Sei sulla pagina 1di 116

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

K
Shukniki kamu - mdulo uno

I C

UKANCHIK KICHWA MAMA SHIMITA YACHASHUNCHIK

H W A

Manuel Paza Guanolema

K A M U
1

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

YUPAYCHANIMI
El presente material constituye una recopilacin sistematizada del trabajo de los siguientes autores: Consuelo Ynez Cosso, Alfredo y Piedad Costales, Javier Catta, Lus Cordero, Fabin Potis, Borchart Cristiana, Moreno Segundo, Lus Andrade Reimers, Mercedes Cotacachi, Mara Eugenia Quintero; Jos Ynez del Pozo, Jorge Gmez Rendn, Centro de Investigaciones Indgenas del Ecuador, Pontificia Universidad Catlica del Ecuador. Tambien a Teodoro Gallejos. Con el fin de producir un material de apoyo para facilitar el proceso de aprendizaje de los estudiantes del idioma quichua en TINKUNAKUY o en cualquier centro educativo que tengan el compromiso de revitalizar este idioma. Este material se desarroll sin fines de lucro y nicamente con el compromiso firme de fortalecer a los pueblos y naciones quichua hablantes, de la misma forma para crear nuevas metodologas para la enseanza de nuestra madre lengua quichua. En este sentido, agradezco a todos los autores antes mencionados su contribucin en este documento. Manuel Paza Guanolema, hijo de la nacin Puruh.

Prohibida la reproduccin parcial o total por cualquier medio. Manuel Paza Guanolema. Profesor de la Lengua Kichwa e-mail: pazakamak@yahoo.com, killurpaza@gmail.com, Numero de celular: 095051453 Quito, 01 de febrero de 2011

QUITO ECUADOR Octubre - 2011

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

RIKSICHIK YUYAY
Hasta el ao de 1990 los pueblos indgenas no entendan su proceso permanente de cambios suscitados por varias actividades que venan cumpliendo en cada lugar donde se encontraban. Muchas veces confundidos por su propia vida, desde la invasin espaola, a los pueblos de Abya Yala. Es importante trabajar por la lengua e identidad, por modelos de vida propias que no sea la capitalista. Tenemos mucha ventaja dentro de nuestras sabiduras, dentro del pensamiento profundo de los pueblos Andinos. Estamos profundamente convencidos de que el pas que compartimos los pueblos y naciones indgenas con los afro descendientes y mestizos debe cambiar. Creemos que los cambios que anhelamos no se harn al menos que los impulsemos mediante procesos de educacin permanentes desde la visin de los pueblos andinos, tanto formales como informales, para hombres y mujeres, nios y nias, jvenes, adultos mayores y todos aquellos que quieran ser runa. Tinkunakuy, Centro de Pensamiento y Culturas Andinas, cercana a la visin de los pueblos y naciones indgenas, comprometido con la lucha y el pensamiento profundo de estos pueblos ha venido trabajando en el apoyo a la construccin del Estado Plurinacional e una sociedad Intercultural. Una de sus tareas fundamentales ha sido la enseanza y la investigacin sobre las lenguas nativas, especialmente la lengua quichua y el pensamiento profundo de los pueblos andinos. Ponemos a la disponibilidad este pequeo documento para la introduccin de la lengua quichua, que los interesados-as en aprender el runa shimi puedan acercar a este mundo tan hermoso y bello.

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

YACHAYNIKIKUNATA RIKUCHIK

KILLKAY LLIKA - ALFABETO GRFICO ------------------------------------------------ 7 SARUY SAMAY - ACENTO FONTICO ------------------------------------------------7 ALLI KILLKAY ORTOGRAFIA--------------------------------------------------------- 7 YUPAYKUNAMANTA - SOBRE LOS NUMEROS --------------------------------------- 9 KICHWA RIMAKILLKAY GRAMTICA QUICHUA-----------------------------------11 LAS PARTES DE LA ORACIN ------------------------------------------------------- 11 LA AGLUTINACIN -------------------------------------------------------------------- 11 EL ARTCULO --------- ----------------------------------------------------------------- 12 ADJETIVO ------------------------------------------------------------------------------ 13 ADVERBIO ----------------------------------------------------------------------------- 13 EL VERBO ------------------------------------------------------------------------------ 14 EL NOMBRE O SUSTANTIVO -------------------------------------------------------- --14 EL PLURAL ---------------------------------------------------------------------------- --17 LOS PRONOMBRES PERSONALES ----------------------------------------------------- 18 Los pronombres demostrativos Los posesivos EL IMPERATIVO Y EL SUSTANTIVO VERBAL ------------------------------------------- 19 LA PALABRA --------------------------------------------------------------------------- 20 Lexemas Morfemas Afijos Prefijos Sufijos Desinencias CONJUGACIONES ------------------------------------------------------------------- 22 Pasado
4

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Presente Futuro LA IMPORTANCIA DEL VERBO KANA ---------------------------------------------- 24 POSPOSICIN (PREPOSICIN EN CASTELLANO) ---------------------------------- 26 CONJUNCIN -------------------------------------------------------------------- ---26 UTILIZACIN DE LA NEGACIN MANA Y DEL PROHIBITIVO AMA --------- ---27 MORFOLOGA ----------------------------------------------------------------------- 28

SHUKNIKI RURAY ------------------------------------------------------------------ 53


Saludos -------------------------------------------------------------------------- ------------ 54 Leccin con la estructura del morfema tak ---------------------------------------------- 57 RURAYKUNA ------------------------------------------------------------------------------------67

ISHKAYNIKI RURAY ---------------------------------------------------------------------- 73


Leccin con la estructura del morfema chu --------------------------------------------- 74 VOCABULARIO ------------------------------------------------------------------------------ 100 BIBLIOGRAFA -------------------------------------------------------------------------------- 114

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

K I C
Shukniki kamu mdulo uno
Alli killkay ortografa Rimakillkay gramtica Shimikukuna morf ologa
Taripak: Manuel Paza

H W A

K A M U
6

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Alli killkay ortografa


Killkay llika alfabeto grfico
En el presente trabajo investigativo estudiaremos con 20 grafas aprobadas por la direccin de Educacin Intercultural Bilinge DINEIB que consta de tres vocales y 17 consonantes, sin embargo consideramos que es necesario profundizar su estudio y llegar a un acuerdo social entre los hablantes de los diferentes dialectos quichua del Ecuador, ya que estos fonemas aprobadas por la DINEIB no recogen los sonidos de todo el alfabeto fonolgico necesaria del idioma quichua ecuatoriano para poder expresar correctamente el pensamiento de los pueblos y naciones andinas, que a la larga se perdera mucho de los conceptos que hace parte de un pensamiento profundo, con una lgica y principios filosficos propios de estas naciones y pueblos; lo que pasa hasta ahora con la intelectualidad indgena es que no estn poniendo todo su empeo en construir un sistema de educacin propio de los pueblos indgenas, al idioma quichua solo han convertido en una herramienta de transmisin de otros conocimientos de fuera que no responden a las necesidades nuestras. A la larga va a ser un problema el aprendizaje de este idioma, para no caer en estos errores debemos tomar correctivos lo mas urgente posible. Solo para visibilizar una de las arbitrariedades que lo tomaron los lingistas con estos fonemas aspiradas chh, kh, ph, th, que los pueblos de la nacin Puruh seguimos utilizando, lo han eliminado.

Uyaywakuna Vocales: a, i, u Uyantikuna - Consonantes: ch, h, k, l, ll, m, n, , p, r, s, sh, t, ts, w, y, z.

SARUY SAMAY - ACENTO FONTICO


En el idioma quichua todas las palabras son graves, el acento fontico se pronuncia con fuerza de voz en la penltima slaba. Ejemplos: Castellano Pantaln Baln Botn Vamos Kichwa wara rumpa wichka haku Acento (wra) (rmpa) (wchka) (hku)

ALLI KILLKAY - ORTOGRAFIA


En virtud de las ventajas pedaggicas y funcionales en los materiales escritos en quichua, se opta a reforzar brevemente la ortografa. 7

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

H por ahora, se escribe solo al inicio de la palabra y se pronuncia como la J del castellano. Cos las investigaciones cientfica y con la estandarizacin de la lengua puede ser que cambie esta regla ortogrfica, ya que existe fonemas aspiraradas, estos fonemas son: /chh/, /ph/, /kh/, /th/. Entonces, cuando se utiliza estos fonemas se rompe esta regla propuesta por la Dineib, por la que nos toca seguir utilizando la grafia /j/. Por ahora pongamos en prctica la regla inicial. Ejemplos: Rimaypi Pronunciacin Jambi Junda K Killkaypi escritura hampi hunta medicina lleno Castellano

Actualmente reemplaza a las grafas: c, g, q, qu, por ser de manejo mucho ms fcil en la

escritura y fonticamente de la lengua quichua. Ejemplos: Rimaypi Pronunciacin Sumac Shungu Jambic Quimsa Killkaypi escritura sumak shunku hampik kimsa hermoso corazn mdico tres Castellano

La K despus de n se pronuncia como la g. Ejemplos: Rimaypi Pronunciacin Phungui Cunga Pungu Killkaypi escritura punki kunka punku hinchazn cuello puerta Castellano

La K antes de r se pronuncia como la g. Ejemplos: Rimaypi Pronunciacin Rigra Chugri Chagra Killkaypi escritura rikra chukri chakra brazo. herida huerto Castellano

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

P Despus de la m o n se pronuncia como la b. Ejemplos: Rimaypi Pronunciacin Pamba Jumbi Tambu Killkaypi escritura pampa humpi tampu planicie, llanura sudor sitio de descanso y reserva T Despus de n, se pronuncia como la d. Ejemplos: Rimaypi pronunciacin Tanda Llandu Junda Killkaypi escritura tanta llantu hunta pan sombra lleno Castellano Castellano

W Reemplaza a las grafas hu, u, gu. Ejemplos: Rimaypi Pronunciacin Huauqui Guagua Auka Killkaypi escritura wawki wawa awka hermano nio soldado. Castellano

Y Reemplaza a la vocal i. Ejemplo: Rimaypi Pronunciacin Taita Kausai Saiwa Killkaypi escritura tayta kawsay saywa padre vida horizonte. Castellano

YUPAYKUNAMANTA - SOBRE LOS NUMEROS


Los nmeros en quichua solo tiene funcin desde uno hasta diez, el cero (0) solo se escribe para demostrar la falta o no existencia de algo, el vaco. Illak Shuk Ishkay Kimsa Chusku cero uno dos tres cuatro Chunka shuk Chunka ishkay Chunka kimsa Chunka chusku Chunka pichka once doce trece catorce quince 9

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Pichka Sukta Kanchis Pusak Iskun Chunka

cinco seis siete ocho nueve diez

Chunka sukta Chunka kanchis Chunka pusak Chunka iskun Ishkay chunka

diecisis diecisiete dieciocho diecinueve veinte

Ishkay chunka shuk Ishkay chunka ishkay Ishkay chunka kimsa Ishkay chunka chusku Ishkay chunka pichka Ishkay chunka sukta Kimsa chunka Kimsa chunka shuk Patsak Waranka Junu

veintiuno veintids veintitrs veinticuatro veinticinco veintisis treinta treinta y uno cien mil un milln.

10

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Kichwa rimakillkay - Gramtica quichua


Caractersticas de las lenguas
Hay categoras propias de cada idioma, pero alguna de estas es comn que se repita en otros idiomas. As tenemos las variantes entre la estructura gramatical de la lengua quichua y la castellana. Estructura de la lengua quichua: tiene el siguiente orden: primero S sujeto, segundo C complemento, tercero V verbo. Mientras que en estructura de la lengua castellana el orden siguiente: primero S sujeto, segundo V verbo, tercero C complemento. Ejemplos: Quichua Maria-ka S sarata mikun. C V

Castellano Mara S come maz. V C

Sujeto: en ambas lenguas tienen la misma funcin, es decir es del nombre o sustantivo, de quin se habla en la oracin. Complemento: en ambas lenguas tienen la misma funcin, es decir es el que se interrelaciona con las diferentes partes de la oracin, por tanto es la parte que complementa la idea que se quiere expresar. Los complementos se construyen de una o ms palabras, adjetivos, adverbios, verbos auxiliares, etc. El quichua es una lengua aglutinante, por esta razn a veces no se puede hacer interpretaciones o traducciones exactas al castellano, a veces ni siquiera hay palabras para remplazar ideas del castellano al quichua, por ser lenguas construidas desde pensamientos distintos. El pensamiento andino es ms colectivo, comunitario, complementario, simblico y metafrico.

Las partes de la oracin


En el idioma quichua hay 3 clases de palabras adjetivos, nombres y verbos, con la aglutinacin de los nombres y morfemas podemos ir construyendo las partes de la oracin, como: el artculo, nombre o sustantivo, pronombre, verbo, adjetivo, adverbio, morfemas, posposicin, conjuncin, participio, e interjeccin, entre otras; de las cuales en el presente mdulo profundizaremos el artculo, sustantivo, pronombre, verbo, adjetivo, adverbio y morfemas.

La aglutinacin
El kichwa es una lengua aglutinante, es decir que alrededor de la palabra se juntan o se posponen las partculas llamadas morfemas las cuales hacen variar el significado. 11

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Ejemplo 1: Kichwa: ukaka wasimanmi rini Payka wasimantami shamun Kanka wasipimi kanki Postposicin -man -manta -pi Ejemplo 2: Alli allilla allimi allillami allimanta Ejemplo 3 Puka Pukalla Pukallami Pukallakunami Pukayana Ejemplo 4 Wasi Wasikuna Wasikamakuna Wasichikrikuni casa (raz) casas (kuna: indica pluralidad o ms de una cosa) Cuidadores de casa. Wasi = casa, -kama- raz de verbo kamana (cuidar). Estoy yendo a construir o hacer la casa. (wasi= casa + -chi- = hacer hacer + -kri- incoactivo, inmediatamente ir hacer algo + -ku- = progresivo + -ni = primera persona singular.) Voy a estar contruyendo o haciendo la casa. (wasi= casa + -chi- = hacer hacer + -ku- = progresivo + -kri- incoactivo, inmediatamente ir hacer algo + -ni = primera persona singular). rojo, (raz) rojojizo es solo rojo son solo rojos enrojecer bueno, bien (raz) bien, no mas, con cuidado, cuidadosamente correcto, es o est bien bastante bien; es o est bastante bien despacio, de poco en poco, poco a poco Significado destino (direccin) origen lugar Castellano: voy a casa. el o ella viene de / desde la casa. T ests en la casa. Preposicin {a} {de} {en}

Wasichikukrini

El artculo
Es un determinante que precisa la referencia de un sustantivo. Sintcticamente modifica, determina o indetermina al sustantivo. 12

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Kichwa: Allkuka ukata kanirka. China allkuka ukata kanirka.

Castellano: El perro me mordi. La perra me mordi.

Hay dos clases de artculo, indefinido o indeterminado; definido o determinado.


El artculo definido o determinado: es la partcula -ka, postpuesta al nombre o palabra que en el castellano hace las veces de: el, la, los, las. Ejemplo: Llullashpa purinaka mana allichu. Yurak sisaka uchillami. Yachakukka shamukunmi. Wamprakunaka mikukunmi. El andar mintiendo es cosa mala. La flor blanca es pequea. El/la estudiante est viniendo. Los/las nios/as estn comiendo.

El artculo indefinido o indeterminado: es el numeral shuk (uno), para la simple designacin de personas u objetos, y no para contarlos. En el castellano son: un, una, unos, unas. Ejemplo: Shuk wamprami kanta mashkakun. Shuk wamprakunami kayta apamushka. Un muchacho te est buscando. Unos muchachos han trado esto.

El adjetivo
Es la parte variable de la oracin que modifica al sustantivo. Los adjetivos son una clase de palabras que modifican y determinan al sustantivo al que acompaan. El adjetivo concuerda con el sustantivo al que hace referencia. Un adjetivo puede ir tanto delante como detrs del ncleo al cual se refiere. Kichwa Puka wasi Sumak sisa Wasika jatunmi Sachaka sumakmi Castellano casa roja flor hermosa la casa es grande la selva es hermosa

El adverbio
El adverbio es una parte invariable de la oracin que sirve para calificar o determinar la significacin del verbo o la del adjetivo, y a veces la de otro adverbio. El concepto de adverbio engloba a elementos de comportamiento sintctico y morfolgico diferente. Sintcticamente pueden funcionar como ncleos de un sintagma adverbial o como 13

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

especificadores dentro de un sintagma adjetival o adverbial. Mientras que no manejemos


estos conceptos sintcticos, nos tendremos que conformar diciendo que pueden ser modificadores de un verbo o modificadores de un adjetivo o de otro adverbio: Kichwa: Castellano: Modificador de la accin del verbo (o la cualidad de la accin): Wasiman chulunlla yaykurkani. Complemento de un verbo: Karupi kawsanchik; allimi hamutarka. Modificador de un adjetivo: Sumak, allipachami. Modificador de un adverbio: Karumi; mana allipachachu. Muy lejos; excesivamente mal. Muy hermosa, perfectamente sana. Vivimos lejos; entendi perfectamente. Entr a casa silenciosamente.

El verbo
El verbo es la parte de la oracin o categora lxica que expresa existencia, accin, consecucin, condicin o estado del sujeto, semnticamente expresa una predicacin completa. Todos los elementos que existen en la naturaleza y en el cosmos tienen movimiento, se transforman, evolucionan; con los movimientos realizan o realizamos cualquier actividad, es as que cuando se hace un movimiento fuerte puede causar desgracias. Los movimientos o las acciones se realizan en presencia, en abstractos y en pensamiento. En el idioma quichua la accin que se realiza se caracteriza mediante la terminacin -na, en el castellano son los infinitivos -ar, -er, -ir. Kichwa Purina Rikuna Kana Kawsana Mikuna Castellano caminar mirar ser o estar vivir comer

El nombre o sustantivo
Palabra que sirve para designar personas, animales, conceptos o elementos, ya sean reales o existentes slo en la mente humana. Su estudio se realiza atendiendo a tres aspectos: forma, funcin y significacin. Desde el punto de vista formal, el sustantivo es una palabra flexiva en muchos idiomas, es decir, admite variaciones en su terminacin para indicar los accidentes gramaticales 14

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

de gnero, nmero y, a veces, caso. La funcin primordial del sustantivo es la de ser el ncleo (N) del sintagma nominal (SN) que hace de sujeto en la oracin, pero puede aparecer tambin como ncleo de otros sintagmas nominales que pueden estar incluidos dentro del sujeto o del predicado. Cada cultura ha hecho sus propias abstracciones del mundo y las ha ido materializando a travs de la palabra y nombres. Los antiguos habitantes de cada cultura han bautizado (a los elementos) las partes de la totalidad de la naturaleza con diferentes nombres de acuerdo a su cultura. Para definir al Sustantivo, lo haremos desde varios criterios: semntico, morfolgico y sintctico. Kichwa Wasi Inti Kuyay Castellano Casa Sol Amor

Criterio Semntico: El sustantivo es la palabra con la que designamos objetos de la realidad pensndolos como conceptos independientes. En general, hay sustantivos que denotan conceptos independiente (sustantivos concretos) y otros que denotan conceptos dependientes (sustantivos abstractos). Ejemplos: Kuytsa, allku, yura son sustantivos independientes (concretos); y kuyay, sinchi, muskuy son sustantivos dependientes (abstractos). Criterio Morfolgico: Morfologa, estudia la estructura interna de las palabras, es decir, la forma en que una palabra se construye. La morfologa es la rama de la lingstica que estudia: a. la estructura interna de las palabras para delimitar, definir y clasificar sus unidades y las clases de palabras. b. Los procesos de formacin de palabras (flexin y derivacin). El sustantivo es una palabra variable porque tiene accidentes gramaticales: gnero (masculino y femenino) y nmero (singular y plural). Ejemplos: - yachachik (masculino o femenino y singular). - yachachik warmikuna (femenino y plural).

15

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Criterio Sintctico: El sustantivo puede ocupar distintos lugares dentro de la oracin, ya sea que sta se construya en voz pasiva o activa. El sustantivo puede funcionar como ncleo del sujeto, sujeto, objeto directo, objeto indirecto, circunstancial, agente, predicativo, vocativo, etc. Ejemplos: - Sumak killaka uchilla kanchata achikyachin. Killa (sustantivo y ncleo del sujeto) y la killa (sujeto activo). Toda la oracin es de voz activa. - Uchilla kanchaka sumak killa achikyachishkami karka. Kancha (sustantivo y ncleo del sujeto) y el uchilla kancha (sujeto pasivo). Toda la oracin es de voz pasiva. Kichwa Chunlla kayka yuyarikta sakinmi. Sachaka achka yurakunatami charin. Castellano El silencio ayuda a pensar. La selva tiene muchos rboles. sumak

En el quichua los nombres carecen de gnero y distincin de sexo, se explica cuando es preciso por la anteposicin de las palabras kari o warmi. Ejemplo: Kari wampra nio Warmi wampra nia En caso de hacer referencia a los animales se puede utilizar china o ullku, es decir hembra o macho respectivamente. Estas palabras son propuestas modernas. Ejemplo: China allku Perra Ullku allku Perro. . Sustantivos Concretos: a los elementos que se ven, que se tocan se les dice sustantivos concretos. Ejemplo: Inti Yura

sol rbol

killa kuru

luna gusano

Sustantivos Abstractos: a los elementos que no se ven, se tocan se les denomina sustantivos abstractos. Ejemplo: Yuyay el pensamiento kuyay el amor Munay el deseo millay el odio Sustantivo Aumentativo: si al sustantivo simple le aumentamos el morfema ruku (grande de tamao), demostramos exageracin del tamao, entendiendo desde el castellano los siguientes trminos: azo, aza, ote, ota, on, ona, etc. Ejemplos: Wasiruku casern sinkaruku narizn 16

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Warmiruku

mujerzota

kaspiruku

palazo

Sustantivo Diminutivo: si al sustantivo simple le aumentamos los morfemas: wa, -ku, -lla, demostramos cario, pequeez, respeto, confianza, delicadeza; entendiendo desde el castellano los siguientes trminos: ito, ita. Ejemplos: Wawaku niito/a mamalla mamita Saraku Sarita mashiwa amiguito/a. Sustantivo despectivo: a los nombres que indican desprecio solo le aumentamos el termino siki. Ejemplos: Puuysiki Dormiln Wakaysiki Llorn Sustantivos compuestos: se forman uniendo dos palabras o conceptos diferentes simples, formando as uno nuevo. Ejemplos: Pachamama.- -pacha: tiempo - espacio, cosmos + mama: Madre cosmos, madre Naturaleza. Kuchapata.ribera. Kullkimaki Dando y mandando. Rumirumi an camino lleno de piedra.

Nota: esta clasificacin propuesta no considera los conceptos de: sustantivos propios y comunes que son propias del castellano, ya que la estructura del quichua tiene otras formas de enfatizar lo importante independientemente del ser cosa, animal, persona o institucin.

