Sei sulla pagina 1di 104

As aves da Caatinga uma anlise histrica do conhecimento

cap13.pmd 189

Jos Fernando Fernando Pacheco Pacheco Jos Comit Brasileiro Brasileiro de de Registros Registros Ornitolgicos Ornitolgicos Comit

189

9/12/2003, 14:28

Bacurauzinho-da-caatinga

INTRODUO
Examinando-se as cartas geogrficas do Brasil em que estejam assinaladas os roteiros dos principais naturalistas e colecionadores de material zoolgico, verifica-se, desde logo, que o Nordeste foi sistematicamente evitado....
Manuscrito de Rodolpho von Ihering (1883-1939)

Existem diversas maneiras de avaliar a avifauna de um bioma. As mais elementares podem procurar estabelecer o conjunto principal das espcies ocorrentes, as espcies endmicas, as quase endmicas e as mais caractersticas, a distribuio geral das espcies pelo bioma e a associao destas com os principais hbitats existentes. Em etapas posteriores se pode buscar um refinamento dessa avaliao, integrar dados de outras reas do conhecimento relativas ao bioma ou s espcies componentes e por fim analisar aspectos biogeogrficos dessa avifauna. O mais elementar dos estudos de uma avifauna aquele que busca determinar quais so as espcies que a constituem. Uma relao sumria e descritiva das aves

que ocorrem num bioma, numa provncia, enfim em qualquer regio delimitada por algum parmetro geogrfico, ecolgico ou poltico. A partir desse conjunto inicial, outros aspectos acessrios, mas no menos interessantes a uma anlise biogeogrfica, podem ser acrescentados. O regime de permanncia das espcies componentes de uma avifauna (p.ex.: residentes o ano inteiro, visitantes sazonais ou ocasionais) exige a avaliao de dados levantados minimamente por cerca de um ano. O que aparentemente pode ser interpretado como elementar, primrio ou bsico pode encerrar complexidades no aparentes. Dificuldades de identificao, falhas, polmicas e dissenses na interpretao dos dados primrios podem entremear o processo do conhecimento dessas informaes. Bolsistas de iniciao cientfica, estudantes em geral da ornitologia, podem, hoje, com orientao adequada, acessar uma grande quantidade de fontes de informao (melhor depuradas) que permite traar um quadro bastante abrangente da avifauna que ocorre em vrias regies do Brasil. Essa relativa facilidade atual contrasta com as dificuldades de acesso informao e a escassez de obras sintticas do passado.

190

cap13.pmd

190

9/12/2003, 14:28

Fbio Olmos

Naturalmente, quanto mais recuar ao passado maior ser esse contraste. verdadeiro que as anlises de composio da avifauna procedidas recentemente esbarram na dificuldade de comparar seus resultados com a composio original, entendendo esta como aquela existente antes dos principais processos de degradao ambiental. No existem trabalhos faunsticos representativos para muitas localidades brasileiras que tenham sido executados h mais de 100 anos. Quando existem, esses dados podem ser dificilmente comparveis devido incompatibilidade dos mtodos empregados. Essas dificuldades aliadas ao processo dificultoso de resgate e reinterpretao das informaes histricas impediram algumas comparaes desejveis entre a composio do presente e do passado, embora em alguns casos essas fossem viveis em certa medida. No Brasil, a distribuio geogrfica das aves comeou a ser estabelecida com o acmulo de informaes advindas dos inmeros trabalhos faunsticos pioneiros. Os primeiros catlogos de distribuio das aves brasileiras foram produzidos por Burmeister (1855-56), Pelzeln (1868-71), Goeldi (1894-1900), Ihering & Ihering (1907) e Snethlage (1914). O mais importante autor da matria na primeira metade do sculo XX, responsvel pelo delineamento essencial da distribuio e da taxonomia das aves na regio neotropical, foi incontestavelmente C. E. Hellmayr, atravs especialmente do seu monumental Catalogue of Birds of the Americas , publicado em 15 volumes entre 1918-1949 (Haffer 1974: 29). Foram marcos importantssimos da ornitologia brasileira neste aspecto, os Catlogos de Aves do Brasil de Olivrio Pinto (1938, 1944), utis at hoje. Utilizando-se de dados precipuamente levantados at a dcada de 1950, destaca-se, como obra referencial sinttica, a lista de espcies da Amrica do Sul, com nfase na distribuio, de Meyer de Schauensee (1966).

Em compasso com a prpria histria de ocupao e colonizao, no surpreendente que a avifauna da Mata Atlntica tenha sido a primeira a ser explorada no Brasil. Com a abertura dos portos s naes amigas, em janeiro de 1808, diversas expedies de viajantesnaturalistas estrangeiros iniciaram suas investigaes cientficas, realizadas num primeiro esforo justamente pelas regies litorneas (Pinto 1979). O Rio de Janeiro e So Paulo foram, por toda a fase pioneira, os Estados mais trabalhados. Os estados da Bahia e do Rio de Janeiro, mesmo antes desse ciclo de expedies, contriburam como principais centros exportadores de material de histria natural da Amrica do Sul (Berlioz 1959). O sculo XIX fora encerrado sem deixar bem delineado o que seria uma avifauna prpria da Caatinga. A maior parte do conhecimento das aves nordestinas estava concentrada na Mata Atlntica, sobretudo nas numerosssimas menes em aberto (sem meno de localidade especfica) para a Bahia ou nos notveis resultados do Prncipe Maximiliano de Wied-Neuwied para este mesmo Estado. Uma combinao de certos registros resgatados do perodo do Brasil-Holands, daqueles reunidos pelo naturalista britnico William Forbes (1881) e de material taxidermizado de origem comercial proveniente de Pernambuco e Cear, divulgados especialmente no Catalogue of birds of British Museum (27 volumes, 1874-1898), completava quase tudo o que se podia reunir da composio da avifauna nordestina. At a estruturao significativa das colees ornitolgicas dos principais museus brasileiros no incio do sculo XX, a grande maioria dos dados sobre a avifauna brasileira esteve dependente da atividade de naturalistas estrangeiros. Estas colees aqui sediadas no Museu Nacional do Rio de Janeiro (MNRJ) e Museu Paulista (MZUSP) promoveram, atravs das muitas expedies a diversos pontos do pas, incluindo-se as primeiras investigaes cientficas brasileiras ao interior rido

191

cap13.pmd

191

9/12/2003, 14:28

Arara-azul-de-lear

nordestino, um gradativo e melhor conhecimento da distribuio das aves brasileiras. Entretanto, apenas as colees seriadas do Museu Paulista, hoje Museu de Zoologia da Universidade de So Paulo (MZUSP), serviram efetivamente ao propsito de um melhor conhecimento da distribuio, devido divulgao, em seu tempo, das localidades de coleta, atravs das obras e dos numerosos artigos de Olivrio Pinto (apud Pinto 1945, Nomura 1984). Pretende-se neste estudo demonstrar que o desenvolvimento do conhecimento elementar da avifauna da Caatinga tardou quando comparado a outros biomas brasileiros, mas foi complexo e repleto de personagens; que esteve muitas vezes margem dos avanos experimentados pela ornitologia brasileira, mesmo que de forma recorrente tenha despertado o interesse de naturalistas e

colecionadores; mas, sobretudo, contribuir no reconhecimento das relevncias e importncia relativa das vrias iniciativas de estudo naturalstico no processo secular de inventrio qualitativo da avifauna da Caatinga: dos primrdios da colonizao ao final da dcada de 1950. planejado aqui, em suma, aprofundar questes histricas de interesse da ornitologia do bioma da Caatinga, em especial a discusso dos tpicos que interferem no processo compilatrio dos registros de ocorrncia e no estabelecimento das distribuies geogrficas. E como objetivo secundrio, discutir os contextos associados s diversas iniciativas pioneiras de explorao e reconhecimento da avifauna, de maneira a permitir a criao de uma base slida que fundamente as futuras anlises regionais de carter biogeogrfico, faunstico e conservacionista.

192

cap13.pmd

192

9/12/2003, 14:28

Zig Koch

MATERIAL E MTODOS
Tornar o simples complicado fcil; difcil mesmo tornar simples o complicado...
Charles Mingus (1922-1979)

b) Foram relacionados e descritos os principais resultados ornitolgicos das expedies Caatinga empreendidas pelos naturalistas durante o grande ciclo das expedies cientficas; c) Foram levantados e reunidos os principais resultados das iniciativas de pesquisa fundamentadas, sobretudo, em coleta de exemplares, efetuadas at 1958, que sucederam o grande ciclo e complementaram o conhecimento da avifauna;

Tratando-se de um ensaio que pretende abordar o processo cumulativo do conhecimento qualitativo da avifauna vinculada ao bioma Caatinga, o mtodo primordial utilizado foi a abrangente pesquisa bibliogrfica e seu estudo crtico. Para este estudo, o bioma Caatinga foi delimitado a partir das informaes encontradas nas obras de Andrade-Lima (1982), EMBRAPA (1993), IBGE (1993) e Sampaio (1995). A Caatinga, dessa maneira, compreende uma rea aproximada de 734.478km2, incluindo partes dos estados do Piau, Cear, Rio Grande do Norte, Paraba, Pernambuco, Alagoas, Sergipe, Bahia e Minas Gerais. Assim, esse bioma dominado por um dos poucos tipos de vegetao cuja distribuio est totalmente restrita ao Brasil (Ferri 1980). Adicionalmente, as reas de transio entre a Caatinga e o Cerrado (apud IBGE 1993), presentes na drenagem do rio So Francisco, no norte de Minas Gerais (Pirapora como limite meridional), noroeste da Bahia, sul do Piau e leste do Maranho foram igualmente consideradas no presente estudo; conquanto, a avifauna da Caatinga (mesmo a endmica) se extende at essas pores. De forma detalhada, a fim de reunir subsdios acerca das numerosas iniciativas pioneiras de inventrio e seus impactos no avano do conhecimento, foram utilizados os seguintes procedimentos de pesquisa bibliogrfica: a) Foram recuperadas, nas obras dos cronistas e missionrios (e respectivas fontes de apoio), as informaes acerca da avifauna que poderiam ser associadas ao bioma Caatinga;

d) Foi avaliado o papel dessas trs diferentes etapas de reconhecimento no estabelecimento de uma avifauna endmica ou caracterstica do bioma Caatinga. O ano de 1958 foi estabelecido como data limite para apreciao das iniciativas apresentadas neste estudo, porque encerra o perodo principal da atividade coletora de espcimes da avifauna no bioma. Foi conferida especial ateno descrio de novos txons realizada a partir de material ornitolgico coletado na rea de influncia da Caatinga. Uma compilao suplementar dos registros disponveis na literatura, de 1958 at dezembro de 2000, para espcies coletadas ou observadas em algum setor da Caatinga, foi procedida com o propsito de subsidiar eventuais e futuras comparaes com o perodo aqui investigado. Registros das poucas espcies associadas exclusivamente aos enclaves de ambientes de exceo (brejo nordestino, campo rupestre, cerrado) no foram consideradas na produo da lista geral de aves da Caatinga, mas encontram-se citados no corpo do trabalho com a devida ressalva quando julgados relevantes. Uma lista geral (Anexo 1) foi concebida de maneira a fornecer os primeiros registros estaduais de cada espcie; isto , os primeiros registros de aves nesses estados em ambiente sob o domnio da

193

cap13.pmd

193

9/12/2003, 14:28

Caatinga. A Bahia foi o nico estado a ser subdivido em trs regies distintas. Esta subdiviso (nordeste, regio centroocidental e sudeste da Bahia) corresponde aos padres gerais verificveis de distribuio das aves na Caatinga. A experincia acumulada do autor sobre a avifauna da Caatinga, resultante da participao em diversas expedies cientficas realizadas ao interior do Nordeste, teve utilidade em eventuais juzos de valor e/ou consideraes marginais acerca de dados presentes na bibliografia.

e todo o conhecimento reunido, era uma mera amostragem dos pssaros mais notveis por sua plumagem, canto e hbitos, no dizer dos cronistas. No mximo possvel conjecturar, atravs de um penoso resgate de informaes, sobre a avifauna do Nordeste dos primeiros sculos de colonizao. Mesmo que o registro mais recuado da palavra tupi caatinga seja datado de 1584 (Cunha 1978, 1982), por ter sido utilizado em uma das narrativas do missionrio Ferno Cardim (a rigor publicado 263 longos anos aps), apenas na segunda metade do sculo XIX uma aproximao biogeogrfica foi iniciada. Isso no impediu que algumas aves tpicas da Caatinga fossem descritas ainda no sculo XVIII (Rhea americana, Cariama cristata, Nystalus maculatus e Icterus jamacaii) e que algumas associaes entre certas aves e os sertes nordestinos fossem feitas pelos cronistas pioneiros. Tambm concorreu para isso, uma invaso prematura do litoral por certos elementos (qui privativos) da avifauna do interior mais seco, motivados pela maior estreiteza da faixa litornea de Mata Atlntica mida no Nordeste e o desmatamento generalizado provocado pelo ciclo da canade-acar, iniciado ainda no sculo XVI (Sick & Teixeira 1979, Coimbra-Filho & Cmara 1996). No pode ser esquecido, ainda, o intenso comrcio de aves para cativeiro e alimentao realizado entre o serto e o litoral. No sculo XVI e comeo do XVII, as informaes sobre uma fauna privativa do interior do Brasil sequer haviam sido esboadas. As regies brasileiras melhor conhecidas, inclusive do ponto de vista faunstico, compreendiam a ilha de So Luiz e imediaes, as faixas litorneas entre a Paraba e o Recncavo Baiano e entre a baa de Guanabara e o litoral de Santos (Pinto 1979, Paiva 1986, 1995, Nomura 1996a, 1996b). O relato da avifauna autctone por vrios cronistas e missionrios que residiram no litoral oriental do Nordeste ou apenas o visitaram durante os trs primeiros sculos da colonizao (p.ex.,

A AVIFAUNA DA CAATINGA ANTES DA ABERTURA DOS PORTOS


At o advento da abertura dos portos s naes amigas, medida coincidente com a chegada de D. Joo VI e a corte portuguesa ao Brasil, em 1808, o Brasil era por vezes referido como terra ignota, tal o grau de desconhecimento do seu territrio. A abertura dos portos, e a permisso para que viajantes estrangeiros aqui aportassem, possibilitou que o conhecimento cientfico de nossas riquezas naturais experimentasse um crescimento fabuloso naquele sculo. At aquela ocasio, o conhecimento de nossa natureza se baseava primordialmente no livro Historia Naturalis Brasiliae, de 1648 (Marcgrave 1942), derivado da experincia dos holandeses no Nordeste, onde o astrnomo Georg Marcgrave (1610-1644) foi figura de relevo. Antes da abertura dos portos, o conhecimento sobre nossas aves, com exceo daquelas descritas por Linnaeus e seguidores com base nos relatos de Marcgrave, era pequeno, difuso e proveniente de material levado Europa como pea extica por navegantes. Tudo que se sabia a respeito da provenincia dessas peles era Brasil, quando no era Amrica ou Novo Mundo. At a dcada de 1820, a associao de um grupo de aves com o bioma da Caatinga era impensada, pois mal se conheciam as aves que ocorriam no Brasil,

194

cap13.pmd

194

9/12/2003, 14:28

Anchieta, Gandavo, Souza, Cardim e Brando) teve impacto quase nulo sobre a zoologia formal (Pinto 1979). Retrato disso que dentre todas as obras desse longo perodo, apenas Marcgrave, e, em muito menor escala, seu colega Piso, tiveram suas obras consultadas por Linnaeus e seguidores para a descrio formal das espcies animais e vegetais (veja Tabelas 1, 2 e 3). Este ltimo publicou, possivelmente, o primeiro tratado de medicina tropical (Piso 1948), se ocupando tambm de animais e plantas. Os escritos quinhentistas ou seiscentistas do ciclo de cronistas e missionrios que de alguma maneira trataram da histria natural do Nordeste brasileiro foram omitidos pelos naturalistas europeus, em verdade, porque no se tornaram conhecidos em seu tempo ou porque no reuniam descries capazes de serem aproveitadas. Melhor razo apresenta Cascudo (1956) quando lembra que os naturalistas do conde de Nassau escreveram em latim, a lngua culta da poca, enquanto diversos dos cronistas dos primeiros sculos o fizeram em portugus. Embora Mello-Leito (1937) os defenda relatando que estes traziam descries de exatido igual ou maior aquelas encontradas em Marcgrave (Marcgrave 1942), preciso ceder aos argumentos de Pinto (1979: 24) quando se manifesta sobre o pouco aproveitamento das contribuies zoolgicas de Gabriel Soares de Souza, que via de regra correspondia ao quadro encontrado nos outros relatos similares de seu perodo. Os trs argumentos enumerados por Pinto (1979) para demonstrar o quo inaproveitveis eram as descries, que seriam em verdade meras referncias, repletas de confuses e erros foram: a) referncia vaga ou incompleta que permite apenas uma aproximao, b) referncia impregnada de imprecises que permite uma identificao problemtica e c) de todo impraticvel qualquer tentativa de identificao. Paiva (1986) destacou que no havia muita distncia entre os nveis de conhecimentos biolgicos dos grandes

naturalistas do Renascimento e o dos homens cultos seus contemporneos. Considerando este contexto temporal, no qual esses cronistas pioneiros viveram, fcil entender como suas observaes podem parecer aos olhos do cientista moderno, pouco precisas, infantis, fantasiosas, cheias de credulidade e impregnadas de erros elementares. No se poderia esperar muito de homens sem uma formao de naturalista, que mesmo na Europa veio a desenvolver-se, em suas vrias disciplinas, apenas no sculo XVII. Eram todos, rigorosamente, apenas observadores esforados, uns mais talentosos em seus depoimentos que outros. Com efeito, a prpria disciplina zoolgica dava seus primeiros passos na Europa no sculo XVI, com Conrad Gesner, Pierre Belon e Ulisses Aldrovandi, esse ltimo, fundador do termo ornitologia (Stresemann 1975). Essas fontes, em suma, so relevantes na medida em que, mantidas as limitaes e na ausncia de registros de maior exatido, fornecem indcios ou evidncias de ocorrncias pretritas de animais e plantas em nosso pas. Logo, tornam-se mais importantes no Nordeste, considerando que essa a regio brasileira que, secularmente, mais sofreu em termos de descaracterizao ambiental (CoimbraFilho & Cmara 1996).

PIONEIROS
As poucas citaes sobre a avifauna do clebre catequista Padre Joseph de Anchieta inseridas em sua Carta (cf. Leite 1954-1960), preciosa sobre outros aspectos, foram tidas por Pinto (1979), como essencialmente perfunctrias. Garcia (1922: 863) j afirmara que sua Epstola carece de requisitos essenciais para ser arrolada entre depoimentos cientficos. Em sua maioria, tais citaes parecem estar associadas com o litoral da antiga Capitania de So Vicente (= So Paulo), de onde a escreveu e datou (31 de maio de 1560), contudo, a meno de certos animais, como o peixe-boi marinho, atesta sua experincia anterior no litoral do

195

cap13.pmd

195

9/12/2003, 14:28

Esprito Santo e Bahia. Curiosamente, menciona o avestruz americano, que seria a nossa ema, Rhea americana , prpria dos campos do interior (portanto, Cerrado e Caatinga). oportuno lembrar que naquela poca os indgenas do litoral j usavam penas de ema, segundo contara, em 1578, Jean de Lry (Lry 1941). Possivelmente as conseguiam por troca com as tribos vizinhas do interior ou em incurses ao serto. Portanto, isto no serviria como evidncia de que as emas ocorreriam no litoral percorrido por Anchieta ou mesmo que o Padre tenha percorrido o serto. Pinto (1979) lamentou que Anchieta tenha concedido s aves um lugar muito secundrio dentre seus exemplos de citao da fauna (apenas dez menes no total), assinalando que, algumas vezes, ele participara da credulidade de seus contemporneos, ao acreditar que os beija-flores alimentamse s de orvalho. O cronista portugus Pero de Magalhes Gandavo, autor do que seria a primeira Histria do Brasil, publicada em Lisboa em 1576, concedeu bastante espao aos assuntos de Histria Natural, mas foi breve com relao s aves (Pinto 1979: 23). Apenas cerca de 15 castas de aves foram mencionadas em suas duas obras, sobretudo geogrficas (Gandavo 1980). Segundo consta, ele teria percorrido, por no mais de cinco anos o litoral das capitanias de Itamarac, Bahia, Ilhus, Porto Seguro, Esprito Santo, Rio de Janeiro e So Vicente e, pelo menos numa das suas descries, menciona papagaios de nome anapuru que criamse muito longe pelo serto adentro. Poderia estar se referindo apenas aos papagaios Amazona aestiva , por que afirmou que se tornariam mansos, domsticos e se acomodariam conversao da gente. Mas h controvrsias sobre a identidade dos psitacdeos assim denominados, inclusive uma, que defende ser o anapuru uma espcie extinta precocemente da Mata Atlntica pela invaso europia (Dean 1996: 67). Mencionam tambm as

hemas, que seriam aves de pernas grandes, que pastariam ervas, seno em campinas desimpedidas de matos e arvoredos, e cujas penas seriam aproveitadas nos chapus e gorros dos militares (j em 1570!). Gandavo, parece ser o primeiro a usar ema em lugar de avestruz ou nhandu (tupi) (Pinto 1979). O autor da enciclopdica obra Notcia do Brasil ou Tratado Descriptivo do Brazil em 1587, o fazendeiro portugus, mais tarde Capito-Mor e Governador, Gabriel Soares de Souza, radicado na Bahia, foi o mais abrangente dos escritores do sculo XVI que se ocuparam com a descrio da natureza brasileira. Oferecida pelo autor ao rei Filipe II da Espanha, em 1587, foi publicada de forma completa, porm sem autoria, em Lisboa, apenas em 1825. A autoria de Souza foi estabelecida somente em 1851 pelo famoso historiador Francisco Adolfo de Varnhagen e a partir da outras edies vieram a lume (p. ex.: Souza 1971). Diferentemente dos demais autores de sua poca, ele no se ocupou apenas dos animais de interesse imediato aos ndios e colonos, ou daqueles grandes e notveis, mas, tambm, das imundcias, assim consideradas as espcies de menor importncia, como insetos e anfbios (Paiva 1986, 1995). Proprietrio de terras e senhor de engenhos durante dezessete anos no Recncavo Baiano (chegara em 1567), ele inseriu em sua obra doze captulos dedicados ao mundo alado, comeando por um intitulado Sumrio das aves que se criam na terra da Bahia de Todos os Santos, quase todos acompanhados dos respectivos nomes tupis. Para o ornitologista, frisa Pinto (1979), infelizmente, h bem pouca coisa aproveitvel nessa contribuio, parecendo que Souza, melhor gegrafo e botnico do que zoologista (...) se valera apenas da lembrana, cometendo flagrantes erros e confuses. Nesse sentido, verificvel que apenas cerca de 20% das oitenta aves por ele mencionadas e laconicamente descritas puderam ser identificadas ao nvel de espcie, muitas quando possvel por analogia com os

196

cap13.pmd

196

9/12/2003, 14:28

nomes vulgares fornecidos. Em sua maioria, fizeram parte deste grupo de identificveis, as aves de ampla distribuio ou privativas do litoral florestado do Recncavo Baiano. De interesse para a presente compilao do conhecimento sobre as aves da Caatinga, apenas a meno mais uma vez das emas ou nhandus (Rhea americana ), acompanhada da observao de que os ndios aproveitavam suas penas para fazer rodas de penachos, usadas durante suas festas. Neiva (1929) considerou o livro de Souza como o marco inicial da zoologia e botnica no Brasil, por julg-lo certamente a mais copiosa das resenhas de Histria Natural do sculo XVI. Entretanto, o Padre Leornardo do Valle preparara a maior soma de nomes de animais e de produtos animais, antes do magistral Gabriel Soares de Souza, relacionando 351 nomes de vrios grupos zoolgicos, acompanhados de algumas caractersticas que permitem identificar as espcies envolvidas (Papavero & Teixeira 1999). Em termos numricos, Souza supera o Padre Leornardo do Valle em poucas espcies. A identificao das espcies presentes no manuscrito datado de 1585 (do qual existem trs cpias, incluindo uma na Biblioteca Nacional do Rio de Janeiro) [ainda] ser realizada em um prometido Dicionrio Histrico dos Animais do Brasil (Papavero & Teixeira 1999). O Padre Ferno Cardim, da Companhia de Jesus, autor, dentre outras obras, dos Tratados da Terra e Gente do Brasil, chegou Bahia em 1584, residindo e percorrendo as mesmas capitanias que Gandavo (Pinto 1979, Cardim 1980). O Tratado fora anonimamente publicado em ingls por um famoso colecionador londrino em 1625, porque havia sido pilhado, em 1598, pelo pirata ingls Francis Cook. Pinto (1979: 15) ressalta elogiosamente que: as aves referidas por Cardim so em nmero mais restrito do que as de Gabriel Soares; em compensao, as descries,

apesar dos defeitos e incorrees inevitveis, mostraram-se ordinariamente muito mais completas e pormenorizadas, a ponto de nos permitirem determinar-lhes geralmente o sentido, ainda quando se haja omitido o nome daquilo a que se aplicam. Ao todo, so descritas ou mencionadas cerca de 35 espcies. O fato de que Cardim fora reitor do Colgio da Bahia, pelo menos de 1590 a 1595, sugere como proveniente dessa capitania em particular ou do Nordeste em geral a maior parte de suas observaes naturalsticas (Pinto 1979). Menes merecedoras de crdito ao macuco, araponga, mutum e quereiu, Cotinga maculata, atestam um contato estreito com a avifauna primeva da Mata Atlntica baiana. So dignos de meno, a presena inquietante do guigrajuba ( Guaruba guarouba) e a do anapuru , dentre o rol de aves tratadas por Cardim. Do primeiro, ele informa que muito estimados, por se trazerem de duzentas ou trezentas lguas, e do segundo papagaio, formoso de cores variadas vermelho, verde, amarelo, preto, azul, pardo, cor de rosmaninho. Sobre este ltimo, veja os breves comentrios, cinco pargrafos atrs, onde est registrada a meno de Gandavo ao intrigante (e mesmo?) anapuru. Cardim outro escritor a mencionar a ema, com o nome de nhandugoau, destacando sua abundncia e dando uma boa indicao de procedncia para um legtimo representante da Caatinga: mas no ando seno pelo serto dentro. Contudo, em se tratando de raridade da Caatinga a mais instigante das aves descritas por Cardim a araruna , etimologicamente arara-preta: he todo preto espargido de verde, que lhe d muita graa, e quando lhe d o sol fica to resplandescente que he para folgar de ver; os ps tem amarellos, e o bico e os olhos vermelhos; so de grande estima, por sua formosura, por serem raros, por no criarem seno muito dentro pelo serto e de suas penas fazem seus diademas, e esmaltes

197

cap13.pmd

197

9/12/2003, 14:28

No se pode negar a grande possibilidade de Cardim estar descrevendo (com alguns defeitos inevitveis de que falou Pinto) a arara-azul-de-lear, Anodorhynchus leari , uma das poucas espcies endmicas da Caatinga. Esta seria a mais antiga e desavisada das menes a essa arara. Cardim tem a seu favor a proximidade entre o mdio curso do rio Vaza Barris, Bahia, ptria verificada destas araras (Sick et al. 1987), e a cidade de Salvador, centro de suas observaes. A nica outra possibilidade de associao (porm improvvel) seria com a arara-azulgrande, Anodorhynchus hyacinthinus, que ocorre bem mais distante de Salvador (no cerrado do oeste da Bahia) e que, diferentemente de A. leari, no possui a plumagem azul-esverdeada ou espargida de verde. De interesse da ornitologia do Nordeste so as notas naturalsticas contidas no Dilogo das Grandezas do Brasil, de um certo Ambrsio Fernandes Brando, dito portugus (Pinto 1979). Radicado desde sua chegada ao Brasil, em 1583, na zona da mata de Pernambuco e Paraba, deste ltimo estado que escreve, em 1618, os seis captulos que compem os Dilogos (Paiva 1986, 1995). Entre 1848, quando pela primeira vez foi publicada, at 1930, a obra havia sido impressa apenas em peridicos e, algumas vezes, de forma incompleta (Paiva 1986, 1995). Depois disso registram-se quatro edies (p.ex., Brando 1968). Dentre as cerca de 70 espcies mencionadas, especialmente as de maior porte e de interesse para a caa, algumas poucas so da Caatinga, tais como, a ema, a seriema e as hyendaya, que se criam no serto. No ltimo caso, possivelmente em referncia a Aratinga jandaya. Dos cinco cronistas alados por Paiva (1986, 1995) condio de mais importantes pioneiros da zoologia nordestina dos sculos XVI e XVII, afora os naturalistas holandeses, trs deixam de ser aqui melhor tratados porque esto associados exclusivamente ao litoral do

Maranho: Claude dAbbeville, Yves dEvreaux e Frei Cristovo de Lisboa (Souza e Brando, tratados anteriormente, foram os outros dois). Esses trs missionrios da ordem dos capuchinhos, baseados na Ilha de So Luiz, a julgar por seus relatos e pelo conjunto das aves mencionadas, no chegaram a conhecer a Caatinga (Pinto 1979, Oren 1990, Nomura 1996c). Em se tratando de zoologia, a melhor contribuio das trs, a de Cristovo de Lisboa, foi a nica no publicada em seu tempo, pois, depois de recuperada nos anos 1930, aps ficar por muito tempo perdida, veio a ser impressa pela primeira vez apenas em 1967, melhor dito 340 anos depois de escrita (Paiva 1986, 1995, Oren 1990). A feitura desse cdice de rvores e animais, entre 1624 e 1627, antecede em duas dcadas a publicao do clebre livro de Marcgrave, de 1648 (Marcgrave 1942), e se constitui na primeira fonte brasileira de Histria Natural que se fez acompanhada por desenhos. Esses trs missionrios tiveram, mesmo que em So Luiz, a oportunidade de travar contato com uma fauna mais amaznica, que presentemente est confinada, dia aps dia, cada vez mais ao oeste do Maranho (Oren 1988).

A ORNITOLOGIA DO NORDESTE NO PERODO HOLANDS


fundamental, e inigualvel em todo o perodo colonial, a contribuio dos naturalistas que aqui trabalharam, durante a ocupao holandesa no Nordeste brasileiro, para o desenvolvimento das cincias naturais, Georg Marcgrave (16101644) e Wilhelm Pies (latinizado Guilherme Piso, 1611-1678). A convite do culto prncipe Johann Moritz von Nassau-Siegen (Prncipe Maurcio, Conde de Nassau), governador das possesses holandesas, o astrnomo Marcgrave e o mdico Piso, foram os primeiros verdadeiros cientistas a entrar em contato direto com a natureza brasileira.

198

cap13.pmd

198

9/12/2003, 14:28

Marcgrave chegou ao Brasil em maro de 1638 e regressou Holanda, na companhia de Maurcio de Nassau, em 23 de maio de 1644. Nesse perodo, em trs expedies, palmilhou os atuais estados de Pernambuco, Paraba e Rio Grande do Norte, embora tenha permanecido mais tempo na cidade de Mauritsstad, atual Recife (Gudger 1912 apud Teixeira 1992a). Contribuiu para o sucesso de Marcgrave, o declarado interesse de Nassau pelas cincias, que antes mesmo de sua posse, ainda na Holanda, preparava as condies necessrias junto Companhia das ndias Ocidentais, para a realizao de uma expedio cientfica, destinada a explorar os domnios de alm-mar (Garcia 1922: 863, Sick 1997). Esta produtiva associao entre naturalistas e pintores, durante os trinta anos de ocupao holandesa (16241654), foi inequvoca justamente no perodo mauriciano (1637-1644) (Teixeira 1992a, 1995). As fartas observaes acumuladas, no campo da zoologia e da botnica, foram magistralmente reunidas na obra Historia Rerum Naturalis Brasiliae, em oito livros ou partes, organizada por seu compatriota Johannes de Laet e publicada em Amsterd no ano de 1648. O sbio francs Cuvier haveria registrado (apud Sick 1997: 48) que Marcgrave teria sido o mais hbil, o mais exato de quantos tenham descrito a histria natural dos pases remotos durante os sculos XVI e XVII. Esta obra foi por mais de 150 anos a nica fonte fidedigna disponvel sobre a fauna brasileira (Teixeira 1992a). Os animais foram descritos, segundo os nomes indgenas coligidos, acompanhados de notas biolgicas e informaes sobre a utilizao dos mesmos pelos nativos. A parte referente s aves (Livro V) composta de 113 descries e 54 figuras (Marcgrave 1942). Algumas dessas descries e ilustraes serviram de base, um sculo mais tarde, integral ou parcialmente, a vrios batismos formais de Linnaeus (1758) e seus seguidores, com o advento da nomenclatura binominal por ele prprio estabelecida.

Desde 1815, o acervo ornitolgico (texto e iconografia) deixado por Marcgrave e artistas da corte de Nassau foi examinado por diversos especialistas (Lichtenstein 1961, Schneider 1938, Pinto 1942). Faziam parte desse conjunto, alm da obra impressa, pinturas a leo sobre papel, alm de poucos guaches, desenhos em nanquim e crayons atribudos a Albert Eckhout, Zacharias Wagener e ao prprio Marcgrave (Albertin 1985, Teixeira 1992a, 1995, Whitehead & Boeseman 1989). Foram exatamente as ilustraes presentes na obra de Marcgrave (ou elaboradas em paralelo mesma) que fizeram o grande diferencial entre a sua obra e a grande maioria das obras nos trs primeiros sculos de colonizao brasileira. At hoje, como acontece com as evidncias materiais preservadas (pele, fotografia, etc.) de qualquer registro, o acervo iconogrfico legado pelos artistas holandeses torna possvel a verificao independente da identidade. Um estudo mais recente, melhor elaborado e mais abrangente, teve a possibilidade de comparar as vrias fontes iconogrficas relacionadas ao acervo ornitolgico, e foi capaz de retificar algumas falhas histricas e revelar um certo nmero de novidades ainda no devidamente divulgadas (Teixeira 1992a). Analisando todo o acervo, foi determinado que havia a descrio (ou indicao) de 174 aves, incluindo 25 indeterminadas, quatro domsticas, trs marinhas e oito exticas (Teixeira 1992a: 111). Do conjunto de 134 espcies autctones (subtradas as indeterminadas, marinhas, domsticas e exticas) foram discriminadas (Teixeira 1992a: 111-12) 66 espcies (44%) de paisagens antrpicas, 34 de aquticas, 13 de hbitos florestais, 11 cuja presena parece ter sido registrada a partir de espcimes cativos e, finalmente, quatro escassas espcies da Caatinga (Rhea americana, Cariama cristata, Sericossypha loricata e Crypturellus noctivagus zabele). As indicaes geogrficas na obra de Marcgrave (1942) so bastante raras, contando-se apenas cinco casos dentre as

199

cap13.pmd

199

9/12/2003, 14:29

113 descries. No que concerne Caatinga, interessa a meno de que a ema ocorreria em grande nmero nos campos de Sergipe e Rio Grande [do Norte], mas no em Pernambuco (!), de que a curicaca (Theristicus caudatus) e o aiaia ( Ajaia ajaja ) seriam abundantes ou freqentes junto ao rio So Francisco e que o urubu (Cathartes burrovianus, sensu Teixeira 1992a) voaria em grandes bandos em Sergipe e no rio So Francisco. Nesse ltimo caso, reconhece Teixeira (1992a: 38) que estes autores podem no ter

distinguido entre si alguns dos diversos Cathartidae da regio. Considerando a impossibilidade de determinar a origem precisa das espcies, se provenientes da regio da Mata ou da Caatinga, foi resolvido considerar todas as espcies ocorrentes na Caatinga na indicao de aproveitamento nomenclatural das fontes marcgravianas (texto ou ilustrao) pelos descritores do sculo XVIII e XIX. Diversas das fontes presentes na Historia Naturalis de Marcgrave (1942)

Tabela 1 - Espcies ocorrentes na Caatinga descritas precipuamente a partir de Marcgrave ou Piso.


Struthio americanus Linnaeus, 1758 Struthio rhea Linnaeus, 1766 Procellaria brasiliana Gmelin, 1789 Mycteria americana Linnaeus, 1758 Ibis nandapoa Vieillot, 1816 Ciconia mycteria Lichtenstein, 1819 Ardea maguari Gmelin, 1789 Anas brasiliensis Gmelin, 1789 Anas mareca Bonnaterre, 1790 Falco ur ubitinga Gmelin, 1788 urubitinga Parra viridis Gmelin, 1789 Parra brasiliensis Gmelin, 1789 Parra nigra Gmelin, 1789 Palamedea cristata Linnaeus, 1766 Microdactylus marcgravii Geoffroy, 1809 Psittacus aracanga Gmelin, 1788 Cuculus cornutus Gmelin, 1788 Crotophaga ani Linnaeus, 1758 Cuculus guira Gmelin, 1788 Strix brasiliana Gmelin, 1788 Caprimulgus torquatus Gmelin, 1789 Trochilus thaumantias Linnaeus, 1766 Alcedo maculata Gmelin, 1788 Lanius pitangua Linnaeus, 1766 Oriolus japacani Gmelin, 1788 Oriolus jamacaii Gmelin, 1788 Tanagra flava Gmelin, 1789 Tanagra loricata Lichtenstein, 1819
Em negrito esto indicadas as descries vlidas. = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = =

Rhea americana Rhea americana Phalacrocorax brasilianus Mycteria americana Mycteria americana Jabiru mycteria Ciconia maguari Amazonetta brasiliensis Amazonetta brasiliensis Buteogallus urubitinga Porphyrula martinica Jacana jacana Jacana jacana Cariama cristata Cariama cristata Ara chloroptera Piaya cayana pallescens Crotophaga ani Guira guira Glaucidium brasilianum Hydropsalis torquata Polytmus guainumbi thaumantias Nystalus maculatus Megarynchus pitangua Donacobius atricapillus Icterus jamacaii Tangara cayana flava Sericossypha loricata

200

cap13.pmd

200

9/12/2003, 14:29

foram aproveitadas como fundamento descritivo das milhares de espcies que passaram a ser minimamente caracterizadas pelos seguidores do sistema lineano. Cabe mencionar que, s vezes, algumas das descries de Marcgrave foram tratadas em obras buffonianas antes de serem batizadas pelos autores da escola lineana (veja Pacheco 1997a). Um primeiro grupo (n = 28) (Tabela 1) formado pelas espcies que foram descritas primordialmente com base em Marcgrave e cujas indicaes originais se apiam

exclusivamente nessa fonte. Num outro caso, os autores lineanos combinaram duas ou mais fontes (p.ex. Marcgrave, do Brasil, com Sloane, da Jamaica) para descrever espcies que consideraram, em suas anlises, como as mesmas, o que nem sempre se manteve como correto. Estas combinaes se dividem entre aquelas que privilegiaram as informaes (incluindo as de natureza geogrfica) de Marcgrave (n = 12) (Tabela 2) e outras que apenas a usaram de maneira secundria (n = 9) (Tabela 3).

Tabela 2 - Espcies ocorrentes na Caatinga, descritas com base em Marcgrave e outras fontes estranhas ao Brasil, mas cuja localidade-tipo foi restringida no Nordeste do Brasil.
Plotus anhinga Linnaeus, 1766* Platalea ajaja Linnaeus, 1758 Palamedea cornuta Linnaeus, 1766 Anas carunculata Lichtenstein, 1819* Psittacus ararauna Linnaeus, 1758 Strix tuidara J. E. Gray, 1829 Trogon curucui Linnaeus, 1766 Lanius nengeta Linnaeus, 1766* Hirundo tapera Linnaeus, 1766* Tanagra sayaca Linnaeus, 1766* Tanagra jacarina Linnaeus, 1766 Emberiza brasiliensis Gmelin, 1789
= = = = = = = = = = = =

Anhinga anhinga Ajaia ajaja Anhima cornuta Sarkidiornis melanotos sylvicola Ara ararauna Tyto alba tuidara Trogon curucui Fluvicola nengeta Progne tapera Thraupis sayaca Volatinia jacarina Sicalis flaveola brasiliensis

* Fonte adicional da descrio no indicada por Teixeira (1992). Em negrito esto indicadas as descries vlidas.

Tabela 3 - Espcies ocorrentes na Caatinga descritas com base em fontes estranhas ao Brasil, mas secundariamente baseadas em Marcgrave.
Ardea cocoi Linnaeus, 1766 Ardea soco Vieillot, 1817* Ardea chalybea Stephens, 1819* Ardea brasiliensis Linnaeus, 1766* Cancroma cancrophaga Linnaeus, 1766 Ibis alba Lesson, 1831 Scolopax guarauna Linnaeus, 1766 Parra jacana Linnaeus, 1766 Trochilus elatus Linnaeus, 1766
* Binmio no indicado em Teixeira (1992). Em negrito esto indicadas as descries vlidas.

= = = = = = = = =

Ardea cocoi Ardea cocoi Butorides striatus Tigrisoma lineatum Cochlearius cochlearius Theristicus caudatus Aramus guarauna Jacana jacana Chrysolampis mosquitus

201

cap13.pmd

201

9/12/2003, 14:29

A obra de Guilherme Piso, incontestvel em sua importncia como tratado pioneiro de medicina tropical (Piso 1948), , quanto ao aspecto da Histria Natural, bastante inferior aquela de Marcgrave, conjuntamente publicada por J. de Laet em 1648 (Pinto 1979). Na maioria dos casos, os escritos de Piso nessa rea foram baseados naqueles de Marcgrave, do qual foi chefe, e carecem de originalidade. Embora haja uma preocupao maior pelo hbitat e a biologia das pouco menos de 50 espcies tratadas, o autor se mostrou mal preparado para esse mister (Pinto 1979). A nica das aves descritas por Piso que deixou de ser tratada por Marcgrave foi o maiagu, base precpua de Procellaria brasiliana Gmelin, 1789 (hoje, Phalacrocorax brasilianus). Outros autores do ciclo holands (1624-1654) que se ocuparam da Histria Natural, notadamente Zacharias Wagener, Joan Nieuhof e Gaspar von Baerle (Garcia 1922, Pinto 1979, Boeseman 1994, Paiva 1995, Nomura 1997), deixam de ter seus dados tratados aqui pela quase completa falta de conexo com os temas de interesse da avifauna da Caatinga.

SCULO XVIII: MARGEM DOS PROGRESSOS DA ORNITOLOGIA


Aps a expulso dos holandeses, o Brasil retorna condio de terra ignota aos olhos da comunidade cientfica, uma vez que no havia interesse da Metrpole em favorecer qualquer divulgao da riqueza dos trs reinos aqui existentes (Pinto 1979). A principal iniciativa portuguesa do sculo, a clebre Viagem Filosfica pelas Capitanias do Gro-Par, Rio Negro, Mato Grosso e Cuiab, entre 1783 e 1792, capitaneada pelo baiano Alexandre Rodrigues Ferreira, doutor em filosofia pela Universidade de Coimbra, passou ao largo do Nordeste (Cunha 1991, Nomura 1998). Do escasso conjunto de nove naturalistas, viajantes estrangeiros e sertanistas que escreveram sobre Histria

Natural atravs de informaes colhidas, diretamente por eles, em territrio brasileiro, apenas Francisco Antnio de Sampaio o fez com base na natureza nordestina (Nomura 1998). Sampaio, mdico portugus radicado na Bahia na metade do sculo XVIII, deixou dois manuscritos: o primeiro tomo, dedicado ao reino vegetal, de 1782 e o segundo, dedicado ao reino animal, datado de 1789. Tal material foi reunido e publicado em conjunto apenas neste sculo (Sampaio 1971). Suas observaes sobre a avifauna foram sediadas na Vila de Cachoeira, atualmente cidade do mesmo nome, no Recncavo Baiano, a 116km de Salvador. Um exerccio de identificao foi feito por J. F. Pacheco (Nomura 1998: 107) com base nos referidos escritos e ilustraes. A maioria das 44 espcies descritas e figuradas de capoeiras, roas e ambientes aquticos. Poucas, como o ja (Crypturellus noctivagus ), o tucano ( Ramphastos vitellinus) e o japu (Psarocolius decumanus), exemplificam a avifauna da Mata Atlntica de sua regio. O autor no faz meno ao serto e Caatinga em seus relatos da avifauna, se bem que as poucas espcies tpicas do semi-rido (Cyanocorax cyanopogon, Icterus jamacaii e Paroaria dominicana) notadas por ele em Cachoeira, comprovam a prematura colonizao das reas do litoral, abertas pelo homem desde o incio do processo de ocupao. Embora o Brasil tenha se mantido margem dos progressos que a ornitologia extra-europia ia realizando a passos largos durante todo o sculo XVIII, como registrou Pinto (1979), o profcuo perodo descritivo das aves do Novo Mundo, iniciado com Linnaeus, Brisson e Buffon, utilizando-se de diferentes conceitos e mtodos de descrever o mundo natural (Stresemann 1975), no foi completamente nulo para a ornitologia brasileira (Tabela 4). Da mesma forma, que nos sculos precedentes, animais do Novo Mundo continuavam sendo levados para a Europa, por navegantes (comerciantes ou aventureiros), sem a indicao precisa de procedncia. Esse comrcio de produtos naturais, melhor dito trfico de curiosidades, sem a anuncia

202

cap13.pmd

202

9/12/2003, 14:29

Tabela 4 - Espcies ocorrentes na Caatinga descritas no sculo XVIII.


Anas moschata Linnaeus, 1758 India Sem localidade Psittacus araracina Linnaeus, 1776 Sem localidade Psittacus caeruleus Gmelin, 1788 supostamente Brasil Psittacus aureus Gmelin, 1789 Brasil Psittacus brasiliensis Latham 1790* Psittacus aestivus Linnaeus, 1758 America Turdus atricapilla Linnaeus, 1766 Cabo da Boa Esperana Cabo da Boa Esperana Turdus cyaneus P. L. S. Mller, 1776 Brasil Loxia dominicana Linnaeus, 1758 Brasil Loxia dominica Linnaeus, 1776 Brasil Fringilla larvata Boddaert, 1783 Brasil Fringilla flava P.L.S. Muller, 1776 Brasil Loxia crispa P.L.S. Mller, 1776* Brasil Loxia fusca Hermann, 1783* Ile de Bourbon Loxia bouvreuil P.L.S. Mller, 1776 Ile de Bourbon Loxia nigroaurantia Boddaert, 1783 Ile de Bourbon Loxia aurantia Gmelin, 1789 Angola Loxia angolensis Linnaeus, 1766 Brasil Loxia caerulea var. Gmelin, 1789:863 Angola Loxia cyanea Linnaeus, 1758:174 ** * nome pr-ocupado; ** suprimido pela Comisso Internacional de Nomenclatura Em negrito esto indicadas as descries vlidas. Cairina moschata Ara ararauna Ara ararauna Aratinga aurea Aratinga aurea Amazona aestiva Donacobius atricapillus Donacobius atricapillus Paroaria dominicana Paroaria dominicana Paroaria dominicana ? Sicalis flaveola Sporophila lineola Sporophila lineola Sporophila bouvreuil Sporophila bouvreuil Sporophila bouvreuil Oryzoborus angolensis Passerina brissonii Passerina brissonii

das autoridades portuguesas, jamais foi interrompido e era estimulado por colecionadores de raridades, que deviam recompensar financeiramente muito bem os seus agentes. De uma maneira ou outra, araras, maracans, papagaios, beija-flores e pssaros coloridos, como o ti-sangue ( Ramphocelus bresilius), chegaram Europa ainda nos primeiros anos de 1500 (Stresemann 1975: 27, Sick 1981a). Com o progresso das tcnicas de preservao de aves coletadas, iniciado de forma incipiente na metade do sculo XVII e desenvolvido durante o final do sculo XVIII, os gabinetes de souvernirs e museus de Histria Natural se disseminaram. Nessa fase foi criado, em 1784 no Rio de Janeiro, um pequeno museu histrico-natural, oficialmente Casa de Histria Natural, mais tarde cognominada pelo povo de Casa dos Pssaros, que tinha em seu diretor, Francisco Xavier Cardoso Caldeira, um exmio taxidermista de aves (Pinto 1979).

SCULO XIX: O INCIO DO GRANDE CICLO DAS EXPEDIES CIENTFICAS ESTRANGEIRAS


O incio da etapa mais importante na direo da revoluo descritiva das aves do Brasil derivou diretamente de um acontecimento cotingencial da mais alta significncia para a Histria do pas, conforme descreve Lisboa (1997: 29): Com a vinda da corte portuguesa ao Brasil, em 1808, no s os portos se abriram para as naes amigas, mas tambm as portas para a entrada de estrangeiros. A colnia vive ento o fim do exclusivismo portugus. Comerciantes, especialmente ingleses, artistas franceses e imigrantes, alm de viajantes naturalistas de vrias regies do Velho Mundo, tm a permisso de estudar o que o pas desconhecido parecia prometer em novidades.

