Sei sulla pagina 1di 42

Deuses africanos no Brasil o Captulo I do livro

Herdeiras do Ax
de Reginaldo Prandi (So Paulo, Hucitec, 1 !, p"#inas 1$%&'

Ax fora vital, energia, princpio da vida, fora sagrada dos orixs. Ax o nome que se d s partes dos animais que contm essas foras da natureza viva, que tambm est o nas fol!as, sementes e nos frutos sagrados. Ax bn o, cumprimento, votos de boa"sorte e sin#nimo de Amm. Ax poder. Ax o con$unto material de ob$etos que representam os deuses quando estes s o assentados, fixados nos seus altares particulares para ser cultuados. % o as pedras e os ferros dos orixs, suas representa&es materiais, smbolos de uma sacralidade tangvel e imediata. Ax carisma, sabedoria nas coisas"do"santo, senioridade. Ax se tem, se usa, se gasta, se rep&e, se acumula. Ax origem, a raiz que vem dos antepassados, a comunidade do terreiro. 's grandes portadores de ax, que s o as venerveis m es e os venerveis pais"de"santo, podem transmitir ax pela imposi o das m os( pela saliva, que com a palavra sai da boca( pelo suor do rosto, que os vel!os orixs em transe limpam de sua testa com as m os e, carin!osamente, esfregam nas faces dos fil!os prediletos. Ax se gan!a e se perde. (()trado de *e#inaldo Prandi, Os candombls de So Paulo.'

+++

Deuses africanos no Brasil:


uma apresentao do candombl* *e#inaldo Prandi

Pu,licado ori#inal-ente co- o ttulo Dei africani nell.odierno Brasile, in /uisa 0aldini Pi11orno (or#2', Sotto le acque abissali2 0iren1e, 3racne, 1 %2

I: Religies populares no Brasil 4 catolicis-o te- sido 5istorica-ente a reli#io -a6orit"ria do Brasil, ca,endo a outras fs o lu#ar de reli#i7es -inorit"rias, -as ne- por isso sei-port8ncia no 9uadro das reli#i7es e da cultura, so,retudo no sculo atual2 :este se#undo #rupo esto as c5a-adas reli#i7es afro$,rasileiras 1 , as 9uais at os anos 1 ;& poderia- ser includas na cate#oria das reli#i7es tnicas, reli#i7es de preserva<o de patri-=nios culturais dos anti#os escravos africanos e seus descendentes2 (stas reli#i7es for-ara-$se e- diferentes "reas do Brasil codiferentes ritos e no-es locais derivados de tradi<7es africanas diversas> cando-,l na Ba5ia?, )an#= e- Perna-,uco e 3la#oas ;, ta-,or de -ina no @aran5o e Par"A, ,atu9ue no *io Brande do Sul% e -acu-,a no *io de CaneiroD2 3 or#ani1a<o das reli#i7es ne#ras no Brasil deu$se ,astante recente-ente2 E-a ve1 9ue as Flti-as levas de africanos tra1idos para o :ovo @undo durante o perodo final da escravido (Flti-as dcadas do sculo 1 ' fora- fi)adas so,retudo nas cidades e e- ocupa<7es ur,anas, os africanos puderadesse perodo viver no Brasil e- -aior contato uns co- os outros, fsico e

social-ente, co- -aior -o,ilidade e, de certo -odo, li,erdade de -ovi-entos, nu- processo de intera<o 9ue no con5ecera- antes2 (ste fato propiciou condi<7es sociais favor"veis para a so,revivGncia de al#u-as reli#i7es africanas, co- a for-a<o de #rupos de culto or#ani1ados2 Por outro lado, no final do sculo passado, fora- introdu1idas no Pas al#u-as deno-ina<7es protestantes europias e norte$a-ericanas2 (ssas reli#i7es florescera-, assi- co-o espiritis-o Hardecista francGs a9ui c5e#ado ta-,- no
1 ? ; A % D

Bastide, 1 !%I Carneiro, 1 ;D2 *odri#ues, 1 ;%I Bastide, 1 !J2 @otta, 1 J?I Pinto, 1 ;%2 S2 0erretti, 1 JDI @2 0erretti, 1 J%I (duardo, 1 AJ2 HersHovits, 1 A;I CorrGa, 1 Bastide, 1 !%I Prandi, 1 1a22 ?I 4ro, 1 A2

final do sculo passado, -as o catolicis-o continuou sendo a preferGncia de -ais de &K da popula<o ,rasileira at os anos 1 %&, e-,ora na re#io -ais industriali1ada do pas, o Sudeste, a porcenta#e- de catLlicos ten5a sido -enor, co- u- incre-ento -ais r"pido no nF-ero de protestantes, Hardecistas e ta-,se#uidores da u-,anda, reli#io afro$,rasileira e-er#ida nos anos 1 ;& nas "reas -ais ur,ani1adas do Pas, e 9ue, a despeito de suas ori#ens ne#ras, nunca se -ostrou co-o reli#io voltada para a preserva<o das -arcas africanas ori#inais2 4 9uadro reli#ioso no Brasil de 5o6e caracteri1a$se por processo de converso co-ple)o e din8-ico, co- a incorpora<o e -es-o cria<o de al#u-as novas reli#i7es, Ms ve1es co- a passa#e- do converso por v"rias possi,ilidades de adeso2 4s #rupos de reli#i7es -ais i-portantes e- ter-os de nF-eros de se#uidores 5o6e so> o catolicis-o, e- suas a-,as vers7es de reli#io tradicional e renovadaI os evan#licos, 9ue apresenta- -Fltiplas facetas entre 5istLricos e pentecostais, a#ora ta-,- se oferecendo nu-a nova e inusitada verso, o neopentecostalis-o (*oli-, 1 J%I @ariano, 1 diverso con6unto de reli#i7es afro$,rasileiras2 %'I os espritas Hardecistas, e u(ntre os catLlicos renovados 1,', -ovi-entos 9ue se

so,ressae-$se as Co-unidades (clesiais de Base (Pierucci, 1 J;' e o novo @ovi-ento de *enova<o Caris-"tica (Prandi, 1 op7e- doutrinaria-ente> as C(Bs -ais preocupadas co- 9uest7es de 6usti<a social e -ais envolvidas na poltica, os caris-"ticos -ais interessados no indivduo e conservadora-ente avessos a te-as de consciGncia social2 (sti-ativas recentes indica- a presen<a de !%K de catLlicos (os caris-"ticos so AK e os das C(Bs, ?K da popula<o', 1;K de evan#licos (;K 5istLricos e 1&K pentecostais', AK de Hardecistas e 1,%K de afro$,rasileiros (Pierucci N Prandi, 1 %'2

Dessas reli#i7es, a u-,anda te- sido reiterada-ente identificada co-o sendo a reli#io ,rasileira por e)celGncia, pois, nascida no Brasil, ela resulta do encontro de tradi<7es africanas, espritas e catLlicas (Ca-ar#o, 1 D1I Concone, 1 J!I 4rti1, 1 !J'2 Co-o reli#io universal, isto , diri#ida a todos, a u-,anda

se-pre procurou le#iti-ar$se pelo apa#a-ento de fei<7es 5erdadas do cando-,l, sua -atri1 ne#ra, especial-ente os tra<os referidos a -odelos de co-porta-ento e -entalidade 9ue denota- a ori#e- tri,al e depois escrava, -antendo contudo estas -arcas na constitui<o do panteo2 Co-parado ao do cando-,l, seu processo de inicia<o -uito -ais si-ples e -enos oneroso e seus rituais evitae dispensa- sacrifcio de san#ue2 4s espritos de ca,oclos e pretos$vel5os -anifesta-$se nos corpos dos iniciados durante as ceri-=nias de transe para dan<ar e so,retudo orientar e curar a9ueles 9ue procura- por a6uda reli#iosa para a solu<o de seus -ales2 3 u-,anda a,sorveu do Hardecis-o al#o de seu ape#o Ms virtudes da caridade e do altrus-o, assi- fa1endo$se -ais ocidental 9ue as de-ais reli#i7es do espectro afro$,rasileiro, -as nunca co-pletou este processo de ocidentali1a<o, ficando a -eio ca-in5o entre ser reli#io tica, preocupada co- a orienta<o -oral da conduta, e reli#io -"#ica, voltada para a estrita -anipula<o do -undo2 Desde o incio as reli#i7es afro$,rasileiras se for-ara- e- sincretis-o coo catolicis-o, e e- #rau -enor co- reli#i7es ind#enas2 4 culto catLlico aos santos, nu-a di-enso popular politesta, a6ustou$se co-o u-a luva ao culto dos pante7es africanos (Oalente, 1 !!I S2 0erretti, 1 %'2 Co- a u-,anda, acrescentara-$se M vertente africana as contri,ui<7es do Hardecis-o francGs, especial-ente a idia de co-unica<o co- os espritos dos -ortos atravs do transe, co- a finalidade de se praticar a caridade entre os dois -undos, pois os -ortos deve- a6udar os vivos sofredores, assi- co-o os vivos deve- a6udar os -ortos a encontrar, se-pre pela pr"tica da caridade, o ca-in5o da pa1 eterna, se#undo a doutrina de Pardec2 3 u-,anda perdeu parte de suas ra1es africanas, -as se espraiou por todas a re#i7es do Pas, se- li-ites de classe, ra<a, cor (ver Captulo II'2 @as no interferiu na identidade do cando-,l, do 9ual se descolou, con9uistando sua autono-ia2 @as o cando-,l ta-,- -udou2 3t ?& ou ;& anos atr"s, o cando-,l era reli#io de ne#ros e -ulatos, confinado so,retudo na

Ba5ia e Perna-,uco, e de redu1idos #rupos de descendentes de escravos cristali1ados a9ui e ali e- distintas re#i7es do Pas2 :o rastro da u-,anda, a partir dos anos 1 D&, o cando-,l passou a se oferecer co-o reli#io ta-,- para se#-entos da popula<o de ori#e- no$africana2 II: Candombl nos dias de hoje Por volta de 1 %&, a u-,anda 6" tin5a se consolidado co-o reli#io a,ertas a todos, no i-portando as distin<7es de ra<a, ori#e- social, tnica e #eo#r"fica2 Por ter a u-,anda desenvolvido sua prLpria viso de -undo, bricolage europia$ africana$ind#ena, s-,olo das prLprias ori#ens ,rasileiras, ela pode se apresentar co-o fonte de transcendGncia capa1 de su,stituir o vel5o catolicis-o ou ento 6untar$se a ele co-o veculo de renova<o do sentido reli#ioso da vida2 Depois de ver consolidados os seus -ais centrais aspectos, ainda no *io de Caneiro e So Paulo, a u-,anda espal5ou$se por todo o Pas, podendo ser ta-,- a#ora encontrada vice6ando na 3r#entina, no Eru#uai e outros Pases latino$a-ericanos, al- de Portu#al (4ro, 1 1 1cI PollaH$(lt1, 1 ;I 0ri#erio N Caro11i, 1 %'2 ;I Pi Hu#arte, 1 ;I Prandi, ;I Pordeus, 1

Durante os anos 1 D&, al#u-a coisa surpreendente co-e<ou a acontecer2 Co- a lar#a -i#ra<o do :ordeste e- ,usca das #randes cidades industriali1adas no Sudeste, o cando-,l co-e<ou a penetrar o ,e- esta,elecido territLrio da u-,anda, e vel5os u-,andistas co-e<ara- e se iniciar no cando-,l, -uitos deles a,andonando os ritos da u-,anda para se esta,elecer co-o pais e -es$de$ santo das -odalidades -ais tradicionais de culto aos ori)"s2 :este -ovi-ento, a u-,anda re-etida de novo ao cando-,l, sua vel5a e QverdadeiraQ rai1 ori#inal, considerada pelos novos se#uidores co-o sendo -ais -isteriosa, -ais forte, -ais poderosa 9ue sua -oderna e e-,ran9uecida descendente2 :esse perodo da 5istLria ,rasileira, as vel5as tradi<7es at ento preservadas na Ba5ia e outros pontos do Pas encontrara- e)celentes condi<7es %

econ=-icas para se reprodu1ire- e se -ultiplicare- -ais ao sulI o alto custo dos ritos dei)ou de ser u- constran#i-ento 9ue as pudesse conter2 ( -ais, nesse perodo, i-portantes -ovi-entos de classe -dia ,uscava- por a9uilo 9ue poderia ser to-ado co-o as ra1es ori#inais da cultura ,rasileira2 Intelectuais, poetas, estudantes, escritores e artistas participara- desta e-preitada, 9ue tantas ve1es foi ,ater M porta das vel5as casas de cando-,l da Ba5ia2 Ir a Salvador para se ter o destino lido nos ,F1ios pelas -es$de$santo tornou$se u- must para -uitos, u-a necessidade 9ue preenc5ia o va1io a,erto por u- estilo de vida -oderno e seculari1ado to enfatica-ente constitudo co- as -udan<as sociais 9ue de-arcava- o 6eito de viver nas cidades industriali1adas do Sudeste, estilo de vida 6", 9ue- sa,eR, eivado de tantas desilus7es2 4 cando-,l encontrou condi<7es sociais, econ=-icas e culturais -uito favor"veis para o seu renasci-ento nu- novo territLrio, e- 9ue a presen<a de institui<7es de ori#e- ne#ra at ento pouco contava-2 :os novos terreiros de ori)"s 9ue fora- se criando ento, entretanto, podia- ser encontrados po,res de todas as ori#ens tnicas e raciais2 (les se interessara- pelo cando-,l2 ( os terreiros crescera- Ms centenas2 4 ter-o cando-,l desi#ne v"rios ritos co- diferentes Gnfases culturais, aos 9uais os se#uidores do o no-e de Qna<7esQ (/i-a, 1 JA'2 Basica-ente, as culturas africanas 9ue fora- as principais fontes culturais para as atuais Qna<7esQ de cando-,l viera- da "rea cultural ,anto (onde 5o6e esto os pases da 3n#ola, Con#o, Ba,o, Saire e @o<a-,i9ue' e da re#io sudanesa do Bolfo da Buin, 9ue contri,uiu co- os ioru,"s e os eTG$fons, circunscritos aos atuais territLrio da :i#ria e Benin2 @as estas ori#ens na verdade se interpenetra- tanto no Brasil co-o na ori#e- africana2 :a c5a-ada Qna<oQ 9ueto, na Ba5ia, predo-ina- os ori)"s e ritos de inicia<o de ori#e- ioru,"2 Uuando se fala e- cando-,l, #eral-ente a referGncia o cando-,l 9ueto e seus anti#os terreiros so os -ais con5ecidos> a Casa D