El plural
Para pluralizar los sustantivos en el idioma quichua se utiliza el morfema -kuna. Ejemplos: SINGULAR Wasi - casa Yura - rbol PLURAL Wasikuna - casas Yurakuna - rboles

Existen sustantivos que denotan pluralidad y no es necesario utilizar el morfema kuna. Ejemplo: Makita mayllari Lavate las manos. De igual forma sucede cuando el numeral precede al sustantivo, por ejemplo: Chunka antawa Diez carros Aunque tampoco es incorrecto expresar utilizando el morfema kuna, con el ejemplo anterior seria: Chunka antawakuna Diez carros

17

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Los pronombres personales


En el idioma kichwa los pronombres personales carecen de gnero, y son los siguientes: Singular uka Kikin Kan Pay Plural ukanchik Kankuna Kikinkuna Paykuna

yo usted (por respeto) t (por confianza) el/ella nosotros, nosotras ustedes ustedes ellos/ellas

Los pronombres demostrativos


Kay Chay Kayshuk Chayshuk Kaynik Chaynik Ejemplo: Kay wasipi kawsani Chay wasipi kawsani Este, esta, esto. Ese, esa, eso, aquel, aquello/lla. Este otro, esta otra. Ese otro, esa otra, aquel otro. El de ms ac, la de ms ac. El de ms all, la de ms all.

Vivo en esta casa. Vivo en esa casa.

Los pronombres o adjetivos posesivos


Los adjetivos posesivos, indican posesin o pertenencia. En quichua la posesin y pertenencia se demuestra con el morfema -pa. Haciendo traduccin al castellano generalmente viene a ser DE o PARA. Este morfema solo se puede unir a los pronombres personales o al sujeto. ukapa Kikinpa Kanpa Paypa ukanchipa Kankunapa Paykunapa Mi, mo. su, suyo/a. T, tuyo/a. Su, suyo, de aquel o aquello, de el o ella. Nuestro/a. Vuestro, de ustedes. De ellos/as, de aquellos/as.

El imperativo y el sustantivo verbal


El imperativo y el verbo sustantivado del verbo se representa con el morfema y, en singular y ychik, en plural.

18

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

SINGULAR Samay Mikuy Descansa. Pero en el sentido del verbo sustantivado se entiende tambin el descanso, el descansar. Come. Pero en el sentido del verbo sustantivado se entiende tambin como comida o el comer.

PLURAL Samaychik Mukuychik descansen. coman.

Es importante resaltar que dentro del pensamiento Andino no existen las ordenes como tal, es por eso que si existe una orden se la hace con amabilidad y cortesa, pidiendo de favor: esta funcin gramatical en la interrelacin de las personas la cumple el morfema pa, que adems expresa: tenga la bondad, por favor, de consideracin, respeto, afecto, etc. Shamupashun Shamupay Samapay Samapaychik Hay alguien en casa? Puedo venir? Puedo entrar? Venga, entra por favor. descansa por favor. descansen por favor.

19

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

La palabra
Es la unidad mnima del significado. Las palabras estn constituidas por lexemas y morfemas. Clases de palabras en castellano y kichwa. Castellano Verbos Sustantivos Adjetivos Adverbios Pronombres Preposiciones Conjunciones Artculos Interjecciones Palabras = lexemas + morfemas. Lexema o raz Parte invariable de la palabra, que contiene el significado de la palabra. Las palabras que tienen el mismo lexema forman una familia de palabras. Ejemplos: Wasikuna Wasimanta Wasikama Wasiman Wasita Wasiku Wasipa = = = = = Kichwa verbos sustantivos adjetivos adverbios pronombres postposiciones ---- ? ---- ? interjecciones

Wasi Wasikuna = wasi + -kuna. -kuna

lexema morfema

Wasi

-manta -kama -man -ta -ku -pa

Morfema o afijo Unidad mnima de un significado. Parte variable de la palabra que se aade al lexema para completar su significado y formar palabras nuevas. Morfemas o afijos Son unidades mnimas que van junto a la palabra, nombre, adjetivo o verbo que modifican a la misma. Se dividen en: prefijos, sufijos y infijos.

20

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

1. Tipos de morfemas o afijos Gramaticales o flexivos Derivados Ofrecen informacin gramatical. Sirven para formar palabras.

Morfemas

DE GNERO

GRAMATICALES

DE NMERO

DESINENCIAS VERBALES MORFEMAS PREFIJOS SUFIJOS DERIVADOS INFIJOS

Morfema que se aaden al lexema para indicar el gnero, masculino y femenino. Morfemas que aaden al lexema para indicar el numero, singular o plural. Morfemas que aaden al lexema de las formas verbales para indicar la persona, el nmero, el tiempo y el modo. Morfemas que se delante del lexema y le aade significacin. Morfemas que van detrs del lexema y le aaden significado. Morfemas que se intercalan entre la raz y la terminacin de un lexema o el que se mete dentro de la palabra, de un verbo, de un sustantivo y de un adjetivo y le aaden significado.

21

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Prefijos, son morfemas que van antes del lexema para modificarla. En quichua solo tiene este prefijo. Ejemplos: Ilamama Ilayaya Ilaushushi = = = madrastra padrastro hijastra

Sufijos, son morfemas que van despus y unidas a los lexemas, se les adhiere a los adjetivos, sustantivos o verbos de la cual se dice algo o se hace referencia. Ejemplos: Quitomanta Wasimanta Mikunkapak Shamuyari = = = = desde Quito. de casa. para comer. Ven pues.

Infijos, son morfemas que se intercalan entre la raz y la terminacin de un lexema y le aaden significado. Ejemplo: Mikuna MikuKUna = = comer estar comiendo

Infijo KU progresivo, demuestra que la accin est en proceso de realizacin, morfema auxiliar del verbo estar + -ando, -endo del gerundio. Sufijo NA morfema que se constituye en el radical del verbo.

Desinencias, son morfemas que se aaden al lexema de las formas verbales para indicar la persona el nmero, el tiempo y el modo. Ejemplos: uka mikuNI Kan mikuNKI Kikin mukuNKI Pay mikuN = = = = yo como usted come t comes el o ella come

22

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Conjugaciones
Terminaciones verbales en tiempo presente uka Kan Kikin Pay ukanchik Kankuna Kikinkuna Paykuna -ni -nki -nki -n -nchik -nkichik -nkichik -nkuna

Nota: el pronombre kan se utiliza cuando hay confianza con la persona, el pronombre kikin se utiliza por respeto a la persona.

Conjugacin: verbo kuyana - amar


PRESENTE SIMPLE Hay una sola forma de conjugar los verbos en kichwa. La raz permanece invariable en todos los modos, tiempos y personas. Raz verbal + terminacin-presente Kuyani Yo amo. Kuyanki T amas Kuyanki Usted ama. Kuyan El/ella ama. Kuyanchik Nosotros amamos. Kuyankichik Ustedes aman. Kuyankichik Ustedes aman. Kuyankuna Elos o ellas aman.

uka Kan Kikin Pay ukanchik Kankuna Kikinkuna Paykuna

INDICATIVO PRESENTE Voz activa: el sujeto es preminente. Ejm: Yo barr el cuarto. Voz pasiva: La accin y el efecto de esa accin es ms imperfecta Ejm: El cuarto fue barrido por m. Yo amaba. Yo amaba a mi to. PRESENTE PROGRESIVO Terminaciones verbales del tiempo presente progresivo. Raz verbal + forfema ku- + term-presente KuyaKUni Yo estoy amando. KuyaKUnki T o usted estas amando. KuyaKUn El/ ella esta amando. KuyaKUnchik Nosotros estamos amando. 23

uka Kan/ kikin Pay ukanchik

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Kankuna/ kikinkuna Paykuna

KuyaKUnkichik KuyaKUnkuna

Ustedes estn amando. Ellos/ ellas estn amando.

PASADO PERFECTO SIMPLE Terminaciones verbales del tiempo pasado perfecto simple. Raz verbal + morf. rka- + term-presente kuyaRKAni Yo am. kuyaRKAki T o usted amaste. kuyaRKA El/ ella am. kuyaRKAchik Nosotros amamos kuyaRKAnkichik Ustedes amaron. kuyaRKAkuna Ellos/ ellas amaron.

uka Kan/ kikin Pay ukanchik Kankuna/ kikinkuna Paykuna

Nota: Observe que en la tercera persona del singular y del plural se suprime la terminacin del tiempo presente -n. PASADO PERFECTO COMPUESTO Terminaciones verbales del tiempo pasado compuesto. Raz verbal + morf shka- + term-presente kuyashkani Yo he amado. kuyashkanki T/ usted has amado. kuyashka El/ella ha amado. kuyashkanchik Nosotros/as hemos amado. kuyashkankichik Ustedes han amado. kuyashkakuna Ellos/as han amado.

uka Kan / kikin Pay ukanchik Kankuna Paykuna

Nota: Observe que en la tercera persona del singular y del plural se suprime la terminacin del tiempo presente -n. -SHKA participio del pasado. -IDO, -ADO son participios del idioma castellano. Ejemplo: Payka yachashkami kan El es estudiado. Shaykushkami kani Estoy cansado. Sawarishkami kani Estoy casado/da. Magdalena-ka paypa shimita unay pachata yachashka. Magdalena ha estudiado su lengua por mucho tiempo. Rosa-ka uka wasiman shamushpa sarata mikushka. Rosa viniendo a mi casa ha comido maz. FUTURO Terminaciones verbales del tiempo futuro. Raz verbal + los morf. del tiempo futuro kuyasha Yo amar. 24

uka

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Kan/kikin Pay ukanchik Kankuna Paykuna

kuyanki kuyanka kuyashun kuyankichik kuyankakuna

T/usted amars. El/ella amar. Nosotros/as amaremos. Ustedes amarn. Ellos/as amarn.

FUTURO PRXIMO Terminaciones verbales del tiempo futuro prximo. Raz+ term. Fut. Prximo +term-presente kuyakrini Yo voy a amar. kuyakrinki T/usted vas a amar. kuyakrin El/ ella va a amar. kuyakrinchik Nosotros/as vamos a amar. kuyakrinkichik Ustedes van a amar. kuyakrinkuna Ellos/as van a amar.

uka Kan/kikin Pay ukanchik Kankuna Paykuna

-KRI.- incoactivo. Se traduce: ir a.

LA IMPORTANCIA DEL VERBO KANA


Conjugacin del verbo kana = ser o estar y haber en castellano. uka Kan/ kikin Pay ukanchik Kankuna/ kikinkuna Paykuna Ejemplo: ukaka wasipi kani ukapa wasipi kani ukaka llamkak kani Kanka jampikmi kanki Payka hampikmi kashka Achka mikuymi tiyashka karka Yo estoy en la casa Estoy en mi casa Yo soy trabajador T eres mdico El ha sido mdico. Haba habido mucha comida. kani kanki kan kanchik kankichik paykuna kankuna Yo soy, yo estoy T ests, t eres l/ella est, l/ella es Nosotros/as somos/estamos Ustedes son/estn Ellos/as son, Ellos/as estn.

NOTA: Los sustantivos abstractos se forman por medio del verbo sustantivado kana (ser), puesto en presente de infinitivo en unin con el nombre, adjetivo o el participio activo. Ejemplo: allikay = bondad sumakkay = belleza jatunkay = grandeza PASADO PERFECTO SIMPLE 25

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

uka karkani Kan/ kikin karkanki Pay karka ukanchik karkanchik Kankuna/kikinkuna karkankichik Paykuna karkakuna

Yo fui, yo estuve. T/usted fuiste, t/usted estuviste. El o ella fue, el o ella estuvo. Nosotros fuimos, nosotros estuvimos. Ustedes fueron, ustedes estuvieron. Ellos o ellas fueron, ellos o ellas estuvieron.

PASADO PERFECTO COMPUESTO uka kashkani Yo he sido. Yo he estado. Kan/ kikin kashkanki T/ usted has sido. T/ usted has estado. Pay kashka El o ella ha sido. El o ella a estado. ukanchik kashkanchik Nosotros hemos sido. Nos. hemos estado. Kankuna/kikinkuna kashkankichik Ustedes han sido. Ust. han estado. Paykuna kashkakuna Ellos o ellas han sido. Ellos o ellas han estado. FUTURO uka kasha Kan/kikin kanki Pay kanka ukanchik kashun Kikinkuna/kankuna kankichik Paykuna kankakuna FUTURO PRXIMO uka kakrini Kan/ kikin kakrinki Pay kakrin ukanchik kakrinchik Kankuna/kikinkuna kakrinkichik Paykuna kakrinkuna

Yo ser. Yo estar. T sers. T estars El o ella ser. El o ella estar. Nosotros seremos. Nosotros estaremos. Ustedes sern. Ustedes sern. Ellos o ellas sern. Ellos o ellas sern.

Yo voy a ser. Yo voy a estar. T/usted vas a ser. T/usted va a estar. El o ella va a ser. El o ella va a estar. Nosotros/as vamos a ser. Nos. vamos a estar. Ustedes van a ser. Ust. van a estar. Ellos o ellas van a ser. Ellos o ellas van a estar.

POSPOSICIN (preposicin en castellano)


Ayuda a ubicar el complemento en la oracin, entre los morfemas uilizados tenemos: -ta, -pak, -pa, -wan. Que en el castellano seran: por, para, a, de, con, sin, etc. Ejemplo: Manuel-ka paypa shimita achka pachata yachashka. Manuel ha estudiado su lengua por mucho tiempo. Manuel = sustantivo + ha estudiado = verbo + su lengua = c.d + por mucho tiempo = c.i. Complemento. Por = preposicin. CONJUNCIN Conjuncin une las palabras o ideas, entre los morfemas uilizados tenemos: -pash,-tin, etc., que en el castellano seran: y, o, ni, etc. 26

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Yarikaytapash yakunaytapash mana charinichu Warmintin kusantin shamunkuna

No tengo ni hambre ni sueo. Vienen entre marido y mujer.

Utilizacin de la negacin mana y del prohibitivo ama


MANA Con la negacin mana se forman sustantivos o adjetivos que expresan lo contrario del nombre componente. Ejemplo: alli = bien, bueno mana alli = no bien (malo). AMA Prohibitivo. Prohibe que se ejecute una accin antes de ser realizada. Ejemplo: Ama mikuy - No comas Ama shamunki - No vendrs. Ama shuwa - No robar Ama khilla - No ser osocio. Ama llulla - No ser mentiroso Ama sakiklla - No ser servil, no ser dejado.

27

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Shimikukuna morfologa
-TAK (interrogativo y enftico)
a. Interrogativo. Morfema interrogativo sirve para hacer preguntas y exige una respuesta directa e inmediata. Es focalizador principal de las preguntas. En el castellano remplaza a estos signos de interrogacin ?. Va junto o despus de las palabras interrogativas: PI; IMA; MAY; MAYKAN; MASHNA; JAYKA. De la misma forma necesita de otras partculas complementarias que indica en el ejemplo posterior. Morfemas complementarios: -manta morfema que indica 5 utilizaciones: procedencia, origen, causa, de parte de todo, en lugar de, en lugar de nosotros, por de. -man (adlativo), indica destino (direccin): a, hacia -ta (objeto directo, complemento directo) -wan (comitativo, instrumental), indica compaa: con -pa genitivo (de posesin alienable): de -rayku (causal) morfema verbal, indica finalidad o propsito. -pak, -nkapak (causal propositivo), indica finalidad o propsito: para Enfatiza la pregunta realizada por el emisor. Ejemplo: Imatak chay kuytsaka. Pitak shamurka. Ima shutitak kanki. Imatak kanki. Tayta Albertoka imatak kan. Qu es esa joven? Quin vino? Qu nombre eres? Qu eres? Qu es, el don Alberto? -shina indica el modo: como, de qu forma. Comparativo -yuk (posesivo inealianable) -kama limitante: hasta -pak benefactivo: para - pi (locativo): en - lla (permisivo), no ms. Indica soledad: solo/a. Indica el parecido.

Sin embargo en preguntas abiertas en las cuales hay la presencia de las palabras interrogativas se suele omitir el -tak. 28

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Ejemplo: Ima shuti (tak) kanki. b. Qu nombre eres? (Traduccin literal) = Cmo te llamas?

Enftico. Indica afirmacin de algo de manera terminante y definitiva. El mismo hizo. As mismo hicimos.

Ejemplo: Payllatak rurarka. Chashnallatak rurarkanchik.

c. Sirve tambin para enfatizar unindose a la partcula lla o sola. Ejemplo: ukallatak shamusha vendr yo mismo. Kantak rikunki t mismo vers. Kanllatak rikunki t mismo vers. Kayllatakmi ukapakka este mismo es el mo. Esto mismo es para m. Paytatak shamuchun nini quiero que venga a el mismo. Payllatatak shamuchun nini quiero que venga a el mismo.

-CHU (Interrogativo)
Morfema o partcula de interrogacin que sirve para hacer preguntas cerradas. -CHU morfema interrogativa para hacer preguntas, que requiere de una contestacin con ARI (si), MANA (no) o MANA YACHANICHU (no s). CASO 1 Frmula interrogativa simple: Nombre o pronombre + CHU Ejemplo: Paychu Kusachu Yachana wasichu Kanpa yayachu CASO 2 Frmula interrogativa normal: Nombre + verbo + -CHU Joschu kanki.

Es l? Es el marido? Es una escuela? Es tu pap?

Eres Jos?

CASO 3 Frmula interrogativa completa: Pronombre + nombre + -chu + verbo (P + N + -CHU + V). Ejemplos: Kikinka Joschu kanki. Usted es Jos? 29

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Kanpa mamachu shamunka

Tu mam vendr?

El morfema CHU puede estar en el nombre / pronombre, en el verbo o en el complemento. Kanpa mamaka shamunkachu Kanpa mamachu shamunka. Kanka wawata charinkichu Kanpa wawaka ishkay watatachu charin. COMO RESPONDER CASO 1 Frmula afirmativa respuesta: Ari + nombre o pronombre + -mi + verbo (ARI + N/P + -MI + V). Ejemplos: Ari, Josmi kani Si, soy Jos. Ari, ukaka Josmi kani. Si, yo soy Jos. CASO 2 Frmula negativa respuesta: Mana + nombre o pronombre + -chu + verbo (MANA + N/P + -CHU + V). Mana, Joschu kani. Mana, ukaka Joschu kani. No soy Jos. Yo, no soy Jos. Es de venir tu mam? Tu mam es de venir? Tu tienes hijo? Su hijo/a tiene 2 aos?

CASO 3 Frmula aclarativa respuesta: Mana. + nombre o pronombre + -mi + verbo (MANA. + N/P + -MI + V). Se puede hacer con la doble negacin o se puede hacer primero negando y despus aclarando. Mana. ukaka Pedromi kani. No. Yo soy Pedro. Mana, mana ukaka Pedromi kani. No. Yo soy Pedro. Mana, ukaka Joschu kani. Pedrmi kani. Yo, no soy Jos. Soy Pedro.

Estructura del CHU y sus variantes: manachu, nachu.


MANACHU.- Es la unin entre la negacin MANA y el CHU; se convierte en una de las palabras con la que se puede preguntar o interrogar. Es una pregunta afirmativa pidiendo confirmacin. Lo que se pide es que se confirme lo que estoy afirmando. NACHU.- Verdad?, Cierto? Estamos pidiendo confirmacin de lo que afirmamos o negamos. Esta otra forma de preguntar y afirmar lo que se ha dicho con el NACHU. El NACHU solo puede ir al final de la oracin. Ejemplos: P. Manachu mikunata rurarkanki 30

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

R1. Mana, mikunataka rurarkanichu. R2. Mana, mikunataka rurarkanichu. Takshakurkanimi. P. Kikinka manachu Quitomanta kanki. R. Ari, ukaka Quitomantami Kani. P. Kikinka Paolami kanki, nachu. R. Mana, ukaka Gabrielami kani. La pregunta puede ser negativa afirmativa, la respuesta puede ser positiva o negativa. NOTA.- Si en la oracin MANA est antes que -CHU, se indica negacin. En este caso se puede omitir el -CHU, con el cambio de matiz en el significado. Ejemplo: Mana yachanichu. No s (todava), afirmacin de que no sabe. Mana yachani. No s. Dilogos: P: Kikinka Pedrochu kanki. R: Mana. ukaka mana Pedrochu kani. P: Kikinka Quitomantachu kanki. R: Ari, ukaka Quitomantami kani. P: Paykunaka unkushkakunachu. R: Paykunaka mana unkushkakunachu.

T eres Pedro?. No. Yo no soy Pedro. T eres de Quito? Si, yo soy de Quito. Ellos estn enfermos? Ellos no estn enfermos.

KA (topicalizador)
El morfema -KA tiene varios significados: 1. Como artculo determinado. 2. Determina, focaliza o sugetivisa al sustantivo o al nombre. 3. Negacin absoluta. 4. Conjuncin copulativa. 5. Enftico. a. Como artculo determinado. En el castellano el articulo determinado o definido (el, la, los, las), generalmente va con el sujeto. Ejemplos: Kintika pawakunmi. El picaflor esta volando. Mishikunaka mikun. Los gatos comen. Urpikunaka mikunkuna. Las trtolas comen. Yachakukka shamukunmi. El estudiante est viniendo. Llullashpa purinaka mana allichu. El andar mintiendo es cosa mala. Maraka yachakukmi. La Mara es estudiante. Yurakunaka jatunmi kan. Los rboles son grandes. b. Determinante del sujeto. Determina, focaliza o sugetivisa al sustantivo o al nombre. Determina al ser. Indica al sujeto como tal. Ejemplos: Pedroka tantatami mikun. Pedro come pan. 31

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Kikinka yachakukmi kanki. Payka yanukunmi. Sisaka sumak warmimi kan. ukaka mikukuni. Rumipampaka jatun llaktami kan. c. Negacin absoluta. Ejemplos: ukaka mana kaymanta kanika. Mana riksinika. ukaka mana chay antaka riksinichu.

Usted es estudiante. Ella o el est cocinando. Sisa es mujer hermosa. Yo estoy comiendo. Rumipampa es un pueblo grande.

Yo no soy de aqu. No conozco. Yo no conozco esa direccin.

d. Conjuncin copulativa. Ejemplos: ukaka allillami kani, kikinka. ukaka Quitomantami kani, payka. Payka kay llaktapimi kawsan, kanpa yayaka. ukapa warmika Chaskami kan, kikinpaka. e. Enftico o afirmacin absoluta. Ejemplos: Pay wasimanta achka sarata apamurkaka. El trajo bastante maz de la casa, pues. Wakraka llullu kiwata mikushpaka waunkami. El ganado comiendo yerba tierna se morir. Pay shamukpika rina kanika. Si viene el, tengo que ir. Kikin kuyakpika tushuna kanika. Si me amas, tengo que bailar.

