Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
saMtaoYa Tklao
manaaogat va P`astavanaa
saap ha Sabdsauwa bahutok laaokaMnaa iBatIdayak vaaTtao. saap va saMbaMiQat ivaYayaaMvar saKaola ivavaocana krNaarI Anaok pustko
maanyavar vya@tIMnaI jagajaagaRtI krNyaacyaa hotUnao ilahIlaI Aahot. ASaaca pustkaMcyaa AByaasaava$na va svaAnauBavaavar
AaQaairt ho pustk AapNaa samaaor saadr krtanaa malaa AanaMd haot Aaho.
ho pustk ilaihNyaacaa ]_oSa ha saapaMivaYayaIcao janamaanasaaMt Asalaolao gaOrsamaja dUr krNao Aahoca saaobat saap AaoLKNyaasaazI
AavaSyak jaujabaI maaihtI p`qamaaopcaar sap-dMSa hao} nayao mhNaUna p`itbaMQaa%mak ]paya va AiQak maaihtIsaazI pustk$panao va
[MTrnaoTvar ]plabQa Asalaolao s~aotpyaa-ya sava-saamaanyaaMpya-Mt paohaocaivaNao ha Aaho.
yaa pustkacyaa Cpa[- pasaUna to ivatrNaapya-Mtcyaa sava- maohnatIsaazI maI vaOSaalaI BaagyaEaI va jaagaRtI yaaMcaa AaBaarI Aaho.
sadr pustk ho maaoft AsaUna AapNaasa ho pustk AavaDlyaasa doNagaI maUlya mhNaUna kmaIt kmaI $pyao 30/- kaoNa%yaahI
saamaaijak saMsqaosa svaKuSaInao Aaiqa-k madt mhNaUna dyaavao hI ivanaMtI.
saMdBa- : KalaIla sava- saMdBa-gaM`qaaMcao saMkotsqaLaMcao saMsqaaMcao va vya@tIMcao AamhI ?NaI Aahaot.
1. saMdBa-gaM`qa pustko
a. Aaplyaa BaartatIla saap raomyaulasa vhITokr Anauvaad maa$tI icatmapllaI
b. sap-iva&ana ]lhasa zakUr
c. saapaMivaYayaI Ja[- AaiNa ra^ma vhITokr Anauvaad vasaMt iSarvaaDkr
d. ma.A.ina.sa. ivacaar va saMGaTnaa maaga-diSa-ka.
e. SNAKES inailamakumaar KOro.
2. Websites saMkotsqaL
1. http//www.indiansnakes.org
2. http//www.landofthewild.com
3. http//www.arkive.org
4. http//www.indianherps.org
5. http//www.naturfoto.cz
6. en.wikipedia.org
3. vya@tI saMsqaa
1. Nilimkumar Khaire
5. Kumar Mandape
2. Ulhas Thakur
3. Kailas Darule
4. Bhai Tarkar
6. Ashok Captain
7. Dhanaji Phadake
8. Prasad Shah
saMtaoYa Tklao.
AnaumaiNaka
Anau. .
ivaYaya
Paana naM.
1.
mauKpRYz
2.
manaaogat va p`stavanaa
3.
4.
AnaumaiNaka
5.
6.
saapaMcao vagaI-krNa
7.
saap maanavaima~
8.
9.
10
10.
11
11.
11
12.
12
13.
12
14.
ivaYaarI saap : BaartIya caYmaanaaga ekaxa naaga naagaraja maNyaar GaaoNasa fursao
caapDa paovaLasap- samaud`sap-.
13
15.
19
16.
23
17.
31
18.
33
19.
41
20.
43
21.
44
sap-ivaSvaacaI AaoLKsap-jagat
pRqvaIvar inamaa-Na Jaalaolyaa savaa-t p`aicana sajaIva p`jaatIMpOkI saap ho ek Aahot. pyaa-varNaaSaI jauLvaUna GaoNyaacyaa %yaaMcyaa
jaIvanapwtImauLo %yaaMcao Aist%va AajahI iTkUna Aaho. AaScaya-kark baaba mhNajao Qa`uvaIya p`doSa vagaLta pRqvaIcyaa pazIvar
to sava-~ AaZLtat. jagaBarat saapaMcyaa saumaaro 3000 hUna AiQak p`jaatI Aahot. Baartat 275 hUnahI AiQak p`karcao
saap AaZLtat. %yaatIla 52 p`jaatI ivaYaarI sadrat maaoDtat. javaLjavaL 40 p`jaatI yaa samaud`sapa-Mcyaa AsaUna ivaYaarI
Aahot. Aqaa-tca AaplyaasaazI samaaQaanakark baaba mhNajao Aaplyaa pirsaratIla farca qaaoDo saap ho ivaYaarI Asatat. (a
ivaYaarI saaMpapOkI naaga, maNyaar, GaaoNasa va fursao yaaMnaa baDo caar mhNaUna saMbaaoQaNyaatAaoLKNyaat yaoto. saap ho SaIt
r@tacao p`aNaI vaatavarNaat haoNaayaa badlaap`maaNao saapaMcyaa SarIracao tapmaana badlato AsaUna to AitSaya qaMD ikMvaa ]YNa
hvaamaana sahna k$ Sakt naahIt. 80 saoilsaAsa to 450 saoilsaAsa ho tapmaana %yaaMnaa jagaNyaasa AnaukUla Asato. Kallaolao
Anna ho SarIracao tapmaana iTkvaNyaasaazI vaaprlao jaat naahI %yaamauLo saap AnnaaiSavaaya Anaok idvasa jagaU Saktat. sap]VanaatIla kolaolyaa AByaasaat AjagaraMnaa daona vaYaa-hUnahI AiQak kaL Annaaivanaa ijavaMt Asalyaacao pahNyaat Aalao Aaho.
Krotr saap AlpsaMtuYTca Asatat. %yaaMnaa AavaSyak Asaola tovhaca to Anna Gaotat. pMrtu SarIracaa 70% Baaga ha
paNyaanao banalaolaa Asalyaa karNaanao paNaI ho %yaaMcyaasaazI AavaSyak Asato. paNaI ]plabQa nasatanaa saap BaxyaatIla SarIr
rsaaMcaa ]pyaaoga paNyaacaI garja BaagaivaNyaasaazI krtat.
saapaMcyaa pirsaraSaI Anau$p Asalaolyaa rMga$pamauLo inasagaa-t maubalak p`maaNaat saap AsatanaahI %yaaMcao AapNaasa sahsaa dSa-na
haot naahI. saapaMcyaa SarIravar Asalaolyaa KvalyaaMmauLo %yaaMcaI %vacaa kaorDI rahto. Gaamaacyaa ga`MqaI nasalyaanao SarIratIla
Taka} pdaqa- katIcyaa baahya %vacaocao AavarNa sva$pat baahor Taklao jaatat. sau$vaatIcao kat TakNyaacao p`maaNa ho
AiQak Asato. %yaanaMtr p`%yaok ADIca to tIna maihnyaaMnaI saap kat Taktao. kat Taklyaavar saap tojasvaI va trtrIt
idsatao. KvalyaaMmauLo AitnaIla va [naroD ikrNaaMpasaUna %yaaMcao saMrxaNa haoto. tsaoca eka izkaNaahUna dusayaa izkaNaI
sarpTt jaata yaoto. maa~ KvalyaaMABaavaI samaud`saapaMnaa jaimanaIvar sarpTta yaot naahI.
svasaMrxaNaasaazI saap Anaok pwtI vaaprtat. jasao Sa@yatao kaoNaacyaahI najarosa svatlaa pDU na doNao Sa~USaI saamanaa
Jaalyaasa pLUna jaaNao ikMvaa lapNao. AMgaavar baotlao Asata jaaorjaaoranao satt fu%kar saaoDNao maana ]Mca k$na fNaa kaZNao
maana capTI krNao Aqavaa SarIr fugavaNao SarIracao vaoTaoLo k$na inaScaoYT pDUna rahNao SaopTI vaLvaLivaNao AaiNa kaoNaI
pkDlaoca Asata ivaYza TakNao duga-MQaI saaoDNao AaokNao [. AgadIca naa[-laaja Asaola tr saap hllaa krtat AMgaavar
yaotat va dMSa krtat. yaa maagao kuzlaahI pUva-inayaaoijat Dava ikMvaa saUDacaI Baavanaa nasato.
sava- saapaMmaQyao DaoLo ijaBa %vacaa dat SaopTI ho Avayava Asatat. Ajagar AaiNa caapDa yaaMsaar#yaa saapaMmaQyao ]Ymaaga`ahk
tapmaana saMvaodnaxama baairk KD\Do DaoLo va naakpuDyaa yaaMcyaamaqyao Asatat. saapaMnaa baa(kNa- nasatat. %yaamauLo
Aavaajaacao &ana hvaotIla QvanaIlahrIMmauLo haot naahI prMtu jaimanaImaaf-t kMpnaanao haoto. saap daonhI DaoLyaaMnaI daona vaogavaogaLI
dRSyao pahU Saktao. JaaDavar vaastvya krNaayaa saapaMcaI dRYTI [tr saapaMpoxaa caaMgalaI Asato. bahutaMSa idnacar vaR%tIcyaa
saapaMcyaa DaoLyaaMcaI baahulaI gaaola va maaozI Asato tr inaSaacar saapaMcyaa DaoLyaaMcaI baahulaI ]BaI Asato. saapaMcyaa DaoLyaaMvar
pardSa-k AavarNa Asato pMrtu maaNasaaMp`maaNao papNyaa nasatat. saap Kup jalad Asatat ha sava-saaQaarNa gaOrsamaja Aaho.
vaastvat %yaaMcaa vaoga Admaasao 7 ikmaI p`it tasaacyaa Aasapasa Asatao savaa-t jalad halacaala krNaara AaikotIla ivaYaarI
bla^k maambaa ha saap sauwa 12 to 15 ikmaI p`it tasa yaa vaogaanaoca halacaala krtao.
saapacaI jaIBa laaMba AsaUna TaokajavaL duBaMgalaolaI Asato. Baxya SaaoQatanaa saap jaIBa saarKI Aat baahor krt Asatao.
saapacao daonhI jabaDo baMd AsatanaahI %yaalaa jaIBa baahor kaZta yaoto AaiNa ijaBaocaa vaapr nasatanaa tI KalaIla jabaDyaatIla
gaaolaakar nailakot Asato. ijaBaocao rMga ivaivaQa AsaUna daonhI Taoko naajaUk AaiNa Aaolasar Asatat. daonhI TaokaMcyaa
saahayyaanao saap hvaotIla QaulaIkNa AaiNa gaMQakNa gaaoLa k$na varIla jabaDyaatIla jaokbasana [Mid`yaapya-Mt Gao}na jaatao.
yaamauLo saapalaa gaMQa&ana haoto. Baxyaalaa AaplyaakDo AakiYa-t krNyaasaazIhI kahI saap Aaplyaa ijaBaocaa vaapr krtat.
saapaMcao vagaI-krNa
saapaMcao Daoko SaopTI Kvalao Aakar DaoLyaaMcaI baahulaI caala vaastvya krNyaacaI jaagaa p`janana pwtI Baxya [%yaadIMnaa
AaQaar maanaUna Anaok P`akar pDtat. pMrtu saapaMcaI ivaYa inamaa-Na krNyaacaI xamata va %yaapasaUna maanavaalaa haoNaaro Apaya
yaaMvar %yaaMcao mau#ya vagaI-krNa hao} Sakto . saamaanya maaNasaacyaa dRYTInao ho vagaI-krNa far mah%vaacao Aaho. yaa AaQaaro saapaMcao
tIna mau#ya p`kar pDtat
1 ibanaivaYaarI saap yaa saapaMmaQyao ivaYa Aqavaa ivaYaga`MqaI nasalyaakarNaanao %yaaMcaa dMSa maanavaasa Apayakark nasatao.
%yaaMcyaa caavaNyaanao jaIivatasa Qaaoka inamaa-Na haot naahI. pMrtu saapaMba_la AsaNaayaa A&anaamauLo va iBatImauLo bahusaM#ya
AsaNaayaa yaa saapaMcaI ivanaakarNa h%yaa haoto. ]da. naanaoTI idvaD QaamaNa [.
2 inamaivaYaarI saap yaa saapaMmaQyao AsalaolaI ivaYaacaI maa~a AaiNa sva$p ho Baxyaalaa baoSauw krNyaasa va pcaivaNyaasa madt
krto. yaa saapaMcyaa ivaYaanao sauwa maaNasaacyaa jaIivatasa kaoNatIhI hanaI paohaocat naahI. ]da. maaMjayaa hrNaTaoL [.
3 ivaYaarI saap yaa saapaMmaQyao ivaYadMt va ivaYagaM`qaI Asatat. ivaYaga`MqaItIla ivaYa ivaYadMtaWaro dMSa krtavaoLosa Baxyaacyaa
SarIrat saaoDlao jaato. saapacao Baxya baoSauw krNyaasa %yaacaa P`aitkar kmaI krNyaasa va igaLlyaanaMtr to pcaivaNyaasa ho ivaYa
madt krto. manauYyap`aNyaasaazI sauwa ho ivaYa Apayakark Asato AaiNa yaaogya vaOdyaikya ]pcaaraMcyaa ABaavaI ho ivaYa jaIvaGaoNao
z$ Sakto. ]da. naaga maNyaar fursao GaaoNasa samaud`sap- [.
saapaMcao [tr P`akar
vaastvya krNyaacyaa jaagaonausaar
ibaLat rahNaaro saap ]da. maMDaoL Dur@yaa GaaoNasa naaga [.
