Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
Manuel Chust
Resumo
O objetivo deste artigo refletir acerca do tema das independncias iberoamericanas do sculo XIX como objeto historiogrfico, considerando-o em tempos e espaos amplos, gerais e de dimenses europias e americanas. Resgatando algumas das principais teses a respeito formuladas nas ltimas quatro dcadas, pretende-se examinar algumas posies em voga no momento, considerando-se a efervescncia historiogrfica anunciada pelas comemoraes dos bicentenrios no mundo ibrico.
Palavras-chaves Abstract
Independncias historiografia Amrica espanhola. The aim of this article is to analyze the ibero-american independences of the XIXth century as a historiographical subject, considering it in a large perspective, both European and American. It also revises some of the major interpretations of the last four decades up to the present moment, where the theme shows a great academic effervescency.
Keywords
244
CHUST, Manuel e SERRANO, Jos Antonio (eds.) Debates sobre las independencias iberoamericanas. Estudos de Histria Latino-americana. Madri: Ahila-Iberoamericana, 2007.
2
245
das eleies, das constituies, do liberalismo gaditano e sua transcendncia na Amrica ibrica, etc. Mudanas notrias que se devem destacar. provvel que nesta primeira dcada do sculo XXI a torrente de bicentenrios proclame uma srie de temas, temticas, interpretaes e valorizaes certamente mais amplas, mais ricas, menos nacionais e mais internacionais, que ofeream uma significao menos floreada e mais rigorosa a esse grande processo revolucionrio que foi o das independncias.
3 4
Lynch, John. Las revoluciones hispanoamericanas. Barcelona: Ariel, 1983. Guerra, Franois-Xavier. Modernidad e independencia. Madrid: Mapfre, 1992.
246
Colnias, a Revoluo Francesa, as reformas bourbnicas entre as que se destacariam no s a presso fiscal, econmica e poltica da metrpole, como tambm aspectos intelectuais de suma importncia como a expulso dos jesutas, o surgimento e apogeu de Napoleo, a crise de 1808, o movimento juntista na Amrica hispnica, os primeiros movimentos autonomistas americanos, as Cortes, seus decretos e a Constituio de 1812, a Carta e Cortes de Bayona, as guerras na Amrica do Sul, a restaurao fernandina, a Europa da restaurao absolutista, a emergncia dos Estados Unidos e sua expanso no norte do Mxico, as revolues liberais de 1830, a mudana e questionamento do liberalismo pelas classes populares, a consolidao e dvida externa das repblicas. Parmetros que deveremos levar em conta como uma base ampla, consubstancial entre a Europa e Amrica e vice-versa. Radiografia em planos amplos que mostra as independncias dentro de um contexto universal de luta por mercados, matrias-primas, prestgio, rendas e onde o desmoronamento das monarquias absolutas deixou aberta a confrontao com o novo regime. Tanto que algumas, como a espanhola, resistiram a ele com todos seus meios estatais, mediante a religio e as foras armadas e o ressurgimento e aliana com as monarquias absolutistas europias depois de Napoleo. E que, desde logo, estes pontos de vista saam da estreita viso nacional, que, por seu turno, estava em construo e no j construda. Tambm existe um plano de anlise de tempo mdio, isto , a cronologia que iria de 1796 a 1830. O plano est mediado pelas guerras contra a Inglaterra de finais do sculo XVIII e princpios do sculo XIX; as posteriores alianas franco-espanholas a partir do Primeiro Tratado de So Ildefonso, reforadas mediante o Segundo, em 1803, e