteira1ente os dois 3uadrantes de leste. Ora, na3uele 1es1o dia, ; tarde, ela se dilataria ainda 1ais, in/lectindo a (artir do (onto con3uistado (ara o (oente, at: e'tre1ar a estrada do Ca1%aio, (erto da con/luncia do Lucui1, a%arcando toda a /ace do oeste. Estrada do Calum,i O(erara9se u1 1o)i1ento 1ais s:rioJ tal)e? a a5o real1ente estrat:8ica da ca1(an,a. >deara9a, (laneara9a e e'ecutara9a o tenente9coronel Si3ueira de Leneses. Esclarecido (or in/or1a5es de al8uns )a3ueiros leais, a3uele o/icial )iera a sa%er das )anta8ens de u1a outra estrada, a do Calu1%i, ainda descon,ecida, 3ue correndo entre as do Aos7rio e do Ca1%aio, e 1ais curta 3ue a1%as, /acilita)a tra)essia r7(ida (ara Lonte Santo, onde ia ter e1 tra5ado 3uase retil2neo, se8uindo /ir1e1ente a lin,a norte9sul. E (ro(Ms9se e'(lor79la a/rontando9se co1 os 1aiores riscos. Aeali?ou a e1(resa e1 trs dias. Saiu no dia " de Canudos, ; /rente de 3uin,entos ,o1ens, 3ue a tanto 1onta)a1, reunidos, os %atal,es WW.V, .P e X" .V, so% o i1ediato co1ando do 1a4or S2dio Porto. *arou (elo no)o ca1in,o desco%erto, )oltando, a Y, (elo do Ca1%aio, nu1 1o)i1ento r7(ido, ousado, /eli?, e de resultados e'traordin7rios (ara o desenlace da 8uerra. =e /eito, a no)a )ereda /ranca ; transla5o das tro(as e co1%oios e /ec,adas aos 4a8un5os, 3ue a tril,a)a1 de (re/erncia nas suas e'curses (ara o sul, encarta)a de 1ais de u1 dia a 4ornada (ara Lonte Santo. Era entre todas a 1ais %e1 (re(arada (ara rea8ir ; in)aso. Partia de Nu7, onde %i/urca)a co1 a do Aos7rio, deri)ando ; es3uerda desta no ru1o certo do norte, (erlon8ando (or 1uitos 3uilM1etros o ri%eiro das Cara2%as, ou cortando9l,e os 1eandros inter1in7)eis. A)an5a)a, in)ari7)el no ru1o, tocando e1 (e3uenos s2tios, at: a u1 outro riac,o de e'istncia e/1era, o Ca'o1on8<. =a2 (ara a /rente era u1a estrada estrat:8ica inco1(ar7)el. Alon8ando9se na dire5o de sudeste, a serrania de Calu1%i /lan3ueia9a toda e1 lar8o trato, ; direita, distante 1enos de tre?entos 1etros. U1 e':rcito atra)essando9a daria todo o /lanco ao ad)ers7rio 3ue 8uarnecesse as encostas. E ao dei'ar esta situa5o 8ra)2ssi1a cairia e1 outra

(ior, (or3ue o ca1in,o, de(ois de 8al8ar e'tensa lo1%ada, se constrin8e, de re(ente, e1 an8ustura estreita. Nada denuncia o des/iladeiro %re)e e 1ascarado (elos es8al,os tortuosos dos (:s de u1%uranas, 3ue se ale)anta1 (erto. R u1a 1ural,a de 17r1ore silicoso (ouco aci1a do c,o, ; 1aneira de %ar%ac 8rosseira, a%erta ao 1eio (or u1a di7clase, rac,ando9a e1 (osti8o estreito. Ali no ,a)ia trinc,eiras. Era1 dis(ens7)eis. As es(in8ardas estendidas na crista da3uele ante(aro natural )arreria1 colunas sucessi)as. E se estas )in8asse1 trans(M9lo, o 3ue (ressu(un,a rara /elicidade contra anta8onistas de tal 1odo a%ri8ados e %atendo9as a sal)o, to1%aria1 sur(reendidas, lo8o aos (ri1eiros (assos, e1 terreno i1(ratic7)el 3uase. U1 /ato 8eol<8ico )ul8ar nos sertes do Norte su%stitu2a, e1 se8uida, estes acidentes, no criar idnticos e1(ecil,os. Assi1, trans(osta a (assa8e1, o solo descai (ara o s2tio da *7r?ea, a(arentando tra)essia /7cil 1as real1ente di/ic2li1a (ara u1a tro(a nas a8ita5es do co1%ate. Sar8a ca1ada calc7ria derra1a9se (or ali, as(:rri1a, (atenteando not7)el /enM1eno de deco1(osi5o at1os/:rica. $ro3ueada de in/initas ca)idades tan8enciando9se e1 %ordas de 3uinas )i)as e cortantes, sar4ada de sulcos /undos, de lon8as arestas r28idas e /inas, /eito lD1inas de /acasJ erri5ada de ressaltos (ontia8udosJ dura1ente ru8osa e1 todos os (ontosJ esca)ando9se salteada1ente e1 caldeires lar8os e %runidos, (atenteia i1(ressionadora1ente o in/lu'o secular dos rea8entes en:r8icos, 3ue lon8a1ente a tra%al,a1. Corroera19na, e (er/urara19na, e 1inara19na as c,u)as 7cidas das te1(estades, de(ois das secas de1oradas. Ela re/lete, i1<)el e corro2da, a a8ita5o re)olta das tor1entas. Pisando na3ueles estre(es unidos e /ortes, estra5oar9se9ia1 as 1ais resistentes %otas e no ,a)eria res8uardos (ara to(adas e to1%os (eri8os2ssi1os. O co1%ate seria ine'e3T2)el e1 tal lu8ar, onde ca1in,antes tran3Tilos s< conse8uia1 a)an5ar a u1 de /undo, (or u1a tril,a inter1:dia le)ando ; *7r?ea, e1%ai'o E a1(la %acia lastrada de /ra81entos de s2le' e cin8ida de caatin8as es(essas. =e sorte 3ue, e1 ali c,e8ando, os in)asores seria1 inteira1ente circulados de %alas, E dado 3ue conse8uisse1 a)an5ar, ainda teria1 adiante, transcorrido u1 3uilM1etro, o ani3uila1ento ine)it7)el. A estrada desa(arece caindo dentro do rio Sar8ento, de leito sinuoso e /undo, e %ordas nas 3uais ro1(e1 e1 8randes (lacas lu?entes de cor a?ul9escura as ca1adas su(er(ostas de u1 talco'isto, riscadas de )eios %rancos de 3uart?o, alon8ando9se e1 certos (ontos ,ori?ontal1ente, 3uase de u1a 1ar8e1 ; outra, e dando a i1(resso de se (assar (or dentro de enor1e encana1ento e1 ru2nas, conser)ando ainda, e1 )7rios trec,os, restos da anti8a a%<%ada desa%ada. Este /osso e'tenso 3ue, co1o os de1ais das cercanias, no : u1 rio, 1as u1 dreno transitoria1ente c,eio (elos en'urros 3ue ele canali?a (ara o *a?a9$arris, su%stitui o ca1in,o nu1a lon8ura de 1eia l:8ua. =e u1a e outra %anda, a(ontando9l,e ;s 1ar8ens, )ia19se as trinc,eiras dos 4a8un5os, (ouco es(a5adas, cru?ando9l,e (or ci1a os /o8os, en/iando9o de es8uel,a ou %atendo9o e1 c,eio e1 todas as )oltas. Os X 1il ,o1ens da coluna Artur Oscar no lo8raria1 atra)ess79lo. A 1arc,a (elo Aos7rio /ora a sal)a5o. As antecedentes e'(edi5es, se8uindo sucessi)a1ente (elo Uau7, (elo Ca1%aio, (or La5acar7 e (elo Aos7rio, )ariando se1(re na rota escol,ida, tin,a1 /eito crer aos sertane4os 3ue a @lti1a, adotada a 1es1a nor1a, to1aria (elo ca1in,o do Calu1%i, 3ue ainda se no tril,ara. E se tal sucedesse ne1 u1 soldado c,e8aria a Canudos. U1 desastre 1aior a8ra)aria a ca1(an,a. Tin,a19se contornado (or acaso, na 1ais co1(leta inscincia da3uelas dis(osi5es /or1id7)eis, di/iculdades s:rias. O tenente9coronel Si3ueira de Leneses, na sua rota ad1ir7)el e /eita co1 )anta8e1, (or3ue os 4a8un5os re/luindo (ara o arraial ,a)ia1 lar8ado a3uelas (osi5es, /oi 8uarnecendo os

(rinci(ais (ontos da estrada at: Nu7. =a2 en)eredou (ara o Ca1%aio. Atra)essou9l,e entrinc,eira1entos des8uarnecidos, onde dei'ou, ocu(ando9os, u1a ala do WW.V. Passou (ela la8oa do Ci(<, onde al)e4a)a1 ossadas, recordando os 1ortic2nios da e'(edi5o Fe%rMnio. Sur(reendeu, a2, al8uns (i3uetes ini1i8os, a(resando9l,es tre?e car8ueiros. E /oi sur8ir na con/luncia do Lucui1, to1ando de sur(resa duas trinc,eiras ini1i8as ali e'istentes. O s2tio a1(liara9se. Aas8ara9se ; 1o%ili?a5o das /or5as estrada r7(ida e se8ura. O seu trec,o (rinci(al desde o rio Sar8ento ao s2tio de Su5uarana, (assando (ela *7r?ea e Ca'o1on8<, /oi lo8o 8uarnecido (elos XX.P, 1_.P e W!.P $atal,es da W.k $ri8ada e u1a ala do $atal,o Paulista. Canudos tin,a a8ora circuitando9o, do e'tre1o norte ao sul, na /a?enda *el,a, e da2 (ara o ocidente, na (onta da estrada do Ca1%aio, u1 des1edido se1ic2rculo de ass:dio. Aesta)a1 a(enas aos 4a8un5os, no 3uadrante de noroeste, as )eredas do Uau7 e *7r?ea da E1a. Pre/i8ura)a9se (r<'i1o o ter1o da ca1(an,a.

Captulo II
"archa da di&is o au4iliar Os no)os e'(edicion7rios, a%alando de Lonte Santo (ela estrada rec:19a%erta, le)a)a1 u1 te1or sin8ular1ente ori8inal: o 1edo cruel1ente ansioso de no de(arare1 1ais u1 s< 4a8un5o a co1%ater. Certo ia1 encontrar tudo li3uidadoJ e sentia19se escandalosa1ente tra2dos (elos aconteci1entos. Partira e1 (ri1eiro lu8ar, a 1X de sete1%ro, a %ri8ada dos cor(os (oliciais do Norte, e tal (recedncia, oriunda e'clusi)a1ente de 1oti)os de orde1 ad1inistrati)a, doera /undo no Dni1o dos 3ue co1(un,a1 a %ri8ada de lin,a, 3ue 1arc,aria al8uns dias 1ais tarde, co1 o 8eneral Carlos Eu8nio. "edo !lorioso R 3ue os re%eldes deca2a1 tanto todos os dias, to c,eios de re)eses e re(elidos dos 1el,ores (ontos de a(oio, e to enleados nas 1al,as constritoras do cerco, 3ue cada ,ora (assada era (ara o ,ero2s1o retardat7rio crudel2ssi1o di1inuir nas (ro%a%ilidades de co1(artir as 8lori/ica5es do triun/o. A %ri8ada nortista /e?, (or isto, u1 a)an5ar )erti8inoso, tro(eando (elos ca1in,os desde o (ri1eiro al)or da ante1an, e estacando so1ente 3uando as soal,eiras 3uei1osas es8ota)a1 a soldadesca. A de lin,a alcan5ou9a, co(iando a 1es1a celeridade, 1arc,ando a/orrada1ente, a8uil,oada identica1ente (elo anelo doido de se 1edir, ao 1enos nu1 recontro /u8iti)o, co1 a3ueles (o%res ad)ers7rios. E arro4ando9se (elos ca1in,os, os ca1(eadores E nutridos, 8ar%osos e sos E l7 se ia1 de a%alada de1andando a cidadela de %arro, ,a)ia trs 1eses )arrida (elos can,oneios, rota (elos assaltos, de)orada (elos incndios e de/endida (or u1a 8uarni5o @nica. Ao alcan5are1 o s2tio da Su5uarana, seis l:8uas distante de Canudos, reani1a)a19se. C,e8a)a1 at: l7 soturna1ente re%oando os esta1(idos da artil,aria. E1 Ca'o1on8<, se o )ento era de /ei5o, distin8uia1 1es1o o cre%ro cre(itar dos tiroteios . . . Ca4omon!$ Entretanto nessa alacridade 8uerreira des(onta)a1 ainda ino(inados so%ressaltos. A luta sertane4o no (erdera (or co1(leto o tra5o 1isterioso, 3ue conser)aria at: ao /i1. A)anta4ando9se no serto, os sM/re8os lutadores, ; 1edida 3ue se sentia1 cada )e? 1ais lon8e entre as c,a(adas er1as, (assando (elos s2tios triston,os e destru2dos E e1 (leno deserto E tin,a1 entre as /ileiras a8uerridas irre/re7)eis /r1itos de es(anto. Fui teste1un,a de u1 deles. A %ri8ada do coronel Sotero c,e8ara no terceiro dia de 1arc,a, a 1O de sete1%ro, ao s2tio de Ca'o1on8<, ; entrada da ?ona (eri8osa. A escala (ara 3ue1 )in,a de $oa Es(eran5a, nu1a )7r?ea desi1(edida rodeada de (inturescas serranias, ou da Su5uarana, ; %orda de u1a i(ueira /arta, era est:ril e l@8u%re. O terreno, de 8r:s )er1el,o e 8rosseiro, de estratos e'a8erada1ente inclinados de "OP, a%sor)endo lo8o, e1 )irtude de tal dis(osi5o, as raras c,u)as 3ue ali to1%a1, en8ra)ecera a dure?a da caatin8a.

O s2tio, u1 (ouco 1iser7)el, sur8e ; %orda do rio, e este, u1 )alo de ri%anceiras a (ru1o, altas de trs 1etros, inteira1ente entu(ido de (edras de todos os ta1an,os, inteira1ente seco, desa(arece lo8o 1etendo9se entre colinas (ouco altas e nuas. A tro(a ali c,e8ou e1 (lena 1an,. Os dois cor(os do Par7, disci(linados co1o os 1el,ores de lin,a, e o do A1a?onas, co1 o uni/or1e caracter2stico 3ue adotara desde a $a,ia: co%ertos, o/iciais e soldados, de 8randes c,a(:us de (al,a de carna@%a, desa%ados, dando9l,es a(arncia de nu1eroso %ando de 1ateiros. A(esar da ,ora 1atinal, co1o encontrasse1 78ua %astante nu1a caci1%a (r<'i1a, (ro/und2ssi1a e escura, le1%rando a %oca de u1a 1ina, aca1(ara1. Era a @lti1a escala. No outro dia atin8ira1 o arraial. A (ara8e1 1orta reani1ou9se ento, de s@%ito, c,eia de tendas e %arracas, ar1as e1 saril,os, e a ani1a5o ruidosa de _! co1%atentes. Pelas 1ar8ens do rio altea)a19se in8aranas altas, cru?ando9l,e as ra1a8s ainda en/ol,adas so%re o leito. Ar1ara19se (or ali /ora, sus(ensas , ; 1aneira de redou5as oscilantes nos 8al,os /le'2)eis, de?enas de redes. E o dia deri)ou tran3Tila1ente. Nada ,a)ia a te1er9se. =esceu a noite. Ou)ia9se, 1uito lon8e, ao norte, soturno e co1 (assado, rolando surda1ente no silncio, o %o1%ardeio de Canudos... O ini1i8o ali constrito no tin,a 1ais alentos (ara a )enturosas al8aras nos ca1in,os. A noite, co1o o dia , deri)aria na 1ais co1(leta (lacide?. Las, dado 3ue a(arecesse1, os 4a8un5os )iria1 ao encontro de ainda no satis/eito anelo. Re,ate 0also E a tro(a ador1eceu cedo, e1 (a?...(ara des(ertar toda, ;s de? ,oras da noite, nu1 a%alo @nico. =etonara, no /lanco es3uerdo, u1 tiro. U1a sentinela do cordo de se8uran5a, 3ue se estendera e1 torno dos a%arraca1entos, lo%ri8ara ou 4ul8ara lo%ri8ar )ulto sus(eito desli?ando na so1%raJ e dis(arara a es(in8arda. Era, certo, o ini1i8o anelado. *in,a co1o )iera so%re outros e'(edicion7rios, de i1(ro)iso, nu1 arranco atre)ido e su%itDneo, e c:lere. Ento so%re os 3ue ansia)a1 tanto a 1edir9se co1 ele (assou, alucinadora1ente, a )iso 1isteriosa da ca1(an,a. A)aliara19na de (erto. =o1inou (ara lo8o os %atal,es a ,i(nose de u1 es(anto indescrit2)elJ estridulara1 cornetas, 8ritos de alar1as, %rados de co1andos, in3uiri5es ansiosasJ des(encara1 das redes, caindo so%re o lastro do rio, o/iciais sur(resos, (ulando9l,e ;s tontas as %ordas, es%arrando9seJ caindoJ (reci(itando9se E es(adas dese1%ain,adas, re)<l)eres er8uidos E entre as /ileiras 3ue se alin,a)a1 nu1 lon8o cre(itar de estalidos de %aionetas ar1ando9se. E desencadeou9se o tu1ulto. Pelotes e co1(an,ias /or1ando9se ao acasoJ 3uadrados (reci(itada1ente /eitos co1o es(erando car8as de ca)alariaJ se5es de ar1as cru?adas (rontas a carre8are1 contra o )7cuoJ e entre as se5es, e os (elotes, e as co1(an,ias, (arte dos co1%atentes (er)a8ando, correndo, e1 %usca da /or1atura e1%aral,ada...

Transcorridos 1inutos, os lutadores, (resos de u1a e1o5o 3ue 4a1ais i1a8inara1 sentir, a8uarda)a1 o assalto. A %ri8ada a(arecia co1o u1a lon8a esteira, re)olta e coruscante, na onda lu1inosa do luar tran3Tilo e 8rande 3ue a%ran8ia a nature?a ador1ecida e 3uieta. E /ora u1 re%ate /also... Em ,usca de meia ra/ o de !l$ria Ao a1an,ecer e'tin8uira19se os te1ores. *ol)ia1 ; i1(acincia ,er<ica. Prosse8uia1 r7(idos. Ao1(ia1, intr1ulos, (or dentro do )alo sinuoso do rio Sar8ento, 3ue des%orda)a nu1a enc,ente re(entina de /ardas. Cal8a)a1 lo8o adiante o 1orro desnudo cu4as )ertentes o(ostas a%ru(ta1ente ca2a1 (ara o )ale de U1%uranas. E tin,a1, de sur(resa, na /rente e e1%ai'o, distante dois 3uilM1etros E Canudos... Era u1 desa/oro. S7 esta)a1 as duas i8re4as derru2das /ronteando9se na (ra5a lend7ria: a no)a se1 torres, alteando as (aredes 1estras arro1%adas, /endidas de alto a %ai'o, u1 1uradal c,eio de entul,osJ a )el,a e1 ru2nas e dene8rida, se1 /ac,ada, er8uendo u1 (eda5o do ca1(an7rio derru2do, onde o /ant7stico sineiro tantas )e?es a(elidara os /i:is (ara a ora5o e (ara o co1%ate. E1 )olta a casaria unida. Tin,a1 c,e8ado a te1(o. N7 a8ora no l,es /altaria a 1eia ra5o de 8l<ria dis(utada. Entra)a1 o)antes (elo aca1(a1ento, nu1 %elo a(ru1o de candidatos ; Hist<ria, (rocurando o (leito san8uinolento e /7cil. Aspecto do acampamento O aca1(a1ento 1udaraJ (erdera a a(arncia re)olta dos (ri1eiros dias. Era co1o u1 outro arraial des(ontando ; il,ar8a de Canudos. Atra)essando o leito )a?io do *a?a9$arris, os rec:19)indos en)ereda)a1 (or u1a san8a /le'uosaJ to(a)a1, a 1eio ca1in,o ; direita, entran,ado e1 lar8a reentrDncia, )asto al(endre co%erto de couro E o ,os(ital de san8ueJ e, a %re)e trec,o, atin8ia1 a tenda do co1andante98eral. Nesse tra4eto )ia19se dentro de u1 no)o (o)oado. Ha)ia9se reconstru2do o %airro con3uistado. =e u1a e outra %anda do ca1in,o, eretas ao )i:s das encostas, arruadas ou acu1uladas (elos )ales di1inutos, (intal8ando, nu1erosas e es(arsas, o to1 (ardo dos a%arraca1entos, sucedia19se (e3uenas casas de as(ecto ori8inal e /esti)o E /eitas todas de /ol,a8ens, tetos e (aredes )erdes de ra1as de 4ua?eiros, de /or1a sin8ular1ente i1(r<(ria aos ,a%itadores. Las era1 as @nicas a4ust7)eis ao 1eio. A can2cula a%rasante, trans1udando as %arracas e1 /ornos adurentes, ins(irara a3uela ar3uitetura %uc<lica e (ri1iti)a. Nada 3ue denunciasse, ao (ri1eiro lance de )istas, a estada de u1 e':rcito. Tin,a9se a i1(resso de c,e8ar e1 )ilare4o sus(eito dos sertes. E encontrando9se os (ri1iti)os (o)oadores E ,o1ens ; (aisana, 1al co1(ostos, arrastando es(adas e so%ra5ando es(in8ardasJ na 1aior (arte co%ertos de c,a(:us de couro co1 (resil,asJ descal5os ou cal5ando al(ercatasJ e, nu1 ou noutro (onto, 1ul,eres 1altra(il,as cosendo tran3Tila1ente ;s (ortas ou (assando arcadas so% ac,as de len,a, co1(leta)a9se a iluso. O estran,o entra)a a descon/iar 3ue u1 en8ano na rota o ,a)ia desnorteado (ara o 1eio dos 4a8un5os E at: atin8ir a tenda do 8eneral, 1ais lon8e. Cal8ado o cerro e1 cu4o so(: esta se eri8ia, c,e8a)a9se, no to(o, ; co1isso de en8en,aria, e1 case%re 3ue no /ora destru2doJ e, 1etido

o ol,ar (elos res3u2cios das (aredes es(essadas de rac,es de (edra, )ia9se de (erto, dali ce1 1etros, a (ra5a das i8re4as. Esta)a9se so%re a encosta 3ue tin,a ; %ase as (ali5adas e (alancas do trec,o 1ais (eri8oso do s2tio, centrali?ado (elo WO.V $atal,o E a Blin,a ne8raB E lado (or onde entrara 1ais /undo nos /lancos do arraial o assalto de 1! de4ul,o. *ol)endo ; es3uerda, so% o ante(aro da lin,a descont2nua de c,ou(anas (or ali dis(ersas, (assa)a9se, dados 1ais al8uns (assos, (elo 3uartel98eneral da 1.k coluna. =escia9se a )ertente sul se8uindo (or u1 relei'o coleante, tendo ; 1eia encosta, noutro case%re e'28uo, o da se8unda. C,e8a)a9se ; Ae(arti5o do Zuartel9Lestre9Ceneral e aca1(a1ento do $atal,o Paulista, e1%ai'o, nu1a (lanura arenosa, 3ue o *a?a9$arris ala8a nas enc,entes. Continuando a rota, de(ois de atra)essar o leito da3uele so% o a%ri8o do es(aldo de (edra, a%arreirando9o de u1a 1ar8e1 ; outra e 8uarnecido (elo W_.P, alcan5a)a9se a tran3ueira e'tre1a do cerco, (rolon8ada (elo O.P da $a,ia distendido na acanaladura /unda do rio da Pro)idncia. =ali du?entos 1etros, atentando (ara a es3uerda, conte1(la)a9se, alcandorada no alto, %o4ando na corco)a da /a?enda *el,a, ; 1aneira de u1 %aluarte (nsil E a trinc,eira Sete de Sete1%ro. Percorrendo desse 1odo a cercadura dos entrinc,eira1entos, os no)os e'(edicion7rios tin,a1, n2tida, a situa5o, tradu?indo9se o e'a1e /eito nu1 diluente do oti1is1o anterior. A3uele se81ento do s2tio era ainda escasso se o de/ronta)a1 co1 a a1(litude do arraial. Este sur(reendia9os. A/eitos ;s (ro(or5es e'28uas das cidades sertane4as, tol,idas e 1in@sculas, asso1%ra)a9os a3uela $a%ilMnia de case%res, a)assalando colinas. Canudos Canudos tin,a na3uela ocasio E /ora1 u1a a u1a contadas de(ois E O.WKK )i)endasJ e co1o estas, co%ertos de tetos de ar8ila )er1el,a, 1es1o nos (ontos e1 3ue se eri8ia1 isoladas, 1al se destaca)a1, e1 rele)o, no solo, acontecia 3ue as )istas, aco1odadas e1 (rinc2(io ao acer)o de (ardieiros co1(actos e1 torno da (ra5a, se iludia1, a)olu1ando9a des(ro(orcionada1ente. A (ers(ecti)a era e1(ol8ante. A8arra)a9a o to1 1isterioso do lu8ar. Ae(u8na)a ad1itir9se 3ue ,ou)esse ali e1%ai'o tantas )idas. A o%ser)a5o 1ais a/incada, 3uando transit<rio ar12stico a (er1itia, no lo8ra)a distin8uir u1 )ulto @nico, a so1%ra /u8iti)a de u1 ,o1e1J e no se ou)ia o ru1or 1ais /u8a?. Se1%ra)a u1a necr<(ole anti8a ou ento, con/undidos todos a3ueles tetos e (aredes no 1es1o es%oroa1ento E u1a cata enterroada e enor1e, ro2da de eroses, a%rindo9se e1 )o5orocas e (re8ueando9se e1 al8ares. Zue o o%ser)ador, (or:1, no a)ultasse de1ais so%re o (ara(eito: as %alas ressaltando a s@%itas, de %ai'o, re)ela)a19l,e, de (ronto, a (o(ula5o entocada. $asta)a 3ue u1 dis(aro 3ual3uer, a 3ual3uer ,ora, atroasse o alto do 1orro (ara 3ue dali re/lu2sse, ine)it7)el, o re)ide i1ediato. Por3ue os 4a8un5os, se no tin,a1 1ais a iniciati)a dos ata3ues, re(lica)a1 co1 o )i8or anti8o. E'auria19se se1 (erder o a(ru1o, ti1%rando no dis/ar5ar 3uais3uer sinto1as de en/ra3ueci1ento. Co1(reendia9se, no entanto, 3ue este era co1(leto. O%4eti)a)a19no os (r<(rios esco1%ros e1 3ue se entalisca)a1, ocultos. Al:1 disso, l7 no esta)a a(enas u1a 8uarni5o de )alentes incorri82)eis. Ha)ia 1ul,eres e crian5as so%re 3ue rola)a1 durante trs 1eses 1assas de /erros e de c,a1as, e elas (un,a1 1uitas )e?es no /ra8or das re/re8as a nota co1o)edora do (ranto. =ias antes u1 schrapnel arro4ado da Fa)ela, e 3ue (assara %eirando as ci1al,as da i8re4a no)a, arre%entara dentro do casario ane'o ; latada das ora5es. E dali ascendera i1ediata1ente u1a r:(lica cruel (ertur%ando os artil,eiros do coronel Ol21(io: u1 lon8o e inde/in2)el c,oroJ assonDncia doloros2ssi1a de cla1ores an8ustiosos, /a?endo 3ue o can,oneio cessasse ; )o? austera e co1o)ida da3uele co1andante. . .

