Sei sulla pagina 1di 65

actas

Arte Prehistrico al aire libre en el Sur de Europa

Arte Prehistrico al aire libre en el Sur de Europa


Ed. Rodrigo de Balbn Behrmann

Lara Bacelar Alves


Universidade do Minho. Avenida Central, n. 39, 4710-228 Braga, Portugal larabacelar@gmail.com

O sentido dos signos. Reflexes e perspectivas para o estudo da arte rupestre do ps-glaciar no norte de Portugal

Rock-art () is solidly situated, bound to the Earth proof of its primitiveness and fundamentality and therefore open to additional musings on its place in the landscape () interpretation goes on, and will go on, as long as the rock art remains in sight Molineaux 1997

Resumo
Recupera-se a arte holocnica do Norte de Portugal numa nova sntese de divulgao atravs da qual se pretende reacender o debate sobre um tema que, embora dotado de visibilidade arqueolgica, h muito requer um programa de investigao estruturado. Ensaiam-se novas plataformas de anlise ao revisitar os tempos e os espaos da arte sobre os quais recaem leituras distintas, por vezes contraditrias, mas que so indissociveis da formao e experincia pessoal dos investigadores que as propem. A arte rupestre estar sempre aberta a sucessivas interpretaes, no entanto, os questionamentos focalizados na procura de regularidades podero abrir portas reflexo acerca do seu papel na construo simblica da paisagem e, sobretudo, da Identidade dos seus criadores.

Palavras chave
Norte de Portugal, arte pr-histrica, tempos, espaos, Identidade(s).

Silenciados das suas histrias, nomes e cnticos primordiais, os stios com arte Pr-histrica resistem ao tempo. Petrificado que est o seu significado original, o mesmo no se pode dizer da sua memria. Os murmrios do Passado que emanam destes locais desafiam a imaginao de quem por eles passa, um arquelogo ou um campons. Cada visita que recebe traduz-se na adio de mais uma pgina sua longa biografia, seja ela destinada a ser fixada

nos compndios de Histria ou nas narrativas que enformam o imaginrio das comunidades rurais. O espanto que perpassa quem os observa leva a que tanto o campons que detm um elo ancestral com a terra e o arquelogo, intruso mas munido de hbeis ferramentas tericas e metodolgicas, coloquem as mesmas questes elementares: Quem criou estas imagens? Quando? Porqu? Contudo, no momento de avanar explicaes, o

[ 381 ]

LARA BACELAR ALVES

campons perpetua as lendas imbudas na mitologia popular enquanto que as dos investigadores flutuam ao sabor das correntes epistemolgicas vigentes. Fui confrontada com esta dualidade no incio da minha investigao de campo. Preparada para estudar a arte rupestre do Norte de Portugal sob a perspectiva da Arqueologia da Paisagem, interessava-me analisar a implantao das rochas insculturadas no terreno, antevendo at algumas ilaes que da poderia retirar. Aquando das primeiras visitas de reconhecimento, acompanhada das pessoas mais velhas dos lugares prximos, percebi que as pedras escritas haviam j sido incorporadas na topologia simblica daquelas comunidades: eram pontos de encontro na serra, tinham nomes prprios e lendas a eles associados. As pessoas que me acompanhavam no se interessavam em contar o nmero de motivos a figurados mas sim em contar histrias sobre o rochedo, histrias que revelam um simbolismo ancestral atribudo precisamente ao lugar e no s enigmticas imagens. As lendas narram recorrentemente a presena de entidades sobrenaturais, as mouras encantadas, que vivem no interior daqueles penedos (L. B. ALVES 2001). Um outro aspecto que ressaltou das deambulaes por estes (outros) espaos de percepo contemporneos foi o de que estas crenas no se associam apenas aos stios com arte rupestre, mas tambm a elementos inalterados da paisagem: uma elevao proeminente, uma crista rochosa, as turbulentas guas nos rpidos de um rio Para aquelas comunidades, a paisagem e os seus elementos tm no s uma componente fsica mas tambm uma componente imaterial que apenas passvel de ser apreendida pelas histrias que nos so narradas. Talvez sejamos a ltima gerao a ter acesso directo s memrias desta cultura alde que sucumbe com a morte das pessoas mais velhas de cada povoao rural. Esta cultura de longas permanncias est presa ciclicidade do tempo e a um espao orgnico, onde Passado e Presente se impregnam nos campos e nos rochedos e se fundem em cosmogonias imaginadas, onde o material e imaterial participam na formulao topolgica que rege a ordem social. Na biografia das nossas paisagens transitam legados das gentes de outros tempos que so re-apropriados pelas comunidades rurais contemporneas como certamente o foram, vezes sem conta, pelas geraes que sucederam aos seus criadores. Do palimpsesto de significados atribudos aos stios do Passado, restam-nos as lendas e o imaginrio popular. Afinal, o poder de criar outras realidades por meio da imaginao, que constitui a forma universal e intemporal de controlo do Homem sobre a Natureza (C. GEERTZ 1973) o que nos caracteriza como seres humanos. Talvez seja por isto que o discurso tradicional do

arquelogo colide amide com as narrativas mitolgicas da tradio oral contempornea. Enquanto aquele emana de formulaes tericas que pressupem muitas vezes a aplicao de regras externas ao objecto de estudo, o discurso do campons resulta de um entendimento que poderemos chamar absolutamente humano de representaes criadas com um qualquer objectivo que no foi certamente o de serem medidas ou classificadas. Talvez assim se explique o interesse emergente, em Arqueologia, na abordagem de questes como a re-apropriao de monumentos e stios em tempos pretritos, a percepo da paisagem, a experincia fsica dos lugares e das arquitecturas. Estaremos a assistir a uma paulatina conciliao do rigor prprio das cincias naturais com o to necessrio movimento de restaurao do iderio humanista (C. REYNOSO 2000: 9) tal como foi advogado por antroplogos como C. Geertz, na dcada de 1970? Com efeito, ao pretender estudar as dimenses simblicas da vida social mediante um entendimento da relao fundamental entre o ser humano e o mundo natural no Passado, algumas correntes epistemolgicas actuais motivam, de certa forma, uma aproximao aos fundamentos ontolgicos da percepo da paisagem das nossas comunidades rurais (J. PINA-CABRAL 1987, 1991, B. AFONSO 1993, J. P. BRITO 1992, C. A. B. ALMEIDA 1986). No caso concreto, o significado da arte rupestre que comporta valor simblicoreligioso (R. LAYTON 2001) emerge, entre outros, do facto de estar ancorada ao mundo natural (K. HELSKOG 1999, A. B. KNAPP, W. ASHMORE 1999, R. BRADLEY 2000, C. CHIPPINDALE, G. NASH 2004). As imagens visuais compem uma linguagem grfica aceite e partilhada pela comunidade a quem se destina, interagem com o esprito do lugar e, por esta via, constituem-se como factor de Identidade. O sentido que se prope, ento, para dotar a arte rupestre de inteligibilidade histrica aquele que nos conduz na senda de Identidade(s). Mais do que colocar no centro da investigao o silncio quase inexpugnvel do nosso objecto de estudo na sua plena e singular materialidade a rocha e a sua iconografia afigura-se hoje pertinente fazer incidir tambm o enfoque discursivo tanto sobre os criadores desse mesmo objecto de estudo, como sobre aqueles que dele fruram ao longo dos tempos. Na realidade, estudar arte rupestre margem do seu enquadramento social torna-se to desprovido de sentido como qualquer abordagem s dinmicas culturais e simblicas das sociedades Pr-histricas que no atendam s suas artes. Partindo do esboo de mais uma sntese sobre a arte holocnica no Norte de Portugal sero revisitadas, numa espcie de priplo geogrfico e literrio pela regio, as obras de

[ 382 ]

O SENTIDO DOS SIGNOS. REFLEXES E PERSPECTIVAS PARA O ESTUDO DA ARTE RUPESTRE DO PS-GLACIAR NO NORTE DE PORTUGAL

alguns protagonistas da investigao e os stios por eles divulgados. Na primeira parte, procura-se traar os contornos de uma metodologia de abordagem que se pretende holstica sobre os pontos de convergncia das principais linhas de fora da investigao que se vem desenvolvendo em domnios geogrficos, cronolgicos e/ou analticos concretos. Na segunda parte, percorrem-se os espaos da arte no Norte de Portugal, complementando a documentao existente com o registo de observaes in loco e a revelao de novas ocorrncias. Lana-se ainda um olhar crtico sobre os tempos da arte, designadamente sobre a histrica controvrsia das relaes temporais entre Arte Atlntica e Arte Esquemtica e Arte Megaltica nesta regio. Por fim, sero afloradas questes sobre as suas origens e significados, guisa de prembulo para debate futuro.

PARTE 1
PARA UMA CONCILIAO DE PERSPECTIVAS

So sobejamente conhecidos, desde h vrias dcadas, os principais problemas que afectam a investigao da arte rupestre em Portugal, sobretudo no que respeita ao Noroeste (A. M. BAPTISTA 1983-84, V. O. JORGE 1986). Cumpre destacar, em primeiro lugar, a falta a mais elementar documentao de base, ou seja, de um corpus da arte do Noroeste portugus, o que contrasta em pleno com os resultados obtidos pela secular historiografia galega. O acervo actual comporta inmeras notcias dispersas que registam a descoberta de stios com arte rupestre ao ar livre, alguns estudos monogrficos mas poucas snteses, como mostra uma recente sistematizao bibliogrfica (M. V. GOMES 2002). Por um lado, h trabalhos que so ainda hoje considerados como referncias importantes, mas perpetuam-se velhas prticas, como a recorrente integrao acrtica de novos dados num paradigma vigente sem se vislumbrarem grandes estmulos mudana (M. V. GOMES 2002). Por outro lado, mantm-se um discurso algo hermtico e pouco afecto a leituras transversais ou transdisciplinares. Susana Oliveira Jorge afirma mesmo, em jeito de lamento, que se encontra por fazer, no nosso territrio, uma verdadeira investigao de arte rupestre enquanto elemento de um sistema mais vasto de qualificao simblica das paisagens pr-histricas (1999, pp. 62). No entanto, estes problemas no devem ser inibidores reflexo e elaborao de hipteses interpretativas passveis de serem confirmadas ou rejeitadas mais tarde, o que j Obermaier defendia (1923), mas constituir um desafio para que novos estudiosos se deixem seduzir por esta temtica. Repensar a arte Pr-histrica do Norte de Portugal com o intuito de considerar contextos e identidades, criadores e

audincias, funcionalidades e significados ser, para alguns, um desgnio ambicioso mas no deixa de ser aliciante se entendido como um palco onde diversos actores possam ensaiar propostas inovadoras, entrecruzando-as com os saberes pretritos e com uma verificao sistemtica do seu grau de plausibilidade no terreno. Para tal, prope-se uma articulao ntima entre as trs grandes tendncias actuais que vm sendo aplicadas realidade regional: a) o estudo monogrfico de stios individuais e/ou conjuntos, a leitura formal de composies e a sistematizao da anlise supra-regional (A. M. BAPTISTA 1980, 1981, 1983-84, 1986); b) a aplicao de conceitos emergentes e ferramentas empricas ligados Arqueologia da Paisagem (R. BRADLEY, R. FBREGAS 1996, 1998, 1999, M. J SANCHES, et al. 1998) e Antropologia da Arte; c) uma efectiva anlise relacional das diferentes manifestaes de arte pr-histrica (P. BUENO RAMREZ, R. BALBN BEHRMANN 1992, 2002, 2003a e 2003b, 2006) no sentido de ultrapassar a sua compartimentao em grupos, horizontes ou ciclos artsticos tradicionalmente concebidos como unidades demasiado estanques. O estudo formal e as tcnicas de levantamento em arte rupestre indiscutvel que no incio de toda a investigao em arte rupestre, nas fases de prospeco, levantamento, inventariao e registo grfico, deve prevalecer o primado do rigor tcnico, sendo a acuidade investida num verdadeiro trabalho monogrfico, condio sine qua non para a constituio de um acervo regional sobre o qual se possam equacionar novos cenrios interpretativos. A aplicao da tcnica de decalque directo sobre polivinilo , desde h largos anos, prtica generalizada no Norte de Portugal, constituindo um excelente mtodo de recolha de informao primria, sobre a qual se articula ulteriormente o estudo formal dos stios. Neste mbito, a investigao tem vindo a valorizar a leitura das composies grficas mediante uma combinao de metodologias prprias da Arqueologia e da Histria da Arte como sejam, a anlise formal e temtica das composies, o inventrio descritivo dos motivos figurados, a decifrao das leis internas da obra, a anlise das tcnicas de execuo e o registo exaustivo de estratigrafias figurativas (A. M. BAPTISTA 1980, 1981, 1983-84). Na Galiza, subsiste largamente a prtica do levantamento por frottage, que serve uma agenda mais vocacionada para a individualizao de temticas figurativas. Contudo, da aplicao de diferentes metodologias de registo entre ambos os lados da fronteira administrativa sobrevm implicaes relevantes para um estudo ambivalente e articulado sobre uma tradio artstica, a Arte Atlntica, que

[ 383 ]

LARA BACELAR ALVES

se expande cerca de 150 quilmetros para Sul da fronteira minhota. S para citar algumas lacunas na informao que nos vem sendo veiculada, note-se que raramente se atende definio de estratigrafias figurativas na anlise das composies, so escassas as referncias ao enquadramento espacial das rochas insculturadas ou mesmo da sua posio topogrfica. Sendo a Arte Atlntica difcil de contextualizar impe-se, de facto, a divulgao da maior quantidade possvel de informao primria. A este respeito, demarcam-se os trabalhos recentes de M. Santos Estvez pela aplicao de mtodos de registo e anlise formal das grafias inovadores no contexto galaico e mesmo pelo programa de escavaes arqueolgicas na envolvente dos penedos gravados que vem desenvolvendo (M. SANTOS ESTVEZ 1998, 2005, F. CRIADO, M. SANTOS, 2006, M. SANTOS, et al. 2007). tambm notria a escassez de teor interpretativo nos estudos sobre ocorrncias de estilo diverso ao dos clssicos petroglifos galegos. Enquanto h muito se debate, em Portugal, a presena de gravuras rupestres em penedos ao ar livre com paralelos estilsticos na Arte Esquemtica, esta temtica dificilmente se pode hoje estudar com rigor num contexto supra-regional dada a ausncia de informao sistematizada para o contexto galaico. A Arqueologia da Paisagem - consideraes acerca dos seus pressupostos tericos e domnios de aplicao Em Portugal, podemos considerar a dcada de 1990 como o perodo ureo da investigao no domnio da arte rupestre, desde logo, com a revelao da Arte Paleoltica do Vale do Ca e com a criao do Centro Nacional de Arte Rupestre. Pese embora a proliferao de snteses regionais e estudos monogrficos sobre as artes megaltica e rupestre no Nordeste portugus e Beira Alta, mantm-se escassas as publicaes sobre o litoral Noroeste (M. V. GOMES 2002). Pelo contrrio, na Galiza, a investigao ganhou dinamismo adicional quando R. Bradley tomou esta regio peninsular como um dos casos de estudos do seu trabalho de sntese sobre a Arte Atlntica Europeia (1997). Os objectivos principais desta pesquisa, realizada em estreita colaborao com investigadores galegos, pressupunha a necessidade de reunir arte, suporte e paisagem a fim de repensar audincias e significados (ibid). J na fase final do projecto, abordou-se a relao entre os diferentes estilos Pr-histricos presentes na Galiza e Norte de Portugal (R. BRADLEY, R. FBREGAS 1996, 1998, 1999, M. J. SANCHES, et al. 1998). Inspiradoras para alguns, estas ideias forneas foram, por outros, consideradas algo apartadas da realidade (A. PEA SANTOS. M. REY GARCA 1998). imagem dos trabalhos de autores estrangeiros que, a seu tempo, se debruaram

sobre a arte rupestre Galega, como E. MacWhite ou E. Anati, as propostas de R. Bradley no foi tiveram, de facto, grande aceitao por parte de um grupo de especialistas galegos cuja influncia no devir historiogrfico ainda incontestvel (ibid; discutido em Alves 2003, cap. 3). Embora ditas num contexto diverso, parecem ainda ter eco as palavras de Sobrino Buhigas que, em 1919, vendo sucessivamente protelada a publicao da sua obra, afirmou: Mui de lamentar seria, por falta de medios, no abordarse su estudio y publicacin () antes que los sabios de outros paises, vislumbrando horizontes para sus investigaciones, iniciem um xodo hacia esta regin, y se repita una vez ms el lamentable y vergonzoso caso, de que, habiendo en nuestra patria gente capacitada para estudar y publicar estos assuntos, sean los extrangeros los que lo hagan, llevndose a par la gloria. (A. NUEZ SOBRINO 2000, p. 55). Hoje, o palco do debate cientfico no tem fronteiras. verdade que no dealbar do sculo XXI se vem cotejando algum reconhecimento pela introduo de novas leituras tericas, designadamente pela Arqueologia da Paisagem embora no se reconhea inteiramente a pertinncia da sua aplicabilidade ao contexto Galaico (A. PEA SANTOS 2003, p. 360). Dificilmente, uma abordagem a um conjunto rupestre escorada exclusivamente na anlise espacial de per si, dar resposta a todas as problemticas, mas pode sugerir hipteses interpretativas. Porm, h que atender a dois aspectos fulcrais. Primeiro, os stios com arte rupestre mais visveis e prximos do espao de vida quotidiana foram pginas abertas a sucessivas interpretaes. Segundo, ao procurar correlacionar a implantao da arte rupestre com outros stios arqueolgicos deve acautelar-se o facto de que nos prprios territrios (e nos stios) podem encontrar-se, dissimuladas, estratigrafias verticais e horizontais. Contudo, Pea e Rey, actuais crticos de muitas ideias avanadas pela Arqueologia da Paisagem, deram estampa, em 1993, um estudo que apelidaram de anlise territorial da arte rupestre na Pennsula do Morrazo, exerccio elaborado sobre base cartogrfica e cujos resultados anunciavam um novo ciclo na conceptualizao da iconografia clssica dos petroglifos galaicos (1993). Oferecendo uma viso desde cima da realidade regional, os autores consideram a relao espacial entre povoados datveis dos finais do terceiro milnio e incios do segundo milnio a. C. e stios com arte rupestre, no especificando, contudo, a iconografia presente nos mesmos (A. PEA SANTOS. M. REY GARCA 1998). com base neste ensaio cujos fundamentos empricos vm sendo analiticamente revistos (L. B. ALVES 2003, pp. 121136. M. SANTOS ESTVEZ 2005), que se divulgou e genericamente aceitou uma cronologia curta para os petroglifos galegos, acabando mesmo por motivar uma redefinio

[ 384 ]

O SENTIDO DOS SIGNOS. REFLEXES E PERSPECTIVAS PARA O ESTUDO DA ARTE RUPESTRE DO PS-GLACIAR NO NORTE DE PORTUGAL

dos seus contextos supra-regionais (S. O. JORGE 1999, A. M. S. BETTENCOURT, M. J. SANCHES 1998). Na realidade, h uma relao paradoxal entre as opes metodolgicas subjacentes s duas propostas de estudo da arte rupestre no territrio galego (R. BRADLEY, et al. 1993-94, 1994, 199495, A. PEA SANTOS, M. REY GARCA 1993). Publicadas quase em simultneo, revelam concepes de espao diametralmente opostas. Como se sabe, o grande contributo da Arqueologia da Paisagem prende-se com a dissoluo de um entendimento de espao como elemento passivo. Para alguns investigadores, esta novidade epistemolgica, cedo se transformou em praxis arqueolgica mas, com a generalizao desta grande ide inmeros estudos desenvolveramna de forma algo redutora, transformando os stios arqueolgicos em meros pontos em mapas. Isto parece dever-se a uma parca clarificao de determinados conceitos e, particularmente, dos fundamentos tericos da transio entre o que se poder designar Arqueologia do Espao e Arqueologia da Paisagem. Com efeito, o estudo do territrio generaliza-se em Inglaterra, na dcada de 1970, com o advento de uma escola eminentemente emprica que desenvolveu um conjunto de tcnicas destinadas a serem aplicadas a uma paisagem considerada passvel de ser medida e quantificada (J. THOMAS 1993, pp. 19-20). A Arqueologia do Espao propunha-se, ento, identificar regularidades mediante o tratamento estatstico de aspectos comportamentais como o uso da terra ou o acesso a recursos, depois elevadas a descritores da ordem socio-econmica das comunidades pr-histricas (J. THOMAS 1993). Com o corte epistemolgico que emanou das posturas ditas ps-processualistas, nos incios da dcada de 1990, o conceito de paisagem foi catapultado para uma posio central quer no pensamento, quer na prtica arqueolgica, sendo particularmente dinmica no mbito da abordagem fenomenolgica (C. TILLEY 1994; BRCK 2005). A noo de espao como um agente passivo ou mero contentor das aces humanas (J. THOMAS 1993, pp. 28) evoluiu no sentido da concepo de paisagem, criada na relao ntima entre as pessoas e as coisas do mundo que as rodeia, como uma realidade social onde os elementos fsicos e experincia humana so indissociveis (B. BENDER 1993, pp. 1-2). A noo heideggeriana de dwelling perpassa esse novo entendimento que se manifesta tambm nas palavras de T. Ingold Landscape is the world as it is known to those who dwell therein, who inhabit its places and journey along the paths connecting them (1993, p. 156). Desde logo, Barbara Bender adverte para a necessidade de balizar, no tempo e no espao, percepes e entendimentos de paisagem j que se para as comunidades urbanas contemporneas o conceito equi-

vale ao que se encontra superfcie da terra, para as sociedades no urbanas a sua percepo transcende a fisicalidade do mundo porque opera em trs dimenses whether horizontally across the surface of the world, or vertically up to the heavens, down to the depths. (1993, p. 2). Sabemos tambm que opera atravs de tempos distintos: o tempo cclico, repetitivo das sociedades rurais ou ditas tradicionais e o tempo linear das sociedades urbanas contemporneas (A. HESJEDAL 1995, B. BENDER 1993, T. INGOLD 1993, J. PINA CABRAL 1987). nesta ideia de paisagem como elemento contextualizador e contextualizante da aco humana que encontramos, hoje, uma das plataformas de reflexo mais ricas para a investigao arqueolgica da arte rupestre. A combinao de mtodos empricos e tericos sintetizados pela Arqueologia da Paisagem, ajuda-nos a perspectiv-la na sua forma e essncia, como um todo composto por elementos visveis e invisveis, imagem da paisagem onde se insere. Como praxis quotidiana, permite ao investigador imiscuir-se num dilogo permanente entre Passado e Presente, diluindo a passividade do sujeito em relao ao objecto do seu estudo. A arrojada tarefa de reflectir sobre os seus significados particulares implica que aquele se deixe condicionar pela fisicalidade dos stios, pelas suas formas, cores e texturas. Os stios revelam-se medida que aflora uma certa intimidade com a realidade pretrita pois registando-os, o investigador aproxima-se dos actos dos seus criadores, abrindo portas a um entendimento holstico onde se fundem as anlises cientficas e as percepes sensoriais. Tambm os ensinamentos da Antropologia da Arte, da Paisagem e do Simblico (R. LAYTON 1991, P. UCKO, R. LAYTON 1999, H. MORPHY 1991, 1994, 1998) no deixam de ser inspiradoras, ultrapassado o comparativismo etnogrfico, na diversificao das formas de pensar a arte rupestre as suas origens e significados, as suas funcionalidades na vida social, o seu papel na construo simblica do mundo e na fixao da memria colectiva. No entanto, quando os caminhos trilhados pelos investigadores se cruzam com mitologias ancestrais, seja na Austrlia ou na Karelia, prevalece a ideia que o sentido dos signos, gravados ou pintados, indissocivel da tecedura mitolgica imbuda na paisagem e do significado atribudo formao rochosa que os recebe (K. HELSKOG 1999, P. TAON 1993, 1999, D. S. WHITLEY 1998).
NA INTERSECO DAS ARTES: ARTE MEGALTICA E MANIFESTAES RUPESTRES EM FORMAES NATURAIS

Se o simblico se manifesta nos diversos mbitos da aco humana fundamental promover um dilogo entre manifestaes artsticas correlacionveis e/ou sequenciais no

[ 385 ]

LARA BACELAR ALVES

tempo e no espao. No caso concreto, a tendncia para uma certa compartimentao temtica da arte do Noroeste peninsular e a ambio de prosseguir cronologias finas assentes em criaes crono-tipolgicas, subjectivas e transitrias quando debilmente fundamentadas, constituiu, como veremos adiante, uma espcie de fora de bloqueio intelectual no tratamento destes sistemas de representao de amplo espectro. Todavia, P. Bueno e R. Balbn tm vindo a consubstanciar, desde os incios da dcada de 1990, uma anlise de cariz contextual e globalizante sobre a Arte Megaltica peninsular, a uma escala to ampla que alcana, de forma pertinente, as relaes entre arte quaternria e holocnica (1992, 2002, 2003a, 2003b, 2006). Considera-se que o seu entendimento s possvel mediante a articulao conceptual, grfica e espacial entre manifestaes pictricas, gravadas ou escultricas coevas sejam elas inscritas em gruta, em abrigos, penedos ao ar livre ou monlitos. Cumpre realar que a recuperao de uma leitura transversal de diferentes contextos motivou, desde logo, uma mudana de paradigma. A proposta daqueles investigadores oferece duas ideias centrais. A primeira prende-se com a definio de um estilo megaltico peninsular que se insere numa superestrutura Atlntica ou seja, refere-se a um estilo enquadrvel num conceito geral comum Arte Megaltica que se manifesta em diversas verses regionais na Europa Ocidental (P. BUENO RAMREZ, R. BALBN BEHRMANN 2002, 2003a, 2003b). caracterizado pela presena recorrente da figura humana, quer ao nvel grfico, quer arquitectnico (inspirando-se na ideia do simbolismo antropomrfico do prprio suporte) e pela reiterao de temas ou tipos iconogrficos especficos constituintes de uma mitologia de base, na qual figuram os motivos solares (onde se incluem quer os esteliformes quer os crculos concntricos), armas e objectos, serpentes e quadrpedes (P. BUENO RAMREZ, R. BALBN BEHRMANN 2002: 626-629, 638). referido ainda que o estilo megaltico encerra uma certa variabilidade grfica decorrente da expresso de elementos tnicos, em virtude da sua adopo pelas diversas comunidades peninsulares, mas sem evidenciar diferenas regionais notrias (2002: 638; 2003a: 297). A segunda ideia central veiculada a de que aquele estilo se configura como uma manifestao de Arte Esquemtica, estruturada mediante uma codificao simblica vocacionada para espaos fechados de mbito sepulcral (e. g. BUENO, P., BALBN, R. DE. 1992, 2002, 2003a, 2003b, 2006). Esta assero parece genericamente mais consentnea com os contextos do Sul e Centro peninsulares e mesmo os da Arte Megaltica do antigo grupo de Viseu de E. Shee Twohig (1981a) que se inscreve na rea de expanso da Arte Esquemtica. Alis, na origem da edificao da tese P. Bueno e R. Balbn est a refutao dos

dois grupos de Arte Megaltica concebidos por Twohig mediante a valorizao da dicotomia pintura/gravura, hoje difcil de sustentar dada a evoluo dos conhecimentos. Desta forma, o estilo megaltico, materializado naqueles elementos simblicos essenciais e partilhados, disseminarse-ia pelo espao peninsular logo aps a adopo das arquitecturas megalticas, apontando-se como seus antecedentes a decorao de menires e a Arte Esquemtica, esta ltima, com origem no Neoltico Antigo ou mesmo antes (P. BUENO RAMREZ, R. BALBN BEHRMANN 2002, 2006, J. CARRASCO RUS, et al. 2006). Pressupe-se, ento, que as grafias megalticas, adoptadas por comunidades social ou culturalmente relacionadas entre si, emanariam de sistemas de representao de espectro mais amplo manipulados noutros contextos. No entanto, se explicita a seleco de signos e recursos compositivos comuns pintura e gravura Esquemticas -incluindo algumas representaes dos vales do Tejo e Guadiana- na Arte Megaltica do Centro e Sul peninsular, carece detalhar, com maior rigor, os contextos regionais da adopo, quer da prtica de revestir o interior de monumentos com iconografia simblica, quer do prprio megalitismo neoltico, na fachada Atlntica do Noroeste. Aqui urge determinar tambm se existiu e, eventualmente, de que forma se processou a intruso de sistemas de representao fixados em formaes rochosas naturais nos novos espaos construdos pelo Homem. A convergncia temtica entre a Arte Megaltica da Europa Atlntica, designadamente da Bretanha e Ilhas Britnicas, e as gravuras ao ar livre do Noroeste peninsular foi cedo realada por autores como H. Breuil (1934 in R. BRADLEY 1997: 38). No entanto, a contemporaneidade (ou no) entre ambas vem sendo considerada de forma intermitente pelos investigadores peninsulares, ao sabor da necessidade de legitimao das diferentes propostas cronolgicas para os petroglifos galegos (A. PEA SANTOS, M. REY GARCA 1997a, 1997b). Pea e Rey rejeitam a sincronia diacrnica, embora insistam na existncia de uma convergncia formal entre ambas as manifestaes (2001), fundamentada meramente na presena da temtica zoomrfica quer nos petroglifos galegos quer na pintura megaltica da regio de Viseu. O tratamento desta relao denota, por vezes, alguma escassez de debate cientfico escala supra-regional sobre os novos contributos que vm aportando costa Atlntica do Noroeste. Em suma, numa reflexo sobre a emergncia da Arte Megaltica (e sobre a Identidade dos seus criadores) no se pode deixar de repensar de forma mais criteriosa trs questes difceis e indissociveis: a) a contemporaneidade (ou no) entre arte rupestre em penedos ao ar livre e em monumentos megalticos no Noroeste; b) a questo das

[ 386 ]

O SENTIDO DOS SIGNOS. REFLEXES E PERSPECTIVAS PARA O ESTUDO DA ARTE RUPESTRE DO PS-GLACIAR NO NORTE DE PORTUGAL

relaes, no tempo e no espao, entre as duas tradies artsticas em formaes naturais, Atlntica e Esquemtica; c) a dicotomia entre variantes estilsticas de Arte Megaltica. A respeito desta ltima, pondera-se a manuteno do conceito de grupo norocidental de Bello Diguez (1994, 1995), atitude algo arriscada, j que o prprio autor negligenciou recentemente a sua existncia, com base na observao sumria, que relata, de uma pintura de feio antropomrfica ou eventual pele esticada de animal no monumento de O Coto dos Mouros, em Pontevedra (2003: 348-349). Mas ser um motivo individual que parece no se coadunar com o esquema iconogrfico proposto, suficiente para deitar por terra uma teoria? Ou dever constituir, pelo contrrio, um desafio reflexo? verdade que muitas dificuldades inerentes investigao arqueolgica de arte rupestre decorrem da grande relevncia atribuda presena/ausncia de tipos individuais de motivos na definio de grupos. Trata-se, sem dvida, de um factor relevante mas, para muitos antroplogos que estudam as artes no-ocidentais, a conceptualizao de estilo integra um leque mais alargado de variveis. O estilo refere-se s qualidades formais dos objectos de arte, no ao seu significado. Define-se, segundo Robert Layton (1991) pela combinao de trs factores: 1) a seleco de motivos representados; 2) a regularidade das suas formas; 3) o modo pelo qual os elementos se encontram dispostos numa composio. De uma mirade de motivos e formas visuais escolha dos criadores, o estilo rene uma seleco limitada de figuraes, no devido a insuficincias tcnicas, mas de forma a que se tornem inteligveis num contexto de comunicao por meio visual em diferentes mbitos da vida em comunidade (C. GEERTZ 1973). Os estilos servem de base a sistemas de representao de amplo espectro temporal e espacial, so dotados de convenes iconogrficas e compositivas que normalizam uma linguagem simblica. Desta forma, os signos seleccionados para integrar diferentes estilos de arte rupestre podero ser idnticos em diferentes sistemas de representao -os crculos, por exemplo, so imagens universais que surgem em tempos e espaos muito diferenciados- mas as convenes pelas quais so organizados, a padronizao dos contextos espaciais e a relao que expressam com elementos fsicos do suporte e/ou da paisagem envolvente, conferemlhes uma identidade prpria. Ento, os signos so socialmente activados por meio de uma codificao grfica, ou seja, de um estilo, intencionalmente criado de modo a que seja mantida, no tempo e no espao, uma semelhana formal, j que a inteligibilidade das formas intrnseca interaco social. Os arquelogos tendem a considerar diferenas estilsticas como indicadores de alteridade cronolgica mas os antroplogos demonstram-nos que dois ou mais estilos podem coexistir num contexto scio-cultu-

ral especfico, o que abre caminho a uma multiplicidade de solues na interpretao da arte pr-histrica. Como a componente estilstica introduz referncias ao passado, sendo um garante de durabilidade e identidade, os sistemas de representao simblica acabam por se assumir como tradies, o que traduz a profundidade temporal e conceptual inerente quelas manifestaes. A arte rupestre, nos seus vrios suportes, torna-se, assim, no s um meio de comunicao entre membros de uma ou vrias comunidades, cultural ou ideologicamente relacionadas entre si, mas tambm um elemento regulador da ordem social pois, tal como as tradies orais, ajuda preservao de significados simblicos de gerao em gerao. Pese embora devamos reflectir sobre as continuidades no como permanncias em absoluto mas como persistence under change (GIBSON in T. INGOLD 1993: 166). Atendendo a esta noo de estilo, em que moldes se poder alicerar, no Norte de Portugal, um estudo articulado das artes pr-histricas? Partindo de um estilo megaltico que, no espao peninsular, se funda exclusivamente na Arte Esquemtica? Ou, em alternativa, do princpio de que as manifestaes dolmnicas expressam, regionalmente, codificaes especficas de mais do que um estilo e/ou tradio artstica originalmente inscrito em formaes rochosas naturais?

PARTE 2
UM PRIPLO PELOS ESPAOS E TEMPOS DA ARTE RUPESTRE PR-HISTRICA NO SETENTRIO PORTUGUS.

Na segunda parte desta sntese, procede-se a uma reviso mais circunstanciada das materialidades que serviram de protagonistas aos paradigmas vigentes e recuperam-se temticas que se tornaram clssicas na investigao, atravs de um priplo pelos espaos da arte no Norte de Portugal. Na observncia de stios individuais ou conjuntos de arte rupestre, cruzam-se trajectrias da paisagem arte e da arte paisagem de forma a conciliar informaes j documentadas com outras obtidas in loco. Entre estas relevam-se aspectos como a articulao temporal, conceptual e/ou topogrfica dos stios com arte rupestre entre si, a relao entre iconografias e as propriedades fsicas do espao envolvente e a orquestrao entre gravuras e/ou pinturas com aspectos particulares da morfologia do seu suporte. Finalmente, porque urge re-unir paisagem e gravuras com criadores e audincias, sero aflorados alguns aspectos, sempre controversos e desafiadores, sobre as origens e funcionalidades dos stios com arte rupestre holocnica nesta regio.