culminadas no Tratado de Fontainebleau, em 1807; pela derrota em Trafalgar (outubro de 1805), vinculada ao anteriormente exposto, a imediata fratura na Monarquia espanhola com a ocupao britnica de Buenos Aires em 1806, a invaso de Lisboa, de Madri, etc. O plano se comprime em relao ao tempo longo enquanto se avaliam, agora sim, as reivindicaes do criollismo a partir de fim do sculo XVIII como reclamaes de toda uma srie de propostas autonomistas e reformistas. Plano mdio onde se pode descer, e se deve, a uma escala menor na qual se vislumbram a imensido americana, sua diversidade, as distintas importncias que para o Estado espanhol tinham nesses precisos momentos uns territrios ou outros, a aposta por reforar alguns e abandonar outros, a grande inter-relao entre ambos os hemisfrios de burocratas, militares, eclesisticos, idias, livros,
247
correspondncia privada, imprensa, notcias, etc.; a diversidade tnica e seus diferentes comportamentos, de acordo com as regies e etnias, a intensidade em determinados territrios do componente racial, as repercusses do Haiti, etc. E, por ltimo, um tempo curto. Este se centraria na anlise histrica que iria de 1808 at 18265; ou seja, desde a crise monrquica at os ltimos enfrentamentos em Callao e Chilo. Neste ponto os parmetros de anlise se afunilam ainda mais e se divisam outros tempos ainda mais curtos, como 1808-1810, o Binio Transcendental6, do qual falaremos mais tarde; o signo em um sentido ou em outro da guerra na Pennsula e sua influncia e repercusses na Amrica; a luta para obter legitimidade na Pennsula e na Amrica; a estratgia poltica e diplomtica napolenica com as Cortes de Bayona e sua Carta outorgada, bem como com sua vertente blica; a ciso de 1810 e suas explicaes mais autonomistas que independentistas; a convocatria de Cortes, sua realizao em Cdiz; a participao dos deputados americanos; sua transcendncia na Constituio de 18127; a irradiao de ambas na Amrica e a frustrao dos planejamentos autonomistas americanos com a reao absolutista de Fernando VII; a importncia para a Coroa da Amrica; a ruptura de 1814; o papel diplomtico da Inglaterra, etc. Ocorrncia distinta caso se deseje radiografar o processo sob parmetros de outras cincias e disciplinas das cincias humanas e sociais. Certamente o resultado ser nebuloso, incompreendido, frustrante e repleto de fracassos, pois ter de considerar algumas repblicas que estavam nascendo, mas no estavam ainda desenvolvidas. Porm essa anlise anacrnica, no-histrica.
, Ivana (coord.). Bastillas, cetros y blasones. La independencia en Iberoamrica. Madrid: Mapfre, 2006. 6 Chust, Manuel. 1808. La eclosin juntera en el mundo hispano. Mxico: Fondo de Cultura Econmico-El Colegio de Mxico, 2007. 7 Chust, Manuel (dir.). Doceaismos, independencias, constituciones. Amrica y la Constitucin de 1812. Madrid: Mapfre, 2006.
5
248
histria. Porque Espanha como Estado-nao est historicamente determinada e justamente nesta determinao que reside grande parte dos erros, divergncias e dissenses de uma parte da historiografia. Embora seja certo que em dadas ocasies a documentao nos conduza a erros e a aluso a Espanha aparea antes de 1810, a crtica de fontes deve atuar como crivo da interpretao histrica nesse perodo mutvel, de passos para a frente e para trs. O Estado que dominava os territrios coloniais americanos e sabemos que aqui entramos em outra grande discusso sobre o aspecto colonial ou no dos reinos americanos era uma monarquia absoluta, com uma Coroa que atuava desde o absolutismo e mais