JaaDavar rahNaaro saap ]da. hrNaTaoL caapDa $kasap- tskr [.
paNyaat rahNaaro saap ]da. idvaD samaud`sap- [.
jaimanaIvar rahNaaro saap ]da. naanaoTI Ajagar QaamaNa [.
vaavarNyaacyaa savayaI va vaoLonausaar idnacar inaSaacar ho P`akar pDtat. idnacar saapaMcyaa DaoLyaaMcaI baahulaI gaaola Asato.
]da. QaamaNa naanaoTI kvaDyaa [. JaaDavar rahNaayaa saapaMcaI dRYTI [tr sava- saapaMpoxaa caaMgalaI Asato AaiNa %yaaMcao DaoLohI
[tr saapaMpoxaa maaozo Asatat. inaSaacar saapaMcyaa DaoLyaaMcaI baahulaI ]BaI Asato. %yaaWaro Aaplyaa dRYTIpTlaavar pDNaara
p`kaSa to inayaMi~t k$ Saktat. ]da. maaMjayaa Ajagar caapDa [. hrNaTaoL yaa saapacao vaOiSaYTya mhNajao %yaacyaa
DaoLyaaMcaI baahulaI AaDvaI Asato.
saapaMcao puna$%padna daona p`karo haoto
AMDja sap- AMDI Gaalatat. ]da. naaga maNyaar Ajagar QaamaNa [.
tr kahI saapaMcyaa maadyaa Dayaro@T p`%yaxa iplaaMnaa janma dotat. ]da. GaaoNasa caapDa hrNaTaoL [.
saapaMcyaa caalaIcao tIna P`amauK P`akar Aahot naagamaaoDI caala saurvaMTasaarKI caala AaiNa vaolaaMTI caala.
naagamaaoDI caala krtanaa saap Dao@yaapasaUna SaopTIcyaa TaokapyaM-t jaimanaIvar s saar#yaa naxaIP`amaaNao puZo sarktanaa
idsatao. laaMba SarIracao prMtu saDpatL Asalaolao sava- saap yaaca pwtIcaa vaapr krtat. ]da. naaga QaamaNa
QaULnaaigaNa gava%yaa [.
saurvaMTasaar#yaa caalaIt saap vaoTaoLo Takt naahIt. to saurvaMTap`maaNao Aaplao SarIr maQao ]calatat va puZo
sarktat. ]da. Ajagar GaaoNasa [.
fursao vaaLvaMTI P`adoSaat rahNaaro saap AaplaI maana ]calaUna itrkI k$na puZo sarkivatat. %yaamauLo %yaaMcao SarIr
eka baajaUsa foklyaasarKo idsato. Asao itrko sarpTNyaacyaa pwtIsa vaolaaMTI caala Asao mhNatat.
5
]MdIr GauSaI baoDUk sarDo palaI CaoTo pxaI JaaDapanaaMvarIla ikTk maasao [. Ka}na saap AaplaI gaujaraNa krtat.
prMtu maNyaar naaga va naagaraja ho sava- svajaatBaxak Aahot.
yaacap`maaNao saap jyaaMcao Baxya Aaho ASaa p`aNyaamaMQyaopxyaaMmaQyao GaubaD maaor mauMgausa ga$D bagaLa sasaaNaa yaaMcaa samaavaoSa
haotao. saap ho maaNasaacao Baxya nasatanaa doKIla maaNaUsa ha saapaMcaa savaa-t maaoza Sa~U Aaho. sa%ya Saas~Iya maaihtIcaa ABaava
va BaItIpaoTI tao %yaaMcaI h%yaa krtao.
saap maanavaima~
kRMtk p`aNyaaMcaa naaSa krNaayaa iSakarI pxyaaMcao mah<va saaMgatanaa pxaIima~ salaIma AlaI mhNaalao haoto kI 20 to 50 T@ko
AnnaacaI naasaaDI kRMtk p`aNaI krtat. cahacyaa maLyaaMcao laaKao $pyaaMcao nauksaana haoto. saapaMcao mau#ya Anna ]MdIr Aaho.
]MdraMcaI p`janana xamata p`caMD Aaho. ]MdraMcaI ek jaaoDI vaYaa-laa 850 poxaa AiQak iplaaMnaa janma doto ]MdIr doSaatIla
2530 T@ko Anna Katat Aqavaa %yaacaI naasaaDI krtat. ipkaMvarIla ikTk DasaaMcyaa ALyaaAMDI ]MdIr GauSaI yaaMvar
naOsaiga-kir%yaa inayaM~Na zovaNyaacao kama sava- p`karcao saap krtat. ek QaamaNa 1 vaYaa-t SaokDao ]MdIr va GauSaI Kato. %yaamauLo
saap ho f@t maanavaima~ nasaUna Kro inasaga-ima~ Aahot. to Anna saaKLItIla ek mah%vaacaa GaTk AsaUna pyaa-varNa saMtulanaacao
mah%vapUNa- kaya- Ap`%yaxapNao krt Asatat. maanavainaima-t ]MdIr pkDayacao ipMjaro Aqavaa ikTknaaSako yaaMpoxaa saapaMcao ]MdIr
pkDNyaacao tM~ pirNaamakark Aaho karNa to naOsaiga-k Aaho.
saapaMcao ivaYa ho Ait ]pyau@t pdaqa- Aaho. ivaYaarI d`vyaasaaobat %yaaMmaQyao maanavaasa ]pyau@t Asao Anaok GaTk Asatat. sapivaYaacao pRqakrNa k$na %yaatIla GaTkaMcaa vaapr AaOYaQaaMmaQyao kolaa jaatao. jasao r@ts~ava qaaMbaivaNyaasaazI GaaoNasaacyaa
ivaYaacaa vaapr kolaa jaatao karNa %yaamaQyao r@tacyaa gauzLyaa banaivaNyaacaa gauNaQama- Asatao. tsaoca s~IyaaMcao gaBaa-Saya maanavaI
DaoLyaaMcao baubbauL yaatUna haoNaayaa r@ts~avaavar ha ]pcaar kolaa jaatao. fofro dmaa saMiQavaat ]saNa maakDhaDacao duKNao
yaaMvar ]paya mhNauna sauwa naagaaMcyaa ivaYaapasaUna banaivalaolao vaodnaaSaamak vaaprlao jaato. tIva` sva$pacyaa vaodnaaMvar to gauNakarI
Aaho. saapaMcyaa ivaYaapasaUnaca ivaYap`itbaMQak lasa banaivatat . ha %yaaMcaa AaNaKI ek mah%vaacaa ]pyaaoga Aaho. sap-dMSaavar
f@t yaa lasaIcaaca Ka~ISaIr [laaja haotao.
saap gaOrsamaja
AajaimatIsa sauwa jagaat saapaMivaYayaI Saas~Iya maaihtIpoxaa laaokaMkDUna imaLalaolyaa kalpinak va eokIva maaihtIvar AaQaarIt
gaaoYTIca Anya kaoNa%yaahI ivaYayaapoxaa p`cailat Asalyaacao AaZLUna yaoto. ho vaastva sap- dMSa sap- svaBaava %yaaMcaa duYTpNaa
sap- dMSaavarIla ]paya yaa savaaM-naa laagaU haoto. %yaamauLo Baartasaar#yaa AaiSayaa[- doSaat laaok sap-maMidro baaQaMtat %yaaMcaI pUjaa
krtat. pNa ijavaacyaa iBatImauLo va A&anaanao AgadI ina$pd`vaI saapaMnaa sauwa zocaUnazocaUna maartat. ha ivaraoQaaBaasa
Saas~Iya maaihtIcyaa ABaavaamauLo Aaho. yaa savaa-MtUnaca Anaok AMQaEawaMcaa ]gama haotao. yaa AMQaEawa kQaI Qamaa-SaI puratna
vaa=mayaaSaI Aqavaa eokIva maaihtISaI inagaDIt Asatat. bauvaa baabaa gaa$DI Aaplao paoT BarNyaasaazI ASaa Anaok BaItIp`d
gaaoYTI samaajaat psarvat Asatat.
p`%yaok saapaivaYayaI AMQaEawa gaOrsamaja Aahotca prMtu sava-saaQaarNapNao ekdMr sap- jamaatI ivaYayaIcao gaOrsamaja p`qama
pahUyaa.
1.
sava-ca saap ivaYaarI Asatat va mhNaUna kuzlaahI saap caavalaa trI maaNaUsa martao.
sa%ya : AapNa pahIlao farca qaaoDo saap ho ivaYaarI Asatat va yaaogya p`iSaxaNa AByaasaanao %yaaMnaa AaoLKNao sahja Sa@ya
Aaho. tsaoca f@t ivaYaarI saapaMcaa dMSa Apayakark hao} Saktao. prMtu yaaogya vaoLI kolaolyaa vaOVkIya ]pcaaranao ha
Apaya sauwa TaLta yao} Saktao.
6
ha Sabd s~IilaMgaI yaa Aqaa-nao vaaprlaa jaatao %yaamauLo ha gaOrsamaja psarlaa Asaavaa. %yaacap`maaNao maadIvarIla h@k
isad\Qa krNyaasaazI jaovha daona nar QaamaNa naR%ya krtat tovha %yaacyaa DaolaNyaamauLo to naagaap`maaNao Baasatat. KrM tr
kahI laaok yaalaaca gaOrsamajaUtInao nar va maadI QaamaNa yaaMcao imalana samajatat. Aaplyaa AiQak maaihtIsaazI ho na@kI
laxaat Gyaa kI naaga ha saap Sa@yatao QaamaNa yaa saapalaa Ka}naca gaujaraNa krtao.
17. garaodr s~I va saap yaaMcaI najaranajar Jaalyaasa saapaMcao DaoLo jaatat.
sa%ya varIla ivaQaana hI pUvaa-par caalat AalaolaI AMQaEawa Aaho. Aamacyaa ]rNa yaoqaIla CON yaa saMGaTnaocyaa sapima~ManaI (a gaaoYTIcaI sa%yaAsa%yata svayaMsaovakaMWaro tpasaUna paihlaI Asata tI Asa%ya Asalyaacao isaw Jaalao Aaho.
Aaplyaa samaaQaanaasaazI AapNa sauwa ha p`ya%na k$na phayalaa hrkt naahI. f@t saapacaI AaiNa sahBaagaI
sadsyaMacaI yaaogya kaLjaI GyaavaI.
18. saap SaopTInao DMK maartao Aqavaa saap ijaBaonao caavatao.
sa%ya saap ijaBaonao caavat naahI karNa tI Kup maRdU Asato. %yaamaQyao kuzlyaahI p`karcao haD nasato jao katDI CodU
Sakola. SaopTIbaabat pNa kahIsao saarKoca Asato. prMtu kahI saapaMcyaa itrksa kap Asalaolyaa baaoqaT SaopTImauLo to
CaoTI ibaLo ]k$ Saktat. kahI saapaMnaa maa~ SaopTIlaa kaTa Asatao va kQaIkQaI bacaava krNyaasaazI tao
Taocatat. pNa %yaamaQyao ivaYa nasalyaakarNaanao jarI tao vaodnaakark Asalaa trI Apayakark nasatao.
19. saap SarIracao vaoTaoLo k$na caakasaarKo banaivatao va TokDyaaMva$na KalaI gargart yaot maaNasaaMcaa pazlaaga krtao.
sa%ya saap svasaMrxaNaasaazI SarIracao vaoTaoLo krtao. var Apoixat Asalaolyaa gargart yaoNyaacyaa p`iyaosaazI AavaSyak
Asalaolaa tMdu$stpNaa saapamaQyao nasatao. %yaamauLo ha sava- maanavaI manaacyaa klpnaaivalaasaacaa Baaga Aaho va pUNa-t
Asa%ya Aaho.
20. sap- dMSa va %yaavarIla ]payaasaMbaMiQat gaOrsamaja
1. saapaMcaI pUjaa kolaI Asata Aqavaa %yaaMcyaa naavaanao ]pvaasa kolaa Asata vya@tIcao sap- dMSaapasaUna ikMvaa sap-ivaYaacyaa
ApayaapasaUna saMrxaNa haoto. baabaa bauvaa Ammaa svaamaI maaMi~k yaaMcyaakDo [-Svara kDUna p``aPt kolaolaI idvya Sa@tI
Asato. jyaaWaro to sap-ivaYaacaa Apayakark pirNaama kmaI k$ Saktat Aqavaa naYT k$ Saktat. hI Sa@tI ho
baabaa laaok vaYaa-nauvaYaa-cyaa AByaasa pUjaa va Aqak pirEamaanao p`aPt krtat.
2. saap caavalyaasa maMidralaa Aqavaa Qama-sqaLaMnaa foyaa Gaatlyaanao ivaYaacaa haoNaara Apayakark pirNaama TaLta yaotao.
