Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
Manuel Paza
K
Shukniki kamu - mdulo uno
I C
H W A
K A M U
1
Manuel Paza
YUPAYCHANIMI
El presente material constituye una recopilacin sistematizada del trabajo de los siguientes autores: Consuelo Ynez Cosso, Alfredo y Piedad Costales, Javier Catta, Lus Cordero, Fabin Potis, Borchart Cristiana, Moreno Segundo, Lus Andrade Reimers, Mercedes Cotacachi, Mara Eugenia Quintero; Jos Ynez del Pozo, Jorge Gmez Rendn, Centro de Investigaciones Indgenas del Ecuador, Pontificia Universidad Catlica del Ecuador. Tambien a Teodoro Gallejos. Con el fin de producir un material de apoyo para facilitar el proceso de aprendizaje de los estudiantes del idioma quichua en TINKUNAKUY o en cualquier centro educativo que tengan el compromiso de revitalizar este idioma. Este material se desarroll sin fines de lucro y nicamente con el compromiso firme de fortalecer a los pueblos y naciones quichua hablantes, de la misma forma para crear nuevas metodologas para la enseanza de nuestra madre lengua quichua. En este sentido, agradezco a todos los autores antes mencionados su contribucin en este documento. Manuel Paza Guanolema, hijo de la nacin Puruh.
Prohibida la reproduccin parcial o total por cualquier medio. Manuel Paza Guanolema. Profesor de la Lengua Kichwa e-mail: pazakamak@yahoo.com, killurpaza@gmail.com, Numero de celular: 095051453 Quito, 01 de febrero de 2011
Manuel Paza
RIKSICHIK YUYAY
Hasta el ao de 1990 los pueblos indgenas no entendan su proceso permanente de cambios suscitados por varias actividades que venan cumpliendo en cada lugar donde se encontraban. Muchas veces confundidos por su propia vida, desde la invasin espaola, a los pueblos de Abya Yala. Es importante trabajar por la lengua e identidad, por modelos de vida propias que no sea la capitalista. Tenemos mucha ventaja dentro de nuestras sabiduras, dentro del pensamiento profundo de los pueblos Andinos. Estamos profundamente convencidos de que el pas que compartimos los pueblos y naciones indgenas con los afro descendientes y mestizos debe cambiar. Creemos que los cambios que anhelamos no se harn al menos que los impulsemos mediante procesos de educacin permanentes desde la visin de los pueblos andinos, tanto formales como informales, para hombres y mujeres, nios y nias, jvenes, adultos mayores y todos aquellos que quieran ser runa. Tinkunakuy, Centro de Pensamiento y Culturas Andinas, cercana a la visin de los pueblos y naciones indgenas, comprometido con la lucha y el pensamiento profundo de estos pueblos ha venido trabajando en el apoyo a la construccin del Estado Plurinacional e una sociedad Intercultural. Una de sus tareas fundamentales ha sido la enseanza y la investigacin sobre las lenguas nativas, especialmente la lengua quichua y el pensamiento profundo de los pueblos andinos. Ponemos a la disponibilidad este pequeo documento para la introduccin de la lengua quichua, que los interesados-as en aprender el runa shimi puedan acercar a este mundo tan hermoso y bello.
Manuel Paza
YACHAYNIKIKUNATA RIKUCHIK
KILLKAY LLIKA - ALFABETO GRFICO ------------------------------------------------ 7 SARUY SAMAY - ACENTO FONTICO ------------------------------------------------7 ALLI KILLKAY ORTOGRAFIA--------------------------------------------------------- 7 YUPAYKUNAMANTA - SOBRE LOS NUMEROS --------------------------------------- 9 KICHWA RIMAKILLKAY GRAMTICA QUICHUA-----------------------------------11 LAS PARTES DE LA ORACIN ------------------------------------------------------- 11 LA AGLUTINACIN -------------------------------------------------------------------- 11 EL ARTCULO --------- ----------------------------------------------------------------- 12 ADJETIVO ------------------------------------------------------------------------------ 13 ADVERBIO ----------------------------------------------------------------------------- 13 EL VERBO ------------------------------------------------------------------------------ 14 EL NOMBRE O SUSTANTIVO -------------------------------------------------------- --14 EL PLURAL ---------------------------------------------------------------------------- --17 LOS PRONOMBRES PERSONALES ----------------------------------------------------- 18 Los pronombres demostrativos Los posesivos EL IMPERATIVO Y EL SUSTANTIVO VERBAL ------------------------------------------- 19 LA PALABRA --------------------------------------------------------------------------- 20 Lexemas Morfemas Afijos Prefijos Sufijos Desinencias CONJUGACIONES ------------------------------------------------------------------- 22 Pasado
4
Manuel Paza
Presente Futuro LA IMPORTANCIA DEL VERBO KANA ---------------------------------------------- 24 POSPOSICIN (PREPOSICIN EN CASTELLANO) ---------------------------------- 26 CONJUNCIN -------------------------------------------------------------------- ---26 UTILIZACIN DE LA NEGACIN MANA Y DEL PROHIBITIVO AMA --------- ---27 MORFOLOGA ----------------------------------------------------------------------- 28
Manuel Paza
K I C
Shukniki kamu mdulo uno
Alli killkay ortografa Rimakillkay gramtica Shimikukuna morf ologa
Taripak: Manuel Paza
H W A
K A M U
6
Manuel Paza
Manuel Paza
H por ahora, se escribe solo al inicio de la palabra y se pronuncia como la J del castellano. Cos las investigaciones cientfica y con la estandarizacin de la lengua puede ser que cambie esta regla ortogrfica, ya que existe fonemas aspiraradas, estos fonemas son: /chh/, /ph/, /kh/, /th/. Entonces, cuando se utiliza estos fonemas se rompe esta regla propuesta por la Dineib, por la que nos toca seguir utilizando la grafia /j/. Por ahora pongamos en prctica la regla inicial. Ejemplos: Rimaypi Pronunciacin Jambi Junda K Killkaypi escritura hampi hunta medicina lleno Castellano
Actualmente reemplaza a las grafas: c, g, q, qu, por ser de manejo mucho ms fcil en la
escritura y fonticamente de la lengua quichua. Ejemplos: Rimaypi Pronunciacin Sumac Shungu Jambic Quimsa Killkaypi escritura sumak shunku hampik kimsa hermoso corazn mdico tres Castellano
La K despus de n se pronuncia como la g. Ejemplos: Rimaypi Pronunciacin Phungui Cunga Pungu Killkaypi escritura punki kunka punku hinchazn cuello puerta Castellano
La K antes de r se pronuncia como la g. Ejemplos: Rimaypi Pronunciacin Rigra Chugri Chagra Killkaypi escritura rikra chukri chakra brazo. herida huerto Castellano
Manuel Paza
P Despus de la m o n se pronuncia como la b. Ejemplos: Rimaypi Pronunciacin Pamba Jumbi Tambu Killkaypi escritura pampa humpi tampu planicie, llanura sudor sitio de descanso y reserva T Despus de n, se pronuncia como la d. Ejemplos: Rimaypi pronunciacin Tanda Llandu Junda Killkaypi escritura tanta llantu hunta pan sombra lleno Castellano Castellano
W Reemplaza a las grafas hu, u, gu. Ejemplos: Rimaypi Pronunciacin Huauqui Guagua Auka Killkaypi escritura wawki wawa awka hermano nio soldado. Castellano
Y Reemplaza a la vocal i. Ejemplo: Rimaypi Pronunciacin Taita Kausai Saiwa Killkaypi escritura tayta kawsay saywa padre vida horizonte. Castellano
Manuel Paza
Chunka sukta Chunka kanchis Chunka pusak Chunka iskun Ishkay chunka
Ishkay chunka shuk Ishkay chunka ishkay Ishkay chunka kimsa Ishkay chunka chusku Ishkay chunka pichka Ishkay chunka sukta Kimsa chunka Kimsa chunka shuk Patsak Waranka Junu
veintiuno veintids veintitrs veinticuatro veinticinco veintisis treinta treinta y uno cien mil un milln.
10
Manuel Paza
Sujeto: en ambas lenguas tienen la misma funcin, es decir es del nombre o sustantivo, de quin se habla en la oracin. Complemento: en ambas lenguas tienen la misma funcin, es decir es el que se interrelaciona con las diferentes partes de la oracin, por tanto es la parte que complementa la idea que se quiere expresar. Los complementos se construyen de una o ms palabras, adjetivos, adverbios, verbos auxiliares, etc. El quichua es una lengua aglutinante, por esta razn a veces no se puede hacer interpretaciones o traducciones exactas al castellano, a veces ni siquiera hay palabras para remplazar ideas del castellano al quichua, por ser lenguas construidas desde pensamientos distintos. El pensamiento andino es ms colectivo, comunitario, complementario, simblico y metafrico.
La aglutinacin
El kichwa es una lengua aglutinante, es decir que alrededor de la palabra se juntan o se posponen las partculas llamadas morfemas las cuales hacen variar el significado. 11
Manuel Paza
Ejemplo 1: Kichwa: ukaka wasimanmi rini Payka wasimantami shamun Kanka wasipimi kanki Postposicin -man -manta -pi Ejemplo 2: Alli allilla allimi allillami allimanta Ejemplo 3 Puka Pukalla Pukallami Pukallakunami Pukayana Ejemplo 4 Wasi Wasikuna Wasikamakuna Wasichikrikuni casa (raz) casas (kuna: indica pluralidad o ms de una cosa) Cuidadores de casa. Wasi = casa, -kama- raz de verbo kamana (cuidar). Estoy yendo a construir o hacer la casa. (wasi= casa + -chi- = hacer hacer + -kri- incoactivo, inmediatamente ir hacer algo + -ku- = progresivo + -ni = primera persona singular.) Voy a estar contruyendo o haciendo la casa. (wasi= casa + -chi- = hacer hacer + -ku- = progresivo + -kri- incoactivo, inmediatamente ir hacer algo + -ni = primera persona singular). rojo, (raz) rojojizo es solo rojo son solo rojos enrojecer bueno, bien (raz) bien, no mas, con cuidado, cuidadosamente correcto, es o est bien bastante bien; es o est bastante bien despacio, de poco en poco, poco a poco Significado destino (direccin) origen lugar Castellano: voy a casa. el o ella viene de / desde la casa. T ests en la casa. Preposicin {a} {de} {en}
Wasichikukrini
El artculo
Es un determinante que precisa la referencia de un sustantivo. Sintcticamente modifica, determina o indetermina al sustantivo. 12
Manuel Paza
El artculo indefinido o indeterminado: es el numeral shuk (uno), para la simple designacin de personas u objetos, y no para contarlos. En el castellano son: un, una, unos, unas. Ejemplo: Shuk wamprami kanta mashkakun. Shuk wamprakunami kayta apamushka. Un muchacho te est buscando. Unos muchachos han trado esto.
El adjetivo
Es la parte variable de la oracin que modifica al sustantivo. Los adjetivos son una clase de palabras que modifican y determinan al sustantivo al que acompaan. El adjetivo concuerda con el sustantivo al que hace referencia. Un adjetivo puede ir tanto delante como detrs del ncleo al cual se refiere. Kichwa Puka wasi Sumak sisa Wasika jatunmi Sachaka sumakmi Castellano casa roja flor hermosa la casa es grande la selva es hermosa
El adverbio
El adverbio es una parte invariable de la oracin que sirve para calificar o determinar la significacin del verbo o la del adjetivo, y a veces la de otro adverbio. El concepto de adverbio engloba a elementos de comportamiento sintctico y morfolgico diferente. Sintcticamente pueden funcionar como ncleos de un sintagma adverbial o como 13
Manuel Paza
El verbo
El verbo es la parte de la oracin o categora lxica que expresa existencia, accin, consecucin, condicin o estado del sujeto, semnticamente expresa una predicacin completa. Todos los elementos que existen en la naturaleza y en el cosmos tienen movimiento, se transforman, evolucionan; con los movimientos realizan o realizamos cualquier actividad, es as que cuando se hace un movimiento fuerte puede causar desgracias. Los movimientos o las acciones se realizan en presencia, en abstractos y en pensamiento. En el idioma quichua la accin que se realiza se caracteriza mediante la terminacin -na, en el castellano son los infinitivos -ar, -er, -ir. Kichwa Purina Rikuna Kana Kawsana Mikuna Castellano caminar mirar ser o estar vivir comer
El nombre o sustantivo
Palabra que sirve para designar personas, animales, conceptos o elementos, ya sean reales o existentes slo en la mente humana. Su estudio se realiza atendiendo a tres aspectos: forma, funcin y significacin. Desde el punto de vista formal, el sustantivo es una palabra flexiva en muchos idiomas, es decir, admite variaciones en su terminacin para indicar los accidentes gramaticales 14
Manuel Paza
de gnero, nmero y, a veces, caso. La funcin primordial del sustantivo es la de ser el ncleo (N) del sintagma nominal (SN) que hace de sujeto en la oracin, pero puede aparecer tambin como ncleo de otros sintagmas nominales que pueden estar incluidos dentro del sujeto o del predicado. Cada cultura ha hecho sus propias abstracciones del mundo y las ha ido materializando a travs de la palabra y nombres. Los antiguos habitantes de cada cultura han bautizado (a los elementos) las partes de la totalidad de la naturaleza con diferentes nombres de acuerdo a su cultura. Para definir al Sustantivo, lo haremos desde varios criterios: semntico, morfolgico y sintctico. Kichwa Wasi Inti Kuyay Castellano Casa Sol Amor
Criterio Semntico: El sustantivo es la palabra con la que designamos objetos de la realidad pensndolos como conceptos independientes. En general, hay sustantivos que denotan conceptos independiente (sustantivos concretos) y otros que denotan conceptos dependientes (sustantivos abstractos). Ejemplos: Kuytsa, allku, yura son sustantivos independientes (concretos); y kuyay, sinchi, muskuy son sustantivos dependientes (abstractos). Criterio Morfolgico: Morfologa, estudia la estructura interna de las palabras, es decir, la forma en que una palabra se construye. La morfologa es la rama de la lingstica que estudia: a. la estructura interna de las palabras para delimitar, definir y clasificar sus unidades y las clases de palabras. b. Los procesos de formacin de palabras (flexin y derivacin). El sustantivo es una palabra variable porque tiene accidentes gramaticales: gnero (masculino y femenino) y nmero (singular y plural). Ejemplos: - yachachik (masculino o femenino y singular). - yachachik warmikuna (femenino y plural).
15
Manuel Paza
Criterio Sintctico: El sustantivo puede ocupar distintos lugares dentro de la oracin, ya sea que sta se construya en voz pasiva o activa. El sustantivo puede funcionar como ncleo del sujeto, sujeto, objeto directo, objeto indirecto, circunstancial, agente, predicativo, vocativo, etc. Ejemplos: - Sumak killaka uchilla kanchata achikyachin. Killa (sustantivo y ncleo del sujeto) y la killa (sujeto activo). Toda la oracin es de voz activa. - Uchilla kanchaka sumak killa achikyachishkami karka. Kancha (sustantivo y ncleo del sujeto) y el uchilla kancha (sujeto pasivo). Toda la oracin es de voz pasiva. Kichwa Chunlla kayka yuyarikta sakinmi. Sachaka achka yurakunatami charin. Castellano El silencio ayuda a pensar. La selva tiene muchos rboles. sumak
En el quichua los nombres carecen de gnero y distincin de sexo, se explica cuando es preciso por la anteposicin de las palabras kari o warmi. Ejemplo: Kari wampra nio Warmi wampra nia En caso de hacer referencia a los animales se puede utilizar china o ullku, es decir hembra o macho respectivamente. Estas palabras son propuestas modernas. Ejemplo: China allku Perra Ullku allku Perro. . Sustantivos Concretos: a los elementos que se ven, que se tocan se les dice sustantivos concretos. Ejemplo: Inti Yura
sol rbol
killa kuru
luna gusano
Sustantivos Abstractos: a los elementos que no se ven, se tocan se les denomina sustantivos abstractos. Ejemplo: Yuyay el pensamiento kuyay el amor Munay el deseo millay el odio Sustantivo Aumentativo: si al sustantivo simple le aumentamos el morfema ruku (grande de tamao), demostramos exageracin del tamao, entendiendo desde el castellano los siguientes trminos: azo, aza, ote, ota, on, ona, etc. Ejemplos: Wasiruku casern sinkaruku narizn 16
Manuel Paza
Warmiruku
mujerzota
kaspiruku
palazo
Sustantivo Diminutivo: si al sustantivo simple le aumentamos los morfemas: wa, -ku, -lla, demostramos cario, pequeez, respeto, confianza, delicadeza; entendiendo desde el castellano los siguientes trminos: ito, ita. Ejemplos: Wawaku niito/a mamalla mamita Saraku Sarita mashiwa amiguito/a. Sustantivo despectivo: a los nombres que indican desprecio solo le aumentamos el termino siki. Ejemplos: Puuysiki Dormiln Wakaysiki Llorn Sustantivos compuestos: se forman uniendo dos palabras o conceptos diferentes simples, formando as uno nuevo. Ejemplos: Pachamama.- -pacha: tiempo - espacio, cosmos + mama: Madre cosmos, madre Naturaleza. Kuchapata.ribera. Kullkimaki Dando y mandando. Rumirumi an camino lleno de piedra.