intensamente na Amrica, com receitas indianas que iam parar em uma Fazenda Real e no em uma nacional (ainda inexistente), com um exrcito do Rei, tampouco Nacional (pois tambm inexistente), e com uma burocracia que pertencia e obedecia ao Rei. E com uma hierarquia eclesistica devedora do Patronato Real. Esse Estado no ou era a Espanha, mas a Monarquia espanhola entendida como Estado absolutista. Monarquia cujo Patrimnio Real se engrandeceu enormemente na Amrica, haja vista que os territrios eram parte da Coroa por direito de conquista. Poderemos debater o grau de lassido jurdica, se se obedecia mais que se cumpria ou vice-versa, se a distncia e o relaxamento das ordens eram fatores suficientes para considerar o americano outro estado, se os decretos reais eram guardados em um caixote por inviveis ou por impraticveis na realidade americana; no obstante, se aplicavam, adaptando-os realidade americana diversa, pois, ao fim e ao cabo, o que tinha que ver Caracas com Buenos Aires, Mxico com Santiago ou Tucum com Yucatn. Sem ir muito longe, Havana com Santiago de Cuba. Provavelmente a diversidade e excepcionalidade que queremos aplicar ao caso que estudamos o so na prpria Amrica, no sendo necessrio recorrer Espanha. Nesse sentido tambm devemos ser justos com a diversidade e heterogeneidade americana. Ou seja, o que em alguns territrios era invivel em outros no apenas era pertinente como haviam-no solicitado. Temos nos detido mais na anlise da impraticabilidade do sistema unidirecional da Pennsula Amrica e nos fixamos menos na diversidade interamericana desses decretos e ordens reais. A realidade histrica que tudo era Real, ou quase tudo, e desta premissa que se deve partir para a anlise da independncia. Nessa anlise deve-se ter em conta tambm que todo esse processo ficou ainda mais complicado quando, a partir de 1808 e especialmente de 1810 at 1814, a Monarquia sem monarca
249
se tornou constitucional com o Cdigo de 1812, sancionado pelas Cortes de Cdiz. A est, provavelmente, a ata de nascimento da Espanha. Quando, como Estado-nao, alcana uma soberania nacional e no real. E a partir dessa fase, ter que se tratar da independncia a partir de uma conjuntura distinta. O que aconteceu, em nossa interpretao, que o Rei fundamentalmente porque o afloramento da Espanha doceaista como Estado-nao se fez a partir de uma inslita vertente hispnica e autonomista, com os territrios americanos assumindo suas igualdades cvicas e territoriais abortou respectivamente em 1814 e em 1823 essa possibilidade de Commonwealth hispnica. E o fez obstinadamente porque justamente com essa construo hispnica do Estado, a Coroa perdia... seus territrios... COLONIAIS americanos, isto , seus lucros indianos. E sem lucros Reais, pouco Exrcito Real. Dessa forma a maior parte da documentao at 1808 trata o termo Espanha muito cautelosamente como realidade estatal e poltica; outra coisa foi a realidade geogrfica. Mais usual e apropriado, as Espanhas e as ndias para expressar a diversidade de reinos. por isso tambm que se deve levar em considerao no s a diferena entre a conjuntura constitucional ou absolutista da monarquia espanhola nesses anos, como tambm atentar para termos como realistas que, categoricamente, eram entendidos pela historiografia americana com as acepes absolutista ou conservadora. Realistas ou assim apelidados foram muitos dos oficiais liberais que Fernando VII mandou Amrica desde 1814, e inclusive antes, para que no se sublevassem ou amotinassem na Pennsula. Por exemplo.