Assi1, du(la1ente %lo3ueados, entre 1il,ares de soldados e 1il,ares de 1ul,eres E entre la1enta5es e %ra1idos, entre l78ri1as e %alas E os re%eldes se renderia1 de u1 1o1ento (ara outro. Era /atal. A se8uran5a do (leito 47 dera 1es1o ensanc,as a 8randes te1eridades. U1 sar8ento do O.P de Artil,aria (or duas )e?es se a)enturou, ; noite, a atra)essar todo o lar8o, (enetrando no te1(lo e1 ru2nas, atirando l7 dentro duas %o1%as de dina1ite, 3ue no e'(lodira1. U1 al/eres do WO.P, dias de(ois, co(iando9l,e o arro4o, lan5ara /o8o aos restos da i8re4a )el,a, 3ue ardera toda. =e sorte 3ue os lutadores )indo no)iciar na (endncia desi8ual, cientes destas coisas, reca2a1 na (reocu(a5o (ri1iti)a: 3ue o ini1i8o in e-tremis ti)esse ainda /Mle8o (ara l,es /acultar desdo%rasse1 o deste1or e a /or5a. A 1usculatura de /erro das %ri8adas no)as ansia)a a 1edir9se co1 o es(ernear da insurrei5o. Os 3ue ali esta)a1 ,a)ia tantos 1eses tin,a1 8l<rias de1ais. Fartos, i1(ando de triun/os e a8ora, 1erc dos co1%oios di7rios, co1 a su%sistncia 8arantida, 4ul8a)a1 in@til des(ender 1ais )idas (ara 3ue se a(ressasse a rendi5o ine)it7)el. Zueda)a1 nu1a 1ornido irritante. O aca1(a1ento, a/ora os inter)alos, 3ue se torna)a1 1aiores, dos assaltos, tin,a a (laca%ilidade de u1a (e3uena (o)oa5o %e1 (oliciada. Nada 3ue recordasse a ca1(an,a /ero?. Na sede da co1isso de en8en,aria o 8eneral Artur Oscar, co1 a atra5o irresist2)el de u1 te1(era1ento /ranco e 4o)ial, centrali?a)a lon8as (alestras. =iscorria9se so%re assuntos )7rios de todo o(ostos ; 8uerraJ casos /eli?es dIantan,o, anedotas ,ilares, ou ento alentadas discusses so%re (ol2tica 8eral. En3uanto o%ser)adores tena?es, nu1 in)e47)el a(e8o ; cincia, re8istra)a1, ,ora (or ,ora, (resses e te1(eraturasJ inscre)ia1, in)ari7)el, u1 ?ero na ne%ulosidade do c:uJ e consulta)a1 1uito 8ra)es o ,i8rM1etro. Na /ar17cia 1ilitar, estudantes e1 /:rias /or5adas ria1 ruidosa1ente e recita)a1 )ersosJ e (elas (aredes ralas de todas as c,ou(anas ridentes, de /ol,a8ens (intal8adas de /lores 1urc,as de 4ua?eiros, transuda)a1 )e?es e risos dos 3ue l7 dentro no tin,a1 te1ores, 3ue l,es a8ourentasse1 as ,oras li8eiras e tran3Tilas. As %alas 3ue (assa)a1, raras, re(elidas (elas cristas dos cerros e1 tra4et<rias altas, era1 ino/ensi)as. Nin8u:1 as (erce%ia 1ais. Era1, indica)a9o a (reciso r2t1ica co1 3ue estala)a1 ou es/u?ia)a1 nos ares, lan5adas (or atiradores certos , 3ue e1 Canudos (arecia estare1 a(ostados a le1%rar os sitiantes 3ue o sertane4o )ela)a. Las no i1(ressiona)a1, e1%ora al8u1as, e1 tra4et<rias %ai'as, %atesse1 no (ano das %arracas, e1 )er8astadas ri4asJ co1o no i1(ressiona)a1 1ais os tiroteios /ortes, 3ue ainda sur8ia1, ;s )e?es, ino(inada1ente, ; noite. A )ida nor1ali?ara9se na3uela anor1alidade. =es(onta)a1 (eri(:cias e'tra)a8antes. Os soldados da lin,a ne8ra, na tran3ueira a)an5ada do cerco, tra)a)a1, ;s )e?es, noite )el,a, lon8as con)ersas co1 os 4a8un5os. O interlocutor da nossa %anda su%ia ; %er1a da trinc,eira e, )oltado (ara a (ra5a, /a?ia ao acaso u1 recla1o 3ual3uer, enunciando u1 no1e )ul8ar, o (ri1eiro 3ue l,e acudia ao intento, co1 )o? a1i8a e l,ana, co1o se a(elidasse al8u1 )el,o ca1aradaJ e in)aria)el1ente, do D1a8o da casaria ou, de 1ais (erto, de dentro dos entul,os das i8re4as, l,e res(ondia1 lo8o, co1 a 1es1a tonalidade 1ansa, dolorosa1ente irMnica. Enta%ula)a9se o col<3uio ori8inal atra):s das so1%ras, nu1 reci(rocar de in/or1a5es so%re tudo, do no1e de %atis1o, ao lu8ar do nasci1ento, ; /a12lia e ;s condi5es da )ida. No raro a (alestra sin8ular deri)a)a a coisas esca%rosa1ente 4ocosas e (elas lin,as (r<'i1as, no escuro, ia rolando u1 cascal,ar de risos a%a/ados. O di7lo8o delon8a)a9se at: a(ontar a (ri1eira di)er8ncia de o(inies. Saltea)a19no, ento, de lado a lado, 1eia d@?ia de con)2cios r2s(idos, nu1 calo en:r8ico. E lo8o de(ois u1 (onto /inal E a %ala...

Os soldados do O.P de Pol2cia, 1al8rado o ilus<rio a%ri8o dos es(aldes de terra, 3ue os aco%erta)a1, 1ata)a1 o te1(o e1 descantes 1iti8ando saudades dos rinces do S. Francisco. Se a /u?ilaria a(erta)a, (ula)a1 de arre1esso aos (lanos de /o8oJ %atia19se co1o de1Mnios, terri)el1ente, /renetica1ente, dis(arando as cara%inasJ e tendo nas %ocas, ressoantes, cadenciadas a esta1(idos, as ri1as das tro)as (rediletas. $a3uea)a1, al8uns, cantandoJ e a(lacada a re/re8a )ol)ia1 ao /ol8uedo sertane4o, ao toar lan8oroso das tiranas, aos Bras8adosB nos 1ac,etes, co1o se /osse a3uilo u1a ranc,aria 8rande de tro(eiros /eli?es, sesteando. O charlatanismo da cora!em Toda a 8ente se ada(tara ; situa5o. O es(et7culo di7rio da 1orte dera9l,e a des(reocu(a5o da )ida. Os anti8os lutadores anda)a1 (or /i1 (elo aca1(a1ento inteiro, da e'tre1a direita ; e'tre1a es3uerda, se1 as (ri1iti)as cautelas. Ao c,e8are1 aos altos e'(ostos 1al estu8a)a1 o (asso ante os (ro4etis, 3ue l,es ca2a1 lo8o ; roda, %atendo, r2s(idos, no c,o. Aia19se dos rec:19)indos ine'(ertos, 3ue trans(un,a1 os (ontos en/iados, retransidos de sustos, correndo encol,idos, 3uase de c<coras, nu1 a8ac,a1ento 1edon,a1ente cM1icoJ ou 3ue no re/rea)a1 so%ressaltos ante a %ala 3ue es/u?ia)a (erto, riscando u1 asso)io sua)2ssi1o nos ares, co1o u1 psiu insidiosa1ente acariciador da 1orteJ ou 3ue no tol,ia1 inter4ei5es )i)as ante incidentes tri)iais E dois, trs ou 3uatro 1ori%undos, diaria1ente re1o)idos dos (ontos a)an5ados. Al8uns estadea)a1 o c,arlatanis1o da cora8e1. U1 esno%is1o l@8u%re. Fardados E )i)os dos 8ales irradiantes ao sol, %otes das /ardas re%ril,ando E 3ueda)a1 nu1a a%erta 3ual3uer li)re1ente de)assada ou a(ru1a)a19se, lon8e, no ca%e5o desa%ri8ado de u1 cerro distante dois 3uilM1etros do arraial, (ara a)aliare1 o ri8or da 1ira dos 4a8un5os e1 alcance 17'i1o. Cale4ara9os a luta. Narra)a1 aos no)os co1(an,eiros, insistindo 1uito nos (or1enores dra17ticos, as (ro)a5es so/ridas. Os e(is<dios so1%rios da Fa)ela co1 o seu corte4o te1eroso de co1%ates e a8ruras. Os lon8os dias de (ri)a5es 3ue )iti1ara1 os (r<(rios o/iciais, u1 al/eres, (or e'e1(lo, 1orrendo e1%uc,ado, ao des4e4uar co1 (un,ados de /arin,a a(<s trs dias de /o1e. As lides a/anosas das ca5adas aos ca%ritos ariscos ou das col,eitas de /rutos a)elados nos ar%ustos 1ortos. Todos os incidentes. Todas as 1in@cias. E conclu2a1 3ue o 3ue resta)a /a?er era (ouco E u1 1a8ro res(i8ar no re%otal,o da seara 8uerreira inteira1ente cei/ada E (or3ue o anta8onista desairado e /r78il estertora)a a8oni?ando. A3uilo era a8ora u1 (assate1(o ruidoso, e nada 1ais. A di)iso au'iliar, (or:1, no (odia ater9se a (a(el to secund7rio: /a?er trinta l:8uas de serto, a(enas (ara conte1(lar E es(ectadora ino/ensi)a e ar1ada dos (:s ; ca%e5a E o (erdi1ento do arraial cedendo a (ouco e (ouco ;3uele estran8ula1ento )a8aroso, se1 a 1o)i1enta5o /e%ril e con)ulsi)a de u1a %atal,a...

Captulo III
Em,ai4ada ao c1u Las o %lo3ueio, inco1(leto e co1 e'tenso claro ao norte, no redu?ira o ini1i8o aos @lti1os recursos. Os ca1in,os (ara a *7r?ea da E1a e o Uau7 esta)a1 /rancos, su%di)idindo9se 1ult2)ios (elas c,a(adas e1 /ora, (ara a e'tensa /ai'a do S. Francisco, atra)essando rinces de todo descon,ecidos, at: atin8ire1 os insi8ni/icantes lu8are4os 1ar8inais ;3uele rio, entre C,orroc,< e Santo AntMnio da Cl<ria. Por ali c,e8a)a1 (e3uenos /orneci1entos e (oderia1 entrar, ; )ontade, no)os re/or5os de lutadores. Por3ue se diri8ia1 (recisa1ente nos ru1os 1ais /a)or7)eis, atra)essando )asto trato de u1 territ<rio 3ue : o n@cleo onde se li8a1 e se con/unde1 os /undos dos sertes de seis Estados, da $a,ia ao Piau2. =esse 1odo /or1a)a1 aos sertane4os a 1el,or sa2da, le)ando9os ; 1atri? e1 3ue se ,a)ia1 8erado todos os ele1entos da re)olta. E1 @lti1o caso era1 u1 esca(e ; sal)a5o. A (o(ula5o, tril,ando9os, 1al seria (erse8uida nas (ri1eiras l:8uas, na (ior alternati)a. A%ri879la9ia E i1(:r)io e inde/inido E o deserto. No o /e?, (or:1, e1%ora sentisse acrescida, e1 torno, a /or5a dos ad)ers7rios, coincidindo9l,e co1 o (r<(rio de(ereci1ento. Ha)ia1 desa(arecido os (rinci(ais 8uerril,eiros: Pa4e@, nos @lti1os co1%ates de 4ul,oJ o sinistro Noo A%ade, e1 a8ostoJ o ardiloso Laca1%ira, recente1enteJ Nos: *enDncio e outros. Aesta)a1 co1o /i8uras (rinci(ais Pedro, terr2)el de/ensor de Cocoro%<, e Noa3ui1 Nor%erto, 8uindado ao co1ando (ela carncia de outros 1el,ores. Por outro lado, escassea)a1 os 1anti1entos e acentua)a9se cada )e? 1ais o dese3uil2%rio entre o n@1ero de co1%atentes )7lidos, continua1ente di1inu2do e o de 1ul,eres, crian5as, )el,os, alei4ados e en/er1os, continua1ente crescente. Esta 1aioria i1(rest7)el tol,ia o 1o)i1ento dos (ri1eiros e redu?ia os recursos. Podia /u8ir, escoar9se a (ouco e (ouco e1 %andos di1inutos (elas )eredas 3ue resta)a1, dei'ando a3ueles desa/o8ados e /orrando9se ao @lti1o sacri/2cio. No o 3uis. =e 1odo (r<(rio todos os seres /r78eis e a%atidos, certos da (r<(ria des)alia, se de)ota)a1 a 3uase co1(leto 4e4u1, e1 (rol dos 3ue os de/endia1. No os dei'ara1. A )ida no arraial tornou9se ento atro?. Ae)elara19na de(ois a 1is:ria, o a%ati1ento co1(leto e a es(antosa 1a8re?a de seiscentas (risioneiras. =ias de an8@stias indescrit2)eis /ora1 su(ortados diante das derradeiras (ortas a%ertas (ara a li%erdade e (ara a )ida. E (er1aneceria1 (ara todo o se1(re ine'(lic7)eis, se, 1ais tarde, os 1es1os 3ue os atra)essara1 no re)elasse1 a ori8e1 da3uele estoicis1o ad1ir7)el. R si1(les. Falecera a WW de a8osto AntMnio Consel,eiro. Ao )er to1%are1 as i8re4as, arro1%ado o santu7rio, santos /eitos estil,as, altares ca2dos, rel23uias sacudidas no encali5a1ento das (aredes e E alucinadora )iso a Eo $o1 Nesus re(entina1ente a a(ear9se do altar9 1or, %a3ueando sinistra1ente e1 terra, des(eda5ado (or u1a 8ranada, o seu or8anis1o co1%alido do%rou9se /erido de e1o5es )iolentas. Co1e5ou a 1orrer. Ae3uintou na a%stinncia costu1eira, le)ando9a a a%soluto 4e4u1. E i1o%ili?ou9se certo dia, de %ru5os, a /ronte colada ; terra, dentro do te1(lo e1 ru2nas. Ali o encontrou nu1a 1an, AntMnio $eatin,o. Esta)a r28ido e /rio, tendo aconc,e8ado do (eito u1 cruci/i'o de (rata.

Ora, este aconteci1ento E ca(ital na ,ist<ria da ca1(an,a E e de 3ue (arecia de)er decorrer o seu ter1o i1ediato, contra o 3ue era de es(erar a)i)entou a insurrei5o. R 3ue, 8i?ada tal)e? (elo es(2rito astucioso de al8u1 ca%ecil,a, 3ue (re/i8urara as conse3Tncias desastrosas do /ato, ou, o 3ue se (ode ta1%:1 acreditar, nascida es(ontanea1ente da ,i(nose coleti)a, lo8o 3ue a %eataria i1(ressionada notou a /alta do a(<stolo, e1%ora este nos @lti1os te1(os a(arecesse raras )e?es E se di)ul8ou e'traordin7ria not2cia. Aelatara19na de(ois, in8enua1ente, os )encidos: AntMnio Consel,eiro se8uira e1 )ia8e1 (ara o c:u. Ao )er 1ortos os seus (rinci(ais a4udantes e 1aior o n@1ero de soldados, resol)era diri8ir9se direta1ente ; Pro)idncia. O /ant7stico e1%ai'ador esta)a ;3uela ,ora 4unto de =eus. =ei'ara tudo (re)enido. Assi1 : 3ue os soldados, ainda 3uando ca2sse1 nas 1aiores a(erturas, no (odia1 sair do lu8ar e1 3ue se ac,a)a1. Ne1 1es1o (ara se ire1 e1%ora, co1o das outras )e?es. Esta)a1 c,u1%ados ;s trinc,eiras. Fa?ia9se 1ister 3ue ali (er1anecesse1 (ara a e'(ia5o su(re1a, no (r<(rio local dos seus cri1es. Por3ue o (ro/eta )ol)eria e1 %re)e, entre 1il,es de arcan4os, descendo E 8l7dios /la12)o1os coruscando na altura E nu1a re)oada ol21(ica, caindo so%re os sitiantes, /ul1inando9os e co1e5ando o =ia do Nu2?o. . . =eso(ri1ira19se todas as al1asJ dis(usera19se os crentes (ara os 1aiores tratos da3uela (enitncia, 3ue os sal)a)aJ e nen,u1 deles notou 3ue lo8o de(ois, so% (rete'tos )7rios, al8uns incr:dulos, e entre eles *ila9No)a, a%andona)a1 a (o)oa5o, to1ando (or i8noradas tril,as. Sa2a1 ainda e1 te1(o. Era1 os @lti1os 3ue esca(a)a1, (or3ue no dia W" a situa5o 1udou. Complemento do ass1dio So8o ao al)orecer, en3uanto a es3uerda da lin,a e os can,es da Fa)ela inicia)a1 ren,ido ata3ue, atraindo (ara a3uele lado a aten5o do ini1i8o, o tenente9coronel Si3ueira de Leneses, se8uido (elos W".P, X!.P e XW.P $atal,es de lin,a, co1andados (elo 1a4or Henri3ue de La8al,es, ca(ito A/onso Pinto de Oli)eira e tenente Noa3ui1 Poten8iJ o do A1a?onasJ a ala direita do de S. Paulo, 8uiada (elo 1a4or Nos: Pedro de Oli)eiraJ e u1 contin8ente de ca)alaria ao 1ando do al/eres Pires de Al1eida E a%alara o se81ento ainda des8uarnecido do ass:dio, assaltando os (e3uenos contin8entes 3ue o 8uarnecia1 dentro das @lti1as )i)endas, 3ue se derra1a)a1, es(arsas, (or a3uela %anda. Os 4a8un5os no conta)a1 3ue /osse1 at: l7. Era o (onto de Canudos dia1etral1ente o(osto ; /a?enda *el,a e 1ais distante da (ri1iti)a /rente do assalto. *ia9se ali u1 su%@r%io no)o, as BCasas *er1el,asB, ereto de(ois do /racasso da X.k e'(edi5o, e nele edi/ica5es 1ais corretas, co%ertas, al8u1as de tel,as. No esta)a 8uarnecido con)eniente1ente. Falta)a19l,e as trinc,eiras9a%ri8os, 3ue a%rol,a)a1 to nu1erosas noutros (ontos, e, circunstDncia na e1er8ncia desastrosa (ara os re%eldes, todas as )i)endas (elo /ato de sere1 as 1ais re1otas se atesta)a1 de 1ul,eres e crian5as. A /or5a tendo ; )an8uarda o W".P, 1arc,ando (elo leito do rio, caiu9l,es e1 ci1a e )are4ou9as e1 1inutos. Co1o e1 8eral acontecia, os 8uerril,eiros )ira19se tol,idos na