[ 387 ]

LARA BACELAR ALVES

As pretritas formas de ordenamento da arte rupestre holocnica do Noroeste peninsular O Noroeste peninsular, particularmente a Galiza, foi palco do maior nmero de ensaios e propostas conducentes sistematizao de um conjunto de arte Pr-histrica no Ocidente Europeu, sem se ter ainda conseguido delinear um enquadramento social e cultural verdadeiramente conciliador. Decorrido um sculo sobre as consideraes de M. Murguia (A. PEA SANTOS 1998) que entendia ser a arte rupestre galega um antigo sistema de escrita de origem Celta, complexidade que alcanou a realidade arqueolgica de per si corresponde idntica variedade de teses avanadas para o seu ordenamento crono-estilstico. De facto, esta seriao parece ter constitudo uma espcie de desafio pessoal em que cada investigador deixa inscrito o seu legado num j muito longo corpus historiogrfico (A. PEA SANTOS 1998, 2003, A. M. BAPTISTA 1986). Deve-se a Hugo Obermaier a primeira proposta de sntese, apresentada na Universidade de Santiago de Compostela, na qual comeou por distinguir seis grupos temticos: os desenhos lineares simples, figuras humanas ou de animais ultra-esquematizadas, aos quais atribuiu cronologia epipaleoltica, crculos simples ou concntricos (e labirintos), figuras complicadssimas (composies intrincadas de crculos, linhas e covinhas), signos quadrilteros ou ovais e, finalmente, as figuraes estilizadas de animais (1923, pp. 20-22). Em 1925, acabou por reuni-los em apenas dois, o Altere Grppe ou grupo I, mais antigo, ps-Neoltico que abarca os desenhos lineares simples, cruzes, quadrilteros e ovais e o Jngere Grppe ou grupo II, datvel da Idade do Bronze, no qual inclui zoomorfos, crculos e labirintos. At ltima dcada do sculo XX, a definio de grupos iconogrficos de diversa ordem e sua periodizao, ora mais dilatada no tempo, ora mais curta, foi explorada de forma exaustiva quer por investigadores cujo encontro com a arte galega foi pontual, como Obermaier ou Anati (1968), quer por aqueles que detinham conhecimento privilegiado do terreno como Sobrino Buhigas (1935), Lpez Cuevillas (1951) ou Pea Santos e Vzquez Varela (1979). Apontamse apenas dois ensaios que procuraram consubstanciar a tese de Obermaier. F. L. Cuevillas (1943) introduziu uma dimenso espacial sua diferenciao temtica, assinalando a presena de trs reas geogrficas de distribuio dos principais tipos iconogrficos: A. rea dos cruciformes e ferraduras que abarca o Norte de Portugal e a metade Sul da Galiza, estendendo-se at costa; B. rea das combinaes circulares correspondente fachada Atlntica ocidental at ao Rio Vouga e C. rea dos zoomorfos que se distribui pelas pennsulas da Barbanza, Morrazo, interior da provncia de Pontevedra e no Baixo Minho. Mais tarde, P. Bosh-Gimpera

props um esquema tripartido similar com balizas cronolgicas definidas: grupo A constitudo pelos cruciformes, reticulados, figuras humanas e animais esquemticos que data do Calcoltico Final; grupo B que abrange as combinaes circulares, armas, dolos e antropomorfos esquemticos, de influncia Atlntica, integrvel na Idade do Bronze; grupo C composto pelas grandes composies de motivos circulares, labirintos e novas figuras zoomrficas do Bronze Final/Idade do Ferro (BOSH-GIMPERA, P. 1954, M. V. GOMES 2002, p. 154). Na dcada de 1960, financiado por diversas instituies, E. Anati procedeu a uma incurso pelo Norte de Portugal e Galiza com o objectivo de ensaiar um novo modelo de ordenamento do que designa arte galaico-portuguesa (1968). De acordo com o seu esquema evolutivo, linear, a cada etapa do devir socio-cultural das comunidades Prhistricas corresponderia um estilo artstico prprio. Definiu, assim, cinco fases balizadas desde o Epipaleoltico Idade do Ferro: Arcaica, Estilizada-dinmica, Idolos e punhais; Crculos e linhas; Geomtrico-simblica (ibid). Embora acriticamente seguida por muitos, esta tese mereceu circunstanciada contestao tanto por autores galegos (A. PEA SANTOS, J. M. VZQUEZ VARELA 1979) como portugueses (A. M. BAPTISTA 1983-84). No entanto, ecoam alguma modernidade as palavras dos protagonistas desta odisseia epistemolgica. Vislumbramse pontualmente ideias retomadas por investigadores actuais e outras que talvez meream nova reflexo. Entre elas, salientam-se: a importncia conferida implantao espacial da arte rupestre na abordagem ao seu significado, aspecto valorizado por Sobrino Buhigas (1935) e Obermaier que considera esta uma linguagem de signos inscrita em locais sagrados (1923); a pertinncia de pensar a arte do Noroeste no seu contexto supra-regional e as suas relaes com outras tradies artsticas em reas peninsulares geograficamente contguas (H. BREUIL 1934, E. MACWHITE 1951, R. S. LORENZO-RUZA 1951, 1953, A. SOUTO 1932); a reflexo sobre os paralelos formais entre a iconografia rupestre clssica do Noroeste peninsular, Ilhas Britnicas e Escandinvia e a concepo grfica das plantas de monumentos pr-histricos (R. S. LORENZO-RUZA 1951, 1953); a questo da presena/ausncia de arte rupestre atribuvel aos primeiros milnios do Holoceno nesta regio (H. OBERMAIER 1923, E. ANATI 1968); o balizamento especfico da gravao de armas e dolos (E. ANATI 1968);

[ 388 ]

O SENTIDO DOS SIGNOS. REFLEXES E PERSPECTIVAS PARA O ESTUDO DA ARTE RUPESTRE DO PS-GLACIAR NO NORTE DE PORTUGAL

a observncia de uma certa diacronia no que se refere s composies geomtrico-abstractas de Arte Atlntica, separando as mais complexas daquelas onde surgem os motivos dispostos isoladamente sobre o suporte (H. OBERMAIER 1923, P. BOSH GIMPERA 1959, E. ANATI 1968); a anlise criteriosa das tcnicas de execuo das gravuras rupestres (R. S. LORENZO-RUZA 1953); a semelhana formal entre gravuras medievais e algumas figuraes pr-histricas que apresentam claros paralelos com a pintura esquemtica do interior peninsular (H. OBERMAIER 1923, E. ANATI 1968). Aparentemente esgotadas as propostas de fraccionamento cronolgico de temticas e/ou motivos rupestres, assentes mais em convices do que numa sistemtica verificao arqueolgica, volta-se a olhar sob uma perspectiva globalizante a iconografia clssica do grupo Galego-Atlntico de Lorenzo-Ruza (1951). Aceita-se, assim, para o contexto galaico, a contemporaneidade das figuraes de animais, armas, dolos e combinaes circulares e concentram-se as temticas centrais em dois grandes blocos, o naturalista e o geomtrico, partes constituintes de um grupo tido como culturalmente homogneo (A. PEA SANTOS. M. REY GARCA 1993, 1998, 2001, A. PEA SANTOS 2005). A maioria dos investigadores galegos defende um perodo de vigncia entre o Calcoltico e a Idade do Bronze, tambm imagem do que foi proposto por Lorenzo-Ruza, embora Santos Estvez defina a cronologia da iconografia clssica adentro da Idade do Bronze (1998; 2005) e Pea Santos e outros a circunscreva a finais do III e incios do II milnio AC (2003, p. 361; 2005). Parte o ltimo autor do pressuposto de que todas as gravuras de tipo cruciforme e suas derivaes, correspondentes grosso modo ao Jngere grppe de Obermaier, circunscritos na rea A de Lpez Cuevillas e no grupo A de Bosh-Gimpera so nica e exclusivamente atribuveis a perodos histricos. Sobre esta questo refere mesmo que Un error bastante comm que se detecta en la bibliografia es querer convertir en prehistrico cualquier grabado sobre roca al aire libre () esta problematica ya fue demonstrada en su dia hasta la nusea por Sobrino Lorenzo-Ruza () y por Ferro Couselo (), a decir verdad con tan poco xito que todavia hoy se tiene que seguir insistindo en un tema que ya aburre por lo obvio () (A. PEA SANTOS 2003, nota 138). No entanto, se esta problemtica recuperada com insistncia pelos investigadores, isto deve-se a uma insuficiente demonstrao emprica de que todas as formas derivadas do cruciforme pertencero a poca histrica. Dito de outra forma, havendo um entendimento claro de que inmeras gravuras deste tipo so, de facto, marcas de

termo ou signos apotropaicos (A. M. BAPTISTA 1983-84, C. A. B. ALMEIDA 1986, B. AFONSO 1993, L. B. ALVES 2001, F. J. COSTAS GOBERNA, et al. 1999), a criao de lugares como o Gio, o Tripe ou o Monte de Gios, com uma concentrao de rochas insculturadas que chega a ultrapassar a centena no primeiro, requer explicao diversa, aspecto para o qual j Santos Jnior alertava (1940, pp. 346). A opo de lhes atribuir exclusivamente uma cronologia recente, s poder ser equacionada quando se fundamentar numa investigao Histrica e Antropolgica que vise explicar as motivaes (religiosas?) subjacentes sua criao ex novo em poca medieval ou moderna, j que as caractersticas daqueles stios no se coadunam estritamente com o que se encontra documentado sobre a delimitao de territrios ou actos de cristianizao. Perante isto se constata que existe, h dcadas, uma ciso latente, pouco ruidosa, mas longe de estar resolvida, entre os autores que optam por excluir todas as gravuras cruciformes e afins do mbito da Pr-histria do Noroeste peninsular tornando hegemnico o grupo galego ou Arte Atlntica, e aqueles que consideram a presena de Arte Esquemtica gravada em penedos ao ar livre, logo, aceitando a existncia de uma dicotomia estilstica, da qual Obermaier foi pioneiro, e que persiste na investigao. Os seus dois grupos de 1925, correspondem grosso modo aos estilos Atlntico e Esquemtico, nomenclatura usada por Bradley e Fbregas (1996), aos grupos I e II do Noroeste de A. Martinho Baptista (1986) e aos dois grupos de R. Serpa Pinto (1929: 24). notrio que entre os seus proponentes figuram os estudiosos que se debruam sobre a realidade do Norte de Portugal onde a convergncia de duas tradies de arte pr-histrica se encontra obviamente atestada pela presena da pintura esquemtica em Trs-osMontes e na Beira Alta. Quanto sua vertente gravada, ter sido, ou no, coeva da Arte Atlntica? Em que momento? Sobre as gravuras holocnicas do Norte de Portugal, A. Martinho Baptista (1983-83, 1986) admitiu a existncia de um grupo I, de feio Atlntica, como extenso da realidade Galaica e o grupo II, com distribuio mais continental cuja iconografia se inspira fundamentalmente na pintura esquemtica, chegando mesmo a intuir um movimento de infiltrao das gravuras do grupo II para ocidente durante a Idade do Bronze (1986: 51). Subentende-se que tero convivido parcialmente no Noroeste. No entanto, o mesmo autor afirma que a ausncia de consenso nas dataes impede que se possam paralelizar melhor grupos artsticos, eventualmente contemporneos, suas originalidades e influncias recprocas (1986: 33). Volvidas duas dcadas, pressente-se ainda que esta dificuldade s poder ser ultrapassada atravs de uma

[ 389 ]

LARA BACELAR ALVES

Fig. 1. Distribuio do conjunto de rochas insculturadas da vertente ocidental do Monte de Gios (1. Laje das Fogaas; 2. Laje da Ch das Carvalheiras; 3. Laje 3 da Ch das Carvalheiras; 4. Laje 1 da Boucinha; 5. cavalinho do cruzeiro)

Fig. 2. A Laje das Fogaas (Lanhelas, Caminha). A. O registo grfico publicado por Abel Viana (1960) inclui as gravuras da zona mais baixa do penedo que ocupa um terreno murado pertena de uma empresa de pirotecnia e encontram-se hoje ocultas sob um muro e talude construdos no limite poente daquela propriedade (adaptado de Viana, A. 1960); B. levantamento parcial da composio na superfcie superior do penedo, segundo P. Novoa e F. J. Costas Goberna (2004).

mudana de paradigma metodolgico, a par da implementao de verdadeiros projectos de investigao articulados entre si. Sabemos que, neste domnio cientfico, no se devem exigir respostas num tempo curto mas sim criar condies para a elaborao de hipteses verosmeis que favoream o advento de novas leituras sobre um tema que, longe de estar esgotado, nos guarda verdadeiras surpresas se, sob nova luz, se olhar o que parece j ter sido visto. Os espaos da arte Se gravuras rupestres Atlnticas e Esquemticas convergem no espao, segundo o estado actual dos conhecimentos, pintura esquemtica e gravura atlntica ocupam ainda reas geograficamente distintas no Norte de Portugal. plausvel que a presena da primeira nas regies orientais de Trs-osMontes e Beira Alta se deva adopo de sistemas de representao simblica comuns ao Centro, Sul e Oriente da Pennsula. Em relao segunda, que apresenta claras afinidades com a arte holocnica da fachada Atlntica europeia,

surge acantonada no litoral Norte. Aludindo ainda s palavras de Alberto Souto (1932) este estilo encontra o seu limite meridional na bacia do rio Vouga (mas no estritamente a expanso das espirais como este autor defende) e parece no ultrapassar, a leste, o cordo de montanhas que se estende desde as Rias Baixas Galegas, o complexo GersAlvo-Maro-Montemuro e se dilui no planalto beiro. A presena de gravuras esquemticas na fachada costeira que nunca mereceu um estudo criterioso, torna-se um tema pertinente com recente identificao de um complexo desta natureza no Monte de Gios, no baixo vale do Minho, sobretudo porque conflui na mesma elevao com manifestaes rupestres de tradio Atlntica (L. B. ALVES 2006). Partindo deste ncleo seguir o priplo pelo litoral em direco ao Sul, sobe-se o rio Vouga at nascente e percorrem-se, para norte, as terras do interior beiro e de Trs-os-Montes. Atravessando-se a terra fria transmontana, regressa-se costa para considerar o complexo inscultrico esquemtico da vertente sul do Monte de Gios.

[ 390 ]

O SENTIDO DOS SIGNOS. REFLEXES E PERSPECTIVAS PARA O ESTUDO DA ARTE RUPESTRE DO PS-GLACIAR NO NORTE DE PORTUGAL

O litoral e as serranias do Noroeste Sobre o relevo escalonado de antigos terraos fluviais do Rio Minho, na encosta ocidental do Monte de Gios, encontrase o mais notvel conjunto de gravuras zoomrficas em penedos granticos identificado no Norte de Portugal. Conhecidas como gravuras de Lanhelas, foram duas as rochas insculturadas dadas a conhecer por Abel Viana nas primeiras dcadas do sculo XX (1929, 1960). Contudo, desde 2004, vem-se ampliando o nmero de ocorrncias, elevando-se j a cinco as superfcies que guardam motivos zoomrficos alguns dos quais associados a figuraes geomtrico-abstractas (Fig. 1). Trata-se de um contexto com melhores paralelos no sudoeste galego, visto que as figuraes de quadrpedes so temas ainda excepcionais a sul do Minho. Este aspecto remete-nos para um dos grandes problemas no estudo da arte do Noroeste: a Laje das Fogaas (Fig. 2, Fig. 3, n 1) e a Laje da Ch das Carvalheiras (Fig. 3, Fig. 4, n 2), conhecidas h quase um sculo so recorrentemente citadas na literatura portuguesa e estrangeira, sem nunca terem merecido estudo monogrfico que veiculasse, com rigor, toda a complexidade do seu repertrio figurativo. Recentemente, estas e outra importante rocha gravada com similar iconografia, a Quinta da Barreira, foram sumariamente publicadas por P. Novoa lvarez e F. Costas Goberna (2004) que apresentam decalques parciais das superfcies realizados pelo mtodo de frottage. Por infort-

nio, haveria de ser no contexto da construo de uma estrada que rasgar e descaracterizar de forma indelvel as encostas do Monte de Gios que teriam ali lugar sucessivas campanhas de prospeco sistemtica. D-se conta de alguns resultados de intervenes pontuais realizadas, sob coordenao da signatria, entre Maro de 2004 e Dezembro de 2005 (L. B. ALVES 2006). de realar que aquelas aces no contemplavam, em virtude do seu enquadramento legal, o levantamento grfico por decalque directo das superfcies com gravuras rupestres, razo que justifica o carcter parcelar e provisrio dos registos que se ora divulgam. Distribudas ao longo das suaves chs espraiadas pelas faldas do Monte, no limiar entre as extensas aluvies estuarinas e uma abrupta encosta rochosa, as superfcies granticas que acolhem gravuras zoomrficas encontramse em posio destacada sobre percursos naturais de passagem. Aquelas plataformas naturais recolhem as guas que brotam e escorrem pelas vertentes, formando zonas de boas pastagens sobre as quais olham a maioria das superfcies insculturadas. A Laje das Fogaas, a Laje da Ch das Carvalheiras e a recentemente descoberta Laje 3 da Ch das Carvalheiras ocorrem no remate destas pequenas esplanadas em suave anfiteatro, enquanto que o cavalinho do Cruzeiro (Fig. 5, n. 3) assim conhecido pela populao local, foi gravado na face oblqua de um penedo que coroa um outeiro rochoso a partir do qual se avista o esturio e, em pano de fundo, o recorte do Monte de Santa

Fig.3. Rochas com gravuras rupestres na vertente ocidental do Monte de Gios (Lanhelas, Caminha, Viana do Castelo). n 1 - Laje das Fogaas. n 2 - Laje da Ch das Carvalheiras.

Fig. 4. Gravuras rupestres da Laje da Ch das Carvalheiras (Lanhelas, Caminha). Registos parcelares da composio, (A.) segundo Abel Viana (1960) e (B.) segundo Novoa lvarez e Costas Goberna (2004).

[ 391 ]

LARA BACELAR ALVES

Tegra (A Guarda, Galiza). A sua posio topogrfica confere-lhe um estatuto excepcional no conjunto conhecido. Por um lado, para alcanar esta superfcie deve-se propositadamente subir ao topo do outeiro, por outro lado, trata-se da nica rocha at agora detectada com um s quadrpede, em posio esttica, representado sobre um sulco horizontal que parece figurar a linha de solo. As restantes quatro rochas com gravuras zoomrficas ocupam faces rochosas inclinadas nas chs, o que facilita o acesso fsico e visual s composies e comportam maior nmero de motivos (Figuras 3 y 5). Sendo certo que a coerncia genrica, em termos iconogrficos e da implantao topogrfica, permitem definir aqui um conjunto originalmente homogneo e articulado entre si, h uma certa variabilidade estilstica sobre as quais interessar reflectir futuramente. Em primeiro lugar, destacam-se na Laje das Fogaas e na Laje da Ch das Carvalheiras figuras dominantes, de maiores dimenses, providas de um certo estatismo, tal como o cavalinho do Cruzeiro, e cuja morfologia do sulco difere, pela sua largura, profundidade e tex-

tura interna, de outros na composio. Numa primeira anlise dir-se-ia que estamos perante motivos regravados. No caso do quadrpede dominante na Laje da Ch das Carvalheiras, so observveis nuances entre o trao, mais rugoso e estreito que define a cabea e o sulco delimitador do corpo. Alis, esta figura parece apresentar caractersticas hbridas, entre a representao de um veado (ao considerar a linha adossada ao dorso como representao da cornamenta, caso contrrio poderia tratar-se de um signo) ostentando cauda semicircular mais tpica dos equdeos. Est ladeada por duas grandes linhas sub-verticais igualmente traadas mediante sulco profundo que terminam em covinha. Uma destas linhas arranca de um conjunto de crculos concntricos j muito debelado pela eroso. As demais figuras apresentam dimenses mais reduzidas e denotam maior dinamismo cnico, particularmente a composio formada por zoomorfos de tipologias diversas, alguns quase esquemticos, posicionada imediatamente abaixo do grande quadrpede. certo que na Laje das Fogaas se observam sobreposies entre motivos abstractos, facto j assinalado a seu

Fig. 5. Novas rochas insculturadas na vertente ocidental do Monte de Gios. As duas primeiras superfcies encontravam-se recobertas por sedimentos e foram postas a descoberto por aces de limpeza realizadas em Abril de 2005. n 1 - Laje 3 da Ch das Carvalheiras; n 2 - Laje da Boucinha 1 (escala 50 cm.). n 3 Vista desde a rocha do cavalinho do Cruzeiro sobre o esturio do Rio Minho e o Monte de Sta. Tegra (A Guarda, Galiza).

Fig. 6. Conjunto de zoomorfos gravados na estao de Quinta da Barreira, segundo P. Novoa e F. J. Costas Goberna (2004).

[ 392 ]

O SENTIDO DOS SIGNOS. REFLEXES E PERSPECTIVAS PARA O ESTUDO DA ARTE RUPESTRE DO PS-GLACIAR NO NORTE DE PORTUGAL

tempo por Abel Viana (1960, pp. 230). Porm, interessa compreender se as composies de figuras animais encerram, ou no, uma componente diacrnica, pressupondo a reutilizao das superfcies por meio da aposio sucessiva de gravuras embora sem se vislumbrar um corte significativo ao nvel do leque de tipos seleccionados ou, pelo contrrio, se a combinao de formas sub-naturalistas e esquemticas se trata apenas de um recurso estilstico mais arrojado. ainda de salientar, na Laje 3 da Ch das Carvalheiras, a presena de um quadrpede incompleto e a figurao de dois cavalos virados um para o outro, como de uma imagem espelhada se tratasse (Fig. 5, n. 1). Por seu lado, a Laje 1 da Boucinha revelou, aps limpeza parcial da superfcie efectuada em 2005, dois quadrpedes que apresentam sulco muito erodido. Posteriormente, novas aces de natureza idntica, permitiram visualizar outros motivos, mas um aspecto muito singular que merece destaque nesta rocha o facto de um daqueles quadrpedes ostentar, no lugar da cabea, uma linha mendrica (Fig. 5, n. 2). A visualizao das superfcies insculturadas sob luz rasante artificial permitiu identificar novas gravuras, quer na Laje das Fogaas, quer na Laje da Ch das Carvalheiras, ausentes dos levantamentos publicados por Novoa lvarez e Costas Goberna (2004) mas so lacunas a colmatar, a brevo trecho, pelos novos registos grficos que sero realizados pela equipa de Arqueologia, dirigida por M. Varela Gomes, responsvel pelos trabalhos de acompanhamento da obra da chamada Ligao a Caminha do IC-1/A28 e pelo estudo monogrficos destes conjuntos. Digno de nota igualmente a presena, na Quinta da Barreira (Valena), da representao de caprneos, um dos quais flagelado por lana sobre o dorso, integrando uma composio dotada de algum dinamismo onde so retratadas manadas em movimento. Foi dado estampa um levantamento sumrio desta superfcie (Fig. 4), assim como feita referncia a uma rocha identificada ex novo no Monte Faro com gravuras de quadrpedes muito esquematizados que se afastam estilisticamente dos do Monte de Gios e encontram semelhanas formais nas figuraes da Praia do Farol de Montedor (F. LANHAS 1969), nos zoomorfos do Tripe (A. M. BAPTISTA 1983-84) ou da Ch da Sobreira (J. A. M. MARQUES 1986a). Na verdade, a aparente uniformidade que oferece a aplicao do conceito genrico de Arte Atlntica esbate-se, a uma escala mais estreita de anlise, em virtude da variabilidade compositiva e estilstica patente no Norte de Portugal (e. g. JORGE, V. O. 1983) o que poder ser revelador quanto (s) sua(s) funcionalidade(s)e simbolismo(s). Ainda na margem portuguesa do Minho, o conjunto da Serra da Gvea (Fig. 5) mostra nuvens de pontos circuns-

Fig. 7. O conjunto de arte rupestre da Sra. da Encarnao na Serra da Gvea (Lobelhe, Vila Nova de Cerveira), adaptado de Correia e Recarey (1988).

critas por linhas, covinhas e, em plano marginal, algumas combinaes de crculos concntricos (V. H. CORREIA, M. A. RECAREY 1988). Uma outra elevao proeminente que se ergue, a montante, sobre o mesmo vale, o Monte Faro, guarda um nmero considervel de rochas insculturadas, algumas das quais mereceram um estudo circunstanciado por E. J. Silva e A. Leite da Cunha, na dcada de 1980 (Monte da Laje, Monte dos Fortes I, II e III, Ozo I, II e III e Regata I e II), outras foram documentadas em incurses pontuais realizadas por estudiosos galegos (P. NOVOA LVAREZ, J. SANROMN VEIGA 1999, P. NOVOA LVAREZ, F. J. COSTAS GOBERNA 2004). Para alm do citado grupo de quatro zoomorfos esquemticos, so referidas inmeras rochas com covinhas, trs superfcies decoradas com combinaes circulares, uma rocha com gravura escutiforme, reticulados e uma possvel alabarda (ibid). Estes stios requerem, evidentemente, uma aco mais rigorosa de inventariao. Por seu lado, entre os conjuntos publicados por E. Silva e A. L. Cunha, contam-se duas rochas com insculturas de feio geomtrica-abstracta (1986). O grande penedo sobrelevado da Tapada do Ozo foi quase inteiramente insculpido com uma composio de figuras circulares, unidas por linhas que delimitam tambm densas nuvens de covinhas. A gravao estende-se s faces laterais, sendo as irregularidades que moldam a superfcie elas prprias insculpidas, resultado de um virtuoso labor conciliatrio de formas naturais e antrpicas e que refora o significado simblico da

[ 393 ]

LARA BACELAR ALVES

Fig. 8. Rochas insculturadas do Monte Faro (Gandra, Valena). n 1 - Perspectiva lateral da rocha da Tapada do Ozo. n 2 Uma das duas ciclpicas combinaes circulares de Monte de Fortes com c. 1m. de dimetro, in Baptista (1986, p. 46).

interaco entre suporte e grafias a apostas. uma composio ritmada que se metamorfoseia com o distanciamento, proximidade ou ngulo sobre o qual observada (Fig. 8, n. 1). A curta distncia, as rochas decoradas do Monte dos Fortes (Fig. 8, n. 2) ocorrem nas imediaes dos monumentos megalticos de Ch do Marco da Quebrada, em zona mais baixa da encosta (A. L. CUNHA, E. J. L. SILVA 1980) e ostentam ciclpicas figuraes de crculos concntricos que excedem 1m em dimetro, rodeadas de outros motivos abstractos (ibid). J no Monte da Laje, as gravuras de punhais e idoliformes, delineados em estilo invulgar, mantm o seu carcter mpar no contexto portugus (A. L. CUNHA, E. J. L. SILVA 1980, E. J. L. SILVA, A. L. CUNHA 1986, V. O. JORGE 1986, pp. 41), embora convivam com combinaes circulares dispostas no destacado painel horizontal superior e na zona inferior da superfcie que guarda a composio principal. No concelho de Mono, as gravuras da Ch da Sobreira (Podame) distribuem-se por quatro superfcies granticas e exibem figuras proto-labirnticas associadas a espirais, crculos concntricos imbudos num reticulado informe e possveis zoomorfos esquemticos (J. A. M. MARQUES 1986) (Fig. 9). Na mesma encosta, nos anos de 1997 e 1999, Novoa e Sanroman relatam a ocorrncia de novas rochas decoradas com motivos circulares e covinhas, entre as quais destacam a presena de uma superfcie profusamente gravada com reticulados de considerveis dimenses, crculos

simples com covinha e, na periferia, eventuais figuraes antropomrficas (1999). Na mesma regio, as escavaes arqueolgicas no Castro da Assuno (Fig. 10) permitiram identificar uma combinao de crculos concntricos e covinhas gravadas em laje rasa ao solo, sobre a qual foi erigida uma casa da Idade do Ferro (J. A. M. MARQUES 1986). Para sul da bacia do Minho, dominam quase em absoluto os temas geomtrico-abstractos (Fig. 11). Nas faldas ocidentais da Serra Amarela, o Penedo do Encanto, no stio da Boua do Colado (A. M. BAPTISTA 1981) ostenta uma densa trama de motivos geomtrico-abstractos unidos por linhas sinuosas e mendricas centrada numa complexa figura compsita. O barroquismo evidente na composio que reveste a face suavemente inclinada do penedo recorda, de alguma forma, a da Tapada do Ozo. Desde essa encosta avista-se, na margem oposta do Lima, o Monte do Gio. A. Martinho Baptista assinalara j a convergncia geogrfica, neste sector do vale, dos seus grupos I e II mas tambm o sincretismo de conceitos simblicos, atlnticos e meridionais, patente na esttua-menir encontrada na aldeia da Ermida (1985). Na mesma encosta desta Serra, a estao de Ch da Rapada mereceu recentemente uma investigao parcelar. composta por doze rochas decoradas das quais trs foram analiticamente estudadas (A. MARTINS 2006). Associam-se, nestas superfcies, cruciformes simples, uma espiral unida a reticula sub-triangular, antropomorfos esquemticos e quadrados de cantos redondos com dois dimetros internos (ibid), temtica que encontra bons

[ 394 ]

O SENTIDO DOS SIGNOS. REFLEXES E PERSPECTIVAS PARA O ESTUDO DA ARTE RUPESTRE DO PS-GLACIAR NO NORTE DE PORTUGAL

paralelos no Gio pese embora estejam ausentes desta ltima estao os tipos atribuveis Arte Atlntica (A. M. BAPTISTA 1986). Nas lajes registadas na Ch da Rapada no se detectaram casos evidentes de sobreposio entre motivos formalmente diferenciados (A. Martins 2006: 67) o que efectivamente se verifica, por exemplo, na distante Fraga das Passadas, em Valpaos, que apenas mereceu uma notcia preliminar (A. FREITAS, et al. 1994). Mantm-se a expectativa de novos testemunhos no contexto da desejvel continuidade deste projecto. H, no entanto, um aspecto significativo no relevado na sua publicao, que o facto da Ch da Rapada se implantar na encosta fronteira ao Gio, j que as gravuras de ambos os stios apresentam claras afinidades tcno-morfolgicas entre si. Sublinha-se, por isso, a relao de proximidade dos conjuntos estudados na Serra Amarela e sobre a margem esquerda do Lima: a Ch da Rapada (Britelo) dista c. 5 Km da Boua do Colado (Parada), a noroeste e c. 3 Km da Ermida, a sudeste. J no Baixo Lima, de destacar a ocorrncia de duas rochas com Arte Atlntica cujo levantamento circunstanciado se
Fig. 9. Gravuras rupestres da Ch da Sobreira (Podame, Mono), adaptado de Marques (1986).

revestir, no futuro, de primordial interesse para o avano da investigao sobre aquele tema. O monumental Penedo da Moura (Nogueira, Viana do Castelo) ostenta uma temtica essencialmente abstracta e geomtrica, embora conserve tambm gravuras de perodos ulteriores. Afonso do Pao e Pao Quesado dedicaram algumas palavras a este stio em 1956, no entanto, s no ltimo ano foi revisitado por L. F. Loureiro que apresenta o estudo preliminar da iconografia patente no Penedo da Moura a par de um consistente ensaio sobre a sua implantao na paisagem e o contexto arqueolgico (2006). A rocha da Breia identificada, em 1999, por F. Queiroga, no mbito do Estudo de Impacte Ambiental, conserva, para alm dos motivos abstractos clssicos da Arte Atlntica, representaes equestres e um carro e gravuras de poca histrica, de acordo com sntese constante na base de dados patrimonial do IPA Endovlico. Uma observao atenta desta superfcie permitiu ao autor sugerir a maior antiguidade das combinaes circulares. Entre o Lima e o Douro, so escassos os stios com arte rupestre que foram objecto de estudo monogrfico,
Fig. 10. Castro da Assuno (Barbeita, Mono), segundo Marques (1986).

[ 395 ]

LARA BACELAR ALVES

Fig. 11. Os complexos de gravuras rupestres do mdio vale do Lima: no concelho de Ponte da Barca situam-se A. Boua do Colado (Lindoso), B. esttua-menir da Ermida (Ermida), segundo Baptista (1980, 1981, 1985) e C. Ch da Rapada rochas 5 e 6 (Britelo), segundo Martins (2006); D. Gio (Cabana Maior, Arcos-deValdevez).

essencialmente abstracta-geomtrica de tradio Atlntica (REY, J., SOTO-BARREIRO, M. J. 2001) qual pertencem tambm as gravuras do santurio rupestre de Campelo situado a curta distncia daquele povoado (DINIS, A. P. 2001, pp. 11-15). Igualmente, as recentes prospeces arqueolgicas realizadas nas imediaes do outeiro onde se encontrava originalmente implantada a conhecida Pedra Partida de Ardeges, no stio da Boua da Cova da Moura, Maia (e. g. ANATI, E. 1968, TWOHIG, E. S. 1981b) revelaram, numa rea de c. de 5ha, novas rochas insculturadas, que totalizam actualmente 12 ocorrncias, monumentos sob tumuli e reas de disperso de materiais arqueolgicos datveis da Idade do Bronze e Calcoltico (NOVOA E SANROMAN 1999; RIBEIRO, A., et al. no prelo). A Pedra Partida foi publicada por E. Shee Twohig e a nica que mereceu, por ora, um levantamento rigoroso (1981b). Exibe um reticulado formado por pequenos quadrados com ou sem ponto central que abarca a quase totalidade do espao operatrio. Em sector perifrico, surge uma agregao de figuras circulares num recanto circunscrito por sulco e reconhecem-se no interior do quadriculado, semi-crculos, um conjunto de dois crculos concntricos e um crculo simples, todos com covinha central (Fig. 12). Do interessantssimo acervo em estudo na Boua da Cova da Moura, cumpre referir a identificao de um bloco de rocha truncado com uma composio que parece, de certa forma, miniaturar a da Pedra Partida, pois ostenta uma grelha evasiva sobre a superfcie e motivo circular perifrico, mas as suas dimenses so substancialmente mais reduzidas

embora o nmero de ocorrncias seja muito significativo, pelo que se torna premente investir na realizao de prospeces sistemticas na periferia de stios j conhecidos de forma a aferir da real extenso das jazidas. O sucesso de aces desta natureza que se consubstanciam num inaudito acrscimo de ocorrncias, caso do Monte de Gios, Monte Faro ou Ardeges, deve ser motivador para a contextualizao futura de registos isolados como a Laje dos Sinais, em Barcelos (SARMENTO, M. 1933 [1878]) a Pedra do cavalinho de Santo Ovdeo e o penedo de Montedor, em Viana do Castelo (Lanhas, F. 1969) ou Monte de Eir, no concelho de Marco de Canavezes (BRANDO, D. P. 1961), entre tantos outros. Afigura-se, por este motivo, paradigmtica a investigao desenvolvida no povoado da Idade do Ferro do Crastoeiro (Mondim de Basto), onde foram identificadas, levantadas e publicadas seis rochas com gravuras rupestres que oferecem uma iconografia

Fig. 12. Pedra Partida de Ardeges (guas Santas, Maia) encontra-se actualmente em exibio no Museu Municipal da Maia, mas sabe-se ser proveniente da encosta noroeste de um outeiro na Boua da Cova da Moura (levantamento segundo E. Shee 1981).

[ 396 ]

O SENTIDO DOS SIGNOS. REFLEXES E PERSPECTIVAS PARA O ESTUDO DA ARTE RUPESTRE DO PS-GLACIAR NO NORTE DE PORTUGAL

(A. T. RIBEIRO, et al. no prelo). J E. Shee (1981b) salientara os paralelos entre a Pedra Partida de Ardeges e a Pedra Escrita de Serrazes (So Pedro do Sul) na bacia do Vouga, cuja singularidade emana do facto deste grande afloramento grantico ter sido integral e artificialmente talhado in loco para receber a gravao de um reticulado igualmente exuberante com figuraes circulares perifricas (Fig. 13, n. 1). Na encosta poente da Serra do Arestal, que se eleva entre os baixos vales do Caima e Vouga, o Fornos dos Mouros (Sever do Vouga) ostenta um reticulado morfologicamente muito similar queles. Com efeito, o registo grfico desta superfcie, cujo estudo monogrfico temos ainda em preparao, permitiu documentar a existncia, no sector meridional, de uma fase de gravao mais antiga qual corresponde aquele quadriculado, muito debelado pela eroso, que ter convivido com algumas combinaes circulares embora outras lhe sejam tambm sobrepostas. Na fase mais recente foi sulcada ou reavivada uma grande linha sinuosa que parte do lado norte da rocha em direco ao mais densamente ornamentado lado sul, traando elos de unio entre os motivos abstractos, alguns dos quais viram a sua forma original alterada de forma a serem integrados na nova organizao compositiva. Estas mutaes no implicaram a aposio de temas alheios ao que o repertrio caracterstico da Arte Atlntica, quer tenha sido curto ou longo o espao de tempo que decorreu entre as diferentes fases. O contedo iconogrfico, modificado apenas na especificidade, mantm-se exclusivamente geomtrico-abstracto, embora se constate a presena de espirais numa fase subsequente gravao do reticulado. Um pouco distinta a disposio figurativa do Outeiro dos Riscos (Vale de Cambra), situado na encosta norte da mesma serra. Trata-se de um penedo ciclpico e alteado, com duas estelas naturais que se erguem no topo conferindo-lhe adicional monumentalidade (Fig. 13, n. 4 e n. 5). Tal como no Fornos dos Mouros, as gravuras so imediatamente visveis por quem desce a vertente desde o planalto onde se implanta uma extensa necrpole megaltica (BETTENCOURT, A. M. S., REBELO, T. M. H. 1988-89) (Fig. 14). Uma espcie de trio fronteiro face decorada permite a agregao de uma vasta audincia que, desde a, poderia apreciar as combinaes circulares dispostas em trs painis definidos por fissuras naturais. Em suma, a Arte Atlntica do Noroeste portugus ter sido assimilada sobre tecidos culturais diversos e sofreu seguramente uma evoluo interna a partir do momento de adopo, o que poder explicar, ainda que parcialmente, a diversidade estilstica patente no acervo conhecido mas onde se comeam a vislumbrar discretos paralelos formais entre stios. No existem, no entanto, composies absolutamente idnticas e este , efectiva-

mente, o aspecto que melhor caracteriza a Arte Atlntica e ser porventura fundamental para a reflexo acerca das suas origens e significado. Em certa medida, a Arte Esquemtica, quer gravada, quer pintada, parece obedecer a uma sintaxe mais normalizada. Aquela diversidade ser sinnimo de alteridade ou criatividade? Talvez ambos. Para alm das cordilheiras. Questes em torno das manifestaes artsticas em formaes rochosas naturais e monumentos megalticos A Arte Atlntica ter, ento, como limite meridional a bacia do Vouga, enquanto a pintura Esquemtica predominante, a sul e nordeste. A sua distribuio alcana o mdio vale do Vouga, prximo do limite de navegabilidade e para montante, na Beira Alta, cabe destacar a presena do conjunto de Arte Megaltica que E. Shee Twohig apelidou grupo de Viseu (1981a). A ocidente, o nmero

Fig. 13. Arte Atlntica da bacia do Rio Vouga. n 1 - Pedra Escrita de Serrazes (Serrazes, S. Pedro do Sul). Aspecto geral da composio e do talhe artificial do penedo; n 2 - Fornos dos Mouros (Silva Escura, Sever do Vouga), perspectiva de nascente; n 3 - Fornos dos Mouros. Aspecto parcial do sector sul; n 4 - Outeiro dos Riscos (Cepelos, Vale de Cambra); n 5 - Aspecto da face insculturada do Outeiro dos Riscos.

[ 397 ]

LARA BACELAR ALVES

Fig. 14. Mapa de distribuio de stios com arte rupestre e necrpole megaltica da Serra do Arestal (distrito de Aveiro).