MI (afirmativo)
Morfema afirmativa. En la oracin se puede colocarse segn la idea que se quiera afirmar. Va en el sujeto, complemento o verbo de acuerdo al contenido de la oracin. Ejemplos: ukami yachanaman rina kani. ukaka yachanamanmi rina kani. ukaka yachanaman rinami kani. ukaka yachanaman rina kanimi. Payka tantanakuymanmi rina kan. Payka tantanakuyman rina kanmi. Paymi mikunaman rina kan. Yo debo ir a las clases. Yo debo ir a las clases. Yo debo ir a las clases. Yo debo ir a las clases. El debe ir a la reunin. El debe ir a la reunin. (Lo ms importante es la accin que va a realizar, como un compromiso). El debe ir a comer.

PISH, -PASH (inclusivo y conjuntivo).

32

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Junto a los nombres implica inclusin. Si se aade a elementos gramaticalmente similares toma el significado de y, tambin. En castellano da el significado de TAMBIEN, y sirve para hacer conjuncin. En Imbabura se pronuncia con el morfema pash y en el resto de las provincias con el pish. Ejemplo: Como inclusin. ukapish Quitomantami kani. Yo tambin soy de Quito. ukaka unkushkami kani, paypash unkushkami. Yo estoy enfermo, y el tambin est enfermo. ukapish allillami kani. Yo tambin estoy bien. Pedropash yachakukmi. Pedro tambin es estudiante. Ejemplo: Como conjuncin. Jospish Maupish yachachikkunami. Jos y Manuel son profesores. Paypash, kanpash shaykushkami kankichik. l y tambin t estn cansados. l y t estn cansados.

-KU (afectivo)
Morfema que expresa afectividad, ternura e intimidad: -ito, -ita, es utilizado ms dentro de la familia y con cosas y los animales ms queridos. Ejemplo: Mamaku. Mamita Ushushiku hijita Allkuku perrito Wasiku casita Warmiku mujercita Warmikulla Oh! Mi mujercita. Kusaku ukata kuyapankichu, niway.

Maridito, por favor, dgame si me amas.

-WA (cortesa y diminutivo objetivo)


Equivalente en el castellano a los pronombres ME, LE, NOS en construcciones como a m, a usted, a nosotros. Y tiene el significado como al morfema -PA como por favor del castellano, de una manera simplista de decir. Expresa aprecio, ternura y respeto. Ejemplo: Mashiwa Kuyashkawa Mamawa Kuytsawa Karaway Killkawanki. Rikuway. Compaerito/ta.

Por favor, deme de comer. Por favor, escribir me. Por favor, mrame. 33

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

LLA (permisivo y diminutivo)


Tiene algunos significados: 1. Permisivo no ms, hace mas lindo a la orden, la intencin es suavizar la orden. 2. Comparativo. 3. Expresa el nico o la soledad. 4. Afectivo, expresa el diminutivo del sustantivo. 5. Indica admiracin. 6. Limitativo. 7. Muestra la cualidad del adjetivo. 8. Diminutivo del tamao. 1. Permisivo o lo factible, no ms. Va pospuesta al verbo que se puede significar en castellano no ms. Ejemplo: Mikuylla. Shamupaylla. Sakilla. Mikunalla. Purinalla. Yaykuylla. Muchanalla shimimi kan. 2. Expresa el parecido. Ejemplo: Kikinka mamallami kanki. Payka yayallami kan. Payka warmillami kan. Churika yayallami kan. Mamalla. Warmilla. 3. Expresa el nico o la soledad. Ejemplo: Como solamente. ukallami shamuni. Chayllata tukuchipay. Kachillata churay. Ejemplo: Como solo o sola. ukallami kawsani. Payllami karka. Kikinllachu kanki. ukallamanmi kurka. Wasilla sakirirka. Tutalla shamun. Solamente yo vengo. Por favor, solamente termina eso. Pon solamente la sal. Vivo solo/a. Estuvo solo/a. Ests solo/a? Solo a m me dio. Qued sola la casa. Solo de noche, viene. Usted es igualito/a o parecido/a a la madre. El o ella es igualito/a o parecido/al padre. El hijo se parece a su pap. Parecido a la mam. Femenina. Afeminado, parecido a la mujer. Coma no ms. Por favor, ven no ms, acrquese no ms. Deja no ms. Se puede comer, noms. Fcil de caminar. Entra no ms. Labios sensuales.

4. Afectivo, indica afecto a algo o a alguien querido, se utiliza ms en las expresiones 34

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

poticas; expresas el diminutivo que indica ternura. Ejemplo: Urpilla. Mamalla sumakmi kanki. Yakulla chuyami kanki. Kuyashka wawalla. Llakishka mamakulla. ukapa kusalla. ukapa wasilla. uka warmilla maypi purikunki. andando. 5. Expresa admiracin o exaltacin. Ejemplo: Ay yayalla mamalla. Wawalla sumakmari kanki. Shunkulla kanmantami wakani. Mamakulla. Urpikulla shamuyari. Wawalla. Wawalla unkushkami. 6. Indica el lmite. Ejemplo: Chayllatami rirka. Chaytallami ninkapak munarkani. 7. Caracteriza al adjetivo. Ejemplo: Killulla sisata apamuy. Achallami kan. Mawkallami kan. 8. Diminutivo del tamao. Ejemplo: Uchilla Sunilla Jatunlla Maltalla pequeo alargado ms grande que mediana 35 Fue por all cerca. Gustaba decirte eso no ms. Oh papito y mamita, Oh papacito mamacita! Hijito eres hermoso! Corazoncito por ti lloro! Oh, mamacita! Palomita ven, pues! Oh, bebe! Lo siento! el nio o la nia est enfermo. Tortolita. Palomita. Mamita eres hermosa. Agita eres pura. Hijito amado. Mamita querida. Mi maridito. Mi casita. Mi mujercita en donde estars

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Kutulla

recortado

MANTA (procedencia, origen, causativo)


Tiene 6 significados: 1. Indica procedencia u origen (de, desde). Sin embargo a veces se omite al indicar el lugar de origen. 2. Indica causa (por, a causa de). 3. En lugar de (por). 4. Acerca de. 5. Una parte del todo. 6. Hecho de algn material. 1. Ejemplo: como origen o procedencia. Indica el origen de una accin en cuanto al tiempo, el espacio o al ser, de, desde, (la). Se aade al elemento que indica origen o procedencia. ukaka Coltamantami kani. Yo soy de Colta. Pedroka Quitomantami shamun. Pedro viene desde Quito. Pedroka Quitomantami kan. Pedro es de Quito. ukaka Quito -manta tantata apamuni. Yo traigo pan de Quito. ukaka chay urkumantami kani. Yo soy de ese cerro. ukaka Quito -mantami kani. Yo soy de Quito. (Espacio). Rosaka Latacungamantami shamun. Rosa viene de Latacunga. (Espacio). Rosaka awaki punllamantami kaypi. Rosa est aqu desde el da lunes. (Tiempo) Sarun watamantami chaypi kawsani. Desde el ao pasado vivo all. (Tiempo) Kaymanta chaykama purina kanchik. Tenemos que caminar desde aqu hasta all. 2. Ejemplo: como causa Indica el motivo, causa o razn de algo, por, a causa de. Causal fsico: por qu, por, a causa de, por motivo de. Se agrega al elemento que es la causa o motivo de algo. Cuando la causa o motivo se trata de una expresin se suele aadir CHAYMANTA (por eso). Se agrega al elemento que es la causa o motivo de algo. Cuando la causa o motivo se trata de una expresin se suele aadir CHAYMANTA (por eso). Para preguntar por una causa tenemos: Imamanta Imamantatak Ima nishpa Ima nishpatak Ejemplos: Imamantatak ukata kuyanki. Por qu me amas a m? Cul es el motivo o la razn de que me ames a m? Kan sumak kuytsa kashkamantami kuyani. Te amo porque t has sido una joven hermosa. por qu? por qu? por qu? por qu?

36

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Kan sumak kuytsa kaymantami katikuni. seorita. Tamyamantami wasi urman. Luchuka tamyamantami mana shamun. Kunkarishkamantami mana shamun. Wakramantami rimay tukunchik. Kanmantami ari nirka.

Te persigo porque t eres una hermosa A causa de la lluvia se cae la casa. Lucho no viene a causa de la lluvia. No viene por haberse olvidado. Por causa del ganado fuimos regaados. Por ti dijo s. (en el habla). (se debe hablar y escribir as). (en el habla). (se debe hablar y escribir as).

Para preguntar por una causa: Imamanta por qu? Imamantatak por qu? Ima nishpa por qu? Ima nishpatak por qu?

Ejemplos: Luchuka tamyamantami mana shamun Lucho no viene a o por causa de la lluvia. Kunkarishkamantami mana shamun no viene por haberse olvidado. Wayamantami rimay tukunchik por causa del ganado fuimos regaados. 3. Ejemplo: como en lugar de. Churimi yayamanta shamushka. Papamantami chuklluta karani. El hijo ha venido en lugar del padre. En lugar de papas lo brindo choclo.

4. Ejemplo: como a cerca de o sobre. Yayamantami rimakunchik. Yaya jawami rimakunchik. Tapunamantami rimakunchik. Paymanta rimakunchik. 5. Ejemplo: como una parte del todo. Yachakukkunamantaka Luchumi ashtawan yachan. De entre los estudiantes Luis sabe ms. Warankamantaka chunkami shamushka: De entre cien han venido 10. Timpumantaka papatami ashtawan munani. De entre los alimentos hervidos me gusta mas las papas. 6. Ejemplo: como hecho de. Wishika kaspimanta rurashkami. La cuchara es de palo. La cuchara est hecha de palo. Tantaka kutamanta rurashkami. El pan est hecho de arina. Estamos Estamos Estamos Estamos hablando a cerca del padre. hablando a cerca del padre. hablando acerca de la siembra. hablando sobre l.

PI (locatovo)

37

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Morfema de localizacin, ubica en el lugar y espacio geogrfico, en el tiempo y en la actividad que realiza. En el castellano corresponde a las preposiciones en: (en, encima, sobre, bajo, ante, tras, entre, contra, etc.). a. Ejemplo: lugar y espacio geogrfico. Amaru wiwaka sachapimi kawsan. Yachana wasipimi kani. Yayaka Quitopi llamkan. Chaypimi kawsani. Paykunaka chay wasipimi kawsan. ukaka urapimi kawsani. Kaypi wiarkanchik. Kanpak wasipi kaynarkanchik. b. Ejemplo: tiempo y trabajo. Ejemplo: Kunanka wayru killapimi kanchik. ukaka llamkaypimi kani. La serpiente vive en la selva. Estoy en la escuela. El pap trabaja en Quito. Vivo all. Ellos viven en esa casa. Yo vivo abajo. Aqu crecimos. Pasamos el da en tu casa.

Ahora estamos en el mes de octubre. Estoy en el trabajo.

K (Agentivo, asigna funcin u oficio)


Morfema que indica al que ejecuta la accin que indica el verbo. Ejemplo: Yachachik profesor Tullpuk pintor pichak barrendero killkak escritor Tarpuk runaka samakunmi. ukaka yachakukmi kani. Ejemplo: uka mashika wasichikmi kan. Mashi Ninaka killkakmi kan. Mi amigo es constructor. La amiga Nina es secretaria.

El agricultor est descansando. Yo soy estudiante.

Indica el agente que realiza la accin. En muchos casos corresponde a la estructura relativa del castellano. Ejemplo: Yachakuk wamprakunaka killkakunmi. Los jvenes estudiantes (o que estudian) estn escribiendo. Jampikka wasipimi kaynarka. El mdico pas el da en la casa. Chayta purikka uka kuyashkami. La que camina por all es mi amada. Kayman shamuk runaka kanpak yayami. El hombre que viene ac es su pap. 38

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

KAMA, (-KAMAN) (terminativo o limitante)


Morfema que indica delimitacin, el lmite, puede estar relacionado con el tiempo y el espacio: hasta. Ejemplo: tiempo. Kayakama. Ashtakama, ashawankama, ashunkama. Kipakama. Mikunkakama. Papa chayankakama timpuchisha. Alliyankakama kawitupi sirikun. Chishikamami kaypi sakirini. Antawa shamunkama kaypi shuyakunchik. Ejemplo: espacio. Wasikamami rini. ukaka muru katuna ukukamami rini. Quitokama rirkanchik. Hasta maana. Hasta luego. Hasta luego, hasta despus. Hasta comer. Har hervir las papas hasta que se cocine. Est acostado en la cama hasta sanarse. Me quedo hasta la tarde. Estamos esperando aqu hasta que venga el carro.

Voy hasta la casa. Yo voy hasta el mercado de granos. Fuimos hasta Quito.

En caso de que la accin est por realizarse el morfema -kama se coloca inmediatamente despus del verbo. Ejemplo: Mikunakama kaypi kakrinchik. Kankuna mikunkama shuyakrini. Vamos a estar aqu hasta terminar de comer. Voy a esperar hasta que coma usted.

KAMA (actividad)
Indica una cuenta o algo susceptible que puede ser encargado a alguien. Morfema de nombre comn de la actividad. Es la contraccin del KAMA + -YUK, -KAMAYUK sera el que tiene a cargo del cuidado de algn trabajo u objeto. El responsable de la casa. Una especie de administrador. Wasikamak se dice por la economa de la palabra. Ejemplo: Wasikama. Alguien que tiene a cargo una casa. Wasikamayuk. El que tiene a cargo del cuidado de la casa. El responsable de la casa. Una especie de administrador. Wasikama se dice por la contraccin por la economa de la palabra. Kipukama. El que tiene a cargo la cuenta de nudos. KIPU nudo. -KAMA cuenta. KIPUKAMA cuenta de nudos. Kipukamayuk es la persona que tiene a cargo la cuenta de nudos. 39

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Killkakama secretario. El que tiene a cargo el cuidado de los escritos. -KAMA es para formar sustantivos compuestos. Ejemplo: Papakama papero. Unkushkakama enfermera. Unkushkakamata yachakukmi kani soy estudiante de enfermera.

KAMA + -K
Morfema que indica al encargado de ejecutar la accin de cuidar. Ejemplo: Kipukama la cuenta de nudos. (Sustantivo compuesto). KipukamaK es el cuidador de la cuenta de nudos. Wasi casa. Wasiyuk es el que tiene la casa. Kipukamayuk es el que tiene a cargo la cuenta de nudos. Nota: -KAMA tambin es la raz del verbo kamana. Del verbo kamana cuidar, ordenar. Kamak Cuidador. KAMAK morfema que indica al encargado de ejecutar la accin de cuidar. Ejemplo: Kamana = cuidar o protejer. uka kamani = Yo cuido. uka = pronombre primera persona singular + kamani = verbo conjugado, kama = raiz, -ni terminacin del verbo primera persona singular.

-TA (objeto directo, adverbializador)


Complemento directo u objeto directo, indica la relacin entre la persona que realiza la accin y el objeto sobre la cual se produce la accin, se emplea con todo tipo de nombres; acusativo. Advervializador, indica de cmo se realiza la accin. Se usa en el lugar donde se hace una accin (va con los verbos transitivos). Ejemplos: como objeto directo - complemento directo. Sisata rikuni. Sisata rikuni. Yachana wasita tullpukunchik. Payta jampirkanchik. Paymi ukanchikta yanaparka. Llashakta rurashkanchik Veo la flor Veo a Flor Estamos pintando la casa del saber. Curamos a el/ella l nos ayudo a nosotros. Hemos hecho lo suficiente

40

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Ejemplos: como adverbializador: adverbios de modo. Palabra que indica como se hace una accin bien o mal. Sumakta mikukuni. Estoy comiendo muy bien. Estoy comiendo sper bien. Mana allita llamkakuni. No estoy trabajando bien. Allitami shamukuni. Estoy viniendo muy bien. Ejemplo: como caracterizador de la accin (-mente). Sumaktami mikurkani. Payka sumaktami llamkan. Ejemplo: de lugar. Se usa en el lugar donde se hace una accin de movimiento (verbos intransitivos). anta purinchik. Urkuta yallikunchik. Kay anta shamurkanchik. Ejemplo: como especificador. Chuskuta munani Yakuta apamuy Deseo cuatro Traiga agua Caminapor por el camino Estamos pasando por la montaa Venimos por este camino Com bellamente. El trabaja elegantemente.

Ejemplo: como acusativo: Se construye posponiendo al sustantivo, ya sea que est en singular o plural. Ejemplo: Tantata Kanta

Al pan A ti

Ejemplo: como qu (interrogativo). Esto sucede cuando se omite el interrogativo tak. Ejemplo: Imata(tak) ninki. Imanata(tak) ruranki. Qu quieres o qu dices? Qu haces?

-TA + CHARINA (tener algo)


Indica tenencia de algo. Sirve para indicar de lo que se tiene. Ejemplo: 41

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Kullkita charini tengo plata. Wawata charini tengo hijo o hija. Wasita charini tengo casa. Payka shuk sukak warmitami charin. El tiene una mujer hermosa.

-INTIN (inclusivo)
Morfema que indica una relacin estrecha de vida junto con. Ejemplo: Warmintinmi shamurkani vine junto con la mujer. Tamyantinmi purimuni vengo caminando junto a la lluvia.

-KUNA (plural)
Es aquel morfema que pluraliza. Plural para todos los nombres pronombres y verbos, excepto cuando se repiten otras formas en plural. Ejemplo: Singular plural Allku - perro allkukuna perros. Sisa flor sisakuna flores. Wampra - adolecente wamprakuna adolecentes. Chay wamprakunaka challwatami mikukunkuna. Esos adolecentes estn comiendo pescado. Chay wamprakunaka challwakunatami mikukunkuna. Esos adolecentes estn comiendo pescados. Los nombres que de suyo tienen sentido plural no siempre necesitan de la terminacin -kuna. Ejemplo: Chakita mayllari.

Lvate los pies.

De igual forma sucede cuando el nombre va precedido de un adjetivo numeral. Ejemplo: Chunka yura. Diez rboles. Sin que, por esto, sea incorrecto decir patsak yurakuna. Cien rboles.

-KU (durativo o progresivo)


Morfema verbal que expresa su accin progresiva o durativa en su proceso, aspecto de realizacin, de duracin, de continuidad y sucesividad. 42

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Morfema auxiliar del verbo kana. Traduccun: ESTAR + GERUNDIO (-ando, -endo). Presente sin el morfema -KU. Expresa las acciones de manera habitual. Ejemplo: uka rimani Kan rimanki Pay riman Yo hablo. T hablas. Ella o l habla.

Presente + el morfema -KU. Expresa la accin que se ejecuta en ese momento. Ejemplo uno: uka rimakuni Kikin rimakunki Pay rimakun Yo estoy hablando. T estas hablando. l esta hablando.

Ejemplo dos: Kikinka ukanchik shimipi rimakunki. ukaka yantawanmi yanuni. ukaka yantawanmi yanukuni. ukanchik shimipi rimakunchik. Wawa misika kayta purikurka. Allimi kakunchik.

T estas hablando en nuestro idioma. Yo cocino con lea. (Habitualmente) Yo estoy cocinando (en este momento) con lea).

Estamos hablando en nuestra lengua. La gata tierna estuvo caminando por aqu. Estamos bien. (En castellano no se puede decir: estamos estando bien). Imatatak kanpa kipa aaka rurakun. Qu est haciendo tu hermana menor? Paykunaka uka wasipimi kawsakunkuna. Ellos estn viviendo en mi casa.

-KUK
El morfema KU + -K demuestra a la persona o al sujeto del que est realiza la accin en ese momento... Ejemplo: Pukllakuk runaka Quitomantami kan la persona que est jugando es de Quito. Chay asikuk warmika sumakmi kan aquella mujer que est riendo es hermosa. Mikukuk kitsaka yachakukmi kan la seorita que est comiendo es estudiante. -PA (cortesa, delicadeza) Expresa delicadeza cortesa, respeto, por favor. Morfema considerativo para expresar como un ruego o favor, o expresarlo con mayor respeto. Ejemplo: Kikinka killkapay. Escribe t, por favor. 43

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Mushuk warata rantipay. Payka alli yachachipachun. Mikupaylla. Yaykupaylla. Alli kapanki. -PA (genitivo o posesivo)

Compra un pantaln nuevo, por favor. Que l ensee bien, por favor. Por favor, coma no ms. Entra no ms, por favor. Que ests bien, por favor.

Es un morfema que indica pertenencia o posesin haciendo traduccin al castellano, generalmente se traduce como: DE. Este morfema solo se puede unir al sujeto o al nombre. Los pronombres personales ms el morfema -PA se convierten en posesivos: Ejemplo: ukapa Kanpa/ kikinpa Paypa ukanchikpa Kankunapa/ kikinkunapa Paykunapa Mo, ma. Tuyo, tuya, de t. De l, de ella, suyo/a De nosotros. De ustedes. De ellos, de ellas, suyo.

Los pronombres personales ms el morfema PA se convierten en adjetivos posesivos, acompaados de sustantivos. Ejemplo: ukapa shuti. Mi nombre. Kanpa wasi. T casa. Paypa allpa. Tierra de l. ukanchikpa kawsay. Nuestra vida, nuestra cultura. Kankunapa mikuy. La comida de ustedes. Paykunapa kamu. El libro de ellos. Kikinpa mamaka ima shutitak kan. Su madre como se llama? Pipatak kay wasika. De quin es sta casa? Wasipa ukshatami apamuni. Traigo la paja de la casa.

-YUK (posesivo inalienable)


Indica una relacin estrecha entre los elementos o sujetos. Ejemplo: Mamayukmi kani soy con mam. Rikrayukmi kani soy con el brazo. Wasiyukmi kani soy con casa. Payka kullkiyukmi kan ella es adinerada.

- PAK (benefactivo)
44

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Este morfema solo puede ir junto al verbo para expresar finalidad o propsito: PARA. Ejemplo: Kikinka takinkapakchu rinki. ukaka mikunkapakmi rini. Pipaktak kay kamuka kan. Pipakmantak rikunki. Imapaktak kayka alli. Chay kamuka ukapakmi kan. ukapa ayllupakmanmi rikuni. Imapaktak shamunki. T vas a hacer msica? Yo voy para comer. Para quin es este libro? Para dnde quin estas yendo? Para qu es bueno esto? Ese libro es para m. Estoy yendo para donde mi familia? Para qu vienes?

-MAN (adlativo, de direccin)


Indica direccin o destino directo del verbo. Morfema que se aade al elemento hacia el cual se dirige la accin, se traduce como: a, hacia. Ejemplos: ukaka wasimanmi rini. Kinka Quitomanchu rinki Indica el objetivo o meta. Ejemplos: Llamkanaman rikuni. Wawaman tantata karaway. Yachana wasimanmi kallpakuni. Estoy yendo a trabajar. Por favor dale pan al nio. Estoy corriendo a la escuela. Yo voy a casa. (El destino es la casa). Va usted a Quito?

