Sei sulla pagina 1di 14

11/11/13

PEDRO PRAMO, DE JUAN RULFO: GRAN METFORA ESPACIO-TEMPORAL

Visto:10767

PEDROPRAMO,DEJUANRULFO: GRANMETFORAESPACIOTEMPORAL
FranciscoXavierSolZapatero UniversidadAutnomadelEstadodeMxico ElpresenteartculopretenderserunaaproximacinaPedroPramo,apartirdepresentaralgunasdelas caractersticasquedelimitan,porunaparte,lapoticanarrativadeltexto,esdecir,laposturadesdelacualel autorconfiguraeltextoparapermitiralosnarradoresencontrarunaposicinyunaperspectivaautocentrada desdelacualdenunasolucinartsticadeaquelloquequierenexpresaryrepresentanasuinterlocutor,dela cualestestigoellector,yporotra,lapoticahistrica,estoes,sealaralgunasmnimasrelacionesdialgico cronotpicasquemantieneestaobraconotrostextosanterioresyposteriores.Paradarcuentabrevementede estacomplejaproblemtica,presentamosprimeramenteloqueentendemosporpoticayporpoticahistrica, seguimosconelcontextosocioculturalmovilizadoporelautordeacuerdoconqueelpropioRulfomencionaal respecto,yconcluimosconlapuestaenevidenciadedichaproblematizacin,sibiencentrndonos principalmenteenelproblemadelnarradorpersonajeydesuposiblerelacinconelotronarrador. AlcomenzaratrabajarsobrelabreveobradeJuanRulfo,unose sorprendealobservarlagrancantidaddeasuntosquehansido tratadosylacantidaddepginassehanescritosobrePedro PramoysobreloscuentosdeElllanoenllamas .Perounose sorprendeanmscuandosecontemplalorelativamentepoco quesehacomprendidosuconfiguracinartstica,sindejarpor ellodereconocerlafundamentalimportanciadedicha informacin,puestoquenosproporcionanmuchasclavespara entendersustextos.Estoesresultado,demanerageneral,dequeestoshansidoanalizadoseinterpretados desdeunadobleperspectivabsica:obienconsiderandolasmltiplesimgenesrepresentadas olostemas allpresentesdemaneradirecta,obientomandoencuentasuestilo,perodesdeunaperspectivaformal, abstracta,lingstica,sindarsecuentaquelarepresentacindepende,porunlado,delamaneraenque dichasimgenessonexpresadasestilsticaysocioculturalmenteporelnarradorquelasrelataporsupuesto, deacuerdoconeloyentealqueestndirigidas,y,porotro,delaformaenqueelautor(implicado)organiza eltextoparaqueestotengalugar,conformealarelacinquemantieneconotrostextosyconellector (implcito)delapoca,queesconquiensecomunica.Dichodeotramanera,loqueloscrticoshaneludido, cuandomenoshastahacepocociertamente,porfaltadeherramientastericasadecuadasparahacerlo, sonlosproblemasdesupoticaydesupoticahistrica. Apartirdeloanterior,entonces,sepuedeproponer,demanerageneral,quelapoticadebeserentendida

www.pacarinadelsur.com/home/abordajes-y-contiendas/70-pedro-paramo-de-juan-rulfo-gran-metafora-espacio-temporal?tmpl=co

1/14

11/11/13

PEDRO PRAMO, DE JUAN RULFO: GRAN METFORA ESPACIO-TEMPORAL

comolaposturadesdelaqueelAutorimplicadoarticulalasinstanciasdelprocesonarrativo,parapermitiral narrador(onarradores)encontrarunaposicinyunaperspectivaautocentrada(deacuerdoconsuespaciode experienciasysuhorizontedeexpectativassocioculturaldesuPresentehistrico),quelepermitadaruna solucinartsticaalprocesodeexpresinyrepresentacindialgicocronotpicaheterogneotransculturada delosmovimientosdetiemposyespaciosdelaheterogeneidadsocioculturalylatransculturacinnarrativa delMxicodelaprimeramitaddelsigloXX,deacuerdoconeloyentealqueseestdirigiendo,yestoen funcindelaposiblerelacinqueelAutorestablececonotrostextosoralesoescritos,literariosono literarios,nacionalesointernacionales,seaqueformenpartedesustradicionesnarrativas,seaqueformen partedelastradicionescontraculturales(cognitivas,ticasyestticas)conlasquedialoga,ydellectoralcual sedirigeparadarcuentadetaldebate.[Sol,2006,2006a,2006b] Evidentemente,todoestodetermina,omejor,ponelmites,alasmanerasqueellectorrealpuedeinterpretar laobra,puessibienesciertoqueeltextoesunaobraabierta,yquenuevostextosynuevoslectoresdarn nuevasposibilidadesdeinterpretacin,estassiempreestarnacotadas,tantoporlaposicinyperspectivadel narrador(onarradores),enfuncindelaconfiguracinpoticadelautor,comodelarelacinqueeste establececonotrostextos,esdecir,desupoticahistrica.Contodo,hayquehacernotarqueexisten casos,comoparecierasucederenlasobrasdeRulfo,enqueelpropionarrador(convertidoenAutorinternoa laobra)dacuentadelamaneraenqueloescribe,ascomolaformaenquedebeserledo. Deaqulafundamentalimportanciadeentenderlaposturadel autorylaposicinyperspectivadelodelosnarradoresen cualquiertexto,delascualesaqutrataremosdehacerun mnimoacercamientoenPedroPramo. Mas,comoesdesuponerse,paradarrazndetodaesta complejaproblemtica,noslosetienequetenermuyclarola configuracindeltextoens,sinotodoelcontextosociocultural movilizadoporelnarradorAutor,delcuallacrticayahahecho notarsuelusividad.Sibienestonosmanifiestatanslopor lossilenciosqueestemantieneensuobra,niporsusupuesta universalidad,sinoporeldesconocimientoquesetienedela regindedondetodoestosurgeyqueestrelacionadoconlamaneradeentenderlarealidadlasgentesque lohabitan.Comodiceelpropioescritor: EstazonanoperteneciaJaliscooriginalmente.JaliscosellamabaNuevaGalicia.FueconquistadaporNuo deGuzmnen1530.Perolazonadedondeyosoysellamabaprovinciadevalos,porquefueconquistada porAlonsodeAvalos,quefueelqueredujoalapazaColimayelsurdelestadodeJalisco.valos pertenecaalaNuevaEspaa,esdecir,aMxico,alacapitaldelVirreinato.Aunqueestabacercadel Guadalajara,queeralacapitaldeNuevaGalicia,notenanexospolticosyreligiososconGuadalajara. Durantemuchosaosseperdiladocumentacindelaprovinciadevalos,porquelamayorpartedeestos pueblosfuerondiezmadosporfiebres,enfermedades,avecesporlosmismosconquistadores.../[As]toda