%al%@rdia do 1ul,erio 1edroso. Entretanto no cedera1 desde lo8o a (osi5o. Aecuara1, resistindoJ e aco1(an,ando9os os soldados /ora1 e1%ren,ando9se nas )ielas. To1ando a o/ensi)a, reedita)a1 e(is<dios ine)it7)eis. En/ia)a1 as es(in8ardas (elos ta%i3ues de tai(a, dis(arando9as, a es1o, (ara dentroJ arro1%a)a19nos de(ois a coron,adasJ e so%re a acendal,a de tra(os e 1<)eis 1iser7)eis atira)a1 /<s/oros acesos. Os incndios de/la8ra)a1, a%rindo9l,es ca1in,o. Adiante recua)a o sertane4o, recuando (elos cM1odos escusos. A3ui, ali, destacada1ente, u1a resistncia estu(enda de u1 ou outro, 4o8ando alto a )ida. U1 deles, a%ra5ado (ela es(osa e a /il,a, no 1o1ento e1 3ue a (orta da c,ou(ana se escancarou, estrondada e1 lascas, atirou9as rude1ente de si: asso1ou de u1 salto ao li1iar e a%ateu, nu1 re)ide terr2)el, o (ri1eiro a8ressor 3ue de(arou, u1 al/eres, Pedro Si1es Pinto, do W".V, $a3ueou lo8o, circulado (elos soldados, a cutiladas. E ao e'(irar te)e u1a /rase l@8u%re: BAo 1enos 1atei u1 . . . B Outro distraiu os soldados. E(is<dio truanesco e 1edon,o: nu1 recanto da saleta in)adida, ca2do de %anda, se1 alento se3uer (ara sentar9se, adel8a5ado de 1a8re?a e'tre1a, u1 curi%oca )el,o, 1eio desnudo, re)estido de es(aradra(os, /orce4a)a (or dis(arar u1a la?arina anti8a. Se1 /or5as (ara a(err79la, le)anta)a9a a custo. =ei'a)a9a lo8o descair nos %ra5os /rou'os, deses(erado, re/e8ada a /ace ossuda, nu1 es8ar de c<lera i1(otente. As (ra5as rodeara19no u1 1o1entoJ e se8uira1 nu1 coro estre(itoso de risadas. Las este resistir a todo o transe, e1 3ue entra)a1 os (r<(rios 1ori%undos, cortou9l,es, a/inal, o (asso. E1 (ouco te1(o ti)era1 tre?e %ai'as. Al:1 disto o ad)ers7rio recua)a, 1as no /u8ia. Fica)a na /rente, a dois (assos, na 1es1a )i)enda, no cM1odo (r<'i1o, se(arado (or al8uns cent21etros de tai(a. Estacara1. Para no (erdere1 o a)an5a1ento /eito a%arreirara1, co1 os 1<)eis e destro5os das casas, toda a /rente da (osi5o. Era o (rocesso usual e o%ri8at<rio. =e/ronte no ,a)ia terreno neutro. O 4a8un5o /ica)a colado E indo17)el E na escar(a o(osta do (ara(eito, )i8ilante, tenteando a (ontaria. Cen2rio de tra!1dia Esta re/re8a, atroando ao norte, ecoa)a no aca1(a1ento, alar1ando9o. Atestadas de curiosos, todas as casin,as ad4acentes ; co1isso de en8en,aria /or1a)a1 a (lat:ia enor1e (ara a conte1(la5o do dra1a. Assesta)a19se %in<culos e1 todos os ras8es das (aredes. A(laudia9se. Patea)a9se. Estru8ia1 %ra)os. A cena E real, concreta, inilud2)el E a(arecia9l,es aos ol,os co1o se /ora u1a /ic5o estu(enda, na3uele (alco re)olto, no res(lendor sinistro de u1a 8a1%iarra de incndios. Estes (ro8redia1 constran8idos, ao arre(io do so(ro do nordeste, es8ar5ando9l,e a /u1arada a1arelenta, ou 8irando9a e1 re%o4os lar8os e1 3ue /ul8ura)a1 e se dilu2a1 listres /u8a?es de la%aredas. Era o so1%reado do 3uadro, a%ran8endo9o de e'tre1o a e'tre1o e )elando9o de todo, ;s )e?es, co1o o telo descido so%re u1 ato de tra8:dia. Nesses inter)alos desa(arecia o arraial. =esa(arecia inteira1ente a casaria. =iante dos es(ectadores estendia9se, lisa e (ardacenta, a i1(ri1idura, se1 rele)os, do /u1o. Aecorta)a9a, ru%ro e se1 %ril,os E u1a c,a(a circular e1 %rasa E u1 sol %ru'uleante, de ecli(se. Ao1(ia9a, (or:1, de s@%ito, u1a lu/ada ri4a. Pelo ras8o enor1e, de alto a %ai'o a%erto, di)isa)a9se u1a nes8a do arraial E %andos estonteados de 1ul,eres e crian5as correndo (ara o sul, e1 tu1ulto, indistintos entre as /ol,a8ens secas das latadas. As %aterias

da Fa)ela %atia19nos de /rente. Os 8ru(os 1iserandos, entre dois /o8os, /usti8ados (ela /u?ilaria, re(elidos (elo can,oneio, desa(arecia1, (or /i1, entaliscados nos esco1%ros, ao /undo do santu7rio. Ou escondia19nos outra )e?, (ro1anando da co1%usto lenta e ine'tin8T2)el e rolando )a8arosa1ente so%re os tetos, os no)elos de /u1o, co1(actos, e1 c@1ulos, alon8ando9se (elo solo, e1(olando9se na altura, nu1 tardo ondular de 8randes )a8as silenciosas, adensando9se e des/a?endo9se ; /ei5o dos )entosJ c,o/rando a /rontaria truncada da i8re4a no)a, dei'ando lo%ri8ar9se nu1 (eda5o de 1ura1ento es%oroado, e enco%rindo9o lo8oJ dissol)endo9se adiante so%re u1 trec,o deserto do rioJ es(raiando9se 1ais lon8e, delidos, (elo to(o dos outeiros... As )istas curiosas dos 3ue (elo (r<(rio a/asta1ento no co1(artia1 a (ele4a coa)a19se na3uele sendal de %ru1as. E 3uando estas se aduna)a1 i1(enetr7)eis, e1 toda a cercadura de ca1arotes 8rosseiros do 1onstruoso an/iteatro e'(lodia1 irre(ri12)eis cla1ores de contrariedades e desa(onta1entos de es(ectadores /ren:ticos, a8itando os %in<culos in@teis, (rocurando adi)in,ar o enredo ino(inada1ente enco%erto. Por3ue a a5o se delon8a)a. =elon8a)a9se anor1al, se1 o inter1itir das descar8as inter)aladas, o tiroteio cerrado e )i)o, cre(itando nu1 estre(itar estr2dulo de ta%ocas estourando nos ta3uarais e1 /o8o. =e sorte 3ue (or )e?es (aira)a no Dni1o dos 3ue o escuta)a1, ansiosos, o (ensa1ento de u1a surtida /eli? dos sertane4os, saindo (elas tran3ueiras rotas ao norte. Os ecos dos esta1(idos, )ariando de ru1os, torcidos e1 ricoc,ete (elos /lancos das colinas, su%indo de intensidade no ne)oeiro co1(acto, des)ia)a19se. Estala)a19l,es (erto, ; direita e ; reta8uarda, dando a iluso de u1 ata3ue do ini1i8o esca(o e (reci(itando9se, e1 tro(el, nu1 re)ide re(entino. Troca)a19se ordens (rec2(ites. For1a)a19se os cor(os de reser)a. Cru?a)a19se in3uiri5es co1o)idas... Ou)ia9se, (or:1, lon82n3uo, u1 ressoar de %rados e )i)as. Corria9se aos 1irantes acasa1atados. Aeto1a)a19se os %in<culos. U1a ra4ada corria, e1 sulco lar8o e l21(ido, (ela cerra5o dentro, tal,ando9a de 1eio a 1eio, e des)endando de no)o o cen7rio. Era u1 desa/o8o. *o?ea)a1 acla1a5es e a(lausos. Os 4a8un5os recua)a1. Por /i1 se )iu, estirando9se at: ao ca1in,o do Ca1%aio, u1a lin,a de %andeirolas )er1el,as. Esta)a %lo3ueado Canudos. A no)a c,e8ou e1 (ouco ao aca1(a1ento de onde lar8ara1, ; es(ora /ita, correios (ara Lonte Santo, le)ando9a, (ara 3ue de l7 o tel:8ra/o a es(al,asse no (a2s inteiro. Circuita)a a8ora toda a (eri/eria do (o)oado u1a lin,a interro1(ida de tran3ueiras, nos inter)alos das 3uais no ,a)ia escoar9se 1ais u1 @nico ,a%itante: a leste, o centro do aca1(a1ento, ; reta8uarda da lin,a ne8ra, centrali?ada (ela X.k $ri8adaJ ao norte, as (osi5es rec:19e'(u8nadas, alon8ando9se 8uarnecidas sucessi)a1ente (elo X1.P, ala es3uerda do W".V, X!.P, ala direita do $atal,o Paulista e o XW.P, de >n/antaria, cortando as estradas do Uau7 e a *7r?ea da E1aJ e1 todo o 3uadrante de noroeste, 8uarni5es es(a5adas, ladeando o redente artil,ado no e'tre1o da )ereda do Ca1%aioJ a Fa)ela e o %aluarte do1inante da Sete de Sete1%ro, ao sul. Ainda 3ue e1 /ra81entos, tra5ara9se a cur)a /ec,ada do ass:dio real, e/eti)o.

A insurrei5o esta)a 1orta.

Iltimos dias
>. O estre%uc,ar dos )encidos. Os (risioneiros. >>. =e(oi1ento de u1a teste1un,a. >>>. Tits contra 1ori%undos. E1 torno das caci1%as. So%re os 1uradais da i8re4a no)a. >*. Passeio dentro de Canudos. *. O assalto. Notas de u1 =i7rio. *>. O /i1. CrDnio do Consel,eiro. *>>. =uas lin,as.

Captulo I
O estre,uchar dos &encidos Sucedeu, ento, u1 /ato e'traordin7rio de todo e1 todo i1(re)isto. O ini1i8o desairado re)i)esceu co1 )i8or incr2)el. Os co1%atentes, 3ue o en/renta)a1 desde o co1e5o, descon,ecera19no. Ha)ia19no )isto, at: a3uele dia, astucioso, ne8aceando na 1aran,a das tocaias, indo17)el na re(ulsa ;s 1ais )alentes car8as, se1 (ar na /u8acidade co1 3ue se su%tra2a aos 1ais i1(ro)isos ata3ues. Co1e5ara1 a )9lo ,er<ico. A constri5o de 1il,ares de %aionetas circulantes esti1ulara9o, enri4ara9oJ e dera9l,e, de no)o, a iniciati)a nos co1%ates. Estes (rinci(iara1 desde WX, insistentes co1o nunca, sulcando todos os (ontos, nu1 ru1o 8i8ante, estonteador, %atendo, trinc,eira (or trinc,eira, toda a cercadura do s2tio. Era co1o u1a )a8a re)olta, desencadeando9se nu1 tu1ulto de )ora8e1. Ae(elida (elas tran3ueiras a)an5adas de leste, re/lu2a nu1a esteira /ul8urante de descar8as na dire5o do Ca1%aioJ arre%enta)a nas encostas 3ue ali desce1, cli)osas, (ara o rio: rece%ia, e1 ci1a e e1 c,eio, a r:(lica das 8uarni5es 3ue as enci1a)a1, e rola)a, en)es8ando (ara o norte, acac,oando dentro do 7l)eo do *a?a9$arris, at: se des(eda5ar de encontro ;s (ali5adas 3ue na3uele sentido o re(resa)a1J )ol)ia )erti8inosa1ente ao sulJ )ia19na ondular, c:lere e a8itante, (or dentro do arraial, atra)essando9o, e lo8o de(ois 1arul,ar, recortada de tiros, na %ase dos (ri1eiros es(ores da Fa)elaJ salta)a de no)o (ara o leste, torcida, e1%aral,ada, estre(itosa E e %atia a es3uerda do O.P da $a,ia: era re(elidaJ ca2a adiante so%re a %arreira do W_.V: era re(elidaJ retra2a9se da3uele (onto (ara o centro da (ra5a, in/lectindo, ser(eante, r7(ida, e 3ue%ra)a9se, u1 1inuto de(ois, so%re a lin,a ne8raJ (assa)a indistinta, 1al )ista ao claro /u8a? das /u?ilarias, e corria 1ais u1a )e? (ara o norte, c,o/rando os 1es1os (ontos, re(ulsada se1(re e atacando se1(re, nu1 re1oin,ar irre(ri12)el c r2t1ico de ciclone... Para)a. S@%ita 3uietude su%stitu2a o tor)elin,o /urioso. A%soluto silncio descia so%re os dois ca1(os. Os sitiantes dei'a)a1 a /or1atura do co1%ate. Las re(ousa)a1 al8uns 1inutos %re)es. U1 esta1(ido atroa)a na i8re4a no)a, e )ia19se9l,e so%re as ci1al,as /endidas, en8ri1(onados nas (edras )acilantes, )ultos erradios, cru?ando9se, 1al /ir1es so%re esco1%ros, correndo nu1a ronda doida . To1%a)a19l,es lo8o e1 ci1a, re)essadas de todos os trec,os artil,ados, lanternetas desa%rol,ando e1 %alas. No as su(orta)a1. =escia1 ,e1 des(en,os e res)alos de s21ios, da3ueles 1uradais Perdia19se nos (ardieiros (r<'i1os ao santu7rio. E ressur8ia1, ino(inada1ente, 4unto de u1 (onto 3ual3uer da lin,a $atia19no, era1 re(elidosJ ataca)a1 as outras trinc,eiras ane'as, era1 re(elidosJ ca2a1 so%re as 3ue se sucedia1, e (rosse8uia1 no 8iro, arre%atados na rota5o enor1e dos assaltos. Os 3ue na ):s(era desden,a)a1 o ad)ers7rio entai(ado na3ueles case%res asso1%ra)a19se. Co1o nos 1aus dias (assados, 1ais intensa1ente ainda, 4u8ulou9os o es(anto. Cessara1 os desa/ios i1(rudentes. =eter1inou9se, de no)o, 3ue no soasse1 as cornetas. S< ,a)ia u1 to3ue (oss2)el E o de alar1a E e este o ini1i8o elo3Tente1ente o da)a.

=es(o)oara19se os cerros. Ter1inou o /an/arrear dos 3ue (or ali se estadea)a1, desa/iando tiros. *alentes de /a1a, (re1unidos de cautelas, /ralde4a)a19nos, ;s re%atin,as (elas (assa8ens co%ertas, cur)ando9se , e trans(ondo aos (inc,os os (ontos en/iados. Tornara19se outra )e? di/ic2li1as as co1unica5es. Os co1%oios desde 3ue a(onta)a1 ao sul na crista dos 1orros, (ela estrada do Calu1%i, co1e5a)a1 a ser al)e4adosJ descia19nos (rec2(ites e al8uns co1%oieiros )in,a1 cair /eridos no @lti1o (asso, ; entrada do aca1(a1ento. A situa5o tornou9se, de re(ente, inatur7)el. No se co1(reendia 3ue os 4a8un5os ti)esse1 ainda, a(<s tantos 1eses de luta, tanta 1uni5o de 8uerra. E no a (ou(a)a1. E1 certas ocasies, no 1ais a8udo dos tiroteios, (aira)a so%re os a%arraca1entos u1 lon8o ui)ar de )entania /orte. Pro4etis de toda a es(:cie, si%ilos /inos de 4annlicher e 4auser, ?u1%idos c,eios e sonoros de Com"lain, rec,inos duros de tra%ucos, ri4os co1o os de can,es9re)<l)eres, trans)oando a todos os (ontos: so%re o D1%ito das lin,as J so%re as tendas (r<'i1as aos 3uart:is98eneraisJ so%re todos os 1orros at: ao colo a%ri8ado da Fa)ela, onde sestea)a1 car8ueiros e /eridosJ so%re todas as tril,asJ so%re o 7l)eo lon8o e tortuoso do rio e so%re as de(resses 1ais escondidasJ res)alando co1 estrondo (ela tolda de couro da al(endrada do ,os(ital de san8ue e des(ertando os en/er1os retransidos de es(antoJ des(eda5ando )idros na /ar17cia 1ilitar, ane'aJ )arando, se1 3ue se e'(licasse tal a%ati1ento de tra4et<ria, as c,ou(anas de /ol,a8ens, a u1 (al1o das redes, de onde (ula)a1, sur(reendidos, co1%atentes e'austosJ (ercutindo, co1o (edradas ri4as. as (aredes es(essas dos case%res da co1isso de en8en,aria e 3uartel98eneral da 1.k colunaJ ?i1%rando, e1 si%ilos de )er8astas, o (ano das %arracasJ e /ora das %arracas, dos case%res, dos toldos, das tendas, estralando, ricoc,etando, ressaltando, des(ar?indo nos /lancos das colinas, so%re as (lacas 'istosas, 3ue%rando9as e es/arelando9as e1 estil,as, nu1a (ro/uso inco1(ar7)el de 1etral,a. .. A luta atin8ia /e%ril1ente o desenlace da %atal,a decisi)a 3ue a re1ataria. Las a3uele (aro'is1o estu(endo aco%arda)a os )itoriosos. Os prisioneiros C,e8ara1 no dia W" os (ri1eiros (risioneiros. *oltando triun/ante, a tro(a, 3ue a (rinc2(io col,era e1 ca1in,o 1eia d@?ia de crian5as, de 3uatro a oito anos, (or ali dis(ersas e tol,idas de susto, ao es3uadrin,ar 1el,or os case%res con3uistados encontrara al8u1as 1ul,eres e al8uns lutadores, /eridos. Estes @lti1os era1 (oucos e )in,a1 e1 estado de(lor7)el: trM(e8os, arrastados, e'austos. U1 sus(enso (elas a'ilas entre duas (ra5as, 1eio des1aiado, tin,a, dia8onal1ente, so%re o (eito nu, a desen,ar9se nu1 recal3ue /orte, a lD1ina do sa%re 3ue o a%atera. Outro, o )el,o curi%oca des/alecido 3ue no )in8ara dis(arar a cara%ina so%re os soldados, (arecia u1 desenterrado claudicante. Ferido, ,a)ia 1eses, (or estil,a5os de 8ranada, no )entre, ali tin,a dois /uros, de %ordos )er1el,os e cicatri?ados, (or onde e'tra)asa)a1 os intestinos. A )o? 1orria9l,e na 8ar8anta, nu1 re8ou8o o(resso. No o interro8ara1. Posto ; so1%ra de u1a %arranca continuou na a8onia, 3ue o de)ora)a, tal)e? ,a)ia trs 1eses.

Al8u1as 1ul,eres /i?era1 re)ela5es: *ila9No)a se8uira, na ):s(era, (ara a *7r?ea da E1a. Sentia9se, 47 ,7 te1(os, /o1e no arraial, sendo 3uase todos os 1anti1entos destinados aos 3ue co1%atia1J e, re)ela5o 1ais 8ra)e, o Consel,eiro no a(arecia desde 1uito. Ainda 1ais, trancadas todas as sa2das, co1e5ara (ara todos, l7 dentro, o su(l2cio crescente da sede. No ia1 al:1 as in/or1a5es. Os 3ue as /a?ia1, inteira1ente sucu1%idos, 1al res(ondia1 ;s (er8untas. U1 @nico no re/letia na (ostura a%atida as (ro)a5es 3ue )iti1a)a1 os de1ais. Forte, de estatura 1e e entroncada E es(:ci1en se1 /al,as desses ,:rcules das /eiras sertane4as, de ossatura de /erro articulando e1 4untas nodosas e a(ontando e1 a(</ises r28idas E era, tudo o re)ela)a, u1 lutador de (ri1eira lin,a, tal)e? u1 dos 8uerril,eiros acro%atas 3ue se de(endura)a1 78eis nos dentil,es a%alados da i8re4a no)a. Pri1iti)a1ente %ranco, re3uei1ara9se9l,e inteira1ente o rosto, 1os3ueado de sardas. Pendia9l,e ; cintura, oscilante, %atendo a%ai'o do 4oel,o, a %ain,a )a?ia de u1a /aca de arrasto. Fora (reso e1 (lena re/re8a. Conse8uira derri%ar, nu1 arre1esso )alente, trs ou 3uatro (ra5asJ lo8raria esca(ar se no ca2sse, tonto, /erido de esconso (or u1a %ala na <r%ita es3uerda. Entrou, 4u8ulado co1o u1a /era, na tenda do co1andante da 1.k coluna. Ali o lar8ara1. O res/ole8o (rec2(ite ar8Tia o cansa5o da luta. Ale)antou a ca%e5a e o ol,ar sin8ular 3ue l,e sa2a dos ol,os E u1 c,eio de %ril,os, outro c,eio de san8ue E assusta)a. Tarta1udeou, desa4eitada1ente, al8u1as /rases 1al (erce%idas. Tirou o lar8o c,a(:u de couro e, in8enua1ente, /e? 1en5o de sentar9se. Era a su(re1a (etulDncia do %andidoa $rutal1ente re(elido, rolou aos to1%os (ela outra (orta, escor4ado so% (un,os (ossantes. Fora, (assara19l,e, se1 3ue (rotestasse, u1a corda de seden,o na 8ar8anta. E, le)ado aos re(eles (ara o /lanco direito do aca1(a1ento, o in/eli? (erdeu9se co1 os sinistros co1(an,eiros 3ue o ladea)a1 no seio 1isterioso da caatin8a A de!ola C,e8ando ; (ri1eira can,ada enco%erta, reali?a)a9se u1a cena )ul8ar. Os soldados i1(un,a1 in)aria)el1ente ; )2ti1a u1 )i)a ; Ae(@%lica, 3ue era (oucas )e?es satis/eito. Era o (r<lo8o in)ari7)el de u1a cena cruel. A8arra)a19na (elos ca%elos, do%rando9l,e a ca%e5a, es8ar8alando9l,e o (esco5oJ e, /ranca1ente e'(osta a 8ar8anta, de8ola)a19na. No raro a so/re8uido do assassino re(ulsa)a esses (re(arati)os l@8u%res. O (rocesso era, ento, 1ais e'(edito: )ara)a19na, (restes, a /aco. U1 8ol(e @nico, entrando (elo %ai'o )entre. U1 destri(a1ento r7(ido... T2n,a1os )alentes 3ue ansia)a1 (or essas co%ardias re(u8nantes, t7cita e e'(licita1ente sancionadas (elos c,e/es 1ilitares. A(esar de trs s:culos de atraso, os sertane4os no l,es le)a)a1 a (al1a no estadear idnticas %ar%aridades.

Captulo II
'epoimento do autor =es)ende1o9las rude1ente. =e(on,a1os . O /ato era )ul8ar. Fi?era9se (or1enor insi8ni/icante. Co1e5ara so% o es(orear da irrita5o dos (ri1eiros re)eses, ter1ina)a /ria1ente /eito (ra'e costu1eira, 1in@scula, e3ui(arada ;s @lti1as e'i8ncias da 8uerra. Preso o 4a8un5o )7lido e ca(a? de a8Tentar o (eso da es(in8arda, no ,a)ia 1al%aratar9se u1 se8undo e1 consulta in@til. =e8ola)a9seJ estri(a)a9se. U1 ou outro co1andante se da)a o tra%al,o de u1 8esto e'(ressi)o. Era u1a redundDncia ca(a? de sur(reender. =is(ensa)a9a o soldado atreito ; tare/a Esta era, co1o )i1os, si1(les. Enlear ao (esco5o da )2ti1a u1a tira de couro, nu1 ca%resto ou nu1a (onta de c,i3ueradorJ i1(eli9la (or dianteJ atra)essar entre as %arracas, se1 3ue nin8u:1 se sur(reendesseJ e se1 te1er 3ue se esca(asse a (resa, (or3ue ao 12ni1o sinal de resistncia ou /u8a u1 (u'o (ara tr7s /aria 3ue o la5o se anteci(asse ; /aca e o estran8ula1ento ; de8ola. A)an5ar at: ; (ri1eira co)anca (ro/unda, o 3ue era u1 re3uinte de /or1alis1oJ e, ali c,e8ados es/a3ue79la. Nesse 1o1ento, con/or1e o ,u1or dos carrascos, sur8ia1 li8eiras )ariantes. Co1o se sa%ia, o su(re1o (a)or dos sertane4os era 1orrer a /erro /rio, no (elo te1or da 1orte seno (elas suas conse3Tncias, (or3ue acredita)a1 3ue, (or tal /or1a, no se l,es sal)aria a al1a. E'(lora)a1 esta su(ersti5o in8nua. Pro1etia19l,es no raro a es1ola de u1 tiro, ; custa de re)ela5es. Aaros o /a?ia1. Na 1aioria e1udecia1, est<icos, in3ue%r7)eis E de/rontando a (erdi5o eterna. E'i8ia19l,es )i)as ; Ae(@%lica. Ou su%stitu2a1 essa irriso dolorosa (elo c,as3uear /ranco e insultuoso de aluses cru:is, nu1 coro ,ilar e %ruto de /ac:cias (un8entes. E de8ola)a19nos, ou cosia19nos a (onta5os. Pronto. So%re a tra8:dia anMni1a, o%scura, desenrolando9se no cen7rio (o%re e triston,o das encostas eri5adas de cactos e (edras, cascal,a)a1 rinc,a)el,adas l@8u%res, e os 1atadores )ol)ia1 (ara o aca1(a1ento. Ne1 l,es in3uiria1 (elos incidentes da e1(resa. O /ato desca1%ara lasti1a)el1ente ; )ul8aridade co1(leta. Os (r<(rios 4a8un5os, ao sere1 (risioneiros, con,ecia1 a sorte 3ue os a8uarda)a. Sa%ia9se no arraial da3uele (rocesso su1ari2ssi1o e isto, e1 8rande (arte, contri%u2a (ara a resistncia doida 3ue (atenteara1. Aender9se9ia1, certo, atenuando os estra8os e o as(ecto odioso da ca1(an,a, a outros ad)ers7rios. =iante dos 3ue l7 esta)a1, (or:1, lutaria1 at: ; 1orte. E 3uando, a/inal 4u8ulados, era1 condu?idos ; (resen5a dos c,e/es 1ilitares, ia1 con/or1ados ao destino de(lor7)el. Ae)estia19se de serenidade estran,a e uni/or1e, ine'(lic7)el entre lutadores de to )ariados 1ati?es, e to discordes caracteres, 1esti5os de toda a sorte, )ariando, d2s(ares, na 2ndole e na cor. Al8uns se a(ru1a)a1 co1 altaneria incr2)el, no de8rau in/erior e @lti1o da nossa ra5a. Note1os al8uns e'e1(los.