250
Testemunhos, catecismos e memrias que foram assumidas pela histria nacional, construda por intelectuais moderados e conservadores do sculo XIX. Mas o que impressiona, no entanto, que a maior parte destes, salvo honrosas excees, continua ainda nas ltimas dcadas do sculo XX se utilizando desse tipo de manipulao para dar conta de seus argumentos de carter nacionalista. Por isso tudo teremos de considerar alguns fatores para compreender, e no julgar a priori, a atuao da Frana napolenica que, como sabido, precipitar a crise da Monarquia em 1808: 1. A aliana entre a Frana napolenica e a Monarquia espanhola vinha se consolidando ao menos desde o Segundo Tratado de So Ildefonso em 1803. Nesse sentido o contexto de duas batalhas, uma naval e outra terrestre, com resultados diversos, ser fundamental para analisar as relaes internacionais a partir de fins de 1805: Trafalgar e Asterlitz. Aps a primeira, a monarquia espanhola ficou quase sem Armada, fato condicionador da poltica da monarquia adiante da insurgncia e, em geral, no que se refere s comunicaes com a Amrica. E mais, afetar inclusive poltica espanhola em anos futuros. O feito mais imediato e conhecido foi o pronunciamento do tenente coronel Rafael Del Riego em 1820, que sublevar as tropas que esperavam para embarcar com destino ao Rio da Prata ao hastear a bandeira da Constituio de 1812. O impacto de Trafalgar para a monarquia espanhola ser imediato. No em solo europeu, mas americano. Ante a falta manifesta da Armada, os ingleses ocuparo Buenos Aires. Em sentido reverso, a vitria francesa em Asterlitz estimular Napoleo que, junto da Rssia com a assinatura da Paz de Tilsit um ano depois, dominar a Europa continental. esse o contexto do Tratado de Fontainebleau, subscrito entre Napoleo e Carlos IV em outubro de 1807. O que mais uma vez se ressalta pela historiografia peninsular a partilha de Portugal entre os aliados francoespanhis, e no a vertente americana que subjaz nesta partilha da Coroa lusa, em seu artigo 13, ou seja, sua grande colnia, o Brasil8. A comea a verdadeira dimenso universal do perodo das guerras napolenicas. E no s europias, j que altura de 1806 e 1807 na estratgia de Napoleo vislumbrava-se uma
Pimenta, Joo Paulo G. Brasil y las independencias hispanoamericanas. Castelln: Publicaciones de la Universidad Jaume I, 2006.
8
251
intencionalidade clara de obteno da Amrica. A invaso de Portugal e a ocupao da Espanha assim o atestam. 2. importante assinalar, mesmo assim, toda a estratgia bonapartista de sucesso de dinastias absolutas na Europa, assim como a criao de reinos e pases novos que atuaro como estados tampes intermedirios entre os domnios franceses e as grandes potncias europias. A substituio de legitimidades monrquicas o que ia destemidamente perseguindo Napoleo. E nessa estratgia a monarquia portuguesa e a espanhola eram sobremodo atraentes, no s por seus territrios peninsulares e o que isso significava, mas especialmente pelos territrios coloniais, que implicavam os enormes bens indianos. A Amrica, para Napoleo, obviamente, existia. 3. E nesse sentido importante ressaltar toda a estratgia de captura e abdicao da famlia real espanhola e as tentativas de realizar o mesmo com a famlia real portuguesa atesta esse interesse o que j estava concebido no artigo 13 do Tratado de Fontainebleau: aps a ocupao de Portugal, a partilha do Brasil entre Napoleo e o monarca espanhol, como j foi dito aqui. por isso que no devemos deixar de lado como um empreendimento residual e utpico a estratgia poltica e diplomtica napolenica de incorporar nas Cortes de Bayona do novo Estado de Jos I, a representao americana e a assuno de propostas ilustradas dos criollos americanos. Reivindicaes econmicas e polticas apresentadas e suficientemente conhecidas na Amrica e Europa, a partir do ltimo tero do sculo XVIII. Nesse sentido devemos considerar com mais cuidado as Cortes de Bayona e sua Constituio, medida que atuaram como uma via possvel para atrair ao novo estado afrancesado as elites ilustradas criollas. E, tambm, no s a ao em si mesma, como a reao que provocou na Junta Central, ao convocar os representantes dos vice-reinados e das capitanias gerais e, posteriormente na Regncia, em seu decreto de fevereiro de 1810 ao convocar os representantes americanos s Cortes que finalmente se reuniram em Cdiz. 4. As aes napolenicas tambm vo provocar reaes muito intensas na Amrica. Desencadeadas sobretudo pela inquietao difundida convenientemente por parte do criollismo e dos setores eclesisticos a respeito das conseqncias que poderiam advir para os territrios e cidados americanos o fato de passarem s mos da dinastia bonapartista. O medo de Napoleo que isso gerou, convenientemente instrumentalizado pelo clero, fez que as classes populares e criollas reagissem contra essa possibilidade. O que no quis dizer,
252
ao menos at 1810, que esse questionamento significasse necessariamente a incorporao de concepes independentistas.