www.pacarinadelsur.com/home/abordajes-y-contiendas/70-pedro-paramo-de-juan-rulfo-gran-metafora-espacio-temporal?tmpl=co

2/14

11/11/13

PEDRO PRAMO, DE JUAN RULFO: GRAN METFORA ESPACIO-TEMPORAL

lareginfuecolonizadanuevamenteporagricultoresespaoles.[Estotrajocomoconsecuencia]esaactitud criollaquehastaciertopuntoesreaccionaria,conservadoradesusinteresescreados.Soninteresesqueellos consideraninalienables.Eraloqueelloscobrabanporhaberparticipadoenlaconquistayenlapoblacindela regin.Entoncesloshijosdelospobladores,susdescendientes,siempreseconsiderarondueosabsolutos. Seoponanacualquierfuerzaqueparecieraamenazarsupropiedad.Deahlaatmsferadeterquedad,de resentimientoacumuladodesdesiglosatrs,queesunpocoelairequerespiraelpersonajePedroPramo desdesuniez.[Harss,1966:65MartnezdeBaez,1990:60] Peroresultaqueenesazona,antesdelallegadadelosespaoles,estabahabitada,hastadondesesabe, porlosColimas,dirigidosporsultimorey,apodoporHernnCorts,Colimn,cuyonombreindgenaera HueytlatoaniColimotl.[nota]1[/nota]EstaeslaraznporlaquellamancolimotesalagentedelaColima actual.Dehecho,estosconformabanunseoronahuaindependientedelosaztecasdeTenochtitlan.Aunque, enrealidad,sesabemuypocodeellos.Tantoas,quemuchoshistoriadoresdicenquesusltimoshabitantes eranpurpechasynoaztecas,cuandoestosderrotaronaaquellos.Inclusovencieronalosespaolesen variasocasiones.[nota]2[/nota]Contodo,fueronprontamenteexterminados.ComodiceRulfo: Yosoydeunazonadondelaconquistaespaolafuedemasiadoruda.Losconquistadoresahnodejaronser viviente.Entraronasaco,destruyeronlapoblacinindgena,yseestablecieron.Todalareginfuecolonizada nuevamenteporagricultoresespaoles.[MartnezdeBaez,1990:31 Porlomismo,estotambinformapartedelsustratosocioculturalehistricoquesubyacealrelatodel narrador,puestoque,comonosdicenuestroescritor: ...yobusque[...]elsincretismoentreloespaolyloindgena.Esoque[se]llamalarazdelmestizonoes sinoelsincretismoenquenosdejEspaa,quenosdejamediasentreelcristianismoylaotrareligin.As comoquedamosamediasenlareligin,tambinnosquedamos[amedias]enlacultura.../Enrealidad,en miobra...literariahayunamezcladetiempoindgenaytiempoespaol.Unsincretismo...Elhombreno mueredefinitivamentesinoquesiguevagando:elalmadelhombre,no?Elcuerpoentraalinframundo,como lellamanellos.Paraellonoexisteelcielo,sloelinfierno.Peroespreferibleelinfiernoenotravida,queel infiernoenestavida.[JimnezdeBaez,1990:32y66] EstoseconstatacuandoseobservaloquediceelprologuistadelaBrevehistoriadeColima,deJosMiguel Romero: LosperrosdeColimaempezaronaaullarafinesde1522,cuandouna huesteamotinadadeespaoleshizosuprimeraentradaentierras colimotes.En1523seconquistaelterritorioentrelosvolcanesylamar delSur,yesfundadalaVilladeColima,enelfinisterrenovohispano./A partirdeentonces,dosproyectosdistintosestuvieronenjuego:laColima marinera,compaeradeexploradores,ylaColimacampirana,dedicada sobretodoalbeneficiodelasmltipleshuertasdecacao,lassalinas,los

www.pacarinadelsur.com/home/abordajes-y-contiendas/70-pedro-paramo-de-juan-rulfo-gran-metafora-espacio-temporal?tmpl=co

