Sei sulla pagina 1di 229

E

DA.
LINGOA PORJUGUEZA
POR DUlRTE DO
Desembargador du Casa da Supplicaaii,
Obra util, e necessaria, assim para bem escrever a lingua
Portngueza , como a Latina e quaesquer . outras
que da Latina tem origem:
COll BUM TRACT.lDO DOS PONTOS D.I.S CI.AUSVL!S.
NOVA
Correc.ta, e emendada, conforme a de 178}.
.
TYPOGR.\PHIA DO PANORUfA
TRH'IISSA DA VICTOR 73

Di itized by Microsoft
PROLOGO DO EDITOR D'EST!\ I'DIl\0
Emprehendendo da presente obra,
actuaram em ns causas.. faceis de justificar.
Havendo-se esgotado as edies da Origem da
Lingua Portugueza, o que prova o merecimento da
f obra, era urgente a sua reimpresso, para no pri-
var os estudiosos de um livro de tanta utilidade.
Com effeito, reputamos !lm bom servio s let-
tras patrias a impresso de livros classicos, nos
quaes todos teem que aprender. Por isso, acabando
de publ:car a presente obra, para a qual julgamos
desnecessario chamar a atteno das pessoas a quem
so familiares os primores da lingua, publicaremos
outro livro egualmente raro e meritorio.
Em seguida obra do distincto classico Duarte
Nunes do Leo, apparecer a Novr& Floresta do no
menos distincto padre Manuel Bernardes. Esta acha.:
se j no prelo, e confiamos que brevemente ver
a luz publica um livro em que o autor, com os vas
tos conhecimentos que possua, ostenta os ricos the-
souros da lngua.
Se o exito corresponder s nossas esperanas
-hemos dado sobejas provas que temos em mais
conta o lustre da litteratura nacional do que os nos-
liOS interesses--no ficar a tentativa n'estes dois li-
vros, continuando a publicao das obras classicas
mais dignas de prenderem a atteno dos que teem
a peito o estudo e esplendor da Iingua patria.
Aos nossos concidados cumpre ajudar-nos na
ardua tarefa que emprehendemos.
Digitized by Microsoft
1)0 .EDITOR
DA FDIO DE 1784-
V c-ndo promovet; .o estudo da lngua Portngueza, c
propagar-se o an1or sua il!nstre antiguidade, que
posso eu offerecer ao Pblico, a cuja utilidade uni-
camenta se dirigern as n1iras do meu reconheci-
nlento, do que dar-lhe rein1pressas as duas immor-
taes Obras do sabio, e profundo Escritor o esclare-
, cido Desembargador Dunrte Nunes do La; h uma .
sobre a Origenl da lingoa Portuguesa; e outra sobre
a sua Orthographia? A co1n que os verda-
deiros sabios tern acolhido as minhas Impresses,
cada Yez rnais rue d novos alentos para continuar
lhes minha gratida. Era j raros, c vendia-se
por summo preo os exemplarrs destas duas precio-
sissimas Obras, que se publicara em Lisboa, a Ori-
genl em f606, c a Ortho]raphia em l5iG. A sua
escasseza, e raridade inquietaYa os Doutos; e eu at ..
tendendo a isso repito nesta Edia as ditas Obras
taes, quaes se havia impresso, e publicado em tem-
po do seu Author; naJa se lhe alterou, netn mudoti
da ma original; conser,'a se do mesmo n1odo o seu
Texto, na s em quanto Orthographia, mas at.
em quanto sua mesn1:1 Pontuaa; houve hum in-
dizel escrupulo nest.a Edi,a, p,ara que representan-
do a antiga, ai nua que em diverso anno, fosse setn
pre uniforme, e a 1nesn1a.; para que os Sabios na
tivessern a desagrado de buscarctn sempre a antiga,
na obstante haver esta HPimpressa. A pparecern
pOIS
Digitized by
.....
Pno1.oGo
pois aqucllcs Esc ri tos ta necessaris pra se apren'!-
llcrcm n'hum o 1nethodo Orthographico, que cons-
tantemente segurava as regras da escritura dos Sa-
bios daquella idade da lingua Portugueza.; no outro
se estuda a verdadeira, e quasr genuna etymologia
de infinitos vocabulos suas derivaes,
estudo tanto mais util, quanto mais necessario para
se entenderem muitos termos j- antiquados, e ob-
soletos da nossa linguagem, que pelo seu desuso se
torna inintelligiveis. Nestas duas Obras tem muito,
ue que se aproveitar os que se abalanarem ao de-
sempenho do Progranuna ua Academia das Sciencias
de Lisboa, sobre a composia. de rtma Grammatica
Ji"ilosofica da lingua portugzttJza.; nellas todos acha-
ra deleite, c instruca; c sauer-se-ha pela rcpeti-
cl das Impresses dos nossos antigos Authores,
fJ n e at os mesmos .J uris-Consn ltos daquelles remo-
tos tempos, ainda que condecorados com as togas,
e adtninistrando a justia no Foro, e Relaa da Ca-
}lital do Heino se presava muito na s de sabe-
rem com toda a perfeia, e pureza a sua lngua,
e a rigorosa Orthografia da sua escritura; mas at
empregava as horas da recreaa dos empregos se-
veros, e gravssimos do Estado, esmerando-se na
composia de Obras de Bellas-Letras; ensinando a
todos que professava as Sciencias maiores, qne
sen1 o estudo, e exaeto conhecitnen to da Filologia
da lingua PatPia, e se 11 o socorro das IIumanidades
nunca j rnais poder haver ne1n 'fheologos pro-
fundos, nem Juristas nem Filosofos
verjadeiramente instruidos. 1\las que digo? Esta he
j ao presente a geral convica; por quanto j os
doutos Theologos, os criticas Juristas, os illumina-
dos Filosofas, depois que raiou em nossos horison-
tes o lnminos') facho dos d<1nraclos estudos, c uo
* -Digitized by Microsoft \)Offi
PnoLOGO
bom gosto da Litteratura, confessa cordatmente,
que ninguem poder dar passo nas Sciencias subli-
mes, sem unir fua. instruca os conhecimentos
lilologicos das linguas, e mais que tudo da lingua
Patria, c finalmente se na adornar o seu discurso
do espe'cioso esmalte das llellas-Letras, que logo fa ..
zem sobresahir o slido, e verdadeiro merecimento
nas Sciencias, e boas Artes.
, Alguns Litteratos seria de parecer que disses-
sem os alguma cousa do nascimento, patria, estudos,
e litteratura do Desembargador, e Sabio Varan o
illustre Duarte Nunes do Lea; mas que poderemos
ns dizer, que na fosse transcrever o que j se
acha escrito na Bibliotheca Lusitana do incanavel,
e immortal Barbosa: como nem sobre os Escritos
do nosso Author., nem sobre a sua ,ida nada mais
se tem descuberto, para se observar, os amadores
flestas uteis noticias as poder beber nas crystilli ..
nas aguas de ta completa Obra.
Resteva agora dizer alguma cousa do mecanis-
mo, .e ordem desta Edia, mas para que o Pblico
se na persuada que lhe queremos impr, ou exag
gerar as nossas diligencias, com que lhe somos gra-
tos, elle mesmo decidir. da perfeia dos typos, ou
caracteres, da exactida typografica, e da bondade
do papel.
O mesmo Pblico pois acolher de bom grado
esta nossa offerta, e se houver que notar, esperamos
que como Juiz benigno na s nos releve nossas fal-
tas, e descuidos, mas que nos avise sinceramente
delles para os emendarmos nas futuras edies. Tal
he a ingenuidade, com que desejamos ser uteis a
huma Naa, que merece prezar-se pelas maneiras,
com que se vai distinguindo, e illustrandol
Digitiz.ed by Microsoft
AO
AO INVICTISSlMO
E CATDOI.ICO IIEI
PIIILIPPE O II,
DE PORTUGAL NOSSO SENIIOR,
Dft I ..
Desembargador da Casa da Supp(icaa, perpetutt
felicidade.
CoM O a maior demonstraa que os hmf!ens de si da,
do seu entendi1nento, salJ as JJer que ex-
primem seus conceptos, g has vidraas, per que se
lf veem seus anin1os, procurara sempre os
.Principes que a auantagern que no estado lf na gran-
deza leuaua aos ho1nens baxos <Y plebeos, se enxer-
gaise na policia estylo de seu faltar. Porque tan&
indecente !te sair da bocca de hzun ho1nem de alto lzt-
gnr <Y nobre criaa hlia palaura rustica, mal com-
posta, como de lta bainha de ouro, olt rico esmalte
arranrar lula espacJ,a ferrugenta. E porque na cau-
sa 2nenos fealdade os er-ros que se conunettem, escre-
ttendo corruptamente que os que se commettem fallan-
do,
. . esta Dcuicatoria pela raza que allcgamos na Nota pa-
gma. 96.
Digitized by Microsoft
DEDICATOnL\
do, rns nutito maior, (porque a scriptura. fica sempre
viu s nzanifesta, as palauras passa conto cousa
'lnouzentanea, que na pernlanece) conzpus em.
nha verde idade hlun liuro de Orthographia da lingoa.
J>ortuguesa, ern que redtt.zi a arte <Y precrptos o ue
nzt1UJ.Ua teue arte concerto, o qual de todos os ho-
mens doctos foi bem 'recibido, <Y per que se ?nlfilO nw-
lltorou a scriptura que entre ns andaua 'lnzti depra.
uada. agora por 1ne refocillar do trabalho de oztlros
studos nuis pesados, tentei fazer este tractado da ori-
gern da mesrna lingoa, das outras 'lnais de llesp;'J.-
n/z.a, per que de hoje e1n djante se poder fallar n1.ais
polid:J, S screuer 1nais concertado. O que nisto fi;,
mando a V. Alagestade confiado, que receber stct pe-
quena offerta com a vontade co1n que a JJI ajestade del
Rei vosso pai que est em. gloria recebia minltas cou-
sas: porque desdo te1npo que a este reino veo, ate que
Deos o leztoll ao Ceo, nunqua me deixou estar ocioso
1nas o fim, de hum serztio era conzeo de outro, tlo
que as 1nesnzas obras daJ Lesti-1nunlto, de que lulas sn i-
1'"a a lu::, S'" outras que na sta publicas por 1ne fal-
tar fauor .y a alacridade qua rne daua animo para
poder con1 o trabalho. E porque hontens inuidos s
contrarias ao be1n co1nmlt1l1 nze fizate 1no-rto ante V.
1Jiajestade com 1naa tena, 71rocurando gozar de 1nens
suores, S .. aproveitarem-se de 1neu silencio, eu o Jom-
perei cout nouas obras que cedo salzira a luz cont o
fauor de V. 1llajestade, cuja vida o Senhor Deos per
'lnuitos .. felices annos conserue &"" prospere. De Lis ..
voa oito de JJ/aio JJIDCVI.
Digitized by Micr
OUI-
ORIGE)f
DA
LINGOA
CAPITVLO I
1
/)a tnuda1la que as linooas {azenl pet discurso
de tempo

A SSI como em todas.-cousas humanas ha continua
mudana & alterara, assi he tamben1 nas lingoagiis.
E o que parecia increiuel, tambern isto estaa snL-
jecto ao arbtrio da fortuna: porque assi como os
vencedores das terras &. prouincias lhes da leis em
que viua, assi lhes da Jingoa tjue f31lem. Daqui
veo os pouos de Grecia, cuja lingoa foi hauiJa po1
mais polida & suane. {jUe todas as outras clo mundo,
fallarem agora Turco, & Arabio, & os de llespanha,
latim, &. os da Ethiopia & da I nu ia portugues. Eco-
mo os entre si sa per natureza ta d ifferen-
tes, nas opinioei, & iinaginaoes, assi expnmen1 pet
diuersas maneiras seus conceptos com inuenocs de
palauras. Polo que em ha mesma lingoa. va fa-
zendo-se tantas mudanas de vocaLulos, que per
discurso do tempo, fica parecendo outra, con1o veraa
quem cotejar a que se _oje falia em Por-
, Digit1zed by Microsoft t
2 Onu-;mu
tngal, com a qne se fallauJ. en1 tempo dei Rei dom
Afonso llenriquez: & quem considerar o discurso
que a lingoa Latina foi fazendo em diuersas idades.
}lor o que dizia 'fullio, que en1 seu tempo
parecia j1 oraors de l\Iurco Cata rudes, & hor-
ridas, &. assi os mais scriptos (faquella idade, na
sendo os te1npos to distantes hiis dos outros. Po
lybio no liuro :J.' de sua ltisto1ia diz fJUC no seu
J)O, que foi o ue Scipia Africano, na hauirl qucn1
entendesse hua scriptura de pazes, que fizera os Ho-
Jnanos com os Carthagineses no tempo da destroi-
a de Polo que como as palauras sa
annunciadoras tlos conceptos .. que sa tam 'a rios,
nssi sa ellas varias, & mnuaueis, con1o cousa arbi-
traria, & em que o poo tem jnrdia. Esta soc-
-cessa de vocabulos o Poeta. Iloracio aas
folhas das aruores, de que caindo hutnas, succcdia
outras em seu lugar.
Vt sylure folijs 1nonos m-ulanlttr in annas
JJrima cfldttnl, i ta tJerbontm vetus interit retas,
juue1111n1 t-itu florent 1uodo nat1, tigentque.
E outra vez sobre o n1esmo,
.Lllulttl t"enasce.ntur, qure jam, cecidere crulentque;
. Qzue nunc sunt in lwnore vocau!a, volet vsus, H
Quem jJenes arbil7"ium est, 6" vis, " 11onna liJquendi.
Vsta dilTerenra qne se Yai fazEndo nas Iingoas
acontece de n1uitas maneiras, ou deixando-se de to
<lo as palaura"' como pcr.as velhas, e tomando outras
em seu lugar, ou emendando as em parte, ou inuen-
tando-se de nouo, as de que se carecia naquella
lingoa. l\1. 'fullio (segundo serene Plutarcho en sua
liJa) trouxe a Homu muitos vocabulos uesacostuna-
Dgtzed by Microsoft
DA liNGOA PORTVGVESA
dos, como fora indiuiduunt, contiuuunL , vacuu1n,
atornus, e outros muitos que con1o de
tal author fora llO pouo recebidos, e nos dura ate
agora. E da n1esma n1aneira deu nonos vocabulos
latinos aos tern1inos dos tlialecticos, e Philosophos
naturaes, que soo Gregos. Scipia Africann
por t'ortex con1e<:ou a. dizer, verte.r, e por t'orsus,
versus: de Augusto se screuen1 algas palauras que
innouou. Com estas crescenas de insignes,
& do authoritllde se foi a lingoa lutina enriquecendo
ate ,ir ao curne a que Yeo com o iinperio.
CAPITVLO II
])a lingoa que a 1Jrincipio se fallaua e1n
Ilespanlut
QvESTA he tratada de muitos, qnc lingoa foi:
que primeiro se fallou c1n Ilespanha, que ten1 ares-
posta. tam incerta, quan1 incerto he que gente foi a
que primeiro Yeo 3pportar a e lia. O que os mais af-
firma he, q.ue Tnual foi o primeiro, que dcspois
da confusa das lingoas veo a Hcspanha, como se
nisso na tiuessen1 dunida. Os Castelhanos, & algs
Portugueses o fnzern vir assentilr en1 Setuual, que
de seu nome dizetn se denon1inou, n1ouidos da se-
melhana do non1e corrn pto, que neste ten1po tefil
aquella villa. A qual conjectura ue scrnelhana de
nomes, he pouco urgente para qnern sabe, que lin-
goas diuersissimas per caso ven1 eoncorrer ll') soido
em alguas pala u ras, sendo d istan ti ssi rnas na sign i fi-
caa. Este he 1nui elaro erro: porque Setuual he
nome moderno. qne se deu a. aquelle luga1, cor-
rupto de Cetobriga, ou Cetohrica, que antes se cha-
tna.ua en1 tempo dos Romanos o lugar fronteiro, qne
se chan1a Troia, pouoaa ignobil ue pescatlo-
Digitized by Microsoft "
RIGEl\1
res que trataua em pexe salgado, em cujas rujnas
se oje vem as salgadei ras. E a de seu nome
como lembra .-\ ndre de Resende nas suas Antiguida-
des da Lusilania he, que todo o pescado grande, que
se desfaz cm postas, se chan1a ccl'lnn, briga, entre
os Hespanhoes, queria dizer cidade, ou pouoaa
como se v em 1
1
alabriga, Conimbriga,
Lacobriga, ao costume de muitas gentes, que {la-
ba os nomes de suas cid3des, en1 o nome geral de
cidade como os Alemaes, que uizem Lucemburg, Atn-
burg, Frisburg, & os Franceses em dunum, con1o
.Lugdunum, Ebrodunum, Segodunum, & os Gregos
em polis, como Neapolis, Adr2anopolis, Costantino-
JJolis, Tripolis; dnhi se disse Cetobrica, ou
<JUC tudo he hum quasi lugar em que se vende pes-
cado adnbarlo, ou de salmoura. O qual lugar passan-
do-se da outra banda do rio no ten1po dei Rei dom
Afonso I. de I)ortugal leuou consigo o nome que per
tempo sa corrompera em Setuual, que por o soido
/ enganou aos que andaua uuscando assento a Tubal,
& a suas gentes, de que foi Floriano do campo, scrip
7
tor docto,; mas pouco. uitoso na materia que s'e lhe
deu a screuer, porque lhe foi necessario, ou deixar
de fallar no n1ais que disse da Ilespanha, on scre-
uer tantas fabulas, quantas os sc1 iptores qne lhe con-
ueo seguir lhe recontaua como fora 1\lanethon,
ller.oso, snppositicios, & falsos que por o verdadeiro
1\Ianethon, & Beroso se leem vulgarmente, & tantas
patranhas de quasi do principio do mundo sobre
l1ua terra Larbara, onde na hauia letras, ne1n scrip-
tores, nem memori1s de algas cousas em que se
fundar. Outros Hespanhoes na contentes de vir
Tubal a este reino de Portugal, o dar consigo
nas montanhas de Vizcaia, &. naquelles penhascos
fazer seu assenlo, assi para alli c.scaparcm de outro
diluuio se o houucsse, con1o .por a comnouiuade de
Digifized.by Microsoft
DA LiNGO..\ POUTVGVES
mantimentos naturaes, que aquelles matos daua,.
de maas brauas, & madronhos, & outros taes fru
tos montanheses, cuidando que aquellas gentes, por
serem ta propinquas aos primeiros ho.mes, come-
ria aquelles fruitos syluestres como fingem os Poe-
tas, que comia os primeiros que a terra,
produzio. O que tudo tem muitos. erros, porque
aquellas gentes, e outras mais antigas: se sostentaua
naquelle te1npo do leite d;1s eriaors. de seus gados, .
. & do pam & vinho que lauraua,, como se ve no ca-
pit. 4. do Gen-esis, onde se diz que Abel segundo
nito filho de Adam, & terceiro homem do
era pastor de ouelbas: e que de seus:gatlos offereceo ar
Deos os primogenitoo: &Caim filho primeiro do-m-esmo
Adan1 era laurador. E no capil. 9. de Noe,
que foi au de Tubal, diz que era laurador, & la-
uraua as. terras, & plantaua vinhas de que colhia vi-
nho. E os que dizem que ainda Tnbal trazia receos
de outro diluuio, e por- isso huscaua lugares altos,
na se lembrara do pacto solenne que Deos fez
com Noe, que flunqua mais mandaria outro diluuio
para consumir os homes: por o que lhe deu em pe--
nhor, & firmeza, o arco- celeste da I ris. Nem era ve-
risimil que homcs nascidos na Chaldea, terra fertil,
& quente, deixando os fertilos: & estendidos campos.
de llespanha desoccupados, onde podia escolher a
vontade, pera apasc-entar seus gados.,. & pera sua la-
uoura, viessem aa pobreza, & frialdades das mon-
tanhas de Vizcaia. Desta vinda de Tubal a Hespanha
vem a ollegir que a primeira lingoa que se nella
fallou foi a Chaldaic.a, & que della procedeo o Vas-
cono que em Vizcaia se fallaua: & que ahi se con-
seruou como em lugar menos frequentado de outras
gentes, e que aquella era a lingoa. que em Hespa-
nha se fallou ate a vinda dos Homanos. E que des-
pois uc a Latina a fallaua entre si quando
Digitized by Microsoft
6
quertau, como ainda agora fazem O que se assi he-
leuemos de crer, qno pela mudana que essa lingoa
faria. em tan:os mil annos, deu e ser tam differente,
da de enta, como agora he da Grega, ou de outra
mais remota. Polo que sendo as lingoages tam mu-
dauel cousa, & que em pouco tempo sealtera tanto,
que1er inucstigar que lingoagem fallaua os primei-
res Hespunhoes, quo fora quasi no principio do
mundo, he [)erder tempo, & vir a disparar em cem
mil deuaneos; })Ois de palauras que consistem soo
ern som; & percussa do aar, e sa inuisiueis na,
podo h a u ~ r rastro, nem memoria sena em scriptu-
ra que na tetnos. A rerdade do que se. sabe he
(vindo a tempos menos antigos) que como Hespanha
l1e cercada dos n1ares Occeano, & mediterraneo, &,
quasi hua llha, a <Jue por cansa das riquezas que
nella h a u i a ~ & per sua fertiliuade vinha muitas gen-
tes, hs a habitar. & outros a tratar, nella se fal-
]aria diuersas lingoas, que aquelles estrangeiros
necessariamente hauia de trazer consigo, sendo de
ta diuersas prouincias. l'orque a ella ''iera os Phe-
nices, que habitara, &. pouoara a. Ilha de Cadiz, &
outros lugares da Tartesia. onde tinera grandes ci-
tlades, &. insignes em tratos, & edificios: Viera Gre-
gos de diuersas prouincias, & por diuersos tempos,
eomo fora os companheiros de Vlysses que pouoou
Lisboa,&. os companheiros de Baccho, que dera nome
aa Lu si tania, os de lliacintho que <lera nome a Sagun-
to, & os que viera com Teuero filho de Thelamon, que
pouoara Galliza, & os que viera com 1\lenestheu Athe-
niense, que pouoara o porto de seu nome que se
oje diz de Santa l\Iaria. vier;J os 1\Jessenios, & La-
cedemonios que assentara etn Cantabria, &. os Jlho-
censes CJUC dizem edificar Tarragona, & os Hh9dios
tlUC habitara aquella parte de terra que oje se cha-
Jna I! oses, &rAstur Troian com seus con1panheiros,
lgltlzed by ~ ICfOSO t
DA LINGO. PonTVGVf:SA
7
que edificou Astorga, & deu nome aa das
Asturias. A Hespanha veo B ei dos.
BaLylouios, que sojigou a maior parte da
segundo conta Josepho nos livros de suas Antigui-
dades en1 que . deixou muitos dos seus soldados de
varias naoe : dos quaes os. I udeus. d-izen1 pouoar a
cidade e Toledo. Aa n1esn1a Hespanha fo tan1-
ben rs Gallos de que 11elejando com os.
Iberos gente vezinha ao rio Ebro, viera despois
& fazeretn companhia, & ttataren1 casa-
Inentos entre si, de quem procedera os Celtiberos.
Outros Gallos viera tan11Jern de Alarselha, qne as.-
sentanuo na costa do n1ar Balearico edificara a ci-
dade de Empurias, que primeiro se chamou Dyopo
.lis, qqe quer dizer cidade de dous, elles cotn
hiia gente de 1-Iespanha. chan1ados Indigetes a habi-
tara. Posto que Sylio ltalico no lib 3. entende ser
edificto dos Phoeenses nestas palavras.
I
Dat Cartltago TeucFo tJelusto
Phocaicm da.nt Emporire, dat 1'arraco pubem.
Despoi destas gentes Yiera os Carthagi neses
a. Ilespanha, os quaes por tere1n sua origem de Tyro
chlaue de Phenicia, & lhes pedil'em os de Cadiz, quo
tambetn era Phenices, soccorro contra as oppres-
soes dos Hcspanhoes os ajudara. l\las vendo a fer-
tilidade & riqueza. da terra, viera despois a ella com
grande poder, &. se senhoreara da maior parte dei
la, principahnente da Andaluzia, onde assi contra.
os Hcspanhoes, co 10 contra os seus parentes os
Pheniccs de Cadiz fizera grandes eitos con1 suas
armach s qne trouxera en1 diuersos tempos forneci-
das de muitas gentes. Cujo it11perio durou 1nuitos
:annos ate os Ro1nanos ,.iren1, fJUC os lanara fra
da. 1-lespanha, hauendo entre hlia gente, & outra mui
, Digitized by Microsoft