3. mauMgaUsaalaa saapacao ivaYa baaQat naahI Aqavaa saap caavalyaasa tao ivaiSaYT JaaDacaa palaa/maUL Ka}na svatcaa bacaava
krtao.
4. kuYzraogyaasa saap caavat naahI Aqavaa caavalaa trI baaQat naahI.
5. ivaYaarI sap-dMSaanaMtr naagamaNaI Aqavaa [tr t%sama jaDIbaUTIcaa ]tara kolaa Asata ivaYaacaa Apayakark pirNaama
haot naahI.
6. sap-dMSaacyaa jaagaI taplaolyaa laaoKMDacaa caTka idlyaasa sap-ivaYa baaQat naahI.
7. maM~aopcaaranao sap-ivaYa ]trvata yaoto.
8. sap-dMSa Jaalaolyaa vya@tIsa imarcyaa ikMvaa kDuinaMbaacaa palaa gaaoD laagatao.
sa%ya
kRpyaa laxaat zovaa kI ibanaivaYaarI va inamaivaYaarI sap-dSaaMcaa maanavaI SarIravar haoNaara pirNaama p`aNaGaatk nasatao tsaoca
bahutaMSa laxaNao hI ta%pur%yaa sva$pacaI Asatat. prMtu ivaYaarI saapaMcaa dMSa ha p`aNaGaatk Asalaa trI yaaogya vaOVkIya
]pcaaranao p`it sap-ivaYa lasa ASV p``aNa vaacaivalao jaa} Saktat. yaa vyaitir@t kolao jaaNaaro sava- ]paya ho ivaYaarI
sap- dMSaavar ]pyaaogaI pDt naahIt. prMtu barocasao sap-dMSa ho ibanaivaYaarI ikMvaa inamaivaYaarI saapaMmauLo haot Asalyaanao kahI
vaoLanao raogaI AapaoAap bara haotao va Eaoya ]gaacaca Aqa-hIna AMQaEawaMvar AaQaarlaolyaa ]pcaaraMnaa idlao jaato. ivaYaarI sap9
dMSaanaMtr yaaogya ]pcaarat kolaolaI hoLsaaMD va ivalaMba tsaoca raogyaalaa Jaalaolaa maanaisak va SaarIirk ~asa ivaYaacaa duYpirNaama
vaaZivatao.
mauMgaUsa ha AitSaya capL p`aNaI AsaUna saapaSaI saamanaa krt Asatanaa tao sap-dMSa na haoNyaacaI kaLjaI Gaotao. prMtu caukUna jar
ivaYaarI saapacaa dMSa Jaalaa tr mauMgaUsa ma$ Saktao.
naagamaNaI mhNaUna baajaarat ivaklyaa jaaNaayaa sfiTkMamaQyao kuzlyaahI p`karcao ivaYaacaa pirNaama kmaI krNaaro saamaqya- nasato.
maanavaI va`tvaOklyao saapaMcyaa samajaNyaaplaIkDo Aahot. tsaoca dMSa krto vaoLI Taocalao gaolaolao ivaYa kuzlyaahI pwtInao saap
prt kaZU Sakt naahI.
kuYzraogaanao baaiQat vya@tIcyaa spSa- AaiNa saMbaMiQat saMvaodnaa naahISaa Jaalaolyaa Asatat %yaamauLo sap-dMSa va %yaa AvayavaaMvarIla
vaodnaa raogyaasa jaaNavat naahIt. prMtu ivaYaacaa SarIravar AinaYT pirNaama maa~ haotaoca va yaaogya ]pcaaracyaa ABaavaI maR%yaU
hao} Saktao.
saapacyaa ivaYaamauLo ivaSaoYat naaga va maNyaar dMSa Jaalaolyaa vya@tIcyaa majjaasaMsqaovar pirNaama haotao va %yaacaI saMvaodnaxamata
kmaI hao} laagato %yaamauLo %yaalaa cava sauwa samajat naahI. %yaamauLo $gNaasa imarcaI itKT Aqavaa kDuinMaba kDU laagat naahI.
yaacaa Aqa- Asaa naahI kI %yaalaa to gaaoD laagato. kdaicat dMSa ipDIt vya@tIsa ASaa pirisqatIt saaKrhI gaaoD laagaNaar
naahI.
varIla gaOrsamaja ho ekUNa sap- jamaatIivaYayaI Aahot. prMtu p`%yaok saapabaabat Asalaolao ivaiSaYT gaOrsamaja p`%yaok
saapabaabatcyaa AiQak ivavaocanaat Aalao Aahot.
7. jaMgalaat inasaga-sahlaI inaima%t ifrtanaa Felt hat, full pant, full shirt tsaoca paya pUNa- saMrixat krNaarI
pad~aNaobaUT vaapravaot. Hand gloves, Shin guard, wrist guard yaaMcaa sauwa vaapr kravaa. tsaoca JaaDacaa
faMdIcaa kparIcaa AaQaar GaoNyaapUvaI- vyavaisqat pahNaI kravaI. Sa@yatao hatat AaQaarasaazI va du$na pahNaI
krNyaasaazI majabaUt kazI baaLgaavaI.
8. inasaga- sahlaI (Camping/trekking) drmyaana rahNyaacaI AaiNa paNaI saazivaNyaacaIvaaprNyaacaI jaagaa yaamaQyao yaaogya
saurixat AMtr zovaavao. sadr izkaNaI jaaNyaasaazI ivajaorIcaa vaapr kravaa.
9. Aaplyaa Garapya-Mt yaoNaaro saap ho Sa@yatao ]MdIr GauSaI ikMvaa [tr BaxyaaMcaa maaga kaZt Aalaolao Asatat. %yaamauLo Gar
ivaSaoYat svayaMpakGar svacC zovalyaasa va Taka} KaV pdaqaa-caI vyavaisqat ivalhovaaT laavalyaasa kRMtk p`aNyaaMcaa va
Aqaa-tca saapaMcaa Garat iSarkava haoNao kmaI hao} Sakto.
10. jaMgala safrIva$na GarI Aalyaavar sava- saamaana vyavaisqat tpasaUna Gyaavao naahItr jaMgalaatUna tumacyaa ba^gaot va ba^gaotUna
tumacyaa dhavyaa maaLyaavarIla Garat saap sahja paohcaU Saktat.
11. Sahr vastIt rahNaayaa ivaSaoYat tLmajalaa va pihlyaa majalyaavarIla rihvaaSyaaMnaI Aaplyaa GarapyaM-t yaoNaaro va
GarapasaUna inaGaNaaro sava- pa[-p ifnaa[-la nao svacC zovalyaasa %yaaWaro saap Garat paohaocaNyaacaI Sa@yata far kmaI haoto.
12. rs%yaat Aqavaa eKado izkaNaI saap maolaolaa Aaho Asao vaaTlyaasa ekdma spSa- krNyaacaI vaa hatanao ]calaNyaacaI Gaa[k$ nayao. laaMba kazInao tao maolaolaa Aaho yaacaI Ka~I k$na yaaogya saurixat pwtInaoca %yaacaI hataLNaI kravaI.
5. naaga ikMvaa maNyaar yaaMcaa dMSa Jaalaa Asalyaasaca maaihtgaar vya@tIkDUna AavaLp+I baaMQaavaI qaaoDyaa qaaoDyaa vaoLanao saOla
k$na punha baaMQaavaI. GaaoNasa fursao vagaa-tIla sap-dMSaat AavaLp+I baaMQaU nayao.
6. Sa@yatao jaKmaovar blaoDnaoQaardar vastUnao kapUna Gao} nayao. AiQak r@ts~ava hao}na ijavaasa Qaaoka ]%pnna hao}
Saktao. lavakrat lavakr ]pcaar krNyaasaazI dvaaKanyaat nyaavao.
7. maaMi~k baabaa hakIma vaOdya yaaMcyaakDo raogyaasa nao} nayao. sap-dMSaavar p`itsap- ivaYa haca Ka~Ilaayak ]paya Aaho.
ho AaOYaQa sava- sarkarI $gNaalayaaMt ]plabQa Asato. dvaaKanyaat sap-dMSaavar ]paya krNyaasaazI caavalaolaa saap
pkDUna ikMvaa maa$na $gNaalayaat naoNyaacaI ibalakUla garja nasato. %yaamauLo ha BaImaprama krNao TaLavao.
8. $gNaalayaat paohaocalyaavar saMbaMiQat Da^@TraMnaa $gNaacyaa [tr AajaaraMbaabat Aqavaa AaOYaQaaMcyaa A^lajaI-baabat pUNamaaihtI dyaavaI.
saapaMcao saMrxaNa AaiNa kayada
saapaMcao rxaNa krNaara vanyajaIvana saMrxaNa kayada 1972 pasaUna Aist%vaat Aaho. yaa kayadyaanausaar saap pkDNao
baaLgaNao maarNao ha kayaVanausaar gaunha Aaho. kaoNatahI jaMgalaI p`aNaI paLNyaapUvaI- %yaasaMbaMQaI prvaanaa GaoNao AavaSyak Aaho.
yaa kayaVa saaobatca 1975 saalacaa inayaa-t QaaorNa vanya jaIvaaMpasaUna ]%pnnaaivaYayaIcaa kayada sauwa saaMpanaa sarxaMNa
imaLvaUna dotao. Aqaa-tca f@t kayada pura pDNaar naahI. %yaasaazI laaokiSaxaNa hvaoca va taoca yaa pus%akacaa p`mauK hotU
Aaho. jaMgalaaMcao saMrxaNa va saMvaQa-na hoca Kyaa Aqaa-nao vanyajaIvaaMcao va Aaplyaa saRYTIcao rxaNa Aaho. %yaasaazI Saasanaanao va
SaasakIya yaM~Naonao AiQak laxa doNyaacaI garja Aaho.
saap AaoLKNyaasaazIcaa maulaBaUt sarava
saap AaoLKNyaacaI garja tr Aaplyaa laxaat AalaIca Aaho %yaayaaogao AapNa saapaMcao va svatcaohI sarMxaNa k$ Saktao.
mhNaUnaca kahI ivaYaoSa saapaMivaYayaI saKaola maaihtI k$na GaoNyaaAaQaI AapNa saap AaoLKNyaacaa AByaasa krNyaasaazI
AavaSyak mau_o saravaacyaa gaaoYTI laxaat Gao} yaa. prMtu %yaa AaQaI p`%yaok saap ha pustkaMt saaMigatlaolyaa vaNa-naaSaI ikMvaa
faoTaoSaI tMtaott jauLola Asao naahI. rahNyaacaI jaagaa Anau$p pirisqatIlaa purk Asao baa(sva$p saap AvalaMbatat ho
vaacakaMnaI ivasarta kamaa nayao.
saapaMivaYayaI caaMgalaI pustko ja$r vaacaa kahI mah%vaacaI AByaasapUNa- pustko AamhI namaUd kolaI Aahot.hI pustko ivakt
Gao}na AavaSyakto nausaar reference mhNaUna vaaprlaI jaa} Saktat.
saapaMivaYayaI maaihtI doNaayaa [MTrnaoT varIla saMkot sqaLaMnaa BaoT Va. AavaSyak maaihtI faoTao Da}nalaaoD kra va
%yaacaa AByaasa kra. Internet Aqavaa CD maaQyamaaWaro saapaMcyaa ica~fItI pahUna saapaMcao %yaaMcyaa naOsagaI-k
rahNaImaanaat inarIxaNa kra.
p`%yaxa saap pahNyaasaazI raYT/Iya ]Vanao sap- ]Vanao [%yaadI izkaNaaMnaa AavajaU-na BaoT Va. ]da.ka~japuNao ikMvaa
caonna[- sapao-Vana.
saap hataLNyaacaa AnauBava GaoNyaasaazI va saapaMba_lacaI BaItI kmaI krNyaasaazI sap-ima~sap-p`omaIinasaga-p`omaI saMGaTnaaMcyaa
saMpka-t rha.
AnauBava vaaZivaNyaasaazI va kaOSalya p`aPt krNyaasaazI varIla p`karcyaa saMsqaaMmaQyaosaMsqaaMsaazI svayaMsaovakacao kama kra.
Aaplao inasaga- p`omavanyajaIva p`omasap-p`oma yaa savaa-Mnaa idKavaopNaa pasaUna dUr zovaa. Garat ikMvaa vastI izkaNaI
AaZLlaolyaa saapaMcaI sauTka hataLNaI va punava-sanaasaazI hI far AavaSyak baaba Aaho. AapNa paihlao Aaho kI
Aaplyaa pirsaratIla bahutaMSa saap ho ibanaivaYaarI ikMvaa inamaivaYaarI Asatat. %yaamauLo sap-dMSaamauLo haoNaarI maanaisak va
SaairrIk hanaI hI %yaacyaa ivaYayaI Asalaolyaa maaihtIcyaa ABaavaamauLo va BaItImauLo haoto. mhNaUnaca BaItI va gaOrsamajaUtIcaI
sava- baMQanao dUr saa$na p`ya%na k$ yaa yaa saMudr jaIvaaMnaa samajaUna GaoNyaacaa.