Nota: esta clasificacin propuesta no considera los conceptos de: sustantivos propios y comunes que son propias del castellano, ya que la estructura del quichua tiene otras formas de enfatizar lo importante independientemente del ser cosa, animal, persona o institucin.
El plural
Para pluralizar los sustantivos en el idioma quichua se utiliza el morfema -kuna. Ejemplos: SINGULAR Wasi - casa Yura - rbol PLURAL Wasikuna - casas Yurakuna - rboles
Existen sustantivos que denotan pluralidad y no es necesario utilizar el morfema kuna. Ejemplo: Makita mayllari Lavate las manos. De igual forma sucede cuando el numeral precede al sustantivo, por ejemplo: Chunka antawa Diez carros Aunque tampoco es incorrecto expresar utilizando el morfema kuna, con el ejemplo anterior seria: Chunka antawakuna Diez carros
17
Manuel Paza
yo usted (por respeto) t (por confianza) el/ella nosotros, nosotras ustedes ustedes ellos/ellas
18
Manuel Paza
SINGULAR Samay Mikuy Descansa. Pero en el sentido del verbo sustantivado se entiende tambin el descanso, el descansar. Come. Pero en el sentido del verbo sustantivado se entiende tambin como comida o el comer.
Es importante resaltar que dentro del pensamiento Andino no existen las ordenes como tal, es por eso que si existe una orden se la hace con amabilidad y cortesa, pidiendo de favor: esta funcin gramatical en la interrelacin de las personas la cumple el morfema pa, que adems expresa: tenga la bondad, por favor, de consideracin, respeto, afecto, etc. Shamupashun Shamupay Samapay Samapaychik Hay alguien en casa? Puedo venir? Puedo entrar? Venga, entra por favor. descansa por favor. descansen por favor.
19
Manuel Paza
La palabra
Es la unidad mnima del significado. Las palabras estn constituidas por lexemas y morfemas. Clases de palabras en castellano y kichwa. Castellano Verbos Sustantivos Adjetivos Adverbios Pronombres Preposiciones Conjunciones Artculos Interjecciones Palabras = lexemas + morfemas. Lexema o raz Parte invariable de la palabra, que contiene el significado de la palabra. Las palabras que tienen el mismo lexema forman una familia de palabras. Ejemplos: Wasikuna Wasimanta Wasikama Wasiman Wasita Wasiku Wasipa = = = = = Kichwa verbos sustantivos adjetivos adverbios pronombres postposiciones ---- ? ---- ? interjecciones
lexema morfema
Wasi
Morfema o afijo Unidad mnima de un significado. Parte variable de la palabra que se aade al lexema para completar su significado y formar palabras nuevas. Morfemas o afijos Son unidades mnimas que van junto a la palabra, nombre, adjetivo o verbo que modifican a la misma. Se dividen en: prefijos, sufijos y infijos.
20
Manuel Paza
1. Tipos de morfemas o afijos Gramaticales o flexivos Derivados Ofrecen informacin gramatical. Sirven para formar palabras.
Morfemas
DE GNERO
GRAMATICALES
DE NMERO
Morfema que se aaden al lexema para indicar el gnero, masculino y femenino. Morfemas que aaden al lexema para indicar el numero, singular o plural. Morfemas que aaden al lexema de las formas verbales para indicar la persona, el nmero, el tiempo y el modo. Morfemas que se delante del lexema y le aade significacin. Morfemas que van detrs del lexema y le aaden significado. Morfemas que se intercalan entre la raz y la terminacin de un lexema o el que se mete dentro de la palabra, de un verbo, de un sustantivo y de un adjetivo y le aaden significado.
21
Manuel Paza
Prefijos, son morfemas que van antes del lexema para modificarla. En quichua solo tiene este prefijo. Ejemplos: Ilamama Ilayaya Ilaushushi = = = madrastra padrastro hijastra
Sufijos, son morfemas que van despus y unidas a los lexemas, se les adhiere a los adjetivos, sustantivos o verbos de la cual se dice algo o se hace referencia. Ejemplos: Quitomanta Wasimanta Mikunkapak Shamuyari = = = = desde Quito. de casa. para comer. Ven pues.
Infijos, son morfemas que se intercalan entre la raz y la terminacin de un lexema y le aaden significado. Ejemplo: Mikuna MikuKUna = = comer estar comiendo
Infijo KU progresivo, demuestra que la accin est en proceso de realizacin, morfema auxiliar del verbo estar + -ando, -endo del gerundio. Sufijo NA morfema que se constituye en el radical del verbo.
Desinencias, son morfemas que se aaden al lexema de las formas verbales para indicar la persona el nmero, el tiempo y el modo. Ejemplos: uka mikuNI Kan mikuNKI Kikin mukuNKI Pay mikuN = = = = yo como usted come t comes el o ella come
22
Manuel Paza
Conjugaciones
Terminaciones verbales en tiempo presente uka Kan Kikin Pay ukanchik Kankuna Kikinkuna Paykuna -ni -nki -nki -n -nchik -nkichik -nkichik -nkuna
Nota: el pronombre kan se utiliza cuando hay confianza con la persona, el pronombre kikin se utiliza por respeto a la persona.
INDICATIVO PRESENTE Voz activa: el sujeto es preminente. Ejm: Yo barr el cuarto. Voz pasiva: La accin y el efecto de esa accin es ms imperfecta Ejm: El cuarto fue barrido por m. Yo amaba. Yo amaba a mi to. PRESENTE PROGRESIVO Terminaciones verbales del tiempo presente progresivo. Raz verbal + forfema ku- + term-presente KuyaKUni Yo estoy amando. KuyaKUnki T o usted estas amando. KuyaKUn El/ ella esta amando. KuyaKUnchik Nosotros estamos amando. 23
Manuel Paza
KuyaKUnkichik KuyaKUnkuna
PASADO PERFECTO SIMPLE Terminaciones verbales del tiempo pasado perfecto simple. Raz verbal + morf. rka- + term-presente kuyaRKAni Yo am. kuyaRKAki T o usted amaste. kuyaRKA El/ ella am. kuyaRKAchik Nosotros amamos kuyaRKAnkichik Ustedes amaron. kuyaRKAkuna Ellos/ ellas amaron.
Nota: Observe que en la tercera persona del singular y del plural se suprime la terminacin del tiempo presente -n. PASADO PERFECTO COMPUESTO Terminaciones verbales del tiempo pasado compuesto. Raz verbal + morf shka- + term-presente kuyashkani Yo he amado. kuyashkanki T/ usted has amado. kuyashka El/ella ha amado. kuyashkanchik Nosotros/as hemos amado. kuyashkankichik Ustedes han amado. kuyashkakuna Ellos/as han amado.
Nota: Observe que en la tercera persona del singular y del plural se suprime la terminacin del tiempo presente -n. -SHKA participio del pasado. -IDO, -ADO son participios del idioma castellano. Ejemplo: Payka yachashkami kan El es estudiado. Shaykushkami kani Estoy cansado. Sawarishkami kani Estoy casado/da. Magdalena-ka paypa shimita unay pachata yachashka. Magdalena ha estudiado su lengua por mucho tiempo. Rosa-ka uka wasiman shamushpa sarata mikushka. Rosa viniendo a mi casa ha comido maz. FUTURO Terminaciones verbales del tiempo futuro. Raz verbal + los morf. del tiempo futuro kuyasha Yo amar. 24
uka
Manuel Paza
T/usted amars. El/ella amar. Nosotros/as amaremos. Ustedes amarn. Ellos/as amarn.
FUTURO PRXIMO Terminaciones verbales del tiempo futuro prximo. Raz+ term. Fut. Prximo +term-presente kuyakrini Yo voy a amar. kuyakrinki T/usted vas a amar. kuyakrin El/ ella va a amar. kuyakrinchik Nosotros/as vamos a amar. kuyakrinkichik Ustedes van a amar. kuyakrinkuna Ellos/as van a amar.
NOTA: Los sustantivos abstractos se forman por medio del verbo sustantivado kana (ser), puesto en presente de infinitivo en unin con el nombre, adjetivo o el participio activo. Ejemplo: allikay = bondad sumakkay = belleza jatunkay = grandeza PASADO PERFECTO SIMPLE 25
Manuel Paza
uka karkani Kan/ kikin karkanki Pay karka ukanchik karkanchik Kankuna/kikinkuna karkankichik Paykuna karkakuna
Yo fui, yo estuve. T/usted fuiste, t/usted estuviste. El o ella fue, el o ella estuvo. Nosotros fuimos, nosotros estuvimos. Ustedes fueron, ustedes estuvieron. Ellos o ellas fueron, ellos o ellas estuvieron.
PASADO PERFECTO COMPUESTO uka kashkani Yo he sido. Yo he estado. Kan/ kikin kashkanki T/ usted has sido. T/ usted has estado. Pay kashka El o ella ha sido. El o ella a estado. ukanchik kashkanchik Nosotros hemos sido. Nos. hemos estado. Kankuna/kikinkuna kashkankichik Ustedes han sido. Ust. han estado. Paykuna kashkakuna Ellos o ellas han sido. Ellos o ellas han estado. FUTURO uka kasha Kan/kikin kanki Pay kanka ukanchik kashun Kikinkuna/kankuna kankichik Paykuna kankakuna FUTURO PRXIMO uka kakrini Kan/ kikin kakrinki Pay kakrin ukanchik kakrinchik Kankuna/kikinkuna kakrinkichik Paykuna kakrinkuna
Yo ser. Yo estar. T sers. T estars El o ella ser. El o ella estar. Nosotros seremos. Nosotros estaremos. Ustedes sern. Ustedes sern. Ellos o ellas sern. Ellos o ellas sern.
Yo voy a ser. Yo voy a estar. T/usted vas a ser. T/usted va a estar. El o ella va a ser. El o ella va a estar. Nosotros/as vamos a ser. Nos. vamos a estar. Ustedes van a ser. Ust. van a estar. Ellos o ellas van a ser. Ellos o ellas van a estar.
Manuel Paza
27
Manuel Paza
Shimikukuna morfologa
-TAK (interrogativo y enftico)
a. Interrogativo. Morfema interrogativo sirve para hacer preguntas y exige una respuesta directa e inmediata. Es focalizador principal de las preguntas. En el castellano remplaza a estos signos de interrogacin ?. Va junto o despus de las palabras interrogativas: PI; IMA; MAY; MAYKAN; MASHNA; JAYKA. De la misma forma necesita de otras partculas complementarias que indica en el ejemplo posterior. Morfemas complementarios: -manta morfema que indica 5 utilizaciones: procedencia, origen, causa, de parte de todo, en lugar de, en lugar de nosotros, por de. -man (adlativo), indica destino (direccin): a, hacia -ta (objeto directo, complemento directo) -wan (comitativo, instrumental), indica compaa: con -pa genitivo (de posesin alienable): de -rayku (causal) morfema verbal, indica finalidad o propsito. -pak, -nkapak (causal propositivo), indica finalidad o propsito: para Enfatiza la pregunta realizada por el emisor. Ejemplo: Imatak chay kuytsaka. Pitak shamurka. Ima shutitak kanki. Imatak kanki. Tayta Albertoka imatak kan. Qu es esa joven? Quin vino? Qu nombre eres? Qu eres? Qu es, el don Alberto? -shina indica el modo: como, de qu forma. Comparativo -yuk (posesivo inealianable) -kama limitante: hasta -pak benefactivo: para - pi (locativo): en - lla (permisivo), no ms. Indica soledad: solo/a. Indica el parecido.
Sin embargo en preguntas abiertas en las cuales hay la presencia de las palabras interrogativas se suele omitir el -tak. 28
Manuel Paza
Ejemplo: Ima shuti (tak) kanki. b. Qu nombre eres? (Traduccin literal) = Cmo te llamas?
Enftico. Indica afirmacin de algo de manera terminante y definitiva. El mismo hizo. As mismo hicimos.
c. Sirve tambin para enfatizar unindose a la partcula lla o sola. Ejemplo: ukallatak shamusha vendr yo mismo. Kantak rikunki t mismo vers. Kanllatak rikunki t mismo vers. Kayllatakmi ukapakka este mismo es el mo. Esto mismo es para m. Paytatak shamuchun nini quiero que venga a el mismo. Payllatatak shamuchun nini quiero que venga a el mismo.
-CHU (Interrogativo)
Morfema o partcula de interrogacin que sirve para hacer preguntas cerradas. -CHU morfema interrogativa para hacer preguntas, que requiere de una contestacin con ARI (si), MANA (no) o MANA YACHANICHU (no s). CASO 1 Frmula interrogativa simple: Nombre o pronombre + CHU Ejemplo: Paychu Kusachu Yachana wasichu Kanpa yayachu CASO 2 Frmula interrogativa normal: Nombre + verbo + -CHU Joschu kanki.
Eres Jos?
CASO 3 Frmula interrogativa completa: Pronombre + nombre + -chu + verbo (P + N + -CHU + V). Ejemplos: Kikinka Joschu kanki. Usted es Jos? 29
Manuel Paza
Tu mam vendr?
El morfema CHU puede estar en el nombre / pronombre, en el verbo o en el complemento. Kanpa mamaka shamunkachu Kanpa mamachu shamunka. Kanka wawata charinkichu Kanpa wawaka ishkay watatachu charin. COMO RESPONDER CASO 1 Frmula afirmativa respuesta: Ari + nombre o pronombre + -mi + verbo (ARI + N/P + -MI + V). Ejemplos: Ari, Josmi kani Si, soy Jos. Ari, ukaka Josmi kani. Si, yo soy Jos. CASO 2 Frmula negativa respuesta: Mana + nombre o pronombre + -chu + verbo (MANA + N/P + -CHU + V). Mana, Joschu kani. Mana, ukaka Joschu kani. No soy Jos. Yo, no soy Jos. Es de venir tu mam? Tu mam es de venir? Tu tienes hijo? Su hijo/a tiene 2 aos?
CASO 3 Frmula aclarativa respuesta: Mana. + nombre o pronombre + -mi + verbo (MANA. + N/P + -MI + V). Se puede hacer con la doble negacin o se puede hacer primero negando y despus aclarando. Mana. ukaka Pedromi kani. No. Yo soy Pedro. Mana, mana ukaka Pedromi kani. No. Yo soy Pedro. Mana, ukaka Joschu kani. Pedrmi kani. Yo, no soy Jos. Soy Pedro.
Manuel Paza
R1. Mana, mikunataka rurarkanichu. R2. Mana, mikunataka rurarkanichu. Takshakurkanimi. P. Kikinka manachu Quitomanta kanki. R. Ari, ukaka Quitomantami Kani. P. Kikinka Paolami kanki, nachu. R. Mana, ukaka Gabrielami kani. La pregunta puede ser negativa afirmativa, la respuesta puede ser positiva o negativa. NOTA.- Si en la oracin MANA est antes que -CHU, se indica negacin. En este caso se puede omitir el -CHU, con el cambio de matiz en el significado. Ejemplo: Mana yachanichu. No s (todava), afirmacin de que no sabe. Mana yachani. No s. Dilogos: P: Kikinka Pedrochu kanki. R: Mana. ukaka mana Pedrochu kani. P: Kikinka Quitomantachu kanki. R: Ari, ukaka Quitomantami kani. P: Paykunaka unkushkakunachu. R: Paykunaka mana unkushkakunachu.
T eres Pedro?. No. Yo no soy Pedro. T eres de Quito? Si, yo soy de Quito. Ellos estn enfermos? Ellos no estn enfermos.
KA (topicalizador)
El morfema -KA tiene varios significados: 1. Como artculo determinado. 2. Determina, focaliza o sugetivisa al sustantivo o al nombre. 3. Negacin absoluta. 4. Conjuncin copulativa. 5. Enftico. a. Como artculo determinado. En el castellano el articulo determinado o definido (el, la, los, las), generalmente va con el sujeto. Ejemplos: Kintika pawakunmi. El picaflor esta volando. Mishikunaka mikun. Los gatos comen. Urpikunaka mikunkuna. Las trtolas comen. Yachakukka shamukunmi. El estudiante est viniendo. Llullashpa purinaka mana allichu. El andar mintiendo es cosa mala. Maraka yachakukmi. La Mara es estudiante. Yurakunaka jatunmi kan. Los rboles son grandes. b. Determinante del sujeto. Determina, focaliza o sugetivisa al sustantivo o al nombre. Determina al ser. Indica al sujeto como tal. Ejemplos: Pedroka tantatami mikun. Pedro come pan. 31
Manuel Paza
Kikinka yachakukmi kanki. Payka yanukunmi. Sisaka sumak warmimi kan. ukaka mikukuni. Rumipampaka jatun llaktami kan. c. Negacin absoluta. Ejemplos: ukaka mana kaymanta kanika. Mana riksinika. ukaka mana chay antaka riksinichu.
Usted es estudiante. Ella o el est cocinando. Sisa es mujer hermosa. Yo estoy comiendo. Rumipampa es un pueblo grande.
d. Conjuncin copulativa. Ejemplos: ukaka allillami kani, kikinka. ukaka Quitomantami kani, payka. Payka kay llaktapimi kawsan, kanpa yayaka. ukapa warmika Chaskami kan, kikinpaka. e. Enftico o afirmacin absoluta. Ejemplos: Pay wasimanta achka sarata apamurkaka. El trajo bastante maz de la casa, pues. Wakraka llullu kiwata mikushpaka waunkami. El ganado comiendo yerba tierna se morir. Pay shamukpika rina kanika. Si viene el, tengo que ir. Kikin kuyakpika tushuna kanika. Si me amas, tengo que bailar.