203

cap13.pmd

203

9/12/2003, 14:29

Nem todos os naturalistas, pilares da ornitologia, que fizeram parte do Grande Ciclo das Expedies, travaram contato com a Caatinga. Neste sentido, de se lamentar que o austraco Johann Natterer, o prncipe dos coletores e o maior nome de nossa ornitologia desse perodo (Straube 2000), tenha desistido de recolher material no Nordeste. Muito embora pretendesse, aps sua longa permanncia pelo interior do Brasil Central e Amaznia, atravessar os estados mais setentrioniais do Brasil Maranho, Piau, Cear, Rio Grande do Norte, Paraba e Pernambuco seu desejo foi abortado pelo temor imposto pelos revoltosos da Cabanagem, movimento popular contra as autoridades provinciais que irrompera exatamente quando de sua chegada a Belm (Vanzolini 1993, Azevedo 1997, Straube 2000). Se Natterer, exmio descobridor de miudezas, houvesse tido a chance de coletar no Nordeste, praticamente certo que novidades e informaes sobre a distribuio de vrios elementos da avifauna levantados apenas nesse incio de sculo por seu conterrneo Otmar Reiser teriam sido antecipadas. Nesta rica etapa de investigao ornitolgica, o prncipe Maximiliano de WiedNeuwied foi o primeiro naturalista na acepo mais ampla deste vocbulo cuja nica paixo era desvendar os segredos da natureza (Pinto 1979: 74) a contatar diretamente uma avifauna com elementos da Caatinga. Quando decidiu investigar os nossos sertes, estando na ento Vila de Ilhus, no litoral da Bahia, em 21 de dezembro de 1815, o Prncipe teve a possibilidade de encontrar na regio planltica de Vitria da Conquista, uma rea de tenso ecolgica, onde elementos ornitolgicos do Cerrado, Caatinga e Mata Atlntica se alternavam em mosaicos de vegetao. Seguiu em direo a Salvador, cruzando trechos de Mata Atlntica mais interiorana (floresta semidecidual), e algumas pontas de transio desse bioma com a Caatinga. Tendo sido o Prncipe Wied, homem de larga cultura e muito bem preparado nas vrias disciplinas da Histria Natural, suas observaes sobre a avifauna, tanto na Reise (= Narrativas de viagem) como

nas Beitrge (= Contribuies), esto entremeadas de consideraes biogeogrficas, das mais surpreendentes, para o seu perodo, em parte por influncia de seu contemporneo e amigo, o clebre e genial Alexander von Humboldt (Pinto 1979, Roth 1995, Pijning 1995). Wied denominou essa regio planltica e descampada do sudeste baiano de Campos-Gerais e a situara, grosso modo, entre o limite ocidental das florestas litorneas e os limites da provncia de Minas Gerais, sem contudo, rigorosamente, jamais ter chegado a palmilhar esta provncia (Bokermann 1957). Em sua primeira obra, em formato de narrativa (Wied 1820-1821) possvel resgatar, antecipadamente, algumas das espcies encontradas por ele nessa regio de contato com a Caatinga. O resultado final foi apresentado em duas partes sucessivas das Beitrge, publicadas dez anos depois, sendo dois volumes (Wied 1830-1833) dedicados s aves recolhidas em sua expedio empreendida entre o Rio de Janeiro e Salvador (17 de julho de 1815 - 10 de maio de 1817). O prncipe Wied, no segundo volume de sua Reise, assinala (conforme se pode pinar de suas edies vertidas para o portugus, comentadas e anotadas por Olivrio Pinto, cf. Wied 1940, 1958), a partir do terceiro captulo, quando se dirigia ao serto, as suas primeiras impresses sobre a mata que aqui se chama catinga (a qual Pinto anota, em p de pgina, referir-se caatinga, grafia legtima). Logo a seguir (Wied 1958: 367) destaca que Essas matas secas apresentam tambm muitas rvores de espcies peculiares e, em seguida que Neste local (a apenas cerca de 35km oeste de Itabuna!) o solo se mostra coberto de touceiras de bromlias. Bokermann (1957) estava correto ao afirmar que essa rea se constitui em transio entre a zona das matas e a zona dos carrascos secos do interior, pois Wied no seu caminho rumo ao interior, estava mesmo percorrendo trechos ora secos e ora midos, como se depreende da leitura do captulo terceiro. Prova melhor dessas

204

cap13.pmd

204

9/12/2003, 14:29

interpenetraes a meno de coleta (com respectivo batismo cientfico) na mesma mata da quem-quem ou canc (Cyanocorax cyanopogon) e do mico-leode-cara-dourada (Hapale chrysomelas) (Wied 1958: 373). De maneira interessante, Wied ratificava a presena da canc tambm na regio de florestas, como Francisco Sampaio antecipara sem se dar conta no sculo anterior, para os arredores de Cachoeira, na regio do Recncavo. Interessante testemunho de Wied (1958: 366) nessas matas mais interioranas diz respeito ao zabel: O canto do ju (Crypturellus noctivagus), chamado aqui zabel fez-se de novo ouvir, aps longo intervalo de tempo. Essa ave, com efeito, encontrada em toda parte desde o Rio de Janeiro at o rio Belmonte, mas parece no freqentar as vizinhanas da costa deste rio at o Ilhus. O paralelo distribucional nos tempos de Wied, entre a canc e o zabel, este ltimo representado no Nordeste por uma raa desbotada descrita do serto (C.n. zabele. v. Pinto 1964, Sick 1997), oferece um interessante paralelo prematuro de penetrao (talvez secundria) de elementos do interior na direo do litoral, como percebido atualmente no Sudeste para vrios elementos (p.ex. Alvarenga 1990, Willis 1991, Pacheco 1993). Aps longa jornada, ao alcanar finalmente o planalto campestre em Barra da Vereda (atual Inhobim, vide Paynter & Traylor 1991: 292), Wied toma contato, pela primeira vez, com as aves de reas abertas do interior do pas: na plancie coberta de ervas altas, onde vrias aves, inteiramente novas para ns, ou mais adiante, Passei aqui algum tempo (...) para [melhor] conhecer as curiosidades histrico-naturais dessas regies altas. Na Reise (Wied 1820-1821) possvel reunir menes a 41 espcies que ocorrem na Caatinga e que foram coletadas ou observadas nessa regio de mosaicos do sudeste baiano. No total, considerando as informaes consolidadas nas Beitrge (Wied 1830-1833 e/ou retificadas em Wied 1850), chega-se a 73 espcies para o

bioma (veja Anexo 1). oportuno destacar que pela primeira vez um especialista estava relacionando um conjunto de aves ao ambiente semi-rido do Nordeste. igualmente importante ressaltar que nessa regio de caatingas do sudeste da Bahia, nenhum outro colecionador ou ornitlogo no sculo XIX superou Wied em montante de dados. Em certo momento, nesta mesma regio de alternncia de ambientes pertencentes a biomas distintos (Mata Atlntica, Cerrado e Caatinga), das mais desconcertantes, vale resgatar a seguinte passagem da narrativa de Wied (1958: 405): Imagina-se, s vezes, ter diante de si uma plancie contnua, e inopinadamente a gente se encontra nos bordos de um vale estreito, profundamente escarpado, ouvindo-se um rio murmurar no fundo, onde o olhar mergulha nos cimos duma floresta cujas rvores variadamente floridas lhe guarnecem as margens Em paralelo, com a citao e descrio formal de aves da Caatinga, Wied descreve ineditamente ou assinala alguns representantes do cerrado provenientes do sudeste da Bahia. Isolados de sua rea principal de ocorrncia (cerrados a oeste do rio So Francisco), esses representantes, i.e. Geobates poecilopterus, Melanopareia torquata, Neothraupis fasciata, Charitospiza eucosma e Porphyrospiza caerulescens , foram apenas muito recentemente encontrados no meio-leste da Bahia, mais precisamente nos contrafortes da Serra do Sincor (Parrini et al. 1999). Ele tambm foi o primeiro a travar contato com a mata-de-cip, cujo reconhecimento e melhor estudo datam de nossos dias, ao descrever o gravatazeiro, Rhopornis ardesiaca (Wied 1831), endmico dessa fisionomia vegetal (Maack 1963, Willis & Oniki 1981, Teixeira 1987, Gonzaga et al. 1995). Apesar de ter percorrido extenso relativamente pequena da Caatinga, Wied foi hbil em antecipar a ocorrncia e a descrio dos seus elementos avifaunsticos mais conspcuos e disseminados (Aratinga cactorum, Chrysolampis mosquitus,

205

cap13.pmd

205

9/12/2003, 14:29

Phacellodomus rufifrons, Euscarthmus meloryphus, Cyanocorax cyanopogon e Coryphospingus pileatus), bem como daqueles mais furtivos ou pouco representados em colees at bem recentemente (Sakesphorus cristatus e Hylopezus ochroleucus) (Whitney et al. 1995) (Tabela 5). Em fins de 1816, chega a Pernambuco o naturalista ingls William Swainson que pretendia empreender expedio de coleta pelo interior, mas foi obrigado a renunciar ao seu desejo imediato em vista do movimento revolucionrio que se instalara (Garcia 1922, Mello-Leito, 1941, Pinto 1979). At junho de 1817, circunscreve aos arredores de Recife sua atividade naturalstica esperando pelo fim do estado de perturbao, e em seguida inicia sua viagem ao serto, rumo ao rio So Francisco, na qual ao cabo de dois

meses, vencendo as dificuldades de uma grande seca, atinge a cidade alagoana de Penedo. Dessa cidade, dirige-se capital da Bahia, onde explora com afinco os arredores do Recncavo (Swainson o descobridor de Pyriglena atra ) e se encontra com os naturalistas Sellow e Freyress, que haviam feito, por terra, o caminho desde o Rio de Janeiro acompanhando, em parte (at Vitria), o Prncipe Wied. Depois da zona do Recncavo, ele se encaminha ao interior, onde, at maro de 1818, explora a regio semi-rida da ento provncia da Bahia. Em abril de 1818 embarca para o Rio de Janeiro, onde se encontra com vrios naturalistas estrangeiros, excursiona Serra dos rgos e amplia suas colees calcadas sobretudo em aves, insetos e plantas (Carvalho 1918). Em agosto de 1818, est de volta Inglaterra acom-

Tabela 5 - Espcies ocorrentes na Caatinga descritas por Wied com base em material colhido nos sertes do sudeste da Bahia e sua correlao atual.
Falco rufifrons Wied, 1830 Psittacus cactorum Kuhl, 1820 Caprimulgus diurnus Wied, 1821 Trochilus campestris Wied 1832 Thamnophilus cristatus Wied 1831 Thamnophilus scalaris Wied, 1831 Myiothera strigilata Wied 1831 Myiothera superciliaris* Wied 1831 Myioturdus ochroleucus Wied 1831 Opetiorhynchus ruficaudus Wied 1831 Anabates rufifrons Wied 1821 Dendrocolaptes rufus Wied 1831 Muscipeta incanescens Wied, 1831 Euscarthmus meloryphus Wied 1831 Muscipeta splendens Wied, 1831 Sylvia amaurocephala Nordmann 1835 Sylvia leucogastra* Wied 1831 Hirundo pascuum Wied 1830 Corvus cyanopogon Wied 1821 Hylophilus caeruleus Wied, 1831 Fringilla pileata Wied 1821
Rio Mucuri, BA Brasilia Vereda, BA Campos Gerais Campos Gerais Brasilia Bahia Serto da Bahia Conquista Minas Gerais Ressaca, BA Campos Gerais Bahia Minas Gerais e Bahia Brasilia Brazil Serto da Bahia Campos da Bahia Rio Cachoeira, BA Bahia Barra da Vereda, BA

= = = = = = = = = = = = = = = = = = = = =

Gampsonyx swainsoni Aratinga cactorum Podager nacunda Calliphlox amethystina Sakesphorus cristatus Thamnophilus torquatus Myrmorchilus strigilatus Formicivora melanogaster Hylopezus ochroleucus Furnarius rufus Phacellodomus rufifrons Lepidocolaptes angustirostris Phyllomyias fasciatus fasciatus Euscarthmus meloryphus Pachyramphus polychopterus Hylophilus amaurocephalus Polioptila plumbea Progne tapera Cyanocorax cyanopogon Nemosia pileata caerulea Coryphospingus pileatus

* nome pr-ocupado. Em negrito esto indicadas as descries vlidas.

206

cap13.pmd

206

9/12/2003, 14:29

panhado de uma coleo composta, dentre outros itens, de 760 espcimes de aves. Swainson foi um dos mais ativos e destacados zologos de seu tempo, batizando um grande nmero de espcies de variadas provenincias (dos cinco continentes), alm de definir e nomear muitos gneros (p.ex.: Phaethornis, Fluvicola e Pitangus) e famlias (56 de aves, Bock 1994). Foi proponente de polmicos modelos de classificao, os quais defendia com o fanatismo de um profeta e, dentre outras idiossincrasias, fora ainda defensor do purismo na nomenclatura. Discordava da nomeao das espcies feitas com base em lnguas no clssicas, como fazia, por exemplo, Spix ao utilizar-se do tupi. Dedicou muitas vezes sua energia na renomeao de espcies dessa forma batizadas. Assim, propusera chamar o nosso mutum-cavalo Mitu mitu de Ourax erythrorhynchus Swainson, 1837 (Newton 1893-1896, Stresemann 1975, Farber 1982, Mearns & Mearns 1988). A contribuio de Swainson ornitologia da Caatinga qualitativamente bem inferior aquelas de Wied e de Spix. Ele preparou um roteiro suscinto (Pinto 1979) de suas excurses pelo Brasil (Swainson 1819), mas se descuidara, como registrou Pinto (1979), de nos fornecer o roteiro de suas peregrinaes, e bem assim de etiquetar convenientemente seus espcimes. Em verdade, ele no produziu uma obra de narrativa como fizera Wied, Spix e vrios outros viajantes-naturalistas. O problema maior est na forma fragmentria de divulgao, dispersa em inmeras fontes entre os anos de 1819 e 1838. Sua contribuio ornitologia brasileira, e ao Nordeste, em particular, somente poder ser melhor dimensionada aps a reunio das informaes dispersas na literatura, associada a uma consulta de sua coleo, depositada, em sua maioria, no Museu de Cambridge, na Inglaterra. Embora, suas colees tenham permitido a descrio de alguns txons da regio de interesse, ainda hoje considerados vlidos (duas espcies, trs subespcies), a maioria de suas propostas foram relegadas sinonmia (Tabela 6).

Seus escritos no podem contribuir para o delineamento da distribuio das aves na Caatinga, pois alm da meno a estados e poucos pontos de coleta no Recncavo (p.ex.: Pitangua, Humildes, Urup), no h indicao de qualquer localidade do serto para alguma ave. O ponto alto das investigaes (pioneiras) naturalsticas no Brasil, parafraseando Pinto (1979: 95), foi alcanado especialmente por Johann Baptist von Spix e Karl Friedrich Phillipp von Martius, em sua memorvel jornada por grande parte do pas. Justifica-se Olivrio Pinto, afirmando que embora os anos de 1815 e 1816 (com Langsdorff, Wied, SaintHilaire, Delalande, Swainson, Sellow e Freyress) tenham sido muito importantes, em nada lhe fica a dever o ano de 1817. O casamento, em 1817, da arquiduquesa Maria Leopoldina (filha de Francisco I, imperador da ustria) com Dom Pedro I, precipitou a vinda para o Brasil de um squito de artistas e homens de cincia (Oberacker 1963). Na condio de cientistas, fizeram parte dessa comitiva Johann E. Pohl, Johann Christian Mikan, Giuseppe Raddi, Martius e Spix, alm do notvel Johann Natterer (Garcia 1922, Ramirez 1968, Pinto 1979, Straube 2000). Destes, apenas Spix e Martius atingiram o Nordeste em suas peregrinaes. Como se fossem dois irmos inseparveis, os bvaros Spix e Martius, o primeiro zologo e o outro botnico, empreenderam a mais rpida das mais longas expedies cientficas que se tem notcia no Brasil. Partindo do Rio (passando por So Paulo) com destino s fronteiras brasileiro-peruanas do rio Solimes, e depois descendo todo o rio Amazonas (com digresso no rio Negro, onde Spix sem a companhia de Martius navega at Barcelos) at Belm, de onde embarcam para a Europa, a dupla de viajantes gastam (apenas) 2 anos e onze meses (Papavero 1971). Natterer, em sua expedio de extenso equiparvel, realizada entre o Rio de Janeiro e a fronteira venezuelana, mas tomando o rumo do Brasil Central, teria gasto profcuos 17 anos (Vanzolini 1993).

207

cap13.pmd

207

9/12/2003, 14:29

Tabela 6 - Espcies ocorrentes na Caatinga descritas ou coletadas por Swainson e sua correlao atual.
Crypturellus lepidotus Swainson, 1837 Gampsonyx swainsonii Vigors, 1825 Falco gracilis* Swainson, 1837 Falco cucullatus Swainson, 1837 Gallinula albifrons Swainson, 1837 Scolopax braziliensis Swainson 1832 Picus braziliensis Swainson, 1821 Picus chrysosternus Swainson, 1821 Trogon purpuratus Swainson, 1837 Crotophaga rugirostra Swainson, 1837 Crotophaga laevirostra Swainson, 1837 Furnarius melanotis Swainson, 1837 Malurus garrulus Swainson, 1822 Lepturus ruficeps Swainson, 1838 Tyrannula ferruginea Swainson, 1837 Fluvicola cursoria Swainson, 1831 Tyrannus ambulans Swainson, 1826 Tyrannus crudelis Swainson, 1826 Tyrannus leucotis Swainson, 1826 Megastoma flaviceps Swainson, 1838 Megastoma atriceps Swainson, 1838 Saurophagus pusillus Swainson, 1838 Psaris cuvierii Swainson, 1821 Pachyrynchus megacephalus Swainson, 1837 Psaris strigatus Swainson, 1837 Vireo bartramii Swainson 1832 Donacobius vociferans Swainson, 1831 Troglodytes aequinoctialis Swainson, 1834 Culicivora atricapilla Swainson, 1823 Carduelis yarrellii Audubon, 1839 Sylvia plumbea Swainson, 1823 Tanagra swainsoni G. R. Gray, 1844 Tachyphonus fringilloides Swainson, 1825 Coccoborus magnirostris Swainson, 1837 Icterus tibialis Swainson, 1837 Agelaius ruficollis Swainson, 1837 Molothrus brevirostris Swainson, 1837 * nome pr-ocupado. Em negrito esto indicadas as descries vlidas.
interior da Bahia = Crypturellus tataupa lepidotus perto Salvador, BA = Gampsonyx swainsonii Bahia = Falco sparverius cearae Brazil = Falco rufigularis Brazil = Laterallus melanophaius equinoctial Brazil= Gallinago paraguaiae Bahia = Piculus chrysochlorus Inland of Bahia = Colaptes campestris Brazil = Trogon curucui Brazil = Crotophaga ani Brazil = Crotophaga ani Bahia = Furnarius figulus Bahia = Phacellodomus rufifrons No locality = Euscarthmus meloryphus Brazil = Myiophobus fasciatus Pernambuco = Fluvicola nengeta Pernambuco = Machetornis rixosus Northern Brazil = Tyrannus melancholicus despostes Northern Brazil = Empidonomus varius Northern Brazil = Megarynchus pitangua Brazil = Megarynchus pitangua Brazil = Philohydor lictor Brazil = Pachyramphus viridis Brazil = Pachyramphus validus Brazil = Pachyramphus validus Brazil = Vireo olivaceus agilis Pernambuco = Donacobius atricapillus No locality = Troglodytes aedon No locality = Polioptila plumbea atricapilla Upper California = Carduelis yarrellii Brazil = Parula pitiayumi Brazil = Thraupis sayaca Tableland of Bahia = Coryphospingus pileatus Brazil = Oryzoborus angolensis Brazil = Icterus cayanensis tibialis Pernambuco = Agelaius ruficapillus frontalis Brazil = Molothrus bonariensis

Houve por parte deles, uma deliberada inteno em percorrer trechos at ento pouco explorados do territrio brasileiro e, por isso, o interior nordestino foi escolhido dentre as regies a serem cruzadas (Lisboa 1995). Spix e Martius tambm foram os naturalistas do sculo XIX (ao menos com

palpveis resultados para a ornitologia) que cruzaram a maior extenso do semi-rido nordestino em uma nica travessia. Nem mesmo a expedio austraca de Otmar Reiser no incio do sculo seguinte superior (Vanzolini 1992a). Utilizando-se das informaes de Spix e Martius (1938), Papavero (1971), Paynter & Traylor (1991)

208

cap13.pmd

208

9/12/2003, 14:29

e Vanzolini (1992b), possvel estabelecer, de modo geral, o itinerrio dos naturalistas bvaros no Nordeste e reas de caatinga: a) em Minas Gerais, Contendas, 19 julho15 agosto de 1818 (atual Braslia de Minas), Brejo do Salgado, 16 agosto-1 setembro (atual Januria); b) partem no rumo noroeste, onde se demoram explorando o cerrado baiano, na ocasio desabitado, por cerca de trs semanas; c) na Bahia, Carinhanha, partida em 24 de setembro, Malhada, permanncia entre 24-29 de setembro, cruzam o serto na direo nordeste com passagens em Caetit em 5 de outubro, Rio das Contas, em 17 de outubro, Maracs, final de outubro; d) no domnio da Mata Atlntica passam por Cachoeira (chegada em 4 de novembro) e Salvador, e depois seguem rumo sul na direo de Ilhus (de onde retornam capital baiana em 17 de fevereiro de 1819); e) depois de conseguirem autorizao de viagem seguem na direo do Maranho, saindo de Cachoeira no dia 27 de fevereiro de 1819, passando pelas localidades baianas de Feira de Santana (1 de maro), Conceio de Coit (4 de maro), Queimadas (8 de maro), Bonfim (11 de maro), desvio para visitar o meteorito Bendeg em Monte Santo (19 de maro), Bonfim novamente (25 de maro), Joazeiro (final de maro at a partida em 21 de abril); f) aps cruzarem o estado de Pernambuco, demoram-se nas localidades piauienses de Oeiras (3 de maio) e Amarante (15 de maio de 1819). Ao todo, foram gastos por Spix e Martius cerca de 10 meses na explorao do trecho entre o norte de Minas Gerais e o rio Parnaba, limite aproximado do bioma Caatinga. Descontando-se os quase trs meses e meio passados no domnio da Mata Atlntica, o tempo dispendido nos sertes foi de apenas 6 meses e meio, ou seja, 18% do tempo dispendido em toda a jornada expedicionria pelo Brasil. Wied, anos antes, dispensara um pouco menos da metade de tempo de Spix para explorar a regio mista de caatingas, cerrados e florestas do sudeste da Bahia, conforme j relatado.

O segundo volume da Reise de Spix e Martius, que contempla a travessia pela Caatinga, diferentemente daquela de Wied, traz pouqussima informao sobre a avifauna (Spix & Martius 1828). Depois de lanado o primeiro volume em 1823, a redao a quatro mos do segundo volume fica comprometida com a morte prematura de Spix em 15 de maio de 1826, aos 45 anos de idade (Lisboa 1997). Por ocasio da morte de Spix, apenas o segundo captulo do quinto livro (incio do volume 2) encontrava-se delineado e, por isso, foi preciso que Martius finalizasse sozinho todo o segundo e terceiro volumes da obra planejada. Martius jamais questionou a dupla autoria da obra e assim manteve-se como co-autor mesmo que Spix, ao cabo de trs volumes com 1.388 pginas de texto, tenha participado da escrita de apenas um tero (Lisboa 1997: 55). Desta forma, a partir do trecho em que narram sua permanncia no Distrito Diamantino, as menes fauna tornam-se mais escassas. Os resultados ornitolgicos derivados da clebre jornada de Spix foram apresentados em dois volumes (Spix 18241825) belamente ilustrados, apenas trs anos aps o seu retorno Europa (dezembro de 1820). Nessa obra, so descritas como novas, ou indicadas sob nova denominao, 220 espcies, das quais, cerca de uma centena se mantm como denominao vlida (Hellmayr 1906, Pinto 1979), ou mais precisamente 67 espcies plenas (Sick 1983). Considerando o contexto da poca, a rapidez com que foi produzida a obra pode explicar um certo nmero de omisses (n = 39) e falhas (n = 21) na indicao de localidades de coleta. Citam-se como exemplo desse problema a coleta (!) no rio Amazonas do bacurau Caprimulgus hirundinaceus , tpico dos lajedos da Caatinga ou da indicao de rio Solimes para o tangar, Chiroxiphia caudata, do leste-meridional brasileiro. Vrios espcimes da coleo brasileira de Spix em Munique se perderam (Hellmayr 1906) e, lamentavelmente, no puderam ser reavaliados quanto identificao. oportuno mencionar que cerca de 130

209

cap13.pmd

209

9/12/2003, 14:29

espcies no novas (h registro de que a coleta total era representada por 350 espcies, veja Garcia 1922) deixaram de ser tratadas ou terem seus registros regionais divulgado em tempo. Neste sentido, a contribuio de Spix distribuio regional da avifauna da Caatinga pequena. As publicaes de Spix (1824-1825, Spix & Martius 1828) citam localidades especficas da Caatinga para apenas 32 espcies, contra 75 espcies indicadas por Wied. Outras dezesseis espcies (Crypturellus tataupa, Phimosus infuscatus, Leptodon cayanensis, Herpetotheres cachinnans, Micrastur semitorquatus, Phaetusa simplex, Ara ararauna, Propyrrhura maracana, Forpus xanthopterygius, Rhinoptynx clamator, Campephilus melanoleucus, Taraba major, Synallaxis frontalis, Xiphorhynchus picus, Anthus lutescens e Molothrus bonariensis) foram indicadas como existentes na regio campestre da Bahia ou St. Francisci (= rio So Francisco) e desta forma, considerando o itinerrio da expedio, foram indiretamente registradas pela primeira vez para o bioma. Menes imprecisas de Spix para os campos do Piau ou de Minas Gerais, incluem as seguintes formas (tambm) da Caatinga: Minas Gerais (Gnorimopsar chopi sulcirostris e Molothrus badius fringillarius), Piau (Ictinia plumbea, Columbina picui strepitans, Aratinga cactorum e Lepidocolaptes angustirostris). As subespcies, nas quais as denominaes de Spix foram aproveitadas, so aqui mencionadas propositalmente. So errneas ou problemticas as menes de campos ou interior da Bahia ou Piau para as seguintes espcies estranhas ao bioma: Uropelia campestris , Monasa morphoeus, Thripophaga macroura, Philydor rufus e Ammodramus aurifrons . A indicao especfica de Malhada, BA, para Nonnula rubecula, bem como de Piauhy para cinco outras espcies remete avifauna prpria das matas secas ou de cerrado dessas regies (veja Silva 1995). No possvel descobrir o que Martius (Spix & Martius 1938: 116) observou em Malhada e chamou de Tangara brasiliensis Lath., considerando

que essa denominao refere-se forma atlntico-brasileira de Tangara mexicana. Tendo apresentado os seus resultados cientficos rapidamente, Spix teve a chance de nomear algumas espcies de porte considervel, como mutuns, jacus e araras. Na Caatinga, ele manteve a primazia na descrio de nove espcies e 12 subespcies (Tabela 7) incluindo a jacucaca (Penelope jacucaca), o grande Furnariidae casaca-decouro (Pseudoseisura cristata) e o disseminado brejal (Sporophila albogularis). Vrias das outras iniciativas do sculo XIX que incluram a coleta de aves na regio da Caatinga, em alguns casos associada descrio de novos txons, so muito mal documentadas. O material comercial de origem Bahia enviado s colees estrangeiras era quase todo composto por elementos ocorrentes no litoral, especialmente do Recncavo, entretanto, figuram casos que comprovam a procedncia interiorana de alguns exemplares (Tabela 8). Prova disso, a descrio de Ornismya lumachella (= Augastes lumachellus) por Ren P . Lesson, j em 1838, com base em material cuja origem dada apenas como Bahia e que se sabe hoje ocorrer apenas nos campos rupestres da regio da Chapada Diamantina no centro do Estado, justamente onde Kaempfer o redescobriu em 1928 (Ruschi 1963). O tipo de Anodorhynchus leari Bonaparte (1856) teve procedncia ainda mais obscura, sendo deixada em aberto na descrio original, tendo as referncias posteriores mantido como Brasil, apenas como uma origem especulativa at a metade do atual sculo (Pinto 1950, Sick et al. 1987). Em geral, essas remessas annimas de origem ignorada (trade-skins) foram maiores para grupos de aves de maior interesse dos colecionadores, como aves coloridas, psitacdeos ou beija-flores (Jouanin 1948, Berlioz 1959), que, invariavelmente, chegavam s mos dos descritores (Stresemann 1975: 162, Mearns & Mearns 1998: 71-103). A exportao dessas espcies (incluindo amostras vivas para os zoolgicos) antecipou, muitas vezes, a sua descrio ainda no sculo XVIII e incio do sculo XIX. Durante a segunda metade do sculo XIX, a

210

cap13.pmd

210

9/12/2003, 14:29

Tabela 7 - Espcies ocorrentes na caatinga descritas por Spix e sua correlao atual.
Pezus zabele Spix, 1825 in Catingha Distrito diamantino Tinamus boraquira Spix, 1825 rio S. Francisco Tantalus plumicollis Spix, 1825 rio S. Francisco, BA Ibis nudifrons Spix, 1825 rio S. Francisco, BA Anas paturi Spix, 1825 Bahia e Piau Cathartes ruficollis Spix, 1824 Brasilia Polyborus caracara Spix, 1824 Poes encima, BA Penelope jacucaca Spix, 1825 Piau Columbina strepitans Spix, 1825 Contendas, MG Rallus ardeoides Spix, 1825 Contendas, MG Gallinula gigas Spix, 1825 Contendas, MG Gallinula caesia Spix, 1825 flumem Amazonum Sittace spixii Wagler, 1832 Arara purpureo-dorsalis Spix, 1824 In campis Bahiae Campo Alegre, BA Aratinga haemorrhous Spix, 1824 MG, BA, PI Aratinga flaviventer Spix, 1824 Brasilia Aratinga caixana Spix, 1824 Bahia Strix longirostris Spix, 1824 Caprimulgus hirundinaceus Spix, 1825 flumem Solimes Brasilia Trochilus brevicauda Spix, 1824 sylvis Amazonum Picus macrocephalus Spix, 1824 Brasilia Trogon variegatus Spix, 1824 Thamnophilus albiventer Spix, 1825 fl. St. Francisci rio S. Francisco Parulus ruficeps* Spix, 1824 Malhada, BA Anabates cristatus Spix, 1824 Dendrocolaptes falcirostris Spix, 1824 Brasilia Picolaptes coronatus Lesson, 1830 Piau Brasilia Platyrhynchus murinus Spix, 1825 Platyrhynchus chrysoceps Spix, 1825 Brasilia Platyrhynchus hirundinaceus Spix, 1825 Interior Brasilia Juazeiro, BA Muscicapa nivea Spix, 1825 In campis Brasilia Muscicapa albiventer Spix, 1825 Provincia Bahiae Muscicapa mystacea Spix, 1825 Juazeiro Muscicapa joazeiro Spix, 1825 Pachyrhynchus cinerascens Spix, 1825 Brasilia Bahia inter et Rio Tanagra rubricollis Spix, 1825 Brasilia Tanagra saira Spix, 1825 Rio de Janeiro Tanagra cristatella Spix, 1825 Brasilia Loxia albogularis Spix, 1825 Juazeiro, BA Tanagra superciliaris Spix, 1825 in campis MG Icterus sulcirostris Spix, 1824 in campis MG Icterus fringillarius Spix, 1824 * nome pr-ocupado. Em negrito esto indicadas as descries vlidas. = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = Crypturellus noctivagus zabele Nothura boraquira Mycteria americana Phimosus infuscatus nudifrons Amazonetta brasiliensis Cathartes aura ruficollis Caracara plancus Penelope jacucaca Columbina picui strepitans Aramus guarauna Aramides ypecaha Rallus nigricans Cyanopsitta spixii Propyrrhura maracana Aratinga acuticaudata haemorrhous Aratinga cactorum cactorum Aratinga cactorum caixana Rhynoptynx clamator Caprimulgus hirundinaceus Calliphlox amethystina Piculus chrysochloros Trogon curucui Taraba major stagurus Synallaxis frontalis Pseudoseisura cristata Xiphocolaptes falcirostris Lepidocolaptes angustirostris coronatus Phaeomyias murina Myiophobus fasciatus Hirundinea ferruginea Xolmis irupero nivea Fluvicola albiventer Fluvicola nengeta Machetornis rixosus Pachyramphus validus Sericossypha loricata Piranga flava saira Coryphospingus pileatus Sporophila albogularis Saltator coerulescens superciliaris Gnorimopsar chopi sulcirostris Molothrus badius fringillarius

211

cap13.pmd

211

9/12/2003, 14:29

busca dos exportadores regionais por aves menos chamativas e, portanto, com chances maiores de se constituirem em novidades, permitiu a remessa e conseqente descrio de ainda outras espcies (Tabela 8). Uma louvvel iniciativa brasileira de investigar cientificamente o Nordeste brasileiro, poderia ter produzido muito maior impacto em seu tempo. A Comisso Cientfica de Explorao foi a primeira das iniciativas genuinamente brasileiras que objetivou explorar as riquezas naturais de nosso pas (Braga 1962, Paiva 1995) e reuniu um impressionante acervo ornitolgico de cerca de 4.000 peles, na ocasio depositadas no Museu Nacional do Rio de Janeiro, em cerca de dois anos e meio (1859-1861) de coletas, efetuadas exclusivamente no Cear (Lagos 1862, Pacheco 1995d). Se tal magnfico acervo, que continha, na ocasio de seu tombamento, 2/3 de espcies no representadas na coleo do Museu Nacional (Lagos 1862) ou o mesmo nmero de exemplares de toda a coleo (Pacheco 1995d), fosse estudado e divulgado em seu tempo, garantiria a primazia do conhecimento da avifauna desta regio em vrios de seus aspectos (Pacheco 1995a, 1995d).

Durante muito tempo houve uma atribuio errnea de autoria da taxidermia das aves reunidas pela Comisso. MelloLeito (1937: 239) atribuiu as preparaes das milhares de peles, realizadas com mestria e capricho, ao zologo responsvel, Manoel Ferreira Lagos (1816-1871) (Pacheco 1995c), enquanto Miranda Ribeiro (1928: 4), anteriormente, elogiando a esplndida tcnica, teria designado o preparador Manoel Francisco Bordallo como responsvel. Ambos se equivocaram, pois os verdadeiros ajudantes de Lagos, responsveis pelo belssimo estilo de preparao, foram os irmos Joo Pedro Vila-Real e Lucas (Luiz) Antnio Vila-Real, segundo documentao original da Comisso examinada por Pacheco (1995a, 1995d). No conhecido o montante remanescente dessa numerosa coleo ornitolgica (a maior, com folgas, feita no Nordeste no sculo XIX), que foi divulgado apenas muito parcialmente (p.ex.: Miranda Ribeiro 1926, 1928, 1938a) e que se perdeu por conservao inadequada e permuta excessiva (Pacheco 1995d). A verdade que oitenta anos depois, durante o inventrio geral de 1940 da coleo de aves do Museu Nacional, quando foi reorganizada por Adolf Schneider (veja Pacheco & Bauer 1995),

Tabela 8 - Espcies ocorrentes na Caatinga descritas a partir de material coletado no sculo XIX.
Anodorhynchus leari Bonaparte, 1856 Chloronerpes taenionotus Reichenbach, 1854 Lanius poecilurus Pucheran, 1855 Tamnophilus capistratus Lesson, 1840 Lanius ruficeps Pucheran, 1855 Xiphocolaptes cinnamomeus Ridgway, 1890 Dendrocolaptes intermedius Berlepsch, 1883 Euscarthmus wuchereri Sclater e Salvin, 1873 Empidagra bahiae Berlepsch, 1893 Elaenia viridicata delicata Berlepsch, 1907 Mimus arenaceus Chapman, 1890 Cyclarhis cearensis Baird, 1866 Dolichonys fuscipennis Cassin, 1866 Em negrito esto indicadas as descries vlidas.
sem localidade Inneres Brazil Brsil Brsil Brsil Bahia (=Cear) Bahia Bahia Bahia Bahia Bahia Cear Cear

= Anodorhynchus leari = Veniliornis passerinus taenionotus = Sakesphorus cristatus = Thamnophilus doliatus capistratus = Thamnophilus doliatus capistratus = Xiphocolaptes falcirostris falcirostris = Dendrocolaptes platyrostris intermedius = Hemitriccus margaritaceiventer wuchereri = Suiriri suiriri bahiae = Myiopagis viridicata viridicata = Mimus saturninus arenaceus = Cyclarhis gujanensis cearensis = Molothrus badius fringillarius

212

cap13.pmd

212

9/12/2003, 14:29

cerca de 3/4 do acervo da Comisso no mais existiam. Parece que a nica forma descrita a partir de material procedente da Comisso foi Cyclarhis gujanensis cearensis Baird (1866), recebida em 1865 pelo U.S. National Museum atravs de permuta com o Museu Nacional (Deignan 1961, Pacheco 1997b). Importante como marco fundamental do conhecimento especfico da avifauna de Pernambuco, foi a visita do ornitologista londrino William A. Forbes (homenageado em Curaeus forbesi) a esse Estado e Paraba, a ento Parahyba do Norte, em meados de 1880 (Pinto 1940). Em onze semanas de investigao, concentradas em localidades da Zona da Mata de Pernambuco (Recife, Cabo, Estncia, Macuca, Quipap, etc.), e arredores de Joo Pessoa, Forbes pode contatar marginalmente a avifauna dos Sertes, na zona de Garanhuns (12-19 setembro), ainda em pleno agreste. Os resultados de sua expedio, acompanhados de minucioso itinerrio e de interessantes observaes gerais foram apresentados prontamente (Forbes 1881). Alm das aves relacionadas em seu artigo, sabe-se que Forbes colecionou algumas outras (possivelmente porque havia encaminhado a outros ornitlogos para determinao) e que as depositou no Museu Britnico, como se depreende da consulta aos clebres Catalogue of Birds of British Museum (27 vols. 1870-1898). Como ltima iniciativa de coleta no interior nordestino no sculo XIX, destacase a atividade do coleopterologista Edmond Gounelle, que nas ltimas duas dcadas coletou peu srieusement beija-flores em caatingas do estados de Pernambuco e Bahia (Gounelle 1909). As datas precisas no so conhecidas, mas o fato de Gounelle (1909) informar que toda a sua atividade entomolgica, em diversos pontos do Brasil (incluindo Par, Minas Gerais, Rio de Janeiro e So Paulo) se prolongou entre 1884 e 1903, associado ao fato de que a descoberta de Phaethornis gounellei, o mais relevante de seus resultados, ter se dado em data anterior a 1891, ano de descrio da espcie, sugere que a etapa pernambucana

e baiana tenha antecedido suas atividades no sudeste. Gounelle recolheu exemplares de beija-flores em localidades prximas de Arcoverde e guas Belas, interior de Pernambuco e nos contrafortes orientais da Cadeia do Espinhao, prximos a Condeba, sudeste da Bahia, bem prximo fronteira de Minas Gerais (Gounelle 1909, Paynter & Traylor 1991). O sculo XIX se encerra sem deixar bem delineada uma avifauna prpria da Caatinga. A maior parte do conhecimento das aves nordestinas estava concentrada na Mata Atlntica, sobretudo nas numerosssimas menes em aberto (sem meno de localidade especfica) para a Bahia ou nos notveis resultados de Wied para este mesmo Estado. Uma combinao de certos registros resgatados do perodo holands, de Forbes (1881) e de material comercial proveniente de Pernambuco e Cear, divulgados especialmente nos j mencionados Catlogos do Museu Britnico, completava quase tudo o que se podia reunir da composio da avifauna nordestina.

A PRIMEIRA DCADA DO SCULO XX


Otmar Reiser e a primeira grande coleo de aves da Caatinga
O grande passo na direo do conhecimento mais refinado sobre a avifauna do semi-rido foi dado pela expedio austraca ao Nordeste do Brasil, em 1903 (com incio em Recife, em 16 de fevereiro, e trmino na costa do Piau, em 19 de setembro), cuja liderana foi do ictiologista Franz Steindachner, tendo como ornitlogo Otmar Reiser (Hellmayr 1929: 237). Vanzolini (1992a) elaborou uma reviso do itinerrio que essa expedio percorreu na Bahia: fez o trajeto de Salvador a Juazeiro, subiu o rio So Francisco at Barra, ascendeu os rios Grande e Preto at o divisor dguas com o Piau, atingiu o rio Parnaba, passando pelo serto de Parnagu e Gilbus, e se aproveitou dessa via fluvial

213

cap13.pmd

213

9/12/2003, 14:29

para chegar ao litoral. Do total de 212 dias desta expedio, 45 dias (21%) foram passados em ambiente exclusivo de Caatinga e 152 dias (71%) em locais onde predominavam o Cerrado ou uma transio entre esse bioma e a Caatinga. Os resultados ornitolgicos dessa expedio foram apresentados pelo prprio Reiser (1905, 1910) e compreendiam um total de 1.341 peles. Algumas observaes adicionais sem a coleta de material foram apresentadas por Reiser (1925). Algumas formas descritas a partir do material reunido por Reiser (vlidas ou no) procedem de outros ambientes, como p.ex.: Ramphastus theresae Reiser (1905), Phacellodomus rufifrons specularis Hellmayr (1925), Phyllomyias reiseri Hellmayr (1905) e Thryophilus albipectus piauhyensis Hellmayr (1921) (Tabela 9). Em 1904, o Museu Paulista adquiriu, de Adolf Hempel, poucos exemplares de aves colecionados entre maio e agosto de 1903 nos cerrados e caatingas do sul do Piau. De Parnagu procedem os exemplares de Nothura boraquira e Sericossypha loricata , elementos da Caatinga, que representam os primeiros registros para o Estado (Ihering & Ihering 1907, Pinto 1938, 1944). O norte-americano Hempel foi admitido em 1897 (chegara ao Brasil neste ano) no cargo de entomologista do Museu Paulista e em fins de 1900 se transferiu para o Instituto Agronmico de Campinas, como fitopatologista nomeado (Pinto 1945, Nomura 1992). Embora, durante toda sua

longa atividade profissional (faleceu em 1949 na capital paulista), tenha se dedicado sobretudo ao estudo aplicado dos insetos, seu interesse pela ornitologia foi duradouro. Consta que colecionou muitas peles de aves do interior de So Paulo (Victoria e Salto Grande) e as remeteu ao Museu Paulista e a vrias instituies, incluindo o nico exemplar paulista do ameaado Mergus octosetaceus deste sculo (Pinto 1938, Pinto 1945, Collar et al . 1992). Ao final de sua vida publicou um clssico trabalho sobre alimentao das aves (Hempel 1949). O coletor profissional francs Alphonse Robert esteve coletando na localidade baiana de Lamaro, a 140km a noroeste de Salvador, entre maio e junho de 1903. Essa etapa foi parte integrante de uma expedio maior denominada Percy Sladen Expedition to Central Brazil, que coletou insetos, rpteis, aves e mamferos em oito estados, durante trs anos, a partir de 1901. A parte ornitolgica foi integrada coleo do Baro Rosthschild, sediada no Museu Tring, Inglaterra. Em 1932, a coleo de Tring foi comprada pelo American Museum of Natural History e transferida para Nova Iorque (Murphy 1932). A lista completa de aves coletadas em Lamaro (bem como em todas as outras localidades brasileiras) jamais foi objeto de trabalho, entretanto informaes a respeito foram divulgadas parcialmente em Hellmayr (1906, 1908). Lamaro a localidade-tipo de Formicivora melanogaster bahiae Hellmayr (1909a).

Tabela 9 - Formas de aves da Caatinga descritas ou coletadas por Otmar Reiser.


Rhynchotus rufescens catingae Reiser, 1905 Penelope superciliaris ochromitra Neumann, 1933a Bubo magellanicus deserti Reiser, 1905 Siptornis vulpina reiseri Reichenberger, 1922 Synallaxis griseiventris* Reiser, 1905 Megaxenops parnaguae Reiser, 1905 Sittasomus griseicapillus reiseri Hellmayr, 1917
Palmeirinhas, PI Parnagu, PI Salitre, BA Riacho da Raiz, PI Fazenda da Serra, BA Parnagu a Olho dgua, PI Pedrinha, PI

= Rhynchotus r ufescens catingae rufescens = Penelope superciliaris jacupemba = Bubo virginianus deserti = Cranioleuca vulpina reiseri = Gyalophylax hellmayri = Megaxenops parnaguae = Sittasomus griseicapillus reiseri

* nome pr-ocupado

214

cap13.pmd

214

9/12/2003, 14:29

Ernst Garbe, naturalista-viajante do Museu Paulista, recolheu material ornitolgico (incluindo ninhos e ovos) na Caatinga e florestas estacionais da Bahia, em Juazeiro, em novembro e dezembro de 1907, na Barra (na boca do rio Grande), em janeiro e fevereiro de 1908 e em Bonfim (na ocasio Vila Nova da Rainha), especialmente em novembro de 1907 e entre fevereiro e julho de 1908 (Ihering 1914, Pinto 1945). A relao integral de peles coletadas nessa excurso pode ser compilada atravs de Ihering (1914) e Pinto (1935, 1938, 1944). As coletas de Garbe em Bonfim foram especialmente importantes para demonstrar a presena de representantes florestais da Mata Atlntica na parte setentrional da Cadeia do Espinhao (i.e. Baryphthengus ruficapillus e Procnias nudicollis ). Propiciaram tambm a descrio de novos txons, com natural destaque para Formicivora iheringi Hellmayr (1909b), endmico das matas semidecduas da Cadeia do Espinhao e planaltos do sudeste da Bahia (Collar et al. 1992, Sick 1997). Uma pele procedente de Juazeiro, enviada ao Americam Museum , permitiu a Chapman (1926) descrever Stigmatura budytoides bahiae (hoje S. napensis bahiae ), forma privativa da Caatinga (Zimmer 1955b, Ridgely & Tudor 1994). Em nvel subespecfico, foram descritos, de Bonfim, os arapaus Xiphocolaptes albicollis villanovae Lima (1920), Lepidocolaptes fuscus brevirostris Pinto

(1938) e Campylorhamphus trochilirostris omissus Pinto (1932), todos conhecidos apenas da localidade-tipo (Pinto 1978). A forma Tachyphonus rufus subulirostris Pinto (1935) a nica descrita a partir de material oriundo desta expedio que foi sinonimizada (Pinto 1944: 511).

A DCADA DE 1910
A descrio macia de txons novos do Nordeste
Em maio e junho de 1910, a ornitloga alem Emilie Snethlage, a servio do Museu Goeldi, auxiliada pelo tcnico Oscar Martins, explorou a regio oeste do Cear, coletando aves, sobretudo nas localidades de Camocim, Ipu e So Paulo, todas no domnio da Serra de Ibiapaba. Em 1915, Francisco de Queiroz Lima, assistente de Snethlage, coletou uma pequena amostra de aves em Ladeira Grande, na Serra do Castelo, Cear. Esta localidade fica no norte do Cear (Teixeira 1990) e no no sul como indicou Hellmayr (1929). Algumas formas propostas com base nesse material foram descritas em Snethlage (1924, 1925) (Tabela 10) . A lista integral de espcies dessas duas expedies ao Cear foi divulgada, sem meno das localidades, por Snethlage (1926).

Tabela 10 - Formas da Caatinga e florestas cearenses descritas por Emilie Snethlage.


Picumnus limae Snethlage, 1924 Formicivora grisea pallescens Snethlage, 1925 Grallaria martinsi Snethlage, 1924 Synallaxis martinsi Snethlage, 1925 Sclerurus caudacutus cearensis Snethlage, 1924 Todirostrum mirandae Snethlage, 1925 Pachysylvia amaurocephala cearensis Snethlage, 1925 Thryothorus genibarbis harterti Snethlage, 1925 Serra do Castelo, CE Serra de Ibiapaba, CE Serra de Ibiapaba, CE Mondubim, CE Serra de Ibiapaba, CE Serra de Ibiapaba, CE Serra de Ibiapaba, CE Serra de Ibiapaba, CE

= Picumnus limae = Formicivora melanogaster bahiae = Hylopezus ochroleucus = Certhiaxis cinnamomea cearensis = Sclerurus scansor cearensis = Hemitriccus mirandae = Hylophilus amaurocephalus = Thryothorus genibarbis genibarbis

forma privativa dos brejos

215

cap13.pmd

215

9/12/2003, 14:29

O diligente Ernst Garbe, a servio do Museu Paulista, colecionou espcimes de aves e de outros grupos zoolgicos em Pirapora, mdio rio So Francisco, Minas Gerais, entre abril e outubro de 1912 e entre maio e agosto de 1913 (Pinto 1945: 283). Dentre os exemplares coletados nessa ocasio provm o holtipo de Schoeniophylax phryganophila petersi Pinto (1949), forma privativa das vargens do mdio curso do rio So Francisco (Pinto 1978: 309). Em seguida, explorou pela segunda vez, entre setembro de 1913 e janeiro de 1914, as localidades baianas de Barra e Juazeiro, ambas s margens do rio So Francisco (Pinto 1945). Tambm em 1912, foram conduzidas, atravs do semi-rido nordestino, duas expedies simultneas, por cientistas do Instituto Oswaldo Cruz, atendendo requisio oficial da Inspetoria das Obras contra a Seca. Os resultados tiveram maior relevncia no que diz respeito ao levantamento das condies sanitrias das regies percorridas, embora as informaes de interesse mdico e parasitolgico relatadas, tenham permitido conhecer o inventrio zoolgico procedido nesse mister. A primeira, liderada por Artur Neiva e Belisario Penna, iniciou os trabalhos em Juazeiro, norte da Bahia, em 28 de maro. Em 14 de abril, passando por Petrolina, tomaram o rumo de So Raimundo Nonato, no sul do Piau, onde chegaram em 5 de maio. Demoraram-se em terras piauienses at 2 de julho, quando partiram na direo das terras goianas (hoje Tocantins) atravs do noroeste da Bahia, com passagens por Formosa do Rio Preto (dia 9) e So Marcelo (dia 12) (Neiva & Penna 1916, Paiva 1995, Fiuza 1999). A segunda, integrada por Adolpho Lutz e Astrogildo Machado, percorreu o trecho mdio do rio So Francisco entre a cidade mineira de Pirapora e a cidade de Juazeiro, no serto baiano, entre 17 de abril e 1o de julho, e prosseguiu at Salvador por

ferrovia, onde se demoraram em excurses no Recncavo (Lutz & Machado 1915). Essa fonte disponibilizou os registros mais antigos que se tem notcia para nove espcies da caatinga no norte de Minas Gerais e sete da caatinga centro- ocidental da Bahia. Contudo, o registro ornitolgico de maior importncia desta segunda expedio ficou com a dupla meno da bastante rara Sittace spixii, encontrada em cativeiro em Remanso e em bando voando nos arredores de Sento S (Pacheco 1995b, Fiuza 1999). Robert H. Becker, a servio do Field Museum de Chicago, visitou o Cear em 1913, mais precisamente de 10 de junho a 5 de setembro (Paynter & Traylor 1991), coletando aves na Serra de Baturit, Quixad e em Ju, perto de Iguatu (Hellmayr 1929). Em seguida, entre os meses de outubro e novembro do mesmo ano, Becker coletou espcimes nas localidades de Macaco Seco, perto de Andara, e rio do Peixe, perto de Queimadas, ambas na Bahia. A primeira est situada nos contrafortes orientais da Chapada Diamantina e a segunda, no eixo entre Salvador e Juazeiro, j tendo sido visitada, brevemente, por Spix e Reiser (Paynter & Traylor 1991). Antes da campanha no Cear, Becker esteve no noroeste da Bahia, mais precisamente em So Marcelo, no rio Preto, nos meses de maro e abril (Paynter & Traylor 1991). O material de Becker, com a respectiva determinao, foi divulgado de forma fragmentria nos artigos de Cory (1915a, 1915b, 1916, 1917, 1918, 1919a, 1919b, 1919c, 1920, 1921) e nos catlogos de Cory, Hellmayr e Conover (Cory & Hellmayr 1924, 1925, 1927, Hellmayr 1934, 1935, 1936, 1938, Hellmayr & Conover 1942, 1948, 1949). Com base nesse material e por intermdio das descries de Charles B. Cory e Charles E. Hellmayr, entre 1915 e 1929, foram propostos quarenta txons, dos quais dezesseis permanecem como subespcies vlidas (Tabelas 11 e 12).