grandes guerras, em que morrera aquelles dous
grandes Publio, &. Gneo Scipiocs, de cujos
feitos esta os liuros das historias cheios. Polo que
sendo Hespanha. tam grande 'prouincia em que hauia
gentes de tam varias que a ti nha toda oc-
cupada, & nella edificadas muitas cidades, assi ti-
nha leis & costumes. E da-
quellas gentes, com que os Hespa.nboes assi tinha
commercio & vezinhana, tomara has lingoas & as
confundira 'com a sua, como he natural onde ha
concurso de diversas gentes. PoJo que crer alguem
que a primeira lingoa que os Hespanhoes fallana,
Jlersenerou ate aquelles tempos, he erro manifesto,
& cousa increiuel a que1n sabe as mudanas que as
lingoas va fazendo cada dia, ainda. sem tamanhos.
accidentes, &. conuersoes de Republicas como entam
houue. De tudo isto est tnanifesto que como em
1-Iespanha hauia divisa de gentes & senhorios, & as
gentes era tam diiTerentes, assi hauia drtTerentes
lingoages, & que as mais dessas fallaria a
lingoa Grega, pois os nl:tis dos estrangeiros, que
naquella prouincla concorria, e ,inha negocear,
era Gregos como acitna fizernos mena.
CAPITVLO III
Como os 1/espanltoes tiltera le-tras antes que os
nos viessetn a 1/espaHha.
Col\10 as letras na sa sena h retratto das pa-
lauras, e dcclat"aa dos conceptos de nossas almas,
consequente h.e-tratando da lingoa que se primeiro
fallou em Ilespanha, tl"alar das primeiras que
nella houue, & quem as trouxe. E fazendo eu nisso
discurso, &. inuestigando, se das letras antigas hauia
algu rastro, achei que ta1n Jouca noticia bauia dis-
DifJuized by 1crosott
DA LINGOA PORTVGVSA
so, como de outras cousas dignas de se saberem. O
que se acha mais recebido dos scriptores he, que Tu-
bal neto de Noe, como foi o primeiro pouoador do
Hespanha, e a lingoa Caldaica foi a que em seu tem-
po se fallaua, que se as letras a esse tempo era
inuentadas, traria consigo as Chaldaicas, como trouxe
a lingoa, & que na estaria Hespanha sem o vso das
letras, que todas as gentes de commnm consenti-
mento recebera. ~ l ~ s procedendo o tempo, &. vindo
depois a esta prouincia tantas gentes de dinersas
partes (como atras temos '\lito) he de crer que como
daua Jingoa aos lugares que edificaua, ou occu-
paua, assi Jhes daria as letras que sa o thesouro, "'
& custodia. das palauras, & que na seria ha soo
maneira de letras, & que na Tartesia, &. mais terras
da Betica, em que os Carthagineses dominara tantos
annos, se fallaria a lingoa Punica, assi como se fal--
lava na Libya, & teria as letras Pu nicas: & os Gregos
que ha.bitaua Galliza, &. a Lusitania, &. outras re-
~ i e s de Hcspanha teria a lingoa Grega, & as letras
Gregas. Posto que Antonio Nebrissense vara docto, \
& de maduro juizo tem para. si, que ate o tempo
dos Homanos carccera os Hespanhoes do vso das
letras, & que as primeiras que tiuera fora as dos
mesmos Romanos, que sa as Latinas. Para esta opi-
nia na se moue por outra conjectura, sena, que
nunqua em Hespanha se achou moeda, ou letreiro,
em que houuesse letras Hespanhoes, Gregas, ou Pu-
nicas, achando-se dos H ornanos mui tas moedas, e
letreiros. A qual conjectura he muito fraca: porque
quanto aas moedas, muitas naocs estiuera muito
tempo sem cunhar moeda , & vsava dos metaes
por peso em suas compras, & trocas, em lugar
de dinheiro, a que os Homanos despois charnara
JJecullia, por o final de hua ouelha que nas pri1nei- \
ras moedas de cobre .. sculpira que cm lati1n se dia
Digitized by Microsoft
to : OntGEY
,.,..
pecus. E os mesmt>s Romanos gente de grande go-
uerno & policia, estiuc a tanto tempo sem cunhar
moeda de ouro ou prata, {)UC conta Jllinjo no liuro
33. da JVatural Jlistori:l, que a. prnneira moeda de i
prata que se cunhon ern lloma, fui cil'lquo annos an-
tes da primeira guerra Punica no consulado de Q.
Fabio, hauendo ja qujnhentos &. oitenta & cinquo an-
nos, <JUe sua ciclade era fundada, & que a primeira
moe<la de ouro se curihou despois dahi a sesenta & \
dous annos. a. (]Ual raza ficara.fi aos llo!Jlanos
despois ntuitos nonlRS de_ pesos, libripeus, slipen-
diunt, in1pendittm. & por nornes das mes-
mas tnoedas por a correspondencia qwe tinha aos
pesos, porque antes se pesauaf) os 1netaes. Quanto
aa outra raza que Antonio Nebrissensc d de se
na acharem letreiros antigos crn Ilespanha sena
dos Uomanos, na era. de espantar. porque ss elles
como bo1ncs <le n1ais generosos spiritos, &. policia &.
mais cobiosos de honr & .fama, hnsc.aua esses
rneos para perpetuatetn sua 1nen1oria: o que c na
outra gente barbara. de IIespanha, ou Phenicia na
hauia, neru nos Gregos vindios & mercanlijs de.que
os Inais vinha a Ilespanha huscar ouro, &. prata,&.
chatinar na se diucrteria a. essas imaginaocs do
honra,&. auemo a. Tc5tenlunhas pderu ser disto os
poucos letreiros, & roen1orias que os nossos Portu-
sueses que va aas lndias Orientaes, c os Castelha-
nos que va lleixara. de si naquel-
las Yastas prouincias. E se alguns dos antigos de
llespanha as procnrarai1, a antiguidade do ten1po \
esses letrei_ros, camo desfez o 1\lauso ..
leo de Caria, & os hortos pc siles da Dabylonia,
&. os outros 1nilagrosos edificios Jo n1un<lo. E que
os Ilespanhoes tinessem suas letras antes dos Uo
manos virem a Ilespanha, se vee err.. StraLa no
lib. 3. o c1ual escreue fll e os _IJespanhocs
_, LI e C SO L Chi
nA l .. INGOA PonrvGVESA
Jetras, c essas desuairadas segundo as gentes erQ,
&. suas Jingoas, & que os Turdetanos, ou Turtlulos \
(que todos faz ha gente) era n1ui da.dos a o ~ studos
das letras, e mostraua liuros antiquissimos de s u a ~
leis escri ptas etn ,ersos, de mais de seis mil annos.
Os quaes annos ainda que fossem de quatro n1cses "'
como entan1 os fa.zia era assas antigos.
I H '
CA.PITVLO III
, , ..
Da inuenaiJ das letras, cS" sua anti[jtlidad
A
11 I
QUE gente se deua a inucn.a das letras, he
questo tratada de muitos, & de tempos mui antigos,
mas como sua origem l1e tan1 antiga. quasi como o
mesmo mundo, na ha quem corn certeza ,. dar com
ella. Plinio diz que foi inuena dos Assyrios, ou
Rabylonios. Outros a da aos llebreos. Diodoro Si-
enio diz que aos Egypcios se deuen1, e muitos dizem
que aos Jlhenices, dos quaes he lnun o Poeta Luca-
no, que diz no lib: 3.
Phenices 11rimi ({amm si crellitu,.) ausi,
.blansuram 'tttdibus vocem signare figuris.
Ioscpho nos liuros contra Appia. Alexandrino diz
que no tempo de Hotnero ainda as letras na era9
inuentadas, & que a sua poesia na ficou scripta
com letras, mas fica.ra. seus cantos conseruauos na
memoria dos que os quisera encomendar a ella. O
que h e lle espantar tlctxar ser i pto hum tan1 celebra-
do, & authenlico historiador. Porque se sabe que
antes de Hon1ero houue muitos que deixara liuros
scriptos, como foi Lino, An1phion, Tatniras, Orpheo,
l\luseo, Demedoto, Epimenides, Aristeo. E Palanle-
des, diz Plinio no li. 7, capit. 56. que na guerra
Digitized by Microsoft
OntGEN J '
d. Troia accrescentou ao alphabeto dos Gregos as
letras aspiradas, Onde diz tambem que as le-
tras fora eternas, & nunqua. o mundo esteue sem
ellas. E em outro lugar diz que Me_mnon as inuen-
tou no Egypto vinte &. cinquo annos antes de Phoro-
neo antiquissirno Rei dos Argiuos, que na ha du ..
uida hauer sido muitos annos antes de Homero. Ou-
tros falem as letras inuentadas- em tempo _de Abra-
ham, & que elle as ensinou a(}:; posteros. Outros as
attribuem a Moyses: outros a l\fercnrio 1\'las
segundo ellas fora reueladas aos homcs para gran ..
des mysterios da religia, & ornan1ento da vida hu-
mana, & para conseruac;a, & perpetuidade da memo-
ria das cousas pas:;adas, h e de crer que na estar i a
o mundo muito tempo sem o vso deltas, & que ja a
Adam fora reueladas, & elle as ensinou a seus H-
lhos. O que vem quadrar com o que serene o mes-
mo Iosepho no linro t. cap. 4-. de suas Antiguida-
des, que os filhos de Seth, netos de Adam screne-
ra em duas colnmnas h fia de pedra, e outra de la-
drilhos a dis cousas celestes, de que a do
pedra permanecia ainda em seu tempo do mesmo Io-
sepho na Syria. 1\las ainda que acerca do tempo, &
inuenc;a das letras, ha tanta difterena nos scl'ipto-
res, todos vem a concordar, que os Pbenices as
trouxera .a Grecia, no tempo que Cadmo filho de
f Agenor Lnscana sua irma Europa, & edificou a ci-
\
dade de Thebas em BTocia. E que da Grecia as
trouxe a I tal ia Era esta Nicostrata a que
per outro nome chamara Carmenta mi daqnelle
Euandro Rei de Arcadia, que sen'do lanado & d-es-
terrado de seu reino per sedies que nelle houue1
veo a ltalia, e ajudou a contra Turno.
Dgitze by ic;oso
vA LtNGOA PonTVGVES.\ 13
CAPITVLO V
Qzte _as lingoas cada dia se renoua co1n nfJuos
vocabulos per que se deixa ou erncnda
os antigos
])IXE!\IOS atraz em geeral a muita mudana que
nas lingoas se & como cada dia hauia. inuen-
a de vocabulos. Destas innouaoc5 h tias sa volun-
tarias,. qtte lomes doctos ou bem entendidos fazem;
para policia, & pureza dos vocabulos quo acha ru-
des .. Outras sa necessarias por a inuena das cou-
sas, a. que he necessario dar-_lhe seus voclbulos. De
que ten1os exemplo nos muitos que os Latinos to-
. n1ara dos Gregos por as artes & disciplinas que del-
les recebera, como se v na medicina. que sendo
posta em arte, & n1ethodo pelos n1ui igno-
rada dos Homanos , veo a elle &. delles a ns com
g(tnde enchente de vocabulos de doenas como pa ..
ralysis, erysipelas, apople..ria, epilepsia, chiragra, po-
dagra, artlliris, iscltias, i cleros, exantltetna, lethar-
gus, astltma, catlu1rrus, optllal111ia, alopecia, ophiasis,
pluhirasis, acltores, cepltalangia, cepltalma, scotoma,
plirenitis. catoclta, coma, spasrnus, epltialtes, mania,
'lnelancltolia, tronzos, pterigyon, pltlyctena, synanclte,
pleurit;, syncope, chulera, diarrltoca, dysen-_
teria, licentcria, tene.snzos, ileos, luemorroides, anasar-
ca, diabetes, stranguria, anguria, isclluria , rnola,
pltlegmoti, liclten, scltirrus, elepltantin, e infinito nu-
n1ero de vocabulos outros, que soo de doenas par-
ti cu lares de olhos tlizcm (1ue ha perto tle cento. To-
n1ara outros partes do corpo humano, porque
como os Romanos ignoraua a. arte anatomica, nem
tinha vocabulos. per que nomeassem os membros,
& partes do corpo. Tomara mais dos Gregos todos
os nomes de heruas &. planta,, & medicinas simples
Digitized by Mitrosoft
Ontr.tnt . f
&. con1postas, de qne vera os liuros dos medicos, &
authores cheos, & <las pedra3 preciosas
todas de que parece os Homanos mostraua. ter pou-
ca noticia: porque da pedraria na sabemos vocabulo
algum Latino, & todos sa Gregos, como Ada1nantes,
Agathas, .Amatltystes, Aematitt'S, Beryllos, Chrysolitos,
CrJJStafl,s, Snrdonicltas, llyacinthos, Pyropos, Snplty-
'ras, Sntaragdos, &.o infinito nn1nero de pedras ou-
tras preciosas, de qne Plinio faz nten : 1'0 vitimo
liuro desua Naturrtl Ilistoria, & o infinito numero
de remedi os para as' doenas que ajunta Andre Tira-
quello no liuro de Nobilitate ra.pit. 31. n. 2i5. que
serta. cousa longa. refcrilos aqui. Da mes1na manei.-a.
tomara dos Gregos todos os vocabulos, & partes da
architectura, corn seus 1Jerystilios pistylios, e.r:/ie-
dras, cocleas, s pyra?nides. & infinidade de vocabulos
de partes da casa, templos, das baslicas, das
thermas, &. theatros, de que esta cheos os liuros
dos architectos. Dos n1esn1os Gregos lhes viera todas
as partes da A r te Gymn1astica. Porque como tam-
bem os Bomanos carecia tlaquella al'te assi care-
cia dos vocabulos della que sa muitos, por os mui-
tos exerccios. qne debaixo da. Gymmastica se com-
prcndenl, de de srdtar, de e
de esgri1nir, tle l:anltars de lauar. de vutar, & outros
tacs. Dos mesn1os to1nara os Latinos com a
musica, que na tinha posta en1 arte os nomes das
consonancias, & proporocs com seus tonns, setnito-
nos, d1apentlws, diatesserocs, diapasocs, hypates, lly-
r-atoes, Os gcneros da. musica cltro,natico, e"-
ltarmonico, !Jiatorco. Os modos Pltrygio, lonico,
Dorico, .Lydio, 1llixolydio Aeolico.
E se ,isitannos os liuros dos Poetas he hum chaos
da mullida de vocaLulos. & de Rythn1os, de
Yariedade de pees Ia1nbit os, troches, 1Jyrrirhios, da-
ctiws, spn12deos, & os generos dos
1
ersos monocolos,
IVIIL u:,() \!:Y
{5
dicolos, tricolos, distrOJJhos, tet stro l1os: de poemas,
Comedias, dos 1/ynutns. Satyras,
Epitholanvs, Ele[Jins. A 1nesn1a i nfinitJ:u]e achara
ein os Geometras /Jetrigonos, 1letro!Jonos, Pontago-
nos, llexagonos, 1/eptag.nos, C!Jf1"ndros. Cu' os, Splte-
'ros. _Outro tal nos Astronornos & Astrologos, con1 seus
os, lten1isplwrios, clhnas, constell,oes, lioros-
copos, [Jtneth.liaco. O referir os vocahulos que sobre
a Grammatica os flomanos tornara dos Gregos, se-
ria encher muitas folhas de papel, fJne deixo, por ..
fJUC a todos sa noto1ias as partes da Grammatica
l-
1
rosodia, Ortograpltia, l!J .,. ologia, & S!Jnlaxis, &
f{Uanta multida tem de figuras, &. 'lnetaplasmos. ()
mesmo fizera ern todas as 1n:tis disciplinas. O que
causou a excellencia tlos engenhos dos Cregos, &
rudeza dos Romanos antigos, que tralara n1ais de
()brar, & 1nandar, que de fallar ou specnlar. Por as
qu:1es naocs arnbas con1 muita raza dixe Virgilio
naquelles excellentes ,ersos.
E.rcudent alij spirntia mullius cera
Credo equidem, t,iuos ductmt de utarmore 'lntltus.
Orabunt causas me./ius, cmlique m.eatus
JJescnbent sttrgentia sytlcra dicl'ut.
Tu reyere intperio populos llofnane memenlo,
1/m bi erunt arte . .., paciq:ue imponere mores
Parc._ere subjectis, ,_y drcllare superbos.
Outros vocabulos da lingoa Grega viera aos Lati ..
nos, despois de receberem a rcligia Cheista, como
Ba ptis1na, Eucltar;tia, prasfJyter, Clencus acolutltus,
Diaconus, n1utthmna, Cltris1na, scisma , e..corcis1nus.
Outros vocabulos vsurpara os Latinos de outras
gentes, por causa do comn1ercio, ou conquistas que
com .cJles tiuera, con10 petrwitum, ambactus, bre11na,
cwsa, oesuut, esscdunJ dos Gallos, lancca dos IIespa-
Digitized by Microsoft
1G OtHGEll
nhoes, pllram.ra dos Germanicos, tnautissa dos Thns ,
cos, mitra dos angaria tlos bis
canda dos Britannos, romplwa dos Thraces, sa-
rissa dos l\laredones, tnastruc.L dos Surdos , veltia
uos Cscos, cuba, cascus, c-upencus dos SaLinos, 'Tna-
galia, IJnap.'llia, n1apa dos Punicos. Outros muitos
vocabulos se hauia necessariamente de pegar aos
Romanos a principio de sua cidade, assi no ajunta r
que fizera de Alba longa a Homa, como no roubo
que fizera das Sabinas que lhe ficara em casa, &
despois por a disciplina & religia que tomara dos
Hetruscos, &. ceremonias delia, com que de neces-
sidade hauia de vir, nouos vocabulos, & cousas. Ou-
tros lhes viera por as victorias que houucra de
muitas gentes, de que sempre os vencedores trazem
nouos vocabulos. Os Gregos tambem polas conquis-
tas, &. cotnmercio que tiuera con1 os Persas sabe-
mos que tomara de seus vocabulos, como fora ga-
za, parasang:1, diadenla, tia r a, sal rapa, 1nagus .. tua-
ga, &. dos schmuus, dos Cyprios cerasmos,
& dos l\letlos acynacis. E segundo Plata no seu Cra-
tylo dos Phrygios tomara. lt?Jdor por agoa, pyr por
fogo, & x.Jcdv por ca. E depois de terem o jugo
dos Ron1anos tomaraii muitos vocabulos do nosso
dereito ciuil, cujas leis guardaua, como foi stipll-
latio, legatum, fidei commissum, fidei commissarius,-
codicilli postlturnus. &. outros que antes na tinha,
sendo li\'res. Isto mesn1o, aconteceo ns, que
por as cousas que de nouo se inuentara, & por as
conquistas & commercio que tiuemos cotn outras gen-
nos viera muitos Yocabulos como fora da ln-
dia, catle, cabaia, lascari1n, cltatim, de que fizemos
cltalinar, veniaga, co1ja, &. de Africa alq-uicee, filele,
balaio. E por inuena de muitas cousas,
arcabuz, espingarda, bomba, estribo, e Inuitos noua-
mente vsurpados dos Latinos, co1no splendido, arro-
Digitized by Microsoft
DA LINGOA PonTVGVESA t7
gante, rnnunodn, accn11lUIOdnr , Qf!!ibrrar, rnnsulta,
primordio, infesto, olludir, (pte hora no
ha trinta annos se no rsaua. Todos estes exem-
)'los trou:xen1os, pera mostrar cl:u a1nente que no
l1a lingoa algua pura, neru a .houue scn1 tet 1nistura.
de outras lingoas. E a variedade tlc vocabulos de
JUe cada dia se va bus introduzindo, & outros per-
dendo, & como pelo discurso do tempo se va de-
semelhando has lin3oas de outras con1 que tinha
algua semelhana, & consigo mesmas, tanto qne
fica parecendo outras. E para tambem mostrarmos
o erro dos que creem que a lingoa dos Vizcainhos
que chama Vascono, 1nal podia ser a que os pri-
meiros pouoadores de Hespanha trouxera consigo:
pois vetnos que nenhum vocnbulo daquella lingoa se
Jlarece cotn algfa outra das que se oje falla per
natureza, ou per arte, sendo verdade que todas as
lingoas tem con1municao com algfias outras, ou
per commercio, ou per ,ezinhana como dizen1 que
a Hebrea em muitas cousas se parecia com n Phe-
nicia &. Chaldea & Egypcia, a Arabica con1 a Per-
sica, a Indica com a Scythict.... E pera que se co ..
nhea como a lingoa que se primeiro fallou en1 Hes-
panha ficaria desdo principio do mundo at agora,
porei aqui estes versos da lingoa Pu nica. scriptos com
caracteres Latinos que o Poeta Planto em ha co-
media c.hamatla Pennlc, faz dizer a hun1 Chartagi-
nez, para que se possa mais comprehender a es-
tranheza daquella lingoagen1, &. que se no parece
com algua outra das qne se oje. falla cm totlo o
mundo, tantas rnudanc-ns fazcn1 pela longura uo ten1
po as I i n goagcs _
Digitized byMicrosoft
t8 RJGE:\1
!{ytha Jonim ralon t,chsi corathifima com syflt
Jac chuyth in vmistynl myctibariJ iniltelu
Jiplw canet !tyth byuut.hij ad bynutltij
JJyrnarob Syllo lwmalonin vby misyr pertlwho
mothyn noctothy 'Vdec clianlr dasmase!W?l
Y side librim thifi'l ytlt cltylljs clwn tem ltphul
rib byuhn ysdibur t hinno cutlt nu Ayorastorlis
rt !te manet tlty eh i?" sas lycoblt fillt. naso, 0c.
CAPITVLO VI
A lingoa que se OJe fallr e:n Por!UrJal donde teue
origenl, .. porque se cha1na Ro1nance
1
..,
dito atraz, con1o por muitas &. desuai-
radas gentes que a Hespanha. vicrao pouo!lr &. nego-
ciar, esta1.la a terra toda o iuitl ida em n1u i tos regu-
Jos, & senhorios-, &. assi hauia muitf\S ue
lingoagcs &. costu1nes. l'olo cjnc vindo os Romanos
a lanar de llespanha. os Carlhaginescs que occu-
paua grande parte uella, foi-lhes [:tcil hauer o vni-
uersal senhorio de todos. &. reduLir 1-lespanha em
forn1a de prouincia con1o fizera, dos quaes como
ue vencedores na soomente os Hespanhoes tomara
o jugo da obediencia mas as leis, os costumes, &. a
lingoa Latina que naquelles ten1pos se fallou pura
como em H orna, e no mesn1o Latim at a vinda dos.
Vandalos, Alanos, Godos, & Sueuos, & outros bar-
l>aros que aos Homanos &. corro1npera
a lingoa. Latina con1 a sua, & a n1isturara de rnui-
tos vocabulos assi seus como de outras naes ba.r-
Laras que trouxera, de que se veo fazer a
lingoa que oje fallatnos, que por ser lingoa, que tem
\__ fundamentos da Hon1ana, atnda que corrnpta lhe
. oje Hoinance. Desta introt.luo oa lingoa.
Latina, que os F otnanos 11zer c1n Hespanha,. &
Digitized by Microsoft
DA LtNGO.\ t9
con10 de muitas naes &. varios costnn1es, se Yiera
a. eonforn1a1', &. parecer tullo hnrn pouo de Ronla-
nos, he testen1unha a n1esn1a lingoa CjUC oje falia-
mos, ainda que c.orrupta, &.luuna peura antiga que
se achou na cidade de En1 pu rias do reino de Ara-
go, que era habitada de Gregos, & I-Icspanhoes que
diz assi:
E
liPORlTANI POPVLl GTI.:ECI HOC TRMPLV:\1 SVB NO)IINR
DJ.\N.E EPHESLE E O SECVLO CONDIDgHE, QVO NEC
1\ELlCTA GR./ECOUV:\1 tlNGVA, NEC IDIO!\I.ATI P.\Tl\l.E
UECEPTO, lN l\IORES, lN LINGV.Al\1, lN 1\'1\A, lN
CESSEUE RO,IAISA)I. l\1. CETEGO, ET LVCIO APRONIO, COSS.
Que querem dizer:
Os nzoradores Gregos da cidade de Empurias
edificara este ternplo aa inuocao da lJeosa, Diaua
ce E]Jiteso no tempo que uo d6ixando sua lin!JOft
Grega, nem tendo tom-ada, ate entwtn aJingoa natural
dos lleszJanltoes, se aos custzunes. a a liu ...
!JOO., aas leis, ao senhorio dos Rouzanos sendo Con-
sules. 111. Ce[e!JO, .y Lucio Aprouio:
Desta maneira o fizera os mais pouos assi dos Gre-
gos, con10 os I-Iespanhoes, & os Phenices, que 11-
carn em Cadiz. E finahnente todas as mais gentes
que em Hesp,,nha residia, & assi ficou a
tina commum a todos, como se fallaua en1 Homa.
De que despois procedera homes insignes
em todas as artes como fora os Senecas, Lucano,
1\lartial, Pon1ponio l\lela, Columella, Sylio Italico, \\
& muitos philosophos, oradores de que foi mui
celebrado Portio Latro, c1ue na iat) a Homa. apren-
der a lingoa dos Hotnanos, cotno ta1nLetn auia em
Africa; que ua Ulcsiua Ulaneira acceptou a lingoa
Digitized by Microsoft
20
Latina, de que ,icra os Apuleios, os Victorinos,
Tertulianos, (yprianos, Fu1gencios, Anobios, &. Au-
gustinhos, &. outros n1uitos grandes Yaroes cujas obras
temos oje.
Vindo pelos ten1pos, como he natural. hauer
mudana nos estados, &. declinar o lmperio Roma-
no, veo a Hespanha a inundao dos Gotlos, Van-
dalos, & Silingos, & de outras barbaras, que
tleuastara Italia, & as Gallias, & domina.ra Hes-
panha, & com sua barbara lingoa corron1pera a La-
tina, & a mesturar a com a sua da n1aneira que se
v nos liuros, & scripturas antigas que rpelo tempo
foi esta lingoa fazendo differena nas Prou!ncias de
1-lespanha, segundo as gentes a viera habitar. De-
pois desta barbaria que se introduzia veo a perdi-
a de toda Ilespanha, que os 1\louros assolara, &
destroira entre os quaes ficara Hespanl1oes hus
captiuos, & outros tributarios por partidos, que de
si fizera, para. lhes laurarern as terras como seus
ascripticios, e inquilinos. E viuenJo entre elles
corrompera ainda. mais a lingoa mea Gothica, &
mea Latina que fallaua tomando outros vocabulos
dos 1\touros, que ainda oje nos duro. Despois des-
te captiueiro vindo-se recuperar 1nuitos lugares de po-
der dos 1\louros, pelas relquias dos Christos que
da destroio dos l\louros escapara nas terras altas
de Vizcaia, Austurias, & Galliza. E fazendo cabe-
as de algus senhorios ficou aquella iingoa Gothica,
que era commun1 a toda Hespanha, fazendo algua.
diuisa, & 1nudana en trc si cada_ hum en1 sua
gia segundo era a gente con1 que trataua como os
t.Ie Cathalunha que por aaquella parte ,ir el Rei Pi-
J1ino tle Frana corn os seus, ficou naquella prouin-
cia. sabor da lingoa Francesa, &. quando se apartou,
lhes ficou notauel diffcrcna entre ella, &. a lingoa.
Digitized by Microsoft
DA LlNGOA p ORTVGVESA 21
de Caste11a, & das de GalHza & Portugal, as quaes
an1bas era antigamente quasi hua mesma, nas pa-
lauras, & nos diphtongos, & pronunciaa que as
outras partes de Hespanha na tem. Da qual lingoa
Gallega a Portuguesa se auentajou lanto-, quanto na.
copia & na elegancia della vemos. O que se causou
por em Portugal hauer Heis, & corte que he a offi-
cina onde os vocabulos se forj, & pu I cm, & don-
de mana pera os outros homes, o que rtunfrua. houue
em Galliza. Era a lingoa Portugueza na saida daquel--
le, captiueiro dos l\louros mui rulle, & mui curta,
& falta de pab.uras, & cousas, por o ruisero estado
em que a terra estiuera: o que lhe conueo tomar
de outras gentes, como fez. Polo que sua meninice