U1 ne8ro, u1 dos raros ne8ros (uros 3ue ali ,a)ia, (reso e1 /ins de sete1%ro, /oi condu?ido ; (resen5a do co1andante da 1.k coluna, 8eneral Noo da Sil)a $ar%osa. C,e8ou ar/ando, e'austo da 1arc,a aos encontres e do recontro e1 3ue /ora col,ido Era es(i8ado e seco =elata)a na or8ani?a5o des/i%rada os ri8ores da /o1e e do co1%ate. A 1a8re?a alon8ara9l,e o (orte, li8eira1ente cur)o. A 8ren,a, de1asiada1ente crescida, a/o8a)a9l,e a /ronte estreita e /u8iti)aJ e o rosto, onde o (ro8natis1o se acentuara, desa(arecia na lanu8e1 es(essa da %ar%a, /eito u1a 17scara a1arrotada e i1unda. C,e8ou e1 ca1%aleios. O (asso claudicante e in/ir1e, a ca%e5a lan?uda, a cara e'28ua, u1 nari? c,ato so%re l7%ios 8rossos, entrea%ertos (elos dentes o%l23uos e saltados, os ol,os (e3ueninos, lu?indo )i)a1ente dentro das <r%itas (ro/undas, os lon8os %ra5os desnudos, oscilando E da)a19l,e a a(arncia re%ar%ati)a de u1 oran8o )aletudin7rio. No trans(Ms a couceira da tenda. Era u1 ani1al. No )alia a (ena interro879lo O 8eneral de %ri8ada Noo da Sil)a $ar%osa, da rede e1 3ue con)alescia de /eri1ento recente, /e? u1 8esto U1 ca%o de es3uadra, e1(re8ado na co1isso de en8en,aria e /a1oso na3uelas /a5an,as, adi)in,ou9l,e o intento Ac,e8ou9se co1 o %ra5o. =i1inuto na altura, entretanto, custou a enle79lo ao (esco5o do condenado. Este, (or:1, au'iliou9o tran3Tila1enteJ desceu o n< e1%aral,adoJ en/iou9o (elas (r<(rias 1os, 4u8ulando9se. . . Perto, u1 tenente do estado91aior de (ri1eira classe e u1 3uintanista de 1edicina conte1(la)a1 a3uela cena. E )ira1 trans1udar9se o in/eli?, a(enas dados os (ri1eiros (assos (ara o su(l2cio. =a3uele arca%ou5o dene8rido e re(u8nante, 1al soer8uido nas lon8as (ernas 1urc,as, des(ontara1, re(entina1ente, lin,as ad1ir7)eis E terri)el1ente esculturais E de u1a (l7stica estu(enda. U1 (ri1or de estatu7ria 1odelado e1 la1a. Aeti/icara9se de s@%ito a en)er8adura a%atida do ne8ro a(ru1ando9se, )ertical e r28ida, nu1a %ela atitude sin8ular1ente alti)a. A ca%e5a /ir1ou9se9l,e so%re os o1%ros, 3ue se retra2ra1 dilatando o (eito, al5ada nu1 8esto desa/iador de so%ranceria /idal8a, e o ol,ar, nu1 la1(e4o )aronil, ilu1inou9l,e a /ronte. Se8uiu i1(ass2)el e /ir1eJ 1udo, a /ace i1<)el a 1usculatura 8asta dura1ente e1 rele)o so%re os ossos, nu1 dese1(en,o i1(ec7)el, /eito u1a est7tua, u1a )el,a est7tua de tit, soterrada ,a)ia 3uatro s:culos a/lorando, dene8rida e 1utilada, na3uela i1ensa ruinaria de Canudos. Era u1a in)erso de (a(:is. U1a antino1ia )er8on,osa. E estas coisas no i1(ressiona)a1... Fi?era9se u1a concesso ao 8nero ,u1ano: no se trucida)a1 1ul,eres e crian5as. Fa?ia 1ister, (or:1, 3ue se no re)elasse1 (eri8osas. Foi o caso de u1a 1a1aluca 3uarentona, 3ue a(areceu certa )e?, (resa, na %arraca do co1andante9e19c,e/e. O 8eneral esta)a doente. >nterro8ou9a no seu leito de ca1(an,a E rodeado de 8rande n@1ero de o/iciais. O in3u:rito resu1ia9se ;s (er8untas do costu1e E acerca do n@1ero de co1%atentes, estado e1 3ue se ac,a)a1, recursos 3ue (ossu2a1, e outras, de ordin7rio res(ondidas (or u1 Bsei noaB decisi)o ou u1 Be eu sei`B )acilante e a1%28uo. A 1ul,er,

(or:1, desen)olta, en:r8ica e irritadi5a, es(raiou9se e1 considera5es i1(rudentes. BNada )alia1 tantas (er8untas. Os 3ue as /a?ia1 sa%ia1 %e1 3ue esta)a1 (erdidos. No era1 sitiantes, era1 (resos. No seria1 ca(a?es de )oltar, co1o os das outras e'(edi5esJ e e1 %re)e teria1 desdita 1aior /icaria1, todos, ce8os e tateando ; toa (or a3uelas colunas. . .B E tin,a a 8esticula5o incorreta, desa%rida e li)re. >rritou. Era u1 )ira8o (eri8oso. No 1erecia o %e193uerer dos triun/adores. Ao sair da %arraca, u1 al/eres e al8u1as (ra5as se8urara19na. A3uela 1ul,er, a3uele de1Mnio de an78uas, a3uela %ru'a a8ourentando a )it<ria (r<'i1a E /oi de8olada... Pou(a)a19se as t21idas, e1 8eral consideradas tra1%ol,os incM1odos no aca1(a1ento, atra)essando9o, co1o %ruacas i1(rest7)eis. Era o caso de u1a )el,a 3ue se a%oletara co1 dois netos de cerca de de? anos 4unto ; )ertente e1 3ue aca1(a)a o (i3uete de ca)alaria. Os (e3uenos, tol,i5os, nu1 de/in,a1ento a%soluto, no anda)a1 1aisJ tin,a1 )ol)ido a en8atin,ar. C,ora)a1 desa(oderada1ente, de /o1e. E a a)<, desatinada, es1olando (elas tendas os restos das 1ar1itas, e correndo lo8o a acalent79los, aconc,e8ando9l,es dos cor(os os /ran8al,os das ca1isasJ e dei'ando9os outra )e?, a8itante, in/ati87)el no des)elo, andando a3ui, ali, ; cata de u1a %lusa )el,a, de u1a %olac,a ca2da do %olso dos soldados, ou de u1 (ouco dI78uaJ acur)ada (elo so/ri1ento e (ela idade, titu%eando de u1 (ara outro lado, indo e )indo, ca1%eteante e sacudida se1(re (or u1a tosse renitente, de t2sica E constran8ia os cora5es 1ais duros. Tin,a o 3ue 3uer 3ue /osse de u1 casti8oJ (assa)a e re(assa)a co1o a so1%ra i1(ertinente e recalcitrante de u1 re1orso... A de8ola5o era, (or isto, in/inita1ente 1ais (r7tica, di?ia9se nua1ente. A3uilo no era u1a ca1(an,a, era u1a c,ar3ueada. No era a a5o se)era das leis, era a )in8an5a. =ente (or dente. Na3ueles ares (aira)a ainda, a (oeira de Loreira C:sar, 3uei1adoJ de)ia9se 3uei1ar. Adiante, o arca%ou5o deca(itado de Ta1arindoJ de)ia9se de8olar. A re(resso tin,a dois (<los E o incndio e a /aca. Nusti/ica)a19se: o coronel Carlos Teles (ou(ara certa )e? u1 sertane4o (risioneiro. A /erocidade dos sic7rios retra2ra9se diante da al1a 8enerosa de u1 ,er<i... Las este (a8ara o desli?e i1(erdo7)el de ser %o1. O 4a8un5o, 3ue sal)ara, conse8uira /u8ir e dera9l,e o tiro 3ue o re1o)era do teatro da luta. Acredita)a9se nestas coisas. >n)enta)a19nas. Era1 anteci(ados recursos a%solut<rios. E'a8era)a19se, calculada1ente, outras: os 1art2rios dos a1i8os trucidados, ca2dos nas tocaias trai5oeiras, ludi%riados de(ois de cad7)eres e (ostos co1o es(antal,os ; orla dos ca1in,os...A sel)a8eria i1(iedosa a1(ara)a9se ; (iedade (elos co1(an,eiros 1ortos *estia o luto c,ins da (@r(ura e, la)ada e1 l78ri1as, la)a)a9se e1 san8ue. #m !rito de protesto Ade1ais, no ,a)ia te1er9se o 4u2?o tre1endo do /uturo. A Hist<ria no iria at: ali.

A/ei5oara9se a )er a /isiono1ia te1erosa dos (o)os na ruinaria 1a4estosa das cidades )astas, na i1(onncia so%erana dos coliseus cicl<(icos, nas 8loriosas c,acinas das %atal,as cl7ssicas e na sel)ati3ue?a :(ica das 8randes in)ases. Nada tin,a 3ue )er na3uele 1atadouro. O serto : o ,o12?io. Zue1 l,e ro1(e as tril,as, ao di)isar ; %eira da estrada a cru? so%re a co)a do assassinado, no inda8a do cri1e. Tira o c,a(:u, e (assa. E l7 no c,e8aria, certo, a corre5o dos (oderes constitu2dos. O atentado era (@%lico. Con,ecia9o, e1 Lonte Santo, o (rinci(al re(resentante do 8o)erno, e silenciara. Coonestara9o co1 a indi/eren5a cul(osa =esse 1odo a conscincia da i1(unidade, do 1es1o (asso /ortalecida (elo anoni1ato da cul(a e (ela cu1(licidade t7cita dos @nicos 3ue (odia1 re(ri1i9la, a1al8a1ou9se a todos os rancores acu1ulados, e arro4ou, ar1ada at: aos dentes, e1 ci1a da 12sera sociedade sertane4a, a 1ultido cri1inosa e (a8a (ara 1atar. Canudos tin,a 1uito a(ro(riada1ente, e1 roda, u1a cercadura de 1ontan,as. Era u1 (arntesisJ era u1 ,iato. Era u1 )7cuo. No e'istia. Trans(osto a3uele cordo de serras, nin8u:1 1ais (eca)a. Aeali?a)a9se u1 recuo (rodi8ioso no te1(oJ u1 res)alar estonteador (or al8uns s:culos a%ai'o. =escidas as )ertentes, e1 3ue se entala)a a3uela /urna enor1e, (odia re(resentar9se l7 dentro, o%scura1ente, u1 dra1a san8uinolento da idade das ca)ernas. O cen7rio era su8esti)o. Os atores, de u1 e de outro lado, ne8ros, ca%oclos, %rancos e a1arelos, tra?ia1, intacta, nas /aces, a caracteri?a5o indel:)el e 1ulti/or1e das ra5as E e s< (odia1 uni/icar9se so%re a %ase co1u1 dos instintos in/eriores e 1aus. A ani1alidade (ri1iti)a, lenta1ente e'(un8ida (ela ci)ili?a5o, ressur8iu, inteiri5a. =es/orra)a9se a/inal. Encontrou nas 1os, ao in):s do 1ac,ado de diorito e do ar(o de osso, a es(ada e a cara%ina. Las a /aca rele1%ra)a9l,e 1el,or o anti8o (un,al de s2le' lascado. *i%rou9a. Nada tin,a a te1er. Ne1 1es1o o 4u2?o re1oto do /uturo. Las 3ue entre os deslu1%ra1entos do /uturo caia, i1(lac7)el e re)oltaJ se1 altitude, (or3ue a de(ri1e o assuntoJ %rutal1ente )iolenta, (or3ue : u1 8rito de (rotestoJ so1%ria, (or3ue re/lete u1a n<doa E esta (78ina se1 %ril,os. . .

Captulo III
Tit s contra mori,undos O co1%ate de W" (reci(itara o des/ec,o. [ co1(resso 3ue se reali?ara ao norte, corres(ondeu, do 1es1o 1odo )i8oroso, outra, a WO, a)an5ando do sul .O cerco constrin8ia9se nu1 a(erto de tena?. Entrara1 na3uele dia e1 a5o, descendo os (endores do Alto do L7rio onde aca1(a)a1, nu1 colo a%ri8ado ; reta8uarda da Sete de Sete1%ro, os dois %atal,es do Par7 e o XY.V de lin,a. E /i?era19no de 1oto (r<(rio, al,eios a 3ual3uer orde1 do co1ando 8eral. Tin,a1 1oti)os 8ra)es (ara a3uele ato. A derrocada de Canudos /i8ura)a9se9l,es i1inente. =a altura e1 3ue se a%arraca)a1, no Dn8ulo 1orto do %ol:u da )ertente, e'a1ina)a19no a todo o instanteJ e )ia1 arroc,ar9se e1%ai'o a cintura do s2tioJ e a1(liar9se, continua1ente 1aior, a 1oldura lutuosa dos incndiosJ e o (o)oado cada )e? 1ais redu?ido ; 8rande (ra5a deserta se1(re, lar8a clareira onde (or i8ual te1ia1 (enetrar os lutadores dos dois ca1(os. Adiante, (erto, esti1ulando9os, atroa)a o redente artil,adoJ e1%ai'o, lon8e, cre(ita)a1 os tiroteios incessantes... e eles ali 3ueda)a1, in@teis, desden,ados (elas 1es1as %alas (erdidas, 3ue l,es ?inia1 (or ci1a, 1uito altas, ino/ensi)as. =e u1 1o1ento (ara outro a3uilo ter1inariaJ e restar9l,es9ia a )olta in8l<ria E es(adas )ir8inal1ente no)as, %andeiras intactas se1 o rendado (recioso das %atal,as. Por3ue o 8eneral9e19c,e/e no enco%ria o (ro(<sito de no (reci(itar os aconteci1entos nu1 dis(ndio in@til de )idas, 3uando a rendi5o e1 (oucos dias era ine)it7)el. Este intento, e'(resso se1 rodeios, so%re ser 1ais (r7tico, era 1ais ,u1ano. Las i1(lica)a o reno1e 8uerreiro (or se /a?er dos 3ue no tin,a1 ainda co1%atido . =es)aira)a9l,es a /a1a. Coa8ia9os ao constran8i1ento de rece%ere1, 8r7tis, as coroas anteci(ada1ente %ordadas nos Estados nati)os (elas 1es, (elas es(osas ou (elas noi)as e (elas ir1s saudosas. E no (udera1 conter9se. =escera1 ruidosa1ente as )ertentes. Tra)ara1 ento u1 co1%ate 3ue /oi u1a sur(resa, 1enos (ara os atacados 3ue (ara o resto das lin,as sitiantes. =esencadeara9se (ara os lados do Ca1%aio, secundado (ela artil,aria do coronel Ol21(io da Sil)eira e, a %re)e trec,o, cresceu co1 e'traordin7ria intensidade. Ao 3ue se (ro(alou de(ois, a3ueles ,er<is i1(acientes, diri8idos (elos coron:is Sotero de Leneses e Fir1ino Ae8o, le)a)a1 o o%4eti)o de to1ar o arraial. Carre8aria1 at: ao rio. Trans(M9lo9ia1 %atendo9se se1 (arar, nu1a arrancada. Ao1(eria1 (ela (ra5a )a?ia. En/iaria1, a 1arc,e91arc,e, nu1a dis(erso de car8as de %aionetas, (or a3ueles %ecos /ora. *arr9los9ia1. Pularia1 os entul,os /u1e8antes, a(isoando os 1atutos atMnitos. E iria1 to1%ar E nu1a e'(loso de a(lausos E so%re a tran3ueira do norte, entre as 8uarni5es sur(reendidas e (as1as .. Era u1 8ol(e de aud7cia estu(endo. Las no con,ecia1 os sertane4os. Estes to1ara19l,es )i8orosa1ente o (asso. Narretara19nos. Anulara19l,es, no /i1 de al8u1 te1(o, o intento. E )in8ara19se se1 o sa%ere1. Por3ue ,a)ia, de /eito, al8o de dolorosa1ente insolente e irritante no a/o8o, na in3uieta5o, na Dnsia desa(oderada, co1 3ue a3ueles %ra)os

1ilitares E ro%ustos, %e1 /ardados, %e1 nutridos, %e1 ar1ados, %e1 dis(ostos E (rocura)a1 1orce8ar a or8ani?a5o des/i%rada de ad)ers7rios 3ue des)i)ia1 ,7 trs 1eses, /a1intos, %aleados, 3uei1ados, dessan8rados 8ota a 8ota, e as /or5as (erdidas, e os Dni1os /rou'os, e as es(eran5as 1ortas, sucu1%indo dia a dia nu1 es8ota1ento a%soluto. =aria1 a @lti1a (unctura de %aioneta no (eito do a8oni?anteJ o tiro de 1iseric<rdia no ou)ido do /u?ilado. E co%raria1, certo, (ouca /a1a, co1 a /a5an,a. Las ne1 esta ti)era1. A(ertara9se 1ais o cerco, : certo, 1as se1 3ue o resultado atin8ido ressarcisse os sacri/2cios /eitos: cerca de oitenta ,o1ens /ora de co1%ate e entre eles, /erido o coronel Sotero, e 1orto o ca(ito Lanuel $atista Cordeiro, do re8i1ento do Par7. Constrin!e5se o ass1dio E1 co1(ensa5o, di?ia9se, /ora enor1e a (erda do ini1i8o E centenares de 1ortos, centenares de casas con3uistadas. Co1 e/eito, a (arte do arraial e1 (oder da3ueles redu?ia9se a8ora a 1enos de ter5o E ; orla setentrional da (ra5a e case%res 4unto ; i8re4a. On?e %atal,es #1_ P, WW.V, W".P, WY.P, XW.P, XX.P, XY.P, X!.V, de lin,a, o do A1a?onas, a ala direita do de S. Paulo, e o W.V do Par7&, 1ais de WOKK ,o1ens, tin,a19se a(oderado, nos @lti1os dias, de cerca de W 1il casas e co1(ri1ia1 os sertane4os, atirando9os de encontro ; )ertente da /a?enda *el,a ao sul, e a leste contra i8ual n@1ero de %aionetas dos WOP, Y.V, .P, XOP, "K.V, XK.P, 1W.P, W_P, de lin,a e OV de Pol2cia. Era1 O 1il soldados, e1 n@1eros redondos, e'clu2dos os 3ue (er1anecia1 de 8uarda ao aca1(a1ento e 8uarnecendo a estrada de Lonte Santo. A (o(ula5o co1%atida tin,a, ao in):s das lin,as /rou'as de u1 ass:dio lar8o, u1 c2rculo inteiri5o de )inte %atal,es, e a1oita)a9se e1 1enos de 3uin,entos case%res, ao /undo da i8re4a, na @lti1a )olta do rio. Os incndios redu?ia19l,e, al:1 disto, ,ora (or ,ora, o ca1(o. E e1%ora as casas, co1 o seu 1adeira1ento escasso, (ouco ali1entasse1 as c,a1as, estas (ro8redia1 de)a8ar, no a%a/a1ento das /u1aradas (ardacentas, le1%rando a co1%usto i1(er/eita de centenares de /ornos catales E nos densos rolos de /u1o a/uli8inando o /ir1a1ento, es(raiando9se (elos tetos, tornando ainda 1ais triston,o o cen7rio desolado e 1on<tono. A artil,aria dos 1orros (ouco atira)a, e'i8indo as (ontarias 8randes res8uardos (or3ue o 12ni1o des)io ou )aria5o das al5as arro4aria as %alas so%re os assaltantes. A(esar disto, continua)a inteira1ente )a?ia a (ra5a. Nin8u:1 se a%alan5ara ainda a to1ar as casas 3ue a li1ita)a1 (elo norte, (er(endicular1ente ; latadaJ e dentro destas e das 3ue se se8uia1 co1(actas, 4unto ; i8re4a, se acol,era1 os @lti1os 4a8un5os. Os 1ais a/oitos 8uarnecia1 ainda os 1ura1entos des1antelados do te1(lo. Co1anda)a19nos c,e/es se1 8rande no1eada. Esses ,er<is anMni1os, (or:1, dis(usera1 a sua 8ente (ara a 1orte e, )oando a todos os (ontos, alenta)a1 resistncia inco1(reens2)el, to1ando todas as 1edidas 3ue delon8asse1 inde/inida1ente o des/ec,o. Assi1 os lutadores, a (artir de W_, se re)e?a)a1 das trinc,eiras, de onde res(ondia1 aos ata3ues, (ara outros 1isteres (or)entura 1ais (esados e s:rios. Ca&ando o pr$prio t<mulo

Pre(ara)a1 4unto ao santu7rio o @lti1o reduto E u1a esca)a5o retan8ular e lar8a. A%ria1 o (r<(rio t@1ulo. $atidos de todos os lados, iria1 recuando, (al1o a (al1o, %ra5o a %ra5o, todos, (ara a3uela co)a onde se se(ultaria1, indo17)eis. Esca)a)a1, %uscando a 78ua 3ue l,es /alta)a, caci1%as (ro/undas. As 1ul,eres, e as crian5as, e os )el,os, e os en/er1os, cola%ora)a1 nestes tra%al,os %rutos. Lal re(ro/unda)a1, (or:1, al:1 de dois 1etros os estratos dur2ssi1os, de 1odo a atin8ire1 as ca1adas so%re 3ue re(ousa)a1 tnues len5<is, /iltrados (elos @lti1os esta8nados do rio. Alcan5a)a19nos, ;s )e?esJ (ara )9los, u1a ,ora de(ois e'tintos, su8ados na a)ide? de es(on4a da at1os/era e'sicada. E co1e5ou lo8o a tortur79los a sede, a)i)ada (elas co1o5es e (ela can2cula 3uei1osa. O co1%ate /e?9se9l,es, ento, u1 di)erti1ento l@8u%re, u1a atenuante a 1aiores 1is:rias. Atira)a1 a es1o, se1 o anti8o ri8or da (ontaria, (ara toda a %anda, nu1 dis(ndio de 1uni5es ca(a? de es8otar o arsenal 1ais rico. Os 3ue se encurrala)a1 na i8re4a no)a continua)a1 )are4ando os altos, en3uanto os de1ais tol,ia1 de /rente, a dois (assos, os %atal,es entran,ados no casario. A2 se reali?a)a1 e(is<dios %rutais. A a(ertura do ca1(o e o estreito das %ites8as i1(ro(riando o 1o)i1ento ;s se5es 1ais di1inutas da)a1 ; luta o tra5o e'clusi)o de u1a %ra)ura /ero?. Al8uns o/iciais, ao a)an5are1, desa(erta)a1 os talins e 4o8a)a1 a u1 lado a es(ada. $atia19se ; /aca. Las a e1(resa tornara9se, ao ca%o, di/ic2li1a. A constri5o do s2tio condensara nas casas os 3ue as de/endia1 e estes, enc,endo9as, o(un,a1 resistncia crescente. Zuando cedia1 nu1 ou noutro (onto, os )encedores tin,a1, ainda, ino(inadas sur(resas. A tra5a dos sertane4os col,ia9os 1es1o na3uele transe doloroso. Trincheira de cad2&eres Foi o 3ue sucedeu ao ser con3uistado u1 case%re, de(ois de tena?1ente de/endido. Os soldados in)adira19no atu1ultuada1ente. E de(arara1 u1 1onte de cad7)eresJ seis ou oito, ca2dos uns so%re outros, a%arreirando a entrada. No se i1(ressionara1 co1 o 3uadro. En)eredara1 (elos cM1odos escuros. Las rece%era1 e1 c,eio, (elas costas, (artindo da3uela (il,a de tra(os san8uinolentos, u1 tiro. *oltando9se, (as1os, detonou9l,es outro, ; 3uei1a9rou(a, de /rente. So(itando o es(anto, co1(ri1idos na saleta estreita, )ira1 ento saltar e /u8ir o lutador /ant7stico, 3ue adotara o estrata8e1a (ro/anador, %atendo9se (or tr7s de u1a trinc,eira de 1ortos. . . Em torno das cacim,as O lento a)an5ar do assedio estacou, ento, no)a1ente. >1o%ili?a)a9o (ela @lti1a )e? o )encido. Ade1ais a situa5o no re3ueria 1aiores es/or5os. A )it<ria )iria (or si 1es1a. $asta)a 3ue se conser)asse1 as (osi5es. Fec,adas todas as sa2das e /ranca1ente %atidas as caci1%as 1ar8inais do rio, o (erdi1ento do arraial era ine)it7)el, e1 dois dias no 17'i1o E 1es1o ad1itida a (resun5o de (odere1 os assediados, (or tanto te1(o e na3ueles dias ardentes, su(ortar a sede 3ue os /la8ela)a. Las a resistncia duraria u1a se1ana ainda. Por3ue a3uele c2rculo 1aci5o de %atal,es co1e5ou de ser (artido, inter1itente1ente, (elos sertane4os, ; noite.