3/14

11/11/13

PEDRO PRAMO, DE JUAN RULFO: GRAN METFORA ESPACIO-TEMPORAL

caaveralesylaspalmasdecoco:cultivosentremezcladosconelmaz, algodn,arroz,cafy,entiemposmsrecientes,losctricosyotras frutas.Lapresenciadenegrosymulatos,laconvivenciadeespaolese indgenas,elamorylaviolencia,fueronteniendounmestizajecadada msprofundo,ocultohoyenlasvenas,enlatezyenelcarcterdesus habitantes,quejamspudieronacostumbrarseasismosyciclones, inclemenciasendmicasdelanaturaleza.[Romero,1994] Encuantoalaimportanciadelaposicinyperspectivadelnarrador, productodesuespaciodeexperienciaydesuhorizontedeexpectativas, lacualestdeterminada,comodijimos,porlaposturaestticoarqui tectnicadelautor,quedajustificadacuandoseescuchaqueRulfonos diceque: Habaledomuchaliteraturaespaolaydescubrqueelescritorllenabalosespaciosdesiertoscon divagacionesyelucubraciones.Yoanteshabahecholomismoypensqueloquecontabaneranloshechos ynolasintervencionesdelautor,susensayos,suformadepensar,ymeredujeaeliminarelensayoya limitarmealoshechos,yparaesobusqueapersonajesmuertosquenoestndentrodeltiemponielespacio. Suprimlasideasconqueelautorllenalosvacosyevitlaadjetivacinentoncesdemoda.[...]Pedro Pramoesunejerciciodeeliminacin[...]Laprcticadelcuentomedisciplin,mehizoverlanecesidadde queelautordesaparecieraydejaraasuspersonajeshablarlibremente,loqueprovoc,enapariencia,una faltadeestructura.S,hayenPedroPramounaestructura,peroesunaestructuraconstruidadesilencios, dehiloscolgantes,deescenascortadas,puestodoocurreenuntiemposimultneoqueesunnotiempo. Tambinperseguaelfindedejarleallectorlaoportunidaddecolaborarconelautoryquellenaraelmismo esosvacos.Enelmundodemuertoselautornopodaintervenir./...[As,PedroPramo]forma,conlos otros,partedeunaconciencia,deunmododepensar,deunamentalidadquetalvezexiste./[Demanera que]recuerdos[mos]simplementenolohay,lonicoquehicefueubicarmeenesaregin[...]porquela conozcoyporquelainfanciaesloquemsinfluyeenelhombre...esunadelascosasquemenosseolvida, quemspersisteenlamemoriadecualquierhombre.[MartnezdeBaez,1990:24,62y32] Yenotraparteconfirma,nosloloanterior,sinoque,alparecer, nossealaquesetratadevariosnarradoresynodedos,dado queunodeellosesunpersonajemuertoquerelatasullegadaa Comala,mientrasqueelotroeslavozdeunmuertoquecuenta lahistoriadePedroPramoydelosqueloacompaan,ynode unnarradoromnisciente,nimuchomenosdelpropioRulfo,que escomosetiendeaconsiderar.Oigamos: Elpersonajecentraleselpueblo...algunoscrticostoman comopersonajecentralaPedroPramo.Enrealidadesel pueblo.Esunpueblomuertodondenovivenmsquenimas,

www.pacarinadelsur.com/home/abordajes-y-contiendas/70-pedro-paramo-de-juan-rulfo-gran-metafora-espacio-temporal?tmpl=co

4/14

11/11/13

PEDRO PRAMO, DE JUAN RULFO: GRAN METFORA ESPACIO-TEMPORAL

dondetodoslospersonajesestnmuertos,yquiennarra tambinestmuerto.Entoncesnohayunlmiteentreelespacio yeltiempo.Losmuertosnotienentiempoyespacio.Nose mueveneneltiempoyelespacio.Entoncesascomoaparecen sedesvanecen.Ydentrodeeseconfusomundo,sesuponeque losnicosqueregresanalatierra(esunacreenciamuypopular) sonlasnimaslasnimasdeaquellosmuertosquemurieron enpecado.Ycomoeraunpuebloenquecasitodosmoranen pecado,puesregresabanensumayorparte.Habitaban nuevamenteelpueblo,peroerannimas,noeranseresvivos./ [As],tuvequeinventarsituaciones,porquenopodasiquiera tomaralgunascosasdelarealidadquemepudieranayudar comoapoyo.Poresoenalgunaspartesheusadosmbolos...Muchospersonajestienennombres simblicos.[JimnezdeBaez,1900:60y66] Yjustamenteestonosllevaalpuntoqueaqunosinteresatratar:elproblemadelnarradorpersonajeysu relacinconelotronarrador.Mas,antesdeentrardellenoenello,hayquepasarrevistaaotracuestin sumamenteimportante,puestoquenoestomadaencuenta,engeneral,niporlalingsticaniporla estilstica.Merefieroalatripleorientacindeldiscurso,lacualpuedeserpercibidatantodesdeuna perspectivaontolgica,comoepistemolgica,enelentendidoque,demanerageneral,laescrituranoesms queunaformaconvencionaldelhabla,configuradaatravsdesignosgrficosyconstruidaconsuspropias reglas. Parajustificarnuestroplanteamientobastanteatrevido,porcierto,basteconintentarescribirsinqueen nuestraconcienciaseoiganuestrahablaolaajena(recurdeselaescrituraautomticadelossurrealistas),o tratardeleersinqueseoigaelhabladelotroolapropia:resultasimpleyllanamenteimposible.Esms,en amboscasos,siconocemosbienalapersonaaquienescribimos,oaaquellaqueescribieltextoyalacual leemos,somosinclusocapacesdeorsuvoz,ascomolostonosylosacentosqueallsemanifiestan. Perohayms.Cuandohablamosoescribimos,podemoshacer hablaralosdems,talcomosucedecuandocontamosun chiste.Yestolohacemosasconelfindeestablecerun dilogo,seaparaconfirmar,negaropolemizarconlodichoporel otro.Yesgraciasaestoesquepodemosmantenerunarelacin dialgicaconsupalabraysuvoz,esdecir,conloqueexpresay representa,enfuncindesuposturacognitiva,tica,e,incluso, esttica. Deestamanera,desdeunaperspectivaepistemolgica,nuestro discursovadirigido1)haciaelobjetootema,2)hacialapalabra propia,y3)hacialapalabraajena.Ydesdeunaperspectiva

www.pacarinadelsur.com/home/abordajes-y-contiendas/70-pedro-paramo-de-juan-rulfo-gran-metafora-espacio-temporal?tmpl=co