foi no tempo del Rei dom Afonso VI. de Castella.
& no do Conde dom llenrique at o dei Rei dom
Dinis de Portugal que leoe a.Jgua policia, & foi o
primeiro que pos as leis em ordern, & mandou fa-
zer copilao dellas, & compos muitas cousas em
metro aa imitao dos Poetas Proencaes, como se
melhorou a lingoa Castelhana em tempo del Rei dom
Affonso o sabio seu au, que mandou ~ c r e u e r a ebro-
nica geral de Hespanha, & copilar as sete partidas
das leis de Castelta, obra graue, & mui honrada,
posto que rude nas palauras, como tambem mandou
trasladar muitos authores da lingoa Latina na Cas-
telhana. E assi s fora ornando ambas as lingoas,
Portuguesa & Castelhana ate a policia em que ago-
ra. esto.
Digitized by Microsoft
22 OniGF:l\1
CAPITVLO VII
Das nntitas 11er que se causou a corrupri'io
da lin,qoa /Jalina que enz Ilespanlla se
falt.Jzta na que se oje {alfa.
NATURAL cousa aos qne se entrcmettem a fal-
Jar alga. li ngoa ai hea nhar-se das
& propriedade della, & comn1etteren1 os Yicios que
cha.ma barbarismos &. solecisrnos, mormente quan-
do as lingoas sa n1u.J desetnelltaptes con1o aconteceo
aos Godos, & \'andalos, & outros taes nascidos na
Gothia, & na Sarn1acia; Yindo a Ilespanha onde a
lingoa Latina ca.sta. & pura que se fallaua corrom-
pera, adulterando os Yocabnlos, & mudando-os em
outra. forrna. & significado uiierente, & introduzin;-
do outros de nono de suas terras. & de outras gen-
tes que co1nsigo trouxera. Das quaes corrupocs po-
remos alglis ex em pios per que os l e c tores sabera
muitos segretlos dest.a lingoa, que ateqni na enten-
dia. E a etirnologia de n1uitos vocabulos que lhes
ahriraa os olhos para inuestigarem o tnais.
Corrupo que- se co'mnwtte na ter1ninarau das
palau1 .. a!;.
A primeira &. mais geral he a de-
lerminaa das palanrtS que se apartara do soido
das Latinas qno quasi ha cn1 todos os Yocabulos ..
Porque d,e ser1no dizemos sermo, ue seruus
de prudens prudente, de sanguis sangue, de si?ni-
lis simel, desuiando-se smnpre da terminaa que
lhe aua OS U Oinanos.
Digitized by Microsoft
nA LtNGOA PonTVGVESA
23
Da pe-r diminzua de letras, ou syllabas.
Outra corrupa foi per diminuia de letras
()U syllabas, como de mare de que dizemos n1ar, de
12odo noo, de al.l. aa, de sagitta, seetta, de balista,
heesta, de nttdo nuo, ou nuu.
. Dos corruptos per accrcscenla1ncntos de letra's ou
syllabas.
A corrupa per accrcscentamento de letras ou
syllabas se faz, ou no con1eo, como de vmbra som-
bra, ou no me o de stella strella, ou no fim, como
em migalha de -1nica. agulha de acu, coraa de cor,
como tan1bem os Latinos fizera frigus de rigos, &
sylua de hyle.
Dos corruptos per troca trasrnudaa de ltas
letras enl outras.
A corrupa per troca de huas letras por outras
be n1ui commum, e que cornprendem as mais das pa
lauras, porque de ecclesia dizemos egreja, de desi-
dernsnt desejo, de cupiditas cobia. 1\a qual manei-
ra de corrnpa ha huas certas letras que sem-
pre responden1 a outras, con1o o diphtong:a an, dos
Latinos a que os Portuguezes respondem com o seu
()U, como por audio ouo, por aunun ouro, por tazt-
rus touro, por laurus louro, por 111aurus mouro, por
caulis couue, & por paucus pouco. E por na gas-
tarmos tempo da mesma. maneira em todos os mais,
tirando auris, per que dizemos orelha, & Agosto de
Augusto, faluo quando cognome de Emperadores'
que diremos Augusto (porque nomes proprios nun-
qua se varia ) E author & authoridade, & agouro
Digitized by Microsoft
24
OniGEll
& agourar de aguriurn, audiencia, anuncia, augmen- t
to, austero, authen tico, causa, caua, cautella, nau-
fragio _
Da mes1na n1aneira se n1uoa as letras em ou-
tras semelhantes conto he o I. em r. & o p. em b.
o t. em d. Porque por ublir1ar dizemos obrigar, por
blandus brando, por supplere supprir, por simplex
simprez, &. sim preza, por clarus crro, por glttten
grude, por mespylum nespara, auditus ouuido, por
amatus amauo, & assi todos os partici pios acabados
em tus. E assi se muda muitas letras em outras
affijs suas como fizera os Latinos nas palauras que
vsurpara dos Gregos que tle, tny dixera mus, de
sys sus, de ll.yle sylua, como mais Jargo mostramos
na nossa Ortographia da lingoa Portuguesa, porca-
pra cabra, pur capillus, cabello, por caput cabea,
por capistum cabresto, por aperio abrir, por apr-icus
abrigado, por prunum Lrunho
Corrupa per troca de letras para outras naiJ
se1nellt1ntes.
Outra corrupa se faz pel' troca de huas le-
tras, IHl em outras affijs & semelhantes: mas em
outras mui difTerentes. como,ue scapha esquife, de
tnimus mon1o, de locusta lagosta, de p u s t u l ~ l bustel-
la, de c-zunulare cogular.
Corruprau per traspassaa de letras de lllnn
lugar a outro.
Tr3.spassa-se as letras de hum lugar a outro,
como foi en1 fenestra, porque dizemos freesta, de
capstrlttn cabresto, por feria feira, por vicario vi-
gairo; & como em syluestcr. porque dizemos syl ues-
Digitized by Microsoft
DA LtNGOA PonT,'GVESA
tre, em niger negro, em ]Jauper pobre, de zinziher
gengiure.
Corrupra per tnudana degenero.
Outra corrupa se faz mudando o genero dos
Yocabulos, & cousas, como quando dizemos esta cor,
esta flor, sendo estes non1es no Latin1, donde os to-
Inamos do genero masculino, c esta go1na sendo !J1ltlli
do genero neutlal: & por o contrario dizemos este
metltodo, e ~ te dote, este paul, este tribu, este naris,
este aruo,
9
e, sendo todos estes acerca dos Latinos, do
genero feminino como tambem fizera os Latinos que
sendo dacryon do geoero neutro fizera lacry1na Ao
feminino. Outros fizera. ambiguos hora de h ge-
nero 'bora de outro, como este fi1n, esta f i n ~ .
Corrupa per 1nttdana de nzt1nero.
1\Idamos o nnmero em scopm scoparunz, de que
dizemos escoua, & de arma armorum hua arma, &
de scali.e scalarunl escada, de cod1cilli cod1cillurum
codicillo, de c,ncelli cancellorzun, concello & cancel-
la .. & de palem palearu1n palha, de reliquim arum
hua reliquia, & de antenm arum antena, & outros
taes sendo nomes que na Jingoa Latina pa tem nu-
mero singular: e pelo contrario dizemos pelo nu-
mero plural de clatra grades, & de cralirulas gre-
lhas que os Latinos dizem singularmente.
Corrupa per '11lltdana do vocabulo e'ln outra fortna
por a mudanra de significaa.
1\ludamos o mesmo locabulo latino em diuer-
sas formas por a variedade da significaa como esta
palaura macula, que quando queremos por clla si-
Digitized by Microsoft
2
gnificar abertura de rede, em malha, &.
fJ uando q uere1nos significar labe, ou pcccado, ou sen-
titnento de anirno, nuatlarnola cm n1agoa, & quando
nodoa em 1naneha, & de puluere dizen1os poo, &. pol-
uora. per tlilicrentc significaa.
Corrupra ]Jtw impropriedade de significara alltea.
1\ corrupa de impropria &. alhea significaa
(jliC (_tunas aos voeauulos con1prende grande numero
dellcs corno uesta. pa{aura Jadra que chaman1os,
na sornente o que ronha e1n publico, ou no cam-
po, n1as ainda ao que furta occultan1ente, & que he
o que os Latinos chama [ur, sendo diiTerentes de-
Jietos, &. cp1e lecrn ditTerentcs penas, porque a obra
do laura publico charnamos rouuo, &. a do ladra
secreto, furto.
E como na palanra f)Ue vem de Lclama-
1e, que tcrn differcnle significaa do verbo voco va-
cas, porque nem todo. o clamar se faz clamando, n'em
todo o chamar chan1an<lo.
E con10 nesla pai aura n1olher, que fazernos cor ..
..._ relatiua ue n1ariuo por aqui li o que os Latinos dizem
v:ror, sendo a palaura muher commum a toda fe-
mea, ainda _que na seja. casada.
E como nesta palaura Casa, que significando
' propriamente na lingoa Latina as choupanas, ou cho-
as, que sa as casas rusticas, chamamos Ctlsas,
assi as que sa grandt's & reaes como as do campo.
E c<>n1o na palaura n1andar prolegare, aut com-
'lnendare, que toman1os impropriamente por irnpera-
re, &. jubere, & por cnuiar.
E como nas palauras tio &. tia, irma de meu
pai ou inna, que tomamos assi por os irn1os de
nossos pais, como por os de nossas mis, sendo ver-
o;gitized by Microsoft
DA ttsnoA PonTYGYES.\ 27
dadc que o irma de meu pai he meu patrno, & o
irma de minha. mi meu auunculo, &. a tia irma
do pai a nlita, & a irn1a da tni, matertertt, & co-
mo na pulaura. sobrinho que cha.rnatnos aos fi I h os de
nossos irmos, ou irn1as, querendo propriantento
dizer primos com innos os filhos de duas irn1as,
cerno 11atrueles filho de dons irmos Yaro(is .
. E como na palaura 'lnanco, que sendo propria-
mente acerca dos Latinos, o que ten1 aleija nas
n1as, o tomamos por o aleijado dos pecs.
E co1no na alugar que ''indo de loco
loca, que dizer dar de aluguer, dizen1os tam-
1Jen1 alugar por tomar de aluguer, o que se hauia de
uizet, por outro verLo qne respondesse ao verbo la-
tino condztco, que he tornar Je aluguer, porque o que
daa a casa a outro por dinheiro chama-se locator,
& o que a toma h e conductor.
E cotno na palaura etn prestiuo _pe_la qual assi
significan1os o que- em 'Latitn se chan1a. 'lnutuunl, co-
mo o que se chama conunodatunt sendo contractos
mui ui1Ierentes. Porque o 'lrlllllttlm he elnprestido de
dinheiro, OU COUSaS que se pesa OU meuen1, COillO
tl'igo, vinho, azeite, que darnos pera o que as recebe
hauer o senhorio dellas, & as conuerter en1 seus
vsos &. tornar outro tanto dinheiro, trigo, ou azeite
con1o o recebeo. Finalmente he o tnutuu1n en1 pres-
tido de cousas que eonsistem etn genero. & o com-
he emprestido de consa que consiste em
specie co1no um cauallo, ou liuro, que acabado o
tempo uo emprestido se h1 de tornar o mesmo cor-
po. s. a mesma. cousa. E ns por cutteza da lingoa
a tndo c.hamamos emprestar, & cmprestido sendo
cousas tam differentes.
E como na palanra morada, & 'ln orar que vindo.
Digitized by Microsoft
28
de nun-or qne qner dizer estar de uagar, ou
de assossego vsan1os delle em lugar de habitar.
E con1o na palaura. que querendo dizer
porta detras a dizentos por a portinha, que estaa em
outra porta tnaior, r1ue se abre sem a grande se abrir.
E como na palau ra. entremettido & entremetter,
que querendo rlizer deixar cousa, ou affroxar,
ou dar vago,- dizemos polo contrario entrmnettido o
que he solicito ou se entremette ou occupa, em con-
traria. sign ificaa do ve1bo Latino intermilto.
E como na palaura. dinlteirrJ qne vintlo de de-
narius, non1e particular de certa moetla, r1ue pesaua
dous vin tecs o vsarnos por o geeral que os Latinos
. dizem 11ecunia: como tambem fizemos nesta. palaura
'Jnaa, que sendo nome special de hun1 certo ge-
nero de pomos, que foi planta de hum Gaio .1\latio
grande accepto a .A.ugusto Plnio lib. 15. cap.
29. g lib '12. cap. por o que os Latinos' lhe cha.-
maua malum, JJ/aliallztm o tomamos por o geral de
todos os rlaquelle genero que ch:tma tnalus, por-que
dizemos nutlus pttnica, ntalus Jnedica, n1ctlus matiaJJn,
&.c. O contratio fizernos neste nome brunho, que sen-
do prun1un geeral de todo genero de arnexas, o to ..
mamos spomente por hua especie de amexas brauas,
que traua a qne chatnatnos como tambem
fizemos na palaura poldro, que vindo de pollo, que
quer dizer todo animal nouo & pequeno, o diLernos
specialmente por o cauallo nono.
E corpo na palaura. louro, que sendo corrupta de
luridus a unt, que quer dizer cr como amarella de
home morto, azu I ada, ou verde negra, como a dos
dentes pollres, chamamos louro, o que os Latinos.
dizem flauus, que h e cr fet--mosa, & clara como. a
dos cabellos de cr de ouro, que chamamos lourns.
E como na pnlaura jauta.r corrupto de jrntaczt-
Digitized by Microsoft
DA LINGOA POIVI'VGVESA
lrun latino, que quer dizer almoo, qne se con1ia
pela manha, per ella. significan1os o con1er ordina-
rio, a que os Latinos charnaua ]Jraudium, & se co ..
mia na fora do ti ia.
E con1o na palaura jogn, que quetendo dizer em
Latim soomente graa, ou galantaria de palauras a
confundimos na significao cotn a palanra ludus. E
dizemos jogo de cartas, de bola, & todas as mais
maneiras de jogos.
E con1o nesta. pala.ura. cunltatlo, per que chama-
mos aos que nos sa affijs, na se podendo chan1ar
per ella sena os parentes uo n1csn1o sangue.
E con1o na palaura parente (lel qne chamamos
os que na verdatle sa cunhados em sangue. s. os
trannersaes, sendo a palaura parente que soomente
comprendei pai, n1i. auoos & bi5auoos, & dahi pera
cima aos Inais ascendentes.
E como na palaura sperar que vsamos por expec-
tae hauentlo de ha a outra muita differena, por ..
que spcrar denota aquella paixa ou a1Iecto do ani
n10 que he spes qne segundo 1\1 Tullio hc aguardar,.
por algum ben1, & o outro he aguardar olhando
por alguma cousa se vem ou no, & diz se de ex &
specto as, potque quando aguardan1os por algla pes-
soa costu1namos olhar se ven1.
E con1o na palanra rostro, que sendo soo das
aves, & hnimaes o drzemos, por o dos homes quo
os l.atinos chama face, ou vulto, con1o Lambem na
}Jalaura perna, que sendo soo dos porcos, o dizcmQs
por as pernas dos hon1ecs & das molhercs, a que os
Latinos chama entr-a.
E con1o nesta. palaura rnatar totnatla impropl'ia-
mente do verbo macto rnactas, que he lllltar sacrifi ...
cando.
E co1no na palaura Taucrna, que especi'aJmente
Digitized y Microsoft
30 OniGE:\1
dizemos por a. casa. cm que se vende vinho, sendo no-
nle geeral de totlas as casas, cm que se venden1 quaes
quer cousas. .
E con10 na palaura trazer, sendo totnada de traho,
/tis, que quer dizer trazer per fora, por a qual sig-
nificamos tudo o que se leua sen1 fora, que se ex-
plica na lingoa pellos verbos dnco, JJorto, fe-
ro, gero, gesto, velto, que sa diiTerentes maneiras de
traze r.
E con1o na palaura vicio que querendo dizer
peccaJo, ou mito costume, & vicioso, mal costumado,
dizemos campo vioso, terr viosa, posto que noi
escuse ser melaphora, de que tambem ,sa os Lati-
nos, que dizetn luxuries, segetum, pecoris, aut arborurn.
E como na palaura 1narticola por simia que er-
radamente sendo nome de outro animal
mui difierente .. A causa deste erro foi que ouuira
dizer, que hauia um animal que tendo semelhana
com o homem nu & nas orelhas, & na voi
humana que imitaua. para enganar hotnecs 'da cuja
carne hc mui goloso, como tuJo conta Plinio no li-
uro S. capit. de sua 1Vatural Historia, & se cha-
ma 1nanticora, enganados por a figura dos ungias ter
algua scrnelhana corn o corpo humano, cuidara,
que este o mesn1o animal que ugio, & assi lhe
chan1ara marticola pot manticora, & contra raza
porque aqnelle animal he crudelissirno entre os tnais
feros, & tem outra. figura, & difTerena. dos outros
animacs, con1o o pinta Plnio. E ja que ,iemos a
fallar em ugios, f]UCrernos dar raza, porque se cha-
ma assi, & he fJliC na citlalle oe Bugia fortaleza fJUO
os Ile5panhoes tinha ern Arrica, ha. tantos que os
1noradores se na poumn valer cont elles, & dahi os
trazem & lhe dcra cs5e non1e; que de Bu!]i corn-
sigo trouxcra.
Digitfzed by Mi rosoft
DA LINGO.\ PonTVGVESA 31
Tambem so deu significaa impropria a esta
palaura paruo que querenuo uizer pequeno,
mos assi aos que pouco, ou sa tontos ainda
fJUe seja gr:tndes. E a raza he que os llespanhoes
antigos, principaln1ente os Portugueses charnaua aos
'lnoos pequenos ou 1neuinos, paruas, segnnuo se "vee
das suas scriptura3 antigas, corno tarnoen1 ihe cha.-
maua os Latinos corno leernos cafla passo ns nle-
lhores authores delles, &. l\1. Tullio no liuro 5. de
Ftibus Bonorurn onde diz: Pilrtti primo orlu sic ja-
cent, ttunquam. o1nnzo sillc ani1no stt. E Iugo no mes--
mo lugar. Parui v1"rtutztm silnulacltri.;, qua11un in se
habent semina, sini doctrina mouentur. E muito mais
frequentemente o lce1nos na Sagrada Se ri ptura, co1no
naquelle lugar de S. 1\Jatth. cap. Nisi
{uerit1's sicut paruuli, &c.
E como os desasisados a que os Lati nos cha-
ma fatuos, ou dementes, saJ uo entendimento, &.
nas palauras como os meninos chamara-lhe paruos.
O que se vee da palaura rnenino superlatiuo de par-
uus, de qne forn1ara duas palanras differentcs na
forma, sendo atnoas tle hun1 n1esmo significado. Por-
que aos 11equenos chamatnos 1neinlinltos,
& aos 1noos 1nais pequenos meniuos, hauenuo de--
dos & os n1oos de charnar-se per hun1 mesn10 notne
1ninimos.
Outra corrupn &. impropriedade ha na pala
ura rnaucebo, que vindo de 1nancipizun, que quer Ji-
zer escrauo, c.haman1os assi ao moo que nos serue
ainda que seja liure. Donde vieanos tatuLetn eharnar
'lnaucco ao hume1n que he de pouca idaue, & nuut-
ceba aa Inolhcr moa, &. dahi uuruceba aa n1olhcr,
que h e anliga. algurn, de deshoncsta arn izade, por-
fJue por a nlaOl" parte hc \icio ua lllOCiuaJc : & dahi
uizcn1os amauc:-bados os que esta eu1 conucrsaa
Digitize.ct. Microsoft
32
deshonesta, & nJancebia ao lupanar em que as maas
molheres csta. E tanto vco a e"-tender-se o comeo
errado, ou coraupa desta. palaul'a, que como os
Latinos chama puer ao n1oo de sea .. uio: porque
aqnelle ministerio. se busca moos, & na
,ell1os, assi cuidara os barbaras que podia vsar de
'lnancipilt1n por moo, sendo causa mui differente.
Porq uc puer denta idade, & 1nancipiu1n stado da
pessoa captina, per qe se na podia significar moo,
nem velho. Pola mesma raza como por o criado to-
mara o notne de moro, que h o put!r, viera chamar
que h e o mesrno que senior, ao patra da a-
sa: a que mais propriamente chamariamos dono, que
he mais propinquo do Do1nino. Porque como aos
mais ancias se deue mais honra, ao patrono, &
principal (]a casa con1eara chan1ar senllor muitas
gentes, a quem este vocabulo ficou commum, com o
os Romanos chamaua aos maiores, & aos go-
tlernodotes das c.idades. Tal foi a extensa da pala-
ura barrega, que os antigos chamaua ao homem,
ou 1nolher que estaua no vigor de sua idade, que
hora chamamos aos que esta em amizade llesho-
nesta, a que chan1ara barreguice.
Outra tal foi a corru pa da pai aura, puta,
que sendo vocabulo honestissimo: que quer dizer
moa puriss i1na, & limpa por encobrir a fealdade do
vocabulo de meretriz, ou tanto tam feo, viera a in-
famar aquelle non1e, chamando puta, a tnolher que
estaa ps ta ao ganho, & pntarict o lugar onde ganha.
Outra corri1pa se faz em runitos partici pios,
que sendo da voz passiua lhe deaa significaca ac-
tiva chamando:
- Atreui do, o que se alreue.
A[Jradcscido, ao que agradcsce.
Digitized by Mirosoft
DA LINGO.\ t>onTVGVESA
Arriscado, ao que arrisc.a.
Arru{ttdo, ao que se arrufa.
Attentado, ao que attenta. t
'\ (
33
J ..... t
Betn {a/lado, ao .que falia bem. 1
Calado, ao que cala. 1, u; l .,. Ut a f
Confiado, o que confia.
Conhecido, o que conhece.
Costumado, o que costuma.
Considerado, u que considera.
Crescido; o que creseeo.
.Desconfiado, o que desconfia.
"Desenganado, o que desengana.
Determinado, o que se determina. :
Encolhido, o que se encolhe.
,,,
f
fi
Jli
' I
tu i!
1 ,, h
Entendido, o que entende. c- '
Esfordo, o que se esfora, ou tem fora .\,\)
Jurado, o que jura. d I 1' til UI
Lijdo o que lee. ) aJ
Negociado, o que negocca. n
Ousado, o que ousa.
Porfiado, o que porfia.
Recatado, o que se recata.
Sentido, o que sente.
Sabido, o, que sabe .. J
Valido, o que vai.
Jantado, o que jantou .
..
I .i
;.tJ
h
Corrupa que se faz traspassando 'ln1ios vdcabulos
de h-a significaa em outra, per luta figura que i
se citam a tn etap/,ora. 1 .
A THASLADAAO de de lmma
.;a en1 outra, a que os Gregos chama metaphora,
he mais natural aos Portugueses que a nenhua ou-
trl naa, & em tem muita graa, & fica ricos
Digitized y Microsoft
3
3-t. .
RIGEl\1
de muitas palauras, & maneiras do fnllar, como he
chan1ar asso1nado ao accelerado, ou qne supitamente
se poem em ira, tomada a mctlphora dos que fazen1
a conta em somrna, & na pelo meudo, porque como
a irn h e hum brene furor, o irado na considera,
nem lana conta ao que faz ou diz com tento Don-
J de disse Aristoteles no liuro 1. cap. das Etllicas,
que a he como seruidor diligente, que antes de
ouur todo o recado, ja parte, & quando chega aon-
de o rnanda, na sabe o que ha de dizer. E assi
dizen1os abel/tudo o que anda apressado em alglia
cousa, tomada a metaphora das abelhas, quando an-
da ern lauor. E dizemos lampeiro o que faz algua
cousa ante tempo, tomado das figueiras, que da fi-
gos temporas. O que parece vem de la1npas porre-
, la1npado. E assi dizemos taludo por o homem, ou
molher que he j de dias, tirada a metaphora das
heruas, que sa ja de todo crescidas & tem talo; &
) esta para dar semente
E a hiia molher que he j de dias chanlamos-
lhe auellada, tomatlo das castanhas quasi seC'cas, &
para expedir a casca. E dizemos viuer depressa o quo
se mette em muitos perigos, & arrisca a vida, to-
mudo dos ._que correm ou anda depl .. essa per I ugares
de que podem cair ou embicar. E dizemos viuer a
olho por os homcs que viuem sem ordem, tomado
dos que vendem a carne a olho ou aa enxerga. f.
sem peso & sem medida. Estas maneiras de fallar
que os Latinos tem em muito, quando se perseuera
muito nellas na se apartando do sentido metapho-
rico, em que he tam frequente aos Por-
tugueses .. que nlgiis estara muito espao de tempo,
fallandu sen1pre metaphoricamente, sem se mudar
da mesma rne aphora.
Digitized by Microsoft
DA LJNGO.\ PonTVG\'ESA 35
CAPITVLO YIII
De' algiis vocnbulos Portuguezes tomados dos Latinns,
que pella corrupa que se deites fez estar} ohscuros.
AnEGOARIA, de pccu:uia.
Abeslntz, de auis strulhio.
Acla de lenlta. de assula.
'-.Acertar, de certus a um, id est dar en1 certo !ugar.
Acitllemente, que os antigos dizia cintemente. id est
scienter quasi scicntementc.
- Adestrll,., de dextcr.
-Adro, de atrium.
#-Agora, de hac hora.
Albequorque, id esl frutta nona, que vcrn prfn1eiro de
paeoquum.
-Alcatruz, de aqum duclns.
Alcofa, de cofiuus.
Aleija, de lmso is.
Alim1wr; de limpidus a un1.
Alporcar, de porca, que quer dizer coua ex columelltl.
Anc/to, de amplo mulata mula cum liquida n cll
-........_Annojo, anima I de hum anno, de annuus.
- Auteado, quasi ante natus ex primo matrimonio.
An:olo, de vucinns. i.
Apaniguado, de pane & aqua quasi paniagn:u]o.
Arenque, peixe, de halec.
Arrebique, de rubrica.
Arro.:, de orvza.
Arreigflr, de., .-adicare.
Assoprar. de suffiare.
Atotcelar, de torquco, cs,
Atag11antar, id est etegncntar-, itl el;t ethicum facere.
- Aua/iar, poer preo, de ,alco, cs,
- Auena, de ''enio, ('Otuo conucn{'a de conurni"o
Auenturar, de.venturus a um,
-- A:iago dia de porque os Egypcios tinha
agouro cm certos dias.
Bazxella, de Ylls is indc vasilha.
Digiti?ed by Microsoft
]Jarros de harrus.
,,
'-.... 'llaratta., de blalla.
1
'
.f-* ,urato, dizetn C]llC tlc para to, l est preo t's-
taa apparolhado facalmenlc.
1
Bebera, -figo, _id cst bjfcra.
t- de vcllico as.
llerrar das ou e l/las, ele bcllare rx 'l'ltrr.
lligorna, de h i corn is.
Rocltcclut-, c bucca .. ' , .
JJo/sa, c bulga latino ou hyrsa Grego.
llramar. de fre1no is.
JJulis, de hulio is, por ft'rucr.
Cachopos, penedos do tnar, <.lc scpulys
Canauourt&, cana f e ruJa.
scarH1rare .
.. _._Catar, de captare.
Caueira, de caluari3.
Cenradil. de cinccrc qnasi cincrata.
-.........,.. Ce=a. de frio ou fchre, acccssio s.
Ceuada, pro ordco, de cibo cibas quasi cihata.
' Cet'a, cibarc. '
, ..
r ..
. ' ...
' '
t.
Cltaga de .mula cum liquida in c!, tnorc noslro.
Cltama de flamma, cadcn1 indc chantusco & cha:..