Branca do (n#en5o Oel5o, o cando-,l do 3laHeto, o 3) 4p= 3fon6" e o Bantois2 3s -es$de$santo de -aior prest#io e de visi,ilidade 9ue ultrapassou de -uitos as portas dos cando-,l tG- sido destas casas, co-o Pul9uria e @eninin5a, a-,as do Bantois, 4l#a, do 3laHeto, e 3nin5a, Sen5ora e Stella, do 4p= 3fon6"2 4 cando-,l 9ueto te- tido #rande influGncia so,re outras Qna<7esQ, 9ue tG- incorporado -uitas de suas pr"tica rituais2 Sua ln#ua ritual deriva do ioru,", -as o si#nificado das palavras e- #rande parte se perdeu atravs do te-po, sendo 5o6e -uito difcil tradu1ir os versos das canti#as sa#radas e i-possvel -anter conversa<o na ln#ua do cando-,l2 3l- do 9ueto, as se#uintes Qna<7esQ ta-,- so do tronco ioru," (ou na#=, co-o os povos ioru,anos so ta-,- deno-inados'> ef e i6e)" na Ba5ia, na#= ou e,a ePerna-,uco, oiL$i6e)" ou ,atu9ue de na<o no *io Brande do Sul, -ina$na#= no @aran5o, e a 9uase e)tinta Qna<oQ )a-," de 3la#oas e Perna-,uco2 3 Qna<oQ an#ola, de ori#e- ,anto, adotou o panteo dos ori)"s ioru,"s (e-,ora os c5a-e pelos no-es de seus es9uecidos in9uices, divindades ,antos V ver 3ne)o', assi- co-o incorporou -uitas das pr"ticas inici"ticas da na<o 9ueto2 Sua lin#ua#e- ritual, ta-,- intradu1vel, ori#inou$se predo-inante-ente das ln#uas 9ui-,undo e 9uicon#o2 :esta Qna<oQ, te- funda-ental i-port8ncia o culto dos ca,oclos, 9ue so espritos de ndios, considerados pelos anti#os africanos co-o sendo os verdadeiros ancestrais ,rasileiros, portanto os 9ue so di#nos de culto no novo territLrio a 9ue fora- confinados pela escravido2 4 cando-,l de ca,oclo u-a -odalidade do an#ola centrado no culto e)clusivo dos antepassados ind#enas (Santos, 1 ?I @2 0erretti, 1 A'2 0oraprovavel-ente o cando-,l an#ola e o de ca,oclo 9ue dera- ori#e- M u-,anda2 H" outras na<7es -enores de ori#e- ,anto, co-o a con#o e a ca-,inda, 5o6e 9uase inteira-ente a,sorvidas pela na<o an#ola2 3 na<o 6e6e$-a5in, do estado da Ba5ia, e a 6e6e$-ina, do @aran5o, derivara- suas tradi<7es e ln#ua ritual do eTG$fon, ou 6e6es, co-o 6" era-

c5a-ados pelos na#=s, e suas entidades centrais so os voduns2 3s tradi<7es rituais 6e6es fora- -uito i-portantes na for-a<o dos cando-,ls copredo-in8ncia ioru,"2 Iniciao no candombl queto 4 sacerdLcio e or#ani1a<o dos ritos para o culto dos ori)"s so co-ple)os, co- todo u- aprendi1ado 9ue ad-inistra os padr7es culturais de transe, pelo 9ual os deuses se -anifesta- no corpo de seus iniciados durante as ceri-=nias para sere- ad-irados, louvados, cultuados2 4s iniciados, fil5os e fil5as$de$santo (ia=, e- lin#ua#e- ritual', ta-,- so popular-ente deno-inados Qcavalos dos deusesQ u-a ve1 9ue o transe consiste ,asica-ente e- -ecanis-o pelo 9ual cada fil5o ou fil5a se dei)a caval#ar pela divindade, 9ue se apropria do corpo e da -ente do iniciado, nu- -odelo de transe inconsciente ,e- diferente da9uele do Hardecis-o, e- 9ue o -diu-, -es-o e- transe, deve se-pre per-anecer atento M presen<a do esprito2 4 processo de se transfor-ar nu- QcavaloQ u-a estrada lon#a, difcil e cara, cu6os est"#ios na Qna<oQ 9ueto pode- ser assi- su-ariados> Para co-e<ar, a -e$de$santo deve deter-inar, atravs do 6o#o de ,F1ios, 9ual o ori)" dono da ca,e<a da9uele indivduo (Bra#a, 1 JJ'2 (le ou ela rece,e ento u- fio de contas sacrali1ado, cu6as cores si-,oli1a- o seu ori)" (ver 3ne)o', dando$se incio a u- lon#o aprendi1ado 9ue aco-pan5ar" o -es-o por toda a vida2 3 pri-eira ceri-=nia privada a 9ue a novi<a (a,i' su,-etida consiste nu- sacrifcio votivo M sua prLpria ca,e<a (e,ori', para 9ue a ca,e<a possa se fortalecer e estar preparada para al#u- dia rece,er o ori)" no transe de possesso2 Para se iniciar co-o cavalo dos deuses, a a,i precisa 6untar din5eiro suficiente para co,rir os #astos co- as oferendas (ani-ais e a-pla variedade de ali-entos e o,6etos', roupas ceri-oniais, utenslios e adornos rituais e de-ais despesas suas, da fa-lia$de$santo, e eventual-ente de sua prLpria fa-lia durante o perodo de recluso inici"tica e- 9ue no estar", evidente-ente, disponvel para o tra,al5o no -undo profano2 J

Co-o parte da inicia<o, a novi<a per-anece e- recluso no terreiro por u- nF-ero e- torno de ?1 dias2 :a fase final da recluso, u-a representa<o -aterial do ori)" do iniciado (assenta-ento ou i,"$ori)"' lavada co- upreparado de fol5as sa#radas trituradas (a-assi'2 3 ca,e<a da novi<a raspada e pintada, assi- preparada para rece,er o ori)" no curso do sacrifcio ento oferecido (or='2 Dependendo do ori)", al#uns dos ani-ais se#uintes pode- ser oferecidos> ca,ritos, ovel5as, po-,as, #alin5as, #alos, cara-u6os2 4 san#ue derra-ado so,re a ca,e<a da novi<a, no assenta-ento do ori)" e no c5o do terreiro, criando este sacrifcio u- la<o sa#rado entre a novi<a, o seu ori)" e a co-unidade de culto, da 9ual a -e$de$santo a ca,e<a2 Durante a etapa das ceri-=nias inici"ticas e- 9ue a novi<a apresentada pela pri-eira ve1 M co-unidade, seu ori)" #rita seu no-e, fa1endo$se assi- recon5ecer por todos, co-pletando$se a inicia<o co-o ia= (iniciada 6ove- 9ue Qrece,eQ ori)"'2 4 ori)" est" pronto para ser feste6ado e para isso vestido e para-entado, e levado para 6unto dos ata,a9ues, para dan<ar, dan<ar e dan<ar2 :o cando-,l se-pre esto presentes o rit-o dos ta-,ores, os cantos, a dan<a e a co-ida (@otta, 1 1'2 E-a festa de louvor aos ori)"s (to9ue' se-pre se encerra co- u- #rande ,an9uete co-unit"rio (a6eu-, 9ue si#nifica Qva-os co-erQ', preparado co- carne dos ani-ais sacrificados2 4 novo fil5o ou fil5a$de$ santo dever" oferecer sacrifcios e ceri-=nias festivas ao final do pri-eiro, terceiro e sti-o ano de sua inicia<o2 :o sti-o anivers"rio, rece,e o #rau de senioridade (e,=-i, 9ue si#nifica Q-eu ir-o -ais vel5oQ', estando ritual-ente autori1ado a a,rir sua prLpria casa de culto2 Ceri-=nias sacrificiais so ta-,oferecidas e- outras etapas da vida, co-o no vi#si-o pri-eiro anivers"rio de inicia<o2 Uuando o e,=-i -orre, rituais fFne,res (a)e)G' so reali1ados pela co-unidade para 9ue o ori)" fi)ado na ca,e<a durante a pri-eira fase da inicia<o possa desli#ar$se do corpo e retornar ao -undo paralelo dos deuses (oru-' e para

9ue o esprito da pessoa -orta (e#u-' li,erte$se da9uele corpo, para renascer udia e poder de novo #o1ar dos pra1eres deste -undo2 Ritual e tica 4 cando-,l opera e- u- conte)to tico no 9ual a no<o 6ud"ico$crist de pecado no fa1 sentido2 3 diferen<a entre o ,e- e o -al depende ,asica-ente da rela<o entre o se#uidor e seu deus pessoal, o ori)"2 :o 5" u- siste-a de -oralidade referido ao ,e-$estar da coletividade 5u-ana, pautando$se o 9ue certo ou errado na rela<o entre cada indivduo e seu ori)" particular2 3 Gnfase do cando-,l est" no rito e na inicia<o, 9ue, co-o se viu ,reve-ente, 9uase inter-in"vel, #radual e secreta2 4 culto de-anda sacrifcio de san#ue ani-al, oferta de ali-entos e v"rios in#redientes2 3 carne dos ani-ais a,atidos nos sacrifcios votivos co-ida pelos -e-,ros da co-unidade reli#iosa, en9uanto o san#ue e certas partes dos ani-ais, co-o patas e ca,e<a, Lr#os internos e costelas, so oferecidas aos ori)"s2 So-ente iniciados tG- acesso a estas ceri-=nias, condu1idas e- espa<os privativos deno-inados 9uartos$de$santo2 E-a ve1 9ue o aprendi1ado reli#ioso se-pre se d" lon#e dos ol5os do pF,lico, a reli#io aca,a por se reco,rir de u-a aura de so-,ras e -istrios, e-,ora todas as dan<as, 9ue so o ponto alto das cele,ra<7es, ocorra- se-pre no ,arraco, 9ue o espa<o a,erto ao pF,lico2 3s cele,ra<7es de ,arraco, os to9ues, consiste- nu-a se9WGncia de dan<as, e- 9ue, u- por u-, so 5onrados todos os ori)"s, cada u- se -anifestando no corpo de seus fil5os e fil5as, sendo vestidos co- roupas de cores especficas, usando nas -os ferra-entas e o,6etos particulares a cada u- deles, e)pressando$se e#estos e passos 9ue reprodu1e- si-,olica-ente cenas de suas ,io#rafias -ticas2 (ssa se9WGncia de -Fsica e dan<a, se-pre ao so- dos ta-,ores (c5a-ados ru-, ru-pi e l' desi#nada )irG, 9ue e- ioru," si#nifica Qva-os dan<arQ2 4 lado pF,lico do cando-,l se-pre festivo, ,onito, esplendoroso, e)a#erado para os padr7es europeus e e)trovertido2 1& estetica-ente

Para o #rande pF,lico, desatento para o difcil lado da inicia<o, o cando-,l visto co-o u- #rande palco e- 9ue se reprodu1e- tradi<7es afro$ ,rasileiras i#ual-ente presentes, e- -enor #rau, e- outras esferas da cultura, co-o a -Fsica e a escola de sa-,a2 Para o no iniciado, dificil-ente se conce,e 9ue a ceri-=nia de cele,ra<o no cando-,l se6a al#o -ais 9ue u- eterno dan<ar dos deuses africanos2 Seguidores e clientes 4 cando-,l atende a u-a #rande de-anda por servi<os -"#ico$reli#iosos de u-a lar#a clientela 9ue no necessaria-ente to-a parte e- 9ual9uer aspecto das atividades do culto2 4s clientes procura- a -e ou pai$de$santo para o 6o#o de ,F1ios, o or"culo do cando-,l, atravs do 9ual pro,le-as so desvendados e oferendas so prescritas para sua solu<o2 4 cliente pa#a pelo 6o#o de ,F1ios e pelo sacrifcio propiciatLrio (e,L' eventual-ente reco-endado2 4 cliente e- #eral fica sa,endo 9ual o ori)" dono de sua ca,e<a e pode -es-o co-parecer Ms festas e- 9ue se fa1 a cele,ra<o de seu ori)", podendo cola,orar co- al#udin5eiro no preparo das festividades, e-,ora no sele nen5u- co-pro-isso coa reli#io2 4 cliente sa,e 9uase nada so,re o processo inici"tico e nunca to-a parte nele2 (ntretanto, ele te- u-a dupla i-port8ncia> antes de -ais nada, sua de-anda por servi<os a6uda a le#iti-ar o terreiro e o #rupo reli#ioso e- ter-os sociais2 Se#undo, da clientela 9ue prov-, na -aioria dos terreiros, u-a su,stancial parte dos fundos necess"rios para as despesas co- as atividades sacrificiais2 Co-u-ente, sacerdotes e sacerdotisas do cando-,l 9ue ad9uirealto #rau de prest#io na sociedade inclusiva #osta- de no-ear, entre seus clientes, fi#uras i-portantes dos -ais diversos se#-entos da sociedade2 Devotos das reli#i7es afro$,rasileiras pode- cultuar ta-,- outras entidades 9ue no os ori)"s africanos, co-o os ca,oclos (espritos de ndios ,rasileiros' e encantados (5u-anos 9ue teria- vivido e- outras pocas e outros pases'2 Durante o transe ritual, os ca,oclos conversa- co- seus se#uidores e 11

a-i#os, oferecendo consel5os e fLr-ulas -"#icas para o trata-ento de todos os tipos de pro,le-as2 3 or#ani1a<o dos pante7es de divindades africanas nos terreiros varia de acordo co- cada na<o de cando-,l (Santos, 1 1 ?I @2 0erretti, ;'2 Ca,oclos e pretos$vel5os (espritos de escravos' so centrais na u-,anda,

e- 9ue estas entidades tG- papel -ais i-portante no cotidiano da reli#io do 9ue os prLprios ori)"s2 III: Comportamento humano como herana dos orixs Se#undo o cando-,l, cada pessoa pertence a u- deus deter-inado, 9ue o sen5or de sua ca,e<a e -ente e de 9ue- 5erda caractersticas fsicas e de personalidade2 X prerro#ativa reli#iosa do pai ou -e$de$santo desco,rir esta ori#e- -tica atravs do 6o#o de ,F1ios2 (sse con5eci-ento a,soluta-ente i-perativo no processo de inicia<o de novos devotos e -es-o para se fa1ereprevis7es do futuro para os clientes e resolver seus pro,le-as2 (-,ora na Yfrica 5a6a re#istro de culto a cerca de A&& ori)"s, apenas duas de1enas deles so,revivera- no Brasil2 3 cada u- destes ca,e o papel de re#er e controlar for<as da nature1a e aspectos do -undo, da sociedade e da pessoa 5u-ana2 Cada u- tesuas prLprias caractersticas, ele-entos naturais, cores si-,Llicas, vestu"rio, -Fsicas, ali-entos, ,e,idas, al- de se caracteri1ar por Gnfase e- certos tra<os de personalidade, dese6os, defeitos, etc2 (ver 3ne)o'2 :en5u- ori)" neinteira-ente ,o-, ne- inteira-ente -au2 :o<7es ocidentais de ,e- e -al esto ausentes da reli#io dos ori)"s no Brasil2 ( os devotos acredita- 9ue os 5o-ens e -ul5eres 5erda- -uitos dos atri,utos de personalidade de seus ori)"s, de -odo 9ue e- -uitas situa<7es a conduta de al#u- pode ser espel5ada e- passa#ens -ticas 9ue relata- as aventuras dos ori)"s2 Isto evidente-ente le#iti-a, aos ol5os da co-unidade de culto, tanto as reali1a<7es co-o as faltas de cada u-2 Oe6a-os a,reviada-ente al#u-as das caractersticas de personalidade -ais usual-ente atri,udas aos ori)"s por seus se#uidores!>
!