216

cap13.pmd

216

9/12/2003, 14:29

Tabela 11 - Espcies ocorrentes na Caatinga descritas a partir de coleta de Robert H. Becker.


Cerchneis sparverius cearae Cory, 1915b# Quixad, CE = Falco sparverius cearae Quixad, CE = Columbina squammata squammata Scardafella squammata cearae Cory, 1917 Baturit, CE = Leptotila verreauxi approximans Leptotila ochroptera approximans Cory, 1917# Ju, CE = Piaya cayana pallescens Piaya cayana cearae Cory, 1915b Ju, CE = Aratinga cactorum caixana Aratinga cactorum perpallida Cory, 1918 So Marcelo, BA = Speotyto cunicularia grallaria Speotyto cunicularia beckeri Cory, 1915a Rio do Peixe, BA = Caprimulgus hirundinaceus hirundinaceus Nyctipolus hirundinaceus crissalis Cory, 1915a Quixad, CE = Caprimulgus hirundinaceus cearae Nyctipolus hirundinaceus cearae Cory, 1917# Ju, CE = Phaethornis gounellei Threnetes longicauda Cory, 1915a Rio do Peixe, BA = Eupetomena macroura simoni Eupetomena macroura simoni Hellmayr, 1929# Ju, CE = Nystalus maculatus Nystalus maculatus nuchalis Cory, 1919c Quixad, CE = Colaptes campestris campestris Soroplex campestris cearae Cory, 1919c Ju, CE = Colaptes melanochlorus nattereri Chrysoptilus melanochlorus juae Cory, 1919c Baturit, CE = Veniliornis passerinus taenionotus Veniliornis taenionotus cearae Cory, 1915b Macaco Seco, BA= Veniliornis passerinus taenionotus Veniliornis passerinus transfluvialis Hellmayr, 1929 Ju, CE = Campephilus melanoleucus cearae Scapaneus melanoleucus cearae Cory, 1915b# Baturit, CE = Taraba major stagurus Taraba major approximans Cory, 1919a Quixad, CE = Furnarius leucopus assimilis Furnarius leucopus cearae Cory, 1916 Ju, CE = Synallaxis frontalis Synallaxis frontalis juae Cory, 1919b Ju, CE = Certhiaxis cinnamomea cearensis Synallaxis cinamomea cearensis Cory, 1916# Ju, CE = Poecilurus scutatus scutatus Synallaxis scutata neglecta Cory, 1919b Baturit, CE = Cranioleuca semicinerea Synallaxis semicinerea pallidiceps Cory, 1919b Ju, CE = Sittasomus griseicapillus reiseri Sittasomus cearensis Cory, 1921 = Xiphocolaptes falcirostris falcirostris Xiphocolaptes promeropirhycnhus iguatensis Cory, 1916 Ju, CE Ju, CE = Dendrocolaptes platyrostris intermedius Dendrocolaptes picumnus cearensis Cory, 1919d Baturit, CE = Phyllomyias fasciatus cearae Phyllomyias fasciatus cearae Hellmayr, 1927# Ju, CE = Hemitriccus margaritaceiventer wuchereri Euscarthmus impiger cearae Cory, 1920 Baturit, CE = Todirostrum cinereum cearae Todirostrum cinereum cearae Cory, 1916# Ju, CE = Myiarchus tyrannulus bahiae Myarchus tyrannulus pallescens Cory, 1916 Baturit, CE = Troglodytes aedon musculus Troglodytes musculus beckeri Cory, 1916 Ju, CE = Turdus rufiventris juensis Planesticus rufiventris juensis Cory, 1916# Ju, CE = Polioptila plumbea atricapilla Polioptila livida cearensis Cory, 1916

# Subespcie vlida, baseada em material de R. H. Becker

Tabela 12 - Espcies do cerrado ou dos enclaves florestais na Caatinga descritas a partir de coleta de Robert H. Becker.
Odontophorus plumbeicollis Cory, 1915a # Erionotus cearensis Cory, 1919a # Conopophaga lineata cearae Cory, 1916 # Xiphocolaptes albicollis bahiae Cory, 1919d # Picolaptes fuscus atlanticus Cory, 1916 # Myiochanes cinereus pallescens Hellmayr, 1927 # Taenioptera cinerea obscura Cory, 1916 Tangara cyanocephala cearensis Cory, 1916 #
Baturit, CE Baturit, CE Baturit, CE Macaco Seco, BA Serra de Baturit, CE So Marcelo, BA So Marcelo, BA Serra de Baturit, CE

= Odontophorus capueira plumbeicollis = Thamnophilus caerulescens cearensis = Conopophaga lineata cearae = Xiphocolaptes albicollis bahiae = Lepidocolaptes fuscus atlanticus = Contopus cinereus pallescens = Xolmis cinerea cinerea = Tangara cyanocephala cearensis

# Subespcie vlida, baseada em material de R. H. Becker

217

cap13.pmd

217

9/12/2003, 14:29

Segundo documentos da Seo de Ornitologia do Museu Nacional do Rio de Janeiro, examinados pelo autor, em 1981, consta que, em 19 de julho de 1919, a instituio adquiriu um lote de 430 peles de aves do Sr. [Rudolf] Pfrimer (homenageado em Pyrrhura pfrimeri ) provenientes do noroeste de Minas Gerais, Bom Jesus da Lapa (Bahia), e Gois (parte deste hoje referentes ao Tocantins). Esse lote e um outro de 655 peles, de mesma procedncia, adquirido junto ao mesmo coletor, em 1924, tiveram suas etiquetas originais retiradas e, inadvertidamente, trocadas por outras confeccionadas pelo zologo Alpio de Miranda Ribeiro. Seu material, de modo geral, no traz data, tampouco o sexo (Gonzaga 1989). Esta troca de etiquetas gerou algumas falhas na procedncia indicada do material de Pfrimer e, em alguns casos, com ntida mistura deste lote com material de Mato Grosso e Rondnia, remanescente da Comisso Rondon guardados na mesma instituio (Silva 1989: 23, Pacheco apud Sick 1997: 477, Silva & Oren 1997). O extenso material de Pfrimer jamais foi objeto de divulgao completa e, no tocante a Minas Gerais, apenas muito raramente esse material foi referido em fontes publicadas (Miranda Ribeiro 1926, 1938b). Uma intrigante meno de Cyanopsittacus spixii de Januria e circunvizinhanas.... especie topomorpha e rarissima foi feita por Miranda Ribeiro (1937: 54). Considerando que o informante habitual de Miranda Ribeiro para essa regio era Pfrimer, especula-se que talvez tenha recebido essa informao desse ltimo. Trata-se de uma proposio bastante atraente como complementar quela apresentada por Juniper & Yamashita (1991), de que a ararinha, Cyanopsitta spixii , tenha ocorrido originalmente em toda a extenso do mdio rio So Francisco, at comeo deste sculo, e no apenas no trecho desse rio situado ao norte da Bahia. No se pode, contudo, afastar a hiptese de que Miranda Ribeiro tenha apenas confundido Januria com Juazeiro, localidade-tipo da espcie.

OS ANOS 1920
As valiosas colees de Heinrich Snethlage e Emil Kaempfer
Em julho de 1923, Heinrich E. Snethlage (sobrinho de Emilie Snethlage) inicia no litoral do Maranho uma das mais importantes expedies ornitolgicas realizadas no Nordeste, que se estendeu, por dois anos e meio, pelo interior do Maranho, Piau, Cear e norte extremo do presente estado do Tocantins (Hellmayr 1929). A expedio de Snethlage resultou na coleo de cerca de 2.000 peles e dispendeu cerca de 84% do tempo em territrio maranhense, entre os ambientes de mata seca, vrzea litornea, manguezal, zona dos cocais, transio (incluindo com a caatinga) e cerrado. O tempo restante (cerca de 5 meses, de dezembro de 1924 a 15 de abril de 1925) foi passado nas regies circunvizinhas da Serra de Ibiapaba, nos estados do Piau (Arara, Ibiapaba, Deserto) e Cear (Vrzea Formosa) (Snethlage 1927, Hellmayr 1929). A relao integral do material obtido e incorporado s colees do Field Museum de Chicago foi apresentada por Hellmayr (1929). Henrich Snethlage (Snethlage 1928a, 1928b) tabulou as 449 espcies de aves por ele encontradas em 13 ambientes identificados na sua ampla rea de estudo e apresentou dados de biologia reprodutiva para um conjunto expressivo dessas espcies. Interessa a esta compilao as espcies destacadas por Snethlage, numa anlise biogeogrfica, como caractersticas para as Hhenwald (= matas elevadas) dos confins do Cear e Piau (Phaethornis gounellei, Gyalophylax hellmayri, Megaxenops parnaguae, Sakesphorus cristatus, Myrmorchilus strigilatus e Hylopezus ochroleucus) e para a Caatinga, na regio maranhense do mdio Parnaba (Nothura boraquira, Columba picazuro, Aratinga cactorum, Hepsilochmus atricapillus, Lepidocolaptes angustirostris, Pseudoseisura cristata, Furnarius figulus, Machetornis rixosus, Sicalis flaveola, Paroaria dominicana, Turdus rufiventris e Turdus amaurochalinus). Uma anlise mais

218

cap13.pmd

218

9/12/2003, 14:29

avanada das relaes biogeogrficas das aves do Maranho, Piau e Cear foi desenvolvida por Hellmayr (1929) tendo como elemento principal os resultados consolidados da expedio de H. Snethlage. Entre 1926 e 1931, o alemo Emil Kaempfer e sua esposa estiveram coletando aves por 11 estados brasileiros (alm do Paraguai) e foram capazes de reunir uma significativa coleo de 10.000 peles (Naumburg 1935, Camargo 1962). Kaempfer realizou toda essa expedio sob os auspcios da ornitloga Elsie Naumburg que, aps sua morte, deixou em doao esse numeroso e valioso acervo ornitolgico ao American Museum of Natural History, de Nova Iorque (Zimmer 1955a). Em vida, Elsie Naumburg pde ainda, a partir desse material, descrever trs subespcies justamente do Nordeste (das quais Nothura maculosa cearensis e Columba picazuro marginalis permanecem vlidas, Naumburg 1932) e realizar alguns trabalhos taxonmicos (Naumburg 1933, 1937, 1939). O roteiro detalhado dessa viagem, com relato da geografia fsica dos pontos percorridos, foi apresentado por Naumburg (1935) com base nas muitas correspondncias trocadas entre ela e o seu contratado. Na regio de interesse dessa compilao, Kaempfer esteve coletando entre fevereiro de 1926 e julho de 1928, em muitos pontos do mdio rio Parnaba (Maranho/ Piau), sudeste do Cear, sul do Piau, interior de Pernambuco e Bahia (noroeste da Bahia, Cadeia do Espinhao e regio de Jequi e Boa Nova). Muitas menes aos registros provenientes dessa coleo constam na literatura ornitolgica desde Naumburg (1928), sobretudo em muitos dos 66 artigos da srie Studies of Peruvian Birds de John T. Zimmer (publicados entre 1931 e 1955). justamente do Nordeste que provm dois dos achados mais realados da campanha de Kaempfer (e celebrados por sua mentora): Rhopornis ardesiaca (Naumburg 1934) e Megaxenops parnaguae (Naumburg 1928). Em ambos os casos, esses achados representaram os primeiros exemplares coletados aps a descrio original desses txons. Alguns txons foram descritos tardiamente com base no material de Kaempfer, oriundo da

Caatinga: Stigmatura budytoides gracilis, Zimmer (1955b), Picumnus fulvescens, Stager (1961) e Chordeiles pusillus xerophilus, Dickerman (1988). No se sabe qual a percentagem do material brasileiro de Kaempfer j divulgado, mas de qualquer maneira, um estudo do conjunto desse acervo seria de grande interesse para a distribuio das aves brasileiras. Nesse sentido, cabe mencionar que as peles oriundas dessa expedio pertinentes aos estados do Maranho (cerca de 1.200 exemplares, Oren 1991: 5) e Rio Grande do Sul (3.780 exemplares, Belton 1984: 395) foram examinadas integralmente na inteno de subsidiar as respectivas listas regionais preparadas para os estados em questo. Aps o licenciamento de Emilie Snethlage dos quadros do Museu Goeldi e sua contratao como naturalista-viajante, em 1922, pelo Museu Nacional do Rio de Janeiro, a pesquisadora iniciou uma srie planejada de excurses por vrias regies do pas (Rio de Janeiro, Maranho, Esprito Santo, Gois, Paran, Santa Catarina, Rio Grande do Sul, Mato Grosso e Rondnia) que perduraram at sua morte, em 27 de novembro de 1929, em Porto Velho (Cunha 1989, Gonzaga 1989). De interesse dessa compilao, consta que em junho e julho de 1926, a clebre ornitloga esteve no norte de Minas Gerais (Pirapora, Januria) e no interior da Bahia (Bom Jesus da Lapa), explorando a avifauna do curso mdio do So Francisco (Ruschi 1951, Pinto 1952, Gonzaga 1989). Resultou dessa excurso a descrio de trs txons: Xiphocolaptes franciscanus, Snethlage (1927) e Phylloscartes roquettei Snethlage (1928c) de Januria, e Knipolegus aterrimus franciscanus, Snethlage (1928c), de Bom Jesus da Lapa. As trs formas permanecem como endmicas das matas secas do mdio So Francisco, Minas Gerais e Bahia (Silva 1989), contudo P . roquettei, muito menos conhecido, ainda restrito ao territrio de Minas (Willis & Oniki 1991, Collar et al . 1992, Sick 1997). O grande X. franciscanus tem sido tratado como raa de X. falcirostris (Teixeira 1990, Sick 1993, Silva & Oren 1997), enquanto K. franciscanus foi alado condio de espcie plena (Silva & Oren 1992, Sick 1997).

219

cap13.pmd

219

9/12/2003, 14:29

OS ANOS 1930
O incio da era Olivrio Pinto
Datam de novembro de 1931 a fevereiro de 1932, os poucos espcimes coletados por Jos Blaser no rio Pandeiro, margem esquerda do rio So Francisco, quase defronte cidade de Januria, no noroeste de Minas Gerais (Pinto 1945, Pinto 1952). Estes seriam os primeiros exemplares (adquiridos do coletor em 1934) da Caatinga a serem tombados no Museu Paulista, desde que Olivrio Mrio de Oliveira Pinto (Nestor da Ornitologia Brasileira, no justo reconhecimento de Sick 1985: 116) assumiu, em janeiro de 1929, os encargos da coleo ornitolgica da instituio (Pinto 1945). As espcies constantes desse lote de material esto indicadas nos trabalhos de Pinto (1938, 1944, 1952). Consta que Blaser, coletor profissional, vendeu lotes de aves, nos anos 1930, ao Field Museum of Natural History, Chicago, Museum of Comparative Zoology, Cambridge, Mass., e possivelmente a outras instituies (Silva 1989: 24, Paynter & Traylor 1991: 516). Duas iniciativas encabeadas por Olivrio Pinto, no Nordeste, na dcada de 1930, tiveram como alvo a avifauna da regio florestada dos estados da Bahia, em 1932 (Pinto 1935) e de Pernambuco, em 1938-39 (Pinto 1940). As poucas menes a avifauna interiorana desses estados derivaram das informaes publicadas ou recebidas de terceiros ou, no caso da Bahia, das antigas coletas de E. Garbe no serto baiano do So Francisco. Entre os anos 1930, a partir do lanamento de seu Catlogo (Pinto 1938), e os anos 1970, os trabalhos de Olivrio Pinto eram referncia obrigatria no cenrio ornitolgico brasileiro para quem buscasse informao sobre a distribuio das aves brasileiras (Alvarenga 1990). Um quase desconhecido artigo publicado nessa dcada sobre as aves de Pernambuco, por um professor de alemo

do Gymnasio Pernambucano (Kadletz 1933), tem pouca utilidade. O autor declara textualmente que confeccionou uma lista de aves do Estado a partir de obras gerais (no fez meno ao clssico Forbes 1881) e acrescentou algumas que ele prprio teria observado. Mesclando espcies de improvvel ocorrncia, mesmo no Nordeste (Cistothorus platensis, Amazona ochrocephala, etc), ao lado de outras de notria existncia, a lista no serve como testemunho de registros para Pernambuco, porque ele sequer indicou as que ele prprio teria encontrado. Da mesma forma, apenas uma parte das aves mencionadas por Aguirre (1936) para a localidade mineira de Pirapora, curso mdio do rio So Francisco, possivelmente levantadas no decurso de 1934, pode ser efetivamente considerada. Do total de 55 espcies listadas e nomeadas cientificamente por meio de observaes e informaes colhidas, algumas esto em desacordo (n = 7) com o padro admitido de ocorrncia na regio, representando, outrossim, espcies da Mata Atlntica. Consta que o naturalista Joo Moojen [de Oliveira] esteve igualmente em Pirapora na dcada em questo (Moojen 1940, 1943, Pinto 1952: 13). Conforme verificado pelo autor, em 1981, existem peles coletadas por Moojen, no Museu Nacional do Rio de Janeiro, datadas do intervalo de 8-22 de janeiro de 1937. Algumas localidades especficas dos arredores de Pirapora foram indicadas nas etiquetas, tais como Cerrado de Pernambuco, Cerrado de Nova Estncia, Crrego Coatis, Lagoa do M. Trs. Inicialmente tombadas na coleo seriada da Escola Superior de Agricultura de Viosa, uma parte da coleo foi, posteriormente, encaminhada ao Museu Nacional e teve suas identificaes checadas por Alpio de Miranda Ribeiro. As espcies coletadas ou observadas por Moojen foram parcialmente divulgadas em dois artigos por ele prprio elaborados (Moojen 1940, 1943).

220

cap13.pmd

220

9/12/2003, 14:29

OS ANOS 1940
As contribuies de Dias da Rocha e Lamm
No incio dos anos 1940, uma equipe de pesquisadores liderados pelo americano Ernst G. Holt, a servio da Fundao Rockefeller, estiveram coletando aves no Cear, sobretudo na Serra de Baturit, com o intuito de subsidiar as pesquisas da febre amarela (Friedmann 1942, Paynter & Traylor 1991). O Servio de Estudos e Pesquisas da Febre Amarela (SEPFA), estrutura do governo brasileiro (Instituto Oswaldo Cruz) conveniado com a supracitada instituio americana, coletou aves, dentre outros animais (sobretudo mamferos), alm do Cear, nos estados da Bahia, Esprito Santo, Minas Gerais, Rio de Janeiro, Gois e Mato Grosso do Sul (Pinto 1945: 315, Ruschi 1951, Pinto 1952: 13, Silva 1989, J.F. Pacheco, obs. pess.). Os exemplares reunidos entre 1936 e 1945 foram encaminhados ao American Museum, de Nova Iorque, Field Museum, de Chicago, Los Angeles County Museum, Museu Nacional do Rio de Janeiro e Museu de Zoologia de So Paulo. Os tcnicos preparadores Herbert Berla, Gentil Dutra, Leoberto C. Ferreira, Carlos Lako, Pedro de M. Britto, Galdino Pereira, D. Costa, D.E. Davis, R.M. Gilmore e H W. Laemmert trabalharam em vrias fases dessa tarefa como coletores (Friedmann 1942, Pinto 1945, Silva 1989, Paynter & Traylor 1991, Pacheco & Parrini 1999, J. F. Pacheco, obs. pess.). A subespcie Xiphorhynchus eytoni gracilirostris Pinto & Camargo (1957) (hoje X. guttatus gracilirostris), depositado na instituio paulista, a nica forma nomeada a partir de material dessa expedio Serra de Baturit. Cabe mencionar, como curiosidade, que o holtipo (nico exemplar conhecido) de Tijuca condita, coletado em 24 de outubro de 1942 por Pedro de M. Britto na Fazenda Guinle, Terespolis, RJ, justamente a servio do SEPFA, ficou nas gavetas do Museu de Zoologia de So Paulo por 38 anos at ser descrito (Snow 1980).

De 7 de fevereiro a 4 de maio de 1942, o chefe da Diviso de Zoologia do Museu Nacional do Rio de Janeiro, Joo Moojen de Oliveira, esteve coletando material zoolgico nos rios So Francisco e Grande (Nomura 1993). Nesse perodo, Moojen coletou aves nas localidades baianas de Bom Jesus da Lapa e Barreiras, e em Pirapora, Minas Gerais (Fiuza 1999, J. F. Pacheco, obs. pess.). A sua permanncia em Pirapora, local em que j estivera em janeiro de 1937, durou apenas alguns poucos dias, possivelmente uma semana aps sua chegada em 7 de fevereiro. Em Bom Jesus da Lapa, onde estivera E. Snethlage em 1926, ele permaneceu explorando os arredores durante a segunda quinzena do ms de fevereiro e o incio de maro, pois j no dia 12 desse ms colecionava em Barreiras, no mdio rio Grande, regio de cerrado do oeste baiano (J. F. Pacheco, obs. pess.). justamente dessa excurso, em 1942, o exemplar de Buteo albonotatus coletado em Bom Jesus da Lapa por Moojen, mencionado por Teixeira et al. (1987). So interessantes e informativas as observaes de Donald W. Lamm, da fora area norte-americana, reunidas durante o transcurso de quatro anos (1943-1947), e cerca de 450 horas no campo, especialmente na zona da mata de Pernambuco e Paraba, divulgadas por ele prprio num formato de lista comentada (Lamm 1948). Nesse perodo ele visitou em occasional trips algumas localidades do serto rido de Pernambuco, Paraba e mesmo do Rio Grande do Norte, especificamente, Equador, em 13 de fevereiro de 1944. As peles coletadas foram enviadas ao U. S. National Museum, aos cuidados do curador Herbert Friedmann. Advindos de sua temporada brasileira, so o holtipo de Picumnus exilis pernambucensis e o holtipo de Automolus leucophthalmus lammi, descritos de peles coletadas em Recife (Zimmer 1947a). Consta que Herbert F. Berla, naturalista do Museu Nacional do Rio de Janeiro, bem como, s vezes, seu filho Ricardo Medeiros Berla e sua esposa Iniah M. Berla, coletaram exemplares de aves em Pirapora, MG (1946), Janaba, MG (1949,

221

cap13.pmd

221

9/12/2003, 14:29

1956, 1958) e os enviaram para instituies norte-americanas, especialmente Field Museum, de Chicago e Los Angeles County Museum (Paynter & Traylor 1991, Pacheco & Parrini 1999). Um dos exemplares coletados em julho de 1949 por Ricardo Berla, em Janaba, depositado no Field Museum, tornou-se o holtipo de Otus choliba caatingensis, Hekstra (1982). Cabe lembrar que suas mais conhecidas colees empreendidas em Pernambuco (19441945) limitaram-se Zona da Mata (Berla 1946), embora tenha colecionado ou observado em algumas reas campestres dos municpios de Limoeiro e Igarau, alguns elementos mais tpicos do serto, notadamente Nothura boraquira, Zenaida auriculata , Polioptila plumbea e Coryphospingus pileatus, que j haviam l se estabelecido. No final desta dcada publicada uma lista de espcies animais (Rocha 1948), incluindo aves, que representaria a consolidao das atividades colecionadoras do Prof. Francisco Dias da Rocha (18691960), no mbito do Cear. Esse naturalista dirigiu o Muzeu Rocha, de sua propriedade, em Fortaleza, de 1884 at 1959, quando quase todo o acervo foi vendido ao governo do estado do Cear (Nomura 1964, Paiva 1995). Ele manteve, ao longo de sua carreira como acumulador de colees zoolgicas, botnicas, etnogrficas e arqueolgicas, contato amistoso com uma srie de especialistas, notadamente estrangeiros, das mais diferentes reas do conhecimento (Nomura 1964). Sua antiga correspondncia com Hermann von Ihering, primeiro diretor do Museu Paulista, deve responder por algumas amostras suas doadas quela instituio (p.ex.: Eupetomena macroura simoni e Chrysolampis mosquitus, de Fortaleza, ofertados em dezembro de 1916) (Pinto 1938: 255, 276). verdade que, muito antes, o Grande Naturalista Cearense, parafraseando Nomura, havia publicado sua relao de aves representadas em seu museu particular (Rocha 1908, 1911). Entretanto, tal ttulo teve impacto quase nulo na ornitologia e est hoje entre as mais raras publicaes de zoologia do Nordeste.

OS ANOS 1950
As Expedies ao Nordeste do Departamento de Zoologia de So Paulo
A dcada de 1950 se inicia com duas importantes Viagens cientficas ao estado de Alagoas, do Departamento de Zoologia, da ento Secretaria de Agricultura de So Paulo, sob a inspirao e coordenao de Olivrio Pinto. A primeira viagem transcorrida de meados de setembro a comeo de outubro de 1951, e a segunda de 20 de outubro a 19 de novembro de 1952. Interessa a esta compilao apenas a primeira delas, que visitou duas localidades no serto alagoano, Palmeira dos ndios e Quebrngulo, onde O. Pinto e E. Dente coletaram 173 espcies distintas (Pinto 1954). Antes dessa iniciativa, Alagoas era um dos menos conhecidos estados da federao em termos ornitolgicos (Pinto & Camargo 1961: 193). Como resultado direto dessa expedio de 1951-52 computa-se a descrio de sete subespcies novas, endmicas da Mata Atlntica nordestina, das quais seis delas permanecem vlidas at hoje (Pinto 1978, Traylor 1979, Snow 1979). desta dcada, o livro intitulado Aves da Paraba (Zenaide 1954), que se constitui numa das boas fontes da presena de vrias espcies (algumas pretritas) no pouco estudado estado da Paraba. Nele, Heretiano Zenaide, poltico, fazendeiro e naturalista amador, descreveu, correlacionou com a nomenclatura popular ou tentativamente identificou cientificamente, 174 espcies (38% dessas, incorretas segundo Pacheco & Rajo (1993)). Tal ttulo foi aproveitado apenas na dcada de 1970, quando Nogueira-Neto (1973) inseriu-o em sua bibliografia consultada (Pacheco 1995b) e, em seguida, serviu como base importante da compilao elaborada por Dekeyser (1979), Pacheco & Whitney (1995) e Schulz Neto (1995), para as aves paraibanas. Suas observaes zoolgicas e botnicas se deram, sobretudo, nos municpios sertanejos de Alagoa Grande e Soledade, alm das localidades litorneas de Gramame e Cabo Branco. Entre 1926 e 1951, Zenaide

222

cap13.pmd

222

9/12/2003, 14:29

foi proprietro da Usina Tanques, em Alagoa Grande, tantas vezes mencionada em seu livro como palco de suas exploraes (Pacheco & Rajo 1995). Em 1957-58 foram empreendidas, pelo Departamento de Zoologia, da Secretaria de Agricultura de So Paulo, quatro produtivas expedies no sentido de melhor conhecer a avifauna do Nordeste brasileiro. Mais uma vez capitaneadas por Olivrio Pinto (embora j estivesse oficialmente aposentado desde 1956) (Nomura 1984), sob os auspcios do Departamento de Zoologia, Conselho Nacional de Pesquisas e Los Angeles County Museum, as expedies alcanaram importantes resultados, divulgados em conjunto por Pinto & Camargo (1961). Entre fins de maro e meados de abril de 1957, a equipe composta por Camargo Andrade (chefe) e Emlio Dente (taxidermista) retornou aos arredores de Quebrngulo, AL, onde buscava, atravs de explorao mais direcionada, suplementar os resultados obtidos na expedio anterior. Em seguida, como parte da segunda etapa, os tcnicos rumaram para o interior da Paraba, onde nos arredores de Curema, no longe de Pianc, as coletas se estenderam de abril a junho e, posteriormente, exploraram o litoral do mesmo Estado. As colees de aves reunidas naquela oportunidade representaram as primeiras da Paraba a serem integradas s colees do Departamento de Zoologia. A terceira expedio da srie se deu entre 8 de maro e 4 de maio de 1958, no noroeste da Bahia, em exploraes dirigidas nas localidades de Buritirama, Santa Rita de Cssia (hoje Ibipetuba), Maracuj e Barra, resultando numa amostragem de 143 espcies. Essa regio j havia sido explorada ornitologicamente pela Expedio Austraca de 1903 e, em parte, por E. Garbe em 1908 e 1913. Pinto & Camargo (1961: 194) declararam que a motivao principal dessa etapa era verificar a possvel existncia das araras Cyanopsitta spixii e Anodorhynchus leari. Ambos os objetivos se viram, porm

frustados. A quarta, e derradeira, expedio teve como palco o estado do Cear, onde apesar da grande estiagem, os tcnicos conseguiram obter uma representativa coleo de aves. Os pontos explorados foram a bem conhecida Serra de Baturit, entre 16 e 29 de julho, seguida por Audinho, na boca do serto, na primeira quinzena de agosto, Itapipoca, de 17 a 25 de agosto e, por fim, o lugarejo de Mosquito, perto de Icara, na orla martima, junto a grandes extenses de mangue, entre 26 de agosto e 8 de setembro de 1958. Dentre as subespcies descritas por Pinto & Camargo (1961), duas tm conexo com a Caatinga: Reinarda squamata orientalis e Picumnus limae saturatus (= Picumnus fulvescens , descrito apenas alguns meses antes por Stager (1961)). Uma outra forma vlida descrita a partir de material desta ltima expedio restrita ao enclave florestal montanhoso da Serra de Baturit, Selenidera maculirostris baturitensis Pinto & Camargo (1961). A resenha proposta por este trabalho fecha exatamente com estas iniciativas projetadas por Olivrio Pinto, marco final do ciclo maior das colees ornitolgicas no semi-rido nordestino, iniciado por Otmar Reiser, em 1903. Lana-se aqui o desafio de melhor depurar as circunstncias e contextos das vrias iniciativas de pesquisa ornitolgica mencionadas, bem como o desafio de ampliar a abrangncia histrica desse processo at os dias de hoje. Neste sentido, em termos mais amplos, preciso que seja fomentado o inventrio generalizado das colees ornitolgicas realizadas no Brasil e depositadas nas instituies nacionais e estrangeiras, tal qual aquele executado para as colees de aves venezuelanas, existentes nos muitos museus europeus e norte-americanos, h mais de cinqenta anos. Muitas colees de aves feitas no Brasil, algumas delas representativas, so ainda muito mal conhecidas em seus resultados. A ornitologia brasileira precisa redescobrir o Serto e todo o restante.

223

cap13.pmd

223

9/12/2003, 14:29

OS LTIMOS QUARENTA ANOS


O permanente acmulo de informaes regionais
A seguir esto listadas as fontes publicadas nas ltimas quatro dcadas, em ordem cronolgica, que diretamente trataram da ornitologia da Caatinga, com insero de alguns ttulos que, indiretamente, influenciaram o conhecimento da avifauna desse bioma: Menezes (1960) relata sete casos de ingesto de aves aquticas pelo pirarucu, em audes do Cear e Paraba entre os anos de 1947 e 1950. Aguirre (1964) apresenta a histria natural da avoante, Zenaida auriculata, no mbito do Nordeste, com relatos das observaes biolgicas e comentrios sobre os sistemas de captura e explorao comercial. Sick (1969) discute o problema das aves ameaadas de extino no Brasil, relacionando causas e recomendando medidas. Fornece uma lista de 46 espcies consideradas ameaadas em nvel nacional, das quais Anodorhynchus leari e Cyanopsitta spixii , so diretamente relacionadas com a Caatinga. Sick (1971) relata as expanses geogrficas do pardal, Passer domesticus no Brasil. Faz menes de sua ocorrncia no Maranho, Piau, Cear e Pernambuco. Aguirre (1972) relata a nidificao da avoante, Zenaida auriculata, no mbito do Nordeste. Sick (1972) inclui a republicao do texto constante em Sick (1969). Aguirre (1973) contm a primeira contribuio acerca dos hbitos alimentares da avoante, Zenaida auriculata, no mbito do Nordeste. Aguirre (1974) contm a segunda contribuio acerca dos hbitos alimentares da avoante, Zenaida auriculata, no mbito do Nordeste.

Machado & Kawall (1975) discutem a relao taxnomica entre Aratinga jandaya e A. soltitialis. Aguirre (1975) contm a terceira contribuio acerca dos hbitos alimentares da avoante, Zenaida auriculata, no mbito do Nordeste. Aguirre (1976) inclui texto elaborado a partir da consolidao dos escritos parciais do autor (Aguirre 1964, 1972, 1973, 1974, 1975) acerca dos costumes e extermnio da avoante, Zenaida auriculata, no Nordeste. Coelho (1977) relata a ocorrncia de Ortalis guttata em ambiente caverncola, a partir de registro procedido em 27 de maro de 1970, no municpio de Buque, interior de Pernambuco. Coelho (1978) apresenta uma lista de 273 espcies registradas em Pernambuco, das quais apenas 39 no foram colecionadas. Algumas poucas espcies obtidas nos estados vizinhos (Bahia, Cear, Paraba e Rio Grande do Norte) foram relacionadas. Pinto (1978) compreende a edio atualizada do primeiro volume do catlogo das aves do Brasil por Pinto (1938), sem a relao dos exemplares do Museu de Zoologia da USP . Dekeyser (1979) compila as aves da Paraba, a partir de Zenaide (1954) e Pinto & Camargo (1961), correlacionando-as e incluindo a tentativa de identificao de vrias das espcies mencionadas na primeira fonte. Coimbra-Filho & Maia (1979) listam cerca de 85 espcies ocorrentes no Parque Nacional de Sete Cidades, derivadas de constatao direta dos autores ou de testemunho de moradores mais antigos. Algumas espcies desaparecidas, mas recordadas por moradores mais antigos foram includas. Predomina na rea do Parque a fitofisionomia do cerrado com interferncia de outros ecossistemas, sobretudo da Caatinga. Sick (1979a) destaca, no primeiro de uma srie de artigos, a descoberta da ptria de Anodorhynchus leari.

224

cap13.pmd

224

9/12/2003, 14:29

Sick (1979b) divulga notas biolgicas ou de distribuio de 20 espcies, incluindo a ocorrncia de Caprimulgus longirostris, no Raso da Catarina, em rea de Caatinga. Sick (1979c) aborda a migrao das aves no Brasil, conferindo algum destaque ao fenmeno singular de migrao das avoantes no Nordeste. Sick & Teixeira (1979) tratam das espcies de aves ameaadas do Brasil, abordando os fatores da extino. Acompanha uma lista comentadas de 50 txons considerados ameaados de extino, incluindo Anodorhynchus leari e Cyanopsitta spixii , diretamente relacionados com a caatinga. Sick et al. (1979) relatam a descoberta no campo de Anodorhynchus leari. Segundo relato da srie. Oniki (1980) fornece dados de biomassa, tempetura cloacal e estgio de muda, a partir de capturas realizadas, dentre outras localidades, nos arredores de Januria, MG. Sick & Teixeira (1980) divulgam, no terceiro relato da srie, a descoberta da ptria de Anodorhynchus leari. Sick (1981b) discute a conservao da araras azuis, sobretudo de Anodorhynchus leari. Miranda e Miranda (1982) mencionam um total de oito espcies no presente estudo, no qual os autores, sendo herpetlogos, apenas tentativamente tratam da avifauna. Bucher (1982) discute e analisa a forma de reproduo da populao nordestina de Zenaida auriculata. Antas (1983a) relata a nidificao de Columbina minuta no solo, em Pedro Avelino (RN). Rigueira et al. (1983) divulgam o registro de 106 espcies em Caatinga do Moura, no serto baiano, derivado de inventrio procedido em julho de 1982. Lopes et al. (1983) assinalam o registro de 95 espcies na localidade de Brejes, distrito de Morro do Chapu, no noroeste da Bahia, como resultado do trabalho

de campo efetuado em julho de 1982. Sick (1985) apresenta, em sua obra maior, diversas informaes inditas, sobretudo biolgicas, acerca da avifauna da Caatinga. Yamashita & Coelho (1985) assinalam a existncia de Propyrrhura maracana e Pyrrhura anaca na Reserva Biolgica de Serra Negra. Yamashita & Antas (1985) discutem as relaes taxonmicas entre Aratinga jandaya e Aratinga auricapilla. Yamashita (1985) relaciona dados comportamentais de Anodorhynchus leari, endmica do nordeste da Bahia, partir de observaes procedidas em julho de 1983. Azevedo Jr. (1986) relata a existncia de ninhal de Zenaida auriculata em cultura de sorgo, na regio de Cruz de Malta, serto pernambucano. Nascimento & Serrano (1986) divulgam os resultados parciais do levantamento da avifauna procedido na regio do Serid, onde haviam sido identificadas, at aquela ocasio, 56 espcies. Teixeira et al. (1986) divulgam extenses de distribuio para aves no Nordeste, num total de 21 casos, apresentando registros, sobretudo da Mata Atlntica de Alagoas, com um caso no serto paraibano, referente a Neocrex erythrops. Andrade et al. (1987) relatam o reencontro de Xiphocolaptes [falcirostris] franciscanus, em 1985, no norte de Minas Gerais. Sick et al. (1987) relata a redescoberta de Anodorhynchus leari e tambm apresenta uma lista completa das espcies registradas pelos autores na regio do Raso da Catarina, nordeste da Bahia. Alguns exemplares foram taxidermizados e incorporados a coleo seriada do Museu Nacional do Rio de Janeiro. Yamashita (1987) divulga observaes biolgicas de Anodorhynchus leari , espcie endmica e ameaada da Caatinga.

225

cap13.pmd

225

9/12/2003, 14:29

Coelho (1987) apresenta uma lista de aves observadas na Reserva Biolgica de Serra Negra, resultante de 14 viagens mensais area, entre novembro de 1974 e janeiro de 1976. Para cada espcie indicado o ambiente (caatinga, mosaico ou floresta) na qual foi encontrada. Paiva (1987) relaciona a distribuio e abundncia de algumas aves do estado do Cear, pertencentes s ordens de Tinamiformes a Columbiformes, em uma tentativa de correlao entre as denominaes cientficas e os nomes vulgares. Antas (1987a) divulga, com mais detalhes, os dados acerca da reproduo no solo de Columbina minuta em Pedro Avelino, RN, antecipada em Antas (1983a). Antas (1987b) relaciona a reproduo de Zenaida auriculata na rea da Caatinga com os diferentes substratos, consolidando a informao prvia presente em Antas (1983b). Teixeira et al. (1987) apresenta, nos moldes do relato anterior (Teixeira et al. 1986), 18 casos, sendo que apenas os do Buteo albonotatus e Passer domesticus interessam a essa compilao. Olmos & Souza (1988a) antecipam dados relevantes do levantamento realizado no Parque Nacional da Serra da Capivara, Piau, divulgado posteriormente na ntegra (Olmos 1993). Azevedo Jr. (1988) relaciona os projetos de anilhamento efetuados ou em andamento no mbito do Nordeste, destacando aqueles voltados para o estudo dos padres de movimentao de Zenaida auriculata. Sick et al. (1988) apresentam os resultados preliminares do anilhamento de Streptoprocne biscutata empreendido na furna do Bico da Arara, Fazenda Ing, municpio de Acari. Andrade et al. (1988) relatam, com mais detalhes e com ilustraes, o reencontro

de Xiphocolaptes [falcirostris] franciscanus, em 1985, no norte de Minas Gerais, antecipado por Andrade et al. (1987). Teixeira et al. (1988) apresenta, em sua terceira contribuio, nos moldes dos dois relatos anteriores (Teixeira et al. 1986, 1987), informaes sobre a distribuio de 16 espcies, das quais apenas Geranoaetus melanoleucus e Cranioleuca semicinerea interessam a presente compilao. Olmos & Souza (1988b) registram Ixobrychus involucris para o Parque Nacional da Serra da Capivara, Piau. Teixeira (1989a) assinala Xenopsaris albinucha para Delmiro Gouveia, Alagoas, e tece comentrios acerca da plumagem imatura da espcie. Teixeira (1989b) apresenta dados biolgicos de Megaxenops parnaguae, provenientes de observaes efetuadas na Chapada do Araripe, Cear. Azevedo Jr. (1989) apresenta dados relativos a um censo de ninhos, verificao de substratos e poca de reproduo de Pseudoseisura cristata, no trecho de caatinga entre Remanso e Cura, Bahia. Teixeira & Luigi (1989) discutem a distribuio, taxonomia, hbitat, comportamento, vocalizao e reproduo de Cranioleuca semicinerea , apresentados a partir de observaes desenvolvidas em Quebrngulo, Alagoas, durante os meses de fevereiromaro de 1987. Azevedo Jr. & Carvalho (1989) relatam o anilhamento de 120 indivduos jovens de Casmerodius albus em ninhal localizado na margem baiana do Lago de Itaparica, municpio de Nova Rodelas, em setembro de 1988. Sales Jr. (1989) apresenta dados preliminares sobre movimentao migratria de Sporophila lineola no estado do Cear. Silva (1989) apresenta, na lista sistemtica contida no apndice dessa

226

cap13.pmd

226

9/12/2003, 14:29

dissertao, referncias a exemplares coletados pelo autor e equipe em Itacarambi, norte de Minas. Teixeira et al. (1989) apresenta, na quarta contribuio da srie, novas informaes sobre a distribuio de 18 espcies de aves nordestinas. Quatro delas, Aratinga acuticaudata, Megaxenops parnaguae, Xenopsaris albinucha e Knipolegus nigerrimus, de interesse para o presente trabalho. Marini & Cavalcanti (1990) relatam padres de distribuio e possveis rotas migratrias de Elaenia albiceps chilensis e Elaenia chiriquensis albivertex na Amrica do Sul. Alguns pontos da Caatinga esto inseridos na discusso. Azevedo Jr. & Antas (1990a) apresentam dados de alimentao de Zenaida auriculata a partir de coletas efetuadas em Remanso, Bahia, e Caic, Rio Grande do Norte. Azevedo Jr. & Antas (1990b) divulgam novos dados da reproduo de Zenaida auriculata a partir de trabalhos de campo desenvolvidos em seis estados nordestinos. Azevedo Jr. & Antas (1990c) apresentam tcnicas de captura e anilhamento de Zenaida auriculata no mbito dos trabalhos desenvolvidos no Nordeste. Studer & Vielliard (1990) descrevem o ninho de Furnarius figulus encontrado em Quebrngulo, Alagoas. Brandt & Machado (1990) apresentam o comportamento alimentar de Anodorhynchus leari, espcie endmica da Caatinga, ameaada de extino. Sick (1991) descreve a subspcie Streptoprocne biscutata seridoensis, proveniente de Acari, RN, serto do Serid. Juniper & Yamashita (1991) apresentam informaes sobre a conservao da altamente ameaada Cyanopsitta spixii. Mattos et al. (1991) apresentam a lista de aves para 16 localidades do noroeste de Minas Gerais, a partir de levantamento

realizado (visual, auditivo, captura em redes) entre julho de 1985 e julho de 1990, incluindo variadas fisionomias vegetais. Possuem interesse especfico para esta compilao as aves da caatinga encontradas nas localidades de Januria, Itacarambi, Montalvnia, Manga, Janaba, Mirabela, So Francisco, So Romo e Pirapora. Schluter & Repasky (1991) apresentam um estudo quantitativo correlacionando a abundncia de sementes e Finches em reas ridas e semi-ridas no Qunia, Estados Unidos, Brasil e Argentina. As duas localidades brasileiras includas no trabalho foram uma prxima de Floresta e outra perto de Oroc, distantes 100km uma da outra, ambas no interior de Pernambuco. Willis & Oniki (1991) apresentam o resultado de inventrios durante oito dias em trs locais diferentes nas imediaes de Januria, norte de Minas Gerais, juntamente com outros nove pontos percorridos no estado de Minas Gerais. Silva (1991) apresenta uma reviso sistemtica e biogeogrfica de Nystalus maculatus. Teixeira et al. (1991) divulgam dados comportamentais de Megaxenops parnaguae, dentre outras espcies. Olmos (1992) discute aspectos conservacionistas do Parque Nacional da Serra da Capivara, incluindo elementos da fauna e flora regionais. Teixeira (1992b) trata de aspectos biolgicos e taxonmicos de Gyalophylax hellmayri, espcie endmica da Caatinga. Sick (1993) a edio americana, traduzida por William Belton, de sua obra (Sick 1985), ampliada e revista pelo prprio, o qual havia falecido em maro de 1991. Teixeira et al. (1993) divulga, na quinta contribuio da srie iniciada em Teixeira et al. (1986), novas ocorrncias para 24 espcies. Destas, dez so de interesse dessa compilao.

227

cap13.pmd

227

9/12/2003, 14:29

Olmos (1993) lista 208 espcies para o Parque Nacional da Serra da Capivara, atribuindo status de ocorrncia, hbitat e nvel de sociabilidade para cada uma. a mais representativa das fontes publicadas para a avifauna dos sertes piauienses desde o trabalho de Reiser (1910, 1925). Os trabalhos de levantamento foram procedidos pelo prprio autor em dezembro de 1986, julho de 1987, julho e dezembro de 1989, e de maro a maio e julho de 1991, utilizandose de tcnicas de observao, gravaes de udio e redes de neblina. Teixeira & Luigi (1993) apresentam dados de taxonomia, distribuio, hbitat, comportamento, vocalizao e reproduo de Poecilurus scutatus, a partir de observaes desenvolvidas nos estados de Alagoas, Cear e Minas Gerais. Nascimento et al . (1993) tratam especificamente da avifauna do lago artificial de Sobradinho, mdio rio So Francisco, antecipando relevncias e nmero parcial (87) de espcies encontradas. Almeida & Teixeira (1993) apresentam dados preliminares acerca do gnero Picumnus no mbito do Nordeste extremo do Brasil. Studer & Teixeira (1993) divulgam dados reprodutivos e ecolgicos de Aegolius harrisii provenientes do Nordeste. Whitney & Pacheco (1994) apresentam dados de comportamento (especialmente forrageamento), vocalizaes e interrelaes de duas espcies quase endmicas da Caatinga do Nordeste, Megaxenops parnaguae e Gyalophylax hellmayri. Lencioni-Neto (1994) descreve Chordeiles vielliardi , espcie de bacurau privativa das vrzeas do rio So Francisco. Uma apresentao de novos registros e das relaes de parentesco do presente txon com Nyctiprogne como alocao genrica est em curso (Whitney et al., no prelo).

Pacheco & Whitney (1995) fornecem dados sobre extenso de distribuio de 17 espcies do nordeste, duas das quais relacionadas com ocorrncias no mbito do bioma Caatinga. Schulz Neto (1995) apresenta uma lista compilatria das aves da Paraba, baseada em bibliografia pertinente, com incluso de alguns informaes inditas. Para cada espcie dada uma distribuio especfica em relao as onze regies fisiogrficas do estado. As regies 4-11, compreendendo o agreste e os sertes so de interesse direto dessa compilao. Farias et al. (1995) divulgam a lista preliminar de aves de Pernambuco. Entretanto, como no indica as regies e os hbitats onde as espcies foram registradas, a lista de pouco proveito para a compilao pretendida. As espcies derivadas de observaes dos autores seriam de grande interesse. Souto & Hazin (1995) apresentam uma tabela com 338 espcies de aves (sem meno nominal das mesmas) distribudas, atravs de sub-totais, pelas 57 famlias e 19 ordens admitidas como ocorrentes na Caatinga, com vistas a uma avaliao da diversidade do bioma. Rpteis e mamferos so, de forma similar, avaliados. Souza (1995) divulga a lista de aves do estado da Bahia, nova edio, com indicao da rea de distribuio a partir da literatura e de observaes do autor e de colaboradores. Whitney et al. (1995) tratam da taxonomia de Hylopezus nattereri , espcie endmica da Caatinga, fornecendo dados biolgicos e distribucionais. Lencioni-Neto (1996) descreve uma subespcie privativa do interior da Bahia, Knipolegus nigerrimus hoeflingi. Nascimento (1996a) lista 155 espcies de aves registradas para a Floresta Nacional do Araripe, Cear, decorrentes de levantamento realizado entre maio de 1994 e junho de 1995.