MI (afirmativo)
Morfema afirmativa. En la oracin se puede colocarse segn la idea que se quiera afirmar. Va en el sujeto, complemento o verbo de acuerdo al contenido de la oracin. Ejemplos: ukami yachanaman rina kani. ukaka yachanamanmi rina kani. ukaka yachanaman rinami kani. ukaka yachanaman rina kanimi. Payka tantanakuymanmi rina kan. Payka tantanakuyman rina kanmi. Paymi mikunaman rina kan. Yo debo ir a las clases. Yo debo ir a las clases. Yo debo ir a las clases. Yo debo ir a las clases. El debe ir a la reunin. El debe ir a la reunin. (Lo ms importante es la accin que va a realizar, como un compromiso). El debe ir a comer.
32
Manuel Paza
Junto a los nombres implica inclusin. Si se aade a elementos gramaticalmente similares toma el significado de y, tambin. En castellano da el significado de TAMBIEN, y sirve para hacer conjuncin. En Imbabura se pronuncia con el morfema pash y en el resto de las provincias con el pish. Ejemplo: Como inclusin. ukapish Quitomantami kani. Yo tambin soy de Quito. ukaka unkushkami kani, paypash unkushkami. Yo estoy enfermo, y el tambin est enfermo. ukapish allillami kani. Yo tambin estoy bien. Pedropash yachakukmi. Pedro tambin es estudiante. Ejemplo: Como conjuncin. Jospish Maupish yachachikkunami. Jos y Manuel son profesores. Paypash, kanpash shaykushkami kankichik. l y tambin t estn cansados. l y t estn cansados.
-KU (afectivo)
Morfema que expresa afectividad, ternura e intimidad: -ito, -ita, es utilizado ms dentro de la familia y con cosas y los animales ms queridos. Ejemplo: Mamaku. Mamita Ushushiku hijita Allkuku perrito Wasiku casita Warmiku mujercita Warmikulla Oh! Mi mujercita. Kusaku ukata kuyapankichu, niway.
Por favor, deme de comer. Por favor, escribir me. Por favor, mrame. 33
Manuel Paza
Manuel Paza
poticas; expresas el diminutivo que indica ternura. Ejemplo: Urpilla. Mamalla sumakmi kanki. Yakulla chuyami kanki. Kuyashka wawalla. Llakishka mamakulla. ukapa kusalla. ukapa wasilla. uka warmilla maypi purikunki. andando. 5. Expresa admiracin o exaltacin. Ejemplo: Ay yayalla mamalla. Wawalla sumakmari kanki. Shunkulla kanmantami wakani. Mamakulla. Urpikulla shamuyari. Wawalla. Wawalla unkushkami. 6. Indica el lmite. Ejemplo: Chayllatami rirka. Chaytallami ninkapak munarkani. 7. Caracteriza al adjetivo. Ejemplo: Killulla sisata apamuy. Achallami kan. Mawkallami kan. 8. Diminutivo del tamao. Ejemplo: Uchilla Sunilla Jatunlla Maltalla pequeo alargado ms grande que mediana 35 Fue por all cerca. Gustaba decirte eso no ms. Oh papito y mamita, Oh papacito mamacita! Hijito eres hermoso! Corazoncito por ti lloro! Oh, mamacita! Palomita ven, pues! Oh, bebe! Lo siento! el nio o la nia est enfermo. Tortolita. Palomita. Mamita eres hermosa. Agita eres pura. Hijito amado. Mamita querida. Mi maridito. Mi casita. Mi mujercita en donde estars
Manuel Paza
Kutulla
recortado
36
Manuel Paza
Kan sumak kuytsa kaymantami katikuni. seorita. Tamyamantami wasi urman. Luchuka tamyamantami mana shamun. Kunkarishkamantami mana shamun. Wakramantami rimay tukunchik. Kanmantami ari nirka.
Te persigo porque t eres una hermosa A causa de la lluvia se cae la casa. Lucho no viene a causa de la lluvia. No viene por haberse olvidado. Por causa del ganado fuimos regaados. Por ti dijo s. (en el habla). (se debe hablar y escribir as). (en el habla). (se debe hablar y escribir as).
Para preguntar por una causa: Imamanta por qu? Imamantatak por qu? Ima nishpa por qu? Ima nishpatak por qu?
Ejemplos: Luchuka tamyamantami mana shamun Lucho no viene a o por causa de la lluvia. Kunkarishkamantami mana shamun no viene por haberse olvidado. Wayamantami rimay tukunchik por causa del ganado fuimos regaados. 3. Ejemplo: como en lugar de. Churimi yayamanta shamushka. Papamantami chuklluta karani. El hijo ha venido en lugar del padre. En lugar de papas lo brindo choclo.
4. Ejemplo: como a cerca de o sobre. Yayamantami rimakunchik. Yaya jawami rimakunchik. Tapunamantami rimakunchik. Paymanta rimakunchik. 5. Ejemplo: como una parte del todo. Yachakukkunamantaka Luchumi ashtawan yachan. De entre los estudiantes Luis sabe ms. Warankamantaka chunkami shamushka: De entre cien han venido 10. Timpumantaka papatami ashtawan munani. De entre los alimentos hervidos me gusta mas las papas. 6. Ejemplo: como hecho de. Wishika kaspimanta rurashkami. La cuchara es de palo. La cuchara est hecha de palo. Tantaka kutamanta rurashkami. El pan est hecho de arina. Estamos Estamos Estamos Estamos hablando a cerca del padre. hablando a cerca del padre. hablando acerca de la siembra. hablando sobre l.
PI (locatovo)
37
Manuel Paza
Morfema de localizacin, ubica en el lugar y espacio geogrfico, en el tiempo y en la actividad que realiza. En el castellano corresponde a las preposiciones en: (en, encima, sobre, bajo, ante, tras, entre, contra, etc.). a. Ejemplo: lugar y espacio geogrfico. Amaru wiwaka sachapimi kawsan. Yachana wasipimi kani. Yayaka Quitopi llamkan. Chaypimi kawsani. Paykunaka chay wasipimi kawsan. ukaka urapimi kawsani. Kaypi wiarkanchik. Kanpak wasipi kaynarkanchik. b. Ejemplo: tiempo y trabajo. Ejemplo: Kunanka wayru killapimi kanchik. ukaka llamkaypimi kani. La serpiente vive en la selva. Estoy en la escuela. El pap trabaja en Quito. Vivo all. Ellos viven en esa casa. Yo vivo abajo. Aqu crecimos. Pasamos el da en tu casa.
Indica el agente que realiza la accin. En muchos casos corresponde a la estructura relativa del castellano. Ejemplo: Yachakuk wamprakunaka killkakunmi. Los jvenes estudiantes (o que estudian) estn escribiendo. Jampikka wasipimi kaynarka. El mdico pas el da en la casa. Chayta purikka uka kuyashkami. La que camina por all es mi amada. Kayman shamuk runaka kanpak yayami. El hombre que viene ac es su pap. 38
Manuel Paza
Voy hasta la casa. Yo voy hasta el mercado de granos. Fuimos hasta Quito.
En caso de que la accin est por realizarse el morfema -kama se coloca inmediatamente despus del verbo. Ejemplo: Mikunakama kaypi kakrinchik. Kankuna mikunkama shuyakrini. Vamos a estar aqu hasta terminar de comer. Voy a esperar hasta que coma usted.
KAMA (actividad)
Indica una cuenta o algo susceptible que puede ser encargado a alguien. Morfema de nombre comn de la actividad. Es la contraccin del KAMA + -YUK, -KAMAYUK sera el que tiene a cargo del cuidado de algn trabajo u objeto. El responsable de la casa. Una especie de administrador. Wasikamak se dice por la economa de la palabra. Ejemplo: Wasikama. Alguien que tiene a cargo una casa. Wasikamayuk. El que tiene a cargo del cuidado de la casa. El responsable de la casa. Una especie de administrador. Wasikama se dice por la contraccin por la economa de la palabra. Kipukama. El que tiene a cargo la cuenta de nudos. KIPU nudo. -KAMA cuenta. KIPUKAMA cuenta de nudos. Kipukamayuk es la persona que tiene a cargo la cuenta de nudos. 39
Manuel Paza
Killkakama secretario. El que tiene a cargo el cuidado de los escritos. -KAMA es para formar sustantivos compuestos. Ejemplo: Papakama papero. Unkushkakama enfermera. Unkushkakamata yachakukmi kani soy estudiante de enfermera.
KAMA + -K
Morfema que indica al encargado de ejecutar la accin de cuidar. Ejemplo: Kipukama la cuenta de nudos. (Sustantivo compuesto). KipukamaK es el cuidador de la cuenta de nudos. Wasi casa. Wasiyuk es el que tiene la casa. Kipukamayuk es el que tiene a cargo la cuenta de nudos. Nota: -KAMA tambin es la raz del verbo kamana. Del verbo kamana cuidar, ordenar. Kamak Cuidador. KAMAK morfema que indica al encargado de ejecutar la accin de cuidar. Ejemplo: Kamana = cuidar o protejer. uka kamani = Yo cuido. uka = pronombre primera persona singular + kamani = verbo conjugado, kama = raiz, -ni terminacin del verbo primera persona singular.
40
Manuel Paza
Ejemplos: como adverbializador: adverbios de modo. Palabra que indica como se hace una accin bien o mal. Sumakta mikukuni. Estoy comiendo muy bien. Estoy comiendo sper bien. Mana allita llamkakuni. No estoy trabajando bien. Allitami shamukuni. Estoy viniendo muy bien. Ejemplo: como caracterizador de la accin (-mente). Sumaktami mikurkani. Payka sumaktami llamkan. Ejemplo: de lugar. Se usa en el lugar donde se hace una accin de movimiento (verbos intransitivos). anta purinchik. Urkuta yallikunchik. Kay anta shamurkanchik. Ejemplo: como especificador. Chuskuta munani Yakuta apamuy Deseo cuatro Traiga agua Caminapor por el camino Estamos pasando por la montaa Venimos por este camino Com bellamente. El trabaja elegantemente.
Ejemplo: como acusativo: Se construye posponiendo al sustantivo, ya sea que est en singular o plural. Ejemplo: Tantata Kanta
Al pan A ti
Ejemplo: como qu (interrogativo). Esto sucede cuando se omite el interrogativo tak. Ejemplo: Imata(tak) ninki. Imanata(tak) ruranki. Qu quieres o qu dices? Qu haces?
Manuel Paza
Kullkita charini tengo plata. Wawata charini tengo hijo o hija. Wasita charini tengo casa. Payka shuk sukak warmitami charin. El tiene una mujer hermosa.
-INTIN (inclusivo)
Morfema que indica una relacin estrecha de vida junto con. Ejemplo: Warmintinmi shamurkani vine junto con la mujer. Tamyantinmi purimuni vengo caminando junto a la lluvia.
-KUNA (plural)
Es aquel morfema que pluraliza. Plural para todos los nombres pronombres y verbos, excepto cuando se repiten otras formas en plural. Ejemplo: Singular plural Allku - perro allkukuna perros. Sisa flor sisakuna flores. Wampra - adolecente wamprakuna adolecentes. Chay wamprakunaka challwatami mikukunkuna. Esos adolecentes estn comiendo pescado. Chay wamprakunaka challwakunatami mikukunkuna. Esos adolecentes estn comiendo pescados. Los nombres que de suyo tienen sentido plural no siempre necesitan de la terminacin -kuna. Ejemplo: Chakita mayllari.
De igual forma sucede cuando el nombre va precedido de un adjetivo numeral. Ejemplo: Chunka yura. Diez rboles. Sin que, por esto, sea incorrecto decir patsak yurakuna. Cien rboles.
Manuel Paza
Morfema auxiliar del verbo kana. Traduccun: ESTAR + GERUNDIO (-ando, -endo). Presente sin el morfema -KU. Expresa las acciones de manera habitual. Ejemplo: uka rimani Kan rimanki Pay riman Yo hablo. T hablas. Ella o l habla.
Presente + el morfema -KU. Expresa la accin que se ejecuta en ese momento. Ejemplo uno: uka rimakuni Kikin rimakunki Pay rimakun Yo estoy hablando. T estas hablando. l esta hablando.
Ejemplo dos: Kikinka ukanchik shimipi rimakunki. ukaka yantawanmi yanuni. ukaka yantawanmi yanukuni. ukanchik shimipi rimakunchik. Wawa misika kayta purikurka. Allimi kakunchik.
T estas hablando en nuestro idioma. Yo cocino con lea. (Habitualmente) Yo estoy cocinando (en este momento) con lea).
Estamos hablando en nuestra lengua. La gata tierna estuvo caminando por aqu. Estamos bien. (En castellano no se puede decir: estamos estando bien). Imatatak kanpa kipa aaka rurakun. Qu est haciendo tu hermana menor? Paykunaka uka wasipimi kawsakunkuna. Ellos estn viviendo en mi casa.
-KUK
El morfema KU + -K demuestra a la persona o al sujeto del que est realiza la accin en ese momento... Ejemplo: Pukllakuk runaka Quitomantami kan la persona que est jugando es de Quito. Chay asikuk warmika sumakmi kan aquella mujer que est riendo es hermosa. Mikukuk kitsaka yachakukmi kan la seorita que est comiendo es estudiante. -PA (cortesa, delicadeza) Expresa delicadeza cortesa, respeto, por favor. Morfema considerativo para expresar como un ruego o favor, o expresarlo con mayor respeto. Ejemplo: Kikinka killkapay. Escribe t, por favor. 43
Manuel Paza
Mushuk warata rantipay. Payka alli yachachipachun. Mikupaylla. Yaykupaylla. Alli kapanki. -PA (genitivo o posesivo)
Compra un pantaln nuevo, por favor. Que l ensee bien, por favor. Por favor, coma no ms. Entra no ms, por favor. Que ests bien, por favor.
Es un morfema que indica pertenencia o posesin haciendo traduccin al castellano, generalmente se traduce como: DE. Este morfema solo se puede unir al sujeto o al nombre. Los pronombres personales ms el morfema -PA se convierten en posesivos: Ejemplo: ukapa Kanpa/ kikinpa Paypa ukanchikpa Kankunapa/ kikinkunapa Paykunapa Mo, ma. Tuyo, tuya, de t. De l, de ella, suyo/a De nosotros. De ustedes. De ellos, de ellas, suyo.
Los pronombres personales ms el morfema PA se convierten en adjetivos posesivos, acompaados de sustantivos. Ejemplo: ukapa shuti. Mi nombre. Kanpa wasi. T casa. Paypa allpa. Tierra de l. ukanchikpa kawsay. Nuestra vida, nuestra cultura. Kankunapa mikuy. La comida de ustedes. Paykunapa kamu. El libro de ellos. Kikinpa mamaka ima shutitak kan. Su madre como se llama? Pipatak kay wasika. De quin es sta casa? Wasipa ukshatami apamuni. Traigo la paja de la casa.
- PAK (benefactivo)
44
Manuel Paza
Este morfema solo puede ir junto al verbo para expresar finalidad o propsito: PARA. Ejemplo: Kikinka takinkapakchu rinki. ukaka mikunkapakmi rini. Pipaktak kay kamuka kan. Pipakmantak rikunki. Imapaktak kayka alli. Chay kamuka ukapakmi kan. ukapa ayllupakmanmi rikuni. Imapaktak shamunki. T vas a hacer msica? Yo voy para comer. Para quin es este libro? Para dnde quin estas yendo? Para qu es bueno esto? Ese libro es para m. Estoy yendo para donde mi familia? Para qu vienes?
Manuel Paza
Es el sustantivizador cuando se agrega a la raz del verbo y tambin se forman los nombres abstractos. Para que no haya confusin entre el sustantivo y el imperativo del singular es necesario utilizar los diptongos para los sustantivos. Cuando se emplea junto al verbo tambin indica orden y equivale al imperativo castellano. Ejemplo: Samay El descanso, el descansar en el sentido del verbo sustantivado samay (kan) sujeto. Llamkayka sinchimi kan. El trabajo est duro. Unkuyka llakimi kan. La enfermedad es mala. ukapa kuyayka kanpakmi kan. Mi amor es tuyo.
Samapay = sama raz del verbo samana, -pa cortesa por favor, y imperativo (orden) sujeto.
Manuel Paza
Es el morfema con la cul se da una orden o mejor dicho se hace una invitacin a todas las personas de la primera persona del plural, (enfatiza a todos del grupo, si es que estuvieran). Ejemplo: Mikushunchik. Rimashunchik. Yachashunchik. Comamos todos. Hablemos o conversemos todos. Estudiemos todos.
-RAK (continuativo)
Morfema que indica algo que todava no est hecho o realizado, tambin indica lo primero que se debe hacer. Ejemplo: Manarak rurarkachu todava no hiso. Manarak mikurkanichu a un no com. ukamanrak karaway deme a m primero. Wawamanrak kupay dele al ao primero.