5/14

11/11/13

PEDRO PRAMO, DE JUAN RULFO: GRAN METFORA ESPACIO-TEMPORAL

ontolgica,ycomocomplementodelaanterior,enfuncin1)delYoparam,2)delYoparaelotro,y3)de lotroparam. Perohaymstodava.Todohablante,engeneral,organizayexpresasudiscursoenrelacinconlaposible respuestadelotro.Demaneraquestetomaencuenta,tantoloqueestehadichoantes,comodesuposible respuestaposterior,siendoestoloquedeterminademaneraprofundanuestramaneradehablaryrelatar. Contodo,paraelcasodediscursosheterogneosytransculturados,biculturales,esdecir,dondesetopany entrecruzandosuniversosculturales,talcomosucedeenRulfo,elproblemaesmuchomscomplejo,puesto queeldialogismoparecieranopodersemanifestar,dadoqueimplicaenfrentardosconcepcionesdelmundo totalmenteincompatiblesentres.Demaneraque,elquehabladesdeestaposicin,olohacedesdeuna perspectivaodesdelaotra,yuxtaponindolaseneltiempoatravsdesudiscurso,peronopuedehacerlode formasimultneadesdeambas,comotampocopuedemezclarlashastaconvertirlaenunasola:nopuede lograrsincretizarlas.Deestemodo,eloyentelectortienequeaprender,hastadondeelloesposible,aoryver desdeambasposiciones,tantoparapoderdistinguirlasycomprenderlas,comoparaexplicarsucomplejay entreveradarelacin. Peropasemosdelosdichosaloshechos,eintentemoshacer unprimeracercamientoaloanteriorapartirdelamaneraenque JuanPreciado,porcuantonarradorpersonaje,parecierahacerlo enlanovelaqueaqunosocupa. EsclaroquecuandounovelasimgenesqueJuanva configurandoalrelatar,estasparecieran,porunlado,notenerni piesnicabeza,yporotras,estarsetransponiendoeneltiempoy enelespacio.Inclusoparecieraquenohayningn acontecimientoconcretoenelquelparticipeyquepodamos seguir.Sinembargo,estonoesexactamenteas.Aunque,sin duda,dichoacontecimientoesbastantelimitadoynose manifiestademaneralineal. Astenemosquetodoempiezaconlamuertedelamadre:est ensulechodemuerteyJuanleprometequeiraveraPedro PramoaComala.PosteriormentelovemosenSayula,quees cuandooyelosgritosdelosniosyelvuelodelaspalomas. MstardeloencontramosenLosEncuentros,pordondepasa Abundio,contemplandoquevatrasdel.Observamos, entonces,queambostrastumbanloscerros,hastallegar finalmenteaComala.AllpercibimosqueAbundiosesiguede frenteyqueestesedirigealacasadedoaEduviges.Que entraasucasa,yqueensucompaadeesta,sedirigeala

www.pacarinadelsur.com/home/abordajes-y-contiendas/70-pedro-paramo-de-juan-rulfo-gran-metafora-espacio-temporal?tmpl=co