12
ivaYaarI saap
1. naaga Baartat AaZLNaayaa p`mauK caar ivaYaarI saapaMcyaa p`jaatIMpOkI naaga ha ek p`mauK saap Aaho. tao jagap`isaw
Aaho %yaacyaa ivaYaasaazI va %yaacyaa fNyaasaazI. fNaa ho %yaacyaa bacaavaacao p`dSa-na Asato. naaga ho AMDja saap Aahot.
1 BaartIya caYmaa naaga ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha BaartIya caYmaa naaga Aaho. yaa saapacaI laaMbaI 3 to 7 fUT
drmyaana Asato. saamaanyat sava- AMga gad- tpikrI ipvaLT paMZyaa rMgaacao ikMvaa kaLo Asato. maanaocyaa Kalacyaa baajaUvar
$Md p+a Asatao. AMgaavar paMZro izpko Aqavaa ipvaLyaa rMgaacaI naxaI Asato. yaa naagaacyaa fNyaavar AMgazI saarKI
idsaNaarI daona icanho Asatat. kQaI kQaI tI caYmyaasaarKI ikMvaa 10 cyaa AakDyaasaarKI Baasatat. fNaa imaTlaolaa
Asatanaa ha saap QaamaNaIsaarKa idsatao. prMtu QaamaNa yaa saapapoxaa laaMbaInao qaaoDI jaast Asato. itcao Daoko va maana capTI
Asato. ha saap saMpUNa- BaartBar AaZLtao. mau#ya vaastvya BaatSaotI pirsarat Asato. karNa %yaaMcao KaV ]MdIr baoDUk
QaamaNa yaMacaohI vaastvya yaoqaoca Asato. iDvacalyaasa ta%kaL fNaa kaZtao va gaLyaatUna ihssaihssa Asaa Aavaaja kaZtao .
2 ekaxa naaga ica~amaQyao daKvalaolaa saap ha BaartIya ekaxa naaga Aaho. ha Baartacyaa ]%trpUva- pirsarat mhNajao
AaorIsaa baMgaala Aasaama A$Naacala p`doSa yaa izkaNaI AaZLtao. yaalaa baoMgaa^la naaga AsaohI mhTlao jaato. yaa saapaMcao
ivaYa caYmaa naagaapoxaa kmaI jahala Asato. fNaa gaaolaakar va lahana Asatao. fNyaavar ek gaaolaakar spYT KuNa Asato.
rMgaanao ha ipvaLsar ihrvaT tpikrI rMgaacaa Asatao. ha saap inaSaacar AsaUna iDvacalyaasa Aaamak piva~a Gaotao.
3 naagaraja puZIla panaavarIla ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha naagaraja Aaho. ha saap laaMbaInao 9 to 14 fUT laaMba AsaU
Saktao. tao BaartatIla savaa-t laaMba ivaYaarI saap Aaho. %yaacyaa maaozyaa AakaramauLo ivaYaacaI maa~a sauwa Kup Asato.
%yaacyaa vaapranao ek pUNa- vaaZ Jaalaolaa h%tI Aqavaa 3032 maaNasao sahja maR%yaUmauKI pDU Saktat. ha saap BaartatIla
GanadaT jaMgalaaMt baMgaala Aaoirsaa knaa-Tk taimaLnaaDU ]%trpuvao-kDIla rajyao Aqavaa cahacao maLo yaoqao AaZLtao. yaaMcyaa
]drinavaa-hacao mau#ya saaQana saap hoca Asato. yaaMcaa fNaa caYmaa naagaap`maaNao pNa A$Md va KUp laaMba Asatao. ha saap fNaa
kaZUna 3 to 4 fUT ]Baa rahU Saktao. yaaMcaa rMga ipvaLT ikMvaa gad- SaovaaLI Asatao. SaopTI kaLpT Asato. naagaraja
13
saapaMcaI maadI AMDyaaMsaazI GarTo baaMQato. %yaasaazI JaaDaMcaI panao KrvaDUna ek~ krto va ZIga rcato. AMDI ]baopya-Mt
GarTyaajavaLca rahto.
baarIk p+o Asatat. ha saap p`qamadSa-naI kvaDyaa saapap`maaNao idsatao. prMtu kvaDyaa saapacyaa Dao@yaapasaUna p+o
Asatat. tsaoca kvaDyaa saapacao Daoko i~kaoNaI capTo va maana Dao@yaapoxaa baarIk Asato. maNyaar saapacao Daoko gaaola Asato
va pazIcyaa maQaaomaQa Asalaolao Kvalao YaTkaonaI Aakaracao Asatat. yaa saapacaI laaMbaI 3 to 6 fUT Asato. ha saap [tr
lahana saap Ka}na AaplaI gaujaraNa krtao.
2 p+orI maNyaar ica~amaQyao daKivaNyaat Aalaolaa saap ha p+orI maNyaar sap- Aaho. gaDicaraolaI caMd`pUr tsaoca baMgaala
Aaoirsaa Aasaama yaoqao ha saap saapDtao. maa. Da^. p`kaSa AamaTo yaaMcyaa laaokibaradrI p`klp BaoTI drmyaana ha saap
p`%yaxaat phayalaa imaLalaa haota. Aagyaa maNyaar mhNaUna AaoLKlaa jaaNaara ha saap saamaanya maNyaarapoxaa jaast ivaYaarI
Asatao. prMtu ittkaca SaaMt svaBaavaacaa Aaho. %yaacaI laaMbaI 4.5 to 7 fUT Asato. %yaacyaa i~kaoNaI SarIravar ipvaLo va
kaLo p+o Asatat. Dao@yaavar ]laTyaa V Aakaracao icanh Asato. ha saap sauwa inaSaacar Aaho.
3 vaa^laisaMd maNyaar ha saap saamaanya maNyaar saarKaca Asatao. tao maharaYT/ ]<arp`doSa ibahar va baMgaala maQyao saapDtao.
ha saamaanya maNyaar poxaa jaast icaDKaor va Aamak vaR<aIcaa saap Aaho.
15
laagatao. yaa sap- dMSaamaQyao blaoDnao kap GaoNao Aqavaa AavaLp+I baaMQalyaanao AitSaya ivaprIt pirNaama hao} Saktao. mhNaUna
yaa daonhI hI gaaoYTI na@kI TaLavyaa. yaaogya ]pcaaraABaavaI ikDnaIcao mau~ipMDacao kaya- baMd hao} Sakto.
4. fursao ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha fursao Aaho. ha baDo caar gaTatIla savaa-t CaoTa saBaasad Asalaa trI
bahutaMSa sap- dMSaalaa jabaabadar Aaho. yaa saapacaI maadI GaaoNaSaI p`maaNao ipllaaMnaa janma doto. yaa saapaMcaI laaMbaI 1 to 2 fUTca
Asato. maanaopoxaa Daoko baroca maaozo va capTo Asato. pazIvarIla Kvalao kNaIdar Asatat. Dao@yaacyaa maQyaBaagaI baaNaasaarKI
idsaNaarI AakRtI Asato. SarIracyaa maanaanao SaopUT farca AaKUD Asato. pazIcyaa daonhI kDaMvar AsalaolaI Kvalao Gaasauna tao
fussafussa Asaa Aavaaja krtao .fursao AaoLKNyaacaI mau#ya KuNa mhNajao %yaaMcaI vaolaaMTI caala. ha saap maana ]calaUna itrkI
puZo sarkvatao %yaamauLo maanaobaraobar %yaaMcao SarIr %yaa idSaosa foklao jaato. %yaamauLo tao itrka sarpTtanaa idsatao. %yaacyaa
AMgaavar naagamaaoDI ica~akRtI Asato. halacaalaImaQyao AitSaya capLta idsato. fursao ]MdIr sarDo CaoTo pxaI ivaMcaU Ka}na
gaujaraNa krtat. ]%tr pUva- BaartatIla kahI p`aMt va jammaU kaSmaIr vagaLta sava-~ ha saap AaZLtao.
fursao dMSa laxaNaopirNaama fursao yaa saapacyaa ivaYaacaa maanavaI SarIravarIla pirNaama ha GaaoNasa yaa saapap`maaNao mhNajao r>
va r>saMsqaa yaaMcyaaSaI inagaDIt Asatao. bahutaMSa laxaNao GaaoNasa sap-dMSaap`maaNaoca Asatat. prMtu fursao GaaoNaSaIpoxaa lahana
Asalyaanao idsaNaarI laxaNao va haoNaaro pirNaama ho Aitjalad va AitGaatk nasatat. prMtu yaaogya ]pcaara ABaavaI baahya va
AMt r>s~avaamauLo Aqavaa )dyaiyaa baMd pDUna raogaI dgaavaU Saktao.
gaOrsamaja kahI laaokaMnaa fursao ha saap ibanaivaYaarI Aaho Asaa gaOrsamaja Asatao. trIsauwa rayagaD kaokNa pirsarat
Dur@yaa GaaoNasa yaaMsa fursao samajaUna sara-sa maarlao jaato.
5. caapDa ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha caapDa Aaho. yaa saapalaa hra naaga vaoNau naaga sarMQa` naaga ikMvaa
ihrvaa GaaoNasa mhNaUna sauwa saMbaaoQaNyaat yaoto. baaMbaUcyaa ikMvaa daT JaaDIJuaDpat AaZLNaara ha ek GaaoNasaacaa p`kar
Aaho. yaa saapacyaa naakpuDyaa va DaoLo yaaMmaQyao CaoTasaa ]YNata saMvaodnaxama]Ymaaga`ahI KLgaa Asatao. Ajagarap`maaNaoca yaa
saapalaasauQda ]YNar@tIya Baxya iTpNyaat yaacaa ]pyaaoga haotao.
17
tapmaanaatIla frk jaaNaNyaacaI saMvaodnaxamata 0.0003 AMSa saoilsayasa evaZI tIxNa AsaU Sakto. yaa saapacao Daoko i~kaoNaI
va capTo Asato. maana baarIk Asato. SarIracaa varcaa Baaga ihrvaapaopTI tr Kalacaa Baaga ipvaLsar Asatao. yaa saapacaI
laaMbaI 1 to 3 fUT Asato. ha inaSaacar saap ipllaaMnaa janma dotao. piScama GaaTat maharaYT/apasaUna knyaakumaarI pya-Mt
saapDNaaro malabaarI caapDa va naakDyaa caapDa ho daona saap AaZLtat. tpikrI SarIravar hla@yaa va gaDd rMgaacyaa
KuNaa ho malabaarI caapDyaacao rMgaivaSaoYa Aaho. raKaDI ikMvaa if@kT tpikrI SarIravar gaDd CaoTo tpikrI p+o hI naakDa
caapDyaacaI AaoLK Aaho. [tr sava- savayaI va SaairrIk gauNaivaSaoYa caapDa saapaSaI imaLto jauLto Asatat.
caapDa dMSa laxaNaopirNaama
caapDa ha GaaoNasaacaaca ek p`kar Asalyaanao dMSa laxaNao va pirNaama ho GaaoNasa sap- dMSaaSaI imaLto jauLto Asatat. prMtu yaa
saapacao ivaYa jaast jahala nasalyaanao maR%yaU @vaicatca saMBavatao. trIhI KbardarI mhNaUna yaaogya vaOdyakIya ]pcaar na@kI
Gyaavao.
6. paovaLa sap- ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha paovaLa sap- Aaho. %yaasa ratsap- AsaohI mhTlao jaato. %yaacao SarIr
tpikrI rMgaacao Asato. KalaIla baajaUcaa rMga paovaLyaa p`maaNao BaDk Asatao. Daoko va SaopTI baaoqaT va AaKUD Asatat.
SaopTIcyaa izkaNaI daona kaLyaa vatu-Lakar AMgazI p`maaNao KuNaa Asatat. SaopTIcyaa KalaIla Baagaacaa rMga inaLsar Asatao.
yaa saapacaI laaMbaI 1 fUTacyaa Aasapasa Asato. ha saap kaLtaoMDyaa yaa ibanaivaYaarI saapap`maaNao idsatao. ha inaSaacar saap
AMDja AsaUna iDvacalyaasa SaopTI ]McaavaUna KalaIla BaDk rMga dSa-ivatao. ha saap Baartat bahusaM#ya izkaNaI AaZLtao.
paovaLa saapaMcaa piScamaokDIla jaMgalaat saapDNaara ek p`kar mhNajao p+orI paovaLa sap- Aaho. yaacao SarIr baarIk AsaUna
laaMbaI 3 to 3.5 fUTapya-Mt Asato. Daoko kaLo Asato. SarIravar kaLyaa laala ikMvaa tpikrI rMgaacao p+o Asatat.
SaopTI KalaIla Kvalao laala va maao%yaasaar#yaa paMZyaa rMgaacaI Asatat.
paovaLa sap- dMSa laxaNao pirNaama dMSa Jaalaolyaa jaagaI saUja yaoto va baarIk jaLjaL haoto. ha saap ivaYaarI Asalyaanao
]pcaarat hlagajaI-pNaa k$ nayao.