253
cional ao chegarem Amrica, condicionou de uma maneira quase decisiva as diversas atuaes das foras polticas, religiosas e sociais nesse Binio. Ante ao imobilismo da crise de 1808, perante a incapacidade manifesta de tomar resolues por causa das abdicaes e ao particular mecanismo privilegiado da monarquia absoluta, ou, inclusive diante da inrcia premeditada de muitos altos comandos nobilirios que preferiam um estado napolenico a um estado onde a ausncia de Estado legtimo dera abertura a uma potencial tomada de poder comandada pelas classes populares. E no s pelo exemplo jacobino, e sim porque a manifestao anti-senhorial que se instalava no campo peninsular cada vez mais se parecia com o grande medo francs de uma dcada antes. Napoleo acertou em sua estratgia de provocar o colapso dos estmulos legitimadores e a cadeia de poder estabelecida na monarquia. No entanto, tudo isso vinha abaixo com a surpreendente para o momento vitria espanhola em Bailn e a conseqente retirada das tropas francesas e do governo josefino at quase a fronteira francesa. Isso foi decisivo na Amrica para que o imobilismo poltico em que estavam instaladas as autoridades peninsulares e as fraes do criollismo em face das notcias das abdicaes reais se reativasse com Bailn e reconhecessem de imediato a Junta Central. Entre outras questes, porque pensavam que a guerra na Pennsula estava praticamente ganha e a restaurao de Fernando era dessa forma iminente. Bailn e seus ecos retumbaram por toda a Pennsula, por toda a Europa e por toda a Amrica. Assim, a certeza de que em princpios de 1809 a guerra na Pennsula estava ganha por parte do exrcito espanhol, conduziu a outro silogismo importante: a liberao de Fernando era questo de dias, pelo que o vazio de poder monrquico podia ser restabelecido de imediato e, com ele, a subordinao das instituies monrquicas. Em funo desta certeza foram tomadas as medidas oportunas a partir das diferentes instncias de poder, tanto em um sentido como em outro. E, num mbito social e poltico amplos, na Pennsula e na Amrica, por parte das juntas, da burguesia, do criollismo, da nobreza, dos afrancesados, dos realistas, da insurgncia, dos eclticos, dos equilibristas, de setores indgenas e de mulatos e pardos, etc. Contudo, o sismo no deixou inclume o Estado espanhol. Em pouco tempo se puseram em marcha, quer pelas juntas peninsulares e americanas, quer pela Junta Central, ou pelas autoridades na Amrica, dinmicas que no tero retro-
254
cesso, tanto na Amrica como na Pennsula. E uma anlise desse ano de 1809 no pode deixar de examinar tambm a situao blica desse perodo. 3. Situao muito distinta se dar quando, em novembro de 1809, a vitria corresponda s tropas francesas. Ocaa representar para Frana o que Bailn representou para a monarquia espanhola. A tremenda derrota em Ocaa significar como se sabe a retirada da Junta Central de Sevilha, e inclusive sua posterior dissoluo. Levar tambm ao domnio de quase toda a Pennsula pelas tropas francesas, desapario prtica de um exrcito regular espanhol a caminho de uma guerra de guerrilhas, ao restabelecimento de Jos I em Madri e, finalmente, transio da Junta Central para uma Regncia. Quando essas notcias chegam aos territrios americanos, a repercusso ser outra e a mensagem para as foras sociais e polticas ser diametralmente diferente do que h alguns meses: a guerra est perdida na Espanha para a monarquia espanhola, Jos I reina em Madri e exige obedincia e reconhecimento de todos os territrios da monarquia espanhola. No ser preciso esclarecer que aos americanos tambm. A situao, sua interpretao e a perspectiva futura mudaram drasticamente com relao s notcias que chegaram Amrica depois de Bailn nos primeiros meses de 1809. esse o ponto relevante em um momento de grande incerteza, em que as estratgias de insurgentes, autonomistas, reformistas, equilibristas, eclticos, autoridades coloniais, etc. sero estabelecidas vista dessa nova conjuntura. o marco no qual temos que nos situar para compreender os movimentos insurgentes de 1810, pois o cenrio outro e no ser mais o caso de esperar que o Rei seja brevemente libertado ou que a guerra na Pennsula esteja perdida. E nesse contexto, quando as juntas americanas, diversas e heterogneas, do passos que at ento no se atreviam, que Napoleo se converte em uma ameaa convenientemente instrumentalizada por fraes do criollismo e tambm da nobreza militar e eclesistica. A heterogeneidade de foras sociais e polticas torna-se marcante, bem como a interpretao que se transmitia desta situao peninsular com reflexo imediato na Amrica.