-NIK (direccin, proximidad o cercana)


Morfema que indica direccional, proximidad, principalmente de lugar, significa hacia; ac; por el lado de.Expresa espacio tiempo, va junto a pronombres demostrativos y a palabras que indican espacio tiempo como: Janak, janan / arriba, uray / abajo, kinray / ladera, khipa / despus, chimpa / el frente, kayna / ayer, washa / atrs, awpa / futuro, adelante, pasado, uku / dentro, Khancha / exterior, afuera. Ejemplo: Chaynik wasipimi kawsani. Vivo en la casa de all (se seala) Uranik anpimi uka jatun mama kawsan. Mi abuela vive en el camino de ac abajo. Chaynikta shamuni. Vengo por all. Jawanikta rikuni. Estoy yendo por la parte de arriba. Wasi jananikpimi kani. Estoy en la parte cercana detrs de la casa. Kaynaniktami kayarka. Pasado ayer me lam.

-Y (Infinitizador, sustantivador o nominalizador)


45

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Es el sustantivizador cuando se agrega a la raz del verbo y tambin se forman los nombres abstractos. Para que no haya confusin entre el sustantivo y el imperativo del singular es necesario utilizar los diptongos para los sustantivos. Cuando se emplea junto al verbo tambin indica orden y equivale al imperativo castellano. Ejemplo: Samay El descanso, el descansar en el sentido del verbo sustantivado samay (kan) sujeto. Llamkayka sinchimi kan. El trabajo est duro. Unkuyka llakimi kan. La enfermedad es mala. ukapa kuyayka kanpakmi kan. Mi amor es tuyo.

-Y (imperativo del singular de la segunda persona)


Es el morfema con la cul se da una orden a la segunda persona del singular. Ejemplo: Mikuy. Pukllay. Apariy. Come (t). Juega (t). Carga (t).

Samapay = sama raz del verbo samana, -pa cortesa por favor, y imperativo (orden) sujeto.

-YCHIK (Imperativo del plural de la segunda persona)


Es el morfema con la cul se da una orden a la segunda persona del plural. Ejemplo: Mikuychik Coman (ustedes). Samana samaychik (kankuna) plural. Samapaychik = sama raz del samana, -pa cortesa por favor -ychik imperativo (orden) plural.

- SHUN (imperativo primera persona plural)


Es el morfema con la cul se da una orden o mejor dicho se hace una invitacin a la primera persona del plural, (enfatiza solo a uno, si es que estuvieran algunos). Ejemplo: Mikushun. Rimashun. Yachashun. Comamos. Hablemos o conversemos. Estudiemos.

-SHUN + -CHIK (imperativo primera persona plural)


46

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Es el morfema con la cul se da una orden o mejor dicho se hace una invitacin a todas las personas de la primera persona del plural, (enfatiza a todos del grupo, si es que estuvieran). Ejemplo: Mikushunchik. Rimashunchik. Yachashunchik. Comamos todos. Hablemos o conversemos todos. Estudiemos todos.

-SHA + NINA (querer algo).


Ejemplos: Mikusha ninkichu quieres comer. Pay risha ninchu ella quiere ir. ukata kuyasha ninkichu Quieres amarme.

-RAK (continuativo)
Morfema que indica algo que todava no est hecho o realizado, tambin indica lo primero que se debe hacer. Ejemplo: Manarak rurarkachu todava no hiso. Manarak mikurkanichu a un no com. ukamanrak karaway deme a m primero. Wawamanrak kupay dele al ao primero.

-PURA (conjuntivo)
Morfema que indica la relacin de la misma clase. Para expresar unin y clasificacin de la misma especie, del mismo gnero, se forma aadiendo la partcula -pura. Toma el significado de entre. Ejemplo: Wawapura entre nios. Wawakunapura entre los nios. Yana sarapuratalla tantachiway. Por favor, jntese solo el maz negro. Ayllupurallami kawsanchik. Vivimos entre la familia, no ms.

-CHI (CAUSATIVO)
Morfema que indica, que el sujeto hace que otro/a persona realice o reciba la accin expresada por el verbo. Se agrega a la raz verbal, se puede traducir como: hacer, hacer algo. Hacer una accin por otra persona. El primer sujeto hace la accin o hace que otra persona realice o reciba la accin expresada por el verbo, en el castellano sera hacer hacer. Ejemplos: 47

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Sawarina casar Sawarichina - hacer casar. Pukllana jugar Pukllachina - hacer jugar. ukaka yachachinimi . (Yo hago de saber). Yo enseo. uka mamaman, uka churanata takshachini. A mi mama, hago lavar mi ropa. Machana emborrachar Machachina hacer emborrachar. Machachichina hacer (yo), hacer (t) emborrachar (l). Al ir unida a varios sustantivos o adjetivos esta partcula da origen a un nuevo verbo. Ejemplos: Alli - Bien (adjetivo) Allichina - Hacer bien. Componer, arreglar. Si agrego ms morfema chi cumple la de regla de hacer hacer, Allichichina. Hacer componer, hacer arreglar. Algunos verbos tambin toman otros significados particulares, al agregar el morfema chi. Ejemplos: Apana - llevar apachina - hacer cargar Ashnana - oler, apestar ashnachina - hacer oler, apestar Wakllina - daar wakllichina - hacer dao. Nanana - doler nanachina - hacer doler Wauna - morir wauchina - matar, asesinar. Jamina - coger japichina - encender, prender. Maana - pedir maachina - prestar. Killkana - escribir killkachina - hacer escribir o inscribir Rikuna - ver rikuchina - mostrar o hacer ver. Llukshina - salir llukshichina - sacar.

-WAN (comitativo, instrumental).


Indica compaa de alguna persona o con algn animal, o tambin indica la herramienta con la cul se est trabajando, se puede traducir en castellano: CON. Ejemplo: Yayaka ishkay allkuwan purin. aaka turiwan shamun. Pap anda con dos perros. La hermana viene acompaada del hermano.

-SAPA (aumentativo con nombres)


Expresa abundancia y exceso. Muchos de estos nombres se forman para expresar abundancia y tambin exceso. ota, -on, -sudo, -suda, -zon, -zona. Ejemplo: Thyusapa. Desierto. 48

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Kullkisapa.

Adinerado.

Estas palabras se emplean tambin como adjetivos para expresar ciertas cualidades de las partes del cuerpo y las capacidades intelectivas. Ejemplo: Shimisapa runa - un hombre indiscreto. Umasapa - cabezudo, cabezn. Yuyaysapa inteligente.

-RUKU (valorativo)
Ejemplo: Payka warmirukumi kan ella es mujerona. Payka shuk wasirukutami charin ella tiene un caseron.

-SIKI (Iterativo repeticin, habitual).


Indica una relacin habitual de la persona. Ejemplo: Wakaysiki wampraka imatashi nin el nio llorn que ser que quiere. Puuysiki kashpaka mana imatapish paktankachu si es dormiln no lograr nada. -RI (reflexivo) Morfema que va entre la raz y la terminacin verbal; indica que la accin recae sobre el mismo sujeto que la ejecuta. Algunos verbos ya son reflexivos sin necesidad de utilizar este morfema RI. Ejemplo: ukaka ushutatami churarikuni. Payka jatun akchawanmi akcharin. awita mayllarinki. Yo estoy ponindome los zapatos. Ella se peina con la peinilla grande. Lavar se la cara.

En los verbos conjugados los correspondientes a los pronombres reflexivos son: SINGULAR: me, se, te. uka akcharini Kan akcharinki Kikin akcharinki Pay akcharin PLURAL: nos, os, se. ukanchik akcharinchik nosotros nos peinamos 49 yo me peino t te peinas usted se peina el / ella se peina

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Kankuna akcharinkichik Kikinkuna akcharinkichik Paykuna akcharinkuna

ustedes se peinan ustedes se peinan ellos o ellas se peinan.

Cuando el morfema verbal RI es aadido a la raz verbal, indica que la accin es desarrollada para, hacia, sobre, en o por el mismo sujeto: se. Ejemplo: akcharina Churarina peinese vestirse aspirina mayllarina rrascarse lavarse.

El morfema RI tambin sirve para formar nuevos verbos sin necesidad de considerar el significado original. Ejemplo: Kachana enviar, mandar Apana llevar, portar Manchana temer Katina seguir, perseguir, continuar Llakina querer sentimentalmente KachaRIna soltar ApaRIna cargar en la espalda ManchaRIna asustarse KatiRIna apegarse, acercarse LlakiRIna resentirse.

-SHPA (condicionante o gerundio)


Morfema para construir dos acciones simultneas o acciones subordinadas para el mismo sujeto, dos acciones un mismo sujeto. Como consecuencia de una accin se hace la otra accin. -ando, endo del castellano. Al agregar a la raz verbal se obtiene el gerundio. Ejemplo: Llamkana trabajar. Pukllana jugar. Asishpami pukllani. Takita uyashpami wakani. Quito-pi llamkashpami shamuni. Llamkashpa - trabajando. Pukllashpa jugando. Juego riendo. Lloro escuchando msica. Vengo trabajando en Quito.

Expresa la idea de gerundio en los aspectos: temporal y modal. Ejemplo: Kawashpami urkuman rikurkani Chashna rikushpa Intiwan tuparkani Allpata rantishpachu kawsakunki Estuve yendo cantando al monte. Estando yendo as me encontr con Inti. Estas viviendo comprando el terreno.

Con el morfema shapa podemos oraciones subordinadas. Su uso se restringe a oraciones en las cuales el verbo principal y el verbo de la oracin secundaria son ejecutados por el mismo sujeto. 50

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Para construir oraciones que condicionen la siguiente accin a realizarse. Ejemplo: uka wasiman chayashpami yanusha Yo, cuando llegue a la casa cocinar. Yachachishpa ashtawan yachasha si enseo aprendo ms. ullkita charishpaka sumak allkuta rantini compro un hermoso perro porque tengo plata. Kikin shamushpa yachachiwanki cuando vengas ensear me. Yachanawasiman chayashpami yachachisha cuando llegue a la escuela lo ensear. Pay shamushpami llamkay kallarirka al llegar el empezar a trabajar.

-SHKA (participio o perfectivo)


Morfema que indica el estado al que ha llegado una accin. Participio del pasado. Pasado compuesto. Ejemplos: Mikushka comido. Llamkashka - trabajado. uka kashkani Kan/ kikin rurashkanki Pay pukllashka

Yo he sido. Yo he estado. T/ usted has hecho. El o ella ha jugado.

-CHUN (propositivo o subjuntivo)


Expresa el propositivo de la finalidad por la cual se realiza una accin, como tambin una orden peticin o deseo a ser ejecutada por otra a una tercera persona. El sujeto del verbo con la partcula CHUN, debe ser otro diferente del sujeto del verbo principal, para el caso de uno mismo sujeto se tiene los partculas verbales compuestos NKAPAK, -Y-, -NKARAYKU. Futuro de primera persona de plural. En el subjuntivo interviene dos sujetos. Indica el fin por el que el verbo principal realiza la accin. TRADUCCIN: Para que, con el fin de que, con el propsito de que, que, con el objeto de, etc. Ejemplos: uka mikuchun nishpa yanukun Kikin karachun munani ukanchikta richun nirka Pay yanuchun Est cocinando con el fin de que coma yo. Quiero que t des de comer. Anosotros, dijo que veamos . Que cocine ella.

NKAPAK (propositivo)
Indica finalidad o propsito. Ejemplo: Mikunkapakmi shamuni vengo para comer. 51

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Tantata rantinkapakmi kullkita apamuni traigo dinero para comprar pan. Payta rikunkapakchu shamunki Vienes para ver a ella?

-MU (Sislocativo)
Subsiguiente, (venir despus de) Indica que el actor realiza lo que en espaol se expresa mediante dos acciones. Indica que la persona realiza la accin del verbo en dos puntos. Ir y venir de hacer haciendo la accin, venir despus de, ir y volver. Ejemplo: Yanumuni (vengo despues de haber cocinado, de cocinar). Upyachimuni (vengo despues de hacer tomar agua, de tomar). ami ukapa kuyashkata rikumuni ya vengo viendo a m amada. Tantata rantimukriy anda regresa comprando pan.

-NAYA (desiderativo)
Forfema que indica tener ganas de, tener deseo de, dar deseo de. Ejemplos: ukataka ami kallpanayan - A mi, ya me da ganas de correr. Payka yakunayachinmi - El tiene sed. El tiene ganas de agua.

-NAKU (reciproco)
Morfema que indica reciprocidad. Ejemplo: Yayantin churintinmi rimanakun se conversan entre el padre y el hijo. Aylluntinmi llakinakun se quieren mutuamente la familia. Shuwapurami makanakun se pelean entre los ladrones. -KRI (incoactivo o ingresivo) Morfema que indica la accin inmediata que se debe hacer, ir hacer algo. Voy a, ir a. Ejemplo: ukaka mikukrinimi yo voy ha comer. Payka llamkanamanmi rikrin ella va ha ir a trabajar. Rantikriy anda a comprar.

- SHA (futuro de la primera persona) Ejemplo:


ukaka, kayaka sachamanmi risha yo, maana ir a la selva. 52

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Kashuk wataka wasitami rantisha el prximo ao comprar la casa.

53

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

U N
Shukniki kamu mdulo uno
Shukniki ruray
Yanapak: Manuel Paza

I D A D

1
54

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Napaykuna - saludos
En esta leccin veremos los saludos en kichwa.

Imanalla!!

Allilla!!

55

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

PNGALE ATENCIN!!!

Todas estas formas de saludos son de los pueblos andinos; se utilizan de acuerdo al tiempo y por la confianza que se tiene en la persona:

Tapuykuna - Preguntas:
Imanalla Imanallatak kanki Imanallatak Kashkanki Imanallatak kankichik Imanallatak kashkankichik Saludo con cortesa de los pueblos andinos. Buenas tardes, buenos das Cmo est? Que tal! Hola. Cmo ests t? Cmo ests t? Cmo has estado t? Cmo estn ustedes? Cmo han estado ustedes?

Kawsankichu Cmo ests? Ests bien? Me da gusto que ests bien! Saludo de los pueblos andinos. Es una pregunta y saludo de cortesa, de amistad y confianza. Kawsakunkichu Kaynakunkichu Pakarishkankichu Pakarikunkichu Shamupashun Estas viviendo?! Cmo ests? Ests bien? Me da gusto que ests bien! Ests pasando el da? Quetal has amanecido? Ests amaneciendo?!

Hay alguien en casa? Puedo venir? Puedo entrar? Shamupashun, kaynakunkichu. Ests pasando el da? Puedo venir, puedo pasar? Kaynashkankichu Has pasado el da?!

56

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

PNGALE ATENCIN..!!!
Estos saludos son una traduccin literal del castellano y funcionan igual que los saludos en castellano.

Alli tutamanta Alli puncha Alli chishi Alli tuta

Buena maana. Buen da. Buena tarde. Buena noche.

Kutichikuna - respuestas
Allilla Alli May alli May sumak Shina shinalla Mana alli Unkushkami kani Shamupaylla Yaykupay Kaynakunimi Pakarikunimi Shamupaylla Bien no ms. Bien. Muy bien. Sper bien. Excelente! Ms o menos, as as no ms. Mal No bien. Estoy enfermo. Por favor, venga noms. Por favor, pase, entre. Estoy pasando el da. Estoy amaneciendo. Ven no mas.

Rakinakuna - despedidas
Chishikama Ashtakama Khipakama Kayshuk punllakama Kayakama Kaya punllakama Shuktak punllakama Minchakama EJEMPLOS: Ejemplo 1 Hasta la tarde. Hasta luego. Hasta despus, hasta luego. Hasta pasado maana. Hasta maana. Hasta maana; hasta el da de maana. Hasta otro da. Adis! Hasta pronto. (Pasado maana).

Tapuykuna preguntas
Imanalla

Kutichikuna - respuestas
Allilla 57

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Kaynakunkichu Pakarikunkichu Kawsapakunkichu

anta maachipay mamaku. Yallichiway Shamupashun Ejemplo 2

Ari, kaynakunimi. Ari, pakarikunimi. 1. Ari, kawsakunimi. 2. Ari, kawsakunirakmi. 3. Ari, kawsapakunimi. Yallipaylla mamaku. Yallipaylla. Shamupaylla.

Tapuykuna preguntas
Shamupashun Imanalla Kawsakunkichu Uri tukuy Alli chishi Alli puncha Kayakama

Kutichikuna - respuestas
Shamupaylla. Allilla. Shina shinalla. Ari, kawsakunimi. Yupaychani. Alli chishi. Alli puncha. Kayakama.

58

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

-Tak shimikuwan shukniki yachay Leccin con el morfema -tak


En esta primera leccin veremos la partcula tak y su estructura. PNGALE ATENCIN..!!!
-TAK partcula interrogativa sirve para hacer preguntas y exige una respuesta directa e inmediata. Es focalizador principal de las preguntas. En el castellano remplaza a estos signos de interrogacin ?. Va junto o despus de las palabras interrogativas: PI; IMA; MAY; MAYKAN; MASHNA; JAYKA. De la misma forma necesita de otras partculas complementarias que indica en el ejemplo posterior.

-Tak shimikuwan tapuykunamanta sobre los interrogativos con el morfema -Tak


Pi Ima May Maykan Mashna Imashina Jayka Ejemplo 1 Quin? Pronombre interrogativo. Qu? Dnde? (es una interpretacin aproximada). Cul? Cunto? Cmo? Cundo?

Tapuykunamanta sobre las preguntas


Maypitak Piwantak Pitak Imatatak En dnde, dnde est? Con quin? Quin es? Qu? Qu cosa? Qu es? 59

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Imatak Imashinatak Imashinatak Imatak kayka Imatak chayka Imapaktak Maymantatak Maymantak Maykantak Maykantatak Maykanpaktak Maykanpitak Maykanshinatak Maykanmantatak Jaykamantatak Jaykakamatak Mashnakunatak Maykanpitak Pitatak Imawantak Imaraykutak Maytatak Maypaktak Maypillatak Mayshinatak Ejemplos 2

Qu es? Cmo, de qu forma? Cmo est? De que forma es? Qu es esto? Qu es eso? Para qu? De dnde? A dnde? Cul? A cual de ellos, esos? Para quin de ellos? En cul de ellos? Cmo cul de ellos? Por cul de ellos? Desde cundo? Hasta cundo? Cuntos? En cul de ellos? A quin? Con qu? Con qu finalidad, con qu propsito? Por donde? Para cual parte es? En donde no mas? Como cual cosa? (objetos o cosas).

Pakta tapuykunamanta sobre las preguntas estructuradas


Ima shutitak kanki Maymantatak kanki Kikinka maymantatak kanki Kikinka pitak kanki Maymantatak Maraka Maymantak rinki Maymantatak shamunki Maypitak kawsanki Pipaktak chay wasika Pitak payka Pitak chay kuytsaka Maykantak kanpa wasika Piwantak shamurkanki Imawantak rurarkanki Maypitak pakarirkanki Cmo te llamas? De dnde eres? Usted, de dnde eres? Usted, quin eres? De dnde es Mara? A dnde te vas? De dnde vienes? Dnde vives, en dnde vives? De quin es esa casa? Quin es l o ella? Quin es esa seorita? Cul es tu casa? Con quin viniste? Con qu hiciste? Dnde amaneciste? 60

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Piwantak pakarirkanki Ima shinatak nina kan Imatak kanki Imanallatak kanki Imashinatak kanki Imanallatak Juan -ka Pitatak yuyakunki Imamantatak rinki Imamantak rinki Imaraykutak shamunki Maytatak risha Maypaktak kan Maypillatak churasha Mayshinatak kan Maykanmantatak waurka

Con quin amaneciste? Cmo se dice? Cmo se debe decir? Qu eres? Cmo ests t? (estado de nimo y salud). Cmo eres t? (forma de ser de la persona, actitudes y tambin la parte fsica). Cmo est Juan? En quin estas pensando? Por qu te vas? A que te vas? Con qu finalidad, con qu propsito vienes? Por donde me voy? Por donde ir? Para cul parte es? En donde no mas pongo? Cmo cual cosa es? Por quin de ellos muri? Por cual de ellos muri?

61

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

PITAK KANKI Quin eres? PNGALE ATENCIN..!!!

Dilogo 1 Tamia Kuillur:


Alli chishi mashikuna. Imanalla. ukaka Tamia Kuillurmi kani, yachakukmi kani, Quitomantami kani, La Florestapimi kawsani, sapallami kani. ukaka ishkay chunka kimsa watatami charini. Kunanka allillami kani. Yupaychani.

62

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Dilogo 2

Conversacin entre Inti y Killa


Inti: Imanalla tiya. Killa: Allilla mashi. Inti: Kikinka ima shutitak kanki. Killa: ukaka Killami kani. Kikinka. Inti: ukaka Intimi kani. Maymantatak kanki. Killa: Quitomantami kani. Kutin, kikinka maymantatak kanki. Inti: ukaka Rumipampamantami kani, kay llaktamanta. Kikinka maypitak kawsanki. Killa: La Tolapimi kawsani. Inti: Imatak kanki. Killa: Yachakukmi kani. Kikinka. Inti: ukaka jampikmi kani. Sapallachu kanki. Killa: Ari, sapallami kani. Kikinka sapallachu kanki. Inti: Ari, ukapish sapallami kani. Killa: Allimi mashi. Kayakama, rinillami. Inti: ari, kayakama. Yupaychani. Killa: Imamanta.

63

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

KAY YACHAYPIKA KAY SHIMIKUNATAMI YACHAKRINCHIK


Shimikukuna: -tak -ka -mi -pish o pash -manta -pi -k -lla -kama Shina: Ima shutitak kanki. Kikinka yachakukmi kanki. Payka Intimi kan. ukapish allillami kani. Kikinka Quito-mantami kanki. Payka Panecillo-pimi kawsan. ukaka killkakmi kani. Payka allillami kan. Kayakama.

Napaykuna Saludos Allilla!

Imanalla!

Tapuykuna Preguntas Imanalla Kawsankichu Kawsakunkichu Kaynakunkichu Pakarikunkichu Yallichiway Shamupashun

Kutichikuna Respuestas Allilla. Kawsanimi. Ari, kawsakunimi. Ari, kaynakunimi. Ari, pakarikunimi Yallipaylla. Shamupaylla. 64

!!

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Napashun / saludemos Shina Ejemplo Kuri: Kawsankichu. Kuri: Imanalla. Kuri: Kaynakunkichu. Kuri: Shamupashun. Urpi: Kawsanimi. Urpi: Allilla. Urpi: Kaynakunimi. Urpi: Shamupaylla.

respuesta

Kunanka kikin napay Ahora saluda usted

2. Kawsankichu. 3. ________________________ 4. Kaynakunnkichu. 5. ________________________

____________________________ Ari, pakarikunimi. ____________________________ Shamupaylla.

!!

Rimashun / hablemos

KIKIN RIKSIRI / PRESENTACIN INDIVIDUAL. Tantanakuy kallaripi / En el inicio de la reunin. Pitak kanki / Quin eres?