Fig. 15. Mapa de distribuio da arte rupestre em formaes rochosas naturais e no interior dos monumentos dolmnicos ao longo da bacia do Vouga (1. Dlmen do Taco 1 (Albergaria-a-Velha); 2. Dlmen de Cho Redondo 1. (Talhadas, Sever do Vouga); 3. Orca dos Juncais (Queiriga, V. N. Paiva)).

de monumentos megalticos decorados nas serranias costeiras , por ora, diminuto mas os exemplos de Taco 1 (Albergaria-a-Velha) e Cho Redondo 2 (Sever do Vouga) atestam a existncia de claras nuances ao longo do curso do rio (Fig. 15). A jusante, surge uma imagtica essencialmente geomtrica-abstracta, alguma at formalmente prxima da iconografia da Arte Atlntica enquanto que, a montante, a arte nos monumentos dolmnicos , iminentemente figurativa e de clara inspirao esquemtica. So escassas as anlises de carcter relacional sobre as diferentes tradies artsticas que convergem no Noroeste peninsular, contudo, no que respeita Arte Megaltica confrontaram-se, nas ltimas dcadas do sculo XX, duas teses algo contraditrias. Na sua magnfica obra, cujo corpus constitui uma referncia para a investigao pr-histrica peninsular, E. Shee Twohig props a existncia de um grupo homogneo epicentrado nas pinturas de feio naturalista da regio de Viseu, diferenciando-o do perifrico conjunto de monumentos gravados (1981a). Mais tarde, j em meados da dcada de 1990, Bello Diguez publicou um trabalho monogrfico sobre as manifestaes artsticas do Dolmn de Dombate (A Corua) e, num exerccio de contextualizao, acabou por repensar toda a problemtica da Arte Megaltica do Noroeste Atlntico (1994, 1995). Constatou a presena de padres decorativos geomtricos muito prprios numa vasta rea definida entre os rios Vouga e Sella, abarcando as Astrias, Galiza e Noroeste portugus, os quais serviram de base formulao do seu grupo norocidental (ibid). A temtica gravada inclui poucos motivos icnicos e caracteriza-se sobretudo pela presena de meandros evasivos do espao operatrio, crculos simples e/ou concntricos, heliomorfos, semi-crculos, motivos em U e ziguezagues. Quanto pintura, Bello diferencia entre duas tradies: uma de tendncia igualmente geometrizante que segue, grosso modo, a distribuio da gravura, e uma outra, considerada perifrica e na qual inclui o grupo de Viseu tipificado pelas representaes esquemticas da figura humana e de animais, a pele esticada de animal, reticulados, esteliformes e colunas de tringulos. Sups ainda a existncia de uma zona de transio onde, por vezes, ambas as tendncias geomtrica e figurativa convergem num s monumento (ibid) caso, porventura, do Dolmn 1 de Ch de Brinco (E. J. L. SILVA 2000). Cumpre frisar que o estilo que se parece circunscrever fachada Atlntica, embora essencialmente geomtrico, no pode ser definido pela ausncia de representaes antropomrficas, sendo este um elemento fundamental da imagtica contida nos monumentos dolmnicos peninsulares, tal como frisaram P. Bueno e R. Balbn (e. g. 2002). O grupo norocidental define-se melhor pela articulao entre uma seleco de motivos predominantemente geomtricos, a regularidade das suas formas

[ 398 ]

O SENTIDO DOS SIGNOS. REFLEXES E PERSPECTIVAS PARA O ESTUDO DA ARTE RUPESTRE DO PS-GLACIAR NO NORTE DE PORTUGAL

e da organizao da iconografia no espao operatrio. Com raras excepes, por ora, a maioria das representaes antropomrficas nos dlmens do Noroeste afastam-se tcnica e morfolgicamente dos esteretipos patentes na Arte Megaltica da Beira Alta e Trs-os-Montes ocidental. Se Twohig se centrou na originalidade da pintura megaltica da Beira Alta, Bello partiu da menosprezada fachada costeira para a formulao do seu grupo norocidental. Basta focalizar o mesmo olhar sobre ambos os lados da cordilheira, ou da rea de transio, para que a dicotomia se torne aparente. Por seu lado, P. Bueno e R. Balbn h muito alertaram para o facto da Arte Megaltica no Centro-Sul peninsular sofrer uma forte influncia da arte rupestre Esquemtica (1992), da mesma forma que M. J. Sanches (1996a, p. 60) e A. M. Baptista (1986) encontram os melhores paralelos para alguma pintura esquemtica do Nordeste portugus na Arte Megaltica do antigo grupo de Viseu. Ora, ao aceitar-se a Arte Megaltica da Beira Alta e sudoeste de Trs-os-Montes como uma expresso de Arte Esquemtica, um simples exerccio de cartografia demonstra que o grupo norocidental individualizado por Bello converge, em grande medida, com a distribuio da Arte Atlntica no Noroeste peninsular (Fig. 16). Cabe aqui recordar que A. M. Baptista, j em 1983, se interroga acerca deste assunto da seguinte forma qual a influncia do megalitismo (ou dos megalitismos) na gnese ou desenvolvimento dos grupos do Noroeste? Aspecto particularmente importante, a pesquisar em trabalhos futuros, pois ser talvez aqui que a tradio e inveno mais se confrontam. (1983-84, p. 81). Contudo, uma anlise atenta do grupo norocidental de Arte Megaltica permite verificar que no se molda por uma grande uniformidade zonal. Por exemplo, citando duas necrpoles bem estudadas no Norte de Portugal que apresentam pelo menos dois monumentos decorados como Ch de Parada e do Alto da Portela do Pau, assinalam-se bvias diferenas na decorao de monumentos prximos no espao e subsequentes no tempo (E. SHEE TWOHIG 1981a, A. M. BAPTISTA 1997, O. SOUSA 1988). No entanto, ao perspectivar este grupo a uma escala supra-regional, verifica-se uma perturbadora semelhana entre a iconografia de monumentos apartados a grandes distncias (Fig. 17), caso de Roza das Modias e Cho de Brinco nos quais meandros horizontais invadem a totalidade dos esteios das cmaras ou entre Chan de Castieiras e a Mamoa 2 do Alto da Portela do Pau onde conjuntos de linhas quebradas se distribuem horizontalmente pela superfcie do esteio de cabeceira e, em ambos, num esteio lateral, ocorre uma figura vagamente antropomrfica inserida num idntico emaranhado de meandros. Tambm a chamada estela do Dolmn de Tumba de Castellin, nas Astrias (E. Shee Twohig 1981a, M. A. de

Fig. 16. Distribuio geral dos stios mais representativos da Arte Megaltica, Arte Atlntica e Arte Esquemtica no Norte de Portugal.

Fig. 17. Monumentos dolmnicos da fachada Atlntica do Noroeste peninsular onde so notrias as semelhanas formais ao nvel das composies grficas no interior das cmaras. A. Roza das Modias, seg. Bello (1997) / Cho de Brinco, seg. Senna-Martinez e Ventura (2000); B. Chan de Castieiras, seg. Twohig (1981) / Mamoa 2 do Alto da Portela do Pau, seg. Baptista 1997; C. Tumba del Castellin, seg. Twohig (1981) / Taco 1, seg. Silva 1992

[ 399 ]

LARA BACELAR ALVES

Fig. 18. Arte holocnica no Vale do Ca. n 1 - Abrigo da Faia 1, segundo Baptista (1999). n 2 - Abrigo da Faia 6, segundo Baptista (1999). n 3 - Ribeira de Piscos - rocha 4, segundo Baptista (1999). n 4 - Quinta da Barca - rocha 23, segundo Baptista (1999). n 5 - Penascosa - rocha 5c, segundo Baptista e Gomes (in Zilho 1999).

Blas Cortina, 1997) oferece um bom paralelo para as gravuras do monumento do Taco1, na bacia do Vouga. Como explicar, ento, que monumentos separados por centenas de quilmetros ao longo da fachada Atlntica do Noroeste peninsular ofeream claras semelhanas formais e compositivas e outros, separados pelo sistema montanhoso Gers-Maro-Montemuro e/ou por uma distncia de 40-50 quilmetros se diferenciem liminarmente nas suas convenes estilsticas? evidente que a distncia, por exemplo entre a Serra da Aboboreira, sobranceira ao Douro e o litoral da Corua relativa se tivermos em conta a utilizao das vias fluviais e navegao costeira mas no deixa de ser uma questo inquietante que requer um estudo reorientado para uma perspectiva de anlise espacial dialctica que faa convergir escalas supra-regionais e locais. As composies grficas no interior dos monumentos dolmnicos tero sido criadas por comunidades que manipulavam linguagens de signos noutros contextos mas necessrio compreender que as diferenas tnicas que explicam, segundo P. Bueno e R. de Balbn (e. g. 2002), a relativa variabilidade estilstica do estilo megaltico, podem tambm veicular a existncia de dinmicas sociais e substratos simblicoculturais diferenciados a nvel regional. Os estudos sobre este tema desenvolvem-se geralmente em torno das tcnicas, iconografia e sua organizao espacial ou audincias mas raramente se especula acerca dos criadores, quer das arquitecturas, quer da arte. A repetio pontual de modelos iconogrficos e compositivos em monumentos apartados a grandes distncias ao longo da fachada Atlntica parece sugerir a presena de marcas de autoria. Na verdade, a origem da(s) Arte(s) Megaltica(s) absolutamente indissocivel dos contextos de transmisso e adopo do megalitismo e das funcionalidades dos prprios monumentos. Adiante, retoma-se a reflexo sobre este assunto, por ora, prossegue o priplo. Do alto das serras ao fundo dos vales a Arte Esquemtica no interior beiro e transmontano Os abrigos pintados do Nordeste configuram-se, na sua maioria, como stios isolados, situao certamente transitria j que se deve precaridade do estado actual dos

[ 400 ]

O SENTIDO DOS SIGNOS. REFLEXES E PERSPECTIVAS PARA O ESTUDO DA ARTE RUPESTRE DO PS-GLACIAR NO NORTE DE PORTUGAL

conhecimentos. Deste cenrio destacam-se, como casos excepcionais, os complexos da Serra de Passos/Sta Comba (Mirandela) e do vale do Ca, visto resultarem de trabalhos de prospeco arqueolgica nas respectivas unidades geomorfolgicas, num caso, uma elevao montanhosa e, no outro, o vale de um rio. Situadas a nordeste da nascente do Vouga, e ainda a Sul do Douro, as pinturas pr-histricas de Fraga d Aia abrigamse num caos de blocos granticos dispersos por uma ch em encosta sobranceira ao Rio Tvora. As representaes distribuem-se ordenadamente por painis naturais enquadrados numa ampla parede vertical. A. M. Baptista, autor do seu estudo, constatou a existncia de dois momentos distintos na elaborao do conjunto a partir da observao das nuances cromticas, estilsticas e compositivas ali patentes (V. O. JORGE, et al. 1988a e 1988b). Entre as figuras delineadas a tom vermelho vivo, encontra-se uma composio cnica na qual interagem um grande cervdeo cujo movimento se sugere pela posio flectida dos membros inferiores, logo precedido, ou perseguido, por uma figura humana. Aparentemente dissociados desta cena, pontuam na superfcie antropomorfos esquemticos de dimenses mais ou menos reduzidas. A um momento distinto pertenceria a magnfica composio intencionalmente inserida num pequeno friso de rocha, onde desfilam figuras humanas e zoomrficas representadas com elaborados detalhes anatmicos de um naturalismo mpar. As fissuras naturais do suporte parecem figurar a linha de solo sobre a qual algumas destas personagens se movem na direco de uma outra figura antropomrfica que parece aguard-los a uma certa distncia. A mesma colorao vermelha vinhosa reveste ainda os pequenos antropomorfos da base do painel. O esplio proveniente da escavao arqueolgica efectuada, inicialmente datado do Calcoltico (ibid) foi reavaliado posteriormente por M. J. Sanches que sugere que este abrigo tenha sido ocupado periodicamente entre a transio VI/V e a primeira metade do IV milnio A. C., balizando, assim, o(s) perodo(s) de execuo das pinturas no Neoltico AntigoMdio (1996a, 1997). de salientar que na lareira 2, de onde provm as dataes de radiocarbono mais recuadas foi exumado um pequeno ndulo de ocre ferruginoso (Jorge, et al. 1988b). Sanches evidenciou tambm paralelismos entre Fraga dAia e os contextos megalticos quer ao nvel das grafias, quer do esplio recuperado (ibid). Entre os parcos objectos em pedra polida encontram-se duas pequenas enxs, h uma prevalncia de indstria de tipo microltico e abundam os cristais de quartzo. O conjunto de arte holocnica documentado no vale do Ca (Fig. 18) inclui pintura ao ar livre e em abrigos sob rocha, entre os quais se destaca Faia 6 pela notvel associao entre figuraes naturalistas do Paleoltico Superior e antropomorfos pintados segundo as convenes prprias

da Arte Esquemtica. Intrusivas no contexto do vale do Ca, estas figuraes interagem, por vezes, com a imagtica antiga, preservando essa memria, como tambm o caso do antropomorfo gravado na rocha 6C da Penascosa (J. ZILHO 1997. A. M. BAPTISTA 1999). No Vale da Casa, j sobre um terrao do Douro, um ncleo de gravuras antropomrficas situa-se nas imediaes cistas calcolticas do Vale da Cerva (A. M. BAPTISTA 1993, D. J. CRUZ 1998). Ainda no Douro, para jusante, prximo do seu encontro com o Rio Tua, as formas quadrangulares e ovais patentes no Cacho da Rapa (Carrazeda de Ansies) so frequentemente correlacionadas com os esquemas geomtricos da

Fig. 19. O stio do Cacho da Rapa (Carrazeda de Ansies). n 1 - Vista geral sobre o local de implantao do penedo em promontrio rochoso sobre o Rio Douro. n 2 - Aspecto da face vertical do afloramento de xisto que serviu de suporte composio pictrica, segundo Santos Jnior (1934). n 3 - Registos grficos das pinturas rupestres do Cacho da Rapa a) por Debrie (in Contador de Argote 1738), b) segundo Vasconcellos (1897, Fig. 77) e c) segundo Santos Jnior (1934).

[ 401 ]

LARA BACELAR ALVES

Fig. 20. Abrigos pintados da Terra Quente transmontana. n 1 O abrigo da Pala Pinta (Carlo, Alij). n 2 - Fonte Santa (Lagoaa, Freixo-de-Espada--Cinta). n 3 - Penas Rias (Miranda do Douro).

Arte Esquemtica gravada (A. M. Baptista 1986). Neste pano de rocha, a clivagem vertical do xisto afeioou uma face lisa com c. de 10m de altura que, embora monumental, apenas visvel deste poente. A referncia mais antiga queles caracteres pintados e a uma sallas das letras surge no manuscrito de 1721, Memrias de Ansies de Pe. Joo Pinto de Morais e Antnio de Sousa Pinto. Ulteriormente publicadas por Pe Jernimo Contador de Argote, em 1734 e 1738, perderam-se na memria dos tempos, para serem re-descobertas na dcada de 1930, por J. R. Santos Jnior. O chamado penedo do Curral das Letras implanta-se num promontrio rochoso destacado e avanado sobre o Cacho da Rapa, local onde emergiam outrora, do leito do rio, penhascos que travavam o curso lento das guas e retinham a navegao fluvial (Fig. 19, n. 1 e 2). Santos Jnior procedeu a uma escavao sumria na exgua plataforma fronteira superfcie pintada da qual foi exumada cermica de fabrico manual (J. R. Santos Jnior 1934). Por seu lado, a dita sallas das letras ou Cova da Moira, uma cavidade rochosa aberta a cota mais baixa da encosta, onde se recolheu esplio cermico e ltico da Pr-histrica Recente (ibid). Este admirvel complexo arqueolgico carece de um novo estudo escorado em metodologias actuais que permita avaliar com maior rigor

a realidade arqueolgica associada s pinturas hoje j muito debeladas pela eroso. A publicao de novo levantamento permitiria conciliar os registos de diferente teor elaborados nos sculos XVIII, XIX e incios do sculo XX (Fig. 19, n. 3). Na base de uma imensa mole grantica que se espraia por uma encosta sobranceira ribeira da Rebousa, afluente do Rio Tua, rasga-se a fenda horizontal, popularmente conhecida por Pala Pinta (Carrazeda de Ansies). A imagtica patente num pequeno painel entrada e na parede vertical interior formalmente similar (J. R. SANTOS JNIOR 1933), mas o espao abrigado comporta uma audincia reduzida, limitando assim o acesso directo ao painel interno onde pinturas a vermelho se apem aos negros veios de turmalina que naturalmente decoram o fundo esbranquiado (Fig. 20, n. 1). Foram ali delineados um antropomorfo em fi, um signo ramiforme, uma figura cruciforme e, pelo menos, cinco soliformes ora preenchidos a cheio, ora sugeridos por linhas ponteadas (ibid). Na zona oriental de Trs-os-Montes, as pinturas rupestres da Fonte Santa (Freixo-de-Espada--Cinta) ocupam um rochedo proeminente no fundo do vale da ribeira do Vale de Marinha que marca a sua entrada num canho rochoso (Fig. 20, n. 2). A gua aqui um elemento omnipresente. Ela brota da nascente no sop do abrigo e o som da ribeira ressoa pelas paredes rochosas do vale. Embora este stio carea de investigao circunstanciada e apesar de ser alvo de vandalismo, observam-se, em painis diferenciados, pequenos antropomorfos pintados a vermelho e um possvel zoomorfo. Olhando a bacia de Mirandela desde o alto da Serra de Passos, o Buraco da Pala anuncia o rico conjunto de 13 abrigos e rochedos pintados dos vales interiores da montanha onde os ecos das torrentes inundam um ambiente quartztico dramtico e agreste. As ciclpicas paredes verticais, matizadas com as cores amarelas dos lquenes sobre o leque de ocres prprio da geologia esto cravejadas de fendas horizontais e verticais. Revelados e estudados por Maria de Jesus Sanches (1997, 2001) (Fig. 21), os abrigos e os singelos painis pintados escondidos na base do fraguedo, imiscuem-se visualmente na profuso das formas naturais que acolhem os regatos das Bouas e Cabreira. O acesso aos locais de implantao dos abrigos no problemtica, mais difcil , por vezes, o acesso fsico s pinturas. Alcana-se o abrigo 3, conhecido popularmente como Casinhas de Nossa Senhora, aps a escalada de uma parede vertical com quase 10 m. O seu espao interior exguo, no comportando mais de duas pessoas, sentadas, no seu interior que ali se encontram rodeados por uma profuso de figuras geomtricas: barras, retculas

[ 402 ]

O SENTIDO DOS SIGNOS. REFLEXES E PERSPECTIVAS PARA O ESTUDO DA ARTE RUPESTRE DO PS-GLACIAR NO NORTE DE PORTUGAL

de contorno quadrangular, rectangular e oval, pontos, barras e escaleriformes (SANCHES, M. J. 1996a e 1996b, 1997, 2001). Este o abrigo mais densamente decorado na serra, visto que o normal surgir um nmero mais reduzido de motivos apostos em zonas particulares do interior, caso do abrigo 2 que ostenta um interessante conjunto de antropomorfos nas paredes do fundo da cavidade, estilisticamente muito prximos de figuraes pintadas quer em cmaras de monumentos megalticos, quer noutros abrigos rochosos como Penas Rias, quer ainda gravados na estao de ar livre do Tripe, em Chaves (SANCHES, M. J. 1996a, pp. 59-60). Ao analisar a organizao espacial das temticas figurativas na Serra de Passos/Sta Comba, atendendo aos registos

conhecidos, verifica-se que os motivos antropomrficos patentes no abrigo 2 do Regato das Bouas, abrigo 5 do Regato da Cabreira e at o Buraco da Pala, situam-se na cabeceira dos vales ou a montante dos conjuntos de abrigos onde foram exclusivamente documentados motivos geomtricos, concentrando-se estes nos nveis mdios do curso das ribeiras (L. B. Alves 2003) (Fig. 14). Com efeito, Grande del Brio notara, ao estudar os abrigos pintados da Sierra de la Culebra (Zamora) que bordeja a fronteira Nordeste portuguesa, uma similar dualidade entre a implantao topogrfica de figuraes antropomrficas e geomtricas (1982). No pretendendo ultrapassar a mera sugesto podero novas pesquisas avaliar a presena/ausncia de uma certa coerncia organizacional na decorao de

Fig. 21. O complexo de Arte Esquemtica da Serra de Passos/Sta Comba (Mirandela). n 1 Perspectiva da Serra desde a bacia de Mirandela. n 2 A iconografia patente no abrigo 2 do Regato das Bouas, segundo M. J. Sanches (1997). n 3 Abrigo 3 do Regato das Bouas. Aspecto do exterior da cavidade e de um sector do painel do tecto do abrigo.

Fig. 22. As pinturas rupestres do abrigo de Fraga dAia (Paredes da Beira, S. Joo da Pesqueira) segundo o levantamento realizado por A. Martinho Baptista (Jorge, V. O., et al. 1988a).

Fig. 23. Distribuio dos abrigos e painis com Arte Esquemtica da Serra de Passos (adaptado de Sanches, M. J. 1997).

[ 403 ]

LARA BACELAR ALVES

Fig. 24. O santurio da Casa do Mouros de El Pedroso (Trabazos, Zamora, Espanha). n 1 Perspectiva da encosta virada a Sudeste do hinselberg de El Pedroso onde se destaca o afloramento grantico da Casa do Moro. n 2 Aspecto da entrada trapezoidal da cavidade. n 3 Vista geral do interior da cmara 2 desde o estreito orifcio de acesso com o painel 4 ao fundo. n 4 Gravuras rupestres da cmara 2. Note-se a sobreposio de gravuras de feio antropomrfica no painel 6 (dimenses da composio: larg. 29cm, alt. 49cm). No painel 4, o motivo quadrangular segmentado internamente apresenta estreitos paralelos com figuraes presentes no Cacho da Rapa ou no Gio.

montanhas, indo assim ao encontro da abordagem holstica que M. J. Sanches vem construindo sobre o devir simblico da Serra de Passos na Pr-histria Recente (2001). Em terras de Mogadouro, a alva crista quartztica que serviu de suporte ao castelo medieval de Penas Rias, encima um destacado outeiro de recorte cnico que abriga um conjunto de figuraes esquemticas pintadas sobre as dobras e salincias de uma estreita fenda horizontal. A Pena da Letra abre-se a sudoeste e detm um excepcional domnio sobre o planalto. Encontram-se aqui representados antropomorfos esquemticos e reticulados cujo convencionalismo estilstico e formal os aproxima dos conjuntos da Serra de Passos. Tambm aqui, imagem do que se observa na Pala Pinta, extraordinrio o contraste cro-

mtico entre o vermelho vivo dos motivos e o fundo branco do quartzo que lhes serve de suporte. Tal como no abrigo 3 do Regato das Bouas, as prprias pinturas confundem-se, por vezes, com escorrncias de xido de ferro que naturalmente mancham a superfcie (Fig. 20, n 3). Num caso elas foram mesmo aproveitadas para criar as representaes humanas (ALMEIDA, C. A. F., MOURINHO, M. M. 1981) induzindo-se assim, de forma intencional, um estreito dilogo com as propriedades fsicas da rocha. Os abrigos pintados do Nordeste portugus ocupam, na sua maioria, posies liminares na paisagem, surgem na base de precipcios, em vales rochosos, sobre rpidos ou torrentes, em agrestes cristas e cumeadas, ainda que alguns se situem nas imediaes de stios pr-histricos eventualmente coevos, a exemplo do povoado da Me de gua na Serra de Passos/Sta Comba (M. J. SANCHES 1997) ou do Casal dos Mouros em rea adjacente ao abrigo da Fonte Santa, que no foram ainda objecto de escavao. Pelo contrrio, a investigao dirigida por G. Delibes, R. Bradley e R. Fbregas, entre 1998 e 2000 no complexo arqueolgico de El Pedroso (Zamora), localizado tambm a escassos quilmetros da fronteira portuguesa, articulou o estudo de uma cavidade grantica com gravuras rupestres situada a meia encosta de um hinselberg encimado por reduto amuralhado com ocupao do Calcoltico (R. BRADLEY, et al. 2005, A. ESPARZA ARROYO 1977). A Casa do Moro, como conhecido o mais imponente santurio rupestre no Monte, ocupa o interior de uma massa ptrea com uma face vertical lisa a sudeste semelhante a uma enorme estela natural que se destaca distncia (Fig. 24, n. 1). Na base desta, uma plataforma artificial delimitada por um muro baixo configura uma espcie de trio fronteiro abertura para o interior do macio, uma entrada trapezoidal que d acesso primeira cmara (Fig. 24, n. 2). Aqui duas paredes verticais, uma do lado direito anexa entrada, outra do lado esquerdo, ao fundo, exibem uma iconografia abstracta composta essencialmente por concavidades ovaladas e circulares. A meia distncia entre os dois painis, um pequeno orifcio, difcil de transpor, conduz a uma segunda cmara, apenas iluminada por um feixe de luz solar que entra por uma abertura no tecto (Fig. 24, n. 3). Sobre as paredes do lado esquerdo at laje de cabeceira observam-se figuras humanas esquemticas e signos geomtricos delineados segundo as formas clssicas da Arte Esquemtica: antropomorfos com braos em asa e pontos internos, figuras compsitas, tipos antropomrficos em duplo fi, cruciformes simples, quadrilteros internamente segmentados com apndice superior e outros reticulados (Fig. 24, n. 4 y fig. 25). Embora a esmagadora maioria dos motivos tenham sido objecto de sucessivos reavivamentos, verifica-se claramente, no painel 6, a sobreposio de um antropomorfo isento de vestgios de regravao

[ 404 ]

O SENTIDO DOS SIGNOS. REFLEXES E PERSPECTIVAS PARA O ESTUDO DA ARTE RUPESTRE DO PS-GLACIAR NO NORTE DE PORTUGAL

por uma figura com braos arqueados unidos nas extremidades inferiores por linha recta (BRADLEY, R. 2002, ALVES, L. B. 2002, BRADLEY, R., et al. 2005). A arquitectura natural desta cavidade oferece um verdadeiro ambiente megaltico e as gravuras rupestres da cmara 2, interior, evocam mesmo alguns motivos da Arte Megaltica do Nordeste portugus (R. BRADLEY 2002, R. BRADLEY, et al. 2005) mas tambm figuraes patentes nas pinturas do Cacho da Rapa, Vega da Espinareda (J. A. GUTIRREZ GONZLEZ, J. L. AVELL ALVAREZ 1985) ou El Castillon (J. A. GMEZ BARRERA 1993) ambos na provncia espanhola de Leon, e nas gravuras dos santurios ao ar livre do Gio, Tripe ou Monte de Gios. Tal como estes ltimos stios, a Casa do Moro tem uma longa biografia atestada pela presena de numerosos grafitti modernos e pela converso, quase literal, de motivos Pr-histricos em iconografia crist (ibid). A Arte Esquemtica gravada em penedos ao ar livre ocupa geralmente elevaes muito dominantes na paisagem sendo que as rochas insculturadas se distribuem por reas amplas mas delimitadas por formas naturais do relevo. As gravuras em si ocupam superfcies fisicamente acessveis, e encontram-se ora subtilmente inseridas em discretos painis, ora ostensivamente expostas. o caso das gravuras esquemticas recentemente identificadas na vertente meridional do Monte de Gios. O relevo desta encosta afeioa, sob o irregular manto rochoso, um amplo e rasgado anfi-

teatro natural, e cava redutos, vales fechados, fsica e visualmente, ao exterior. Aqui foram inventariadas, at finais de 2005, quatro dezenas de rochas com gravuras rupestres (ALVES, L. B. 2006) (Fig. 26). Estas concentramse em nichos discretos, confinados por massas ptreas onde a microtopografia envolvente condiciona os movimentos e onde o prprio olhar direccionado para os modestos painis que rodeiam o observador (Fig. 27, n. 2). A implantao destas gravuras no absolutamente previsvel. Afastadas das extensas superfcies granticas, preferidas pelos criadores da Arte Atlntica, elas ocupam pequenas lajes rasas ao solo, batlitos destacados ou blocos de pedra soltos. A visualizao dos motivos implica proximidade face da rocha, obriga a que o observador se detenha sobre um local preciso ou mesmo sobre um determinado recanto de um afloramento, porm, inscrevem-se

Fig. 26. Distribuio das rochas com gravuras rupestres de tipo Esquemtico na encosta meridional do Monte de Gios (Lanhelas, Caminha). Assinalam-se as ocorrncias inventariadas at Dezembro de 2005 na rea de afectao do projecto da Ligao a Caminha do IC1/A28 (seg traado projectado em 2005). Havendo conhecimento da identificao de novas insculturas na encosta Sul, procedeu-se, em Setembro de 2006, relocalizao do Penedo do Trinco (Viana, A. 1960) que se insere em novo ncleo localizado a nascent e da zona prospectada sistematicamente.

Fig. 25. Motivos compsitos patentes na cmara interior (2) de Casa do Mouro de El Pedroso (Trabazos, Zamora, Espanha). Note-se a sobreposio de tipos antropomrficos e a sua reconverso em figuraes geomtricas que apresentam sulco pouco patinado.

[ 405 ]

LARA BACELAR ALVES

Fig. 27. Complexo de arte rupestre da vertente meridional do Monte de Gios. N 1. Monte de Gios. Aspecto da elevao desde Vilar de Mouros. N 2. Perspectiva de um dos conjuntos de rochas insculturadas que se implantam no caos grantico desta encosta. N 3. Rocha 2. Figura antropomrfica (dimenses do motivo: larg. 22 cm, alt. 53 cm). N 4. Aspecto geral da rocha 33 (dimenses do suporte: 2,50 m x 1,10 m).

num espao aberto a audincias alargadas. A iconografia absolutamente dominada pela figura humana: antropomorfos em fi, simples ou compsitos (rochas n.s 2, 7, 33, 36 e 77) com membros arqueados (rochas 2, 20, 33) ou em ngulo recto (rochas n.s 5, 33) e figuras em T (rochas ns 11, 16, 18). Surgem ainda as tpicas retculas inseridas em molduras trapezoidais ou ovaladas (rochas n.s 3 e 7). A cruz simples, signo intemporal e universal, foi tambm aqui gravada at aos nossos dias.
OS TEMPOS DA ARTE

O Monte de Gios abraa, ento, dois ncleos diferenciados de arte rupestre cujas temticas figurativas se inserem genericamente nas tradies Atlntica e Esquemtica. Um

ocupa as chs voltadas ao Rio Minho, sobre o vale do Coura e, para alm das bvias diferenas estilsticas, manifestam formas distintas de apropriao do espao natural. No foi assinalada, por ora, a presena dos dois estilos numa s superfcie, o que obriga, nem que seja de forma apriorstica, a conciliar, num espectro mais amplo, as evidncias do espao da arte com o tempo da arte. Discutem-se grupos, estilos e a sua cronologia, no para criar novos compartimentos mas para criar alguma inteligibilidade no seio de um emaranhado de convices dissonantes que vigoram na investigao. Pretende-se que, deste aparente caos possam emergir plataformas de anlise que conduzam a uma aproximao aos criadores da arte, s suas vises do mundo, (s) sua(s) Identidade(s). Ao trilhar estes caminhos haver sempre uma tendncia para

[ 406 ]

O SENTIDO DOS SIGNOS. REFLEXES E PERSPECTIVAS PARA O ESTUDO DA ARTE RUPESTRE DO PS-GLACIAR NO NORTE DE PORTUGAL

descortinar regularidades, mas h que reter um olhar firme sobre as excepes porque so estas que permitem direccionar os estudos para novos palcos de reflexo. Desde logo, cumpre assinalar que aqueles investigadores que defendem uma cronologia histrica para todas as figuraes cruciformes gravadas, por um lado, e aqueles que remetem a iconografia clssica da Arte Atlntica exclusivamente para a Idade do Bronze, por outro, questionam a pertinncia de estabelecer uma correlao directa entre Arte Atlntica e Arte Esquemtica num plano temporal. Porm, para a realidade do Norte de Portugal mantm-se uma problemtica absolutamente incontornvel porque, como veremos, confrontando todas as propostas actuais (e pretritas) ficam por explicar questes fundamentais sobre as relaes recprocas entre as manifestaes rupestres em formaes rochosas naturais e entre estas e as dolmnicas. Evit-las, cingindo a investigao circunscrio geogrfica e/ou temporal de cada uma delas, significa mantermonos, de forma talvez mais pacfica, agrilhoados contemplao um leque estreito e recorrente de temticas. Faz-lo cientificamente mais arriscado pois liberta uma mirade de novas interrogaes. Mesmo assim, procura-se ensaiar uma hiptese interpretativa assente na proposta de uma origem antiga da iconografia clssica da Arte Atlntica que ainda no foi convenientemente explorada (nem refutada) pela historiografia. Como se sabe, para a maioria dos investigadores actuais, a sua emergncia flutua no espao cronolgico entre o Calcoltico Final e a Idade do Bronze Final. Contudo, ao invs de partir de uma viso centrada nas manifestaes ao ar livre, parte-se de uma anlise transversal, seguindo a convico de que ao posicionar a Arte Megaltica no centro da reflexo holstica sobre a arte rupestre da Pr-histria Recente regional, como Bueno e Balbn fizeram a uma escala mais abrangente, se abre uma janela cronolgica para a observao do seu devir. Num notvel trabalho de sntese sobre a cronologia dos monumentos sob tumulus no Noroeste peninsular, Domingos Cruz demonstra que o apogeu da sua construo e utilizao ocorreu no IV milnio AC e se baliza entre 4000/4200-3600 AC no que se refere quer aos monumentos dolmnicos simples do Noroeste quer s construes complexas do ocidente transmontano e Beira Alta (1995). As dataes por AMS recentemente obtidas a partir de 9 amostras de pigmentos procedentes de 7 monumentos com corredor no Noroeste galego corroboram aquela proposta visto que coincidem largamente num intervalo entre 3900-3600 AC (R. FBREGAS VALCARCE, X. I. VILASECO VSQUEZ 2004). Neste contexto, o episdio de concepo ou reavivamento da composio pintada no dlmen de Antelas, na bacia do Vouga, datado de 36253140 AC (D. J. CRUZ 1995) poderia corresponder a um

momento tardio na sequncia da construo/utilizao de monumentos dolmnicos. No que respeita estritamente s manifestaes artsticas no interior de sepulcros-templos, e ponderando a existncia de um estilo megaltico aplicvel escala mais ampla de anlise, no encontramos ainda argumentos para refutar a ideia de que, na regio em apreo, uma tradio de forte tendncia abstracta e geometrizante, e outra, essencialmente figurativa e esquemtica, ocuparam a espaos distintos na primeira metade do IV milnio AC. Para mais, a distribuio da primeira parece coincidir largamente com a rea de expanso da Arte Atlntica e a da segunda com a pintura esquemtica. Afinal, talvez no seja de rejeitar a existncia de uma zona de fronteira entre duas grandes tradies de arte rupestre em formaes rochosas naturais, coincidente, no tempo e no espao, com a rea de transio postulada por Bello Diguez para a Arte Megaltica do Noroeste peninsular. Subsequentemente, podero ter ocorrido movimentos de intruso, expanso e/ou adopo de novas linguagens simblicas, pressupondo, ou no, a dissoluo de outras. Seguindo este raciocnio, ao considerar-se a cronologia do Neoltico Antigo-Mdio para a origem da pintura esquemtica no Nordeste, tal como nas demais regies peninsulares (M. HERNNDEZ PREZ 2006, P. BUENO RAMREZ, R. BALBN BERHMANN 2002, M. J. SANCHES 1997) supe-se, ento, a intruso da Arte Esquemtica nas arquitecturas dolmnicas da Beira Alta e Trs-os-Montes, no incio do IV milnio AC. Todavia, se as comunidades que criaram a arte nos abrigos foram elas prprias responsveis pela elaborao das decoraes dolmnicas no Nordeste portugus (ou com elas partilhavam um substracto cultural) porque razo no se expandiram, quer uma, quer outra, integralmente para ocidente do cordo montanhoso central, ainda no Neoltico? Poder-se- isto explicar pela presena de uma superestrutura simblico-religiosa j fortemente implantada no litoral Norte e materializada na tendncia geometrizante e abstracta do que Bello Diguez designou grupo norocidental? Ao consider-lo, ento, devemos equacionar a relao cronolgica entre este e a Arte Atlntica, sobre a qual se lanam, partida, duas hipteses: a) so parcialmente coevas, o que implica recuar, em teoria, o advento da Arte Atlntica, no Noroeste, pelo menos, ao incio do 4 milnio AC; b) em alternativa, a adopo, desde muito cedo, do geometrismo patente na arte megaltica ter inspirado ou facilitado a posterior adopo de um sistema de representao iminentemente geomtrico-abstracto destinado s formaes naturais, influncia essa sugerida por A. Martinho Baptista (1983-84, pp. 74) e mais recentemente por Pea e Rey (2001, pp. 119).