Clwpi1n de sa pi nus, nruore de n1atcria leu c, & specie
pinheiro aluar de que cn1 lta)ia fazcn1 calado, &
soccos como. fazemos de cortia, segunuo Laguna
J)i,Jscoridetn como lambem dizemos pantufos, de pan,
pantos, & phcllos por quasi tudo cortia, se-
gundo Ionchim Pcrionio, no Tratado da Cugnaa da
linyoa l"'ranccsa, co1n a Grega: E como llizcrnos nl-
' eorqucs tlc alcornoque palavra Castelhana, que quer
dizer soucrciro,. que tlaa a segundo o mes1no

- Clw1r, pl'o piorare, mula cnm licptida in cll.
('/wuro, de clausu!n, mnta cum Ji,tuida n cJ,.
Chtnua, de pluuia, cadcm rntionc.
ClllliiUlfO, rhumella de plurw, vide nos-
lratn.
Digitized by Microsoft
DA LtNGOA PonTVGVESA
C/alpai, t.:c -fugo is.
Cigarra,
37
Cohra, de coluLcr, ou de copula, por as voltas que pa ..
rccc que faz dobrada.
_.,.-!'. Cob1o, de qualquer cousa, de copula, por a mcstna
Cocedra, de culctlra. I
Comera-r, de com & de nitio as.
CO?ltar, de computare.
Correo, currendo.
Corcouado, forte a cucurbla.
Corte, de aucs decors s.
Corte. de senhol' de cohors is.
Costal, quia costis aut hutners portatur.
Couto, a cauto quia ih caut su1nus.
Co::,er, no fogo, coquo s.
Cravo, spccillfa t sirnilitudine ela ui.
JJei ta r, o ejecta rc.
_ Desbarate,
JJobrar, du plcarc.
de dors.um, ponJUC arrima a clle as costas.
, inccptarc.
h_,scrauo de sclauonc.
Esplioa., spatula.
- Enxabido, insipdus.
Ensoso, insulsus.
Esteiro, do mr,
stragcs.
P,arol, de llharo toirc. cn1 que se punha lume para cn--+-
dercar os nauegantes.
-- 'Feira, de feria, porc1ue nos dias se fazia os
mercados.
--Fita, de vtta.
-'Gara, glauco colore, id est garo ou zarro.
Grade, de clalhla. t
lanella, dmnutiuo de I anua.
- Illtarga, de ilum ilij, ila pluraltcr.
__ Inchar, de inflo u1uta & lquida u clt.
loiaa, .& Joiel, uc jucale barbaro latim.
Joio, de lolium, de (1uc vctn joeira por o
Digttized by icrosoft
38

conl que se alimJla o trigo do joio., & jocirar, t\: en-
joar, t.]UC quer dizea, o pesadumc ou accidcn-
te que tem os que comcn1 pa de JOio.
Laada, de laqueus.
Lagar, de lacus.
Laurar., de laLoao as.
Lograr, de lucror lncraris, corrupta significatione.
JJ/anposleiro, de & pos tns.
Jllttia, de l\laiun1is sesta de Gentios.
JJfeallwiro, de mealha, & tnedalha de melallo.
JlenageuJ, seu 1Jotires hornenagt!m, de hon1agio, nome
-Lombardo.
JJ/enino, de n1inimus .
.:ltenoscabaJo, de minutus capite. ,
.lferceeiro, que roga por a alma de outrem, de miscralio
is, porque pede1n misericordia pa.-a alguem, & na de
n1erces dis quasi mercenar-io.
Alesura. de mensura alias Ilebreo. vide in Ucbrreis
de mitto poa enuiar.
Jllexer, de misceo es.
ftlistio, de mistus ou mixtus.
JJ/odestia, de modus.
!tlolho, de man!pulus. -

,.1/orcego, de tnus muris, t\ crecus a um, porque se p3-
rece com os ratos, & na \'Ce de dia.
Oganno, por hoc anno.
'Ore/lo, de ora, poa cabo ou estremo.
J>a!}ar, do ,erbo pacare, que significa apazigar ou aman-
sar.
Jlalmatoril, de paI ma, porque na m se da a
com ella.
Palmeiro, peregrino, de. palma aruore, por 05 que vinha
rla peregrinara da terra santa, trazia por borda
Jnla pahna, cn1 final que tinha acabada S
1
Ja
naa, segundo auio JEmtl. na ritltt tlelllei VII.
_Prutcada, vern de pai o, & segundo outros de Ihalanga
Grego, que hc a \'ara rolia com que os naucgan-
tes trazen1 as barcas aa terra, ou as leua da terra
ao mar.
Digitized by Microson
DA LINGO PoRTVGVESA
Parceiro, de partiarius, de pars pa tis.
-+- Peonha, de potio nis.
39
Pella, que baila, de pueJia ou de pila, porque salta, &
daa pulos como pela,
Paul, de palus dis.
Purada, de piure corrupto de pipere pelos Franceses.
Puda, da gallinha, pituita.
- Pnto, por frango, de pipo pipas, por piar.
Poio & Poat\ de podiu1n.
Poir, de polo is.
Queda, ou Cada, de cado is.
Queimar, de cremo.
Quixume, de qucror is.
Quente, de caleo, es, quasi calente.
Qulate, de ceratiunJ, ex Budeo in asse.
Repar, a carreiaa, repedare.
Rispido, de hispidus a um.
Roar, de runcare. ,
Romeiro, de Roma, porque dos antigos era a pria-
cipal perigrinao, poa causa da & da.hi vco ('"
romagern & romaria pot qualquer vi.sita.o qu.e se faz -
a casas de oraro. . .
_ Rombo, por redondo que parece ,em de rhombo.,. que he
o peixe rodoualho, que tem a figura redonda.
- Saclto, de sarculutn, & sarculum de sarrio is.
Sir&deiro, de cantherio.
Serlio, de sero por tarde.
Sesudo, de sensus quasi sensatus.
Sirgueiro, de serfcum que he seda.
Sopear, trazer sob os pees.
Tlleima, por contumacia, parece porque os contumazes.
sempre esto em hum prcposito.
Trmnbetta, de tuba.
Tre:, panno, de certa tecedura de trilce.
_ Virate, de verutum, que quet dizer !erro longo & agudo .
. Digitize'd by Microsoft
4
1
1 . 0 n I G El\1 "- \1
CAPITVLo _IX.
])os totna1n,os dos Gregos
1
ASSAZ temos mostrado no que acima
sobre a co1nmunicaa de vocabnlos que has lin-
goas tem com outras, quam grande numero delles
os Romanos tem dos (;regos por as artes & discipli-
nas, que delles recebera, &. ns tomamos dos Ro ..
Inanos. A fora estes nos vicra outros dos mesmos
Gregos, de que porei algs para exemplo.
Agonia, por temor ou perigo.
Alampada, de lampas ds.
Alcendro, hcrua de Hhodo dendros.
..
Aparta1, de apartar que he o mesmo.
1
\
-'iltesa, instrumento de amassar, ou leuar o pam, uc ar-
tos por pam.
Caluu,, de caum1 por calor.
C vali o ginete, parece que de ginete por ra.a quasi cauallo
de boa raa.
Chefe,. pol' cabea da. linhagem, que tomamos corruplo
dos Francczes de cephale Grego.
1
Calafate, por carpinteiro de naos.
Cara, por n1ascara ou caput.
Carauclla, forte de carabion, id est nauicula.
Caixa, de capsa.
-fltronica, de chronos por tempo.
}l_,n,gata, forte, ab nphrata.
Esquerdo, tWr sinistcr.
Espada, spatha.
l1uitarra, de cYlhara.
n
lJalee, de gal (wr n1ustella, irl cst doninha por a scmt' ..
lhana que tem daqnellc animal potius ((Uam Gaulo
'pro nauigio.
1

Goiuo, de lcucoo.
11 armona, harmonia.
Idiota, por iguorau te .
.:Jlania, por dot zed by Microsoft
nA PonTVGVESA 41
Jleclut, de mixus. , i -
Para, preposio, que significa acerca dos Latinos atl.
-- porque os vulgares dizctn jJeru..
Papa, crn Grego, significa pa.
- Tllermoos, lcgun1e, de thcrmos. L
1 1
Thio & Tida, poa os irmos de nossos pas ...
1'rogar, de tragcin, por comer. ,J( i
1
CAPITULO X.
1
/Jos vocabulos que os [Jortugueses tomara ..
dos Arabes.
1
"1\
H
t . tl \
das lingoas de que os Ilespanhocs Inuitoi
vocabulos tomara foi a Arauica, des do tempo que
cm Hespanhn entrara os 1\fouros, pela geeral des-
troia que della fizera, uo tempo dei Rei Uodri-
. go, per que os Christas ficara entre clles, hs
captiuos, outros tributarias, como gente subjecta &
misera que outras gentes na conersana. E ainda
uespois que se as terras r e cu perara, pelas relquias
tlos Christas que escapara nas terras montuosas da.
Cantabria, das Asturias, & Galliza, & ainda. ficara
Ynidos com os 1\louros. Porque assim como os C'hris-
tas viuiam subjectos, & tributarias aos l\louros, fi ..
cara polo contrario os 1\Iouros subjectos & tributa-
rios aos Christas, & nas n1esmas terras ate o tempo
de i492, em que os Reis de Portugal, & Castella
os desterrara de Hespanha, na se tornando Chris.:.
tas. Polo que ficara muitos Yocabulos delles aos
llespanhoes. E se alguas palauras, que aqui como
l\louriscas apontamos, ,irem que se parea com as
Latinas, ou de outras lingoas, no se espantem por-
que por a trasladaa de liuros de n1cdicina, & de
algiias outras artes que fizera os em sua
lingoa, &. por a comrriunicaa qnc tinha com ou-
Digitized by Microsoft.
OutGEZ '
tras gentes, tinha elles muitos vocabulos communs
comnosco, & com outros. E muito menos se deuern
espantar se virem que algus tomara dos llebreos
por a lingua Hcbrea. ser como mi de todas por sua
antiguidade, de que t 1das as oull'as tomara prin-
cipalmente os Arabes, que com os Hebreos tinha
muita & semelhana na hngoa, de que
porei os que me len1brarem para ex em pio.
Aacal, que aguadciro, Alcal'ottia, caraua.
Caa Caain Alcantara., ponte.
Aafro, zaafaram. Alcandora, candare.
Aa{ate, afait. A/caria por aldca, caria.
Acelga. celq celb. Aldraba, dab.
Aofar, certo metal de tucs- Alfauaca, habaca.
toras, aofar. . . Al{erce, aufi.
Aofei{a, zuufufa. ,, . t Alfaiate haiat.
Aorda, urda. Al{or/,es, hor.
Aucar, ucar. Alcac/,ofre, hurxofa.
ucena, cuina. Alcaiote, caguid.
Artde, ud. Alco{or, cohol.
Aumagre, umac. .A/coueteiro, de hat caguct
Adarga, datga. por alcoueitar.
Adello. delil. Alforza, fuza.
Aduff, duf. ' Alfinette, hilil.
grdlteta, gugita. Alfageme, guaanccedor de
lbacat, alhacar. espadas, hageme.
Albtlrda, bardaa. Al[erroba, harroba. -
lbafor, bofor. A/faa, haa.
A/barrada, barr1da. Alfaia, haia.
Albano, torre, harrania. Alfandega, fondaquc.
Albernoz, berno. .Alfeloa, Hulua alfcni, finid.
, Albuqrtotqtte, becorqz. Alfolrta., holua.
""- Alcnra, caar. Al[ot"ra, hurra.
- Alcacr, h e ma, cacil. A.l[azema, huzima.
Alcaceua, caa ba. Algodo, coton.
-- Alcatru.:, catdus. A.lgema, priso, magimic.
Alcaide, caide. , Alguidar, alguidar. \
Digitized by 'aso t
DA LtNGOA Pont\.GVESA * -4-3
Aljo{a1, de julfar, Ilha de Arrobe, rub.
Ormus; Jogar onde se Argamassa, laxamax.
pesca. Arroba, robaa.
Aluba, iltba. Arratel, rethl ratai.
Aliube, iubb. Aroeira, daroaa.
Almofaa, ntohaza. Atanor, ta nO I\
Almecega, meslcch. Ataltcia, taga lia.
Almofariz, mihiriz. Atafoua, tabona.
Almofrexe, mafraz. Atabale, tabal.
Almarraxa, maraxa. A;agaill, zagaia.
Al11lojaua1ta, mujciJene. Azeuar, cbar.
Jllmoxarife, n1ixrif, & ma- Azougue, zauque.
xaif. Azulejo, zulcca.
Alm-agra, magra. Aznrrague, rurraga.
Altnl4de, mud. A:ar, 'ziar ..
Almazem, magzcm Abete, zaiL
Almadraua, madraba. Azeitona, zetune.
Almeiro, n1iron. Azeuezinhos, zcbezn.
Almofada, muhada. A.zemala, zcmil.
Almotacel, muh teceh. Baco, por scruidor,
Alntogauere, mogageuac. Banco, banco.
Almocatlenz, muquedcn1. Baba, haua.
Almotala, mulila. Babeira, baucra.
Aspargute caJado, pargat. Bolota, bolota. --
Jilquicee, quic. Beca, beca.
Alqutra, Berringella, bndingina.
A/quitara, quila r a. Bestaga, bestia. .
Alquie.z, nacdida de corli- JJolo, poia.
dores, qucz. Bolstr, horja.
Arque lha, paramento de ca- Rorrac/u1, borrachc.
ma, qucilhc. Bor:.eguint, borzaguin de
.Jrrabalde, rabad. burus por couro
bar. Cadimo, cadn .
.Jiluetar, beta r. Ca fila, ca fi I a .
.J.luade, b:aiad. am11rra, amarr.
A lua nega., coifa, banec:a. Camisa, camija .
. Altterca, hcrquc. Canastra, canacha.
Alltiara, buxuta. tlltOila., ranana. I
aracifc. apcdeiro, pa tir. . '
Digitized by Microsoft
J . , OtnGEI\1
1
I
<I ...
Carauella-: carabilla. r;orjal,
Carda para c;.trdar, Glulas, 11or canto triste,
Carr"palo, capata. guaia
Casco, quixca
1
' .. JauaU, porco, jabcli.
eifo, caifa. ,t Lezira, gizira, gizaira.
.t
Ceroulas, raragul. Legoa:l licua lcug. -
Ceroto emplastro," airot. Lousa, para tolll.U" aucs,
Giranda, carand. t . H luxa.
1
Citara , ou capa razo de JJ!aaroca de fiado, n1azorca
srlla citara & carbazo1. ex Maccca Hebrco.
Corco, Curz. i anc/til, mcngl.
corsal. h JJ-landil. mandl.
Cota, cot-a. J , \ .. , defil por clcphanlc.
Crenwsim, cremes. I. .JJfarlota., marlotta.
Cttzcuz, cuzcuzu.' ... .. JJ[atrano, fortcabarranopor
Elche, ailch. ) F estrangeiro .
. Ema. heama. .I lJJesquinlw, mcsquino & mu- -......
Eflxaual, xigar. cequin ..
Enxan"a{a, xaraba. ]J[esquta, tnergit.
Espinafra, \ tuorchilla.
Escarlata, squcrlat. _1Voracle po{'o, na aura na ora. ---
Estebn, islp. Pandeiro, panuar.
Faixa, faja. Pardal, pardal.
Falco burn-," hurn. ' Peixota, pcxota.
Falco rteblj, nebl. Perrexl, pcrrixin.
Falco alfaneque, fancque. Pcota, picota.
Falco sacre, racrc. Porra por maa, porra.
Falco bataldJ, bahari. Queda por medida, ()UCd.
Falct!o grfalte, jarafan. Qulate de ouro, quirat.
Fatia, ou pedao, fitita.. Quintal, peso, quintar.
verbo dictun1 de Jlapa:, por moo criado de "-
hazen por cnthesourar. alguem, ou lacaio, rapaz.
Fuuueiro, cr de cauallo, Resma de papel, raxma.
haibcri. Roca para fiar, ruca.
- Gaita, gaita. Roma, pomo, roman.
Gara, aue, gara. Sardo porJagarto, hardon, -/-
Gato, guit. Seira de esparto, xaira. ..---
'"Jlergeli'ln, jolfoli, juliulin. Sir[Jtt com que leuo os bar- ---
Girdo, de jaron. . cos, sirga.
1 '" ed by M1cro::,o t \!:Y
DA LlNGOA PonTvnrrsA
45
Solt1o, ou .. 4otea, rcthor..
1'aldque, parede de ladrilho,
taxbiq.
Taforca, n:1uio, tafura.
1'aipa de barro, ta pia. ''
Talque ba no, para os cry-
soes.
.1'aracena, da racnaa.
--Tarefa de ofTicial, lareha.
Tauana, 1osc gra ndc, ta.;.
hna. ,
Taztxia lauor, ta nxquc.
Zaga/, por homem animoso, ___
ou forte, z:1ga I.
Zaragatolt, zargatona.
Zarauatana, za rba ta na.
Zor.=al, zo1zal.
CAPI.TULO XI.
J
])os vocilbulos que os Portugueses tornara
dos Franceses
ri-,
__ Al\l diffieil he dar raza porque dos Franceses
viera aa lingoa. Portuguesa tantos vocabulos, quanto
inucstigar, quaes sa os mesmos vocabulos. Porquo
a. raza que demos que as gentes con1n1unica suas
por causa da vezinhana, esta raza pa-
rece que na milita entre Portugueses & Franceses,
porque o Reino de Frana est de Hespa.-
nha, cujos limites assi da parte do 1nar como da
terra sa os montes Pyreneos, & pella banda da ter-
ra est Frana ainda mais alongada de Portugal que
tle nenhua outra parte da Hcspanha. A raza que
aqhamos a esta comn1unicaa de parece ser
por. as idas que cm tempos n1ais antigos os Portu-
gueses fazi a Frana por causa da nauegaa qne
era mais frequente que agora, & por a maior con-
federaa, & amizade que antes hauia entra hua na-
naa & outra. E porque como os Portugueses na
nauegaua para as praias do mar Oceano, nem ti-
nha achadas as regios da Ethiopia, nem a lndia,
& ilhas descubertas, que despois continuara com
uaucgaa de mais proueito, daquclles portos de
Digitized by
RJGEM
Frana, aonde entam iaii a lcuar suas
& buscar outras, la'azia nonos vocabn los A outra
raza era que lles do principio deste Reino sempre
viera a elle Franceses. co1no foi o Conde dom llen-_
rique, (JHC ''indo tle Borgonha., necessariamente ha.-
uia de traze1 sua fan1ilia, & gente daquella naa.
\
7
iera tanbean a este l\eino os estrangeiros que aju
dara tornar Lisboa, de {)Ue ''inha por Capita gee ..
ral Gnilehne da longa. espada, filho de Ricardo,
Conde de Anjou, com que vinha muitos senhores
que neste Reino ficara, & pouoara mui-
tas vi lias- & logares, de que oje ha muitos fidalgos
desc.endentes seus. Veo o Infante dom AITonso de
Bolonha tlc Picarllia, que casou com.r.lathildc, Con-
dessa daquelle estado, & foi Rei de Portugal, I I I.
do nome, que comsigo para o seruir & ajudar a de-
fender tlel Uei dorn Sancho seu irrna, a que vinha
despor tlo gonerno, necessariamente bania lle trazer
grande cotnpanhia. Viera a llai n h a dona 1\lafallla,
francesa, filha do Conde Amadeu de & de
Saboia. a casar com dom Afonso Henriquez, que lam-
bem viria. acompanhada de Damas, & Cauallciros
Franceses. E por causa da nauegaa & trato ,i-
nha tambern a este Ueino tantos Franceses, que
cuidara mnitos que se chamaua Portugal, do porto
de Gallos. E aduertirnos aos lectores que se a algls
nornes Franceses dermos origem Grega, he por-qne
en1 Frana nos tempos antigos se fallaua nella a lin-
goa Grega, CJlle os Druides, pouos de Grecia que a
habitara trouxera; que per discurso de tempo se
n1esturou com a Latina, que os Godos a corrompe-
ra, quando em Frana dominara, de que oje ficon
o nome de Gallia Gothica, a prouincia de Langue ..
doe Os nomes que nos lembrara sa estes.
Digitized by
_,-
47
Abtu.Tar, abaisscr. Banllat, baigner.
Abater, abatrc. lltlrl111', banuia.
Abras(tr, braser. Bnrgnntim, btgantin.
Acabar, achcer. llatallw, balalle.
Ao, accr. \Batel, bateau.
Acmdnt, por consentir, a cor- 1/ero, berceau,
der. Bico, hrc. d
Acostat, acoste r. Boela, botc.
Adarga, dargue. Bofetada, huff.
Agastar forte, ab agacer por Bolrt, bonlc.
irTilar. Bolsa. bourse.
Agullw, eguillon. Bo,nellr, de horne por lusco.
Algoda, coton, coton. Bord11, hord.
Alabarda, halcbanlc. brodrqum.
Alojar. aloger. Botar por lanar, bouter.
Ana por vara, a une de ulna. Botelho, vaso, bouteille.
Allcl& por coxa, anche. \ Botn, bonton.
-.,. Auciano, -ancien. Bolctt, boulque.
Apontamentos, a poncte- ' Borquel, boucl ier.
ments. lJrttdar, hrail'e.
"'-Arame, arain. Branco, blanc ex Greco se: ..
harangnc. cundum Perion. \
Atmada, armc. JJras(l, L rase e! Greco ex Pe
Arpr1, arpe. rion.
Arrancat, arrachcr. Broslndor, b01deur.
ilrrepender, repen L ir. JJroslllr, bonlcr.
Ao reues, a reuers. llufJcte, bufet.
Asstls, assez. Bulra por grara, bourde.
Atat, atacher. Brtrl, bur.n.
Atauar, atifer. Burjllca, hcsace.
Ataulldo, alan. Clt pro qua, car.
Allar o lume, atice r. Caclta forte, cache r pro
Atordoln, ctourdir. ahsconiJcrc.
,...__ A:edre::, cschez. Cales, causons.
Auisar, auisea. Culdeira, chaudcron.
Bacio, bacin. Callwo, callou.
Balanra, balance. Camisa, chemise .
. Baluarte, boulcuart. c,,mfuho, chemin.
Ba1:co, bane. Campo de aaraial, camp.
Digitized by Microsoft
48 ,_. _ . i.
Car,uette, canruct. \\ C dar, cuide r.
Cappa, cappe. t
1
, l\ JJama por senhora, datue.
Caparoza, capcrousc. \l /Jancl, dance, danser.
Carregu, chargc. ...\\ Dardo, dard.
'- Carpinteiro, charpentier. Debater. dcbatrc.
Cauillut, cheuille. Deleixado, lachc ex Greco
Celada, salade. Perion teste.
CltalJ de campo, champ. Despeito, dcspit.
Clta1nalole, camelotc forte a Droga, drogue.
camelorum plls. , \ Embaixador, embassadeur.
Cha1narra, chamarre. t .E'mbuchar, boucher .
.. ( ChambaiJ por perna, Jam- Embarcar, embarquer ..
hon. Empregar, employer.
Cantor, chantre. t , Encaixar, cnchasser.
CltanfralJ' chanfrain. Encenso, cncens.
Cltapeo, cb.apeau. , a Encerrar, cnserrer.
ChaperalJ, chapcron. ,. ,\ Engelhado, engcl.
Charrua, charrue.
1
\f \\ Engolit, engloutir.
Cnsel, ciseau. .. \ Ensaio, essa v.
Cobre, cuiurc. -t Ensaiar,
"Coe/tino .. cochon. , Ensinar, enscigner.
Cofre, cofre. Ht.l Ensoualhar, souiller.
Colher, cueller. Entalltar, entaillcr.
Co1nbate, comt>at. Entrouxar, trouxer.
Comear, com..o1enccr. Escansa, cxchanson.
Companheiro, compagnon. Escapar, eschaper.
Compasso, compas. ,, \ Esca1anuta, cscarmouche.
historja" conter. Escarlata, escarlatte.
Contrafazer, co.ntrefaire. Escassamente, escarssa-
Copa, vaso, coupe. mant.
Cortes, courtois. Escoar, escouler.
Costume, coustume. Escote, escot.
colte. Escumar, escumer.
Couarde, couard. Esguardo, esgard.
Coxear, clocher. Esgarrar, esgarrer.
Coxin, coissfn. Esgrima, escrime.
Coruclwo, de courechef, por Espalda, espaulc.
toucado de caber a. Espanta, espauante.
Croque gancho, crc. Espiar, cspier.
Digitized by Microsoft
DA POUT\"GVES.\
49
Esqunencia, esqunance. Gouur por gozar, jouir.
Estancar, esta nchcr. lJraua r, por seu I pi r.
Estandarte, estenda rt. Gar!Jalila gorg1a gorgorille.
Estofar, cstoffer. GP.rfJelim, jugolinc.-
Jlact , ou faquinee, haqne- GolfiJ por enseada, golfe.
ne Grelhas, gl'il.
]/araute, hera ult. Guardur, guarder.
Farca. farcc. Guardiali. guardien.
} .. ardel, fardeau. Guanlaroupa, guarderobbc.
}"'arpar, fa r per. Guarnecer, {.{Uarnr.
Fauta por erro, faulc. GLwrccer, guarir.
Fera, foire. Guia, guie.
}1'/oresla, forest. Guia, gudon.
Frauta, Jleute. Gllisa por maneira, guise.
Frasco, flacon. Ia/de por cor ama relia, jau-
Franja, frange. ne.
Freclla, fleche. Jardim, jardin ex Greco Pe-
J?ora, furet pro viuerra. rton.
Forja, forge. Jaquettn, jaquettc.
Forjar, forger, Jurretar, de jarrct por a
Forra1, fourrer. curua da perua.
Forte por araial, fort. Leta, laiton.
]/osil, fusil. Lcgott, leugue.
Fouuero, fouues de fuluus. Leixar, lasser.
J?ronlcira, limite de terras, Liyeiro, lcger.
frontiere. Leuada de ribeira, leue.
- Froltl, de flot por onda. Lenol, linceux.
} ... usta, fuste. Lia de correr, I ice.
Fusta, fustCJne. arma, 1nace.
Galante, ga land. ma r-astre.
Galea, galon. .Jlala, em que lcua os ves-
Galee, Gale. tidos, ma I c.
Galarda, gucrdon guerdon ma niere.
a n1a n L. Jl anteo, ma n te a u.
r;an!to, gain. fllarca, marque,
(;auelltJ dcspgas, jaucsle. .Jlarclwr, tnarcbcr.
Gastar por dJnitial', gaslel". JJ/artcl/o, nwrteau.
Ginjas, gnsncs. J/artnetlc, nwrtnet.
_,-. Golpellw, corbcille. Jlascant-, mascare.
Dif}itized by Microsoft 4
\ Jllassonezro, masson indc Perola, pcrlc.
tnassonei r a. -. Petrina, poictrine.
J.larchal, I. Pesar, pese r.
n1aison. Piloto, pilot.
.Aleclta de candea, tneche. Pinta de vinho, pinte.
J.lleneslril por tangcdor, n1c- Pique, piqJe.
ncstricr. Pitanra, pitancc.
/"" J.Jessage, & !t!essageiro, Piui-radn, de pinre por pi
rness:1gier a millo. menta quasi pimcnt.ada.
Jft'sler por officia I, mestit\r. Posta, poste .
.Jl!ostarda. mouslarde. Potage, potagr .
.;1/ol/ucr, n1ouillcr. Prasmur, ou t'il uperar h
+ illute, n1ot. rner.
J'!ote_tle, n1otet. Prato, pln t.
Jloua. forte mosson por l'ra=cr, plaisir.
a ceifa. l}rittado por fam-iliar pri vt\
..-J .J.Vi-uel, niucau. Quitar, quiter.
, Orgulho & Orgullwso , o r- ]laa por casta, race.
guillcus ex Grccco Pcron. Raya por limite, raye.
Padrasto, parastrc. Rato, rat.
""" J>adra ou 'lJlodello, palron. Repouso, reps.
Page, page. licproche, reprochc, rcpro-
Pantufo, pantufles ex Grreco eh e r.
'Peron. Resgatar, rachctcr.
Papagaio, papegay. Rico, riche.
Partido, parti. Rocha, rochc.
Passar, passer. Rode/la, rondele.
Pasla
1
paste. Rojalgar, rcagal.
Pastel, paste. Ronha, rogne.
Pata pr planta de pec, Rol, roule.
patle. Roxo, roux, rous & rosscau.
Partes escudo, pauois. Roubar, robcr & dc1Tober.
Pausar por pousar, ou rc- Rua, rue.
pousctl". Saia, saya, sayon sago.
Pea, piecc. Sala, sale.
-pifo'llriuho, pilor. Saluagem., sauuage.
Perfumar, parfun1er. Sargento, sergeanl.
Porfil, pourfil. Saza, sa ison.
I Pergaminho, parchcmn. Sella, selle.
Digitized by MicrosoH
DA LtNGOl tit
Sembrante', semblante.
Sopa,
Tacha por macula ou culpa,
tache.
Tallza por finta, taillc.
Talhar, taller.
Taquanlw, taquin ex Ile-
luroo Tiaquin.
Tara, tare.
" Tassa, taa, tas se.
Tenta, tente.
Te/ta pot 'mama, tette.
Tinlta, teygne.
Tirar, tirer.
Tocar, toucher.
Toque, touche.
Toe/ta, torche.
Toai/ta, touaille.
Tombat'" por cai1, tombe r.
Tonel, toneau.
Traa por 'rastro, trace.'
T1a{ego, trafique.
T1ahr fazer treio, trahr.
Trampear, tromper, trom-
pcrie.
T1incha1ou cmtar, trincher.
T1egoas, trienes.
T'ripas, tri pes.
T1opel, troupeau.
T1otar o cava/lo, troter.
Ttugim,a, turegemant.
Valente, vaillant.
Vermelka, vermilhon.
Vianda, viandc.
Vila, vilain.
Vinag1e, vinagre, id est vi-
num acre.
Yira1, vire r.
Tratando de vocabulos tomados dos Franceses
na he sem proposito tratar dos que se tomara dos
Limosijs, que sa os da cidade de Limoges da mes-
ma Frana na Prouincia Turonense, em cuja lingoa
os Poetas A ruernos, Proenaes & Catelaes screue-
ra, de que o . principal foi Ausias 1\farch, de que
temos estes vocabulos.
Atu1a1\ esperar ou durar em alguma cousa, ou perseue-
rar, avanar, adiantar, alcanar, ou ganhar.
Bugio, por simia por a cidade de Bugia, onde ha muita
Gopia de estos anmaes, donde ,inha a Hespanha.
Amonte, dizem por acima.
Estojo, instrumento onde guarda tesouras, ou outra
cousa, assi de estojar por guardar.
Ficar, porque os Latinos dizem mancre, & nos firar.
Flac, fraco.
Pec, homem pecco, id est ncscio.
1gitized by Microsoft
52
OniGEl\1
Rene/,, por tca para justa donde dizemos as cusas pos-
tas cm ordem ou ala estarem en1 Rencl1.
Trufan, truo.
Trufar, gracejar.
t
CAPITVLO XII
IJos vocabulos que tonl amos dos Italianos.
A Caramela, cera
.l\BASTAiYA, bastanza. Chusma, chiusma.
Arenga por pratica; arenga. oobrar, de soto sopra.
Atiar, atizzare. Companheiro, compagno.
Atilado, attilato. Cort1a, cortcccia.
Attano, auano. Cousa, cosa.
Aua1uar. auanzar. Couardo, codard.
Atte.r por riqueza, aucr. Crenclla, trencia.
Auezado, costumado, auez- Danza, danza.
zaro. J Debat, depanarc.
Auisar, auisarc. Dissenlto, dissegno.
Azagaa, zagaglla. Destino, destino.
Badalo de sino, batagfo. Destrancar, stroncare.
Bao, baio. Emborcar, irnbrocare.
Balca, balcone. Embudo, embudo.
Banca/, hancale. Embttrl!tar, mbroglare.
Baratta, baratt.a. Enganar, _ngannarc.
Brgntim, brigantino. Jtnsaiar, assaiare.
Banette, berrella. Enxugar, ascugare.
Barril, En.vuto, asciuto.
Baxo, basso. Esbabado, ababato.
Bico, bccco. Escorcllar, scorciare.
Billlette, holctttino, bo1etto. .b"spantar, cspauenlar.
Borzeguil, Lorzachino. Esparaud, sprouiero.
Brauo, brauo. Espeto, spedo.
Buial, guembriale. u Espia. spia.
Bnga, briga. Espora, speronc, spuola.
' Bronzo, h"squiuo, schfo.
Cadafalso, catapalto. l! .. slampar, estampar.
Canal/ta, cauaglia .. ed b, , ,._ stcndartlo
..,11/Z Y IVIIL u::,uu \!:Y
DA LlNGOA PonTVGVESA 53
Estoque, stocco.
Estrago, straco, stracco.
Estragar, stratia re.
l"'stribar streuiare, appo-
gare. "
Falla1, fauellare.
Fralda, falda.
Frasco, fiasco.
Fala, fetta.
Gaiola, gabba, gaiola.
Galarda, guderdone.
Galardoar, guiderdonar.
Galope, galopo.
Ganlw, gadagno.
Ganhar, gadagnar.
IJfadexa, matassa.
IJ/anjar, mangar.
lJfascata, maschera.
Mezcla, 1nescola.
01"gulho, orgoglo.
Orla, orla.
Ostao, hostao.
Ouropel, orimpelle.
Pllgar, pag:1re.
Palafren, p:1lafrcno.
Palio, por premio dos que
correm p:1lio.
Pal1ar, parl:1re.
Pattelliiu, padigl ione.
Pauonazo, color, pauonazo.
P-icllel, bichier.
Pifaro, pfaro.
Praia, piagga.
Presunto, presuto.
Qua, forte de qui f? ou
chi s?
Remoque, rmbotto.
Resgate, riscato.
Rbaldo, ribaldo.
rischo.
Sisa) Porque sobre a origen1 degte nome de tributo
ha muitas opinioes, & todas alheas da verdade YO-Ia.
quis aqui declarar. Os Portugueses que o querem fa-
zer seu dizen1 que quando el Rei dom Ioa I. trazia
guerra com os Castelhanos, para a poder sostentar
imps ao pouo este dereito que se pagaua. do que se
comprasse & vendesse ate se acabar a guerra, & que
vendo a Rainha dona Philippa, sua molher o muito
que importaua o gabra muito. E que como Ingresa
que era, dixera qne fora bona sisa, por dizer bom
siso, & que dahi lhe ficra o nome, o que he mera
falsidade. Porque aquella santa Princeza era tal, que
antes lhe chamra maa fortuua, vir el Rei a neces-
sidade que posesse ao pouo nouo encargo, como que1n
sempre fauoreceo ao pouo, & aos pobres. A verda-
de disto hc que _muitos annos antes que Rai-
Digitized by Microsoft
5i.
OniGEl\1
nlla nascesse, ja houuera sisa neste Reino, que era
hum dereito temporal que se pagaua das compras &
vendas das vitualhas ate se acabar a guerra, ou cousa
para que se impunha como se agora faz em Lisboa
para a agoa que se trouxe ao ressio. E eu vi h ua
doaa de hum dos Reis Afonsos de Portugal III. ou
1111. feita aos moradores da serra de 1\Iinde, em que
dizia, que os libertaua de pagarem sisa por o serui-
o, &. gasalhado que lhe fizera. hua noite etn que
se perdeo dos seus na caa. Tambem antes da di ta
Rainha seu antecessor el Rei dom Fernando pos o
mesmo tributo com o nome de sisa por certo tempo
por outras guerras com Castella. Este mesmo dereito
de sisa com o mesmo nome se pagaua em ltalia da
cotnpra & venda das vitualhas, como se vee em An-
ure de Isernia Doctor antigo no liuro dos feudos tit.
lle pace tenen. cap. violato.r. . post natale. O mes ..
tno nome de tributo tem os Alemaes, & o tiuera ja
os Castelhanos em tempo dei Rei dom Afonso XI.
polo que deuemo3 alargar este vocabulo aos Italia ..
nos ou Lombardos cujo he.
Testa, testa.
Toalla, touag lia.
Trapo. ura po.
Trinclleira, t1incha.
Trotar, trottarc.
Vantagenl, vantaggio.
"Vianda, viuanda.
Zara.uatana, zerhetana.
CAPITVLO XIII
]Jos vocabulos ton1ados dos Alemaes.
I
A MUITA distancia que h a entre & Ale-
rnanha, e a pouca comn1unicao que de entre es-
tas prouincias causa termos menos vocabulos dos
Ale1nas. Os que a ns \'iera que saben1os sa os
Digitized by Microsoft