Killa: Mashi, pitak kanki. Inti: Imanalla mashi. Killa: Allilla. Inti: ukaka Intimi kani. Yachakukmi kani. Quitomantami kani. Kikinka, maymantatak kanki. Killa: ukaka Kultamantami kani. Maypitak kawsanki. Inti: La Florestapimi kawsani. Sapallachu kanki. 65

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Killa: Ari, ukaka sapallami kani. Kikinka. Inti : ukaka sawarishkami kani. Killa: Ah, may sumak. Kayakama, rinillami. Kutichishun / respondamos 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Imanalla. Pitak kanki. Imatak kanki. Maymantatak kanki. Maypitak Kawsanki. Ima shutitak kanki. Sapallachu kanki. Imanallatak kanki. Mashna watatatak charinki. Yupaychani. _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ Tapushun / preguntemos 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. ______________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________ Kaynakunimi. ukaka Pablomi kani. Chimborazo markamantami kani. San Juanpimi kawsani. Ishkay chunka shuk watatami charini. Sawarishkami kani. ukaka hampikmi kani. ukaka shina shinallami kani. La Tolapimi kawsani. Sapallami kani. Rimashun / Hablemos Ishkay runapura rimanakuy / conversacin entre dos personas Presentarse e identificar nombre, procedencia y lugar de residencia. Urku: Alli chishi, mashi. Pacha: Alli chishi, mashi. Urku: Ima shutitak kanki. Pacha: ukaka Pachami kani. Kikinka. Urku: ukaka Urkumi kani. Pacha: Maymantatak kanki. Urku: Quitomantami kani. Kikinka. Pacha: ukaka Chimborazo markamantami kani. 66

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Urku: Maypitak kawsanki. Pacha: La Florestapimi kawsani. Kikinka. Urku: ukaka San Juanpimi kawsani. Pacha: Imanallatak kanki. Urku: Allillami kani. Kikinka. Pacha: ukaka may sumakmi kani. Pacha: Kayakama mashi Urku, rinillami. Urku: Kayakama, kayakama. Yupaychani. Presentarse e identificar ocupacin, edad y estado civil. Nina: Alli tuta, mashi. Rasu: Alli tuta, mashi. Nina: Kikinka pitak kanki. Rasu: ukaka Rasumi kani. Kikinka. Nina: ukaka Ninami kani. Rasu: Imatak kanki. Nina: Yachachikmi kani. Kikinka. Rasu: ukaka tushukmi kani. Rasu: Maymantatak kanki. Nina: Cotopaxi markamantami kani. Kikinka. Rasu: ukaka Guayaquilmantami kani. Nina: Mashna watatatak charinki. Rasu: Ishkay chunka pichka watatami charini. Kikinka mashi. Nina: ukaka chunka iskun watatami charini. Nina: Kikinka sapallachu kanki. Rasu: Ari, ukaka sapallami kani. Kikinka. Nina: ukapish sapallami kani. Rasu: May sumak. Shuk khuyashkata mashkanami kanchik. Nina: Shinami kan. Minchakama mashi Rasu. Rasu: Minchakama. Yupaychani.

Paktachishun / completemos Mushuk shimikunata churapay: Chishi, puncha, tutamanta, allilla, tuta, shinashinalla, may sumak, Kashapampa, yachakuk, yachachik, killkak, takik, tushuk, marka, kiti, uchillallakta.

67

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Sara: Alli___________________. Miguel: Alli tuta, mashi. Sara: Kikinka imanallatak kanki. Miguel: _________________________________. Kikinka. Sara: ukapish ___________________________. Miguel: Kikinka maymantak___________________. Sara: Chimborazo ________________________. Kikinka. Miguel: ukaka ________________________________. Sara: Maypitak __________________. Miguel: ukaka _____________________ kawsani. Kikinka. Sara: ukaka La Floresta_______________________. Kikinka imatak _______________. Miguel: Tushukmi ___________. Kikinka. Sara: ukaka _________________kani. Kikinka mashna _________________ charinki. Miguel: ukaka ishkay chunka ______________________________. Kikinka. Sara: ukapish _________________________________________charini. Miguel: Kayakama, ____________. Sara: __________________,mashi. Yupaychani. Tapushun / preguntemos 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ Allilla, Yupaychani. ukaka Jorgemi kani. Payka Rosami kan. Kikinka Pedromi kanki. ukaka Quitomantami kani. Payka Chimborazomantami kan. Kikinka San Juanpimi kawsanki. Payka ishkay chunka watatami charin. ukaka sapallami kani. Payka yachakukmi kan. ukaka shina shinallami kani. Paypish Quitomantami kan. Rosaka Conocotopimi kawsan.

Kimsa runakunapura rimanakuy /conversacin entre tres personas Presentarse e identificar ocupaciones y procedencias. Luis: Alli puncha. ukaka Luismi kani. Coltamantami kani. Martha: Alli puncha, mashi. ukaka Marthami kani. Quitomantami kani. Luis: Imanallatak kanki. Martha: ukaka allillami kani. Kikinka. Luis: ukaka shina shinallami kani. Martha: Pitak payka. 68

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Luis: Payka Josmi kan. Llano Chicomantami kan, payka La Tolapimi kawsan. Jos: Ari, ukaka Josmi kani. Llano Chicomantami kani, La Tola-pimi kawsani. Martha: Imatak kanki, Jos. Jos: ukaka kichwa shimita yachakukmi kani. Jos: Mashna watatatak charinki. Martha: Ishkay chunka shuk watatami charini. Kikinka mashi. Jos: ukaka chusku chunka ishkay watatami charini. Martha: Kikinka sawarishkachu kanki. Luis: Ari, ukaka sawarishkami kani. Kikinka. Martha: ukaka sapallami kani. Mashi Joska. Luis: Paypash sapallami kan. Martha: Awaki punchakama. Yupaychani. Yuyarishun / pensemos Shuk uchilla rimanakuyta killkapashun / Escribamos un pequeo dilogo. _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ awirishun / leamos INTI, NINA, JOS Joska Pichincha markamantami kan. Joska yachachikmi, yachakukpishmi, hampina yachakukmi. Payka sapallami, payka Panecillopimi kawsan, payka allillami kan. Ninaka pushakmi kan, paypish Pichincha markamantami. Payka kuytsami kan, payka kichwa shimita yachakukmi kan. Kunanka, Ninaka unkushkami kan. Payka ishkay chunka shuk watatami charin. Kutin, ukaka Intimi kani, ukaka Chimborazo markamantami kani, ukaka tushuk, takikpishmi kani. Shimikamcha / Vocabulario kuytsa pushak khutin marka ____________________ ____________________ ____________________ ____________________ hampik tushuk tullpuk kunan takik ____________________ ____________________ ____________________ ____________________ ____________________

jampina yachakuk ______________ unkushka ____________________

69

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Killkakatishkamanta kutichishun / respondamos de la lectura 1. Joska maymantatak. _____________________________________________________ 2. Joska imanallatak. ______________________________________________________ 3. Payka imatak. ___________________________________________________________ 4. Imatak Ninaka. __________________________________________________________ 5. Payka maymantatak. ______________________________________________________ 6. Ninaka imanallatak. _______________________________________________________ 7. Imatak Intika. __________________________________________________________ 8. Maymantatak Intika.______________________________________________________ 9. Pitak kuytsa kan. ________________________________________________________ 10. Maymantatak payka. ____________________________________________________ 11. Joska maypitak kawsan. ___________________________________________________ 12. Ninaka mashna watatatak charin. ____________________________________________ 13. Kutin, ukaka imatak kani. _______________________________________________

Yuyarishun / observemos

Napaykuna: Imanalla, kawsankichu, wasiyuk, kaynakunkichu, pakarikinkichu, alli puncha, alli chishi, alli tuta, alli tutamanta. Pi kashkata nina: Pitak kanki. Ima shutitak kanki. ukaka Linami kani. Lina shutimi kani. uka shutika Linami kan. Maymanta kashkata nina: ukaka Riobambamantami kani. Kikinka Cocotocmantami kanki. Payka Guamotemantami kan. Rosaka Quitomantami kan. Maypi kawsashkata nina: ukaka La Florestapimi kawsani. Kikinka Llano Chicopimi kawsanki. Payka San Juanpimi kawsan. Ima kashkata nina: ukaka wasichikmi kani. Payka jampikmi kan. Kikinka yachakukmi kanki. Fidelka yachachikmi kan.

70

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Mashna wata charishkata nina: ukaka ishkay chunka watatami charini. Payka chunka shuk watatami charin. Kikinka chunka pichka watatami charinki. Ninaka ishkay chunka kanchis watatami charin. Sawarishkata mana sawarishkata nina: ukaka sapallami kani. Payka sawarishkami kan. Kikinka kusayukmi kanki. Carloska warmiyukmi kan. Allilla kashkata nina: ukaka allillami kani. Kanka shina shinallami kanki. Payka may sumakmi kan. Joska unkushkami kan. Imachik shimikukuna tukuriy: uka Kan Kikin Payka .....

..... ..... ..... -n

-ni ukaka Fidelmi kani. -nki Kanka yachakukmi kanki. -nki Kikinka jampikmi kanki. Yachachikka sapallami kan.

Shimikukuna: -ka -mi -pish o pash -manta -pi -k -lla -kama -tak

Shina: Kikinka yachakukmi kanki. Payka Intimi kan. ukapish allillami kani. Kikinka Quito-mantami kanki. Payka Panecillo-pimi kawsan. ukaka killkakmi kani. Payka allillami kan. Kayakama. Ima shutitak kanki.

-TAK Va junto o despus de las palabras interrogativas: PI; IMA; MAY; MAYKAN; MASHNA; JAYKA. Pi Ima May Maykan Mashna Jayka Quin? Qu? Dnde? Cul? Cunto, cuntos/as? Cundo?

71

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Akllashun / escojamos ukaka yachakukmi ka___________. Kikinka Quitomantami ka_________. Rosaka maymantatak ka________. Kikinka imanallatak ka___________. Carloska Unkushkami ka_______. Amaru____ yachachikmi kan. ukaka alli____mi kani. Pi_____ kanki. Pitak chay runa____. Rosaka Cotopaxi__________mi. Kanka yachaku____mi kanki. May________tak kanki. May_____tak kawsa______. ukaka wasi____ Kaya_______ rikuni. Payka yaya______ llamkan. (n, mi, ni) (ni, nki, n) (nki, n, ni) (n, ni, nki) (nki, n, ni) (tak, mi, ka) (pash, lla, tak) (tak, pi, manta) (mi, tak, ka) (manta, ka, lla) (ka, tak, k) (pash, manta, lla) (nki, tak, pi, kuna) (pash, ta, mi) (mi, ka, wan) (pi, man, kama)

Shimikancha / vocabulario a i u ch h k l ll m n p 72

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa r s sh t ts w y z

Manuel Paza

Hawa shimikunawan kay shutillikunawan uchilla yuyaykunata killkapay / realizar pequeas ideas con las palabras del vocabulario y con estos adjetivos. Shutilli shimikuna Jatun, uchilla, malta, wawka, mushuk, yana, killu, suni, sumak, puka, chiri, kunuk, ruku, paya, chuya, llashak, kutsi, mapa, irki, wira, zala. __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________

73

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

U N
Shukniki kamu mdulo uno
Ishkayniki ruray
Yanapak: Manuel Paza

I D A D

2
74

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

-Chu shimikuwan ishkayniki yachay Leccin dos con el morfema -chu


En sta segunda leccin veremos la partcula CHU y su estructura. PNGALE ATENCIN..!!!

-CHU.- morfema o partcula de interrogacin que sirve para hacer preguntas cerradas. -CHU morfema interrogativo para hacer preguntas, que requiere de una contestacin con ARI (si), MANA (no) o MANA YACHANICHU (no se).

Frmulas para poder responder


a) MANA + P/N + -CHU + V respuesta de negacin. b) ARI + P/N + -MI + V respuesta afirmativa o positiva. c) MANA. + P/N + -MI + V respuesta aclarativa. Ejemplo: TAPUYKUNA PREGUNTAS FORMAS DE PREGUNTAR: Fabin: Payka Joschu. El es Jos? Intichu kanki. Eres Inti? Payka Intichu kan. El es Inti? Quitomantachu kanki. Eres de Quito? Chay warmika Sisachu kan. Esa mujer es sisa? Kayshuk karika Juanchu kan. Ese otro hombre es Juan? Yanukunkichu. Ests cocinando? Llamkakunkichu. Ests trabajando? Puka sisata charinkichu. Tienes flor roja? Shuk puka sisata charinkichu. Tienes una flor roja? Wiksata nanachinkichu. Te duele el estomago? Tantatachu mikunki. Comes pan? 75

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa Tantatachu mikukunki. Estas comiendo pan? Chiri yakuta charinkichu. Tienes agua fra? Yakuka chirichu. El agua es fra? Quitopichu kawsanki. Vives en Quito? Ayllukunata charinkichu. Tienes familia? Wasita charinkichu. Tienes casa? Ima pachatak. Tienes hora? Qu hora es? Kaynakunkichu. Estas pasando el da? Kuyashkata charinkichu. Tienes enamorada /o? KUTICHIKUNA - RESPUESTAS: FORMAS DE RESPONDER: Nina: 1.- Ari, payka Jos-mi kan. Si el es Jos.

Manuel Paza

Mana, payka Joschu kan. El no es Jos. Mana, payka mana Joschu kan. No, el no es Jos. Mana, payka Joschu kan. Payka Carlosmi kan. El no es Jos. El es Carlos. Mana, mana payka Carlosmi kan. Mana. Payka Carlosmi kan. No. El es Carlos. Inti: 2.- Ari, Intimi kani. Si, soy Inti. Mana, Intichu kani. No, soy Inti. Mana, mana Intichu kani. No, no soy Inti. Mana, mana Intichu kani. Pedromi kani. No, no soy Inti. Mana. Pedromi kani. No. Soy Pedro. Nina: 3.- Ari, payka Intimi kan. Si, el es Inti. Mana, payka Intichu kan. El no es Inti. Mana, payka Intichu. El no es Inti. Mana, payka mana Intichu. Payka Fidelmi kan. El no es Inti. El es Fidel. Mana. Payka Fidelmi. No. El es Fidel. 4.- Ari, Quitomantami kani. Si, soy de Quito. Mana. Riobambamantami kani. No. soy de Riobamba. 5.- Mana. Chay warmika Rosami kan. No. Esa mujer es Rosa. 6.- Ari, kayshuk karika Juanchumi kan. Si, el otro hombre es Juan. 7.- Mana. Takshakunimi. No. Estoy lavando. 8.- Ari, llamkakunimi. Si, estoy trabajando. 76

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

9.- Mana, mana puka sisata charinichu, yurak sisallatami charini. No, no tengo flor roja, solo tengo flor blanca. 10.- Mana, shuk puka sisata charinichu, ishkay killu sisallatami charini. No, tengo una flor roja, tengo solo dos flores amarillas. 11.- Ari, wiksata nanachinimi. Si, me duele el estmago. 12.- Mana, mana tantatachu mikukuni. Saratallami mikukuni. No, no estoy comiendo pan. Solamente estoy comiendo maz. 13.- Ari, chiri yakuta charinimi. Si, tengo agua fra. 14.- Mana. Kunuk yakullatami charini. No, solo tengo agua caliente. 15.- Mana, Quitopichu kawsani. Ambatopimi kawsani. No, vivo en Quito. Vivo en Ambato. 16.- Mana, aylluta charinichu. Sapallami kani. No, tengo familia. Soy solo. 17.- Ari, wasita charinimi. Si, tengo casa. 18.- Mana, mana pachata charinichu. Kishpichiwanki. No, no tengo la hora. Disculpar. 19.- Ari, kaynakunimi. Si, estoy pasando el da. 20.- Mana, kuyashkata charinichu, sawarishkami kani.No, tengo enamorada. Soy casado.

77

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

KAY YACHAYPIKA KAY SHIMIKUNATAMI YACHAKRINCHIK


Shimikukuna: -chu -kamak -shka -ta -ta + charina -ku -pi -yuk -pa -kuna Shina: Kikinka Sisachu kanki. Payka wawakamakmi kan. Kikinka unkushkami kanki. Chay wasitami rikuni. ukaka 23 watatami charini. ukapa ushushikuka unkushkami kan. Kikinka Llano Chico-pimi kawsanki. Pedroka wawayukmi kan. ukapa mamaka Rosami kan. Wasikunaka uchillami kankuna. Napashun / saludemos Kunanka kikin napay Ahora saluda usted

2. Kawsankichu. 3. ________________________ 4. Kaynakunnkichu. 5. ________________________

____________________________ Ari, pakarikunimi. ____________________________ Shamupaylla.

!!
Dilogo 1
Yachay kallariypi

Rimashun / hablemos

78

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Amaru: Imanalla mashikuna. Tua: Allilla. Yupaychani. Killa: Imanalla mashi. Kawsakunkichu. Amaru: Allilla. Ari, kawsakunimi. Kikinka. Killa: ukapish allilla kawsakunimi. Amaru: achu kaypi tukuykuna kankichik. Tua: Mana, Rosapish, Jospish mana rikurinkunachu. Amaru: Kikinka Tuachu kanki. Imbabura markamantachu kanki. Tua: Ari, ukaka Tuami kani, shinapish mana Imbabura markamantachu kani; Chimborazo markamantami kani. Amaru: Kikinka yachachikchu kanki. Kay Quito hatun llaktapichu kawsanki. Killa: Ari, ukaka yachachikmi kani. La Florestapimi kawsani. Amaru: Sapallachu kanki. Killa: Ari, ukaka sapallami kani. Kikinka. Amaru: ukaka sawarishkami kani. Killa: Ah, may sumak. Kutin, Tua mashika kuytsami kan. Payka Central Hatun Yachana Wasipi yachakukmi kan. Tua: ukanchikka hampina yachakukmi kanchik. Kichwa shimitapishmi yachakuk kanchik.

Kutichishun / respondamos 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Imanalla. Pitak kanki. Sawarishkachu kanki. Colta-mantachu kankichik. Maypitak kawsanki. Intichu kanki. Kusayukchu kanki. Paykunaka allillachu. 23 watatachu charinki. Payka Quitomantachu. _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________

Tapushun / preguntemos 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ Pakarikunimi. Mana. ukaka Intimi kani. Chimborazo markamantami kanchik Ari, San Juanpimi kawsan. Ishkay chunka kimsa watatami charini. Sawarishkami kan. Paykunaka hampikkunami kankuna. 79

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa 8. __________________________________ 9. __________________________________ 10. __________________________________

Manuel Paza

ukanchikka shina shinallami kanchik. La Tolapimi kawsankuna. Sapallami kani.

Rimashun / hablemos Minka punchapi

Dilogo 2
Carlos: Pakarishkankichu, tayta. Amaru: Ari, pakarishkanimi. Kikinka. Carlos: ukapish. Amaru: Kikinka hampikchu kanki. Carlos: Mana. ukaka Wasichikmi kani. Amaru: Kutin, ukaka willakmi kani. Carlos: Mashi Waytaka imatak kanki. Wayta: ukaka wawakamakmi kani. Amaru: Maypitak kawsankichik. Wayta: ukaka San Juanpimi kawsani. Waytaka El Condadopimi kawsan. Kikinka. Amaru : ukaka Colta llaktapimi kawsani. Kikinkunaka sapallachu kankichik. Wayta: ukaka kusata charinimi. Mashi Carlosmi sapalla kan. Carlos: Ari, ukaka sapallami kani. Chaymanta kushillami kani. Amaru: Jakuchik, jakuchik a kipayakunchikmi.

Paktachishun / completemos Mushuk shimikunata churapay: Riksishkakuna, pushak, takik, wawakamak, wasichina, mashi

Minka punchapi Carlos: Pakarishkankichu, ________________. Amaru: Ari, _________________. Kikinka. Carlos: ukapish _________________________. Amaru: Kikinka jampik________ ka_________. Carlos: Mana. ukaka _________________ kani. Amaru: Kutin, ______________ willakmi kani. Carlos: Mashi Waytaka ________________ kanki. Wayta: ukaka wawa_____________mi kani. Amaru: Maypitak kawsa___________________. 80

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Wayta: ukaka San Juan_____mi kawsani. Waytaka El Condadopimi kawsa____. Kikinka. Amaru: ukaka Colta llakta______mi kawsani. Kikinkunaka sapa__________ kankichik. Wayta: ukaka kusa_____ charinimi. Mashi Carlosmi sapalla ka____. Carlos: Ari, ukaka sapallami kani. Chaymanta kushillami ka_____. Amaru: Jakuchik, hakuchik a kipayakunchikmi.

Riksishkakunapura

Dilogo 3
Akapana: Imanalla mashikuna. Tamia: Allilla mashi Akapana. Kuillur: ukaka shina shinallami kani. Kutin, mashi Rasuka unkushkami kan. Tamia mashika kushillami kan. Rasu: Ari, ukaka unkushkami kani. Kikinkunaka maymantatak kankichik. Akapana: ukanchikka Guamotemantami kanchik. Kutin, Kuillur kuytsaka Tungurahua markamantami kan. Kikinka maymantatak kanki. Rasu: ukaka Quitomantami kani. La Florestapimi kawsani. Yachakukmi kani. Kikinkunaka maypitak kawsankichik. Kuillur: ukanchikka Otavalo llaktapimi kawsanchik. Mashi Akapanaka Rumipampapimi kawsan. Kikinka mashna watatatak charinki. Rasu: ukaka ishkay chunka pichka watatami charini. Sawarishkami kani. Mana, sapallachu kani. Kutin, kikinkunaka mashna watatatak charinkichik. Tamia: ukaka chunka pusak watatami charini. Tayta Akapanaka ishkay chunaka chusku watatami charin. Kutin, mashi Kuillurka chunka iskun watatami charin. Chay wamprakunaka maymantatak kankuna. Akapana: Chay wamprakunaka Zumpawa ayllu llaktamantami kankuna. Paykunaka yachakukkunami kankuna, Central yachana wasipimi yachakunkuna. Panecillopimi kawsankuna. Tamia: Paykunaka manachu kikinpa riksishkakuna. Akapana: Mana, ukapa riksishkakunachu; mashi Kuillurpa riksishkakunami kankuna. Kuyllur: Ari, ukapa riksishkakunami kankuna.

Tapushun / preguntemos 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ ukanchikka allillami kanchik. Chay kuytsaka Sarami kan. Payka wawakamakmi kan. Chay sisaka pukami kan. Ari, ukaka Quitomantami kani. Payka Chimborazopimi kawswan. Kikinkunaka chay urkupimi kawsankichik. Paykunaka yachakukkunami kankuna. Mana. ukaka sapallami kani. 81

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa 10. 11. 12. 13. 14. _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________

Manuel Paza

ukanchikka shaykushkami kanchik. Mana. ukaka 32 watatami charini. Paypish Quitomantami kan. Mana, chay sisaka pukami kan. Kay kamumi jatun kan.