Confor-e pes9uisa reali1ada e- D& terreiros paulistas de cando-,l, so,retudo e- trGs deles e- 9ue o tra,al5o de ca-po foi -ais de-orado> o IlG 3) 4ssai- DarG, de Pai Doda Bra#a de 4ssai-, ePiritu,a, o IlG 3) Ze-o6" 4ruHor 4#u-, de Pai 3r-ando Oallado de 4#u-, e- Itapevi, e o Ile /euiT[ato, de @e Sandra @edeiros (pe#a de \an#=, e- Buarare-a (Prandi, 1 1a'2 4s estereLtipos a9ui apresentados so e- #rande parte coincidentes co- a9ueles col5idos e- Salvador, no *io de Caneiro, e -es-o na Yfrica, confor-e /pine, 1 J1I 3u#ras, 1 J;I Oer#er, 1 J%a2

1?

E u V Deus -ensa#eiro, divindade trickster, o trapaceiro2 (- 9ual9uer ceri-=nia se-pre o pri-eiro a ser 5o-ena#eado, para se evitar 9ue se enraive<a e atrapal5e o ritual2 Buardio das encru1il5adas e das portas da rua2 Sincreti1ado co- o Dia,o catLlico2 Seus s-,olos so u- porrete f"lico e tridentes de ferro2 4s se#uidores acredita- 9ue as pessoas consa#radas a ()u so inteli#entes, se)[, r"pidas, carnais, licenciosas, 9uentes, erLticas e su6as2 0il5os de ()u #osta- de co-er e ,e,er e- de-asia2 :o se deve confiar nunca nu- fil5o ou nu-a fil5a de ()u2 (les so os -el5ores, -as eles decide- 9uando o 9uere- ser2 :o so dados ao casa-ento, #osta- de andar so1in5os pelas ruas, ,e,endo e o,servando os outros para apan5"$los desprevenidos2 Deve$se pa#ar a ()u co- din5eiro, co-ida, aten<o se-pre 9ue se precise de u- favor dele2 Co-o o pai, fil5os de ()u nunca fa1e- nada se- pa#a2 3 sauda<o a ()u Laroy] !gum " Deus da #uerra, do ferro, da -etalur#ia e da tecnolo#ia2 Sincreti1ado co- Santo 3nt=nio e So Cor#e2 X o ori)" 9ue te- o poder de a,rir os ca-in5os, facilitando via#ens e pro#ressos na vida2 4s estereLtipos -ostra- os fil5os de 4#u- co-o tei-osos, apai)onados e co- certa frie1a racional2 (les so -uito tra,al5adores, especial-ente -oldados para o tra,al5o -anual e para as atividades tcnicas2 (-,ora eles usual-ente fa<a- 9ual9uer coisa por u- a-i#o, os fil5os e fil5as de 4#u- no sa,e- a-ar se- -ac5ucar> despeda<a- cora<7es2 3credita$se 9ue se6a- -uito ,e- dotados se)ual-ente, tanto 9uanto os fil5os de ()u, ir-o de 4#u-2 (-,ora eles possa- ter -uitos interesses, os fil5os de 4#u- prefere- as coisas pr"ticas, detestando 9ual9uer tra,al5o intelectual2 (les do ,ons #uerreiros, policiais, soldados, -ec8nicos, tcnicos2 Sauda<o> Ogunh] ! #ssi V Deus da ca<a2 Sincreti1ado co- So Cor#e e So Se,astio2 4ri)" da fartura2 Seus fil5os so ele#antes, #raciosos, )eretas, curiosos e solit"rios2 (-,ora dGe- ,ons pais e ,oas -es, tG- se-pre dificuldade co- o ser a-ado2 So a-i#"veis, pacientes e -uitas ve1es in#Gnuos2 4s fil5os de 4)Lssi tGaparGncia 6ovial e parece 9ue esto se-pre M procura de al#u-a coisa2 :o conse#ue- ser -ono#8-icos2 ^G- de ca<ar noite e dia2 Por isso so considerados irrespons"veis2 De fato, eles se sente- livres para 9ue,rar 9ual9uer co-pro-isso 9ue no l5es a#rade -ais2 Dificil-ente eles se sente- o,ri#ados a co-parecer a u- encontro -arcado, 9uando outra coisa -ais interessante cru1a o seu ca-in5o2 Ok ar] !baluai$ ou !mulu V Deus da varola, das pra#as e doen<as2 X relacionado co- todo o tipo de -al fsico e suas curas2 3ssociado aos ce-itrios, 1;

solos e su,solos2 Sincreti1ado co- So /"1aro e So *o9ue2 Seus fil5os aparenta- u- aspecto depri-ido2 So ne#ativos, pessi-istas, inspirando pena2 (les parece- pouco a-i#os, -as por9ue so t-idos e enver#on5ados2 Se6a a-i#o de u- deles e vocG desco,rir" 9ue tudo o 9ue eles precisa- para ser as -el5ores pessoas do -undo de u- pouco de aten<o e u-a pitada de a-or2 Uuando envel5ece-, al#uns se torna- s",ios, outros parece- co-pletos idiotas2 X 9ue apenas 9uere- ficar so1in5os2 Atot] %ang& V Deus do trovo e da 6usti<a2 Sincreti1ado co- So Cer=ni-o2 Seus fil5os se do ,e- e- atividades e assuntos 9ue envolve- 6usti<a, ne#Lcios e ,urocracia2 Sente- 9ue nascera- para ser reis e rain5as, -as usual-ente aca,ase co-portando co-o ple,eus2 So tei-osos, resolutos e #lut7esI #ananciosos por din5eiro, co-ida e poder2 E-a pessoa de \an#= #osta de se -ostrar co- -uitos a-antes, e-,ora no se6a- recon5ecidos co-o pessoas capa1es de #randes proe1as se)uais2 Oive- para lutar e para envolver as pessoas 9ue o cerca- na sua prLpria e inter-in"vel #uerra pessoal2 Bosta- de criar suas fa-lias, prote#endo seus re,entos al- do usual2 Por isso so -uito ,ons a-i#os e e)celentes pais2 Ka kabiesile] ! um V Deusa da "#ua doce, do ouro, da fertilidade e do a-or2 Sincreti1ada co- :ossa Sen5ora das Candeias2 Sen5ora da vaidade, ela foi a esposa favorita de \an#=2 4s fil5os e fil5as de 4)u- so pessoas atrativas, sedutoras, -an5osas e insinuantes2 (las sa,e- co-o -ano,rar os seus a-oresI so ,oas na feiti<aria e na previso do futuro2 3dora- adivin5ar se#redos e -istrios2 So or#ul5osas da ,ele1a 9ue pensa- ter por direito natural2 Pode- ser -uito vaidosas, atrevidas e arro#antes2 Di1e- 9ue sa,e- tudo do a-or, do na-oro e do casa-ento, -as tG- -uita dificuldade e- criar seus fil5os ade9uada-ente, -uitas ve1es at se es9uecendo 9ue eles e)iste-2 :o #osta- da po,re1a e ne- da solido2 Sauda<o> Ora yey ] Ians ou !i' V Deusa dos raios, dos ventos e das te-pestades2 X a esposa de \an#= 9ue o aco-pan5a na #uerra2 4ri)" #uerreira 9ue leva a al-a dos -ortos ao outro -undo2 Sincreti1ada co- Santa B"r,ara2 Seus fil5os e fil5as so -ais dotados para a pr"tica do se)o do 9ue para o cultivo do a-or2 Deusa do erotis-o, ela u-a espcie de entidade fe-inista2 3s pessoas de Ians so ,ril5antes, conversadoras, espal5afatosas, ,ocudas e cora6osas2 Detesta- fa1er pe9uenos servi<os e- favor dos outros, pois sente- 9ue isso contraria sua -a6estade2 (las pode- dar a vida pela pessoa a-ada, -as 6a-ais perdoa- u-a trai<o2 !arrei] 1A

Ieman(' V Deusa dos #randes rios, dos -ares, dos oceanos2 Cultuada no Brasil co-o -e de -uitos ori)"s2 Sincreti1ada co- :ossa Sen5ora da Concei<o2 0re9Wente-ente representada por u-a sereia, sua est"tua pode ser vista e- 9uase todas as cidades ao lon#o da costa ,rasileira2 (la a #rande -e, dos ori)"s e do Brasil, a 9ue- prote#e co-o padroeira, sendo i#ual-ente :ossa Sen5ora da Concei<o 3parecida2 4s fil5os e fil5as de Ie-an6" torna-$se ,ons pais e ,oas -es2 Prote#e- seus fil5os co-o le7es2 Seu -aior defeito falar de-aisI so incapa1es de #uardar u- se#redo2 Bosta- -uito do tra,al5o e de derrotar a po,re1a2 0isica-ente so pessoas pouco atraentes, -ul5eres de ,ustos e)a#erados, e sua presen<a entre outras pessoas se-pre p"lida2 Sauda<o> Odoy"] ! al' V Deus da cria<o2 Sincreti1ado co- Cesus Cristo2 Seus se#uidores veste-$se de ,ranco Ms se)tas$feiras2 X se-pre o Flti-o a ser louvado durante as ceri-=nias reli#iosos afro$,rasileirasI reverenciado pelos de-ais ori)"s2 Co-o criador, ele -odelou os pri-eiros seres 5u-anos2 Uuando se revela no transe, apresenta$se de duas for-as> o vel5o 4)aluf, cansado e encurvado, -ovendo$se va#arosa-ente, 9uase incapa1 de dan<arI o 6ove- 4)a#ui, dan<ando r"pido co-o o #uerreiro2 Por ter inventado o pilo para preparar o in5a-e co-o seu prato favorito, 4)a#ui considerado o criador da cultura -aterial2 3o invs de sacrifcio de san#ue de ani-ais 9uentes, 4)al" prefere o san#ue frio dos caracLis2 4s fil5os de 4)al" #osta- do poder, do tra,al5o criativo, aprecia- ser ,etratados e -ostra-$se -and7es e deter-inados na rela<o co- os outros2 So -el5ores no a-or do 9ue no se)o, #osta- -uito de aprender e de ensinar, -as nunca ensina- a li<o co-pleta-ente2 So calados e c5atos2 Bosta- de desafios, so -uito ,ons a-i#os e -uito ,ons advers"rios aos 9ue se atreve- a se opor a eles2 Povo de 4)al" nunca desiste2 !a #ab"]

Q^al pai, tal fil5o2Q 3ssi-, cada ori)" te- u- tipo -tico 9ue reli#iosa-ente atri,udo aos seus descendentes, seus fil5os e fil5as2 3travs de -itos, a reli#io fornece padr7es de co-porta-ento 9ue -odela-, refor<a- e le#iti-a- o co-porta-ento dos fiis (Oer#er, 1 %!, 1 J%,'2 De fato, o se#uidor do cando-,l pode si-ples-ente to-ar os atri,utos do seu ori)" co-o se fosse- os seus prLprios e tentar se parecer co- ele, ou 1%

recon5ecer atravs dos atri,utos da divindade ,ases 9ue 6ustifica- sua conduta2 4s padr7es apresentados pelos -itos dos ori)"s pode- assi- ser usados co-o -odelo a ser se#uido, ou co-o valida<o social para u- -odo de conduta 6" presente2 E- iniciado pode, ao fa-iliari1ar$se co- seus estereLtipos -ticos, identificar$se co- eles e refor<ar certos co-porta-ento, ou si-ples-ente c5a-ar a aten<o dos de-ais para este ou a9uele tra<o 9ue sela sua identidade -tica2 @udar ou no o co-porta-ento no i-portanteI o 9ue conta sentir$se prL)i-o do -odelo divino2 3l- de seu ori)" dono da ca,e<a, acredita$se 9ue cada pessoa te- use#undo ori)", 9ue atua co-o u-a divindade associada (6untL' 9ue co-ple-enta o pri-eiro2 Di1$se, por e)e-plo> Qsou fil5o de 4)al" e Ie-an6"Q2 Beral-ente, se o pri-eiro -asculino, o se#undo fe-inino, e vice$versa, co-o se cada utivesse pai e -e2 3 se#unda divindade te- papel i-portante na defini<o do co-porta-ento, per-itindo opera$se co- co-,ina<7es -uito ricas2 Co-o cada ori)" particular da pessoa deriva de u-a 9ualidade do ori)" #eral, 9ue pode ser o ori)" e- idade 6ove- ou 6" idoso, ou o ori)" e- te-po de pa1 ou de #uerra, co-o rei ou co-o sFdito etc2 etc2, a varia<7es 9ue serve- co-o -odelos so 9uase ines#ot"veis2 _s ve1es, 9uando certas caractersticas incontestes de u- ori)" no se a6usta- a u-a pessoa tida co-o seu fil5o, no inco-u- nos -eios do cando-,l duvidar$se da9uela filia<o, suspeitando$se 9ue a9uele iniciado est" co- o Qsanto erradoQ, ou se6a, -al identificado pela -e ou pai$de$santo respons"vel pela inicia<o2 :este caso, o verdadeiro ori)" te- 9ue ser desco,erto e o processo de inicia<o reordenado2 Pode acontecer ta-,- a suspeita de 9ue o santo est" certo, -as 9ue certas passa#ens -ticas de sua ,io#rafia, 9ue e)plicaria- a9ueles co-porta-entos, esto perdidas2 :o cando-,l se-pre se te- a idia de 9ue parte do con5eci-ento -tico e ritual foi perdido na transposi<o da Yfrica para o Brasil, e de 9ue e- al#u- lu#ar e)iste u-a verdade

1D

perdida, u- con5eci-ento es9uecido, u-a revela<o escondida2 Pode$se -udar de santo, ou encetar inter-in"vel ,usca deste con5eci-ento QfaltanteQ, ,usca 9ue vai de terreiro e- terreiro, de cidade e- cidade, na rota final para Salvador V recon5ecida-ente o #rande centro do con5eci-ento sacerdotal, do a) V, e Ms ve1es at a Yfrica e no raro M -era etno#rafia acadG-ica2 *econ5ece$se 9ue falta al#u-a coisa 9ue precisa ser recuperada, co-pletada2 3 constru<o da reli#io, de seus deuses, s-,olos e si#nificados estar" se-pre lon#e de ter se co-pletado2 4s se#uidores, evidente-ente, nunca se do conta disso2 I : Religies ticas e religies mgicas 4 cando-,l u-a reli#io ,asica-ente ritual e a$tica, 9ue V talve1 por isso -es-o V veio a se constituir co-o u-a alternativa sacral i-portante para diferentes se#-entos sociais 9ue vive- nu-a sociedade co-o a nossa, e- 9ue tica, cLdi#o -oral e nor-as de co-porta-ento estritas pode- valer pouco, ou co-portar valores -uito diferentes2 :as reli#i7es ticas, a -stica e)t"tica, a e)periGncia reli#iosa do transe (9ue o caso do cando-,l', d" lu#ar ao e)peri-entar a idia de dever, retri,ui<o e piedade para co- o prL)i-o, 9ue o funda-ento reli#ioso V e da reli#io V do -odo de vida, a ra1o de e)istGncia e o -eio de salva<o2 3 trans#resso dei)a de estar relacionada co- a i-propriedade ritual para ser a trans#resso de u- princpio, tico, nor-ativo2 :esse tipo, a reli#io fonte e #uardi da -oralidade entre os 5o-ens, 6" 9ue deus a potGncia tica plena e esi2 :as reli#i7es -"#icas, ao contr"rio, no 5" a idia de salva<o, a de ,usca necess"ria de u- outro -undo e- 9ue a corrup<o est" superada, -as si- a procura de interferGncia neste -undo presente atravs do uso de for<as sa#radas 9ue vG-, elas si-, do outro -undo2 :esta classe de reli#i7es -"#icas e rituais pode-os perfeita-ente en)er#ar o cando-,l> QSeus deuses so fortes, copai)7es an"lo#as Ms dos 5o-ens, alternada-ente valentes ou prfidos, a-i#os e