[ 407 ]

LARA BACELAR ALVES

Enveredando pela primeira hiptese, guisa de ensaio, essa assero implicaria, num primeiro momento, a coexistncia no Noroeste portugus de dois tipos de codificao simblica dentro de uma tradio artstica de feio eminentemente geomtrica-abstracta-curvilnea: uma destinada aos redutos subterrneos das cmaras megalticas, outra vocacionada para a percepo da paisagem. Deste modo, at seria plausvel que no houvesse uma total coincidncia entre os signos seleccionados para penedos ao ar livre e para o interior das arquitecturas funerrias nesta regio, embora, em sentido estrito, se assinale um reduzido nmero de figuras circulares (mesmo de crculos concntricos) em monumentos dolmnicos e linhas mendricas em penedos ao ar livre. Destinar-se-iam a ser visualizados em contextos distintos, e cumpririam funcionalidades diferenciadas. Considerar a segunda hiptese, pressupe admitir a ausncia de um sistema de representao simblica materializado sob a forma de arte rupestre em formaes rochosas naturais ao longo da fachada Atlntica durante o Neoltico. Isto para os autores que defendem a cronologia histrica das figuras cruciformes no Noroeste. Em alternativa, poderia supor-se a ocorrncia de Arte Esquemtica gravada ao ar livre desde momentos recuados do Neoltico. De facto, M. Santos, M. Garca e C. Parcero propuseram recentemente a contemporaneidade destas com o fenmeno megaltico, considerando a sua precedncia em relao Arte Atlntica datvel, no seu entender, da Idade do Bronze (M. SANTOS ESTVEZ, et al. 2007). Neste caso, seriam as gravuras esquemticas ao ar livre parcialmente coevas do grupo Norocidental de Arte Megaltica. Ento, como explicar a ausncia dos convencionalismos grficos comuns codificao da Arte Esquemtica patente nos monumentos dolmnicos da Beira Alta e Trs-os-Montes na primeira metade do IV milnio AC? Na verdade, com a dissoluo do megalitismo clssico, fecha-se uma janela cronolgica que permite leituras contextuais. Em momento subsequente, que se faz corresponder, de forma genrica, ao III milnio e incios do II milnio AC, so as representaes de armas que ancoram ao tempo as gravuras rupestres do Noroeste. Numa poca em que a Casa do Moro de El Pedroso estaria ainda em uso, eventualmente os abrigos pintados de Trs-os-Montes, quando as antigas arquitecturas megalticas so reutilizadas em novas encenaes, quando se propagam os recintos murados e a produo metalfera (M. J. SANCHES 1996 a, S. O. JORGE 1999) assinala-se a presena das formas icnicas de punhais/espadas curtas e alabardas, no mbito da Arte Atlntica. Estas novas materialidades, os artefactos metlicos, que tero tido inicialmente conotaes mgico-religiosas (e. g. BRADLEY 1990) vo ser fixados nas rochas, numa espcie de retorno simblico s

origens de objectos cuja uma matria-prima resultou da transformao da prpria pedra. A representao grfica de armas metlicas parece tratarse de um episdico na arte rupestre no devir da Arte Atlntica. Na Galiza, a percentagem de figuraes de objectos metlicos do Calcoltico e Bronze Inicial nfima se comparada com a das representaes geomtrico-abstractas e zoomrficas. Elevam-se a pouco mais de trs dezenas e surgem maioritariamente dissociadas das ltimas (M. SANTOS ESTVEZ 2005). Quando acompanhadas por motivos abstractos estes so, em geral, simples. Considerando o caso das gravuras rupestres localizadas nas imediaes do povoado de O Fixn, na Pennsula do Morrazo (Pontevedra) onde se detectaram vestgios de prticas metalrgicas, duas das trs rochas ostentam gravuras de armas, covinhas, escassos crculos com covinha central e escutiformes (A. PEA SANTOS, M. REY GARCA 1993). Todavia, uma re-avaliao aturada das bases empricas que sustentaram o balizamento da Arte Atlntica entre finais do III/incios do II milnio a. C., por Pea e Rey (ibid) permitiu verificar que apenas no caso citado se pode estabelecer uma slida relao de ndole espacial e cronolgica entre um stio de habitat datvel daquele perodo e um conjunto de arte rupestre (L. B. ALVES 2003). Perante isto, poder-se- continuar a sustentar que, no Noroeste, as representaes de objectos metlicos correspondem, na ntegra, previvncia das composies geomtrico-abstractas (Pea Santos 2005)? Sero intrusivas na longa diacronia da Arte Atlntica? Ser que anunciam a dissoluo da poca clssica desta tradio ou, pelo contrrio, anunciam o seu advento, segundo afirma M. Santos Estvez (2005)? Na realidade, este autor circunscreve a iconografia clssica da Arte Atlntica a um perodo entre Idade do Bronze e Primeira Idade do Ferro, o que claramente dissonante das propostas vigentes, at para as Ilhas Britnicas, onde ela balizada entre o Neoltico e o Bronze Antigo (R. BRADLEY 1997). Embora polmica, como se espera ser tambm a leitura que agora se traz estampa, pode abrir caminho a um ponderado debate multifocal pois s mediante a diversificao das perspectivas em anlise se poder vir a mitigar algumas das etreas problemticas ainda no debeladas aps quase um sculo de estudos. , sem dvida, necessrio relativizar alguns paradigmas e confront-los com a maior quantidade possvel de informao arqueolgica. Entre os argumentos apresentados para a atribuio de iconografia de tradio Atlntica a poca proto-histrica devem referir-se os resultados obtidos na escavao da envolvente do stio de Os Carballos, onde o esplio exumado e as dataes radiocarbnicas indicam um episdio de ocupao entre os sculos VIII e o IV AC informao importante mas, por ora, de carcter

[ 408 ]

O SENTIDO DOS SIGNOS. REFLEXES E PERSPECTIVAS PARA O ESTUDO DA ARTE RUPESTRE DO PS-GLACIAR NO NORTE DE PORTUGAL

singular e igualmente a presena da representao de cenas de equitao (M. SANTOS ESTVEZ 2005). Embora se aceite genericamente esta cronologia para uma temtica to frequente na arte da Idade do Ferro peninsular e europeia, h que atender tambm ao facto de que mesmo as manifestaes cnicas da Arte Atlntica peninsular encerram, em virtude da sua componente mitogrfica, um certo hermetismo porque transversais ao tempo e a diversos contextos culturais. O facto de nelas figurarem no s equdeos mas tambm cervdeos, designadamente veados (F. J. COSTAS GOBERNA, et al. 1997) s denota o seu forte teor simblico. Com efeito, as cenas de montada a par das cenas de caa ou da representao de animais feridos por armas de arremesso, so temas quase intemporais na arte rupestre. Convm sublinhar, em primeiro lugar, a ausncia de cenas de combate associadas Arte Atlntica peninsular e, em segundo lugar, que alguns motivos compsitos pintados em abrigos so descritos igualmente como possveis representaes de montadas, caso do Buraco da Pala (M. J. SANCHES 1997) e do Abrigo Pinho Monteiro, no Sul de Portugal (M. V. GOMES 1989), mas cuja filiao proto-histrica no demonstrada e pouco credvel. Tambm da anlise do complexo da encosta ocidental do Monte de Gios ressalta imediatamente a presena de um nmero aprecivel de representaes de equdeos, espcie que no se ter extinguido no limiar do Holoceno no ocidente peninsular (M. V. GOMES, J. L. CARDOSO 1989), tal como aconteceu noutras regies europeias, o que introduz uma maior ambiguidade no momento de definir uma datao para todas as suas figuraes rupestres. Os exemplares ali documentados, primam pelo detalhe dos atributos anatmicos, como a representao da cauda mediante linha semi-circular, por vezes, dupla. Estar ainda por estabelecer um balizamento cronolgico seguro para estas figuraes associadas Arte Atlntica, uma vez atestada a presena de Equus caballus, no territrio portugus desde o Epipaleoltico e havendo sido equacionada mesmo uma datao neoltica para algumas representaes desta natureza na arte do Vale do Tejo, designadamente na rocha 42 de So Simo e rocha 24 de Fratel (ibid). No que concerne Arte Esquemtica, a Casa do Moro parece anunciar a transio entre, por um lado, os intimistas nichos rochosos com pinturas rupestres e a recluso das cmaras megalticas e, por outro lado, as composies invasoras dos espaos operatrios nos santurios granticos ao ar livre (Fig. 28). Em determinado momento esta tradio poder ter perdido o elo ancestral aos espaos dos abrigos (o que no implica o abandono do seu uso), tornando-se mais acessvel e adoptando distinta organizao temtica e compositiva. Supe-se que tenha sido nesta fase que a Arte Esquemtica, re-inventadas as suas convenes

Fig. 28. Perspectiva sobre a rea de implantao dos complexos do Gio (Cabana Maior, Arcos-de-Valdevez) (n 1) e do Outeiro do Tripe (Mairos, Chaves) (n2).

e cenografias, se expande para ocidente. Supe-se ainda que esta expanso possa ter sido efectivada num perodo posterior ao apogeu do megalitismo, mas precisar o seu momento significaria abrir portas a uma maior especulao. Ter sido ainda no Calcoltico atendendo, por exemplo, relao de intervisibilidade entre a estao de Tripe e o povoado da Vinha da Soutilha (S. O. JORGE 1991, pp. 361), ou em poca ulterior? Mas a convergncia de diferentes palcos do simblico numa regio no alheia aos estudos de arte rupestre, j que h muito se props essa relao entre a Arte Esquemtica pintada e o advento de novos espaos cenogrficos focalizados nas esttuas-menires de filiao meridional que poucos paralelos estilsticos comungam com a primeira (e. g. M. J. SANCHES 1996a, S. O. JORGE 1999). Se esto ausentes os seus exemplares clssicos no Noroeste portugus (S. O. JORGE 1991), a verdade que as representaes grficas de esttuas-menires, dolos e armas surgem, tambm no Calcoltico, como elementos

[ 409 ]

LARA BACELAR ALVES

intrusivos tanto em stios com pintura esquemtica, a exemplo de Pea Tu, como nos penedos granticos da fachada Atlntica, aspecto alis j salientado por S. O. Jorge (1991, pp. 357). No Nordeste, tero sido comunidades perifricas (ou autctones?) a dar continuidade ao universo ritual associado pintura esquemtica de tradio neoltica, protagonizando a sua re-inveno? Parece evidente que o III milnio AC se caracteriza pela mobilidade das ideias, permeabilidade adopo de conceitos, materiais e imateriais, de ndole supra-regional e, logo, pela disseminao de sincretismos entre realidades autctones/tradicionais e forneas. Contudo, as populaes marginais aos centros de poder emergentes tendem a preservar estruturas simblicas e cosmognicas face alternncia daqueles, aspecto que poder eventualmente explicar, ainda que parcialmente, as descontinuidades e as inquietantes continuidades que se registam no tempo longo e os sucessivos movimentos de re-interpretao do Passado, no Passado. Assumindo uma origem antiga para o estilo geomtricoabstracto da Arte Atlntica, no Noroeste parece conciliarse a tradio com as novas gravuras de armas, dolos, representaes de esttuas menires, embora, como se disse, sejam escassos os exemplos em que elas surgem em associao directa numa superfcie. Por seu lado, os contextos de uma eventual convivncia entre Arte Atlntica e Arte Esquemtica ao ar livre na fachada Atlntica s se podero encontrar no domnio de uma anlise profunda das estruturas sociais, culturais e/ou simblico-religiosas subjacentes a cada tradio. Convm no esquecer que, segundo M. Santos Estvez, estes seriam fenmenos subsequentes. Contudo, ao remeter a iconografia clssica da Arte Atlntica para o final da Idade do Bronze, assinalarse-ia uma relao temporal entre esta e as chamadas estelas estremenhas, estilisticamente mais prximas da Arte Esquemtica, que ocorrem no Centro-interior de Portugal mas tambm no se expandem fachada Norte litoral. Poder-se- tambm partir da hiptese de que o significado da Arte Atlntica, com origem no Neoltico, se dilui durante a Idade do Bronze mediante uma re-orientao do ritual para o culto das materialidades associadas metalurgia, como prope Bradley (1997). Neste caso, a imagtica geomtrica-abstracta ter-se- mantido como elemento inspirador, porque ancestral, na definio de novas linguagens de signos. Cumpre questionar, no entanto, de que forma ter ocorrido essa re-apropriao. No deixa de ser curioso que no litoral Norte se mantenha uma apetncia pela criao de estilos iminentemente abstractos e geometrizantes, intrusivos na arquitectura monumental neoltica mas patente tambm, por exemplo, na arte decorativa das pedras formosas da Idade do Ferro! Se aos sistemas

arcaicos de representao simblica do Noroeste peninsular subjazem processos de transmisso, adopo ou rejeio so expectveis as variabilidades estruturais de distintas manifestaes e, pontualmente, as suas influncias recprocas. Significativa igualmente a continuidade da prtica de gravao de signos em rochas no dealbar cronolgico da Histria, por parte de comunidades rurais a-histricas (J. PINA CABRAL 1987, L. B. ALVES 2001). Reutilizam-se santurios rupestres originalmente erigidos na Pr-histria, criam-se outros ex novo, fazendo-se uso de uma seleco de signos onde so especialmente relevantes os que derivam do sinal da cruz e que, portanto, se aproximam da iconografia da Arte Esquemtica como, desde logo, intuiu A. Martinho Baptista para defender o seu prolongamento Alta Idade Mdia (1983-84). indubitvel a analogia grfica que se pode estabelecer entre motivos de Arte Esquemtica e de poca histrica gravada em penedos ao ar livre, no entanto, um estudo comparativo permitiria certamente discernir tnues nuances entre ambas. Por exemplo, as figuras cruciformes com braos arqueados unidos nas extremidades inferiores por linha recta parecem associar-se mais frequentemente iconografia medieval e/ou moderna, sendo mais escassa a presena nesta dos convencionais antropomorfos esquemticos ictiflicos, sendo certo que a cruz latina ou grega, signos elementares, surgem evidentemente quer em contextos histricos, quer pr-histricos. O acto de inscrever signos em rochas parece, muitas vezes, materializar uma espcie de retorno fsico de conceitos imbudos na topologia simblica de uma comunidade, aos espaos naturais de onde eles emanam. Note-se o exemplo de uma simples cruz de termo gravada num penedo. Para alm de constituir uma pragmtica forma de comunicar visualmente a presena de uma delimitao administrativa, tambm transforma aquele local, por um lado, num smbolo da proteco divina da comunidade e do seu territrio contra espritos malvolos, leia-se, as foras da Natureza e, por outro lado, num palco de cerimnias e rituais (C. A. B. ALMEIDA 1986, B. AFONSO 1993).

Dos signos paisagem Dilogos eventuais


Se associada a sistemas cosmolgicos, a arte rupestre incorporada na paisagem e simultaneamente incorpora-a, imiscuindo-se assim no modus vivendi quotidiano. Da alteridade semiolgica que manifestam as duas grandes tradies artsticas pr-histricas do Norte de Portugal parece emanar uma dicotomia entre distintas vises do mundo. Assim, mais do que na leitura estrita da iconografia, as

[ 410 ]

O SENTIDO DOS SIGNOS. REFLEXES E PERSPECTIVAS PARA O ESTUDO DA ARTE RUPESTRE DO PS-GLACIAR NO NORTE DE PORTUGAL

origens e significados da arte rupestre imergem no domnio das relaes entre as comunidades humanas com o devir do mundo natural. Recorrendo s palavras de R. Bradley, a Arte Atlntica , essencialmente, uma arte geogrfica (1997) que incita percepo do territrio envolvente. Esta ideia, como outras no estudo da arte pr-histrica, mais facilmente intuda pela experincia prxima dos stios do que demonstrvel. Para alm das questes de visibilidade, associao espacial a vias de passagem e recursos naturais, nalguns casos parece ser sobretudo evidente uma relao ntima entre formaes naturais na paisagem e caractersticas particulares dos penedos que ostentam simblica geomtrica-abstracta, quer ao nvel da morfologia do suporte, quer da organizao e seleco dos motivos insculturados. Por exemplo, representao de combinaes de crculos concntricos de grandes dimenses parece no ser alheia a proximidade de elevaes cnicas, dentro do seu domnio visual, caso de Monte Tton e O Gorgullon, na Galiza (F. J. COSTAS GOBERNA, et al. 1999) ou mesmo Monte dos Fortes, em Portugal. O grande penedo da Serra do Arestal, visto desde o recinto aplanado adjacente face insculturada, espraia-se como um balco sobre o Atlntico. Todavia, no s a composio de Fornos dos Mouros se organiza no sentido norte-sul semelhana da paisagem que domina e ocupa e da distribuio dos monumentos megalticos no planalto superior, como a morfologia da rocha, de cume ligeiramente aplanado, sulcado a norte e a sul por dois rebaixamentos produzidos pelas torrentes de gua que descem a encosta, lembra o contorno da prpria serra flanqueada pelos vales do Vouga e Caima, quando observada desde a costa. evidente que a Arte Atlntica induz, tal como as arquitecturas monumentais do Neoltico, dilogos extrnsecos com a paisagem. Anima-a e por ela animada. A exteriorizao de uma certa reciprocidade conceptual entre materialidades culturais e arquitecturas naturais perpassa vrios domnios do que j se apelidou cosmologia Atlntica (C. SCARRE 2002). Como diversos autores tm vindo a salientar, a imagem do crculo parece ter-se tornado a representao ideal do espao na Europa Atlntica Neoltica (R. BRADLEY 1997, 1998), por vezes, literalmente gravada na terra. o caso dos monumentos tipo henge cuja implantao topogrfica obedece, semelhana da arte rupestre, a uma seleco criteriosa. Tendem a ocupar paisagens circulares e replic-las. Em Avebury, por exemplo, um observador posicionado no seu interior, visualiza um horizonte circular limitado pelos taludes artificiais, enquanto no exterior esse horizonte delimitado por baixas linhas de cumeada, a partir das quais a forma circular do henge seria facilmente perceptvel (R. BRADLEY 1998, pp. 127). So diversos os registos etnogrficos de povos que detm uma

Fig. 29. Aspecto da composio pictrica no interior da cmara do Dlmen de Antelas (Pinheiro de Lafes, Oliveira de Frades).

viso circular do mundo e que constrem as suas mitologias de forma a adaptar-se terra, transformando o prprio espao numa imagem do cosmos (P. TAON 1993, 1999, L. B. ALVES 2003). Com relativa frequncia, os locais eleitos para acolher a pintura esquemtica so circunscritos por formas do relevo, naturalmente fechados e/ou de acesso limitado. A arte destinava-se a lugares de recluso no interior ou superfcie de formaes rochosas monumentais, no alto de montanhas ou em vales profundamente escavados. O espao de alguns abrigos to ou mais exguo do que o das cmaras de monumentos dolmnicos, outros so mais amplos, contudo, o acesso visual arte muitas vezes condicionado pelo reduzido o nmero de indivduos passvel de se agregar em seu redor. Porventura, at o prprio acto de pintar poderia decorrer de um exerccio solitrio ou ser realizado no contexto de uma cerimnia privada. notrio o carcter intimista que encerra esse contacto, sendo que a prpria pintura esquemtica expressa uma relao profunda com a superfcie rochosa como se com ela procurasse estabelecer um dilogo intrnseco (L. B. Alves 2002). Na senda das suas origens e significados, a associao entre Arte Esquemtica e o domnio funerrio tem vindo a ser insistentemente considerada (P. BUENO RAMREZ, R. BALBN BERHMANN 1992, 2002; 2003a, 2003b 2006). Afinal, ela surge em monumentos funerrios que so, acima

[ 411 ]

LARA BACELAR ALVES

de tudo, rplicas do interior rochoso da terra (ibid). A, a decorao parece ter sido destinada, em primeiro lugar, aos mortos. No Dlmen de Antelas, os esteios da cmara so de tal forma inclinados para o interior que a composio s pode ser apreendida no seu pleno (Fig. 29) desde o solo, semelhana do que se passa tambm no exguo espao do abrigo 3 da Serra de Passos. No entanto, os exemplos mais notveis encontram-se no Sul de Espanha onde pinturas esquemticas decoram espaos de enterramento, em gruta (P. BUENO RAMREZ, R. BALBN BEHNMANN 2002, 2006). Entre os inmeros casos que vm sendo documentados naquela regio (ibid) um dos stios onde precocemente se afirmou essa relao da gruta de Sima de Curra (Mlaga). A. Sanchidrian, que a estudou, viu o interior como uma rplica natural de um monumento megaltico com uma entrada estreita, atravs da qual se acede a um longo corredor que termina numa cmara funerria de planta subcircular, onde uma das paredes ostenta um antropomorfo esquemtico pintado a vermelho (1984-85). Curiosamente, tambm no interior da cmara gravada com figuras antropomrficas da Casa do Moro de El Pedroso, foram exumadas uma conta de variscite e uma ponta de tipo Palmela (R. BRADLEY, et al. 2005). Embora se verifique a ausncia de vestgios osteolgicos, fica latente a possibilidade deste esplio se relacionar com um enterramento. Paradigmtica todavia a descoberta feita em Glorieta de San Vicente (Lorca, Murcia) de uma escpula em osso pintada a vermelho, exibindo um motivo oculado, barras verticais e pontos, que acompanha um enterramento humano, individual, em fossa do qual provm uma datao radiocarbnica de 407530 BP (KIA-19491) (M. MARTNEZ SNCHEZ, et al. 2006). Se intimamente associada ao mundo funerrio, seria expectvel que a codificao simblica da Arte Esquemtica fosse aplicada a cavidades ou abrigos em formaes rochosas naturais e ao interior de sepulcros-templos como ocorre na Beira Alta e Trs-os-Montes. Da mesma forma, parece legtimo que dentro da rea de expanso da tradio Atlntica, possa ter existido uma codificao especfica da iconografia geomtrico-simblica para os espaos funerrios, divergente daquela vocacionada para a percepo da paisagem. Trata-se de uma hiptese pouco explorada mas que requer ponderao tal como as suas alternativas, sendo uma delas a eventual presena de um substracto simblico associado Arte Esquemtica gravada, no Noroeste, coeva do advento do megalitismo. Neste caso, urge compreender as motivaes da adopo ex novo da Arte Atlntica no Calcoltico ou na Idade do Bronze, mediante a combinao de um dilatado leque de argumentos que permitam uma aproximao aos contextos sociais e culturais que lhe so subjacentes bem como s

suas funcionalidades, imagem do que se vem assistindo para o estudo da Arte Esquemtica. No caso dos abrigos no Nordeste portugus, pese embora a escassez de estratigrafias arqueolgicas a eles associadas, talvez no se deva descartar a hiptese de que alguns destes espaos de recluso que conduzem ao interior da terra e cujo significado foi materializado pela aposio de signos pintados, se destinassem a acolher deposies secundrias, relquias ou ossrios, prticas estas que dificilmente a Arqueologia poder documentar. Disto revelador a passagem das Pnicas de Silio Italico, traduzida por Leite de Vasconcellos, que refere a exposio dos corpos, em lugares altos e ermos, ficando merc dos abutres, como um ritual funerrio ancestral na terra Ibrica (1897, pp. 205) e que tambm no deixariam marca indelvel para a posteridade. A Arqueologia tende, por inerncia do conceito, a reter o olhar no que palpvel, subjugando o imaginrio matria e forma mas, em todas as coisas, o essencial invisvel aos olhos, como se diz na dedicatria de um meu livro de infncia. Poder-se-, algum dia, tocar a essncia desta arte hoje silenciada? Cumpre Histria diz-lo.

Notas finais
Quando me foi proposta a apresentao de uma sntese sobre a arte do ps-glaciar no Norte de Portugal, tinha conscincia de que se traduziria em mais um ensaio descritivo. No entanto, procuraram-se circunscrever domnios de reflexo para uma pesquisa mais focalizada em problemticas de forma a consubstanciar a vertente da divulgao a que sobretudo a arte do Noroeste parece estar atavicamente ligada. Reiteram-se perspectivas e problemticas fixadas, h mais de vinte anos, por A. Martinho Baptista (1983-84) ou mesmo por Vitor e Susana Oliveira Jorge (1983, 1991) que mantm grande actualidade e subscrevem-se ideias recentemente expressas por M. Varela Gomes nas palavras finais da sua ltima sntese sobre o estado da arte (2002, pp. 178-180), ciente de que a partilha destes anseios possa conduzir a arte rupestre a uma merecida centralidade na Pr-histria de Portugal e real articulao com as demais realidades arqueolgicas. Populam ideias, esboam-se projectos, mas sem uma investigao apelativa e aberta a permanentes desafios, as velhas questes teimam, amargamente, em no passar disso mesmo. Esta smula olha o Passado mas dirige-se firmemente ao futuro e aos sonhos de novos investigadores acalentados, nos ltimos anos, pela difuso da arte rupestre no ensino acadmico e pela presena de uma instituio tutelar, o Centro Nacional de Arte Rupestre, cuja extino foi agora decretada num gesto de incompreensvel desvalorizao de

[ 412 ]

O SENTIDO DOS SIGNOS. REFLEXES E PERSPECTIVAS PARA O ESTUDO DA ARTE RUPESTRE DO PS-GLACIAR NO NORTE DE PORTUGAL

um domnio cientfico que levou a Arqueologia ao encontro das pessoas com a revelao da Arte do Ca. De facto, a fluidez institucional dos nossos dias no se coaduna com o timing da construo de Saber em cincias sociais, pilar nico da preservao do Patrimnio e da Memria. Com total desapego pelas paisagens rurais, contra o qual j A. Viana se insurgia, sulca-se o progresso pelos espaos da

arte tantas vezes revelia de populaes que os querem ntegros, para si, como legtima herana. A arte silenciada quando (ou onde) no d jeito, a arte meditica quando se a quer valor-izar, mas no centro ou margem do propagandear cclico e efmero, recaem sobre ns olhares ptreos, com milhares de anos, dos quais h que cuidar e que nos continuaro a afrontar, desafiantes.

[ 413 ]

Bibliografa general

ABELANET, J. 1985. Le premier site dart rupestre palolithique lair libre: le rocher grav de Campme. Conflent 133. pp. 2-7. 1990. Les roches gravs nord catalanes. Centre dEtudes Prhistoriques Catalanes, Perpignan, 5, Revista Terra Nostra, 1989, Prades, 209 pp. ABREU, M. S. de, ARC, A., JAFFE, L., FOSSATTI, A. 2000. As gravuras rupestres de idade do ferro no vale de Vermelhosa Douro Parque Arqueolgico do Vale do Ca: Notcia preliminar. In JORGE, V. O., ed. Proto-histria da Pennsula Ibrica Actas do 3. Congresso de Arqueologia Peninsular. Vol. V. Porto: ADECAP, pp. 403-406. ACOSTA, P. 1968. La pintura rupestre esquemtica en Espaa, Salamanca. 1986. Arte rupestre postpaleoltico hispano, en Historia de Espaa. 1. Prehistoria, Ed. Gredos, pp. 265299, Madrid. ADAN, G., GARCA, M. A., JORDA PARDO, J. F., SNCHEZ, B. 1989. Jarama II, nouveau gisement Magdalnien avec art mobilier de la Meseta Castellana (Guadalajara, Espagne). Prhistoire Arigeoise, t. XLIV. pp. 97-120. AFONSO, B. 1993. Ritos de delimitao e sacralizao do espao no Nordeste Transmontano, Brigantis, vol. XIII (3-4), Bragana, pp. 89-105. AIRVAUX, J. 2001. Lart prhistorique du Poitou-Charentes. La Maison des roches, 223 pp. ALARCO, J. DE. 1998a. Paisagem rural romana e altomedieval em Portugal. Conimbriga. Coimbra. 37, pp. 89-119. 1998b. On the Civitates Mentioned in the Inscription on the Bridge at Alcntara. Journal of Iberian Archaeology. Lisboa. 0, pp. 143-157. 2001. Novas perspectivas sobre os Lusitanos (e outros mundos. Revista Portuguesa de Arqueologia. Lisboa. 4:2, pp. 293-349. 2005. Povoaes romanas na Beira Transmontana e Alto Douro. Caviso. Vila Nova de Foz Ca. 7 Actas do I Congresso de Arqueologia de Trs-osMontes, Alto Douro e Beira Interior, pp. 9-29.

ALCALDE DEL RO, H., BREUIL, H., SIERRA, L. 1911. Les cavernes de la rgion cantabrique. Mnaco. ALCOLEA, J. J. 1990. El Arte Paleoltico en la Meseta. Memoria de Licenciatura indita. Universidad de Alcal de Henares. ALCOLEA, J. J., BALBN, R. DE. 2003a. Tmoins du froid. La faune dans lart rupestre palolithique de lintrieur pninsulaire. Rev. LAnthropologie 107 pp. 471-500. 2003b. El Arte Rupestre Paleoltico del interior peninsular. Elementos para el estudio de su variabilidad regional. En: R. DE BALBN y P. BUENO eds. Primer Symposium Internacional de Arte Prehistrico de Ribadesella, Ribadesella, 2003, pp 223-253. 2006a. Arte Paleoltico al aire libre. El yacimiento rupestre de Siega Verde, Salamanca. Arqueologa de Castilla y Len n 16. Junta de Castilla y Len 2006, 390 p., 203 figs.,126 lms. 2006b. Siega Verde y el Arte Paleoltico al aire libre del interior peninsular. En: Delibes de Castro, G., y Diez Martin, F.,eds: El Paleoltico Superior en la Meseta Espaola, Studia Archaeologica n 94, Valladolid, pp. 41-74. ALCOLEA, J. J., BALBN, R. de, GARCA VALERO M. A., CRUZ, L. A. 1995. La cueva del Turismo (Tamajn, Guadalajara): Un nuevo yacimiento rupestre paleoltico en la Meseta Castellana. En: Arqueologa en Guadalajara. Patrimonio Histrico-Arqueologa Castilla-La Mancha. pp. 125-136. ALCOLEA, J. J., BALBN, R. DE, GARCA VALERO M. A., JIMNEZ, P. J. 1997a. Nouvelles decouvertes dArt Parital Palolithique la Meseta: La grotte del Reno (Valdesotos, Guadalajara). Rev. LAnthropologie. Tome 101, Paris. 1997, pp. 144-163. 1997b. Nuevos descubrimientos de arte rupestre paleoltico en el centro de la Pennsula Ibrica: La cueva del Reno (Valdesotos, Guadalajara). En R. de BALBN BERHMANN, P. BUENO RAMREZ: II Congreso de Arqueologa Peninsular. Tomo I. Paleoltico y Epipaleoltico. Fundacin Rei Afonso Henriques. Zamora, pp. 239-257.

[ 461 ]

BIBLIOGRAFA GENERAL

ALCOLEA, A., BALBN, R. DE, GARCA VALERO, M. A., JIMNEZ, P., ALDECOA, A., CASADO, A., ANDRS, B. 1997. Avance al estudio del poblamiento paleoltico del Alto valle del Sorbe (Muriel, Guadalajara). II Congreso de Arqueologa Peninsular. Tomo I. Paleoltico y Epipaleoltico. Fundacin Rei Afonso Henriques. Zamora, 1997, pp. 201-218. ALCOLEA, J., BALBN, R. de, JIMNEZ. P., GARCA, M. A., FOYO, A. 2000. La cueva de El Reno (Valdesotos, Guadalajara). Una visin de conjunto de su arte parietal paleoltico. 3 Congreso de Arqueologa Peninsular. Actas. Vol. 2. Porto 2.000. pp. 525-540. ALCOLEA, J. J, GARCA VALERO, M. A., ALCAINA, A. 1995. El poblamiento prehistrico antiguo en el sector suroriental del Sistema Central: Investigaciones en el valle alto del Sorbe, Guadalajara. Rev. Raa, n 19. pp. 37-40. ALDECOA, A. 2005. Memoria de la prospeccin intensiva y documentacin de arte rupestre en el tramo final del ro Ibor y en el rea del Alto Tajo a su paso por los trminos municipales de Berrocalejo, El Gordo, Peraleda de San Romn y Valdelacasa del Tajo. Indita. ALMAGRO BASCH, M. 1973. Las pinturas y grabados rupestres de la cueva de Chufn. Riclones (Santander). Trabajos de Prehistoria 30, pp. 9-67. 1958. Origen y formacin del pueblo hispano. Editorial Bergara. ALMEIDA, C. A. B. de 1986. A parquia e o seu territrio, Cadernos do Noroeste. Braga, pp. 113-130. 1995. Aspectos da Idade do Ferro e da Romanizao da Bacia Inferior do Rio Ca. Boletim da Universidade do Porto. 25: Junho, p. 26-27. ALMEIDA, C. A. F. e MOURINHO, M. M. 1981. Pinturas esquemticas de Penas Rias, terra de Miranda do Douro, Arqueologia, 3, Porto, pp. 43-48. ALMEIDA F., ANGEL LUCCI D., GAMEIRO C., COREIA J., PEREIRA T. 2004. Novos dados para o Paleoltico Superior final da Estremadura Portuguesa: Resultados preliminares dos trabalhos arqueolgicos de 1997-2003 no Lapa dos Coelhos (Casias Martanes, Torres Novas). Promontoria, Ano 2, n. 2, pp. 157-192. ALMEIDA, F., MAURICIO, J., SOUTO, P., VALENTE, M. J. 1999. Novas perspectivas para o estudo do Epipaleoltico do interior alentejano:noticia preliminar sobre a descoberta do sitio arqueolgico da Barca do Xerez da Baixo. Revista Portuguesa de Arqueologa, 2-1, pp. 25-38.

ALONSO, A. y GRIMAL, A. 1999. El arte levantino: una manifestacin pictrica del epipaleoltico peninsular. Cronologa del Arte Rupestre Levantino. Serie Arqueolgica n 17. Real Academia de Cultura Valenciana, pp. 43-76. LVAREZ-SANCHS, J. R. 2003. Los seores del ganado: Arqueologa de los pueblos prerromanos en el occidente de Iberia. Madrid: Ediciones Akal AKAL Arqueologa 2. 2004. Etnias y fronteras: Bases arqueolgica para el estudio de los pueblos prerromanos en el occidente de Iberia. In LOPES, M. C. VILAA, R., ed. O Passado em cena: Narrativas e fragmentos. Coimbra Porto: CEAUCP, pp. 299-327. ALVES, F. M. 1938. Memrias Arqueolgico-Histricas do Distrito de Bragana. Tomo X Arqueologia, Etnografia e Arte, Porto. ALVES, L. B. 2001. Rock art and enchanted moors: the significance of rock carvings in the folklore of northwest Iberia, in R. J. WALLIS and K. LYMER (eds.), A Permeability of Boundaries? New Approaches to the Archaeology of Art, Religion and Folklore, BAR International Series S936, Oxford, pp. 71-78. 2002. The architecture of the natural world: rock art in western Iberia, in C. SCARRE (ed.), Monuments and Landscapes in Atlantic Europe. Perception and Society during the Neolithic and Early Bronze Age, chapter 4, London and New York: Routledge, pp. 51-69. 2003. The movement of signs. Post-glacial rock art in north-western Iberia. (Tese de Doutoramento apresentada ao Dep. de Arqueologia da Universidade de Reading, Reino Unido) 2 vols. Policopiada. 2006. IC-1 Viana do Castelo/Caminha, Ligao a Caminha, Relatrio tcnico-cientfico da prospeco arqueolgica entre Pks 1+800 e 2+300. AMB&Veritas, Lda. Relatrio dos trabalhos arqueolgicos (IPA). ALTUNA, J. 1997. Lart des cavernes en Pays Basque. Seuil, 200. pp. ANATI, E. 1968. El arte rupestre galaico-portugus, Simposio Internacional de Arte Rupestre - Barcelona 1966, Diputacin provincial de Barcelona, Instituto de Prehistoria y Arqueologia, Barcelona, pp. 195-256. ANDRADE, J. S. 1940. Vila Nova de Fozcoa. In CORDEIRO, J. Alcino (ed.), Anurio da Regio Duriense, 1940, Imprensa do Douro, Rgua, pp. 498-505. ANONYME. 2004. Renonciation par Guillaume Utalgar, vicomte de Castelnou, aux droits quil peroit

[ 462 ]

ARTE PREHISTRICO AL AIRE LIBRE EN EL SUR DE EUROPA

Pezilla-la Rivire, au bnfice de labbaye de Lagrasse (18 dcenbre 1003). Perspectives. Les archives de lAude, 19, p. 6. APELLANIZ CASTROVIEJO, J. M. 1982. El arte prehistrico del Pais Vasco y sus vecinos. Ed. Descle de Brouwer, Bilbao, 227 pp. ARANDA, I. 2006. Cermica ibrica [Em linha]. In Contestania Ibrica: Gua arqueolgica de los iberos contestanos. [citado em 21 de Setembro de 2006]. Disponvel em <http://contestania.com/Ceramica%20iberica. htm>. ARAUJO, A. C. 2003. O Mesoltico inicial da Estremadura. En GONALVES, V. Ed: Muita gente, poucas antas. Trabalhos de Arqueologa, Lisboa: 101-113. ARGOTE, P. J. C. de 1734. Memrias para a Histria Ecclesistica do Arcebispado de Braga, Primaz das Hespanhas, tomo I, Lisboa Occidental. 1738. De Antiquitatibus Conventus Bracaugustani, Typis Silvanis, Ulyssipone Occidentali. ARIAS CABAL, P., CERRILLO CUENCA, E., GMEZ PELLN, E., e. p. A view from the edges: the Mesolithic settlement of the interior areas of the Iberian Peninsula reconsidered, MESO2005. Belfast. ARIAS CABAL, P., GONZLEZ SAINZ, C., MOURE ROMANILLO, A., ONTAN PEREDO, R., PEREDA SAINZ, E., SAURA, P. 1999. La Garma. Un descenso al pasado. Gobierno de Cantabria. Universidad de Cantabria. ARNAUD, J. M. 1982. Le nolithique ancien et le processus de nolithisation au Portugal. Le Nolithique ancien mediterranen. Archologie en Languedoc, n spcial, pp. 29-48. AUBRY, T. 1998. Olga Grande 4: uma sequncia do Paleoltico superior no planalto entre o Rio Ca e a Ribeira de Aguiar. Revista Portuguesa de Arqueologia, volume 1, n 1, pp. 5-26. 2001. Loccupation de la basse valle du Ca pendant le Palolithique suprieur. En Les prmiers hommes modernes de la Pninsule Ibrique. Actes du Colloque de la Commision VIII de la U.I.S.P.P. pp. 253-273. 2002. Le contexte archologique de lart. Palolithique lair libre de la valle du Ca. En D. Sacchi ed. Lart. Palolithique lair libre. Le paysage modifi par limage. Tautavel-Campme. pp. 139-157. pp. 25-38. AUBRY T., BAPTISTA, A. M. 2000. Une datation objective de lart du Ca. La Recherche, Hors srie n 4, novembre 2000: 54-55.