228

cap13.pmd

228

9/12/2003, 14:29

Nascimento & Schulz Neto (1996) listam 141 espcies de aves registradas para a Floresta Nacional do Araripe, Cear, decorrentes de levantamento realizado durante o ano 1995, sobretudo. Vielliard (1996) apresenta comentrios de natureza biogeogrfica, incluindo relaes de afinidade com outros biomas, para a avifauna do Nordeste brasileiro. Sick (1997) a edio revista e ampliada de sua Ornitologia Brasileira, com inmeras passagens de interesse para o conhecimento da avifauna da Caatinga. Raposo (1997) descreve a espcie Arremon franciscanus , privativa das matas secas da poro meridional do bioma Caatinga. Naka (1997) descreve o ninho, ovos e outros aspectos reprodutivos de Aratinga cactorum, espcie endmica da Caatinga. Silva & Oren (1997) descrevem as variaes de plumagem e aspectos conservacionistas atinentes a Xiphocolaptes falcirostris, espcie endmica do bioma Caatinga. Olmos (1997) discute o status das seis espcies de psitacdeos registradas para o Parque Nacional da Serra da Capivara, Ara chloroptera, Ara maracana, Aratinga leucophthalmus, Aratinga cactorum, Forpus xanthopterygius e Amazona aestiva, abordando, adicionalmente, hbitos reprodutivos e de forrageamento. Cita, ainda, o registro de Cyanopsitta spixii, a partir de relatos de terceiros. Parrini et al. (1999) listam 359 espcies, como resultado de sete visitas realizadas, entre 1990-1996, na regio da Chapada Diamantina, Bahia. Vrias espcies foram registradas em ambiente de caatinga ou transicional entre caatinga e os ambientes encontrados nessa regio (campos rupestres, cerrado e mata estacional), alm de ambientes aquticos ou antropizados.

Souza (1999) apresenta novas ocorrncias para a Bahia, incluindo a regio da Caatinga, especialmente derivadas de observao de terceiros, que visam subsidiar os registros inseridos na nova edio da Lista da Bahia (Souza 1995). Neves et al. (1999) apresentam uma lista de 146 espcies observadas e/ou capturadas em rede para a Fazenda Tamandu, municpio de Santa Terezinha, serto paraibano de Piranhas. Fiuza (1999) divulga o contedo da tese original da autora, que versa sobre a avifauna da Caatinga do estado da Bahia, incluindo a compilao de dados publicados, acrescidos de notas de observao do editor Deodato Souza. Sousa (1999) apresenta dados reprodutivos e de alimentao de Geranoaetus melanoleucus, coligidos na rea de Xing, estados do Sergipe e Alagoas. Nascimento (2000) disponiliza o inventrio de duas UCs do bioma, a Estao Ecolgica de Aiuaba, no Cear, e da Estao Ecolgica do Serid, no oeste do Rio Grande do Norte. So listadas 154 espcies para a primeira e 116 para a segunda. O inventrio empreendido em rea de Caatinga do Rio Grande do Norte se reveste de relevncia em vista da escassez de dados especficos publicados para este Estado. Fontes adicionais que trataram, nos ltimos seis anos, da avifauna de localidades da Caatinga (ou simplesmente, implicaram-na) e de espcies endmicas ou ameaadas desse bioma foram as seguintes: Da-R (1996), Griffiths & Tiwari (1995), Leite et al. (1997), Lima (1999), Munn (1995), Nascimento (1996b), Pereira (1995), Pineschi (1994/1995), Raw (1996), Reynolds (1995), Silva (1995), Straube (1995), Studer & Teixeira (1994), Vasconcelos & Figueiredo (1996), Whitney (1996).

229

cap13.pmd

229

9/12/2003, 14:29

REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS
AGUIRRE, A.C. 1936. A pesca e a caa no alto So Francisco. Ministrio da Agricultura, Diviso de Caa e Pesca. Rio de Janeiro, RJ. AGUIRRE, A.C. 1964. As avoantes do Nordeste. Servio de Informao Agrcola, Ministrio da Agricultura, Rio de Janeiro, RJ. (Estudos Tcnicos n 24). AGUIRRE, A.C. 1972. Nidificao da Zenaida auriculata (Des Murs). Brasil Florestal 3(12): 14-18. AGUIRRE, A.C. 1973. Contribuio para o estudo do contedo gstrico da Zenaida auriculata (Des Murs). Brasil Florestal 4(16): 71-75. AGUIRRE, A.C. 1974. Contribuio para o estudo do contedo gstrico da Zenaida auriculata (Des Murs). Brasil Florestal 5(18): 61-67. AGUIRRE, A.C. 1975. Contribuio para o estudo do contedo gstrico da Zenaida auriculata (Des Murs). Brasil Florestal 6(24): 59-68. A GUIRRE , A.C. 1976. Distribuio, costumes e extermnio da avoante do nordeste, Zenaida auriculata noronha Chubb. Academia Brasileira de Cincias, Rio de Janeiro, RJ. .J. 1985. Arte e Cincia no Brasil Holands. ALBERTIN, P Theatri Rerum Naturalium Brasiliae: um estudo dos desenhos. Revista Brasileira de Zoologia 3(5): 249326. ALBUQUERQUE, J.L.B. 1985. Notes on distribution of some Brazilian raptors. Bull. Brit. Orn. Cl. 105(3): 82-84. ALMEIDA, A.C.C. & D.M. TEIXEIRA. 1993. Notas sobre algumas espcies do gnero Picumnus no nordeste extremo do Brasil (Aves, Picidae). p. 41 In: Resumos III Congresso Brasileiro de Ornitologia. Universidade Catlica de Pelotas, Pelotas, RS. ALVARENGA, H.M.F. 1990. Novos registros e expanses geogrficas de aves no leste do estado de So Paulo. Ararajuba 1: 115-117. ANDRADE, M.A., M.V. FREITAS & G.T. MATTOS. 1987. Notas sobre o reencontro de Xiphocolaptes franciscanus Snethlage, 1927 (Aves, Dendrocolaptidae): distribuio e status atual. p. 150 In: Resumos XIV Congresso Brasileiro de Zoologia. Universidade Federal de Juiz de Fora, Juiz de Fora, MG. ANDRADE, M.A., M.V. FREITAS & G.T. MATTOS. 1988. O arapau-do-So-Francisco 60 anos depois. Cincia Hoje 8(44): 78-79. ANDRADE -LIMA, D. 1982. The caatingas dominium. Revista Brasileira de Botnica 4: 149-153. ANTAS, P.T.Z. 1983a. Nidificao da rolinha-mirim Columbina minuta no cho na regio de Pedro Avelino RN. p. 343 In: Resumos X Congresso Brasileiro de Zoologia. Universidade Federal de Minas Gerais, Belo Horizonte, MG. .T.Z. 1983b. A nidificao da avoante Zenaida ANTAS, P auriculata no nordeste, relacionada com o substrato fornecido pela vegetao. p. 350. In: Resumos X Congresso Brasileiro de Zoologia. Universidade Federal de Minas Gerais, Belo Horizonte, MG. .T.Z. 1987a. A nidificao no cho da rolinhaANTAS, P roxa-mirim, Columbina minuta, em Pedro Avelino, Rio Grande do Norte. Revista Brasileira de Zoologia 3(7): 465-466. .T.Z. 1987b. A nidificao da avoante, Zenaida ANTAS, P auriculata, no nordeste do Brasil, relacionada com o substrato fornecido pela vegetao. Revista Brasileira de Zoologia 3(7): 467-470. AZEVEDO, A.C.A. 1997. [1990] Dicionrio de nomes, termos e conceitos histricos. 2. ed. Nova Fronteira, Rio de Janeiro, RJ. AZEVEDO JR., S.M. 1986. Arriba em rea de sorgo no serto de Cruz de Malta Pernambuco. p. 192 In: Resumos XIII Congresso Brasileiro de Zoologia. Universidade Federal de Mato Grosso, Cuiab, MT. AZEVEDO JR ., S.M. 1988. Anilhamento de aves no nordeste do Brasil. p. 43-48 In: Anais III Encontro Nacional de Anilhadores (SANDER , M., coord.). Universidade do Vale do Rio dos Sinos, So Leopoldo, RS. A ZEVEDO J R . 1989. Notas sobre a biologia do Pseudoseisura cristata, casaca-de-couro (Aves), em reas de caatinga. p. 139 In: Resumos XVI Congresso Brasileiro de Zoologia (CHRISTOFFERSEN, M.L. & D.S. AMORIM, ed.). Sociedade Brasileira de Zoologia e Departamento de Sistemtica e Ecologia UFPB, Joo Pessoa, PB. .T.Z. ANTAS. 1990a. Novas informaes AZEVEDO JR. & P sobre a alimentao da Zenaida auriculata no Nordeste do Brasil. p. 59-64 In: Anais IV Encontro Nacional de Anilhadores (S.M. Azevedo Jr., ed.). Universidade Federal Rural de Pernambuco, Recife, PE. .T.Z. ANTAS. 1990b. Observaes sobre a AZEVEDO JR. & P reproduo da Zenaida auriculata no Nordeste do Brasil. p. 65-72 In: Anais IV Encontro Nacional de Anilhadores (AZEVEDO JR., S.M., ed.). Universidade Federal Rural de Pernambuco, Recife, PE. .T.Z. ANTAS. 1990c. Tcnicas de captura AZEVEDO JR. & P para o anilhamento de Zenaida auriculata noronha. p. 78-84 In: Anais IV Encontro Nacional de Anilhadores (AZEVEDO JR., S.M., ed.). Universidade Federal Rural de Pernambuco, Recife, PE. AZEVEDO JR. & R.M. CARVALHO. 1989. Anilhamento da gara-real, Casmerodius albus, no nordeste. p. 24 In: Resumos V Encontro Nacional de Anilhadores. Universidade de Braslia, Braslia, DF. BAIRD, S.F. 1866. Review of American birds in the museum of the Smithsonian Institution. Part I. Smithsonian Institution, Washington, D.C. [Sheet, May 1866]. BELTON, W. 1984. Birds of Rio Grande do Sul, Brazil. Part I. Rheidae through Furnariidae. Bull. Amer. Mus. Nat. Hist. 178(4): 369-636. BERLA, H.F. 1946. Lista das aves colecionadas em Pernambuco, com descrio de uma subespcie n., de um altipo f. e notas de campo. Bol. Mus. Nac., Zool. 65: 1-35.

230

cap13.pmd

230

9/12/2003, 14:30

BERLIOZ, J. 1959. Le dveloppement de lornithologie et lindustrie plumassire. L Oiseau 29: 261-277. BOCK, W. J. 1994. History and nomenclature of avian family-group names. Bull. Amer. Mus. Nat. Hist. 222: 1-281. BOESEMAN, M. 1994. A hidden early source of information on north-eastern Brazilian zoology. Zool. Med. Leiden 68(12): 113-125. BOKERMANN, W.C.A. 1957. Atualizao od itinerrio da viagem do Prncipe de Wied ao Brasil (1815-1817). Arq. Zool. S. Paulo 10(3): 209-251. BONAPARTE, C.L.J.L. 1856. Conspectum Psittacorum. Naumannia (Organ of Deutsche Ornithologische Gessellschaft) 6, Beilage n. 1. BRAGA, R. 1962. Histria da Comisso Cientfica de Explorao . Imprensa Universitria do Cear, Fortaleza, CE. BRANDT, A. & R.B. MACHADO. 1990. rea de alimentao e comportamento alimentar de Anodorhynchus leari. Ararajuba 1: 57-63. BRANDO, A.F. 1968. [1618] Dilogos das grandezas do Brasil. Aditamento e notas de Rodolfo Garcia. Tecnoprint Grfica, Rio de Janeiro, RJ. BUCHER, E.H. 1982. Colonial breeding of the Eared Dove ( Zenaida auriculata ) in Northeastern Brazil. Biotropica 14(4): 255-261. BURMEISTER, H. 1855-56. Systematische bersicht der Thiere Brasiliens, welche whrend einer Reise durch die Provinzen von Rio de Janeiro und Minas Geraes gesammelt und beobachtet wurden. 2 v. G. Reimer, Berlin. 1418p. C AMARGO , H.F.A. 1962. Sobre a viagem de Emil Kaempfer ao Brasil. Pap. Avuls. Zool., S. Paulo 15(8): 79-80. CARDIM, F. 1980 [1625] Tratados da terra e gente do Brasil. Itatiaia, Belo Horizonte, MG e Editora da Universidade de So Paulo, So Paulo, SP . (Coleo Reconquista do Brasil, 2. sr. v.13). C ARVALHO , A. 1918. Trs naturalistas (Langsdorff, Swainson e Waterton). Revista do Museu Paulista 10: 875-903. CARVALHO, J.C.M. 1969. Notas de viagem de um zologo regio das caatingas e reas limtrofes. Imprensa Universitria do Cear, Fortaleza, CE. CASSIN, J. 1866. A study of the Icteridae. Proc. Acad. Nat. Sci. Phila. (1866): 10-25. CASSIN, J. 1867. A third study of the Icteridae. Proc. Acad. Nat. Sci. Phila. 19: 45-74. CASCUDO, L.C. 1956. Geografia do Brasil Holands. Livraria Jos Olympio, Rio de Janeiro, RJ. CHAPMAN, F.M. 1926. Descriptions of new birds from Bolivia, Peru, Ecuador, and Brazil. Amer. Mus. Novit. 231: 1-7. COELHO, A.G.M. 1977. Ocorrncia de Ortalis guttata em cavernas naturais do Nordeste do Brasil (Aves, Galliformes, Cracidae). Notulae Biol., n.s., Recife 3: 1. COELHO, A.G.M. 1978. Lista de algumas espcies de aves do Nordeste do Brasil. Notulae Biol., n.s., Recife 1: 1-7.

COELHO, A.G.M. 1987. Aves da Reserva Biolgica de Serra Negra (Floresta PE): Lista Preliminar. Universidade Federal de Pernambuco (Publ. Avuls. 2: 1-8). COIMBRA-FILHO, A.F. & I.G. CMARA. 1996. Os limites originais do Bioma Mata Atlntica na regio Nordeste do Brasil. Fundao Brasileira para a Conservao da Natureza, Rio de Janeiro, RJ. COIMBRA-FILHO, A.F. & A.A. MAIA. 1979. Preliminares acerca da situao da fauna no Parque Nacional de Setes Cidades, Estado do Piau (Relatrio). Bol. FBCN, Rio de Janeiro 14: 42-61. . GONZAGA, N. KRABBE, A. MADROO NIETO, COLLAR, N.J., L.P L.G. NARANJO, T.A. PARKER III & D.C. WEGE. 1992 Threatened Birds of the Americas. International Council for Bird Preservation, Cambridge, U.K. CORY, C.B. 1915a. Descriptions of new birds from South America and adjacent islands. Field Mus. Nat. Hist. Ornith. Ser. 1(8): 293-302. CORY, C.B. 1915b. Notes on South American birds, with descriptions of new subespecies. Field Mus. Nat. Hist. Ornith. Ser. 1(9): 303-335. CORY, C.B. 1916. Descriptions of apparently new South American birds, with notes on some little known species. Field Mus. Nat. Hist. Ornith. Ser. 1: 337346. CORY, C.B. 1917. Notes on little known species of South American birds, with descriptions of new subespecies. Field Mus. Nat. Hist. Zool. Ser. 12(1): 1-7. CORY, C.B. 1918. Catalogue of Birds of the Americas. Part II, No. 1. Field Mus. Nat. Hist. Zool. Ser. 12: 1315. (Publ. 197). CORY, C.B. 1919a. Descriptions of new birds from South America. Auk 36: 88-89. CORY, C.B. 1919b. New forms of South American birds and proposed new subgenera. Auk 36: 273-276. CORY, C.B. 1919c. Catalogue of Birds of the Americas. Part II, n. 2. Field Mus. Nat. Hist. Zool. Ser. 12:316607. (Publ. 203). CORY, C.B. 1920. Descriptions of a new species and subespecies of Tyrannidae. Auk 37: 108-109. CORY, C.B. 1921. Description of a new species of Sittasomus from Northeastern Brazil. Auk 38: 113. CORY, C.B. & C.E. HELLMAYR. 1924. Catalogue of Birds of the Americas and the adjacent islands in Field Museum of Natural History. Part III. Field Mus. Nat. Hist. Zool. Ser. 13: 1-369. (Publ. 223). CORY, C.B. & C.E. HELLMAYR. 1925. Catalogue of Birds of the Americas and the adjacent islands in Field Museum of Natural History. Part IV. Field Mus. Nat. Hist. Zool. Ser. 13: 1-390. (Publ. 234). CORY, C.B. & C.E. HELLMAYR. 1927. Catalogue of Birds of the Americas and the adjacent islands in Field Museum of Natural History. Part V. Field Mus. Nat. Hist. Zool. Ser. 13: 1-517. (Publ. 242). CUNHA, A.G. 1978. Dicionrio histrico das palavras portuguesas de origem tupi. Melhoramentos, So Paulo, SP . CUNHA , A.G. 1982. Dicionrio etimolgico Nova Fronteira da lngua portuguesa. Nova Fronteira, Rio de Janeiro, RJ.

231

cap13.pmd

231

9/12/2003, 14:30

C UNHA , O.R. 1989. Talento e atitude: Estudos biogrficos do Museu Emlio Goeldi, I. Museu Paraense Emlio Goeldi, Belm, PA. (Coleo Alexandre Rodrigues Ferreira). CUNHA, O.R. 1991. O Naturalista Alexandre Rodrigues Ferreira: Uma anlise comparativa de sua viagem filosfica (1783-1793) pela Amaznia e Mato Grosso com a de outros naturalistas posteriores. Museu Paraense Emlio Goeldi, Belm, PA. DA-R, M. [A.] 1996. Reintroduo de um exemplar fmea de ararainha-azul Cyanopsitta spixii natureza. p. 118-123 In : Anais V Congresso Brasileiro de Ornitologia (VIELLIARD, J.M.E., M.L. DA SILVA & W.R. SILVA, ed.). Unicamp, Campinas, SP . D EAN , W. 1996. A ferro e a fogo. A histria e a devastao da Mata Atlntica brasileira . Traduo de Cid Knipel Moreira; reviso tcnica de Jos Augusto Drummond. Companhia das Letras, So Paulo, SP . 484p. DEIGNAN, H.G. 1961. Type specimens of birds in the United States National Museum. Smithsonian Inst., U.S. Nat. Mus., Bull. 221: 1-718. .L. 1978. Avifauna aqucola continental do DEKEYSER, P Brasil: Ensaio de identificao. Revista Nordestina de Biologia 1(2): 173-254. DEKEYSER, P .L. 1979. Une contribution mconnue lornithologie de ltat de la Paraba. Revista Nordestina de Biologia 2(1/2): 127-145. DICKERMAN, R.W. 1988. A review of the Least Nighthawk Chordeiles pusillus. Bull. Brit. Orn. Cl. 108(3): 120-125. EMBRAPA. 1993. Zoneamento agroecolgico, regio Nordeste do Brasil : Diagnstico do Quadro Natural e agrossociecnomico. Mapa escala 1:2.000.000. EMBRAPA - CPATSA, Petrolina, PE. FARBER, P.L. 1982. The emergence of ornithology as scientific discipline: 1760-1850. Dordrecht., D. Reidel. (Studies in the history of modern Science v. 12). FARIAS, G.B., M.T. BRITO & G.L. PACHECO. 1995. Lista preliminar das aves do estado de Pernambuco. Recife, PE. FERRI, M.G. 1980. A vegetao brasileira. EDUSP, So Paulo. 157p. FIUZA, A.C. 1999. A avifauna da caatinga do estado da Bahia: composio e distribuio. Texto e notas adicionais de Deodato Souza. Anor, Articulao Nordestina de Ornitologia, Feira de Santana, BA. FORBES, W.A. 1881. Eleven weeks in north-eastern Brazil. Ibis 5(4): 312-362. FORRESTER, B.C. 1993. Birding Brazil: A check-list and site guide. John Geddes, Irvine, Scotl. FRIEDMANN, H. 1942. Two little-known birds from eastern Brazil. Auk 59: 316-317. GANDAVO, P .M. 1980 [1576] Tratado da terra do Brasil: Histria da Provncia de Santa Cruz. Itatiaia, Belo Horizonte, MG e Editora da Universidade de So Paulo, So Paulo, SP . (Coleo Reconquista do Brasil, 2. sr., v. 12).

GARCIA, R. 1922. Historia das exploraes scientificas. p. 856-910 In: IHGB, Diccionario Historico, Geographico e Ethnographico do Brasil . Imprensa Nacional, Rio de Janeiro, RJ. GOELDI, E.A. 1894-1900. As aves do Brasil. 2 v. Livraria Clssica de Alves & Cia, Rio de Janeiro, RJ. 746pp. . 1989. Catlogo dos tipos na coleo GONZAGA, L.P ornitolgica do Museu Nacional. I No Passeriformes. Bol. Mus. Paraense E. Goeldi, sr. Zool. 5(1): 9-40. G ONZAGA , L.P., J.F. P ACHECO , C. B AUER & G.D.A. C ASTIGLIONI . 1995. An avifaunal survey of the vanishing montane Atlantic forest of southern Bahia, Brazil. Bird Cons. Intern. 5(2/3): 279-290. G OUNELLE , E. 1909. Contribution ltude de la distribution gographique des trochilids dans le Brsil central et oriental. Ornis 13: 173-183. GRANTSAU, R. 1988. Os beija-flores do Brasil. Expresso e Cultura, Rio de Janeiro, RJ. GRIFFITHS, R. & B. TIWARI. 1995. Sex of the last Spixs Macaw. Nature 375: 454. GUDGER, E.W. 1912. George Marcgrave, the first student of American Natural History. Pop. Sci. Month. 113: 250-274. GUERREIRO, W., A.A. FREITAS & D. SOUZA. 1998. Registro de Pyrocephalus rubinus para o norte do estado da Bahia. p. 42 In: Resumos VII Congresso Brasileiro de Ornitologia. Universidade do Estado do Rio de Janeiro, Rio de Janeiro, RJ. HAFFER, J. 1974. Avian speciation in tropical South America, with a systematic survey of toucans (Ramphastidae) and jacamars (Galbulidae). Nuttall Ornithogical Club, Cambridge, Mass. 390p. (Publ. N 14). . 1982. Description of twenty four new HEKSTRA, G.P subspecies of American Otus (Aves, Strigidae). Bull. Zool. Mus. Univ. Amsterdam 9(7): 49-63. HELLMAYR, C.E. 1906. Revision der Spixschen typen brasilianischer Vgel. Abh. Ak. Wiss., Math.-Phys. Kl., Mnchen 22(1905): 561-726. HELLMAYR, C.E. 1908. An account of the birds collected by Mons. G. A. Bayer in the State of Goyaz, Brazil. Novit. Zool. 15: 13-102. HELLMAYR, C.E. 1909a. Descriptions of three new species and subspecies of South American birds. Bull. Brit. Orn. Cl. 23: 65-67. HELLMAYR, C.E. 1909b. Notes sur quelques oiseaux de lAmerique tropicale. 1. Rev. Fran. Orn. 1: 98-101. HELLMAYR, C.E. 1917. Miscellania ornithologica II-V. Zwei neue neotropische Tracheophonen. Verh. Orn. Gesells. Bayern 13: 188-192. HELLMAYR, C.E. 1929. A contribution to the ornithology of Northeastern Brazil. Field Mus. Nat. Hist. Zool. Ser. 12(18): 235-500 (Publ. 255). HELLMAYR, C.E. 1934. Catalogue of Birds of the Americas and the adjacent islands in Field Museum of Natural History. Part VII. Field Mus. Nat. Hist. Zool. Ser. 13: 1-517. (Publ. 330). HELLMAYR, C.E. 1935. Catalogue of Birds of the Americas and the adjacent islands in Field Museum of Natural History. Part VIII. Field Mus. Nat. Hist. Zool. Ser. 13: 1-541. (Publ. 347).

232

cap13.pmd

232

9/12/2003, 14:30

HELLMAYR, C.E. 1936. Catalogue of Birds of the Americas and the adjacent islands in Field Museum of Natural History. Part IX. Field Mus. Nat. Hist. Zool. Ser. 13: 1-458. (Publ. 365). HELLMAYR, C.E. 1938. Catalogue of Birds of the Americas and the adjacent islands in Field Museum of Natural History. Part XI. Field Mus. Nat. Hist. Zool. Ser. 13: 1-662. (Publ. 430). HELLMAYR, C.E. & B. CONOVER. 1942. Catalogue of Birds of the Americas and the adjacent islands in Field Museum of Natural History. Part I. n. 1. Field Mus. Nat. Hist. Zool. Ser. 13: 1-636. (Publ. 514). HELLMAYR, C.E. & B. CONOVER. 1948. Catalogue of Birds of the Americas and the adjacent islands in Field Museum of Natural History. Part I. n. 2. Field Mus. Nat. Hist. Zool. Ser. 13: 1-434. (Publ. 615). HELLMAYR, C.E. & B. CONOVER. 1949. Catalogue of Birds of the Americas and the adjacent islands in Field Museum of Natural History. Part I. n. 4. Field Mus. Nat. Hist. Zool. Ser. 13: 1-358. (Publ. 634). HEMPEL, A. 1949. Estudos da alimentao natural de aves silvestres do Brasil. Arq. Inst. Biol., So Paulo 19: 237-268. IBGE. 1993. Mapa de Vegetao do Brasil. IBGE, Rio de Janeiro, RJ. IHERING, H. 1914. Novas contribuies a ornithologia do Brazil. Revista do Museu Paulista 9: 411-448. IHERING, H. & R. IHERING. 1907. As aves do Brazil. Museu Paulista, So Paulo, SP. (Catlogos da Fauna Brazileira, v. 1). IHERING, R. 1935. La paloma, Zenaida auriculata en el Nordeste del Brasil. Hornero 6: 37-47. JOUANIN, C. 1948. Liste des trochilids trouvs dans les collections commerciales de Bahia. L Oiseau 18: 104-116. JUNIPER, A.T. & C. YAMASHITA. 1991. The hbitat and status of Spixs Macaw Cyanopsitta spixii. Bird Cons. Intern. 1: 1-9. KADLETZ, T. 1933. Synopse das aves do estado de Pernambuco. Rev. Gymnasio Pernambucano, Recife 2: 29-54. K UHL , H. 1820. Conspectus Psittacorum : Cum specierum definitionibus, novarum descriptionibus, synonymis et circa patriam singularum naturalem adversariis, adjecto indice museorum, urbi earum artificiosae exuviae servantur. Bonn. LAGOS, M.F. 1862. Relatrio da Seo Zoolgica. p. 144160 In: Trabalhos da Commisso Scientifica de explorao : I. Introduo. Laemmert, Rio de Janeiro, RJ. LAMM, D.W. 1948. Notes on the birds of the states of Pernambuco and Paraiba, Brazil. Auk 65(2): 261283. . LEAL. 1982. Recuperao de LARA-RESENDE, S.M. & R.P anilhas estrangeiras no Brasil. Brasil Florestal 12(52): 27-53. LEITE, L.O., L.N. NAKA, M.F. DE VASCONCELOS & M.M. C OELHO . 1997. Aspectos da nidificao do bacurauzinho, Chordeiles pusillus (Caprimulgiformes: Caprimulgidae) nos estados da Bahia e Minas Gerais. Ararajuba 5(2): 237-240.

LEITE, S. 1954-1960. Cartas dos primeiros jesutas do Brasil. 4 v. (1538-1563). Monumenta Brasiliae, So Paulo e Roma. L ENCIONI -N ETO , F. 1994. Une nouvelle espce de Chordeiles (Aves, Caprimulgidae) de Bahia (Brsil). Alauda 62(4): 241-245. LENCIONI -N ETO , F. 1996. Uma nova subespcie de Knipolegus (Aves, Tyrannidae) do estado da Bahia. Revista Brasileira de Biologia 56 (2): 197201. LRY, J. 1941 [1578]. Viagem terra do Brasil. Livraria Martins Editora, So Paulo, SP . LICHTENSTEIN, M.H.K. 1961 [1818-1826]. Estudo crtico dos trabalhos de Marcgrave e Piso sbre a histria natural do Brasil luz dos desenhos originais. Empresa Grfica da Revista dos Tribunais, So Paulo, SP . (Brasiliensia Documenta II). LIMA, F.C.T. DE 1999. A range extension for the Caatinga Black-tyrant, Knipolegus franciscanus (Tyrannidae), a rare Brazilian endemic. Bull. Brit. Orn. Cl. 119(4): 270-271. LIMA, J.L. 1920. Aves colligidas no estado de S. Paulo, Matto-Grosso e Bahia, com algumas formas novas. Revista do Museu Paulista 12(2): 93-106. LINNAEUS, C. 1758. Systema naturae per regma tria nature. Editio 10. Holmiae, Stockholm. LISBOA, K.M. 1995. Viagem pelo Brasil de Spix e Martius: Quadros da Natureza e esboos de uma civilizao. Rev. Bras. de Hist, S. Paulo 15(29): 73-91. LISBOA, K.M. 1997. A nova atlntida de Spix e Martius: natureza e civilizao na Viagem pelo Brasil (18171820). Editora Hucitec, So Paulo, SP . LOPES, M.A., G. BOHORQUEZ, N. CARNEVALLI & J.E. dos SANTOS. 1983. Levantamento preliminar da avifauna de Brejes - BA. p. 372 In: Resumos X Congresso Brasileiro de Zoologia. Universidade Federal de Minas Gerais, Belo Horizonte, MG. LUTZ, A. & A. MACHADO. 1915. Viajem pelo rio S. Francisco e por alguns do seus afluentes entre Pirapora e Joazeiro. Mem. Inst. O. Cruz 7(1): 5-50. MAACK, R. 1963. Geologia e geografia fsica da bacia do Rio das Contas no estado da Bahia. Bol. Univ. Paran, Inst. Geologia, Geografia Fsica, n. 5. MACHADO, L.O.M. & N.M. KAWALL. 1975. Alguns dados em apoio da coespecificidade de Aratinga jandaya (Gmelin) e Aratinga solstitialis (Linne) (Aves, Psittacidae). Cincia e Cultura 23: 279. MARCGRAVE, J. 1942 [MARCGRAVE, G. 1648]. Histria Natural do Brasil. Traduo de Jos Procpio de Magalhes (Comentrios de Olivrio M.O. Pinto). Imprensa Oficial do Estado, So Paulo, SP . MARINI, M.. & R.B. CAVALCANTI. 1990. Migraes de Elaenia albiceps chilensis e Elaenia chiriquensis albivertex (Aves: Tyrannidae). Boletim do Museu Paraense Emilio Goeldi, sr. Zool. 6: 59-67. MATTOS , G.T., M.A. ANDRADE & M.V. F REITAS . 1991. Levantamento de aves silvestres na regio noroeste de Minas Gerais. Revista SOM, Belo Horizonte 20(39): 26-29.

233

cap13.pmd

233

9/12/2003, 14:30

M EARNS , B. & R. M EARNS . 1988. Biographies for birdwatchers: The lives of those commemorated in western Paleartic bird names. Academic Press, London. MEARNS, B. & R. MEARNS. 1998. The Bird Collectors. Academic Press, San Diego. MELO J R ., T.A., J.F. PACHECO & M.G. D INIZ . 1996. Ocorrncia de Asio stygius (Strigidae: Strigidae) na regio metropolitana de Belo Horizonte e em outras localidades do estado de Minas Gerais. Ararajuba 4(1): 34-38. MELLO-LEITO, C. 1937. A biologia no Brasil. Cia. Ed. Nacional, So Paulo, SP . M ELLO -L EITO , C. 1941. Historia da expedies cientficas no Brasil. Companhia Editora Nacional, So Paulo, SP . MENEZES, R.S. 1960. Aves aquticas na alimentao do pirarucu, Arapaima gigas (Cuvier, 1829). Bol. Soc. Cear. Agron., Fortaleza 1: 177-178. MEYER DE SCHAUENSEE, R. 1966. The species of birds of South America and their distribution. Livingston, Narberth. 577p. MIRANDA, J.R. & E.E. DE MIRANDA. 1982. Mtodo de avaliao faunstica em territrio delimitado: O caso da regio de Ouricuri. EMBRAPA, Centro de Pesquisa Agropecuria do Trpico Semi-rido. (Documentos n. 11, p.1-28). MIRANDA R IBEIRO , A. 1926. Notas ornithologicas II. Psitacdeos colligidos pelo Sr. Dr. Rud. Pfrimer em Minas Gerais e Goyaz. Arch. Mus. Nacional, Rio de Janeiro 28: 1-12. MIRANDA RIBEIRO, A. 1928. Notas ornithologicas VI-a. Documentos para a historia das colleces de aves do Museu Nacional do Rio de Janeiro. Bol. Mus. Nac., Rio de Janeiro 4(3): 3-21. MIRANDA RIBEIRO, A. 1937. Consideraes preliminares sobre a zoogeographia brasilica. O Campo, Rio de Janeiro, dezembro 1937: 49-54,57, 4 mapas, 4 figs. MIRANDA RIBEIRO, A. 1938a. Notas ornitholgicas XII. A seriema. Revista do Museu Paulista 23(1937): 3790. MIRANDA RIBEIRO, A. 1938b. Notas ornitholgicas XIII. Tinamidae. Revista do Museu Paulista 23(1937): 667-788. MOOJEN , J. 1940. Aspectos ecolgicos do alto S. Francisco. O Campo, Rio de Janeiro 11(124): 2224; 11(127): 22-25; 11(128): 57-58,63. MOOJEN, J. 1943. Fauna de Minas Gerais: Aves. Ceres, Viosa 5(26): 115-120. MUNN III, C.A. 1995. Lears Macaw: a second population confirmed. PsittaScene 7(4): 1-3. MURPHY, R.C. 1932. Moving a Museum: The story of the Rosthschild Collection of birds, presented to the American Museum of Natural History in memory of Harry Payne Whitney by his wife and children. Natural History 32(6): 497-511. NAKA, L.N. 1997. Nest and egg description of an endemism of the Brazilian north-east: the Cactus Parakeet, Aratinga cactorum. Ararajuba 5(2): 182-185. NASCIMENTO, J.L.X. 1996a. Aves da Floresta Nacional do Araripe, Cear. Instituto Brasileiro de Meio Ambiente e dos Recursos Naturais Renovveis, Braslia, DF.

NASCIMENTO, J.L.X. 1996b. A avoante Zenaida auriculata no nordeste brasileiro. p. 126-127 In: Anais V Congresso Brasileiro de Ornitologia (VIELLIARD , J.M.E., M.L. DA SILVA & W.R. SILVA, eds.). Unicamp, Campinas, SP . N ASCIMENTO , J.L.X. 2000. Estudo comparativo da avifauna em duas Estaes Ecolgicas da Caatinga: Aiuaba e Serid. Mellopsittacus 3(1): 12-35. NASCIMENTO, J.L.X. & A. SCHULZ NETO. 1996. Aves da Estao Ecolgica de Aiuaba, Cear . Instituto Brasileiro de Meio Ambiente e dos Recursos Naturais Renovveis, Braslia, DF. NASCIMENTO, J.L.X. & I.L. SERRANO. 1986. Levantamento preliminar da avifauna da microrregio do SeridRN. p. 199 In: Resumos XIII Congresso Brasileiro de Zoologia. Universidade Federal de Mato Grosso, Cuiab, MT. NASCIMENTO, J.L.X., A. SCHULZ NETO & J.B. PESSOA. 1993. A avifauna da regio do lago de Sobradinho, Bahia. r. 33 In: Resumos III Congresso Brasileiro de Ornitologia. Univ. Catlica de Pelotas, Pelotas, RS. N AUMBURG , E.M.B. 1928. Remarks on Kaempfers collections in eastern Brazil. Auk 45(1): 60-65. NAUMBURG, E.M.B. 1932. Three new birds from northwestern (sic) Brazil. Amer. Mus. Novit. 554: 1-9. NAUMBURG, E.M.B. 1933. A study of Zenaida auriculata. Amer. Mus. Novit. 648: 1-15. NAUMBURG , E.M.B. 1934. Rediscovery of Rhopornis ardesiaca. Auk 51(4): 493-496. NAUMBURG, E.M.B. 1935. Gazeteer and maps showing stations visited by Emil Kaempfer in eastern Brazil and Paraguay. Bull. Amer. Mus. Nat. Hist. 68(6): 449-469, pl. VI-XXVII, 2 mapas. NAUMBURG, E.M.B. 1937. Studies of birds from eastern Brazil and Paraguay, based on a collection made by Emil Kaempfer. Bull. Amer. Mus. Nat. Hist. 74(3): 139-205. NAUMBURG, E.M.B. 1939. Studies of birds from eastern Brazil and Paraguay, based on a collection made by Emil Kaempfer. Bull. Amer. Mus. Nat. Hist. 76(6): 231-276. N EIVA , A. 1929 [1922]. Esboo histrico sobre a botnica e zoologia no Brasil . Sociedade Impressora Paulista, So Paulo, SP . NEIVA, A. & B. PENNA. 1916. Viajem pelo norte da Bahia, sudoeste de Pernambuco, sul do Piauh e de norte a sul de Goiaz. Mem. Inst. O. Cruz 8(3): 74-224, 28 ests., 1 mapa. NEVES, R.M.L., W.R. TELINO JR. & J.L.X. NASCIMENTO. 1999. Aves da Fazenda Tamandu, Santa Terezinha, Paraba. Ed. dos autores, Santa Terezinha. NEWTON, A. 1893-1896. A Dictionary of Birds. Adam and Charles Black, London. . 1973. Criao de animais indgenas NOGUEIRA-NETO, P vertebrados : Peixes, anfbios, rpteis, aves e mamferos. Edies Tecnapis, So Paulo, SP . NOMURA, H. 1964. Um grande naturalista cearense: Francisco Dias da Rocha. Bol. Soc. Cear. Agron., Fortaleza 5: 1-25.

234

cap13.pmd

234

9/12/2003, 14:30

NOMURA, H. 1984. Olivrio Pinto (1896-1981). Cincia e cultura 36(7): 1235-1241. NOMURA, H. 1992. Vultos da Zoologia Brasileira III. Fundao Vingt-Un Rosado, Mossor, RN. (Coleo Mossoroense, srie C, v. 770). NOMURA, H. 1993. Necrolgico: Joo Moojen de Oliveira (1904-1985). Revista Brasileira de Zoologia. 10(3): 553-558. NOMURA, H. 1996a. Histria da zoologia no Brasil, sculo XVI: Primeira Parte. Fundao Vingt-Un Rosado, Mossor, RN. (Coleo Mossoroense, srie C, v. 884). NOMURA, H. 1996b. Histria da zoologia no Brasil, sculo XVI: Segunda Parte. Fundao Vingt-Un Rosado, Mossor, RN. (Coleo Mossoroense, srie C, v. 904). NOMURA, H. 1996c. Histria da zoologia no Brasil, sculo XVII: Primeira Parte. Fundao Vingt-Un Rosado, Mossor, RN. (Coleo Mossoroense, srie C, v. 914). NOMURA, H. 1997. Histria da zoologia no Brasil, sculo XVII: Terceira Parte. Fundao Vingt-Un Rosado, Mossor, RN. (Coleo Mossoroense, srie C, v. 943). NOMURA, H. 1998. Histria da zoologia no Brasil: sculo XVIII. Museu Bocage, Museu Nacional de Histria Natural, Lisboa. (Publ. Avulsas, 2. srie, n. 4). OBERACKER JR., C.H. 1963. Franz Josef Frhbeck pintor e desenhista desconhecido. Humboldt 3(7): 64-67. OLMOS, F. 1992. Serra da Capivara National Park and the conservation of north-eastern Brazils caatinga. Oryx 26(3): 142-146. OLMOS, F. 1993. Birds of Serra da Capivara National Park, in the caatinga of nort-eastern Brazil. Bird Cons. Intern. 3(1): 21-36. OLMOS, F. 1997. Parrots of the Caatinga of Piau, Northeastern Brazil. Papageienkunde 1: 173-182. OLMOS , F. & M.F.B. SOUZA . 1988a. Levantamento preliminar da avifauna da regio do Parque Nacional da Serra da Capivara. p. 491 In: Resumos XV Congresso Brasileiro de Zoologia. Universidade Federal do Paran, Curitiba, PR. OLMOS, F. & M.F.B. SOUZA. 1988b. A new record of the Streaked Bittern from northeastern Brazil. Wilson Bull. 100 :510-511. ONIKI, Y. 1980. Weights and cloacal temperatures of some birds of Minas Gerais, Brazil. Revista Brasileira de Biologia 40(1): 1-4. OREN , D.C. 1988. Uma reserva biolgica para o Maranho. Cincia Hoje 8(44): 36-45. OREN, D.C. 1990. As aves maranhenses do manuscrito (1625-1631) de Frei Cristovo de Lisboa. Ararajuba 1: 43-56. OREN , D.C. 1991. Aves do Estado do Maranho. Goeldiana, Zool. 9: 1-55. PACHECO, J.F. 1993. Expanses geogrficas de aves do Rio de Janeiro. r. 42 In: Resumos III Congresso Brasileiro de Ornitologia. Universidade Catlica de Pelotas, Pelotas, RS. PACHECO, J.F. 1994. O interessante gavio-asa-de-telha (Parabuteo unicinctus) no Brasil. Um gavio raro ? Atualidades Ornitolgicas, Ivaipor 61: 13.

PACHECO, J.F. 1995a. A Comisso Cientfica do Cear (1859-1861) e sua relevncia para as colees de aves do Museu Nacional do Rio de Janeiro: A esplndida tcnica de preparao das peles oriundas dessa coleo e sua correta autoria a luz dos documentos originais. Atualidades Ornitolgicas, Ivaipor 67: 6-7. PACHECO, J.F. 1995b. Notulae et corrigenda II [Duas esquecidas menes para a Ararinha-azul Cyanopsitta spixi, O livro Aves da Paraba de Heretiano Zenaide] Atualidades Ornitolgicas , Ivaipor 67: 10. PACHECO, J.F. 1995c. Manoel Ferreira Lagos (18171871). Dados biogrficos do segundo zologo do Museu Nacional. Atualidades Ornitolgicas , Ivaipor 68: 12-14. PACHECO, J.F. 1995d. Acervo ornitolgico da Comisso Cientfica de Explorao (1859-1861). Rev. Inst. do Cear 109: 353-358. PACHECO , J.F. 1997a. Boddaert, o autor de quase cinquenta espcies de aves do Brasil que no descreveu nenhuma delas! Bol. Soc. Bras. Orn., Belm 29: 3-5. PACHECO, J.F. 1997b. Plulas histricas. [Exemplares preparados pelos irmos Vila Real servem como tipo de uma forma vlida de ave brasileira]. Bol. Soc. Bras. Orn., Belm 29: 6-7. PACHECO, J.F. & C. BAUER. 1995. Adolf Schneider (18811946). Alguns dados sobre a vida e a obra do chefe da expedio de 1939 do Museu de Cincias Naturais de Berlim que trouxe Helmut Sick para o Brasil. Atualidades Ornitolgicas, Ivaipor 65: 1013. PACHECO, J.F. & B.M. WHITNEY. 1995. Range extensions for some birds in northeastern Brazil. Bull. Brit. Orn. Cl. 115(2): 157-163 PACHECO, J.F. & H.B. RAJO. 1993. As aves paraibanas do livro de Heretiano Zenaide a identificao cientfica das espcies mencionadas. p. 55 In: Resumos III Congresso Brasileiro de Ornitologia. Universidade Catlica de Pelotas, Pelotas, RS. PACHECO, J.F. & H.B. RAJO. 1995. Heretiano Zenaide, quem foi este autor de Aves da Paraba. Atualidades Ornitolgicas, Ivaipor 64: 12. PACHECO, J.F. & R. PARRINI. 1999. A atividade naturalstica de Herbert Franzoni Berla (1912-1985), ornitlogo e acarologista do Museu Nacional. Atualidades Ornitolgicas, Ivaipor 87: 4-6. . 1986. Primrdios da zoologia no nordeste PAIVA, M.P brasileiro. Cincia e cultura 38(11): 1825-1834. . 1987. Distribuio e abundncia de algumas PAIVA, M.P aves selvagens no Estado do Cear (Brasil) situao nos anos 60. Rev. Inst. Cear 8: 313-346. . 1995. Conhecimento cientfico. p. 9-194 In: PAIVA, M.P Fauna do Nordeste do Brasil (PAIVA, M.P. & E. CAMPOS). Banco do Nordeste do Brasil, Fortaleza, CE. P A PAV E R O , N. 1971. Essays on the history of Neotropical Dipterology, with special reference to collectors (1750-1905). Vol. I. Museu de Zoologia, Universidade de So Paulo, So Paulo, SP . 216p.

235

cap13.pmd

235

9/12/2003, 14:30

PAPAVERO, N. & D.M. TEIXEIRA. 1999. A fauna braslica no Vocabulrio na Lingua Brasilica de Leonardo do Valle, S.J. (1585). Contr. Avulsas Hist. Nat. Bras., sr. Histria da Hist. Nat. 1: 1-8. . CARVALHES, PARRINI, R., M.A. RAPOSO, J.F. PACHECO, A.M.P .S.M. DA FONSECA e J.C. MINNS. 1999. T.A. MELO JR., P Birds of the Chapada Diamantina, Bahia, Brazil. Cotinga 11: 86-95. PAYNTER JR., R.A. & M.A. TRAYLOR JR. 1991. Ornithological Gazeteer of Brazil. 2 v. Museum of Comparative Zoology, Cambridge, Mass. PELZELN, A. VON. 1868-71. Zur Ornithologie Brasiliens: Resultate von Johann Natterers Reisen in den Jahren 1817 bis 1835. A. Pichlers Witwe und Sohn, Vienna. 462p. PEREIRA, J. J. DE O. 1995. A preservao do papagaioverdadeiro (Amazona aestiva) e outros psitacdeos na Reserva Particular do Patrimnio Natural Fazenda Morrinhos e arredores [Bahia]. Atualidades Ornitolgicas, Ivaipor 66: 12. PIJNING, E. 1995. O ambiente cientfico da poca e a viagem ao Brasil do Prncipe alemo Maximiliano de Wied-Neuwied. Oceanos 24: 26-36. PINESCHI, R.B. 1994/1995. Aves da caatinga. p. 209220 In: Caatinga: Serto, Sertanejos (MONTEIRO, S. & L. KAZ, ed.). Editora Livroarte, Rio de Janeiro, RJ. PINTO, O.M.O. 1932. Resultados ornithologicos de uma excurso pelo oeste de So Paulo e sul de MattoGrosso. Revista do Museu Paulista 17: 689-826. PINTO, O.M.O. 1935. Aves da Bahia. Notas criticas e observaes sobre uma colleco feita no Reconcavo e na parte meridional do estado. Revista do Museu Paulista 19: 1-325. PINTO, O.M.O. 1938. Catalogo das aves do Brasil e lista dos exemplares que as representam no Museu Paulista: 1. parte. Aves no Passeriformes e Passeriformes no Oscines excluida a Fam. Tyrannidae e seguintes. Revista do Museu Paulista 22(1937): 1-566. PINTO, O.M.O. 1940. Aves de Pernambuco. Breve ensaio retrospectivo com lista de exemplares coligidos e descrio de algumas formas novas. Arq. Zool. S. Paulo 1(5): 219-282. PINTO, O.M.O. 1942. Comentrios da parte ornitolgica p. LXV-LXXVII In:. Histria Natural do Brasil (MARCGRAVE, J.). Traduo de Jos Procpio de Magalhes. Imprensa Oficial do Estado, So Paulo, SP . PINTO, O.M.O. 1944. Catlogo das aves do Brasil e lista dos exemplares existentes na coleo do Departamento de Zoologia : 2. parte. Ordem Passeriformes (continuao) Superfamlia Tyrannoidea e Subordem Passeres. Departamento de Zoologia, Secretaria da Agricultura, Indstria e Comrcio, So Paulo, SP . PINTO, O.M.O. 1945. Cinqenta anos de investigao ornitolgica. Arq. Zool. S. Paulo 4(8): 261-340. PINTO, O.M.O. 1949. Sobre um Furnariidae novo da bacia do rio So Francisco. Boletim do Museu Paraense Emilio Goeldi 10: 306-307.