Na de W_ ,ou)era 3uatro ata3ues )iolentosJ na de WY, de?oitoJ nas dos dias su%se3Tentes, u1 @nico, (or3ue 47 no inter1itira1, (rolon8ando9se, cont2nuos, das seis da tarde ;s cinco do a1an,ecer. No )isa)a1 ras8ar u1 ca1in,o ; /u8a. E1(en,ando9se todos ao sul atendia1 ; con3uista 1o1entDnea das caci1%as, ou 8Dn8lios re%alsados do *a?a9$arris. En3uanto o 8rosso dos co1(an,eiros se %atia, atraindo (ara o D1a8o do arraial a 1aior (arte dos sitiantes, al8uns )alentes se1 ar1as, carre8ando as %orrac,as )a?ias, a)entura)a19se at: ; %orda do rio. A)an5a)a1 cautelosa1ente. A%eira)a19se das (o5as es(arsas e raras, 3ue sal(inta)a1 o leitoJ e enc,endo as )asil,as de couro )ol)ia1, correndo, arcados so% as car8as (reciosas. Ora, esta e1(resa, a (rinc2(io a(enas di/2cil, /oi9se tornando, a (ouco e (ouco, insu(ort7)el. =esco%erto o 1oti)o @nico da3ueles ata3ues, os sitiantes das (osi5es ri%eirin,as con)er8ia1 os /o8os so%re as caci1%as, /acil1ente (erce%idas E %re)es (lacas l23uidas re%ril,ando ao luar ou 4oeirando, na tre)a, o %ril,o das estrelas... =e sorte 3ue, atin8indo9l,es as %ordas, os sertane4os tin,a1, e1 torno e na /rente, o c,o )arrido ; %ala. A)an5a)a1 e ca2a1, ;s )e?es, sucessi)a1ente, todos. Al8uns antes 3ue c,e8asse1 ;s i(ueiras es8otadas, redu?idas a re(u8nantes la1aceriosJ outros 3uando, de %ru5os, su8a)a1 o l23uido salo%ro e i1(uroJ e outros 3uando, no ter1o da tare/a, )ol)ia1 arcando so% os %o8<s re(letos. Su%stitu2a19nos outros, ro1(endo deses(erada1ente contra os tiroteios, a/rontando9se co1 a 1orte. Ou, o 3ue e1 8eral sucedia, dei'a)a1 3ue se atre8uasse a re(ulsa en:r8ica e 1ort2/era e se descuidasse1 os soldados )i8ilantes. Las estes, con,ecendo9l,es os ardis, sa%ia1 3ue tornaria1 outra )e? e1 %re)e. A8uarda)a19nos, (ontarias i1<)eis, ou)idos ar1ados ao 1enor ru2do, ol,os /rec,ando, /itos, as so1%ras, co1o ca5adores nu1a es(era. E di)isa)a19nos, de /ato, transcorridos 1inutos, indistintos, )ultos dilu2dos no escuro, na %arranca /ronteiraJ e )ia19nos, descendo lento e lento (or ela a%ai'o, de %ru5os, rentes co1 o c,o, )a8arosa1ente, nu1 raste4ar ser(e4ante de 8randes s7urios silenciososJ e )ia19nos de(ois, e1%ai'o, arrastando9se (elo esteiro areento do rio... Se8ura)a1 as (ontarias. =ei'a)a19nos a(ro'i1ar9se, e dei'a)a19nos atin8ir os esta8nados 3ue era1 o c,a1ari? @nico da3uela ce)a 1onstruosa. Ento la1(e4a)a o /ul8or das descar8as su%itDneas a Ful1ina)a19nos. Perce%ia19se, adiante 3uin?e 1etros, 8ritos dilacerantes de c<lera e de dorJ dois ou trs cor(os esca%u4ando ; %eira das caci1%asJ correndo outros, es(a)oridosJ outros, /eridos, e1 ca1%aleiosJ e outros desa/iando o /u?ila1ento, (ulando, se1 res8uardos a8ora, das %arrancas E e )elo?es, terr2)eis, desa/iadores E (assando so%re os co1(an,eiros 1ori%undos, arre1etendo co1 a %arreira in/ernal 3ue os de)ora)a. U1 @nico ;s )e?es esca(a)a, ;s carreiras. Trans(un,a a %arranca de u1 salto, e (erdia9se nos esco1%ros do casario, le)ando aos co1(an,eiros al8uns litros de 78ua 3ue custa)a1 ,ecato1%es. E era u1 l23uido sus(eito, conta1inado de detritos or8Dnicos, de sa%or detest7)el e1 3ue se (ressentia o t<'ico das (to1a2nas e /os/atos dos cad7)eres deco1(ostos 4a?entes desde 1uito inse(ultos (or toda a3uela orla do *a?a 9$arris.

Estes e(is<dios cul1inara1 o ,ero2s1o dos 1atutos. Co1o)ia1, (or /i1, aos (r<(rios ad)ers7rios. So,re os muradais da i!re-a no&a No raro, 3uando toda a lin,a de s2tio, ao norte, estru8ia os ares e1 descar8as co1(actas, se1 3ue se distin8uisse1 os tiros sin8ulares, nu1 ressoar intenso le1%rando o de re(resas re(entina1ente a%ertas, e o %o1%ardeio as co1(leta)a, to1%ando dos 1orros E os co1%atentes da lin,a central do aca1(a1ento, arriscando9se aos (ro4etis (erdidos, %orri/ados (ela re/re8a, /a?ia19se es(ectadores de u1a cena e'traordin7ria. E1 1uitos des(ontou, ao ca%o, irre(ri12)el e sincero entusias1o (elos )alentes 1artiri?ados. No o enco%ria1. O 3uadro 3ue se l,es o/erecia i1ortali?a)a os )encidos. Cada )e? 3ue os conte1(la)a1, tin,a1, crescente, o asso1%ro: A i8re4a sinistra %o4a)a, e1 rele)o, so%re o casario e1 ru2nasJ e, i1(7)idos ante as %alas 3ue so%re ela con)er8ia1, )ia19se, no res(lendor /u8a? das /u?ilarias, desli?ando9l,e (elas (aredes e entul,os, su%indo9l,e (elas torres derrocadas ou caindo (or elas a%ai'o, de %orco, (resos aos %locos dis4un8idos, co1o tits /ul1inados, )istos de relance nu1 coriscar de raios, a3ueles rudes (atr2cios indo17)eis...

Captulo I+
Passeio dentro de Canudos Perce%ia9se9l,es, contudo, ,ora (or ,ora, a e'austo. =urante o dia o (o)oado, silencioso, 1aras1a)a na esta8na5o do %lo3ueio. Ne1 u1 ata3ue, ;s )e?es. A W! de sete1%ro no re(licara1 ;s duas sal)as de W1 tiros, de %ala, co1 3ue /oi cri1inosa1ente saudada, (ela 1an, e ; tarde, a data %el2ssi1a 3ue resu1e u1 dos e(is<dios 1ais )iris da nossa ,ist<ria. Era o /i1. Fa?ia19se 47 no aca1(a1ento (re(arati)os (ara a )oltaJ soa)a1 li)re1ente as cornetasJ anda)a9se ; )ontade (or toda a %andaJ entra)a1 i1(une1ente os co1%oios di7rios e correios, le)ando os @lti1os, (ara os lares distantes, as es(eran5as e as saudades dos triun/adoresJ 8ru(os descuidados se8uia1 (erlustrando (elas cercaniasJ i1(ro)isa)a19se %an3uetesJ e ; tarde, /or1adas ; /rente dos 3uart:is de )7rios co1andos, toca)a1, nas retretas, as /an/arras dos cor(os. Percorria9se, ao ca%o, 3uase todo o arraial. A W! o 8eneral9e19c,e/e e o co1andante da W.k coluna reali?ara1, co1 os estados91aiores res(ecti)os, este (asseio atraent2ssi1o. Se8uira1 a (rinc2(io (elo alto das colinas ; direita do aca1(a1ento e, de(ois de u1a in/le'o ; es3uerda descendo (or dentro de san8a /le'uosa, onde re(onta)a1 8randes (lacas de /ilades dando9l,e a /ei5o de lon8a (assa8e1 co%erta, a)an5ara1 at: to(are1 as (ri1eiras casas e, si1ultanea1ente, es(arsos, 4a?entes a es1o so%re 1ontes de esteios, tra)es e ri(as car%oni?adas, os (ri1eiros cad7)eres inse(ultos do ini1i8o. Tin,a9se neste 1o1ento a i1(resso de u1a entrada e1 )el,a necr<(ole 3ue sur8isse, des)endando9se de re(ente, ; /lor da terra. As ru2nas a8ra)a)a1 a desorde1 das (e3uenas )i)endas, constru2das ao acaso, de/rontando9se e1 %ites8as de u1 1etro de lar8o, e1(ac,adas (elos tetos de ar8ila a%atidos. =e sorte 3ue a 1arc,a se /a?ia adstrita a des)ios tortuosos e lon8os. E a cada (asso, (assando 4unto aos case%res 3ue ainda (er1anecia1 de (:, oscilantes e arro1%ados, li)res ainda das c,a1as, des(onta)a ante o )isitante atMnito u1 tra5o (un8ente da )ida an8ustiosa 3ue se atra)essara ali dentro. =i?ia9o, 1ais e'(ressi)a, a nude? dos cad7)eres. Esta)a1 e1 todas as (osi5es, estendidos, de su(ino, /ace (ara os c:usJ desnudos os (eitos, onde se )ia1 os %entin,os (rediletosJ in/le'os no @lti1o cris(ar da a8oniaJ 1al )istos, ;s )e?es, ca2dos so% 1adeira1entos, ou de %ru5os so%re as trinc,eiras i1(ro)isadas, na atitude de co1%ate e1 3ue os col,era a 1orte. E1 todos, nos cor(os e1a8recidos e nas )estes e1 (eda5os, lia19se as (ro)a5es so/ridas. Al8uns ardia1, lenta1ente, se1 c,a1as, re)elados (or tnues /ios de /u1a5a, 3ue se altea)a1 e1 di)ersos (ontos. Outros, incinerados, se desen,a)a1, salteada1ente, n2tidos, es%atida a %rancura das cin?as no c,o (oento e (ardo, ; 1aneira de toscas e 8randes caricaturas /eitas a 8i?... Se8uia9se. A 1arc,a 8radati)a1ente se torna)a 1ais (enosa, atra):s de entul,os sucessi)os de u1 ester3uil2nio (a)oroso. A soldadesca )are4ando as casas (usera /ora, ;s (ortas,

entu(indo os %ecos e1 1onturos, toda a ciscal,a8e1 de trastes e1 (eda5os, de en)olta co1 a /arra8e1 de 1ola1%os inclassi/ic7)eis: (e3uenos %a@s de cedroJ %ancos e 4iraus 8rosseirosJ redes e1 /ia(osJ %er5os de ci(< e %alaios de ta3uaraJ 4ac7s se1 /undoJ rou(as de al8odo, de cor inde/in2)elJ )asil,a1es a1assados, de /erroJ ca3ueiradas de (ratos, e '2caras, e 8arra/asJ orat<rios de todos os /eitiosJ %ruacas de couro cruJ al(ercatas i1(rest7)eisJ candeeiros a1ol8ados, de a?eiteJ canos estrondados, de tra%ucosJ lascas de /erres ou /ueirosJ ca'eren8uen8ues ro1%os... E nestes acer)os, nada, o 1ais si1(les o%4eto 3ue no delatasse u1a e'istncia 1iseranda e (ri1iti)a. Pulula)a1 ros7rios de toda a es(:cie, dos 1ais si1(les, de contas (olicrM1icas de )idro, aos 1ais ca(ric,osos, /eitos de ouricurisJ e, i8ual1ente in@1eras, rocas e /usos, usan5a a)oen8a tena?1ente conser)ada, co1o tantas outras, (elas 1ul,eres sertane4as. So%re tudo a3uilo, incont7)eis, es(arsos (elo solo, a(isoados, ras8ados E re8istros, cartas santas, %enditos e1 3uadernin,os costurados, doutrinas crists )el,2ssi1as, i1a8ens a1ar/an,adas de santos 1ila8reiros, )erMnicas encardidas, cruci/i'os (artidosJ e /i8as, e cru?es, e %entin,os i1undos... E1 al8uns lu8ares E u1 claro li1(o, cuidadosa1ente )arrido, u1 aceiro (ara 3ue os incndios no atin8isse1 os entrinc,eira1entos. *ara)a9se 1ais /acil1ente (or aliJ (enetrando /undo no casario e a(ro'i1ando9se da3ueles. To(a)a9se, ento, adiante, u1a sentinela 3ue reco1enda)a e1 )o? %ai'a (rosse8uir co1 cautela: o 4a8un5o esta)a (erto, 1enos de trs 1etros, da outra %anda da (ali5ada... Os )isitantes, 8enerais, coron:is at: ao @lti1o (osto, na ansiedade de 3ue1 contorna u1a e1%oscada, a)an5a)a1 a8ac,ados, ,eroica1ente cM1icos, c:leres, de c<caras, correndo. Trans(un,a1 a lin,a (eri8osa. Zue%ra)a1 dois ou trs %ecos. C,e8a)a1 a outra trinc,eira: soldados i1<)eis, es(ectantes, 1udos ou con)ersando e1 coc,ic,os. Ae(rodu?ia9se a 1es1a tra)essia co1 o cora5o e as (ernas aos saltos, a 1es1a corrida ansiosa, at: outra trinc,eira adiante: idnticos lutadores, cautos, silenciosos, estendidas ou en/iadas as cara%inas (elos (ara(eitos, 3ue os res8uarda)a1. Transcorridos 3uin,entos 1etros, )ol)ia9se ; es3uerda dei'ando ; reta8uarda as Casas *er1el,as e tin,a9se u1a sur(resa E u1a rua, u1a )erdadeira rua, a do Lonte Ale8re, a @nica 3ue 1erecia tal no1e, alin,ada, lar8a de uns trs 1etros e alon8ando9se de norte a sul, at: ; (ra5a, cortando todo o arraial. Nela se eri8ia1 as 1el,ores )i)endas, al8u1as casas de tel,as e soal,o, e entre estas a de AntMnio *ila9No)a, onde dias antes se tin,a1 encontrado restos de 1uni5es da coluna Loreira C:sar. =escia9se (or ela e1 sua)e decli)e, di)isando9se no e'tre1o, na (ra5a, u1 lan5o derru2do da i8re4a. Las a %re)e trec,o estaca)a9se de encontro a outro entrinc,eira1ento, onde se adensa)a 1aior n@1ero de co1%atentes. Era o @lti1o, na3uele ru1o. =ali (or diante u1 (asso 1ais era o es(in8ardea1ento certo. Toda a (arte do arraial ; direita e na /rente esta)a ainda e1 (oder dos ,a%itantes. Os ad)ers7rios acoto)ela)a19se. Ou)ia9se, transudando das (aredes de tai(a, o surdo e inde/in2)el arru2do da (o(ula5o entocada: )o?es (rec2(ites, cautas, se8redando so% o a%a/a1ento dos col1osJ arrasta1entos de 1<)eisJ soar de (assosJ e uns co1o lon82n3uos cla1ores e 8e1idosJ e ;s )e?es E notas cruel1ente dra17ticas a E 8ritos, e c,oros, e risos, de crian5as...

*ol)ia9se dali (ara a es3uerda, )oltando ao (onto de (artida, atra):s das casas to1adas nas ):s(eras, e o (asseio torna)a9se a1edrontador. E1 todo este no)o se81ento da lin,a do s2tio, de/inindo9l,e o a)an5a1ento 17'i1o de(ois dos co1%ates da @lti1a se1ana, no se tin,a1 destru2do os case%res. =erru%adas a(enas as (aredes interiores e as e1(enas, as co%erturas de %arro sucedia19se unidas ou (ouco es(a5adas, /eito o teto de lon8u2ssi1o ar1a?:1 a%arracado. A %arreira de esteios e )i8as, canastras e trastes de toda a sorte, (or detr7s da 3ual se alin,a)a1 os %atal,es, (ro8redia (or ela dentro, torcida e lon8a, desa(arecendo de todo nu1a distancia de trinta 1etros, (erdida na (enu1%ra. Adi)in,a)a19se os soldados, a u1 lado, 8uarnecendo9a. Pelos recantos escuros, ; reta8uarda, lo%ri8a)a19se os cor(os dos 4a8un5os 1ortos nos @lti1os dias, 3ue /ora (eri8oso 3uei1ar entre acer)os de /arra(os e estil,as de 1adeira, es(arsos (or toda a (arte. >1(re8na)a o a1%iente u1 %a/io an8ul,ento de ca)erna. Era (reciso )alor (ara atra)essar a3uela es(:cie de t@nel, e1 cu4a %oca, ao lon8e, 1al se di)isa)a u1 re/le'o (7lido do dia. Por3ue, a dois (assos, ladeando9o, (aralela1ente, se estendia o entrinc,eira1ento in)is2)el do ini1i8o, inter(ostas as (aredes /ronteiras, en/restadas. =e sorte 3ue o 12ni1o descuido, o 1ais r7(ido ol,ar (or ci1a da3ueles (ara(eitos de ciscal,os, era dura1ente (a8o. R 3ue de (arte a (arte esta)a1 as 1es1as ast@cias, a)i)adas dos 1es1os <dios. Na3uele so1%rio /inali?ar da luta os anta8onistas te1ia19se (or i8ual. E)ita)a1 (or i8ual o recontro /ranco. Ne8acea)a1, estadeando as 1es1as ardile?as e a 1es1a (rodit<ria 3uietitude. >1<)eis lar8o te1(o, u1 e1 /rente ao outro, a%ri8ados na 1es1a so1%ra, (arecendo re/letir a adina1ia do 1es1o es8ota1ento E es(ia)a19se, solertes, trai5oeiros, tocaiando9se. E no (odia1 encontrar 1el,or cen7rio (ara ostentare1 a1%os, soldados e 4a8un5os, a /or1a 1ais re(u8nante do ,ero2s1o do 3ue a3uele ester3uil2nio de cad7)eres e tra(os, i1ersos na o%scuridade de u1a /urna. Se8uia9se (or ali en)olto de u1 silncio l@8u%re. Perce%ia19se os soldados es/ran8al,ados, i1undos, se1 %on:s, se1 /ardas, co%ertos de c,a(:us de couro ou de (al,a, cal5ando al(ercatas )el,as, )estidos co1 o 1es1o uni/or1e do ad)ers7rio. E acredita)a9se 3ue, co1 al8u1a (resen5a de es(2rito, o sertane4o (udesse insinuar9se (elos ro1%os do ta(u1e e'tenso, e a(arecer entre eles, e ac,e8ar9se co1 a es(in8arda ao (ara(eito, e ali se 3uedar /orrando9se ;s torturas do cerco, se1 3ue o con,ecesse1 E o 3ue ade1ais era /acilitado (ela 1istura dos di)ersos %atal,es. Ne1 o atrai5oaria (al1ar i8norDncia dos de)eres ou e'i8ncias da )ida 1ilitar, (or3ue esta se e'tin8uira, (or co1(leto. No ,a)ia re)istas, /or1aturas, ne1 to3ues, ne1 )o?es de co1ando. =istri%u2dos os cartuc,os, cada u1 se encosta)a ao es(aldo de cacar:us (ronto ao 3ue desse e )iesse. =istri%u2das as ra5es di7rias, /artas a8ora, cada u1 as (re(ara)a 3uando se l,e anto4a)a ense4o. A3ui, ali, ; reta8uarda da lin,a ou dentro dos cu%2culos estreitos, so%re tre1(es de ado%es ou (edras, c,ia)a1 as c,aleiras a3uentando 78ua (ara o ca/:J /er)ia1 (anelasJ destaca)a19se 8randes 3uartos de %oi, (endurados aos cai%ros, a)er1el,ando no escuro, so%re %raseiros, assando. E1 torno, acocorados, cara%inas so%ra5adas, )ia19se, e1 8ru(o, os co1%atentes 3ue a(ro)eita)a1 li8eira tr:8ua (ara al1o5ar ou 4antar. =ali corria1, no raro, e1 tu1ulto, 4o8ando /ora os canecos de 4acu%a ou nacos de c,urrasco (reci(itando9se (ara a estacada 3uando, de s@%ito, estala)a u1 tiro adiante e ?unia1 lo8o as %alas es/u?iantes, )arando os tetos, estil,a5ando ri(as e tra)es, es%otenando (aredes, e1%orcando caldeires E es(al,ando soldados co1o u1 (: de )ento so%re (al,as. No (ara(eito, adiante, re(lica)a1 de (ronto os 3ue 47 l7 esta)a1, atirando a es1o contra o ta%i3ue 3ue de/ronta)a1 e donde (artira a a8resso. >1ita)a19nos os co1(an,eiros laterais. So8o de(ois )i%ra)a u1 a%alo ner)oso,

@nico, estendendo9se da3uele (onto aos dois e'tre1os, co1 u1a tre(ida5o )i%r7til de descar8asJ e tra)a)a9se o co1%ate, de i1(ro)iso, /uriosa1ente, desordenada1ente, entre ad)ers7rios 3ue se no )ia1... $a3uea)a1 al8u1as (ra5as, 1ortas ou /eridas. Con3uista)a19se dois ou trs case%res 1ais E e1(urrando9se lo8o (or diante toda a can8al,ada de 1<)eis, encur)ando9se a tran3ueira nu1 Dn8ulo saliente e1 tal,ante a)an5ado. *ol)ia1, (restes, os lutadores 3ue 1ais se tin,a1 a)anta4ado, ;s (osi5es (ri1iti)as. E o silncio descia de no)o, reinando outra )e? o 1es1o silncio /or1id7)el: soldados 1udos e i1<)eis, acaroados co1 a %orda da ta(ada sinistra, es(ectantes, na tocaiaJ ou, ao /undo, e1 roda dos %rasidos, reatando as 1erendas li8eiras, 3ue tin,a1, ;s )e?es, uns tr78icos con)i)as E os 1oradores assassinados, estirados (elos recantos... =ei'a)a9se, (or /i1, este se81ento sinistro do %lo3ueio, 3ue tranca)a 3uase todo o 3uadrante do norte. Prosse8uia9se, a c:u a%erto a8ora, e1 (leno dia, atra)essando 3uintale4os (o%res de cercas ca2das e canteiros rasos, se1 1ais u1a /lor, e atra)ancados da 1es1a circal,a8e1 inde/in2)el, e1 1ontes. So%re estes, cor(os de sacri/icados ainda: (ernas surdindo inteiri5adasJ %ra5os re(ontando desnudos, nu1 retesa1ento de an8@stiaJ 1os es(al1adas e r28idas, 1os contorcidas e1 cris(aduras de 8arras, a(odrecendo, sinistras, e1 8estos tre1endos de a1ea5a ou a(elos e'cruciantes... =e(ara)a19se no)os )i)entes: 8o?os 1a8r2ssi1os, /a1:licos le%r:us, (elados, es)ur1ando le(ra, /are4ando e res(irando a3ueles 1onturos, nu1a Dnsia de c,acais, de)orando tal)e? os (r<(rios donos. Fu8ia1 r7(idos. Al8uns ces de /ila, (or:1, 8randes 1olossos ossudos e /ero?es, a/asta)a19se de)a8ar, e1 rosnaduras a1ea5adoras, adi)in,ando no )isitante o ini1i8o, o intruso irritante e 1au. >a9se descendo se1(re, at: ; san8a esca)ada, e1%ai'o, correndo, e1 dire5o (er(endicular ; 3ue se le)a)a, (ara o *a?a9$arris ao lon8e, (ara onde canali?a)a1, nas 3uadras c,u)osas, as 78uas das )ertentes intero(ostas. Ali ter1ina)a, %atendo contra o to(o da colina, onde esta)a a co1isso de en8en,aria, a (arte do arraial e'(u8nada a 1! de 4ul,o. Podia atin8ir9se direta1ente o aca1(a1ento se8uindo e1 /rente, trans(ondo o )alo, su%indo e atra)essando, ; 1eia encosta, a %ateria de Drupps e1(arcada ao /undo do 3uartel98eneral da 1.k a colunaJ ou, nu1 des)io lon8o, )ol)endo ; direita, aco1(an,ando o )alo, (erlon8ando a lin,a (ri1iti)a do ass:dio, descendo (ara o sul. A tra)essia era se1 riscos. As casas E nu1 desordenado arrua1ento ;s %ordas da3uele sulco de eroso, aco1(an,ando9l,e o decli)e, caindo9l,e (elos ressaltos, en)es8ando9l,e (elas cur)as )i)as E tin,a1, na 1aioria, sido des1anc,adas, sal)ante (oucas, as 1el,ores, onde se i1(ro)isa)a1 salas de orde1 das %ri8adas, 3uart:is e ranc,os da o/icialidade. U1a delas era di8na de nota. Fora u1a tenda de /erreiro. Lostra)a19no ainda al8uns 8astos 1arres, tena?es (artidas e derru2da /or4a /i'a, de ado%es. E a3uela /erraria (o%re do serto tin,a u1a %i8orna lu'uosa, do 1ais /ino a5o, 3ue se /undira e1 Essen: u1 dos can,es to1ados ; e'(edi5o Loreira C:sar. Continuando a 1arc,a to(a)a9se a Blin,a ne8raB, no1e 3ue (ri1iti)os sucessos 4usti/ica)a1, 1as a8ora ine'(lic7)el (ara 3ue1 )in,a das so1%rias trinc,eiras dei'adas ao norte. Se8uia9se aco1(an,ando9a (elo /undo de u1 /osso, at: se a%rir a 1eio ca1in,o, ; direita, u1 claro a1(lo E a (ra5a das i8re4as, deserta, ac,anada, )arrida, /a?endo a)ultar 1aior, 1ais do1inador, 1ais %rutal, 1ais sinistro, co1 os seus (aredes inco1%entes, /endidos de alto a %ai'o, co1 a sua /ac,ada estu(enda es%oroando e1 1on<litos, co1 as suas torres ro2das, e o

adro entu(ido de %locos encali5ados, e a na)e, l7 dentro, )a?ia, escura, 1isteriosa E o te1(lo 1onstruoso dos 4a8un5os. =ados 1ais al8uns (assos /rontea)a9se a i8re4a )el,a, inteira1ente 3uei1ada, redu?ida ;s 3uatro (aredes e'teriores. Tin,a19se nesse 1o1ento, ; es3uerda, o 1ais 1iserando dos ca1(os santos, centenares de cru?es E dois (aus roli5os a1arrados co1 ci(<s E /incados so%re se(ulturas rasas. Trans(un,a9se de(ois o *a?a9$arrisJ en/ia)a9se (elo sulco (ro/undo do rio da Pro)idncia, (ercorrendo, e1 torcicolos, as /ileiras di?i1adas do O.P de Pol2cia, redu?ido ao ter5o do (ri1iti)o 3uadro E e c,e8a)a9se, no to1%ador da Fa)ela, a u1a clareira e1 decli)e. No alto o %aluarte Sete de Sete1%ro so%ressa2a e1 %alco, do1inante. Percorria9se ra(ida1ente a3uele inter)alo (eri8oso, alcan5ando9o. Conte1(la)a9se o arraial e1%ai'o. Lodi/icara9se a/inal, o as(ecto so1%reado de lar8as 1anc,as escurentas, de incndiosJ erri5ado de 1adeira1entos )arando (elos ro1%os dos tetosJ tu1ultuando e1 1ontes de ar8ila E nu1 es1a8a1ento co1(leto, arruinado, 3uei1ado, de)astado... A(enas estreita /21%ria da /ace norte da (ra5a e o n@cleo de case%res 4unto ; latada e ; reta8uarda da i8re4a se /i8ura)a1 intactos. Las era1 e1 n@1ero di1inuto, 3uatrocentos tal)e?, co1(ri1idos e1 7rea redu?ida. E os 3ue neles se a%ri8a)a1 certo no su(ortaria1 (or u1a ,ora u1 assalto de _ 1il ,o1ens. *alia a (ena tent79lo.