255
10
Rodrguez O., Jaime E. La independencia en la Amrica espaola. Mxico: Fondo de Cultura Econmica-El Colegio de Mxico, 1996.
256
representava a opo francesa ou a da via autonomista das Cortes de Cdiz11, opes que, por derrotadas, no se poder descart-las como viveis no processo de anlise histrico. Ou coincidir com alguns politlogos para quem os regimes foram derrotados porque em seu interior j arrastavam um dficit importante que lhes fez se aproximar do fracasso? Outra coisa sero as razes de sua derrota. Tambm dever levar em considerao as inter-relaes de ambas com a via revolucionria insurgente, que acabou triunfando porque sem dvida no foram gratuitas, a partir da instrumentalizao da opo francesa para mobilizar poltica e religiosamente setores sociais, tnicos e raciais que aparentemente permaneciam marginais e a superao poltica do liberalismo gaditano com decretos e concesses.
11
CHUST, Manuel. La cuestin nacional en las Cortes de Cdiz. Valencia: UNED-UNAM, 1999.
257
decretos no foram obedecidos tanto porque os territrios estavam ocupados pela insurgncia, como pelo boicote a que foram submetidos pelas autoridades peninsulares a maior parte absolutista, etc. Existem tambm mais alguns pontos que devem ser desmistificados at com certa nfase: embora seja certo que as Cortes de Cdiz, seus decretos, sua Constituio tenham tido um mbito determinado de influncia especialmente sobre os territrios da Pennsula, Nova Espanha, Peru, a Banda Oriental e partes de Nova Granada, e em menor medida Rio da Prata , as Cortes de Cdiz foi tambm o primeiro Parlamento alm da Conveno Nacional jacobina que convocou representantes dos at ento territrios coloniais, que estavam sujeitados ao Rei. Representantes que chegaram a Cdiz com instrues ou representaes de seus Cabildos, de suas juntas, de suas audincias, de seus grupos criollos, etc. Autnticos Cahiers de Doleances que exporo na assemblia gaditana, e por isso se constituiro em um foro de experincias compartilhadas, de discursos similares, de programas conjuntos, o que resultar, entre outras coisas, que os americanos obtenham pela primeira vez um conhecimento geral da Amrica, ao tomar contato com distintas problemticas e realidades de outras regies americanas apontadas nos discursos dos deputados americanos. Porm a proposta de Cdiz ter longo alcance. difcil ainda hoje precisar at onde irradiou. E no apenas isso, mas at onde procovou uma reao tanto no sentido colonial como no sentido insurgente? At que ponto precipitou os atos, em um ou outro sentido? O provvel, primeira vista, o que se tem estudado notadamente nas duas ltimas dcadas: os decretos liberais, as liberdades econmicas, as eleies, as propostas abolicionistas do trabalho colonial, do trfico de escravos, a igualdade de direitos, a liberdade e a ecloso da imprensa, a construo de poder local os municpios , do provincial as assemblias , a construo de um compndio de leis debatidas e expostas na assemblia que albergaram um estado hispnico. Ou seja, uma Commonwealth, oitenta anos antes de sua formulao para o imprio britnico, alm de toda uma experincia e aquisio da prtica poltica no mais privilegiada como at agora. Enfim, a soberania nacional, a diviso de poderes, uma proposta possibilista que triunfou na maior parte dos territrios americanos e peninsulares at... 1814. Decretos e Constituio que se publicaram, leram, ensinaram, divulgaram e... foram aceitos ou no... por que, obviamente, criaram resistncias. Como no iam faz-lo? Diante da revoluo... a reao.