7. samaud`atIla saap bahutaMSa Kayaa paNyaatIla sap- ho AitSaya ivaYaarI Asatat. Baartacyaa iknaarp+I pirsarat (a
saapaMcyaa 35 to 40 p`jaatI AaZLtat. hyaa saapaMcao ivaYa naagaacyaa caar to Aaz pT jahala Asato. svaBaavaanao AitSaya
SaaMt Asalaolao ho saap sahsaa caavat naahIt. pUrk pirisqatImaQyao to 1.5 to 2 tasa Svaasa raoKU Saktat. yaatIla
p`amau#yaanao dSa-na doNaayaa saapaMcaI maaihtI KalaI idlaI Aaho. ho sava- saap iplaja Aahot.
18
samaud`sap- Baartacyaa samaud`iknaarI p`amau#yaanao AaZLNaara ha sava-saamaanya samaud`sap- Aaho. yaacao SarIr ihrvaT raKaDI
AsaUna AMgaavar gaDd ihrvaT rMgaacao p+o Asatat. paoTavarIla Kvalao maLkT paMZyaa rMgaacaI Asatat. Kvalao kNaIdar
AsaUna SaopTIcaa Aakar capTa val(asaarKa Asatao. varcaa jabaDa ha Kalacyaa jabaDyaapoxaa maaoza Asatao va naak
caaOkaonaI baakdar Asato .
samaud`I maNyaar kaLo ikMvaa gaDd raKaDI Daoko Asalaolyaa (a saapacyaa raKaDI SarIravar ipvaLsar paMZro p+o
Asatat. laaMbaI 3 to 4 fUT Asato. ha Aaplyaa capTyaa SaopTIcaa ]pyaaoga val(asaarKa krtao.
Kujaa samaud`saap samaud`I maNyaar p`maaNao idsaNaayaa yaa saapacyaa ipvaLyaa SarIravar raKaDI baakdar p+o Asatat. SarIr
AaKUD va majabaUt Asato. SaopTI gaDd rMgaacaI va capTI Asato. yaa saapacaI laaMbaI 2 to 2.5 fuT Asato. maasao ho
samaud`saapaMcao mau#ya Baxya Aaho. mhNaUnaca %yaaMcyaasaarKo capL Baxya pTkna malaUla vhavao mhNaUna yaa saapaMcao ivaYa Ait
jahala Asato.
samaud` sap- dMSa laxaNaopirNaama
samaud` sapa-Mcyaa dMSaanao snaayaUmaQyao vaodnaa haotat va Avayava laULa pDtao. kahI tasaaMtca laGavaI laala haoto.
gaOrsamaja samaud` saap ho ibanaivaYaarI Asaavaot yaa gaOrsamajaUtImauLo kaoLyaaMnaa %yaaMcaI iBatI vaaTt naahI. maaSaaMcyaa jaaLyaat
saapDlaolyaa yaa saapaMcaI SaopTI pkDUna kaoLI ibanaQaast %yaaMnaa samaud`at punha fokUna dotat. prMtu Kro pahta ho saap BayaMkr
ivaYaarI Asatat va %yaaMcaa dMSa p`aNaGaatk z$ Saktao.
2. inamaivaYaarI saap
1. hrNaTaoL ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha hrNaTaoL Aaho. yaasa tNa saap ikMvaa vaolyaa saap AsaohI mhTlao jaato.
ha saap 1 to 7 fUT laaMbaIcaa Asatao. rMga paopTI ihrvaa Daoko laaMba icaMcaaoLo va naajaUk Asato.
19
DaoLyaacaI baahulaI AaDvaI Asato. DaoLyaaMcaa rMga ipvaLa Asatao. ivaYadMt varcyaa jabaDyaacyaa maagacyaa baajaUsa Asatat.
kuzlyaahI JaaDaJauDupaMvar vaolaIMvar ha AaZLtao prMtu rMgasaMgatImauLo idsat naahI. ho saap iplaja AsaUna maadI ipllaaMnaa janma
doto. cavataLlyaasa SarIr fugavatao jabaDa vaasatao. yaacao ivaYa saaOmya Asalyaanao maanavaasa Apayakark nasato.
KalaIla ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha tpikrI hrNaTaoL AsaUna tao sauklaolyaa vaolaIp`maaNao idsatao. SarIr hlako tpikrI
ikMvaa raKaDI Asato va %yaaMvar gaDd tpikrI rMgaacao izpko Asatat. Daoko ihrvyaa hrNaTaoLIpoxaa laaMba capTo va naajaUk
Asato. yaa saapacaI laaMbaI 4 to 5 fuT Asato.
gaOrsamaja
1 hrNaTaoL ha saap maaNasaacyaa Dao@yaavar ]DI maa$na TaLU Katao.
2 hrNaTaoL ha saap maaNaUsa idsataca %yaavar JaDp GaalaUna %yaacao DaoLo faoDtao.
Kro pahta ha saap AitSaya naajaUk Asatao. %yaamauLo jyaa maanavaI SarIracaI kvaTI ]GaDNyaasaazI t& Da^@TraMnaa hataoDa
vaapravaa laagatao to Daoko faoDNao ho yaa saapaMcao kama navho. ha saap JaaDavar raht Asalyaanao varIla daonhI gaOrsamaja inamaa-Na
Jaalao Asaavaot.
2. maaMjayaa saap ica~amaQyao daKivalaolaa saap maaMjayaa sap- Aaho. yaa saapalaa Asao ivaiSaYT naava imaLNyaacao karNa ho
kI to inaSaacar p`vaR%tIcao AsaUna %yaaMcyaa DaoLyaaMcaI baahulaI maaMjarIcyaa DaoLyaap`maaNao ]BaI Asato. ho saap baarIk va laaMbaT
Asatat,. %yaaMcao rMga$pava$na Anaok p`kar AaZLtat. jasao saolaaonaI maaMjayaa sap- baoDaomacaa maaMjayaa sap- va fa^sTnacaa
maaMjayaa sap-.
ho sava- inaSaacar saap AMDja Aahot. yaa saapaMcaI laaMbaI 2 fUT to 2 maITr pya-Mt AsaU Sakto. yaatIla sava- saapaMcaa dMSa
Apayakark nasalaa trI farca vaodnaadayaI Asatao. yaaMtIla sava- p`karaMcaa ivacaar kolyaasa kaSmaIr Kaoro vagaLta ha saap
sava-~ AaZLtao. bayaacada yaa saapaMcaI gaftt fursao yaa ivaYaarI saapasaaobat kolaI jaato. pNa ha saap furSyaacyaa maanaanao
saDpatL va baraca laaMba Asatao. yaa saapacao Daoko capTo AsaUna Dao@yaacyaa maanaanao maana far baarIk Asato. SaopTI laaMba
20
Asato. AMgaavar zLk naxaI Asato. yaacaI caala naagamaaoDI Asato. sarDo saapsaurLI lahana ]MdIr ho %yaaMcao Anna Aaho.
varIla ica~amaQyao daKivalaolaa saap fa^sT-na maaMjayaa sap- Aaho.
3. ]Dta saaona sap- ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha ]Dta saaona sap- Aaho. ica~at daKivalyaap`maaNao yaaMcaI rMgasaMgatI
AitSaya sauMdr Asato. %yaaMcyaa if@kT ipvaLyaaihrvyaa SarIravar kaLo p+o va taMbaDo izpko Asatat. yaa saapacao Daoko
capTo va kaLo AsaUna %yaavar ipvaLo p+o Asatat. yaa saapacaI laaMbaI 3 to 6 fUT Asato. ho saap GanadaT jaMgalaaMtIla ]Mca
JaaDaMvar vaastvya krtat. Sa~UpasaUna bacaava krNyaasaazI Aqavaa Baxyaacaa pazlaaga krNyaasaazI to JaaDacyaa faMVaMva$na
]Dyaa Gaotat. %yaavaoLI to Aaplao AMga taNatat paoT Aat AaoZUna Gaotat va kagadI ivamaanaap`maaNao saMqa gatInao KalaI ]Dt
yaotat. ho saap AMDja va idnacar Aahot. %yaaMcyaa puZIla dataMtIla ivaYayau@t laaLomauLo %yaaMcao Baxya malaUla pDto. yaa
saapacyaa ]DtanaacaI ica~fIt pahNyaasaazI puZIla saMkot sqaLalaa ja$r BaoT dyaa.
http://www.youtube.com/watch?v=3vhgC_g1cmU&NR=1&feature=endscreen
gaOrsamaja saap jaovaZa rMgaIbaorMgaI tovaZa tao ivaYaarI Asatao yaa gaOrsamajaUtImauLo yaa saapaMcaI ivaYaarI samajaUna ivanaakarNa h%yaa
kolaI jaato. ho saap inamaivaYaarI AsaUna yaaMcaa dMSa manauYyap`aNyaasaazI p`aNaGaatk nasatao.
4. iJalana ica~amaQyao daKivalaolaa saap iJalana Aaho. tao inamaivaYaarI saap Aaho. iknaarp+It dladlaIcyaa izkaNaI
itvaraMmaQyao tao AaZLtao. maasao CaoTo KokDo iSaMplao Ka}na tao gaujaraNa krtao. ha saap 1 to 2 fUT laaMbaIcaa Asatao.
SarIracaa varIla Baaga kaLsar raKaDI rMgaacaa AsaUna KalacaI kDa paMZur@yaa rMgaacaI Asato. yaacaI SaopTI AaKuD Asato.
ha saap ipllaaMnaa janma dotao. ha saap inaSaacar AsaUna kQaIkQaI idvasaa dRYTIsa pDtao.
5. rotI sap- inamaivaYaarI gaTat maaoDNaayaa yaa saapacao tIna p`kar maharaYT/ gaujarat va Baartacyaa ]%trpiScama p`aMtat
saapDtat. ho saap AMDja AsaUna baoDUk sarDo palaI Ka}na AaplaI gaujaraNa krtat.
21
1. p+orI rotI sap- hyaa saapacao SarIr laaMba saDpatL AsaUna if@kT tpikrI Aqavaa ihrvaT rMgaacyaa SarIravar tpikrI
rMgaacyaa laaMba paca ]Byaa roYaa Asatat. DaoLo maaozo AsaUna DaoLyaaMcaI baahulaI gaaola Asato.
2. jaaD rotI sap- jaaDjaUD SarIracyaa yaa saapacaI maana if@kT rMgaacaI AsaUna SarIr maa~ camakdar tpikrI KvalaaMcao
Asato. varcyaa BaagaatIla KvalaaMnaa kaLI iknaar Asato. ho saap Sa@yatao dMSa krt naahIt prMtu dMSa Jaalyaasa qaaoDI
far saUja yaoto. yaa saapacao ivaYa saaOmya AsalyaakarNaanao maanavaI ijaivatasa Apayakark nasato. ha saap KalaIla ica~at
daKivalaa Aaho.
3. laoqaIcaa rotI sap-- ha saap p+orI rotI sap- ikMvaa naanaoTI yaa saapap`maaNao idsatao. prMtu yaacao SarIr ipvaLyaa rMgaacao AsaUna
%yaavar pUNa- SarIraBar QaavaNaaro caar gaDd tpikrI p+o Asatat. Daoko laaMbaT Asato. Kalacyaa baajaUcaa rMga if@kT
ipvaLa Asatao.
6. icaknaI naayakUla ica~amaQyao daKivalyaap`maaNao ha saap AitSaya saDpatL va laaMbaT Asatao. ipvaLsar tpikrI rMgaacaa
ha saap 3 to 4 fUT laaMba Asatao. sarDo ]MdIr Ka}na tao gaujaraNa krtao. ha saap AMDja AsaUna mao to jaUna drmyaana maadI
AMDI doto.
7.
SvaanamauKI
sap-
ica~amaQyao
daKivalyaap`maaNao
ha
saap
raKaDI
tpikrI
rMgaacaa
Asatao.
yaacao Daoko va maana jaaDsar Asato. DaoLo va naakpuDyaa Dao@yaacyaa varIla Baagaat Asatat. ha saap 2 to 5 fUT laaMbaIcaa
Asatao. BaartIya iknaarp+It tsaoca AMdmaana inakaobaar pirsarat ha AaZLtao. maaJyaa AMdmaana BaoTI drmyaana baaraTaMga
22
baoTavarIla laa[-ma sTaona kovhja\ laa jaat Asatanaa ]qaL paNyaat yaaMcyaa pUNa- kuTUMbaacao dSa-na Jaalao haoto. ha inaSaacar saap
SaaMt svaBaavaacaa AsaUna iplaja p`karat yaotao.
8. BaartIya AMDIKa} saap ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha BaartIya AMDI Ka} saap Aaho. yaa saapacao Aist%va
Qaao@yaat AsaUna vaQaa- yavatmaaL AmaravatI pirsarat saapDNaara ha saap Aaja duima-L Jaalaa Aaho. ha saap laaMbaInao 2 to
ADIca fUT pya-Mt vaaZtao. (acao SarIr kaLo AsaUna pazIvar if@kT ipvaLyaa rMgaacaI izp@yaaMcaI AaoL Asato. yaa saapacao
p`qamadSa-naI baahyasva$p naanaoTI ikMvaa tskr saapap`maaNao Baasato. yaa saapalaa AMDIKa} saap mhNaNyaacao ivaSaoYa karNa
mhNajao yaa saapacyaa SarIrat Asalaolyaa ivaiSaYT rcanaomauLo ha saap AMDM pUNa- igaLtao va maanaojavaLcyaa eka Taokdar
AMgaanaohaDanao to faoDtao va kvaca baahor fokUna dotao.