Captulo +
O assalto Foi o 3ue /e? o co1ando9e19c,e/e contra)indo ao (ro(<sito de a8uardar a rendi5o se1 dis(ndio in@til de )idas, (elo en/ra3ueci1ento cont2nuo dos re%eldes. Aeunidos a XK de sete1%ro os (rinci(ais c,e/es 1ilitares, concertara1 nos dis(ositi)os do recontro (ara o dia i1ediato. E, de acordo co1 os linea1entos do (lano adotado, na3uele 1es1o dia ; noite 1o%ili?ara19se as unidades do co1%ate, ocu(ando, assi1, de ):s(era, as (osi5es (ara a in)estida . O assalto seria iniciado (or duas %ri8adas, a X.k e _.k, dos coron:is =antas $arreto e Noo C:sar Sa1(aio, a (ri1eira endurada (or trs 1eses de cont2nuos recontros e a @lti1a, rec:19)inda, de co1%atentes 3ue ansia)a1 a 1edir9se co1 os 4a8un5os. A3uela dei'ou, ento, a sua anti8a (osi5o na lin,a ne8ra, sendo su%stitu2da (or trs %atal,es, .P, WW.P e X".P, e, contra1arc,ando (ara a direita, se8uiu ru1o ; /a?enda *el,a, de onde 4unta1ente co1 a outra, /or1ada dos W .P, X .P e ".P $atal,es, se 1o)eu at: estacionar ; reta8uarda e /lancos da i8re4a no)a, o%4eti)o central do aco1eti1ento. Co1(letaria1 este 1o)i1ento (ri1ordial outros, secund7rios e su(leti)os: no 1o1ento da car8a, o W_.P de Sin,a, o O.P da $a,ia e ala direita do $atal,o de S. Paulo, to1aria1 ra(ida1ente (osi5es 4unto ; %arranca es3uerda do *a?a9$arris, ; ourela da (ra5a, onde se conser)aria1 at: no)a orde1. [ sua reta8uarda se estenderia1 e1 a(oio os dois cor(os do Par7, (rontos a su%stitu2re19nos, ou a re/or5are19nos, se8undo as e)entualidades do co1%ate. =e sorte 3ue este, iniciado ; reta8uarda e aos /lancos da i8re4a, iria a (ouco e (ouco, deslocando9se (ara a lin,a de %aionetas 3ue se cosia ; %arranca lateral do rio, na /ace sul da (ra5a. Era, co1o se ), u1 arroc,ar )i8oroso E e1 3ue cola%oraria1 os de1ais cor(os 8uarnecendo as (osi5es rec:19con3uistadas e o aca1(a1ento. >nter)iria1 na a5o ; 1edida das circunstDncias, ou 3uando to1%asse1 diante das trinc,eiras e das %arrancas as c,us1as de ini1i8os re(ulsados. So%re tudo isto E (reli1inar (re(arat<ria e indis(ens7)el Eu1 %o1%ardeio /ir1e, e1 3ue entraria1 todos os can,es do s2tio, %atendo (or es(a5o de u1a ,ora a estreita 7rea a e'(u8nar9se. So1ente de(ois 3ue eles e1udecesse1, arre1eteria1 as %ri8adas assaltantes, de %aionetas caladas, se1 /a?ere1 /o8o, sal)o se o e'i8isse1 as circunstDncias. E1 tal caso, (or:1, de)ia ser /eito na dire5o @nica da 1eridiana, a /i1 de no sere1 atin8idos os %atal,es 4a?entes nas (osi5es (r<'i1as ao con/lito. A X.k $ri8ada, ao to3ue 8eral (artido do co1ando9e19c,e/e, de Bin/antaria a)an5araB, se8uiria a 1arc,e91arc,e, (rocurando o /lanco es3uerdo da i8re4a, 4unto ao 3ual se estenderia distante cento e cin3Tenta 1etrosJ en3uanto dois %atal,es da _.k, o W .P e o X .P, in)estisse1 (ara a reta8uarda da3uela, e o ".P, trans(ondo ta1%:1 o *a?a9$arris, a aco1etesse (elo /lanco direito. Os de1ais co1%atentes seria1, a no ser 3ue o i1(re)isto deter1inasse ulteriores co1%ina5es, si1(les es(ectadores da a5o. O canhoneio E no a1an,ecer do 1.P de outu%ro co1e5ou o can,oneio.

Con)er8ia so%re o n@cleo redu?ido dos @lti1os case%res, (artindo de lon8o se1ic2rculo de dois 3uilM1etros, das %aterias (r<'i1as ao aca1(a1ento at: ao redente e'tre1o, da outra %anda, onde /inda)a a estrada do Ca1%aio. =urou "! 1inutos a(enas, 1as /oi es1a8ador. As (ontarias esta)a1 /eitas de ):s(era. No ,a)ia errar o al)o i1<)el. =a)a9se, al:1 disto, a @lti1a li5o ; re%eldia i1(enitente. Era (reciso 3ue, /ranca1ente des%ra)ado o c,o (ara o assalto, no so%re)iesse1 1ais sur(resas dolorosas e ele se e'ecutasse, de (ronto, /ul1inante e i1(lac7)el, co1 os entra)es @nicos de u1 (asso de car8as so%re ru2nas. Fi?era19se as ru2nas. *ia9se a trans1uta5o do trec,o torturado: tetos e1 desa%a1entos, (rensando, certo, os 3ue se l,es acol,ia1 (or %ai'o, nos cM1odos estreitosJ ta%i3ues es%oroando, )oando e1 estil,as e terresJ e a3ui e ali, e1 co1e5o dis(ersos e lo8o de(ois li8ando ra(ida1ente, sar4ando de /la1as a (oeira dos esco1%ros, no)os incndios, de s@%ito de/la8rando. Por ci1a E toldada a 1an, lu1inosa dos sertes E u1a rede )i%rante de (ar7%olas... No ,a)ia (erder9se u1a 8ranada @nica. $atia1 nas ci1al,as rotas das i8re4as, e'(lodindo e1 estil,as, ou saltando e1 ricoc,etes lar8os, (ara diante, so%re o santu7rio e a latadaJ arre%enta)a1 nos aresJ arre%enta)a1 so%re a (ra5aJ arre%enta)a1 so%re os col1os, es/arelando as co%erturas de %arroJ entra)a1, arre%entando, (elos col1os dentroJ %ascul,a)a1 os %ecos enredados, re)ol)endo9l,es os ciscal,osJ e re)ol)ia1, de (onta ; (onta, in/le'i)el1ente, %atendo9o casa (or casa, o @lti1o se81ento de Canudos. No ,a)ia ante(aros ou (ontos desen/iados, 3ue o res8uardasse1. O a%ri8o de u1 Dn8ulo 1orto /or1ado (elos 1uros da i8re4a no)a, ante(ostos aos dis(aros da Sete de Sete1%ro, era inteira1ente destru2do (elas tra4et<rias das %aterias de leste e oeste. Os @lti1os 4a8un5os tin,a1, intacta, /ul1inando9os, se1 (erda de u1a es3u2rola de /erro, toda a )irulncia da3uele %o1%ardeio i1(iedoso. Entretanto no se notou u1 8rito irre(ri12)el de dor, u1 )ulto 3ual3uer /u8indo, ou a a8ita5o 1ais %re)e. E 3uando se deu o @lti1o dis(aro, e cessou o /ra8or dos esta1(idos, a ine'(lic7)el 3uietude do casario /ul1inado /a?ia su(or o arraial deserto, co1o se durante a noite a (o(ula5o ,ou)esse, 1iraculosa1ente, /u8ido. Hou)e u1 %re)e silncio. *i%rou u1 clari1 no alto da /a?enda *el,a. Princi(iou o assalto. Consoante as dis(osi5es anteriores, os %atal,es a%alara1 con)er8entes de trs (ontos, so%re a i8re4a no)a. Se8uira1, in)is2)eis, entre os case%res ou (elo tal)e8ue do *a?a 9$arris. U1 @nico, (ela dire5o 3ue tril,a)a, se destacou ; conte1(la5o do resto dos co1%atentes, o ".P de >n/antaria. *ira19no atra)essar a 1arc,e91arc,e, de ar1as sus(ensas, o rioJ trans(M9loJ 8al8ar a %arrancaJ a(arecer, alin,ado e /ir1e, ; entrada da (ra5a. Era a (ri1eira )e? 3ue ali c,e8a)a1 lutadores nu1a atitude correta1ente 1ilitar. R1plica dos -a!un/os Feito este 1o)i1ento, a3uele cor(o 1arc,ou ,eroica1ente, a)an5ando. Las desarticulou9se, dados al8uns (assos, nu1 dese3uil2%rio instantDneo. $a3ueara1 al8uns soldados, de %ru5os, co1o se (re(arasse1 (ara atirar 1el,or (or tr7s dos %locos da /ac,ada destru2daJ )ia19se

outros, recuando, /ora da /or1aJ distanciara19se, arre1etendo (ara a /rente, outrosJ de(ois u1 enredado de %aionetas entre%atendo9se, e1 8ru(os dis(ersos E erradios. E lo8o a(<s, (elos ares ainda silenciosos, u1 estouro, le1%rando arre%enta1ento de 1inas... O 4a8un5o des(erta)a, co1o se1(re, de i1(ro)iso, sur(reendedora1ente, teatral1ente e 8loriosa1ente, renteando o (asso aos a8ressores. Estacou o ".P, %atido de c,a(a (elos ad)ers7rios e1%oscados ; ourela da (ra5aJ estacara1 o X .P e o W .P, ante descar8as ; 3uei1a9rou(a, atra):s das (aredes ao /undo do santu7rioJ e, (ela sua es3uerda, i1o%ili?ou9se a car8a da $ri8ada =antas $arreto. Forte1ente atacada (or u1 dos /lancos, esta te)e 3ue a)an5ar na3uele sentido, a%andonando a dire5o inicial da in)estida, o 3ue /oi i1(er/eita1ente conse8uido (or trs co1(an,ias dis(ersas, destacadas do 8rosso dos %atal,es. Lodi/ica)a19se todos os 1o)i1entos t7ticos (reesta%elecidos. Ao in):s da con)er8ncia so%re a i8re4a, as %ri8adas (ara)a1 ou /raciona)a19se e1%ites8ando nas )ielas. =urante cerca de u1a ,ora os co1%atentes 3ue conte1(la)a1 a re/re8a, no alto das colinas circun4acentes, nada 1ais distin8uira1, /ora da assonDncia crescente dos esta1(idos e %rados lon82n3uos E arru2do con/uso de onde e'(lu2a1, constantes, sucessi)os, 3uase an8ustiosos, a%a/ados clan8ores de cornetas. =esa(arecera1 as duas %ri8adas, e1%e%idas de todo na casaria indistinta. Las contra o 3ue era de es(erar, os sertane4os (er1anecera1 in)is2)eis e ne1 u1 s< a(areceu, correndo (ara a (ra5a. $atidos entretanto, (or trs lados, de)ia1, recuando (or ali e (reci(itando9se na /u8a, ir de encontro ;s %aionetas das /or5as estacionadas nas lin,as centrais e nas %eiradas do rio. Era este, co1o )i1os, o o%4eti)o (ri1ordial do assalto. Fal,ou co1(leta1ente. E o 1alo8ro )alia (or u1 re):s. Por3ue os assaltantes, de(arando resistncias co1 3ue no conta)a1, (ara)a1, entrinc,eira)a19seJ e assu1ia1 atitude de todo contra(osta ; 1isso 3ue le)a)a1. Zuedara1 na de/ensi)a /ranca. Ca2a19l,es e1 ci1a, des%ordando os case%res /u1e8antes e assaltando9os, os 4a8un5os. A(enas a i8re4a no)a /ora to1ada e dentro da sua na)e re)ol)ida os soldados do ".P, tre(ados e1 1ontes de %locos e cali5a, e1%aral,a)a19se, e1 tu1ulto, co1 os das co1(an,ias (ertencentes ; X.k $ri8ada. Este sucesso, (or:1, )eri/icara9se in@til. A u1 lado, estre(ita)a, /ero?, cont2nua, ensurdecedora, a tra%ucada dos 8uerril,eiros, 3ue enc,ia1 o santu7rio. E a (ra5a, onde de)ia a(arecer o ini1i8o re(elido, /erretoado ; %aioneta, (er1anecia deserta. Era ur8ente a1(liar o (lano (ri1iti)o do ata3ue, lan5ando no con/lito no)os lutadores. =o alto da Sete de Sete1%ro (artiu o sinal do co1ando9e19c,e/e, e lo8o de(ois o to3ue de a)an5ar (ara o O.P da $a,ia. San5a)a9se o 4a8un5o contra o 4a8un5o. O %atal,o de sertane4os a)an5ou. No /oi a in)estida 1ilitar, cadente, deri)ando a 1arc,e91arc,e, nu1 rit1o se8uro. *iu9se u1 co1o ser(ear ra(id2ssi1o de %aionetas ondulantes, desdo%radas, de c,o/re, nu1a de/la8ra5o lu1inosa, tra5ando e1 se8undos u1a listra de la1(e4os desde o leito do rio at: aos 1uros da i8re4a... O 1es1o a)an5ar dos 4a8un5os, c:lere, estonteador, esca(ante ; tra4et<ria retil2nea, nu1 colear indescrit2)el. No /oi u1a car8a, /oi u1 %ote. E1 1o1entos u1a lin,a /le'2)el, de a5o, enleou o %aluarte sa8rado do ini1i8o. Coruscou u1 relD1(a8o de du?entas %aionetas: o O.P desa(areceu 1er8ul,ando nos esco1%ros...

Las a situa5o no 1udou. A3uele /ra81ento re)olto do arraial, (ara cu4a e'(u8na5o (arecia1 e'cessi)as duas %ri8adas, a%sor)era9asJ a%sor)era o re/or5o en)iadoJ ia a%sol)er %atal,es inteiros. Se8uira1, lo8o de(ois, o X".V, o "K.V, o .XK.P e o X1.P de >n/antaria. =u(lica)a1 as /or5as assaltantes. Au1entou, nu1 crescendo, o estr:(ito da %atal,a in)is2)elJ a1(liara19se os incndiosJ ardeu toda a latada. Las na es(essa a/u1adura dos ares e1%ruscados %ran3uea)a, e1%ai'o, a (ra5a a%soluta1ente )a?ia. 7ai4as Ao /i1 de trs ,oras de co1%ate, tin,a19se 1o%ili?ado W 1il ,o1ens se1 e/eito al8u1. As nossas %ai'as a)ulta)a1. Al:1 de 8rande n@1ero de (ra5as e o/iciais de 1enor (atente, %a3ueara1 1ortos, lo8o (ela 1an,, o co1andante do W .P, 1a4or Zueir<s, e o da O.k $ri8ada, tenente9coronel Tu(i Ferreira Caldas. Tupi Caldas A deste ori8inara raro lance de %ra)ura. Os soldados do XK.P idolatra)a19no. Era u1a rara )oca5o 1ilitar. >rre3uieto, ner)oso e i1(ulsi)o, o seu te1(era1ento casa)a9se %e1 ; )erti8e1 das car8as e ; rude?a das casernas. Nesta ca1(an,a 1es1o 4o8ara )7rias )e?es a )ida. Fora o co1andante da )an8uarda a 1! de 4ul,oJ e de(ois da3uele dia sa2ra indene dos 1ais 1ort2/eros tiroteios. As %alas tin,a19no at: ento (ou(ado, arran,ando9o, rendando9l,e o c,a(:u, a1ol8ando9l,e a c,a(a do tali1. A @lti1a /ul1inou9o. Entrou (or u1 dos %ra5os, soer8uido (ara sustentar o %in<culo co1 3ue conte1(la)a o assalto, e tras(assou9l,e o (eito. Atirou9o e1 terra, instantanea1ente, 1orto. O XK.P (rocurou )in879lo. Correu9l,e (elas /ileiras u1 /r1ito de (a)or e de c<lera, e de(ois trans1ontou de u1 (ulo a tran3ueira e1 3ue se a%ri8a)a. E1%ateu contra os case%res entrinc,eirados, de onde (artira o (ro4:til e arro4ou9se a 1arc,e91arc,e, en)es8ando (or u1a )iela e1 torcicolos. No se ou)iu u1 tiro. Soldados al)e4ados ; 3uei1a9rou(a ca2a1 (or terra ru8indo en3uanto os co1(an,eiros l,es (assa)a1 (or ci1a es%arrando contra as (ortas, arro1%ando9as a coron,adas, (enetrando os cM1odos escuros, tra)ando9se, l7 dentro, e1 (u8ilatos cor(o a cor(o. Esta arre1etida, (or:1, das 1ais te1er7rias 3ue se /i?era1 e1 todo o decorrer da luta, co1o as de1ais, redu?iu9se ao (ri1eiro 21(eto. So(eou9a a tenacidade incoerc2)el dos 4a8un5os. O XK.V, considera)el1ente des/alcado, re/luiu e1 desorde1 ; (osi5o (ri1iti)a. Por toda a %anda reali?a)a19se idnticos arre1essos e idnticos recuos. O @lti1o estorte8ar dos )encidos 3ue%ra)a a 1usculatura de /erro das %ri8adas. Entretanto, (ouco antes de no)e ,oras, alentou9as a iluso arre%atadora da )it<ria. Ao a)an5ar u1 dos %atal,es de re/or5o, u1 cadete do Y.P cra)ara nas 4unturas das (aredes estaladas da i8re4a a %andeira nacional. Aessoara1 de?enas de cornetas e u1 )i)a ; Ae(@%lica saltou, retu1%ando, de 1il,ares de (eitos. Sur(reendidos co1 o ino(inado da 1ani/esta5o, os sertane4os a1ortecera1 e cessara1 o tiroteio. E a (ra5a, (ela (ri1eira )e?, des%ordou de co1%atentes. Luitos es(ectadores descera1, r7(idos, as encostas. =escera1 os trs 8enerais. Ao (assare1 (ela %ai'ada da lin,a ne8ra, )ira1 ;s encontroadas entre 3uatro (ra5as, dois 4a8un5os (resos. Adiante e aos lados E a8itando os c,a(:us, a8itando as es(adas e as es(in8ardas, cru?ando9se, correndo, es%arrando9se, a%ra5ando9se, tor)elin,ando (elo lar8o E co1%atentes de todos os (ostos e1 del2rios de %rados e o)a5es estre(itosas.

Ter1inara a/inal a luta crudel2ssi1a... Las os 8enerais se8uia1 co1 di/iculdades, ro1(endo (ela 1assa tu1ultu7ria e ruidosa, na dire5o da latada, 3uando, ao atin8ire1 8rande de(<sito de cal 3ue a de/ronta)a, (erce%era1 sur(reendidos, so%re as ca%e5as, ?i1%rando ri4a1ente os ares, as %alas... O co1%ate continua)a. Es)a?iou9se, de re(ente, a (ra5a. Foi u1a )assourada. A dinamite E )ol)endo de i1(ro)iso ;s trinc,eiras, )ol)endo e1 corridas (ara os (ontos a%ri8ados, a8ac,ados e1 todos os ante(aros, es8ueirando9se cosidos ;s %arrancas (rotetoras do rio, retransidos de es(anto, tra8ando a1ar8os desa(onta1entos, sin8ular1ente 1enosca%ados na i1inncia do triun/o, c,as3ueados e1 (leno a8oni?ar dos )encidos E os triun/adores, a3ueles triun/adores, os 1ais ori8inais entre todos os triun/adores 1e1orados (ela Hist<ria, co1(reendera1 3ue na3uele andar aca%aria (or de)or79los, u1 a u1, o @lti1o reduto co1%atido. No l,es %asta)a1 _ 1il mannlichers e _ 1il sa%resJ e o 8ol(ear de 1W 1il %ra5os, e o acalcan,ar de 1W 1il coturnosJ e _ 1il re)<)eresJ e )inte can,es, e 1il,ares de 8ranadas, e 1il,ares de schrapnelsJ e os de8ola1entos, e os incndios, e a /o1e, e a sedeJ e de? 1eses de co1%ates, e ce1 dias de can,oneio cont2nuoJ e o es1a8a1ento das ru2nasJ e o 3uadro inde/in2)el dos te1(los derrocadosJ e, (or /i1, na ciscal,a8e1 das i1a8ens rotas, dos altares a%atidos, dos santos e1 (eda5os E so% a i1(assi%ilidade dos c:us tran3Tilos e claros E a 3ueda de u1 ideal ardente, a e'tin5o a%soluta de u1a cren5a consoladora e /orte... >1(un,a19se outras 1edidas. Ao ad)ers7rio irresi8n7)el as /or5as 17'i1as da nature?a, en8en,adas ; destrui5o e aos estra8os. Tin,a19nas, (re)identes. Ha)ia9se (re)isto a3uele e(2lo8o asso1%roso do dra1a. U1 tenente, a4udante de ordens do co1andante 8eral, /e? condu?ir do aca1(a1ento de?enas de %o1%as de dina1ite. Era 4ustoJ era a%soluta1ente i1(rescind2)el. Os sertane4os in)ertia1 toda a (sicolo8ia da 8uerra: enri4a)a19nos os re)eses, ro%ustecia9os a /o1e, e1(edernia9os a derrota. Ade1ais ental,a)a9se o cerne de u1a nacionalidade. Ataca)a9se a /undo a roc,a )i)a da nossa ra5a. *in,a de 1olde a dina1ite. Era u1a consa8ra5o. Cessara1 as /u?ilariasJ e desceu so%re todas as lin,as u1 8rande silencio de e'(ectati)a ansiosa... So8o de(ois correu u1 /r1ito (ela cercadura do s2tioJ es(raiou9se (ela (eri/eria dilatadaJ (assou, )i%r7til, (elo aca1(a1entoJ (assou, nu1 s@%ito estre1e5o, (elas %aterias dos 1orrosJ e a)assalou a redonde?a, nu1 tr1ulo )i%rante de cur)as sis1ais cru?ando9se (elo solo. To1%ara1 os dentil,es des(e8ados das i8re4asJ desa(ru1ara19se (aredes, caindoJ )oara1 tetos e tetosJ tu/ou u1 cumulus de (oeira es(essando a a/u1adura dos aresJ e, dentre centenares de e'cla1a5es irre(ri1idas, de es(anto, retu1%ou a atroada de e'(loses /ort2ssi1as. Parecia tudo aca%ado. O @lti1o trec,o de Canudos arre%enta)a todo. Os %atal,es, e1%olados (elos %ecos, /ora da ?ona 1ort2/era das tra)es e cu1eeiras 3ue ?unia1, e1 estil,as, sulcando (ara toda a %anda o es(a5o, a8uarda)a1 3ue se dilu2sse a3uele %ulco de c,a1as e (<, (ara o derradeiro aconteci1ento.