AUBRY, T. e CARVALHO, A. F. DE. 1998. O povoamento prhistrico no Vale do Ca Sntese dos trabalhos do P. A. V. C. (1995-1997), Caviso, N. 0, Vila Nova de Foz Ca, Cmara Municipal de Vila Nova de Foz Ca, pp. 23-34. AUBRY, T., CARVALHO, A. F., ZILHO, J. 1997. Arqueologia. En:ZILHO, J. Ed. Arte rupestre e Pr-Histria do vale do Ca. Ministerio da Cultura, Lisboa, pp. 77-209. AUBRY T., CHAUVIERE F. X., MANGADO LLACH X., SAMPAIO J. D. 2003. Constitution, territoires dapprovisionnement et fonction des sites du Palolithique suprieur de la basse valle du Ca. In: BAR S1122 2003: Perceived Landscapes and Built Environments The cultural geography of Late Paleolithic Eurasia. Acts of the XIVth UISPP Congress, University of Lige, Belgium, 2-8 September 2001. Colloques / Symposia 6. 2 & 6. 5 edited by S. A. Vasilev, O. Soffer and J. Kozlowski, pp. AUBRY T., GARCA DEZ M. 2001. Actualit sur la chronologie et linterprtation de lart de la valle du Ca (Portugal). Les Nouvelles de lArchologie, n 82: 52-57. AUBRY T., MANGADO-LLACH X. 2003 a. Interprtation de lapprovisionnement en matires premires siliceuses sur les sites du Palolithique suprieur de la valle du Ca (Portugal). In : Actes de la table ronde dAurillac, Les matires premires lithiques en Prhistoire, 20-23/06/2002. Prhistoire du Sud-Ouest, Supplment n 5, pp. 27-40. 2003b. Modalidades de aprovisionamento em matrias-primas lticas nos stios do Paleoltico superior do Vale do Ca:dos dados interpretao. In: Paleoecologia Humana e Arqueocincias, Um Programa Multidisciplinar para a Arqueologia sob a Tutela da Cultura. MATEUS, J. E. e MORENO-GARCA M. eds. Trabalhos de Arqueologia 29, pp. 340-342. AUBRY T., MANGADO LLACH X., FULLOLA, J. M., ROSSEL L., SAMPAIO J. D. 2004. The raw material procurement at the Upper Palaeolithic settlements of the Ca Valley (Portugal); new data concerning modes of resource exploitation in Iberia. The Use of Living Space in Prehistory, papers from a session at the E. A. A. 6th Annual. AUBRY T., MANGADO LLACH X., SELLAMI F., SAMPAIO J. D. 2002. Open-air Rock-art. Territories and modes of exploitation during the Upper Paleolithic in the Ca Valley (Portugal). Antiquity Vol. 76, n 291, pp. 62-76.

[ 463 ]

BIBLIOGRAFA GENERAL

AUBRY, T. e J. SAMPAIO, J. D. 2003 a. O mtodo das remontagens de vestgios lticos: aplicao ao nvel de ocupao gravettense do stio de Olga Grande 14 (Almendra, Vila Nova de Foz Ca) in MATEUS, J. E. e MORENO-GARCA, M. (eds.), Paleoecologia Humana e Arqueocincias. Um Programa Multidisciplinar para a Arqueologia sob a Tutela da Cultura, Lisboa, IPA [Trabalhos de Arqueologia, 19], pp. 327-330. 2003b. Remontagem de rochas termo-alteradas; um meio de reconstruo dos modos de funcionamento de estructuras de combusto no stio de Olga grande 4 (Almendra, Vila Nova de Foz Ca), In: Paleoecologia Humana e Arqueocincias, Um Programa Multidisciplinar para a Arqueologia sob a Tutela da Cultura. MATEUS, J. E. e MORENO-GARCA M. eds. Trabalhos de arqueologia 29, pp. 331-335. AUBRY T., ZILHO J., ALMEIDA F. e. p. A propos de la variabilit technique et culturelle de lentit gravettienne au Portugal: bilan des dernires dcouvertes et perspectives de recherche. Actes de la Table Ronde: Entits rgionales dune paloculture europenne: Le Gravettien. Les Eyzies-de-Tayac, juin 2005. Supplment Paleo. AUJOULAT, N. 1993. La perspective. En LArt Parital Palolithique. Techniques et mthodes dtude. Documents Prhistoriques, 5. Paris. pp. 281-288. AURA, J. E. 1995. El Magdaleniense mediterrneo: la Cova del Parpall (Ganda, Valencia). Trabajos Varios del S. I. P., 91. Valencia. BACHILLER GIL, J. A. 2004. Aportacin al estudio del arte rupestre postpaleoltico: La piedra de los Siete Infantes de Lara (Cortos, Soria), Celtiberia, nm. 98, pp. 285-297, Soria. BAHN, P. G. 1985. Ice Age drawing on open rock faces in the Pyrenees, Nature vol. 313, n 6003, pp. 530-531. 1992. Open air rock art in the Palaeolithic. En M. Lorblanchet Ed. Rock Art in the Old World. New Delhi. pp. 395-400. 1994. Lascaux: composition or accumulation? Zephyrus XLVII. pp. 3-13. 1995. Cave art without the caves. Antiquity, n 69. pp. 231-237. BAHN, P. G., VERTUT, J. 1988. Images of the Ice Age. Windward. London. BALBN, R. de 1975. Contribucin al estudio del arte rupestre del Sahara espaol. T. Doctoral extracto, Univ. Complutense, 39, pp. 1975.

1989a. El arte megaltico y esquemtico del Cantbrico, en M. R. GONZLEZ MORALES (ed.): Cien aos despus de Sautuola, pp. 15-96, Santander. 1989b. Reflexiones en torno al Arte Levantino. Rev. Arqueologa, n 104, Diciembre 1989, pp. 6-7. 1989. LArt de la grotte de Tito Bustillo (Ribadesella, Espagne). Une vision de Synthse. Rev. LAnthropologie. T. 93-2. Pars. pp. 435-462. 1995. Lrt palolithique lair libre de la valle du Douro. Archologia, n 313, Junio. pp. 34-41. 2002. Estado actual de la investigacin del Arte Paleoltico en Guadalajara. Actas del Primer Simposio de Arqueologa de Guadalajara. T. I. pp. 187-228. BALBN, R. DE, ALCOLEA, J. J. 1992a. La grotte de Los Casares et lArt Palolithique de la Meseta espagnole. Rev. LAnthropologie. T. 96, 2-3. Pars. pp. 397-452. 1992b. Los Casares. En El Nacimiento del Arte Europa. Catalogo de la Exposicin de la Unin Latina. Pars. pp. 311-314. 1994. Arte Paleoltico de la Meseta espaola. Complutum, 5. Madrid. pp. 97-138. 1999. Vie quotidienne et vie religieuse. Les sanctuaires dans lArt Palolithique. Rev. de lAnthropologie, T. 103. Pars pp. 23-49. 2001. LArt Palolithique en plein air dans la Pninsule Ibrique: quelques prcision sur son contenu, chronologie et signification. En Les prmiers hommes modernes de la Pninsule Ibrique. Actes du Colloque de la Commision VIII de la U.I.S.P.P. pp. 205-236. 2002. Lart rupestre palolithique de lintrieur pninsulaire ibrique: une revision chronoculturelle densemble. In: Actes du Colloque Lart Palolithique lair libre: le Paysage modifi par limage, 0709/10/1999. Coor. D. Sacchi, pp. 139-157. 2005a. Testigos del fro. La fauna en el Arte Rupestre Paleoltico del interior peninsular. En M. Santonja, A. Prez-Gonzlez y M. J. Machado eds. Geoarqueologa y Patrimonio en la Pennsula Ibrica y el entorno mediterrneo. ADEMA. Soria 2005, pp. 547-566. 2005b. Espace dhabitation, espace denterrement, espace graphique. Les concidences et les divergentes dans lArt Palolithique de la Corniche Cantabrique.. En D. VIALOU, J. RENAULTMISKOVSKY Y M. PATOU-MATHIS Dirs. Comportements des hommes du Palolithique moyen et suprieur en Europe. Territoires et milieux. Eraul 111. pp. 193-206.

[ 464 ]

ARTE PREHISTRICO AL AIRE LIBRE EN EL SUR DE EUROPA

2006. Arte paleoltico en los confines de Europa: cuevas y aire libre en el sur de la Pennsula Ibrica. IV Simposio de Prehistoria Cueva de Nerja. La cuenca mediterrnea durante el Paleoltico Superior. 38.000-10.000 aos. Fundacin Cueva de NerjaUISPP. pp. 118-136. BALBN, R. DE, ALCOLEA, J. J., GONZLEZ PEREDA, M. A. 2003. El macizo de Ardines, Ribadesella, Espaa. Un lugar mayor del arte paleoltico europeo. En: R. DE BALBN Y P. BUENO Eds: El Arte Prehistrico desde los inicios del siglo XXI. Ribadesella 2003. pp. 91-152. BALBN, R. DE, ALCOLEA, J. J., GONZLEZ, M. A., MOURE, J. A. 2002. Recherches dans le masif dArdines: nouvelles galeries ornes de la grotte de Tito Bustillo. LAnthropologie, 106, pp. 565-602. BALBN, R. DE, ALCOLEA, J. J, MOURE, A., GONZLEZ, M. 2000. Le Massif dArdines (Ribadesellla. Les Asturies). Nouveaux travaux de prospeciton archologique et de documentation artistique. LAnthropologie, 104. Pars; pp. 383-414. BALBN, R. DE, ALCOLEA, J. J., MORENO, F., CRUZ, L. A. 1995. Investigaciones arqueolgicas en la cueva de La Hoz (Sta. Mara del Espino, Guadalajara). Una visin de conjunto actualizada. En R. DE BALBN, J. VALIENTE y M. MUSSAT Coord. Arqueologa en Guadalajara. Patrimonio Histrico-Arqueologa Castilla-La Mancha. pp. 37-53. BALBN, R. DE, ALCOLEA, J. J., SANTONJA, M. 1994. Siega Verde y el arte rupestre paleoltico al aire libre. VI Coloquio Hispano-Ruso de Historia. Madrid. pp. 5-19. 1995. El yacimiento rupestre paleoltico al aire libre de Siega Verde (Salamanca, Espaa): una visin de conjunto. Trabalhos de Antropologia e Etnologa, 35 (3). Porto. pp. 73-102. 1996a. Siega Verde. Un art rupestre lair libre dans la valle du Douro. Dossiers dArchologie, n 209. Diciembre 1995-enero 1996. Dijon. pp. 98-105. 1996b. Arte Rupestre Paleoltico al aire libre en la cuenca del Duero: Siega Verde y Foz Ca. Fundacin Rei Afonso Henriques, Serie monografias y estudios. Zamora. BALBN, R. DE, ALCOLEA, J. J., SANTONJA, M., PREZ, R. 1991. Siega Verde (Salamanca). Yacimiento artstico paleoltico al aire libre. En Del Paleoltico a la Historia. Museo de Salamanca. Salamanca. pp. 33-48. BALBN, R. DE y BUENO, P. 1994. Arte Postpaleoltico en Castilla-La Mancha. En: La Edad del Bronce en Castilla-La Mancha. Simposio 1990. Diputacin Provincial de Toledo. pp. 87-110.

2000. El anlisis del contexto en el arte prehistrico de la Pennsula Ibrica. La diversidad de las asociaciones. Arkeos, 10. pp. 91-128. BALBN, R. DE, BUENO, P., ALCOLEA, J. J. 1995. Carta. Trabalhos de Antropologia e Etnologia, Vol. 35 (4), pp. 872-873. BALBN, R. DE, BUENO, P. JIMNEZ, P., ALCOLEA, J. J., FERNANDEZ, J. A., PINO, E., REDONDO, J. C. El yacimiento de Rillo de Gallo (Guadalajara) Wad-AlHayara, n 16, 1989, pp. 31-73. 1989b. El abrigo rupestre del Llano, Rillo de Gallo. Molina de Aragn. XIX Congreso Nacional de Arqueologa. Zaragoza. 1989. vol. II; pp. 179-194. BALBN, R. DE, MOURE, J. A. 1981a. La Galera de los Caballos de la cueva de Tito Bustillo. Altamira Symposium. Madrid-Asturias-Santander 1979. Ministerio de Cultura. pp. 85-117. 1981b. Las pinturas y grabados de la cueva de Tito Bustillo: El Sector Oriental. Studia Archaeologica, 66. Valladolid. 1982. El panel principal de la cueva de Tito Bustillo (Ribadesella, Asturias). Ars Praehistorica, t. I, pp. 47-97. 1988. El Arte Rupestre de Domingo Garca (Segovia). Revista de Arqueologa, N. 87, Julio. pp. 16-24. BALBN, R. DE, MOURE, J. A., RIPOLL, E. 1982. Grabados esquemticos de la comarca de Santa Mara de Nieva (Segovia). Coloquio Internacional sobre Arte Rupestre Esquemtico de la Pennsula Ibrica. Resumen de Comunicaciones. Salamanca. pp. 8-9. BALBN, R. DE, SANTONJA, M. 1992. Siega Verde (Salamanca). En El Nacimiento del Arte Europa. Catlogo de la Exposicin de la Unin Latina. Pars. pp. 250-252. BALDELLOU, V. UTRILLA, P. 1999. Arte rupestre y cultura material en Aragn: presencias y ausencias, convergencias y divergencias. Bolskan, 16, pp. 21-37. BAPTISTA, A. M. 1980. Introduo ao estudo da arte prhistrica do noroeste peninsular. 1. As gravuras rupestres do Gio. Minia. 2. srie 3 (4), Braga, pp. 80-100. 1981. A rocha F-155 e a origem da Arte do vale do Tejo. Grupo de Estudos Arqueolgicos do Porto. Monografias Arqueolgicas 1. Porto. 1981b. O complexo de arte rupestre da Boua do Colado (Parada, Lindoso). Notcia preliminar, Giesta 1 (4), Braga, pp. 6-16.

[ 465 ]

BIBLIOGRAFA GENERAL

1983. O complexo de gravuras rupestres do Vale da Casa (Vila Nova de Foz Ca). Arqueologia. Porto. 8, pp. 57-69. 1983-84. Arte rupestre do norte de Portugal: uma perspectiva. Portuglia. Porto. Nova srie: 4-5 Actas do Colquio Inter-Universitrio de Arqueologia do Noroeste, Novembro de 1983, pp. 71-82. 1985. A esttua-menir da Ermida (Ponte da Barca, Portugal), O Arquelogo Portugus, srie IV, vol. 3, Lisboa, pp. 7-44. 1986. Arte rupestre ps-glaciria: Esquematismo e abstraco. In ALARCO, J., ed. Histria da Arte em Portugal. 1. Lisboa: Editorial Alfa, pp. 31-55. 1997. Arte megaltica no planalto de Castro Laboreiro, Brigantium, 10, A Corua, pp. 191216. 1998. A arte do Ca e Alto-Douro e o Centro Nacional de Arte Rupestre (CNART). In LIMA, A.C.P.S., ed. Terras do Ca: da Malcata ao Reboredo: os valores do Ca. Maia: Estrela-Ca, pp. 196-201. 1999a. No tempo sen tempo. A arte dos caadores paleoliticos do vale do Ca. Centro Nacional de Arte rupestre. Vila Nova de Foz Ca. 1999b. O ciclo quaternrio do Vale do Ca. Copm algumas consideraes do metodo sobre estlos, valorao esttica e crono-estratigrafia figurativa. Arkeos. Tomar, 6:2m, pp. 197-277. 2000. Procs de Foz Ca (Portugal). Histria i arqueologia, Cota Zero, 16, Dezembro 2000, Barcelona, pp. 96-110. 2001. Novas descobertas de arte paleoltica de aire libre no Alto Sabor (Tras-os-Montes, Portugal). Site www. ipa. min-cultura. pt, 3 pgs. 2001a. The Quaternary Roc Arte of the Ca Valley (Portugal). En Les prmiers hommes modernes de la Pninsule Ibrique. Actes du Colloque de la Commision VIII de la U.I.S.P.P. pp. 237-252. 2001b. Ocreza (Envendos, Maao, Portugal central): um novo stio com arte paleoltica de ar livre. Arkeos: perspectivas em dilogo, N 11, 2001, pags. 163-192. 2002. Nuevos descubrimientos de Arte Paleoltico al aire libre en el ro Sabor (Norte de Portugal). En Libro Gua del Primer Symposium Internacional de Arte Prehistrico de Ribadesella, 2002, pp. 57-58. 2003. A fauna plistocnica na arte rupestre do Vale do Ca. Tribuna da Natureza. Porto. 13, pp. 14-20.

2004a. A Arte Proto-Histrica no Vale do Ca. Comunicao apresentada nas 2.as Jornadas de Patrimnio da Beira Interior: Lusitanos e Romanos no Nordeste da Lusitnia, na Guarda, a 21 de Outubro, e no publicada nas respectivas actas. 2004b. Arte paleoltica de ar livre no rio Zzere (Barroca, Fundao). Eburbriga, Fundao, N. 1, Primavera/verao, pp. 9-16. BAPTISTA, A. M., GARCA, M. 2002. LArt Palolithique dans la valle du Ca (Portugal). La symbolique dans lorganisation dun sanctuaire de plein air. En D. SACCHI ed. Lart. Palolithique lair libre. Le paysage modifi par limage. Tautavel-Campme, 7-9 octobre 1999. pp. 187-205. BAPTISTA, A. M., GOMES, M. V. 1995. Arte rupestre do Vale do Ca. 1. Canada do Inferno. Primeiras impressoes. Dossier Ca. pp. 349-422. 1997. Arte Rupestre. En J. ZILHAO Coord. Arte Rupestre e Pr-Histria do Vale do Ca. Trabalhos de 1995-1996. Ministerio de Cultura. Lisboa. pp. 211-406. BAPTISTA, A. M., MARTINS, M. M., SERRAO, E. da C. 1978. Felskunst im Tejo-Tal. Sao Simao (Nisa, Portalegre) Portugal. Madrider Mitteilungen 19, pp. 89-11. 29 taf. BAPTISTA, A. M., REIS, M., 2006. Prospeco da arte rupestre na Foz do Ca: Do Paleoltico Idade do Ferro. Comunicao apresentada no III Congresso de Arqueologia de Trs-os-Montes, Alto Douro e Beira Interior: Debates no Vale do Ca, em Pinhel, a 20 de Maio. En prensa. Prospeco da Arte Rupestre na Foz do Ca: da iconografia do Paleoltico superior do nosso tempo, com passagem pela II Idade do Ferro, In III Congresso de Arqueologia de Trs-osMontes, Alto Douro e Beira Interior (Vila Nova de Foz Ca, 15 a 20 de Maio de 2006). BAPTISTA A. M., SANTOS A. T., CORREIA D. 2006. Da ambiguidade das margens na Grande Arte de ar livre no Vale do Ca. Reflexes em torno da organizao espacial do santurio Gravetto-Solutrense na estao da Penascosa/Quinta da Barca. Caviso, Cultura e Cincia, n 8, pp. 156-184. BARANDIARAN, I. 1972a. Arte Mueble del Paleoltico Cantbrico. Monografias arqueolgicas. Universidad de Zaragoza. 369 pp. 1972b. Algunas convenciones de representacin en las figuras animales del Arte Paleoltico. Santander Symposium. Santander-Asturias 1970. SantanderMadrid. pp. 345- 381. BARRETT, J. C. 1999. The Mythical Landscapes of the British Iron Age. In ASHMORE, W. KNAPP, A. B., ed.

[ 466 ]

ARTE PREHISTRICO AL AIRE LIBRE EN EL SUR DE EUROPA

Archaeologies of Landscape: Contemporary Perspectives. Massachusetts Oxford: Blackwell Publishers, pp. 253-265. BCARES, J. 1974. Nuevas pinturas rupestres en Las Batuecas: El covacho del Palln, Zephyrvs, XXV, pp. 281294, Salamanca. 1983. Hacia nuevas tcnicas de trabajo en el estudio de la pintura rupestre esquemtica, Zephyrvs, XXXVI, p. 137-148, Salamanca. 1991. La pintura rupestre esquemtica en la provincia de Salamanca, Del Paleoltico a la Historia, Museo de Salamanca, pp. 61-79. BEDNARIK, R. G. 1995 a. More news from Hells Canyon. Portugal. AURA Newsletter, 12. pp. 7-8. 1995b. Ca Valley rock art analytical research program. Internal report to Electricidade de Portugal. 1995c. The Ca petroglyphs: an obituary to the stylistic dating of Palaeolithic rock-art. Antiquity 69, pp. 877-882. 1997a. The Ca petroglyphs : an obituary to the stylistic dating of Palaeolithic rock-art. En: ZILHO, J. Ed. Arte rupestre e Pr-Histria do vale do Ca. Ministerio da Cultura, Lisboa. pp. 411-416. 1997b. European Art: the Palaeolithic Legacy? Cambridge Archaeological Journal 7:2 (1997). pp. 255-68. BGOUN, H.,BREUIL, H. 1958. Les cavernes du Volp, Trois Frres-Tuc dAudoubert. Arts et Mtiers Graphiques ed., Paris, 124 pp. BELLO DIGUEZ, J. M. 1994. Grabados, pinturas e dolos en Dombate (Cabanas, A Corua). Grupo de Viseu o Grupo Noroccidental? Aspectos taxonmico y cronolgicos, in D. CRUZ (coord.) O Megalitismo no Centro de Portugal. Actas do Seminrio. Estudos Pr-histricos, Vol. II, CEPBA, Viseu, pp. 287-304. 1995. Arquitectura, arte parietal y manifestaciones escultoricas en el Megalitismo noroccidental, in F. P. LOSADA and L. CASTRO PREZ (eds.), Arqueoloxa e arte na Galicia Prehistrica e Romana, Monografias 7, Museu Arqueolxico e Histrico de A Corua, A Corua, pp. 29-98. 2003. Un siglo de arte megaltica en Galicia, in R. DE BALBN BEHRMANN e P. BUENO RAMIREZ (eds.), El Arte Prehistrico desde los inicios del siglo XXI. Primer Symposium Internacional de Arte Prehistrico de Ribadesella, Asociacin Cultural Amigos de Ribadesella, Ribadesella, pp. 341-350.

BELTRN, A. 1986. Megalitismo y arte rupestre esquemtico: problemas y planteamientos. Actas de la Mesa Redonda sobre Megalitismo peninsular. Madrid, pp. 21-32. 1989a. Perduracin en el arte prehistrico del estilo paleoltico durante el Mesoltico y los posibles enlaces:el levantino. Almansor. Revista de Cultura, n 7: 125-166. 1989b. Crnica da reunio e concluses. Almansor. Revista de Cultura, n 7:303-306. 1989c. El arte rupestre aragons. Aportaciones de las pinturas prehistricas de Albalate del Arzobispo y Estadilla, Iber-Caja, Zaragoza. 1989d. Ensayo sobre el origen y significacin del arte prehistrico, Universidad de Zaragoza, Col. Ciencias Sociales, 12, Zaragoza. 1989e. Los parques culturales y el arte rupestre en Aragn, Diputacin General de Aragn, Zaragoza. 1996. La datacin de los grabados de Foz do Ca, en Portugal y la importancia del yacimiento: sintesis de una polemica y planteamientos. In MACIEL, M. JUSTINO (coord.), Miscellania de homenagem ao Professsor Bairro Oleiro, Edies Colibri, Lisboa, pp. 45-54. BENDER, B. 1993. Introduction. Landscape Meaning and Action, in B. BENDER (ed.), Landscape, Politics and Perspectives, Berg, New York/Oxford, pp. 1-17 BENITO DEL REY, L., GRANDE DEL BRO, R. 1992. Santuarios Rupestres Prehistricos en las provincias de Zamora y Salamanca, Grficas Cervantes, Salamanca. 1993. Estaciones de grabados rupestre en la comarca cacerea de las Hurdes. Zephyrus, vol. XLVI, pp. 215-225. 1995. Petroglifos prehistricos en la comarca cacerea de las Hurdes. Ed. Librera Cervantes, Salamanca. 89 pgs. 2000. Santuarios rupestres prehistricos en el centrooeste de Espaa, Librera Cervantes, Salamanca. 2002. Art Rupestre dans la Grotte du Parpall (Ganda, Valencia). Inora 33, pp. 7-11. Foix. BERGMANN, L. 1995. Nuevas cuevas con pinturas rupestres en el trmino municipal de Tarifa. III Jornadas de Historia del Campo de Gibraltar, Octubre de 1994. Almoraima. Revista de Estudios Campogibraltareos, 13: 51-61. Edita Mancomunidad de Municipios del Campo de Gibraltar. Cdiz. 1996a. Los grabados paleolticos de la cueva del Moro (Tarifa, Cdiz): el arte rupestre del paleoltico

[ 467 ]

BIBLIOGRAFA GENERAL

ms meridional de Europa. Almoraima. Revista de Estudios Campogibraltareos, 16: 9-26. Edita Mancomunidad de Municipios del Campo de Gibraltar. Cdiz. 1996b. La Cueva del Moro (Tarifa). El arte paleoltico ms meridional de Europa. Aljaranda, 21: 9-11. Ed. Ayuntamiento de Tarifa. BERGMANN, L., CARRERAS, A. M., GOMAR, A. M., RUIZ, A. En prensa. La fauna gaditana en el arte sureo. III Jornadas de Historia Natural de Cdiz. 2006. BERNALDO DE QUIRS, F. 1994. Reflexiones en la cueva de Altamira, Monografas, n 17, Museo y Centro de Investigacin de Altamira, pp. 261-267. BERNALDO DE QUIRS, F., NEIRA, A. 1991. Le Palolithique suprieur dans le Bassin du Duero. En M. OTTE Ed. Le Palolithique suprieur europen. Bilan quinquennal. Etudes et Recherches Archologiques de lUniversit de Lige. Lige. pp. 281-283. BERNALDO DE QUIRS, F., NEIRA CAMPOS, A., FERNNDEZ RODRGUEZ, C. 1996. Panorama del Paleoltico Superior y Epipaleoltico en el Norte de la cuenca del Duero. R. DE BALBN BEHRMANN, P. BUENO RAMIREZ, eds: II Congreso de Arqueologa Peninsular, T. I. Paleoltico y Epipaleoltico. Zamora: 367-382. BETTENCOURT, A. M. S., REBLO, T. M. H. 1988/89. Monumentos megalticos da Serra do Arestal (Sever do Vouga-Vale de Cambra). Inventrio preliminar, Portuglia, nova srie, Porto IX-X, pp. 7-30. BETTENCOURT, A. M. S., SANCHES, M. J. 1998. Algumas questes sobre a Idade do Bronze do Norte de Portugal, in R. FBREGAS VALCARCE (ed.), A Idade do Bronze en Galicia. Novas perspectivas. Cadernos do Seminrio de Sargadelos 77. Edicios do Castro, A Corua, pp. 13-45. BICHO, N. 2000. Technological change in the final upper Paleolithic of Rio Maior, Tomar, Arkeos 8, Thse de Doctorat de la Southern Methodist University soutenue en 1992 (Dallas, U.S.A.). BICHO, N., STINER, M., LINDLY, J., FERRING, C. R. 2003. O Mesoltico e o Neoltico antigo da costa algarvia. GONALVES. V. ed: Muita gente, poucas antas. Trabalhos de Arqueloga, 23. Lisboa:15-22. BLAS CORTINA, M. A. de 1997. El arte megaltico en el territorio Cantbrico: un fenmeno entre la nitidez y la ambiguidad, Brigantium 10, A Corua, pp. 69-89. BOSCH-GIMPERA, P. 1954. La Edad del Bronce en la Pennsula Ibrica, Archivo Espaol de Arqueologia, vol. XXVIII, n 89-90, Madrid, pp. 45-92.

BOVEDA, M. J., CAIZO, J. A., VILASECO, X. I. 2000. Places to Engrave, Places do Die: Rock Art and Burial Cists of the Bronze Age in the North-west Iberian Peninsula. In NASH, G., ed. Signifying Place and Space: World Perspectives of Rock Art and Landscape. Oxford: Archeopress, pp. 49-57. BOURDIEU, P. 2002. Esboo de uma teoria da prtica Precedido de Trs Estudos de Etnologia Cabila, Oeiras, Celta Editora. BRADLEY, R. 1997. Rock art and the Prehistory of Atlantic Europe. Signing and the land. Routledge. 1990. The Passage of Arms: an archaeological analysis of prehistoric hoards and votive deposits, Cambridge University Press, Cambridge. 1997. Rock art and the Prehistory of Atlantic Europe. Signing the Land, Routledge, London/New York. 1998. The significance of monuments. On shaping the human experience in Neolithic and Bronze Age Europe. Routledge, London/New York. 2000. An Archaeology of Natural Places. Routledge, London/New York. 2002. Access, style and imagery: the audience for prehistoric rock art in Atlantic Spain and Portugal, 4000-2000 BC, Oxford Journal of Archaeology, 21, Oxford, pp. 231-247. BRADLEY, R.-CRIADO, F., FBREGAS, R. 1993-1994. Petroglifos en el paisage: nuevas perspectivas sobre el arte rupestre gallego, Minius, II-III, Ourense, pp. 17-28. 1994. Los petroglifos como forma de apropriacin del espacio: alguns ejemplos gallegos, Trabajos de Prehistoria, 51 (2), Madrid, pp. 159-168. 1994-95. Arte rupestre y paisaje prehistrico en Galicia: resultados del trabajo de campo entre 1992 y 1994, Castrelos, 7-8, pp. 67-95. 1995. Rock art and the prehistoric landscape of Galicia. Proceedings of the Prehistoric Society, 61:341-370. BRADLEY, R., FBREGAS, R. 1996. Petroglifos Gallegos y Arte Esquemtico : una propuesta de trabajo: Complutum Extra, 6 (II), pp. 103-110. 1998. Crossing the border: contrasting styles of rock art in the Prehistory of north-west Iberia, Oxford Journal of Archaeology, 17 (3), Oxford, pp. 287-308. 1999. La Ley de Frontera: grupos rupestres Galaico y Esquemtico y Prehistoria del Noroeste de la Pennsula Ibrica, Trabajos de Prehistoria, 56, n 1, Madrid, pp. 103-114.

[ 468 ]

ARTE PREHISTRICO AL AIRE LIBRE EN EL SUR DE EUROPA

BRADLEY, R., FBREGAS, R., VALCARCE, R., ALVES, L. B., VILASECO VZQUEZ, X. I. 2005. El Pedroso A prehistoric cave in Castille, Journal of Iberian Archaeology, vol. 7, Porto, pp. 125-156. BRANDO, D. de P. 1959-60. Ara dedicada a Jpiter na Igreja de Vila Nova de Fozcoa. Humanitas. Coimbra. 11-12, pp. 66-70. 1961. Insculturas do Monte de Eir, Penha-Longa (Marco de Canaveses), Lucerna, vol. 1(2), pp. 45-58. BREUIL, H. 1921. Nouvelles cavernes ornes paleolithiques dans la province de Mlaga. LAnthropologie, Vol. 31: 239-253. Pars. 1933-1935: Les peintures rupestres schmatiques de la Peninsule Ibrique, Lagny. 1934. Presidential address, Proceedings of the Prehistoric Society of East Anglia, 7, pp. 289-322. 1960. Les roches peintes palolithiques de lEspagne oriental. Documentos preparatorios de la sesin Burg Warstenstein. 1974. Quatre cents sicles dArt Parital. Editions Max Fourny. Pars. BREUIL, H., BURKITT, M. C. 1929. Rock Paintings of Southern Andalusia. A description of a Neolithic and Copper Age Art Group. Clarendon Press, Oxford, XII, 88 pgs., 54 figs. y XXXIII lms. BREUIL, H., OBERMAIER, H., VERNER, W. 1915. La Pileta a Benaojn (Mlaga). Institut de Paleontologie Humaine, Fondation Albert, I Prince de Monaco, Mnaco, 1915. BRITO, J. P. DE. 1992. Tesouros: o passado, o presente e o risco de desordem, Trabalhos de Antropologia e Etnologia, vol. XXXII (1-4), Porto, 47-70. BRCK, J. 2005. Experiencing the past? The development of a phenomenological archaeology in British prehistory, Archaeological Dialogues, 12 (1), Cambridge University Press, pp. 45-72. BUENO RAMREZ, P. 2000. El espacio de la muerte en los grupos neolticos y calcolticos de la Extremadura espaola. Extremadura Arqueolgica, VIII. El Megalitismo en Extremadura. Homenaje a E. Dieguez: 35-80. BUENO, P., BALBN, R. de. 1992. Lart mgalithique dans la Pninsule Ibrique. Une vue densemble. LAnthropologie, Pars, t. 96, ns 2-3; pp. 499-572. 1998. The origin of the megalithic decorative system :graphics versus architecture. Journal of Iberian Archaeology, vol. O. Porto: 53-68.

2000a. Art mgalithiques art en plein air. Approches de la dfinition du trritoire pour les groupes producteurs de la Pninsule Ibrique. LAnthropologie, 104. Pars : 427-458. 2000b. La grafa megaltica como factor para la definicin del territorio. Arkeos, 10. pp. 129-178. 2000c. Arte megaltico en la Extremadura espaola. Homenaje a Elas Diguez Luengo. Extremadura Arqueolgica, VIII: El Megalitismo en Extremadura: 345-379. 2001. Le sacr et le profane: notes pour linterprtation des graphies prhistoriques pninsulaires. Rvue Archologique de lOuest, suppl. N 9. pp. 141-148. 2002. LArt mgalithique pninsulaire et lart mgalithique de la faade atlantique: un modle de capilarit appliqu art post-palolitique europen, LAnthropologie, t. 106, Paris, pp. 603-646. 2003a. Una geografa cultural del arte megaltico ibrico: las supuestas reas marginales. In: BALBN, R. DE BUENO, P., Eds. Primer Symposium internacional de Arte Prehistrico de Ribadesella. El arte prehistrico desde los inicios del siglo XXI. Ribadesella: 291-313. 2003b. Grafas y territorios megalticos en Extremadura. Muita gente, poucas antas? Origens, espaos e contextos do megalitismo. Trabalhos de Arqueologa, 25. Lisboa: 407-448 2006a. Between power and mithology: evidence of social inequality and hierarchisation in Iberian megalithic art. En P. DIAZ DEL RO y L. GARCA SAN JUAN eds.:Social Inequality in Iberian Late Prehistory. Bar International Series, XXX. 2006b. Arte megaltico en la Pennsula Ibrica:contextos materiales y simblicos para el arte esquemtico. En J. MARTNEZ GARCA y M. HERNNDEZ PREZ eds.: Arte rupestre Esquemtico en la Pennsula Ibrica. Comarca de Los Vlez. 2006, 57-84. 2006c. Arte parietal megaltico en la Pennsula Ibrica. En F. CARRERA RAMIREZ y R. FBREGAS VALCARCE: Arte Parietal Megaltico en el Noroeste peninsular. Conocimiento y conservacin. Santiago de Compostela: 153-212. 2006d. Cervids et serpents dans la mythologie funraire du mgalithisme ibrique. Anthropozoologica, 41: 85-102. BUENO, P., BALBN, R. de, ALCOLEA, J. J. 2003. Prehistoria del lenguaje en las sociedades cazadoras y productoras del sur de Europa. En: R. DE BALBN y P.

[ 469 ]

BIBLIOGRAFA GENERAL

BUENO Eds: El Arte Prehistrico desde los inicios del siglo XXI. Ribadesella 2003. pp. 13-22. BUENO, P., BALBN, R. DE, BARROSO. 2004a. Application dune mthode danalyse du territoire partir de la situation des marqueurs graphiques lintrieur de la Pninsule Ibrique:le Tage International. LAnthropologie 108, pp. 653-710. 2004b. Arte Megaltico en Andaluca:una propuesta para su valoracin global en el mbito de las grafas de los pueblos productores del Sur de Europa. Mainake, XXVI. Mlaga, 29-62. 2005a. El dolmen de Azutn (Toledo) Areas de habitacin y reas funerarias en la cuenca interior del Tajo. UAH. Diputacin de Toledo. Monografas 02. 2005b. Hierarchisation et mtallurgie. Les statues armes de la Pninsule Ibrique. L Anthropologie, 109. Pars, 577-640. BUENO, P., BALBN, R. DE, BARROSO, R., ALDECOA, A., CASADO, A. 2000. Arte megaltico en el Tajo:los dlmenes de Alcntara. Cceres. Espaa. Pr-historia Recente da Pennsula Ibrica. Porto:481-496, VI lms. BUENO, P., BALBN, R. DE, BARROSO, R., ALDECOA, A., VILLA, R., MORALEDA, A. 1999a. El dolmen de Navalcn. El poblamiento megaltico en el Guadyerbas. Diputacin de Toledo. 136 p. BUENO, P., BALBN, R. DE, BARROSO, R., ALDECOA, A., CASADO, A. GILES, F., GUTIRREZ, J. M. CARRERA, F., 1999b. Estudios de arte megaltico en la necrpolis de Alberite. Papeles de Historia. Ubrique, 4: 35-60. BUENO, P., BALBN, R. de., DAZ-ANDREU, M., ALDECOA, A. 1998. Espacio habitacional/espacio grfico. Grabados al aire libre en el trmino de la Hinojosa (Cuenca). Trabajos de Prehistoria 55 (1): 101-120. BUENO, P., BARROSO, R., BALBN, R. DE., CARRERA, F. 2006. Megalitos y marcadores grficos en el Tajo Internacional: Santiago de Alcntara (Cceres).Ayuntamiento de Santiago de Alcntara. BUENO RAMREZ, P., BARROSO BERMEJO, R., JIMNEZ SANZ, P. 2002. Culturas productoras, culturas metalrgicas y grafas en la provincia de Guadalajara. Una revisin historiogrfica. Actas del Primer Simposio de Arqueologa de Guadalajara. Guadalajara, 2002; pp. 47-64. BUENO, P., JIMNEZ, P., BARROSO, R. 1995. Prehistoria Reciente en el Noreste de Guadalajara. Arqueologa en Guadalajara. Toledo, 1995; pp. 72-95.