PINTO, O.M.O. 1950. Miscelnea ornitologica VI. Sobre a verdadeira ptria de Anodorhynchus leari Bonap. Pap. Avuls. Zool., S. Paulo 9(24): 364-365. PINTO, O.M.O. 1952. Smula histrica e sistemtica da ornitologia de Minas Gerais. Arq. Zool., S. Paulo 8(1): 1-52. PINTO, O.M.O. 1954. Resultados ornitologicos de duas viagens cientificas ao Estado de Alagoas. Pap. Avuls. Zool., S. Paulo 12(1): 1-98. PINTO, O.M.O. 1964. Ornitologia Brasiliense: Catlogo descritivo e ilustrado das aves do Brasil. v. 1. Depto. Zool. Secret. Agric. S. Paulo, So Paulo, SP . PINTO, O.M.O. 1978. Novo Catlogo das aves do Brasil. 1. parte. Empresa Grfica da Revista dos Tribunais, So Paulo, SP . PINTO, O.M.O. 1979. A ornitologia do Brasil atravs das idades (sculo XVI a sculo XIX). Empresa Grfica da Revista dos Tribunais, So Paulo, SP . (Brasiliensia Documenta XIII). PINTO, O.M.O. & E.A. DE CAMARGO. 1957. Sobre uma coleo de aves da regio de Cachimbo (Sul do Estado do Par). Pap. Avuls. Zool., S. Paulo 13(4): 51-69. PINTO, O.M.O. & E.A. DE CAMARGO. 1961. Resultados ornitologicos de quatro recentes expedies do Departamento de Zoologia ao Nordeste do Brasil, com a descrio de seis novas subespcies. Arq. Zool., S. Paulo 11(9): 193-284. PISO, G. 1948 [PISO, W. 1648]. Histria Natural do Brasil Da medicina Brasileira. Traduo de Alexandre Correia (Comentrios de Olivrio M.O. Pinto). Cia. Ed. Nacional, So Paulo, SP . RAMIREZ, E.S. 1968. As relaes entre a ustria e o Brasil. Traduo de Amrico Jacobina Lacombe. Cia. Editora Nacional, So Paulo, SP . (Brasiliana v. 337). R APOSO , M.A. 1997. A new species of Arremon (Passeriformes: Emberizidae) from Brazil. Ararajuba 5(1): 3-9. RAPOSO, M.A., R. PARRINI & M. NAPOLI. 1998. Taxonomia, morfometria e bioacstica do grupo especfico Hylophilus poicilotis/H. amaurocephalus (Aves, Vireonidae). Ararajuba 6(2): 87-109. RAW, A. 1996. Territories of the Ruby-topaz hummingbird Chrysolampis mosquitus at flowers of the Turks Cap cactus, Melocactus salvadorensis in the dry caatinga of north-eastern Brazil. Revista Brasileira de Biologia 56(3): 581-584. R EINHARDT , J. 1870. Bidrag til Kundskab om Fuglefaunaen i Brasiliens Campos. Vidensk. Meddel. Naturhist. Foren. Kjbenhavn. 1-124, 315457. REISER, O. 1905. ber die ornithologische Ausbeute whrend der von der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften im Jahre 1903 nach Brasilien entsenderen Expedition. Anz. Kaiserl. Akad. Wiss., Math.-Naturwiss. Kl. 42(18): 320-324. REISER, O. 1910. Liste der Vogelarten welche auf der von der Kaiserl: Akademie der Wissenschaften 1903 nach Nordostbrasilien entsendeten expedition unter

236

cap13.pmd

236

9/12/2003, 14:30

leitung des hofrates Dr. F. Steindachner gesammelt wurden. Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, Wien. [Reeditado em Denkschr. Akad. Wiss., Wien. Math.-Naturwiss. Kl. (1924) 76: 55-100]. REISER, O. 1925. Vgel. p. 107-252 In: Ergebnisse der Zoolog : Expedition der Akad. der Wissenschaften nach Nordostbrasilien im Jahre 1903. Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, Wien. [Denkschr. Akad. Wiss., Wien. Math.Naturwiss. Kl. (1924) 76]. R EYNOLDS , M. 1995. Progress with Lears Macaw. PsittaScene 7(1): 8. RIDGELY, R.S. & G. TUDOR. 1994. The Birds of South America : The Suboscine Passerines. v. 2. University of Texas Press, Austin. RIDGWAY, R. 1890. A review of the genus Xiphocolaptes of Lesson. Proc. U. S. Nat. Mus. 12 : 1-20. RIGUEIRA, S.E., N. CARNEVALLI, G. BOHORQUEZ & E.M.V. Calaa. 1983. Levantamento preliminar da avifauna de Caatinga do Moura - BA. p. 372. In: Resumos X Congresso Brasileiro de Zoologia. Universidade Federal de Minas Gerais, Belo Horizonte, MG. R OCHA , D. 1908. Zoologia mammferos e aves: Catlogo da colleco de mammiferos e Catalogo da colleco de aves. Bol. Muzeu Rocha , Fortaleza 1(1): 9-39. ROCHA, D. 1911. Zoologia: Catlogo da colleco de ninhos e ovos: Ninhos e ovos de aves do Cear. Bol. Muzeu Rocha, Fortaleza 1(2): 5-26. ROCHA, D. 1948. Subsidios para o estudo da fauna cearense: Catlogo das espcies por mim coligidas e notadas. Rev. Inst. Cear, Fortaleza 62 : 102-138. ROTH , H.J. 1995. Maximilian Prinz Zu Wied Leben und Wirken. Biographische Streiflichter. Fauna Flora Rheinland-Pfalz 17: 13-26. RUSCHI, A. 1951. Trochildeos do Museu Nacional. Bol. Mus. Biol. Prof. Mello-Leito, Biol. 10: 1-111. R USCHI , A. 1963. Notes on Trochilidae: the genus Augastes . p. 141-146 In : Proceedings 13 th International Ornithological Congress, Ithaca.. S A L E S J R ., L.G. 1989. Breve anilhamento de Sporophila lineola (Aves, Fringillidae, Emberizinae) no Estado do Cear. p. 28 In: Resumos V Encontro Nacional de Anilhadores. Universidade de Braslia, Braslia, DF. SAMPAIO, E.V.S.B. 1995. Overview of the Brazilian Caatinga. p. 35-58. In: Seasonally dry forests (BULLOCK, S.H., H.A. M OONEY & E. MEDINA, ed.). Cambridge University Press, London. 450p. SAMPAIO, F.A. 1971 (1782, 1789). Histria dos reinos vegetal, animal e mineral do Brazil, pertencente medicina. Anais da Biblioteca Nacional, Rio de Janeiro 89 (1969)(2): 1-9, 20 pranchas. SCHNEIDER , A. 1938. Die Vogel bilder zur Historia Naturalis Brasiliae des George Marcgrave. J. Orn . 86 (1): 74-106. S CHLUTER , D. & R.R. R EPASKY . 1991. Worldwide limitation of fich densities by food and other factors. Ecology 72 (5): 1763-1774.

SCHULZ NETO, A. 1995. Lista das aves da Paraba. Superintendncia do IBAMA no Estado da Paraba, Joo Pessoa, PB. .L. 1886. Catalogue of the birds in the British SCLATER, P Museum XI. British Museum, London. SICK, H. 1969. Aves brasileiras ameaadas de extino e noes gerais de conservao de aves no Brasil. Anais da Academia Brasileira de Cincias 41 (supl.): 205-229. S ICK , H. 1971. Notas sbre o pardal, Passer d. domesticus (L.) no Brasil. Arquivos do Museu Nacional 54: 113-121. SICK, H. 1972. A ameaa da avifauna brasileira. p. 99153 In: Espcies da Fauna brasileira ameaadas de extino. Academia Brasileira de Cincias, Rio de Janeiro, RJ. SICK, H. 1979a. Dcouverte de la patrie de lAra de Lear Anodorhynchus leari. Alauda 47: 59-60. SICK, H. 1979b. Notes on some brazilian birds. Bull. Brit. Orn. Cl. 99(4): 115-120. SICK, H. 1979c. Migrao de aves no Brasil: Trabalho apresentado no primeiro curso de anilhamento de aves (CEMAVE) do IBDF. Brasil Florestal 9(39): 710. SICK, H. 1981a. Zur fruehen bildlichen Darstelung neotropischer Papageien. J. Orn. 122: 73-77. SICK, H. 1981b. About the blue macaws, especially the Lears Macaw. p. 439-444 In: Conservation of New World Parrots (PASQUIER, R.F., ed.). Smithsonian Institution Press for the ICBP , Washington, D.C. (Tech. Publ. 1). SICK, H. 1983. Die Bedeutung von Johann Baptist von Spix fr die Erforschung der Vogelwelt Brasiliens. Spixiana, Suppl. 9: 29-31. SICK, H. 1985. Ornitologia Brasileira: uma introduo. Ed. Univ. Braslia, Braslia, DF. SICK, H. 1991. Distribution and subspeciation of the Biscutate Swift Streptoprocne biscutata. Bull. Brit. Orn. Cl. 111(1): 38-40. SICK, H. 1993. Birds in Brazil: a natural history. Princeton Univ. Press , Princeton, N.J. SICK, H. 1997. Ornitologia Brasileira. Edio revista e ampliada por J. F. Pacheco. Nova Fronteira, Rio de Janeiro, RJ. SICK, H. & D.M. TEIXEIRA . 1979. Notas sobre aves brasileiras ameaadas de extino. (Publ. Avuls. Museu Nacional, 62). SICK, H. & D. M. TEIXEIRA. 1980. Discovery of the home of the Indigo Macaw in Brazil. Amer. Birds 34(2): 118-119, 212. . GONZAGA. 1979. A nossa SICK, H., D.M. TEIXEIRA & L.P descoberta da ptria da arara Anodorhynchus leari. Anais da Academia Brasileira de Cincias 51(3): 575-576. . GONZAGA & D.M. TEIXEIRA. 1987. A araraSICK, H., L.P azul-de-Lear, Anodorhynchus leari Bonaparte, 1856. Revista Brasileira de Zoologia 3(7): 441463. SICK, H., M.A. ANDRADE, G.T. MATTOS & M.V. FREITAS. 1988. Anilhamento de Streptoprocne biscutata no Rio Grande do Norte. p. 65-72 In: Anais III Encontro

237

cap13.pmd

237

9/12/2003, 14:30

Nacional de Anilhadores (SANDER , M., coord.) Universidade do Vale do Rio dos Sinos, So Leopoldo, RS. SILVA, J.M.C. 1989. Anlise biogeogrfica da avifauna de florestas do interflvio Araguaia-So Francisco. Dissertao de Mestrado . Universidade de Braslia, Braslia, DF. SILVA , J.M.C. 1991. Sistemtica e biogeografia da superspcie Nystalus maculatus (Piciformes: Bucconidae). Ararajuba 2: 75-79. SILVA, J.M.C. 1995. Seasonal distribution of the Lined Seedeater Sporophila lineola. Bull. Brit. Orn. Cl. 115: 14-21. SILVA, J.M.C. & D.C. OREN. 1992. Notes on Knipolegus franciscanus Snethlage 1928 (Aves: Tyrannidae), an endemism of central Brazilian dry forests. Goeldiana, Zool. 16 : 1-9. SILVA, J.M.C. & D.C. OREN. 1997. Geographic variation and conservation of the Moustached Woodcreeper Xiphocolaptes falcirostris , an endemic and threatened species of north-eastern Brazil. Bird Cons. Intern. 7: 263-274. SILVA E SILVA, R. 1996. Records and geographical distribution of the Peregrine Falcon Falco peregrinus Tunstall, 1771 (Aves, Falconidae) in Brazil. Pap. Avuls. Zool., S. Paulo 39 (13): 249270. SNETHLAGE, E. 1914. Catlogo das aves amaznicas. Boletim do Museu Paraense Emlio Goeldi 8: 1530. SNETHLAGE, E. 1924. Neue Vogelarten aus Nord-OstBrasilien. J. Orn. 72 (3): 446-450. S NETHLAGE , E. 1925. Neue Vogelarten aus NordBrasilien. J. Orn. 73 (2): 264-274. S N E T H L A G E , E. 1926. Resumo dos trabalhos executados na Europa, de 1924 a 1925, em museus de Historia Natural, principalmente no Museum Fur Naturkunde de Berlim. Bol. Mus. Nac., Rio de Janeiro 2(6): 35-70. SNETHLAGE, E. 1927. Ein Neuer Dendrocolaptidae aus Inner-Brasilien. Ornith. Monatsber. 35 : 8-9. SNETHLAGE, E. 1928c. Novas especies e subespecies de aves do Brasil Central. Bol. Mus. Nac., Rio de Janeiro 4(2): 1-7. SNETHLAGE, E. 1936. Catlogo das aves collecionadas pela Dra. Emilie Snethlage, naturalista do Museu Nacional, e pelos Snrs. Schumann, F. Lima e O. Martins, do Museu do Par e determinadas e incluidas na Coleco Ornitolgica do mesmo Museu Nacional pela referida doutora. Boletim do Museu Nacional, Rio de Janeiro 12 (2): 8392. S N E T H L A G E , H. 1927. Meine Reise durch Nordostbrasilien. I. Reisebericht. J. Orn. 75 (3): 453-484. SNETHLAGE, H. 1928a. Meine Reise durch Nordostbrasilien. II. Biologische Beobachtungen. J. Orn . 76 (3): 503-581. SNETHLAGE, H. 1928b. Meine Reise durch Nordostbrasilien. III. Bausteine zur Biologie der angetroffenen Arten. J. Orn. 76 (4): 668-738.

SNOW, D.W. 1979. Subfamily Pipridae. p. 245-280 In: Check-list of birds of the world. v. VIII (TRAYLOR JR., M.A., ed.). Museum of Comparative Zoology, Cambridge, Mass. SNOW , D.W. 1980. A new species of cotinga from southeastern Brazil. Bull. Brit. Orn. Cl. 100(4): 213-215. SOUSA, M.C. 1999. Reproduo e hbitos alimentares de Geranoaetus melanoleucus (Falconiformes: Accipitridae) nos estados de Sergipe e Alagoas, Brasil. Ararajuba 7(2): 135-137. SOUTO, A. & C. HAZIN. 1995. Diversidade animal e desertificao no semi-rido nordestino. Biologica brasilica 6(1/2): 39-50. SOUZA, D.G.S. 1995. Lista das aves do Estado da Bahia . Edio revista e aumentada. Edio do autor, Feira de Santana, BA. SOUZA, D.G.S. 1999. Novos registros de espcies de aves no estado Bahia e sua correlao com os ecossistemas. Atualidades Ornitolgicas, Ivaipor 88: 6-7. SOUZA, G.S. 1971 [1825]. Tratado descritivo do Brasil em 1587. 4. ed. Cia Ed. Nacional, Editora da Universidade de So Paulo, So Paulo, SP. SPIX, J.B. 1824-1825. Avium species novae, quas in itinere per Brasiliam annis MDCCCXVIIMDCCCXX jussu et auspiciis Maximiliani Josephi I. Bavariae Regis suscepto collegit et descripsit. 2 v. Typis Franc. Seraph. Hbschmanni, Monachii. SPIX, J.B. & C.F.P. MARTIUS. 1828. Reise in Brasilien auf Befehl Sr. Majestt Maximilian Joseph I. Knigs von Baiern in den Jahren 1817 bis 1820 gemacht und beschrieben. M. Lindauer, Mnchen. . MARTIUS. 1938 [1823, 1828, 1831]. SPIX, J.B. & C.F.P Viagem pelo Brasil. 4 v. Imprensa Nacional, Rio de Janeiro, RJ. STAGER, K.E. 1961. A new bird of the genus Picumnus from Eastern Brazil. Contr. Sci. Los Angeles County Mus. 46: 1-4. STRAUBE , F.C. 1995. Um osis na conservao da natureza brasileira: o projeto ararinha-azul. Atualidades Ornitolgicas, Ivaipor 66: 3-4. STRAUBE, F.C. 2000. Johann Natterer (1787 - 1843): Naturalista-Maior do Brasil. Nattereria 1: 4-13 STRESEMANN, E. 1975. Ornithology, from Aristotle to the Present. Harvard University Press, Cambridge, Mass. STUDER, A. & D.M. TEIXEIRA. 1993. Notas sobre Aegolius harrisii (Cassin, 1849) no nordeste do Brasil. p. 45 In: Resumos III Congresso Brasileiro de Ornitologia. Universidade Catlica de Pelotas, Pelotas, RS. STUDER, A. & D.M. TEIXEIRA. 1994. Notes on the Bufffronted Owl Aegolius harrisii in Brazil. Bull. Brit. Orn. Cl. 114: 62-63. STUDER, A. & J. VIELLIARD. 1990. The nest of the Wingbanded Hornero Furnarius figulus in Northeastern Brazil. Ararajuba 1: 39-41. SWAINSON, W. 1819. Sketch of a Journey through Brazil in 1817 and 1818. Edinburg Philosophical Journal 1: 369-373.

238

cap13.pmd

238

9/12/2003, 14:30

TEIXEIRA, D.M. 1987. Notas sobre o gravatazeiro, Rhopornis ardesiaca (Wied, 1831). Revista Brasileira de Biologia 47: 409-414. TEIXEIRA, D.M. 1989a. Observaes sobre Xenopsaris albinucha (Burmeister, 1868) no Nordeste do Brasil (Aves: Tyrannidae). p. 131 In: Resumos XVI Congresso Brasileiro de Zoologia (CHRISTOFFERSEN, M.L. & D.S. AMORIM, ed.). Sociedade Brasileira de Zoologia e Departamento de Sistemtica e Ecologia UFPB, Joo Pessoa, PB. TEIXEIRA, D.M. 1989b. Observaes preliminares sobre Megaxenops parnaguae Reiser, 1905 (Aves: Furnariidae). p. 134 In: Resumos XVI Congresso Brasileiro de Zoologia (CHRISTOFFERSEN, M.L. & D.S. AMORIM, ed.). Sociedade Brasileira de Zoologia e Departamento de Sistemtica e Ecologia UFPB, Joo Pessoa, PB. TEIXEIRA, D.M. 1990. Notas sobre algumas aves descritas por Emilie Snethlage. Boletim do Museu Nacional, Zool. 337: 1-6. TEIXEIRA, D.M. 1992a. As fontes do Paraso Um ensaio sobre a Ornitologia no Brasil Holands (16241654). Revista Nordestina de Biologia 7(1/2): 1149. TEIXEIRA, D.M. 1992b. Sobre a biologia da mariamacambira, Gyalophylax hellmayri (Reiser, 1905) (Aves, Furnariidae). Iheringia, sr. Zool. 72: 141146. TEIXEIRA , D.M. 1995. A imagem do paraso: uma iconografia do Brasil Holands (1624-1654) sobre a fauna e flora do novo mundo. p. 89-103 In: Brasil . MONTEIRO Holands/ Dutch Brazil (FERRO, C. & J.P SOARES, ed.). Ed. Index, Rio de Janeiro, RJ. TEIXEIRA, D.M. 1997. A conservao do cracidae no nordeste extremeo (sic) do Brasil. p. 273-280 In: The Cracidae : Their biology and conservation (STRAHL, S.D., S. BEAUJON, D.M. BROOKS, A.J. BEGAZO, G. SEDAGHATKISH & F. OLMOS, ed.). Hancock House Publ., Surrey and Blaine. TEIXEIRA, D.M. & G. LUIGI. 1989. Notas sobre Cranioleuca semicinerea (Reichenbach, 1853) (Aves, Furnariidae). Revista Brasileira de Biologia 49(2): 605-613. TEIXEIRA, D.M. & G. LUIGI. 1993. Notas sobre Poecilurus scutatus (Sclater, 1859) (Aves, Furnariidae). Iheringia, sr. Zool. 74: 117-124. TEIXEIRA, D.M., J.B. NACINOVIC & F.B. PONTUAL. 1987. Notes on some birds of northeastern Brazil (2). Bull. Brit. Orn. Cl. 107(4):151-157. TEIXEIRA, D.M., J.B. NACINOVIC & M.S. TAVARES. 1986. Notes on some birds of northeastern Brazil. Bull. Brit. Orn. Cl. 106(2): 70-74. TEIXEIRA, D.M., J.B. NACINOVIC & G. LUIGI. 1988. Notes on some birds of northeastern Brazil (3). Bull. Brit. Orn. Cl. 108(2): 75-79. TEIXEIRA, D.M., J.B. NACINOVIC & G. LUIGI. 1989. Notes on some birds of northeastern Brazil (4). Bull. Brit. Orn. Cl. 109(3): 152-157. TEIXEIRA, D.M., J.B. NACINOVIC & I.M. SCHLOEMP. 1991. Notas sobre alguns passeriformes brasileiros pouco conhecidos. Ararajuba 1: 97-100.

TEIXEIRA, D.M., R. OTOCH, G. LUIGI, M.A. RAPOSO & A.C.C. de A LMEIDA . 1993. Notes on some birds of northeastern Brazil (5). Bull. Brit. Orn. Cl. 113(1): 48-52. TRAYLOR JR., M.A. 1979. Subfamily Elaeniinae. p. 3-112. In: Check-List of Birds of the world. v. VIII (TRAYLOR JR., M.A., ed.). Museum of Comparative Zoology, Cambridge, Mass. .E. 1992a. Itinerary of the Austrian expedition VANZOLINI, P to northeastern Brazil in 1903. An. Acad. Bras. Ci. 64(4): 397-405. .E. 1992b. A supplement to the Ornithological VANZOLINI, P Gazetteer of Brazil. Museu de Zoologia, Universidade de So Paulo, So Paulo, SP . .E. 1993. As viagens de Johann Natterer no VANZOLINI, P Brasil, 1817-1835. Pap. Avuls. Zool. S. Paulo 38(3): 17-60. VASCONCELOS, M.F. & C.C. FIGUEIREDO. 1996. Observaes preliminares sobre o comportamento do bacurauzinho -da-caatinga ( Caprimulgus hirundinaceus) na Estao Ecolgica de Aiuaba CE. Atualidades Ornitolgicas, Ivaipor 73: 13. VIELLIARD, J.M.E. 1996. Areas of differentiation and biogeographic affinities within the avifauna of Northeastern Brazil. p. 184-190 In: Anais V Congresso Brasileiro de Ornitologia (VIELLIARD , J.M.E., M.L. DA SILVA & W.R. SILVA, ed.). Unicamp, Campinas, SP . .J.P . & M. BOESEMAN. 1989. A portrait of WHITEHEAD, P Dutch 17 th century Brazil . Holland Publ. Co., Amsterdam. WHITNEY, B.M. 1996. Sites to save. Boa Nova, Bahia, Brazil. World Birdwatch 18(3): 9-11. WHITNEY, B.M. & J.F. PACHECO. 1994. Behavior and vocalizations of Gyalophylax and Megaxenops (Furnariidae), two little-known genera endemic to northeastern Brazil. Condor 96(2): 559-565. .R. ISLER & M.L. ISLER. 1995. WHITNEY, B.M., J.F. PACHECO, P Hylopezus nattereri (Pinto, 1937) is a valid species (Passeriformes: Formicariidae). Ararajuba 3: 37-42. WIED [-NEUWIED], M. PRINZ ZU. 1820-1821. Reise nach Brasilien in den Jahren 1815 bis 1817. Heinrich Ludwig Brnner, Frankfurt [am Main]. WIED [-NEUWIED], M. PRINZ ZU. 1830-1833. Beitrge zur Naturgeschichte von Brasilien , 3-4. LandesIndustrie-Comptoirs, Weimar. W IED [-N EUWIED ], M. P RINZ ZU . 1850. Nachrge, Berichtigungen und Zustze zu Beschreibung meiner Reise im stlichen Brasilien . Heinrich Ludwig Brnner, Frankfurt [am Main]. WIED [-NEUWIED], M. PRNCIPE DE. 1940. Viagem ao Brasil. Traduo de Edgard Sssekind de Mendona e Flvio Poppe de Figueiredo, refundida e anotada por Olivrio M.O. Pinto. Cia Ed. Nacional, So Paulo, SP. (Brasiliana, Srie 5a, Grande Formato, v. 1). WIED [-NEUWIED], M. PRNCIPE DE. 1958. Viagem ao Brasil. 2. ed. Traduo de Edgard Sssekind de Mendona e Flvio Poppe de Figueiredo, refundida e anotada por Olivrio M.O. Pinto. Cia Ed. Nacional, So Paulo, SP . (Brasiliana, Srie 5a, Grande Formato, v. 1).

239

cap13.pmd

239

9/12/2003, 14:30

WILLIAMS , R. [S.R.]. 1995. Neotropical Notebook. Cotinga 4: 65-69. W ILLIS , E.O. 1991. Sibling species of greenlets (Vireonidae) in southern Brazil. Wilson Bull. 103(4): 559-567. WILLIS, E.O. & Y. ONIKI. 1981. Notes on Slender Antbird. Wilson Bull. 93: 103-107. WILLIS, E.O. & Y. ONIKI. 1991. Avifaunal transects across the open zones of northern Minas Gerais, Brazil. Ararajuba 2: 41-58. Y AMASHITA , C. 1985. Sobre o comportamento de Anodorhynchus leari (Bonaparte) (Psittaciformes). p. 262 In: Resumos XII Congresso Brasileiro de Zoologia. Universidade Estadual de Campinas, Campinas, SP . YAMASHITA, C. 1987. Field observations and comments on the Indigo Macaw Anodorhynchus leari, a highly endangered species from northeastern Brazil. Wilson Bull. 99(2): 280-282. YAMASHITA, C. & A.G.M. COELHO. 1985. Ocorrncia de Ara maracana e Pyrrhura leucotis em Serra Negra (PE). p. 255 In: Resumos XII Congresso Brasileiro de Zoologia. Universidade Estadual de Campinas, Campinas, SP . Y A M A S H I TA , C. & P.T.Z. A N TA S . 1985. Sobre intermedirios entre Aratinga jandaya e Aratinga auricappilla (sic) (Psittacidae, Aves). p. 256 In: Resumos XII Congresso Brasileiro de Zoologia. Universidade Estadual de Campinas, Campinas, SP. ZENAIDE, H. 1954. Aves da Paraba. Editora Teone, Joo Pessoa, PB. ZIMMER, J.T. 1933. Studies of Peruvian Birds, X. The Formicarian Genus Thamnophilus. Part II. Amer. Mus. Novit. 647: 1-27. ZIMMER, J.T. 1934. Studies of Peruvian Birds, XIII. The genera Dendrexetastes , Campyloramphus and Dendrocincla. Amer. Mus. Novit. 728: 1- 20. ZIMMER, J.T. 1936a. Studies of Peruvian Birds, XX. Notes on the genus Synallaxis. Amer. Mus. Novit. 861: 1-26. ZIMMER, J.T. 1936b. Studies of Peruvian Birds, XXIV. Notes on Pachyramphus, Platypsaris, Tityra and Pyroderus. Amer. Mus. Novit. 894: 1-26. ZIMMER, J.T. 1937a. Studies of Peruvian Birds, XXVII. Notes on the genera Muscivora, Tyrannus, Empidonomus and Sirystes, with further notes on Knipolegus. Amer. Mus. Novit. 962: 1-28. ZIMMER, J.T. 1937b. Studies of Peruvian Birds, XXVIII. Notes on the genera Myiodynastes, Conopias, Myiozetetes and Pitangus. Amer. Mus. Novit. 963: 1-28. ZIMMER, J.T. 1938. Studies of Peruvian Birds, XXIX. The genera Myiarchus, Mitrephanes and Cnemotriccus. Amer. Mus. Novit. 994: 1-32. ZIMMER, J.T. 1939a. Studies of Peruvian Birds, XXX. The genera Contopus, Empidonax, Terenotriccus and Myiobius. Amer. Mus. Novit. 1042: 1-13.

ZIMMER, J.T. 1939b. Studies of Peruvian Birds, XXXI. The genera Myiotriccus, Pyrrhomyias, Myiophobus, Onychorhynchus, Platyrinchus, Cnipodectes, Sayornis and Nuttalornis. Amer. Mus. Novit. 1043: 1-15. ZIMMER , J.T. 1940. Studies of Peruvian Birds, XXXV. Notes on the genera Phylloscartes, Euscarthmus, Pseudocolopteryx, Tachuris, Spizitornis, Yanacea, Uromyias, Stigmatura, Serpophaga and Mecocerculus. Amer. Mus. Novit . 1095 : 119. ZIMMER, J.T. 1941a. Studies of Peruvian Birds, XXXVI. The genera Elaenia and Myiopagis. Amer. Mus. Novit. 1108: 1-23. ZIMMER, J.T. 1941b. Studies of Peruvian Birds, XXXVII. The genera Sublegatus, Phaeomyias, Camptostoma, Xanthomyias, Phyllomyias and Tyranniscus. Amer. Mus. Novit. 1109: 1-25. ZIMMER, J.T. 1941c. Studies of Peruvian Birds, XXXVIII. The genera Oreotriccus, Tyrannulus, Acrochordopus, Ornithion, Leptopogon, Mionectes, Pipromorpha and Pyrocephalus. Amer. Mus. Novit. 1126: 1-25. ZIMMER, J.T. 1943. Studies of Peruvian Birds, XLV. The genera Tersina, Chlorophonia, Tanagra, Tanagrella, Chlorochrysa and Pipraeidea. Amer. Mus. Novit. 1225: 1-24. ZIMMER, J.T. 1944. Studies of Peruvian Birds, XLVIII. The genera Iridosornis, Delothraupis, Anisognathus, Buthraupis, Compsocoma, Dubusia and Thraupis. Amer. Mus. Novit. 1262: 1-21. ZIMMER, J.T. 1947a. Studies of Peruvian Birds, 51. The genera Chlorothraupis, Creurgops, Eucometis, Trichothraupis, Nemosia, Hemithraupis and Thlypopsis, with additional notes on Piranga. Amer. Mus. Novit. 1345: 1-23. ZIMMER, J.T. 1947b. New birds from Pernambuco, Brazil. Proc. Biol. Soc. Wash. 60: 99-106. ZIMMER, J.T. 1949. Studies of Peruvian Birds, 54. The families Catamblyrhynchidae and Parulidae. Amer. Mus. Novit. 1428: 1-59. ZIMMER , J.T. 1950a. Studies of Peruvian Birds, 55. The hummingbird genera Doryfera, Glaucis, Threnetes and Phaethornis. Amer. Mus. Novit. 1449 : 1-51. ZIMMER, J.T. 1950b. Studies of Peruvian Birds, 57. The genera Colibri, Anthracothorax, Klais, Lophornis and Chlorestes. Amer. Mus. Novit. 1463: 1-28. ZIMMER, J.T. 1950c. Studies of Peruvian Birds, 59. The genera Polytmus, Leucippus and Amazilia. Amer. Mus. Novit. 1475: 1-27. ZIMMER, J.T. 1953a. Studies of Peruvian Birds, 64. The swift family (Apodidae). Amer. Mus. Novit. 1609: 1-20. ZIMMER, J.T. 1955a. Studies of Peruvian Birds, 66. The swallows (Hirundinidae). Amer. Mus. Novit. 1723: 1-35. ZIMMER, J.T. 1955b. Further notes on Tyrant Flycatchers (Tyrannidae). Amer. Mus. Novit. 1749: 1-24.

240

cap13.pmd

240

9/12/2003, 14:30

ANEXO 1 - Lista anotada das espcies de aves da Caatinga com referncias bibliogrficas correspondentes para cada estado ou respectiva regio da Bahia
Smbolos da coluna de espcies: ** Espcie endmica da Caatinga (com menor ou sem ocorrncia nos biomas adjacentes) * # Forma do Nordeste (ou parte da populao) com admitida diferenciao subespecfica Espcies que Spix (1824-25) foi o primeiro a indicar para a Caatinga ^ Populao do Nordeste disjunta do restante da populao encontrada em outro bioma

Estados ou regies: MA - Maranho PI CE PB PE AL - Piau - Cear - Paraba - Pernambuco - Alagoas

RN - Rio Grande do Norte

neBA - nordeste da Bahia (regio do baixo rio So Francisco a jusante de Juazeiro, com limite ocidental arbitrrio correspondente cumeeira da serra do Tombador ou rio Salitre e meridional na BR-242) coBA - centro-oeste da Bahia (regio correspondente a drenagem do rio So Francisco entre a fronteira mineira e os limites arbitrados para a regio acima) seBA - sudeste da Bahia (regio semi-rida entre a Zona da Mata e a cadeia do Espinhao ao sul da BR-242) MG - Minas Gerais (vale do rio So Francisco ao norte de Pirapora) ESPCIE MA PI Re10 He29 Re10 Re05 Ih07 CM79 NP16 Re10 OL93 Re10 Re10 Re10 Re10 Re25 CM79 Re25 OL93 Re10 Re10 Re10 OL93 Re10 Re10 NP16 Re10 NP16 Re10 CE Ro48 He29 Sn26 Ro48 He29 Na32 Ro48 Ro48 He29 Ro48 Ro48 Ro48 Ro48 Ro48 Ro48 Te93 Sn26 Te93 Ro48 Ro48 RN PB PE F881 Ze54 Ze54 Ze54 Ze54 La48 Ze54 Ze54 Ze54 SN95 Me60 La48 Ze54 La48 SN95 La48 Fo93 F881 F881 Pi54 Pi54 Fo93 AL ne BA Pi38 He08 Na32 Re25 He06 Si87 Re10 Re10 Fi99 Fi99 Na28 Re25 Na28 Na28 Pa99 Re10 co BA Fi99 He29 Re25 Fi99 Re10 Fi99 Re10 Re25 Re10 Re25 Re10 Re10 Re25 Fi99 Re10 He48 Re25 LM15 se BA W821 Fi99 W833 Pa99 Pa99 Fi99 W821 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 MG Ag36 Pi38 M38b LM15 WO91 S825 S828 Pi32 Ma91 Pi38 S828 S828 S828 S828 Mo40 Ma91 Mo40 Ma91 S828 Ag36 S828 Pi38 Te93 Ro48 Ro48 Ro48 Ro48 Ro48 Ze54 Ne99 Re25 PR93 Re25 LM15 LM15 Re10 Re10 Re25 W821 Pi38 Mo40 Pi38 S828 S828 S828

Crypturellus noctivagus* Crypturellus parvirostris Crypturellus tataupa #* S28a Rhynchotus rufescens* HS27 Nothura boraquira^ S28a Nothura maculosa* Rhea americana Tachybaptus dominicus Podilymbus podiceps Phalacrocorax brasilianus Anhinga anhinga Ardea cocoi Casmerodius albus Egretta thula Egretta caerulea Egretta tricolor Bubulcus bis Butorides striatus Syrigma sibilatrix Pilherodius pileatus Nycticorax nycticorax Tigrisoma lineatum Ixobrychus involucris Cochlearius cochlearius Theristicus caerulescens Theristicus caudatus Mesembrinibis cayennensis Phimosus infuscatus # Platalea ajaja Mycteria americana Jabiru mycteria

Na00 Na00 M648 Na00 Na00 Na00 Na00 Na00 Na00

F881

Na00 Na00

Fo93

Pa99 Pa99

Na00 Na00

La48 Ze54

Re10 Pa99

Pa99

W821 W821 W821

241

cap13.pmd

241

9/12/2003, 14:30

ANEXO 1 - Lista anotada das espcies de aves da Caatinga com referncias bibliogrficas correspondentes para cada estado ou respectiva regio da Bahia Continuao
ESPCIE MA PI CE RN PB PE AL ne BA Fi99 Si87 Re25 Re10 Pa99 Re10 Re10 Fi99 co BA se BA W821 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 W821 Pa99 W833 MG

Ciconia maguari Sarcoramphus papa Coragyps atratus S28a Cathartes aura Cathartes burrovianus Dendrocygna bicolor Dendrocygna viduata Dendrocygna autumnalis Anas bahamensis Anas georgica Anas discors LL82 Netta erythrophthalma Amazonetta brasiliensis Sarkidiornis melanotos Cairina moschata Oxyura dominica Anhima cornuta Elanus leucurus Gampsonyx swainsonii He29 Elanoides forficatus S28a Leptodon cayanensis # Chondrohierax uncinatus Ictinia plumbea Rostrhamus sociabilis Accipiter bicolor S28a Accipiter erythronemius Geranoaetus melanoleucus Buteo albicaudatus Buteo albonotatus Buteo swainsoni Buteo brachyurus Buteo nitidus Buteo magnirostris* S28a Parabuteo unicinctus Busarellus nigricollis Buteogallus meridionalis Buteogallus urubitinga Harpyhaliaetus coronatus Circus buffoni Geranospiza caerulescens S28a Pandion haliaetus Herpetotheres cachinnans # Micrastur semitorquatus # Micrastur ruficollis Milvago chimachima S28a Caracara plancus S28a Falco peregrinus Falco deiroleucus Falco rufigularis S28a Falco femoralis S28a Falco sparverius Ortalis guttata Penelope superciliaris

Re25 NP16 S824 CM79 CM79 Re10 Re10

LL82 CM79 Re25 Re25 Re10 Re10 Re25 Re10 Re10

Ro48 Ro48 Ro48 Ro48 Ro48 Ro48 He29 Ro48 Te93 LL82 Ro48 Ro48 Ro48 Ro48 Ro48

Na00 Na00 Na00 Na00

La48 Ze54 Ze54 Ze54 La48 La48 Ze54 LL82 De78 Ze54 La48 SN95 Ze54 Ze54 Ze54

La48 La48

Fo93 Fo93 Fo93 Pi54 Pi54

Re10 LM15 Fi99 Re10 Re10 Re25

WO91 LM15 LM15 LM15 S828 Pi38

LL82 Si97 Na00 Te92

LL82 Si85 Pi54 F881 Re10 La48 Fo93 Re10 Fi99 Re25 Re10 Si87 Pi35 Pa99 Co87

Na93 Re25 Re10 Re10 Re25

Pa99 Pa99 W821 Pa99 W821 Pa99 Pa99

Sn26 Ro48

Re10

S828 Ma91 S828 Ma91 Pi38 Ma91 Pi38 Ag36 Ma91 Pi38 Pi38 Pi38

S824 Re10 Re10 S79b OL93 OL93 OL93 OL93 Re10 S824 Re10 Re10 Re10

Ro48 Sn26 PW95 PW95 Sn26 PC61 Na00 He29 He49 Ro48 Ro48

Na00

Ze54 Ze54 PC61 Al85

Re25 Co87 Co78

Pi54 TN88 Fo93

Re10 Pi38 Pi38 S79b Ca69

Na93 Re10 PC61 Si85 TN87

Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99

Ma91

Na00

PC61 Ne99 Ze54

La48

Pi54

Co78

Ze54 La48

La48 La48

Fo93

Pi38 Pa99 Re10 Fi99 Re25 He49 Co92 Re25 He29

Re10 Pa94 Re10 Re10

WO91 WO91 Ma91 Pi38 Ag36

Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 SS96 Re10 Re10 Re10 Re25 Re10 Re10

He29 Ro48 Te93 Sn26 Ro48 Ro48

PC61 Ze54 PC61 Ze54 La48 F881 Co87 La48 Fo93 Fo93 Fo93 Fo93 SS96

Si85

Re10 Re25 Re10

Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 W821 W830 SS96 Pa99 Pa99 Pa99 W833 Pa99

Pi38 Pi38

Na00 SS96

PC61 C15b Ro48 Sn26

Na00

Ze54 Ze54 Ze54

Re10 La48 F881 F881

PC61 Fo93

Re25 Re10 SS96 Re25 Re25 Re10 Re10 He42

Re10 Re10 Pi38 Pi38 Re10 Re10 Fi99 PC61

Ag36 Ag36

Pi38 Pi38 Pi32 Ag36

242

cap13.pmd

242

9/12/2003, 14:30

ANEXO 1 - Lista anotada das espcies de aves da Caatinga com referncias bibliogrficas correspondentes para cada estado ou respectiva regio da Bahia Continuao
ESPCIE MA PI Re10 Re10 CE Ro48 Ro48 He29 He29 He29 Re10 Re10 OL93 Re10 He29 Na00 Ze54 De79 Ro48 Fo93 Fo93 Pi54 Fo93 Fo93 Na00 Na00 Na00 Na00 Na00 Na00 Na00 PC61 PC61 PC61 LL82 PC61 Ro48 Ze54 La48 Ze54 Ze54 La48 Ze54 PC61 La48 Re25 Re25 F881 Re25 La48 Re10 La48 Pi54 Pi35 Fi99 Re25 Re10 RN PB PC61 Ze54 PE Co78 Fo93 Pi54 AL ne BA S825 co BA Re25 Fi99 se BA Pa99 W821 Pa99 Fi99 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 W821 Pa99 W821 MG

Penelope jacucaca** Aramus guarauna R.allus nigricans Rallus maculatus Aramides mangle Aramides cajanea Aramides ypecaha Porzana albicollis Laterallus exilis Laterallus melanophaius Laterallus viridis Neocrex erythrops Porphyriops melanops Gallinula chloropus Porphyrula mar tinica Cariama cristata Jacana jacana Vanellus chilensis Hoploxypterus cayanus Charadrius collaris Tringa solitria Tringa flavipes Tringa melanoleuca Actitis macularia Calidris minutilla Calidris fuscicollis Bar tramia longicauda Gallinago paraguaiae Himantopus himantopus Phaetusa simplex # Sterna hirundo Sterna superciliaris Rynchops niger Columba livia Columba picazuro Columba cayennensis Zenaida auriculata* Columbina minuta Columbina talpacoti Columbina picui*^ Claravis pretiosa Scardafella squammata Leptotila verreauxi* Leptotila rufaxilla Anodorhynchus leari** Cyanopsitta spixii** Ara ararauna # Ara chloroptera Propyrrhura maracana # Aratinga acuticaudata*^ Aratinga leucophthalmus Aratinga auricapilla Aratinga jandaya

S825 S825

Pi38 S825 WO91 Ma91

Pa99 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 Fi99 Fi99 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 LL82

He29

Re25 Re25 Re10 Re10 NP16 Re10 Re10 OL93 OL93 Re25 Re25

Ro48 Ro48 Sn26 M38a He29 Ro48 Ro48 Sn26

Fo93 Fo93

Re25 Re10 Re10 Re10 LM15 Re10 Re10 Re10 Re10 Fi99 Re25 Re10 Re10 LM15 Re10 Re10 Fi99 Re10 Re10 Re10 Re10 Re25 Re10 Re25 Pi38 PC61 Re25 Re10 He42 Fi99 LM15 Re25 Re10 S824

Pa99

S828 Ma91 LM15 LM15 S828 Ma91 Ma91 Ma91 Ma91 Ma91 Ma91

Re10 Re10 Re10 LL82 Re10 Re10 S28a S28a He29 S28a S28a S28a S28a Re10 NP16 Re10 Re10 He29 S825 OL93 Re25 Re10

Ze54 Re10

Fo93

Pa99

Pi38 S828 Pi38 Pi38 Pi38 Ma91 Pi38 Ag36 Mo43 Ag36 WO91 Ma91 LM15 Pi38 Ma91

Ro48 Ro48 Ro48 Ro48 Sn26 Sn26 Sn26 Sn26 Sn26 Co17 Co17 Ro48 Na00 Ag64 A83a Na00 Na00 Na00 Na00 Na00

La48

Ze54 Ih35 Ze54 Ze54 Ze54 Ze54 Ze54 La48 Ze54

F881 La48 F881 Co78 F881 F881 Ag64 Pi54 Pi54 Fo93 Pi54

Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 Re25 Re10 He29 Pi50 S824

Pa99 W821 He42 Pa99 Pa99 He42 Pa99 Pa99 W821 He29 Pa99

Re25 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 S28a S824

Ro48 Ro48 MR26 MR26 Ro48

Co78 Co78 Ze54

TN89

Si87 Re10

W832 W821 Pa99

Ag36 Ma91 Mo43 MR26 MR26

W832 Ze54 F881 Re10

243

cap13.pmd

243

9/12/2003, 14:30

ANEXO 1 - Lista anotada das espcies de aves da Caatinga com referncias bibliogrficas correspondentes para cada estado ou respectiva regio da Bahia Continuao
ESPCIE MA S28a S28a S28a PI S824 Re10 Re25 Re10 Re10 CE Co18 Ro48 MR26 Ro48 C19c Te93 PC61 S28a Re10 CM79 S828 Re10 Re10 Re10 OL93 OL93 OL93 Re10 Re10 C15b Ro48 Ro48 C19c Sn26 Ro48 Sn26 Ro48 Co18 Sn26 Sn26 Na00 Na00 Na00 Na00 Ze54 PC61 Ze54 Ze54 Ze54 Ze54 Ze54 Ze54 Ne99 La48 F881 La48 F881 Co87 Co87 Fo93 Pi54 Pi54 Pi54 PC61 Fo93 Fo93 Fo93 Re10 Pi35 Re10 Re10 Pi35 Pi38 Re10 Si87 Re10 Pa99 Re10 Fi99 PC61 Re10 Re25 Re10 Re10 Fi99 Re10 Re10 Re10 C15a Pi38 Pa99 C19c Pa99 W832 Pa99 Fi99 Pa99 Pa99 Pa99 W821 Pa99 Wi95 Pa99 Pa99 RN Na00 Na00 PB Ze54 SN95 Ze54 Ze54 Ze54 PE F881 La48 F881 Pi54 Pi54 AL ne BA S824 Re10 Re10 Re25 Re10 co BA He06 He29 Re10 Re10 Re10 Re10 se BA W821 Pa99 W821 Pa99 MG S824 MR26 Ag36 Ag36 Ma91 Ma91 Mo40 WO91 Ma91 Mo40 Mo40 WO91 Ma91 Pi32 Ag36 Ma91 Ma91 Me93 Si89 Ma91

Aratinga cactorum** Aratinga urea Forpus xanthopterygius #* Amazona aestiva Coccyzus melacoryphus Coccyzus cinereus Coccyzus americanus Coccyzus euleri Piaya cayana* Crotophaga ani Crotophaga major Guira guira Tapera naevia Dromococcyx phasianellus Tyto alba Otus choliba Bubo virginianus* Glaucidium brasilianum Speotyto cunicularia Rhinoptynx clamator # Asio stygius Aegolius harrisii Nyctibius griseus Chordeiles pusillus* Chordeiles acutipennis Chordeiles minor Nyctiprogne vielliardi** Podager nacunda Nyctidromus albicollis Caprimulgus rufus Caprimulgus longirostris Caprimulgus parvulus Caprimulgus hirundinaceus* Hydropsalis torquata Streptoprocne zonaris Streptoprocne biscutata* Chaetura meridionalis Reinarda squamata Phaethornis pretrei Phaethornis gounellei** Phaethornis ruber Eupetomena macroura* Colibri serrirostris Anthracothorax nigricollis Chrysolampis mosquitus Chlorostilbon aureoventris Polytmus guainumbi Amazilia fimbriata Heliomaster longirostris Heliomaster squamosus Calliphlox amethystina Trogon curucui Ceryle torquata

S28a

Na00 Na00

OL93 Re10

PC61 Na00 Te93

Na00 Na00

Ze54 La48 Ne99

La48

Fo93

Pi38 Re10 Pi38 LN94 Re10 Re10

S28a

Re10 Re10 OL93 Re10 He06 OL93 OL93 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 OL93 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10

Ro48

Na00 Na00 Na00 Na00 Na00 Si88

Ze54 Co87 Ne99 PC61 PC61 Ze54 PC61 Co87 Re10

Fo93

He29 Co17 Na00

PC61 Fa95 Fo93

Fi99 Si87 Si87 S79b Re10 Re10 Ih14 Fi99 Re10 Re10 Si87 Re10 Z50b Si87 Re10 Re10 He29 Co18 Si87 Re25

Pi35 Fi99 Re25 Re25 Re10 Gr88 Re10 PC61 Re10 Re10 PC61 Re10

W821 Co18 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 W830 Pa99 Pa99 W832 Go09 Z50a W832 Go09 Pa99 W821 Go09 Pa99 He29 Go09 W832 Pa99

Pi38 Ag36 WO91 Ma91

Ma91 Ma91 Ma91 Ma91

Z53a

S28a

Sn26 Sn26 C15a Sn26 Co18 Sn26 Co18 Co18 Ro48 Sn26 Pi38 Ro48 Sn26 Ro48

PC61 Co87 Go09 Fo93 Pi54 Fo93 Pi54 Pi54 PC61 Pi54 Fo93 Fo93 Fo93

Ze54

Ma91

He29 Z50c

Na00

La48 PC61 Ze54

F881 Go09 La48 Co78 Go09 Co87

Ma91 WO91 Ma91 Si89 WO91 Ma91

HS27 S28a

Re10 Re10 Re10

Na00

Ze54

Re10 PC61 Re10

S828

244

cap13.pmd

244

9/12/2003, 14:30

ANEXO 1 - Lista anotada das espcies de aves da Caatinga com referncias bibliogrficas correspondentes para cada estado ou respectiva regio da Bahia Continuao
ESPCIE MA PI Re10 Re10 Re25 Re10 Re10 OL93 HS27 Re25 He06 Re10 Re25 Re10 Re10 Re25 Re10 He29 Re10 Re10 Re10 Re10 OL93 Re10 Re10 OL93 Re10 Re25 CH25 Re10 Re10 CH25 Re10 Re10 Re10 HS27 Re10 Re05 Re10 He06 Re10 Re10 S824 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 CE Ro48 He29 Sn26 C19c Te93 C19c C19c C19c He08 Ro48 C15b C15b C19a CH24 CH24 CH24 CH24 He29 CH24 CH24 Sn24 Co16 CH25 C19b C19b Co16 C19b Na00 Na00 CH25 Co21 Co16 C19d Sn26 CH25 CH25 Sn26 Sn26 Sn26 PC61 Sn26 Sn26 Na00 Na00 Na00 Na00 RN Na00 PB Ze54 Ze54 PC61 Ze54 PC61 Ze54 PC61 Ze54 Na00 PC61 PC61 PC61 SN95 Ze54 PC61 PC61 La48 La48 Co78 Na37 Co87 Na37 Na39 F881 PC61 Co87 Na00 Na00 Na00 PC61 Ze54 PC61 PC61 PC61 Ne99 Ze54 Ze54 PC61 PC61 Co78 F881 F881 Re10 Co78 Co78 F881 Co78 Co87 La48 Co87 Co87 Co87 Co87 Co78 Co87 Pi54 Fo93 Pi54 Fo93 Pi54 Pi54 TN88 Pi54 Pi54 Pi54 Pi54 Pi54 Pi54 PC61 Pi54 PE Re10 La48 La48 Co87 La48 AL ne BA Re25 Re25 Pi38 Re10 Pi35 Fi99 Re10 Pi38 Pi35 Pa99 Re10 Re10 Pi35 Na37 He06 Z33 Re10 Pi38 He08 Pi32 Si87 He09 Pi38 Re10 He08 Pi35 Pi35 Re10 Pi38 CH25 Re10 Pi38 Re10 Re10 Co92 Pi32 Pi38 Pi38 Pi35 Re10 Pi38 Pi32 Z41b Pi35 Fi99 He27 Pi44 co BA Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 Sn36 Re10 Re10 Na37 Re10 Re10 Fi99 Re10 Na39 Re10 Re25 Re10 Ih14 Re10 Pi38 Re10 Pi38 Re05 Re10 Re10 Re10 Re10 S824 Na28 Re10 Re10 Re10 Re10 Z34 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 se BA Pa99 Pa99 Pa99 C19c He29 W821 C19c Pa99 Pa99 Pa99 C19c C19c CH24 W831 W831 CH24 Na37 W831 RT94 Na39 W831 W831 Pa99 Pa99 W821 CH25 Z36a TL93 Pa99 Pa99 W821 Pa99 Co92 Pa99 Pa99 Pa99 W831 Pa99 Z41b Z41b Pa99 Pa99 Pa99 He27 MG Pi38 Ma91 WO91 Pi35 Si89 WO91 Sn36 Si89 Ag36 Si89 Ma91 Sn36 Si89 Pi35 Ma91 No60 Si89 WO91 Si89 WO91 Ma91 Mo40 Si89 Pi38 Pi38 Pi38 Ma91 WO91 Ma91 Ma91 Pi38 Ma91 LM15 Ma91 Si89 Sn27 Si89 Pi38 Pi38 WO91 WO91 WO91 Pi44 Si89