Las no o e'ecutara1. Hou)e ao contr7rio u1 recuo re(entino. $atidos de descar8as 3ue no se co1(reendia co1o e era1 /eitas da3ueles %raseiros e entul,os, os assaltantes aco%ertara19se e1 todas as es3uinas, es8ueirara19se (elas a%as dos case%res e (ulara1, na 1aioria, (ara tr7s dos entrinc,eira1entos. Adiante atordoa)a9os assonDncia indescrit2)el de 8ritos, la1entos, c,oros e i1(reca5es, re/letindo do 1es1o (asso o es(anto, a dor, o e'as(ero e a c<lera da 1ultido turturada 3ue ru8ia e c,ora)a. *ia9se indistinto entre lu1ar:us u1 con)ulsi)o (er)a8ar de so1%ras: 1ul,eres /u8indo dos ,a%it7culos e1 /o8o, carre8ando ou arrastando crian5as e entran,ando9se, ;s carreiras, no 1ais /undo do casarioJ )ultos desorientados, /u8indo ao acaso (ara toda a %andaJ )ultos esca%u4ando (or terra, )estes (resas das c,a1as, ardendoJ cor(os esturrados, estorcidos, so% /u1arentos... E, do1inantes, so%re este cen7rio estu(endo, es(arsos, se1 cuidare1 de ocultar9se, saltando so%re os %raseiros e a(ru1ando9se so%re os col1os ainda er8uidos, os @lti1os de/ensores do arraial. Ou)ia19se as suas a(<stro/es rudes, distin8uia19se )a8a1ente os seus (er/is re)oluteando (or dentro da /u1aradaJ e (or toda a (arte, salteada1ente, a dois (assos das lin,as de /o8o, a(arecendo i1(ro)isas /isiono1ias sinistras, lai)adas de 1ascarras, %ustos desnudos c,a1uscados, escoriados, e1%atendo9as, e1 assaltos te1er7rios e doidos . . Continua a r1plica *in,a1 1atar os ad)ers7rios so%re as (r<(rias trinc,eiras. Estes es1orecia1. *eri/icara1 a inanidade do %o1%ardeio, das car8as re(etidas e do recurso e'tre1o da dina1ite. =esani1a)a1. Perdera1 a unidade de a5o e do co1ando. Os to3ues das cornetas contra%atia19se, discordes, inter/erentes nos ares, se1 3ue nin8u:1 os entendesse. No ,a)ia o%edec9los, )ariando as condi5es t7ticas a cada 1inuto e a cada (asso. As se5es de u1a 1es1a co1(an,ia a)an5a)a1, recua)a1 ou i1o%ili?a)a19seJ su%di)idia19se e1 todas as es3uinasJ 1istura)a19se co1 as de outros cor(osJ e1%atia1 co1 as casas ou contorna)a19nas, ou dis(ersa)a19se aliando9se a outros 8ru(os e reeditando, dados al8uns (assos, as 1es1as a)an5adas e os 1es1os recuos, e a 1es1a dis(erso. =e sorte 3ue, (or /i1, se a8ita)a1 e1 %andos desorientados, e1 3ue se a1al8a1a)a1 (ra5as de todos os %atal,es. 7ai4as A(ro)eitando este tu1ulto, os 4a8un5os /u?ilara19nos a sal)o e se1 (iedade. A %re)e trec,o os co1%atentes, 3ue no tin,a1 o ante(aro dos es(aldes, acu1ulara19se ;s a%as das )i)endas ainda intactas, ou alon8ara19se, distanciados, (elos %ecos da (arte con3uistada E e)itando a ?ona (eri8osa. Esta, (or:1, alastra)a9se. $a3uea)a1 co1%atentes (ara al:1 das trinc,eirasJ ca2a1 inteira1ente /ora da <r%ita /la1e4ante do co1%ate e, co1o nos 1aus dias da (ri1eira se1ana do ass:dio, a 12ni1a i1(re)idncia e o 1ais r7(ido a/asta1ento da3ueles a%ri8os /r78eis era1 u1a te1eridade. O ca(ito9secret7rio do co1ando da W.k coluna, A8uiar e Sil)a, 3uando l,e (assa)a (or (erto u1 (eloto e1 1arc,a, retirou9se (or u1 instante do cun,al 3ue o aco%erta)a e, (ara ani1ar o ata3ue, tirou entusiastica1ente o c,a(:u, le)antando u1 )i)a ; Ae(@%lica. Las no (ronunciou as @lti1as s2la%as. *arou9o u1a %ala, e1 (leno (eito, derru%ando9o.

O co1andante do WO.P, 1a4or Henri3ue Se)erino, te)e idntico destino. Era u1a al1a %el2ssi1a, de )alente. *iu e1 (lena re/re8a u1a crian5a a de%ater9se entre as c,a1as. A/rontou9se co1 o incndio. To1ou9a nos %ra5osJ aconc,e8ou9a do (eito E criando co1 u1 %elo 8esto carin,oso o @nico tra5o de ,ero2s1o 3ue ,ou)e na3uela 4ornada /ero? E e sal)ou9a. Las e'(usera9se. $a3ueou, 1al/erido, /alecendo (oucas ,oras de(ois. E assi1 (or diante. O co1%ate trans/or1ara9se e1 tortura inatur7)el (ara os dois anta8onistas. No hospital de san!ue As nossas %ai'as a)ulta)a1. Os es(ectadores, atestando os 1irantes acasa1atados da coluna e'tre1a do aca1(a1ento, a)alia)a19nas (ela l@8u%re (rocisso de andores, (adiolas e redes 3ue l,es (assa)a de (er1eio, su%indo. Sa2a da san8a, e1%ai'oJ deri)a)a )a8arosa na ascenso contorneando e1 des)ios as casas (or ali es(al,adasJ 8al8a)a o alto e (rosse8uia, descendo (ara o ,os(ital de san8ue, onde, ; u1a ,ora da tarde, 47 ,a)ia1 c,e8ado cerca de tre?entos /eridos. Las a3uela al(endrada de couro, co%rindo a reentrDncia 3ue se a%ri8a)a entre colinas, no os contin,a. Os /eridos entul,a)a19naJ des%orda)a1 (ara as a%as das encostas en)ol)entes, ao sol, so%re as (edrasJ e arrasta)a19se, dis(utando a so1%ra das %arrancas, at: ; /ar17cia ane'a e (a)il,o dos 1:dicos, (or onde se cru?a)a1, correndo, en/er1eiros e 1:dicos di1inutos de1ais (ara os satis/a?er a todos. Ao /undo do %arraco, arri1ados aos coto)elos, de %ru5os, os anti8os doentes, e /eridos dos dias anteriores, ol,a)a1 in3uietos (ara os no)os s<cios de in/ort@nio. A u1 lado, so%re o c,o duro, cor(os r28idos /ranca1ente %atidos (elo sol, 4a?ia1 os cad7)eres de al8uns o/iciais, o tenente9coronel Tu(i, o 1a4or Zueir<s, os al/eres Aa(oso, Ne)ille, Car)al,o e outros. Soldados o/e8antes e suarentos entra)a1 e sa2a1 inter1itente1ente, arcados so% (adiolas. =es(e4a)a19nas, )ol)endo, (restes, na3uela a?7/a1a /@ne%re 3ue a1ea5a)a (rolon8ar9se (elo dia todo. Por3ue at: a3uela ,ora a situa5o no 1el,orara. Persistia indecisa. Lantin,a9se a r:(lica /ero? dos ad)ers7rios. >nsistentes, i1(ri1indo no tu1ulto a nota de u1a 1onotonia cruel, re(rodu?ia19se e1 todas as lin,as os to3ues das cornetas, deter1inando as car8asJ e estas reali?a)a19se, sucessi)as, r7(idas, i1(etuosas E (elotes, %atal,es, %ri8adas, )a8as de 1etal e /la1as, /ul8urando, rolando, arre%entando e detonando de encontro a re(resas intrans(on2)eis. As %o1%as de dina1ite #/ora1 arro4adas no)enta nesse dia& estoura)a1 de 1o1ento e1 1o1ento, 1as co1 a%soluto insucesso. Adicionara19se9l,es outros e'(edientes: latas de 3uerosene derra1adas (or toda a orla da casaria, a)i)ando os incndios. Este recurso %7r%aro, (or:1, (or sua )e?, resultara in@til. Por /i1, ;s duas ,oras da tarde, se (aralisou inteira1ente o assaltoJ cessara1 de todo as car8asJ e no Dni1o dos sitiantes, e1 /ranca de/ensi)a nas (osi5es (ri1iti)as, do2a1 desa(onta1entos de derrota. =e/luindo da %ai'ada, a leste da (ra5a, continuou lar8o te1(o a ro1aria (enosa dos /eridos, e1 %usca do ,os(ital de san8ue. E1 (adiolas, e1 redes, ou sus(ensos (elos %ra5os entre os co1(an,eiros, ascendia1 e'austos, titu%eantes, arri1ando9se

e cosendo9se ;s casas. E so%re eles, so%re as colinas, )arrendo9as, so%re os 1orros artil,ados, )are4ando9os, so%re o aca1(a1ento todo, ao cair da tarde, ao anoitecer e durante a noite inteira, )isando todos os (ontos da (eri/eria do ass:dio, si%ilando e1 todos os tons (elos ares, da ?ona redu?id2ssi1a onde se acantona)a1 os 4a8un5os, irro1(ia1 as %alas... O co1%ate /ora cruento e est:ril. =es/alcara9nos de 3uin,entos e sessenta e sete lutadores, se1 resultado a(reci7)el. Co1o se1(re, a )i%ra5o /orte da %atal,a a1ortecera a (ouco e (ouco, atenuando9se e1 tiroteios escassosJ e toda a noite (assou, )elando9a, a tro(a co1%alida na e'(ectati)a cruel de no)os recontros, no)os sacri/2cios in@teis e no)os es/or5os 1alo8rados. Entretanto a situa5o dos sertane4os (iora1. Tin,a1, co1 a (erda da i8re4a no)a, (erdido as @lti1as caci1%as. Cerca)a19nos %raseiros enor1es, (ro8redindo9l,es e1 roda e a)an5ando de trs (ontos E do norte, leste e oeste Eo%strin8indo9os no @lti1o reduto. Las ; 1adru8ada de W os triun/adores /ati8ados des(ertara1 co1 u1a descar8a desa/iadora e /ir1e. Notas de um di2rio Nesse dia... Translade1os, se1 >,es alterar u1a lin,a, as @lti1as notas de u1 B=i7rioB, escritas ; 1edida 3ue se desenrola)a1 os aconteci1entos . B... C,e8a1 ; u1a ,ora e1 8rande n@1ero no)os (risioneiros E sinto1a claro de en/ra3ueci1ento entre os re%eldes. Era1 es(erados. A8itara9se (ouco de(ois do 1eio9dia u1a %andeira %ranca no cento dos @lti1os case%res e os ata3ues cessara1 i1ediata1ente do nosso lado. Aendia19se, a/inal. Entretanto no soara1 os clarins. U1 8rande silencio a)assalou as lin,as e o aca1(a1ento. A %andeira, u1 tra(o ner)osa1ente a8itado, desa(areceuJ e, lo8o de(ois, dois sertane4os, saindo de u1 atra)anca1ento i1(enetr7)el, se a(resentara1 ao co1andante de u1 dos %atal,es. Fora1 (ara lo8o condu?idos ; (resen5a do co1andante9e19c,e/e, na co1isso de en8en,aria. Ant*nio, o 7eatinho U1 deles era AntMnio, o $eatin,o, ac<lito e au'iliar do Consel,eiro. Lulato claro e alto, e'cessi)a1ente (7lido e 1a8ro, ereto o %usto adel8a5ado. Se)anta)a, co1 alti)e? de resi8nado, a /ronte. A %ar%a rala e curta e1oldura)a9l,e o rosto (e3ueno ani1ado de ol,os inteli8entes e l21(idos. *estia ca1isa de a?ulo e, a e'e1(lo do c,e/e da 8rei, arri1a)a9se a u1 %ordo a 3ue se estea)a, andando. *eio co1 outro co1(an,eiro, entre al8u1as (ra5as, se8uido de u1 s:3uito de curiosos. Ao c,e8ar ; (resen5a do 8eneral, tirou tran3Tila1ente o 8orro a?ul, de listras e %ordas %rancas, de lin,oJ e 3uedou, correto, es(erando a (ri1eira (ala)ra do triun/ador. No /oi (erdida u1a s2la%a @nica do di7lo8o (ronta1ente tra)ado.

E Zue1 : )oc ` E Sai%a o seu doutor general 3ue sou AntMnio $eato e eu 1es1o )i1 (or 1eu (: 1e entre8ar (or3ue a 8ente no te1 1ais o(inio e no a8Tenta 1ais. E roda)a lenta1ente o 8orro nas 1os lan5ando so%re circunstantes u1 ol,ar sereno. E $e1. E o Consel,eiro `. . . E O nosso %o1 Consel,eiro est7 no c:u ... "orte de Conselheiro E'(licou ento 3ue a3uele, a8ra)ando9se anti8o /eri1ento, 3ue rece%era de u1 estil,a5o de 8ranada atin8indo9o 3uando e1 certa ocasio (assa)a da i8re4a (ara o Santu7rio, 1orrera a WW de sete1%ro, de u1a disenteria,, u1a Bca1in,eiraB E e'(resso ,orrenda1ente cM1ica 3ue (Ms re(entina1ente u1 %ur%urin,o de risos irre(ri1idos na3uele lance doloroso e 8ra)e. O $eato no os (erce%eu. Fin8iu, tal)e?, no os (erce%er. Zuedou i1<)el, /ace i1(enetr7)el e tran3Tila, de /rec,a so%re o 8eneral, ol,ar a u1 te1(o ,u1ilde e /ir1e. O di7lo8o (rosse8uiu: E E os ,o1ens no esto dis(ostos a se entre8are1 ` E $atal,ei co1 u1a (or5o deles (ara )ire1 e no )iera1 (or3ue ,7 u1 %ando l7 3ue no 3uere1. So de 1uita o(inio. Las no a8Tenta1 1ais. Zuase tudo 1ete a ca%e5a no c,o de necessidade. Zuase tudo est7 seco de sede... E E no (odes tra?9los ` E Posso no. Eles esta)a1 e1 te1(o de 1e atirar 3uando sa2... E N7 )iu 3uanta 8ente a2 est7, toda %e1 ar1ada e %e1 dis(osta ` E Eu /i3uei es(antado a A res(osta /oi sincera, ou ad1ira)el1ente calculada. O rosto do altareiro des1anc,ou9se nu1a e'(resso incisi)a e r7(ida, de es(anto. E Pois %e1. A sua 8ente no (ode resistir, ne1 /u8ir. *olte (ara l7 e di8a aos ,o1ens 3ue se entre8ue1. No 1orrero. Caranto9l,es a )ida. Sero entre8ues ao 8o)erno da Ae(@%lica. E di8a9l,es 3ue o 8o)erno da Ae(@%lica : %o1 (ara todos os %rasileiros. Zue se entre8ue1. Las se1 condi5esJ no aceito a 1ais (e3uena condi5o... O $eatin,o, (or:1, recusa)a9se, o%stinado, ; 1isso. Te1ia os (r<(rios co1(an,eiros. A(resenta)a as 1el,ores ra?es (ara no ir. Nessa ocasio inter)eio o outro (risioneiro, 3ue at: ento (er1anecera 1udo.

*iu9se, (ela (ri1eira )e?, u1 4a8un5o %e1 nutrido e destacando9se do ti(o uni/or1e dos sertane4os. C,a1a)a9se $erna%: Nos: de Car)al,o e era u1 c,e/e de se8unda lin,a. Tin,a o ti(o /la1en8o, le1%rando tal)e?, o 3ue no : e'a8erada con4etura, a ascendncia de ,olandeses 3ue to lar8os anos (or a3ueles territ<rios do Norte tratara1 co1 o ind28ena. $ril,a)a19l,e, )aronis, os ol,os a?uis e 8randesJ o ca%elo alourado re)estia9l,e, %asto, a ca%e5a c,ata e en:r8ica. A(resentou lo8o co1o credencial o 1ostrar9se du1a lin,a8e1 su(erior. No era u1 1atuto lar8ado. Era casado co1 u1a so%rin,a do ca(ito Pedro Celeste, de $o1 Consel,o. . . =e(ois contra)eio, nu1 des8arre desa%usado, insistindo co1 o $eatin,o recalcitrante: E *a1os a Ho1e1 a *a1os e1%ora. . . Eu /alo u1a /ala co1 eles. . . dei'e tudo co1i8o. *a1os a E /ora1. Prisioneiros O e/eito da co1isso, (or:1, /oi de todo e1 todo ines(erado. O $eatin,o )oltou, (assada u1a ,ora, se8uido de u1as tre?entas 1ul,eres e crian5as e 1eia d@?ia de )el,os i1(rest7)eis. Parecia 3ue os 4a8un5os reali?a)a1 co1 1aestria se1 (ar o seu @lti1o ardil. Co1 e/eito, )ia19se li%ertos da3uela 1ultido in@til, concorrente aos escassos recursos 3ue acaso (ossu2a1, e (odia1, a8ora, 1ais /ol8ada1ente delon8ar o co1%ate. O $eatin,o dera E 3ue1 sa%e ` E u1 8ol(e de 1estre. Consu1ado di(lo1ata, do 1es1o (asso (ou(ara ;s c,a1as e ;s %alas tantos entes 1iserandos e ali)iara o resto dos co1(an,eiros da3ueles tra1%ol,os (re4udiciais. A cr2tica dos aconteci1entos indica 3ue a3uilo /oi, tal)e?, u1a cilada. Ne1 a e'clui a circunstDncia de ter )oltado o asceta ardiloso 3ue a en8en,ara. Era u1a condi5o /a)or7)el, adrede e astuciosa1ente a)enturada co1o (ro)a inilud2)el da %oa /: co1 3ue a8ira. Las, 1es1o 3ue assi1 no considerasse1, alenta)a9o u1a as(ira5o de todo ad1iss2)el: /a?er o @lti1o sacri/2cio e1 (rol da cren5a co1u1: de)otar9se, )ol)endo ao aca1(a1ento ; sa8ra5o do 1art2rio, 3ue dese4a)a, (or)entura, ardente1ente, co1 o 1isticis1o doentio de u1 ilu1inado. No ,7 inter(retar de outra 1aneira o /ato, esclarecido, ade1ais, (elo (roceder do outro (arla1entar 3ue no )oltara, (er1anecendo entre os lutadores, instruindo9os se1 d@)ida da dis(osi5o das /or5as sitiantes. A entrada dos (risioneiros /oi co1o)edora. *in,a solene, na /rente o $eatin,o, teso o torso des/i%rado, ol,os (resos no c,o, o co1 o (asso cadente e tardo e'ercitado desde 1uito nas lentas (rocisses 3ue co1(artira. O lon8o ca4ado oscila)a9l,e ; 1o direita, isocrona1ente, /eito enor1e %atuta, co1(assando a 1arc,a )erdadeira1ente /@ne%re. A u1 de /undo, a /ila e'tensa, trace4ando ondulada cur)a (elo (endor da colina, se8uia na dire5o do aca1(a1ento, (assando ao lado do 3uartel da (ri1eira coluna e acu1ulando9se, ce1 1etros adiante, e1 re(u8nante con8:rie de cor(os re(ulsi)os e1 andra4os.

Os co1%atentes conte1(la)a19nos entristecidos. Sur(reendia19seJ co1o)ia19se. O arraial, in e-tremis, (un,a9l,es adiante, na3uele ar1ist2cio transit<rio, u1a le8io desar1ada, 1utilada, /a1inta e claudicante, nu1 assalto 1ais duro 3ue o das trinc,eiras e1 /o8o. Custa)a9l,es ad1itir 3ue toda a3uela 8ente in@til e /r78il sa2sse to nu1erosa ainda dos case%res %o1%ardeados durante trs 1eses. Conte1(lando9l,es os rostos %a5os, os arca%ou5os es1irrados e su4os, cu4os 1ula1%os e1 tiras no enco%ria1 lan,os, escaras e escala)ros E a )it<ria to lon8a1ente a(etecida deca2a de s@%ito. Ae(u8na)a a3uele triun/o. En)er8on,a)a. Era, co1 e/eito, contra(roducente co1(ensa5o a to lu'uosos 8astos de co1%ates, de re)eses e de 1il,ares de )idas, o a(resa1ento da3uela ca3ueirada ,u1ana E do 1es1o (asso an8ul,enta e sinistra, entre tr78ica e i1unda, (assando9l,es (elos ol,os, nu1 lon8o en'urro de carca5as e 1ola1%os... Ne1 u1 rosto )iril, ne1 u1 %ra5o ca(a? de sus(ender u1a ar1a, ne1 u1 (eito res/ole8ante de ca1(eador do1ado: 1ul,eres, se1 n@1ero de 1ul,eres, )el,as es(ectrais, 1o5as en)el,ecidas, )el,as e 1o5as indistintas na 1es1a /ealdade, esca)eiradas e su4as, /il,os escanc,ados nos 3uadris desnal8ados, /il,os encara(itados ;s costas, /il,os sus(ensos aos (eitos 1urc,os, /il,os a/astados (elos %ra5os, (assandoJ crian5as, se1 n@1ero de crian5asJ )el,os, se1 n@1ero de )el,osJ raros ,o1ens, en/er1os o(ilados, /aces t@12das e 1ortas, de cera, %ustos do%rados, andar ca1%aleante. Por1enori?a)a9se. U1 )el,o a%soluta1ente al3ue%rado, soer8uindo (or al8uns co1(an,eiros, (ertur%a)a o corte4o. *in,a contra/eito. For5a)a (or se li)rar e )ol)er atr7s os (assos. *olta)a9se, %ra5os tr1ulos e a8itados, (ara o arraial onde dei'ara certo os /il,os ro%ustos, na @lti1a re/re8a. E c,ora)a. Era o @nico 3ue c,ora)a. Os de1ais (rosse8uia1 i1(ass2)eis. A28idos ancios, a3uele des/ec,o cruento, cul1inando9l,es a )el,ice, era u1 e(is<dio so1enos entre os transes da )ida nos sertes. Al8uns res(eitosa1ente se des%arreta)a1 ao (assare1 (elos 8ru(os de curiosos. =estacou9se, (or 1o1entos, u1. Octo8en7rio, no se l,e do%ra)a o tronco. Larc,a)a de)a8ar e de 3uando e1 3uando (ara)a. Considera)a (or instantes a i8re4a e reata)a a 1arc,aJ (ara estacar outra )e?, dados al8uns (assos, )oltar9se lan5ando no)o ol,ar ao te1(lo e1 ru2nas e (rosse8uir, inter1itente1ente, ; 1edida 3ue se escoa)a1 (elos seus dedos as contas de u1 ros7rio. Ae?a)a. Era u1 crente. A8uarda)a tal)e? ainda o 8rande 1ila8re (ro1etido... Al8uns en/er1os 8ra)es )in,a1 carre8ados. Ca2dos lo8o aos (ri1eiros (assos, (assa)a1, sus(ensos (elas (ernas e (elos %ra5os, entre 3uatro (ra5as. No 8e1ia1, no estorte8a)a1J l7 se ia1 i1<)eis e 1udos, ol,os 1uito a%ertos e 1uito /i'os, /eito 1ortos. Aos lados, desorientada1ente, (rocurando os (ais 3ue ali esta)a1 entre os %andos ou l7 e1%ai'o 1ortos, adolescentes /ran?inos, c,orando, cla1ando, correndo. Os 1enores )in,a1 ;s costas dos soldados a8arrados ;s 8ren,as des(enteadas ,7 trs 1eses da3ueles )alentes 3ue ,a)ia 1eia ,ora ainda 4o8a)a1 a )ida nas trinc,eiras e ali esta)a1, a8ora, resol)endo desastrada1ente, can,estras a1as9secas, o (ro%le1a di/2cil de carre8ar u1a crian5a. U1a 1e8era assustadora, %ru'a re%ar%ati)a e 1a8ra E a )el,a 1ais ,edionda tal)e? destes sertes E a @nica 3ue ale)anta)a a ca%e5a es(al,ando so%re os es(ectadores, co1o /a@l,as, ol,ares a1ea5adoresJ e ner)osa e a8itante, 78il a(esar da idade, tendo so%re as es(7duas de todo des(idas, e1aran,ados, os ca%elos %rancos e c,eios de terra E ro1(ia, e1 andar sacudido, (elos 8ru(os 1iserandos, atraindo a aten5o 8eral. Tin,a nos %ra5os /inos u1a 1enina, neta, %isneta, tataraneta tal)e?. E essa crian5a ,orrori?a)a. A sua /ace es3uerda /ora arrancada, ,a)ia te1(os, (or u1 estil,a5o de 8ranadaJ de sorte 3ue os ossos dos 1a'ilares se destaca)a1 al)2ssi1os, entre os %ordos )er1el,os da /erida 47 cicatri?ada. . . A /ace direita sorria. E era

a(a)orante a3uele riso inco1(leto e doloros2ssi1o a/or1oseando u1a /ace e e'tin8uindo9se re(entina1ente na outra, no )7cuo de u1 8il)a?. A3uela )el,a carre8a)a a cria5o 1ais 1onstruosa da ca1(an,a. S7 se /oi co1 o seu andar a8itante, de at7'ica, se8uindo a e'tensa /ila de in/eli?es... Esta (arara adiante, a u1 lado das tendas do es3uadro de ca)alaria, re(resando entre as 3uatro lin,as de u1 3uadrado. *ia9se, ento, (ela (ri1eira )e?, e1 8lo%o, a (o(ula5o de CanudosJ e, ; (arte as )ariantes i1(ressas (elo so/rer di)ersa1ente su(ortado, so%ressa2a u1 tra5o de uni/or1idade rara nas lin,as /isionM1icas 1ais caracter2sticas. Aaro u1 %ranco ou ne8ro (uro. U1 ar de /a12lia e1 todos delatando, inilud2)el, a /uso (er/eita de trs ra5as. Predo1ina)a o (ardo l2di1o, 1isto de ca/re, (ortu8us e ta(uia E /aces %ron?eadas, ca%elos corredios e duros ou anelados, troncos desele8antesJ e a3ui, e ali, u1 (er/il corret2ssi1o recordando o ele1ento su(erior da 1esti5a8e1. E1 roda, )itoriosos, d2s(ares e desunidos, o %ranco, o ne8ro, o ca/u? e o 1ulato (rotei/or1es co1 todas as 8rada5es da cor... U1 contraste: a ra5a /orte e 2nte8ra a%atida dentro de u1 3uadrado de 1esti5os inde/inidos e (usilDni1es. Zue%rara9a de todo a luta. Hu1il,a)a9se. =o a4unta1ento 1iserando (artia1 (edidos /l:%eis e la1urientos, de es1ola... =e)ora)a19na a /o1e e a sede de 1uitos dias.B O co1andante 8eral concedera na3uele 1es1o dia aos @lti1os re%eldes u1 ar1ist2cio de (oucas ,oras. Las este s< te)e o e/eito contra(roducente de retirar do trec,o co1%atido a3ueles (risioneiros in@teis. Ao cair da tarde esta)a1 desa/o8ados os 4a8un5os. =ei'ara1 3ue se es8otasse a tr:8ua. E 3uando l,es anunciou o ter1o u1a inti1ati)a se)era de dois tiros de (<l)ora seca se8uidos lo8o de outro, de %ala rasa, estendera1 so%re os sitiantes u1a descar8a di)er8ente e /ir1e. A noite de W entrou, ruidosa1ente, sulcada de tiroteios )i)os.