6/14

11/11/13

PEDRO PRAMO, DE JUAN RULFO: GRAN METFORA ESPACIO-TEMPORAL

habitacindelfondo,dondeambosconversan.Quedesaparece EduvigesyapareceDamiana,quienselollevaasucasa,si bienamediocaminoestaseesfuma.Quecaminaporelpueblo, ysetopacondiferentesnimasenpena,hastaqueaparece Donis,ylohaceentrarensucasa,dondeseencuentrasu amanteyhermana.Hastaquefinalmentesaledeall,para terminarmuriendolaplaza,dondeloencuentraDoroteayDonis, quienesloarrastranyloentierran. Siahoratratamosdeoresteacontecimientoatravsdesu discurso,lacaticapercepcinprimerasemodificademanera radical,empezandoporquedescubrimosqueloqueomosnoes msqueelrelatoquelehaceaDoroteadesdelatumba,conlacualestenterrada.Demaneraquesetrata deundilogoydenodeunrelatoquehacedemaneradirecta.Msan,alobservaresto,percibimosde inmediatoquetodoloquerelataestenfuncindeloquelepascuandollegaalinframundo(objeto representado),deloquesumadrelehadichorespectoaPedroPramoyaComala(vozajena),ytomandoen cuentalasobjecionesqueelmismo(vozpropia)oDoroteapudierahacerle(posiblerespuesta).Demaneraque sevislumbradeinmediatolatripleorientacindeldiscursomencionadamsatrs,ensudoblevertiente.Pero nosloeso,sinoqueelaparentemovimientodispersoeneltiempoyenelespacio,resultanosertal,puesto queesteformapartedelamaneraenqueloestrelatando. Perohayotracuestinfundamentalyquedeterminatodosurelato.El empiezadiciendo:VineaComalaporquemedijeronqueacviveuntal PedroPramo.Ydeinmediatocorrige:Mimadremelodijo.Yyole prometquevendraaverloencuantomuriera.Paramsadelante aclarar:Todavaantesmehabadicho:/Novayasapedirlenada. Exgelelonuestro.Loqueestuvoobligadoadarmeynuncamedio...El olvidoenquenostuvo,mihijo,cbraselocaro.[Rulfo,1955:7]As,el primerenunciadoparecieraquefueserespuestaaunapreguntaanterior deDorotea:PorquvinisteaComala?mientrasquelasegundaes unaaclaracindelaraznporlaquelohizofinalmente,latercera complementayaclarardemaneramscontundentetodoloanterior.Ms estotambinsirveparaentender,desdeelprincipio,algoqueelnarradorpersonajenuncanosaclara,yque estimplcito,tantoenlapreguntadeDorotea,comoenlarespuestaquelsedaasupropiodiscurso, puestoqueparecieranoquererdarcuentadeello,cuandomenosdemaneradirecta.Merefieroconcretamente alcuestionamientosobresiencontrloquebuscaba:laaclaracindesusproblemasdeidentidad,tanto personalesehistricos,comosocioculturales,losqueterminansiendodefinidosporlosdeseosdelotro,ylos cualeselautorampliaparaconvertirlosenrespuestaalosproblemadelagentedeesazonaydelos mexicanosengeneral.Laverdaderapreguntaseraentonces:Qupecadocometistequefinalmentete convertisteenunalmaenpena?Cuestinque,ensudiscurso,jamsseaclara.

www.pacarinadelsur.com/home/abordajes-y-contiendas/70-pedro-paramo-de-juan-rulfo-gran-metafora-espacio-temporal?tmpl=co

7/14

11/11/13

PEDRO PRAMO, DE JUAN RULFO: GRAN METFORA ESPACIO-TEMPORAL

Alrespecto,caberecordarqueenlapocadeloscincuentadelsiglopasadoesteeraunasuntoqueestabaa flordepiel,yqueOctavioPaz,enEllaberintodelasoledadtratadeevidenciarydilucidar,enfuncindel momentohistrico,polticoyeconmicoqueseviva,yqueestabadeterminadoporelsupuestotraumadela conquista,yelcorrelativomestizajequedeldesemboca. Deestemodo,apartirdeaqusecomienzaacomprenderlaformaaparentementedeshilvanadaderelatar: dialogaconsigomismo,conlapalabradesumadre,yconlasposiblesobjecionesqueDoroteapuedehacerlo comohabitantedeComalaademsdehacerloconlasvoces,losmurmullosylosecosqueelrecuerdaque fueencontrandodurantesuperiplo,ylascualessemanifiestandesdequeencuentraaAbundioyplaticacon l,siguiendoporlasconversacionesquesostieneconEduvigesyconDamiana,continuandoconlasalmas enpenaquesevaencontrandoensupasoporelpueblo,hastasufinalencuentroydilogoconlapareja incestuosa,quehacenquesualmaseseparefinalmentedesucuerpo,elcualhainiciadoyasuviajeal mundodelosmuertos.Porsupuesto,aestohayqueagregaraquellasquetraeensumemoria,yqueestn fundadasenloquelosotros,entreellos,OctavioPaz,handichoalrespecto,ponindolasenentredicho:[...] sentqueelpuebloviva.Yquesiyoescuchabasolamenteelsilencio,eraporqueannoestaba acostumbradoalsilencio,talvezporquemicabezavenallenaderuidosydevoces ./Devoces,s.Yaqu dondeelaireeraescaso,seoanmejor.Sequedabandentrodeuno,pesadas.Meacorddeloquemehaba dichomimadre:Allmeoirsmejor.Estarmscercadeti.Encontrarasmscercanalavozdemis recuerdosquelademimuerte,siesquealgunavezlamuertehatenidoalgunavoz ...[Rulfo,1955:13] Todoesto,evidentemente,levaaclarandodialgicay transculturalmentequinesydedndeviene,ascomoel mundoculturalquelodefinecomocondenado,omejor,como sucedeconAbundio,aunquedeotromodo,comounhijodela chingada,ambosproductodeungranchingn,PedroPramo. Estoseevidenciacuandoomoslaconversacinquemantiene conDorotea.Escuchmosla. Quiereshacermecreerquetematelahogo,Juan Preciado?Yoteencontrenlaplaza,muylejosdelacasade Donis,yjuntoamtambinestabal,diciendoqueteestabas haciendoelmuerto.Entrelosdostearrastramosalasombradel portal,yabientirante,acalambradocomomuerenlosquemuerenmuertosdemiedo.Denohaberhabidoaire pararespiraresanochedequehablas,noshubieranfaltadolasfuerzasparallevarteycontimspara enterrarte.Yyaves,teenterramos. Tienesrazn,Doroteo.DicesquetellamasDoroteo? Dalomismo.AunqueminombreseaDorotea.Perodalomismo. Escierto,Dorotea.Memataronlosmurmullos.

www.pacarinadelsur.com/home/abordajes-y-contiendas/70-pedro-paramo-de-juan-rulfo-gran-metafora-espacio-temporal?tmpl=co