1!

ini-i#os entre si e contra os 5o-ens, -as e- todo caso inteira-ente desprovidos de -oralidade, e, tanto 9uanto os 5o-ens, passveis de su,orno, -ediante o sacrifcio, e coa#idos por procedi-entos -"#icos 9ue fa1e- co- 9ue os 5o-ens ven5a- a se tornar, pelo con5eci-ento 9ue estes aca,a- tendo dos deuses todos, -ais fortes do 9ue os prLprios deusesQ (`e,er, 1 D , v2?> & '2 (sses deuses, 9ue so tantos, e ne- -es-o se con5ece- entre si, -as 9ue so con5ecidos pelo sacerdote$feiticeiro, 9ue pode, inclusive, 6o#ar u- contra o outro para o,ter favores para os 5o-ens, esses deuses nunca c5e#a- a ser potGncias ticas 9ue e)i#e- e reco-pensa- o ,e- e casti#a- o -alI eles esto preocupados co- a sua prLpria so,revivGncia e, para isso, co- o cuidado de seus adeptos particulares2 Da as reli#i7es -"#icas no se caracteri1are- pela e)istGncia de u- pacto #eral de luta do ,e- contra o -al2 :elas, o sacerdLcio e o cu-pri-ento de prescri<7es rituais tG- finalidade -era-ente utilit"ria de -anipula<o do -undo natural e no natural, de e)erccio de poder so,re for<as e entidades so,renaturais -alficas e de-onacas, de ata9ue e defesa e- rela<o M a<o do outro, 9ue se-pre u- ini-i#o potencial, u- oponente2 :o 5" u-a teodicia capa1 de nuclear a reli#io e ne- desenvolver especula<7es ticas so,re a orde- cLs-ica, -es-o por9ue a reli#io V no caso do cando-,l V 6" se desenvolveu co-o u-a colc5a de retal5os, fra#-entos cu6a unidade ve- sendo ainda ,uscada por al#uns de seus adeptos 9ue se p7e- esta 9uesto da e)plica<o da orde- cLs-ica, ainda 9ue nu- plano 9ue precede o encontro de u- fi- transcendente, e 9ue se a-para nu-a etno#rafia 9ue relativisa as culturas e le#iti-a co-o i#ual-ente unior#ani1adoras do cos-o as diferentes for-as de reli#io2 Por e)e-plo, Cuana dos Santos, e- Os nag e a morte (1 JD', parte de u-a ,ase e-prica oferecida por suas pes9uisas no Brasil e na Yfrica, e co- u-a reinterpreta<o apoiada na etno#rafia, cria, no papel, u-a reli#io 9ue no se pode encontrar ne- no Brasil ne- na Yfrica, propondo para cada di-enso ritual da reli#io 9ue ela reconstitui

1J

si#nificados 9ue procura- dar Ms partes o sentido de u- todo, dando$se M reli#io u-a for-a aca,ada 9ue ela no te-2 Creio no ser difcil i-a#inar 9ue o cando-,l, de fato, co-porta ele-entos desses dois #randes tipos de reli#io, -as no con6unto se apro)i-a -ais das reli#i7es -"#icas e rituais, e, co-o reli#io de servi<o, c5e#a pratica-ente a se colar no tipo estrito de reli#io -"#ica2 4 prLprio -ovi-ento recente de a,andono do sincretis-o catLlico leva a u- certo esva1ia-ento a)iolL#ico, esva1ia-ento de u-a tica, ainda 9ue tGnue, partil5ada e- co-unidades de cando-,l anti#as, e-prestada do catolicis-o, ou i-posta por ele, u-a ve1 9ue as 9uest7es de -oralidade fora- u- terreno 9ue o catolicis-o do-inador reservou para si e para seu controle no curso da for-a<o das reli#i7es ne#ras no Brasil2 :este -ovi-ento, entretanto, o cando-,l no pode -ais voltar M tri,o ori#inal ne- ao -odelo de 6usti<a tradicional do ancestral, o e#un#un, para re#rar a conduta na vida cotidiana2 ( ne- precisa disto, pois no -ais no #rupo fec5ado 9ue est" 5o6e sua for<a e sua i-port8ncia co-o reli#io2 De todo -odo, foi e)ata-ente o desprendi-ento do cando-,l de suas de a-arras tnicas ori#inais 9ue o transfor-ou nu-a reli#io para todos, ainda 9ue sendo (ou talve1 por9ue' u-a reli#io atica, per-itindo ta-,- a oferta de servi<os -"#icos para u-a popula<o fora do #rupo de culto, 9ue est" 5a,ituada a co-por, co- ,ase e- -uitos fra#-entos de ori#ens diferentes, for-as privadas, Ms ve1es at pessoais, de interpreta<o do -undo e de interven<o nele por -eios o,6etivos e su,6etivos e cu6o acesso est" codificado nu-a rela<o de troca, nu-a rela<o co-ercial para u- tipo de consu-o i-ediato, diversificado e particulari1"vel 9ue contraposto ao consu-o -assificado 9ue a sociedade pressup7e e o,ri#a2 (stou -e referindo especial-ente a indivduos de classe -dia 9ue usa- e)peri-entar cLdi#os co- os 9uais no -antG- vnculos e co-pro-issos duradouros, e 9ue o fa1e- por sua livre escol5a, podendo contar co- u- repertLrio tanto -ais variado 9uanto possvel2

: !ma religi"o para os exclu#do 4s cultos dos ori)"s no Brasil, dos 9uais e)cluo e- #rande parte a u-,anda, pela di-enso Hardecista$catLlica 9ue co-p7e seu plano de -oralidade, -as nos 9uais incluo as for-as do cando-,l ,aiano, do )an#= perna-,ucano, ,atu9ue #aFc5o, ta-,or$de$-ina do :ordeste ocidental etc2, tG- sido, pelo -enos desde os anos ;&, e ininterrupta-ente, verdadeiros redutos 5o-osse)uais, de 5o-osse)uais de classe social inferior2 Co- e)ce<o de *ut5 /andes, e- seu escrito de 1 A& (/andes, 1 D!', at ,e- pouco te-po os pes9uisadores 9ue eri#ira- a literatura cientfica so,re o cando-,l se-pre escondera- este fato, ou ao -enos o relevara- co-o tra<o de al#u- terreiro Qcultural-ente decadenteQ2 4ra, o 5o-osse)ualis-o est" presente -es-o nas casas -ais tradicionais do pas, no viu 9ue- no 9uis (so,re estudos conte-por8neos, ver ,i,lio#rafia e^ei)eira, 1 J!'2 4 5o-osse)ual, so,retudo o 5o-e-, se-pre foi o,ri#ado a pu,lici1ar a sua inti-idade co-o Fnico -eio de encontrar parceria se)ual, e, ao pu,lici1ar sua inti-idade, o,ri#ava$se a dese-pen5ar u- papel social 9ue no pusesse e- risco a sua ,usca de parceiro, isto , 9ue no pusesse e- risco o parceiro potencial, upapel 9ue o -ostrava co-o o de fora, o diferente, o no includo, -as 9ue ainda assi- no c5e#ava a oferecer 9ual9uer risco de Qconta-ina<oQ do parceiro, 9ue para efeito pF,lico no c5e#ava nunca a -udar de papel se)ual2 Sua diferen<a o o,ri#ou a desenvolver padr7es de conduta 9ue o identificasse facil-ente> para ser 5o-osse)ual era preciso -ostrar$se 5o-osse)ual2 Pois nen5u-a institui<o social no Brasil, afora o cando-,l, 6a-ais aceitou o 5o-osse)ual co-o u-a cate#oria 9ue no precisa necessaria-ente esconder$se, anulando$o en9uanto tal2 SL co- os -ovi-entos #a[ de ori#e- norte$a-ericana, a partir dos anos D&, 9ue se ,uscou 9ue,rar a idia de 9ue o 5o-osse)ual tin5a 9ue QparecerQ diferente, nu- 6o#o 9ue valori1ou a se-el5an<a e 9ue, talve1, ten5a dado suporte para a #uetifica<o e Qfor-a<o de-o#r"ficaQ dos 5o6e deno-inados Q#rupos de riscoQ da 3IDS2

?&

(sta aceita<o de u- #rupo to pro,le-"tico para outras institui<7es, reli#iosas ou no, ta-,- de-onstra a aceita<o 9ue o cando-,l te- deste -undo, -es-o 9uando, no e)tre-o, trata$se do -undo da rua, do cais do porto, dos -eretrcios e portas de cadeia2 Brandssi-a e e)e-plar a capacidade do cando-,l de 6untar os santos aos pecadores, o -aculado ao li-po, o feio ao ,onito2 Se concordar-os 9ue as -aiores concentra<7es relativas de 5o-osse)uais e ,isse)uais ocorre- nas #randes cidades, onde pode- refu#iar$se no anoni-ato e na indiferen<a 9ue os #randes centros oferece- (al- de oferecere- locais e institui<7es de pu,lici1a<o, 9ue na cidade #rande pode- funcionar co-o espa<os fec5ados, isto , pF,licos por- privati1ados', encontra-os u-a ra1o a -ais para o sucesso do cando-,l e- So Paulo V a possi,ilidade de fa1er parte de u#rupo reli#ioso, isto , voltado para o e)erccio da f, -as 9ue ao -es-o te-po lFdico, refor<ador da personalidade, capa1 de aproveitar os talentos estticos individuais e, por 9ue noR, u- nada despre1vel -eio de -o,ilidade social e acu-ula<o de prest#io, coisas -uito pouco ou nada acessveis aos 5o-osse)uais e- nossa sociedade2 3inda -ais 9uando se po,re, pardo, -i#rante, pouco escolari1ado2 4 cando-,l assi-, de fato, u-a reli#io apetrec5ada para oferecer estrat#ias de vida 9ue as ciGncias sociais 6a-ais i-a#inara-2 (sta rela<o entre sacerdLcio e 5o-osse)ualidade no prerro#ativa nedo cando-,l e ne- de nossa civili1a<o2 @as o 9ue fa1 do cando-,l u-a reli#io to sin#ular o fato de 9ue todos os seus adeptos deve- e)ercer necessaria-ente al#u- tipo de car#o sacerdotal2 ( 9ual9uer 9ue se6a o car#o sacerdotal ocupado, nin#u- precisa esconder ou disfar<ar suas preferGncias se)uais2 3o contr"rio, pode at usar o car#o para le#iti-ar a preferGncia, co-o se usa o ori)" para e)plicar a diferen<a2 Para -el5or entender-os isso tudo, entretanto, tera-os ta-,- 9ue no dei)ar es9uecido o fato de contar-os inclusive co- variantes de u-a socia,ilidade, 6eitos de ser e de viver, vivenciadas por #rande parte da popula<o ,rasileira -ais po,re (9ue de todo lu#ar do pas vai

?1

se 6untando nas periferias -etropolitanas', 5o6e no i-portando -uito -ais sua ori#e- de cor, -as 9ue resultante ta-,- do nosso recente passado escravista, 9ue a-putava nor-as de conduta, supri-ia institui<7es fa-iliares e alei6ava at -es-o as reli#i7es das popula<7es escravas2 Donde fica evidentssi-o ser o cando-,l u-a reli#io ,rasileira -uito -ais 9ue a si-ples reprodu<o de cultos africanos aos ori)"s co-o e)istira- e co-o e)iste- al-$-ar2 Considero ,astante si#nificativo o fato de o culto aos ori)"s, no Brasil, ter se QdescoladoQ do culto dos antepassados, os e#un#uns a 9ue 6" -e referi (os 9uais a9ui #an5ara- u- culto M parte nos cando-,ls de e#un#un'2 :a Yfrica, eles no era- apenas partes de u-es-o universo reli#ioso> o ori)" era cultuado para 1elar pela fa-lia e pelo indivduo, o antepassado era cultuado para cuidar da co-unidade co-o u- todo2 4 antepassado #arantia a re#ra, o ori)" #arantia a for<a sa#rada a#indo so,re a nature1a2 @as se o cando-,l li,era o indivduo, ele li,era ta-,- o -undo2 (le no te- u-a -ensa#e- para o -undo, no sa,eria o 9ue fa1er co- ele se l5e fosse dado transfor-"$lo, no u-a reli#io da palavra, nunca ser" salvacionista2 X se- dFvida u-a reli#io para a -etrLpole, -as so-ente para u-a parte dela, co-o destino das outras reli#i7es 5o6e2 4 cando-,l pode ser a reli#io ou a -a#ia da9uele 9ue 6" se fartou da transcendGncia despeda<ada pelo consu-o da ra1o, da ciGncia e da tecnolo#ia e 9ue se encontrou desacreditado do sentido de u- -undo inteira-ente desencantado V e o cando-,l ser" a u-a reli#io atica para u-a sociedade pLs$tica2 @as ta-,- pode ser a reli#io e a -a#ia da9uele 9ue se9uer c5e#ou a e)peri-entar a supera<o das condi<7es de vida cal<adas por u-a certa socia,ilidade do salve$se 9ue- puder, onde o outro no conta e, 9uando conta, conta ou co-o opressor ou co-o vti-a potencial, co-o ini-i#o, co-o indese6"vel, co-o o 9ue torna de-asiado pesado o fardo de viver nu- -undo 9ue parece ser por de-ais desordenado V e o cando-,l poder" ser ento u-a reli#io atica para u-a sociedade pr$tica2

??