Captulo +I
O 0im No ,7 relatar o 3ue ,ou)e a X e a ". A luta, 3ue )iera (erdendo dia a dia o car7ter 1ilitar, de8enerou, ao ca%o, inteira1ente. Fora19se os @lti1os tra5os de u1 /or1alis1o in@til: deli%era5es de co1ando, 1o)i1entos co1%inados, distri%ui5es de /or5as, os 1es1os to3ues de cornetas, e (or /i1 a (r<(ria ,ierar3uia, 47 1aterial1ente e'tinta nu1 e':rcito se1 distinti)os e se1 /ardas. Sa%ia9se de u1a coisa @nica: os 4a8un5os no (oderia1 resistir (or 1uitas ,oras. Al8uns soldados se ,a)ia1 a%eirado do @lti1o reduto e col,ido de u1 lance a situa5o dos ad)ers7rios. Era incr2)el: nu1a ca)a 3uadran8ular, de (ouco 1ais de 1etro de /undo, ao lado da i8re4a no)a, uns )inte lutadores, es/o1eados e rotos, 1edon,os de )er9se, (redis(un,a19se a u1 suic2dio /or1id7)el. C,a1ou9se a3uilo o B,os(ital de san8ueB dos 4a8un5os. Era u1 t@1ulo. =e /eito, l7 esta)a1, e1 1aior n@1ero, os 1ortos, al8uns de 1uitos dias 47, en/ileirados ao lon8o das 3uatro %ordas da esca)a5o e /or1ando o 3uadrado asso1%roso dentro do 3ual u1a d@?ia de 1ori%undos, )idas concentradas na @lti1a contra5o dos dedos nos 8atil,os das es(in8ardas, co1%atia1 contra u1 e':rcito. E luta)a1 co1 relati)a )anta8e1 ainda. Pelos 1enos /i?era1 (arar os ad)ers7rios. =estes os 3ue 1ais se a(ro'i1ara1 l7 /icara1, au1entando a trinc,eira sinistra de cor(os es1i8al,ados e san8rentos. *ia19se, sal(intando o acer)o de cad7)eres andra4osos dos 4a8un5os, listras )er1el,as de /ardas e entre elas as di)isas do sar8ento9a4udante do X .P, 3ue l7 entrara, %a3ueando lo8o. Outros ti)era1 i8ual destino. Tin,a1 a iluso do @lti1o recontro /eli? e /7cil: ro1(era1 (elos @lti1os case%res en)ol)entes, caindo de c,o/re so%re os tits co1%alidos, /ul1inando9os, es1a8ando9os... Las era1 terr2)eis lances, o%scuros (ara todo o se1(re. Aaro torna)a1 os 3ue os /a?ia1. A(ru1a)a19se so%re o /osso e so(ea)a9l,es o arro4o o ,orror de u1 3uadro onde a realidade tan82)el de u1a trinc,eira de 1ortos, ar8a1assada de san8ue e es)ur1ando (us, )encia todos os e'a8eros da ideali?a5o 1ais ousada. E saltea)a9os a atonia do asso1%ro... Canudos n o se rendeu Fec,e1os este li)ro. Canudos no se rendeu. E'e1(lo @nico e1 toda a ,ist<ria, resistiu at: ao es8ota1ento co1(leto. E'(u8nado (al1o a (al1o, na (reciso inte8ral do ter1o, caiu no dia O, ao entardecer, 3uando ca2ra1 os seus @lti1os de/ensores, 3ue todos 1orrera1. Era1 3uatro a(enas: u1 )el,o, dois ,o1ens /eitos e u1a crian5a, na /rente dos 3uais ru8ia1 rai)osa1ente O 1il soldados.

Forre1o9nos ; tare/a de descre)er os seus @lti1os 1o1entos. Ne1 (oder2a1os /a?9lo. Esta (78ina, i1a8ina1o9la se1(re (ro/unda1ente e1ocionante e tr78icaJ 1as cerra1o9la )acilante e se1 %ril,os. *i1os co1o 3ue1 )in8a u1a 1ontan,a alt2ssi1a. No alto, a (ar de u1a (ers(ecti)a 1aior, a )erti8e1. . . Ade1ais, no desa/iaria a incredulidade do /uturo a narrati)a de (or1enores e1 3ue se a1ostrasse1 1ul,eres (reci(itando9se nas /o8ueiras dos (r<(rios lares, a%ra5adas aos /il,os (e3ueninos... E de 3ue 1odo co1entar2a1os, co1 a s< /ra8ilidade da (ala)ra ,u1ana, o /ato sin8ular de no a(arecere1 1ais, desde a 1an, de X, os (risioneiros )7lidos col,idos na ):s(era, e entre eles a3uele AntMnio $eatin,o, 3ue se nos entre8ara, con/iante E e a 3ue1 de)e1os (reciosos esclareci1entos so%re esta /ase o%scura da nossa Hist<ria ` Caiu o arraial a O. No dia _ aca%ara1 de o destruir des1anc,ando9l,e as casas, O.WKK, cuidadosa1ente contadas. O cad2&er do Conselheiro Antes, no a1an,ecer da3uele dia, co1isso adrede escol,ida desco%rira o cad7)er de AntMnio Consel,eiro. Na?ia nu1 dos case%res ane'os ; latada, e /oi encontrado 8ra5as ; indica5o de u1 (risioneiro. Ae1o)ida %re)e ca1ada de terra, a(areceu no triste sud7rio de u1 len5ol i1undo, e1 3ue 1os (iedosas ,a)ia1 des(ar?ido al8u1as /lores 1urc,as, e re(ousando so%re u1a esteira )el,a, de t7%ua, o cor(o do B/a1i8erado e %7r%aroB a8itador. Esta)a ,ediondo. En)olto no )el,o ,7%ito a?ul de %ri1 a1ericano, 1os cru?adas ao (eito, rosto tu1e/ato, e es3u7lido, ol,os /undos c,eios de terra E 1al o recon,ecera1 os 3ue 1ais de (erto o ,a)ia1 tratado durante a )ida. =esenterrara19no cuidadosa1ente. =7di)a (reciosa E @nico (r1io, @nicos des(o4os o(i1os de tal 8uerra a E , /a?ia19se 1ister os 17'i1os res8uardos (ara 3ue se no desarticulasse ou de/or1asse, redu?indo9se a u1a 1assa an8ul,enta de tecidos deco1(ostos. Foto8ra/ara19no de(ois. E la)rou9se u1a ata ri8orosa /ir1ando a sua identidade: i1(orta)a 3ue o (a2s se con)encesse %e1 de 3ue esta)a, a/inal, e'tinto a3uele terri%il2ssi1o anta8onista. Aestitu2ra19no ; co)a. Pensara1, (or:1, de(ois, e1 8uardar a sua ca%e5a tantas )e?es 1aldita E e, co1o /ora 1al%aratar o te1(o e'u1ando9o de no)o, u1a /aca 4eitosa1ente %randida, na3uela 1es1a atitude, cortou9l,aJ e a /ace ,orrenda, e1(astada de escaras e de sDnie, a(areceu ainda u1a )e? ante a3ueles triun/adores...

Trou'era1 de(ois (ara o litoral, onde delira)a1 1ultides e1 /esta, a3uele crDnio. Zue a cincia dissesse a @lti1a (ala)ra. Ali esta)a1, no rele)o de circun)olu5es e'(ressi)as, as lin,as essenciais do cri1e e da loucura...

Captulo +II
'uas linhas R 3ue ainda no e'iste u1 Laudsle\ (ara as loucuras e os cri1es das nacionalidades...

(I"

Notas ; 69 edi/ o
Este li)ro, seca1ante atirado ; (u%licidade, se1 a1(aro de 3ual3uer nature?a, (ara 3ue os (rotestos contra as /alsidades 3ue acaso encerrasse se e'ercitasse1 (er/eita1ente desa/o8ados, con3uistou E /ranca e es(ontDnea E e'(ressa (elo seus 1el,ores <r8os, a 8rande si1(atia no%ilitadora da 1in,a terra, 3ue no solicitei e 3ue 1e des)anece. Os @nicos desli?es a(ontados (ela cr2tica so, (ela (r<(ria des)alia, %astante elo3Tentes no delatare1 a se8uran5a das id:ias e (ro(osi5es a)entadas. R o 3ue de1onstra esta resen,a r7(ida: > E K. . . 4ercen)rios inconscientes L #P78. *>>>&. Estran,ou9se a e'(resso. Las de)o 1ant9la: 1anten,o9a. No ti)e o intuito de de/ender os sertane4os, (or3ue este li)ro no : u1 li)ro de de/esaJ :, in/eli?1ente, de ata3ue. Ata3ue /ranco e, de)o di?9lo, in)olunt7rio. Nesse in)estir, a(arente1ente desa/iador, co1 os sin8ular2ssi1os ci)ili?ados 3ue nos sertes, diante de se1i%7r%aros, estadeara1 to lasti17)eis sel)ati8ue?as, o%edeci ao ri8or incoerc2)el da )erdade. Nin8u:1 o ne8ar7. E se no te1esse en)aidar91e e1 (aralelo 3ue no 1ere5o, 8ra)aria na (ri1eira (78ina a /rase no%re1ente sincera de Tuc2dides, ao escre)er a ,ist<ria da 8uerra do Pelo(oneso E (or3ue eu ta1%:1 e1%ora se1 a 1es1a )iso a3uilina, escre)i Fse1 dar cr:dito ;s (ri1eiras teste1un,as 3ue encontrei, ne1 ;s 1in,as (r<(rias i1(resses, 1as narrando a(enas os aconteci1entos de 3ue /ui es(ectador ou so%re os 3uais ti)e in/or1a5es se8uras.] >> E K ... desa"rigadas de todo ante e acide: corrosiva dos aguaceiros tempestuosos...L #(78. 1!&. *iu9se nesta /rase u1a ine'atido e u1 dos i1a8inosos tra5os do 1eu a(edre4ado ne/eli%atis1o cient2/ico # d &. # d & Revista do Centro de Letras e Artes, de Campinas, n. 2, 31 de janeiro de 1903. Ora, escasseando91e o te1(o (ara atar autores, li1ito91e a a(ontar a (78ina 1_! da ?eologia de Conte4ean so%re a eroso das roc,as: Kdes actions physiques et chimiques par les eau- pluviales plus ou moins charg2es dIacide car"onique & principalement sur les roches les plus attaqua"les au- acides, comme les calcairesL etc. Para o caso es(ecial do $rasil, encontra9se ainda ; (78ina 1O1 do li)ro de E1. Siais, so%re a nossa con/or1a5o 8eol<8ica, a caracteri?a5o do /enM1eno 3ue Kse montre en tr0s grande 2chelle, sans doute 6 cause de ia fr2quence et de lI acidit2 des pluies dIorage.L

No entanto o cr2tico leciona: FNe1 as c,u)as causa1 eroses (or contere1 al8u1as 1ol:culas a 1ais de nitro ou de a1on2aco , seno (ela ri4e?a da ca1ada ,ori?ontal su(erior e1 rela5o ;s ca1adas 1oles in/eriores etc.] E'traordin7ria 8eolo8ia, esta... >>> & K ... as favelas tem, nas folhas, de est<matos e-pandidos em vilosidades . . .L # (78. "1&. A(resso91e e1 corri8ir e)ident2ssi1o en8ano, tratando9se de no5o to si1(les. Seia9se: nas /ol,as, de c:lulas e'(andidas e1 )ilosidades. >* E K# que a morfologia da terra viola as leis gerais dos climasL # (78. OW & . Outro di?er 1alsinado. >1(u8na9o res(eit7)el cientista: FPenso 3ue se a nature?a co1%ate os desertos, a(enas o /acies 8eo8r7/ico 1odi/ica as condi5es e'tr2nsecas do 1eio. E se )iolncia i1(orta 1odi/ica5o, )iolar : deso%edecer ao (reesta%elecido. Assi1, no ,7 )iola5o contra as leis 8erais dos cli1as, eis o 3ue no (adece du)ida] # d &. # d & Correio da
an!" de 3 de #evereiro de 1903.

>ne'(lic7)el contradita, esta, 3ue in)este co1 todas as concluses da 1eteorolo8ia 1odernaa $asta sa%er9se 3ue sendo as leis 8erais de u1 cli1a as 3ue se deri)a1 das rela5es astronM1icas E as (r<(rias ondula5es dos isoter1os , indisci(linada1ente recur)os , 1as 3ue se8uiria1 os (aralelos se res(eitasse1 a3uelas leis, so u1 atestado da )iola5o. Ne1 (recis7)a1os e'e1(li/icar o (redo12nio (er1anente das causas (articulares ou secund7rias na constitui5o cli17tica de 3ual3uer (ais. =e Santos, cu4o cli1a e3uatorial : u1a ano1alia e1 latitude su(erior ; do tr<(ico, ; CroelDndia co%erta de 8elos /ronteira ;s (ara8ens %eni8nas da Norue8a, encontrar2a1os es(lndidos e'e1(los. Ainda recente1ente, no %elo li)ro so%re a (sicolo8ia dos in8leses, $out1\ assinala o /ato de ter a >n8laterra, no (aralelo de OW.V, te1(eratura i8ual a XW.V de lat., dos Estados Unidos. Zue1 3uer 3ue aco1(an,e nu1 1a(a o isoter1o de K.V, (artir7 da /ri8id2ssi1a >slDndia, a)an5ar7 (ara o sul, nu1a cur)a ca(ric,osa, (ara a >n8laterra, 3ue no tocar7J torcer7 de(ois (ara o e'tre1o norte da Norue8a, e )ol)er7 de no)o ao sul e se a(ro'i1ar7, nos 1eses /rios, de Paris e de *iena E 3ue assi1 se li8a1 1al8rado latitudes 1uito 1ais %ai'as, ; enre8elada terra (olar. E o )ia4ante 3ue (erlon8a a nossa costa, do Aio ; $a,ia, de1andando o E3uador, no )ai ta1%:1, (or u1a lin,a 3uase inalter7)el, tradu?indo 8eo1etrica1ente u1 re821en constante, es(el,ado na uni/or1e o(ulncia das 1atas 3ue a4ardina1 o litoral )ast2ssi1o ` Las se (arar e1 3ual3uer (onto e a)an5ar (ara o ocidente (or u1 (aralelo, (ela lin,a de/inidora, astrono1ica1ente, da uni/or1idade cli17tica, de(arar7 transcorridas (oucas de?enas de l:8uas ,a%itats inteira1ente outros.

No esto, nestes e'e1(los, 3ue 1ulti(licar2a1os se 3uis:sse1os, (al1ares )iola5es das leis 8erais dos cli1as` * E U1a contradi5o a(ontada (elo 1es1o criticoJ di? ele: K. . . vejo 6 p)g. MN os di:eres categ@ricosB C/o temos unidade de ra%a. C/o a teremos, talve:, nunca. E 6 p)g. OPO l) est) a proposi%/o de que em Canudos se atacava a rocha viva de nossa ra%a.L Neste salto 1ortal de _1_ 9YK m O"_ (78inas, : natural 3ue se encontre1 coisas dis(aratadas. Las 3ue1 se8ue as considera5es 3ue alin,ei acerca da nossa 8nese, se co1(reende 3ue de /ato no te1os unidade de ra5a, ad1ite ta1%:1 3ue nos )7rios caldea1entos o(erados eu encontrei no ti(o sertane4o u1a su%cate8oria :tnica 47 /or1ada #(78. 1K!& li%erta (elas condi5es ,ist<ricas #(78. 11W& das e'i8ncias de u1a ci)ili?a5o de e1(r:sti1o 3ue l,e (ertur%aria1 a constitui5o de/initi)a. Zuer di?er 3ue neste co1(osto inde/en2)el E o %rasileiro E encontrei al8u1a coisa 3ue : est7)el, u1 (onto de resistncia recordando a 1ol:cula inte8rante das cristali?a5es iniciadas. E era natural 3ue, ad1itida a arro4ada e ani1adora con4etura de 3ue esta1os destinados ; inte8ridade nacional, eu )isse na3ueles ri4os ca%oclos o n@cleo de /or5a da nossa constitui5o /utura, a roc,a )i)a da nossa ra5a. Aoc,a )i)a... A locu5o su8ere91e u1 s21ile elo3Tente. =e /ato, a nossa /or1a5o co1o a do 8ranito sur8e de trs ele1entos (rinci(ais. Entretanto 3ue1 ascende (or u1 cerro 8ran2tico encontra os 1ais di)ersos ele1entos: a3ui a ar8ila (ura, do /elds(ato deco1(osto, )aria)el1ente colorida: al:1 a 1ica /racionada, re%ril,ando escassa1ente so%re o c,oJ adiante a arena /ri7)el do 3uart?o trituradoJ 1ais lon8o o %loco 1outonn:, de a(arncia err7ticaJ e (or toda a %anda da a 1istura desses 1es1os ele1entos co1 a adi5o de outros, ad)ent2cios, /or1ando o incaracter2stico solo ar7)el, alta1ente co1(le'o. Ao /undo, (or:1, re1o)ida a ca1ada su(er/icial, est7 o n@cleo co1(acto e ri4o da (edra. Os ele1entos es(arsos, e1 ci1a, nas 1ais di)ersas 1isturas, (or3ue o solo e'(osto 8uarda at: os 1ateriais estran,os tra?idos (elos )entos, ai esto, e1%ai'o, /i'os nu1a dosa8e1 se8ura, e resistentes, e 2nte8ros. Assi1, ; 1edida 3ue a(ro/unda, o o%ser)ador se a(ro'i1a da 1atri? de todo de/inida, do local. Ora o nosso caso : idntico E desde 3ue si8a1os das cidades do litoral (ara os )ilare4os do serto. A (rinc2(io u1a dis(erso estonteadora de atri%utos 3ue )o de todas as nuan5as da cor a todos os as(ectos do car7ter. No ,7 distin8uir9se o %rasileiro no intricado 1isto de %rancos, ne8ros e 1ulatos de todos os san8ues e de todos os 1ati?es. Esta1os ; su(er/2cie da nossa 8ens, ou 1el,or, se8uindo ; letra a co1(ara5o de ,7 (ouco, calca1os o ,@1us inde/inido da nossa ra5a. Las, entran,ando9nos na terra, )e1os os (ri1eiros 8ru(os /i'os E o cai(ira, no Sul, e o ta%ar:u, ao Norte E onde 47 se torna1 raros o %ranco, o ne8ro e o 2ndio (uros. A 1esti5a8e1 8enerali?ada (rodu? entretanto, ainda todas as )ariedades das dosa8ens d2s(ares do cru?a1ento. Las, ; 1edida 3ue (rosse8ui1os, estas @lti1as se atenua1. *ai9se notando 1aior uni/or1idade de caracteres /2sicos e 1orais. Por /i1, a roc,a )i)a E o sertane4o.

*> E Las no /u4o ainda a no)a o%4e5o, (or3ue Fse ti)e1os, ino(inada1ente, ressurreta e e1 ar1as e1 nossa /rente, uma sociedade )el,a, u1a sociedade 1orta, 8al)ani?ada (or u1 doido, se ti)e1os a3uilo #continua o critico& no se co1(reende co1o na 8uerra de Canudos se atacasse a rocha viva da nossa ra%a.L Ao /alar e1 sociedade 1orta, re/eri91e a u1a situa5o e'ce(cional da 8ente sertane4a corro1(ida (or u1 n@cleo de a8itados #(78. WKO&. O 1es1o (aralelo /eito na 1es1a (78ina co1 estados idnticos de outros (o)os delata9l,e o car7ter e'ce(cional. =e 1odo al8u1 enunciei u1a (ro(osi5o 8eral e (er1anente, seno transit<ria e es(ecial, redu?ida a u1 /ra81ento do es(a5o E Canudos E e a u1 inter)alo de te1(o E o ano de 1! Y. Nada 1ais l21(ido. Encontrar2a1os (er/eito s21ile nessa 1isteriosa iso1eria, 1erc da 3ual cor(os identica1ente constitu2dos, co1 os 1es1os 7to1os nu1 arran4o se1el,ante, a(resenta1 toda)ia (ro(riedades di)ers2ssi1as. Assi1 (ensando E e 3ue se no irrite1 de1ais as sensiti)as do nosso 1eio cient2/ico co1 1ais esta arrancada /ero? de ne/eli%atis1o E eu )e4o, e todos (ode1 )er, no jagun%o u1 cor(o isM1etro do sertanejo. E co1(reendo 3ue AntMnio Consel,eiro re(ontasse co1o u1a Finte8ra5o de caracteres di/erenciais, )a8os e inde/inidos, 1al (erce%idos 3uando dis(ersos (ela 1ultido] E e no co1o si1(les caso (atol<8ico, (or3ue a sua /i8ura de (e3ueno 8rande ,o1e1 se e'(lica (recisa1ente (ela circunstDncia rara de sinteti?ar, de u1a 1aneira e1(ol8ante e su8esti)a, todos os erros, todas as crendices e su(ersti5es, 3ue so o lastro do nosso te1(era1ento. *>> E K+ pr@pria caatinga ali assume aspecto novo . E uma melhor caracteri:a%/o talve: a definisse mais acertadamente como a paragem cl)ssica das catanduvasL , etc. (78. WW . >sto ta1%:1 su8eriu re(aros. Prestadios a1adores, estre1ecendo (or todas as corolas da %otDnica a(isoadas (elo 1eu ne/eli%atis1o cient2/ico #eterno la%:ua&, (usera1 e1%ar8os ao di?er, doutrina #sic& errMnea do li)ro. E (onti/icara1: Fcaatinga # 1ato rui1 & : o resultado no do terreno 1as da secura do ar, ao (asso 3ue as catandu)as so /lorestas clor<ticas #1ato doente& resultantes da (orosidade e da secura do solo] # d & . # d & Revista de Centro de Letras e Artes Ador7)el o%4e5o. Co1e5a insur8indo contra o tu(iJ ter1ina insur8indo se contra o (ortu8us. Caatinga # 1ato rui1 a & . . . Catanduva # 1ato doente a & . . . Florestas clor<ticas. . . Clorose de u1a (lanta si8ni/icando, e1 )ern7culo, o seu Festiola1ento], isto :, altera5o 1<r%ida deter1inada (ela /alta de lu?, so ori8inal2ssi1as a3uelas 1atas nas re8ies %rasileiras onde )e8eta1 e1 (leno /usti8ar dos s<isa Zuanto ; c:le%re doutrina duas (ala)ras. A discri1ina5o dos as(ectos da nossa /lora : ainda u1 (ro%le1a 3ue a8uarda solu5o clara. O%ser)ando 3ue o as(ecto (rinci(al da caatin8a # 1ato %ranco & e o de u1 cerrado rare/eito e tol,i5oJ e 3ue o da catandu)a # 1ato 1au, 7s(ero, doente & : o de u1a 1ata en/e?ada e dura,

tracei a /rase co1 %atida (or3ue a /l<rula indicada, di)ersa da 3ue (re(ondera no serto, 1e des(ontou aos ol,os real1ente co1 a @lti1a a(arncia. *>>> E Notara19se, e1 todas as (78inas, ter1os 3ue )7rios cr2ticos caracteri?ara1 co1o in)en5es ou 8alicis1os i1(erdo7)eis. Las /ora1 in/eli?es co1 co1 os 3ue a(ontara1. Cito9 os e de/endo9os. Es"otenar E es%oicelar, es%orcinar # No)o =icion7rio da S2n8ua Portu8uesa, de CDndido de Fi8ueiredo. & Ensofregar E tornar sM/re8o # =ic.. Cont.V, de Aulete. & 'reposterar E in)erter a orde1 de 3ual3uer coisa # >de1 & Impacto E 1etido ; /or5a # >de1. & Qefr/o & considera19no 8alicis1o. Ae(1ico co1 a /rase de u1 1estre, Castil,o: BEis o eterno re/ro co1 3ue nos 3ue%ra1 o %ic,in,o do ou)ido.B Inusitado E Ta1%:1 se considerou /rancesis1o. E1 lati1, inusitatus. No notara1 outros. Antes considerasse1 ; (78. W _, lin,a X.k a de(lor7)el tortura de u1 )er%o intransiti)o 3ue sucessi)as re)ises no li%ertara1J e outros 3ue e'i8e1 1ais s:ria 1ondadura. WY9 "91 KX. Euclides da Cun,a.

Potrebbero piacerti anche