CABRAL, A. A. D. 1963. Histria da cidade de Calbria em Almendra (Subsdios). Porto: Casa da Beira Alta. CABR ACUIL, J. 1912-1916. Catlogo arqueolgico, histrico, artstico y monumental de la provincia de Soria, II: Neoltico y Edad del Cobre. (Indito). 1915. El arte rupestre en Espaa, Memorias de la Comisin de Investigaciones Prehistricas y Paleontolgicas, 1, Madrid. 1934. Las cuevas de los Casares y de la Hoz. Archivo Espaol de Arte y Arqueologa, n 30. pp. 225-254. 1941. Pinturas y grabados rupestres, esquemticos, de las provincias de Segovia y Soria, Archivo Espaol de Arqueologa, XLIII, pp. 316-344, Madrid. CACHO, C., PREZ, S. 1997. El Magdaleniense de la Meseta y sus relaciones con el Mediterrneo Espaol: El abrigo de Buenda (Cuenca). En El Mn Mediterrani desprs del Pleniglacial (18.000-12.000 BP). Col. loqui. Banyoles. pp. 263-274. CACHO, C., RIPOLL, S. 1987. Nuevas piezas de arte mueble en el Mediterrneo Espaol. Trabajos de Prehistoria, 44: 35-62. CACHO, C., RIPOLL, S., MUNICIO, L. 2001. Lart mobilier dEstebanvela (Segovia, Espagne). En Les prmiers hommes modernes de la Pninsule Ibrique. Actes du Colloque de la Commision VIII de la U.I.S.P.P. pp. 263-278. CACHO, C., RIPOLL, S., JORD, J. F., MUOZ, F., YRAVEDRA, J., MAICAS, R. 2003. El registro arqueolgico del Pleistoceno Superior Final en el abrigo de la Pea de Estebanvela (S. de la cuenca del Duero, Segovia, Espaa). XI Reunin nacional de Cuaternario, Oviedo, 2003, AEQUA, pp. 191-198. CALADO, M. 1997. Cromlechs alentejanos e a arte megaltica. Brigantium, 10. La Corua, 289-297. 2004a. Menires do Alentejo Central genese e evoluo da paisagem megaltica regional. Tesis doctoral. Lisboa. 2004b. Entre o ceu e a Terra. Menires e arte rupestre no Alentejo Central. Sinais da pedra. Cd. Rom. CALADO, M., ROCHA, L. 2004. Relatorio da escavao do povoado pr- histrico de Aguas Fras-Rosario. Campanha 1. Recogido en M. Calado, Menires do Alentejo Central. Tesis Doctoral. Universidad de Lisboa. CALADO, D., NIETO, J. M., NOCETE, F. 2004. Menires, smbolos e organizao social. O extremos SW peninsular. Sinais da Pedra. Cdrom.

[ 470 ]

ARTE PREHISTRICO AL AIRE LIBRE EN EL SUR DE EUROPA

CANINAS, J., HENRIQUES, F., BATATA, C., BATISTA, A. 2004. Novos dados sobre a Pr-historia Recente da Beira interior Sul. Megalitismo e arte rupestre no concelho de Oleiros. Estudos Castelo Branco,nova serie, n 3. pp. 3-30. CANTALEJO, P. La cueva de Malalmuerzo (Mocln, Granada): nueva estacin con arte rupestre paleoltico en el rea mediterrnea. Antropologa y Paleoecologa Humana, 3: 59-99. Granada. CMARZ POZA, A. 1997. Por las sendas pinariegas de Urbin, Revista de Soria. II poca, nm. 18, pp. 21-28. Soria. CARRASCO RUS, J., NAVARRETE ENCISO, M. S., PACHN ROMERO, J. A. 2006. Las manifestaciones rupestres esquemticas y los soportes muebles en Andaluca, in J. MARTNEZ GARCA e M. S. HERNNDEZ PREZ (eds.), Arte rupestre Esquemtico en la Pennsula Ibrica. Comarca de Los Vlez, pp. 85-118. CARRERA, F., BUENO, P., BARROSO, R.,BALBN, R. DE. 2007. Recuperacin patrimonial de arte prehistrico: los abrigos de El Buraco y La Grajera, Santiago de Alcntara, (Cceres). Ayuntamiento de Santiago de Alcntara ISBN-10:84-611-4500-3, ISBN -13:978-84-6114500-3. CARTAILHACC, E. 1885. Oeuvres indites des artistes chasseurs de rennes. Matriaux pour lhistoire primitive et naturelle de lHomme, XIX, pp. 63-75. CARVALHO, A. F. de, ZILHO, J., AUBRY, T. 1996. Vale do Ca. Arte Rupestre e Pr-Histria. Parque Arqueolgico do Vale do Ca, Ministrio da Cultura. Lisboa. CASABO BERNARD, J. 2004. Paleoltico Superior Final y Epipaleoltico en la Comunidad Valenciana. MARQ. Serie mayor 3. CASEY, E. S. 1996. How to get from space to place in a fairly short strecht of time. Phenomenological prolegomena in FELD S. e BASSO, K. H. (eds.) Senses of Place, School of American Research Advanced Seminar Series, pp. 13-52. CASSEN, S., VAQUERO LASTRES, J. 2004. El deseo pasmado. Sinais de Pedra. Evora. CdRom. CERRILLO CUENCA, E. 2005. Los primeros grupos neolticos de la cuenca extremea del Tajo. BAR International Series 1393. CERRILLO CUENCA, E., PRADA GALLARDO, A., GONZLEZ CORDERO, A., HERAS, F. J. 2002. La secuencia cultural de las primeras sociedades productoras en Extremadura:una datacin absoluta del yacimiento de Los Barruecos (Malpartida de Cceres, Cceres). Trabajos de Prehistoria, 59, 2:101-111.

CHIPPINDALE, C., NASH, G. 2004. The Figured Landscapes of Rock-Art. Looking at Pictures in Place. Cambridge University Press, Cambridge. CHOLLET, A., DUJARDIN, V. 2005. La grotte de Bois-Ragot Gouex (Vienne). Magdalnien et Azilien. Essais sur les hommes et leur environement. Societ Prhistorique Franaise. Mm. XXXVIII. CHOLLOT, M. 1964. Muse des Antiquits Nationales. Collection Piette, art mobilier prhistorique. ditions des Muses nationaux, 479 pp. CLOTTES, J. 2002. World Rock Art. Los Angeles. Getty Publications. CLOTTES, J., ALTEIRAC, A., SERVELLE, C., 1981. Oeuvres dart mobilier magdalniennes des anciennes collections du Mas dAzil. Bulletin de la Socit Prhistorique de lArige, XXXVI, pp. 37-70. CLOTTES, J. e J. COURTIN, J. 1992. La Grotte Cosqueur. Peintures et Gravures de la Caverne Engloutie, Paris, ditions du Seuil. CLOTTES, J., LEWIS-WILLIAMS, J. D. 1996. Les chamanes de la prhistoire. Transe et magie dans les grotes ornes. Pars, Ed. Le Seuil. COIXO, A. do N. S. 2000. Carta Arqueolgica do Concelho de Vila Nova de Foz Ca. Vila Nova de Foz Ca: Cmara Municipal de Vila Nova de Foz Ca. COLECTIVO BARBAN. 1998. Nuevas pinturas rupestres en la provincia de Cceres: 42 nuevos abrigos en el Parque Natural de Monfrage. Revista de Arqueologa, ao XIX, n 212, pp. 12-17. COLLADO, H. 2003. Nuevas representaciones de Arte Paleoltico en Extremadura. C.A.E.A.P. Veinticinco aos de investigaciones sobre el patrimonio cultural de Cantabria, pp. 111-121. 2004. Un nuevo ciclo de arte prehistrico en Extremadura:el arte rupestre de las sociedades de economa cazadora recolectora durante el Holoceno inicial como precedente del arte rupestre esquemtico en Extremadura. Sinais da Pedra. Evora. Cdrom. 2006. Manifestaciones rupestres de estilo levantino en Extremadura. (en prensa). COLLADO, H., FERNNDEZ, M., GIRN, M. 2001. Paleolithic Rock Art in Manzanez Mill Area (Alconchel-Cheles, Badajoz) Arkeos: perspectivas em dilogo, n 12, 2001, pp. 29-64. COLLADO, H., RIPOLL, S. 1996. Una nueva estacin paleoltica en Extremadura. Los grabados de la cueva de la

[ 471 ]

BIBLIOGRAFA GENERAL

Mina de Ibor (Castaar de Ibor, Cceres). Revista de Estudios Extremeos. Tomo LII, n 2, pp. 383-399. COMPSITO 2004. Conservao das rochas com gravuras do Vale do Ca: estudo e proposta de interveno (Ncleo da Canada do Inferno). Relatrio entregue pela Compsito, Lda ao PAVC no mbito do projecto de experimentao prvia de solues de conservao para a arte rupestre do Vale do Ca. CONDE BERDS, M. J. 1998. Estado actual de la investigacin sobre la cermica ibrica pintada de poca plena y tarda [Em linha]. In Revista de Estudios Ibericos, 3 El mundo Ibrico: una dcada de investigaciones [19851995] 2. parte. [citado em 21 de Setembro de 2006]. Disponvel em <http://www. ffil. uam. es/reib3/>. CORCHN, M. S. 1985. Caractersticas tcnicas y culturales del arte parital paleoltico: su proyeccin en la Meseta. Studia Zamorensia Historica, vol. VI. pp. 223-271. 1986. El Arte Mueble Paleolitico Cantabrico: Contexto y Analisis Interno, Madrid, Centro de Investigacion y Museo de Altamira [Monografias, 16]. 1989. Datos sobre el epipaleoltico en la Meseta Norte:la cueva del Nspero (Burgos:Espaa). Zephyrus, XLI-XLII:85-100. 2002. El Tardiglaciar y la transicin al Postglaciar en la Meseta Norte espaola: Una visin de sntesis. Zephyrus, LV, pp. 85-142. 2006. Las cuevas de La Griega y Palomera (Ojo Guarea) y la cuestin de la cronologa del Arte Paleoltico en la Meseta. En: DELIBES DE CASTRO, G., y DIEZ MARTN, F., eds: El Paleoltico Superior en la Meseta Espaola, Studia Archaeologica n 94, Valladolid, pp. 75-111. CORCHN, M. S. Coord. 1997. La cueva de La Griega de Pedraza (Segovia). Arqueologa en Castilla y Len, 3. Junta de Castilla y Len. CORCHN, S., LUCAS, R., GONZLEZ TABLAS, F., BECARES, J. 1991. El arte rupestre prehistrico en la regin castellano-leonesa. Zephyrus, XLI-XLII, Salamanca. pp. 7-18. CORCHN, M. S., VALLADAS, H., BECARES, J., ARNOLD, M., TISNERAT, N., CACHIER, H. 1996. Datacin de las pinturas y revisin del Arte Paleoltico de Cueva palomera (Ojo Guarea, Burgos, Espaa). Zephyrus, 49, 1996, pp. 37-60. CORDEIRO, A. M. R., REBELO, F. 1996. Carta geomorfolgica do vale do Ca a jusante de Cidadelhe. Cadernos de Geografia. Coimbra. 15, pp. 11-33.

CORREIA, V. H., RECAREY, M. A. 1988. Insculturas rupestres da Serra da Gvea, Sra da Encarnao, Actas do Colquio Manuel de Boaventura 1985 Arqueologia, Esposende, pp. 93-111. COSME, S. 1998. Projecto de investigao arqueolgica do territrio do Monte do Castelo (Almendra). In LIMA, A. C. P. S., ed. - Terras do Ca: da Malcata ao Reboredo: os valores do Ca. Maia: Estrela-Ca, p. 208-214. 2006. Proto-histria e romanizao entre o Ca e o gueda. Comunicao apresentada no III Congresso de Arqueologia de Trs-os-Montes, Alto Douro e Beira Interior: Debates no Vale do Ca, em Pinhel, a 17 de Maio. En prensa. Proto-histria e romanizao entre o Ca e o gueda. In III Congresso de Arqueologia de Trs-os-Montes, Alto Douro e Beira Interior (Vila Nova de Foz Ca, 15 a 20 de Maio de 2006). COSTAS GOBERNA, F. J., HIDALGO CUARRO, J. M., NOVOA LVAREZ, P., PEA SANTOS, A. de la. 1997. Aproximacin a las representaciones de cuadrpedos en el grupo galaico de arte rupestre, in F. J. COSTAS GOBERNA e J. M. HIDALGO CUARRO, Los motivos de fauna y armas en los grabados prehistricos del continente europeu, Asociacin Arqueolgica Viguesa, Serie Arqueologa Divulgativa, n 3, Vigo, pp. 53-84. COSTAS GOBERNA, F. J., HIDALGO CUARRO, J. M., PEA SANTOS, A. 1999. Arte Rupestre no sur da Ra de Vigo. Instituto de Estudios Viguenses, Vigo. COUREAUD, C. 1985. LArt Azilien. Origine et survivance. XX Suppl. Gallia Prhistoire. CNRS. Pars. COUTURIER, Dr. 1962. Le bouquetin des Alpes. Impr. Allier, Grenoble, 2 vol. 1564 pp. CRIADO BOADO, F. 1993. Espacio monumental y paisajes prehistricos en Galicia. Concepcions espaciais e estrategias territoriais na historia de Galicia. Asociacin Galega de Historiadores. Santiago de Compostela: 23-54. CRIADO BOADO, F., SANTOS ESTVEZ, M. 2006. Paisajes domsticos, Espacios Cerrados: los Espacios de la representacin y la Domesticacin del Paisaje en la Edad del Bronce, in J. MARTNEZ GARCA e M. HERNNDEZ PREZ (eds.), Actas del Congreso de Arte Rupestre Esquemtico en la Pennsula Ibrica. Comarca de Los Vlez, pp. 173-192. CUNHA, A. L., SILVA, E. J. L. 1980. Gravuras rupestres do Concelho de Valena. Montes dos Fortes (Taio),

[ 472 ]

ARTE PREHISTRICO AL AIRE LIBRE EN EL SUR DE EUROPA

Tapada do Ozo, Monte da Laje, Actas do Seminrio de Arqueologia do Noroeste Peninsular, vol. II, Guimares, pp. 121-131. CRUZ, D. 1995. Cronologia dos monumentos com tumulus do Noroeste peninsular e da Beira Alta Estudos Prhistricos 3, CEPBA, Viseu, pp. 81-112. 1998. Expresses funerrias e cultuais no Norte da Beira. In Actas do Colquio A Pr-histria na Beira Interior (Tondela, Nov. 1997). Viseu: Centro de Estudos Pr-histricos da Beira Estudos Prhistricos 8, pp. 149-166. CURA, M. 1997. Cuestiones generales en torno al neoltico y megalitismo. Extremadura Arqueolgica VII, pp. 141-149. CURADO, F. P. 1988-94. A propsito de Conimbriga e de Coniumbriga. Gaya. Vila Nova de Gaia. 6 I Congresso do Rio Douro, pp. 213-234. DAVIDSON, I. BAILEY, G. N. 1984. Los yacimientos, sus territorios de explotacin y la topografa. Boletn del Museo Arqueolgico Nacional. Madrid. 2, pp. 25-31. DELIBES, G. 1985. El Paleoltico. Los primeros asentamientos humanos en el valle del Duero. En Historia de Castilla y Len I. La Prehistoria del valle del Duero. Ambito. Valladolid. pp. 8-21. DELIBES, G., SANTONJA, M. 1986. El fenmeno megaltico en la provincia de Salamanca, Diputacin Provincial, Salamanca. DELLUC, B. G. 1978. Les manifestations graphiques aurignaciennes sur support rocheux des environs des Eyzies (Dordogne). Gallia Prhistoire, 21, 1 y 2. Pars. pp. 213-438. 96 figs. 1991. Lart parital archaque en Aquitaine. XXVII supplment Gallia Prhistoire. Editins du Centre National de la Recherche Scientifique. Pars. 393 pgs. 235 figs. 1999. El arte paleoltico arcaico en Aquitania de los orgenes a Lascaux. En 32.000 BP: Una odisea en el tiempo. Reflexiones sobre la definicin cronolgica del arte parietal paleoltico. pp. 145-166. 2003. Lart parital archaque du sud-ouest de la France la lumire des dcouvertes rcentes. En: R. de BALBN y P. BUENO eds. Primer Symposium Internacional de Arte Prehistrico de Ribadesella, Ribadesella, 2003, pp. 23-39. DELPORTE, H. 1990. Limage des animaux dans lart prhistorique. Paris, Picard, 254 pp.

DEL RIEGO, C. 2005. Arqueologa. Los primeros bercianos tambin dejaron documentos grficos, El Mundo. Jueves cientfico, 16 de junio de 2005, p. 6. DENDALETCHE, C. 1990. Animaux sauvages des Pyrnes. Milan ed. 168 pp. DERRICO, F. 1994. Lart grav azilien. De la technique la signification. XXXI sipplment Gallia Prhistoire. Edition du C. N. R. S. DERRICO, F., CACHO, C. 1994. Notation versus decoration in the Upper Palaeolithic. A case study from Tossal de la Roca. Alicante (Spain).Journal of Archaeological Science, 21:185-200. DERRICO, F., POSSENTI, L. 1999. Lart mobilier pipalolithique de la Mditerrane occidentale: comparaisons thmathiques et technologiques. XXIV Congrs Prhistorique de France. Les Facies leptolithiques du Nord-Ouest Mditerranen :milieux naturels et culturels. Pars: 93-116. DERRICO, F., SACCHI, D.,VANHAEREN, M. 2002. Analyse technique de laret grav de Fornols-Haut, Campme-France. Implications dans la datation des reprsentations de style palolithique lair libre. En D. Sacchi ed. Lart. Palolithique lair libre. Le paysage modifi par limage. Tautavel-Campme. pp. 75-86. DIEZ CORONEL I MONTULL, L. 1987. La roca con grabados de Mas de NOlives, en Torreblanca (Lrida).Ars Praehistrica, V/VI:71-102. DOMNGUEZ, A. 2005. Memoria final de la prospeccin intensiva y documentacin de arte rupestre en la ZEPA de la Serena: trminos municipales de Puebla de Alcocer, Esparragosa de Lares y Campanario. Indita. DOMINGO, I. 2005. Las formas de representacin de la figura humana. Arte Rupestre en la Comunidad Valenciana, pp. 279-291. DORN R. I. 1997. Constraining the age of the Ca valley (Portugal) engraving with radiocarbon dating. Antiquity 71 pp. 105-115. ECO, U. 1990. Os Limites da Interpretao, Lisboa, Difel. ESCUDERO LACUSSANT, G. 1900. Los Infantes de Lara. Historia y tradicin, Recuerdo de Soria, nm. 7 (2. p.), pp. 13-17, Soria. ESPARZA ARROYO, A. 1977. El castro zamorano del Pedroso y sus insculturas, Boletn del Seminario de Arte y Arqueologa, XLIII, pp. 27-39, Valladolid.

[ 473 ]

BIBLIOGRAFA GENERAL

ESTEVEZ ESCALERA, J., GASSIOT BALLB, E. 2002. El cambio en sociedades cazadoras litorales:tres casos comparativos. Rampas, V. Cdiz:43-83. FABIN GARCA J. F. 1985. El cerro del Berrueco. Revista de. Arqueologa. N. 56. pp. 6-17. 1986. La indstria ltica del yacimiento de la Dehesa en El Tejado de Bjar (Salamanca). Una Indstria de tipologia magdalenense en la Meseta. Numantia n 2, pp. 101-143. 1997. La difcil definicin del Paleoltico Superior en la Meseta. El yacimiento de la Dehesa (Salamanca) como exponante de la etapa Magdalenense final. In R. DE BALBN BERHMANN, P. BUENO RAMREZ. Eds.: II Congresso de Arqueologia Peninsular, Tomo I Paleoltico y Epipaleoltico, Zamora, 24-27/09/1996. pp. 219-237. FBREGAS VALCARCE, R., VILASECO VSQUEZ, X. I. 2004. El megalitismo gallego a inicios del siglo XXI, Mainake, XXVI, Mlaga, pp. 63-87. FERNANDES, A. P. B. 2003. O sistema de visita e a preservao da arte rupestre em dois stios de ar livre do Nordeste portugus: o Vale do Ca e Mazouco. Revista Portuguesa de Arqueologia. Lisboa. 6:2, pp. 5-47. 2004. O Programa de Conservao do Parque Arqueolgico do Vale do Ca: Filosofia, objectivos e aces concretas. Revista Portuguesa de Arqueologia. Lisboa. 7:1, pp. 5-37. 2005. Programa de conservao do Parque Arqueolgico do Vale do Ca: Primeiros resultados da estao sismolgica e da estao metereolgica em funcionamento no PAVC. Caviso. Vila Nova de Foz Ca. 7 (Actas do I Congresso de Arqueologia de Trs-os-Montes, Alto Douro e Beira Interior), pp. 159-166. 2006. Understanding an Unique Conservation Work Environment: The Case of the Ca Valley Rock Art Outcrops. In RODRIGUES, J. D. ; MIMOSO, J. M., (ed.), Theory and Practice in Conservation: A Tribute to Cesare Brandi (Proceedings of the International Seminar), Laboratrio Nacional de Engenharia Civil, Lisboa, p. 323-332. FERNANDES, A. P. B., MARQUES, M. L., RODRIGUES, M., BLANES, F., COSTA, C. En prensa. Estudo das formas de degradao de filitos com gravuras rupestres no Vale do Ca. In Actas do VII Congresso Nacional de Geologia, Universidade de vora, vora, 2006.

FERNNDEZ, M. 2006. Memoria final de la prospeccin en el rea interior del Tajo Internacional. TT. MM.: Ceclavn, Zarza la Mayor y Acehuche. Indita FERNNDEZ, M., GIRN, M., CRIADO, A. 2004. Memoria de los trabajos de prospeccin en el Parque Natural de Monfrage. Indita. FERNNDEZ, J., GUILLEM, P. M., MARTNEZ VALLE,, R., GARCA, R. M. 2002. El contexto arqueolgico de la Cova dels Cavalls: poblamiento prehistrico y Arte Rupestre en el tramo superior del Riu de les Coves. En R. MARTNEZ y V. VILLAVERDE (Coor.): La Cova dels Cavalls en el Barranc de la Valltorta. Monografas del Instituto de Arte Rupestre. Museu de la Valltorta, 1, 49-73. Valencia: Generalitat Valenciana. FERNNDEZ, J., GUILLEM, P. M., MARTNEZ VALLE, R., PREZ, R. 2005. Nuevos datos sobre el Neoltico en el Maestrazgo: el Abric del Mas de Mart (Albocsser). III Congresos del Neoltico en la Pennsula Ibrica: 879-887. Santander. 2003. FERNNDEZ GMEZ, F., LPEZ FERNNDEZ, M. T. 1990. Secuencia cultural de El Raso de Candelada (vila), Nvmantia, III, pp. 95-124, Valladolid. FERNNDEZ MARTNEZ, V. M., RUIZ ZAPATERO, G. 1984. El anlisis de territorios arqueolgicos: una introduccin crtica. Arqueologa Espacial. Teruel. 1, pp. 55-71. FERNNDEZ-TRESGUERRES, J. 1980. El aziliense en las provincias de Asturias y Santander. Santander. FERREIRA, A. de B. 1978. Planaltos e montanhas do Norte da Beira: Estudo de geomorfologia. Lisboa: Centro de Estudos Geogrficos. FERREIRA DA SILVA, A., RIBEIRO, M. L. 1991. Carta geolgica de Portugal. Notcia explicativa da folha 15-A, Vila Nova de Foz Ca, Lisboa, Servios Geolgicos de Portugal. FINN, P.; HALL, N. 1996. Removal of iron fastenings and iron stains from sites in the Grampians. In THORN, A.; BRUNET, J., eds. - Preservationof Rock Art. Melbourne. Australian Rock Art Research Association, pp. 65-71. FORTEA, F. J. 1975. Los complejos microlaminares y geomtricos del Levante espaol. Universidad de Salamanca. 1978. Arte Paleoltico del Mediterrneo espaol. Trabajos de Prehistoria. 35. pp. 99-149. 1981. Investigaciones en la cuenca media del Naln, Asturias(Espaa).Noticia y primeros resultados. Zephyrus, XXXII-XXXIII, pp. 5-16.

[ 474 ]

ARTE PREHISTRICO AL AIRE LIBRE EN EL SUR DE EUROPA

1989. Cuevas de La Lluera. Avance al estudio de sus artes parietales. En M. R. GONZLEZ MORALES ed. Cien aos despus de Sautuola. Estudios en homenaje a Marcelino Sanz de Sautuola en el Centenario de su muerte. Diputacin Regional de Cantabria. Santander. pp. 189-202. 1990. Abrigo de La Via. Informe de las campaas 1980-1986. Excavaciones Arqueolgicas en Asturias pp. 55-68. 1992. Abrigo de La Via. Informe de las campaas 1987-1990. Excavaciones Arqueolgicas en Asturias pp. 19-28. 1994. Los santuarios exteriores en el Paleoltico cantbrico. Complutun, n 5. pp. 203-220. FORTEA PREZ, F. J., GIMNEZ GMEZ, M. 1972-73. La cueva del Toro. Nueva estacin malaguea con arte paleoltico. Zephyrus, XXIII-XXIV: 5-17. Salamanca. FOSSATI, A. 1996. The Iron Age in the Rock Art of Vermelhosa, Portugal [em linha]. In Tracce. 5. 26 de Outubro de 1996. [citado em 17 de Fevereiro de 2003]. Disponvel em <http:// www. geocities. com/ RainForest/ 3982/coaferro. html>. FRADE, H. 1998. Ara a Jpiter da Civitas Coberlcorum. Ficheiro Epigrfico. Coimbra. 58, p. n 266. FRADKIN, A., ANATI, E. 2001. Valcamonica preistorica: Guida ai parchi archeologici. Capo di Ponti: Centro Camuno di Studi Preistorici. FREITAS, A., SANTOS, M. F., ROLO, J. M. F. 1994. Notcia preliminar sobre Fraga das Passadas (Valpaos, Portugal), Zephyrus, vol. XLVIII, Salamanca, pp. 353-363. FULLOLA, J. M., VIAS, R. 1985. El primer grabado parietal naturalista en cueva de Catalua: la Cova de la Taverna (Margalef de Montsant, Priorat, Tarragona). Caesaraugusta, 61-62: 67-78. FULLOLA PERICOT, J. M., VIAS R., GARCA ARGUELLES, P. 1990. La nouvelle plaquette grave de Sant Gregori (Calatogne, Spagne). LArt des Objets au Palolithique. Tome 1. Lart mobilier et son contexte. pp. 279286. GARCA, J. J. 1997. La pintura rupestre esquemtica en la provincia de Cceres. Extremadura Arqueolgica VII, pp. 119-140. GARCA, N., ARSUAGA, J. L. 2003. Last Glaciation cold-adapted faunas in the Iberian Peninsula. En J. REUMER, J. de Vos y D. MOL eds. Advances in Mamooth Research. Rtterdam. pp. 159-170.

1999. Sobre la organizacin cronolgica de las manifestaciones grficas del Paleoltico superior. Perplejidades y algunos apuntes desde la regin cantbrica. En 32. 000 BP: Una odisea en el tiempo. Reflexiones sobre la definicin cronolgica del arte parietal paleoltico. pp. 123-144. GARCA DEZ M., AUBRY T. 2002. Grafismo mueble en el Valle de Ca (Vila Nova de Foz Ca, Portugal): la estacin arqueolgica de Fariseu. Zephyrus 55, 2002, pp. 157-182. GARCA DEZ, M., ABARQUERO MORAS, J. L., GMEZBARRERA, J. A., PALOMINO LZARO, A. e. p. Las pinturas rupestres de la Covacha de Las Cascarronas (Becerril del Carpio, Palencia), Sautuola, en prensa. GARCA DEZ, M., LUS, L. 2003. Jos Alcino Tom e o ltimo ciclo artstico rupestre do Vale do Ca: um caso de etnoarqueologia, Estudos Pr-Histricos, Vol. X-XI, 2002-2003, CEPBA, Viseu, pp. 199-223. GARCA DEZ, M., MARTN I UIXAN, J., GENE, J., VAQUERO, 2002. La plaqueta grabada del Mol del Salt (Vimbod, conca de Barber) i el grafisme paleolitic/epipaleolitic a Catalunya. Cypsela, 14; pp. 159-173. GARCA DEZ, M., RODRIGUES, A. F. C., MAURCIO, J. M. G. 2001. Relatrio dos Trabalhos Arqueolgicos do Projecto de Aproveitamento Hidroelctrico do Alto Ca, Crivarque (Relatrio no publicado, entregue ao IPA em Dezembro de 2001). GARCA ROBLES, M. R. 2003. Aproximacin al territorio y el hbitat del Holoceno inicial y medio. Datos arqueolgicos y valoracin del registro grfico en dos zonas con Arte levantino. La Rambla Carbonera (Castelln) y la Rambla Seca (Valencia). Tesis doctoral indita. Universitat de Valencia. GARCA ROBLES M. R., VILLAVERDE BONILLA, V. 2002. Quelques conventions caractristiques des niveaux anciens du Parpall. Les graphismes du Gravettien et du Solutren ancien, comparaison avec lart rupestre du Ca. In: Lart palolithique lair libre. Le paysage modifi par limage. Tautavel- Campme, 7-9 octobre 1999, UMR 5590 du CNRS Tautavel. D. Sacchi (dir.). GAEP & GOPR (ed.). pp. 59-64. GARRIDO, R., GUTIRREZ, E., RODRGUEZ, F. J. 2000. Grabados rupestres al aire libre en el entorno de Tiermes. Algunas consideraciones respecto a su cronologa y contexto cultural. Actas Congreso Internacional de Arte Rupestre Europea, Vigo, ed. en Cd-Rom, ponencia 23.

[ 475 ]

BIBLIOGRAFA GENERAL

GARRIDO PENA, R.-MUOZ LPEZ-ASTILLEROS, K. 2000. Visiones sagradas para los lderes. Cermicas campaniformes con decoracin simblica en la Pennsula Ibrica. Complutum, 11:285-300. GEERTZ, C. 1973. The Interpretation of Cultures, Basic Books, New York GIRN, M., FERNNDEZ, M. 2003. Prospeccin, catalogacin e inventario de pintura rupestre en la Siberia Extremea (Sector Sur). Indita. GIRY, A. 1894. Manuel de diplomatique: diplmes et chartes, chronologie technique, lments critiques et parties constitutives de la teneur des chartes, les chancelleries, les actes privs. Hachette, Paris, p. 944. GOMES, M. V. 1983. Arte esquemtica do Vale do Tejo. Zephyrus, vol. XXXVI, pp. 277-285. 1989a. A arte rupestre do Vale do Tejo. Um santuario pr-histrico. Cuadernos de San Benito, vol. 2; pp. 49-75. 1989b. Arte rupestre e contexto arqueolgico, Almansor, vol. 7, Montemor-o-Novo: 225-269. 1990. A rocha 49 de Fratel e os perodos estilizadoesttico e estilizado-dinmico da arte do Vale do Tejo. Homenagen a J. R. dos Santos Junior. Lisboa, vol. I:151-177. 1997. Megalitismo do Barlovento algarvio. Nova sntese. Setbal Arqueolgica, vols. 11-12. 1997; pp. 147-190. 1999. Gruta do Escoural. IPAR, Lisboa. 2000. A Rocha 175 de Fratel-Iconografa e interpretaao. Estudos Pr-histricos, vol. VIII;81-112. 2001. Arte rupestre do vale do Tejo (Portugal). Antropomorfos (estilos, comportamientos, cronologas e interpretaoes). Semitica del arte prehistrico. Servicio de estudios valencianos. Serie Arqueolgica n 18, pp. 53-88 2002. Arte rupestre em Portugal, perspectiva sobre o ltimo sculo, Arqueologia & Histria, 54, Lisboa, pp. 139-194. GOMES, M. V., CARDOSO, J. L., 1989. A mais antiga representao de Equus do Vale do Tejo. Almansor. Revista de Cultura, n 7: 167-210. GMEZ BARRERA, J. A. 1982. La Pintura Rupestre Esquemtica en la Altimeseta Soriana, Excmo. Ayuntamiento de Soria, Soria. 1984-1985. El abrigo de La Pea de los Plantos: nuevo hallazgo de pinturas rupestres esquemticas

en Fuentetoba (Soria), Ars Praehistorica, t. III-IV, pp. 139-180, Sabadell. 1988. D. Tegenes Ortego Fras y su aportacin al estudio del arte rupestre postpaleoltico en la Pennsula Ibrica, Celtiberia, 75, pp. 47-77, Soria. 1989. Las pinturas rupestres del Abrigo II del Barranco de Valdecaballos (Valonsadero, Soria), Boletn de la Asociacin Espaola de Arte Rupestre, 2, pp. 3-10, Barcelona. 1990. Pintura Rupestre Esquemtica en Soria, significado e interpretacin, en J. L. Argente Oliver (Coord.), Arte Prehistrico de la Provincia de Soria, Museo Numantino-Junta de Castilla y Len, Soria, 1990, p. 59-78. 1992. Grabados Rupestres Postpaleolticos del Alto Duero, Serie de Investigacin, 1, Museo Numantino, Caja Salamanca y Soria-Junta de Castilla y Len, Soria, 408 pgs. 1993. Arte Rupestre Prehistrico en la Meseta Castellano-Leonesa, Junta de Castilla y Len, Valladolid, 263 pgs. 1997. Arte Rupestre en Castilla y Len: catalogacin, gestin y nuevas investigaciones, Extremadura Arqueolgica, VII, p. 53-71, Cceres-Mrida. 1997b . El problema de la autenticidad de los grabados de la cueva de Las Salinas, en San Esteban de Gormaz (Soria), II Congreso de Arqueologa Pennsular, Zamora (1996), t. II, pp. 647-659. 1999. La Cueva de Las Salinas de San Esteban de Gormaz. Documentacin y estudio de sus grabados rupestres, Ayuntamiento de San Esteban de Gormaz, Salamanca. 2000. Arte Rupestre Esquemtico en la Meseta Castellano-Leonesa, Actas do 3. Congresso de Arqueologa Peninsular, vol. IV, pp. 503-523, Porto. 2001a. Las pinturas rupestres esquemticas de La Cerrada de la Dehesa y de Los Callejones (Fuentetoba, Soria) , Quaderns de Prehistoria I Arqueologa de Castell, 22, pp. 73-87, Castelln. 2001b. Ensayos sobre el Significado y la Interpretacin de las Pinturas Rupestres de Valonsadero, Excma. Diputacin Provincial, Soria, 295 pgs. 2001c. Pinturas Rupestres de Valonsadero y su entorno, Caja Rural, Soria, 255 pgs. 2004. El grabado como manifestacin artstica en la Prehistoria peninsular, Cuadernos de Arte Rupestre, 1, Murcia, pp. 25-55.