3. ibanaivaYaarI saap
1. naanaoTI pasavaLyaat AsaNaaro Aalhaddayak vaatavarNa AaiNa hvaotIla gaarvaa ha jasaa Aaplyaalaa AavaDtao tsaaca tao
saapaMnaahI Anaukula Asatao. (a idvasaaMmaQyao sahjapNao AaZLNaayaa saapaMmaQyao naanaoTI ha ek saap yaotao. ica~amaQyao
daKivalyaap`maaNao ha saap 1 to 2 fUT laaMba Asatao. yaa saapacyaa tpikrI rMgaacyaa SarIravar laaMbaIlaa samaaMtar Asao
SarIracyaa daonhI baajaUsa ipvaLsar p+o Asatat. baoDUk sarDo [.var gaujaraNa krNaara ha saap dmaT Aaolasar jaagaI
AaZLtao. ha saap AMDja Aaho.
23
gaOrsamaja imalanaacyaa kalaavaQaIt yaap`karacao Anaok saap eki~t ir%yaa idsaU Saktat. %yaamauLo yaa saapaMbaabatIt ek
far maaoza gaOrsamaja KoDogaavaat janasaamaanyaaMt idsatao. tao Asaa kI ek naanaoTI maarlaI Asata saha naanaoTyaa yaotat va saha
naanaoTyaa maarlyaa Asata ek naaga yaotao. Aaplyaa yaa A&anaapaoTI maa~ ha ina$pd`vaI ibanaivaYaarI saap naahk baLI jaatao.
2. idvaD idvaD ha paNyaat AaZLNaara ibanaivaYaarI saap Aaho. ica~amaQyao daKivalyaap`maaNao idvaD yaa saapaacyaa AMgaavar
bauwIbaLacyaa pTap`maaNao kaLsar va ipvaLsar rMgaacao p+o AaZLtat. hyaa saapacaI laaMbaI 2 to 5 fUT Asato. ha saap
Aaamak vaR%tIcaa AsaUna AitSaya kDaDUna caavatao. hyaacaa dMSa vaodnaadayaI AsaUna ha saap ibanaivaYaarI AsalyaakarNaanao
Apayakark nasatao. ha saap AMDja AsaUna hyaacao vaastvya tlaava nadyaa naalao ivahIrI KaDI [. izkaNaI Asato. yaa
saapasa paNaiSaLyaa mhNaUnahI AaoLKlao jaato.
gaOrsamaja
1 idvaD hyaa saapanao jaimanaIvar Asatanaa dMSa kolyaasa maaNasaasa ivaYabaaQaa haoto. Asaa gaOrsamaja yaa
saapabaabat sava-~ AaZLtao.
2 kahI izkaNaI Asaa gaOrsamaja Aaho kI idvaD yaa saapanao maaNasaasa dMSa kolyaasa %yaacaaca maR%yaU haotao.
3. gava%yaa ihrvaa idvaD mhNajaoca gava%yaa ha %yaacyaa naavaap`maaNao ihrvyaa rMgaacaa gavatat rahNaara saap Aaho.
ica~amaQyao daKivalyaap`maaNao (acaI laaMbaI 1 to 3 fUT Asato. jaaDsar SarIr Asalaolyaa (a saapacaI Kvalao kNaIdar va SaopUT
AaKUD Asato. DaoLo maaozo va ihrvao AsaUna DaoLyaacaI baahulaI gaaola Asato. ha saap maQya va dixaNa Baartat BaatSaotI va
dladlaIcyaa izkaNaI saapDtao. ha saap AMDja AsaUna CaoTo boaDUk va sarDo [.var gaujaraNa krtao.
4. Ajagar Ajagar ha Aakaranao KUp maaoza jaaD AMgaacaa majabaUt SarIryaYTIcaa saap Aaho. ica~amaQyao daKivalyaap`maaNao
yaa saapacao Daoko i~kaoNaI mhNajaoca jaNaU Baalyaacyaa pa%yaasaarKo Asato. AMgaBar Asalaolao tpikrI AaiNa ipvaLT rMgaacao
ivaYama caaOkaona ho yaa saapaacao vaOiSaYTya Aaho. (a saapacaI laaMbaI 9 to 25 fuT Asato. Aaplyaalaa maaihtI Aaho kI
saapaMnaa paya nasatat prMtu Ajagar %yaalaa Apvaad Aaho. saapdoKIla magarIsaar#yaa paya Asalaolyaa sarpTNaayaa p`aNyaaMpasaUna
]%aMt Jaalao Aahot AaiNa Ajagaracao paya ]%aMtIcyaa yaa TPPyaat AjaUnahI KuMTaMcyaa sva$pat kayama Aahot. Ajagar ha
24
SaaMttaip`ya saap Aaho. SaaMt AaiNa inastbQa vaatavarNa %yaalaa iSakarIsaazI AaiNa lapNyaasaazI saaoyaIcao AnaukUla Asato.
JaaDaMcyaa ZaolaI daT JauDUpo Asalaolyaa KajaNaI p`aNyaaMnaI saaoDUna idlaolaI ibaLo va gauha yaa izkaNaI Ajagar vaastvya krtat.
Ajagar AaplaI gaujaraNa ]MdIr pxaI lahana kaolho hirNa ranaDu@kr [%yaadIMvar krtat. to Aaplao Baxya icarDUna Takt
naahIt tr ivaLKa GaalaUna %yaacaa SvaasaaocCvaasa va )dyaiyaa raoKtat. iSakar pkDUna igaLlyaanaMtr tI pcaivaNyaasaazI to
Anaok idvasa saustpNao pDUna rahtat. sava- AjagaraMnaa naakpuDyaaMKalaI ]Ymaaga`ahI Kacaa Asatat. %yaacaa ]pyaaoga %yaaMnaa
]YNar@tIya saavaja horNyaasaazI va iTpNyaasazI haotao. Ajagar ho AMDja va inaSaacar saap Aahot. to paNyaaKalaI 30 imainaTo
rahU Saktat. AjagaraMcyaa sauMdr katDIsaazI %yaaMcaI sava-~ h%yaa haoto. yaa p`karcao Ajagar pUNa- BaartBar saapDtat.
prMtu kahI ivaiSaYT p`karcao Ajagar kahI ivaiSaYT izkaNaIca saapDtat. jasao jaaLIdar Ajagar ho AMdmaana inakaobaar
baoTaMvar AaZLtat. %yaaMcaI laaMbaI 12 fuT to 33 fuT pya-Mt Asato. yaaMcyaa SarIravar ipvaLsar tpikrI kaLyaa rMgaacyaa
maaozyaa maaozyaa caaOkaonaaMcaI naxaI Asato. Dao@yaavar maQaaomaQa baarIk kaLI roYaa Asato. caonna[- sap- ]Vanaat ho BarpUr Aahot.
bamaI- Ajagar ho Baartacyaa ]%trpUva- p``aMtat tsaoca ]%traMcala yaoqao AaZLUna yaotat. %yaaMcaI laaMbaI 9 to 20 fuT Asato.
%yaacyaa ipvaLsar tpikrI SarIravar Ainayaimat Aakaracao gaDd kaLsar tpikrI rMgaacao maaozo izpko Asatat.
gaOrsamaja
5. Dur@yaa GaaoNasa ica~amaQyao daKivalyaap`maaNao jaaD pNa AaKUD SarIr va kNyaap`maaNao Kvalao AitSaya KDbaDIt SaopTI
va pUNa- SarIrBar naxaIdar kaLpT Daga hI Dur@yaa GaaoNasa yaa ibanaivaYaarI saapacaI ivaSaoYa laxaNao Aahot.
SarIravar Asalaolao Daga taMbaUsa tpikrI ikMvaa kaLpT raKaDI rMgaacao AsaU Saktat. P`aqamadSa-naI GaaoNasa saar#yaa idsaNaayaa
yaa saapacyaa AMgaavarIla Daga Ainayaimat Aakaracao Asatat prMtu GaaoNasaacyaa AMgaavarIla Daga maa~ gaaolaakar va saar#yaa
Aakaracao Asatat. rotaD jamaIna GauSaIMcaI ibaLo ivaTaMcyaa Ba+yaa yaaMmaQyao yaacao vaastvya Asato. yaacaa dMSa ikMicat
25
vaodnaadayaI Asalaa trIhI maanavaacyaa ijavaItasa Apayakark nasatao. ha saap ipllaaMnaa janma dotao va inaSaacar p`vaR%tIcaa
Aaho. ]%trpUva- Baartavyaitir@t sava-~ ho saap AaZLUna yaotat. baala Ajagar mhNaUna AaoLKNyaat yaoNaayaa yaa saapacaI
h%yaa %yaacyaa katDIsaazI kolaI jaato.
gaOrsamaja
1 Dur@yaa GaaoNasaacyaa dMSaanao Aqavaa spSaa-nao kuYzraoga Aqavaa [tr katDInao raoga haotat.
2 A&anaaABaavaI Dur@yaa GaaoNasa yaa saapalaa ivaYaarI fursao ikMvaa GaaoNasa samajaUna maarlao jaato.
6. maMDaoL maaMDUL BaartaBar sava- izkaNaI AaZLNaara maMDaoL ha saap ica~amaQyao daKivalaa Aaho. ha saap laalasar
ikMvaa gaDd tpikrI rMgaacaa Asatao. %yaacaI SaopTI va taoMD ho saarKo idsat Asalyaa karNaanao yaa saapalaa dutaoMDyaahI mhTlao
jaato. yaa saapacaI laaMbaI 2 to 3 fuT Asato. katDIcyaa maagaNaI mauLo va AMQaEawopaoTIo yaa saapacaI BarpUr p`maaNaat h%yaa
kolaI jaato. inaSaacar Asalaolaa ha saap ipllaaMnaa janma dotao. SaotIcaI naasaQaUsa krNaayaa ]MdIr va [tr ikTkaMvar tao
gaujaraNa krtao. dutaoMDyaa ikMvaa dovaacaa saap mhNaUna p`diSa-t krtanaa gaa$DI %yaacao Ataonaat hala krtat. %yaacyaa
SaopTIlaa jaKma k$na %yaat SaoLIcao kosa ADkvatat, daona lahana Kacaa k$na kaLo maNaI ADkvatat kI jyaamauLo du$na
paihlyaasa SaopTI sauud\Qaa Daoko va taoMDap`maaNao BaasaavaI. gaMmatIcaa Baaga mhNajao ha saap sauud\Qaa taoMDacyaa idSaosa ADqaLa inamaaNa kolyaasa SaopTIkDUna caalaayalaa laagatao. %yaamauLo gaa$DyaaMcao caaMgalaoca favato.
gaOrsamaja 1 yaa saapalaa Garat zovalyaasa pOSaaMcaa pa}sa pDtao ASaI navaIna yao} GaatlaolaI AMQaEawa Aaho.
%yaamauLo yaa saapacaI tskrI haoto %yaalaa baMidst kolao jaato va naahk maarlao jaato.
2 yaa saapacyaa SarIrat haDo nasatat Asaa bahusaM#ya laaokaMcaa gaOrsamaja Aaho.
3 yaa saapalaa daona taoMDo AsaUna saha maihnao tao puZIla taoMDacyaa baajaUnao va saha maihnao maagaIla taoDaMcyaa
idSaonao caalatao Asaa gaOrsamaja Aaho.
7. QaamaNa QaamaNa ha maaozyaa AakaracaalaaMbaIcaa saap Aaho. %yaacyaa naagaaSaI imaL%yaa jauL%yaa sva$pamauLo %yaalaa
BaItIpaoTI maarNyaat yaoto. tsao pahta maaihtgaar vya@tIsaazI QaamaNa va naaga yaaMt fsagat haoNao jara kzINa Aaho. ica~amaQyao
daKivalyaap`maaNao hyaa saapacaa rMga ipvaLsar tpikrI ikMvaa ihrvaT kaLa Asatao. SarIracaI KalacaI baajaU ipvaLsar
Asato. SaopTI KUp laaMba va saDpatL Asato. %yaalaa AaoLKNyaasaazI mau#ya KuNa mhNajao %yaacyaa Kalacyaa jabaDyaapasaUna
sau$ Jaalaolyaa ]Byaa kaLyaa roYaa. ]MdIr ho yaa saapacao mau#ya KaV Aaho mhNaUnaca tao Kyaa Aqaa-nao Saotkyaacaa ima~
Aaho. ek QaamaNa vaYaa-kazI SaokDao ]MdraMcaa Katmaa krtao. AitSaya capL Asalaolaa ha saap ragavalaa Asata hllaa
krNyaapUvaI- maana capTI k$na ihssa ihssa Asaa Aavaaja krtao. %yaaMcaa dMSa ivaYaarI nasalaa trI tIva` vaodnaadayaI Asatao. ha
26
saap AMDja AsaUna idvasaara~I daonhI vaoLI sava-~ AaZLtao. maanavaanao jaMgalaavar kolaolyaa AiQamaNaamauLo ha saap maanavaI
vastIt sara-sa AaZLtao.
gaOrsamaja
8. QaULnaagaINa ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha QaULnaagaINa Aaho. QaULnaagaINa ha AitSaya capL saap Aaho %yaamauLo
[Mga`jaI maQyao %yaalaa rosar mhTlao jaato. yaaMsa icataDyaa p+orI QaULnaagaINa va ica~aMga naayakUla AsaohI mhTlao jaato. ha
saap 2 to 5 fuT laaMba Asatao. ibanaivaYaarI Asalaolaa ha saap iDvacalyaasa naagaap`maaNao Aaplao SarIr capTo krtao. tsaoca
%yaacao baahyasva$p lahana naagaasaarKo vaaTto. mhNaUnaca yaasa marazIt QaULnaagaINa mhTlao jaato. yaa saapacyaa hla@yaa tpikrI
SarIravar ipvaLsar kaLI iknaar Asalaolao p+o Asatat. pUNa- SarIr hla@yaa tpikrI rMgaacao ikMvaa kQaIkQaI pUNa- dUQaaL
paMZyaa rMgaacao Asalaolyaa QauLnaagaINa sauwa saapDtat. Baartacyaa maQya va dixaNa p`aMtat ho saap AaZLtat. ]MdIr
sarDo yaaMvar gaujaraNa krNaara ha saap AMDja Aaho va manauYya vastIcyaa Aasapasa sara-sa AaZLtao.