55.,
no1nes dos \'entos, qne o Etnperador Carlos na sem
raza chamallo 1\Iagno, por a grande e1ninencia fJUe
nas arn1as &. nas letras, & noticia de todas Jingoas
teue tnais que nenhum outro Prncipe da. Europa,
o {jtJ3l o Septentria chan1ou J.'Tordt, & e a hun1
dos seus vezinhos collateraes, fJUe he o circio ou
Thrafeas chamou 1Vorocst, ao outro que l1c o Bo-
reas chamonlVornordest, ao Stubsulano a que os Gre-
gos chan1anam Apehotas chamou Leste & aos dous seus
vezinhos collateraes, dos quaes hum he o Cesias a
que por outro non1e alguns chama Volturno lesno1"-
de.-;t, &. ao ontro que he o Euro chamou lessuest, ao
Austro que h e o contrario do Nordt, a. que ns cha-
Sul c.hamon suest, & a hum dos seus collateraes. f.
ao da n1a direita que he o Euronotho, chamou su-
suest, &. ao tla n1a que he o Lybanotho
susuduest, & ao Fauono que por outro nome he
Zcphiro chamou oest, & ao collateral d:t n1a1 di-
reita fJUe era o Libyo ou Africo oest suduest, & ao
da iua esquerda que o Coro oest, no1
1
oest.
Ten1os 1nais uos
Ganza, por adem qne PJ i n i o j no seu tempo diz no_liuro 1 O.
cap. 22. de sua Natural Historia, que c1a Ccltico & Ger-
Inanico anligo.
jJarclta, que quet:' dizer dusa ou limite entre Prouincias
como diz Y tlalrico. Zazio no Tratado dos feudos, parte ri.
cap. 1. donde se chaxnara !\Jarqucscs os capites que
cra das fronteiras das Prouincias, & da h i teu e prin-
cipio sua dignidade, do qual vocal>ulo dizcn1 latnbetn
CJUe vem commatca por certa demarcao & repartia
de terras.
flaia, por limite, ou dema1cao de terras tan1be1n di-
zem ser nome de RJin, que quer dizer o
mesmo, segundo V uvlfan
0
o Lazo .
. Iloci u, por c a ua Ilo.
Digitized by Microsoft
5G
RIGE\1
.. Sahttgo por certo gcncro de r.es de caa. 1
po1 o jogo de armas de to1neamcntum que tam ..
bcn1 fazen1 Alema.
CAPITYLO XIIII
Dos vocabulos que temos tontudos dos Ilebreos Syros
DA lingoa Hebmica como mais antiga & quasi
n1i de todas as outras ton1ara as mais das gentes
muitos vocabulos, que pelo te1npo que tudo n1ncla
se fora desconhecendo da origem, donue emanara.
De que aos Hespanhoes caberia a maior parte por
a communicao & vesinhana que com os Hebrcos
tiuera des do tempo do Emperador JElio Adriano
c1ue de Jerusalcm os desterrou querendo pouoar
uquella cidade de nouas colonias, & transformada
cm outra forma com nonos n1orado1'es, & nouo non1e ,
de .!Elia que lhe deu. Dos quaes muitos viera a lies-
panha como tambem fora a Frana, Alemanha, &
outras partes da Europa, & Africa: Acrescentara-se
tambem outros voc1bulos Hebreos, & Syros que com
a Religia Christ vicra ao Portugueses, como aas
outras naocs catholicas co1n as ceren1onias quo a.
Jgreja sancta vsa, como tambem Yiera outros Gre ..
gos, de que j fizemos n1ena. Dos quaes vocabu-
los Hebreos, &. Syros poremos aqui alguns .
... .tbbas ou Jbbade por Padre, c1uc nas hngoas 1-Iehrea &
Svra se diz AL>lJa.
de que quer dizer flagello on azo.rrague.
Alleluya, alis hallelluyah, louuni ao Senhm.
Ama por c1iada (1ue serue, id esl ancilla, ou que cria
de leite, id est uutrix.
Amcn, uo fim das preces ou oraes, que quer dizer
Digitized by Microsoft
LINGOA Po TVGVESA 57
assi seja. E no comeo hr palaura affinn:.tina, de que
nosso Saluador vsaua, quc1 dizer en1 verdade, coano sa
ve muitas vezes nos Amen dico vobis.
Azeite por oleo, porque tambcm os l\1ouros tomandoo
dos llebreos dizem zait.
Bica por fonte ou cano da agoa que corre, que os Gre ..
& Latinos dizem sipho de Apic llebreo.
Capa por vestidura su pcrior que os _homens ttazem, de
capar, que quer dizer cobrir.
Cllerubin ordmn da mais alta Gerarchia de anjos, signi-
fica enchimento rla sciencia de Deos.
Corbona de que os Euangelistas vso, quer dizer arca do
thcsou r o das do tem pio.
Foo ou Fulana dos Castelhanos soo os Hospanhoes vsa,
id est certo homcn1 que se no notneia se diz em Ilcbreo
pheloni, de phala veruo que significa auscondor.
Crarabttllta por emburilhada ou conluao do verbo garab,
que quer dizer mexericar.
"' JESV, quea dizer Saluador.
.JJJaaroca enl Hebreu se diz macecha, donde os Arabcs.
tomara mar.orea .
......._. Jlla:morro de ramal' por ter cm cusloJ ia.
- ... mizquien, que C"JUer dizer n1isero.
Jllesquinhes(t por pob.-eza ou 111icquenith.
Jllnmona, Deos das riqueza5, & as mesrnas riquezas
... por calumni3dor ou mexeriqueir-o, delator.
Jllissa, de mica por oblaa ou ofTerta.
Osanna, rogouos que 1ne liureis.
Rabbi, palaura he Syta, que quer dizer mestre.
Raca, homem sandeu scrn mrollo.
Roma rymon de que ton1ara os Arabes o seu roma.
Sabbaoth excrcitos.
Sabbatum por requie ou folg:lnca.
Sacco de sac ou ac de que tomara todas lingoas.
aducrsario ou diabo.
Tltcanllo por homem astuto, & fraudulento de Tacac por
fraude.
Tomara por o frui to tla pahneira.
Touro, de tor que quer dizer o 1uesmo.
Digitized by Microsoft
58 '
Vacca, de hacar, pro boue cou1munis generis.
CAPITVLO XV
Dos -vocabulos que nos ficara dos Godos "'
J) OS Gollos & e de outras gentes que' Hesp:l-
nha llominara, na soomente nos ficou o Bomance
que fallamos f. a ou Romana que con1 a
sua corrompera, mas muitos vocabulos de suas pro-
prias terras, de que no sabemos dar conta,
os temos por proprios, & peculiares nossos por lhe
na sabermos origem, de que adiante faremos men-
o. 1\las algus authores dos quaes he um Vuolfango
Lazio no seu Tratado de lntmigrationibus Gentitun,
affirma serem estes poucos da lingoa Gothica.
A lau3.e, alberga, ama, andar, bosque, bandeira, ca-
bea, coa, cangiro, esgrin1idor, ebno, ltarpa, rnoa,
roca, fuso, jardim., joglar, tripas, escansar, praa,
'riqueza, 1"oubar, cY diz o bemauenlurado
S. H ieronymo que h e Gothico, a. que eu mais crco
qne o Yuolfango Lazio, ao menos na palanra joglar
que he mera. Latina de jocularis que se deriua de
;ocus. E bosque mais o tenho por Frances deriuado
do- Grego, como ha outros muitos, & deste parecer
he Ioachirno Perionio vara doctissimo na sua lin-
goa. Francesa, & na Grega, que diz no tivro 2. da
Cognaa da lingoa Frauresa cotn a Grega, que se
deriua de Boskeir, que quer dizer pascer o mesmo
diz tratando da palaura jardim, que vem do verbo
Grego que quer dizer 1egar. E cabcra, mais se
pde dizer que he corrupto pelos Godos de capttt,
que trazido por elles da Gothia por a affin!dade que
ha entre estas duas letras. b. p. O tnesnlo parece
de praa, que seria corrupto por elles de platea. E
Digitized by Microsoft
DA LtNGOA PonTVGVESA 59
se adn1ittimos 'rico ser palaura Celtica, antiga de rich,
claro est que d' e lia se deriuaria riqueza, per ar-
gztmentum coniugatis, & por raza di analogia. Tal
1ne pareceu o que diz da palaura caa, vsada de
muitas naes, que sem duuida alga parece que
vem de capio, pis, ou de capto, captas, como na quei-
Jes Yersos e Virgilio no liuro das Georgicas.
f u 1 I
TunJ loqueis captare feros, r [allere visco ..
Inuentllm, canibtu circumdare saltus.
E Ouidio no lib. t. de Arte.
1,-ec teneras lutum est semper captare puellas.
I assi se chama captura aprea que se na caa torna.
Plin. lib. t9. cap. 1. Est sua gloria Cun1ano lino
t Can1pania ad capturan1.
Tambem a palaura moo parece suspecta que
alguns dizem vir da palaura Grega motha;r, que quer
dizer escrauo pequeno, ou escrauo nascido em casa,
a que os Latinos chama verna. Ama palaura he de
IIebreos como vereis nos vocabulos -da lingoa He-
braica. Os mais vocabulos acirna ditos que Vuol
fango diz serem Godos, fique em sua verdaue &
consciencia, ao qual em muitas cousas tiue por sus-
}>Ccto de negligente, por as que lhe vimos errar tra-
tando dos Reis de Portugal, a que ignorou & tro-
cou os nomes que tiuera, & os tempos em que
fora, & os filhos que deixara, como fazem os que
se atreuem a escreuer l1istorias alheias, sendo tanto
trabalho escreuer certo as proplias.
Digitizel Microsoft \
60 lllGE11
CAPITVLO XVI
Dos vocabulos qite os Portugueses tem seus natit'O.,,
que nau tomara de outras gentes que ns saiharnos
O

lJ fosse dos Godos,- ou de outras naes, ou
inuentados per si, os Portugueses tem vocabnlos, a
que no podemos dar origem, & qne sa. seus pe-
culiares de que ha grande numero, de que ajuntamos
estes.
Abafar.
Abalar.
Ababoar.
Abobara.
Abrigar.-
Absenlar.

An[elar.

Aamar:
Acamar.
Acarrar.
Acenna1.

Aodar.
Acoilnar.
Acossar
Acostar.
Acotea.
ouellar.
Acou.tar.

Achar.
Aclwco:o
Acllaqlte.
.Acltega.
Adubo, adubar.
Affeite.
A ffermosen tat.
Af!idalgat, af!ilttr.
Affreimar.
Affregtte:ar.
Affronta .

Agacllar.
AgatTocha.
Ayarroclwr.
Agasall1r.
Ajoujar.
Aitoso.
Ala.
Alllrllo.

Alcatla.
A Irar.
Alulteo.
Alctt11ha.
Alcarrtz.
Alca;lar.
Alem.
Digitized by Microsoft

DA LINGOA PonTVGYESA 61
Alento.
Aletria.
Algoz.
Altnanjarra.

AlufJt"OfO.
Arno finar,
Anlorar.
Amarrar.

Antol/1ar.
Apaixonar.
Apanhar.
Aparentar.
Apegar.
Apodar.
Aportar.
Apostenar.
Arganaz.
Argel.
Argola.
Arranhar.
Arremetter.
Arregaa1.
A rreuessa, ...
Arremangar.
At"riscar.
Arrombar.
Arrotea, arrotear.
,Arrtt{ar.
Arrumar.
Afsacar.
Assanhar.
Assoar.
As$oalhar.
Atacar.
.. 4tar.
Atear,
Atilaclo.
Atocltar.
Atinar.
Atoleiro.
Assolar.
Atordowr.
Atrauessar.
.titreuer.
Atropelar.
Auca.
Au;tntajar.
A uel/ada.
A ue/lar.
1ltterigonr.
Auiuentar.
A:edo.
A:o.
Azougue.
Bao.
Bacio.
Bacoro.
Badalo.
Bafo.
Bafio.
Raia.
Bailar.
Baldear.
Bnlisa.
Balsa.
Bancal.
llanda.
Bandoutta.
Baque.
Baraco.
Baralha.
Rareada.
Bargante.
Barra de eama .
Barra de rio.
Barra de metal.
Digitized by Microsoft
62
Barra de Yestido-
Barrenta.
Barriga.
Barroca.
Baxo.
Bastecer
Bastida.
Rastiaens.
Basto, denso.
Bastidor.
Bater tta porta.
Bater moeda.
Bater roupa.
Beatilha.
Beco.
Beio.
Bei1o.
Bellida do olho.
Beleguint.
Belmaz.
Berco.

Boca, Bocal
Boode.
Bofe.
Boga, pexe.
Bojo.
Bola.
. Bolor.
Bolo.
Bolra.
Bo1nba.
Boneca.
Bonina
Borboleta.
Bordo.
Bonlfrate.
Bornear.
Boroa.
JUGEM r J
t Borra. \t_
/Jorrar. l
Borracha. "'n\ _t.
Borralho. '" .\\ t
Bosta. "''"'
i _Botar\ hebeten1 fie rL
Botat, expellere, .. \'"'' t
' .. _ Botoque. ... ) 1.
Bradar. t.
,,
Branco.
Brauo.
Breu.
Brinco.
,, t Brejo.
,. t Brenlla.
,,
Brincar.
Btocha.
\l Bulra.
Buraco.
Burni1.

. \
, Burrfar. '''
'

..
1\
Burro. :t '" 1
Cabadella. ''
Cabre de nao. 1'1'
Caa. '"" w
,, t\
Cachaa. " ,..
Cacr amarras. .l"{\
''' n''"' ,
'l.'t' \ Cacho de pescoo .
,,, Cacho de vuas.
''' Cachorro.
...
J' ... .
'\ Coldre.
Colnzea.
afar.
..
{' \\ afoens.
a{ra.
Cgado, por testudo.
,, Calar, por eneetar.
Cal/ar, estar em silencio.
Digitized by Microsoft
nA LtNGOA PonTvGvr.sA
Caldo.
C a mata.
C11mbarco.
i;anefa.
Canga.
~ Campa, de scpult
Cansar.
Cansera.
Chincha.
Cltiqueito.
\ Choca.
,, Chocar a gallinha.
\ Cltocal!to.
a. \ Clwurico.
t\ Ceifa.
63
'
'
Cano.
,, Cisco.
\ Coar, cocegas, oobra. \
\ Codea. Canteira.
apato.
Carea1.
Cara.
Caramelo.
Carga.
Carna;.
Carregar.
Casar.
Casca.
Casco.
Caspa.
Casta.
Castial.
Castigo.
Catar.
Cecoso.
Ceppa.
Cer'lul!La.
Cercear.
C eu ada.
Ceuadera.
Cllamne.
Cltantar.
Chaa.
Chapa de metal.
Cllarco.
Chegar.
Cheirar.
Chiar.
Cogumelo.
Com boca.
Coma.
, Concerto.
Coitado.
Cuta.
Conquistar, conquista.
, \ Con[orta1, conserua.
\\ Consoar.
Consoada.
Coima. acoimar.
\ Con1po.sso.
\ Co1npassar.
Conus de nao.
Cor.co.
Corcllette.
Cordeiro.
Corsco.
Cortidor.
\ Cortir.
\ Cortar.
Costa de mar.
Costal.
Cotejar.
Coua.
Couardo.
Coxo.
Crencllas.
.. t Cria1 de leite.
Digitized.by Microsoft
\
\
\
\
64
uja1.
ujo.
Cucuruta.
Cu ruja.
C urrar.
urrador.
Jebar o fiado.
JJebuxtu.
Demanda.
Demasia.
Dert .. amar.
Derrancar.
Derreter.
Derribar.
Desabafar.
Desafeioar.
Desafreguesar.
Desaforar.
JJesaferrar.
Desfauorecer.
JJesfigttrat.
Desagastar.
Desairoso.
D e ~ conhecer.
Desencouar.
Descarna1.
.Desamparar.
Desmazalado.
Desnaturat.
Despejar.
Despedir.
Desperdia1.
Desapegar.
Despac/ta1.
Despregar.
Despir.
Desastre.
Destroar.
Deuassa.