8/14

11/11/13

PEDRO PRAMO, DE JUAN RULFO: GRAN METFORA ESPACIO-TEMPORAL

Allhallarsmiquerencia.Ellugarqueyoquise.Dondelossueosmeenflaquecieron.Mipueblo,levantado sobrelallanura.Llenoderbolesydehojas,comounaalcancadondehemosguardadonuestrosrecuerdos. Sentirsqueallunoquisieravivirparalaeternidad.Elamanecerlamaanaelmediodaylanoche,siempre losmismosperoconladiferenciadelaire.All,dondeelairecambiaelcolordelascosasdondeseventilala vidacomosifueraunmurmullocomosifueraunpuromurmullodelavida... S,Dorotea.Memataronlosmurmullos.Aunqueyatraaretrasadoelmiedo.Semehabavenidojuntando, hastaqueyanopudesoportarlo.Ycuandomeencontrconlosmurmullossemereventaronlascuerdas.[.. .] Fueyademaanacuandoteencontramos.lvenadenosdnde.Noselopregunt. Bueno,puesllegualaplaza.Merecarguenunpilardelosportales.Viquenohabanadie,aunque seguaoyendoelmurmullocomodemuchagenteendademercado.Unrumorparejo,sintonnison, parecidoalquehaceelvientocontralasramasdeunrbolenlanoche,cuandonosevennielrbolnilas ramas,peroseoyeelmurmurar.As.Yanodiunpasoms.Comencasentirquesemeacercabaydaba vueltasamialrededoraquelbisbiseoapretadocomounenjambre,hastaquealcancadistinguirunas palabrascasivacasderuido:RuegaaDiospornosotros.Esooquemedecan.Entoncessemehelel alma.Poresoesqueustedesmeencontraronmuerto. Mejornohubierassalidodetutierra.Quvinisteahaceraqu? Yatelodijeenunprincipio.VineabuscaraPedroPramo,quesegnparecefuemipadre.Metrajola ilusin. Lailusin?Esocuestacaro.Ammecostvivirmsdelodebido.[...][Rulfo,1955:7477] Evidentemente,porlafaltadeespacio,aqunopuedodemostrarcmo estovasucediendoatravsdetodosudiscursoycmotodoestova determinadosumaneradeexplicarlo,entenderloyrelatarlo,altiempoque levasirviendoparacomprendermuchascosasque,cuandolasvivi, nolaspodaentender,puestoque,sloalrememorarlasfueposibleque suespaciodeexperienciaysuhorizontedeexpectativasdesuPresente histricoserefigurasen,comoresultadodelabsquedadeltiempo perdido,yelloapesar,oprecisamente,portratarsedeuncondenado,es decir,tancondenadoscomoloestamos,segneso,todoslosmexicanos despusdelaConquista. Sinembargo,podemospreguntarnossilavozdelotronarrador, queparecierasertambinunavozms,yaquesetratadeun testigocronistadeloshechos,estsiendoescuchadaporJuan Preciado,aclarndolelascosasquelnosabeyqueva

www.pacarinadelsur.com/home/abordajes-y-contiendas/70-pedro-paramo-de-juan-rulfo-gran-metafora-espacio-temporal?tmpl=co

9/14

11/11/13

PEDRO PRAMO, DE JUAN RULFO: GRAN METFORA ESPACIO-TEMPORAL

entendiendoamedidaquesonrelatadas,puestoque,deseras, tambinirandeterminadosumaneraderelataryde comprenderseasmismo,ylamaneradeexplicarlahistoriade esaregin,ascomolamaneraenqueelautornospropone debemosleerlo. Yquesetratadeunnarradorcronistatestigo,querelataen primerapersona,seevidenciacuandoobservamosquedice,por ejemplo:Laabuelalomiro[aPedro]conaquellosojosmedio grises,queellatenayqueparecanadivinarloquehabadentro deuno[Rulfo,1955:19],oSeestuvooyendoelborboteardel aguadurantelargorato:luegosehadehaberdormido,porque cuandodespertsloseoaunalloviznacallada[Rulfo, 1955:21],relato,porcierto,quetambinestrodeadadevoces,ecosymurmullos,talcomosucedecuando Pedroestenelexcusadoyseoyeloquepensabaenesemomento,queesexplicado,noporelnio,sino poreladultoyamuerto.Demaneraqueambosdiscursosseconstruyendemaneramuysimilar,ademsde queseparecenmuchoentres. Comosea,estolepermitealautorconstruirunagranmetforaespaciotemporal,cronotpica,enlacualse imbricanmuchostiemposyespaciossociohistricosyculturales,puestoque,detrsdeloquerelataJuan Preciadoyelnarradorcronistatestigo,seimbricanyyuxtaponendiferentesetapashistricas,lascuales sirvenparadiscutirtambinconlahistoriaoficialdeeseentonces,deaququesusnarradoresypersonajes seconviertanensmbolos. EstosepuedeobservarcongranclaridadenLaculpaesdelos tlaxcaltecas,deElenaGarro,enlaquetodoslospersonajes estnmuertos,dondesepercibequeLaura,porejemplo,esal mismotiempolaCoatlicue,laMalinche,laLlorona,entreotras figurassimblicohistricas,osignosicnicosdela heterogeneidadsociocultural.EstaseconfiesaconNachapor serunalmaenpena,lacualsesienteculpableporestar enamoradadesuprimomarido,unaztecaqueluchoyperdi frentealosespaoles,yporhaberengaadoaPablo,su verdaderomarido,quienescolaboradordeLpezMateos, presidentequemandaconstruirelMuseodeAntropologa,con loquefijlahistoriaprehispnica,ascomoordenquese hicieranloslibrosdetexto,bajoladireccinnadamsninadamenosquedeMartnLuisGuzmn,para construirunhogarsolido,enquelospriistaseranlosamosyseores,lostlatoani,deestemundode condenados. JustamenteestaconfiguracinsimblicometafricaeslaquelesirveaGarro,comoaRulfo,paradarcuenta

www.pacarinadelsur.com/home/abordajes-y-contiendas/70-pedro-paramo-de-juan-rulfo-gran-metafora-espacio-temporal?tmpl=c