-PURA (conjuntivo)
Morfema que indica la relacin de la misma clase. Para expresar unin y clasificacin de la misma especie, del mismo gnero, se forma aadiendo la partcula -pura. Toma el significado de entre. Ejemplo: Wawapura entre nios. Wawakunapura entre los nios. Yana sarapuratalla tantachiway. Por favor, jntese solo el maz negro. Ayllupurallami kawsanchik. Vivimos entre la familia, no ms.
-CHI (CAUSATIVO)
Morfema que indica, que el sujeto hace que otro/a persona realice o reciba la accin expresada por el verbo. Se agrega a la raz verbal, se puede traducir como: hacer, hacer algo. Hacer una accin por otra persona. El primer sujeto hace la accin o hace que otra persona realice o reciba la accin expresada por el verbo, en el castellano sera hacer hacer. Ejemplos: 47
Manuel Paza
Sawarina casar Sawarichina - hacer casar. Pukllana jugar Pukllachina - hacer jugar. ukaka yachachinimi . (Yo hago de saber). Yo enseo. uka mamaman, uka churanata takshachini. A mi mama, hago lavar mi ropa. Machana emborrachar Machachina hacer emborrachar. Machachichina hacer (yo), hacer (t) emborrachar (l). Al ir unida a varios sustantivos o adjetivos esta partcula da origen a un nuevo verbo. Ejemplos: Alli - Bien (adjetivo) Allichina - Hacer bien. Componer, arreglar. Si agrego ms morfema chi cumple la de regla de hacer hacer, Allichichina. Hacer componer, hacer arreglar. Algunos verbos tambin toman otros significados particulares, al agregar el morfema chi. Ejemplos: Apana - llevar apachina - hacer cargar Ashnana - oler, apestar ashnachina - hacer oler, apestar Wakllina - daar wakllichina - hacer dao. Nanana - doler nanachina - hacer doler Wauna - morir wauchina - matar, asesinar. Jamina - coger japichina - encender, prender. Maana - pedir maachina - prestar. Killkana - escribir killkachina - hacer escribir o inscribir Rikuna - ver rikuchina - mostrar o hacer ver. Llukshina - salir llukshichina - sacar.
Manuel Paza
Kullkisapa.
Adinerado.
Estas palabras se emplean tambin como adjetivos para expresar ciertas cualidades de las partes del cuerpo y las capacidades intelectivas. Ejemplo: Shimisapa runa - un hombre indiscreto. Umasapa - cabezudo, cabezn. Yuyaysapa inteligente.
-RUKU (valorativo)
Ejemplo: Payka warmirukumi kan ella es mujerona. Payka shuk wasirukutami charin ella tiene un caseron.
En los verbos conjugados los correspondientes a los pronombres reflexivos son: SINGULAR: me, se, te. uka akcharini Kan akcharinki Kikin akcharinki Pay akcharin PLURAL: nos, os, se. ukanchik akcharinchik nosotros nos peinamos 49 yo me peino t te peinas usted se peina el / ella se peina
Manuel Paza
Cuando el morfema verbal RI es aadido a la raz verbal, indica que la accin es desarrollada para, hacia, sobre, en o por el mismo sujeto: se. Ejemplo: akcharina Churarina peinese vestirse aspirina mayllarina rrascarse lavarse.
El morfema RI tambin sirve para formar nuevos verbos sin necesidad de considerar el significado original. Ejemplo: Kachana enviar, mandar Apana llevar, portar Manchana temer Katina seguir, perseguir, continuar Llakina querer sentimentalmente KachaRIna soltar ApaRIna cargar en la espalda ManchaRIna asustarse KatiRIna apegarse, acercarse LlakiRIna resentirse.
Expresa la idea de gerundio en los aspectos: temporal y modal. Ejemplo: Kawashpami urkuman rikurkani Chashna rikushpa Intiwan tuparkani Allpata rantishpachu kawsakunki Estuve yendo cantando al monte. Estando yendo as me encontr con Inti. Estas viviendo comprando el terreno.
Con el morfema shapa podemos oraciones subordinadas. Su uso se restringe a oraciones en las cuales el verbo principal y el verbo de la oracin secundaria son ejecutados por el mismo sujeto. 50
Manuel Paza
Para construir oraciones que condicionen la siguiente accin a realizarse. Ejemplo: uka wasiman chayashpami yanusha Yo, cuando llegue a la casa cocinar. Yachachishpa ashtawan yachasha si enseo aprendo ms. ullkita charishpaka sumak allkuta rantini compro un hermoso perro porque tengo plata. Kikin shamushpa yachachiwanki cuando vengas ensear me. Yachanawasiman chayashpami yachachisha cuando llegue a la escuela lo ensear. Pay shamushpami llamkay kallarirka al llegar el empezar a trabajar.
NKAPAK (propositivo)
Indica finalidad o propsito. Ejemplo: Mikunkapakmi shamuni vengo para comer. 51
Manuel Paza
Tantata rantinkapakmi kullkita apamuni traigo dinero para comprar pan. Payta rikunkapakchu shamunki Vienes para ver a ella?
-MU (Sislocativo)
Subsiguiente, (venir despus de) Indica que el actor realiza lo que en espaol se expresa mediante dos acciones. Indica que la persona realiza la accin del verbo en dos puntos. Ir y venir de hacer haciendo la accin, venir despus de, ir y volver. Ejemplo: Yanumuni (vengo despues de haber cocinado, de cocinar). Upyachimuni (vengo despues de hacer tomar agua, de tomar). ami ukapa kuyashkata rikumuni ya vengo viendo a m amada. Tantata rantimukriy anda regresa comprando pan.
-NAYA (desiderativo)
Forfema que indica tener ganas de, tener deseo de, dar deseo de. Ejemplos: ukataka ami kallpanayan - A mi, ya me da ganas de correr. Payka yakunayachinmi - El tiene sed. El tiene ganas de agua.
-NAKU (reciproco)
Morfema que indica reciprocidad. Ejemplo: Yayantin churintinmi rimanakun se conversan entre el padre y el hijo. Aylluntinmi llakinakun se quieren mutuamente la familia. Shuwapurami makanakun se pelean entre los ladrones. -KRI (incoactivo o ingresivo) Morfema que indica la accin inmediata que se debe hacer, ir hacer algo. Voy a, ir a. Ejemplo: ukaka mikukrinimi yo voy ha comer. Payka llamkanamanmi rikrin ella va ha ir a trabajar. Rantikriy anda a comprar.
Manuel Paza
53
Manuel Paza
U N
Shukniki kamu mdulo uno
Shukniki ruray
Yanapak: Manuel Paza
I D A D
1
54
Manuel Paza
Napaykuna - saludos
En esta leccin veremos los saludos en kichwa.
Imanalla!!
Allilla!!
55
Manuel Paza
PNGALE ATENCIN!!!
Todas estas formas de saludos son de los pueblos andinos; se utilizan de acuerdo al tiempo y por la confianza que se tiene en la persona:
Tapuykuna - Preguntas:
Imanalla Imanallatak kanki Imanallatak Kashkanki Imanallatak kankichik Imanallatak kashkankichik Saludo con cortesa de los pueblos andinos. Buenas tardes, buenos das Cmo est? Que tal! Hola. Cmo ests t? Cmo ests t? Cmo has estado t? Cmo estn ustedes? Cmo han estado ustedes?
Kawsankichu Cmo ests? Ests bien? Me da gusto que ests bien! Saludo de los pueblos andinos. Es una pregunta y saludo de cortesa, de amistad y confianza. Kawsakunkichu Kaynakunkichu Pakarishkankichu Pakarikunkichu Shamupashun Estas viviendo?! Cmo ests? Ests bien? Me da gusto que ests bien! Ests pasando el da? Quetal has amanecido? Ests amaneciendo?!
Hay alguien en casa? Puedo venir? Puedo entrar? Shamupashun, kaynakunkichu. Ests pasando el da? Puedo venir, puedo pasar? Kaynashkankichu Has pasado el da?!
56
Manuel Paza
PNGALE ATENCIN..!!!
Estos saludos son una traduccin literal del castellano y funcionan igual que los saludos en castellano.
Kutichikuna - respuestas
Allilla Alli May alli May sumak Shina shinalla Mana alli Unkushkami kani Shamupaylla Yaykupay Kaynakunimi Pakarikunimi Shamupaylla Bien no ms. Bien. Muy bien. Sper bien. Excelente! Ms o menos, as as no ms. Mal No bien. Estoy enfermo. Por favor, venga noms. Por favor, pase, entre. Estoy pasando el da. Estoy amaneciendo. Ven no mas.
Rakinakuna - despedidas
Chishikama Ashtakama Khipakama Kayshuk punllakama Kayakama Kaya punllakama Shuktak punllakama Minchakama EJEMPLOS: Ejemplo 1 Hasta la tarde. Hasta luego. Hasta despus, hasta luego. Hasta pasado maana. Hasta maana. Hasta maana; hasta el da de maana. Hasta otro da. Adis! Hasta pronto. (Pasado maana).
Tapuykuna preguntas
Imanalla
Kutichikuna - respuestas
Allilla 57
Manuel Paza
Ari, kaynakunimi. Ari, pakarikunimi. 1. Ari, kawsakunimi. 2. Ari, kawsakunirakmi. 3. Ari, kawsapakunimi. Yallipaylla mamaku. Yallipaylla. Shamupaylla.
Tapuykuna preguntas
Shamupashun Imanalla Kawsakunkichu Uri tukuy Alli chishi Alli puncha Kayakama
Kutichikuna - respuestas
Shamupaylla. Allilla. Shina shinalla. Ari, kawsakunimi. Yupaychani. Alli chishi. Alli puncha. Kayakama.
58
Manuel Paza
Manuel Paza
Imatak Imashinatak Imashinatak Imatak kayka Imatak chayka Imapaktak Maymantatak Maymantak Maykantak Maykantatak Maykanpaktak Maykanpitak Maykanshinatak Maykanmantatak Jaykamantatak Jaykakamatak Mashnakunatak Maykanpitak Pitatak Imawantak Imaraykutak Maytatak Maypaktak Maypillatak Mayshinatak Ejemplos 2
Qu es? Cmo, de qu forma? Cmo est? De que forma es? Qu es esto? Qu es eso? Para qu? De dnde? A dnde? Cul? A cual de ellos, esos? Para quin de ellos? En cul de ellos? Cmo cul de ellos? Por cul de ellos? Desde cundo? Hasta cundo? Cuntos? En cul de ellos? A quin? Con qu? Con qu finalidad, con qu propsito? Por donde? Para cual parte es? En donde no mas? Como cual cosa? (objetos o cosas).
Manuel Paza
Piwantak pakarirkanki Ima shinatak nina kan Imatak kanki Imanallatak kanki Imashinatak kanki Imanallatak Juan -ka Pitatak yuyakunki Imamantatak rinki Imamantak rinki Imaraykutak shamunki Maytatak risha Maypaktak kan Maypillatak churasha Mayshinatak kan Maykanmantatak waurka
Con quin amaneciste? Cmo se dice? Cmo se debe decir? Qu eres? Cmo ests t? (estado de nimo y salud). Cmo eres t? (forma de ser de la persona, actitudes y tambin la parte fsica). Cmo est Juan? En quin estas pensando? Por qu te vas? A que te vas? Con qu finalidad, con qu propsito vienes? Por donde me voy? Por donde ir? Para cul parte es? En donde no mas pongo? Cmo cual cosa es? Por quin de ellos muri? Por cual de ellos muri?
61
Manuel Paza
62
Manuel Paza
Dilogo 2
63
Manuel Paza
Imanalla!
Kutichikuna Respuestas Allilla. Kawsanimi. Ari, kawsakunimi. Ari, kaynakunimi. Ari, pakarikunimi Yallipaylla. Shamupaylla. 64
!!
Manuel Paza
Napashun / saludemos Shina Ejemplo Kuri: Kawsankichu. Kuri: Imanalla. Kuri: Kaynakunkichu. Kuri: Shamupashun. Urpi: Kawsanimi. Urpi: Allilla. Urpi: Kaynakunimi. Urpi: Shamupaylla.
respuesta
!!
Rimashun / hablemos
KIKIN RIKSIRI / PRESENTACIN INDIVIDUAL. Tantanakuy kallaripi / En el inicio de la reunin. Pitak kanki / Quin eres?
Killa: Mashi, pitak kanki. Inti: Imanalla mashi. Killa: Allilla. Inti: ukaka Intimi kani. Yachakukmi kani. Quitomantami kani. Kikinka, maymantatak kanki. Killa: ukaka Kultamantami kani. Maypitak kawsanki. Inti: La Florestapimi kawsani. Sapallachu kanki. 65
Manuel Paza
Killa: Ari, ukaka sapallami kani. Kikinka. Inti : ukaka sawarishkami kani. Killa: Ah, may sumak. Kayakama, rinillami. Kutichishun / respondamos 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Imanalla. Pitak kanki. Imatak kanki. Maymantatak kanki. Maypitak Kawsanki. Ima shutitak kanki. Sapallachu kanki. Imanallatak kanki. Mashna watatatak charinki. Yupaychani. _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ Tapushun / preguntemos 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. ______________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________ Kaynakunimi. ukaka Pablomi kani. Chimborazo markamantami kani. San Juanpimi kawsani. Ishkay chunka shuk watatami charini. Sawarishkami kani. ukaka hampikmi kani. ukaka shina shinallami kani. La Tolapimi kawsani. Sapallami kani. Rimashun / Hablemos Ishkay runapura rimanakuy / conversacin entre dos personas Presentarse e identificar nombre, procedencia y lugar de residencia. Urku: Alli chishi, mashi. Pacha: Alli chishi, mashi. Urku: Ima shutitak kanki. Pacha: ukaka Pachami kani. Kikinka. Urku: ukaka Urkumi kani. Pacha: Maymantatak kanki. Urku: Quitomantami kani. Kikinka. Pacha: ukaka Chimborazo markamantami kani. 66
Manuel Paza
Urku: Maypitak kawsanki. Pacha: La Florestapimi kawsani. Kikinka. Urku: ukaka San Juanpimi kawsani. Pacha: Imanallatak kanki. Urku: Allillami kani. Kikinka. Pacha: ukaka may sumakmi kani. Pacha: Kayakama mashi Urku, rinillami. Urku: Kayakama, kayakama. Yupaychani. Presentarse e identificar ocupacin, edad y estado civil. Nina: Alli tuta, mashi. Rasu: Alli tuta, mashi. Nina: Kikinka pitak kanki. Rasu: ukaka Rasumi kani. Kikinka. Nina: ukaka Ninami kani. Rasu: Imatak kanki. Nina: Yachachikmi kani. Kikinka. Rasu: ukaka tushukmi kani. Rasu: Maymantatak kanki. Nina: Cotopaxi markamantami kani. Kikinka. Rasu: ukaka Guayaquilmantami kani. Nina: Mashna watatatak charinki. Rasu: Ishkay chunka pichka watatami charini. Kikinka mashi. Nina: ukaka chunka iskun watatami charini. Nina: Kikinka sapallachu kanki. Rasu: Ari, ukaka sapallami kani. Kikinka. Nina: ukapish sapallami kani. Rasu: May sumak. Shuk khuyashkata mashkanami kanchik. Nina: Shinami kan. Minchakama mashi Rasu. Rasu: Minchakama. Yupaychani.
Paktachishun / completemos Mushuk shimikunata churapay: Chishi, puncha, tutamanta, allilla, tuta, shinashinalla, may sumak, Kashapampa, yachakuk, yachachik, killkak, takik, tushuk, marka, kiti, uchillallakta.
67
Manuel Paza
Sara: Alli___________________. Miguel: Alli tuta, mashi. Sara: Kikinka imanallatak kanki. Miguel: _________________________________. Kikinka. Sara: ukapish ___________________________. Miguel: Kikinka maymantak___________________. Sara: Chimborazo ________________________. Kikinka. Miguel: ukaka ________________________________. Sara: Maypitak __________________. Miguel: ukaka _____________________ kawsani. Kikinka. Sara: ukaka La Floresta_______________________. Kikinka imatak _______________. Miguel: Tushukmi ___________. Kikinka. Sara: ukaka _________________kani. Kikinka mashna _________________ charinki. Miguel: ukaka ishkay chunka ______________________________. Kikinka. Sara: ukapish _________________________________________charini. Miguel: Kayakama, ____________. Sara: __________________,mashi. Yupaychani. Tapushun / preguntemos 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ Allilla, Yupaychani. ukaka Jorgemi kani. Payka Rosami kan. Kikinka Pedromi kanki. ukaka Quitomantami kani. Payka Chimborazomantami kan. Kikinka San Juanpimi kawsanki. Payka ishkay chunka watatami charin. ukaka sapallami kani. Payka yachakukmi kan. ukaka shina shinallami kani. Paypish Quitomantami kan. Rosaka Conocotopimi kawsan.