Chloroceryle amazona Chloroceryle americana Galbula ruficauda S28a Nystalus maculatus S28a Picumnus pygmaeus** He29 Picumnus fulvescens** Colaptes campestris HS27 Colaptes melanochloros S28a Piculus chrysochloros Celeus flavescens Dryocopus lineatus S28a Melanerpes candidus S28a Veniliornis passerinus HS27 Campephilus melanoleucos #* Taraba major #* He29 Sakesphorus. cristatus** Thamnophilus doliatus* S28a Thamnophilus pelzelni HS27 Thamnophilus torquatus Myrmorchilus strigilatus* Herpsilochmus pileatus^ HS27 Herpsilochmus atricapillus Na39 Herpsilochmus pectoralis He29 Formicivora melanogaster* Hylopezus ochroleucus** Furnarius rufus Furnarius leucopus HS27 Furnarius figulus HS27 Schoeniophylax phryganophila*^ Synallaxis frontalis # HS27 Synallaxis albescens S28a Poecilurus scutatus HS27 Gyalophylax hellmayri** Certhiaxis cinnamomea* Z36b Cranioleuca vulpina*^ Cranioleuca semicinerea Phacellodomus rufifrons* Phacellodomus ruber Pseudoseisura cristata*^ Megaxenops parnaguae Sittasomus griseicapillus* S28a Xiphocolaptes falcirostris** He29 Dendrocolaptes platyrostris Xiphorhynchus picus # He29 Lepidocolaptes angustirostris* S28a Campylorhamphus trochilirostris Phyllomyias fasciatus* He29 Camptostoma obsoletum S28a Phaeomyias murina He29 Sublegatus modestus Suiriri suiriri* He29 Myiopagis viridicata S28a Elaenia flavogaster

Na00 Na00 Na00

Pi54 Fo93 Pi54 Fo93

Fo93

Na00

PC61

Pi54

Na00

PC61 PC61 PC61 PC61 PC61

Z41b Z41b

Fo93 Fo93

F881

PC61 Pi54

245

cap13.pmd

245

9/12/2003, 14:31

ANEXO 1 - Lista anotada das espcies de aves da Caatinga com referncias bibliogrficas correspondentes para cada estado ou respectiva regio da Bahia Continuao
ESPCIE MA PI CE Z41a Sn26 Re10 Na00 Re10 Re10 OL93 Re10 He27 Re10 He27 Re10 Re10 Re10 OL93 Re10 Re10 OL93 Re10 Re10 Re10 Re10 Zi38 Re10 OL93 Re10 Re10 Re10 Re10 He27 Re10 Re10 He29 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 Ro48 Sn26 Co20 Co16 He27 Z39a He27 He27 Re25 He27 Sn26 He27 Sn26 Sn26 Sn26 Sn26 Co16 He27 He27 Ro48 He27 Sn26 Sn26 Ro48 Sn26 He29 Sn26 Sn26 Sn26 He35 Na00 Na00 Na00 Na00 Na00 Na00 Ne99 PC61 PC61 Ne99 RN PB PE Z41a PC61 F881 Z40 Co78 Z40 Co87 F881 Z39a Z39b Zi38 Co78 TN89 De78 De78 Ze54 La48 F881 Fo93 Pi54 AL ne BA Pi44 Pi44 Fi99 Z40 Re10 Pi44 Pi44 Pi44 Re10 Pi44 Pa99 Fi99 Gu98 S825 Si87 Re10 Pi35 Fi99 Fi99 Re10 S825 Pi44 Re10 Pi35 Si87 Si87 Pa99 Re10 Ih14 Re10 Re10 Re10 Pi44 Pi35 Re10 Re10 Re10 Re10 Pa99 Re10 Re10 Re10 Pi44 Re25 Re10 Re10 Pa99 Si87 co BA se BA Z41a Z55b Z40 Z40 Pi44 Re10 Ih14 Pi44 Z39a Re25 Re10 Z41c R870 Re10 Ih14 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 PC61 Re25 Re10 Re10 Ih14 Z37b Pi35 Na28 Re10 Ih14 Re10 Re10 Pi35 PC61 Pi44 Fi99 Re10 Na93 Re10 Pi44 Re10 Re10 Re10 PC61 PC61 Z55b Ma91 Ma91 Si89 Pi44 WO91 Si89 Si89 Pi35 Si89 Pi44 Ma91 Ma91 Ma91 Ma91 Ma91 WO91 WO91 Si89 WO91 Si89 WO91 Ag36 Si89 Pi44 Z37b Si89 WO91 WO91 Si89 Si89 Si89 Ma91 Ma91 WO91 WO91 Ma91 Pi44 WO91 WO91 WO91 Si89 WO91 WO91 Si89 MG

Elaenia spectabilis Elaenia albiceps Serpophaga subcristata Stigmatura napensis*^ Stigmatura budytoides*^ Euscarthmus meloryphus Leptopogon amaurocephalus Hemitriccus margaritaceiventerS28a Todirostrum cinereum* He29 Tolmomyias flaviventris S28a Myiobius atricaudus HS27 Myiophobus fasciatus Cnemotriccus fuscatus He29 Pyrocephalus rubinus Xolmis irupero*^ Knipolegus nigerrimus*^ Fluvicola albiventer Fluvicola nengeta He29 Arundinicola leucocephala Satrapa icterophrys Hirundinea ferruginea Machetornis rixosus HS27 Casiornis fusca S28a Myiarchus ferox Zi38 Myiarchus tyrannulus Zi38 Myiarchus swainsoni Pitangus lictor Pitangus sulphuratus S28a Megarynchus pitangua Myiozetetes similis He29 Myiodynastes maculatus S28a Empidonomus varius S28a Tyrannus savana S28a Tyrannus melancholicus S28a Xenopsaris albinucha^ Pachyramphus viridis Pachyramphus polychopterus*He29 Pachyramphus validus Tachycineta albiventer Phaeoprogne tapera Progne chalybea Z55a Progne subis Stelgidopteryx ruficollis S28a Riparia riparia Hirundo rstica Cyanocorax cyanopogon He29 Donacobius atricapillus Thryothorus longirostris*^ Troglodytes aedon He29 Polioptila plumbea* S28a Turdus rufiventris S28a Turdus leucomelas S28a Turdus amaurochalinus S28a

Fo93 Pi54 Fo93 Pi54 Pi54 Pi54 Pi54

W831 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 He27 Zi38 Fi99 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 He27 Pa99 Zi38 Pa99 W821 W821 Pa99 He27 He27 W821 W821 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 Pa99 W830 Z55a Pa99 Pa99 W821 W831 He34 W831 He29 Pa99 Pa99

Ne99 Ze54

La48 Na00 Na00 Na00 Na00 Na00 Na00 PC61 PC61 Ne99 PC61 PC61 La48 Ze54 PC61 Ze54 PC61 PC61 Ne99 PC61 PC61 PC61 La48 La48 SN95 De79 Co78 Zi38 F881 PC61 Pi54 Pi54 Pi54

F881 Co87 F881 Z37b Z37a F881 Si85

Fo93 Fo93 Fo93 Fo93 Pi54 Pi54 T89a Pi54 Pi54 Fo93 PC61 Fo93

Na00 Na00

Na00 La48

La48 Fo93 Fo93

Re25 Re10 Re25 Re10 Re25 Re10 Re10

Sn26 Na00 Sn26 Co16 Co16 Co16 Sn26 Sn26

Na00

La48 Ne99 Ze54 Ze54 La48 PC61

La48 La48 F881 F881 F881 Co87 Fo93 Pi54 Pi54 Pi54 Pi54 Pi54 Fo93

Na00 Na00 Na00

246

cap13.pmd

246

9/12/2003, 14:31

ANEXO 1 - Lista anotada das espcies de aves da Caatinga com referncias bibliogrficas correspondentes para cada estado ou respectiva regio da Bahia Continuao
ESPCIE MA He29 He29 S28a PI Re10 Re10 He29 Re10 He29 Re10 Re10 Re10 Ih07 Re10 Re10 Re10 Re10 He29 Re10 Re10 Re25 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 CE Sn26 MR28 B866 Sn26 Sn25 Sn26 Sn26 Sn26 Sn26 Sn26 Sn26 He29 S886 He29 Sn26 Sn26 Sn26 Sn26 Sn26 Sn26 RN Na00 Na00 Na00 PB La48 Ne99 La48 PC61 SN95 PE La48 F881 Co87 La48 La48 Zi49 F881 Co78 F881 F881 Na00 Na00 Na00 Na00 Na00 Na00 Na00 Ze54 Ze54 Ze54 Ze54 PC61 La48 Ze54 Ze54 Ne99 Ze54 Ze54 PC61 PC61 Ne99 Ze54 Ze54 Sn26 Sn26 Na00 Na00 Ze54 La48 F881 Zi43 F881 F881 AL Pi54 Pi54 Pi54 Fo93 Ra98 Fo93 Fo93 Pi54 Pi54 Pi54 Pi54 Pi54 Pi54 Pi54 Pi54 Fo93 Pi54 Pi54 Pi54 Pi54 Pi54 Fo93 PC61 Pi54 Fo93 Pi54 Pi54 Fo93 Pi54 ne BA S824 Pi35 Pi32 Pi35 Pi35 He29 Si87 Pi35 He35 He29 Pi35 Re10 Pi35 Si87 He36 Re10 Pi35 Pi35 Re10 Re10 Re10 Re10 Fi99 Fi99 Re10 Re10 Pa99 Re10 Pa99 co BA Re10 Re10 Re10 Re10 Ra98 Re10 Re10 Re10 Re10 Pi35 Re10 Fi99 He29 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 Re10 Pi35 He38 Re10 se BA W831 Pa99 W831 He35 W831 He29 Pa99 W831 Pa99 W850 Z47a Z47a W830 W830 He36 Zi44 Pa99 Pa99 W831 W821 Pa99 W821 Fi99 Pa99 W821 W821 He38 Pa99 Pa99 Pa99 Si85 W821 Ra97 W821 Pa99 W830 W830 W821 He29 W821 Pa99 Pa99 Pa99 W831 Pa99 Pa99 W821 Pa99 MG WO91 Ma91 Pi32 Si89 WO91 Pi44 Si89 WO91 WO91 Si89 Z47a Ma91 Pi44 Ag36 Ma91 Si89 WO91 Si89 Mo40 Mo40 Ma91 Ag36 Ma91 WO91 Ma91 WO91 Ma91 WO91 Ma91

Mimus saturninus* Anthus lutescens # Cyclarhis gujanensis Vireo olivaceus Hylophilus amaurocephalus Parula pitiayumi Geothlypis aequinoctialis Basileuterus flaveolus Coereba flaveola Sericossypha loricata Thlypopsis sordida Nemosia pileata Tachyphonus rufus Piranga flava Thraupis sayaca Thraupis palmarum Euphonia chlorotica Tangara cayana* Conirostrum speciosum Zonotrichia capensis Ammodramus humeralis Sicalis columbiana^ Sicalis flaveola Sicalis luteola Emberizoides herbicola Volatinia jacarina Sporophila lineola Sporophila nigricollis Sporophila albogularis** Sporophila leucoptera Sporophila bouvreuil Oryzoborus maximiliani Oryzoborus angolensis Arremon franciscanus** Coryphospingus pileatus Paroaria dominicana** Saltator similis Saltator coerulescens*^ Saltator atricollis Passerina brissonii* Cacicus solitarius Icterus cayanensis Icterus jamacaii* Agelaius cyanopus Agelaius ruficapillus Leistes superciliaris Gnorimopsar chopi* Molothrus badius*^ Molothrus bonariensis # Carduelis yarrellii^ Carduelis magellanicus Passer domesticus

He29 S28a He29 HS27 He29 S28a He29 HS27 He29 S28a S28a He29 HS27

Na00 Na00 Na00

SN95 Ne99 PC61

F881

He29

He29

Re10 Re10 Re10 He29 Re10 OL93 Re10

Sn26 MR28 Sn26 Sn26 Ro48

Na00 Na00 Na00 Na00

La48 F881 La48 La48 La48 La48 F881 F881 Co87

Re10 Pi44 Re10 Re10

HS27 HS27

Re25 Re25 Re10 Re10 He29 Re10 Re10 Re10 Re10 OL93 He29 He29 Re10 OL93 Re10 OL93

Pi54 Pi54

He29

S28a S28a S28a S28a S28a

He29 Sn26 Sn26 C867 S886 C866 C866 Sn26 C866 Sn26 Sn26 Ro48 TN87

Na00 Na00 Na00

Ze54 Ze54 La48 La48 Ze54 La48 Ze54 PC61 La48 Ze54 SN95

F881 F881 La48

Fo93 Pi54 Pi54 Pi54 Pi54 Pi54 Pi54 Pi54 Pi54 Fo93

Pa99 Re10 Re10 Si87 S825 Si87 He29 He29 Re10 Re10 Pi35 Pa99 Re10 Pi35 Co92 Si87 Si87

Re10 Ih14 Fi99 Re10 He38 Pi35 Pi44 Re10 Re10 Re10 PC61 Re10 Na28 Re10 Re10 Re10 Si85

Na00 Na00 Na00

Re10 La48 S886 F881 Si85

Ra97 Ag36 R870 Pi44 Ma91 Ma91 Ma91 Pi44 Mo40 LM15 Ma91 Ma91 Ma91 S824 S824 Mo40

Na00

Si85

247

cap13.pmd

247

9/12/2003, 14:31

Referncias bibliogrficas por Estado ou regio citadas no Anexo 1:


Maranho He29 Hellmayr (1929) HS27 Snethlage, H (1927) LL82 Lara-Resende & Leal (1982) Na39 Naumburg (1939) S28a Snethlage, H (1928a) Z36b Zimmer (1936b) Zi38 Zimmer (1938) Z50c Zimmer (1950c) Z53a Zimmer (1953a) Z55a Zimmer (1955a) nordeste da Bahia Ca69 Carvalho (1969) CH25 Cory & Hellmayr (1925) Co18 Cory (1918) Co92 Collar et al. (1992) Fi99 Fiuza (1999) Gu98 Guerreiro et al. (1998) He06 Hellmayr (1906) He08 Hellmayr (1908) He09 Hellmayr (1909) He27 Cory & Hellmayr (1927) He29 Hellmayr (1929) He35 Hellmayr (1935) Piau CH25 Cory & Hellmayr (1925) CM79 Coimbra-Filho & Maia (1979) He06 Hellmayr (1906) He27 Hellmayr (1927) He29 Hellmayr (1929) Ih07 Ihering & Ihering (1907) LL82 Lara-Resende & Leal (1982) NP16 Neiva & Penna (1916) OL93 Olmos (1993) Re05 Reiser (1905) Re10 Reiser (1910) Re25 Reiser (1925) S79b Sick (1979b) SS96 Silva e Silva (1996) S824 Spix (1824) S825 Spix (1825) S828 Spix & Martius (1828) Zi38 Zimmer (1938) He36 Hellmayr (1936) He38 Hellmayr (1938) Ih14 Ihering (1914) LL82 Lara-Resende & Leal (1982) Na28 Naumburg (1928) Na32 Naumburg (1932) Na37 Naumburg (1937) Pa99 Parrini et al. (1999) Pi32 Pinto (1932) Pi35 Pinto (1935) Pi38 Pinto (1938) Pi44 Pinto (1944) Pi50 Pinto (1950) Re10 Reiser (1910) Re25 Reiser (1925) Si79 Sick (1979) Si85 Sick (1985) Si87 Sick et al. (1987) SS96 Silva e Silva (1996) S824 Spix (1824) S825 Spix (1825) Cear B866 Baird (1866) C866 Cassin (1866) C867 Cassin (1867) C15a Cory (1915a) C15b Cory (1915b) Co16 Cory (1916) Co17 Cory (1917) Co18 Cory (1918) C19a Cory (1919a) C19b Cory (1919b) C19c Cory (1919c) Co20 Cory (1920) Co21 Cory (1921) centro-ocidental da Bahia C15a Cory (1915a) Fi99 Fiuza (1999) Gr88 Grantsau (1988) He06 Hellmayr (1906) He29 Hellmayr (1929) He38 Hellmayr (1938) He42 Hellmayr & Conover (1942) Z33 Zimmer (1933) Z40 Zimmer (1940) Z41b Zimmer (1941b) Z50b Zimmer (1950b)

248

cap13.pmd

248

9/12/2003, 14:31

Referncias bibliogrficas por Estado ou regio citadas no Anexo 1:


centro-ocidental da Bahia (cont.) CH24 Cory & Hellmayr (1924) CH25 Cory & Hellmayr (1925) He08 Hellmayr (1908) He27 Cory & Hellmayr (1927) He29 Hellmayr (1929) He35 Hellmayr (1935) He49 Hellmayr & Conover (1949) LL82 Lara-Resende & Leal (1982) MR26 Miranda Ribeiro (1926) MR28 Miranda Ribeiro (1928) M38a Miranda Ribeiro (1938a) Na00 Nascimento (2000) Na32 Naumburg (1932) PC61 Pinto & Camargo (1961) Pi38 Pinto (1938) PW95 Pacheco & Whitney (1995) Re25 Reiser (1925) Ro48 Rocha (1948) Sn24 Snethlage (1924) Sn26 Snethlage (1926) Te93 Teixeira et al. (1993) TN87 Teixeira et al. (1987) Z39a Zimmer (1939a) Z41a Zimmer (1941a) Paraba(cont.) He48 Hellmayr & Conover (1948) Ih14 Ihering (1914) LM15 Lutz & Machado (1915) LN94 Lencioni-Neto (1994) Na28 Naumburg (1928) Na37 Naumburg (1937) Na39 Naumburg (1939) Na93 Nascimento et al. (1993) Pa94 Pacheco (1994) PC61 Pinto & Camargo (1961) Pi35 Pinto (1935) Pi38 Pinto (1938) Pi44 Pinto (1944) Ra98- Raposo et al. (1998) Ra98 Re05 Reiser (1905) Re10 Reiser (1910) Re25 Reiser (1925) R870 Reinhardt (1870) Si85 Sick (1985) Sn36 Snethlage (1936) S824 Spix (1824) Z34 Zimmer (1934) Z37b Zimmer (1937b) Z39a Zimmer (1939a) Z40 Zimmer (1940) Z41c Zimmer (1941c) Zi55b Zimmer (1955b) Rio Grande do Norte A83a Antas (1983) Ag64 Aguirre (1964) Co78 Coelho (1978) LL82 Lara-Resende & Leal (1982) M648 Marcgrave (1942) Na00 Nascimento (2000) Si88 Sick et al. (1988) Si97 Sick (1997) SS96 Silva e Silva (1996) Te92 Teixeira (1992) sudeste da Bahia Co18 Cory (1918) C19c Cory (1919c) CH24 Cory & Hellmayr (1924) CH25 Cory & Hellmayr (1925) Fi99 Fiuza (1999) He27 Cory & Hellmayr (1927) He29 Hellmayr (1929) He34 Hellmayr (1934) He35 Hellmayr (1935) Paraba Al85 Albuquerque (1985) De78 Dekeyser (1978) De79 Dekeyser (1979) Ih35 Ihering (1935) La48 Lamm (1948) LL82 Lara-Resende & Leal (1982) Me60 Menezes (1960) He36 Hellmayr (1936) He38 Hellmayr (1938) He42 Hellmayr & Conover (1942) Na37 Naumburg (1937) Na39 Naumburg (1939) Pa99 Parrini et al. (1999) Ra97 Raposo (1997) RT94 Ridgely & Tudor (1994)

Continuao

249

cap13.pmd

249

9/12/2003, 14:31

Referncias bibliogrficas por Estado ou regio citadas no Anexo 1:


sudeste da Bahia (cont.) PC61 Pinto & Camargo (1961) PR95 Pacheco & Rajo (1993) SN95 Schulz Neto (1995) Ne99 Neves et al. (1999) TN86 Teixeira et al. (1986) ZE54 Zenaide (1954) Alagoas(cont.) Si85 Sick (1985) SS96 Silva e Silva (1996) TL93 Teixeira & Luigi (1993) W i95 Williams (1995) W821 Wied (1821) W830 Wied (1830) W831 Wied (1831) W832 Wied (1832) Pernambuco Ag64 Aguirre (1964) Co78 Coelho (1978) C087 Coelho (1987) Go09 Gounelle (1909) Fa95 Farias et al. (1995) F881 Forbes (1881) La48 Lamm (1948) LL82 Lara-Resende & Leal (1982) Na37 Naumburg (1937) Na39 Naumburg (1939) Re10 Reiser (1910) Re25 Reiser (1925) Si85 Sick (1985) S886 Sclater (1886) Z37a Zimmer (1937a) Z37b Zimmer (1937b) Zi38 Zimmer (1938) Z39a Zimmer (1939a) Z39b Zimmer (1939b) Z40 Zimmer (1940) Z41a Zimmer (1941a) Z41b Zimmer (1941b) Zi43 Zimmer (1943) Zi49 Zimmer (1949) norte de Minas Gerais Ag36 Aguirre (1936) LM15 Lutz & Machado (1915) Ma91 Mattos et al. (1991) Me93 Melo Jr. et al. (1996) Mo40 Moojen (1940) Mo43 Moojen (1943) MR26 Miranda Ribeiro (1926) M38b Miranda Ribeiro (1938b) Pi32 Pinto (1932) Pi35 Pinto (1935) Pi38 Pinto (1938) Pi44 Pinto (1944) Ra97 Raposo (1997) Alagoas Ag64 Aguirre (1964) Fo93 Forrester (1993) Pi54 Pinto (1954) PC61 Pinto & Camargo (1961) Ra98 Raposo et al. (1998) SS96 Silva e Silva (1996) TN88 Teixeira et al. (1988) T89a Teixeira (1989a) TN89 Teixeira et al. (1989) R870 Reinhardt (1870) Si85 Sick (1985) Sn27 Snethlage (1927) Sn36 Snethlage (1936) Si89 Silva (1989) S824 Spix (1824) S825 Spix (1825) S828 Spix & Martius (1828) WO91 Willis & Oniki (1991) Z37b Zimmer (1937b) Z47a Zimmer (1947a) W833 Wied (1833) W850 Wied (1850) Z36a Zimmer (1936a) Zi38 Zimmer (1938) Z41a Zimmer (1941a) Z41b Zimmer (1941b) Zi44 Zimmer (1944) Z47a Zimmer (1947a) Z50a Zimmer (1950a) Z55a Zimmer (1955a) Z55b Zimmer (1955b)

Continuao

250

cap13.pmd

250

9/12/2003, 14:31

Aves: reas e aes prioritrias para a conservao da Caatinga

PARTICIPANTES DO SEMINRIO GRUPO TEMTICO AVES Jos Fernando Pacheco Coordenao Joo Luiz Xavier Nascimento Lus Fbio Silveira Marcelo Cardoso de Souza Miguel ngelo Marini Severino Mendes de Azevedo Jnior

251

Arapau-do-cerrado

Apesar de considerado o grupo animal mais bem conhecido no que diz respeito taxonomia, distribuio geogrfica e histria natural, h ainda grandes lacunas sobre os dados relativos s aves da caatinga. Para indicar reas prioritrias a serem conservadas foi analisada a distribuio das 348 espcies registradas no bioma. Mereceram ateno especial os txons endmicos e as espcies ameaadas de extino, pois essas so, de modo geral, as mais vulnerveis atual expanso das atividades humanas no bioma. Um conjunto de 15 espcies e de 45 subespcies foi identificado como endmico. So vinte as espcies ameaadas de extino, estando includas nesse conjunto duas das espcies de aves mais ameaadas do mundo: a ararinha-azul (Cyanopsitta spixii) e a arara-azul-de-lear (Anodorhynchus leari). O processo de seleo das reas prioritrias baseou-se, num primeiro momento, na disponibilidade de dados qualitativos da avifauna, na represen-

tatividade dos inventrios j feitos, e na existncia de espcies endmicas ou ameaadas. Numa segunda etapa, a riqueza total de espcies, o grau de conservao e o nvel de ameaa determinaram a ordem final das prioridades. O confronto dos critrios utilizados permitiu a identificao de 35 reas prioritrias para conservao, sendo 11 delas de extrema importncia biolgica, seis de muito alta importncia, e cinco de alta importncia (Figura 1). As 13 restantes foram indicadas principalmente para estudos bsicos de inventrio, e representam, portanto, 37% do total de reas sugeridas. As reas prioritrias indicadas pelo grupo formam um conjunto bem distribudo, do ponto de vista de sua localizao geogrfica, e bastante heterogneo. Diversas dessas reas correspondem a unidades de conservao de proteo integral ou de uso sustentado; algumas contemplam regies para as quais a recomendao especfica aponta a

252

Fbio Olmos

necessidade de criao de unidade de conservao, e outras regies em que a realidade local requer medidas diversas, tais como inventrio, intensificao de estudos, implantao de zonas-tampo, e estabelecimento de corredores de vegetao nativa e de reas de recuperao e de manejo. As reas de extrema importncia biolgica, segundo os critrios utilizados, so: Serra da Capivara, Ubajara, entorno da Floresta Nacional do Araripe, Serra

Negra, Raso da Catarina, Cura, Maracs, Chapada Diamantina, Senhor do Bonfim, Itacarambi / Peruau e Jaba. A recomendao de reas prioritrias em sua mais alta categoria de importncia biolgica no implica a sugesto de as reas restantes no merecerem ser conservadas; indica somente priorizao resultante de um processo que se derivou de consulta feita a uma parcela representativa de especialistas da rea.

Figura 1 reas prioritrias para conservao de aves na Caatinga


1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Raso da Catarina Cura Itacarambi / Peruau Serra da Capivara Picos / Itainpolis Sete Cidades Serra das Confuses Serra Dois Irmos Ubajara 10. Aiuaba 11. Entorno da Floresta Nacional do Araripe 12. Russas / Icapu 13. Serid 14. Jandara / Joo Cmara 15. Coremas 16. Serra Negra 17. Maravilha 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26.

Importncia Biolgica Extrema Muito alta Alta Informao insuficiente Limite estadual Limite do bioma Caatinga

Maracs Morpar / Copixaba Chapada Diamantina Senhor do Bonfim Jaba Janaba Curituba Piranhas / Olhos dgua Monte Alegre

27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35.

Crates Quixad Morada Nova Galinhos / Jandara Bom Jesus da Lapa Acari So Joo do Paraso Fazenda Tamandu Serra do Cariri

253

DESCRIO DAS REAS PRIORITRIAS INDICADAS


1 - RASO DA CATARINA Localizao: BA: Jeremoabo, Rodelas e Paulo Afonso. Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Cnions de arenitos, campos de licuri, caatinga arbrea e arbustiva. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Riqueza de espcies: mdia; alto nmero de endemismos; riqueza de espcies raras/ ameaadas: alta; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: alta; grau de alterao: mdio; presso antrpica: alta (captura ilegal, eroso por pastoreio extensivo). Justificativa: Principal rea de reproduo e alimentao de Anodorhynchus leari, espcie globalmente ameaada de extino. Presena de pelo menos mais duas espcies ameaadas (Gyalophylax hellmayri e Herpsilochmus pectoralis). 3 - ITACARAMBI/PERUAU Localizao: MG: Itacarambi, Januria e Manga. Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Mata seca, caatinga arbustiva e vrzea do rio So Francisco. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Riqueza de espcies: alta; alto nmero de endemismos; riqueza de espcies raras/ameaadas: alta; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: alta; grau de alterao: mdio; presso antrpica: alta (caa, desmatamento, eroso). Justificativa: rea com principal populao da forma Xiphocolaptes falcirostris franciscanus, endmica do mdio rio So Francisco, com limitada faixa de ocorrncia. Populaes relevantes das seguintes espcies ameaadas: Megaxenops parnaguae e Phylloscartes roquettei.

2 - CURA Localizao: Cura (BA). Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Mata ciliar de caraibeira e caatinga arbustiva. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Riqueza de espcies raras/ameaadas: mdia; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: alta; grau de alterao: mdio; presso antrpica: alta (captura ilegal, desmatamento, pastoreio intensivo). Justificativa: nica rea de ocorrncia da ararinha-azul, Cyanopsitta spixii, sendo o local mais apropriado (seno o nico) para programas de recuperao populacional da espcie e de seu hbitat (caraibeiras na mata ciliar). 4 - SERRA DA CAPIVARA Localizao: PI: Canto do Buriti, Coronel Jos Dias, So Joo do Piau e So Raimundo Nonato. Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Caatingas arbreas, arbustivas e herbceas e formaes rupestres. Ao recomendada: Restaurao. Elementos de diagnstico: Riqueza de espcies: alta; alto nmero de endemismos; riqueza de espcies raras/ ameaadas: alta; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: mdio; presso antrpica: mdia (caa). Justificativa: Alta riqueza de espcies, com levantamento procedido em 1987-88

254

(Olmos 1993). Presena de espcies desaparecidas em outras regies da caatinga (Rhea americana e Ara chloroptera). Presena de seis espcies globalmente ameaadas (Ara maracana, Picumnus fulvescens, Xiphocolaptes falcirostris, Gyalophylax hellmayri, Megaxenops parnaguae e Carduellis yarrelli).

Hbitats: Caatinga arbrea e arbustiva, mata seca e transio com o Cerrado. Ao recomendada: Investigao cientfica. Justificativa: rea de contato caatinga, cerrado e mata seca, com alto potencial biolgico. Baixa densidade demogrfica e provvel bom estado de conservao. 8 - SERRA DOIS IRMOS

5 - PICOS/ITAINPOLIS Localizao: PI: Picos, Itainpolis, Isaas Coelho, Campinas do Piau, Santa Cruz do Piau e Santo Incio do Piau. Importncia biolgica: Provvel; rea insuficientemente conhecida. Hbitats: Caatinga arbrea e arbustiva. Ao recomendada: Investigao cientfica. Elementos de diagnstico: Ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Grau de alterao: baixo; presso antrpica: mdia (caa). Justificativa: rea tradicional de reproduo de Zenaida auriculata.

Localizao: PI: Paulistana, Queimada Nova, Conceio do Canind, Lagoa do Barro do Piau, So Joo do Piau, Jacobina do Piau; PE: Afrnio, Dormentes e Ouricuri. Importncia biolgica: Provvel; rea insuficientemente conhecida. Hbitats: Caatinga arbrea e arbustiva. Ao recomendada: Investigao cientfica. Elementos de diagnstico: Ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: baixo; presso antrpica: mdia (caa, desmatamento). Justificativa: rea tradicional de reproduo de Zenaida auriculata. rea de migrao de Tyrannus savanna. 9 - UBAJARA Localizao: CE: Frecheirinha, Mucambo, Tiangu, Ibiapina e Ubajara. Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Mata seca e caatinga arbustiva. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Riqueza de espcies: alta; alto nmero de endemismos; riqueza de espcies raras/ ameaadas: alta; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: mdio; presso antrpica: alta (desmatamento, caa e animais domsticos). Justificativa: Necessidade de proteo da rea que de extrema importncia biolgica e tradicional ocorrncia de colnias de reproduo de Zenaida auriculata.

6 - SETE CIDADES Localizao: PI: Brasileira e Pirapuruca. Importncia biolgica: Provvel; rea insuficientemente conhecida. Hbitats: Caatinga arbrea e arbustiva, transio com o cerrado e formaes rupestres. Ao recomendada: Proteo integral. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: mdio; presso antrpica: mdia (caa, eroso). Justificativa: rea de transio Caatinga/ Cerrado, com monumentos naturais formados por ao erosiva e elica.

7 - SERRA DAS CONFUSES Localizao: PI: Cristino Castro, Canto do Buriti, Caracol e Ansio de Abreu. Importncia biolgica: Provvel; rea insuficientemente conhecida.

255

Toca Velha, Canudos - BA

10 - AIUABA Localizao: CE: Aiuaba, Arneiroz, Catarina e Saboeiro. Importncia biolgica: Muito alta. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Riqueza de espcies: mdia; nmero mdio de endemismos; riqueza de espcies raras/ ameaadas: mdia; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: mdio; presso antrpica: mdia (caa, desmatamento, pastoreio).

Justificativa: Necessidade de proteo de stio tradicional de reproduo de Zenaida auriculata e rea de importncia biolgica muito alta, com espcies endmicas e ameaadas de extino.

11 - ENTORNO DA FLORESTA NACIONAL DO ARARIPE Localizao: PE: Misso Velha, Exu, Moreilndia e Barbalha; CE: Crato, Santana do Cariri, Nova Olinda e Juazeiro do Norte. Importncia biolgica: Extrema.

256

Zig Koch

Hbitats: Carrasco, mata seca, caatinga arbrea e arbustiva e mata mida de encosta. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Riqueza de espcies: alta; alto nmero de endemismos; riqueza de espcies raras/ameaadas: alta; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: alta; grau de alterao: mdio; presso antrpica: alta (desmatamento, pecuria extensiva, queimada, caa, minerao). Justificativa: Necessidade de proteo de localidade rica em espcies de extrema importncia, complementando a rea protegida formalmente, incluindo trecho de ocorrncia de Antilophia bokermanni, espcie recm-descrita e presumivelmente ameaada de extino. Sugere-se a transformao (com rea ampliada) da categoria de Floresta Nacional para Parque Nacional da Chapada do Araripe. 12 - RUSSAS/ICAPU Localizao: CE: Icapu, Aracati, Itaiaba, Jaguaruama, Palhano, Russas e Quixer; RN: Barana. Importncia biolgica: Alta. Hbitats: Caatingas arbreas, arbustivas e herbceas. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: mdio; presso antrpica: mdia (desmatamento, pecuria, caa). Justificativa: rea tradicional de reproduo de Zenaida auriculata. 13 - SERID Localizao: PB: So Jos de Espinharas; RN: So Joo do Sabugi, Serra Negra do Norte, Timbaba dos Batistas e Caic. Importncia biolgica: Muito alta.

Hbitats: Caatinga herbcea e arbustiva. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Riqueza de espcies: mdia; nmero mdio de endemismos; riqueza de espcies raras/ ameaadas: mdia; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: mdio; presso antrpica: mdia (desmatamento, caa, captura, pecuria). Justificativa: Por ser uma rea de importncia biolgica muito alta e dado o tamanho protegido oficialmente, imprescindvel a ampliao da rea da Estao Ecolgica do Serid. Engloba stio de reproduo e alimentao de Zenaida auriculata. 14 - JANDARA/JOO CMARA Localizao: RN: Lages, Pedra Preta, Jardim de Angicos, Joo Cmara, Pedro Avelino, Parazinho e Jandara. Importncia biolgica: Alta. Hbitats: Caatinga arbrea e arbustiva. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: mdio; presso antrpica: mdia (caa, desmatamento, pecuria). Justificativa: rea tradicional de reproduo de Zenaida auriculata. 15 - COREMAS Localizao: PB: Coremas, Pombal, So Jos da Lagoa Tapada, Souza, Aguiar, Pianc e Igaracy. Importncia biolgica: Muito alta. Hbitats: Caatinga arbrea e arbustiva. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Riqueza de espcies: mdia; nmero mdio de endemismos; riqueza de espcies raras/ ameaadas: mdia; ocorrncia de fenmeno biolgico especial.

257

Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: mdio; presso antrpica: mdia (caa, desmatamento). Justificativa: Local tradicional de reproduo de Zenaida auriculata, ocorrncia mdia de espcies endmicas da Caatinga e, pelo menos, uma espcie ameaada (Picumnus fulvescens). 16 - SERRA NEGRA Localizao: PE: Floresta, Inaj, Petrolndia e Tacaratu. Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Brejo de altitude, carrasco, caatinga arbrea e arbustiva. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Riqueza de espcies: mdia; alto nmero de endemismos; riqueza de espcies raras/ ameaadas: alta; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: alta; grau de alterao: mdio; presso antrpica: mdia (caa, desmatamento). Justificativa: Ampliao da Reserva Biolgica de Serra Negra no sentido de Petrolndia e Inaj. 17 - MARAVILHA Localizao: PE: Floresta, Betnia e Custdia. Importncia biolgica: Provvel; rea insuficientemente conhecida. Hbitats: Caatinga arbrea e arbustiva. Ao recomendada: Investigao cientfica. Elementos de diagnstico: Ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: mdio; presso antrpica: mdia (caa, desmatamento, pecuria). Justificativa: reas de reproduo e migrao de Zenaida auriculata e Claravis pretiosa.

18 - MARACS Localizao: BA: Maracs, Lajedo do Tabocal, Lafaiete Coutinho e Jequi. Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Carrasco, mata de cip e caatinga arbustiva. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Alto nmero de endemismos; riqueza de espcies raras/ ameaadas: alta; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: mdio; presso antrpica: mdia (desmatamento, caa e pecuria). Justificativa: Proteo de bloco significativo de mata de cip da regio de Jequi, com possibilidade de manuteno de populaes relevantes dos ameaados Rhopornis ardesiaca, Formicivora iheringi e Aratinga auricapilla. A regio de Itiruu possui, possivelmente, o maior trecho contnuo de mata de cip. 19 - MORPAR/COPIXABA Localizao: BA: Xique-Xique e Morpar. Importncia biolgica: Muito alta. Hbitats: Vrzea, caatinga arbustiva e mata ciliar. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Alto nmero de endemismos; riqueza de espcies raras/ ameaadas: mdia; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: baixa; grau de alterao: mdio; presso antrpica: alta (desmatamento, projetos de irrigao). Justificativa: Extensa vrzea que possibilita a preservao de populaes relevantes das formas privativas do mdio So Francisco ( Sicalis columbiana , Saltator coerulescens superciliaria, Cranioleuca vulpina reiseri, Schoenophylax phryganophila petersi e Nyctiprogne vielliardi).

258

20 - CHAPADA DIAMANTINA Localizao: BA: Andara, Boninal, Lenis, Mucug, Palmeiras, Seabra e Ibicoara. Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Carrasco, mata estacional, caatinga arbustiva, campos rupestres e banhados. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de Diagnstico: Riqueza de espcies: alta; alto nmero de endemismos; riqueza de espcies raras/ameaadas: alta; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: mdio; presso antrpica: alta (desmatamento, caa, minerao, turismo predatrio). Justificativa: Alta riqueza de espcies, com elementos caractersticos de vrios biomas. Espcies ameaadas registradas: Aratinga auricapilla, Ara maracana, Gyalophylax hellmayri , Megaxenops parnaguae , Herpsilochmus pectoralis e Formicivora iheringi. 21 - SENHOR DO BONFIM Localizao: BA : Campo Formoso, Jaguarari, Senhor do Bonfim e Andorinha. Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Carrasco, mata estacional, caatinga arbustiva e campo rupestre. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Riqueza de espcies: mdia; alto nmero de endemismos; riqueza de espcies raras/ ameaadas: alta; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: mdio; presso antrpica: mdia (desmatamento, caa e minerao). Justificativa: rea de colecionadores de aves no incio do sculo. Regio revestida por matas estacionais e caatinga com boa cobertura vegetal remanescente.

22 - JABA Localizao: MG: Matias Cardoso e Jaba. Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Carrasco, caatinga arbrea e mata seca. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Riqueza de espcies: alta; alto nmero de endemismos; riqueza de espcies raras/ameaadas: alta; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: alto; presso antrpica: alta (desmatamento, projetos de irrigao e caa). Justificativa: Ocorrncia de duas espcies ameaadas de extino ( Gyalophylax hellmayri e Megaxenops parnaguae) e vrias endmicas. 23 - JANABA Localizao: Porteirinha (MG). Importncia biolgica: Provvel; rea insuficientemente conhecida. Hbitats: Carrasco, caatinga arbrea e arbustiva. Ao recomendada: Investigao cientfica. Elementos de diagnstico: Ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: mdio; presso antrpica: mdia (desmatamento, carvoaria). Justificativa: Uma das reas mais meridionais da Caatinga, com bom potencial de preservao para espcies ameaadas ou endmicas. 24 - CURITUBA Localizao: Canind do So Francisco (SE) e Paulo Afonso (BA). Importncia biolgica: Provvel; rea insuficientemente conhecida. Hbitats: Caatinga arbrea e arbustiva. Ao recomendada: Investigao cientfica. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: mdio;

259

presso antrpica: mdia (desmatamento, agricultura). Justificativa: Caatinga arbustiva e arbrea. Constatada a ocorrncia de Ara maracana, espcie ameaada de extino. 25 - PIRANHAS/OLHOS DGUA Localizao: AL: Olho dgua do Casado e Piranhas. Importncia biolgica: Provvel; rea insuficientemente conhecida. Hbitats: Caatinga arbrea e arbustiva. Ao recomendada: Investigao cientfica. Elementos de diagnstico: Ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia. grau de alterao: mdia. presso antrpica: mdia (desmatamento, agricultura). Justificativa: rea insuficientemente conhecida, porm com potencial importncia biolgica. rea de caatinga arbrea e de reproduo de Geranoaetus melanoleucus e Sarcoramphus papa . Ocorrncia de Ara maracana, espcie ameaada de extino. 26 - MONTE ALEGRE Localizao: SE: Monte Alegre de Sergipe, Poo Redondo e Porto da Folha. Importncia biolgica: Provvel; rea insuficientemente conhecida. Hbitats: Caatinga arbustiva e relictos de arbrea. Ao recomendada: Investigao cientfica. Elementos de diagnstico: Nmero mdio de endemismos; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: mdio; presso antrpica: alta (desmatamento, caa, queimadas, pastoreio). Justificativa: rea de caatinga arbustiva e arbrea. Ocorrncia de Penelope jacucaca

e Crypturellus noctivagus zabele , espcies endmicas do bioma. 27 - CRATES Localizao: Crates (CE). Importncia biolgica: Provvel; rea insuficientemente conhecida. Hbitats: Caatinga arbrea (mata seca). Ao recomendada: Investigao cientfica. Elementos de diagnstico: Ocorrncia de biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: mdio; presso antrpica: mdia (desmatamento e caa). Justificativa: rea inventariada recentemente por PTZ Antas, com potencialidade para a conservao de aves da Caatinga (M.A. Figueiredo, informao pessoal). 28 - QUIXAD Localizao: Quixad (CE). Importncia biolgica: Provvel; rea insuficientemente conhecida. Hbitats: Caatinga arbustiva. Ao recomendada: Investigao cientfica. Elementos de diagnstico: Ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: mdio; presso antrpica: mdia (desmatamento,caa). Justificativa: Stio de reproduo tradicional de Zenaida auriculata e de provvel riqueza biolgica. 29 - MORADA NOVA Localizao: Morada Nova (CE). Importncia biolgica: Alta. Hbitats: Caatinga arbrea e arbustiva. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Ocorrncia de fenmeno biolgico especial.

260

Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: mdio; presso antrpica: mdia (desmatamento, caa). Justificativa: Presena de uma espcie de ave endmica e ameaada de extino ( Penelope jacucaca ), alm de outras endmicas ( Gyalophylax hellmayri e Nothura boraquira). 30 - GALINHOS/JANDARA Localizao: RN: Guamar, Galinhos e So Bento do Norte. Importncia biolgica: Alta. Hbitats: Caatinga arbrea e arbustiva. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: mdio; presso antrpica: mdia (desmatamento, caa). Justificativa: rea de reproduo de Zenaida auriculata e migrao de Tyrannus savanna e Sicalis luteola. 31 - BOM JESUS DA LAPA Localizao: Bom Jesus da Lapa (BA). Importncia biolgica: Provvel; rea insuficientemente conhecida. Hbitats: Vrzea, caatinga arbustiva e mata ciliar. Ao recomendada: Investigao cientfica. Elementos de diagnstico: Ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: baixa; grau de alterao: mdio; presso antrpica: alta (desmatamento, pecuria, irrigao). Justificativa: Extensas vrzeas com possibilidade de preservao das formas privativas do mdio So Francisco que em combinao com a rea proposta Morpar/Copixaba (rea 19), ter aumentado potencial de conservao.

32 - ACARI Localizao: RN: Acari, Currais Novos e So Vicente. Importncia biolgica: Alta. Hbitats: Caatinga arbustiva e cavernas. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: alta; grau de alterao: mdio; presso antrpica: mdia (minerao). Justificativa: nica rea conhecida com macia reproduo de andorinhes da raa Streptoprocne biscutata seridoensis , recm descrita. H explorao de guano e no so conhecidas as rotas migratrias desta forma. 33 - SO JOO DO PARASO Localizao: MG: So Joo do Paraso, guas Vermelhas e Taiobeiras. Importncia biolgica: Muito alta. Hbitats: Mata de cip e caatinga arbustiva. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Nmero mdio de endemismos; riqueza de espcies raras/ ameaadas: mdia; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: alto; presso antrpica: alta (desmatamento, caa, pecuria, carvoaria). Justificativa: Importante rea de contato entre os biomas Mata Atlntica e Caatinga. Presena de espcies endmicas e ameaadas ( Formicivora iheringi , Rhopornis ardesiaca e Jacamaralcyon tridactyla). Presena de espcies endmicas ( Crypurellus noctivagus zabele , Myrmorchilus strigillatus e Aratinga cactorum) . Presena de espcies consideradas raras ( Campephilus robustus e Pyroderus scutatus). Alta presso antrpica, com boa parte dos hbitats originais bastante alterados.

261

34 - FAZENDA TAMANDU Localizao: PB: Me dgua, Patos, Santa Terezinha e So Jos do Bonfim. Importncia biolgica: Muito alta. Hbitats: Caatinga arbustiva. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Riqueza de espcies: alta; nmero mdio de endemismos; riqueza de espcies raras/ ameaadas: mdia; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: mdio; presso antrpica: baixa. Justificativa: rea de importncia biolgica muito alta, com espcies endmicas e ameaadas de extino ( Picumnus fulvescens).

35 - SERRA DO CARIRI Localizao: PB: Princesa Isabel, Tavares, Juru e gua Branca; PE: Santa Terezinha, Tabira, Solido, Afogados da Ingazeira, Carnaba, Quixada e So Jos do Egito. Importncia biolgica: Provvel; rea insuficientemente conhecida. Hbitats: Caatinga arbrea e arbustiva. Ao recomendada: Investigao cientfica. Elementos de diagnstico: Ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: mdio; presso antrpica: mdia (desmatamento, caa). Justificativa: Migrao e reproduo de Zenaida auriculata.

262

Diversidade de mamferos e o estabelecimento de reas prioritrias para a conservao do bioma Caatinga

Joo Alves de Oliveira Museu Nacional do Rio de Janeiro

263

Tamandu-mirim

INTRODUO
O termo caatinga define um dos tipos de vegetao xeromrfica do semirido brasileiro, particularmente aquele que recobre o substrato cristalino exposto dos estados nordestinos e do norte de Minas Gerais. Por extenso, esse termo define o domnio morfoclimtico correspondente ao complexo de vegetao do semi-rido nordestino j identificado por Martius como Hamadryades (Coimbra-Filho & Cmara 1996). Estudos realizados at o presente sobre os mamferos da Caatinga tm revelado uma mastofauna relativamente depauperada, e uma baixa incidncia de endemismos (Mares et al. 1981, 1985). Essas constataes tm contribudo para a hiptese de que a maior parte das reas de caatinga registradas na atualidade seja relativamente recente em formao, e possivelmente derivada de pequenos refgios durante perodos msicos do Pleistoceno, quando as florestas tropicais ter-se-iam expandido consideravelmente atravs do Nordeste do Brasil (Sarmiento 1975). Duas grandes colees constituem a base do conhecimento sobre a diversidade de mamferos deste bioma. No Museu Nacional (UFRJ) esto depositados cerca de 60 mil espcimes de pequenos mamferos no voadores obtidos pelo extinto Servio Nacional da Peste (SNP) entre 1952 e 1955 (Freitas 1957), em aproximadamente 40 dos ento 187 municpios do polgono das secas. Alm disso, importantes sries de quirpteros e pequenos mamferos no-voadores foram obtidas pelo projeto Ecology, evolution and zoogeography of mammals , por pesquisadores do Carnegie Museum of Natural History, entre 1975 e 1978, na Chapada do Araripe (6.576 espcimes), distribudos entre aquele museu e o Museu de Zoologia da USP. Dos estudos decorrentes desse projeto, o inventrio mais recente (Willig & Mares 1989), relacionou 80 espcies de mamferos para a Caatinga.

264

Andr Pessoa

MTODOS
A metodologia seguida para compor o presente inventrio foi o levantamento dos registros bibliogrficos de ocorrncia de mamferos dentro dos limites do bioma Caatinga, considerando a definio do mesmo no mbito da presente avaliao. Foram includos, prioritariamente, registros baseados em espcimes coletados, ainda que em alguns casos tenham sido includos registros visuais publicados, totalizando 54 referncias que continham informaes geogrficas passveis de mapeamento. Uma exceo foi o caso dos registros de Dasypodidae (Xenarthra), listados a partir de Santos (1993), cujo inventrio foi realizado principalmente a partir de entrevistas. A atualizao taxonmica dos registros bibliogrficos seguiu Wilson & Reeder (1993) e revises mais recentes disponveis para alguns txons, publicadas ou em forma de teses. Embora constem do arquivo original compilado, no so tratados registros de espcies comensais introduzidas (Rattus rattus, Mus musculus, etc.) e tampouco de animais domsticos e de criao. Com base nos registros de mamferos compilados para a Caatinga a partir da bibliografia, foram identificadas as reas de maior riqueza de espcies, os possveis casos de endemismo, tanto no mbito deste bioma propriamente, como em uma escala mais restrita, e o status de conservao das espcies reportadas (Bernardes et al. 1990 e Portaria 062 de 17/06/1997). Ainda com base no inventrio inicial, foram identificadas reas correspondentes a lacunas no conhecimento da fauna de mamferos. Estes parmetros nortearam o estabelecimento de critrios para a identificao de reas prioritrias para a conservao da biodiversidade dos mamferos na Caatinga.