[ 476 ]

ARTE PREHISTRICO AL AIRE LIBRE EN EL SUR DE EUROPA

2005. La pintura rupestre esquemtica como accin social de los grupos agroganaderos en la meseta castellano-leonesa, Cuadernos de Arte Rupestre, 2, Murcia, pp. 11-58. 2006. Grabados rupestres en el interior peninsular. Galera del Slex, Cueva Maja y La Sala de la Fuente como paradigmas de investigacin, Congreso de Arte Rupestre Esquemtico en la Pennsula Ibrica. Comarca de Los Vlez, Almera, mayo de 2004. GMEZ-BARRERA, J. A., FERNNDEZ MORENO, J. J. 1991. Dos nuevos abrigos con pinturas rupestres esquemticas en El Cubillejo (Valonsadero, Soria). Soria Arqueolgica, 1, pp. 103-120, Soria. GMEZ-BARRERA, J. A., ROJO GUERRA, M., GARCA DEZ, M. 2005. Las pinturas rupestres del Abrigo de Carlos lvarez o Abrigo de la Dehesa (Mio de Medinaceli, Soria), Zephyrus, LVIII, pp. 223-244. GONALVES, M. E. (coord.) 2001. O Caso de Foz Ca: Um Laboratrio de Anlise Sociopoltica, Edies 70, Lisboa, 271 p. GONZALEZ CORDERO, A., ALVARADO GONZALO, M. 1992. Nuevas pinturas rupestres en Extremadura. Pintura naturalista en el entramado esquemtico de Las Villuercas Cceres Revista de Arqueologa, 143. Madrid, 18-25. GONZLEZ-TABLAS SASTRE, F. J. 1980. Las pinturas rupestres de Pea Mingubela (vila), Zephyrvs, XXXXXXI, pp. 43-62, Salamanca. GONZLEZ SAINZ, C. 1989. El Magdaleniense SuperiorFinal de la regin cantbrica. Tantn-Universidad de Cantabria. Santander. 1993. En torno a los paralelos entre el Arte Mobiliar y el Rupestre. Veleia, T. 10. Vitoria. pp. 39-56. 1999. Sobre la organizacin cronolgica de las manifestaciones grficas del Paleoltico superior. Perplejidades y algunos apuntes desde la regin cantbrica. En R. CACHO y N. GLVEZ, 32.000 BP: Una odisea en el tiempo. Reflexiones sobre la definicin cronolgica del arte parietal paleoltico. pp. 123-144. 2005. Actividad grfica magdaleniense en la regin cantbrica. Datacin y modificaciones iconogrficas. En N. F. BICHO ed. O Paleolitico. Actas do IV Congresso de Arqueologia Peninsular. pp. 157-181. GONZLEZ SAINZ, C., SAN MIGUEL, C. 2001. Las cuevas del Desfiladero. Arte rupestre paleoltico en el valle del ro Carranza (Cantabria-Vizcaya). Santander.

GONZALO, F. 1970. Arte rupestre en la provincia de Segovia. Revista Ejrcito, n 370. pp. 5-9. GRANDE DEL BRO, R. 1978. Las pinturas rupestres del Risco de los Altares (Salamanca), Zephyrvs, XXVIII-XXIX, pp. 235-248. 1979. Las pinturas rupestres de la Sierra de las Quilamas (Salamanca), Estudios dedicados a Carlos Callejo Serrano, Cceres, pp. 371-378. 1982. Descubrimiento de pinturas rupestres en la Sierra de la Culebra Zephyrvs, XXXIV-XXXV, pp. 145-148. 1987. La pintura rupestre esquemtica en el CentroOeste de Espaa (Salamanca y Zamora). Ensayo de interpretacin del arte esquemtico, Diputacin de Salamanca, Salamanca. 1997. Eremitorios altomedievales en las provincias de Salamanca y Zamora. Los monjes solitarios, Librera Cervantes, Salamanca. GRANDE DEL BRO, R., GONZLEZ-TABLAS SASTRE, F. J. 1980. Hallazgo de pinturas rupestres en el valle de Lera (Salamanca), Zephyrvs, XXX-XXXI, pp. 6372. GRAZIOSI, P. 1964. LArt paleolithique de la Province Mediterranenne et ses influences dans les temps post-paleolithiques. Prehistoric art of the western mediterranean and the sahara. Viking Fund Publications in Anthropology, n 39, pp. 35-46. GROUPE DE RFLEXION sur les mthodes dtude de lart parital palolithique, 1993. Lart parital palolithique : Techniques et Mthodes dEtude. Comit des travaux Historiques et Scientifiques, Paris, Ministre de lEnseignement Suprieur et de la Recherche. GUERRA, A. M. R. 1998. Nomes pr-romanos de povos e lugares do Ocidente peninsular. Lisboa: Faculdade de Letras da Universidade de Lisboa (tese de dissertao de doutoramento). GUILLEM, P. M., MARTNEZ VALLE, R., MELI, F. 2001. Hallazgo de grabados rupestres de estilo paleoltico en el norte de la provincia de Castelln: el Abric den Meli (Serra den Galceran). Saguntum-PLAV, 33: 133-140. GUIMARES, J. A. G. 1995. Arqueologia do Vale do Ca: a estao arqueolgica da Quinta de Santa Maria da Ervamoira. Trabalhos de Antropologia e Etnologia. Porto. 35:4 1. Congresso de Arqueologia Peninsular: Actas 8, pp. 569-575.

[ 477 ]

BIBLIOGRAFA GENERAL

GUSI, F. 1975. Un taller bajo abrigo en la 2. cavidad del Cingle de lErmita (Albocsser). Cuadernos de Prehistoria y Arqueologa Castellonense, 2: 39-63. GUTIRREZ GONZLEZ, J. A., AVELL LVAREZ, J. L. 1986. Las pinturas rupestres esquemticas de Ssamo, Vega de Espinareda (Len), Monografas del Centro de Investigacin y Museo de Altamira, 12, Madrid. GUY, E. 1993. Enqute stylistique dur lexpression figurative pipalolithique en France: de la forme au concept. Paleo, 5: 333-373. 1997. Enqute stylistique sur cinq composantes de la figuration Epipalolithique en France. Bulletin de la Societ Prhistorique Franaise, 94. 3, 309-313. 2002. Contribution de la Stylistique lEstimation Chronologique des Piquetages Palolithiques de la valle du Ca (Portugal) in SACCHI, D. (dir.), LArt Palolithique lAir Libre. Le paysage modifi par limage (Tautavel Campme, 7 9 octobre 1999), GAEP & GOPR, pp. 65-72. HEIDEGGER, M. 1998. El Ser y el Tiempo, Madrid, Fondo de Cultura Econmica. HELSKOG, K. 1999. The Shore Connection. Cognitive Landscape and communication with Rock Carvings in Northernmost Europe, Norwegian Archaeological Review, vol. 32, n 2, pp. 73-93 HERNNDEZ PREZ, M. S. 2006. Artes esquemticos en la Pennsula Ibrica: el paradigma de la pintura esquemtica, in J. MARTNEZ GARCA e M. S. HERNNDEZ PREZ (eds.), Arte rupestre Esquemtico en la Pennsula Ibrica. Comarca de Los Vlez, pp. 13-32. HERNNDEZ, M. S., FERRER, P., CATAL, E. 1988. Arte rupestre en Alicante. Alicante. HERNNDEZ PACHECO, E. 1919. La caverna de la Pea de Candamo (Asturias).Comisin de Investigaciones Paleontolgicas y Prehistricas, 24, Madrid, 281 pp. HESJEDAL, A. 1995. Rock art, time and social context, in K. Helskog e B. Olsen (eds.), Perceiving Rock Art: Social and Political Perspectives. Instituttet for sammenlignenda Kulturforskning, Oslo, pp. 200-206. HOCKETT, B. S., BICHO, N. F. 2000. Small mammal hunting during the late upper paleolithic of central Portugal. Paleoltico da Pennsula Ibrica. Porto: 415- 424. IACOLEVA, L., PINON, G. 1997. La frise sculpte du Roc-auxSorciers. CTHS, 168 pp. IBERO, J. M. 1923. El Paleoltico de Oa y sus alrededores. Razn y F, t. 67. INGOLD, T. 1993. The temporality of the landscape. World Archaeology, vol. 25, n 2, pp. 152-174.

IN SITU 2005. Estudo prvio de conservao das rochas gravadas do ncleo de arte rupestre da Penascosa - Parque Arqueolgico do vale do Ca (PAVC). Relatrio entregue pela In Situ, Lda ao PAVC no mbito do projecto de experimentao prvia de solues de conservao para a arte rupestre do Vale do Ca. JIMNEZ GUIJARRO, J. 2001. El Parral (Segovia).Caracterizacin del epipaleoltico del interior peninsular. Estudios de Prehistoria y Arqueologa madrileas, 11:37-44. JIMENO MARTNEZ, A. 1985. Prehistoria, en J. A. Prez Rioja (Coord.): Historia de Soria, vol. I, pp. 85-121, Soria. JORDA, F. 1955. Sobre la edad solutrense de algunas pinturas de la cueva de la Pileta. Zephyrus, VI: 131-143. Salamanca. 1964. El arte rupestre paleoltico en la regin cantbrica: nueva secuencia cronolgica cultural. En PERICOT, l. y RIPOLL, E. eds. Prehistoric Art of the Western Mediterranean and the Sahara. WennerGren Foundation, New York. Barcelona. pp. 47-82. 1965. Sobre tcnicas, temas y etapas del Arte Paleoltico de la Regin Cantbrica. Zephyrus, XV. Salamanca. pp. 5-25. 1978a. Los estilos en el arte parital del magdalenense cantbrico. Curso de Arte Rupestre Paleoltico. Univ. Intern. Menndez Pelayo, Santander. pp. 79130. 1978b. El arte de los pueblos agricultores, ganaderos y metalrgicos, en Historia, I: La Antigedad, Ed. Alambra, pp. 144-148, Madrid. JORDA PARDO, J. F., GARCA, M. A., PREZ, C., SNCHEZMONGE, M., ESTRADA, R., BENITO, F., SNCHEZ, B. 1989. Investigaciones Prehistricas en el Alto Valle del Jarama (Valdesotos, Guadalajara). Revista de Arqueologa. n 94, pp. 61-62. JORDA PARDO, J., PASTOR MUOZ, F., RIPOLL LPEZ, S. 1999. Arte rupestre paleoltico y postpaleoltico al aire libre en los Montes de Toledo occidentales (Toledo, Castilla-La Mancha): noticia preliminar. Zephyrus, 52. Salamanca: 281-296. JORGE, S. O. 1991. A ocupao do espao no Norte de Portugal durante o III - incios do II milnio A. C., in V. O. JORGE and S. O. JORGE (eds), Incurses na Pr-histria, Fundao Eng. Antnio de Almeida, Porto, pp. 299-380. JORGE, V. O. 1983: Gravuras portuguesas. Zephyrus, XXXVI. Salamanca; pp. 53-61.

[ 478 ]

ARTE PREHISTRICO AL AIRE LIBRE EN EL SUR DE EUROPA

1987. Arte Rupestre en Portugal. Revista de Arqueologa, n 76, Agosto. pp. 10-19. JORGE, S. O. 1999. Domesticar a Terra. Trajectos Portugueses, Gradiva, Lisboa. JORGE, V. O Ed. 1995. Dossier Ca. Trabalhos de Antropologia e Etnologia XXXV-4. Porto. pp. 311-896. JORGE, V. O., BAPTISTA, A. M., JORGE, S. O., SANCHES, M. J., SANTOS SILVA, M., LEITE DA CUNHA, A. 1988. O abrigo com pinturas rupestres da Fraga dAia (Paredes da Beira, S. Joo da Pesqueira) notcia preliminar, Arqueologia, 18, Porto, pp. 109-130. JORGE, V. O., BAPTISTA, A. M., SANCHES, M. J. 1988b. A Fraga dAia (Paredes da Beira, S. Joo da Pesqueira) Arte rupestre e ocupao Pr-histrica, Trabalhos de Antropologia e Etnologia, vol. 28 (1-2), SPAE, Porto, pp. 201-233. JORGE, S. O., JORGE, V. O., ALMEIDA, C. A. F. DE., SANCHES, M. J., SOEIRO, M. T. 1981. Gravuras rupestres de Mazouco (Freixo da Espada a Cinta). Arqueologia, Porto, n 3. pp. 3-12. 1982. Descoberta de gravuras rupestres em Mazouco, Freixo da Espada a Cinta (Portugal). Zephyrus XXXIV-XXXV. pp. 65-70. JORGE, V. O., JORGE, S. O., SANCHES, M. J., RIBEIRO, J. P. 1981-82. Mazouco (Freixo-de-Espada Cinta). Ntula arqueolgica. Portugalia, nova serie, II/III. pp. 143-145. KNAPP, A. B., ASHMORE, W. 1999. Archaeologies of Landscape. Contemporary Perspectives. Blackwell Publishers, Oxford. LALANNE, G., BREUIL, H. 1911. LAbri sculpt de CapBlanc Laussel (Dordogne). Rev. LAnthropologie, t. 22. pp. 385-402. LAMING-EMPERAIRE, A. 1962. La signification de lart rupestre palolithique: Mthodes et applications. Impr. Picard et Cie. Pars. LANHAS, F. 1969. As gravuras rupestres de Montedor. Revista de Etnografia, 13 (2), pp. 367-386. LARRN, H. 1986. Informe preliminar sobre las pinturas rupestres del Risco de La Zorrera (Candelada, vila), Museo de vila-Delegacin Territorial de Cultural. LAYTON, R. 1991. The Anthropology of Art, Cambridge University Press, Cambridge. 2001. Ethnographic study and Symbolic Analysis, in Whitley, D. S. (ed.), Handbook of Rock Art Research, Altamira Press, Walnut Creek e Oxford, pp. 311-331.

LEAL, A.S.A.B.P. 1886. s. v. Villa Nova de Foscoa. In Portugal antigo e moderno. 11. Lisboa: Livraria Editora de Tavares Cardoso & Irmo, pp. 829-849. LEJEUNE, M. 1996. Lart parital de la grotte dEscoural. M. Otte y C. da Silva : Recherches prhistoriques la grotte dEscoural, Portugal. ERAUL, 65 :135-240. LEMOS, F. S. 1993. Povoamento romano de Trs-os-Montes Oriental. Tese de dissertao de doutoramento, Universidade de Braga. 1995. Dossier Ca I: O relatrio de impacte patrimonial (1989), Forum, 15/16, Jan.-Jun. 1994, Universidade do Minho, Braga, p. 141-156. LEMOS, F. S., CRUZ, G. 2006. Muralhas e guerreiros na Proto-histrica do Norte de Portugal e Beira Interior Norte. Comunicao apresentada no III Congresso de Arqueologia de Trs-os-Montes, Alto Douro e Beira Interior: Debates no Vale do Ca, em Pinhel, a 17 de Maio. LEROI-GOURHAN, A. 1958a. La fonction des signes dans les sanctuaires palolithiques. Bulletin de la Socit Prhistorique Franaise, t. LV. pp. 307-321. 1958b. Le symbolisme des grands signes dans lart parital palolithique. Bulletin de la Socit Prhistorique Franaise, t. LV. pp. 384-398. 1958c. Rpartition et groupement des animaux dans lArt parital palolithique. Bulletin de la Socit Prhistorique Franaise, t. LV. pp. 515-522. 1965. Prehistoire de lArt Occidental. 1. edicin, Mazenod. Pars. 1968. Le symbolisme des grands signes dans lart parietal palolithique, Bulletin de la Societ Prhistorique Franaise, 55 (7-8), Paris, pp. 384-398. 1970. Rsum des cours 1969-70: Prehistoire. En Annuaire du Collge de France. Pars. pp. 367-376. 1971. Prehistoire de lArt Occidental. 2. edicin aumentada, Mazenod. Pars. 1972. Considerations sur lorganisation spatiale des figures animales dans lart parietal palolithique, Santander Symposium Actas del Symposium Internacional de Arte prehistrico, Santander, UISPP, pp. 281-308. 1974. Rsum des cours 1973-74: Prehistoire. En Annuaire du Collge de France. Pars. pp. 381-388. 1981. Les signes paritaux comme marqueurs ethniques. Altamira Symposium. Madrid-AsturiasSantander 1979. Ministerio de Cultura. Madrid, pp. 164-168.

[ 479 ]

BIBLIOGRAFA GENERAL

1984. Reflexiones Metodologicas en Torno al Arte Paleolitico, Simbolos, Artes y Creencias de la Prehistoria, Madrid, Editiones Istmo [Artes, Tcnicas, Humanidades, 3], pp. 414-436. 1992. Lart parietal. Langage de la prhistoire. Grenoble. Jrme Millon. 1995. Prhistoire de lArt Occidental, Paris, Citadelles et Mazenod [primeira edio: 1965]. LEWIS-WILLIAMS, J. D., DOWSON, T. A. 1988. Entoptic phenomena in Upper paleolithic art. Current Anthropology, 29. 2:201-245. 1993. On vision and power in the Neolithic:evidence from decorated monuments. Current Anthropology, 34. 1:55-65. LOMBA, J., MARTNEZ, M., MONTES, R., SALMERON, J. 1995. Historia de Cieza. Cieza prehistrica. De la depredacin al mundo urbano. Ed. Campobell. Volumen I. Murcia. 235 pgs. LPEZ CUEVILLAS, F. 1943. Las insculturas de Outeiro da Cruz, Boletn del Museo Arqueolgico Provincial de Orense, vol. I, pp. 95-101. 1951. La clasificacin tipolgica del arte rupestre del Noroeste Hispnico y una hiptesis sobre la cronologa de alguno de sus tipos, Zephyrus, vol. II, Salamanca, pp. 73-81 LPEZ JIMNEZ, O. BENET, N. 2005. La edad del Hierro en el rea Sudoccidental de la meseta Norte: Organizacin social, explotacin y ocupacin del territorio. In Lusitanos e Romanos no Nordeste da Lusitnia Actas das 2as Jornadas de Patrimnio da Beira Interior. Guarda: Centro de Estudos Ibricos, pp. 95-116. LORBLANCHET M. 1995. Les grottes ornes de la Prhistoire. Nouveaux regards. Eds Errance, Paris, 1995. 2002. De lart des grottes lart de plein air au Palolithique. Lart palolithique lair libre. Le paysage modifi par limage. Carcasonne: 97-112. LORBLANCHET, M., BAHN, P. 1993. Rock art studies. The Post-Stylistic era or were do we go from here? Oxford Monographs. 35. LORENZO-RUZA, R. S. 1951. Petroglifos e labirintos, Revista de Guimares, vol. 61 (3-4), Guimares, pp. 378-393. LOUREIRO, L. F. 2006. O santurio rupestre do Penedo da Moura, Al-madam. Adenda electrnica, n 14, IV, pp. 1-6, disponvel em Maio de 2007, no site www. almadam.cidadevirtual.pt ou www.almadam.publ.pt.

LUCAS PELLICIER, R. 1971. Pinturas rupestres del Solapo del guila (Ro Duratn, Segovia), Trabajos de Prehistoria, 28, pp. 119-152, Madrid. 1981. Aproximacin al conocimiento de las estaciones rupestres y de la pintura esquemtica en el Barranco de Duratn (Segovia), Altamira Symposium, pp. 505-526. LUS, L. 2000. Patrimoine archologique et politique dans la valle du Ca au Portugal, Les Nouvelles de lArchologie, 82: 4e trimestre, Paris, pp. 47-52. 2005. Arte rupestre e ocupao humana no Vale do Ca: Balano da investigao no Parque Arqueolgico do Vale do Ca. Caviso. Vila Nova de Foz Ca. 7 Actas do I Congresso de Arqueologia de Trs-os-Montes, Alto Douro e Beira Interior, pp. 31-60. MACWHITE, E. 1951. Estudios sobre las relaciones atlnticas de la Pennsula Hispnica en la Idad del Bronce, Seminario de Historia Primitiva del Hombre, Madrid. MAESTRO GONZLEZ, A. 2004. Estructura y evolucin alpina de la Cuenca de Almazn (Cordillera Ibrica), Excma. Diputacin Provincial de Soria, Col. Temas Sorianos, nm. 48, Soria, 410 pgs. MAESTRO ZALDIVAR, E. M. 1989. Cermica ibrica decorada con figura humana. Zaragoza: Universidad de Zaragoza Monografas arqueolgicas 31. MARCO SIMN, F. 2005. Religion and Religious Practices of the Ancient Celts of the Iberian Peninsula. e-Keltoi: Journal of Interdisciplinary Celtic Studies. Milwaukee. 6 The Celts in the Iberian Peninsula, pp. 287345. [Disponvel em http://www.uwm.edu/Dept /celtic/ekeltoi/volumes/vol6/6_6]. MARQUES, J. A. M. 1986. As gravuras da Ch da Sobreira e a arte rupestre no concelho de Mono. Revista de Cincias Histricas, vol. 1. Universidade Portucalense, Porto, pp. 11-29. MARTN, E. 1981. Arte rupestre paleoltico en la Meseta. Memoria de Licenciatura indita, Valladolid. MARTN VALLS, R. 1983. Las insculturas del castro salmantino de Yecla de Yeltes y sus relaciones con los petroglifos gallegos, Zephyrvs, XXXVI, pp. 217231, Salamanca. MARTN, E., MOURE, J. A. 1981. El grabado de estilo paleoltico de Domingo Garca (Segovia). Trabajos de Prehistoria. 38. pp. 97-108. 1988. El Arte Rupestre de Domingo Garca (Segovia). Revista de Arqueologa, n 87, Julio. pp. 16-24.

[ 480 ]

ARTE PREHISTRICO AL AIRE LIBRE EN EL SUR DE EUROPA

MARTN, E., ROJO, A., MORENO, M. A. 1986. Hbitat postmusteriense en Mucientes (Valladolid). Numantia, II. pp. 87-100. MARTNEZ GARCA, J. 1986-87. Un grabado paleoltico al aire libre en Piedras Blancas (Escullar, Almera). Ars Praehistorica, V- VI. pp. 49-58. 1987. Reproduccin y estudio directo del arte rupestre en la vertiente meridional de la Sierra de los Filabres. Anuario Arqueolgico de Andaluca, 1987, T. II. Sevilla. pp. 395-397. 1992. Arte Paleoltico en Almera. Los primeros documentos. Revista de Arqueologa, n 130. pp. 24-33. 1995. Grabados prehistricos, grabados histricos: reflexiones sobre un debate a superar, Revista de Arqueologa, 172, pp. 14-23, Madrid. 1998. Abrigos y accidentes geogrficos como categoras de anlisis en el paisaje de la pintura rupestre esquemtica. El sudeste como marco, Arqueologa Espacial 19-20, pp. 543-561, Teruel. 2002. Pintura rupestre esquemtica: el panel, espacio social, Trabajos de Prehistoria 59-1, pp. 65-87, Madrid. 2003. Arte rupestre levantino: la complejidad de una confluencia espacio-temporal con el arte macroesquemtico y esquemtico en el proceso de neolitizacin. III Congreso Neoltico de la Pennsula Ibrica. 2003, Santander. 2005. Compartir el tiempo y el espacio: pinturas rupestres postpaleolticas del levante peninsular. En Arte Rupestre en la Comunidad Valenciana. Ed. Generalitat Valenciana. 179-193. Valencia. MARTNEZ, M. I., COLLADO, H. 1997. Arte rupestre en la provincia de Badajoz. Extremadura Arqueolgica VII, pp. 151-173. MARTNEZ SANCHEZ, C., NICOLS DEL TORO, M., GARCA BLNQUEZ, L. A., PONCE GARCA, J. 2006, Figuraciones esquemticas pintadas procedentes de una sepultura de finales del III milenio en Lorca (Murcia), in J. Martnez Garca e M. S. Hernndez Prez (eds.), Arte rupestre Esquemtico en la Pennsula Ibrica. Comarca de Los Vlez, pp. 513-520. MARTNEZ VALLE, R., GUILLEM CALATAYUD, P. M. 2005. Arte rupestre de lAlt Maestrat; las cuencas de la Valltorta y de la Rambla Carbonera. En M. S. Hernndez Prez y J. A. Soler Daz (Eds.) Arte rupestre en la espaa mediterrnea: actas del Congreso Alicante (25-28de octubre de 2004): 71-88. Alicante: Instituto Alicantino de Cultura Juan Gil-Albert, Caja de Ahorros del Mediterrneo.

MARTNEZ VALLE, R., GUILLEM, P. M., CUEVAS, R. (e. p.). Arte rupestre y poblamiento prehistrico en el territorio de Valltorta-Gassulla. IV Congreso del Neoltico en la Peninsula Ibrica. 27 al 30 de Noviembre 2006. Alicante. MARTNEZ VALLE, R., CALATAYUD, P. G., VILLAVERDE, V. 2003. Las figuras grabadas de estilo paleoltico del Abric Den Meli (Castell). En: R. de Balbn y P. Bueno eds: Primer Symposium Internacional de Arte Prehistrico de Ribadesella. pp. 279-290. MARTNEZ VALLE, R., VILLAVERDE, V. 2002 La cova dels Cavalls en el Barranc de la Valltorta. Museu de la Valltorta. MARTINS, A. 2006. Gravuras rupestres do Noroeste peninsular: a Ch da Rapada, Revista Portuguesa de Arqueologia, vol. 9, n 1 , Lisboa, pp. 47-70. MARTINS, C. M. B. 2006. Proto-histria e romanizao no monte da Sra. do Castelo (Urros, Torre de Moncorvo. Comunicao apresentada no III Congresso de Arqueologia de Trs-os-Montes, Alto Douro e Beira Interior: Debates no Vale do Ca, em Pinhel, a 17 de Maio. MARTZLUFF, M., JOUY-AVANTIN, F., FABRE, B., BLAIZE. 2005. Nouvelles gravures rupestres au Pla de Vall en So (Conflent, P-O). Roches ornes, roches dresses: colloque en homage Jean Ablanet. Perpignan, 2425 Mai 2001, A. A. P.-O, Presses Universitaires, Perpignan. pp. 171-184. MAS CORNELL, M. 1986-1987. Los grabados de la cueva del Arco (Conjunto rupestre del Tajo de las Figuras) y el abrigo del Tajo de Albarianes (Medina Sidonia, Cdiz). Ars Praehistorica, V-VI: 247-252. Vic. 1991. Documentacin e investigacin de las manifestaciones artsticas de las Cuevas de las Palomas. Abrigos de Bacinete y conjunto rupestre del Tajo de las Figuras (Cdiz). Anuario Arqueolgico de Andaluca, 1991, II: 99-104. Sevilla. MAS, M. et alii. 1997. Arte rupestre en Andaluca. Nuevas investigaciones. Extremadura Arqueolgica VII, pp. 33-51. MAS CORNELL, M., RIPOLL LPEZ, S. 2002. Technologie et thmatique de lart rupestre palolithique sous abris rocheux dans le sud de la pninsule ibrique (Andalousie-Espagne) . Lart palolithique lair libre, le paisaje modifi par limage. Tautavel-Campme, 7-9 octobre 1999. 87-94. Tautavel. MAS CORNELL, M., RIPOLL LPEZ, S., MARTOS ROMERO, J. A., PANIAGUA PREZ, J. P., LPEZ MORENO DE

[ 481 ]

BIBLIOGRAFA GENERAL

REDROJO, J. R., BERGMANN, L. 1995. Estudio preliminar de los grabados rupestres de la Cueva del Moro (Tarifa, Cdiz) y el arte paleoltico del Campo de Gibraltar. Trabajos de Prehistoria. Vol. 52, n 2: 61-81. Madrid. MAS, M., RIPOLL, S., BERGMANN, L., PANIAGUA, J. P., LPEZ, J. R., MARTOS, J. A. 1996. La Cueva del Moro. El arte paleoltico ms meridional de Europa. Revista de Arqueologa, 177: 14-21. MATEO, M. A. 2002. La llamada fase pre-levantina y la cronologa del arte rupestre levantino. Una revisin crtica. Trabajos de Prehistoria, 59 n 1, pp. 49-64. 2003. Arte rupestre prehistrico en Albacete. La cuenca del ro Zumeta. Estudios, n 147. Instituto de Estudios Albacetenses Don Juan Manuel. Diputacin Provincial de Albacete, 236 pgs. MATEU BELLS, J. F. 1982. El norte del Pas Valenciano. Geomorfologa litoral y prelitoral. Universitat de Valencia. MEIRELES, J. 1997. Quaternrio do Vale do Ca in ZILHO (coord.), Arte Rupestre e Pr-histria do Vale do Ca, Ministrio da Cultura, pp. 41-54. MEIRELES, J. ALMEIDA, F. 1998. Geologia. In ZILHO, J., ed. Arte Rupestre e Pr-Histria do Vale do Ca: trabalhos de 1995-1996. Lisboa: Ministrio da Cultura, pp. 41-73. MENNDEZ, M. 2003. Arte prehistrico y territorialidad en la cuenca del ro Sella. En: R. de Balbn y P. Bueno Eds: El Arte Prehistrico desde los inicios del siglo XXI. Ribadesella 2003. pp. 185-200. MERCIER N., VALLADAS H., AUBRY, T., ZILHO J., JORONS, J. L., REYSS J. L., SELLAMI, F. e. p. Fariseu: first confirmed open-air paleolithic parietal art site in the Ca Valley (Portugal). Antiquity. MERCIER N., VALLADAS H., FROGET L., JORONS, J. L., REYSS J. L., AUBRY T. 2001. Application de la mthode de la thermoluminescence la datation des occupations palolithiques de la valle du Ca. Actes du Colloque: Les premiers hommes modernes de la Pninsule ibrique, Vila Nova de Foz Ca, 22-24/10/1998, pp. 275-280. MITHEN, S. 1998. Arqueologa de la mente. Barcelona. MOLINEAUX, B. L. 1997. Introduction. The Cultural life of images, in B. L. Molineaux (ed.), The Cultural life of Images. Visual representation in Archaeology, Routledge, London/New York, pp. 1-10. MONTANO, C., IGLESIAS, M. 1988. Grabados rupestres de Alcntara. Excmo. Ayuntamiento de Alcntara. Cceres.

MONTEIRO-RODRIGUES, S. 2002. Estaao pr-histrica do Prazo-Freixo de Numo. Coavisao:Cultura e Ciencia. Vila Nova de Foz Coa, 4: pp. 113-126. MONTEIRO-RODRIGUES S., ANGELUCCI D. 2004. New data on the stratigraphy and chronology of the prehistoric site of Prazo (Freixo de Numo). Revista Portuguesa de Arqueologia. Vol. 7, n 1, pp. 39-60. MONTES BERNRDEZ, R., SALMERON JUAN, J. 1998. Arte Rupestre Prehistrico en Murcia, Murcia. MORENO, M. 1996. La mesa de los Infantes en la Sierra del Almuerzo, Diario de Soria, martes 30 de julio, p. 11. MORPHY, H. 1991. Ancestral Connections, Chicago University Press, Chicago. 1994. The Anthropology of Art, in T. Ingold (ed.), Companion Encyclopedia of Anthropology, Routledge, London/New York, pp. 648-685. 1998. Aboriginal Art, Phaidon, London/New York. MOURE, J. A., GONZLEZ SAINZ, C. 2000. Cronologa del arte paleoltico cantbrico: ltimas aportaciones estado actual de la cuestin. Paleoltico da Pennsula Ibrica. Porto:461-473. MOURE ROMANILLO, A., GONZLEZ SAINZ, C., BERNALDO DE QUIRS, F., CABRERA VALDS, V. 1996. Dataciones Absolutas de Pigmentos en Cuevas Cantbricas: Altamira, El Castillo, Chimeneas y Las Monedas in MOURE ROMANILLO (ed.), El Hombre Fsil 80 Aos Despus. Homenaje a Hugo Obermaier, Santander, Universidad de Cantabria, Fundacin Marcelino Botn e Institute for Prehistoric Investigations, pp. 295-324. MOURE, J. A., GONZLEZ SAINZ, C., GONZLEZ MORALES, M. R. 1987. La cueva de La Haza (Ramales, Cantabria) y sus pinturas rupestres. Veleia, 4. Vitoria. pp. 67-92. MOURE, A., LPEZ, P. 1979. Los niveles preneolticos del abrigo del Verdelpino (Cuenca). XV Congreso Nacional de Arqueologa; pp. 11-124. MUOZ IBEZ, F. J., RIPOLL LPEZ, S., BALDELLOU MARTNEZ, V., AUSO, P. 2001. La Fuente del Trucho. Bolskan n 18, 2001, pp. 211-224 MURILLO, M. 1977. Hallazgos arqueolgicos en Aldeacentenera. Rev. Alcntara, n 188, pp. 46-48. NEIRA CAMPOS, A., FUERTES PRIETO, N., ERNNDEZ RODRGUEZ, C., BERNALDO DE QUIRS, F. 2006. Paleoltico Superior y Epipaleoltico de la provincia de Len. En G. Delibes y F. Diez (eds): El Paleoltico Superior en la Meseta Norte Espaola. Studia Archaeologica. n 54; pp. 113-148.

[ 482 ]

ARTE PREHISTRICO AL AIRE LIBRE EN EL SUR DE EUROPA

NOVA CONSERVAO 2004. Anlise e projecto de conservao da rocha n 1 (com gravuras) e de uma rochatipo no ncleo da Ribeira de Piscos. Relatrio entregue pela Nova Conservao, Lda ao PAVC no mbito do projecto de experimentao prvia de solues de conservao para a arte rupestre do Vale do Ca. NOVOA LVAREZ, P. e COSTAS GOBERNA, F. J. 2004. La fauna en los grabadosrupestres de la Ribeira portuguesa del Mio, Boletin del Instituto de Estudios Vigueses, ano X, n 10, Vigo, pp. 177-204. NOVOA LVAREZ, P., Sanromn Veiga, J. 1999. Nuevos aportes al arte rupestre de Portugal, Congreso Internacional de Arte Rupestre Europeia, Vigo (texto da comunicao policopiado). NUEZ SOBRINO, A. 2000. Estudio preliminar, in R. SOBRINO BUHIGAS. 1935 [2000] Corpus Petroglyphorum Gallaeciae, Fac Similae, Edicios do Castro, A Corua, pp. 13-67. OBERMAIER, H. 1916. El Hombre Fsil. Memorias de la Comisin de Investigaciones Prehistricas y Paleontolgicas, n 9. Madrid. 1923. Impressiones de un viaje prehistorico por Galicia, Separata del Boletim de la Comisin Provincial de Monumentos Histricos y Artsticos de Orense, tomo VII, n 148-149, Ourense, pp. 1-21. 1925. Die Bronzezeitlichen Felsgravieringen von Norwestspanien (Galicien), Jahrbuch fur Prahistoriche und Ethnographische Kunst, 1. Berlin: 51-59. ODDY, A., CARROLL, S. eds. 1999 - Reversibility Does It Exist? London: British Museum. OLARIA PUYOLES, C. 1988. Cova Fosca. Un asentamiento meso-neoltico de cazadores y pastores en la serrana del Alto Maestrazgo. Monografies de Prehistria i Arqueologia Castellonenques, 3. Castelln. 1999. Cova Matutano.(Villafams, Castelln). Monografas de Prehistoria i Arqueologa Castellonenses, 5. OLRIA, C., GUSI, F., DAZ, M. 1990. El asentamiento neoltico del Cingle del Mas Nou (Ares del Maestre, Castelln). Cuadernos de Prehistoria y Arqueologa Castellonenses, 13, 1987-88: 95-170. ORTEGO FAS, T. 1951. Las estaciones de arte rupestre en el Monte Valonsadero de Soria, Celtiberia, 2, pp. 275-305, Soria. 1956. Los grabados prehistricos de la Cueva de Santa Cruz, en el trmino de Conquezuela (Soria),

Libro Homenaje al Conde de la Vega del Sella, Oviedo, pp. 219-229. 1960. Excavaciones arqueolgicas en la provincia de Soria, Caesaraugusta, 15-16, pp. 107-132, Zaragoza. PARAFITA, A. 2003. O paradoxo do Vale do Ca, Tribuna Douro, 2, Junho 2003, Rgua, p. 37. PAZ PERALTA, J. A. 2000. Consideraciones en la identificacin de los grabados rupestres histricos-medievales en Aragn (siglos XI-inicios del XIII), Bara, 3, pp. 141-162, Zaragoza. PEA SANTOS, A. DE LA. 1998. Para una aproximacin historiogrfica a los grabados rupestres galaicos, in F. J. Costas Goberna e J. M. Hidalgo Cuarro (eds.), Reflexiones sobre el arte rupestre prehistrico de Galicia, Asociacin Arqueolgica Viguesa, Serie Arqueologa Divulgativa, n 4, Vigo, pp. 7-37 2003. Un acercamiento historiogrfico a los grabados rupestres galaicos, in R. de BALBN BEHRMANN e P. BUENO RAMIREZ (eds.), El Arte Prehistrico desde los inicios del siglo XXI. Primer Symposium Internacional de Arte Prehistrico de Ribadesella, Asociacin Cultural Amigos de Ribadesella, Ribadesella, pp. 351-390. 2005. Arte rupestre en Galicia, in J. M. Hidalgo Cuarro (ed.), Arte rupestre Pr-histrica do Eixo Atlntico, Eixo Atlntico, pp. 3-82. PEA, A. DE LA, REY, J. M. 1993. El espacio de la representacin. El arte rupestre gallego desde una perspectiva territorial. Pontevedra. Revista de Estudios Provinciais, 10:11-50. 1997a. Arte parietal megaltico y grupo galaico de arte rupestre: una revision crtica de sus encuentros y desencuentros en la bibliografia arqueolgica, Brigantium 10, A Corua, pp. 299-300. 1997b. Sobre las possibles relaciones entre el arte parietal megaltico y los grabados rupestres galaicos, in A. A. RODRGUEZ CASAL (ed) O Neoltico Atlntico e as orixes do megalitismo, Universidade de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela, pp. 829-838. 1998. Perspectivas actuales de la investigacin del arte rupestre Galaico, in R. FBREGAS VALCARCE (ed.), A Idade do Bronze en Galicia. Novas perspectivas. Cadernos do Seminrio de Sargadelos 77, Edicios do Castro, A Corua, pp. 221-242. 2001. Petroglifos de Galicia. Ed. Vi Lctea.