IHGHM
Deuassat.
Deuisa.
JJettlsar.
JJoaro.
Donnha.
lJona;por auoo.
lJorna.
Drica.
na;ia, da algua cousa.
Eiba.
Eibado .
Emba!;ar.
Embalar ...
Embaraar.
Embelecar.
Embicar.
Embirrcn.
Ernborcar.
.E"'mburilhar.
Em.parar.
Empecer.
Ernplllar.
h"'mpinar.
Empregar.
Emprenlutr.
Emprastar.
Emprestt .
Emprestar.
Emprestido.
Empuxar.
Encalmar.
Etlcalltar.
Encampar.
Encara1.
Enfadar.
Eufruuhar.
Eujeitar.
Enramur.
E11joar.
Digitized by M1c vsott
DA LJNGOA PonTvGVESA G5
Encatniar.
.h.,ncarecer.
Encaxa1.
Enganar.
Engastoa1.
Engatinllar.
Ensejo.
Ensinat.
Ensaiar.
Ensandecer.
Entalar.
Entanguido.
Entauolar.
Entregar.
Entupir.
Entullw.
Enxada.
Enxergar.
Enxurrada.
Enxugar.
Escanclwr.
Escapar.
Escalaurar.
Escarnecer.
Escoar.
Escasso.
]j'sco-imado.
Esmagar.
Esguja.
Esguicltar.
Esmeclwr.
Esmorecer.
Espantar . .
Espartella.
-Espeto, espetar.
Espeuitar.
Espiar.
Espirrar.
- Espreita r.
Esquerdear per esquerllecer
de esquerdo
Esquecer.
Estar.
Estoura1.
Estribo.
Estriba1.
Estrondo.
Faclw de atalaia.
Fane/tono.
Fanlwso.
Fadiga.
Fallar.
Fallecer.
Farello.
Farrapo.
Fateixa, fatia.
Fato de casa.
Falo de ouelhas.
Fecltar.
Fechadura, fecho.
Feito, herua. ..
Feito, autos de processo.
Feo.
Ficar.
Fino, ouro, mcla, panno,
vinho.
Fincar.
Fintar, finta.
Fita.
Fito.
Folar ..
Folgar.
.Fofo, occ.
Fola.
Forca.
Forja.
Forgicar.
.. J.,orrar, veste, escrauo, casa.
Digitized by Microsoft 5
{j{)
];'r.uto.
Fra.9a.
_Fr(lgoso.
},ragoa.
Franct'lflo.
l?raugiio.
. F'rau ta.
Fresco, frescura.
Frete, fretaf.
Frisa1.
J?roulta.
Frou:rel.
(,'aba r.
Dadan!to.
(;afo.
fla{unl1ulo.
Gago.
Gaittt.
Gamo.
(;ancho.
GaranhilY.
Garfo.
Garrido.
Garganta.
Garraft.
Gasal/,ado.
Gastar.
Gttarecer.
Guanzecet.
Gauliio.
Gazula.
GeUo.
Geitoso.
Gema de ouo.
Guellelll,a.
Guelra.
Guindar.
llJGEi\l
Gomil.
Golpe.
Golpear.
flor tio.
(;ozo.
Gozar .
t;u:meuto.
{;o:ma.
Gral.
G r a J . ~ a .
(;reta.
(;'I i llle.-:.
Grumete.
Jane/la. '
Janta1.
Jaquetta.
]e/too.
lgoarin.
Ilharga.
Jlheo.
Ingrenu.
Jornea.
Jubo ou gibo.
Labareda.
Lacno.
Laia.
Lanrar.
Lapa.
La paro.
Last'lo.
Lata.
Lato.
Lazei?a.
Leiceno.
Ligeiro.
Lindo.
Liso.
Lisl1a.
Guisar.
Golfo de
mar. . Listrado.
Digitized by Microsoft
nA LINGOA PontvcvEsA 67
Lixo. Jllanta de guerra.
Lembrar. J.llanteiga.
Lembrana. illatrnanjo.
Lettat. !Jf aroma.
Logo.
Loyia. .Ll/ ar lotar.
Lograt. J/ ascara.
Loua. 111 ata.
Louco. 1Jfat2z.
Lousa. lJf auioso.
Luua. JJleada de fiado.
JJiaa por clatta. JJfeado dlmidio.
1lfaca do rosto. !Jfedrat.
Afaa de maar ou pisar. .Llfeigo.
lJ'Iao de pao. llfeneat.
JJiacorral. j[enencoria.
j[exerico.
!laio. Jfilhara.
},faclwcar. .Llfimoso.
Jfadrao. lJfinlwca
. lWadronho. .lJfinuta.
Madrugada. .IJioclto; auc
Magarefe. flfo(ar.
Mala. .lJI o fino .
.ilfaleitas. jfo{o.
Malhada. Molde.
JJ!amposteiro. Molhar.
lJfanada. lJfolho.
llancal. ]fongil.
M anc/til. 1lf ontttrtJ.
Mango. lJioreno.
Mangaz. Motejar.
Mandar. Muella de auc.
Mandil. Mulletta, barca pequena.
lJfaninho. Murcho. .
Muslo.
Maneira. Nada por nihll.
jfanteis. Nastro.
lllanta de cama.Digitized by{Vq[a de agoa.
G8
ORIGEM
Obrea.
Oco.
Orttalltu.
(
]Jadejar, fazer po.
Padeja,, alimpat o trigo.
l'alanque.
Pampil/10 h e rua.
Papaglo.
Papada.
Papo.
J>a1do.
Pardillw.
Pareas, tributo.
Partas das pn riJas.
l
1
equeno.
Pescoo.
Pestana.
Picarolo.
Picar.
Pingar.
Pintasirgo aue.
PodengQ.
Poidu1o.
Poja'r.
Polec.
Polme.
Porra.
Po'rrada.
Po'rsotlejo.
Posta de carne ou r.ousa.
.K Posta, que corre.
Postura.
Pote.
Potra.
Pou,par.
Praga.
P1ancha.
Prazo.
Prego.
P1eilo.
Pttl!ta.
Puridade.
l)uxar.
Pztxo.
Qllebrantar.
Quebrar.
Queixo.
Queixada.
Quinlta.
Babo, donde Yem raposa
por rabosa.
Recender por cheirtlr bem ..
Regueifa.
Reposteilo.
Requebrar.
ll eq uebredo.
Resfolegar.
llesguardar.
Respingar.
Resso.
Retalhar.
Rijo.
Rima.
Rincl1ar.
Risco.
Risco por perigo.
Rocio. por orual h o ..
Rol .
Rola, aue.
Rolio.
Rol/ta.
lloim.
Roncar.
Rosalgar.
Rosca.
P'rata.
Prato.
D
. ~ ,JJb M.- RtJttbo.
lgltlzeu y L u:,u11 R
DA LINGOA. PORTVGV ESA {)
Roubar.
Roupo.
Ruco.
_.. Saca, por tirada para fora.
Sair.
Saio.
Sandeu,.
Sarna.
Sapo.
Sanido, stridor pcctoris.
Sarnoso.
Satamago.
Sarro.
Saraiua.
Sardo.
Sarto.
Seringa.
Set'"ra por monte.
Sesudo.
Sirgueiro.
Sobaco.
Sobrado.
So{rego.
Solapar.
Sol/to.
Sordir.
Souto .
....... por erro.
Tacho, vaso.
Tacha.
Taful.
Taleiga.
Talha, vaso.
Talha por finta.
Taipa.
Tapar.
Tanto ou tento de
Taramclla.
. ..., Tasco de linho.
Tauanes.
Teilna.
Tento.
Terado, arma.
Testa.
Tiborna,
Tirar, tiro.
T-isottra.
Titella.
Tocar.
Tojo.
Tollo.
Tollice.
To l/ter.
Tolhido.
Tolda1.
Toldo.
Tomar.
Tomar-se de alga cousa.
Tombo.
Tombar, cair.
1'opa1.
Topete.
Toque.
Toscanejar.
Touca.
Toucar.
Toucinho.
Toutico.

Traa.
Trago.
Tragar.
Trabuca.
Trabucar.
Tra[e[J3.
Trama de peste.
Tranca .
TrJ;lttado.
Diqitized by Microsoft
. .
70
Tasquinl&ar
Tranco, por spao de cer-
tos pees.
Trapassa.
Traua, pr isa.
Trauar.
Trota.
Trebellw.
Trpa.
Troo, de pao.
T1onco.
Ttoquiar.
Trouar.
Trouisco.
Toucado.
Touto.
Vagado.
l'ora.
Varanda.
Vsquinha.
Vassoura.
Velhaco.
Vendaual.
Venda, atadura.
Venda, estalagem.
Vereda.
l'erll,a.
Vesgo.
"Vermelho.
l'err111na.
Vie-ira.
Viola.
Virar.
V"raca.
Vsagra.
visagre.
_Yacoco.
-4Yarroco, certo peixe.
_Ci\PITVLO XVII
JJe algtf.ns vocabulos antigos Portugueses, que se aclta
e1n scripturas,

sua interpretaa.
AniLHAR. atauar.
Abillta1nento, atauio.
Acima:r, acabar,
Acohnat, accusar.
Adcrga't, acertar.
A. dar, a penas.
Afam,, trabalho.
Afincar, importunar.
Afundo, nbaxo.
A!Jusada, cousa fela a prc-
posito.
Agro, campo.
Ag-ua, pressa.
Aguoso, apressado.
A.leue, traia.
Alfageme, guarnecedor de
spadas.
A.lgo, alga cousa.
Albergar, aposentar.
Algures, em algum lugar

Allntres, cm outro
.:lqltecer, acon tccc1.
A!Jusadu,
ronuenicntc. Aquecer, esquentar-se.
Digitized by Microsoft
DA LINGOA POHT\'GYESA 71
Apres, despois.
Aprisoar, ruender.
.Arefercet, abaxarSC a fer
uura.
Are[ece, homem baixo.
Asuso, acima.
Ati11tar, acaba r.
Aturar, perseuerar.
Atroar, de trom estouro
de tiro grande.
Auisamento, a u so.
por fazenda.
1Z, por batalha.
Ba{onlar, jogo de armas tl-
rando lana por alto.
Bastiaens, la uores de bai ..
xclla de prata.
Bem ]Jarecente, bem pare-
cida.
Racinette, ""'casco de ferro.
JJlcornia, Lgorna.
Britar, queLrar.
-' Cima, por cabo ou fim.
/ Cota, pxa ou nojo.

Confortat, consular ou cs-
forrar.
Comu;tal, por
Consum, juntamente.
Coudel, capita.
Couillleira, camareira.
Cota, \este de armas.
Domaa, sctnana.
Desfeita, dissimulaa.
Desempachr, desempedi1
-- Desttaro, desauena.
JJorado, que tem dor.
I JJiudo, parentesco.
Doesto, doestar, desonrar.
I
Estimo, cslmaa.
Encala,-, alcanar
Emprir, encher,
Entemes, entremes.
Entonces, cntam.
Emader. accrescentar.
Ensinana, c!octrina.
Ensanhar, irar-se.
Esmerar, fazer alga cousa
com diligencia.
Esguardar, respeita r .
pompa ou apparato.
Esttt[Jar, apressar.
Fmrejar, roubar o campo
dos inimigos, depredari.
Filhar, to1nar,
Falha, falta.
F'agueiro, brando, n1eigo.
Femena, mostra ou von ...
ta de.
Finado, defunto.
Ganar, ganhar.
Ga(o, por leproso.
goza r.
Gre, por rebanho ou com-
panha.
Grado, \'Ontadc.
1/ereo, herdeiro..
/foste, por arrajaL
Hostao. hospedar ia.
Hostes, por imigos.
llzt .. pot onde. '
incredulo.
lttsu. abaixo.
Joglar, trua.
lnfanoens, 1noos fidalgos
que inda na cra caua-
leiros., que os Castelha-
uos clizia donzellcs.
Digitized by Microsof
RJGEl\1
Lanar a tauolado, jogo de
armas de arremessar.
Lanos.. para alto sobre
tauoado, ou cousa alta.
Laidar, por litigar.
Lidar, pelejar.
Lindo, por puro & limpo.
Ldmo, por legitimo.
.Jiagller, posto que.
... ,ledes, o mesmo.
por lembrar.
Nenhures, por nenhum lu-
gar.
O ufano, por presuntuoso ou
contente de si.
Jlcr, por tanto ou n1as.
Possana, poder.
J>osar, entrar.
Paruo, por menino.
Jlurdade .. por secreto.
por vituperar.
Prez, por preo,
]->reste; por sacerdote.
Quebrantar, por quebrar.
Sagaz, prudente.
Sagera, sabedoria.
Saga:.mente, prudentemen-
te.
Sanhudo, irado.
Sanha, por ira, & indigna-
a.
Scudus, por senhos, d est,

Sina, bandeira .
Talante, vontade.
Tanger, tocar.
Tendo, obrigado.
Toste, logo.
Trebellto, brinco.
Trebelltar, brincar.
Trigana, pressa.
apressurado. '
Trom, tiro de bombarda ou
que faa granpe estouro.
Vclla, arca, & dahi
& vclla por despenseiro ..
Vindta, vingana.
CAPITVLO XVIII
/Je alguns vocabulos que vsa os plebeios, ou idiotas
que os ltolnens pol-idos na deuem vsar
QvANTO os homens polidos deua escusar de fal-
Jar palanras insolentes, & grosseiras, de que nos
lulio Cesar auisaua nos guardassemos, adiante fare ...
mos mais larga mena, soo ajuntaremos aqui aa.
so1nLra de palauras antigas que se tambcm na deuem
vsar estas que nos Icn1braru.
Digifized by Microsoft
DA LJNGOl PRTfGVESA 73
Adergar, por acertar.
.Agastura, por agastamento.
Assente, por repousado.
- Ataba[ar, por encobrir com
engano.
Atermar; por assinar tern1o.
JJarafuslat, por rei uctar.
Betar, por quadrar.
Batocar, por bater.
!tapado, por assinalado.
Compear, por comear.
Cenrera, por birra ou tei-
ma.
cousa, por vul-
gar, ou costumada.
'> -Cuspido a seu pay, por
esculpido, ou semelhante.
-Definhar, por gastar-se ou
acabar-se.
Dana, por negocio, a ndar
em dana.
.Destrinar, por declarar.
Dissingular, dissimular.
_Elegante, por solteiro ou
liure.
Enfunar-se, por ser arro-
gante.
Escafeder, por fugir.
Esmerar, por apurar.
.E"stulto, por valente ou ro-
busto,
Escarmentar, por ensinar-
se pella expcraencia .
Fallar de outiua, desentoa- r-
da mente.
Falcatrua, por engano.
Focinho, por rostro.
Focnhrtdo, homem de mao
rostro,
For{ante, por fanfarra,
Galas ia; por engano.
Gttalddo, por comido ou
perddo.
Jnha, por odio.
Lufada, por frequencia.
Jlatulla, por ntecha.
lJiannconia, por melancolia.
lllatreiro, por astuto .
.1llstco, em mui tas c ousas,
por vniuersal.
Parafusar, por cuidar.
Pouchana, por choupana;
Reclwar, por lanar.
Sengo, por sabedor que os ", !
Rusticos corrompe ra de
Seneca.
Teps, por contumaz. -
Trefo, por malicioso ou as- J
tu to.
Tcstaudo, por contumaz ou
rusticano.
Vind-imar, por ma ta r ou ,---
acabar.
Digitized by Microsoft
'
74 OniGEM
CAPITVLO XIX
Conto a lingoa Portuguesa com as Ulats luzgoas vul-
gares em algas cousas lle 1nais curtcz
que a Latina.
PARTE da oraa que se chama: 1erho que he
aquella, que ten1 significaa com tempo, pessoas,
modos, & numeros, tetn tres vozes hua actiua, ou-
tra impessoal, outra passiua. A actiua he quando
dizemos, eu am1, tu amas, aquelle an1a, nos ama-
tnos, vos amaes, aquelles anzaq, qne demostra a Jni-
nha pessoa, a tua, a daquelle terceiro, a nossa, a
vossa a de Jnuitos. A impessoal he quando n1 se
fas mena de pessoa alga, & dizen1os, anutse, en-
A passiua he quando a obra que eu fazia n1a.
faz ou trcn1 a mym ou a outros, eu sou antado, Ut
es amado, aquelle he an1ado, nos somos amados, vo.t;
soes amados, aquelles sa an1ados. De duas vozes des-
tas s. da irnpossoal, & passiua carece a lingoa Por-
tuguesa como as outras, 1-Iespanhoes, Italiana, &
Francesa, porque o que hauia de dizer per suas
palauras directas, & extendidas como fazem os La-
tinos, & os Gregos, o dizem por circumloquios, &
arrodeos de Yozes emprestadas do verbo substan-
tiuo sou, es, quaes ha mister, porque o impessoal
supprem com as terceiras pessoas do ,erbo actiuo
do mesmo tempo, & modo, & com este pronome,
se, dizendo sem demonstraa de pessoa aiga ama-
se, carrese, ou absolutamente sem ajuda do pronome
pelas terceiras_ pessoas do plural do mesmo n1odo,
& tempo, & dizen1, an1a, corren1, E' assi por o que
os Latinos dizem currebatur, a1nabatur, dizem cor-
riase, amaztase, curria, & assi por todo o
restante da coniugaaiJ em todos os modos.
Digitized by Microsoft
DA LINGOA PORTVGVES.\ 75
A YOZ passiua se suppre pelo verbo sou, es &
pelo participio da. passiua, .. do tempo passado do
mesmo verbo, & dizemos ezt sou anlado. tu es arna-
do, Ped1o he a1nado, eu. e1a atnado, tze era anla-
do, Pedro era amado, & assi mesmo em os mais tem-
pos_, n1odos, & pessoas_, fui amado_, sou amado, &c.
Tambem na voz actiua supprimos algumas fal-
tas que temos em nossa coniugaa Portuguesa com
este verbo hei, has, ha, Cjue he o ltabeo, habes dos
que ajuntamos ao infinitiuo, porque dizemos,
amarei, amaras, arnaraa, amaremos, amarias. a1na-
ria, & aos n1ais modos em que me na detenho,
porque para os que saben1 Latim basta fazer esta
lembrana. E para os que na sabem he perder
tempo; & fazer grande volume de cousas imperti-
nentes, de c1ue sempre fugi.
Outra falta temos tambem com os mais Hespa-
nhoes, Franceses & Italianos, que no temos par-
ticpio do futuro, como tem os Latinos porque el-
les tem do presente amans. & do passado amatus,
& do futuro amaturus, & nos na temos mais Cjue
amante do presente, & do passado amado, &'do fu
turo carecemos_, supprindoo por arrodeo de mais pa-
lauras, & dizemos por atnaturus, o que ha de anzar.
Outra curteza tem a lingoa Hespanhola, Cjue a
l1um soo verbo daa n1uitas significaes supprindo
com hua palaura muitas, como neste verbo acorda,
de que fazemos muitos n1anjares. Porque dizemos
acordar do sono, o que acaba de dornur, porque os
Latinos dizem, expergiscor, & dizemos acordar do
sono, por o que os Latinos dizem e.xcitare, & dize-
mos acordar por determinar dizendo acorda re-
laa, tamhem dizen1os acordar por fazer paz,
concordia, como foa .& foa qu era imigos j se
acordara. Assi tinlos j dito nas fonnas da corru-
Digitized by Microsoft
76
po da palaura criana; emprestido, ladran, nzollter,
aluga1".
Outra curteza h e como lambem a todos os mais
Hespanhoes, Franceses, & Italianos, que como nos
nomes na tem destnencias certas de casos, como ,
tem os Latinos,_ na tem meo para deriuarem delles.
seus aduerbios, & supprimos essa falta com esta pa-
laura 1nente: & dizemos, prudentemente & forternen-
te, porque os Latinos dizem, JJrltdenter, & fortiter,
& assi dizem os Italianos como nos, & os Franceses
o supprem com esta adjea syllabica 1nant, que he
o mesmo.
Outra curteza da nossa Iingoa, & das outras
vulgares; he por a mesma raza de falta de termi ..
naoes que por o que os Latinos dizem bis, ter,
quatm", quinqzties, _& outros aduerbios numeraueis,
supprimos com a palaura vez. & dizemos lta vez,
duas vezes, tres vezes, &c. E diz o Italiano em lugar
de nossas vezes v na volte, due volte, tre volte, qua-
tre volte, cinque volte, & os Franceses deux {o is,
trois fois, qu'ltre fos, cinq {o is, & assi os mais nu-
meros ate infinito.
Outra curteza he por a mesma raza que na
formaa dos comparatiuos supprimos com o aduer-
bio mais, & o Italiano com piu, & o com
plus, porque dizemos mais docto, mais prudente, &
o Italiano piu doclo, piu JJrudente, & o Franes JJlus
doct, plus prudent, tirando a cerca de nos estes vo-
cabulos que tomamos do Latim inteiros, tnaior, me-
nor, superior, inferior, 11rior, melhor, JJior.
Outra curteza he que por falta de ha prepo-
sia que responda a propter, supprimos con1 estas
palauras amor, ou causa que na tem parentesco com
JJropter. E dizemos por atnor da na .. semeo,
por causa dos cossairos tla naueuo.
Digitized by Microsoft
r. A t1 o A PonTVGYESA 77
C.-\PITVLO XX
Da copla da lingoa Portugt{esa e-1n deriuar de lnia
soo palaura rnu-itas mais que a dos
A SSI como a Iingoa Portuguesa aJglias cousas
he _mais curta que a Latina, assi em outras mui-
tas he n1ais larga & copiosa, formando de hum vo-
cabulo muitos, porque tein mais propria significa-
a que per outros.
De Ferro formara
Ferrugem.
Ferrugento.
Ferragem.
},erraria.
Ferrador.
Ferradura.
Ferrar.
Ferramenta.
Ferrado.
Ferrolho.
Ferrolhado.
Ferrenho.
Ferropa.
Ferra.
Ferrette.
Ferre toar.
De Terra
Terreiro ..
Terrestre.
Terrenho.
Enterrar.
Desenterrar.
Soterrar.
Terrado.
Terreo.
Terreal.
Terremoto.
Soterra neo.
Desterrar.
Desterrado.
Conterraneo.
Terrantcs.
Terra.
Enterre Irar.
Terradego.
Territorio que parece vir
Jnais de terra que de ter-
reo torres como dizia Pom-
ponio jurisconsulto.
De JJiar
:Marinheiro.
:Mareante.
:Marinhar.
:Marinha.
:Marinho.
1\Iaree.
1\Iaritimo.
:Marulho.

Digitized by Microsoft
78

Marisco.

-..
t \. 1\Iortal.
De Morrer
l\1 o r ta I h 3
1\lortuorio.
1\1 ortificado.
1\fortulho.
1\Iortesinho.
1\Iortandadc.
!\forte.
1\lorto.
CAPITVLO XXI
De algas palaU1'"as Portuguesas g maneiras de (aliar,
que se no podem bem explicar per outras
Latinas, nern de O'llt'ra lingoa.
cHAQUE
Achacoso.
Adherencia. Como entre outras naoens na ha cousa
que signifique esta diabolica palaura, tanto como en ..
tre nos no tem palaura que a explique soo aqui a
entendemos, por grande mal da republica, porque esta
adherencia he, a que entre ns impide fazer-se justia,
& executarem-se as leis, & que os premios das virtu-
des, ou bos feitos se dem aos indignos, & se tirem a
quem os merece.
AluorofO este affecto do animo se explicar mal em ou ..
tra lingoa propriamente, porque he perturbaa do
animo a causa que cstaa por vir, porque por causa
presente mais se diraa gosto ou prazer.
Arrisca1.
Atinar.
Conquista, Conquistar.
Encampar.
Encarecer.
Encarar.
Inar.
Definfar.
Pairo, pairar, andar ao pairo, metaphora dos neuegan
tes. , A
Digitized by Microsoft
nA PonTVGVES \ 79
Prunor.
Tomar-se de
t,.,audade. Este affecto romo hc proprio dos Portugueses
que naturalmente so n1auiosos, & e affeioados na
ha lingoa cm crue da :nesma maneira se possa expli-
-car, nem ainda per muitas palauras que se declare
bem. Porque por o que os Latinos chama
na h e isso propriamente. Que segundo a diffinio de
.M. Tu IIi o no littro ' das Tltusculanas, auestoens.
Desderium, est, libido videndi qui non dsit, que
_quer dizer: Dtsideiiurn ou deseJO /te tontade de ver al-
guern que na cstaa piesente, sendo sttudade palaura
{jUe se na diz, soomcnte referindo a pessoas, mas a
coisas inanimadas. Porque ten1os saudade de ver a ter-
ra en1 que nascetnos, ou em que nos cria mos, ou em que
nos ,imos em algurn gosto, ou prosperidade. Polo que
parece que mais lhe podia quadat esta dsffinio, que
he lembrana de alga cousa com desejo della.
Mano, JJlana estas palauras de brandura com que falia- +
mos aos nteninos OH pessoas a quem queremos bem.
. Na ha outra na lingoa Ilespanhola nem nas outras
vulgares que lhe responda: soo os Latinos tetn ha
interjeia blondientis que he amabo, que parece vai
ter a isto como se v e em Cicero no liuro 7. das Epist.
a volun1nio, onde diz: Vrbanitatis possessionem amabo
quibu.suis defendamus. E planto in Amphit.
1Voli amabo, Amphitruo, irasci sosire, causa mea. E em
-outra parte: quo amabo ibimttsl E Terencio iR Eunuch.
Vide amabo num sit domi. 1\las em fim na o explica
da maneira, que o nos queremos significar, porque
lingoa tem sua propriedade.
, CAPITVLO XXII
l.>orque os Portugueses na vsurpa tantos vocabulos
dos Castelhanos como toma de outras naos mais
rentotas. :
R Ei..ATANDO nos tanto numero de vocabulos de
Digitized.by Microsoft