A seguir apresentado um resumo da representatividade taxonmica e geogrfica visando documentar a diversidade de mamferos no contexto da Caatinga, bem como em nvel de municpio (a maior resoluo geogrfica possvel nesta anlise). As informaes que suportam as constataes relacionadas a seguir esto resumidas no Anexo 1, onde tambm est detalhada a forma de ocorrncia dos diferentes txons no mbito da Caatinga.

Didelphimorphia
A ordem Didelphimorphia est representada por 11 espcies registradas em pelo menos um municpio com localidade apresentando vegetao xeroftica (o total de municpios com registro bibliogrfico listado entre parnteses para cada espcie): Caluromys philander (1), Didelphis albiventris (17), Gracilinanus agilis (3), Gracilinanus emiliae (4), Gracilinanus sp. (1), Marmosa murina (3), Marmosops incanus (2), Micoureus demerarae (8), Monodelphis americana (2), Monodelphis domestica (28) e Thylamys karimii (1). A diversidade de marsupiais maior em Ipu (CE) (6 espcies), mas na maioria dos municpios amostrados o nmero de espcies registrado situa-se em torno de quatro.

Xenarthra
Os registros referentes aos tatus (Xenarthra, Dasypodidae), a partir de entrevistas, incluem pontos atravs de toda a Caatinga. O tatu-de-rabo -mole (Cabassous sp.) estaria representado em pelo menos 108 municpios, apesar de uma reviso baseada nas amostras de 34 colees, incluindo as maiores brasileiras (Wetzel 1980), no ter relacionado sequer um indivduo para a Caatinga. No foi possvel, portanto, com base nas informaes consultadas, concluir a espcie ou espcies a que pertencem os registros de Cabassous do domnio da Caatinga. Dasypus novemcinctus est listado, por entrevistas, em 189 municpios,

RESULTADOS
O levantamento bibliogrfico permitiu listar um mnimo de 148 espcies registradas para a regio includa no bioma Caatinga.

265

mas representado por material testemunho ou observao direta em apenas 18. Dasypus septemcinctus foi relacionado por entrevistas em 54 e Euphractus sexcinctus em 191 municpios. O tatu-bola, Tolypeutes tricinctus consta das entrevistas em 76 municpios, mas de apenas sete so os registros bibliogrficos e de museus. Entre os Myrmecophagidae, Tamandua tetradactyla est registrado em sete municpios, ao passo que Cyclopes didactylus est em dois e Myrmecophaga tridactyla em apenas um. Apesar dos registros acima relacionados, apenas D. novemcinctus, E. sexcinctus e T. tetradactyla figuram na relao final de Xenarthra da Caatinga de Willig & Mares (1989).

Tatu-bola

Chiroptera
Registros bibliogrficos de quirpteros da Caatinga incluem 65 espcies. As mais amplamente representadas so Glossophaga soricina (18 municpios), Carollia perspicillata (9), Artibeus lituratus (10), Molossus molossus (7), Platyrrhinus lineatus (7), Artibeus jamaicensis (6) e Desmodus rotundus (7). Os municpios onde se registrou maior diversidade foram Exu (PE), Jaba (MG) e Crato (CE), com respectivamente 35, 29 e 27 espcies registradas, seguidos por So Raimundo Nonato (Parque Nacional da Serra da Capivara) com 24 espcies, Ubajara (Parque Nacional de Ubajara) com 14 espcies, Valena do Piau (13) e Nova Olinda com doze espcies. A anlise desses nmeros deve ainda considerar o esforo de amostragem que, aparentemente, variou muito entre localidades. Amostras de Exu e Crato foram obtidas ao longo de trs anos, ao passo que os registros de Jaba foram obtidos em apenas duas excurses, realizadas em curtos perodos por dois anos seguidos. Algumas localidades destacam-se por apresentarem os nicos registros de diversas espcies de quirpteros no bioma. So elas, Crato ( Artibeus concolor , Lasiurus borealis, Natalus stramineus, Tadarida sp.), Jaba (Eptesicus brasiliensis, Chrotopterus auritus, Eumops perotis, Myotis sp., Peropteryx kappleri, Tonatia

sp.), Exu (Micronycteris schmidtorum , Mimon crenulatum, Promops sp.), So Raimundo Nonato (Histiotus sp., Mimon bennettii, Noctilio albiventris), Valena do Piau (Eumops sp., Lonchorhina aurita, Molossops abrasus), Canudos (Lonchophyla bockermanni ), Rio Formoso ( Peropteryx leucoptera ) e Juazeiro (Rhogeessa tumida).

Primates
Os registros de primatas na Caatinga incluem cinco espcies da famlia Cebidae, Alouatta belzebul (em 5 municpios), A. ululata (5), A. caraya (3), Cebus apella (4) e Callicebus barbarabrownae (3). A descoberta de populaes recentes de Callicebus, reportadas em Marinho-Filho & Verssimo (1997), na regio da Serra da Quixaba (Canudos, Jeremoabo e Monte Santo), sugere a possibilidade da existncia dessa forma em outros enclaves florestados da Caatinga. Entre os representantes da famlia Callithrichidae, existem registros de Callithrix jacchus em 10 municpios e de C. penicillata em apenas um. Das formas listadas acima, apenas Cebus apella e Callithrix jacchus foram relacionados por Willig & Mares (1989).

Rodentia
A ordem Rodentia est representada por aproximadamente 24 espcies da subordem Sciurognathi (22 Muridae e 2 Sciuridae) e 13 de Hystricognathi. Espcies da famlia Sciuridae foram registradas a partir de amostras de Penedo, AL, (Sciurus aestuans) e Maranguape, CE, (S. alphonsei).

266

Andr Pessoa

Dentre os representantes da famlia Muridae (Sigmodontinae) , Wiedomys pirrhorhinus foi registrado em um maior nmero de municpios (20), seguido por Oryzomys aff. subflavus (20), Oligoryzomys eliurus (22) e Bolomys lasiurus (15). Municpios que apresentaram maior diversidade de espcies da famlia Muridae foram Caruaru e Garanhuns (11 espcies cada), Ipu (9), Crato (8) e Jaba (7). O nmero de espcies de Muridae registrados para a regio da Caatinga tem aumentado na medida em que as colees disponveis vm sendo melhor estudadas em revises abrangentes (Tribe, 1996 - Rhipidomys sp.4 ssp.1, do Crato, CE, e Rhipidomys sp.4 ssp.2, da Serra de Baturit, CE; Oliveira 1998 Oxymycterus sp.4, de Guaraciaba do Norte, CE; Weksler 1996 Oryzomys sp. n.). Da mesma forma, novas coletas empregando mtodos complementares aos anteriormente utilizados, como o exame dos caritipos de espcimes recm-coletados, tm possibilitado a diferenciao entre amostras de Oryzomys subflavus de localidades dos estados de Pernambuco e Paraba (referidas como Oryzomys subflavus variante 1), e de localidades da Bahia e Minas Gerais (referidas como Oryzomys subflavus variante 3) (Maia & Hulak 1981, Bonvicino et al. 1999), bem como a descrio de uma nova espcie de Oligoryzomys (Bonvicino & Weksler 1998) do Nordeste do Brasil. Os representantes da subordem Hystricognathi registrados em maior nmero de municpios foram Kerodon rupestris (28 municpios), Galea spixii (28) e Thrichomys apereoides (17). Algumas espcies apresentaram poucos e esparsos registros, como Echimys lamarum (7 municpios) e Dasyprocta primnolopha (9). Espcies que apresentaram registros em apenas uma localidade da Caatinga foram Proechimys albispinus minor (Morro do Chapu), P. a. sertonius (Lamaro) e P. cayennensis (Ipu). Proechimys yonenagae foi descrito de reas de dunas em Barra, Queimadas e Ibiraba (BA).

Dentre as espcies da famlia Echimyidae de ampla distribuio na Caatinga, apenas Thrichomys apereoides tem sido objeto de anlises de variabilidade geogrfica. Dados craniomtricos sugerem a existncia de duas unidades geogrficas, uma representada pela populao de Bodoc e outra incluindo populaes dos outros municpios do Nordeste (Bandouk & Reis 1995), em um padro inconsistente com a estrutura subspecfica descrita para a espcie. Esse resultado , entretanto, indicativo da possibilidade de existncia de mais de uma forma de Thrichomys ocorrendo na regio da Caatinga do Nordeste do Brasil, o que tem sido postulado com base em informao citogentica (Silva et al. 2000, Svartman 1988, Leal-Mesquita 1991).

Lagomorpha
O nico representante da ordem Lagomorpha silvestre, Sylvilagus brasiliensis, foi registrado em sete municpios esparsamente distribudos pelo domnio da Caatinga.

Carnivora
Obtiveram-se registros para 14 espcies da ordem Carnivora, entre elas seis da famlia Felidae, quatro Mustelidae, trs Procyonidae e um Canidae, todas com mais de um registro, exceto por Galictis cuja, listada apenas para Ipu, CE. A maior diversidade de espcies foi registrada para os parques nacionais da Serra da Capivara e de Ubajara (10 e 8 espcies) e para o Crato, CE (6).

Artiodactyla e Perissodactyla
Entre os representantes da ordem Artiodactyla, os poucos registros disponveis so amplamente distribudos: Mazama americana (Jaba, MG; So Raimundo Nonato, PI; e Ubajara, CE), M. gouazoupira (Crato, Ubajara e S. Raimundo Nonato), Pecari tajacu (Penedo, AL; Piranhas, PB e So Raimundo Nonato). Tayassu pecari est representado em apenas um municpio (So

267

Ourio-cacheiro

Raimundo Nonato), assim como o representante da ordem Perissodactyla, Tapirus terrestris, registrado apenas para a regio da Jaba, MG. Apesar de restrito s informaes publicadas e de ter sido implementado sob uma perspectiva conservadora no que diz respeito equivalncia de formas originalmente no identificadas ao nvel de espcie, o presente inventrio relaciona pouco menos do que o dobro do nmero de espcies reconhecidas para a Caatinga por Willig & Mares (1989). As excelentes sries obtidas de um grande nmero de localidades do polgono das secas pelo Servio Nacional da Peste ainda no foram estudadas em sua totalidade, e as chances de se encontrar nesse acervo espcies ainda no registradas para a regio so promissoras. Tambm se deve ressaltar a utilizao de tcnicas de coleta complementares antes no empregadas, como o uso de armadilhas do tipo pit-

fall (Silva et al . 2000), bem como a coleta em reas ainda no inventariadas, que vo certamente proporcionar acrscimos presente lista (Anexo 1).

DISCUSSO
A mastofauna do bioma Caatinga pode ser dividida, de uma forma preliminar, em trs grupos principais: (1) as espcies endmicas ou que apresentam grande parte da distribuio neste bioma, totalizando 19 espcies; (2) as espcies amplamente distribudas em outros biomas, mas que apresentam registros espordicos na Caatinga, 18 espcies; e (3) espcies amplamente distribudas na Caatinga e em outros biomas, 106 espcies. Deve-se ter em conta que o reconhecimento da distino taxonmica das formas cariotpicas j detectadas aumentaria o nmero das espcies do grupo 1 descrito acima.

268

Andr Pessoa

interessante notar que os nmeros de espcies dos grupos 1 e 2 so muito semelhantes. As espcies do grupo 2, que aparentemente ocupam enclaves msicos do semi-rido, tm sido apontadas como exemplos de que esses ambientes constituam remanescentes de um contnuo florestado em um passado relativamente recente. O presente inventrio sugere que no s o nmero de espcies caractersticas da Caatinga maior do que o anteriormente reconhecido, como tambm que os registros que tm suportado a hiptese do surgimento recente do bioma so em um nmero relativamente pequeno frente ao total de espcies presentes. Algumas espcies do grupo 1 no so suficientemente conhecidas para que se descarte a hiptese de que constituam unidades isoladas das populaes registradas fora da Caatinga, como o caso de Tolypeutes tricinctus , Galea spixii , Thrichomys apereoides e Monodelphis domestica . Apesar da ausncia documentada de adaptaes equivalentes s encontradas em mamferos de deserto (Mares et al. 1985), duas das espcies caractersticas da Caatinga (grupo 1) Wiedomys pirrhorhinus e Kerodon rupestris so apenas encontradas nas formaes vegetais abertas desse bioma. Estas espcies esto ausentes, como viventes ou fsseis, das regies com vegetao aberta dos biomas adjacentes, sugerindo que alguns dos txons endmicos da Caatinga possam ter surgido a partir de linhagens evolutivas autctones, o que constituiria uma evidncia a favor da antiguidade do bioma. Parece indiscutvel, entretanto, que as paisagens hoje includas no bioma Caatinga tm sofrido um processo agressivo de modificao, processo este que no distingue as reas florestadas das regies de vegetao mais aberta e solo naturalmente mais exposto. O resultado da destruio destes tipos diferentes de vegetao similar nos dois casos, ou seja, diferentes estgios de sucesso vegetal que tm sido

reconhecidos na literatura como capoeiras ou carrascos, mas que guardam uma similaridade superficial maior com as paisagens originais da Caatinga sensu stricto do que com as reas de floresta em enclaves msicos do bioma original. Deve-se notar, entretanto, que freqentemente o grau de alterao comparvel nos dois casos, e que apenas uma frao das espcies consegue sobreviver a estas catstrofes. Assim, em paisagens muito alteradas, existe possivelmente a prevalncia de algumas espcies, que podem constituirse em uma frao da comunidade original ou em espcies invasoras. At recentemente, as espcies citadas no pargrafo anterior eram consideradas apenas nessa ltima categoria, mas os argumentos aqui reunidos sugerem que podem constituir-se de fato nas formas remanescentes de uma mastofauna prpria do bioma. Essa mastofauna ainda poderia estar representada, em maior abrangncia, em reas de vegetao semi-rida mais bem preservadas, que freqentemente no dispem de levantamentos exaustivos, e que, infelizmente, tornam-se cada vez mais raras.

CRDITOS
O autor agradece aos coordenadores do Seminrio Avaliao e Identificao de Aes Prioritrias para a Conservao, Utilizao Sustentvel e Repartio de Benefcios da Biodiversidade do Bioma Caatinga, bem como aos demais componentes do Grupo Temtico de Mamferos, a saber: Adelmar CoimbraFilho, Antonio Souto, Cibele Rodrigues Bonvicino, Daniel Ricardo Scheibler, Frank Wolff e Pedro Luis Bernardo da Rocha, que dividiram suas experincias e participaram ativamente na determinao das reas prioritrias para a conservao de mamferos no bioma. As interpretaes e concluses deste relatrio so, entretanto, de responsabilidade do autor.

269

REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS
BANDOUK, A.C. & S.F. REIS. 1995. Craniometric variation and subspecific differentiation in Thrichomys apereoides in northeastern Brazil (Rodentia: Echimyidae). Zeitschrift fr Sugetierkunde 60: 176-185. BERNARDES, A.T., A.B.M. MACHADO & A.B. RYLANDS. 1990. Fauna brasileira ameaada de extino . Fundao Biodiversitas, Belo Horizonte, MG. B ONVICINO, C.R., I.B. O TAZU & P.M. B ORODIN . 1999. Chromosome variation in Oryzomys subflavus species group (Sigmodontinae, Rodentia) and its taxonomic implication. Cytologia 64: 327-332. BONVICINO, C.R. & M. WEKSLER. 1998. A new species of Oligoryzomys (Rodentia, Sigmodontinae) from northeastern and central Brazil. Zeitschrift fr Sugetierkunde 63: 90-103. C OIMBRA-F ILHO, A.F. I.G. C MARA . 1996. Os limites originais do bioma Mata Atlntica na regio Nordeste do Brasil. FBCN, Rio de Janeiro, RJ. FREITAS, C.A. DE 1957. Notcia sobre a peste no nordeste. Revista Brasileira de Malariologia e Doenas Tropicais 9: 124-33. LEAL-MESQUITA, E.R.R.B.P . 1991. Estudos citogenticos em dez espcies de roedores brasileiros da famlia Echimyidae. Dissertao de Mestrado. Universidade de So Paulo, So Paulo, SP . MAIA, V. & A. HULAK. 1981. Robertsonian polymorphism in chromosome of Oryzomys subflavus (Rodentia, Cricetidae). Cytogenetics and Cell Genetics 31: 33-39. MARES, M.A., M.R. WILLIG, K.E. STREILEN & T.E. LACHER JR. 1981. The mammals of northeastern Brazil: a preliminary assessment. Annals of the Carnegie Museum 50: 81-137. MARES, M.A., M.R. WILLIG & T.E. LACHER JR. 1985. The Brazilian Caatinga in South American zoogeography: tropical mammals in a dry region. Journal of Biogeography 12: 57-69. MARINHO-FILHO, J. & E.W. VERSSIMO. 1997. The rediscovery of Callicebus personatus barbarabrownae in Northeastern Brazil with a new western limit for its distribution. Primates 38: 429-433. OLIVEIRA, J.A. 1998. Morphometric assessement of species groups in the South American rodent genus Oxymycterus (Sigmodontinae), with taxonomic notes based on the analysis of type material. Tese de Doutorado . Texas Tech University, Lubbock. SANTOS, I.B. 1993. Bionomia, distribuio geogrfica e situao atual do tatu-bola Tolypeutes tricinctus (Linn, 1758) no nordeste do Brasil. Dissertao de Mestrado . Universidade Federal de Minas Gerais, Belo Horizonte, MG. SARMIENTO, G. 1975. The dry plant formations of South America and their floristic connections. Journal of Biogeography 2: 233-251. SILVA, M.J.J., A.R. PERCEQUILLO & Y. YONENAGA-YASSUDA. 2000. Citogentica de pequenos roedores de Pacoti, Serra de Baturit, Cear. p. 565 In: Resumos XXIII Congresso Brasileiro de Zoologia, Cuiab, MT. S VARTMAN , M. 1989. Levantamento cariotpico de roedores do Distrito Federal. Tese de Doutorado. Universidade de So Paulo, So Paulo, SP . T RIBE , C.J. 1996. The Neotropical rodent genus Rhipidomys (Cricetidae: Sigmodontinae) - a taxonomic revision. Tese de Doutorado. University College London, Londres. WEKSLER, M. 1996. Reviso sistemtica do grupo de espcies nitidus do gnero Oryzomys (Rodentia, Sigmodontinae). Dissertao de Mestrado . Universidade Federal do Rio de Janeiro, Rio de Janeiro, RJ. W ETZEL , R.M. 1980. Revision of the Naked-tailed Armadillos, genus Cabassous McMurtrie. Annals of the Carnegie Museum 49: 323-357. WILSON, D.E. & D.M. REEDER. 1993. Mammal species of the World : a taxonomic and geographic reference. 2. ed. Smithsonian Institution Press, Washington. WILLIG, M.R. & M.A. MARES. 1989. Mammals from the caatinga: an updated list and summary of recent research. Revista Brasileira de Biologia 49 : 361-367.

270

ANEXO 1 - Lista das espcies de mamferos que ocorrem no bioma Caatinga.


Tipo de ocorrncia:
abcdeendmica ao bioma Caatinga; endmica ao bioma Caatinga, mas com distribuio restrita; apresentando grande parte da distribuio no bioma Caatinga, mas no endmica; caracterstica de outros biomas, mas presente na Caatinga de forma pontual ou nas regies limtrofes com os outros biomas; amplamente distribuda em outros biomas e tambm na Caatinga.

Ocorrncias assinaladas com um asterisco foram julgadas possivelmente coespecficas com a forma nominal listada imediatamente acima, e no foram consideradas no cmputo do nmero total de espcies da Caatinga. A atualizao taxonmica segue fundamentalmente Wilson & Reeder (1993); excees esto baseadas em trabalhos mais recentes, includos na coluna Referncias.

Txon

Autor

Municpios de ocorrncia documentada em bibliografia

Referncias

Unidade de Conservao

Tipo ocor.

ARTIODACTYLA Cervidae: Odocoileinae Mazama americana (Erxleben, 1777) Mazama gouazobira (G.Fischer, 1814) Tayassuidae Pecari tajacu Tayassu pecari CARNIVORA Canidae Cerdocyon thous Felidae: Felinae Herpailurus yaguarondi Leopardus pardalis Leopardus tigrinus Leopardus wiedii Puma concolor Felidae: Pantherinae Panthera onca Mustelidae: Mephitinae Conepatus semistriatus Conepatus sp. * Mustelidae: Mustelinae Galictis cuja Galictis vittata Eira barbara

CE: Ubajara; MG: Jaba; PI: So Raimundo Nonato CE: Crato; PI: So Raimundo Nonato

1; 15; 29 1; 22

PN Serra da Capivara; PN Ubajara FN Araripe-Apod; PN Serra da Capivara PN Serra da Capivara PN Serra da Capivara

e c

(Linnaeus, 1758) (Link, 1795)

AL: Penedo, Piranhas; PI: So Raimundo Nonato PI: So Raimundo Nonato

1; 40; 49 1

e e

(Linnaeus, 1766)

CE: Crato, Ubajara; PE: Exu, Garanhuns, Serra Talhada, Triunfo; PI: So Raimundo Nonato CE: Crato, Ubajara; MG: Jaba; PE: Exu; PI: So Raimundo Nonato PI: So Raimundo Nonato PI: So Raimundo Nonato; CE: Ubajara PI: So Raimundo Nonato CE: Crato, Ubajara; PI: So Raimundo Nonato PN Serra da Capivara; PN Ubajara CE: Crato; PI: So Raimundo Nonato PE: Garanhuns, Poo; PI: So Raimundo Nonato CE: Ubajara CE: Ipu, CE: Crato, Ubajara; PE: Poo, Triunfo CE: Ubajara; PE: Garanhuns; P I: So Raimundo Nonato AL: Penedo AL: Penedo; CE: Ubajara CE: Crato, Ubajara; MG: Jaba; P E: Garanhuns; PI: So Raimundo Nonato

1; 9; 15; 22; 24; 31 1; 15; 22; 24; 29; 31 1; 31 1; 14; 15; 31 1; 31 22

FN Araripe-Apod; PN Serra da Capivara; PN Ubajara. PN Serra da Capivara; PN Ubajara PN Serra da Capivara PN Serra da Capivara; PN Ubajara PN Serra da Capivara FN Araripe-Apod;

e e e e e e e

(Lacpde, 1809) (Linnaeus, 1758) (Schreber, 1775) (Schinz, 1821) (Linnaeus, 1771)

(Linnaeus, 1758) (Boddaert, 1784)

1; 22; 31 1; 9; 24; 31 15 PN Serra da Capivara PN Ubajara

e e e e e

(Molina, 1782) (Schreber, 1776) (Linnaeus, 1758)

9; 15; 22; 24 PN Ubajara 9 1; 9; 14; PN Serra da Capivara; PN Ubajara 15; 31 49 2; 14; 15; 49 PN Ubajara 1; 9; 14; PN Serra da Capivara; PN Ubajara 15; 24; 29

Procyonidae: Potocinae Potos flavus (Schreber, 1774) Procyonidae: Procyoninae Nasua nasua (Linnaeus, 1766) Procyon cancrivorus (Cuvier, 1798)

d e e

CHIROPTERA Emballonuridae Diclidurus albus Peropteryx kappleri

Wied-Neuwied, 1820 Peters, 1867

BA: Rio Jequitinhonha MG: Jaba

2 29

e d

271

ANEXO 1 - Lista das espcies de mamferos que ocorrem no bioma Caatinga.


Txon Autor Municpios de ocorrncia documentada em bibliografia Referncias Unidade de Conservao

Continuao

Tipo ocor.

CHIROPTERA (continuao) Emballonuridae Peropteryx macrotis (Wagner, 1843) Pteropteryx leucoptera Rhynchonycteris naso Saccopteryx bilineata Saccopteryx leptura Furipteridae Furipterus horrens Molossidae Eumops perotis Eumops sp. Molossops abrasus Molossops planirostris Molossops teminckii Molossus ater Molossus molossus Neoplatymops mattogrossensis Nyctinomops laticaudatus Promops sp. Tadarida sp. Mormoopidae Pteronotus davyi Pteronotus parnellii Pteronotus personatus Natalidae Natalus stramineus Noctilionidae Noctilio albiventris

BA: Senhor do Bonfim; CE: Crates; MG: Jaba; PE: Exu; PI: So Raimundo Nonato; RN: Natal Peters, 1867 PE: Saltinho (Wied-Neuwied, 1820) AL: Penedo; BA: Barra; CE: Fortaleza; MG: Jaba (Temminck, 1838) CE: Crato; PI: Cocal (Schreber, 1774) CE: Crato, Fortaleza (F. Cuvier, 1828) (Schinz, 1821) (Temminck, 1827) (Peters, 1865) (Burmeister, 1854) E. Geoffroy, 1805 (Pallas, 1766) CE: Ubajara; PE: Exu; PI: So Raimundo Nonato MG: Jaba PI: Valena do Piau PI: Valena do Piau MG: Jaba; PE: Exu CE: Crato; PE: Exu AL: Penedo; CE: Nova Olinda; MG: Jaba; PE: Exu; PI: Valena do Piau BA: Barra; CE: Crato, Ubajara; PE: Exu, Serra Talhada; PI: So Raimundo Nonato, Valena do Piau BA: Irec; CE: Jaguaribe; PE: Exu MG: Jaba; PE: Exu; PI: So Raimundo Nonato PE: Exu CE: Crato CE: Crato; PE: Exu; PI: Valena do Piau PI: So Raimundo Nonato; Valena do Piau PE: Serra Talhada; PI: Valena do Piau CE: Crato CE: Crato, Fortaleza; PE: Exu; PI: So Raimundo Nonato MG: Jaba AL: Penedo; CE: Crato, Nova Olinda, Ubajara; MG: Jaba; PE: Exu; PI: So Raimundo Nonato, Teresina, Valena do Piau BA: Senhor do Bonfim; CE: Crato, Ubajara, Nova Olinda; MG: Jaba; PE: Exu; PI: So Raimundo Nonato MG: Jaba CE: Crato, Nova Olinda; PE: Exu BA: Barra, Senhor do Bonfim; CE: Crato, Fortaleza, Nova Olinda; MA: Alto Parnaiba, Rosrio; MG: Jaba; PE: Exu, Serra Talhada; PI: Cocal, So Raimundo Nonato, Teresina, Valena do Piau; RN: Natal BA: Canudos AL: Macei, Penedo; BA: Barra, Juazeiro; CE: Nova Olinda; MG: Jaba; PE: Exu

1; 17; 22; 27 EE Tapacur; PN Serra da Capivara 17 17;20;21;29;49e 17; 22 FN Araripe-Apodi 17; 21; 22 1; 15; 22; 43 PN Serra da Capivara; PN Ubajara 29 22 22 22; 27 22 FN Araripe-Apod 22; 29; 49; 27 1; 15; 20; 22; 43; 12; 22 1; 22; 27 22 22 22 1; 22 22 22 1; 21; 22 27 1; 2; 15; 22; FN Araripe-Apod; EE 29; 43; 47; Tapecur; PN Serra da Capivara; 49; 50; 27 PN Ubajara 1; 15; 22; 43; 27 27 22 1; 10; 15; 20; 21; 22; 29; 43; 52; 27 FN Araripe-Apod FN Araripe-Apod; EE Tapecur; PN Serra da Capivara; PN Ubajara FN Araripe-Apod; EE Tapecur; PN Serra da Capivara; PN Ubajara FN Araripe-Apod; PN Serra da Capivara; PN Ubajara

e e e e e e e e e e e e

Vieira, 1942 E. Geoffroy, 1805

PN Serra da Capivara FN Araripe-Apod FN Araripe-Apod PN Serra da Capivara

e e d d e e e e e e e

Gray, 1838 (Gray, 1843) (Wagner, 1843) Gray, 1838 Desmarest, 1818

FN Araripe-Apod PN Serra da Capivara; FN Araripe-Apod

Noctilio leporinus (Linnaeus, 1758) Phyllostomidae: Carolliinae Carollia perspicillata (Linnaeus, 1758)

Phyllostomidae: Desmodontinae Desmodus rotundus (E. Geoffroy, 1810)

e e e

Diphylla ecaudata Spix, 1823 Phyllostomidae: Glossophaginae Anoura geoffroyi Gray, 1838 Glossophaga soricina (Pallas, 1766)

Phyllostomidae: Lonchophyllinae Lonchophylla bockermanni Sazima et al., 1978 Lonchophylla mordax Thomas, 1903

3 21; 22; 49; 27

d e

272

ANEXO 1 - Lista das espcies de mamferos que ocorrem no bioma Caatinga.


Txon Autor Municpios de ocorrncia documentada em bibliografia Referncias Unidade de Conservao

Continuao

Tipo ocor.

CHIROPTERA (continuao) Phyllostomidae: Lonchophyllinae Lonchophylla sp. Phyllostomidae: Phyllostominae Lonchorhina aurita Tomes, 1863 Micronycteris megalotis (Gray, 1842) Micronycteris minuta (Gervais, 1856) Micronycteris sanborni Simmons, 1996 Phyllostomidae: Phyllostominae Chrotopterus auritus (Peters, 1865) Micronycteris schmidtorum Sanborn, 1935 Mimon bennettii Gray, 1838 Mimon crenulatum (E. Geoffroy, 1810) Phyllostomus discolor Wagner, 1843 Phyllostomus elongatus Phyllostomus hastatus Tonatia bidens Tonatia brasiliense Tonatia sp. * Trachops cirrhosus (E. Geoffroy, 1810) (Pallas, 2167) (Spix, 1823) (Peters, 1866) (Spix, 1823)

CE: Ubajara; PI: So Raimundo Nonato PI: Valena do Piau PE: Exu CE: Crato; MG: Jaba; PE: Exu; PI: So Raimundo Nonato CE: Crato, Nova Olinda; PE: Exu MG: Jaba PE: Exu PI: So Raimundo Nonato PE: Exu CE: Crato, Ubajara; MG: Jaba; PE: Exu; PI: So Raimundo Nonato, Valena do Piau AL: Macei MG: Jaba PE: Exu; PI: So Raimundo Nonato PE: Exu MG: Jaba AL: Macei; BA: Juazeiro; PE: Exu; PI: So Raimundo Nonato

1; 15; 43 22 45 1; 22; 27 45, 22 27 45 1 22 1; 15; 22; 29; 43; 27 49 27 1; 22 22 27 1; 22; 49

PN Serra da Capivara; PN Ubajara

? e e

FN Araripe-Apod; EE Tapecur; PN Serra da Capivara FN Araripe-Apod;

e b e e e e e e e e e e e

EE Tapacur PN Serra da Capivara FN Araripe-Apod; PN Serra da Capivara; PN Ubajara

PN Serra da Capivara

PN Serra da Capivara

Phyllostomidae: Stenodermatinae Artibeus concolor Peters, 1865 Artibeus jamaicensis Leach, 1821 Artibeus lituratus (Olfers, 1818)

Artibeus obscurus Artibeus sp. * Platyrrhinus lineatus Sturnira lilium

Schinz, 1821 (E. Geoffroy, 1810) (E. Geoffroy, 1810)

BA: Juazeiro; CE: Crato, Fortaleza; PE: Exu; PI: Teresina, Valena do Piau AL: Macei; CE: Crato, Fortaleza, Ipu, Nova Olinda, Ubajara; MG: Jaba; PE: Exu; PE: Exu; PI: So Raimundo Nonato, Teresina CE: Ubajara; PI: Teresina MG: Jaba AL: Macei, Manimb; BA: Juazeiro; CE: Crato, Ubajara; MG: Jaba; PE: Exu CE: Crato; MG: Jaba

22 22; 21 22; 21; 49; 1; 30; 15; 43; 47; 27 2; 15; 22; 43 27 1; 15; 22; 43; 47; 27 1; 15; 22; 29; 43; 27 22 22; 27 29; 22 1; 15; 21; 30; 43 1; 15; 43 1 29 22; 27 22 22 1; 22 27 22

FN Araripe-Apod FN Araripe-Apod; EE Tapacur FN Araripe-Apod; EE Tapacur; PN Serra da Capivara; PN Ubajara. PN Ubajara; PN Serra da Capivara. FN Araripe-Apod; EE Tapecur; PN Serra da Capivara; PN Ubajara FN Araripe-Apod; EE Tapecur; PN Serra da Capivara; PN Ubajara FN Araripe-Apod EE Tapacur PN Serra da Capivara; PN Ubajara PN Serra da Capivara; PN Ubajara. PN Serra da Capivara FN Araripe-Apod FN Araripe-Apod FN Araripe-Apod FN Araripe-Apod; EE Tapecur;

e e e

e ? e e

Uroderma bilobatum Uroderma magnirostrum Artibeus cinereus Artibeus planirostris

Peters, 1866 Davis, 1968 (Gervais, 1856) (Spix, 1823)

Chiroderma villosum Peters, 1860 Vespertilionidae: Vespertilioninae Histiotus sp. Eptesicus brasiliensis (Desmarest, 1819) Eptesicus furinalis (dOrbigny, 1847) Lasiurus borealis (Mller, 1776) Lasiurus ega (Gervais, 1856) Myotis nigricans (Schinz, 1821) Myotis sp. * Rhogeessa tumida

CE:Crato; PE: Exu; PI: Teresina MG: Jaba; PI: Teresina CE: Nova Olinda; MG: Jaba; PI: Teresina CE: Fortaleza, Ubajara; PI: So Raimundo Nonato, Teresina CE: Ubajara; PI: So Raimundo Nonato PI: So Raimundo Nonato MG: Jaba CE: Crato; MG: Jaba CE: Crato CE: Crato; PE: Exu; PI: Valena do Piau CE: Crato; PE: Exu, Serra Talhada PN Serra da Capivara MG: Jaba BA: Juazeiro

e e e e d d e e e e e ?

H. Allen, 1866

273

ANEXO 1 - Lista das espcies de mamferos que ocorrem no bioma Caatinga.


Txon Autor Municpios de ocorrncia documentada em bibliografia Referncias Unidade de Conservao

Continuao

Tipo ocor.

DIDELPHIMORPHIA Didelphidae: Caluromyinae Caluromys philander (Linnaeus, 1758) Didelphidae: Didelphinae Didelphis albiventris (Lund, 1840) Didelphis albiventris

CE: Ipu AL: Palmeira dos ndios, Penedo; BA: Cura, Poo; CE: Baturit, Crato, Fortaleza, Ipu, Ubajara; MG: Jaba; PE: Bodoc, Caruaru, Exu, Garanhuns, Triunfo; PI: So Raimundo Nonato, Valena do Piau BA: Cura; CE: Ipu; MG: Jaba CE: Crato, Ipu, Ubajara; PE: Triunfo BA: Cura AL: Penedo; CE: Pacoti, Ubajara BA: Lamaro; MG: Jaba Ilhus, BA; CE: Fortaleza, Ipu, Pacoti; PE: Caruaru, Dois Irmos, Garanhuns, Triunfo CE: Pacoti, Ubajara AL: Limoeiro de Anadia, Palmeira dos ndios, Santana do Ipanema; BA: Cura, Feira de Santana, Serrinha; CE: Baturit, Campos Sales, Crato, Fortaleza, Ipu, Jardim, Milagres, Misso Velha, Pacoti, So Benedito, Ubajara; MG: Jaba; PE: Bodoc, Caruaru, Dois Irmos, Exu, Garanhuns, Pesqueira, Poo, Serra Talhada, Triunfo; PI: Valena do Piau PE: Exu

9 1; 9; 14; 15; FN Araripe-Apod; 22; 24; 29; PN Serra da Capivara; PN Ubajara. 49

d e

Gracilinanus agilis Gracilinanus emiliae Gracilinanus sp. Marmosa murina Marmosops incanus Micoureus demerarae Monodelphis americana Monodelphis domestica

(Burmeister, 1854) (Thomas, 1909) (Linnaeus, 1758) (Lund, 1840) (Thomas, 1905) (Mller, 1776) (Wagner, 1842)

10; 29; 47 9; 14; 15; 24 PN Ubajara 10 14; 15; 42; 49 PN Ubajara 29, 25 9; 22; 42 14; 42 PN Ubajara 9; 10; 15; 22; PN Ubajara 24; 29; 42; 47

e e e e d e e e

Thylamys karimii LAGOMORPHA Leporidae Sylvilagus brasiliensis

(Petter, 1968)

22

(Linnaeus, 1758)

AL: Palmeira dos ndios, Quebrangulo; BA: Poo, Senhor do Bonfim; CE: Garanhuns; MG: Jaba; PE: Pesqueira

9; 22; 24; 29; 49

PERISSODACTYLA Tapiridae Tapirus terrestris PRIMATES Callithrichidae Callithrix penicillata Callithrix jacchus

(Linnaeus, 1758)

MG: Jaba

29

(. Geoffroy, 1815) (Linnaeus, 1758) Ipu, Pacoti, Ubajara;

MG: Jaba AL: Penedo, Quebrangulo; CE: Crato, PE: Exu, Garanhuns, Triunfo; PI: So Raimundo Nonato AL: Murici, Penedo; PB: Sap; PI: Parnagu; RN: Baa Formosa BA: Cotegipe; MG: Jaba; PI: So Raimundo Nonato CE: Granja, Ibiapina, So Benedito, Ubajara; MA: Humberto de Campos BA: Ibipeba, Lamaro, Formosa BA: Canudos, Jeremoabo, Monte Santo CE: Ubajara; MG: Jaba; PE: Exu; PI: So Raimundo Nonato

29 1; 9; 14; 15; FN Araripe-Apod; 22; 24; 47; PN Serra da Capivara; PN Ubajara 49. 8; 50; 16; 13; 51; 26; 14;15. 1; 16; 29; PN Serra da Capivara 14

d e

Cebidae: Alouattinae Alouatta belzebul Alouatta caraya Alouatta ululata

(Linnaeus, 1766) (Humboldt, 1815) Elliot, 1912

e d d

Cebidae: Callicebinae Callicebus barbarabrownae Hershkovitz, 1990 Callicebus sp.* Cebidae: Cebinae Cebus apella (Linnaeus, 1758)

23, 19 23 1; 2; 14; 15; PN Serra da Capivara PN Ubajara. 22; 29

b ?

274

ANEXO 1 - Lista das espcies de mamferos que ocorrem no bioma Caatinga.


Txon RODENTIA Agoutidae Agouti paca Caviidae: Caviinae Kerodon rupestris Autor Municpios de ocorrncia documentada em bibliografia Referncias Unidade de Conservao

Continuao

Tipo ocor.

(Linnaeus, 1766) (Wied, 1820)

CE: Ubajara; PI: So Raimundo Nonato AL: Palmeira dos ndios, Piranhas, Santana do Ipanema, Quebrangulo; BA: Barro Alto, Juazeiro, Rio Jequitinhonha; CE: Araripe, Assar, Baturit, Campos Sales, Crato, Fortaleza, Ipu, Itapag, Milagres, Misso Velha, Mulungu, Ubajara; PE: Bodoc, Caruaru, Exu, Garanhuns, Pesqueira, Poo, Triunfo; PI: Valena do Piau; RN: Parnamirim AL: Limoeiro de Anadia, Palmeira dos ndios, Penedo, Piranhas, Quebrangulo; BA: Cura, Mundo Novo, Poo, Serrinha; CE: Barbalha, Baturit, Brejo Santo, Crato, Fortaleza, Ipu, Jardim, Misso Velha, Santana do Cariri, Solonpole; MG: Jaba; PE: Bodoc, Caruaru, Exu, Garanhuns, Pesqueira, Triunfo; PI: So Raimundo Nonato, Valena do Piau AL: Macei, Piranhas; CE: Crato, Ubajara; MG: Jaba; PE: Bodoc, Dois Irmos, Exu; PI: So Raimundo Nonato BA: Jeremoabo BA: Lamaro; CE: Crato, Fortaleza, Ipu; MG: Jaba; PE: Caruaru, Garanhuns BA: Morro do Chapu

1;15

PN Serra da Capivara; PN Ubajara

e a

1; 2; 9; 14; PN Serra da Capivara PN Ubajara 15; 18; 22; 24; 40; 44; 49

Kerodon rupestris

Galea spixii

(Wagler, 1831)

9; 8; 18; 22; EE Tapacur; PN Serra da Capivara. 29; 40; 47; 49

Dasyproctidae: Dasyproctinae Dasyprocta prymnolopha Wagler, 1831

Dasyprocta sp. n. Echimyidae: Echimyinae Echimys lamarum Echimyidae: Eumysopinae Proechimys albispinus minor Echimyidae: Eumysopinae Proechimys albispinus sertonius Proechimys sp. Proechimys yonenagae Thrichomys apereoides

1; 9; 14; 15; FN Araripe-Apod; PN Serra da 18; 22; 24; Capivara; PN Ubajara 29; 40; 49; 54 39 6; 24; 29

b c

(Thomas, 1916)

Reis & Pessa, 1995

33; 34

Thomas, 1921 Rocha, 1995 (Lund, 1839)

Proechimys cayennensis Desmarest, 1821 Erethizontidae Coendou prehensilis (Linnaeus, 1758) AL: Penedo; CE: Baturit, Ipu, Ubajara; MG: Jaba Muridae: Sigmodontinae Wiedomys pyrrhorhinos (Wied-Neuwied, 1821) AL: Palmeira dos ndios, Quebrangulo, Santana do Ipanema; BA: Cura, Feira de Santana, Juazeiro, Riacho da Ressaca, Seabra; CE: Crato, Ipu, Misso Velha, So Benedito; MG: Jaba; PE: Bodoc, Caruaru, Exu, Garanhuns, Pesqueira, Poo, Triunfo Akodon cursor (Winge, 1887) AL: Anadia, Palmeira dos ndios; BA: Serrinha; PE: Caruaru, Garanhuns, Pesqueira Bolomys lasiurus (Lund, 1841) AL: Palmeira dos ndios, Quebrangulo; CE: Aquiraz, Baturit, Crato, Fortaleza, Ipu, Pacoti; MG: Jaba; PE: Caruaru, Exu, Garanhuns, Pesqueira, Serra Talhada, Triunfo Calomys callosus (Rengger, 1830) PE: Exu, Triunfo; MG: Jaba; PI: So Raimundo Nonato Calomys tener (Winge, 1887) PE: Caruaru Calomys sp. BA: Jequi; PE: Garanhuns

BA: Lamaro CE: Crato BA: Barra, Ibiraba, Queimadas AL: Palmeira dos ndios, Piranhas; BA: Cura, Senhor do Bonfim; CE: Crato, Fortaleza, Ipu, Ubajara; MG: Jaba; PE: Bodoc, Caruaru, Exu, Garanhuns, Pesqueira, Triunfo; PI: So Raimundo Nonato, Valena do Piau CE: Ipu

33 22 FN Araripe-Apod 35; 38 1; 9; 10; 18; EE Tapacur; PN Serra da Capivara; 22; 24; 29; PN Ubajara 40; 44; 27; 47; 6 9; 15; 29; 49 PN Ubajara 2; 9; 10; 18; FN Araripe-Apod 22; 24; 29

b ? b e

d e a

9;22 9; 18; 22; FN Araripe-Apod 24; 29; 47; 42 1; 9;18;22;29 PN Serra da Capivara 9 9; 22

e e

e e e

275

ANEXO 1 - Lista das espcies de mamferos que ocorrem no bioma Caatinga.


Txon Autor Municpios de ocorrncia documentada em bibliografia Referncias Unidade de Conservao

Continuao

Tipo ocor.

RODENTIA (continuao) Muridae: Sigmodontinae Holochilus brasiliensis (Desmarest, 1819) Holochilus sciureus Wagner, 1842

Nectomys rattus Oligoryzomys eliurus

(Pelzen, 1883) (Wagner, 1845)

Oligoryzomys fornesi Oligoryzomys nigripes Oligoryzomys stramineus Oryzomys russatus Oryzomys sp. n. Oryzomys aff. subflavus

Massoia, 1973 (Olfers, 1818) Bonvicino & Weksler, 1998 (Wagner, 1848) (Wagner, 1842)

Oxymycterus angularis Oxymycterus sp. n. Rhipidomys macrurus Rhipidomys mastacalis Rhipidomys sp. n. ssp. 1 Rhipidomys sp. n. ssp. 2 Sciuridae: Sciurinae Sciurus aestuans Sciurus alphonsei

Thomas, 1909

(Gervais, 1855) (Lund, 1840)

AL: Quebrangulo; BA: Bom Jesus da Lapa; AL: Palmeira dos ndios, Penedo; CE: Crato, Fortaleza, Ipu, So Paulo; MG: Jaba; PE: Bodoc, Garanhuns, Pesqueira CE: Crato, Ipu; PE: Garanhuns, Bodoc, Caruaru AL: Limoeiro de Anadia, Palmeira dos ndios, Quebrangulo; BA: Seabra; CE: Baturit, Crato, Fortaleza, Ipu, Itapag, Itapipoca, Pacoti; MG: Jaba; PE: Caruaru, Exu, Garanhuns, Pesqueira, Triunfo PE: Bom Conselho, Buque, Correntes, Macaparana, CE: Pacoti; MG: Montes Claros; PI: So Raimundo Nonato MG: Montes Claros; PB: Natuba; PE: Angelim, Bom Conselho, Correntes, Exu, Macaparana CE: Pacoti CE: Guaraciaba do Norte, So Benedito AL: Anadia, Palmeira dos ndios, Quebrangulo, Santana do Ipanema; BA: Feira de Santana, Serrinha; CE: Baturit, Crato, Guaraciaba do Norte, Ipu, Pacoti, So Benedito; MG: Jaba; PE: Caruaru, Exu, Garanhuns, Pesqueira, Serra Talhada, Triunfo; PI: So Raimundo Nonato AL: Penedo, Quebrangulo; PE: Caruaru, Garanhuns CE: Ipu, So Benedito CE: Baturit, Crato, Fortaleza, Ipu, So Benedito, Ibiapina, Guaraciaba do Norte; MG: Jaba BA: Jequi; PE: Caruaru, Garanhuns, So Caitano CE: Crato CE: Pacoti AL: Penedo CE: Maranguape

22 9; 24; 29; 47; 49 9; 24; 46 9; 18; 22; 29 FN Araripe-Apod

e e

e e

5 1; 5; 42 5 42 53 1; 5; 9; 18; 22; 24; 29; 42; 47; 7

PN Serra da Capivara

e e c d b e

FN Araripe-Apod; PN Serra da Capivara

9; 22; 28; 46; 49 28 9; 22; 24; 29; 48 9; 22; 46; 48 48 48 49 41

e b e e b b d d

Linnaeus, 1766 Thomas, 1903

XENARTHRA Dasypodidae: Dasypodinae Cabassous unicinctus (Linnaeus, 1758) Cabassous sp.*

MG: Jaba AL: Cacimbinhas BA: Alagoinhas, Anag, Andara, Andorinha, Baixa Grande, Boa Nova, Boa Vista do Tupim, Brejes, Brumado, Campo Formoso, Cndido Sales, Canudos, Capim Grosso, Casa Nova, Ccero Dantas, Cura, Encruzilhada, Euclides da Cunha, Feira de Santana, Gavio, Iau, Ibiquera, Ipir, Itaberaba, Itamb, Itiru, Jacobina, Jequi, Jeremoabo, Lajedo do Tabocal, Lenis, Maracs, Mirante, Monte Santo, Mucug, Mundo Novo, Novo Horizonte, Ourolndia, Paulo Afonso, Pilo Arcado, Remanso, Santa Brbara, Santa Brgida, Senhor do Bonfim, Sento S, Sobradinho, Tanhau, Tapiramut, Umburanas, Utinga, Valente, Vitria da Conquista, Wagner CE: Alto Santo, Araripe, Cedro, Farias Brito, Jucs, Milagres, Mulungu, Nova Olinda, Novo Oriente,

29 36

PN Chapada Diamantina; EE Tapecur; EE Raso da Catarina

e ?

276

ANEXO 1 - Lista das espcies de mamferos que ocorrem no bioma Caatinga.


Txon Autor Municpios de ocorrncia documentada em bibliografia Referncias Unidade de Conservao

Continuao

Tipo ocor.