Rurashun / construyamos Mushuk shimikunata churashun. Wawakamak, unkushkakamak, shaykushka, unkushka, riksishka, wasikamak, wasichik, mashi. Kunanka llamkay kallariypi. Inti: _________ puncha, __________. Urku: __________ ___________. Imanallatak kanki, mashi ____________. Sumak: ukaka ______________ ____________. Kikinka Urku_____ kanki. Urku: _______, ukaka ___________ka____. Payka pi_______ kan. Sumak: Payka Intimi _______. Inti: Ari, ____________ _____________ kani. Kikinka Chimborazo marka________ ______ kan_____. Sumak: Mana. ___________ ___________ marka_______mi kani. Kikinka unkushka______ chu kan_____. Inti: Mana, ukaka ________________kamakchu kani, ukaka _______________mi kani. Sumak: Kutin, kikinka wasichikchu ka______. Urku: Mana. ukaka wasi_________mi ka______. Sumakka unkushka ______ kanki. Sumak: Mana. ukaka shaykushka______ ka____. Kikinkunaka mana____ shaykushka ka_____________. Inti: Ari, ukaka shaykushkami ka______, kutin, Urkuka alli____ kan. Payka uka riksishkami ka_____. Killkashun / escribamos Shuk uchilla rimanakuyta chu shimikuwan killkapashun / Escribamos un pequeo dilogo con el morfema -chu. __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________

82

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Kutichishun / respondamos 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. ukaka kaymantami kani. Paykunaka. _____________________________________________________________________ Kikinkunaka imatak kankichik. ______________________________________________ Maymantatak yachachikkunaka kankuna. _____________________________________________________________________ Ima shutitak kankichik. __________________________________________________ Paykunaka allillachu kankuna. ______________________________________________ Kankunaka yachachikkunachu kankichik. ______________________________________ Kikinkunaka runakunami kankichik, nachu. _____________________________________________________________________ Paykunaka, manachu wasikamakkuna kankuna. _____________________________________________________________________

Killkakatishun / Leamos Amaru taytapish Nina mamapish Amaru taytaka yachachikpish jampik runapishmi kan; kutin, Nina mamaka wawakamakpish,takshak warmipishmi kan. Payka mana yachachikchu.. Amaru taytaka sawarishkami kan, payka mana sapallachu. Shinallatak, Colta llaktamantami kan, payka mana Rumipampamantachu. Kutin, Nina mamaka Kashapampamantami kan. Kashapampaka kunuk llaktami kan. Kutin, Colta llaktaka chiri llaktami kan. Nina mamaka unkushkami kan, chaymanta mana kushillachu, payka llakillami kan. Kutin, Inti taytaka allillapish, kushillapishmi kan. Payka mana llakillachu. Mushuk shimikuna / Vocabulario Mama ____________________________ Tayta ____________________________ Unkushka _________________________ Takshak warmi _____________________ Chiri _____________________________

chaymanta ___________________________ llakilla ______________________________ kushilla _____________________________ kunuk _______________________________ llakta _______________________________

Killka katishkamanta kay tapuykunata kutichipay 1. Amaru taytaka imatak kan. _______________________________________________ 83

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

Manuel Paza

Nina mamaka yachachikchu. ________________________________________________ Amaru taytaka Coltamantachu. _________________________________________ Nina mamaka maymantatak. _____________________________________________ Ninaka unkushkachu. ___________________________________________________ Nina mamaka llakillachu kushillachu. _____________________________________________________________________ Amaruka taytaka yachakukchu wasikamakchu kan. _____________________________________________________________________ Nina mamaka imatak kan. __________________________________________________ Amaru taytaka Zulamantachu, Coltamantachu. _____________________________________________________________________ 12. Colta llaktaka chirichu, kunukchu kan. 13. _____________________________________________________________________ Yuyarishun / recordemos

Imachik tukuriy shimikukuna: ukanchik Kikinkuna Kankuna Paykuna ..... ..... ..... ..... -nchik -nkichik -nkichik -nkuna ..... CHU ..... NACHU MANACHU ukanchikka mashikunami kanchik. Kikinkunaka Quitomantami kankichik. Kankunaka takikkunami kankichik. Paykunaka unkushkami kankuna. Kanka Intichu kanki. Payka San Carlospimi kawsan, nachu. Manachu kikinka sawarishka kanki. Ari, ukaka Fidelmi kani.

Tapunkapak shimiku:

Ari nishpa kutichina: ARI + P/N + -MI + V. Mana nishpa kutichina:

MANA + P/N + -CHU + V. Mana, ukaka La Tolapichu kawsani. MANA.+ P/N + -MI + V. Mana. Payka Intimi kan. Chay wasikunaka mawkami kan. ukanchikka mashikunami kanchik. Kikinkunaka Quitomantami kankichik. Kankunaka takikkunami kankichik. Paykunaka unkushkami kankuna. Kanka Intichu kanki. Payka San Carlospimi kawsan, nachu. Manachu kikinka sawarishka kanki. Ari, ukaka Fidelmi kani.

Tawkachik shimiku: ..... -kuna Imachik tukuriy shimikukuna: ukanchik ..... Kikinkuna ..... Kankuna ..... Paykuna ..... Tapunkapak shimiku: -nchik -nkichik -nkichik -nkuna ..... CHU ..... NACHU MANACHU

Ari nishpa kutichina: ARI + P/N + -MI + V.

84

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Mana nishpa kutichina: Tawkachik shimiku: Shimikukuna:

MANA + P/N + -CHU + V. Mana, ukaka La Tolapichu kawsani. MANA.+ P/N + -MI + V. Mana. Payka Intimi kan. ..... -kuna Chay wasikunaka mawkami kan. Payka wawakamakmi kan. Kikinka unkushkami kanki. Chay wasitami rikuni. 23 watatami charini. Paypa yayakuka Quitopimi kan. Llano Chico-pimi kawsani. ukaka wawayukmi kani. ukapa mamaka Sarami kan. Chay warmikunaka sawarishkami kankuna. Ishkay mawka antawatami charini. Pichincha markapimi kawsanki. Payka pichka sisatami rikun. Chay kuytsaka unkushkami. Paykunaka sawarishkami. Achkata llamkashpami shakunchik. ukanchikka yachakunchikmi. Mana, kullkika tiyanchu. Yupaychani Achka Nipay Shina a Katipaylla Kutin Kaypi Yaykupay Tiyaripay

-kamak -shka -ta -ta + charina -ku -pi -yuk -pa -kuna Charina Kawsana Rikuna Unkuna Sawarina Shaykuna Yachana Tiyana

Imachikkuna:

Rimaykuna: Shinallatak Asha Kutin, ni. Shamupay Chaypi

Paktachishun 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. _____________ ukaka mana Inkapirka________ _____ kani. killkakamakchu kanki? Yachachikka Kusku__________________? Payka ___________ tarpuk runa_______ kan? ___________ mana______ Zulamanta kan? Kanka __________________mantachu ___________? Killaka yachachikmi kan, ____________? Kikinka ___________unkushkachu kanki. 85

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa 9. Mana, ukaka yachachik________ kani. 10. ___________. Chay kuytsaka jampik_______ kan. Mana nishpa tikrachishun Shina: Kikinka Pedro-mi kanki. 1. ukaka Wayrami kani. 2. Payka hampikmi kan. 3. Kikinka kusayukmi kanki, nachu. 4. Pedro-ka manachu Inkapirkamanta kan. 5. ukanchikka Kuskumantanmi kanchik. 6. Kankka wawakamakmi kanki. 7. Paykunaka allillami kankuna, nachu. 8. Kikinkunaka unkushkami kankichik. Shuk mashiwan kay tapuykunawan rimapay 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. ukaka yachakukchu kani. Kikinka Ecuador mamallaktamantachu kanki. Pitak kanki. Maymantatak Saywaka. Imanallatak yachachikka. Kanka hampik warmichu kanki. Paykunaka manachu kaymanta kankuna. Kikinkunaka willakkunachu kankichik.

Manuel Paza

Kanka mana Pedro-chu kanki. ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________

____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________

Kay kutichikunata , -CHU shimikuwan tapuykunata rurapay. Shina: Ari, ukaka Otavalomantami Kani. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Ari, ukaka Coltamantami kani. Mana, Ninaka mana allillachu. Ari, payka yachakukmi kan. Mana. Mauka hampikmi kan. Mana, ukanchikka Quitomantachu kanchik. Ari, Killaka La Tolapimi kawsan. Mana, paypish wachachikchu kan. Mana, kikinpish Puyumantachu kanki. Ari, ukapish allillami kani. Mana. Maraka unkushkami kan. Kanka Otavalo-mantaCHU kanki. ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________

Yachashun / estudiemos 86

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Ayllu shutikunamanta yachashun / aprendamos sobre la familia

Ayllu shimikuna
Achikyaya Ampullu Ayllu Churi Ilachuri Ilamama Ilaaa Ilapani Ilaushushi Ilawawki Ilayaya Isha Jatunmama Jatunyaya Kachun Kari Kuncha Kusa Kuyashka Kuytsa Mama Mamay Mamayay Markakmama Achikmama Markakyaya Markashkawawa Achikwawa Masha Musu aa aay Pani Paniy Paya Payamama Ruku Rukuyaya Runa Sapalla Tayta Turi Turiy Upa Ushushi Wakchu Wampra Warmi Wawa Wawki Wawkiy Wayna Yaya Yayay

87

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Killkakatishun / Leamos ukapa ayllu ukaka Intimi kani. ukapa yayaka Carlosmi kan, ukapa mamaka Sarami kan; shinaka, Carlospapish, Sarapapish churimi kani. ukapa panikunaka Silvanapish, Karen-pishmi kankuna, shinaka, paykunapa turimi kani, paykunaka yachakukkunami kan. ukapa wawkikunaka Rodrigopish, Davidpishmi kankuna, paykunaka unkushkakamakkunami kankuna. ukapa ishkay wawkikunaka sawarishkami kankuna. ukapa pani Silvanapash sawarishkami kan, payka yanukmi kan; kutin, ukapa ishkay wawkikunaka, ukapa pani Karenpish, ukapish sapallakunami kanchik. ukaka ukapa aylluwanmi kawsani. Kutin, ukapa pani Silvanaka paypa kusawanmi kawsan, payka ishkay wawatami charin. Rodrigoka uka hatun wawkimi kan, payka unkushkami kan. uka mamaka Quitomanmi rirka, payka kushillami rirka. Killka katishkamanta kay tapuykunata kutichipay a. b. c. d. e. f. g. h. i. j. ukaka ima shutitak kani. __________________________________________________ Intipak mamaka ima shutitak kan. ____________________________________________ ukaka pikunapak churitak kani. _____________________________________________ uka ishkay wawkikunaka sawarishkachu kankuna. _____________________________________________________________________ uka pani Silvanaka sawarishkachu kan. ________________________________________ ukaka piwantak kawsani. __________________________________________________ Silvanaka piwantak kawsan. _________________________________________________ ukaka sapallachu, sawarishkachu kani. ________________________________________ uka pani Silvanaka mashna wawakunatatak charin. _____________________________________________________________________ uka mamaka maymantak rirka. _____________________________________________

Rimashun / hablemos Tapuykunata rimashpalla kutichishun Shina: Payka imanallatak kan. 1. 2. 3. 4. Pitak kanki. Yachachikkunaka imanallatak. Kikinkunaka maymantatak kankichik. Maymantatak wasichikka kan. (Allilla). Payka allillami kan. (Urku) (unkushka) (Sarayaku) (Kacha) 88

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. Chay warmika imanallatak. Manachu kankunaka unkushka kankichik. Tamiaka wawakamakmi, nachu. Kikinpa mashika maymantatak kan. Pitak kichwa shimita yachakukka. Tukuykunachu yachakukkuna kankichik. Pipa mashitak kanki. Kay kamuka pukachu kan. Kikinka imatatak rikukunki. Kikinpa turika sawarishkachu.

Manuel Paza

(shina shinalla) (mana) (ari) (Puyu) (Kunshi) (mana) (Inti) (mana) (wasi) (ari)

Akllashun / escojamos

Kutichiykunata tapushkawan tinkishun. (Tapuy yupaykunata kutichikunapiy churapay)

ukaka Rasumi kani. Shina: Ima shutitak kanki. 1. Kikinpa turika imanallatak. 2. Paykunaka unkushkachu kankuna. 3. Yachachikkunaka maymantatak. 4. Tamiaka sawarishkachu kan. 5. Chay wampraka maypitak kawsan. 6. Pitak kanki. 7. Unkushkaka maymantatak. 8. Kay antawaka hatunchu uchillachu kan. 9. Paypa panika kaymantachu. 10. ukanchikka chay urkupichu kawsanchik. 11. ukanchikpa yayamamaka imashutitak. 12. Pitak kichwa shimita yachakunkichik. ukaka Intimi kani. ukapa turika unkushkami kan. Payka Colta llaktapimi kawsan. Yachachikkunaka Sarayakumantami kankuna. Ari, payka sawarishkami kan. Mana. Paykunaka allillami kankuna. Yayaka Pedromi, mamaka Sarami kan. Unkushkaka Kashapampamantami kan. Chay antawaka uchillami kan. Ari, ukanchikka chay urkupimi kawsanchik. ukami kichwa shimita yachakuni. Mana. Paypa panika Puyumantami kan.

Tapuykunapak kutichiykunata akllapay 1. Payka maymantatak kan. Kikinka Saraguro-mantami kanki. ukaka chay urkupimi kawsani. Payka Colta llaktamantami kan. 2. Kikinkunaka chay urkupichu kawsankichik. 89

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa Mana. ukanchikka kaymantami kanchik. Ari, ukanchika yachachikkunami kanchik. Mana, kikinkunaka chay urkumantachu kankichik. 3. ukaka ima shutitak kani. ukaka Ralmi kani. Kikinka Quitomantami kanki. Kikinka Nancymi kanki. 4. Kikinpa aaka mashna watatatak charin. ukaka 23 watatami charini. ukapa aaka 18 watatami charin. Payka unkushkami kan. 5. ukanchikka allillachu kanchik. Mana, chaymantachu kanchik. Ari, kikinkunaka unkushkami kankichik. Mana. Kikinkunaka kushillami kankichik. 6. Chay hampikka kaymantachu kan. Ari, payka hampikmi kan. Mana. Payka Coltamantami kan. Ari, chay hampikka allillami kan. 7. ukaka imatak kani. Kikinka yachachikmi kanki. ukaka chaypimi kawsani. Kikinka allillami kanki. 8. Kikinkunaka unkushkachu kankichik. Mana. Paykunaka allillami kankuna. Ari, ukanchikka unkushkakamakmi kanchik. Mana, ukanchikka unkushkachu kanchik. 9. Kankunaka pikunatak kankichik. ukanchikka sawarishkami kanchik. ukanchikka Killa, Jospishmi kanchik. Kankunaka yachakukkunami kankichik. 10. ukapa aylluka imanallatak kan. Kikinpa aylluka allillami kan. Kikinka shina shinallami kanki. ukapa aylluka kaypimi kawsan.

Manuel Paza

90

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Yuyarishun / recordemos

Tawkachik shimiku:

-kuna Allku Yura Warmi Wasi Kamu allkukuna yurakuna warmikuna wasikuna kamukuna
Mi, mo. su, suyo/a. T, tuyo/a. Su, suyo, de aquel o aquello, de el o ella. Nuestro/a. Vuestro, de ustedes. De ellos/as, de aquellos/as.

Shina:

Charishkata rikuchik shutiranti: uka(pa) Kikinpa Kanpa Paypa ukanchik(pa) Kankunapa Paykunapa Shina:

ukapa yayaka Pedromi kan. Paypa aaka Otavalo-pimi kawsan. ukanchipa yachachikkunaka San Juan-pimi kawsankuna. Kikinpa akchka sunimi kan.

Kikinkunapa allkuka hatunmi kan.


Rikuchik shutiranti: Kay Chay Shina: Kay killkana kaspika hatunmi kan. Chay kuytsaka sumakmi kan.

Este, esta, esto. Ese, esa, eso, aquel, aquello/lla.

91

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

U N
Shukniki kamu mdulo uno
Kimsaniki ruray
Taripak: Manuel Paza

I D A D

3
92

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Kay yachaypika kay shimikukunatami churashkanchik


Shimikukuna: -shka -y -pi -manta -man -yuk -ku -wan -sha + nina Shina: Kikinka unkushkami kanki. ukanchikpa mashika yachaypichu kan. Kikinka Llano Chicopimi kawsanki. ukanchikka Quitomantami shamunchik. Kikinpa churika yachanawasimanchu rikun. Pedroka wawayukmi kan. Payka tantatami mikukun. Fidelka paypa warmiwan Coltamanmi rikun. Sachaman risha ninkichu.

Rimashun / hablemos Yachay kallariypi

Dilogo 1
Kuri: Imanalla mashikuna. Allpa: Allilla. Yupaychani. Saywa: Imanalla mashi. Kawsakunkichu. Kuri: Kikinka shaykushkachu kanki. Allpa: Mana. ukaka allimi kani. Maymantatak shamunki. Kuri: Llamkaymantami shamuni. Kutin, kikinka maymantatak shamunki. Allpa: ukaka wasimantami shamuni. Kurika maymantak rikunki. Kuri: Mana. ukaka mayman rikunichu. Kaypimi sakirini. Allpa: ami yachachikka kaypi kan. Kunanka wasi ruraykunatami maakrin. Yachachik: Imanalla mashikuna, allillachu kankichik. Kuri: Ari, allillami kanchik. Kikinka. Yachachik: ukapish allillami kani. Tukuykunachu kaypi kankichik. Allpa: Ari, tukuykunami kaypi kanchik. Yachachik: ari, kunanka yachaykunawan kallarishunchik. Saywa: Manachu, wasiruraykunataka rikukrinki. Yachachik: kunanka mana chaskikrinichu. Saywa: Ima yachaykunatatak rikukrinchik. Yachachik: Kunanka kichwa shimitami yachakrinchik. Yuyarishun / recordemos 93

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Kay tapuykunata kutichipay / responda estas preguntas 1. Allillachu kankichik. 2. Kanpa panika Marachu. 3. Rosaka kanpa mamachu. 4. Intipa wawkika yachachikchu kan. 5. Kikinka wasikamakchu kanki. 6. Ima shutitak kanpa yayaka. 7. Pipatak kay kamuka. 8. Pitak kikinpa mashikunaka kan. _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________

9. Paykunapa wawaka unkushkachu kan. _________________________________________ 10. Kankunaka Fidelpa ushushikunachu kankichik. _____________________________________________________________________

Rikupashun / observemos

Imachik Shaykuna Unkuna

imachishka shaykushka unkushka

yuyay ukaka shaykushkami kani. Kanka unkushkami kanki.

Paktachipay / por favor, complete Shina: riksina 1. ____________ 2. Pichana 3. ____________ 4. Armana 5. ____________ 6. Rantina 7. ____________ 8. Tullpuna riksishka sawarishka _____________ unkushka _____________ shaykushka _____________ urmashka _____________ ukapa riksishkaka Andreami kan. Kanka ____________mi kanki. Mushuk wasika ____________mi kan. _____________ anchami kan. Chay kuytsaka ______________mi. _____________ runaka llakillami kan. Payka raku papatami ____________. Yuraka ___________mi kan. ____________ shimika sumakmi kan.

Kay tapuykunata kutichishun / formule respuestas para estas preguntas 1. Unkushkaka maymantatak kan. _________________________________________ 94

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

2. Yaykushka runaka yachakukchu kan. _________________________________________ 3. Kikinka sawarishkachu kanki. _________________________________________ 4. Chay unkushka warmika maypitak kawsan. _____________________________________________________________________ 5. Payka maypitak armashka. _________________________________________ 6. Paypa riksishkaka allillachu kan. _________________________________________ Kay kutichiykunata tapushun / formule preguntas para estas respuestas 1. 2. 3. 4. 5. 6. ukaka unkushkami kani. Paypa warmika shaykushkami kan. ukapa riksishkaka Pedromi kan. Chay kuytsaka sawarishkachu kan. Kay wasika pichashkami kan. ukapa kuyashkaka Carmenmi kan. _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________

Rikupashun / observemos

Imachik Llamkana Tantanakuna

shuti llamkay tantanakuy

yuyay Kikinpa llamkayka sinchimi kan. Payka tantanakuypimi kan.

Paktachipay / por favor, complete Shina: kawsana 1. Rimana 2. ___________ 3. Hampina 4. ___________ 5. Kuyana 6. ___________ 7. Asina 8. ___________ kawsay _________ upyay __________ pukllay __________ mutskuy __________ llamkay ukapa kawsayka sumakmi kan. Paypa __________ka allimi kan. ___________ka mishkimi kan. Kay _________ka ukapami kan. Chay _________ka sinchimi kan. ukapa ________ka paypami kan. kikinpa _________ka jatunmi kan. Chay warmipa __________ka kushimi kan. ukanchikpa ___________ka sinchimi kan.

Kay tapuykunata kutichishun / formule respuestas para estas preguntas 1. Kay hampiyka pipatak kan. _________________________________________ 95

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa 2. 3. 4. 5. 6. Payka sumak asiytachu charin. Kikinpa kuyayka pipatak kan. Paykunapa rimayka allichu kan. ukapa llamkayka sinchichu kan. Payka maypitak kan.

Manuel Paza

_________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________

Kay kutichiykunata tapushun / formule preguntas para estas respuestas 1. 2. 3. 4. 5. 6. ukapa kuyayka kikinpami kan. ______________________________________________ Kay hampiyka allimi kan. ______________________________________________ Kikinpa kawsayka shina shinallami kan. _________________________________________ Mamapa llamkayka Quitopimi kan. _________________________________________ Kikinpa yuyayka jatunmi kan. _________________________________________ Payka yachaypimi kan. _________________________________________

Ruraykuna / ejercicios Shukpa ranti shukta churapay / hacer ejemplos similares a. Joska paypa yayami, nachu. Churi, yaya, wawki, pani, yachachik b. Ima shutitak kanpa ushushikunaka. aakuna, panikuna, kachunkuna, Yayamama, turi c. Kanpa churika killkakmi, nachu. Yachachik, arawik, tullpuk, wawakamak, wasikamak d. Paykunaka maymantak rinkuna. Paypa wawki, ukapa warmi, kikinpa kusa, chay kuytsa, Pedro e. Kikinkunaka maymantatak shamunkichik. Paykuna, chay kuytsa, paypa kusa, ukanchikpa mama, Pedro Paykunaka urkumanmi rinkuna. Llakta, wasi, sacha, Cotopaxi, yachay ukanchikka Riobambamantami shamunchik. Yachay, jampinawasi, Rumichaka, Colta, Guayaquil Mana. Payka jampikmi kan. Paykunaka Rosa, Carla, Sarami kankuna. Mana. Payka Jospa riksishkami.

96

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa f. Paypa yayaka maypitak kan.

Manuel Paza

Paypa yayaka llamkaypimi kan.

Yachanawasi, Quito, urku, tantanakuy, uka, kikin, pay, ukanchik, chay yura kinti g. Kikinka imatatak munankiukaka chay puka sisatami munani. Pay, wawa, churi, ukaka, paykunaka. Nina, mikuna, rurakuna, yanukuna, rikuna h. Kikinka piwantak kawsanki. Pay, ukanchik, kikinpa kusa, kikinkunaka, wawki. Kana, llamkana, pukllakuna, shamukuna, rikuna Palanta, tanta, arawi, papa, sumak warmi

Aylluwanmi kawsani. Warmi, yaya, mashi, riksishka, churi

Maypi kashkata nina Tapuyta ari nishun, mana nishunpish / responda a stas preguntas Shina: Maypitak yachakukka kan? Yachakukka Jatun Yachana Wasipimi kan.