80
RJGEll H
outras naoes de que os Portugueses se seruem, ten-
do tanta vesinhana, commercio, & parentesco com
os castelhanos , he de espantar como delles na
tomara outros tantos vocabulos. Antes parece que
fogem de se parecerem com elles na lingoa. A
raza he que alem da emulaa que entre estas
gentes houue despois que os reinos se diuidira,
se encontra os Portugueses perpetuamente com
os Castelhanos em duas letras, que he mais notauel
differena que tem estas duas naoes, & por que se
mais desconhecem. Porque tudo o que os Portugue-
ses pronuncia com a letra 'ln. os Castelhanos pro-
nuncia per n. que a elles he letra ta familiar que
per a pronunciaa della mais que por outra cousa
algua se ve hum homem ser castelhano. Qua na
soomente nos verbos a frcquenta em todos os mo-
dos & tempos, mas nos nomes, & aduerbios, & pre-
posioes, & todas as mais partes da oraa: porque
toda as terceiras pessoas do plural de todos os ver-
bos acaba em n. & dizem aman, amauan, amaron,
llauian amado, amaran, hauran amado, aman, ama-
rian, amassen, amado, amassen, & todas as
mais vozes perpetuamente. Com isto se encontra os
Portugueses em tudo & vsa m. ou puro ou liqudo
per diphtongo em meo de duas vogaes, & dizem ama,
amaua, amara. E desta maneira em os mais tem-
pos & :rp.odos. Da mesma maneira se encon tra nos
nomes, porque os Castelhanos dizem pan, gauilan,
capitan, palafren, 'lnalsin, sermon, obligacion, & to-
dos os nomes partici paes, c.omo comparacion, ora-
cion, atun, algun, que os Portugueses pronuncia por
seu m, puro, ou liquido sem excepa algua. E por
as preposioes dos Castelhanos en, sin, con, temos as
nossas em, com, & tam caroaueis sa os Caste-
lhanos do seu n. que as diocs Latinas que se acl-
Digitized by Microsoft
DA LtNGOA PonrvGV[SA St
ba em 1u. pronnncia con1 n & dizem n u v ~ a n , tt!Ul-
plun, dolninun. o que cansa a negligencia dos mes-
tres que nafl cnsina desde n1oos os disci pulos a
pr<;>nunciar con1o lhes ensina Quintiliano. Outro en-
contro ha entre hua lingoa & outra, que faz muita
dificuldade aos Portugueses, que querem fallar Cas-
telhano, que onde os Portugueses confonne aos La-
tinos dizen1 porta, 11orto, porco, torto, ouo, horto, os
Castelhanos per hum 'seu peculiar dipthongo ue di-
zem puerto, tuerto, ltuerto, ltueuo, & assi os rriais que
na primeira syllaba batem o, polo que quando o
Portugues quer fallar Castelhano cae muitas vezes.
Ao que ajuda a errada raza da. analogia, que os Cas-
telhanos guarda; porque dizendo puerta, dizem por-
tero, & de fuerte dizem fortale:,a, & de puerto por-
tazgo. Outro encontro tem tan1bem con1 outro sea
diphtongo de i, e, porque dizeln quien, bien, cierto,
. cieruo, tierno, Vtentre, sienlJ;re, uesuiando-se do Por ..
tugues que diz: que1n, bem,, certo, ceruo, tenro, ven ..
tre, sentpre. E se alguns disserem que h,l. n1ui tos vo-
cabulos q11e o ~ Portugueses ten1 setnclhantes aos
Castelhanos, na h e porque tlolles os to1nassen, tnas
sa commnns a enes como 'sa aos Castelhanos, I ta ..
Iianos, e Fraticeses, setn sauer quem os tomou, de
quem, como sa n1uitos deriuados uos Latinos, ou
Godos, que cada hun1 c.or.rompeo segundo Linhl a
lingoa como vem nestes exemplos, o Portugues diz
comear, que parece viria de conz, & initiare. OCas-
telhano diz comenrar, o Italiano co1ninciar, o frances
co1nmencer, dizent os Portugueses e$pautar, os Ita-
lianos espauentar, os Francesc:; espouvantcr, que to ..
dos va a hutn E se algs vocubulos se :1gora acha-
rem tomados dos Casl61hanos, ser tlespois que nos
vnimos com elles, & somos toJos de hum 1nesn1o
Prncipe, & tle hum gouerno, & con1 quen1 agorJ.
Digitized by Microsoft
6
82 OntGEU
'
&emos mais comn1ercio & mistura, por a vinda da
sua 1\lajestade, &. dos t.:astelhanos a nos, & nos a
elles, como sa las-tinla, regalo, bUltete, camarada, a
lt'OCO de 'lnimo, brinco, 'lneni110, enfadar, desenfadar,
festejar, marrnelada, sera, & oulros n1ais que os
Castelhanos tomara do nos. Polo que se se houu"es-
sem de fazer represalias de parte a parte por os voca ..
hulos vsurpado-s, ainda achara mais dos nossos vsur-
rados dos Castelhanos, que seus vsurpados dos nossos.
CAPITVLO XXIII
Porque a lingtta Portuguesa se- na toma
narnes Co'ln a facilidade, com que OS
toma a out-ras li'Rgoas. r
INUENTOR qoem quer que foi que
deuia ser inspirado per Deos. consiflerando bem
quantas era as- diiTeren-as- das Yozes humanas,
\antas figuras formou, pelas- quaes- postas mn ordem
:representou as palauras que quc-riJi. E assi na he
hua letra s-ena hua figura que be retrato ela-
voz, cuja diffinia ja viste& n() DOSS() T'rnttad() da
Orthographia da lingoo Portuguesa. De maneira que'
as letras representa as vozes-, & as vozes os pensa ...
mentos & conceptos da alma. pos-to que as- vo-
zes seja naturaes- a totlo homem em conunum., al'-
gumas gentes tem certas vozes suas- pro-prias q,ne h-o--
mens de outras naoes, nern conl to-rmento q.ue lhes
dem as poJem bem pronunciar,. pnr as na terem
em costutne. Polo que dizia Quintiliauo q,ue assi co-
Ino os volteado,res dobra & torcem os m-embros em
eertas formas desde mininos, pe'fa despois- fzerern
jOitamcnte s-eu ofii:cin, que q.uand ja fossen1 duros
Jla potleria fazer assi os m1ninos em quanto fos-
tenros se havia de costumar a: pronunciar
Digitized by Microsoft
)
t>A LINGO.-\ Ponr\cvEsA 83
das as letras &. vozes que algnm tempo hania de
vsar. Tal he a pronunciaa das palanras que es-
creuenlos corn lll, que hc pronunciaa patticular
dos Hespanhoes, que nem os Hebreus nem os Lati-
nos nem os Gregos a podem pronunci:u pot suas le
tras nem os Arabes. &. 1\louros de Africa con1 tor-
mento. Polo que para significarmos o (Jlle per nos-
so alphabeto Latino se na pode explicar, accrescen
tamos ao l, a nota de aspiraa, assi lh. & os Caste-
lhanos dobra o ll. erradan1ente por a raza que de-
mos na Ortografia, tratando da dita letra l. & os
Italianos & Franceses, dos quaes esta. pronunciaa ..
era alhea, & a tomara dos llespanhoes lhe acrescen-
jara outras letras, pera notarem a impropriedade
daquella voz: Os Italianos a rcpresenta acrescen-
tando hum g. antes do l. & hum i. despois delle, &
por dizerem filho escreuem fialio, &. por batallta, ba-
taglia, & os Franceses ao l. que dobra con1o os
Cstelhanos, prepoem-lhe hum i. & por dizerean 1nu-
ralha, dizem muraille, & por traballtar, travailler. Do
hemauentnrado S. Jeronymo Ien1os, que ardendo em
desejos de saber as lingoas 1-Iebrea, & Syra, tantas
difficuldades achaua na pronunciaa de algiias vo ..
zes &letras dellas, como natural de Daln1acia, que
era, que com desesperaa de a ~ to1nar, detern1inon
tornar-se do caminho, & deixar o que comeara, &
lhe conueo serrar os dentes p:1.ra. proniJnciar algiias
letras. Esta aspereza na ha na lingoa. P<>rtuguesa,
cujo alphabeto, & ajuntamento de letras en1 sylla-
bas, & de syllabas em diocs, he todo conforme aos
Latinos & aos Castelhanos, Franceses, & Italianos
A difficuldade que os estrangeiros acha n:1 lingoa
Portuguesa, porque a na toma facilmente, na he
por a obscuridade das palauras, ne1n por a aspereza.
eu maa conglutinaa, & ajuntamento de letras que
Diqitized by Microsoft
OnJGEM
todas sa Latinas, &. mui propinquas aas outras
goas <leriuadas da Latina, s. Francesa, Italiana, &
Castelhana soon1ente por seis diphtongos que temos
elll que intreuem hum m. entte duas vogaes que na
tem a pura & inteira, mas fica liquido,
& sem fora setn se pegar aa letra precedente, nem
ferir na seguinte, que ns supprimos com hum til.
Os diphtongos sa estes o, ee, ij, o, tiu. que temos
communs com os Gallegos, cuja lingoa & a nossa era
toda. quasi hua. Esta. pronunciaa de nenhia ma-
neira he aspera nem confragosa, como as que dixe-
nlos dos Hebreos on Syros, tnas mui suaue, pois he
l1a letra tam branda como he o ui. que todas lin-
goas tem: cuja pronunciaa por assi ser frautada he
alhea. de outras naoes. 1\las em o mais na ha por-
que se negue a facilidade, & suauidade da lingoa
Portuguesa, que para. tudo tem graa & energia, &
l1e capaz de nella. se escreuere1n todas as materias
dignissimamente, assi em prosa. como em verso. E
posto aos estrangeiros se faa aquella difficul-
dade na pronunciaa daquelles diphtongos na he
assi na scriptura, porque he facillima de se enten-
der de todos, como se vee pelas tnuitas trasladaoes
que hon1ens estrangeiros fizera de Jiuros & obras de
J>ortugueses.
CAPITVLO XXIIII
Que na he falta da bondade. da lingoa Portugztesa
na ser a tantas gentes da Europa,
co1no a Castelltana.
s Castelhant>s, & os affeioados a sua lingoa se
jacttt que por a elegancia & excellencia della, he
commum a. naoes que a. entendem, & fal-
la como na mcsn1a Hes.(lanha, cm ltalia, & nos sta ..
Digitized by Microsoft
nA LiNGOA PoRTVGVESA 85
dos de Flandes, & ainda entre f\louros que a tem
por sua algemia., & que a Portuguesa tem os limi-
tes tam estreitos, que na passa da raia de Portu-
gal, tomando dahi argumento da melhoria de hiia,
& menoscabo da outra. E porque tratando eu da
origem de hua & outra, me pareceo speraria de mi
que interposesse nisso meu juizo; o quis fazer na
como juiz suspecto, presuppondo que estender-se
hiia lingoa mais queoutra na he efficaz argumen-
to de melhoria, ou peoria. A lingoa Latina que no
principio tinha o primado das outras Iingoas de I ta-
lia, na saia do Latino antigo que era hum peque-
no territorio de doze legoas & mea do comprido. s.
des do Tybre ate os Circeios, que oje se chama a
campagna de Roma, mas nem por isso deixaua de
ser banida por a melhor lingoa de toda a Italia, &
de o mundo tirando a Grega. E pelo contrario
a lingoa Arabica barbara, & horrida, com seu 1\Ia-
famede natural da AraiJia se estentleo tanto pelo
mundo, que occupou a maior parte de Asia, & to-
da Africa; & muitas partes de Europa, & despois
quasi toda a Hespanha: onde se fallou em quanto
os a senhoreara, & ainda despois de recu-
perada ate o anno de mil & quatrocentos & nouen-
ta & dous, em que el Rei dom Fernando o V. des- '
terrou os della. E no reino de Granada se
fallou ate estes tempos em que el Rei dom Phelipe,
que sancta gloria aja os domou por fora de armas,
quando se rebellara no anno de mil & quinhentos
& sesenta & noue, & os desterrou daquelle reino,
pelo que na se pode tomar argumento para auan-
tajar aquella barbara lingoa. das outras que se na
estendera tanto. E cotno natural cousa. he os vcn-
cctlores darem leis, &. lingoa aos vencidos: assi to-
mara dos sua lingoa n1uitas naoes como
Digitized QY Microsoft
86 0 G ~ I
tomara a iubjeia. & reconhecimento de senhorio.
Da mesma maneira tomara as prouincias de Italia,
Frana, & Hespanha a lingoa barbara, & horrida
dos Godos, dos Vandalos, Alanos, Sueuos, & Lon-
gobardos, com que se corrom peo a lingoa Latina
que naquellas partes se fallaua, des do tempo que
os Romanos a subiugara. l1 causa da lingoa Caste-
lhana se estender per alguas prouincias, & hauer
nellas muitos que a saiba entender, & fallar, na
l1e por a bondade da lingoa (que nos na lhe nega-
mos) mas por a necessidade que della tem aqueUas
gentes, que della vsa. J>orque como os Aragoeses
que tem a mesma lingoa que Castelhanos saira de
Hespanha, & conquistara o Reino de Napoles por
a doaa que a seu Rei dom Affonso o 1\lagnanimo
fez a Rainha dona Ioanna. E despois el Rei dom
Fernando o V. o d Castella aa conquista do mes-
mo reino. E o Emperador Carlos V. aa c nquista
de 1\lila, & os Gouernadores & Officiaes que a aquel-
les stados mandaua era Castelhanos & Aragoeses,
& os de suas Cortes & Chancellarias era-lhes ne--
cessario tomarem aquellas gentes dos vencedores a
lingoa, como tomaua as leis & o gouerno, ainda
que a lingoa Castelhana fora mui barbara, & na
t ai qual h e. A mesma raza houue para os stados
de f'landres, que por casamento se vnira com lies-
panha, a que foi nece.ssario enteflderem-se com a
gente a que ficara subditos: posto que os homs
desses estados tanto pretendem saber a lingoa Por-
tuguesa, por o muito commercio que com os Por-
tugueses tem, que todos os annos nas naos que a
Portugal Yern continuamente, manda muito numero
de moos, filhos de mercadores, & tratantes a apren-
der a lingoa Portuguesa, & seruem soo por o pre
mio de a saberem. E ja que den1os raza porque a
Digitized by Microsoft
DA LINGOA PORTVGVESA
lingoa Castelhana se estende tanto, & -para onde,
raza he, que liuremos de calumnia a nossa, a que
tam estreitos termos do. E manifesto he que como
entre todas as naoes que no mundo !ia; nenhua se
alongou tanto de sua terra natural, como a naa
Portuguesa, pois sendo d6 vllimo occidente, & der-
radeira parte do mundo, onde (como Plinio diz) os
-elementos da terra, ag-oa & aar, fazem sua de mar
caa_, penetrara tud-o o que o mar O-ceano cerca,
& comsigo leuara sua. Hngoa. A qual tam puramen-
te se falia em muitas cidades d-e Africa; .que ao nos-
so jugo sa como no mesmo Portugal, &
em muitas prooincias da EtbiQpia da Persia & da
lndia, onde temos cidades & .colonias., nos Syonitas,
nos Malaios, nos 1\laluque-ses, L.equeos, & nos Bra-
sijs, & nas muitas & grandes Ilhas do mar Oceano,
& tantas outras partes, que COm r.aza se .pode di-
zer por os Portugueses Q que e diz -o Psalmista :
ln omnem terratn exiuit sontts ootum., in fillis or-
bis terrm verba eortun. E a P-0rtuguesa com
raza se pode ter em muito, & chamar ditosa, pois
iJ)Or ella se annunci-ou & manifestou a tantas gentes,
& de tam remotas & estranhas proui11cias, a Fc de
Nosso Senhor lesu Christo, & fo-i causa de se tira-
rem as crroneas & trenas, :em que o tnnnd.o ''iuia.
CAPITVLO XXV
De que lmgoa tomara os Portugueses os v,ocabulos
de que tiuerem falta ou llte forem necessar-ios
pera orwamento do que falla ozt escrevem
ANTIGO dito h e que muitos mais sa os
que os vocabulos, & como os conceptos dos homes
infinitos, & as palauras finitas, necessariamente
Digitized by Microsoft
88
- RIG!\-1 ..... ,_ ...
as inuentan1os, ou &-tomamos en1presta-
das de outras gentes pelas maneiras que atras temos
dito, na soon1en le para supprir a necessidade de
explicarmos. o qne queremos, mas para co.pia & or-
IHlDlento por na repetirmos huas n1esmas palauras
muitas vezes: O que aos que ouuem, ou leem traz
sempre nojo & fastio: A I em disso ha nas lingoas
alheias algus termos que na ha na nossa, para de
clarar o que scntinlQS ou ensinamos, Polo que cada.
dia. os tomamos das li ngoas. Latina, ou Grega, por
teren1 -para isso seus . ter1ninos sabidos, & no tos a
todos. Polo que quem quisesse tratando dn Dialecti-
ca. em lingoa Portuguesa (porque as sciencias na
tem li ngoa propria, & em qualquer se podem ensi-
nar & &. vsasse de outro termo em lugar de
syllogismo, que os Homanos tomara dos Gregos,
na se daria ben1 a entender, ainda que por rodeos,
& por a diffinia do mesmo syllogismo (que seria
cousa. longa & . f3stiuiosa) o quisesse explicar. E o
que tratasse da Cosmographia n1elhor se daria a
entender pel"l palauras longitudo lf latitudo, que
sa ter1ninos notos & agistraes, que pellas pala-
uras longura .. largura nossas, posto que mui cla-
ras. E se viessemos a declarar specificamente os li-
mites das idades do homem onde comea & aca-
ba, mal o poderiatnos exprimir seno pelas pala-
uras dos Latinos que as especificara, & incluira
em certos limites: que sa infancia de 4 annos ate
7. puer2"lia de 7 te f Adolescencia de f 4 ate 22.
Iuuentude de 22 ate 4 f. viriZ.idade de lf.l ate 56.
senectude de 5G ate 68. A 1"dade decrepita des dos
&- oito ate 98. o Portngues, ou Castelhano
que quisesse limitar estas idades por seus nomes,
na os acharia en1 sua &. assi as confundem,
porque chaman1os aos que esto na infan_ ..
Digitized by Microsoft
nA LINGOA PonTVGVESA S9
c ia, & ainda os qne esta na puerieia & chamamos mo-
ros os que esta na puericia S na adolescencia .. E tnance-
assi aos que esta na adolescenria, como aos que es
ta na.juueutude, & da h i acima a todos chamamos ve-
lltos sem alguma. H e lambem a
copia de palauras pera dcllas fazerern escolha os que
falla ou escreuem de cousas graues, como sa os histo-
riadores que na devern sernir-se de palauras communs
aos baxos, & mecanicos, sena congruentes aa ma teria
que trata & aas pessoas a que falla ou escreuem, por- ,
c1ue ha de respectar o capto da gente rnais nobre, &
de maior entendimento, que tem differentes tern1os
de fallar. Que assi como os musicos no que canta
ou tangem se acommoda com a qual idade & capa ..
cidade dos ouuintes. Porc1ue hum homem plebeio,
ou rustico mais se contentaraa de ouuir huma cha-
cota ou cantiga. villanesca, que huma cana de ar-
-tificiosa compostura, & .de toada mui lamentauel:
Assi os que escreuem ou falla, se deuem accommo-
dar aos maiores & n1ais nobres, & aa sua maneira
de fallar. Para o que se na deue ouuir huma secta
de homens, que querem que o que se falia ou es-
creue seja per palauras costumadas&. antigas, & que
os hornens tlo \'olgo entenda sem innouar Yocabu-,
los, qne he raza de homens tle pouco discurso, &
sem erudic-a. Porque se essa regra se guardara, &
na renouaramos Yocabulos, ou na os tomaramos
e1nprcstados, quanJo os na temos nossos, estiuera
a lingoa Portuguesa, & as outras mais de Hespanha,
na torpe rudeza en1 'que a principio estaua, quan-
do por comigo <.lezia n1.igo, & por alguma cota;a al-
gorrent. E em Jugar de partculas que dessem graa
& ornamento ao que se falia, como os Gregos tinha
seu .Jlen & Gur, dizian1 a c.ada passo & ne-
ga, co1no oje dizetn os que nas faras arrcmeda aos
Digitized by Microsoft
9(} I.. 0HtCEM "'
homens rusticos, ou da Beira. daquelle tempo, & os
que daqnella opinio sa tanto monta, como quere-
rem quo depois de achado o trigo, & os manjares
que oje temos, tornemos a comer a Jande & bolo-
tas, & fruttos sylnestres. como a principio dizem os
Poetas que fazia os primeiros homens, & julgarem
por melhor a poesia antiga dos Portugueses &- Cas-
telhanos daquelles tempos ant.igos, que a polidissi-
rna destes, tJUe se pode igoalar a Grega & Lati na.
Sendo pois auerigoado que de necessidade se ha de
innoua.r vocabulos. & tomar emprestados, resta tra-
tar de que lingoa. os tomaremos. Para o que nos he-
mos de Yaler do conselho de Quintiliano : o qual
de que lingoa tomaria os Romauos os vo-
abulos que na sua lhes faltasse, resolue que da
Grega, con1o da matriz de que emanou. O mesmo
conselho lhes daa. o Poeta. Horacio naquelles versos,
em que lambem mui elegantemente nos ensina que
regras hemos de guardar oo criar palauras de nouo.
Si forte necesse est.
ndicijs tnottstrare recettlibus abdita ,.e1'tnn, &
Fingere cincltttis non ex audita Cell1egis,
Continyet dabitutque licentia, sumpla prudenttr
h"'t 11oua. fictaquc 'llffptt habebunt tetba fidem, si
Grreco fonte cadant pa,ce de tol'la. Quid autcm
Cmcilio, Plautoque dabit Romatur,s adcmptum
V"irgilio varioque 'J Ego cur acquirete pattca
Si posstun itluideor? cum lingua Catonis, .. Ennt
Sermonem patrittnt ditauerit : & noua teru-m
Nomi11a rwottlletit? licttit semperque liccbit
Signatum, prmsente nota, produccre nunutm, &c.
t
Sendo pois a lingoa. Portuguesa na orige1n Lati-
e reformada muitas vezes, & ampliada de ,oca-
Digitized by Microsoft
J't" .... )-"'' '-
DA LINGOA p RTVGVESA
9t
bulos Latinos, de que careciamos, por a corrupa
que os Godos nella fizera sem nenhum pejo, & com
mais honra nossa nos deuemos aproueitar della, co-
mo filhos, que dos bens paternos se ajuda mais
sem affronta sua, o que na faria dos estranhos.
E por a muita semelhana que a nossa lingoa tem
com ella, e que he a maior que nenhfa lingoa tem
com outra, & tal que em muitas palauras & perio-
dos podemos fallar, que seja juntamente Latinos &
como muitos curiosos ja mo3trara em
alguns poemas, & oraos: de que h e h uma este
hymno que aas onze n1il Virgens fez bum Religioso
principal mui docto nas letras Diuinas, & humanas,
&. noticia das lingoas, & mo ntandou com huns ele-
gantes vfrsos que tud diz assi.
De quem honrastes tantas vezes
Aceitai estes versos peregrinos,
que lidos em Latim, sero Latinos,
Lidos en1 Portugues, sa Portugueses.
De minha rude ma leuam mil fezes,
Na vossa alcanara ficar lam finos,
Que de rudes que sa se tornem dignos
De serem lidos ha & muitas vezes.
Das lingoas a Latina he mui prezada,
E quanto mais 8 imita a Lusitana
Tanto seu preo fica mais subido.
Agora ficaaa mais Cilimada,
Que descobrindo as fontes donde mana,
Descobris seu valor na conhecido.
Canto tuas palmas, famosos c{mo trittmplws,
Vrsula diuinos martyr concede fauores,
St.tbiectas sacra ni11plta feros animosa lyrannos.
Tu iuenix viuendo ardes.ardendo truinlplws,
/Ilustres generosa choros das Vrsula, bella.f
Das rosas, furtes das saneia columnaJ
Dgitized by Microsoft
92
....
..!Etetnos viuas a.Julos o tegia planta,
Deuotos cantando lzymnos, vos inttoco sanefas,
Tam puras nym]Jitas an&o, adoro, canto, celebro,
]
1
er vos {l'lces annos d candida turba
l
1
er innumeros de Cltristo spero fauores.
Da mesma maneira se podta encher muito papel de
versos juntan1ente Latinos & Portugueses, sena fos-
sern os articnlos da lingoa Portuguesa, per que na
podem andar igual passo hs &, outros.
C.\PITVLO XXVI
Da eleia que devernos fazer tlo.s vocabulos, .. do
exarne, .y cirlltnsttltzcias delles.
Col\10 huma das cousas em que mais distamos dos
anim1es brutos, seja as per .que demons-
tramos os conceptos do nossas almas, &. nossos pen-
samentos deuem ellas taes, que bem & clara-
mente os expliquc1n. Tendo pois ns feitas tantas
diuisoes de vocabulos que se variar; pelo tempo, &
bus se extinguem, & outros renascen1, & ha palauras
tam antigas que ja esta em vso, outras que sa
taes que em hocca de homens bem costumados se
na deuem achar, parece quo me obriguei a dar al-
guas lelnLranfls para a elcia que deltas deuemos
fazer. E tratando Ja antiguidade & nouidade dos.vo-
cabulos, para mais persuauirrnos aos pertinazes, que
na consinte'tn deixarmos vocabulos velhos, por nnli
velhos que seja, nem admittem os nouo's, daremos-
lhes authores authenticos, cuja authoridade os con-
uena. O Empcrador Julio Cesar, cuja policia & el e-
gaucia no fallar fui a n1aior daquelle seu tempo, on-
de a eloquenc.ia ao cume, quanto chc ..
D1gitized by Microsoft
DA LtNGOA
93
gou o inlperio, dizia que tanto hauia hum homem
de fugir de vsar hua palaura insolente & desacostu-
mada, como um penedo no Jnar, per que nauegasse.
E Octauio seu sobrinho&. successor do in1 ..
perio, era nisso tam supersticioso que a hum lega-
do que_ mandara a As ia priuou do oflicio, porque en1
ha carta lhe escreveo hiia palaura cotn hua letra
trocada por outra. E a Quinto .l\lecenas seu grande
priuado que vsaua de palauras antigas, & tnui ado-
cicadas, o arremeuaua contrafazendo-lhe . a lingoa-
gem, como fez em hua carta, em que lhe pos aquel-
la graciosa saudaa que escreue l\lacrobio no lib. 2
de seus Saturnacs. E Fauorino Philosopho grauissi-
mo, que foi en1 ten1po do En1perador Adriano, ou ..
uindo fallar a hum ntancebo, que em toda a pratica
,sa.ua de palauras antigas, & exquisitas, o repren-
deo per estas palauras: Curio, Fabricio, &
Coruncano, antiquissimos cidadas nossos, & os
IIoracios Tergen1inos, que fora ainda mais anti ..
gos, que esses, falla.ua claramente & chamcnto
J1elas palauras de sua idade, e na pelas palau-
ras dos Aruncanos, Sicanos, ou Pelasgos que antes
delles fora. E t.u agora con1o se fallasses com a mi
de Euandro vsas de lingoagem de hora ha mais ue
mil annos a fim de te na entenderem o que dizes.
O que se tu homem nescio pretendes o mesmo po-
dias fazer calando-te. Se dos antigos te contentas
porque era honestos & n1odestos, vsa dos costumes
de seu tempo, mas das palauras dos de agora. O
Philosopho Demonax se enfa.daua tatnbem dos que
ouuia fallar per termos antigos. E fazendo elle hum dia
hiia pergunta a hum certo ho1nen1 '1ue lhe respondeo
per palauras ja ignotas aos daquelle ten1po lhe disse:
Eu isto agora neste anno, & neste dia;
& tu resp ondes-n1e como se estiuc3se1nos no tempo
Digitized by Microsoft
I
dei Rei Agamemnon. Estas palauras antigs on af
fectatlas so deuen1 nllis de dos que falla com
Principes, ou lhes escreuen1, os quaes toma por
descometlimento, & desacato fallarem-lhe assi fora
de vso cotno aconteceo a .-\ntigono, 1\ei de
que querendo-lhe dizer hum que presu-
mia de muito rhetorico, que a neue que caira aqnella
noite passada, seccara toda a herua do catnpo, o dixe
per estas palanras: l/ora nilliu.nt iaculatrix adue,liens
regionetn lterbis defectam reddidit. Ao que que el Rei
dixe com inJignaaG, palauras que mostraua ter
por desacato aquella affectaa. E para na gastar
mais tempo ern exemplos 1\larco Quintiliano,
grande mestre de falia r, interpon'do nesta ma teria
seu juizo nos an1ocsta, que de palauras antigas, &
desacostun1adas nos guan.lemos. E que nos ajamos
com e lias, como com as moedas que se na busca para
gastar, nem se toma se na as correntes, & que de
todos se accepta. E que quanJo de palauras antigas
quisermos vsar, tonen1os de lias as mais nouas, &
das nouas as mais antiglS. s. as que ja tem authori-
dade, & esta recebidas. Sendo pois a principal VIr-
tude & requisito das a propriedade & cla-
reza dellas, pois para. declarar nossos pensamentos
se inuentara, que cousa pode ser absurda, quo
ser necessario buscir interprete, para que se en-
tenda? Esta. insolencia de que Julio Ccsar nos aui-
saua que fugssemos, na he soomente na idade ou
propriedade das f)alauras, mas na compostura & pro-
nunciaa dellas. Porque as3i se comn1ete barbaris-
mo no erro do accento, como em outro qualquer vi ..
cio de accrescentar, diminuir, ou trocar syllabas ou
letras por outras em hla mas ainda a. cousa
que daa mais n1ateria. para se rir tle quem falia, he
o erro do accento, de que darei algu1n exemplo para
Digitized by Microsoft
D.\ LJNGOA P.o n TV' li 95
& resgnartlo dos que isto leern, se a lingoa
Latina na sal>en1. Esla palaura L:1tina mmulus, que
qner dizer adut!rsario, ou competidor, te1n o accento
na antepenultima que he o m primeira syllaba, &
dizendo-me hum daa hun1 n1eu amigo hon1em nobre, &
auisado mas que na sabia. La. ti m, que ou tinha nesta
terra dous g1andes renutlos, fazendo longa a letra te.
que he penultinla, & pondo nella o accento agudo,
respondi eu a proposito do errado accento, que ja
'lu e era grantles, quisera antes que fora meus mu-
par
1
a os vender para humas andas. Disto succe-
deo h lia grande risada, de que eu fiqnei desconten-
te, & o delinquente corrido. Outro homem por a
n1esma falta de Latim: diz ndo que hum foa se
trazia mui splendido, pondo o accento no i. que he
a syllaba penultima, deu tambem que rir, & os que
lhe aquillo ouuira lhe chamana depois entre si o
splendido, prnnunciando vicisoamente como elte fez.
1\las est'outra foi peor que estando certos homens do
qualidade, em conuersaa!i tratou-se Ja an tigu hlad e
tla cit.lade de l\lcrida, & assentando os n1ais que fora
euificada em tempo de Augusto para nella recolher
os soldados jubilados que chamaua e1neritos, & que
por isso se cham:tr3. enzerita All[Jllsta, dixc hum da
companhia que estaua eng1nados qoe muilos cen-
tos de annos antes dos Emperadores Romanos era
ja cidade, porque llanid no Psalmo que comea:
Qui httbita, J adiutorio altissimi, fazia mcna do
diabo na sabendo, por falta da analo-
gia, que se o diabo fora de Aferida, lhe
houuera o Propheta de chamar, & na 'me-ridiano,
como chama as cousas do meio dia. Destes erros
assi ou sej:t de opinia enada, ou ignorancia, dizia
Julio Cesar que se guardassem co1no quem enten-
dia, que desfazia muito na reputaal) uc hutn homem.
Digitized by Microsoft
ORTHOGRAPHIA
D.\
PORTVGVESA,
f
A AnTE, E :PRECEPTOS ..
AO 1\IVITO ILLVSTRE
E GEl'iEROSISSUIO SENUOI
Do Cousellw ll'Elrei -:.Yvsso Senhor, e Reuedor da Justifl'
deste Reuno.
O LICENCIADO DVAUTE DO LIA.
S .
.
H U.lll.4 das apparmtes vantagens, que os 110-
'nens fazem aos brutos auifnaes, !te a falta, aspa-
lauras com qtte ltuns a outros expri1nem seus concep-
tos. E assi co1no os honzens excedent ,os brutos,
tanto enire si lntns dos outros se auantnja, quanto
na policia, arle das 11alauras 111ostra ser superio-
tes. Estas sa o toque, em que se vee o valor das pes-
soas, <S" a differena, que !ta do nobre ao plebeio, do
auisado ao indiscreto, do vicioso ao bem t"nstituido.
Conservamos esta ((Dedicaloria)) na s por ua se perder esta com-
posiao de ta e erudilo Sabio; mas tambem porque he como
o Prefacio da mesma Obra; em que recommemla a sua utilidade.
Digitized by Microsoft
Dr:DICATOilL\ 97
Donde com, razafJ Soc,.rates 1'0!Jfldo de luun Athenien
se, que lhe quisesse veer hum fil/to tnoo,