9. kvaDyaa ica~amaQyao daKivalaolaa maNyaar saapasaar#aa idsaNaara kvaDyaa ha ibanaivaYaarI saap Aaho. kvaDyaa ha sapAitSaya icaDicaDa va Aamak Asatao. ha saap hatat GaotlyaaGaotlyaa caavatao. pNa %yaacaa dMSa Apayakark nasatao. yaa
saapacaa rMga taMbaUsagaulaabaI tpikrI ikMvaa kaLa Asatao. %yaacyaa AMgaavar Dao@yaapasaUna sau$ Jaalaolao va SaopTIkDo hlako
haot jaaNaaro paMZyaa ikMvaa ipvaLyaa rMgaacao baarIk AaDvao p+o Asatat. Daoko i~kaoNaI va maana baarIk Asato. yaa saapacaI
laaMbaI 1 to ADIca fuT Asato. ha inaSaacar saap JaaD iBaMtI yaaMvar caZNyaat pTa[-t Asatao va bayaacada manauYya vastIt
AaZLtao. sarDo baoDUk saapsaurLI KaNaara ha saap sava-~ saapDtao. ha saap AMDja Aaho.
27
gaOrsamaja yaacyaa AMgaavar Asalaolyaa p+yaamauLo yaalaa sauwa gaOrsamajaUtInao maNyaar samajalao jaato.
11. $ka sap- JaaD saap ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha ek JaaD sap- ikMvaa $ka sap- Aaho. ho saap Aakaranao KUp
laaMba va SarIranao gaaola Asatat. %yaaMcao Daoko $Md va DaoLo maaozo Asatat. Dao@yaapasaUna SaopTIpya-Mt laaMba cakcakIt if@kT
tpikrI rMgaacaI kaSaa vaNa- p+I Asato. itcaI iknaar gad- tpikrI ikMvaa kaLI Asato. SarIracaa Kalacaa Baaga paMZurka
ikMvaa if@kT ihrvaa Asatao. naavaap`maaNao ho saap JaaDavar rahtat. to sava-~ AaZLtat. %yaaMcaI laaMbaI 3 to 6 fuT
Asato. ho saap AMDja Aahot. to AitSaya capL Asatat. laaMba va baarIk SaopTImauLo %yaaMnaa JaaDavar saMcaar krtanaa
pkD majabaUt zovaayalaa madt haoto.
28
gaOrsamaja ho saap maaNasaalaa dMSa k$na ]Mca JaaDavar caZtat AaiNa dMSa kolaolyaa maaNasaacaI AMtyaa~a toqaUna jaaNyaacaI vaaT
pahtat.
12. tskr saaogaMTyaa saap ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha tskr Aaho. ha maQyama Aakaracaa va gauLgauLIt
cakcakIt Kvalao Asalaolaa saap Aaho. ha saap AMDja AsaUna Baartat sava-~ AaZLtao. yaa saapacaa rMga hlaka tpikrI
AsaUna %yaaMvar gaDd tpikrI va paMZyaa rMgaacao p+o Asatat. kQaI kQaI ho p+o s~Iyaa pirQaana krt Asalaolyaa hst
AaBauYaNaa p`maaNao idsatat. SaopTIvar maa~ laaMbaIsa samaaMtr Asao gaDd va hla@yaa tpikrI rMgaacao p+o Asatat. maanaovar daona
kaLo p+o Asatat. DaoLyaaMcyaa KalaI maagaIla baajaUsa lahanaSaI kaLI KUNa Asato. yaa saapacaI laaMbaI 2 to 5 fUT Asato.
cavataLlyaasa taoMD ]GaDUna ikMicat maagao jaa}na Aamak maud`a Gaotat va kQaI kQaI dMSa krNyaasaazI JaDp Gaalatat.
13. kaLtaoMDyaa ica~amaQyao daKivalyaap`maaNao ha saap ivaYaarI p`vaaL saapap`maaNao idsatao. prMtu laaMbalacak baarIk
haot jaaNaarI SaopTI va pazIvarIla kaLyaa izp@yaaMcaI SaopTI pya-Mt jaaNaarI AaoL yaamauLo ha saap sahja AaoLKta yaotao. yaa
saapacao Daoko kaLo Asato prMtu SarIr hla@yaa taMbaUsa tpikrI rMgaacao Asato. ha saap AMDja AsaUna palaapacaaoLa laakDacao
AaoMDko yaoqao vaastvya krtao. ha saap ek to savvaa fuT laaMba Asatao.
14. KaprKvalyaa saap ica~at daKivalaolaa saap ha KaprKvalyaa AsaUna tao maharaYT/acyaa piScama Baagaat saapDtao.
mahabaLoSvar pirsarat saapDNaayaa yaaMpOkI eka p`jaatIsa mahabaLoSvarI KaprKvalyaa mhTlao jaato. yaa saapaMcaI laaMbaI
f@t pa}Na to ek fUT Asato. taoMDakDIla Baaga inamaULta tr SaopTIkDIla Baaga baaoqaT prMtu itrka kap idlyaap`maaNao
Asatao. yaa saapacaa rMga gad- jaaMBaLa ikMvaa kaLpT inaLa AsaUna %yaavar ipvaLokaLo izpko ikMvaa naarMgaI p+o Asatat.
29
SarIravarIla Kvalao gauLgauLIt va cakcakIt Asalyaanao %yaaMcyaa AMgaalaa GaaNa icakTt naahI. ho saap ipllaaMnaa janma dotat.
ho saap palaapacaaoLyaat ikMvaa jaimanaIKalaI rahtat.
15. rjat baMsaI ica~amaQyao daKivalaolaa saap rjat baMsaI ha AsaUna tao 5 to 6 fuT laaMba Asatao. AitSaya saUMdr
rMgasaMgatI va $pDM Asalaolaa ha saap gaujarat rajasqaana pMjaaba ]<arp`doSa kaiSmar ihmaacala p`doSa yaoqao saapDtao. ha
ibanaivaYaarI saap AMDja Aaho. yaa saapacao SarIr if@kT ipvaLo ikMvaa hlako naarMgaI Asato. %yaaMvar gaDd inaLo ikMvaa kaLo
izpko Asatat. vaaZ%yaa vayaabaraobar ho izpko AspYT haot jaatat. Daoko maaozo va gaDd inaLo ikMvaa kaLo Asato. maanaovar
maa~ laala naarMgaI rMgaacaI CTa Asato. ha saap inaSaacar Aaho.
16. ekorI sap- ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha ekorI sap- Aaho. yaM~ karagaIraMcyaa kanasa yaa Avajaarap`maaNao idsat
Asalyaanao kdaicat ho naava %yaalaa pDlao Asaavao. %yaacaI laaMbaI ADIca to tIna fuT Asato. SarIr kaLpT ikMvaa raKaDI
AsaUna %yaavar paMZro p+o Asatat. ho saap ivaYaarI samaud`saapap`maaNao idsatat. prMtu yaaMcaI SaopTI va val(ap`maaNao capTI
nasato. maana va Daoko eksaarKo inamaULto Asato. ho saap qaaoDo baaojaD Asatat.
30
17. vaaLa maaozyaa gaaMDULap`maaNao idsaNaara saap AaMQaLa saap kanaora saap ikMvaa danava saap mhNaUnahI AaoLKlaa
jaatao. ha saap AQaa- to ek fUT laaMba Asatao. sap-saRYTItIla ha savaa-t lahana saap AsaUna pUNa-t ibanaivaYaarI Aaho. %yaacaa
rMga taMbaUsa ikMvaa tpikrI Asatao. %yaacyaa AMgaavar gauLgauLIt cakcakIt Kvalao Asatat. CaoTosao DaoLo Asatat.
SaopTIlaa ek Taok Asato ikMvaa ek lahanasaa kaTa Asatao. gaaMDUL maugyaaMcaI ABa-ko yaaMvar tao gaujaraNa krtao. yaaca
p`karat maaoDNaayaa prMtu Dao@yaavar naKap`maaNao AacCadana Asalaolyaa saapalaa caaMcaU vaaLa saap mhTlao jaato. ha yaa
p`jaatItIla savaa-t laaMba saap AsaUna tao 2 fUT laaMba AsaU Saktao.
Safety First : While attending snake rescue calls, ensure your safety first, Lethal effect
of bite by venomous snake is irrespective of depth of your knowledge & love for these
species. Many experienced snake handlers die every year due to negligence and unsafe
handling.
One of my friend was briefing gathered crowd after rescuing one adult Cobra in one
remote village, just to display its venom fangs he did head catch, which is not commonly
advisable. Just lack of few seconds attention, cobra pierced its fangs through its lower
jaw into friends right hand thumb. The bite was so severe that victim was unconscious
for few hours before getting stable, though he was getting proper medical treatment.
Identification is must : First try to identify the snakes, this is important for public safety
& your confidence and ease in handling. You should be 100% sure about the specimen
you are rescuing, before starting rescue operation.
31
On one occasion, newly joined volunteer rescued one Rat snake and in process he got
severe bite. As the pain started increasing rapidly, under public pressure fellow was
moved to hospital hurriedly. Now victim is confused and not very sure about the specie
due to pain, fear and public pressure. Luckily the specimen was still available at bite site
and was identified by expert to declare it as Rat snake to avoid any further confusion &
treatment.
Be Patient : To ensure identification & proper handling, lot of patience & time is
required. As snake do not show up immediately. Thus being patient is foremost demand
for this task/profession.
Hard work : Snake rescue is not all about going to the incident place, identifying the
specie, picking up the same & leaving it back to its habitat. It requires lot of hard work &
labour to complete the task, as public around the place advice a lot but do not help
physically due to fear & lack of knowledge.
Keep less expectation : Do not expect crowd/people around to be very cooperative and
obedient, for them you are no better than regular snake charmer.
Be Cool : Do not bend to the public pressure, to take some unsafe action.
Do not Show Off : Do not make show off of your guts and bravery, while on call. Also do
not start explaining the specie, then & their only because on first catch snakes can be
very offensive and difficult to handle. Educative session shall be specially arranged with
volunteers to control the crowd and proper permission from Government authorities.
All above points may be clear from my own experience narrated below,
One Sunday afternoon I got call, regarding Cobra hiding in someones toilet sink, as
nobody was around, I have to go alone. As I reached the destination after driving for
more than 30 minutes, through city traffic, all building residents were bit angry for my late
arrival, as if I am paid government servant, appointed for this activity. I didnt show any
reaction and asked for the location of snake hide out. They all lead me to one toilet sink
covered with heavy, thick concrete shield & just started looking at me expectedly to
move that heavy concrete cover on my own. The job was much beyond the scope of any
single individual, Hence I asked for help & majority of population gathered around left
saying they are afraid of bite as if I am immune to same. After lot of request one
gentleman came forward with clear opinion that he will ran away on first site of snake, as
he seen the specie and very sure that its big size Cobra. After putting 1 hour labour in
that stinking surrounding, we could not get glimpse of the snake, but now the area was
visible & accessible. I requested residents to move back & reduce the movement around,
so that snake can come out to take stock of situation in case present. Our efforts yielded
after 45 minutes & snakes showed up its head. It was very clear from head pattern,
colour, black lines on lower jaw & head size that it was big size rat snake. It was hiding in
toilet pipe coming from building and opening in the sink. We waited long but snake didnt
come out, it was just pepping out for few seconds at the interval of few minutes.
Somebody suggested pouring boiling water from first floor toilet, which was obviously
rejected and person has received his piece of advice from me. But same idea has been
32
used other way round; we mixed few drops of phenyl in full bucket water, tied gunny bag
to sink pipe and poured this water from first floor residents toilet. As a effect snake came
out rushing, entered bag and rest of activity taken care by me without much trouble.