Kimsa runakunapura rimanakuy /conversacin entre tres personas Presentarse e identificar ocupaciones y procedencias. Luis: Alli puncha. ukaka Luismi kani. Coltamantami kani. Martha: Alli puncha, mashi. ukaka Marthami kani. Quitomantami kani. Luis: Imanallatak kanki. Martha: ukaka allillami kani. Kikinka. Luis: ukaka shina shinallami kani. Martha: Pitak payka. 68
Manuel Paza
Luis: Payka Josmi kan. Llano Chicomantami kan, payka La Tolapimi kawsan. Jos: Ari, ukaka Josmi kani. Llano Chicomantami kani, La Tola-pimi kawsani. Martha: Imatak kanki, Jos. Jos: ukaka kichwa shimita yachakukmi kani. Jos: Mashna watatatak charinki. Martha: Ishkay chunka shuk watatami charini. Kikinka mashi. Jos: ukaka chusku chunka ishkay watatami charini. Martha: Kikinka sawarishkachu kanki. Luis: Ari, ukaka sawarishkami kani. Kikinka. Martha: ukaka sapallami kani. Mashi Joska. Luis: Paypash sapallami kan. Martha: Awaki punchakama. Yupaychani. Yuyarishun / pensemos Shuk uchilla rimanakuyta killkapashun / Escribamos un pequeo dilogo. _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ awirishun / leamos INTI, NINA, JOS Joska Pichincha markamantami kan. Joska yachachikmi, yachakukpishmi, hampina yachakukmi. Payka sapallami, payka Panecillopimi kawsan, payka allillami kan. Ninaka pushakmi kan, paypish Pichincha markamantami. Payka kuytsami kan, payka kichwa shimita yachakukmi kan. Kunanka, Ninaka unkushkami kan. Payka ishkay chunka shuk watatami charin. Kutin, ukaka Intimi kani, ukaka Chimborazo markamantami kani, ukaka tushuk, takikpishmi kani. Shimikamcha / Vocabulario kuytsa pushak khutin marka ____________________ ____________________ ____________________ ____________________ hampik tushuk tullpuk kunan takik ____________________ ____________________ ____________________ ____________________ ____________________
69
Manuel Paza
Killkakatishkamanta kutichishun / respondamos de la lectura 1. Joska maymantatak. _____________________________________________________ 2. Joska imanallatak. ______________________________________________________ 3. Payka imatak. ___________________________________________________________ 4. Imatak Ninaka. __________________________________________________________ 5. Payka maymantatak. ______________________________________________________ 6. Ninaka imanallatak. _______________________________________________________ 7. Imatak Intika. __________________________________________________________ 8. Maymantatak Intika.______________________________________________________ 9. Pitak kuytsa kan. ________________________________________________________ 10. Maymantatak payka. ____________________________________________________ 11. Joska maypitak kawsan. ___________________________________________________ 12. Ninaka mashna watatatak charin. ____________________________________________ 13. Kutin, ukaka imatak kani. _______________________________________________
Yuyarishun / observemos
Napaykuna: Imanalla, kawsankichu, wasiyuk, kaynakunkichu, pakarikinkichu, alli puncha, alli chishi, alli tuta, alli tutamanta. Pi kashkata nina: Pitak kanki. Ima shutitak kanki. ukaka Linami kani. Lina shutimi kani. uka shutika Linami kan. Maymanta kashkata nina: ukaka Riobambamantami kani. Kikinka Cocotocmantami kanki. Payka Guamotemantami kan. Rosaka Quitomantami kan. Maypi kawsashkata nina: ukaka La Florestapimi kawsani. Kikinka Llano Chicopimi kawsanki. Payka San Juanpimi kawsan. Ima kashkata nina: ukaka wasichikmi kani. Payka jampikmi kan. Kikinka yachakukmi kanki. Fidelka yachachikmi kan.
70
Manuel Paza
Mashna wata charishkata nina: ukaka ishkay chunka watatami charini. Payka chunka shuk watatami charin. Kikinka chunka pichka watatami charinki. Ninaka ishkay chunka kanchis watatami charin. Sawarishkata mana sawarishkata nina: ukaka sapallami kani. Payka sawarishkami kan. Kikinka kusayukmi kanki. Carloska warmiyukmi kan. Allilla kashkata nina: ukaka allillami kani. Kanka shina shinallami kanki. Payka may sumakmi kan. Joska unkushkami kan. Imachik shimikukuna tukuriy: uka Kan Kikin Payka .....
-ni ukaka Fidelmi kani. -nki Kanka yachakukmi kanki. -nki Kikinka jampikmi kanki. Yachachikka sapallami kan.
Shimikukuna: -ka -mi -pish o pash -manta -pi -k -lla -kama -tak
Shina: Kikinka yachakukmi kanki. Payka Intimi kan. ukapish allillami kani. Kikinka Quito-mantami kanki. Payka Panecillo-pimi kawsan. ukaka killkakmi kani. Payka allillami kan. Kayakama. Ima shutitak kanki.
-TAK Va junto o despus de las palabras interrogativas: PI; IMA; MAY; MAYKAN; MASHNA; JAYKA. Pi Ima May Maykan Mashna Jayka Quin? Qu? Dnde? Cul? Cunto, cuntos/as? Cundo?
71
Manuel Paza
Akllashun / escojamos ukaka yachakukmi ka___________. Kikinka Quitomantami ka_________. Rosaka maymantatak ka________. Kikinka imanallatak ka___________. Carloska Unkushkami ka_______. Amaru____ yachachikmi kan. ukaka alli____mi kani. Pi_____ kanki. Pitak chay runa____. Rosaka Cotopaxi__________mi. Kanka yachaku____mi kanki. May________tak kanki. May_____tak kawsa______. ukaka wasi____ Kaya_______ rikuni. Payka yaya______ llamkan. (n, mi, ni) (ni, nki, n) (nki, n, ni) (n, ni, nki) (nki, n, ni) (tak, mi, ka) (pash, lla, tak) (tak, pi, manta) (mi, tak, ka) (manta, ka, lla) (ka, tak, k) (pash, manta, lla) (nki, tak, pi, kuna) (pash, ta, mi) (mi, ka, wan) (pi, man, kama)
Shimikancha / vocabulario a i u ch h k l ll m n p 72
Manuel Paza
Hawa shimikunawan kay shutillikunawan uchilla yuyaykunata killkapay / realizar pequeas ideas con las palabras del vocabulario y con estos adjetivos. Shutilli shimikuna Jatun, uchilla, malta, wawka, mushuk, yana, killu, suni, sumak, puka, chiri, kunuk, ruku, paya, chuya, llashak, kutsi, mapa, irki, wira, zala. __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________
73
Manuel Paza
U N
Shukniki kamu mdulo uno
Ishkayniki ruray
Yanapak: Manuel Paza
I D A D
2
74
Manuel Paza
-CHU.- morfema o partcula de interrogacin que sirve para hacer preguntas cerradas. -CHU morfema interrogativo para hacer preguntas, que requiere de una contestacin con ARI (si), MANA (no) o MANA YACHANICHU (no se).
Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa Tantatachu mikukunki. Estas comiendo pan? Chiri yakuta charinkichu. Tienes agua fra? Yakuka chirichu. El agua es fra? Quitopichu kawsanki. Vives en Quito? Ayllukunata charinkichu. Tienes familia? Wasita charinkichu. Tienes casa? Ima pachatak. Tienes hora? Qu hora es? Kaynakunkichu. Estas pasando el da? Kuyashkata charinkichu. Tienes enamorada /o? KUTICHIKUNA - RESPUESTAS: FORMAS DE RESPONDER: Nina: 1.- Ari, payka Jos-mi kan. Si el es Jos.
Manuel Paza
Mana, payka Joschu kan. El no es Jos. Mana, payka mana Joschu kan. No, el no es Jos. Mana, payka Joschu kan. Payka Carlosmi kan. El no es Jos. El es Carlos. Mana, mana payka Carlosmi kan. Mana. Payka Carlosmi kan. No. El es Carlos. Inti: 2.- Ari, Intimi kani. Si, soy Inti. Mana, Intichu kani. No, soy Inti. Mana, mana Intichu kani. No, no soy Inti. Mana, mana Intichu kani. Pedromi kani. No, no soy Inti. Mana. Pedromi kani. No. Soy Pedro. Nina: 3.- Ari, payka Intimi kan. Si, el es Inti. Mana, payka Intichu kan. El no es Inti. Mana, payka Intichu. El no es Inti. Mana, payka mana Intichu. Payka Fidelmi kan. El no es Inti. El es Fidel. Mana. Payka Fidelmi. No. El es Fidel. 4.- Ari, Quitomantami kani. Si, soy de Quito. Mana. Riobambamantami kani. No. soy de Riobamba. 5.- Mana. Chay warmika Rosami kan. No. Esa mujer es Rosa. 6.- Ari, kayshuk karika Juanchumi kan. Si, el otro hombre es Juan. 7.- Mana. Takshakunimi. No. Estoy lavando. 8.- Ari, llamkakunimi. Si, estoy trabajando. 76
Manuel Paza
9.- Mana, mana puka sisata charinichu, yurak sisallatami charini. No, no tengo flor roja, solo tengo flor blanca. 10.- Mana, shuk puka sisata charinichu, ishkay killu sisallatami charini. No, tengo una flor roja, tengo solo dos flores amarillas. 11.- Ari, wiksata nanachinimi. Si, me duele el estmago. 12.- Mana, mana tantatachu mikukuni. Saratallami mikukuni. No, no estoy comiendo pan. Solamente estoy comiendo maz. 13.- Ari, chiri yakuta charinimi. Si, tengo agua fra. 14.- Mana. Kunuk yakullatami charini. No, solo tengo agua caliente. 15.- Mana, Quitopichu kawsani. Ambatopimi kawsani. No, vivo en Quito. Vivo en Ambato. 16.- Mana, aylluta charinichu. Sapallami kani. No, tengo familia. Soy solo. 17.- Ari, wasita charinimi. Si, tengo casa. 18.- Mana, mana pachata charinichu. Kishpichiwanki. No, no tengo la hora. Disculpar. 19.- Ari, kaynakunimi. Si, estoy pasando el da. 20.- Mana, kuyashkata charinichu, sawarishkami kani.No, tengo enamorada. Soy casado.
77
Manuel Paza
!!
Dilogo 1
Yachay kallariypi
Rimashun / hablemos
78
Manuel Paza
Amaru: Imanalla mashikuna. Tua: Allilla. Yupaychani. Killa: Imanalla mashi. Kawsakunkichu. Amaru: Allilla. Ari, kawsakunimi. Kikinka. Killa: ukapish allilla kawsakunimi. Amaru: achu kaypi tukuykuna kankichik. Tua: Mana, Rosapish, Jospish mana rikurinkunachu. Amaru: Kikinka Tuachu kanki. Imbabura markamantachu kanki. Tua: Ari, ukaka Tuami kani, shinapish mana Imbabura markamantachu kani; Chimborazo markamantami kani. Amaru: Kikinka yachachikchu kanki. Kay Quito hatun llaktapichu kawsanki. Killa: Ari, ukaka yachachikmi kani. La Florestapimi kawsani. Amaru: Sapallachu kanki. Killa: Ari, ukaka sapallami kani. Kikinka. Amaru: ukaka sawarishkami kani. Killa: Ah, may sumak. Kutin, Tua mashika kuytsami kan. Payka Central Hatun Yachana Wasipi yachakukmi kan. Tua: ukanchikka hampina yachakukmi kanchik. Kichwa shimitapishmi yachakuk kanchik.
Kutichishun / respondamos 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Imanalla. Pitak kanki. Sawarishkachu kanki. Colta-mantachu kankichik. Maypitak kawsanki. Intichu kanki. Kusayukchu kanki. Paykunaka allillachu. 23 watatachu charinki. Payka Quitomantachu. _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________
Tapushun / preguntemos 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ Pakarikunimi. Mana. ukaka Intimi kani. Chimborazo markamantami kanchik Ari, San Juanpimi kawsan. Ishkay chunka kimsa watatami charini. Sawarishkami kan. Paykunaka hampikkunami kankuna. 79
Manuel Paza
Dilogo 2
Carlos: Pakarishkankichu, tayta. Amaru: Ari, pakarishkanimi. Kikinka. Carlos: ukapish. Amaru: Kikinka hampikchu kanki. Carlos: Mana. ukaka Wasichikmi kani. Amaru: Kutin, ukaka willakmi kani. Carlos: Mashi Waytaka imatak kanki. Wayta: ukaka wawakamakmi kani. Amaru: Maypitak kawsankichik. Wayta: ukaka San Juanpimi kawsani. Waytaka El Condadopimi kawsan. Kikinka. Amaru : ukaka Colta llaktapimi kawsani. Kikinkunaka sapallachu kankichik. Wayta: ukaka kusata charinimi. Mashi Carlosmi sapalla kan. Carlos: Ari, ukaka sapallami kani. Chaymanta kushillami kani. Amaru: Jakuchik, jakuchik a kipayakunchikmi.
Paktachishun / completemos Mushuk shimikunata churapay: Riksishkakuna, pushak, takik, wawakamak, wasichina, mashi
Minka punchapi Carlos: Pakarishkankichu, ________________. Amaru: Ari, _________________. Kikinka. Carlos: ukapish _________________________. Amaru: Kikinka jampik________ ka_________. Carlos: Mana. ukaka _________________ kani. Amaru: Kutin, ______________ willakmi kani. Carlos: Mashi Waytaka ________________ kanki. Wayta: ukaka wawa_____________mi kani. Amaru: Maypitak kawsa___________________. 80
Manuel Paza
Wayta: ukaka San Juan_____mi kawsani. Waytaka El Condadopimi kawsa____. Kikinka. Amaru: ukaka Colta llakta______mi kawsani. Kikinkunaka sapa__________ kankichik. Wayta: ukaka kusa_____ charinimi. Mashi Carlosmi sapalla ka____. Carlos: Ari, ukaka sapallami kani. Chaymanta kushillami ka_____. Amaru: Jakuchik, hakuchik a kipayakunchikmi.
Riksishkakunapura
Dilogo 3
Akapana: Imanalla mashikuna. Tamia: Allilla mashi Akapana. Kuillur: ukaka shina shinallami kani. Kutin, mashi Rasuka unkushkami kan. Tamia mashika kushillami kan. Rasu: Ari, ukaka unkushkami kani. Kikinkunaka maymantatak kankichik. Akapana: ukanchikka Guamotemantami kanchik. Kutin, Kuillur kuytsaka Tungurahua markamantami kan. Kikinka maymantatak kanki. Rasu: ukaka Quitomantami kani. La Florestapimi kawsani. Yachakukmi kani. Kikinkunaka maypitak kawsankichik. Kuillur: ukanchikka Otavalo llaktapimi kawsanchik. Mashi Akapanaka Rumipampapimi kawsan. Kikinka mashna watatatak charinki. Rasu: ukaka ishkay chunka pichka watatami charini. Sawarishkami kani. Mana, sapallachu kani. Kutin, kikinkunaka mashna watatatak charinkichik. Tamia: ukaka chunka pusak watatami charini. Tayta Akapanaka ishkay chunaka chusku watatami charin. Kutin, mashi Kuillurka chunka iskun watatami charin. Chay wamprakunaka maymantatak kankuna. Akapana: Chay wamprakunaka Zumpawa ayllu llaktamantami kankuna. Paykunaka yachakukkunami kankuna, Central yachana wasipimi yachakunkuna. Panecillopimi kawsankuna. Tamia: Paykunaka manachu kikinpa riksishkakuna. Akapana: Mana, ukapa riksishkakunachu; mashi Kuillurpa riksishkakunami kankuna. Kuyllur: Ari, ukapa riksishkakunami kankuna.
Tapushun / preguntemos 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ ukanchikka allillami kanchik. Chay kuytsaka Sarami kan. Payka wawakamakmi kan. Chay sisaka pukami kan. Ari, ukaka Quitomantami kani. Payka Chimborazopimi kawswan. Kikinkunaka chay urkupimi kawsankichik. Paykunaka yachakukkunami kankuna. Mana. ukaka sapallami kani. 81
Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa 10. 11. 12. 13. 14. _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________
Manuel Paza
ukanchikka shaykushkami kanchik. Mana. ukaka 32 watatami charini. Paypish Quitomantami kan. Mana, chay sisaka pukami kan. Kay kamumi jatun kan.