I: $acerdotes e %eiticeiros :o cando-,l, a inicia<o si#nifica fa1er parte dos 9uadros sacerdotais, 9ue so ,asica-ente de duas nature1as (dos 9ue entra- e- transe e dos 9ue no', or#ani1ados 5ierar9uica-ente e 9ue pressup7e- u- tipo de -o,ilidade e$ o!ere o!erato2 ^odo ia= 9ue passar por suas o,ri#a<7es pode c5e#ar a pai$de$santo ou -e$de$santo, independente-ente de seu co-porta-ento na vida cotidiana, isto , fora dos li-ites i-postos pelas o,ri#a<7es rituais do devoto para co- seu deus e al5eio aos deveres de lealdade para co- o seu iniciador, o 9ual, entretanto, pode ser su,stitudo por outro atravs de ado<o ritual, se-pre 9ue ocorrer, por u-otivo ou outro, 9ue,ra pF,lica desta rela<o de lealdade e dependGncia2 Ser pai ou -e$de$santo no aspira<o de todos os iniciados, ne- 6a-ais pode ser e- se tratando da cate#oria dos e,=-is no rodantes (e9uedes e o#s'2 (ntretanto, perspectiva -uito i-portante para ,oa parcela dos adeptos2 Provenientes, e- #eral, de classes sociais ,ai)as (e a#ora no i-porta -ais se so ,rancos ou se ne#ros' vir a ser u- pai$de$santo representa para os iniciados a possi,ilidade de e)ercer u-a profisso 9ue, nascida co-o ocupa<o voltada para os estratos ,ai)os e de ori#e- ne#ra, passou recente-ente, ao co-por os 9uadros dos servi<os de oferta #enerali1ada a todos os se#ui-entos sociais, a reivindicar o status de u-a profisso de classe -dia, co-o 6" ocorreu co- outras atividades profissionais e e- outros conte)tos sociais (Ho,s,aTn, 1 JA> ? '2 4 pai$de$santo no -ais a fi#ura escondida, perse#uida, despre1ada2 (le te- visi,ilidade na sociedade e transita o te-po todo nos -eios de classe -dia, 9ue o ,usca- e- seu terreiro e, assi- fa1endo, tira-$no do anoni-ato2 3o -ostrar$se e- pF,lico, o pai$de$santo vG$se o,ri#ado a ostentar s-,olos 9ue e)presse- a sua profisso2 :o contando co- ca,edal intelectual ad9uirido na escola V o 9ue decisivo na identidade de classe -dia da -aioria das profiss7es no prolet"rias, ainda 9ue si-,olica-ente V o pai e a -e$de$ santo fa1e-$se perce,er por u- estilo de vestu"rio e u- e)cesso de 6Lias ou outros ?;

enfeites levados no pesco<o, na ca,e<a, na cintura e nos pulsos, 9ue do a i-presso de sere- ori#inal-ente africanos ou de ori#e- africana, -as cu6a Qtradi<oQ no te- -ais 9ue -eio sculo2 (le e ela fa1e-$se diferentes e, 9uanto -ais diferentes, -el5or2 E- outro QsinalQ de prest#io a-eal5ado co- fre9WGncia por sacerdotes do cando-,l, ,e- co-o da u-,anda, so as -edal5as e co-endas concedidas por inF-eras sociedades -edal5sticas de finalidade autopro-ocional, e 9ue serve- para su,stituir, Ms ve1es co- vanta#ens, os diplo-as e #raus universit"rios2 ^udo isto fa1 parte de u- processo de -o,ilidade social 9ue est" ao alcance de pessoas 9ue, por suas ori#ens sociais, dificil-ente encontraria- outro canal de ascenso social2 3 -o,ilidade e a visi,ilidade social 9ue sua profisso a#ora pressup7e so i-portantes para conferir ao pai$de$santo u-a presen<a voltada para fora do terreiro, 9ue l5e #aranta u- flu)o de clientes cu6o pa#a-ento por servi<os -"#icos per-ite a constitui<o de u- fundo econ=-ico 9ue facilita, no -ni-o -aterial-ente, a sua reali1a<o co-o lder reli#ioso de seu #rupo de adeptos, nu-a reli#io e- 9ue o dispGndio -aterial -uito #rande e decidida-ente -uito si#nificativo2 (ste pai$de$santo e esta -e$de$santo so sacerdotes de u-a reli#io e9ue as tens7es entre -a#ia e pr"tica reli#iosa esto descartadas2 Pode$se final-ente ser, ao -es-o te-po, o sacerdote e o feiticeiro, nu-a situa<o social e- 9ue cada u- destes papis refor<ar" o outro2 ( nu-a sociedade e- 9ue cada u- deles estar" orientado, preferencial-ente, para #rupos, e at -es-o classes sociais, diferentes2 3o se reali1ar co-o institui<o le#iti-ada de pr"tica -"#ica, o cando-,l na -etrLpole fa1 parte pu,lica-ente do 6o#o de -Fltiplos aspectos atravs do 9ual cada #rupo ou cada pessoa, individual-ente, capa1 de construir sua prLpria fonte de e)plica<o, de transcendGncia e de interven<o no -undo2 3 capacidade de se -anter co-o reli#io atica, 9ue o cando-,l de-onstra ter, per-ite$l5e vanta6osa fle)i,ilidade e- rela<o Ms outras reli#i7es ticas e a a,ertura para u-

?A

-ercado reli#ioso de consu-o ad hoc, por parte dos clientes no reli#iosos, 9ue as reli#i7es de converso e- #eral no tG-2 3 racionali1a<o do 6o#o de ,F1ios e do e,L (ao se apresentare- co-o -enos sacrali1ados do 9ue na verdade o so', o atendi-ento privativo e co- 5ora -arcada, o anoni-ato do servi<o, a e)plicita<o do pa#a-ento -onet"rio na rela<o de troca, a presen<a do pai$de$santo nu-ercado pF,lico re#ido por re#ras de eficiGncia e co-petGncia profissional, ,eco-o suas prLprias re#ras aticas no plano do #rupo reli#ioso, fa1e- desta reli#io tri,al de deuses africanos u-a reli#io para a -etrLpole, onde o indivduo cada ve1 -ais u- bricoleur2 :esta sociedade -etropolitana V no rastro das transfor-a<7es sociais de 8-,ito -undial dos Flti-os cin9Wenta anos V a constru<o de siste-as de si#nificados depende cada ve1 -ais da vontade de #rupos e indivduos2 :este -ovi-ento, os te-as reli#iosos relevantes, co-o afir-a /ucH-ann, pode- ser selecionados a partir de diferentes preferGncias particulares2 :o li-ite, cada indivduo pode ter o seu particular e pessoal -odelo de reli#iosidade independente dos #randes siste-as reli#iosos totali1adores 9ue -arcara-, at ,e- pouco, a 5istLria da 5u-anidade2 4s deuses tri,ais africanos adotados na -etrLpole no so -ais os deuses da tri,o2 So deuses de u-a civili1a<o e- 9ue o sentido da reli#io e da -a#ia passou a depender, so,retudo, do estilo de su,6etividade 9ue o 5o-e-, e- #rupo ou solitaria-ente, escol5e para si2 II: A religi"o dos orixs na sociedade contempor&nea 4 cando-,l, tal co-o e)iste 5o6e nos #randes centros ur,anos do Brasil, capa1 de oferecer a seus se#uidores al#o diferente da9uilo 9ue a reli#io dos ori)"s, e- te-pos -ais anti#os, podia certa-ente propiciar, 9uando sua presen<a si#nificava para o escravo a li#a<o afetiva e -"#ica ao -undo africano do 9ual fora arrancado pela escravido2 Uuando o cando-,l se or#ani1ou no :ordeste, ?%

no sculo 1 , ele per-itia ao iniciado a reconstru<o si-,Llica, atravs do terreiro, da sua co-unidade tri,al africana perdida2 Pri-eiro ele o elo co- o -undo ori#inal2 (le representava, assi-, o -ecanis-o atravs do 9ual o ne#ro africano e ,rasileiro podia distanciar$se cultural-ente do -undo do-inado pelo opressor ,ranco2 4 ne#ro podia contar co- u- -undo ne#ro, fonte de u-a Yfrica si-,Llica, -antido vivo pela vida reli#iosa dos terreiros, co-o -eio de resistGncia ao -undo ,ranco, 9ue era o -undo do tra,al5o, do sofri-ento, da escravido, da -isria2 Bastide -ostrou co-o a 5a,ilidade do ne#ro, durante o perodo colonial, de viver e- dois diferentes -undos ao -es-o te-po era i-portante para evitar tens7es e resolver conflitos difceis de suportar so, a condi<o escrava (Bastide, 1 !%'2 /o#o, o -es-o ne#ro 9ue reconstruiu a Yfrica nos cando-,ls, recon5eceu a necessidade de ser, sentir$se e se -ostrar ,rasileiro, co-o Fnica possi,ilidade de so,revivGncia, e perce,eu 9ue para ser ,rasileiro era a,soluta-ente i-perativo ser catLlico, -es-o 9ue se fosse ta-,- de ori)"2 4 sincretis-o se funda neste 6o#o de constru<o de identidade2 4 cando-,l nasce catLlico 9uando o ne#ro precisa ser ta-,- ,rasileiro2 Uuando o cando-,l, a partir dos anos 1 D&, deslanc5a a ca-in5o de se tornar reli#io universal, afrou)a$se seu foco nas diferen<as raciais e ele vai dei)ando para tr"s seu si#nificado essencial de -ecanis-o de resistGncia cultural, e-,ora continue a prover esse -ecanis-o a -uitas popula<7es ne#ras 9ue vivede certo -odo econ=-ica e cultural-ente isoladas e- re#i7es tradicionais do Brasil2 3s novas condi<7es de vida na sociedade ,rasileira industriali1ada fa1e-udar radical-ente o sentido sociolL#ico do cando-,l2 Se at poucas dcadas atr"s ele si#nificava u-a rea<o M se#re#a<o racial nu-a sociedade tradicional, e- 9ue as estruturas sociais tin5a- -ais o aspecto de esta-entos 9ue de classes, a#ora ele te- o sentido de escol5a pessoal, livre, intencional> al#u- adere ao cando-,l no pelo fato de ser ne#ro, -as por9ue sente 9ue o cando-,l pode fa1er sua vida -ais f"cil de ser vivida, por9ue ento talve1 se possa ser -ais feli1,

?D

no i-porta se se ,ranco ou ne#roJ2 (vidente-ente, e-,ora o processo de escol5a reli#iosa possa ter conse9WGncias sociais si#nificativas para a sociedade co-o u- todo V na -edida 9ue co- a escol5a certas reli#i7es pode- ser -ais refor<adas e neste sentido ter au-entada sua influGncia na sociedade V 9ual9uer efic"cia da reli#io no 9ue di1 respeito M esfera nti-a sL pode ser avaliada pelo indivduo 9ue a ela se converte2 4 desatar de la<os tnicos 9ue, no curso da Flti-as trGs dcadas, tetransfor-ado o cando-,l nu-a reli#io para todos, ta-,- propiciou u- nada despre1vel alar#a-ento da oferta de servi<os -"#icos para a popula<o e)terior aos #rupos de culto2 E-a clientela 6" acostu-ada a co-por vis7es de -undo particulares a partir de fra#-entos ori#in"rios de diferentes -todos e fontes de interpreta<o da vida2 4 cando-,l oferece s-,olos e sentidos 5o6e -uito valori1ados pela -Fsica, literatura, artes e- #eral, os 9uais pode- ser farta-ente usados pela clientela na co-posi<o dessa viso de -undo caleidoscLpica, senen5u- co-pro-isso reli#ioso2 4 cliente de classe -dia 9ue vai aos cando-,ls para 6o#ar ,F1ios e fa1er e,Ls o bricoleur 9ue ta-,- te- procurado -uitas outras fontes no racionais de sentido para a vida e de cura para -ales de toda nature1a2 Certa-ente o cando-,l deste cliente ,e- diferente do cando-,l do iniciado, -as nen5u- deles contradi1 o sentido do outro2 4 cando-,l u-a reli#io 9ue te- no centro o rito, as fLr-ulas de repeti<o, pouco i-portando as diferen<as entre o ,e- e o -al no sentido cristo2 4 cando-,l ad-inistra a rela<o entre cada ori)" e o ser 5u-ano 9ue dele descende, evitando, atravs da oferenda, os dese9uil,rios desta rela<o 9ue podeprovocar a doen<a, a -orte, as perdas -ateriais, o a,andono afetivo, os sofri-entos do corpo e da al-a e toda sorte de conflito 9ue leva M infelicidade2
J

Q4s ne#ros aainda 5o6eb -arca- -aior presen<a nas reli#i7es afro$,rasileiras, onde so-a-, entre pardos e pretos, A?,!K2 Sua presen<a relativa so,e ainda -ais no cando-,l, ori#inaria-ente a #rande fonte de identidade ne#ra, e- 9ue c5e#a- a %D,JK V a Fnica -odalidade reli#iosa e- 9ue o ne#ro a -aioria dos fiis2 @as 5" -uito ,ranco nas afro$,rasileiras (%1,?K' e -es-o no cando-,l, e- 9ue representa; , K2Q (- nF-eros a,solutos, os -aiores contin#entes ne#ros so, evidente-ente, catLlicos e ese#undo lu#ar, evan#licos (Prandi, 1 %'2

?!

Co-o reli#io e- 9ue no e)iste a palavra no sentido tico, ne- a conse9Wente pre#a<o -oral, o cando-,l (6unta-ente co- a u-,anda, 9ue contudo te- seu aspecto de reli#io atica atenuado pela incorpora<o de virtudes teolo#ais do Hardecis-o, co-o a caridade' se- dFvida u-a alternativa reli#iosa i-portante ta-,- para #rupos sociais 9ue vive- nu-a sociedade co-o a nossa, e- 9ue a tica, os cLdi#os -orais e os padr7es de co-porta-ento estritos pode- ter pouco, variado e at -es-o nen5u- valor2 4 cando-,l u-a reli#io 9ue afir-a o -undo, reor#ani1a seus valores e ta-,- reveste de esti-a -uitas das coisa 9ue outras reli#i7es considera- -"s> por e)e-plo, o din5eiro, os pra1eres (inclusive os da carne', o sucesso, a do-ina<o e o poder2 4 iniciado no te- 9ue internali1ar valores diferentes da9ueles do -undo e- 9ue ele vive2 (le aprende os ritos 9ue torna- a vida neste -undo -ais f"cil e se#ura, -undo pleno de possi,ilidades de ,e-$estar e pra1er2 4 se#uidor do cando-,l propicia os deuses na constante procura do -el5or e9uil,rio possvel (ainda 9ue te-por"rio' entre a9uilo 9ue ele e te- e a9uilo 9ue ele #ostaria de ser e ter2 :essa procura, funda-ental 9ue o iniciado confie ce#a-ente e- sua -e$de$santo2 Buiado por ela, este fiel aprende, ano apLs ano, a repetir cada u-a das fLr-ula inici"ticas necess"rias M -anipula<o da for<a sa#rada da nature1a, o a)2 :o se pode ser do cando-,l se- constante-ente refa1er o rito, co-o no se pode ser evan#lico se- constante-ente e)a-inar a prLpria consciGncia M procura da culpa 9ue delata a presen<a das pai)7es 9ue precisa- ser e)orci1adas2 4 ,o- evan#lico, para se salvar da dana<o eterna, precisa ani9uilar seus dese6os -ais escondidosI o ,o- fil5o$de$santo precisa reali1ar todos os seus dese6os para 9ue o a), a for<a sa#rada de seu ori)", de 9ue- continuidade, possa se e)pandir e se tornar -ais forte2 3ceitando o -undo co-o ele , o cando-,l aceita a 5u-anidade, situando$a no centro do universo, apresentando$se co-o reli#io especial-ente dotada para a sociedade narcisista e e#osta e- 9ue vive-os2