1. Kunanka, ukanchikka maypitak kanchik? ________________________________________________________________________ 2. Kankunaka wasipichu kankichik. ________________________________________________________________________ 3. Yachachikpish, pushakpish maypitak kankuna. ________________________________________________________________________ 4. Maypitak ukanchik yachana wasika kan. ________________________________________________________________________ 5. Kaypimi kawsanki, nachu. ________________________________________________________________________ 6. Maypitak kanki. ________________________________________________________________________ 7. Payka maypitak llamkan. ________________________________________________________________________ mayman rikushkata nina Tapuyta ari nishun, mana nishunpish / responda a stas preguntas Shina: Payka maymantak rikun? 97

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa Payka yachanawasimanmi rikun.

Manuel Paza

1. Kikinka maymantak rikunki. ________________________________________________________________________ 2. Payka pipakmantak rikun. ________________________________________________________________________ 3. ukanchikka urkumanchu rikunchik. ________________________________________________________________________ 4. Llamkaymanchu kallpakunki. ________________________________________________________________________ 5. Payka Riobambamanchu rikun. ________________________________________________________________________ 6. Kikinpa mamaka sachamanchu rikrin. ________________________________________________________________________ 7. Paykunaka chay llaktamanchu chayakunkuna. ________________________________________________________________________ Maymanta rikushkata nina Tapuyta ari nishun, mana nishunpish / responda a stas preguntas Shina: Kikinkunaka maymantatak tikrakunkichik? ukanchikka yachanawasimantami tikrakunchik.

1. Maymantatak shamukunkichik. _______________________________________________________________________ 2. Otavalomantachu tikrakunkichik. _______________________________________________________________________ 3. Chay urkumantachu shamukunkichik. _______________________________________________________________________ 4. Paypa warmika sachamantachu tikrakun. _______________________________________________________________________ 5. Kay runaka maymantatak tikrakun. _______________________________________________________________________ 6. Kikinka pipakmantatak shamukunki. _______________________________________________________________________ 7. Uramantachu shamunkikichik. _______________________________________________________________________ 8. Maymantatak tikrakunki. _______________________________________________________________________

Tapuykunata rurana 98

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Kay kutichiykunata tapushun / formule preguntas para estas respuestas Shina: Payka sachapimi kawsan. Kikinpa warmika maypitak kawsan?

1. ukaka chay sumak sachapimi kawsani. __________________________________________________________________ 2. Chay urkupimi ukapa warmiwan kawsani. __________________________________________________________________ 3. Riobambamanmi rikuni. __________________________________________________________________ 4. ukanchikka chay urkumantami tikrakunchik. __________________________________________________________________ 5. ukapa aylluka sachamanmi rikunkuna. __________________________________________________________________ 6. Kay llaktapimi kawsanki. __________________________________________________________________ 7. Chay warmimantami wakani. __________________________________________________________________ 8. ukapa warmipa wasimanmi rikuni. __________________________________________________________________ Killka katiy / lectura

Kawsaymanta
ukanchikpa ayllu llaktakunapika mana ukanchikllachu kawsanchik, ukanchikka aylluwan,

sachantinpishmi kawsanchik. ukanchikka utkami jatarinchik, karikunaka chakranamanmi rinchik, kutin, warmikunaka wasipi ima ruraykunatami rurankuna, kutin, wawakunaka a utkami llamakunaman, kuchikunaman, chuchikunaman, atallpakunamanpish karakrinkuna. Chay ruraykuna kipami a shunkunchinkapak tiyarinchik. ukanchikpa mikuykunaka alli mikuykunami kan, tutamantatami paktata mikuna kanchik, chaymantami papawan, winkulantin, rakachantin apikunata ruranchik, jatun mankakunapimi yanunchik. Chawpi puncha mikuypakka chakishka mikunakunatami ruranchik, tinputa, arrusta papantin, aychawan, makinchuwanmi ruranchik. Kutin, kay jatun llaktapi kawsayka shukshinami kan. Kaypika tukuytami rantikrinchik. Shinanallatak, kay jatunllaktaka achka wasikunata, antawakunata, runakunatapishmi charin. Yachanawasikunapish jatunkunami, mana uchillachu kankuna.

99

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

a. Ayllu llaktakunapika ukanchikllachu kawsanchik. __________________________________________________________________________ b. Warmikuna, karikuna, wawakunaka imatatak rurakrinkuna. __________________________________________________________________________ c. ukanchikka imallatatak mikunchik. __________________________________________________________________________ d. Kay jatunllaktapika imallatatak rantinchik. __________________________________________________________________________ e. Kay jatun llaktapika imallatak tiyan. __________________________________________________________________________

100

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

SHIMIKAMCHA - VOCABULARIO
Rimashpa shamutana shimikuna. Vocabulario para pronunciar y memorizar
Se recomienda utilizar los sonidos del alfabeto espaol para leer y pronunciar estas palabras sin realizar esfuerzos por vocalizar correctamente. La memorizacin y la pronunciacin de estas palabras permiten adiestrar la lengua y la agilidad mental para familiarizarnos a escuchar las palabras kichwa-s. Es necesario aprender estas palabras.

Rimashpa shamutana shimikuna. Vocabulario para pronunciar y memorizar


AKLLA, Mujer hermosa, escogida. ALLI, Bien, Bueno. ALLIPACHA, Buensimo. Buen tiempo. ALLKU AWI.- Sin vergenza, indecente. ALLKU.- Perro. ALLPA KAMAY, Agronoma. ALLPA MAMA.- Madre tierra, madre de todos. ALLPA.-Tierra, suelo. AMA, No prohibitivo. AMAWTA, Persona de sabidura extraordinaria. Sabio, filsofo, cientfico. AMAWTAY.- Filosofa. V. Filosofar, reflexionar. AMSA, Obscuro. ANCHA, Grave ANCHUY.- s. Separacin; v. retirar, quitar, APAK, Portador, el que lleva algo (manualmente). API, Colada, crema. APU, Juez superior; jefe, autoridad. Nevado o montaas grandes. APUK, Divinidad espiritual. APUNCHIK, nuestro seor. Dios. ASHAWUNKAMA, Hasta pronto. ASWA, Chicha, bebida ritual. AYA, espritu vital presente en todo ser. (Tambin equivale a muerto). CHAKA, Puente CHAKANA, Escalera CHAKATA, Cruz cristiana CHARINA, Tener. CHAWCHA, Varidad de productos y semillas. CHISHI, Tarde. CHUNKA, Diez. CHUSKU, Cuatro. CHUZALUNKU.- Duende de los andes. Esprito de las montaas o de los sitios sagrados. GUZU.- Gusano de tierra. ILAMAMA.- Madrastra. IMA, Qu! IMANALLA, Hola! Quetal! Cmo ests? INTI, Sol, hermano mayor de los varones. ISMA.- Defecacin.

JATARISHUNCHIK, Levantmonos. JUCHA.- Regalo, ofrenda que se lleva en las fiestas para su intercambio. JUCHAYUK.- El importante, el seor, el Kuraka, el Shiri que ha cumplido con una obligacin o mandato del AYLLU, del pueblo. Autoridad bitalicio. Los curas cristianos distorcionaron el verdadero concepto, actualmente es utilizado como pecado. 101

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

JUKU.- Mojado pero apenas. KACHA.- Seor. Seor que manda, que gobierne, que protege. KAMAK.- El que cuida, el que protege; el que sabe gobernar. Protector, gobernante. KAMCHA.- Grano tostado. KAN.- T. KANA.- Ser/estar, haber KANCHA.- Patio, afuera, exterior. KANI.- Soy KARI.- Hombre, varn. KARU.- Lejos, lejano. KASHNA WATAKAMA.- Hasta el otro ao. KATSU.- Escarabajo. KATUK.- Vendedor. KAWSANA.- Vivir. KAWSAY.- Vida, cultura. KAY.- Este, esta, esto.

KAYAKAMA.- Hasta maana. KHILLA.- Vago, vaga KHIPAKAMA.- Hasta lugo. Hasta despues. KICHKINA.- Acercar. KIKIN.- Usted, por respeto. KILLA.- Mes, luna, hermana mayor de las mujeres. KILLKA.- Letra. KIMSA.- Tres, trino. KINTI.- Picaflor, colibr. KIRU.- rbol, diente. KIWA.- Yerba en general. KUCHU.- Rincn, fondo. KULLKI.- Plata, dinero. KUMPITANA.- Regalar, obsequiear. KURU.- Gusano. KURURU.- Ovillo de hilo.

KUTUPAXI, (COTOPAXI).- Montaa de la luna. Kutu = Montaa, Paxi = Luna. Concepto de la Gran nacin Kitu. (Doc. Alfredo Costales). KUYTSA.- Mujer joven sin marido. LATSA.- Mojado. LLAKTA.- Pueblo, territorio. LULUN.- Huevo. LUMU.- Yuca. MAKANA.- Chalina MANA ALLI.- Mal, malo. No bien. MANA.- No de negacin. MAACHINA.- Prestar MARU.- Tabla MASHA.- Yerno, cuado MASHI.- Amigo, Compaero. MASHNA.- Cunto. MASHU.- Murcilago. MASHWA.- Tubrculo parecido a la oca. MAY SUMAK.- Grandioso, majestuoso. MAYMAN.- A dnde, a qu lugar. MAYPI.- Dnde, en que lugar. MIKUNA.- Comida (sustantivo), comer MINKANA.- Encargar MINKAY.- Encargo MISHA.- Producto gemelos. Mujer amestizada. MISHU.- Hombre amestizado. MIYU.- Veneno MULLU.- Coral MUSU.- Hombre joven MUTKINA.- Oler, olfatear. MUTSUNA.- Necesitar, padecer necesidad. NANANA.- Doler. AA.- Hermana (entre mujeres). ITKANA.- Tropezar. UKA.- Yo UKAPASH.- Yo tambin. UTKU.- Cerebro, mdula. PACHA KAMAK.- Esprito protector del tiempo/ espacio, del cosmos, de la vida. PACHA.- Tiempo/espacio, hora. Cosmos. PAKARIKUNMI.- Est amaneciendo.

102

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa PALLKA.- Horqueta, bifurcacin, catapulta. Extremidades del cuerpo humano. PAWAY/ ANKAY.- Vuelo, volar. PAY.- El, ella. PHALLA.- Mujer hermosa y escogida en el incario.

Manuel Paza

PICHKA.- Cinco. PIKI.- Pulga. PINTU.- Trapo. PIRURU.- Rueda. Eje, engranaje. PUKARA.- Fortaleza, PUKYU.- Manantial, fuente, vertiente.

PULUWALA BULUGUALA (concepto de la nacin Puruway).- La Gran Casa Grande de la familia, de saber, de conocimiento. (Doc. Alfredo Costales). PUNCHA.- Da. PURUTU.- Frjol. PUSHAK.- Guia, conductor, lider, dirigente. RANTI RANTI.- Resiprocidad, mutua mente. RIKUNA.- Ver, mirar, observar. RUNA.- Ser humano hombre, mujer de Apya Yala con una filosofa integrada al Pacha. RURAK.- Hacedor, constructor, realizador. RURANA.- Hacer, construir, trabajar. RURU.- Fruta. SAKMANAKUNA.- Chocar SAWARINA.- Casarse, matrimoniarse. SHAYANA.- Estar parado. Parar. SHIMI AMAWTA.- Cientfico, o filsofo de la lengua. Lingista. SHIMI.- Boca, palabra, idioma. SHINA.- As, de este modo, de esta manera. ShIWI.- Anillo, aro. SHUK PUNCHAKAMA.- Hasta otro da. SHUK.- Uno. SHUTI.- Nombre, sustantivo. SHUTUK.- Mojado. SHUYU.- Dibujo, foto, grfico. SIKANA.- Cabalgar, subir. SINCHANA.- Equilibrar. SINCHAY.- Equilibrio, paralelo. SINCHIYASHUNCHIK.- Pongamonos fuerte. SISA.- Flor. SUKUS.- Carrizo. SUMAK.- Bonito, hermoso, lindo, bello.

SUPAY.- Diablo. Esprito de la noche. Esta por estudiarse, los cristianos lo desconceptualizarn para llamar enemigo de su Dios cristiano. TANTA.- Pan. TATKI.- Minuto. TINKINA.- Unir. TINKUNA.- Encontrar, citar, topar. TSALA.- Amestizado. Desconocido. Extranjero. TSINI.- Ortiga. TSUKNI.- Lagaa. TULA.- Montaas pequeas para ceremonias. TURU.- Lodo. TUTA.- Noche. URKU.- Cerro, montaa. URPI.- Trtola, paloma. USA.- Piojo. WACHAK.- Mojado, estilando. WAKA.- Sitio sagrado, WAKRA CHINI.- ortiga de res. WAMPRA.- Adolecsente. WARMI.- Mujer, hembra. WASICHIK.- Constructor, albail. WATA.- Ao. WAWA.- Nio, nia. Bebe. WAYTA.- Clavel YAKU.- Agua. YANA API.- Colada morada. YANA CHINI.- Ortiga negra. 103

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

YANANTI.- Inclusin, el principio de reciprocidad. YANANTIN.- Inclusivo por naturaleza con complicaciones de totalidad, inclusin especial de una cosa en otra, o identificacin de los elementos como miembros de de una misma categora de esta manera yanantiy puede ser traducido estrictamente cmo ayudante y ayudado unidos para formar una sola categora. (Doc. Pepe Yanez). YANAPANA.- Ayudar YANAPAY.- Mutuo ayuda. YAPA.- Agregado, dems. Ultimo hijo. YUMTI.- Intercambiar comida o productos; la persona que no tiene comida va a la persona que tiene o que ricien est cosechando con agrado de cuy, pan y frutas para que otra persona comparta de lo que tiene dems. YURAK CHINI.- Ortiga blanca YUYAK.- Persona de edad con una acumulacin de sabidura, pensador, filsofo. YUYU.- Nabo. Yerba comestible. Hortaliza. ZALA.- Flaco/a. ZAMPU.- Calabaza. ZARKU.- Ojos azules. ZIRPU.- Cabello ensortijado.

Ayllumanta shimikuna Vocabulario de la familia


ACHIK-MAMA.- Madrina. ACHIK-WAWA.- Ahijado, ahijada. ACHIK-YAYA.- Padrino. AMPULLU.- Bisnieto, bisnieta. AYLLU.- Familia. CHURI.- Hijo. ILACHURI.- Hijastro. ILAMAMA.- Madrastra. ILAAA.- Hermanastra (entre mujeres). ILAPANI.- Hermanastra (de varn a mujer). ILA-USHUSHI.Hijastra. ILAWAWKI.- Hermanastro. ILAYAYA.- Padrastro. ISHA.- Seora, doa. JATUN-MAMA.- Abuela, con cario. JATUN-YAYA.- Abuelo, con cario. KACHUN.- Nuera, cuada. KARI.- Hombre. KUNCHA.- Sobrino. KUSA SHITASHKA.- Divorciada, sin marido. KUSA.- Esposo, marido. KUSA-ILLAK.- Sin marido, soltera. KUYASHKA KARI.- Enamorado, novio. Hombre amado, apreciado. KUYASHKA WARMI.- Enamorada, novia. Mujer amada, apreciada. KUYASHKA.- Amado, amada. KUYTSA.Joven, adolescente (mujer). LLAKISHKA.- Querida, querido. MALTA.- Muchacho de estatura mediana. MAMA.- Madre, mam. MAMAY.- Ta. MAMAYAY.- Suegra. MASHA.- Yerno, cuado. MASHI.- Amigo, compaero. Otro similar a m mismo. MUSU.- Joven, adolescente (varn). AA.- Hermana (entre mujeres). AAY.- Prima (de mujer a mujer). PANAY.- Prima (de varn a mujer). PANI.- Hermana (de varn a mujer). PAYA.- Vieja. Anciana. PAYA-MAMA.- Anciana. RIKSISHKA.- Conocido/a. 104

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa RUKU.- Viejo. Anciano. RUKU-YAYA.- Anciano. RUNA.- Ser humano de Abya Yala integrado a la Pacha. SAPALLA.- Solo/a; soltero/a. Viudo, viuda. TAYTA.- Seor, don, pap. TURAY.- Primo (de mujer a varn). TURI.- Hermano (de mujer a varn). UPA.- Mudo, inocente. USHUSHI.- Hija. WAKCHU.- Hurfano, hurfana. WAMPRA.- Joven, adolescente. WARMI SHITASHKA.- Divorciado,

Manuel Paza

sin mujer. WARMI.- Mujer, esposa. WARMI-ILLAK.- Sin esposa. Soltero. WARMILLA.- Femenina; amujerado. WAWA.- Nio, nia. Bebe. WAWKI.- Hermano (entre varones) WAWKIY.- Primo (entre varones). WAYNA.- Jven hermoso; Amante. YAPA.- ltimo hijo. YAYA.- Pap, padre. YAYAY.- To. YAYAYAY.- Suegro.

Tullpukunamanta shimikuna Vocabulario de los colores.


Ankas.- Azl. Chuku.- Habano Killu.- Amarillo. Maywa.- Morado, violeta. Paku.- Pomizo, caf obscuro. Puka.- Rojo, colorado Puzu.- Gris, plomo. Sai.- Lila, violeta, morado claro. Shau.- Caf. Suku.- Gris clariobscuro. Uki.- Caf grisceo. Wamintsi.- Rosado, fucsia, lila. Waylla.- Verde. Yana.- Negro, obscuro Yurak.- Blanco, albo, albino.

Pachakunamanta shimikuna Vocabulario del tiempo.


CHAWPI-PUNCHA.- Medio da. CHAWPI-TUTA.- Media noche. CHAWPI-WATA.- Medio ao. CHISHI.- Tarde. KANCHISRI.- Semana. KAYA.- Maana. KAYAPAK-KAYA.- Pasado maana. KAYNA.- Ayer KAYNAPAK-KAYNA.Anteayer. KILLA.- Mes, luna. KIPA-PACHA.- Tiempo adelante, despus y pasado. KUNAN.- Hoy, ahora. KUNAN-PACHA.Tiempo presente. MINCHA.- Pasado maana. Tiempo sin lmite. APASH SHAMUNA PACHA.- Futuro inmediato. AWPA-PACHA.- Tiempo adelante, pasado y futuro. PACHA.- Tiempo/espacio, hora, mundo, naturaleza, universo. PACHA-TUPUK.- Reloj, medidor del tiempo. PAKARINA.- Amanecer. PUNCHA.- Da. PUNCHAYANA.- Hacer de da. SARUN-PACHA.- Tiempo pasado. SHAMUK-PACHA.- El tiempo venidero. 105

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa SHAMUNA-PACHA.- Tiempo venidero, futuro. TATKI.- Minuto. TUTA.- Noche. TUTAMANTA.- Madrugada, amanecer. TUTAYANA.- Anochecer.

Manuel Paza

UNAY-SHAMUNA-PACHA.- Futuro incierto. WATA.- Ao. CHINILLA.- Segundo, segundos.

Murukunamanta, rurukunamanta, yurakunamantapash shimikuna Vocabulario de productos, frutas y plantas.


CHILINA.- Naranja. CHILIWAKAN.- Chihualcn. CHIRIMUYU.- Chirimoya. CHIWILLA.- Pia. CHUKLLU.- Choclo. CHULLPI.- Chulpi. INCHIK.- Man. JIKAMA.- Jcama. JURA.- Maz germinado. KAMUTI.- Camote. KAPULI.- Capul. KILLU-SARA.- Maz amarillo. KIUWA.- Quinoa. KITA.- Cacao LUMU.- Yuca. MASHWA.- Mashua. ULLUKU.- Melloco. MIZU.- Miso. MURTIU.- Mortios. MURUCHU.- Morocho. MUTILUN.- Motilones. PAKAY.- Huabo. PALANTA.- Pltano. PALTA.- Aguacate. PALTA.- Aguacate. PAPA.- Patata. PAPAYA.- Papaya. PIKI-UCHU.- Variedad de aj pequeo. PUKA-SARA.- Maz rojo. PURUTU.- Frjol. RAKACHA.- Zanahoria. RAKU-PURUTU.- Porotn. RUKUTU-UCHU.- Aj picante. SHANSHI.- Sansi. SARA.- Maz. SAYRI.- Tabaco. SHAU.- Caf. TAWRI.- Chocho. TAWZU.- Tacso. TSIMPALU.- Chmbalo. TUKTI.- Nogal UCHU.- Aj. UKA.- Oca. WIRU.- Caa YANA-SARA.- Maz negro. YURAK-SARA.- Maz blanco. ZAMPU.- Sambo, calabaza. ZAPALLU.- Sapallo.

Runapa ukkumanta shimikuna Vocabulario de cuerpo humano.


AKCHA.- Pelo, cabello. AKCHA-KARA.- Cuero cabelludo. ALLAWKA MAKI, PAA MAKI.- Mano derecha. ALLKUKIRU.- Canino. ANA.- Lunar. ANKU.- Vena, arteria, tendn, nervio. AYCHA.- Carne, cuerpo. 106

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa CHAKA.- Cadera. CHAKATA-TULLU.- Clavcula. CHAKI.- Pie. CHAKIMUKU.- Tobillo. CHAKI-RUKA.- Dedo del pie. CHAKI-RUKA-SILLU.- Ua del dedo del pie. CHAKI-SHUNKU.- Planta del pie. CHAKI-WASHA.- Talon. CHANKA.- Pierna. CHUCHU.- Seno. HUCHU-KIRU.- Muela. ICHUK MAKI, LLUKI MAKI.- Mano izquierda. ISHPA-PURU.- Vejiga. ISHPA-YAKU.- Orina. ISMA.- Defecacin, mierda. JANZA.- Pncreas. JAYAK.- Amargo, hiel, bilis. JUMPI.- Sudor. KARA.- Piel, cuero, pellejo. KARKANKA.- Esqueleto. KARMIN.- Omoplato. KASHTUNA, KIMPU.- Mandbula, quijada. KASKU.- Pecho. KASKU-TULLU.- Esternn. KHALLU.- Lengua. KHUA.- Moco. KIMLLA.- Pestaa. KIRU.- Diente. KULLKU, UTULUK.- Tronco. KUNKA.- Garganta, cuello. KUNKA-TULLU.- Nuca. KUNKURI.- Rodilla. KURUTA.- Escroto. LLUKI-MAKI.- Mano izquierda. LULUN.- Testculo. Huevo. MAKI.- Mano. MAKI-MUKU.- Nudo de la mano. MAKI-RUKA-SILLU.- Ua del dedo de la mano. MAKI-SHUNKU.- Palma de la mano. MAMA-CHANKA.- Muslo. MATI.- Frente. MIKLLA.- Regazo.