258
Doceaismo hispnico que o Rei, a nobreza, parte da burguesia monopolista e indiana no deixaro que triunfe, ou seja, ser derrotado com o golpe de Estado de 4 de maio de 1814. Golpe que a partir do poder armado dos capites gerais vai restaurar Fernando VII como Rei absoluto, e este abolir a Constituio de 1812, seus decretos, perseguir e encarcerar seus deputados, seus defensores, enfim, restaurar o colonialismo. Reao absolutista, armada, religiosa e poltica de 1814 que atuar como marco divisrio entre o antes e o depois do autonomismo doceaista gaditano. E mais, como fronteira entre uma proposta poltica dentro e fora da monarquia. A segunda pausa, e aqui estamos de acordo com o professor Juan Marchena, em 1814, quando o Rei e sua oficialidade do o golpe de estado que acaba com este primeiro perodo constitucional. Nos anos vinte do sculo XIX, especialmente no binio 1820 e 1821, quando se volta a proclamar a Constituio de 1812 e volta a repercutir em Nova Espanha12 e Peru, j ser algo diferente dos anos dez. A via alternativa do autonomismo americano exigir que se coloquem em funcionamento os decretos e Constituio imediatamente; as razes de seu colapso em 1821 sero, entre outras, um bloqueio permanente do Rei, que j no estava ausente como na dcada anterior, e uma acelerao em direo a pressupostos independentistas. Tambm fica por realizar, apesar de que se esteja progredindo muito neste campo, o estudo da verdadeira dimenso dos deputados americanos aps Cdiz. Sabemos que uma parte da assemblia mexicana esteve mais que presente na construo do Estado-nao mexicano, especialmente na dcada de 1820, como Miguel Ramos de Arizpe, Jos Miguel Guridi y Alcocer, Francisco Fagoaga, Lucas Alamn, Joaqun Maniau, Antonio Joaqun Prez, Florencio Castillo, Pablo de la Llave, etc. Assim como outros que tambm tiveram relevncias em outras repblicas como Jos Joaqun Olmedo, Jos Domingo Rus, etc. Ou que protagonizaram papis relevantes na reao carlista dos anos 1830, como Blas de Ostolaza, que foi confessor do irmo de Fernando VII, Carlos, em sua luta por conseguir o trono aps a morte daquele. E, por ltimo, em todo esse debate sobre o liberalismo gaditano, de suas conquistas, de seus limites, de suas propostas, de seus detratores, de seus antagonistas, tambm fica para o debate o prprio conceito de liberalismo. Longo
12
FRASQUET, Ivana. Las caras del guila. Del liberalismo gaditano a la repblica federal mexicana, 1820-1824 . Castelln: Publicaciones de la Universidad Jaume I, 2007..