Rurashun / construyamos Mushuk shimikunata churashun. Wawakamak, unkushkakamak, shaykushka, unkushka, riksishka, wasikamak, wasichik, mashi. Kunanka llamkay kallariypi. Inti: _________ puncha, __________. Urku: __________ ___________. Imanallatak kanki, mashi ____________. Sumak: ukaka ______________ ____________. Kikinka Urku_____ kanki. Urku: _______, ukaka ___________ka____. Payka pi_______ kan. Sumak: Payka Intimi _______. Inti: Ari, ____________ _____________ kani. Kikinka Chimborazo marka________ ______ kan_____. Sumak: Mana. ___________ ___________ marka_______mi kani. Kikinka unkushka______ chu kan_____. Inti: Mana, ukaka ________________kamakchu kani, ukaka _______________mi kani. Sumak: Kutin, kikinka wasichikchu ka______. Urku: Mana. ukaka wasi_________mi ka______. Sumakka unkushka ______ kanki. Sumak: Mana. ukaka shaykushka______ ka____. Kikinkunaka mana____ shaykushka ka_____________. Inti: Ari, ukaka shaykushkami ka______, kutin, Urkuka alli____ kan. Payka uka riksishkami ka_____. Killkashun / escribamos Shuk uchilla rimanakuyta chu shimikuwan killkapashun / Escribamos un pequeo dilogo con el morfema -chu. __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________
82
Manuel Paza
Kutichishun / respondamos 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. ukaka kaymantami kani. Paykunaka. _____________________________________________________________________ Kikinkunaka imatak kankichik. ______________________________________________ Maymantatak yachachikkunaka kankuna. _____________________________________________________________________ Ima shutitak kankichik. __________________________________________________ Paykunaka allillachu kankuna. ______________________________________________ Kankunaka yachachikkunachu kankichik. ______________________________________ Kikinkunaka runakunami kankichik, nachu. _____________________________________________________________________ Paykunaka, manachu wasikamakkuna kankuna. _____________________________________________________________________
Killkakatishun / Leamos Amaru taytapish Nina mamapish Amaru taytaka yachachikpish jampik runapishmi kan; kutin, Nina mamaka wawakamakpish,takshak warmipishmi kan. Payka mana yachachikchu.. Amaru taytaka sawarishkami kan, payka mana sapallachu. Shinallatak, Colta llaktamantami kan, payka mana Rumipampamantachu. Kutin, Nina mamaka Kashapampamantami kan. Kashapampaka kunuk llaktami kan. Kutin, Colta llaktaka chiri llaktami kan. Nina mamaka unkushkami kan, chaymanta mana kushillachu, payka llakillami kan. Kutin, Inti taytaka allillapish, kushillapishmi kan. Payka mana llakillachu. Mushuk shimikuna / Vocabulario Mama ____________________________ Tayta ____________________________ Unkushka _________________________ Takshak warmi _____________________ Chiri _____________________________
chaymanta ___________________________ llakilla ______________________________ kushilla _____________________________ kunuk _______________________________ llakta _______________________________
Killka katishkamanta kay tapuykunata kutichipay 1. Amaru taytaka imatak kan. _______________________________________________ 83
Manuel Paza
Nina mamaka yachachikchu. ________________________________________________ Amaru taytaka Coltamantachu. _________________________________________ Nina mamaka maymantatak. _____________________________________________ Ninaka unkushkachu. ___________________________________________________ Nina mamaka llakillachu kushillachu. _____________________________________________________________________ Amaruka taytaka yachakukchu wasikamakchu kan. _____________________________________________________________________ Nina mamaka imatak kan. __________________________________________________ Amaru taytaka Zulamantachu, Coltamantachu. _____________________________________________________________________ 12. Colta llaktaka chirichu, kunukchu kan. 13. _____________________________________________________________________ Yuyarishun / recordemos
Imachik tukuriy shimikukuna: ukanchik Kikinkuna Kankuna Paykuna ..... ..... ..... ..... -nchik -nkichik -nkichik -nkuna ..... CHU ..... NACHU MANACHU ukanchikka mashikunami kanchik. Kikinkunaka Quitomantami kankichik. Kankunaka takikkunami kankichik. Paykunaka unkushkami kankuna. Kanka Intichu kanki. Payka San Carlospimi kawsan, nachu. Manachu kikinka sawarishka kanki. Ari, ukaka Fidelmi kani.
Tapunkapak shimiku:
MANA + P/N + -CHU + V. Mana, ukaka La Tolapichu kawsani. MANA.+ P/N + -MI + V. Mana. Payka Intimi kan. Chay wasikunaka mawkami kan. ukanchikka mashikunami kanchik. Kikinkunaka Quitomantami kankichik. Kankunaka takikkunami kankichik. Paykunaka unkushkami kankuna. Kanka Intichu kanki. Payka San Carlospimi kawsan, nachu. Manachu kikinka sawarishka kanki. Ari, ukaka Fidelmi kani.
Tawkachik shimiku: ..... -kuna Imachik tukuriy shimikukuna: ukanchik ..... Kikinkuna ..... Kankuna ..... Paykuna ..... Tapunkapak shimiku: -nchik -nkichik -nkichik -nkuna ..... CHU ..... NACHU MANACHU
84
Manuel Paza
MANA + P/N + -CHU + V. Mana, ukaka La Tolapichu kawsani. MANA.+ P/N + -MI + V. Mana. Payka Intimi kan. ..... -kuna Chay wasikunaka mawkami kan. Payka wawakamakmi kan. Kikinka unkushkami kanki. Chay wasitami rikuni. 23 watatami charini. Paypa yayakuka Quitopimi kan. Llano Chico-pimi kawsani. ukaka wawayukmi kani. ukapa mamaka Sarami kan. Chay warmikunaka sawarishkami kankuna. Ishkay mawka antawatami charini. Pichincha markapimi kawsanki. Payka pichka sisatami rikun. Chay kuytsaka unkushkami. Paykunaka sawarishkami. Achkata llamkashpami shakunchik. ukanchikka yachakunchikmi. Mana, kullkika tiyanchu. Yupaychani Achka Nipay Shina a Katipaylla Kutin Kaypi Yaykupay Tiyaripay
-kamak -shka -ta -ta + charina -ku -pi -yuk -pa -kuna Charina Kawsana Rikuna Unkuna Sawarina Shaykuna Yachana Tiyana
Imachikkuna:
Paktachishun 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. _____________ ukaka mana Inkapirka________ _____ kani. killkakamakchu kanki? Yachachikka Kusku__________________? Payka ___________ tarpuk runa_______ kan? ___________ mana______ Zulamanta kan? Kanka __________________mantachu ___________? Killaka yachachikmi kan, ____________? Kikinka ___________unkushkachu kanki. 85
Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa 9. Mana, ukaka yachachik________ kani. 10. ___________. Chay kuytsaka jampik_______ kan. Mana nishpa tikrachishun Shina: Kikinka Pedro-mi kanki. 1. ukaka Wayrami kani. 2. Payka hampikmi kan. 3. Kikinka kusayukmi kanki, nachu. 4. Pedro-ka manachu Inkapirkamanta kan. 5. ukanchikka Kuskumantanmi kanchik. 6. Kankka wawakamakmi kanki. 7. Paykunaka allillami kankuna, nachu. 8. Kikinkunaka unkushkami kankichik. Shuk mashiwan kay tapuykunawan rimapay 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. ukaka yachakukchu kani. Kikinka Ecuador mamallaktamantachu kanki. Pitak kanki. Maymantatak Saywaka. Imanallatak yachachikka. Kanka hampik warmichu kanki. Paykunaka manachu kaymanta kankuna. Kikinkunaka willakkunachu kankichik.
Manuel Paza
Kanka mana Pedro-chu kanki. ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________
Kay kutichikunata , -CHU shimikuwan tapuykunata rurapay. Shina: Ari, ukaka Otavalomantami Kani. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Ari, ukaka Coltamantami kani. Mana, Ninaka mana allillachu. Ari, payka yachakukmi kan. Mana. Mauka hampikmi kan. Mana, ukanchikka Quitomantachu kanchik. Ari, Killaka La Tolapimi kawsan. Mana, paypish wachachikchu kan. Mana, kikinpish Puyumantachu kanki. Ari, ukapish allillami kani. Mana. Maraka unkushkami kan. Kanka Otavalo-mantaCHU kanki. ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________
Yachashun / estudiemos 86
Manuel Paza
Ayllu shimikuna
Achikyaya Ampullu Ayllu Churi Ilachuri Ilamama Ilaaa Ilapani Ilaushushi Ilawawki Ilayaya Isha Jatunmama Jatunyaya Kachun Kari Kuncha Kusa Kuyashka Kuytsa Mama Mamay Mamayay Markakmama Achikmama Markakyaya Markashkawawa Achikwawa Masha Musu aa aay Pani Paniy Paya Payamama Ruku Rukuyaya Runa Sapalla Tayta Turi Turiy Upa Ushushi Wakchu Wampra Warmi Wawa Wawki Wawkiy Wayna Yaya Yayay
87
Manuel Paza
Killkakatishun / Leamos ukapa ayllu ukaka Intimi kani. ukapa yayaka Carlosmi kan, ukapa mamaka Sarami kan; shinaka, Carlospapish, Sarapapish churimi kani. ukapa panikunaka Silvanapish, Karen-pishmi kankuna, shinaka, paykunapa turimi kani, paykunaka yachakukkunami kan. ukapa wawkikunaka Rodrigopish, Davidpishmi kankuna, paykunaka unkushkakamakkunami kankuna. ukapa ishkay wawkikunaka sawarishkami kankuna. ukapa pani Silvanapash sawarishkami kan, payka yanukmi kan; kutin, ukapa ishkay wawkikunaka, ukapa pani Karenpish, ukapish sapallakunami kanchik. ukaka ukapa aylluwanmi kawsani. Kutin, ukapa pani Silvanaka paypa kusawanmi kawsan, payka ishkay wawatami charin. Rodrigoka uka hatun wawkimi kan, payka unkushkami kan. uka mamaka Quitomanmi rirka, payka kushillami rirka. Killka katishkamanta kay tapuykunata kutichipay a. b. c. d. e. f. g. h. i. j. ukaka ima shutitak kani. __________________________________________________ Intipak mamaka ima shutitak kan. ____________________________________________ ukaka pikunapak churitak kani. _____________________________________________ uka ishkay wawkikunaka sawarishkachu kankuna. _____________________________________________________________________ uka pani Silvanaka sawarishkachu kan. ________________________________________ ukaka piwantak kawsani. __________________________________________________ Silvanaka piwantak kawsan. _________________________________________________ ukaka sapallachu, sawarishkachu kani. ________________________________________ uka pani Silvanaka mashna wawakunatatak charin. _____________________________________________________________________ uka mamaka maymantak rirka. _____________________________________________
Rimashun / hablemos Tapuykunata rimashpalla kutichishun Shina: Payka imanallatak kan. 1. 2. 3. 4. Pitak kanki. Yachachikkunaka imanallatak. Kikinkunaka maymantatak kankichik. Maymantatak wasichikka kan. (Allilla). Payka allillami kan. (Urku) (unkushka) (Sarayaku) (Kacha) 88
Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. Chay warmika imanallatak. Manachu kankunaka unkushka kankichik. Tamiaka wawakamakmi, nachu. Kikinpa mashika maymantatak kan. Pitak kichwa shimita yachakukka. Tukuykunachu yachakukkuna kankichik. Pipa mashitak kanki. Kay kamuka pukachu kan. Kikinka imatatak rikukunki. Kikinpa turika sawarishkachu.
Manuel Paza
(shina shinalla) (mana) (ari) (Puyu) (Kunshi) (mana) (Inti) (mana) (wasi) (ari)
Akllashun / escojamos
ukaka Rasumi kani. Shina: Ima shutitak kanki. 1. Kikinpa turika imanallatak. 2. Paykunaka unkushkachu kankuna. 3. Yachachikkunaka maymantatak. 4. Tamiaka sawarishkachu kan. 5. Chay wampraka maypitak kawsan. 6. Pitak kanki. 7. Unkushkaka maymantatak. 8. Kay antawaka hatunchu uchillachu kan. 9. Paypa panika kaymantachu. 10. ukanchikka chay urkupichu kawsanchik. 11. ukanchikpa yayamamaka imashutitak. 12. Pitak kichwa shimita yachakunkichik. ukaka Intimi kani. ukapa turika unkushkami kan. Payka Colta llaktapimi kawsan. Yachachikkunaka Sarayakumantami kankuna. Ari, payka sawarishkami kan. Mana. Paykunaka allillami kankuna. Yayaka Pedromi, mamaka Sarami kan. Unkushkaka Kashapampamantami kan. Chay antawaka uchillami kan. Ari, ukanchikka chay urkupimi kawsanchik. ukami kichwa shimita yachakuni. Mana. Paypa panika Puyumantami kan.
Tapuykunapak kutichiykunata akllapay 1. Payka maymantatak kan. Kikinka Saraguro-mantami kanki. ukaka chay urkupimi kawsani. Payka Colta llaktamantami kan. 2. Kikinkunaka chay urkupichu kawsankichik. 89
Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa Mana. ukanchikka kaymantami kanchik. Ari, ukanchika yachachikkunami kanchik. Mana, kikinkunaka chay urkumantachu kankichik. 3. ukaka ima shutitak kani. ukaka Ralmi kani. Kikinka Quitomantami kanki. Kikinka Nancymi kanki. 4. Kikinpa aaka mashna watatatak charin. ukaka 23 watatami charini. ukapa aaka 18 watatami charin. Payka unkushkami kan. 5. ukanchikka allillachu kanchik. Mana, chaymantachu kanchik. Ari, kikinkunaka unkushkami kankichik. Mana. Kikinkunaka kushillami kankichik. 6. Chay hampikka kaymantachu kan. Ari, payka hampikmi kan. Mana. Payka Coltamantami kan. Ari, chay hampikka allillami kan. 7. ukaka imatak kani. Kikinka yachachikmi kanki. ukaka chaypimi kawsani. Kikinka allillami kanki. 8. Kikinkunaka unkushkachu kankichik. Mana. Paykunaka allillami kankuna. Ari, ukanchikka unkushkakamakmi kanchik. Mana, ukanchikka unkushkachu kanchik. 9. Kankunaka pikunatak kankichik. ukanchikka sawarishkami kanchik. ukanchikka Killa, Jospishmi kanchik. Kankunaka yachakukkunami kankichik. 10. ukapa aylluka imanallatak kan. Kikinpa aylluka allillami kan. Kikinka shina shinallami kanki. ukapa aylluka kaypimi kawsan.
Manuel Paza
90
Manuel Paza
Yuyarishun / recordemos
Tawkachik shimiku:
-kuna Allku Yura Warmi Wasi Kamu allkukuna yurakuna warmikuna wasikuna kamukuna
Mi, mo. su, suyo/a. T, tuyo/a. Su, suyo, de aquel o aquello, de el o ella. Nuestro/a. Vuestro, de ustedes. De ellos/as, de aquellos/as.
Shina:
Charishkata rikuchik shutiranti: uka(pa) Kikinpa Kanpa Paypa ukanchik(pa) Kankunapa Paykunapa Shina:
ukapa yayaka Pedromi kan. Paypa aaka Otavalo-pimi kawsan. ukanchipa yachachikkunaka San Juan-pimi kawsankuna. Kikinpa akchka sunimi kan.
91
Manuel Paza
U N
Shukniki kamu mdulo uno
Kimsaniki ruray
Taripak: Manuel Paza
I D A D
3
92
Manuel Paza
Dilogo 1
Kuri: Imanalla mashikuna. Allpa: Allilla. Yupaychani. Saywa: Imanalla mashi. Kawsakunkichu. Kuri: Kikinka shaykushkachu kanki. Allpa: Mana. ukaka allimi kani. Maymantatak shamunki. Kuri: Llamkaymantami shamuni. Kutin, kikinka maymantatak shamunki. Allpa: ukaka wasimantami shamuni. Kurika maymantak rikunki. Kuri: Mana. ukaka mayman rikunichu. Kaypimi sakirini. Allpa: ami yachachikka kaypi kan. Kunanka wasi ruraykunatami maakrin. Yachachik: Imanalla mashikuna, allillachu kankichik. Kuri: Ari, allillami kanchik. Kikinka. Yachachik: ukapish allillami kani. Tukuykunachu kaypi kankichik. Allpa: Ari, tukuykunami kaypi kanchik. Yachachik: ari, kunanka yachaykunawan kallarishunchik. Saywa: Manachu, wasiruraykunataka rikukrinki. Yachachik: kunanka mana chaskikrinichu. Saywa: Ima yachaykunatatak rikukrinchik. Yachachik: Kunanka kichwa shimitami yachakrinchik. Yuyarishun / recordemos 93
Manuel Paza
Kay tapuykunata kutichipay / responda estas preguntas 1. Allillachu kankichik. 2. Kanpa panika Marachu. 3. Rosaka kanpa mamachu. 4. Intipa wawkika yachachikchu kan. 5. Kikinka wasikamakchu kanki. 6. Ima shutitak kanpa yayaka. 7. Pipatak kay kamuka. 8. Pitak kikinpa mashikunaka kan. _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________
9. Paykunapa wawaka unkushkachu kan. _________________________________________ 10. Kankunaka Fidelpa ushushikunachu kankichik. _____________________________________________________________________
Rikupashun / observemos
Paktachipay / por favor, complete Shina: riksina 1. ____________ 2. Pichana 3. ____________ 4. Armana 5. ____________ 6. Rantina 7. ____________ 8. Tullpuna riksishka sawarishka _____________ unkushka _____________ shaykushka _____________ urmashka _____________ ukapa riksishkaka Andreami kan. Kanka ____________mi kanki. Mushuk wasika ____________mi kan. _____________ anchami kan. Chay kuytsaka ______________mi. _____________ runaka llakillami kan. Payka raku papatami ____________. Yuraka ___________mi kan. ____________ shimika sumakmi kan.
Kay tapuykunata kutichishun / formule respuestas para estas preguntas 1. Unkushkaka maymantatak kan. _________________________________________ 94
Manuel Paza
2. Yaykushka runaka yachakukchu kan. _________________________________________ 3. Kikinka sawarishkachu kanki. _________________________________________ 4. Chay unkushka warmika maypitak kawsan. _____________________________________________________________________ 5. Payka maypitak armashka. _________________________________________ 6. Paypa riksishkaka allillachu kan. _________________________________________ Kay kutichiykunata tapushun / formule preguntas para estas respuestas 1. 2. 3. 4. 5. 6. ukaka unkushkami kani. Paypa warmika shaykushkami kan. ukapa riksishkaka Pedromi kan. Chay kuytsaka sawarishkachu kan. Kay wasika pichashkami kan. ukapa kuyashkaka Carmenmi kan. _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________
Rikupashun / observemos
Paktachipay / por favor, complete Shina: kawsana 1. Rimana 2. ___________ 3. Hampina 4. ___________ 5. Kuyana 6. ___________ 7. Asina 8. ___________ kawsay _________ upyay __________ pukllay __________ mutskuy __________ llamkay ukapa kawsayka sumakmi kan. Paypa __________ka allimi kan. ___________ka mishkimi kan. Kay _________ka ukapami kan. Chay _________ka sinchimi kan. ukapa ________ka paypami kan. kikinpa _________ka jatunmi kan. Chay warmipa __________ka kushimi kan. ukanchikpa ___________ka sinchimi kan.