10/14

11/11/13

PEDRO PRAMO, DE JUAN RULFO: GRAN METFORA ESPACIO-TEMPORAL

delahistoriadeMxicodesdeotraperspectiva,altiempoqueparasealarquelaculpanoesdelosotros, sinodequienhabladelasunto,porserresponsabledelosactosrealizadosenelpresentehistricoenelque vive,enfuncindelamaneraquesonconfiguradoslosdelpasadoparaexplicarycomprenderlosdel presente.Nohayqueolvidarquenohaypasadosinoparaunpresenteyquenohaypresentequenosea histrico. Otrotanto,pues,acontececonJuanPreciado,aquien,segnl,elahogoprimero,ylosmurmullos,despus, lomataronycondenaron. Demaneraque,echarlelaculpaalostlaxcaltecas(loscuales,seadichodepaso,nisiquieraaparecenenel cuento),alahogo,oalosmurmullos,noesmsqueundespropsitodeloshistoriadoresoficialistas,elcual hayqueenmendarycorregir,ynosloporpartedelnovelista,sinodeloslectoresquecoparticipamosensu lectura,seresquevivimosenunmundollenodeinformacinquesefalseayocultaparacumplirconlos interesesdelosmspoderosos. Mas,conesto,Rulfo,aligualqueGarro,tambinnosmuestralamaneraenquefueescritay,portanto, configuradanarrativamentelanovela,ascomolaformaquedebemosleerlacomotestigosdeloacontecido enesemundodemuertosvivos,altiempoquenossealaquenobastaconsabersobrenuestravida individual,sinoquerequerimosdelapartehistricayculturalparacomprendernosanosotrosmismosyalos quenosrodean,loquenospermitir,sinduda,sermstolerantesymenosegostas.Dehecho,estoyalo habahechoYezenAlfilodelagua,aunqueaqunosetratedeunmundodemuertos,sibiencasiloes: mundodemujeresenlutadas,mundoconelcualRulfodialoga,yloharndespus,entreotros,enfuncin delcontextosocioculturalyliterarioparticularvehiculadoymovilizado,RosarioCastellanosenBalnCann (Chiapas),ElenaGarroenLosrecuerdosdelporvenir(Guerrero),yCarlosFuentesenLamuertedeArtemio Cruz (Mxicoengeneral),enevidenterelacindialgicapoticaconelescritoraquenestudio. Quede,pues,todoestocomounaprimeraaproximacinaPedroPramoenlaquehayqueprofundizar,en funcindelapoticanarrativadeltexto.Lodems,eltiempoyelanlisiscuidadosoydetalladodelanovela, enrelacinconloselementosdelcontextosociocultural,esdecir,deaquelloselementosmovilizadosporel autornarradoratravsdelospersonajesquevayamosdescubriendo,noslodiryaclarar. BIBLIOGRAFA Harss,Luis[1966],JuanRulfoolapenasinnombre,enLa ficcindelamemoria.JuanRulfoantelacrtica,selecciny prlogodeFedericoCampbell,Mxico,UniversidadNacional AutnomadeMxico,EdicionesEra,552pp.

www.pacarinadelsur.com/home/abordajes-y-contiendas/70-pedro-paramo-de-juan-rulfo-gran-metafora-espacio-temporal?tmpl=c

11/14

11/11/13

PEDRO PRAMO, DE JUAN RULFO: GRAN METFORA ESPACIO-TEMPORAL

JimnezdeBaez,Yvette[1990],JuanRulfo,delPramoala esperanza.Unalecturacrticadesuobra,Mxico,ElColegiode Mxico,FondodeCulturaEconmica,293pp. Paz,Octavio[1950]Ellaberintodelasoledad,Mxico,Fondode CulturaEconmica,246pp. Romero,JosMiguel[1994],BrevehistoriadeColima,Mxico, FideicomisoHistoriadelasAmricas,ElColegiodeMxico, FondodeCulturaEconmica, http://omega.ilce.edu.mx:3000/sites/estados/libros/colima/ html/colim.html Rulfo,Juan[1955],PedroPramo,Mxico,FondodeCulturaEconmica,ColeccinPopular,1986,159pp. SolZapatero,FranciscoXavier[2006],Losprofundosrosdeltextoydelrelatodelnarradorenlosros profundos(problemasdelapoticadeJosMaraArguedas),tesisparalaobtencindelgradodeDoctoren LiteraturaHispanoamericana,UNAM. [2006a],AlgunosproblemasdelapoticanarrativadeTodaslassangres ,deJosMara Arguedas,enJosMaraArguedas:haciaunpoticamigrante,SergioFranco,ed.,InstitutoInternacionalde LiteraturaIberoamericana(IILI),UniversidaddePittsburgh,2006,pp.285308. [2006b],AlgunosproblemasdelapoticanarrativadeTodaslassangres,deJosMara Arguedas ,Toluca,UniversidadAutnomadelEstadodeMxico(UAEM),2006,CuadernosdeInvestigacin, 44). Tekumumn(JavierS.Maskin)[2004],Sobrelasupuestapasividaddelhombreandino,enMundo Amerindios.AmricaindgenaenlaTradicinUnnime,Montreal,CentredeRecherchesetdEtudesdes TraditionsAmrindiennes(CRETA),pp.119126. Varios[2003],Laficcindelamemoria.JuanRulfoantelacrtica,SeleccinyprlogodeFedericoCampbell, Mxico,CoordinacindeDifusinCultural,DireccindeLiteratura,UniversidadNacionalAutnomadeMxico, yEdicionesEra,552pp. FotosdeJuanRulfo: http://antoncastro.blogia.com/2007/febrero.php http://www.elpais.com/articulo/cultura/ojos/Pedro/Paramo/elpepuint/20070903elpepicul_2/Tes http://antoncastro.blogia.com/2005/diciembre.php

www.pacarinadelsur.com/home/abordajes-y-contiendas/70-pedro-paramo-de-juan-rulfo-gran-metafora-espacio-temporal?tmpl=c