?J

Por9ue o cando-,l no distin#ue entre o ,e- e o -al do -odo co-o aprende-os co- o cristianis-o, ele tende a atrair ta-,- toda sorte de indivduos 9ue tG- sido social-ente -arcados e -ar#inali1ados por outras institui<7es reli#iosas e no reli#iosas2 Isto -ostra co-o o cando-,l aceita o -undo, -es-o 9uando ele o -undo da rua, da prostitui<o, dos 9ue 6" cru1ara- as portas da priso2 4 cando-,l no discri-ina o ,andido, a adFltera, o travesti e todo tipo de re6eitado social2 @as se o cando-,l li,era o indivduo, ele ta-,- li,era o -undo> no te- para este nen5u-a -ensa#e- de -udan<aI no dese6a transfor-"$lo e- outra coisa, co-o se prop7e-, por e)e-plo, os catLlicos 9ue se#ue- a ^eolo#ia da /i,erta<o, se-pre interessados e- su,stituir este -undo por outro -ais 6usto2 4 cando-,l se preocupa so,retudo co- aspectos -uito concretos da vida> doen<a, dor, dese-pre#o, deslealdade, falta de din5eiro, co-ida e a,ri#o V -as se-pre tratando dos pro,le-as caso a caso, indivduo a indivduo, pois no se tra,al5a a9ui co- a no<o de interesses coletivos, -as se-pre co- a de destino individual2 4 cando-,l ta-,- pode ser a reli#io ou a -a#ia da9uele 9ue 6" se fartou dos sentidos dados pela ra1o, ciGncia e tecnolo#ia, e 9ue dei)ou de acreditar no sentido de u- -undo total-ente desencantado, 9ue dei)ou para tr"s a -a#ia, e- no-e da efic"cia do secular pensa-ento -oderno2 ^alve1 o cando-,l possa ser a reli#io da9uele 9ue no conse#ue atinar co- o senso de 6usti<a social suficiente para resolver -uitos dos pro,le-as 9ue cada indivduo enfrenta no curso de sua vida pelo -undo desencantado2 4 cando-,l ta-,- oferece a seus iniciados e si-pati1antes u-a particular possi,ilidade de pra1eres estticos, 9ue se esparra-a pelas -ais diferentes esfera da arte e da diverso, da -Fsica M co1in5a, do artesanato M escola de sa-,a, al- da fascina<o do prLprio 6o#o de ,F1ios, o porto de entrada para o ri9ussi-o universo cultural dos ori)"s2 4 cando-,l ensina, so,retudo, 9ue antes de se louvare- os deuses, i-perativo louvar a prLpria ca,e<aI nin#uter" u- deus forte se no estiver ,e- consi#o -es-o, co-o ensina o dito tantas

ve1es repetidos nos cando-,ls> Q4ri ,uruHu Hossi ori)"Q, ou QCa,e<a rui- no te- ori)"Q2 Para os 9ue se converte-, isso fa1 u-a #rande diferen<a e- ter-os de auto$esti-a2 :a nossa sociedade das #randes -etrLpoles, se a constru<o de sentidos depende cada ve1 -ais do dese6o de #rupos e indivduos 9ue pode- escol5er esta ou a9uela reli#io, ou fra#-entos delas, a relev8ncia dos te-as reli#iosos i#ual-ente pode ser atri,uda de acordo co- preferGncias privadas2 3 reli#io a#ora -atria de preferGncia, de tal sorte 9ue at -es-o escol5er no ter reli#io al#u-a inteira-ente aceit"vel social-ente2 3ssi-, os deuses africanos apropriados pelas -etrLpoles da 3-rica do Sul no so -ais deuses da tri,o, i-postos aos 9ue nela nasce-2 (les so deuses nu-a civili1a<o e- 9ue os indivduos so livres para escol5G$los ou no, continuar fiel-ente nos seus cultos ou si-ples-ente a,andon"$los2 4 cando-,l pode ta-,- si#nificar a possi,ilidade da9uele 9ue po,re e social-ente -ar#inali1ado ter o seu deus pessoal 9ue ele ali-enta, veste e ao 9ual d" vida para 9ue possa ser 5onrado e 5o-ena#eado por toda u-a co-unidade de culto2 Uuando a fil5a$de$santo se dei)a caval#ar pelo seu ori)", a ela se a,re co-o palco o ,arraco e- festa, para o 9ue talve1 se6a a Fnica possi,ilidade na sua po,re vida de e)peri-entar u-a apresenta<o solo, de estar no centro das aten<7es, 9uando seu ori)", para-entado co- as -el5ores roupas e ferra-entas de fantasia, 5" de ser ad-irado e acla-ado por todos os presentes, 9ui<" inve6ado por -uitos2 ( por toda a noite o cavalo dos deuses 5" de dan<ar, dan<ar e dan<ar2 :in#u- 6a-ais viu u- ori)" to ,onito co-o o seu2

;&

Anexo: Atributos bsicos dos orixs no candombl (:a<o 9ueto'

Orix ()u 4#u4)Lssi ou 4d 4ssai4)u-arG 4,aluaiG ou 4-ulu \an#= 4i" ou Ians 4," 4)u/o#un$(d (u" Ie-an6" :an 4)a#ui (4)al" Cove-' 4)aluf (4)al" Oel5o'

)tribuio ori)" -ensa#eiro, #uardio das encru1il5adas e da entrada das casas ori)" da -etalur#ia, da a#ricultura e da #uerra ori)" da ca<a (fauna' ori)" da ve#eta<o (flora' ori)" do arco$ris ori)" da varola, pra#as e doen<as ori)" do trovo ori)" do rel8-pa#o, dona dos espritos dos -ortos ori)" dos rios ori)" da "#ua doce e dos -etais preciosos ori)"s dos rios 9ue correnas florestas ori)" das fontes ori)" das #randes "#uas, do -ar ori)" da la-a do fundo das "#uas ori)" da cria<o (cria<o da cultura -aterial' ori)" da cria<o (cria<o da 5u-anidade'

Se o @ @ @ @ @e0 (andrL#ino' @ @ 0 0 0 @ ou 0 (alternada-ente ' 0 0 0 @ @ e 0 (princpio da Cria<o'

Elemento *atural -inrio de ferro ferro for6ado florestas fol5as c5uva e condi<7es at-osfricas terra, solo trovo e pedras (pedra de raio' rel8-pa#os, raios, vento te-pestade rios rios, la#oas e cac5oeiras rios e florestas nascentes e riac5os -ar, #randes rios la-a, p8ntanos ar ar

Patronagem co-unica<o, transfor-a<o, potGncia se)ual estradas a,ertas, ocupa<7es -anuais, soldados e polcia fartura de ali-entos efic"cia dos re-dios e da -edicina ri9ue1a 9ue prov- das col5eitas (c5uva' cura de doen<as fsicas #overno, 6usti<a, tri,unais, ocupa<7es ,urocr"tica sensualidade, a-or carnal, desastres at-osfricos tra,al5o do-stico e o poder da -ul5er a-or, ouro, fertilidade, #esta<o, vaidade o -es-o 9ue 4)u- e 4)Lssi, seus pais 5ar-onia do-stica -aternidade, fa-lia, saFde -ental educa<o, senioridade e -orte cultura -aterial, so,revivGncia o sopro da vida

;1

Orix

()u 4#u4)Lssi ou 4d 4ssai4)u-arG 4,aluaiG ou 4-ulu \an#= 4i" ou Ians 4," 4)u/o#un$(d (u" Ie-an6"

Representao material+ ,etic-e+ )ssentamento laterita enterrada e #arfos de ferro e- al#uidar de ,arro instru-entos a#rcolas de ferro e- -iniatura e- al#uidar de ,arro pe9ueno arco$e$flec5a de -etal (of"' e- al#uidar de ,arro fei)e de seis setas de ferro cofol5as e u- p"ssaro no centro, e- al#uidar de ,arro duas co,ras de -etal entrela<adas cuscu1eiro de ,arro co- lan<as de ferro pedra e- u-a #a-ela sei)o de rio e- sopeira sei)o de rio e- sopeira de lou<a sei)o de rio e- sopeira de lou<a of" de -etal e sei)os de rio eal#uidar de ,arro co,ra de ferro e sei)os esopeira de lou<a sei)o do -ar e- sopeira de lou<a sei)os e ,F1ios e- sopeira pe9ueno pilo de prata ou estan5o e sei)o e- sopeira de lou<a ,ranca crculo de prata ou estan5o e sei)o e- sopeira de lou<a ,ranca

Elemento m.tico fo#o e terra terra terra terra "#ua terra fo#o ar, "#ua e fo#o "#ua "#ua "#ua e terra "#ua "#ua

/ores das roupas

/ores das contas

ver-el5o e preto a1ul escuro, verde e ,ranco a1ul tur9uesa e verde verde e ,ranco a-arelo, verde e preto ver-el5o, ,ranco e preto, co- capu1 de pal5a ver-el5o, -arro- e ,ranco -arro- e ver-el5o escuro ou ,ranco ver-el5o e dourado a-arelo ou dourado co- pouco de a1ul dourado e a1ul tur9uesa ver-el5o e a-arelo a1ul claro, ,ranco, verde claro pFrpura, a1ul e ,ranco ,ranco (co- u-ni-o de a1ul real' ,ranco

ver-el5o e preto (alternadas' a1ul escuro ou verde a1ul tur9uesa verde e ,ranco (alternadas' a-arelo, verde e preto, ou ,F1ios ver-el5o, ,ranco e preto ver-el5o e ,ranco (alternadas' -arro- ou ver-el5o escuro ver-el5o e a-arelo translFcido a-arelo translFcido dourado translFcido e tur9uesa (alternadas' ,F1ios de vidro sL incolor, ou co- a1ul ou verde translFcidos alternada-ente ,rancas ra6adas de a1ul co,alto ,ranco e a1ul real ,ranco

:an 4)a#ui (4)al" Cove-' 4)aluf (4)al" Oel5o'

"#ua ar ar

;?

Orix ()u 4#u4)Lssi ou 4d 4ssai4)u-arG 4,aluaiG ou 4-ulu \an#= 4i" ou Ians 4," 4)u-

)nimais sacrificiais ,ode e #alo pretos ca,rito e fran#o ani-ais de ca<a e porco caprinos e aves -ac5os e fG-eas ca,rito e ca,ra porco carneiro e c"#ado ca,ra #alin5a ca,ra e #alin5a ca,ra e #alin5a

/omidas fa0oritas farofa co- dendG fei6oada e in5a-e assado -il5o co1ido co- fatias de cocoI frutas -il5o co1ido te-perado cofu-o, frutas ,atata doce co1ida e a-assada pipoca co- fatias de coco a-al"> 9uia,o cortado e- fatias co1ido no dendG co- ca-aro seco acara6> ,olin5os de fei6o fradin5o fritos e- dendG o-elete co- 9uia,o o-olocu-> purG de fei6o fradin5o enfeitado co- cinco ovos co1idos -il5o co1ido, pei)e e frutas fei6o preto co- ovos co1idos arro1 co,erto co- clara ,atida, can6ica, pei)e assado -in#au de farin5a de -andioca in5a-e pilado e can6ica can6ica, arro1 co- -el, in5a-e pilado

*1meros no (ogo de b12ios 1 ! ; ! ; D 1 ! ; D 11 1 ; 11 A D 1? A A D % J D ! ; D ; 1& ; J 11 J 1&

Dia da semana Se#unda$feira ^er<a$feira Uuinta$feira Uuinta$feira S",ado Se#unda$feira Uuarta$feira Uuarta$feira Uuarta$feira S",ado

/o#un$(d (u" Ie-an6" :an 4)a#ui (4)al" Cove-' 4)aluf (4)al" Oel5o'

casal de ca,ritos e de aves ca,ra e #alin5a pata, ca,ra, ovel5a, pei)e ca,ra e capivara caracol (catassol' caracol (catassol'

Uuinta$feira S",ado S",ado Se#unda$feira Se)ta$feira Se)ta$feira

;;

Orix ()u (c5a-ado Bara no ,atu9ue do *io Brande do Sul' 4#u4)Lssi ou 4d 4ssai4)u-arG 4,aluaiG ou 4-ulu \an#=

!b(etos rituais o#L> ,asto cofor-ato f"lico espada of"> arco$e$fle)a de -etalI eru> espanta$ -osca de ra,o de cavalo lan<a e trGs ca,a<as contendo as fol5as sa#radas espada e co,ras de -etal )a)ar"> cetro feito de fi,ras das fol5as do dende1eiro co,F1ios o)> -ac5ado duploI )ere> c5ocal5o de -etal espada e eru (espanta$-osca' espada e escudo circular a,e,G> le9ue de -etal a-areloI espada of" e a,e,G espada e c5ocal5o de -atria ve#etalI esfera a,ano de -etal ,ranco e espada i,iri> cetro e- for-a de arco, de fi,ras das fol5as do dende1eiro co,F1ios -o de pilo de prata ou de -aterial ,ranco opa)or=> ca6ado prateado copin#entes representando a cria<o do -undo

3abus dos fil-os carre#ar o,6etos na ca,e<a e-,e,edar$se co-er -el

Sincretismo+ /orrespond$ncia Santo catLlico Oodu- Ce6e In9uice Banto Dia,o (le#,ara Bo-,o#ira Bara 3luvi" (le#u" Santo 3nt=nio So Cor#e So Cor#e So Se,astio Santo 4nofre So Bartolo-eu So /"1aro So *o9ue So Cer=ni-o So Coo Santa B"r,ara Santa Coana Dc3rc :ossa Sen5ora das Candeias So @i#uel 3rcan6o Santa /Fcia :ossa Sen5ora da Concei<o Santana Bun Do<u 31ac" Inc"ci *o)i-ucu-,e Bon#o,ira @utacalo-,o CatendG 3n#or= Cafun Cavun#o S"1i

asso,iar raste6ar ir a funerais

3#u D Bess3cLssi$Sapat" \apan Bad Uuevios= So,=

4i" ou Ians 4," 4)u/o#un$(d (u" Ie-an6" :an

contato co-ortos e ce-itriosI vestir$ se de ver-el5o co-er carneiro ou ovel5a, co-er a,L,ora co-er co#u-elosI usar ,rincos co-er pei)e de esca-as usar roupa -arro- ou ver-el5a co-er aves fG-eas co-er caran#ue6oI -atar ca-undon$ #o ou ,arata usar facas de -etal

@ata-,a Bu-,uruce-a

31irito,osse :avG :ave1uarina Bosso Cara (u" 3,G :an

Sa-,a Uuissa-,o

Dandalunda Uuisse-,e

4)a#ui (4)al" Cove-' 4)aluf (4)al" Oel5o'

co-ida codendGI vin5o de pal-aI usar roupa colorida Ms se)tas$ feiras co-ida codendGI vin5o de pal-aI usar roupa colorida Ms se)tas$ feiras

Cesus (@enino'

Cesus (Crucificado ou *edentor'

/i<"

Sa-,i

;A

Bibliografia

3BI@B4/3, `ande2 Si$teen %reat Poems o& '&". s2l2p2, E:(SC4, 1 !%2 dddd2 '&"( An $!osition o& '&" Literary )or!us2 I,adan, :i#ria, 4)ford Eniversit[ Press, 1 !D2 3/PI@I:, Sa[dan2 O li*ro *ermelho da Pomba+%ira. ;a2 ed2 *io de Caneiro, Pallas, 1 aliterartura reli#iosab 12