259
e profuso debate sem dvida, para o qual devemos assinalar duas questes. A primeira que, sem dvida, o prprio termo est marcado na Amrica Latina mais que na Espanha por uma srie de condicionantes que provm da histria do sculo XX americana e do peso que o termo carrega nas cincias sociais. Em segundo lugar, o conceito deve ser submetido ao crivo dos parmetros de anlises histricas: o tempo e o espao. por isso que devemos contemplar o liberalismo tambm historicamente determinado, em seu justo tempo e espao, e no a partir de anlises ou juzos contemporneos, sociolgicos ou politlogos. Evidentemente que mais que respeitveis em sua contribuio denominada sociologia histrica, sempre e quando prevalea o sobrenome antes que o nome. Nesse sentido e por ltimo, falaremos de liberalismos em vez de liberalismo, porque no acreditamos que haja s um, mas vrios, em funo de seu itinerrio histrico, das foras sociais que o apiem, e daquelas que, com suas medidas, julguem, tanto para se opor a partir de vertentes reacionrias como progressistas.
260
na anlise particularizada do que representou em muitos planos no s a Coroa como a Monarquia que poderemos comear a entender um acmulo de propostas ideolgicas, como, por exemplo, redefinies do republicanismo clssico que abandonava o republicanismo coetneo, cujo sinnimo era o jacobinismo, mais que propostas artificiais baseadas em pensadores anglo-saxes que basearam sua teoria visando outros fins. E esse crescimento das fases da independncia das repblicas americanas ter que contar, e muito, com a mudana de conjuntura que se produzir em 1814, como j escrevemos, mas especialmente em 1815, aps a queda definitiva de Napoleo e o fortalecimento ideolgico, religioso, poltico, diplomtico e armado das monarquias absolutas. A etapa 1815-1820, acreditamos, um perodo chave para explicar a quase definitiva ruptura com qualquer projeto transacional entre o autonomismo doceaista e o independentismo, apesar dos esforos meritrios, especialmente dos deputados da Nova Espanha nas Cortes de 1820-1821 em Madri.
13
Marchena, Juan, CHUST, Manuel (eds.). Por la fuerza de las armas. Ejrcito e independencia en Hispanoamrica. Castelln: Publicaciones de la Universidad Jaume I, 2008.
261
ao acusar de insurgentes, infiis ou traidores de lesa-majestade muitos dos movimentos ou juntas, entre 1808 e 1810, que, longe disso, planejavam mudanas num sentido autonomista e em sua maioria no independentista. Entre outras razes, porque como j foi dito anteriormente, altura de 1810 as notcias que chegavam Amrica davam conta de que a guerra estava ganha.
262
Referncias Bibliogrficas
CHUST, Manuel (dir.). Doceaismos, independencias, constituciones. Amrica y la Constitucin de 1812. Madrid: Mapfre, 2006. CHUST, Manuel e SERRANO, Jos Antonio (eds.). Debates sobre las independencias iberoamericanas. In: Estudios de Historia Latinoamericana. Madrid: Ahila-Iberoamericana, 2007. CHUST, Manuel. 1808. La eclosin juntera en el mundo hispano. Mxico: Fondo de Cultura Econmico-El Colegio de Mxico 2007. CHUST, Manuel. La cuestin nacional en las Cortes de Cdiz. Valencia: UNEDUNAM, 1999. FRASQUET, Ivana (coord.). Bastillas, cetros y blasones. La independencia en Iberoamrica. Madrid: Mapfre 2006. FRASQUET, Ivana. Las caras del guila. Del liberalismo gaditano a la repblica federal mexicana, 1820-1824. Castelln: Publicaciones de la Universidad Jaume I, 2007. GUERRA, Franois-Xavier. Modernidad e independencia. Madrid: Mapfre, 1992. LYNCH, John. Las revoluciones hispanoamericanas. Barcelona: Ariel, 1983. MARCHENA, Juan e CHUST, Manuel (eds.). Por la fuerza de las armas. Ejrcito e independencia en Hispanoamrica. Castelln: Publicaciones de la Universidad Jaume I, 2008. PIMENTA, Joo Paulo G. Brasil y las independencias hispanoamericanas. Castelln: Publicaciones de la Universidad Jaume I, 2006. RODRGUEZ O., Jaime E. La independencia en la Amrica espaola. Mxico: Fondo de Cultura Econmica-El Colegio de Mxico, 1996.