Manuel Paza

MIRKA.- Pao, mancha de la cara. MITSA.- Verruga. MUKU.- Articulacin. MUTKI.- Olfato. AU-CHUNCHULLI.- Intestino delgado. AWI.- Cara, rostro. Ojo, vista. AWI-CHAKATA.- Glndula pineal. AWI-CHICHU.- Mejilla. AWILLA.- Ppila. AWI-LULUN.- Ojo. AWI-MILLMA, KIMLLA.- Pestaa. AWI-PATA-MILLMA.- Ceja. AWPA-MAKI.Palma de la mano. AWPA-UMA-TULLU.- Hueso frontal del crneo. UTKU.- Cerebro, mdula. PALLKA.- Extremidades del cuerpo humano. Horqueta, bifurcacin, catapulta. PALLKALA.- Sien. PAA-MAKI.- Mano derecha. PATA-MILLMA.- Vello pvico. PATA-TULLU.- Hueso pvico. PAWACHIK-ANKU.- Nervio. PAYA-RUKA.- Dedo pulgar. PINKULLU.- Tobillo. PUPU.- Ombligo. PUZUN.- Estmago. RAKA.- Vagina. RAKU-CHUNCHULLI.- Intestino grueso. RIKRA.- Brazo. RIKRA-MUKU.- Codo. RIKRA-UKU, KASHUK.- Axila. RIKUCHIK-RUKA.- Dedo ndice. RINRI.- Oreja, odo. RINRI-KURU.- Caracol del odo. RUKA.- Dedo. SAMPI.- Tibia, canilla. SHIMI.- Boca. SHIMI-KARA.- Labio. SHIMI-MILLMA.- Bigote. Barba. SHUNKU.- Corazn. SHUNKU-RUKA, CHAWPI-RUKA.Dedo del corazn, dedo del medio. 107

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa SIKI.- Nalga. SIKI-CHUPA-TULLU.- Coxis. SIKI-UTKU.- Ano. SILLU.- Ua. SINCHI-AYCHA.- Msculo. SINKA.- Nariz. SINKA-JUTKU.- Fosa nasal. SIPRI.- Labio inferior. SUNKA.- Barba, bigote. TSUKNI.- Lagaa. TUKA, THIYUKA.- Saliva TULLU.- Hueso. TUNKURI.- Esfago. Garganta. UKKU.- Cuerpo. UKU-CHAKI, CHAKI SHUNKU.- Planta del pie. UKUTI.- Colon. ULLU.- Pene. UMA-UTKU.- Cerebro. UMA-RUKA.- Dedo de la cabeza, anular. UMA-TULLU.Crneo.

Manuel Paza

UYA.- Faz, rostro. WAKTATULLU.- Costilla. WAMANI.- Hombro. WASHA.- Espalda. WASHA-MAKI.Dorso de la mano. WASHA-TULLU.- Columna vertebral, espinazo. WASHA-TULLU-UTUKU.- Mdula espinal. WASHA-UMA-UTKU.- Cerebelo. WAWA-MAMA.- Placenta. WAWA-RUKA.- Dedo meique. WIKI.- Lgrima. WIKSA.- Barriga, vientre. WIRPA.- Labio superior. YAKU-SHUNKU, KIPCHA.- Hgado. YANA-SHUNKU, RURU.- Rin. YAWAR.- Sangre. YUMA.- Espermatozoide. YURAK-SHUNKU, PHARUK.- Pulmn. ZIKRI.- Costilla.

Wiwakunamanta shimikuna Vocabulario de los animales.


ALLKU.- Perro. AMARU.- Serpiente. ANKA.- Gaviln. Guarro. AANKU.- Hormiga. AAS.- Zorro, mofeta. APANKURA.- Cangrejo. ATALLPA.- Gallina. ATUK.- Lobo. CHALLWA.- Pez. CHHAPA, CHANTAZU.- Burro. CHINA WAKRA.- Vaca. CHITA.- Chivo. CHITU.- Peti rojo. CHUCHA.- Rapoza. CHUCHI.- Pollo. CHUKURI.- Comadreja. CHURU.- Caracol. CHUSHIK.- Lechuza. CHUSPI.- Mosca. IMPU.- Abeja. JAMPATU.- Rana. KALLAMUCHU.- Mariquita. KAPILA.- Mariposa. KARACHAKCHAK.- Lulebula. KATSU.- Escarabajo. KILIKU.- Gaviln. KINTI.- Picaflor, colibr. KIRKINCHU.- Armadillo. KUCHI.- Cerdo, chancho, puerco. KULTA.- Pato. KUNTUR.- Cndor. KURIKINKA.- Curiquingue. KURU.- Gusano. KUSHILLU.- Mono. KUSKUNKU.- Buho. KUSU.- Larva de escarabajo. 108

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa KUYI.- Cuy. KUYKA.- Lombrz. LLAMA.- Llama, oveja, alpaca. LULUN.- Huevo. MISHI.- Gato. NINA-KURU.- Lucirnaga. PICHACHAW.- Salta monte. PIKI.- Pulga. PILIS.- Piojo del cuerpo. PILLPINTU.- Mariposa. PISHKU.- Pjaro, ave. PIZI (BIZI).-Ternero. PUMA.- Puma. SHUNKU SHUWA.- Mariposa Negra. TARUKA.- Venado. TATU.- Tortuga. TSINI-KURU.- Luciernaga.

Manuel Paza

TSIYA.- Huevo de parsito, liendra. TSUKTSUK.- Mirlo. UKUCHA.- Ratn. ULLAWANKA.- Gallinazo. URPI.- Trtola, paloma. URU.- Araa. USA.- Piojo. WAKAR.- Garza. WAKRA.- Ganado. Toro. WAKSA, PALU.- Lagartija. WALAKU.- Rana comestible. WALLPA.- Gallo. WAMAN.- gila andina. WAYANAY.- Golondrina. WAYRAKCHURU.- Peti amarillo. YAWATI.- Tortuga.

Churanakunamanta shimikuna Vocabulario de la vestimenta.


AKCHA JAPICHINA.- Vincha. AKSU.- Falda, saya. ANAKU.- Manta que sirve para falda. CHAKILLINA.- Medias. CHALLINA.- Chalina. CHUCHULLINA.- Sostn. CHUMPI.- Faja. CHURANA.- Ropa, vestimenta. JALLINKA.- Gargantilla. KHATA.- Cobija. KUMPI.- Ropa fina. KUNKALLINA.- Bufanda. KUSHMA.- Camisa, camizn. LLACHAPA.- Trapo, paal. LLANKI.- Calzado fino, elegante y de calidad. LLAWTU.- Corona, diadema. LLIKLLA.- Chalina, rebozo. MAKI-WATANA.- Manilla, pulsera. MAMA-CHUMPI.- Faja-madre. MUCHIKU, LLUTU.- Sombrero. MUNCHIRA.- Pasamontaa. MUNTIRA, CHUKU.- Gorra. AKCHA.- Peine, peinilla. AWILLINA.- Mscara. PACHALLINA.- Manta que cubre la espalda. PACHA-PINTU, JALUNTSA.- Sbana. PAKU.- Orejera. PINTU.- Manta, trapo. RINRINA, PAYCHI.- Arete, zarcillo. RIRPU.- Espejo. RUWANA.- Poncho. SHIKRA.- Bolso tejido a mano. SHIWI.- Anillo, sortija. SIKILLINA.- Ropa interior, calzncillos, calzonarios. TALPA.- Blusa para las mujeres. THAJALI.- Corbata, banda. TULU.- Saquillo, bolso, bolsa, funda. TUPU.- Prendedor. TUPULLINA.- Manta para camisn. UKUNCHINA.- Anaco interior. Inagua. USHUTA.- Zapato, alpargate. UYALLINA.- Mascarilla. WAKANKI.- Amuleto. WALLKA.- Collar. WARA.- Pantaln. 109

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa WARACHA.- Pantaloneta. WAWA-CHUMPI.- Faja-delgada. WAWA-KUSHMA, UNKU.- Camiseta.

Manuel Paza

WAYAKA.- Bolso, bolsa. WINCHA.- Cinta.

Allpamanta pachamamamanta shimikuna Vocabulario de los fenmenos naturales y accidentes geogrficos.


AKAPANA.- Huracn. ALLI-ALLPA.- Tierra frtil. ALLPA.- Tierra. AMSA.- Obscuro CHAKA.- Puente. ILLAPA.- Rayo. INTI.- Sol. JAKA.- Pea. JAWA.- Sobre, la parte superior. Cima. JUTKU.- Hueco. KILLA.- Luna. KILLIN.- Tierra dura y amarilla. KINCHA.- Cerramiento, cerco, zanja, corral. KINRAY.- Ladera. KUCHA.- Laguna, lago. KULUN.- Trueno. KUTAMA.- Pirmide natural, KUYCHI.- Arco iris. KUYLLUR.- Estrella. KUYUCHIK.- Terremoto, movimiento. KUZU (GUZU).- Pantano, cinaga. LARKA.- Acequia, zanja. MAMA KUCHA.- Ocano, mar. MAYU.- Ro. AN.- Camino. PAKCHA.- Cascada. PAMPA.- Llanura, campo, suelo, planicie, explanada, valle. PATA.- Borde, orilla. PHULU.- Terrn. PUKRU.- Hondonada. PUKYU.- Fuente donde nace el agua. PUNCHA.- Da. PHUYU.- Nube, neblina, niebla. RASU.- Nieve, hielo. RUMI.- Piedra. RUMPA.- Esfera, bola. RUNTU.- Granizo. SACHA.- Monte, bosque, selva. SAMAY.- Respiracin, vapor, aliento, descanso. TAMYA.- Lluvia. THIYU.- Arena. TULA.- Montaa pequea para hacer ceremonias. Loma. TURU.- Lodo. TUTA.- De noche. UCHILLA URKU.- Montaa o cerro pequeo. UKU.- Dentro, interior. URAY.- La parte inferior.. URKU.- Montaa, cerro. WAYKU.- Quebrada, barranco. WAYRA.- Viento. WICHI.- Ascendente. YANA-ALLPA.- Tierra negra. YUNKA.- Costa. YURAK-ALLPA.- Tierra blanca. ZALA-ALLPA.- Tierra estril.

110

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

Yura kuskamanta shimikuna Vocabulario de las parters de la planta.


ANKU.- Vena. KARA.- Tallo. KASPI.- Palo, madera. KULLKU.- Tronco LLAWSA.- Clorofila. MALLKI.- Rama. MIKUNA-MUYU.- Fruto. MUYU.- Pepa, Semilla. PANKA.- Hoja. RURU.- Fruta. SAPI.- Raz. SISA.- Flor. TARPUNA-MUYU.- Semilla. YANTA.- Lea, madera seca. YURA.- rbol.

Yachana wasipi imakunapa shimikuna Vocabulario de las cosas y nombres en la escuela o colegio.
ALLPA MAMA RUMPA.- Esfera ALLPA.- Tierra ARAWI.- Poema, cancin de vida y de enamoramiento. CHAKANA.- Cruz cuadrada del Tawantinsuyu. ISHPANA UKU.- Bao, orinario ISMANA UKU.- Bao, JAWAY.- Cancin de la cosecha. KAMU.- Libro KAWANA, TAKYANA.- Cantar KILLKA.- Escritura, letra. KILLKANA KASPI.- Lpiz o esfero. KILLKANA PIRKA.- Pizarrn PATA.- Pared, muro PATAKU.- Mesa PHANKA.- Hoja PHICHANA.- Escoba o borrador. PIRKA.- Pared en construccin o vistoso de ladrillos, adobe o de bloque. PUKLLANA PAMPA.- Cancha donde se juega. PULUWALA BULUGUALA( concepto de la nacin Puruway).- La Gran Casa Grande de la familia, de saber, de conocimiento. Doc. Alfredo Costales. PUNKU.- Puerta RIMANA.- Hablar, expresar RIRPU.- Espejo SHIMIYUK KAMU.- Diccionario, lexicn. SHUYU.- Dibujo TAKI.- Msica TAKYA.- Cancin TAPUNA.- Preguntar TARIPANA.- Investigar, averiguar. TIYARINA.- Silla TUKU.- Ventana TULLPU.- Color UNANCHA.- Insignia, bandera de la nacin Kitu WAYKI.- Retrato WIPALA.- Bandera de siete colores. YACHACHIK.- Profesor, el que hace saber, conocer. YACHAK.- El que sabe y conoce. YACHAKUK.- Estudiante YACHANA UKU.- Aula.

Antawapa shimikuna Vocabulario de mquinas y vehculos.


ANKARA.- Avin grande ANTA.- Cobre, metal, fierro, hacero. 111

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa ANTANKA.- Avin ANTARA.- Trolebus. ANTATINKU.- Moto

Manuel Paza

ANTAWA.- Carro, vehculo. WAMPUNA.- s. Barco; v. nadar, flotar.

Yanuna-uku imakunapa shimikuna Vocabulario de los objetos de la cocina.


ASHANKA.- Canasta CHIRI.- Fro. CHUYANA.- Escurrir, limpiar. JAWTSANA.- Sancochar. KISA.- Olla grande de barro. KUNUK.- Caliente, medio caliente. KUPA/ UKU.- Basura. MANKA.- Olla. MAWMA.- Vasija de barro. MIKA.- Batea. MUKAWA.- Tazn para tomar chicha. MULU.- Plato. PINTU.- Trapo o toalla para la cocina. RUPAK.- Muy caliente; el que quema. RUPANA.- Quemar. RUPAY.- Calor, temperatura. SHUSHUNA.- Cedazo o cernidera. TIMPUNA.- Hervir. WISHA.- Cuchara. WISHINA.- Sacar agua o comida de un resipiente a otro. Sacar agua del poso.

Pachamamamanta, kuskakunamanta shimikuna Vocabulario de tiempo espacio, de puntos cardinales y fenmenos naturales.
Achka.- Bastante. Achik.- Luz, claridad, resplandor. Akapana.- Uracn. Amsa.- Obscuridad. Tiniebla. Amuk.- Suave, blando, delicado. Anti Suyu.- Este, oriente. Anti suyuman.- Para el o hacia el este. Apu.- Nevado. Apya Yala.- Continente, actualmente lo que se han denominado Amrica. Asha.- Un poco. Ayllu.- Formacin social; familia, comunidad. Familia nuclear y ampliada. Chaki.- La parte del inicio, inferior. Chaska.- Estrella venus. Chawpi.- Mitad, medio, nucleo, centro, el punto central de cualquier objeto. Chay markamanta kani.- Soy de esa provincia. Chay ukunikpi.- En debajo de ese, en la parte inferior. Chaynikpi.- Ms all. Chaypi.- All. Chimpa.- Del frente, la parte de frente. Chimpapura.- Mutuamente, frente a frente, mutuamente. Chinchay Suyu.- Norte. Chinchay suyumanta.- Del norte. Chiri.- Fro. Chishi.- Tarde. Chushak.- Vaco, espacioso. 112

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa Illak.- Sin nada, vaco; nada, ausente; cero. Illapa.- Rayo. Inti.- Sol. Iu.- Miatura, punto. Janan pacha.- La parte o el espacio de arriba. Janan.- La parte de arriba, Lo que est hacia la parte superior, la parte alta. Jatun.- Grande, amplio, alto. Grandioso. Jawa pacha.- La parte o el espacio superior. Jawa.- Cima, la parte superior. Lo de arriba. Cima. Junta.- Lleno, repleto. Khaka.- Barranco, pea. Kallari.- Empiezo. Kallarimanta.- Desde el inicio. Kallariy.- Inicio, principio, comienzo. Kanlla.- Lo exterior o externo, lo de afuera. Karu.- Lejos, distante, lejano, lejura. Kasa.- Elada. Kaya.- Maana. Kayna sarun.- Pasado. Kayna.- Ayer. Kayna.- El da anterior. Kaypacha.- La parte o el espacio de aqu. Kaypi.- Aqu. Kichki.- Estrecho, angosto, tupido. Killa.- Luna; mes.

Manuel Paza

Kinri.- Ladera. Khipa.- Luego, despus, por venir, futuro. Kipapacha.- El tiempo venidero, futuro. Kiti.- Cantn, Kucha.- Mar, laguna. Kuchu.- Cerca, cercano; rincn. Esquina. Kuchulla.- Ms o menos cerca. Kuchullapi sakinki.- Dejars en la parte mas cercana. Kulla Suyu.- Sur. Kulla suyupi.- En el sur. Kunan.- Ahora, el tiempo presente. Kunti Suyu.- Oeste, occidente. Kuska.- Puesto, lugar, ubicacin; recto, derecho, justo. Kutu.- Corto, pequeo. Kuychi.- Arco iris. Llakta.- Comunidad, pueblo, territorio. Llantu.- Sombra. Makipura.- Entre manos, mutuamente, mutua ayuda. Manya.- Lado Marka.- Territorial; Provincia. Mayu.- Ro. Mincha.- Tiempo infinito. Nima.- Nada.

awpa.- Anterior, pretrito, tiempo pasado. Adelante, en frente. awpa.- Tiempo pasado, tiempo remoto, futuro, tiempo venidero; adelante, al frente, a la cabeza, primero, en primer lugar. awpak.- El que est en la delantera, el que se alla adelante. awpana.- Adelantar. Pacha.- Tiempo espacio, universo. Pachamama.- Naturaleza. Madre Cosmos. Pakari.- Amanecer. Paki.- Director del canto y de la cosecha. Pakta.- Completo, cabal, igual. Pallaypacha.- Tiempo de cosecha. Otoo. Pampa.- Suelo, La superficie, tierra, la parte inferior; planicie. Pankilla.- Liviano, ligero, frgil. Phaki.- Pedazo, fraccin, partido. Phichi.- Poco. Puncha .- Da, claridad. Puyu.- Neblina. Rasu.- Nevado. Hielo. Runtu.- Granizo. Rupay.- Calor. Rupaypacha.- Tiempo de calor, sol. Verano. Sarun.- La vez anterior, pasado. 113

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa Saywa.- Lmite Shamuk.- El da venidero, el que viene. Futuro. Venidero; el que viene. Shulla.- Roco. Siki.- Parte inferior, base y asiento. Sikiyana.- Bajar, quedar. Sinchana.- Equilibrar. Sisaypacha.- Tiempo de florecimiento. Primavera. Suyu.- Regin, comarca, ubicacin territorial. Suyu.- Ubicacin territorial. Tamya.- Lluvia. Tamyapacha.- Tiempo de lluvia. Invierno. Tarpuypacha.- Tiempo de siembra o cultivo. Tawantinsuyu.- Unin de cuatro regiones de cuatro diricciones. Tukuri.- Fn, conclusin. ltimo, el final. Tuta.- Noche, obscuridad. Tutamanta.- Madrugada. Uchi, uchilla.- Pequeo, Uchilla llakta.- Barrio, ciudadela. Uku.- Adentro, interior, centro. Parte interior o interna de una cosa o persona.

Manuel Paza

Ukupacha.- La parte o el espacio interior. Uma.- La parte superior. Unay pacha.- Tiempo pasado o infinito. Unay.- Tiempo infinito. Ura.- Lo inferior, lo de abajo, la parte baja. Uray.- Abajo. La parte inferior. Uri, urin.- Descendente. Bajada. Uriyana.- Descender. Urku.- Cerro. Usyapacha.- Tiempo sin lluvia. Verano. Washa .- Detrs, atrs, anterior. La parte de atrs. Wata.- Ao. Wayku .- Hondonada, quebrada. Wayra .- Viento. Wichi.- Ascendente; cuesta. Wichiyana.- Ascender. Wiki.- Lgrima, gota. Yaku.- Agua. Yallishka.- El tiempo que pas. Yanantin.- Inclusin. Reciprocidad.

114

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

BIBLIOGRAFA
ANDRADE REIMES, Luis, Bibliografa de Atahualpa, Ed. FED, Ecuador, Quito Ecuador, 1995. ANDRADE REIMES, Luis, El Siglo Heroico, Ed. Banco Central del Ecuador, Quito Ecuador, 1997. BORCHART, Cristina, MORENO, Segundo, Crnica Indiana del Ecuador Antiguo, Ed. Abya Yala, Quito Ecuador, 1997. CATTA, Javier, Gramtica del Quichua Ecuatoriano, Ed. Abya Yala, Quito Ecuador, 2007. CIEI (Centro de Investigaciones para la educacin Indgena), ucanchik Llaktapac Shimi, Ed. CIEI, Quito Ecuador, 1983. CORDERO, Luis, Diccionario Quichua Castellano y Castellano Quichua, Ed. Corporacin Nacional, Quito Ecuador, 1999. COSTALES, Alfredo, COSTALES, Piedad, Los Llactayos, Ed. Vernaza, Quito Ecuador, 2007. COSTALES, Alfredo, COSTALES, Piedad, Nos, La Plebe, Ed. Abya Yala, Quito Ecuador, 1986. COTACACHI, Mara Mercedes, QUINTERO, Mara Eugenia, Quiquinllatac Quichua Shimita Yachacupai, Ed. Abya Yala, Tomo I, II, III, VI, V, VI, VII Quito Ecuador, 1986. GMEZ RENDN, Jorge, Mestizaje Lingstico en los Andes: Gnesis y Estructura de una Lengua Mixta, Ed. Abya Yala, Quito Ecuador, 2008. MINISTERIO DE EDUCACION Y CULTURA, Cuatro Textos Coloniales del Quichua de la Provincia de Quito, Ed. Proyecto de Educacin Intercultural Bilinge, Quito Ecuador, 1999. POTOS C., Fabin, Quri Qinti, Mushukyachishka Shimiyukpanka, Tomo I. Quito: Editorial Qichwakunamanta yachaykuna Wasi (Instituto de Altos Estudios Qichwas), 2004. UNIVERSIDAD CATLICA DEL ECUADOR, ukanchik Llaktapa Shimi, Centro de Publicaciones PUCE, Quito Ecuador, 2000. YANEZ COSSO, Consuelo, Lengua y Cultura Quichuas, Ed. MACAC, Quito Ecuador, 2007. YANEZ COSSO, Consuelo, Lxico Ampliado, Ed. Abya Yala, Quito Ecuador, 1997. YANEZ COSSO, Consuelo, Palabras y Contextos Morfosintaxis Espaola, Ed. Abya Yala, Quito Ecuador, 1997. YNEZ DEL POZO, Jos, Yanantin: La Filosofa Dialgica Intercultural de Manuscrito de Huarochir, Ed. Abya Yala, Quito Ecuador, 2002.

115

Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa

Manuel Paza

YUPAYCHANIMI.
KICHWA SHIMITA YACHASHUNCHIK KUTIN RUNA TUKUNKAPAK.
SARA KAMCHITA
Sara kamchita Mishki muyitu, Wiksa yarikay Juntachinkimi. Killu sarita Yurak sarita, Mikunallami Kamchanallami. Kallanitapi Tushuchishami, uka shimipi Wakachishami. uka wiksapi Juntachishami, Killu sarita Yurak sarita.

(Letra del grupo de msica Tuamari)

116

Potrebbero piacerti anche