[ 483 ]

BIBLIOGRAFA GENERAL

PEA SANTOS, A. DE LA, VZQUEZ VARELA, J. M. 1979. Los Petroglifos Gallegos. Grabados rupestres prehistricos al aire libre en Galicia. Cuadernos del Seminario de estudios Cermicos de Sargadelos 30, Edicios do Castro, A Corua. PERESTRELO, M. S. G. 2003. A Romanizao na bacia do rio Ca. [s. l.]: Parque Arqueolgico do Vale do Ca. 2005. O Castelo dos Mouros de Cidadelhe e a Idade do Ferro no Mdio Ca. In Lusitanos e Romanos no Nordeste da Lusitnia Actas das 2as Jornadas de Patrimnio da Beira Interior. Guarda: Centro de Estudos Ibricos, pp. 67-92. PERESTRELO, M. S., SANTOS, A. T. OSRIO, M. 2003. Estruturas em fossa no stio do Picoto (Guarda, Portugal). In Pr-Actas do Encuentro de Jvenes investigadores sobre Bronce Final y Hierro en la Pennsula Ibrica Salamanca, 20 a 22 de Octubre de 2003. Salamanca: Ctedra Condes de Barcelona Fundacin Duques de Soria, pp. 156-176. PERICOT GARCA, L. 1942. La cueva del Parpall (Ganda). Excavaciones del Servicio de Investigacin Prehistrica de la Excma. Diputacin Provincial de Valencia. Instituto Diego Velzquez, Consejo Superior de Investigaciones Cientficas. 349 pgs., Madrid. PETERSON, R., MOUNTFORT, G.,HOLLOM, P., GEROUDET, P. 1981. Guides oiseaux dEurope. Delachaux et Niestl. 451 pp. PHILLIPS, F. M., MONTGOMERY, F., ELMORE, D., SHARMA, P. 1997. Maximum Ages of the Ca Valley (Portugal) Engravings Measured with Chlorine-36. Antiquity. Cambridge. 71, pp. 100-104. PIETTE, E. 1907. Lart pendant lage du renne. Masson, Paris, 11 pp. PIGEAUD, R. 2004. La Grotte Orne Mayenne-Sciences (Thorign-en-Charnie, Mayenne), Gallia Prhistoire, 46, Paris, CNRS ditions, pp. 1-154. PIGEAUD, R., VALLADAS, H., ARNOLD, M., CACHIER H. 2003. Deux datations carbone 14 en spectromtrie de masse par acclrateur (SMA9 pour une reprsenattion paritale de la grotte Mayenne-Sciences (Thorign-en-Charnie, Mayenne): mergence dun art gravettien en France septentrionale? C. R. Palevol 2 (203), pp. 161-168. PINA CABRAL, J. de 1987. Paved roads and enchanted mooresses: the perception of the past amongst the peasant population of the Alto Minho, Man, 22, pp. 715-735.

1991. Os contextos da Antropologia, Memria e Sociedade, Difel. PINTO, R., 1929. Petroglifos de Sabroso e a arte rupestre em Portugal, Ns, ano IX, n 62, pp. 19-26. PIN VARELA, F. 1982. Las pinturas rupestres de Albarracn (Teruel). Centro de Investigacin y Museo de Altamira. Monografa n 6: 241 pgs. Santander. PIN, F., BUENO, P., PEREIRA, J. 1984. La estacin de arte rupestre esquemtico de la Zorrera (Mora) Anales Toledanos, XIX. Toledo; pp. 11-36. PYE, E. 2001. Caring for the past. Issues in conservation for archaeology and museums. London. James&James. QUEIROGA, F. M. V. R. 1999. Breia, EIA IC/28 (Viana do Castelo, Estoros) Relatrio dos Trabalhos Arqueolgicos, IPA (smula dos resultados disponvel, em Maio de 2007, na base de dados do IPA Endovlico no site www. ipa. min-cultura. pt). RAPHAEL, M. 1945. Prehistoric Cave Paintings, New York, Pantheon Books [The Bollingen Series, IV]. RASILLA, M. DE LA, HOYOS, M. CAAVERAS, JIMNEZ, J. C. 1996. El abrigo de Verdelpino (Cuenca). Revisin de su evolucin sedimentaria y arqueolgica. Complutum Extra 6 Homenaje al Dr. Fernndez Miranda, Vol. 1:75-82. REBANDA, N. 1995a. Os trabalhos arqueolgicos e o complexo de arte rupestre do Ca. Instituto Portugus do Patrimonio Arquitectnico e Arqueologco. Lisboa. 1995b. Barragem de Vila Nova de Foz Ca. Os trabalhos arqueolgicos e o complexo de arte rupestre, Boletim da Universidade do Porto, 25, Junho, Porto, pp. 11-16. REYNOSO, C. 2000. Interpretando a Clifford Geertz, in C. Geertz, La interpretacin de las culturas, Editorial Gedisa, Barcelona, pp. 9-12. RIBEIRO, M. L. 2001. Notcia explicativa da carta geolgica simplificada do Parque Arqueolgico do Vale do Ca. Vila Nova de Foz Ca: Parque Arqueolgico do Vale do Ca. RIBEIRO, O. 1987. A formao de Portugal. Lisboa: Instituto de Cultura e Lngua Portuguesa Coleco Identidade srie Cultura Portuguesa. RIBEIRO, A. T., ALVES, L. B., BETTENCOURT, A., MENEZES, R. T. (En prensa): Space of memory and representation: Boua da Cova da Moura (Ardeges, Maia, Northwestern Portugal), in A. BETTENCOURT e L. B. ALVES (eds.) Places, Memory and Identity in the European Bronze Age, Lisbon.

[ 484 ]

ARTE PREHISTRICO AL AIRE LIBRE EN EL SUR DE EUROPA

RICOEUR, P. 2000. Teoria da interpretao, Lisboa, Edies 70. RINCN VILA, R. 1993. El abrigo de La Calderota, Olleros de Paredes Rubia, Palencia. Avance al estudio de los esquematismos rupestres en la Cantabria Antigua y las montaas de Palencia y Burgos, Institucin Tello Tllez de Meneses, 64, p. 37-179, Palencia. RIPOLL PERELL, E. 1961-62. La cronologa relativa del santuario de la Cueva de la Pileta y el arte solutrense. Homenaje al Prof. C. de Mergelina. 739-751. Murcia. 1965. Una pintura de tipo Paleoltico en La Sierra del Montsi (Tarragona) y su posible relacin con los orgenes del arte levantino. Miscelnea en Homenaje al abate Henri Breuil, t. II. Barcelona, 297-305. 1981. Los grabados rupestres del Puntal del To Garrillas (trmino de Pozondn, Teruel), Teruel, 66, pp. 147-155. 1997. Historia de la investigacin del arte rupestre en Extremadura. Extremadura Arqueolgica VII, pp. 13-21. RIPOLL, S., COLLADO, H. 1997. La Mina de Ibor (Cceres): Nueva estacin con arte rupestre paleoltico en Extremadura. Revista de Arqueologa (Madrid) nm. 196, Agosto de 1997, pp. 24-29. RIPOLL, S., CACHO, C., MUNICIO, L. 1997. El Paleoltico Superior en la Meseta. Espacio, tiempo y forma. Serie I, Prehistoria y arqueologa, n 10, 1997, pp. 55-88. RIPOLL LPEZ, S., MAS CORNELL, M. 1999. La grotte dAtlanterra (Cdiz, Espagne). International Newsletter on Rock Art, 23: 3-5. Foix. RIPOLL LPEZ, S., MAS CORNELL, M., MUOZ, J. F. 2002. Dix annes de recherches sur lart rupestre palolithique dans la pninsule ibrique. Lart palolithique lair libre, le paisaje modifi par limage. TautavelCampme, 7-9 octobre 1999. 159-174. Tautavel. RIPOLL LPEZ, S., MAS CORNELL, M., Torra COLELL, G. 1991. Grabados paleolticos en la Cueva del tajo de las Figuras (Benalup, Cdiz). Espacio, Tiempo y Forma. Serie I: Prehistoria y Arqueologa, 4:111-126. UNED. Madrid. RIPOLL, S., MUNICIO, L. 1992. Las representaciones de estilo paleoltico en el conjunto de Domingo Garca (Segovia). Espacio, Tiempo y Forma (UNED), Serie I, Prehistoria y Arqueologa., t. V. pp. 107-138. 1999. Dirs. Domingo Garca. Arte Rupestre Paleoltico al aire libre en la meseta castellana. Monografas de la Junta de Castilla y Len, n 8.

RIPOLL , S. MUNICIO L., MUOZ, F. J., PREZ, S., LPEZ, J. R. 1994. Un conjunto excepcional de Arte Paleoltico: El Cerro de San Isidro en Domingo Garca (Segovia). Nuevos descubrimientos. Rev. De Arqueologa, n 157, mayo 1994. Madrid. pp. 12-21. RIPOLL , S., MUOZ, F. J. 2003. El arte mueble del yacimiento de la Pea de Estebanvela. En: R. de BALBN y P. BUENO eds. Primer Symposium Internacional de Arte Prehistrico de Ribadesella. 2003. pp. 263-278. RIPOLL , S., MUOZ, F. J., PREZ, S., MUIZ, M., CALLEJA, F., MARTOS, J. A., LPEZ, R. y AMAYA, C. 1994. Arte rupestre paleoltico en el yacimiento solutrense de la Cueva de Ambrosio (Vlez-Blanco, Almera). Trabajos de Prehistoria, 51, 2. pp. 21-39. RIPOLL LPEZ, S., RIPOLL PERELL, E., COLLADO GIRALDO, H. 1997. Avance al estudio de la Cueva de Maltravieso (Cceres). El arte rupestre paleoltico en Extremadura. Extremadura Arqueolgica VII, pp. 95-117. 1999. Maltravieso, el santuario extremeo de las manos. Memorias 1, Museo de Cceres, 168 pgs. ROCHETTE CORDEIRO, A. M., REBELO, F. 1996. Carta geomorfolgica do Vale do Ca a jusante de Cidadelhe. Cadernos de Geografia, n 15, 1996, Coimbra F.L.U.C., pp. 11-33. RODRIGUES, J. D. 1999. Conservao da Arte Rupestre do Parque Arqueolgico do Vale do Ca. Relatrio 241/99 Gero, LNEC. Trabalho realizado para o Parque Arqueolgico do Vale do Ca. RODRGUEZ MARTNEZ, R. M. y SNCHEZ SNCHEZ, X. M. 2000. Los grabados rupestres de poca medieval. Una aproximacin terica, Congreso Internacional de Arte Rupestre Europea, Vigo. ROMERO CARNICERO, F. 1991. Los Castros de la Edad del Hierro en el Norte de la provincia de Soria, Studia Archaeologica, 80, Valladolid. ROSSELL, V. M. 1995. Geografa del Pas Valenci. Edicions Alfons el Magnnim. Instituci Valenciana d Estudis i Investigaci. Generalitat Valenciana. Diputaci de Valncia. Valncia. ROUSSOT, A. 1990. Art mobilier et parietal du Prigord et de la Gironde. Comparaisons stylistiques.,Lart des objets au Palolithique. Colloque international dart mobilier palolithique, Paris, t. 1:189-205. ROYO GUILLN, J. I. 1986-1987. El abrigo con grabados rupestres de Val Mayor, Mequinenza (Zaragoza), Bajo Aragn. Prehistoria, VII-VIII, pp. 179-190.

[ 485 ]

BIBLIOGRAFA GENERAL

1999. Las manifestaciones ibricas del arte rupestre en Aragn y su contexto arqueolgico: una propuesta metodolgica. Bolskan, n 16, pp. 193-230. 2004. Arte rupestre de poca ibrica. Grabados con representaciones ecuestres. Serie de Prehistria i Arqueologa. Servei dInvestigacions Arqueolgiques i Prehistriques. Diputaci de Castell, 176 pgs. ROUSSOT, A. 1984. Abri du Poisson. En Lart des cavernes. Atlas des grottes ornes palolithiques franaises. Ministre de la Culture. Pars. pp. 154-156. 1990. Art mobilier et art parital du Prigord et de la Gironde: comparaison stylistique. In: Actes des colloques de la Direction du Patrimoine, Lart des objets au Palolithique, Tome 1: Lart mobilier et son contexte, Foix Le Mas dAzil, novembre 1987, pp. 189-205. RUBIO ANDRADA, M. 1991. La pintura rupestre en el parque natural de Monfrage (Cceres). Trujillo, 105 pgs., 76 figs. y 1 mapa. RUBIO, M, PASTOR, V. 1999. El grabado del Cndalo, Garciaz (Cceres). Zephyrus, vol. LII, pp. 303-318. RUST, A. 1943. Die alt und mittelsteinzeitlichen Funde von Stellmoor. Neumnster. Karl Wachlholtz. SACCHI, D. 1984. Lart palolithique de la France mditerranenne. Muse des Beaux-Arts de Carcassonne: 52 p., 84 fig. (prface de A. Leroi-Gourhan). 1987. Lart palolithique des Pyrnes roussillonnaises. En J. Abelanet et Alii. Eds. Etudes roussillonnaises offertes Pierre Ponsich. Perpignan. pp. 47-52. 1988a. Le rocher grav de Fornols-Haut Campme, Pyrnes-Orientales, France. Etude prliminaire, actes du 1er congrs international dart rupestre, 1985, Bajo Aragon Prehistorica VII-VIII, 1986-1987: 279-293. 1988b. Un tmoin de lart palolithique de plein air en Roussillon : le rocher grav de Fornols-Haut, actes du 7e colloque international darchologie de Puigcerd, 6-8 juin 1986: 37-42. 1993a. Les critres dauthenticit et de datation de lart parital palolithique. En LArt Parital Palolithique. Techniques et mthodes dtude. Documents Prhistoriques, 5. Pars. pp. 311-314. 1993b. Les suids. En: LArt Parital Palolithique. Techniques et mthodes dtude. Documents Prhistoriques, 5. Pars. pp. 161-163.

1993c. Les Caprins, Antilopins, Rupicaprins. En: Lart parital palolithique. Techniques et mthodes detudes. CTHS, pp. 123-136. 1995. Brves remarques propos du site dart rupestre de Foz Ca (Portugal), de son importance et de son devenir. En V. O. JORGE Ed. Dossier Ca. pp. 519-522. 2002a. Propos liminaire. In: Actes du Colloque Lart Palolithique lair libre: le Paysage modifi par limage, 07-09/10/1999. Coor. D. Sacchi, pp. 7-11. 2002 b. Lart Palolithique lair libre : le Paysage modifi par limage. Actes du Colloque de TautavelCampme, 7-9 octobre 1999, Gaep & Geopre, Carcassone. 245 pp. SACCHI, D., ABELANET, J. BRULE, J. L 1987. Le rocher grav de Fornols-Haut. Archologia 225. pp. 52-57. 1988. Un tmoin dart palolithique de plein air en Rousillon: le rocher grav de Fornols-Haut. Actes du 7e. colloque international darchologie de Puigcerd, 6-8 juin 1986, pp. 37-42. SACCHI, D., ABELANET, J. BRULE, J. L., MASSIAC, Y, RUBIELLA, C. VILETTE, P. 1988. Le rocher grav de Fornols-Haut Campme, Pyrnes Orientales, France. Etude preliminaire. I Congreso Internacional de Arte Rupestre. Bajo Aragn Prehistoria VII/VIII (1986/87). pp. 279-293. 1988b. Les gravures rupestres de Fornols-Haut, Pyrnes-Orientales. Rev. LAnthropologie. T. 92, 1. Pars. p. 100. SAINT-MATHURIN, S. 1984. LAbri du Roc-aux-Sorciers. En: LArt des cavernes. Atlas des grottes ornes franaises. Ministre de la Culture, pp. 583-587. SAINT-PERIER, R. 1936. La grotte dIsturitz, II. Le Magdalnien de la Grande Salle. Archives de lIPH, 17. Masson, Paris, 139 pp. SALMERN, J., LOMBA, J. 1996. El Arte Rupestre Paleoltico. En J. Lomba, M. Martnez, R. MONTS & J. SALMERN: Historia de Cieza, Vol. I. Cieza Prehistrica. De la depredacin al mundo urbano: 71-89. SALMERN, J., LOMBA MAURANDI, J., CANO GOMARIZ, M. 1999 a. El arte rupestre paleoltico de Cieza. Primeros hallazgos en la regin de Murcia. Resultados de la 1 Campaa de prospecciones LosaresAlmadenes 93. Memorias de Arqueologa 1993, 8, pp. 94-111. 1999b. Las pinturas rupestres de El Paso, Los Rumes y El Laberinto (Cieza, Murcia). Actas del

[ 486 ]

ARTE PREHISTRICO AL AIRE LIBRE EN EL SUR DE EUROPA

XXIV Congreso Nacional de Arqueologa, Cartagena 1997, vol. I, pp. 197-208. SALMERN, J., LOMBA, J., CANO, M., GRUPO LOS ALMADENES. 1997. Avance al estudio del arte rupestre paleoltico en Murcia: Las Cuevas de Jorge, Las Cabras y el Arco (Cieza, Murcia). XXIII Congreso Nacional de Arqueologa. 201-216. Elche, 1995. Zaragoza. SAN ROMN FERNNDEZ, F. 2006. Librn y San Pedro Mallo: Nuevas estaciones de Arte Rupestre Esquemtico en la provincia de Len, Congreso de Arte Rupestre Esquemtico en la Pennsula Ibrica. Comarca de los Vlez, Almera, 5-7 de mayo de 2004. SANCHES, M. J. 1996 a. Ocupao Pr-histrica do Nordeste de Portugal, srie Monografias y Estudios, Fundacin Rey Afonso Henriques, Zamora 1996b. Passos/Santa Comba Mountain in the context of the late prehistory of northern Portugal, World Archaeology, vol. 28(2), pp. 220-230 1997. Pr-histria Recente de Trs-os-Montes e Alto Douro, 2 vols., SPAE, Porto 2001. Spaces for social representation, choreographic spaces and paths in the Serra de Passos and surrounding lowlands (Trs-os-Montes, Northern Portugal) in Late Prehistory, Archeos, 12, IPT, Tomar, pp. 65-105. SANCHES, M. J., MOTA SANTOS, P., BRADLEY, R., FBREGAS VALCARCE, R. 1998. Land marks a new approach to the rock art of Trs-os-Montes, northern Portugal, Journal of Iberian Archaeology, vol. 0, Porto, pp. 85-104. SNCHEZ MORENO, E. 2005. La guerra como estrategia de interaccin social en la Hispania prerromana: Viriato, jefe redistributivo [Em linha]. In Universidad Autnoma de Madrid: rea de Historia Antigua. [citado em 26 de Setembro de 2006]. Disponvel em <http://www. ffil. uam. es/antigua/piberica/viriato/ viriato1. htm>. SANCHIDRIN TORTI, J. L. 1981. Cueva Navarro (Cala del Moral, Mlaga). Corpus Artis Rupestris, I. Paleolithica. Vol. I. Salamanca. 1982. La cueva del Morrn (Jimena, Jan). Zephyrus, XXXIV-XXXV: 5-12. Salamanca. 1984-85. Algunas bases para el estudio de los actos funerarios eneolticos: Sima de Curra (Carratraca, Mlaga), Zephyrus, XXXVII-XXXVIII, Salamanca, pp. 227-248.

1986. Arte prehistrico en la cueva de Nerja. En Trabajos sobre la cueva de Nerja, I. La Prehistoria de la Cueva de Nerja (Mlaga). 283-330. Mlaga. 1987. Arte rupestre en Andaluca. En Arte Rupestre en Espaa. Revista de Arqueologa (Monografa) 96105. Madrid. 1997. Propuesta de la secuencia figurativa en la Cueva de la Pileta. El mn mediterran desprs del Pleniglacial (18.000-12.000 BP) (Fullola, J. M. et Soler, N. eds.). Museu dArqueologia de CatalunyaGirona, Serie Monogrfica, 17: 411-433. 2000. Panorama Actual del Arte Paleoltico en Andalucia, Paleoltico da Pennsula Ibrica, Porto, ADECAP [Actas do 3 Congresso de Arqueologia Peninsular, vol. II], pp. 541-554. SANCHIDRIN TORTI, J. L., MAS CORNELL, M. 1993. Discusiones en torno al considerado arte paleoltico del Campo de Gibraltar (Cdiz) . II Congreso Internacional El Estrecho de Gibraltar. Ceuta, Noviembre de 1990. UNED. Madrid. SANTIAGO VILCHES, J. M. 1982. La cueva de las Palomas en el arte paleoltico del sur de Espaa. Boletn del Museo de Cdiz II: 5-11, 1979-1980. Diputacin Provincial de Cdiz. Cdiz. SANTOS, A. T. 2003. Uma Abordagem Hermenutica Fenomenolgica Arte Rupestre da Beira Alta. O caso do Fial (Tondela, Viseu) [Dissertao de mestrado apresentada Faculdade de Letras da Universidade do Porto], Porto. En prensa. A Fenomenologia da Pr-histria e a Arte Rupestre ou Como o martelo s se revela no acto de martelar, Actas do IV Congresso de Arqueologa Peninsular. SANTOS ESTVEZ, M. 1998. Los espacios del arte: el diseo del panel y la articulacin del paisage en el arte rupestre gallego, Trabajos de Prehistoria, 55, n2, Madrid, pp. 73-88. 2005. Sobre a cronologia del arte rupestre atlntico en Galicia, Archaeoweb, 7 (2) Setembro./Dezembro, disponvel em Maio de 2007 no site http://www. ucm. es/info/arqueoweb 2006. Respuesta a la rplica firmada por F. J. Costas Goberna, R. Fbregas Valcarce, J. Guitin Castromil, X. Guitin Rivera y A. de la Pea Santos aparecida en el foro con fecha 23/01/2006, Archaeoweb, 8(1) Abril, disponvel em Maio de 2007 no site http://www. ucm. es/info/arqueoweb

[ 487 ]

BIBLIOGRAFA GENERAL

SANTOS ESTVEZ, M., GARCA QUINTELA, M. V., PARCERO UBIA, C. 2007. Un programa de investigacin para el arte rupestre en Galicia, Archaeoweb, 8 (2), Janeiro, disponvel em Maio de 2007 no site http://www. ucm. es/info/arqueoweb SANTOS JNIOR, J. R. 1933. O abrigo pr-histrico da Pala Pinta, Trabalhos de Arqueologia e Etnologia, vol. 6 (1), Porto, pp. 33-43. 1934. As pinturas pr-histricas do Cacho da Rapa, Trabalhos de Arqueologia e Etnologia, vol. 6 (3), Porto, pp. 185-222. 1940. Arte rupestre, Congresso do Mundo Portugus, vol. I, Lisboa, pp. 327-376. SANZ PREZ, E. 2001. Las montaas de Urbin, Cebollera y Cabrejas. Geomorfologa y patrimonio geolgico, Excma. Diputacin Provincial de Soria, Col. Temas Sorianos, nm. 43, Soria, 244 pgs. SAUVET, G. 1988. La Communication Graphique Palolithique (De lanalyse quantitative dun corpus de donnes son interprtation smiologique), LAnthropologie (Paris), 92 (1), Paris, pp. 3-16. SARMENTO, M. 1933 [1878]. Sinaes gravados em rochas. Dispersos, pp. 161-162. SAUVET, G., SAUVET, S. 1979. Fonction smiologique de lart parital animalier franco-cantabrique, Bulletin de la Socit Prhistorique Franaise, 76 (10-12), Paris, pp. 340-354. 1983. Los Grabados Rupestres Prehistoricos de la Cueva de La Griega (Pedraza, Segovia), Salamanca, Departamento de Prehistoria y Arqueologia da Universidad de Salamanca [Corpus Artis Rupestris I. Palaeolithica Ars, 2]. SAUVET, G., SAUVET, S., WLODARCZYK, A. 1977. Essai de smiologie prhistorique (Pour une thorie des premiers signes graphiques de lhomme), Bulletin de la Socit Prhistorique Franaise, 74 (2), Paris, pp. 545-558. SAUVET, G., WLODARCZYK, A. 1995. lments dune Grammaire Formelle de lArt Parital Palolithique, LAntropologie (Paris), 99 (2-3), Paris, pp. 193-211. SCARRE, C. 2002. Contexts of monumentalism: regional diversity at the Neolithic transition in north-west France, Oxford Journal of Archaeology, vol. 21, n 1, Oxford, pp. 23-61. SEGURA, F. S. 1990. Las ramblas valencianas. Algunos aspectos de hidrologa, geomorfologa y sedimentologa. Universitat de Valncia.

SELLAMI, F., N. TEYSSANDIERT & M TAHA. 2001. Dynamique du sol et fossilisation des ensembles archologiques sur les sites de plein air. Donnes exprimentales sur lorganisation des micro-artefacts et les traits pdo-sdimentaires, in L. BOURGUIGNON, I. ORTEGA and M.-C. FRRE-SAUTOT (eds.), Prhistoire et approche exprimentale:313324. Montagnac: Editions M. Mergoil. SEVILLANO, M. C. 1976a. Grabados rupestre de carros y ruedas en Vegas de Coria (Cceres). Zephyrus, XXVI-XXVII, pp. 258-267. 1976b. Un petroglifo con inscripcin en la comarca de las Hurdes, Cceres. Zephyrus, XXVI-XXVII, pp. 268-291. 1979. Noticia de un grabado en las Erias (Cceres). Zephyrus, XXVIII-XXIX, pp. 229-233. 1983. Analogas y diferencias entre el arte rupestre de Las Hurdes y el del valle del Tajo. Zephyrus, XXXVI, pp. 259-265. 1991. Grabados rupestres en la comarca de las Hurdes (Cceres). Acta Salmanticensia, n 77, Salamanca, 216 pgs. SEVILLANO, M. C., BCARES, J. 1997. Grabados rupestres en la comarca de las Hurdes. Extremadura Arqueolgica VII, pp. 75-94. SHEE, E. 1974. Painted megalithic art in western Iberia, Actas do III Congresso Nacional de Arqueologia, vol. 1, Porto, pp. 105-123. 1981a. The Megalithic Art of Western Europe, Clarendon Press, Oxford. 1981b. A pedra decorada de Ardeges de guas Santas (Concelho da Maia), Arqueologia, 3, Grupo de Estudos Arqueolgicos do Porto, Porto, pp. 49- 55. SEIVEKING, A. 1987. A Cataloque of Palaeolithic Art in the British Museum. British Museum Publications, Londres, 115 pp. SILVA, E. J. L. 2000. Novos dados sobre o Megalitismo do Norte de Portugal, in V. S. GONALVES (ed.), Muita gente, poucas antas? Origens, espaos e contextos, Trabalhos de Arqueologia, vol. 25, Lisboa, pp. 269-280. SILVA, E. J. L., CUNHA, A. L. 1986. As gravuras rupestres do Monte da Laje (Valena), Livro de Homenagem a Jean Roche, Instituto Nacional de Investigao Cientifica, Lisboa, pp. 490-505. SILVA, A. F., RIBEIRO, M. L. 1991. Carta Geolgica de Portugal. Notcia explicativa da folha 15-A Vila Nova de Foz Ca, Lisboa, Servios Geolgicos de Portugal.

[ 488 ]

ARTE PREHISTRICO AL AIRE LIBRE EN EL SUR DE EUROPA

SIMMONET, G., L., R. 1984. Quelques beaux objets dart venat de nos recherches dans la grotte orne de Labastide (Haute-Pyrnes).Approche naturaliste. Bull. de la Soc. de Splologie et Prhistoire, XXIV, pp. 25-36. SOBRINO BUHIGAS, R. 2000 [1935]. Corpus Petroglyphorum Gallaeciae. Seminario de Estudos Galegos, Edicios do Castro, A Corua, edio facsimilae. SOEA, G. 2005. Celtiberian Ideologies and Religion. e-Keltoi: Journal of Interdisciplinary Celtic Studies. Milwaukee. 6 The Celts in the Iberian Peninsula, pp. 347-410. [Disponvel em http:// www. uwm. edu/ Dept/celtic/ekeltoi/volumes/vol6]. SORIA LERMA, M., LPEZ PAYER, M. G. 1999. Arte esquemtico en la Cuenca Alta del Segura. Nuevas aportaciones. Boletn del Instituto de Estudios Gienenses, n 176, tomo II (Julio/Diciembre), pp. 909-943 SOUSA, O. 1988. As pinturas rupestres da mamoa 3 de Ch de Parada Baio. Notcia preliminar. Arqueologia, n 17, Porto, pp. 119-120. SOUSA, A. C., SOARES, A. M., MIRANDA, M.,QUEIROZ, P. F., LEEUWAARDEN, W. V. 2004 . So Julio. Nucleo C do concheiro pr-histrico. Cadernos de Arqueologa de Mafra, 2. Mafra. SOUTO, A. 1932. Arte Rupestre em Portugal (Entre Douro e Vouga). As insculturas da Serra de Cambra e de Sever e a expanso das combinaes circulares e espiraladas no noroeste peninsular, Trabalhos de Antropologia e Etnologia, vol. V (IV), Porto, pp. 285-300. STUIVER, M., REIMER, P. J., BARD, E., BECK, J. W., BURR, G. S., HUGHEN, K. A., KROMER, B., McCORMAC, F. J., van der PLICHT, J., SPURK, M. 1998. INTCAL98 Radiocarbon age calibration 24,000 0 cal BP, Radiocarbon, 40, pp. 1041-1083. TAON, P. 1993. Introduction: Expressing relationships to the land by marking special places, in P. FAULSTICHF and P. S. C. Taon (eds) Spatial considerations in rock art. Time and Space AURA 8, pp. 81-83. 1999. Identifying sacred landscapes in Australia: from physical to social, in W. ASHMORE and A. B. KNAPP (eds), Archaeologies of Landscape. Contemporary perspectives. Blackwell, Oxford, pp. 33-57. TERS NAVARRO, E. 1987. Pinturas rupestres en El Raso de Candeleda, Revista de Arqueologa, 73, pp. 60-61, Madrid. THOMAS, J. 1996. Time, Culture and Identity - An interpretive archaeology, London/New York, Routledge.

1993. The Politics of Vision and the Archaeologies of the Landscape, in B. Bender (ed.), Landscape, Politics and Perspectives, Berg, New York/Oxford, pp. 19-46. TILLEY, C. 1994. A Phenomenology of Landscape: Places, Pats and Monuments. Oxford: Berg. 2004. The materiality of stone. Explorations in landscape phenomenology, Oxford/New York, Berg. TOPPER, U. 1975 . Felsbilder an der Sdspitze Spaniens. Madrider Mitteilungen 16: 25-55. Instituto Arqueolgico Alemn. Madrid. TOPPER, U. y W. 1988. Arte Rupestre en la provincia de Cdiz. Ed. Diputacin Provincia de Cdiz. Cdiz. TOUS LES ANIMAUX DU MONDE. T. III. Larousse, 1971. UCKO, P., ROSENFELD, A. 1967. Arte Paleoltico. Ed. Guadarrama. Madrid. UCKO P. J., LAYTON, R. 1999. The Archaeology and Anthropology of Landscape. Shaping your Landscape, Routledge, London/New York. UNTERMANN, J. 1972. reas e movimentos lingusticos na Hispnia pr-romana. Revista de Guimares. Guimares. 72: 1-2, pp. 5-41. UTRILLA, P., BLASCO, F. 2000. Dos asentamientos magdalenienses en Deza, Soria. BSAA, Valladolid, 2000. pp. 9-63. UTRILLA, P., BLASCO, F., RODANS, J. M.. 2006. Entre el Ebro y la Meseta: el Magdaleniense de la cuenca del Jaln y la placa de Villalba. En G. DELIBES y F. DIEZ (eds): El Paleoltico Superior en la Meseta Norte Espaola. Studia Archaeologica. n 54, pp. 173-213. UTRILLA, P., CALVO, M. J. 1999. Cultura material y arte rupestre levantino: la aportacin de los yacimientos aragoneses a la cuestin cronolgica. Una revisin del tema en el ao 2000. Bolskan, 16, pp. 39-70. UTRILLA, P., RODANS, J. M. 2003. Un asentamiento Epipaleoltico en el valle del ro Martn. El Abrigo de los Baos (Ario, Teruel). UniVersidad de Zaragoza, Departamento de Ciencias de la Antigedad, rea de Prehistoria. Zaragoza. UTRILLA, P., VILLAVERDE, V. 2004. Los grabados levantinos del Barranco Hondo. Castellote (Teruel). Gobierno de Aragn. Departamento de Educacin, Cultura y Deporte, 158 pgs. UTRILLA MIRANDA, P., VILLAVERDE BONILLA, V., MARTNEZ VALLE, R. 2001. Les gravures rupestres de Roca

[ 489 ]

BIBLIOGRAFA GENERAL

Hernando (Cabra de Mora, Teruel) . Les Premiers Hommes Modernes de la Pninsule Ibrique. Actas du Colloque de la Commissin VIII de LUispp: 161174. Lisboa. VALLADAS H., MERCIER, N., FROGET, L., JORONS J. L., REYSS J. L., AUBRY T. 2001. TL Dating of Upper Paleolithic Sites in the Ca Valley (Portugal), Quaternary Science Reviews, vol. 20, nos. 5-9, pp. 939-943. VAN DEN BRINK, F. H., BARRUEL, P. 1971. Guide des Mammifres sauvages de lEurope occidentale. Delachaux et Niestl, 263. pp. VASCONCELLOS, L. DE. 1897. Religies da Lusitnia, vol. I, Imprensa Nacional, Lisboa. VIALOU, D. 1983. Art Parital Palolithique arigeois. Rev. LAnthropologie. t. 87, 1. Pars. pp. 83-97. 1986. Lart des grottes en Arige magdalnienne. XXVI Supl. de Gallia Prhistoire. Centre National de la Recherche Scientifique. Paris. VIANA, A. 1929. As insculturas rupestres de Lanhelas (Caminha, Alto Minho). Portucale, nos. 10 e 11, Porto. 1960. Insculturas rupestres do Alto Minho (Lanhelas e Carreo-Viana do Castelo, Portugal), Boletn de la Comisin Provincial de Monumentos Histricos y Artsticos de Ourense, tomo XX (I-IV), Ourense, pp. 209-231. VILAA, R. 2005. Entre o Douro e o Tejo, por terras do interior: O I milnio a. C. In Lusitanos e Romanos no Nordeste da Lusitnia Actas das 2as Jornadas de Patrimnio da Beira Interior. Guarda: Centro de Estudos Ibricos, pp. 13-32. VILASECA, S. 1934. LEstaci-taller de slex de Sant Gregory. Memoria de la Academia de Ciencias y Arte de Barcelona, XXIII: 415-439. VILLAVERDE, V. 1985. Hueso con grabados paleolticos de la Cova de les Cendres (Teulada, Alicante). Lucentum, IV: 7-14. 1994. Arte paleoltico de la Cova del Parpall. Servicio de Investigacin Prehistrica de la Diputacin de Valencia, 2 vols., Valencia. 404, [482], pgs. 2001. El Arte de los cazadores y recoletores del Paleoltico superior. En V. Villaverde (ed.) De neandertales a cromaones. Los inicios del poblamiento humano en las tierras valencianas. Universidad de Valncia: 331-366. 2002. Contribution de la squence du Parpall (Espagne) la sriation chronostylistique de lart

rupestre palolithique de la Pninsule Ibrique. En D. Sacchi (dir.) LArt Palolithique lAir Libre. Le payseage modifi par limage. Gaep & Gopr: 41-58. 2005. Arte Paleoltico de la regin mediterrnea de la Pennsula Ibrica: de la Cueva de la Pileta a la Cova de les Marevelles. En Actas del Congreso Arte Rupestre en la Espaa Mediterrnea (Alicante, 2004). Ed. M. Hernndez y J. Soler. 17-45. Alicante. VILLAVERDE, V., LPEZ MONTALVO, E., DOMINGO SANZ, I., LPEZ VALLE, R. M. 2002. Estudio de la composicin y el estilo. MARTNEZ VALLE, R. y VILLAVERDE BONILLA, V (coord.); (con la colaboracin de Guillem Calatayud, P. M. et al.): La Cova dels Cavalls en el Barranc de la Valltorta. Monografas del Instituto de Arte Rupestre, 1: 135-189. VILLOCH VZQUEZ, M. V. 1995. Monumentos y petroglifos: la construccin del espacio en las sociedades constructoras de tmulos del Noroeste peninsular. Trabajos de Prehistoria, 52. n 1; pp. 39-55. VIAS, R., SARRI, E., ALONSO, A. 1983. La pintura rupestre en Catalunya, Barcelona. WALDERHAUG, O., WALDERHAUG, E. M. 1998. Weathering of Norwegian Rock Art a critical review. Norwegian Archaeological Review. Trondheim. 31:2, pp. 119-1. WATCHMAN, A. 1995a. Executive Summary. Summary of report to Electricidade de Portugal. 1995b. Dating the Foz Ca engravings, Portugal. En D. Seglie Ed. News 95-International Rock Art Congress. Turin. p. 98. 1995c. Recent petroglyths, Foz Ca, Portugal. Rock Art Research 12 (2), pp. 104-108. 1996. A review of the theory and assumptions in the AMS dating of the Foz Ca petroglyphs, Portugal, Rock Art Research. 13 (1), pp. 21-30. WHITLEY, D. S. 1998. Finding rain in the desert: landscape, gender and far western North American rock art, in C. CHIPPINDALE, P. S. . TAON (eds), The Archaeology of Rock-Art, Cambridge University Press, Cambridge, pp. 11-29. WHITLEY, A. 2000. Very like a whale: menhirs, motifs and miths in the Mesolithic-Neolithic transition in northwest Europe. Cambridge Archaeological Journal, vol. 10, n 2, pp. 243-259. ZILHO, J. 1992. Gruta do Caldeiro. O Neoltico Antigo. Trabalhos de Arqueologa, 6. Lisboa. 1995a. The age of the Ca valley (Portugal) rock-art: validation of archaeological dating to the palaeolithic

[ 490 ]

Potrebbero piacerti anche