Rejecting peoples plea to show the snake. I poured few buckets of clean water on
captive bag to remove any of phenyl traces. Drove to nearest Karnala forest and left
snake free, it was almost 9-10 feet long rat snake, it was surprising that how it reached to
the densely populated city center. The whole exercise excluding my travel time took 3
hours.
Do not Drink & try : Snake rescue activity requires your all senses to be working
perfectly.
Know the Legal formalities : We all know snakes do not have much memory & they do
not take revenge also but Snake friends do. Hence though you may be doing great
service to mankind by pursuing hobby of snake rescue but you cannot keep these
species in captive as per law. If you do so without proper legal permission, you will be
taken in captive by Police.
Work as Organisation than individual : Attending rescue call in team is better than
visiting individually. It makes your representation safe & authentic and also helps in
addressing legal issues if any. Forest department of Government issues some Identity
cards and authority to some authentic, veteran NGOs.
Note : Following information has been taken from internet sources. The detailed information
& photographs of these snakes can be easily obtained from various internet sources.
33
The Black Mambas are found in pairs or small groups. They get very nervous, and head
away fast when a human approaches. When the mamba feels threatened it will raise its front
and head about 3-4 feet off the ground, open its mouth, spread a flat hood, and shake its
head. When they attack they will make several quick strikes, and escape as fast as they can.
They can strike from 4-6 feet away. These fearsome snakes can strike up to 12 times in a
row. A single bite is capable of killing anywhere from 10-25 adults. The venom is a fast
acting neurotoxin. Its bite delivers about 100120 mg of venom, on average. If the venom
reaches a vein, 0.25 mg/kg is sufficient to kill a human in 50% of cases. The initial symptom
of the bite is local pain in the bite area, although not as severe as snakes with hemotoxins.
The victim then experiences a tingling sensation in the mouth and extremities, double vision,
severe confusion, fever, excessive salivation (including foaming of the mouth and nose) and
pronounced ataxia (lack of muscle control). If the victim does not receive medical attention,
symptoms rapidly progress to severe abdominal pain, nausea and vomiting, shock,
nephrotoxicity, cardio toxicity and paralysis. Eventually, the victim experiences convulsions,
respiratory arrest, coma and then death. Without antivenin, the mortality rate is nearly 100%,
among the highest of all venomous snakes. Depending on the nature of the bite, death can
result at any time between 15 minutes and 3 hours.
King Brown Snake : King browns must be regarded as being a potentially dangerous
species. Its venom is not particularly toxic but it is produced in huge quantities. The average
tiger snake produces around 10-20 mg when milked. A good sized king brown snake may
deliver over 150 mg in one bite. Despite its common name, the king brown snake is not a
true brown snake but one of the black snake family. A bite from this snake would therefore
be treated with black snake antivenom. As with many Australian snakes the colour is
variable. Most specimens are mid-brown, some with a coppery tinge, others being quite
dark.
King browns are robust snakes with a wide head and large specimens will reach a length
over 8 feets.
Eastern or Australian Brown Snake : Dont let the innocuous name of this snake fool you,
1/14,000 of an ounce of its venom is enough to kill an adult human. Coming in a variety of
species, brown snake is approximately 4 to 5 feets long. The Eastern Brown snake is the
most venomous. Unfortunately, its preferred habitat is also along the major population
centers of Australia.
34
The Brown snake is fast moving, can be aggressive under certain circumstances and has
been known to chase aggressors and repeatedly strike at them. Even juveniles can kill a
human. The venom contains both neurotoxins and blood coagulants. Fortunately for
humans, less than half of bites contain venom and they prefer not to bite if at all possible.
They react only to movement, so stand very still if you ever encounter one in the wild.
Inland taipans are approximately 6-8 feet long and have scales that are brown or brownish
olive-green depending on season. Dark chevrons are usually visible on the body and the
head and snout are nearly black. It has been likened to the African Black Mamba in
morphology, ecology and behavior.
Rattle snake : The Rattlesnake is easily identifiable by the tell tale rattle on the end of its
tail. They are actually a part of the Pit Viper family, and are capable of striking at up to 2/3rd
their body length. The Eastern Diamondback in considered the most venomous species in
North America. Surprisingly, juveniles are considered more dangerous than adults, due to
their inability to control the amount of venom injected.
35
Most species of rattlesnakes have hemotoxic venom, destroying tissue, degenerating organs
and causing coagulopathy (disrupted blood clotting). Some degree of permanent scarring is
very likely in the event of a venomous bite, even with prompt, effective treatment, and can
lead to the loss of a limb or death. Difficulty breathing, paralysis, drooling and massive
hemorrhaging are also common symptoms. Thus, a rattlesnake bite is always a potentially
fatal injury. Untreated rattlesnake bites, especially from larger species, are very often fatal.
However, antivenin, when applied in time, reduces the death rate to less than 4%.
Mainland Tiger snake : A highly variable species, which does not always display the
distinctive tiger stripes suggested by its common name. The body can be grey, olive-brown
or almost black. In most specimens darker bands are visible. The pale areas between the
bands are usually light brown or cream in colour but in some specimens they may be bright
yellow. The underside is usually creamy-yellow but again may be a distinctive bright yellow
in some snakes.
The banding in juvenile snakes is often much more conspicuous, fading gradually as the
snake matures. Tiger snakes are relatively short and stout bodied with a broad head. Most
specimens reach around 3 to 5 feet in length, although particularly large animals may
exceed 6 feets. The tiger snake is a very dangerous species. Its range coincides with the
highest human population in Australia so encounters are common. Tiger snakes will usually
act out an impressive threat display before attempting to bite. This begins with flattening of
36
the neck and loud hissing followed by mock strikes. The Tiger snake has a very potent
neurotoxic venom. Death from a bite can occur within 30 minutes, but usually takes 6-24
hours. Prior to the development of antivenin, the fatality rate from Tiger snakes was 60-70%.
Symptoms can include localized pain in the foot and neck region, tingling, numbness and
sweating, followed by a fairly rapid onset of breathing difficulties and paralysis. The Tiger
snake will generally flee if encountered, but can become aggressive when cornered. It
strikes with unerring accuracy.
Death Adder : Death adders are easily distinguishable from other snakes by the very short,
squat bodies, rapidly tapering tail and the broad triangular head. Colouration varies in
shades of brown or grey. The tail tip is usually brightly coloured and is used as a lure by
wriggling it to attract potential prey. Adult death adders are rarely longer than a meter in
length. Despite their short size they possess the longest fangs of any Australian snake.
The death adders are really reluctant to bite unless the threat is very close to them. The
name death adder was probably originally 'deaf' adder referring to the inability of this and all
other snakes to hear airborne sounds. They actually hunt and kill other snakes. They
typically inject around 40-100mg of venom with an LD of 0.4mg-0.5mg/kg. An untreated
Death Adder bite is one of the most dangerous in the world. The venom is a neurotoxin. A
bite causes paralysis and can cause death within 6 hours, due to respiratory failure.
Symptoms generally peak within 24-48 hours. Antivenin is very successful in treating a bite
from a Death Adder, particularly due to the relatively slow progression of symptoms, but
before its development, a Death Adder bite had a fatality rate of 50%. With the quickest
strike in the world, a Death Adder can go from strike position to striking and back again
within 0.13 of a second.
Boom slang : The average adult boom slang is 3 to 5 feet in total length, but some exceed
6 feet. The eyes are exceptionally large, and the head has a characteristic egg-like shape.
Coloration is very variable. Males are light green with black or blue scale edges, but adult
females may be brown. In this species, the head is distinct from the neck. The pupils of the
very large eyes are round. Boomslangs have excellent eyesight and will often move their
head from side to side to get a better view of objects directly in front of them. The body is
slightly compressed. The dorsal scales are very narrow, oblique, strongly keeled. It is a tree
dweller that is found throughout southern and sub-Saharan Africa & becomes deadly
because of its preference for aerial positioning in tree top and shrub cover. Boomslang
delivers a potent hemotoxic venom to its victim through large, deeply grooved folded fangs
37
positioned in the rear of its mouth The hemotoxic venom delivered by the Boomslang, affects
the circulatory system destroying red blood cells, causing organ degeneration and
generalized tissue damage.
Bites cause intense pain, swelling and necrosis even when delivered in small amounts. In
addition, the bite causes severe bleeding, continuing for extended periods, even 24-48 hours
after the bite, making the Boomslang very dangerous to man.
Bush master : The longest venomous snake, found in scrublands and forests from the
Amazon River basin north to Costa Rica.
Three species of bushmaster are known to exist and they normally measure about 6 feet
long but may grow to as long as 10 feet. These large snakes are reddish brown to pinkish
gray in colour, matching their forest floor habitats, and they may bear x-like or diamond
patterns across the back. Although seldom encountered, the bushmaster is dangerous, with
a potentially lethal venom. The bushmaster is a pit viper (subfamily Crotalinae). Infrared pits,
located between the eyes and nostrils.
Copper head : Copperhead is the most common venomous snake found in the eastern US
and can be found throughout South Carolina. It is also known by the name "Highland
Moccasin." As a species, it belongs to the genus "Agkistrodon" which also includes the
Cottonmouth, also known as the "Water Moccasin". Copperheads are usually colorful and
strikingly patterned snakes. They derive their name from the copper-like coloring of the
head. The background color of the back and sides is tan to pinkish. Copperheads are
venomous, pit vipers.
38
Bites from Copperheads are seldom fatal; however, a bite may still produce serious
consequences.
Gaboon Viper : This species of viper looks like the warrior of the snake world. The Gaboon
viper is the largest viper in the world, usually reaching around 6 to 7 feet long. But it is not
only the length of the snake that makes it special, it's the length of the Gaboon viper's fangs.
This deadly viper possesses the longest fangs of any snake alive today. The Gaboon viper
typically feeds on small mammals and birds, using its enormous fangs to bring down its prey.
This viper is just one of many deadly snakes that call Africa home.
Philippine Cobra : The venom this specie is the most deadly of all the Cobra species, and
they are capable of spitting it up to 3 meters.
39
The venom is a neurotoxin which affects cardiac and respiratory function, and can cause
neurotoxicity, respiratory paralysis and death in thirty minutes. The bite causes only minimal
tissue damage. The neurotoxins interrupt the transmission of nerve signals by binding to the
neuro-muscular junctions near the muscles. The symptoms might include headache,
nausea, vomiting, abdominal pain, diarrhea, dizziness, collapse and convulsions.
Blue Krait : The Malayan or Blue Krait is, by far, the most deadly of this species. Found
throughout South East Asia and Indonesia, 50% of bites from the deadly Blue Krait are fatal,
even with the administration of antivenin. Kraits hunt and kill other snakes, even
cannibalizing other Kraits. They are a nocturnal breed, and are more aggressive under the
cover of darkness. However, overall they are quite timid and will often attempt to hide rather
than fight.
The venom is a neurotoxin, 16 times more potent than that of a Cobra. It quickly induces
muscle paralysis by preventing the ability of nerve endings to properly release the chemical
that sends the message to the next nerve. This is followed by a period of massive over
excitation (cramps, tremors, spasms), which finally tails off to paralysis. Fortunately, bites
from Kraits are rare due to their nocturnal nature. Before the development of antivenin, the
fatality rate was a whopping 85%. Even if antivenin is administered in time, you are far from
assured survival. Death usually occurs within 6-12 hours of a Krait bite. Even if patients
make it to a hospital, permanent coma and even brain death from hypoxia may occur, given
potentially long transport times to get medical care.
Belchers Sea Snake : The most venomous snake known in the world, a few milligrams is
strong enough to kill 1000 people! Less than 1/4 of bites will contain venom, and they are
relatively docile.
40
Fisherman are usually the victims of these bites, as they encounter the species when they
pull nets from the ocean. Found throughout waters off South East Asia and Northern
Australia.
Anaconda : Even though this is a non-venomous snake, its sheer size and strength makes it
scariest snakes in the world. The anaconda is the heaviest boa constrictor in the world, and
lives primarily in the South American Tropics. Anacondas live typically, in swamps and bogs,
as they are great swimmers. Anacondas can reach lengths up to 30 feet sometimes longer,
and have been known to eat very large animals, such as deer. The anaconda has even been
known to attack and eat jaguars. Because the snake is nearly 600 pounds, a jaguar is no
match for its incredible muscle mass.
42
First floor, KALAVIHAR Build, Near Bartakke Dental Clinic, Shivaji Road, Line Ali, Panvel, MH-410206.
of 60 to 100 minutes) :
AMtrMga).
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
maaga-dSa-na).
Atom for Peace (ANaU tM~&ana).
15. Manufacturing/Fabrication technology & Non Destructive Testing for Professionals & Students.
Requirements - Safe sitting place for audience with lesser illumination for proper visibility of
projected clips/slides. Two numbers of normal electric supply points with earthing. The advance
intimation & booking of the dates & time can be done by contacting below mentioned authorities of
TRUST. Your courteous help is expected. Regards.
Trustee,
Takale Charitable Trust
For arranging lecture or any additional details please contact :
Vaishali - 7738984852. Ramesh - 9967584553.
43
Website : www.takalecharitabletrust.org
44