Kay tapuykunata kutichishun / formule respuestas para estas preguntas 1. Kay hampiyka pipatak kan. _________________________________________ 95
Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa 2. 3. 4. 5. 6. Payka sumak asiytachu charin. Kikinpa kuyayka pipatak kan. Paykunapa rimayka allichu kan. ukapa llamkayka sinchichu kan. Payka maypitak kan.
Manuel Paza
Kay kutichiykunata tapushun / formule preguntas para estas respuestas 1. 2. 3. 4. 5. 6. ukapa kuyayka kikinpami kan. ______________________________________________ Kay hampiyka allimi kan. ______________________________________________ Kikinpa kawsayka shina shinallami kan. _________________________________________ Mamapa llamkayka Quitopimi kan. _________________________________________ Kikinpa yuyayka jatunmi kan. _________________________________________ Payka yachaypimi kan. _________________________________________
Ruraykuna / ejercicios Shukpa ranti shukta churapay / hacer ejemplos similares a. Joska paypa yayami, nachu. Churi, yaya, wawki, pani, yachachik b. Ima shutitak kanpa ushushikunaka. aakuna, panikuna, kachunkuna, Yayamama, turi c. Kanpa churika killkakmi, nachu. Yachachik, arawik, tullpuk, wawakamak, wasikamak d. Paykunaka maymantak rinkuna. Paypa wawki, ukapa warmi, kikinpa kusa, chay kuytsa, Pedro e. Kikinkunaka maymantatak shamunkichik. Paykuna, chay kuytsa, paypa kusa, ukanchikpa mama, Pedro Paykunaka urkumanmi rinkuna. Llakta, wasi, sacha, Cotopaxi, yachay ukanchikka Riobambamantami shamunchik. Yachay, jampinawasi, Rumichaka, Colta, Guayaquil Mana. Payka jampikmi kan. Paykunaka Rosa, Carla, Sarami kankuna. Mana. Payka Jospa riksishkami.
96
Manuel Paza
Yachanawasi, Quito, urku, tantanakuy, uka, kikin, pay, ukanchik, chay yura kinti g. Kikinka imatatak munankiukaka chay puka sisatami munani. Pay, wawa, churi, ukaka, paykunaka. Nina, mikuna, rurakuna, yanukuna, rikuna h. Kikinka piwantak kawsanki. Pay, ukanchik, kikinpa kusa, kikinkunaka, wawki. Kana, llamkana, pukllakuna, shamukuna, rikuna Palanta, tanta, arawi, papa, sumak warmi
Maypi kashkata nina Tapuyta ari nishun, mana nishunpish / responda a stas preguntas Shina: Maypitak yachakukka kan? Yachakukka Jatun Yachana Wasipimi kan.
1. Kunanka, ukanchikka maypitak kanchik? ________________________________________________________________________ 2. Kankunaka wasipichu kankichik. ________________________________________________________________________ 3. Yachachikpish, pushakpish maypitak kankuna. ________________________________________________________________________ 4. Maypitak ukanchik yachana wasika kan. ________________________________________________________________________ 5. Kaypimi kawsanki, nachu. ________________________________________________________________________ 6. Maypitak kanki. ________________________________________________________________________ 7. Payka maypitak llamkan. ________________________________________________________________________ mayman rikushkata nina Tapuyta ari nishun, mana nishunpish / responda a stas preguntas Shina: Payka maymantak rikun? 97
Manuel Paza
1. Kikinka maymantak rikunki. ________________________________________________________________________ 2. Payka pipakmantak rikun. ________________________________________________________________________ 3. ukanchikka urkumanchu rikunchik. ________________________________________________________________________ 4. Llamkaymanchu kallpakunki. ________________________________________________________________________ 5. Payka Riobambamanchu rikun. ________________________________________________________________________ 6. Kikinpa mamaka sachamanchu rikrin. ________________________________________________________________________ 7. Paykunaka chay llaktamanchu chayakunkuna. ________________________________________________________________________ Maymanta rikushkata nina Tapuyta ari nishun, mana nishunpish / responda a stas preguntas Shina: Kikinkunaka maymantatak tikrakunkichik? ukanchikka yachanawasimantami tikrakunchik.
1. Maymantatak shamukunkichik. _______________________________________________________________________ 2. Otavalomantachu tikrakunkichik. _______________________________________________________________________ 3. Chay urkumantachu shamukunkichik. _______________________________________________________________________ 4. Paypa warmika sachamantachu tikrakun. _______________________________________________________________________ 5. Kay runaka maymantatak tikrakun. _______________________________________________________________________ 6. Kikinka pipakmantatak shamukunki. _______________________________________________________________________ 7. Uramantachu shamunkikichik. _______________________________________________________________________ 8. Maymantatak tikrakunki. _______________________________________________________________________
Tapuykunata rurana 98
Manuel Paza
Kay kutichiykunata tapushun / formule preguntas para estas respuestas Shina: Payka sachapimi kawsan. Kikinpa warmika maypitak kawsan?
1. ukaka chay sumak sachapimi kawsani. __________________________________________________________________ 2. Chay urkupimi ukapa warmiwan kawsani. __________________________________________________________________ 3. Riobambamanmi rikuni. __________________________________________________________________ 4. ukanchikka chay urkumantami tikrakunchik. __________________________________________________________________ 5. ukapa aylluka sachamanmi rikunkuna. __________________________________________________________________ 6. Kay llaktapimi kawsanki. __________________________________________________________________ 7. Chay warmimantami wakani. __________________________________________________________________ 8. ukapa warmipa wasimanmi rikuni. __________________________________________________________________ Killka katiy / lectura
Kawsaymanta
ukanchikpa ayllu llaktakunapika mana ukanchikllachu kawsanchik, ukanchikka aylluwan,
sachantinpishmi kawsanchik. ukanchikka utkami jatarinchik, karikunaka chakranamanmi rinchik, kutin, warmikunaka wasipi ima ruraykunatami rurankuna, kutin, wawakunaka a utkami llamakunaman, kuchikunaman, chuchikunaman, atallpakunamanpish karakrinkuna. Chay ruraykuna kipami a shunkunchinkapak tiyarinchik. ukanchikpa mikuykunaka alli mikuykunami kan, tutamantatami paktata mikuna kanchik, chaymantami papawan, winkulantin, rakachantin apikunata ruranchik, jatun mankakunapimi yanunchik. Chawpi puncha mikuypakka chakishka mikunakunatami ruranchik, tinputa, arrusta papantin, aychawan, makinchuwanmi ruranchik. Kutin, kay jatun llaktapi kawsayka shukshinami kan. Kaypika tukuytami rantikrinchik. Shinanallatak, kay jatunllaktaka achka wasikunata, antawakunata, runakunatapishmi charin. Yachanawasikunapish jatunkunami, mana uchillachu kankuna.
99
Manuel Paza
a. Ayllu llaktakunapika ukanchikllachu kawsanchik. __________________________________________________________________________ b. Warmikuna, karikuna, wawakunaka imatatak rurakrinkuna. __________________________________________________________________________ c. ukanchikka imallatatak mikunchik. __________________________________________________________________________ d. Kay jatunllaktapika imallatatak rantinchik. __________________________________________________________________________ e. Kay jatun llaktapika imallatak tiyan. __________________________________________________________________________
100
Manuel Paza
SHIMIKAMCHA - VOCABULARIO
Rimashpa shamutana shimikuna. Vocabulario para pronunciar y memorizar
Se recomienda utilizar los sonidos del alfabeto espaol para leer y pronunciar estas palabras sin realizar esfuerzos por vocalizar correctamente. La memorizacin y la pronunciacin de estas palabras permiten adiestrar la lengua y la agilidad mental para familiarizarnos a escuchar las palabras kichwa-s. Es necesario aprender estas palabras.
JATARISHUNCHIK, Levantmonos. JUCHA.- Regalo, ofrenda que se lleva en las fiestas para su intercambio. JUCHAYUK.- El importante, el seor, el Kuraka, el Shiri que ha cumplido con una obligacin o mandato del AYLLU, del pueblo. Autoridad bitalicio. Los curas cristianos distorcionaron el verdadero concepto, actualmente es utilizado como pecado. 101
Manuel Paza
JUKU.- Mojado pero apenas. KACHA.- Seor. Seor que manda, que gobierne, que protege. KAMAK.- El que cuida, el que protege; el que sabe gobernar. Protector, gobernante. KAMCHA.- Grano tostado. KAN.- T. KANA.- Ser/estar, haber KANCHA.- Patio, afuera, exterior. KANI.- Soy KARI.- Hombre, varn. KARU.- Lejos, lejano. KASHNA WATAKAMA.- Hasta el otro ao. KATSU.- Escarabajo. KATUK.- Vendedor. KAWSANA.- Vivir. KAWSAY.- Vida, cultura. KAY.- Este, esta, esto.
KAYAKAMA.- Hasta maana. KHILLA.- Vago, vaga KHIPAKAMA.- Hasta lugo. Hasta despues. KICHKINA.- Acercar. KIKIN.- Usted, por respeto. KILLA.- Mes, luna, hermana mayor de las mujeres. KILLKA.- Letra. KIMSA.- Tres, trino. KINTI.- Picaflor, colibr. KIRU.- rbol, diente. KIWA.- Yerba en general. KUCHU.- Rincn, fondo. KULLKI.- Plata, dinero. KUMPITANA.- Regalar, obsequiear. KURU.- Gusano. KURURU.- Ovillo de hilo.
KUTUPAXI, (COTOPAXI).- Montaa de la luna. Kutu = Montaa, Paxi = Luna. Concepto de la Gran nacin Kitu. (Doc. Alfredo Costales). KUYTSA.- Mujer joven sin marido. LATSA.- Mojado. LLAKTA.- Pueblo, territorio. LULUN.- Huevo. LUMU.- Yuca. MAKANA.- Chalina MANA ALLI.- Mal, malo. No bien. MANA.- No de negacin. MAACHINA.- Prestar MARU.- Tabla MASHA.- Yerno, cuado MASHI.- Amigo, Compaero. MASHNA.- Cunto. MASHU.- Murcilago. MASHWA.- Tubrculo parecido a la oca. MAY SUMAK.- Grandioso, majestuoso. MAYMAN.- A dnde, a qu lugar. MAYPI.- Dnde, en que lugar. MIKUNA.- Comida (sustantivo), comer MINKANA.- Encargar MINKAY.- Encargo MISHA.- Producto gemelos. Mujer amestizada. MISHU.- Hombre amestizado. MIYU.- Veneno MULLU.- Coral MUSU.- Hombre joven MUTKINA.- Oler, olfatear. MUTSUNA.- Necesitar, padecer necesidad. NANANA.- Doler. AA.- Hermana (entre mujeres). ITKANA.- Tropezar. UKA.- Yo UKAPASH.- Yo tambin. UTKU.- Cerebro, mdula. PACHA KAMAK.- Esprito protector del tiempo/ espacio, del cosmos, de la vida. PACHA.- Tiempo/espacio, hora. Cosmos. PAKARIKUNMI.- Est amaneciendo.
102
Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa PALLKA.- Horqueta, bifurcacin, catapulta. Extremidades del cuerpo humano. PAWAY/ ANKAY.- Vuelo, volar. PAY.- El, ella. PHALLA.- Mujer hermosa y escogida en el incario.
Manuel Paza
PICHKA.- Cinco. PIKI.- Pulga. PINTU.- Trapo. PIRURU.- Rueda. Eje, engranaje. PUKARA.- Fortaleza, PUKYU.- Manantial, fuente, vertiente.
PULUWALA BULUGUALA (concepto de la nacin Puruway).- La Gran Casa Grande de la familia, de saber, de conocimiento. (Doc. Alfredo Costales). PUNCHA.- Da. PURUTU.- Frjol. PUSHAK.- Guia, conductor, lider, dirigente. RANTI RANTI.- Resiprocidad, mutua mente. RIKUNA.- Ver, mirar, observar. RUNA.- Ser humano hombre, mujer de Apya Yala con una filosofa integrada al Pacha. RURAK.- Hacedor, constructor, realizador. RURANA.- Hacer, construir, trabajar. RURU.- Fruta. SAKMANAKUNA.- Chocar SAWARINA.- Casarse, matrimoniarse. SHAYANA.- Estar parado. Parar. SHIMI AMAWTA.- Cientfico, o filsofo de la lengua. Lingista. SHIMI.- Boca, palabra, idioma. SHINA.- As, de este modo, de esta manera. ShIWI.- Anillo, aro. SHUK PUNCHAKAMA.- Hasta otro da. SHUK.- Uno. SHUTI.- Nombre, sustantivo. SHUTUK.- Mojado. SHUYU.- Dibujo, foto, grfico. SIKANA.- Cabalgar, subir. SINCHANA.- Equilibrar. SINCHAY.- Equilibrio, paralelo. SINCHIYASHUNCHIK.- Pongamonos fuerte. SISA.- Flor. SUKUS.- Carrizo. SUMAK.- Bonito, hermoso, lindo, bello.
SUPAY.- Diablo. Esprito de la noche. Esta por estudiarse, los cristianos lo desconceptualizarn para llamar enemigo de su Dios cristiano. TANTA.- Pan. TATKI.- Minuto. TINKINA.- Unir. TINKUNA.- Encontrar, citar, topar. TSALA.- Amestizado. Desconocido. Extranjero. TSINI.- Ortiga. TSUKNI.- Lagaa. TULA.- Montaas pequeas para ceremonias. TURU.- Lodo. TUTA.- Noche. URKU.- Cerro, montaa. URPI.- Trtola, paloma. USA.- Piojo. WACHAK.- Mojado, estilando. WAKA.- Sitio sagrado, WAKRA CHINI.- ortiga de res. WAMPRA.- Adolecsente. WARMI.- Mujer, hembra. WASICHIK.- Constructor, albail. WATA.- Ao. WAWA.- Nio, nia. Bebe. WAYTA.- Clavel YAKU.- Agua. YANA API.- Colada morada. YANA CHINI.- Ortiga negra. 103
Manuel Paza
YANANTI.- Inclusin, el principio de reciprocidad. YANANTIN.- Inclusivo por naturaleza con complicaciones de totalidad, inclusin especial de una cosa en otra, o identificacin de los elementos como miembros de de una misma categora de esta manera yanantiy puede ser traducido estrictamente cmo ayudante y ayudado unidos para formar una sola categora. (Doc. Pepe Yanez). YANAPANA.- Ayudar YANAPAY.- Mutuo ayuda. YAPA.- Agregado, dems. Ultimo hijo. YUMTI.- Intercambiar comida o productos; la persona que no tiene comida va a la persona que tiene o que ricien est cosechando con agrado de cuy, pan y frutas para que otra persona comparta de lo que tiene dems. YURAK CHINI.- Ortiga blanca YUYAK.- Persona de edad con una acumulacin de sabidura, pensador, filsofo. YUYU.- Nabo. Yerba comestible. Hortaliza. ZALA.- Flaco/a. ZAMPU.- Calabaza. ZARKU.- Ojos azules. ZIRPU.- Cabello ensortijado.
Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa RUKU.- Viejo. Anciano. RUKU-YAYA.- Anciano. RUNA.- Ser humano de Abya Yala integrado a la Pacha. SAPALLA.- Solo/a; soltero/a. Viudo, viuda. TAYTA.- Seor, don, pap. TURAY.- Primo (de mujer a varn). TURI.- Hermano (de mujer a varn). UPA.- Mudo, inocente. USHUSHI.- Hija. WAKCHU.- Hurfano, hurfana. WAMPRA.- Joven, adolescente. WARMI SHITASHKA.- Divorciado,
Manuel Paza
sin mujer. WARMI.- Mujer, esposa. WARMI-ILLAK.- Sin esposa. Soltero. WARMILLA.- Femenina; amujerado. WAWA.- Nio, nia. Bebe. WAWKI.- Hermano (entre varones) WAWKIY.- Primo (entre varones). WAYNA.- Jven hermoso; Amante. YAPA.- ltimo hijo. YAYA.- Pap, padre. YAYAY.- To. YAYAYAY.- Suegro.
Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa SHAMUNA-PACHA.- Tiempo venidero, futuro. TATKI.- Minuto. TUTA.- Noche. TUTAMANTA.- Madrugada, amanecer. TUTAYANA.- Anochecer.