3@3*3/, *ita de C"ssia e cola,2 3 cor do a)> ,rancos e ne#ros no cando-,l de So Paulo2 studos A&ro+Asi"ticos, *io de Caneiro, ne ?%, de1e-,ro, pp2 $1?A, 1 ;2 3*C(//3, /uciano2 ,io macumba2 *o-a, Bul1oni, 1 J&2 3EB*3S, @oni9ue2 O du!lo e a metamor&ose- A identidade m.tica em comunidades nag2 PetrLpolis, Oo1es, 1 J;2 dddd2 Uui1ilas e preceitos> ^rans#resso, repara<o e or#ani1a<o din8-ica do -undo2 'n> @4E*3, Carlos (u#Gnio @arcondes de (or#2'2 )andombl des*endando identidades2 So Paulo, (@` (ditores, 1 J!2 dddd2 QDe Zi" @i a Po-,a Bira> ^ransfor-a<7es e s-,olos da li,idoQ2 'n> Carlos (u#Gnio @arcondes de @4E*3 (or#2', /eu sinal est" no teu cor!o- scritos sobre a religio dos ori$as2 So Paulo, (dicon N (dusp, 1 J 2 B3**4S, Cos 0l"vio Pessoa de2 O segredo das &olhas- sistema de classi&ica0o de *egetais no )andombl 11e+nag do #rasil2 *io de Caneiro, Pallas e E(*C, 1 ; B3SC4:, `illia- *2 '&" 2i*ination- )ommunication bet3een %ods and /en in 4est A&rica2 Bloo-in#ton, Indiana Eniversit[ Press, 1 D (a'2 dddd2 Si$teen )o3ries- 5oruba 2i*ination &rom A&rica to the 6e3 4orld2 Bloo-in#ton, Indiana Eniversit[ Press, 1 D (,'2 B3S^ID(, *o#er2 As religi7es a&ricanas no #rasil2 So Paulo, Pioneira, 1 !%2 dddd2 O candombl da #ahia- rito nag2 So Paulo, :acional, 1 !J2 B3S^ID(, *o#er e O(*B(*, Pierre2 Contri,ui<o ao estudo da adivin5a<o e- Salvador (Ba5ia'2 'n> @4E*3, Carlos (u#Gnio @arcondes de (or#2'2 Ol8orisa- scritos sobre a religio dos ori$"s2 So Paulo, f#ora, 1 J12 B(*UEg, (l1a N 3/(:C3S^*4, /ui1 0elipe de (1 ?'2 3 e-er#Gncia do voto ne#ro2 6o*os studos )ebra!, So Paulo, ne ;;, 6un5o, pp2 !!$JJ2 BI^^(:C4E*^, Cos @aria2 6o reino dos $us2 %a2 ed2 *io de Caneiro, Pallas, 1 J 2aliterartura reli#iosab B*3B3, CFlio Santana2 O 1ogo de b9:ios- ;m estudo de adi*inha0o no candombl2 So Paulo, Brasiliense, 1 JJ (a'2

C3B*(*3, /[dia2 5eman1" y Och9n2 @adrid, 0or-a Brafica, 1 !A2


C3@3*B4, Candido Procopio 0erreira de2 Kardecismo e umbanda. So Paulo, Pioneira, 1 12

;D

C3@3*B4, Candido Procopio 0erreira de et alii2 )at8licos( !rotestantes( es!.ritas2 PetrLpolis, Oo1es, 1 ;2 C3@P4S, 3ndr Ba-,ierI 4/IO(I*3, Pell[ 3driano de N P*3:DI, *e#inaldo (1 ;'2 /ideran<as ne#ras no Brasil (-i-eo'2 ^ra,al5o apresentado no I Si-pLsio de Inicia<o Cientfica da Eniversidade de So Paulo2 So Paulo, ESP, 1 ;2 C3*:(I*4, (dison2 ,eligi7es negras2 *io de Caneiro, Civili1a<o Brasileira, 1 ;D2 C4:C4:(, @aria Helena Oillas Boas2 ;mbanda( uma religio brasileira2 So Paulo, 0aculdade de 0ilosofia, /etras e CiGncias Hu-anas da ESP, 1 J!2 C4:^I:S, @"rcia2 O caso da Pombagira- ,e&le$7es sobre crime( !ossesso e imagem &eminina 2 Disserta<o de @estrado2 *io de Caneiro, @useu :acional, 1 J;2 C4:^I:S, @"rcia N B4/D@3:, @"rcio2 4 caso da Po-,a#ira2 *eli#io e violGncia> E-a an"lise do 6o#o discursivo entre u-,anda e sociedade2 ,eligio e sociedade, v2 11 no2 1, *io de Caneiro, 1 J%2 C4**h3, :orton 02 O batuque do ,io %rande do Sul- antro!ologia de uma religio a&ro+rio+ grandense2 Porto 3le#re, (ditora da EniversidadeiE0*BS, 1 ?2 (DE3*D4, 4ctavio da Costa2 <he 6egro in 6orthern #ra:il2 Seatle, Eniversit[ of `as5in#ton Press, 1 AJ2 0(*:3:D(S, 0lorestan2 A integra0o do negro na sociedade de classes2 So Paulo, Do-inus e (dusp, 1 D%2 0(*:3:D(S, Bon<alves2 =angs do 6ordeste2 *io de Caneiro, Civili1a<o Brasileira, 1 ;!2 0(**(^^I, @undicar-o @aria *oc5a2 /ina( uma religio de origem a&ricana2 So /us, SI4B(, 1 J%2 dddd 2esceu na guma- O caboclo do tambor de mina no !rocesso de mudan0a de um terreiro de So Lu.s- a )asa >anti+Ashanti2 So /us, SI4B(, 1 ;2 dddd2 <erra de caboclo2 So /us, S(C@3, 1 A2 0(**(^^I, Sr#io 0i#ueiredo2 ?uerebentan de @omadonu- etnogra&ia da )asa das /inas2 So /us, (ditora da Eniversidade 0ederal do @aran5o, 1 JD2 AAAA. ,e!ensando o sincretismo- estudo sobre a )asa das /inas2 So Paulo e So /us, (dusp N 03P(@3, 1 %2 04:^(:(//(, 3lui1io2 $u2 *io de Caneiro, (spiritualista, s2d2 aliterartura reli#iosab

0*(I^3S, B[ron ^orres de2 O 1ogo dos b9:ios2 a2ed2 *io de Caneiro, (ditora (co, s2d2 aliteratura reli#iosab
0*IB(*I4, 3le6andro N C3*4SSI, @ara Culia2 Q/as reli#iones afro$,rasilejas en 3r#entinaQ2 'n- 4*4, 3ri Pedro (or#'2 As religi7es a&ro+brasileiras no )one Sul2 Cadernos de 3ntropolo#ia , ne 1&2 Porto 3le#re, E0*BS, 1 ;2 0*Z, Peter N H4`(, Bar[ :i#el2 Duas respostas M afli<o> E-,anda e pentecostalis-o2 2ebate e cr.tica, no2 D> !%$ A, 1 !%2

B/(3S4:, Cudit52 A ,ecitation o& '&a( Oracle o& the 5oruba2 :eT ZorH, Bross-an Pu,lis5ers, 1 !;2
H3S(:B3/B, Carlos 32 N SI/O3, :elson do Oalle2 :otas so,re desi#ualdade racial e poltica no Brasil2 studos A&ro+Asi"ticos, *io de Caneiro, ne ?%> 1A1$1D&, de1e-,ro de 1 ;2

;D

;!

H(*SP4OI^S, @elville C2 ^5e Sout5ern-ost 4utpost of t5e :eT `orld 3fricanis-s2 American Anthro!ologist2 v2 A% (A'> A %$% &, 1 A;2 ID4`E, (2 Bola6i2 Olodumare- %od in 5oruba #elie&2 (sse), /on#-an :i#eria, l J?2 /3:D(S, *ut52 A cidade das mulheres. *io de Caneiro, Civili1a<o Brasileira, 1 D!2 /XPI:(, Claude2 4s estereLtipos da personalidade no cando-,l na#=2 'n> @4E*3, Carlos (u#Gnio @arcondes de (or#2'2 Ol8orisa- scritos sobre a religio dos ori$"s2 So Paulo, f#ora, 1 J12 /XPI:(, Claude2 3n"lise for-al do panteo na#=2 'n> @4E*3, Carlos (u#Gnio @arcondes de (or#2'2 #andeira de Alair"- Outros escritos sobre a religio dos ori$"s 2 So Paulo, :o,el, 1 J?2 /(I^(, 0",io2 ^radi<7es e pr"ticas reli#iosas ne#ro$africanas na re#io de So Paulo2 'n)ulturas a&ricanas (Docu-ento da *eunio de Peritos so,re 3s so,revivGncias das tradi<7es reli#iosas africanas nas Cara,as e na 3-rica /atina2 So /us do @aran5o, 1 J%'2 So /us, E:(SC4, 1 JD2 /I@3, Oicente2 =ang2 *ecife, Centro de Cultura 3fro$Brasileiro e Cornal do Co-rcio, 1 ;!2 /I@3, Oivaldo da Costa2 4 conceito de Qna<oQ dos cando-,ls da Ba5ia2 A&ro+Bsia2 Salvador, no2 1?> D%$ &, 1 !D2 dddd2 A &am.lia+de+santo nos candombls 1e1e+nags da #ahia- ;m estudo de rela07es intra+ gru!ais2 Salvador, Curso de PLs$Bradua<o e- CiGncias Hu-anas da E0Ba, 1 !!2 dddd2 4s o,"s de \an#=2 'n- @4E*3, Carlos (u#Gnio @arcondes de (or#2'2 Ol8orisa- scritos sobre a religio dos ori$"s2 So Paulo, f#ora, 1 J12 dddd2 :a<7es$de$cando-,l2 'n- ncontro de na07es de candombl2 Salvador, Centro de (studos 3fro$3si"ticos da E0Ba e Iana-", 1 JA2 /EC3S, C24lu-ide2 <he ,eligion o& the 5orubas2 /a#os, C2@2S2 BooHs5op, 1 AJ2 /ECP@3::, ^5o-as2 Social *econstruction of ^ranscendence2 Seculari:ation and ,eligion<he Persisting <ension. /ausanne, Conference Internationale de Sociolo#ie des *eli#ions ( 1 e-e2 Conference, ^u,in#en, 1 J!', 1 J!2 @3CH3D4, @aria das Dores Ca-pos (1 A'2 Adeso religiosa e seus e&eitos na es&era !ri*adaum estudo com!arati*o dos carism"ticos e !entecostais do ,io de Caneiro 2 *io de Caneiro, IEP(*C, tese de doutorado e- Sociolo#ia2 @3BBI(, Zvonne2 /edo do &eiti0o- ,ela07es entre magia e !oder no #rasil 2 *io de Caneiro, 3r9uivo :acional, 1 ?2 @3*I3:4, *icardo2 6eo!entecostalismo- os !entecostais esto mudando2 Disserta<o de -estrado e- sociolo#ia2 So Paulo, 00/CHiESP, 1 %2 @3*I3:4, *icardo N PI(*ECCI, 3nt=nio 0l"vio (1 ?'2 4 envolvi-ento dos pentecostais na elei<o de Collor2 6o*os studos )ebra!, So Paulo, ne ;A, nove-,ro2 pp2 ?$1&D2 @3SS4/(:I, Bil,erto2 /aghi e /essia del #rasile2 *o-a, Bul1oni (ditore, 1 ;2

@3EP4I/,2 La gomancie D lEanciene )te des 1 D12

scla*es2 Paris, Institut dc(t5nolo#ie,

@CP(:SI(, P2*2 4 culto aos orisa entre os [oru,a> 3l#u-as notas -ar#inais relativas a sua cos-olo#ia e a seus conceitos de divindade2 'n> @4E*3, Carlos (u#Gnio @arcondes de (or#2'2 )andombl des*endando identidades2 So Paulo, (@` (ditores, 1 J!2

;!

;J

@(:D4:k3, 3nt=nio BouvGa2 E- panora-a do protestantis-o atual2 I n> /andi-, /eila5 (or#', Sinais dos tem!os- tradi07es religiosas no #rasil. *io de Caneiro, IS(*, 1 J 2 @(Z(*, @arl[se2 /aria Padilha e toda sua quadrilha- de amante de um rei de )astela a Pomba+%ira de ;mbanda2 So Paulo, Duas Cidades, 1 ;2 @4/I:3, :2322 Pontos cantados e riscados dos $us e Pomba %ira2 ;a2 ed2 *io de Caneiro, (ditora (spiritualista, s2d2 aliterartura reli#iosab @4^^3, *o,erto2 *enda, e-pre#o, nutri<o e reli#io2 )incia F tr8!ico2 *ecife, %(?'> 1?1$ 1%;, 1 !!2 dddd2 )idade e de*o0o2 *ecife, (di<7es Pirata, 1 J&2 dddd2 Bandeira de 3lair"> 3 festa de \an#=$So Coo e pro,le-as do sincretis-o2 'n> @4E*3, Carlos (u#Gnio @arcondes de (or#2'2 #andeira de Alair"- Outros escritos sobre a religio dos ori$"s2 So Paulo, :o,el, 1 J?2 dddd (or#'2 Os a&ro+brasileiros- anais do ''' )ongresso A&ro+#rasileiro2 *ecife, @assan#ana, 1 J%2 dddd2 Co-ida, fa-lia, dan<a e transe> Su#est7es para o estudo do )an#=2 ,e*ista de Antro!ologia, So Paulo, ne ?%> 1A!$1%!, 1 J?2 dddd2 d1 bal- Alguns as!ectos do sacri&.cio no $ang !ernambucano2 ^ese de concurso para professor titular de antropolo#ia2 *ecife, E0Pe, 1 12 @4E*3, Carlos (u#Gnio @arcondes de2 Cando-,l, )an#=, ta-,or$de$-ina, ,atu9ue, par" e ,a,assuG> Bi,lio#rafia prvia2 'n> @4E*3, Carlos (u#Gnio @arcondes de (or#2'2 #andeira de Alair"- Outros escritos sobre a religio dos ori$"s 2 So Paulo, :o,el, 1 J?2 @4E*3, Carlos (u#Gnio @arcondes de2 4ri)"s, voduns, in9uices, ca,oclos, encantados e loas> Bi,lio#rafia co-ple-entar2 'n> @4E*3, Carlos (u#Gnio @arcondes de (or#2'2 )andombl des*endando identidades2 So Paulo, (@` (ditores, 1 J!2 @4E*3, Carlos (u#Gnio @arcondes de2 3 reli#io dos ori)"s, voduns e in9uices no Brasil, Cu,a, (stados Enidos, Branada, Haiti, *epF,lica Do-inicana, ^rinidad$^o,a#o, 3n#ola, Benin e :i#ria> Bi,lio#rafia co-ple-entar2 'n> @4E*3, Carlos (u#Gnio @arcondes de (or#2'2 /eu sinal est" no teu cor!o- scritos sobre a religio dos ori$"s 2 So Paulo, (dicon e (dusp, 1 J 2 @4E*3, *o,erto2 <ia )iata e a !equena B&rica no ,io de Caneiro2 *io de Caneiro, 0unarte, 1 J;2 :(B*l4, /sias :o#ueira2 4 pentecostalis-o no Brasil2 S 2O), v2 1?, col2 11&!$111;, -aio 1 J&2 dddd2 E-,anda> entre a cru1 e a encru1il5ada2 <em!o social( re*ista de sociologia da ;SP2 So Paulo, vol2 %, nos2 1 e ?, pp211;$1??, 1 JA2 :4BE(I*3, 4rac[, Preconceito racial de -arca e preconceito racial de ori#e-2 'n> B3S^ID(, *o#er N 0(*:3:D(S, 0lorestan (or#s2', ,ela07es raciais entre negros e brancos em So Paulo2 So Paulo, 3n5e-,i e Enesco, 1 %%2