12/14

11/11/13

PEDRO PRAMO, DE JUAN RULFO: GRAN METFORA ESPACIO-TEMPORAL

http://www.lajiribilla.co.cu/2005/n230_10/230_04.html http://psicocorreo.blogspot.com/2008_01_16_archive.html http://lazarosarmiento.blogspot.com/2010/01/mariafelixmiralalentedejuanrulfo.html http://www.clubcultura.com/clubliteratura/clubescritores/juanrulfo/especial_foto_galeria_07.html http://riowang.blogspot.com/2010_01_01_archive.html http://www.awip.com/index.php/2009/12/06/polvoeresfotografiasdejuanrulfodus http://www.jornada.unam.mx/2007/02/14/index.php?section=cultura&article=a04n1cul http://antoncastro.blogia.com/2005/diciembre.php http://thebrokenglass.wordpress.com/2007/09/ [notar]1[/notar]Nosetienecertezadequerealmentehayaexistido,apesardequesuexcelenciaserelataen ellibrodeCartasdeHernnCorts,describindolocomounexcelenteestrategamilitar.Sinembargo,el gobiernoestatallohapromovidoparatenerunafigurasimblica.Wikipedia, http://es.wikipedia.org/wiki/Col%C3%ADmotl [notar]2[/notar]Durantelaeraprehispnica,lareginquehoyocupaelestadodeColimafueasientodevarios grupostnicosqueflorecieronenelOccidenteMexicano.Lareginestuvohabitadaporvariosseoros(no reinadoscomoerrneamenteseexpresaporalgunoshistoriadores)quesedisputabanelterritorioantesdela llegadadelosconquistadoresespaoles.AprincipiosdelsigloXVI,lospurpechaotarascoalcanzarona dominarhastalassalitrerasdeTzacoalco,propiedaddelostecos.AcausadeestoelReyColimnoTlatoani Colimotllosderrot.TraslaGuerradelaSalitreconlaquelosTecostomaronSayula,ZapotlnyAmula, inclusoalcanzaronallevarsudominiohastaMazamitla,lograndoqueelseorodeColimaseconvirtieraenel grupopredominante.DespusdelatomadeTenochtitlanporlosespaolesydehabersubordinadoalos purpechas,elemisariodeHernnCorts,FranciscoMontao,quesehabaaventuradohastaTzintzuntzan, recogiuninformedelosmichoacanosquedecanquealponientedelimperiodelCaltzontzinseencontraba unlugardominadoporelReydeColima.HernnCortspensenconquistarColima,peroJuanRodrguezde Villafuerteprecipitsusplanesaldesobedecersusrdenesyserelprimeroenexplorarlazona.Asullegada aTrojesesderrotadoenunaemboscadadelReyColimn.Pocodespusdecidiencargarlelaempresaa JuanlvarezChico.stesaliconunpequeoejrcitoporelcaminodeToluca,hacialacostaMichoacana. Alcruzarconlossuyos,undesfiladeroenColimaloscolimoteslosatacaronporsorpresa,muriendoenla batallaJuanlvarezChico,juntoconotrosespaolesquefueronderrotadosenlaBatalla.Despusdeesta derrotalaexpedicinpunitivafueconfiadaaCristbaldeOlid,queen1522fueenviadoaconquistar Michoacn,provinciaqueconquistaennombredeHernnCorts.Yyaqueseencontrabaporlosrumbos,fue

www.pacarinadelsur.com/home/abordajes-y-contiendas/70-pedro-paramo-de-juan-rulfo-gran-metafora-espacio-temporal?tmpl=c

13/14

11/11/13

PEDRO PRAMO, DE JUAN RULFO: GRAN METFORA ESPACIO-TEMPORAL

enviadoaauxiliaraJuanlvarezChicoenlaprovinciadeColima,dondeltambinfuederrotadoporelRey ColimnenelPasodeAlima.CortsconfalasiguienteexpedicinaGonzalodeSandoval,quederrotaen Colimaaloscolimenses,dondeesmuertoelReyColimn.TrasconsumarselaconquistadeMxico,el mismoSandovalfundenCaxitlnlaVilladeColimael25dejuliode1523,perodebidoaproblemasde insalubridadtuvoquetrasladarelasentamientoallugarquehoyocupa.En1533HernandodeGrijalvazarp desdelascostasdelareginparadescubrirelArchipilagodeRevillagigedo.Durantelapocacolonialel PuertodeTzalahua(Manzanillo)sedestaccomounimportantesitiodedefensaycomercioparalaNueva Espaa.Wikipedia,http://es.wikipedia.org/wiki/Colima.

www.pacarinadelsur.com/home/abordajes-y-contiendas/70-pedro-paramo-de-juan-rulfo-gran-metafora-espacio-temporal?tmpl=c

14/14

Potrebbero piacerti anche