Manuel Paza
Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa CHAKA.- Cadera. CHAKATA-TULLU.- Clavcula. CHAKI.- Pie. CHAKIMUKU.- Tobillo. CHAKI-RUKA.- Dedo del pie. CHAKI-RUKA-SILLU.- Ua del dedo del pie. CHAKI-SHUNKU.- Planta del pie. CHAKI-WASHA.- Talon. CHANKA.- Pierna. CHUCHU.- Seno. HUCHU-KIRU.- Muela. ICHUK MAKI, LLUKI MAKI.- Mano izquierda. ISHPA-PURU.- Vejiga. ISHPA-YAKU.- Orina. ISMA.- Defecacin, mierda. JANZA.- Pncreas. JAYAK.- Amargo, hiel, bilis. JUMPI.- Sudor. KARA.- Piel, cuero, pellejo. KARKANKA.- Esqueleto. KARMIN.- Omoplato. KASHTUNA, KIMPU.- Mandbula, quijada. KASKU.- Pecho. KASKU-TULLU.- Esternn. KHALLU.- Lengua. KHUA.- Moco. KIMLLA.- Pestaa. KIRU.- Diente. KULLKU, UTULUK.- Tronco. KUNKA.- Garganta, cuello. KUNKA-TULLU.- Nuca. KUNKURI.- Rodilla. KURUTA.- Escroto. LLUKI-MAKI.- Mano izquierda. LULUN.- Testculo. Huevo. MAKI.- Mano. MAKI-MUKU.- Nudo de la mano. MAKI-RUKA-SILLU.- Ua del dedo de la mano. MAKI-SHUNKU.- Palma de la mano. MAMA-CHANKA.- Muslo. MATI.- Frente. MIKLLA.- Regazo.
Manuel Paza
MIRKA.- Pao, mancha de la cara. MITSA.- Verruga. MUKU.- Articulacin. MUTKI.- Olfato. AU-CHUNCHULLI.- Intestino delgado. AWI.- Cara, rostro. Ojo, vista. AWI-CHAKATA.- Glndula pineal. AWI-CHICHU.- Mejilla. AWILLA.- Ppila. AWI-LULUN.- Ojo. AWI-MILLMA, KIMLLA.- Pestaa. AWI-PATA-MILLMA.- Ceja. AWPA-MAKI.Palma de la mano. AWPA-UMA-TULLU.- Hueso frontal del crneo. UTKU.- Cerebro, mdula. PALLKA.- Extremidades del cuerpo humano. Horqueta, bifurcacin, catapulta. PALLKALA.- Sien. PAA-MAKI.- Mano derecha. PATA-MILLMA.- Vello pvico. PATA-TULLU.- Hueso pvico. PAWACHIK-ANKU.- Nervio. PAYA-RUKA.- Dedo pulgar. PINKULLU.- Tobillo. PUPU.- Ombligo. PUZUN.- Estmago. RAKA.- Vagina. RAKU-CHUNCHULLI.- Intestino grueso. RIKRA.- Brazo. RIKRA-MUKU.- Codo. RIKRA-UKU, KASHUK.- Axila. RIKUCHIK-RUKA.- Dedo ndice. RINRI.- Oreja, odo. RINRI-KURU.- Caracol del odo. RUKA.- Dedo. SAMPI.- Tibia, canilla. SHIMI.- Boca. SHIMI-KARA.- Labio. SHIMI-MILLMA.- Bigote. Barba. SHUNKU.- Corazn. SHUNKU-RUKA, CHAWPI-RUKA.Dedo del corazn, dedo del medio. 107
Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa SIKI.- Nalga. SIKI-CHUPA-TULLU.- Coxis. SIKI-UTKU.- Ano. SILLU.- Ua. SINCHI-AYCHA.- Msculo. SINKA.- Nariz. SINKA-JUTKU.- Fosa nasal. SIPRI.- Labio inferior. SUNKA.- Barba, bigote. TSUKNI.- Lagaa. TUKA, THIYUKA.- Saliva TULLU.- Hueso. TUNKURI.- Esfago. Garganta. UKKU.- Cuerpo. UKU-CHAKI, CHAKI SHUNKU.- Planta del pie. UKUTI.- Colon. ULLU.- Pene. UMA-UTKU.- Cerebro. UMA-RUKA.- Dedo de la cabeza, anular. UMA-TULLU.Crneo.
Manuel Paza
UYA.- Faz, rostro. WAKTATULLU.- Costilla. WAMANI.- Hombro. WASHA.- Espalda. WASHA-MAKI.Dorso de la mano. WASHA-TULLU.- Columna vertebral, espinazo. WASHA-TULLU-UTUKU.- Mdula espinal. WASHA-UMA-UTKU.- Cerebelo. WAWA-MAMA.- Placenta. WAWA-RUKA.- Dedo meique. WIKI.- Lgrima. WIKSA.- Barriga, vientre. WIRPA.- Labio superior. YAKU-SHUNKU, KIPCHA.- Hgado. YANA-SHUNKU, RURU.- Rin. YAWAR.- Sangre. YUMA.- Espermatozoide. YURAK-SHUNKU, PHARUK.- Pulmn. ZIKRI.- Costilla.
Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa KUYI.- Cuy. KUYKA.- Lombrz. LLAMA.- Llama, oveja, alpaca. LULUN.- Huevo. MISHI.- Gato. NINA-KURU.- Lucirnaga. PICHACHAW.- Salta monte. PIKI.- Pulga. PILIS.- Piojo del cuerpo. PILLPINTU.- Mariposa. PISHKU.- Pjaro, ave. PIZI (BIZI).-Ternero. PUMA.- Puma. SHUNKU SHUWA.- Mariposa Negra. TARUKA.- Venado. TATU.- Tortuga. TSINI-KURU.- Luciernaga.
Manuel Paza
TSIYA.- Huevo de parsito, liendra. TSUKTSUK.- Mirlo. UKUCHA.- Ratn. ULLAWANKA.- Gallinazo. URPI.- Trtola, paloma. URU.- Araa. USA.- Piojo. WAKAR.- Garza. WAKRA.- Ganado. Toro. WAKSA, PALU.- Lagartija. WALAKU.- Rana comestible. WALLPA.- Gallo. WAMAN.- gila andina. WAYANAY.- Golondrina. WAYRAKCHURU.- Peti amarillo. YAWATI.- Tortuga.
Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa WARACHA.- Pantaloneta. WAWA-CHUMPI.- Faja-delgada. WAWA-KUSHMA, UNKU.- Camiseta.
Manuel Paza
110
Manuel Paza
Yachana wasipi imakunapa shimikuna Vocabulario de las cosas y nombres en la escuela o colegio.
ALLPA MAMA RUMPA.- Esfera ALLPA.- Tierra ARAWI.- Poema, cancin de vida y de enamoramiento. CHAKANA.- Cruz cuadrada del Tawantinsuyu. ISHPANA UKU.- Bao, orinario ISMANA UKU.- Bao, JAWAY.- Cancin de la cosecha. KAMU.- Libro KAWANA, TAKYANA.- Cantar KILLKA.- Escritura, letra. KILLKANA KASPI.- Lpiz o esfero. KILLKANA PIRKA.- Pizarrn PATA.- Pared, muro PATAKU.- Mesa PHANKA.- Hoja PHICHANA.- Escoba o borrador. PIRKA.- Pared en construccin o vistoso de ladrillos, adobe o de bloque. PUKLLANA PAMPA.- Cancha donde se juega. PULUWALA BULUGUALA( concepto de la nacin Puruway).- La Gran Casa Grande de la familia, de saber, de conocimiento. Doc. Alfredo Costales. PUNKU.- Puerta RIMANA.- Hablar, expresar RIRPU.- Espejo SHIMIYUK KAMU.- Diccionario, lexicn. SHUYU.- Dibujo TAKI.- Msica TAKYA.- Cancin TAPUNA.- Preguntar TARIPANA.- Investigar, averiguar. TIYARINA.- Silla TUKU.- Ventana TULLPU.- Color UNANCHA.- Insignia, bandera de la nacin Kitu WAYKI.- Retrato WIPALA.- Bandera de siete colores. YACHACHIK.- Profesor, el que hace saber, conocer. YACHAK.- El que sabe y conoce. YACHAKUK.- Estudiante YACHANA UKU.- Aula.
Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa ANTANKA.- Avin ANTARA.- Trolebus. ANTATINKU.- Moto
Manuel Paza
Pachamamamanta, kuskakunamanta shimikuna Vocabulario de tiempo espacio, de puntos cardinales y fenmenos naturales.
Achka.- Bastante. Achik.- Luz, claridad, resplandor. Akapana.- Uracn. Amsa.- Obscuridad. Tiniebla. Amuk.- Suave, blando, delicado. Anti Suyu.- Este, oriente. Anti suyuman.- Para el o hacia el este. Apu.- Nevado. Apya Yala.- Continente, actualmente lo que se han denominado Amrica. Asha.- Un poco. Ayllu.- Formacin social; familia, comunidad. Familia nuclear y ampliada. Chaki.- La parte del inicio, inferior. Chaska.- Estrella venus. Chawpi.- Mitad, medio, nucleo, centro, el punto central de cualquier objeto. Chay markamanta kani.- Soy de esa provincia. Chay ukunikpi.- En debajo de ese, en la parte inferior. Chaynikpi.- Ms all. Chaypi.- All. Chimpa.- Del frente, la parte de frente. Chimpapura.- Mutuamente, frente a frente, mutuamente. Chinchay Suyu.- Norte. Chinchay suyumanta.- Del norte. Chiri.- Fro. Chishi.- Tarde. Chushak.- Vaco, espacioso. 112
Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa Illak.- Sin nada, vaco; nada, ausente; cero. Illapa.- Rayo. Inti.- Sol. Iu.- Miatura, punto. Janan pacha.- La parte o el espacio de arriba. Janan.- La parte de arriba, Lo que est hacia la parte superior, la parte alta. Jatun.- Grande, amplio, alto. Grandioso. Jawa pacha.- La parte o el espacio superior. Jawa.- Cima, la parte superior. Lo de arriba. Cima. Junta.- Lleno, repleto. Khaka.- Barranco, pea. Kallari.- Empiezo. Kallarimanta.- Desde el inicio. Kallariy.- Inicio, principio, comienzo. Kanlla.- Lo exterior o externo, lo de afuera. Karu.- Lejos, distante, lejano, lejura. Kasa.- Elada. Kaya.- Maana. Kayna sarun.- Pasado. Kayna.- Ayer. Kayna.- El da anterior. Kaypacha.- La parte o el espacio de aqu. Kaypi.- Aqu. Kichki.- Estrecho, angosto, tupido. Killa.- Luna; mes.
Manuel Paza
Kinri.- Ladera. Khipa.- Luego, despus, por venir, futuro. Kipapacha.- El tiempo venidero, futuro. Kiti.- Cantn, Kucha.- Mar, laguna. Kuchu.- Cerca, cercano; rincn. Esquina. Kuchulla.- Ms o menos cerca. Kuchullapi sakinki.- Dejars en la parte mas cercana. Kulla Suyu.- Sur. Kulla suyupi.- En el sur. Kunan.- Ahora, el tiempo presente. Kunti Suyu.- Oeste, occidente. Kuska.- Puesto, lugar, ubicacin; recto, derecho, justo. Kutu.- Corto, pequeo. Kuychi.- Arco iris. Llakta.- Comunidad, pueblo, territorio. Llantu.- Sombra. Makipura.- Entre manos, mutuamente, mutua ayuda. Manya.- Lado Marka.- Territorial; Provincia. Mayu.- Ro. Mincha.- Tiempo infinito. Nima.- Nada.
awpa.- Anterior, pretrito, tiempo pasado. Adelante, en frente. awpa.- Tiempo pasado, tiempo remoto, futuro, tiempo venidero; adelante, al frente, a la cabeza, primero, en primer lugar. awpak.- El que est en la delantera, el que se alla adelante. awpana.- Adelantar. Pacha.- Tiempo espacio, universo. Pachamama.- Naturaleza. Madre Cosmos. Pakari.- Amanecer. Paki.- Director del canto y de la cosecha. Pakta.- Completo, cabal, igual. Pallaypacha.- Tiempo de cosecha. Otoo. Pampa.- Suelo, La superficie, tierra, la parte inferior; planicie. Pankilla.- Liviano, ligero, frgil. Phaki.- Pedazo, fraccin, partido. Phichi.- Poco. Puncha .- Da, claridad. Puyu.- Neblina. Rasu.- Nevado. Hielo. Runtu.- Granizo. Rupay.- Calor. Rupaypacha.- Tiempo de calor, sol. Verano. Sarun.- La vez anterior, pasado. 113
Kichwa shimita yachanakamu Mdulo de kichwa Saywa.- Lmite Shamuk.- El da venidero, el que viene. Futuro. Venidero; el que viene. Shulla.- Roco. Siki.- Parte inferior, base y asiento. Sikiyana.- Bajar, quedar. Sinchana.- Equilibrar. Sisaypacha.- Tiempo de florecimiento. Primavera. Suyu.- Regin, comarca, ubicacin territorial. Suyu.- Ubicacin territorial. Tamya.- Lluvia. Tamyapacha.- Tiempo de lluvia. Invierno. Tarpuypacha.- Tiempo de siembra o cultivo. Tawantinsuyu.- Unin de cuatro regiones de cuatro diricciones. Tukuri.- Fn, conclusin. ltimo, el final. Tuta.- Noche, obscuridad. Tutamanta.- Madrugada. Uchi, uchilla.- Pequeo, Uchilla llakta.- Barrio, ciudadela. Uku.- Adentro, interior, centro. Parte interior o interna de una cosa o persona.
Manuel Paza
Ukupacha.- La parte o el espacio interior. Uma.- La parte superior. Unay pacha.- Tiempo pasado o infinito. Unay.- Tiempo infinito. Ura.- Lo inferior, lo de abajo, la parte baja. Uray.- Abajo. La parte inferior. Uri, urin.- Descendente. Bajada. Uriyana.- Descender. Urku.- Cerro. Usyapacha.- Tiempo sin lluvia. Verano. Washa .- Detrs, atrs, anterior. La parte de atrs. Wata.- Ao. Wayku .- Hondonada, quebrada. Wayra .- Viento. Wichi.- Ascendente; cuesta. Wichiyana.- Ascender. Wiki.- Lgrima, gota. Yaku.- Agua. Yallishka.- El tiempo que pas. Yanantin.- Inclusin. Reciprocidad.
114
Manuel Paza
BIBLIOGRAFA
ANDRADE REIMES, Luis, Bibliografa de Atahualpa, Ed. FED, Ecuador, Quito Ecuador, 1995. ANDRADE REIMES, Luis, El Siglo Heroico, Ed. Banco Central del Ecuador, Quito Ecuador, 1997. BORCHART, Cristina, MORENO, Segundo, Crnica Indiana del Ecuador Antiguo, Ed. Abya Yala, Quito Ecuador, 1997. CATTA, Javier, Gramtica del Quichua Ecuatoriano, Ed. Abya Yala, Quito Ecuador, 2007. CIEI (Centro de Investigaciones para la educacin Indgena), ucanchik Llaktapac Shimi, Ed. CIEI, Quito Ecuador, 1983. CORDERO, Luis, Diccionario Quichua Castellano y Castellano Quichua, Ed. Corporacin Nacional, Quito Ecuador, 1999. COSTALES, Alfredo, COSTALES, Piedad, Los Llactayos, Ed. Vernaza, Quito Ecuador, 2007. COSTALES, Alfredo, COSTALES, Piedad, Nos, La Plebe, Ed. Abya Yala, Quito Ecuador, 1986. COTACACHI, Mara Mercedes, QUINTERO, Mara Eugenia, Quiquinllatac Quichua Shimita Yachacupai, Ed. Abya Yala, Tomo I, II, III, VI, V, VI, VII Quito Ecuador, 1986. GMEZ RENDN, Jorge, Mestizaje Lingstico en los Andes: Gnesis y Estructura de una Lengua Mixta, Ed. Abya Yala, Quito Ecuador, 2008. MINISTERIO DE EDUCACION Y CULTURA, Cuatro Textos Coloniales del Quichua de la Provincia de Quito, Ed. Proyecto de Educacin Intercultural Bilinge, Quito Ecuador, 1999. POTOS C., Fabin, Quri Qinti, Mushukyachishka Shimiyukpanka, Tomo I. Quito: Editorial Qichwakunamanta yachaykuna Wasi (Instituto de Altos Estudios Qichwas), 2004. UNIVERSIDAD CATLICA DEL ECUADOR, ukanchik Llaktapa Shimi, Centro de Publicaciones PUCE, Quito Ecuador, 2000. YANEZ COSSO, Consuelo, Lengua y Cultura Quichuas, Ed. MACAC, Quito Ecuador, 2007. YANEZ COSSO, Consuelo, Lxico Ampliado, Ed. Abya Yala, Quito Ecuador, 1997. YANEZ COSSO, Consuelo, Palabras y Contextos Morfosintaxis Espaola, Ed. Abya Yala, Quito Ecuador, 1997. YNEZ DEL POZO, Jos, Yanantin: La Filosofa Dialgica Intercultural de Manuscrito de Huarochir, Ed. Abya Yala, Quito Ecuador, 2002.
115
Manuel Paza
YUPAYCHANIMI.
KICHWA SHIMITA YACHASHUNCHIK KUTIN RUNA TUKUNKAPAK.
SARA KAMCHITA
Sara kamchita Mishki muyitu, Wiksa yarikay Juntachinkimi. Killu sarita Yurak sarita, Mikunallami Kamchanallami. Kallanitapi Tushuchishami, uka shimipi Wakachishami. uka wiksapi Juntachishami, Killu sarita Yurak sarita.
116