4CE$4BY, Ba,laT=2 O *erdadeiro 1ogo de b9:ios2 Aa2 ed2 *io de Caneiro, (ditora (co, s2d2 aliteratura reli#iosab
4@4/EBY, Ba,alori)"2 /aria /olambo na sombra e na lu:2 %a2 ed2 *io de Caneiro, Pallas, 1 &2 aliterartura reli#iosab

;J

4*4, 3ri Pedro2 Q3s reli#i7es afro$,rasileiras> reli#i7es de e)porta<oQ2 In> 4*4, 3ri Pedro (or#'2 As religi7es a&ro+brasileiras no )one Sul2 Cadernos de 3ntropolo#ia , ne 1&2 Porto 3le#re, E0*BS, 1 ;2 ddddd2 As religi7es a&ro+brasileiras do ,io %rande do Sul2 Porto 3le#re, (ditora da EniversidadeiE0*BS, 1 A2 4*^IS, *enato2 A morte branca do &eiticeiro negro2 PetrLpolis, Oo1es, 1 !J2 P(@B(*^4:, Co5n2 (s5u$(le#,ara> ^5e Zoru,a ^ricHster Bod2 A&rican Arts, I\(1'> ?&$?!, 1 !%2 P(*(I*3, Coo Baptista Bor#es2 3spectos do co-porta-ento poltico do ne#ro e- So Paulo2 )incia e )ultura, So Paulo, vol2 ;A, ne 1&, pp2 1?JD$1? A, 1 J? (a'2 dddd2 Par8-etros ideolL#icos de pro6eto poltico de ne#ros e- So Paulo2 ,e*ista do 'nstituto de studos #rasileiros, So Paulo, ne ?A, pp2 %;$D1, 1 J? (,'2 dddd2 (ncontros co- Pi)in#uin5a2 Q0ol5eti-Q, >olha de S.Paulo, 1& de 6ul5o de 1 J;2 PI HEB3*^(, *en1o2 Q/as reli#iones afro$,rasilejas en el Eru#ua[Q2 In> 4*4, 3ri Pedro (or#'2 As religi7es a&ro+brasileiras no )one Sul2 Cadernos de 3ntropolo#ia , ne 1&2 Porto 3le#re, E0*BS, 1 ; (a'2 dddd2 Q/as reli#iones afro$,rasilejas en el Eru#ua[Q2 In> 4*4, 3ri Pedro, or#2 As religi7es a&ro+ brasileiras no )one Sul2 Cadernos de 3ntropolo#ia , ne 1&2 Porto 3le#re, E0*BS, 1 ; (,'2 PI(*ECCI, 3nt=nio 0l"vio22emocracia( igre1a e *oto- o en*ol*imento dos !adres de !ar8quia na elei0o de GHIJ2 So Paulo, ESP, tese de doutorado e- Sociolo#ia, 1 JA2 dddd2 *epresentantes de Deus e- Braslia> a ,ancada evan#lica na Constituinte2 'n> )incias sociais ho1e( GHIH2 So Paulo, Ortice e 3:P4CS, 1 J 2 PI(*ECCI, 3nt=nio 0l"vio de 4liveira, C3@3*B4, Candido Procopio 0erreira de e S4ES3, Beatri1 @uni1 de2 Co-unidades eclesiais de ,ase2 'n> SI:B(*, Paul e B*3:^, Oincius Caldeira (or#s2'2 So Paulo- O !o*o em mo*imento2 Aa2 ed2 PetrLpolis, Oo1es, 1 J;2 PI(*ECCI, 3nt=nio 0l"vio N P*3:DI, *e#inaldo2 *eli#i7es e voto> a elei<o presidencial de 1 A. O!inio !9blica, Ca-pinas, v2 ;, ne 1, pp2 ?&$AA, -aio de 1 %2 PI:^4, 3ltair2 2icion"rio da umbanda2 *io de Caneiro, (ditora (co, 1 !12 PI:^4, *o9uette (or#'2 studos A&ro+#rasileiros2 *io de Caneiro, 3riel, 1 ;%2 P4//3P$(/^S, 3n#elina2 ;mbanda en Kene:uela2 Caracas, 0ondo (ditorial 3cta Cientifica, 1 ;2 P4*D(ES Cr2, Is-ael2 A magia do trabalho- /acumba cearense e &estas de !ossesso. 0ortale1a, Secretaria da Cultura e Desporto do (stado do Cear", 1 ;2 dddd2 Lisboa de caso com a umbanda2 ^ra,al5o apresentado no B^ *eli#io e sociedade, no \I\ (ncontro 3nual da 3:P4CS2 So Paulo, 3:P4CS, 1 %2

P4*^EB3/, 0ernandes2 O 1ogo de b9:ios2 *io de Caneiro, ^ecnoprint, 1 JD aliteratura reli#iosab2


P*3:DI, *e#inaldo2 )atolicismo e &am.lia- trans&orma0o de uma ideologia2 So Paulo,

C(B*3P e Brasiliense2, 1 !%2


dddd2 O trabalhador !or conta !r8!ria sob o ca!ital2 So Paulo, S-,olo, 1 !!2

A&

dddd2 Os candombls de So Paulo- a *elha magia na metr8!ole no*a2 So Paulo, Hucitec e (dusp, 1 12 (a' dddd2 Cidade e- transe> reli#i7es populares no Brasil no fi- do sculo da ra1o2 ,e*ista ;SP, So Paulo, ne 11, out$de1, pp> D%$!&, 1 1 (,'2 dddd2 3darru- e e-panadas> u-a visita Ms reli#i7es afro$,rasileiras e- Buenos 3ires2 studos A&ro+Asi"ticos, *io de Caneiro, ne ?1, p2 1%!$1D%, de12 1 1 (c'2 dddd2 Perto da -a#ia, lon#e da poltica2 6o*os studos )ebra!, So Paulo, ne ;A, nove-,ro, pp2 J1$ 1, 1 ?2 dddd2 )ittD in transe- culti di !ossessione nella metro!oli brasiliana2 *o-a, (di1ioni 3cta, 1 ;2 P*3:DI, *e#inaldo e PI(*ECCI, 3nt=nio 0l"vio de 4liveira2 3ssi- co-o no era no princpio> reli#io e ruptura na o,ra de Procopio Ca-ar#o2 6o*os estudos )ebra!2 So Paulo, no2 1!> ? $;%, -aio, 1 J!2 *4D*IBE(S, *ai-undo :ina2 O animismo &etichista dos negros bahianos2 ?a2 ed2 *io de Caneiro, Civili1a<o Brasileira, 1 ;%2 UE(I*4S, @aria Isaura Pereira de2 )ultura( sociedade rural( sociedade urbana no #rasil. So Paulo, /^C e (dusp, 1 !J2 UE(*I:4, @anuel2 )ostumes a&ricanos no #rasil. *io de Caneiro, Civili1a<o Brasileira, 1 ;J2 dddd2 A ra0a a&ricana2 Salvador, Pro#resso, 1 %%2 *3@4S, 3rt5ur2 O &olclore negro do #rasil. *io de Caneiro, Casa do (studante do Brasil, 1 ;%2 dddd2 'ntrodu0o D antro!ologia brasileira2 ? vols2 *io de Caneiro, (di<7es da C2(2B2, 1 A;2 *IB(I*4, Car-en2 *eli#iosidade do ndio ,rasileiro no cando-,l da Ba5ia> InfluGncias africanas e europias2 A&ro+Lsia, Salvador, no2 1A> D&$J&, de1e-,ro, 1 J;2

*IB(I*4, Cos2 O 1ogo de b9:ios2 Aa2 ed2 *io de Caneiro, Polo @"#ico, 1 J% aliteratura reli#iosab2
dddd2 u( /aria Padilha2 *io de Caneiro, Pallas, 1 12 aliterartura reli#iosab *IB(I*4, *en2 )ultos a&ro+brasileiros do ,eci&e- ;m estudo de a1ustamento social 2 *ecife, Instituto Coa9ui- :a,uco, 1 %?2 *I4, Coo do (Paulo Barreto'2 As religi7es no ,io2 *io de Caneiro, H2Barnier, 1 &D2 *4D*IBE(S, *ai-undo :ina2 O animismo &etichista dos negros bahianos2 ?a2 ed2 *io de Caneiro, Civili1a<o Brasileira, 1 ;%2 dddd2 Os a&ricanos no #rasil2 Aa2 ed2 So Paulo, :acional, 1 !D2 *4/I@, 0rancisco Carta)o2 Pentecostais no #rasil- ;ma inter!reta0o s8cio+religiosa2 PetrLpolis, Oo1es, 1 J%2 S3:CHIS, Pierre2 3s tra-as sicrticas da 5istLria2 ,e*ista #rasileira de )incias Sociais2 So Paulo, ne ?J, pp2 1?;$1;&, 6un5o de 1 %2 S3:^4S, Deoscoredes @a)i-iliano dos (@estre Didi'2 Mist8ria de um terreiro nag2 ?a2 ed2 au-entada2 So Paulo, @a) /i-onade, 1 JJ2 S3:^4S, Cocelio ^eles2 4 ca,oclo no cando-,l2 Pad, Salvador, no2 1> 11$?1, 6ul5o, 1 J 2 dddd2 O dono da terra- A !resen0a do caboclo nos candombls baianos2 ^ese de @estrado e3ntropolo#ia2 So Paulo, Eniversidade de So Paulo, 1 ?2

A&

A1

S3:^4S, Cuana (l,ein dos2 Os nag e a morte2 Aa2 ed2 PetrLpolis, Oo1es, 1 JD2 SCH(^^I:I, ^eresin5a Bernardo2 A mulher no candombl e na umbanda2 Disserta<o de -estrado e- 3ntropolo#ia (-i-eo'2 So Paulo, Pontifcia Eniversidade CatLlica de So Paulo, 1 JD2 SCH`3*CS, /ilia @orit1 (1 ;'2 O es!et"culo das ra0as2 So Paulo, Co-pan5ia das /etras2 S(B3^4, *ita /aura2 A >olk <heory o& Personality <y!es- %ods and their Symbolic ,e!resentation by /embers o& the Sango )ult in ,eci&e( #ra:il2 3ntropolo#[ P5D ^5esis (-i-eo'2 Belfast, ^5e Uueencs Eniversit[, 1 JA2 S(::(^^, *ic5ard2 O decl.nio do homem !9blico- As tiranias da intimidade2 So Paulo, Co-pan5ia das /etras, 1 JJ2 SI/O3, 4rnato Cose da2 !2&AD, 1 JJ2 r*as( ra.:es a&ricanas2 *io de Caneiro, edi<o do autor, cai)a postal

SPID@4*(, ^5o-as (2 (E3 ,i$racial vs2 Brasil -ultirracial> o contraste ainda v"lidoR 6o*os studos )ebra!, So Paulo, ne ;A, nove-,ro, pp2 A $D?, 1 ?2 S4ES3, Beatri1 @uni1 de2 A e$!erincia da sal*a0o- Pentecostais em So Paulo2 So Paulo, Duas Cidades, 1 D 2 S4ES3, /aura @ello e2 O diabo e a terra de Santa )ru:2 So Paulo, Co-pan5ia das /etras, 1 JD2 S4ES3, :elson *os"rio de (1 ;'2 A igre1a cat8lica !rogressista e a !rodu0o do militante2 So Paulo, ESP, disserta<o de -estrado e- sociolo#ia2 SP3*^3, 0rancisco2 A dan0a dos ori$"s2 So Paulo, Herder, 1 !&2 ^(I\(I*3, @aria /ina /eo2 /oro#un> identidades se)uais e poder no cando-,l2 'n> @4E*3, Carlos (u#Gnio @arcondes de (or#2'2 )andombl des*endando identidades2 So Paulo, (@` (ditores, 1 J!2 ^H4@3S, Peit52 ,eligion and the 2ecline o& /agic. :eT ZorH e /ondon, Pen#uin, 1 J%2 ^*I:D3D(, /iana2 $u( !oder e !erigo2 So Paulo, mcone, 1 J%2 ^*I:D3D($S(**3, 4rdep C2 6a trilha das crian0as- Os ers num terreiro angola2 Disserta<o de -estrado e- 3ntropolo#ia Social (-i-eo'2 Braslia, Eniversidade de Braslia, 1 !J2 O3/(:^(, `alde-ar2 Sincretismo religioso a&ro+brasileiro2 ;a2 ed2 So Paulo, :acional, 1 !!2

O3*3:D3, Cor#e 3l,erto2 O destino re*elado no 1go de b9:ios2 *io de Caneiro, (ditora (co, s2d2 aliteratura reli#iosab
O(/H4, Zvone @a##ie 3lves2 %uerra de ori$"s- ;m estudo de ritual e con&lito2 *io de Caneiro, Sa5ar, 1 !%2 O(*B(*, Pierre 02 6otes sur le culte des orisha et *odun D #ahia( la #aie de <ous les Saints( au #rsil et D lEancienne )te des scla*es en A&rique 2 DaHar, I20232:, 1 %!2 O(*B(*, Pierre 02 :otion de personne et li#ne fa-iliale c5e1 les Zoru,a2 'n> C:*S2 La notion de !ersone en A&rique noire2 Paris, Centre :ational de la *ec5erc5e Scientific, 1 !;2 O(*B(*, Pierre 02 Lendas a&ricanas dos ori$"s2 Salvador, Corrupio, 1 J% (a'2 O(*B(*, Pierre 02 Ori$"s- 2euses iorub"s na B&rica e no 6o*o /undo2 ?a2 ed2 So Paulo, Corrupio e Crculo do /ivro, 1 J% (,'2

A1

A?

`3//IS, *o[2 :eT *eli#ions and t5e Potential for `ord *e$(nc5ant-ent> *eli#ion as `a[ of /ife, Preference and Co--odit[2 Seculari:ation and ,eligion- <he Persisting <ension. /ausanne, Conference Internationale de Sociolo#ie des *eli#ions ( 1 e-e2 Conference, ^u,in#en, 1 J!', 1 J!2 `3**(:, Donald2 3 terapia esprita no *io de Caneiro2 ,eligio e sociedade, *io de Caneiro, 11(;'> %D$J;, de1e-,ro, 1 JA2 `(B(*, @a)2 Sociology o& ,eligion2 Boston, Beacon Press, 1 D;2 `(B(*, @a)2 conom.a y sociedad2 ? to-os2 @)ico, 0ondo de Cultura (conL-ica, 1 D 2 `(B(*, @a)2 3 psicolo#ia social das reli#i7es -undiais2 'n- nsaios de sociologia. *io de Caneiro, Sa5ar, s2d2 SI(B/(*, Cean2 O !oder a&ricano2 So Paulo, Difuso (uropia, 1 !?2

A?

Potrebbero piacerti anche