XENARTHRA Dasypodidae: Dasypodinae (continuao) Cabassous sp.* (continuao)

Dasypus novemcinctus

Linnaeus, 1758

Santana do Cariri, So Joo do Jaguaribe, Tau, Varjota; MA: So Joo dos Patos; MG: Medina PB: Cajazeiras, Queimadas, Santa Helena PE: Afrnio, Exu, Floresta, Ibimirim, Ouricuri, Petrolndia, Santa Maria da Boa Vista, PI: Amarante, Buriti dos Montes, Dirceu Arcoverde, Francinpolis, Jacobina do Piau, Jaics, Oeiras, Paulistana, Picos, Regenerao, So Joo do Piau, So Miguel do Tapuio, So Raimundo Nonato, Simplcio Mendes, Valena do Piau, Vrzea Grande RN: Lagoa Nova; SE: Canind de So Francisco, Monte Alegre de Sergipe, Tobias Barreto AL: Cacimbinhas, Delmiro Gouveia, Inhapi, Mata Grande, Penedo BA: Alagoinhas, Anag, Andara,Andorinha, Aracatu, Baixa Grande, Boa Nova, Boa Vista do Tupim, Brejes, Brumado, Campo Formoso, Cndido Sales, Canudos, Capim Grosso, Casa Nova, Ccero Dantas, Conceio do Coit, Cura, Encruzilhada, Euclides da Cunha, Ftima, Feira de Santana, Gavio, Helipolis, Iau, Ibiquera, Ipir, Itiru, Jacobina, Jequi, Jeremoabo, Juazeiro, Lajedo do Tabocal, Lenis, Maracs, Marau, Mirante, Monte Santo, Mucug, Mundo Novo, Novo Horizonte, Ourolndia, Paulo Afonso, Pilo Arcado, Poes, Remanso, Retirolndia, Ribeira do Pombal, Santa Brbara, Santa Brgida, Senhor do Bonfim, Sento S, Serrinha, Sobradinho, Tanhau, Tapiramut, Uau, Umburanas, Utinga, Valente, Vitria da Conquista, Wagner; CE: Aiuaba, Alcntaras, Altaneira, Alto Santo, Antonina do Norte, Araripe, Aratuba, Assar, Banabui, Canind, Caridade, Cedro, Crates, Crato, Farias Brito, Ibiapina, Ic, Iguatu, Ipu, Ipueiras, Irauuba, Jaguaretama, Jaguaribe, Juazeiro do Norte, Jucs, Milagres, Morada Nova, Mulungu, Nova Olinda, Quixad, Santana do Cariri, So Joo do Jaguaribe, So Sobral, Tabuleiro do Norte, Tau, Novo Oriente, Ubajara, Umirim, Varjota MA: Baro de Graja Lages, Joo dos Patos MG: Jaba, Medina; PB: Cajazeiras, Ibiara, Itaporanga, Manara, Pilar, Queimadas, Quixaba, Santa Helena, So Jos de Caiana, So Jos de Piranhas; PE: Afrnio, Exu, Floresta, Ibimirim, Inaj, Mirandiba, Ouricuri, Petrolndia, Petrolina, Salgueiro, Santa Cruz da Baixa Verde, Santa Maria da Boa Vista, So Joo do Belmonte, Serra Talhada, Terra Nova; PI: gua Branca, Altos, Amarante, Angical do Piau, Buriti dos Montes, Campo Maior, Capito de Campos, Demerval Lobo, Dirceu Arcoverde, Elesbo Veloso, Floriano, Francinpolis, Valena do Piau, Vrzea Grande, Jacobina do Piau, Jaics, Monsenhor Gil, Oeiras, Paulistana, Pedro II, Picos, Pimenteiras, Piracuruca, Piripiri, Poo Regenerao, Santa Luz, So Joo do Piau, So Miguel do Tapuio, So Raimundo Nonato, Simplcio Mendes, Teresina RN: Lagoa Nova, Parnamirim; SE: Aracaju, Campo do Brito, Canind de So Francisco, Carira, Itabaiana, Itaporanga da Ajuda, Lagarto, Macambira, Monte Alegre de Sergipe, Nossa Senhora da Glria, Pedra Mole, Pedrinhas, Pinho, Poo Redondo, Poo Verde, Riacho do Dantas, So Domingos, Simo Dias, Tobias Barreto

1; 2; 15; 22; PN Chapada Diamantina; 24; 36; 49; FN Araripe-Apod; 50 EE Raso da Catarina; RB Itabaiana; EE Tapacur; PN Serra da Capivara; PN Ubajara; PN de Sete Cidades.

277

ANEXO 1 - Lista das espcies de mamferos que ocorrem no bioma Caatinga.


Txon Autor Municpios de ocorrncia documentada em bibliografia Referncias Unidade de Conservao

Continuao

Tipo ocor.

XENARTHRA Dasypodidae: Dasypodinae (continuao) Euphractus sexcinctus (Linnaeus, 1758)

Dasypus septemcinctus

Linnaeus, 1758

AL: Cacimbinhas, Delmiro Gouveia, Inhapi, 1; 14; 15; Mata Grande, Penedo 22; 24; 36 BA: Alagoinhas, Anag, Andara, Andorinha, Aracatu, Baixa Grande, Boa Nova, Boa Vista do Tupim, Brejes, Brumado, Campo Formoso, Cndido Sales, Canudos, Capim Grosso, Casa Nova, Ccero Dantas, Conceio do Coit, Cura, Encruzilhada, Euclides da Cunha, Ftima, Feira de Santana, Gavio; Helipolis, Iau, Ibiquera, Ipir, Itiru, Jacobina, Jequi, Jeremoabo, Juazeiro, Lajedo do Tabocal, Lenis, Maracs, Marau, Mirante, Monte Santo, Mucug, Mundo Novo, Novo Horizonte, Ourolndia, Paulo Afonso, Pilo Arcado, Poes, Remanso, Retirolndia, Ribeira do Pombal, Santa Brbara, Santa Brgida, Senhor do Bonfim, Sento S, Serrinha, Sobradinho, Tanhau, Tapiramut, Uau, Umburanas, Utinga, Valente, Vitria da Conquista, Wagner CE: Aiuaba, Alcntaras, Altaneira, Alto Santo, Antonina do Norte, Araripe, Aratuba, Assar, Banabui, Canind, Caridade, Cedro, Crates, Crato, Farias Brito, Ibiapina, Ic, Iguatu, Ipu, Ipueiras, Irauuba, Jaguaretama, Jaguaribe, Juazeiro do Norte, Jucs, Milagres, Morada Nova, Mulungu, Nova Olinda, Novo Oriente, Quixad, Santana do Cariri, So Joo do Jaguaribe, Sobral, Tabuleiro do Norte, Tau, Ubajara, Umirim, Varjota MA: Baro de Graja, Lages, So Joo dos Patos MG: Jaba, Medina PB: Cajazeiras, Ibiara, Itaporanga, Manara, Pilar, Queimadas, Quixaba, Santa Helena, So Jos de Caiana, So Jos de Piranhas PE: Afrnio, Exu, Floresta, Ibimirim, Inaj, Mirandiba, Ouricuri, Petrolndia, Petrolina, Poo, Santa Cruz da Baixa Verde, Salgueiro, Santa Maria da Boa Vista, So Joo do Belmonte, So Loureno das Matas, Serra Talhada, Terra Nova PI: gua Branca, Altos, Amarante, Angical do Piau, Buriti dos Montes, Campo Maior, Capito de Campos, Demerval Lobo, Dirceu Arcoverde, Elesbo Veloso, Floriano, Francinpolis, Jacobina do Piau, Jaics, Monsenhor Gil, Oeiras, Paulistana, Pedro II, Picos, Pimenteiras, Piracuruca, Piripiri, Regenerao, Santa Luz, So Joo do Piau, So Miguel do Tapuio, So Raimundo Nonato, Simplcio Mendes, Teresina, Valena do Piau, Vrzea Grande RN: Lagoa Nova, Parnamirim SE: Aracaju, Campo do Brito, Canind de So Francisco, Carira, Itabaiana, Itaporanga da Ajuda, Lagarto, Macambira, Monte Alegre de Sergipe, Nossa Senhora da Glria, Pedra Mole, Pedrinhas, Pinho, Poo Redondo, Poo Verde, Riacho do Dantas, So Domingos, Simo Dias, Tobias Barreto AL: Cacimbinhas 1; 36 BA: Boa Nova, Boa Vista do Tupim, Brejes, Brumado, Campo Formoso, Cndido Sales, Canudos, Capim Grosso, Casa Nova, Cura, Jacobina, Jeremoabo, Juazeiro, Mundo Novo, Paulo Afonso, Pilo Arcado, Remanso, Retirolndia, Santa Brgida, Sento S, Serrinha, Sobradinho, Valente, Uau CE: Canind, Caridade, Mulungu PB: Cajazeiras, Santa Helena PE: Afrnio, Floresta, Ouricuri, Petrolina, Santa Maria da Boa Vista PI: Buriti dos Montes, Campo Maior, Capito de Campos, Dirceu Arcoverde, Jaics, Oeiras, Paulistana, Picos, So Joo do Piau, So Raimundo Nonato, Simplcio Mendes SE: Campo do Brito, Canind de So Francisco, Carira, Pedra Mole, Pinho, Poo Verde, Tobias Barreto

PN Chapada Diamantina; FN Araripe-Apod; EE Raso da Catarina; RB Itabaiana; EE Tapacur; PN Serra da Capivara; PN Ubajara; PN de Sete Cidades.

PN Serra da Capivara;. EE Raso da Catarina

278

ANEXO 1 - Lista das espcies de mamferos que ocorrem no bioma Caatinga.


Txon XENARTHRA Dasypodidae: Dasypodinae (continuao) Tolypeutes tricinctus (Linnaeus, 1758) AL: Cacimbinhas BA: Alagoinhas, Andorinha, Brejes, Campo Formoso, Canudos, Capim Grosso, Casa Nova, Coribe, Cura, Euclides da Cunha, Jacobina, Jeremoabo, Juazeiro, Monte Santo, Mundo Novo, Novo Horizonte, Ourolndia, Palmas de Monte Alto, Paulo Afonso, Pilo Arcado, Remanso, Retirolndia, Santa Brgida, Senhor do Bonfim, Sento S, Sobradinho, Uau, Umburanas, Valente CE: Aiuaba, Assar, Cedro, Crato, Juazeiro do Norte, Mulungu, Novo Oriente, Saboeiro, Varjota PB: Pilar, Queimadas, Quixaba PE: Afrnio, Floresta, Ibimirim, Inaj, Itacuruba, Ouricuri, Petrolndia, Petrolina, Poo, Salgueiro, Santa Maria da Boa Vista, So Joo do Belmonte, Taracat, Terra Nova PI: Buriti dos Montes, Dirceu Arcoverde, Francinpolis, Jacobina do Piau, Jaics, Oeiras, Paulistana, Picos, Pimenteiras, Regenerao, So Joo do Piau, So Miguel do Tapuio, So Raimundo Nonato, Simplcio Mendes, Vrzea Grande RN: Parnamirim SE: Canind de So Francisco, Monte Alegre de Sergipe, Pinho AL: Penedo AL: Penedo; PB: Mamanguape PI: So Raimundo Nonato AL: Macei, Penedo, Piranhas; CE: Crato, Ubajara; PE: Exu; PI: So Raimundo Nonato 1; 24; 36; 37; 41 EE Tapacur; PN Serra da Capivara; EE Raso da Catarina Autor Municpios de ocorrncia documentada em bibliografia Referncias Unidade de Conservao

Continuao

Tipo ocor.

Bradypodidae Bradypus tridactylus Myrmecophagidae Cyclopes didactylus Myrmecophaga tridactyla Tamandua tetradactyla

Linnaeus, 1758 (Linnaeus, 1758) Linnaeus, 1758 (Linnaeus, 1758)

49 49; 41 1 PN Serra da Capivara 1; 14; 15; 22; FN Araripe-Apod; PN Serra da 29; 40; 49 Capivara; PN Ubajara

d d e e

279

REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS RELACIONADAS AO ANEXO 1:


(1) ARAJO, A.J.G., A.M. PESSIS, C. GURIN, C.M.M. DIAS, C. ALVES, E.S. SALVIA, F. OLMOS, F. PARENTI, G.D. FELICE, J. PELLERIN, L. EMPERAIRE, M. CHAME, M.C.S.M. LAGE, M. FAURE, N. GUIDON, R.P . MEDEIROS & P .R.G. S IMES. 1998. Parque Nacional da Serra da Capivara, Piau, Brasil . FUMDHAM, So Raimundo Nonato, PI. 94p. (2) A VILA-PIRES, F.D. 1965. The type specimens of Brazilian mammals collected by Prince Maximilian zu Wied. American Museum Novitates. 2209: 1-21. (3) BAPTISTA, M. & J.A. OLIVEIRA. 1998. New records of Lonchophylla bockermanni (Chiroptera, Lonchophyllinae). p. 47 In: Abstracts of 11th International Bat Research Conference. (4) BONVICINO, C.R. 1994. Especiao do rato-dgua Nectomys (Rodentia, Cricetidae): Uma abordagem morfolgica e geogrfica. Tese de Doutorado. Universidade Federal do Rio de Janeiro, Rio de Janeiro, RJ. (5) BONVICINO, C.R. & M. WESKLER. 1998. A new species of Oligoryzomys (Rodentia, Sigmodontinae) from northeastern and central Brazil. Zeitschrift fr Sugetierkunde 63: 90-103. (6) BRANDT, R.S. & L.M. PESSA. 1994. Intrapopulational variability in cranial characters of Oryzomys subflavus (Wagner, 1842) (Rodentia: Cricetidae), in northeastern Brazil. Zoologischer Anzeiger 233(1/2): 45-55. (7) CAMARDELLA, A.R., L.M. PESSA & J.A. OLIVEIRA. 1998. Sexual dimorphism and age variability in cranial characters of Oryzomys subflavus (Wagner, 1842) (Rodentia, Sigmodontinae), from northeastern Brazil. Bonn. Zool. Beitr. 48(1): 9-18. (8) COIMBRA-FILHO, A.F. & I.G. CMARA. 1996. Os limites originais do bioma Mata Atlntica na regio Nordeste do Brasil. FBCN, Rio de Janeiro, RJ. (9) FREITAS, C.A. DE. 1957. Notcia sobre a peste no nordeste. Revista Brasileira de Malariologia e Doenas Tropicais 9(1): 123-133. (10) FREITAS, R.R. & P .L.B. ROCHA. 2000. Pequenos mamferos terrestres em cinco tipos de hbitat na Caatinga de Cura, BA. p. 549 In: Resumos XXIII Congresso Brasileiro de Zoologia. UFMT, Cuiab, MT. (11) GREGORIN, R. Variao geogrfica e taxonmica das espcies brasileiras do gnero Alouatta Lacepede, 1799 (Primates, Atelidae). Dissertao de Mestrado. Universidade de So Paulo, So Paulo, SP . (12) GREGORIN, R. 1998. Notes on the geographic distribution of Neoplatymops mattogrossensis (Vieira, 1942) (Chiroptera, Molossidae). Chiroptera Neotropical 4(1): 88-89. (13) GUEDES, P .G., D.M. BORGES-NOJOSA & J.A.G. SILVA. 2000. Novos registros de Alouatta ululata Elliot, 1912 no estado do Cear (Primates: Platyrhini). p. 633 In: Resumos XXIII Congresso Brasileiro de Zoologia. UFMT, Cuiab, MT. .G. & S.S.P . SILVA. 2000. Diversidade de (14) GUEDES, P mamferos no-voadores do Parque Nacional de Ubajara, Cear. p. 599 In: Resumos XXIII Congresso Brasileiro de Zoologia. .G., S.S.P . DA SILVA, A.R. CAMARDELLA, (15) GUEDES, P M.F.G. DE ABREU, D.M. BORGES-NOJOSA, J.A.G. DA S I LVA & A.A. S I LVA . Diversidade de mamferos do Parque Nacional de Ubajara (Cear, Brasil). Mastozoologia Neotropical (submetido). (16) HIRSCH, A., E.C. LANDAU, A.C.M. TEDESCHI & J.O. MENEGHETI. 1991. Estudo comparativo das espcies do gnero Alouatta Lacpde, 1799 (Platyrrhini, Atelidae) e sua distribuio geogrfica na Amrica do Sul. A Primatologia no Brasil 3: 239-262. (17) JONES, J.K. & C.S. HOOD, 1993. Synopsis of South American Bats of the Family Emballonuridae. Occasional Papers the Museum Texas Tech University 155: 1-32. (18) KARIMI, Y., C.R. DE ALMEIDA & F. PETTER. 1976. Note sur les rongeurs du nord-est du Brsil. Mammalia 40(2): 257-266. (19) KOBAYASHI, S. & A. LANGGUTH. 1999. A new species of titi monkey, Callicebus Thomas, from north-eastern Brazil (Primates, Cebidae). Revista Brasileira de Zoologia 16 (2): 531551. (20) LIMA, J.L. 1926. Os morcegos da coleo do Museu Paulista. Revista do Museu Paulista 14: 1-87. (21) MACHADO, D.A.N., R. OTOCH & C.L.F. BEZERRA. 1998. Preliminary survey of the bat fauna in the ecological context of the University Campus of Pici - UFC (Cear State Federal University), Fortaleza, Cear, Brazil. p. 47 In: Abstracts of 11th International Bat Research Conference. (22) MARES, M.A., M.R. WILLIG, K.E. STREILEIN & T.E. L AC H E R J R . 1981. The Mammals of Northeastern Brazil: a preliminary assessment. Annals of the Carnegie Museum 50: 81-137. (23) MARINHO-FILHO, J. & E.W. VERSSIMO. 1997. The rediscovery of Callicebus personatus barbarabrownae in Northeastern Brazil with a new western limit for its distribution. Primates 38(4): 429-433.

280

(24) MOOJEN, J. 1943. Alguns Mamferos Colecionados no Nordeste do Brasil. Boletim do Museu Nacional 1: 1-19. (25) MUSTRANGI, M. & J. L. PATTON. 1997. Phylogeography and systematics of the slender mouse opossum Marmosops (Marsupialia: Didelphidae). University of California Publications in Zoology 130: 1-86. (26) NEIVA, A. & B. PENNA. 1916. Viagem cientfica pelo norte da Bahia, sudoeste de Pernambuco, sul do Piauh e de norte a sul de Goiaz. Memrias do Instituto Oswaldo Cruz 8(3): 74-224. (27) NOGUEIRA, M.R., A. POL & A.L. PERACCHI. 1996. Lista provisria dos quirpteros do municpio de Jaba, Minas Gerais (Mammalia-Chiroptera). p. 237 In: Resumos XXI Congresso Brasileiro de Zoologia, Porto Alegre. (28) OLIVEIRA J.A. 1998. Morphometric assessment of species groups in the South American rodent genus Oxymycterus (Sigmodontinae), with taxonomic notes based on the analysis of type material. Tese de Doutorado. Texas Tech University, Lubbock, 320p. (29) OLIVEIRA, J.A., L.M.; PESSA & G.K. NASCIMENTO. 1994. Mastofauna da margem direita do mdio So Francisco, Mocambinho, Jaba, MG. p. 118 In: Resumos XX Congresso Brasileiro de Zoologia. UFRJ, Rio de Janeiro, RJ. (30) OLIVEIRA, R.P . & A.J.A. FILHO. 2000. Estudos de hbitos alimentares das espcies Artibeus jamaicensis planirostris e Artibeus lituratus lituratus (Mammalia, Chiroptera), no municpio de Teresina, Piau. p. 642 In: Resumos XXIII Congresso Brasileiro de Zoologia. UFMT, Cuiab, MT. (31) OLMOS, F. 1993. Notes on the food habits of Brazilian Caatinga carnivores. Mammalia 57(1): 126-130. (32) PALMA, E. & T.L. YATES . 1998. Phylogeny of Southern South American mouse opossum (Tylamys, Didelphidae) based on allozyme and chromosomal data. Z. Saeugetierkunde 63: 1-15. (33) PESSA, L.M. & R.E. STRAUSS. 1999. Cranial size and shape variation, pelage and bacular morphology, and subspecific differentiation in spiny rats, Proechimys albispinus (Is. Geoffroy, 1838), from northeastern Brazil. Bonner zoologische Beitrge 48(3-4): 231243. (34) REIS, S.F. & L.M. PESSA. 1995. Proechimys albispinus minor, a new subspecies from the state of Bahia, northeastern Brazil (Rodentia: Echimyidae). Zeitschrift fr Sugetierkunde 60: 237-242.

(35) ROCHA, P .L.B. 1995. Proechimys yonenagae, a new species of spiny rat (Rodentia: Echimyidae) from fossil sand dunes in the Brazilian Caatinga. Mammalia 59(4): 537549. (36) S ANTOS , I.B. 1993. Bionomia, distribuio geogrfica e situao atual do tatu-bola (Tolypeutes tricinctus (Linnaeus, 1758)) no Nordeste do Brasil. Dissertao de Mestrado. Universidade Federal de Minas Gerais, Belo Horizonte, MG. 112p. (37) SANTOS, I.B., G.A.B. FONSECA, S.E. RIGUEIRA & R.B. M ACHADO . 1994. The rediscovery of the Brazilian three banded armadillo and notes on its conservation status. Edentata 1(1): 11-15. (38) S ANTOS , J.W.A. & P.L.B. R OCHA . 2000. rea domiciliar e padro de distribuio espacial em Trinomys yonenagae (Rodentia: Echimyidae): evidncias de reduo evolutiva da territorialidade devido a mudana de hbitat. p. 612 In: Resumos XXIII Congresso Brasileiro de Zoologia. UFMT, Cuiab, MT. (39) SICK, H., L.P . GONZAGA & D.M. TEIXEIRA. 1987. A arara-azul-de-lear Anodorhynchus leari Bonaparte, 1856. Revista Brasileira de Zoologia 3(7): 441-463. (40) SILVA, G.A., M.H.C. MELO & A.J.M.S. FILHO. 2000. A mastofauna da Estao Ecolgica de Xing. p. 589 In: Resumos XXIII Congresso Brasileiro de Zoologia. (41) SILVA, J.M.C. & D.C. OREN. 1993. Observations on the habitat and distribution of the Brazilian three-banded armadillo Tolypeutes tricinctus, a threatened Caatinga endemic. Mammalia 57(1): 149-152. (42) SILVA, M.J.J., A.R. PERCEQUILLO & Y. YONENAGAYASSUDA. 2000. Citogentica de pequenos roedores de Pacoti, Serra de Baturit, Cear. p. 565 In: Resumos XXIII Congresso Brasileiro de Zoologia. UFMT, Cuiab, MT. (43) SILVA, S.P ., P .G. GUEDES, J.A.G. SILVA & D.M. BORGESN OJOSA . 2000. Diversidade de morcegos (Chiroptera, Mammalia) do Parque Nacional de Ubajara (Ubajara, Cear). p. 634 In: Resumos XXIII Congresso Brasileiro de Zoologia. UFMT, Cuiab, MT. (44) S I LVA , S.P., P.G. G U E D E S , J.A.G. S I LVA , A. CARMADELLA, M.F. ABREU & D. BORGES-NOJOSA. 2000. Roedores e marsupiais presentes na dieta de carnvoros do Parque Nacional de Ubajara (Cear). p. 634 In: Resumos XXIII Congresso Brasileiro de Zoologia. UFMT, Cuiab, MT. (45) SIMMONS, N.B. 1996. A new species of Micronycteris sanborni (Chiroptera: Phyllostomidae) from Northeastern Brazil, with comments on phylogenetic relationships. American Museum Novitates 3158: 1-34.

281

(46) SOUSA, M.A.N. & A. LANGGUTH. 2000. A fauna de mamferos de um brejo de altitude em Caruaru, PE. p. 616 In: Resumos XXIII Congresso Brasileiro de Zoologia. UFMT, Cuiab, MT. (47) THOMAS, O. 1910. On Mammals collected in Cear N.E. Brazil, by Frulein Dr. Snethilage. Annals and Magazine of Natural History 6(8): 500-503. (48) TRIBE, C. 1996. The Neotropical rodent genus Rhipidomys (Cricetidae: Sigmodontinae): A taxonomic review. Tese de Doutorado . University College London. 316p. (49) VIEIRA, C. 1953. Sobre uma coleo de mamferos do estado de Alagoas. Arquivos de Zoologia do Estado de So Paulo 8(7): 209-222. (50) VIEIRA, C.C. 1957. Sobre mamferos do estado do Maranho. Papis Avulsos do Departamento de Zoologia 13(10): 125-132.

(51) VIVO, M. DE. 1997. Mammalian evidence of historical ecological change in the Caatinga semiarid vegetation of northeastern Brazil. Journal of Comparative Biology 2(1): 65-73. (52) WEBSTER, W.D. 1993. Systematic and evolution of bats of the genus Glossophaga . Special Publications, The Museum Texas Tech University 36: 1-184. (53) WEKSLER, M. 1996. Reviso sistemtica do grupo de espcies nitidus do gnero Oryzomys (Rodentia, Sigmodontinae). Dissertao de Mestrado. Universidade Federal do Rio de Janeiro, Rio de Janeiro, RJ. 206p. (54) X I M ENEZ , G. 1999. Sistemtica da famlia Dasyproctidae Bonaparti 1838 (Rodentia: Histhricognathi) no Brasil. Dissertao de Mestrado. Universidade de So Paulo, So Paulo, SP . 429p.

282

Mamferos: reas e aes prioritrias para a conservao da Caatinga

PARTICIPANTES DO SEMINRIO GRUPO TEMTICO MAMFEROS Joo Alves de Oliveira Coordenao Adelmar F. Coimbra Filho Antnio Souto Cibele Rodrigues Bonvicino Daniel Ricardo Scheibler Frank Wolf Pedro Lus Bernardo Rocha

283

INTRODUO
A fauna de mamferos da caatinga tem sido geralmente reconhecida como depauperada, representativa de apenas um subconjunto da fauna de mamferos do cerrado, bioma esse mais extenso e mais mido. Essa proposio, no entanto, est longe de ser verdadeira. Com base nas referncias bibliogrficas contendo informaes geogrficas passveis de mapeamento, e em informaes provenientes de espcimes depositados em museus de histria natural, foi possvel relacionar pelo menos 148 espcies de mamferos do bioma, das quais dez seriam endmicas. Essa informao contrape-se quela segundo a qual haveria oitenta espcies no bioma, com meno de um nico caso de endemismo. O nmero total de espcies para a Caatinga pode ainda ser maior, uma vez que alguns registros de roedores e de morcegos no foram comprovados no nvel especfico e, portanto, foram excludos da contagem final. Esse fato, somado pequena margem de conspicuidade dos grupos, pode sugerir uma subestimativa da riqueza do bioma. Essa carncia de informao s poder ser suprida com a intensificao de coletas, sobretudo relativas cobertura geogrfica, e com o emprego de mtodos complementares aos anteriormente utilizados. Apesar da documentada ausncia de adaptaes equivalentes s encontradas em mamferos de deserto, duas das espcies caractersticas da Caatinga o rato-de-fava

Suuarana

(Wiedomys pirrhorhinus) e o moc (Kerodon rupestris) so de fato encontradas somente nas formaes vegetais abertas do bioma. Das espcies existentes na Caatinga dez esto includas na lista oficial de espcies ameaadas de extino. As mais vulnerveis ao intenso processo de degradao observado no bioma, o qual inclui at mesmo pontos de desertificao, so espcies de mamferos de topo da cadeia trfica, como, por exemplo, os carnvoros. Nesse contexto destaca-se o grupo dos felinos: das seis espcies registradas, cinco se encontram ameaadas. A caa tambm configura importante fator de perigo para as espcies de mamferos, visto ser prtica bastante comum na regio. A partir das informaes compiladas acerca dos mamferos, as reas prioritrias foram selecionadas com base na riqueza de espcies, na ocorrncia de possveis endemismos tanto no mbito do bioma propriamente dito como em uma escala mais restrita , bem como no status de conservao das espcies registradas. Entre as reas apontadas como prioritrias destacam-se: mdio rio So Francisco, Crato, base da Chapada Diamantina, base da Chapada de Ibiapaba, base da Chapada do Araripe, Raso da Catarina, Morro do Chapu, base da Serra de Baturit, Parque Nacional da Serra das Confuses, Parque Nacional da Serra da Capivara, e corredor parques Serra das Confuses/Serra da Capivara (Figura 1).

284

Andr Pessoa

Figura 1 reas prioritrias para conservao dos mamferos na Caatinga.


1. Mdio do Rio So Francisco 2. Crato 3. Base da Chapada Diamantina 4. Base da Chapada de Ibiapaba 5. Ibipeba 6. Raso da Catarina 7. Morro do Chapu 8. Base da Serra de Baturit 9. Parque Nacional Serra das Confuses 10. Parque Nacional da Serra da Capivara 11. Corredor Parques Serra das Confuses / Serra da Capivara 12. Caruaru e arredores 13. Valena do Piau 14. Exu 15. Triunfo 16. Norte de Minas Gerais 17. Pianc 18. Monte Alegre 19. Norte do Maranho

Importncia Biolgica Extrema Muito alta Alta Informao insuficiente Limite estadual Limite do bioma Caatinga

20. 21. 22. 23. 24. 25. 26.

Babaual do Piau rea Central do Cear Rio Grande do Norte Norte da Paraba Centro de Pernambuco Centro-Leste da Bahia Arredores de Bom Jesus da Lapa 27. Regio de Porteirinha / Espinosa

DESCRIO DAS REAS PRIORITRIAS INDICADAS


1 - MDIO RIO SO FRANCISCO Localizao: BA: Barra, Pilo Arcado, Gentio do Ouro e Xique-Xique. Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Dunas de areia. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Alto nmero de endemismos; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: alta; grau de alterao: mdio; presso antrpica: mdia (presso nas reas prximas ao rio Icatu, aumento dos

285

investimentos econmicos na regio para agricultura e estabelecimento de uma nova rede viria). Justificativa: Presena de uma espcie endmica, cuja distribuio restrita s dunas do mdio Rio So Francisco, sendo conhecida apenas no municpio de Barra. 2 - CRATO Localizao: CE: Crato, Juazeiro do Norte, Barbalha e Misso Velha. Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Caatinga, cerrado, carrasco e mata mida. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Riqueza de espcies: alta; alto nmero de endemismos; riqueza de espcies raras/ameaadas: alta; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: mdio; presso antrpica: mdia (mais alterado na metade sul, e mais preservado na metade norte). Justificativa: Dentre as reas amostradas na Caatinga, uma das que apresenta maior riqueza de espcies de mamferos, aproximadamente 51. Quatro destas espcies so aparentemente endmicas da Caatinga, sendo uma delas provavelmente endmica da regio, outra ameaada de extino, e outra ainda no descrita. Outras trs espcies constam da lista oficial das espcies brasileiras ameaadas de extino. 3 - BASE DA CHAPADA DIAMANTINA Localizao: BA: Mucug e Palmeiras. Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Campos rupestres, caatinga, cerrado e refgio ecolgico montano. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Riqueza de espcies: baixa; nmero mdio de endemismos; riqueza de espcies raras/ ameaadas: baixa; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: alta; grau de alterao: baixo;

presso antrpica: baixa (grande susceptibilidade desertificao). Justificativa: uma das poucas localidades dentro da Caatinga onde se encontram representados os campos rupestres e a fauna endmica associada a essa fitofisionomia. Duas espcies endmicas de campos rupestres ocorrem na rea, ambas com distribuio restrita. 4 - BASE DA CHAPADA DE IBIAPABA Localizao: CE: So Benedito, Guaraciaba do Norte, Croat, Ipueiras, Ubajara, Tiangu, Ibiapina, Graa, Carnaubal e Ipu. Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Contato savana-savana estpicafloresta estacional-savana estpica arborizada e carnaubal. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Riqueza de espcies: alta; alto nmero de endemismos; riqueza de espcies raras/ameaadas: mdia; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: alto; presso antrpica: alta (grande susceptibilidade desertificao). Justificativa: rea com espcies ainda no descritas e com distribuio aparentemente restrita Caatinga. Aliado a isto, levantamentos faunsticos em diferentes municpios indicam uma alta riqueza de espcies. 5 - IBIPEBA Localizao: Ibipeba (BA). Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Savana gramneo-lenhosa e savana estpica arborizada. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Nmero mdio de endemismos. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: alta; grau de alterao: mdio; presso antrpica: mdia (poro sudeste j alterada, sendo o restante preservado). Justificativa: Esta uma das trs localidades conhecidas para a ocorrncia da

286

subspcie Callicebus personatus barbarabrownae. Uma das outras duas localidades, Lamaro, encontra-se completamente alterada e sobre a terceira localidade no h informao. Sendo os primatas bastante susceptveis s alteraes antrpicas, so necessrias medidas urgentes para a conservao desta forma. 6 - RASO DA CATARINA Localizao: BA: Jeremoabo, Canudos, Paulo Afonso e Rodelas. Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Savana estpica arborizada e savana estpica florestada. Contato savanasavana estpica-floresta estacional.. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Alto nmero de endemismos; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: alta; grau de alterao: baixo; presso antrpica: baixa (susceptibilidade desertificao muito alta). Justificativa: rea de ocorrncia de uma espcie ainda no descrita de cutia (Dasyprocta sp. n.) provavelmente restrita regio do Raso da Catarina e entorno. 7 - MORRO DO CHAPU Localizao: Morro do Chapu (BA). Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Formaes rochosas com altitudes que variam de 800 a 2000 metros acima do nvel do mar. A composio da comunidade de plantas est associada com a altitude e com o tipo de solo. De 800 a 1000 metros a vegetao caracteristicamente de savana. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de Diagnstico: Alto nmero de endemismos; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: alta; grau de alterao: baixo; presso antrpica: mdia (susceptibilidade desertificao alta). Justificativa: Presena de subespcie endmica da Caatinga com distribuio aparentemente restrita.

8 - BASE DA SERRA DE BATURIT Localizao: CE: Pacoti, Baturit, Capistrano, Itapina, Aratuba, Canind, Mulungu, Guaramiranga e Caridade. Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Savana gramneo -lenhosa, savana estpica arborizada, savana estpica e atividade agrcola.. Ao recomendada: Uso sustentvel. Elementos de Diagnstico: Riqueza de espcies: alta; alto nmero de endemismos; riqueza de espcies raras/ameaadas: baixa; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: alta; grau de alterao: alto; presso antrpica: alta (susceptibilidade desertificao). Justificativa: Presena de espcie ainda no descrita, aparentemente endmica da Caatinga, e com distribuio restrita. Diversidade relativamente alta, com duas espcies endmicas da Caatinga. 9 - PARQUE NACIONAL SERRA DAS CONFUSES Localizao: PI: Caracol, Ansio de Abreu, Cristino Castro e Canto do Buriti. Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Savana estpica arborizada, contato savana estpica-floresta estacional e savana gramneo-lenhosa. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Riqueza de espcies raras/ameaadas: alta; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: alta; grau de alterao: alto; presso antrpica: alta (caa intensiva, falta de indenizao de moradores dentro dos limites do Parque, entretanto a vegetao est preservada). Justificativa: rea grande (500.000ha), fauna pouco conhecida, presena de Panthera onca , Puma concolor , Myrmecophaga tridactyla , Tolypeutes tricinctus, Priodontes maximus. rea de transio com cerrado. Pode ser anexado ao Parque Nacional da Serra da Capivara, formando uma grande rea de conservao nica e contnua.

287

10 - PARQUE NACIONAL DA SERRA DA CAPIVARA Localizao: PI: Coronel Jos Dias, Canto do Buriti, So Raimundo Nonato e So Joo do Piau. Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Contato savana-savana estpicafloresta estacional, savana estpica arborizada, savana gramnica-lenhosa e atividade agrcola. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Riqueza de espcies: alta; nmero mdio de endemismos; riqueza de espcies raras/ ameaadas: alta; ocorrncia de fenmeno biolgico especial; alto nmero de espcies de interesse econmico. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: alta; grau de alterao: mdio; presso antrpica: alta (vegetao alterada em 50 % da rea, caa, invaso de animais domsticos, questes fundirias). Justificativa: rea grande (130.000ha) com populaes de animais ameaados ( P. onca, P. concolor, M. tridactyla, T. tricynctus, Leopardus pardalis, L. wiedii, L. tigrinus). Apresenta bom estado ou est em recuperao. Possibilidade de gerao de recursos atravs de turismo, criao de fauna nativa e cultivo de plantas nativas.

12 - CARUARU E ARREDORES Localizao: PE: Caruaru, So Caitano, Afogados da Ingazeira e Riacho das Almas. Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Contato savana-savana estpicafloresta estacional. Ao recomendada: Uso sustentvel. Elementos de diagnstico: Riqueza de espcies: alta; nmero mdio de endemismos; riqueza de espcies raras/ameaadas: baixa; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: alto; presso antrpica: alta (rea prxima cidade de Caruaru). Justificativa: A listagem de mamferos disponvel para a rea inclui 21 espcies, trs delas endmicas ao bioma Caatinga. O local est, ainda, em contato com a Serra dos Cavalos, rea representada por um enclave de Mata Atlntica (a 800-1000m de altitude), sendo um refgio durante a seca para a fauna do entorno.

13 - VALENA DO PIAU Localizao: PI: Valena do Piau, So Joo da Canabrava, Pimenteiras e Inhuma. Importncia biolgica: Muito alta. Hbitats: Zona de contato caatinga-cerrado. Ao recomendada: Investigao cientfica. Elementos de diagnstico: Riqueza de espcies: alta; nmero mdio de endemismos; riqueza de espcies raras/ameaadas: baixa; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: alto; presso antrpica: alta (alta susceptibilidade desertificao. A maior parte da cobertura vegetal mais de 50% est alterada). Justificativa: Presena de uma espcie endmica da Caatinga. O material existente em museus sugere uma diversidade relativamente alta de espcies na regio. As coletas realizadas foram, entretanto, insuficientes. So necessrias mais coletas para substanciar a abundncia e distribuio de mamferos nestas zonas de contato. Foram utilizadas as informaes

11 - CORREDOR PARQUES SERRA DAS CONFUSES-SERRA DA CAPIVARA Localizao: Canto do Buriti (PI). Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Contato savana-savana estpicafloresta estacional. Ao recomendada: Proteo integral. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: alta; grau de alterao: baixo; presso antrpica: baixa (a vegetao da rea est bastante preservada). Justificativa: Corredor de vegetao bastante preservado ligando dois parques nacionais (reas 9 e 10) com reconhecida riqueza de espcies de mamferos de grande porte e ameaados de extino.

288

disponveis em Mares et al. (1981) para o diagnstico da rea, juntamente com a descrio da flora e geomorfologia da regio apresentadas em Vanzolini (1976). 14 EXU Localizao: Exu (PE). Importncia biolgica: Muito alta. Hbitats: Contato savana-floresta estacional, savana gramneo-lenhosa - savana estpica, savana estpica arborizada e atividade agrcola. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Riqueza de espcies: alta; nmero mdio de endemismos; baixa riqueza de espcies raras/ ameaadas. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: alta; grau de alterao: mdio; presso antrpica: alta (rea prxima cidade de Exu, entretanto de acordo com o mapa de alterao da vegetao ainda resta aproximadamente 1/3 da cobertura preservada). Justificativa: Foram detectadas 57 espcies na rea, sendo duas delas endmicas, em um levantamento realizado durante trs anos durante a dcada de 70. Sua situao atual desconhecida, mas aquele levantamento demonstrativo da diversidade da rea. Duas das espcies registradas anteriormente foram recentemente reconhecidas como txons novos, um deles aparentemente endmico do Nordeste e outro ocorrendo na Caatinga e no nordeste do Cerrado. 15 - TRIUNFO Localizao: PE: Triunfo, Flores e Calumbi. Importncia biolgica: Muito alta Hbitats: Savana estpica arborizada e savana estpica. Ao recomendada: Investigao cientfica. Elementos de diagnstico: Riqueza de espcies: mdia; nmero mdio de endemismos; riqueza de espcies raras/ ameaadas: baixa; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: baixa; grau de alterao: alto;

presso antrpica: alta (vegetao muito alterada). Justificativa: A rea foi inventariada pelo Servio Nacional da Peste na dcada de 50. Neste levantamento foi detectada a presena de duas espcies endmicas da Caatinga e uma expressiva riqueza de espcies. Desde esta poca no foram realizados estudos na rea, e se desconhece seu estado atual. Entretanto, o dado prvio sugere o potencial desta rea que inclui um enclave msico, importante refgio para a populao dos arredores durante a seca. 16 - NORTE DE MINAS GERAIS Localizao: MG: Jaba, Itacarambi, Manga, Matias Cardoso e Januria. Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Contato savana estpica-floresta estacional. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Riqueza de espcies: alta; nmero mdio de endemismos; riqueza de espcies raras/ameaadas: mdia; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: alta; grau de alterao: mdio; presso antrpica: alta (a recente implantao do projeto de irrigao da Jaba com o desmatamento de grandes reas para fixao de colonos tem resultado na destruio de diversos ambientes ao longo desta parte do rio So Francisco e adjacncias). Justificativa: Levantamentos realizados no incio da dcada de noventa revelaram a presena de 58 espcies de mamferos, entre terrestres e voadores. A regio apresenta tipos de vegetao caractersticos dos diferentes biomas que a encontram, entre eles, a mata seca e a caatinga sensu stricto. Deve-se destacar que trs espcies aparentemente endmicas da caatinga ( Wiedomys pirrhorhinus, Kerodon rupestris e Echimys lamarum ) encontram seus limites de distribuio meridionais na regio e a rea apresenta duas espcies ameaadas: Cebus xanthosternus e Felis tigrinus.

289

17 PIANC Localizao: Pianc (PB). Importncia biolgica: Alta. Hbitats: Savana estpica arborizada e contato savana-savana estpica-floresta estacional. Ao recomendada: Investigao cientfica. Elementos de diagnstico: Baixo nmero de endemismos; ocorrncia e fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: alto; presso antrpica: alta (mais de 50% da vegetao encontra-se alterada). Justificativa: A rea encontra-se bastante alterada e no h dados referentes aos mamferos. O desconhecimento da mastofauna da caatinga da Paraba, aliado presena de um primata (Cebus apella libidinosus ) vivendo nessa caatinga, justifica a realizao de investigao cientfica na rea para subsidiar a criao de uma unidade de conservao. 18 - MONTE ALEGRE Localizao: Monte Alegre (SE). Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Savana estpica e atividades agrcolas. Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Riqueza de espcies raras/ameaadas: mdia; ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: Alta. Grau de alterao: Alta. Presso antrpica: Baixa. Justificativa: Presena de uma espcie de primata (Callicebus sp.) ainda no identificada. As duas formas deste gnero para a Caatinga tm distribuio restrita. Isto, aliado devastao da rea, diminuiu em muito suas populaes justificando medidas para a proteo das populaes remanescentes. 19 - NORTE DO MARANHO Localizao: MA: Chapadinha, Mata Roma, Anapurus, Magalhes de Almeida, So Bernardo, Tutia, Barreirinhas, Primeira

Cruz, Urbano Santos, Araioses, Santa Quitria do Maranho, Brejo, Buriti e So Benedito do Rio Preto. Importncia biolgica: Provvel; rea insuficientemente conhecida. Ao recomendada: Investigao cientfica. Vulnerabilidade: Grau de alterao: baixo; presso antrpica: baixa. Justificativa: A rea foi delimitada atravs da sobreposio de trs mapas: 1) conhecimento cientfico (mamferos); 2) ocorrncia de desertificao; 3) reas alteradas na Caatinga. Esta uma das reas consideradas de provvel importncia biolgica necessitando de inventrio mastozoolgico uma vez que no possui registro de coletas mas apresenta baixa alterao e ausncia de ncleos de desertificao. 20 - BABAUAL DO PIAU Localizao: PI: So Jos do Divino, Campo Maior, Alto Long, Esperantina, Coivaras, Jos de Freitas, Lagoa Alegre, Altos, Barras, Batalha, Buriti dos Lopes, Cabeceiras do Piau, Beneditinos, Joaquim Pires, Porto, Prata do Piau, Matias Olmpio, So Joo da Serra, Passagem Franca do Piau e So Miguel do Tapuio. Importncia biolgica: Provvel; rea insuficientemente conhecida. Hbitats: Savana estpica arborizada, contato savana-savana estpica-floresta estacional-savana florestada e contato savana-floresta estacional. Ao recomendada: Investigao cientfica. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: baixa; grau de alterao: baixo; presso antrpica: baixa. Justificativa: A rea foi delimitada atravs da sobreposio de trs mapas: 1) conhecimento cientfico (mamferos); 2) ocorrncia de desertificao; 3) reas alteradas na Caatinga. Considerada de provvel importncia biolgica necessitando de inventrio mastozoolgico uma vez que no possui registro de coletas mas apresenta baixa alterao e ausncia de ncleos de desertificao.

290

21 - REA CENTRAL DO CEAR Localizao: CE: Monsenhor Tabosa, Nova Russas, Pedra Branca, Quixeramobim, Santa Quitria, Tamboril, Madalena, Canind, Crates, Independncia, Hidrolndia, Itatira, Boa Viagem e Catunda. Importncia biolgica: Provvel; rea insuficientemente conhecida. Hbitats: Savana estpica arborizada, savana estpica, savana gramneo-lenhosa e atividade agrcola. Ao recomendada: Investigao cientfica. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: alta; grau de alterao: mdio; presso antrpica: baixa (com algumas reas mais alteradas). Justificativa: A rea foi delimitada atravs da sobreposio de trs mapas: 1) conhecimento cientfico (mamferos); 2) ocorrncia de desertificao; 3) reas alteradas na Caatinga. rea de provvel importncia biolgica necessitando de inventrio mastozoolgico uma vez que no possui registro de coletas mas apresentou baixa alterao e ausncia de ncleos de desertificao. 22 - RIO GRANDE DO NORTE Localizao: RN: Afonso Bezerra, Angicos, Barcelona, Bento Fernandes, Campo Redondo, Caiara do Rio do Vento, Cerro Cor, Currais Novos, Jandara, Jardim de Angicos, Flornia, Lagoa Nova, Lages, Pedra Preta, Riachuelo, Ruy Barbosa, Santana dos Matos, Santa Cruz, So Paulo do Potengi, So Tom, So Vicente, Stio Novo, Lajes Pintadas, Pedro Avelino, Lagoa de Velhos, Coronel Ezequiel, Tangar e So Bento do Trairi. Importncia biolgica: Provvel; rea insuficientemente conhecida. Hbitats: Savana estpica arborizada, savana estpica e atividade agrcola. Ao recomendada: Investigao cientfica. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: mdio; presso antrpica: baixa. Justificativa: A rea foi delimitada atravs da sobreposio de trs mapas: 1) conhecimento cientfico (mamferos); 2)

ocorrncia de desertificao; 3) reas alteradas na caatinga. rea de provvel importncia biolgica necessitando de inventrio mastozoolgico uma vez que no possui registro de coletas mas apresenta baixa alterao e ausncia de ncleos de desertificao. 23 - NORTE DA PARABA Localizao: PB: Belm do Brejo da Cruz, Brejo da Cruz, Catol do Rocha, Jardim de Piranhas, Jeric, Riacho dos Cavalos, So Bento, So Fernando, Paulista e Brejo dos Santos. Importncia biolgica: Provvel; rea insuficientemente conhecida. Hbitats: Savana estpica arborizada, savana estpica e atividade agrcola. Ao recomendada: Investigao cientfica. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: alto; presso antrpica: baixa. Justificativa: A rea foi delimitada atravs da sobreposio de trs mapas: 1) conhecimento cientfico (mamferos); 2) ocorrncia de desertificao; 3) reas alteradas na Caatinga. Esta uma das reas consideradas de provvel importncia biolgica necessitando de inventrio mastozoolgico uma vez que no possui registro de coletas mas apresenta baixa alterao e ausncia de ncleos de desertificao. 24 - CENTRO DE PERNAMBUCO Localizao: PE: guas Belas, Alagoinha, Arcoverde, Buque, Caets, Custdia, Iati, Ibimirim, Paranatama, Pesqueira, Pedra, Salo, So Joo do Tigre, So Sebastio do Umbuzeiro, Sertnia e Tupanatinga. Importncia biolgica: Provvel; rea insuficientemente conhecida. Hbitats: Savana estpica florestada, contato savana-savana estpica-floresta estacional e savana estpica-atividade agrcola. Ao recomendada: Investigao cientfica. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: alto; presso antrpica: mdia.

291

Justificativa: A rea foi delimitada atravs da sobreposio de trs mapas: 1) conhecimento cientfico (mamferos); 2) ocorrncia de desertificao; 3) reas alteradas na Caatinga. Esta uma das reas consideradas de provvel importncia biolgica necessitando de inventrio mastozoolgico uma vez que no possui registro de coletas, mas apresentou baixa alterao e ausncia de ncleos de desertificao. 25 - CENTRO-LESTE DA BAHIA Localizao: BA: Ituba, Cansano, Monte Santo, Euclides da Cunha, Quijingue, Tucano, Nova Soure, Stiro Dias, Iritinga, Teofilndia, Serrinha, Araci, Conceio do Coit, Ichu, Riacho do Jacupe, P de Serra, Capela do Alto Alegre, Nova Ftima, Retirolndia, Valente, So Domingos, Gavio, So Jos do Jacupe, Santaluz, Queimadas, Nordestina e Porto Novo. Importncia biolgica: Provvel; rea insuficientemente conhecida. Hbitats: Savana estpica arborizada, savana estpica florestada-floresta estacional, contato savana-savana estpica e atividade agrcola. Ao recomendada: Investigao cientfica. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: baixo; presso antrpica: mdia (predominam as reas com moderada presso antrpica). Justificativa: A rea foi delimitada atravs da sobreposio de trs mapas: 1) conhecimento cientfico (mamferos); 2) ocorrncia de desertificao; 3) reas alteradas na Caatinga. considerada de provvel importncia biolgica necessitando de inventrio mastozoolgico uma vez que no possui registro de coletas, mas apresenta baixa alterao e ausncia de ncleos de desertificao.

26 - ARREDORES DE BOM JESUS DA LAPA Localizao: BA: Boquira, Bom Jesus da Lapa, Macabas, Paratinga, Oliveira dos Brejinhos e Riacho de Santana. Importncia biolgica: Provvel; rea insuficientemente conhecida. Hbitats: Contato savana-estpica - floresta estacional. Ao recomendada: Investigao cientfica. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: baixo; presso antrpica: baixa. Justificativa: A rea foi delimitada atravs da sobreposio de trs mapas: 1) conhecimento cientfico (mamferos); 2) ocorrncia de desertificao; 3) reas alteradas na Caatinga. Considerada de provvel importncia biolgica necessitando de inventrio mastozoolgico uma vez que no possui registro de coletas, mas apresenta baixa alterao e ausncia de ncleos de desertificao. 27 - REGIO DE PORTEIRINHA/ ESPINOSA Localizao: MG: Espinosa, Mamonas, Mato Verde, Monte Azul e Porteirinha. Importncia biolgica: Provvel; rea insuficientemente conhecida. Hbitats: Floresta estacional decidual contato savana estpica. Ao recomendada: Investigao cientfica. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: alta; grau de alterao: mdio; presso antrpica: baixa. Justificativa: A rea foi delimitada atravs da sobreposio de trs mapas: 1) conhecimento cientfico (mamferos); 2) ocorrncia de desertificao; 3) reas alteradas na Caatinga. Considerada de provvel importncia biolgica necessitando de inventrio mastozoolgico uma vez que no possui registro de coletas, mas apresenta baixa alterao e ausncia de ncleos de desertificao.

292

Potrebbero piacerti anche