exa1ninar
o para que era., 1JUtndo1l ao 1nanceho que {aliasse, di-
zendo: J"?al/a, veerte-ei: dando a entender, que
freestas, per onde o ztcrio1 do se vee, sa. as
palauras. ]Ju[o que e1n ttr]U'ls duns Rnpuhfic,,s, don-
de nzanaraiJ todas as boas .. disciplinas, per que
ltoje viu em os etn policia orde1n, ua tnenos indus
tria pusera no studo da Eloqucucl, que na discipli-
na da 1llilir.ia. E corno as letras, scriptura sa o
retracto, representaa das palauras, <J ainda nel-
las fica o erro (se o hn) sempre vto, inunorta/,
na menos cuidado tiucra de be111 screuer, do que
tiuera de benz faltar. E tinlta 'lnuita raza; potque
co1no a certa a rnaneita de screucr, na pos
sa ser smn saber ptoptiedade, c8 .. orige1n das
palazrras. claro est," que quem, nzal screuH, ignora o
fundarnento do que serene. E quanta diligencia puses-
sern os ;1ntigos n arte de seu screuer, testentunhtlS
sa as Pedrag, as JJioedas, .. Ant igual/tas de StJztS
tempos, que ltoje em dia leemos, ent que 1la soouzen-
te se nn aclta vicio algum,, tnas as to 1Jlu1nos por exen1
plo, .. irnitara de nossas scripturas. E por tu1na
nlta falta tiulta" o erro de luia soo letra, que se contt&
de Augusto Ccesar, que sendo /tul}l Principe ta111 cle-
'mente priuou do Officio a ltunz regado Consular, por
l/te screucr ent luia carta luun icsi jJor !tum ipsi.
O que se agora el-Rei iVasso Senhor fizesse: ltei 1ned'',
que muitos ficasselnr;s snn o/feio. De que se collige, '
quanl rnal soflle1Yt aquelle Principe waa scrptura uas
Cartas, que mandaua, pois a soffrin tant utal nas que
'recebia. E contaun Tyro, libfrto de A/arco 1'ullio,
que querendo o Graru Pompeio s seu nome

titulo no Templo da Victoriti, que elle t!dificara, e11t
que como fora tres ve:;es Consul, ltouue
7
Digitized by Microsoft
98 DFUICATORIA
duuida se hauia de dizer Tertiutu, seTertio, c:Jn-
sultando co1n- os tnais doctos, nobres, ficou a causa
ta1n n1ais duudiosa, quasi JJarl ida ern votos iguaes,
se soccorreo a JJlarco Tullio, que o 1nandou screuer
llbbreuiado, 7:or nenluius fic,arem, descontentes. De rna ..
neira que p:11 .. a duuida de luta letra, se reuolvia toda
Ro1na. E agora teenz-se ta jJouco respecto ao bonz, ou,
1no screuer, co1no da tesletnuuh-o nossas Cartas, nos-
sas JJ/oedas, nossas diuisas, ru-:s-s ;s Sepulturas, to-
dos nossos Scriptos, onde rJa vai cuusa ent seu lugar.
o que peor !te, que. os que 1nais nisso peccatn s, so-
'lnos os que maior ollriga(tij tinltanzos de acertar. ]Jr-
que co1no a Jurisprudencza se diuida enz duas Partes,
'/la scienc.ia de distinguir o justo do injusto, & na
intcrpretaa das l'alauras, nzal as saber fxplicar,
quern as na sabe screue1: Polo qua com, raza os que
tnal screuernos, na 1nerecemos o uotne de Letrados,
11ois das letras, .. teendo nom3 de letra), os
JJrhneiros Eleml,ntos de/las na sa.benzos reger, nern
ajuntar. o que ua !te nzenos cissonancia' da que os
1llusicos {azen1-, quando toca as cordas que na de-
ueln, 1nas ainda !te _nzui -1naior, JJorque estes fazern,
toruaa ao ouuir, lf os outros ao euteniler. E pJr
'isto ser tam npo tante, a Orthographia ser o lu-
'lllll das scripturas, forau os antigos nobres doctos
exquisita1nente cur1."osos della. JJ!arco l'arra o rnais
docto de todos os llo1nanos (segundo o testemunllo de
lt/arco Tullio) sc1eueo 'lnuito.o.; Liuros da Ftymologia.
uas pllauras. Julio Cesar, illonarc!t:t do JJiun.do tan1.
nas letras, como nas ar1nas, screueo oztttos.
'lnuitos da Analogia, que sa o. fundamento do bom
screuer. O grande orador A/arco Alessala Coruino,
i_qual a resar enl Slfl..ngue, na eloquencia, &" 'll[t d-igni-
dade Consulr, screueo xx-ij. 1-iuros de Orthographia,
attribuin-,_!o htun liuto a cada letra dn alphabeto. De
Digitized by Microsoft
DEnicATORIA 99
'
Scipio Africano, Caio Cesar En1perador, teemofl .
ltojc em dia pai auras que uuulara ent tnelltor ser i
ptuta E o Claudio Cesar, cuidando que
]JCr hi se faria imrrorlal, qlds accresccntar a Ortho-
. graphia Latina certas fi:Juras de letras, que seruira
e1n quanto e l/e viueo, de que ltoje em dia ha Letreiros,
.. memm-ia. O Emperado,.- Curtos Jtlagno,. ]Jriucipe
docltssimo nas Letras Diuinas 1/umanas, e1n
as lingoas Grega, 1/ebraica, g Latina, estando re-
colhido ent Aquisgrano, o L"omou a ?norte screuendo,
.. reduziado em arte a liugoa scr1ptura d"'Js A!e-
'mes . como a. auareza antbia lrouxern
tantos males ao assi as Dis-
ciplinas, como os lf os 'mais dos homens
]Jretendera soomente dellas, o que lhes ]JOdia traze1
ganho, ou reputaa, t
1
erJeo-se o bont screuer, como
se perdeu o bou1 f.lla,, e como se esquecera outras
tnui tas Artes, cujo ]Jrincipal interesse !te rirlude, <8'"
boa instituiro. Polo que vendo eu en1 rninlza rnoci-
<laJe, o descut"do. g {alta dos homens de I/espanha,
em seu escrever, g a diligencia, que alJuns eslrDn-
geiros nis:o Jnostrara e1n suas lingoas, co1n o de-
sejo que sempre tiue de illustrar as cousas ela .lVaa
Portuguesa, tentei ensinar a meus na turaes, o que
!U de outrern 1ia ]Htde apprender. E ent dias
feriados, j .. ocio (de que tambent J.ilarco Cattio nos
.. 1nanda dar conta) reduzi a regras, preceptos -a
Orthogrnphia de nossa linguagern. JJ!as ]JOrqtte 'llesfes
a mais certa 1Jal)u destas empresas lle ingra-
ttdo, n1urmuraes > a '11ouidade d' esta inuen-
o necessluiamente !tauia de ter muitos
res, 1eceei na 1110C1:da .I e, o que 1ne agora V. S. obriga
fazer acr velhice, liuando se que saisse
a com oulras Obras de 1ninlta Faculdade: que o
longo s/tt(lo, rulgares
iOO
DEDICATORiA
1Jronutt.i-a, eu prometti. Jlas co111.0 ner,Jdia rousa
eu 11Utis de .. .. que occasia de scruir V. S. <S .. o
querer que este Tratado, he tem conforme
aa tena com que o fz, succedia ao q11e nw 1nandou,
1ne lelltbrar o risco a que 111e_puuha, o descre-
dito e1n qite cnia com al.'liius homens de minlut -Fa-
culdade. Js quaes 71or t:a sere1i1 da opinilio de /Jip-
7Jias Elcu; 1aio querent consentir aos Letrados de sua .
profissa uuzis c;ue lu'la serttentia, na se lembrando
7
,
que a. Jttri.<prudcncia /:e teer noticia dos cousas Di-
ttinas, .. /Jumanas, <Y a sciencia, que 1noor pre.sidio
requere lle ourras uzuitas artes. Dl1s quaes forc or-
nados aquelles, que ent tanta ordem, <8" 1Jerfcio
deixarau. l,orque do grande Cata se lee, que
sendo o mcor luriscJnsulto de seus tem]WS, ningueu-.
soube. tnuis d11 Arte ... lili/a,, de cultiuar os cau&-
pos, <8" da Arle Oraliria, da llistoria, &. _4ntigulalle,
!j .. que 71ara lhe va {i5llar nada, de lr.xx1j. annos
apprendeo as letras Grr!_qtu. /Je Curnclio Celso luris
consulto na profis:ut, <S'" que scrl'ueo de Direito Ciuil
1111tos sabemos escreuer outros 11luit(Js da Plu-
losophia, da i\Jcdicina, da Agricullura, da Disciplina
J\lilila.-, {'s'" da Rhetor!ca. E Iam !ouua.lo foi cul tudo,
dos professores d' aquella.o; la como se na
soubera mais, que radu ktia de/las. E 11or os liuros
da ed i e i na , que d e lle lu j e lt a, h e chamado o II ip-
7Jocratcs Latino, De .Jiodestino teutos versos em que
. sumnza a JEneida de rirgilio : <Y de Julio Jlronlino
littros de Aqucduclos. Pulo que co-nt exemplo de tam
graue:, homens deuo ficar desculpado, nau 1nur-
1nurado, como 1ne dizent -que j sou. E se ao Car-
deal Pedro vara /lun nsiyne e1n todas as
letras, a lo( Francisco Fortuuio, Jurisconsulto
cl'eslc tempo, na llle cstranltara os .feus esc1euer
tt Gnuutuntica. ThJscuna, no acoi1na1" os
' .
DEDICA Toni.\ fOl
'
tneus a Portuguesa, de que elles temn tnais ne:essidade
moormente a Orthographia, qlte entre nos anda tam,
deprauada, stando ezt lJara publicar [t dos
Notatios, de que 11o !te pequena parte o saber scre-
uer. Jlas como eu tnho o parecer de V. S. que por a
excellencia de selt engenho, a mi (co1no 1llarco
Tullio dizia por Cata) he por 'tll-llitos nzil, perco o
medo a todas as nzaas linguas. E se nlgus
temerrios me maltratarem, eu o teerei par gloria,
assi por descontentar a taes hon1ens, con1o porque
me na tiraran o gosto de seruir nisto a V. S. <S"
dB coPn melt talento aproueitar, se, quer ao 'ln ais pe-
queno de meus naturaes. ltlas porque os Lectores
na tenha e1n pouco este beneficio, que lltes V. S.
faz, quero letnbrar-llus que reduzir a regras geeraes,
g poer ern arte lut.:t lingoa, que ate qui na teue
arte, lte cousa ardtta, .. se se bem faz, heroica, &
que na pode emprender sena !tum, !tlessala, ou ou-
tro hornenz de tal authoridade. E se czt no pude
chegar ao nlelltor, e ao que qztis, contento-tne conl
a lton,.a de abrir o caminho, pa,.a outro.s agora o
[azere1n melltor. Porque d' e$l es Paaos Reaes, destes
Ternplos, & d'estas Py,;amides, que agora Vfemos,
na he a honra de Ctesiphon, nent de jJetagenes,
nern de Vitruuio, que os mel/ujr. fi::era, mas do que
i1nitando as solicitas lltles, de barro fez as prinziras
paredes
1
tJ de vil collno as conzerolt cobrir.
Digitized by Mie osoft
. 01
D_a difinirao da Ortltograpltia, e da V_9
nrHOGRAPHIA he a de bem escieuer
qualquer linguagen1: porque per ella sabemos, com
. (JUe letras se ha de escreuer as palauras. E diz-se
de orthos, que quer dizer directo, & grapho, escreuo,
se dixessemos sciencia de directan1ente escreuer.
E porque as paiauras, que sa o subjecto desta arte;
consta de letras, & as letras- de voz, comearemos
da diffinia della. E voz na- he outra cousa, sena
hua percussa, ou ferimento do aar, que se pro-
. nuncia pela bocca do animal, & se Jornla com arte-
ria, lingoa, E da voz ha duas maneiras,
hua articulada, & outra inarticulada, ou confusa.
Articulada se chama, a que sendo ouuida, se enten.de
& escreue: a qual tambem chama declarada, & in-
telligiuel. Confusa he a que na representa mais
fJUe um simplez som, hum gen1ido. E da voz
articulada, & que se pode entender, a mais pequena
parte, & indiuidua, he letra. Porque das letras cons-
ta as syllabas, & das syllabas as dices, ou pa-
, lauras. E por isto se chan1a as letras per outro
non1e elementos. Porque assi con1o dos elementos
consta todas as cousas, assi dellas, con1o de prin-
_cipio consta as palauras. Polo que diremos das le-
tras en1 geeral, & despois de cada hua em special.
Das letras, lf de sua diuiso natureza
l_,j ETRA be voz simplez, que se nota com hiia fi-
gura soo, como, a. ou. b. E diz-se letra de lego,
. legis, & de iter, que quer dizer caminho: porque
abre caminho -ao qne Jec. Estas letras sa mais ou
1nenos, segundo as lingoas: porque segundo suas pro-
nunciaes has tce1n 1nenos, &- outras n1ais. !\las
Digitized by Microsoft
nA LtNGOA PonrVGVESA f03
cotno nossa lingoa Portuguesa na origctn & sen1c-
lharu;a., se.:a Latina, teemos em figuras as 1nesn1as
letras, que os Latinos teem: posto que tenhan1os
n1ais pronunciaes, que supprin1os con1 as
dilas letras: de que at.liante fare1nos n1cn.o. E as
letras sa estas. a. b. c. d. e. {. g. lt. i. k. l. tn.
11. o. p. q. r. s. t. u. x y. z. que so xxij. tirando.
lt. f(ne na ho letra, ma::; -figura de aspiraa, ou
assopro, que fonnamos para pronunciaa de algas
letras. Destas letras as seis so vogaes . e. i. o.
u. y. Chan1a. se Yogaes per excellencia : porque
per si se poden1 pronunciar, & forn1ai syllaba, sem
ajuda das consoantes. Das quaes. i. u. teen1 Yigot'
aas vezes uc consoantes, con1o -em seu lugar se dir.
Consoantes chan1a tot.las as outras, tirando as vo-
gacs: porque na se poden1 pronunciaa, sena fe-
rin(lo, ou tocando ,ogal: &. por isso se cha1na con-
soantes, porqnc juntan1ente soa com as vogacs. E
dest:.s consoantes ha duas species: huas sa n1udas,
outras se1niuogaes, que f]Uer dizer n1eas ''ogaes As
nndas sa xj. b. c. f. g. k p q. t. <S' i. u.
quando sa conscantes: E chama-se n1udas, porque
per si soos, na se pocn1 pronunciar, nem soafi
scn1 ajuntan1ento das vogaes. As se1niuogaes so.
1n. n r. s. x. z Chama-sc sen1iuogaes, na co1no
cuioa alguns, porque con1ea, & acaha os nomes
dellas em vogal. mas porque se forn1a en1 tal parte
da Locca, qn se pode1n pronunciar sem ajuda das
Yogaes, posto que na fazen1 per si syllaba.
Alen1 destas lett'aS leemos mais quatro cm pronun-
ciaa, posto que na en1 figura, que so. . clt. llt. 11h.
das quaes vsan1os, accresc.cntando aa primeira. htnn
signal de diiTerenca do. c. cotnn1un1, & aas outras.
lt. nota de as pi raa, par1 supprir as figuras das di-
Digitized by Microsoit
104
OnTIIOGDAPIIIA
ctas Iettas, de qno carccen1os. Das fJnaes a baxo
faremos. tractando de cada letra per si.
A .
.LL\ UE a letra vogal simplez & pura; & acerca de
ns duuidosa na quantidade, como acerca dos Gre-
gos & Latinos: porque pde ser breu e,&. ser longa,
segundo as letras, a que se ajunta, ou o logar onde
cae. E na ha mais que hum, a. porque ser longo,
& ser breve, hc accidentaln1ente. Qua elle per si
na he longo, nem preue, &. pde ser hum, & ou-
tro. E se por en1 hua parte veern1os. a. longo, &
om outra parte brcue, ou en1 hua parte con1 accento
agudo, & en1 outra grauc, dixer-
mos que sa diuersas specics de. a. tan1bem dessa
maneira o diremos de todas as outras vogaes: &. assi
cada hua seria ue muitas maneiras. O que se na
ha de admittir acerca de ns, que nas vogaes ne-
nhua differena teemos dos Latinos, de quen1 teem
origem nossa lingoa. E a razo que faz parecer que
sa dous. aa. hum grande, & um pequeno, he a
pronunciaa varia, que se causa dos accentos, ou
das letras, a fJUe se ajunta esta Yogal. Porque quando
teem o accento agudo, parece grande, con10 em prato,
& quando graue, parece pequeno, co1no em prate-
leiro. E todas as vezes, que despois do. a. se segue.
m. ou. n. con10 nestas p3.lauras: (aula, cano, pro-
nuncia-se com n1enos hiato, & abertura da. bocca,
& fica parecendo pequeno, na sendo assi. Porque
o ser grande ou pequeno, consiste na longura, &
spao da pronuncio, & na na maneira
E a causa de soar assi. a. h e, que a forn1ao da
dieta letra se faz co1n abertura da hocca & o . 1n
.n. se forma per contraria Jnaneira" fechandoa.
Digitized by Microsoft
DA LINGOA I 05
R na se poJe em ta pequeno spao, como se con-
sume em hua syllaba, seruir perfectamentc a dous
officios contrarias, de abrir, & cerrar a bocca. Por
tanto ficamos pronunciando o .a. com aquella dif-
ferena de pronunciaa, na menos longo em tem-
po. Porem junto a outras letras na soa o .a. assi
obtuso, como quando se ajunta a .tn..n como veemos
per todas as mais letras do .a. b. c. a que se podo -
ajuntar, como nestas palauras, aba, lub.aa, adaga,
cafila, praia, ala, sapo, atabaque, arca, casa, pra-
ta, caua, taxa, azo. Nos quaes lugares, ainda que
qnisessemos dar-lhe som de .a. pequeno, na po-
deriamos Porque na verdade na o ha mais, que de
huma maneira, que-r seja longo, quer Assi
que todas as vezes, que virmos Yariar a pronuncia-
a do .a. causa-se do accento ser differente, ou de
se ajuntar a taes letras, que o apaga, & na de
esta letra ser de outra specie. Porque o .a em abs:
hacto (como dizem) & em quanto letra elementar,
na teem accento, nem medida, se na despois {jUe
hc feito dia.
B. P. 'PH:
Jl & P sa letras mudas si mui chegadas.
E assi como se pronuncia & forma na n1esn1a par-
te da bocca, & quasi corn a mesma postura dos ins-
trumentos, da hum som mui semelha'nte. Soo teem
esta differena, que o. b. pronunciamos, lanando
do meo dos beios o ... sotn: & o. p. pronuncia-se
apertando os beios, & lanando o spiritu & folego
mais de dentro. E por assi teeren1 esta semelhanca,
os Latinos, na trasladaa de muitos vocabulos da
1ingoa Grega na sua, mudaua hua letla em outra,
dizendo, de trambos, triumphus, & de pyxos, hu--
xus : como ns tambem fazemos, que em n1uitos vo
Digitized by Microsoft
f06
UTIIOGR.\1111 A
cabulos, que ton1an1os dos Latinns torrompemos o
.p. em .b. dizendo de 4prilis, Abril, capillus,
cabello, & de capra cabra De maneira, que o .b.
fica meo entre .p. & .plt. porque nem he tam puro
& limpo como o .p. nen1 tam froxq, como o .plt.
P{)rque se aspira esta letra .p. a qual acera dos
Gregos teem o lugar do nosso .f. & assi o tinha.
acerca. dos Latinos antigos, como a diremos
na letra -F.
Teem outro si esta letra .b. algua semelhana.
com o .u. consoante, porque assi na lingoa Latina,
como na nossa, rnuitas vezes se muda o .b. em .v.
como nesta palaura composta de, a',, & fero, por-
que dizem oo Latinos aufero, & de, ab, &. fugio,
aufugi(J. E ns dizemos absent-e, & ausente, & aa-
no, & auano, & oljaba, & aljaua, & de {aba; dize ..
mos fau(t, & de tabula, tauna, & de abltorreo, auor-
reo, & de cibus, ceuo. O que muito mais se vee nos
Gallegos, & em alguns Portugueses d'entre Douro
&. !\linho, que por vs, & vsso, dizen1 bos, & b:Js-
so, & pot' vida, disen1 ida. E quasi touos os no-
. mes, em que ha .ti consoante muda!1 em .b. E como-
, se o fizessem aas vessas, os que nos pronuncian1os
per .b. pronuncia elles per .u,
. 'feen1 outro si estas letras hua propriedade,
que na admittem ante si .n. sena .1n. & dizemos:
a1nbos, tt'"iumpho, & na anbos, tenpo, lrinn-
pho. Da. qual scriptura se dar raza, quando fallar-
mos da letra .JJ/." ainda que poen1os o .plt. por
letra distincta das outras, na na. accrescentamos ao
nosso ai phabeto, porque na teem figura propria,
per que se denote, como teem acerca dos Gt'egos,
qne he esta Polo que nem os Latinos a posera
as suas, por quanto a escreuia pel'- lJ & .lt .

DigitizeQ by Microsoft
DA INGOA PORTVGVESA { 07
que sa do seu alpbabeto. a qual diremos mais na.
letra .F.
c
C acerca de ns muitos officios: hum proprio,
quando despois delle se segue .a .. o .. tt. como nas
primeiras syllabas destas cauallo, conzedia,
cutello. _Da qual maneira os antigos tambem pronun ..
ciaua o .c. quando despois deli e se seguia .e. i. se-
se collige de Quintiliano, que diz o .c. teer
igoalmente sua fora com todas as vogaes. E como
se vee d aquelle di c to graciosJ de l\larco Tullio. O
qual querendo motejar a hum, que lhe pedia, que o
fauorecesse em ha dignidade, que pedia em Roma,
sendo filho de bum cozinheiro, lhe respondeo: Ego
tibz quoque fauebo. Porque assi se pronunciaua. coce,
como quoque. .
l\las agora damos a esta letra differen te pron u n-
ciaa, exprimindoa com .e. & i. como a pronun-
ciamos, quando lhe -accrescentamos a. cifra,- ou cer-
cilho, ajuntandoo a. estas vogaes, .a.o.u. Porque para
exprin1irmos as cinquo vogaes todas de hua. mesma
}Jronunciaa, dizemos, ca, que, qui, co, ctt, como
se vee nestas palauras de ba. 1nesma substancia,
& parentesco: vacca, vacqueiro, 1:acquiuha, vacco11a,
vaccunz. E f>ara pronunciarmos, a.o.u junto ao .c.
como, e. i. poemos-lhe hua. cifra, ou cercilho de ba.-
xo, {jue fiel fazendo bua specie- de .z. & dizemos:
apato, oobrar,_ urrador. A {jual cifra na poere
:n1os, {juande despois do .c. se segue .e. i. con1o fa-
, .zcn1 os idiotas. Porque o .c. junto aas dietas letras,
na pde dar outro soido, segundo a pronunciac;a
destes tcn1pos. A pronunciaa impropria do .c. con1
a cifra ua he de Latinos, nem Gregos, mas propria.
dos )louros., de quem a toman1os.
Digitize by Microsoft
108 l\TJJOG llAPIIIA

... Outro officio de . h e ser aspirado, com a qual
letra escreuemos os ntnnes Gregos, que dos Latinos
tomamos, como Acltilles, patriarclta. Aa qual letra
os Gregos da esta figura x.. fazendoa distincta do
.c. puro, & accrescentandoa ao seu O que
ns na fazemos, por na tecrmos fi3ura, per que
a denotemos, & por a exprimirmos per .c. & h.
Outro officio tcem o .c. emprestado, quando
despois deli e se segue .h. & lhe damos ditieren te
pronunciaa do -.c. aspirado dos Gregos, como nes-
tas dies, cltamar, cluirar, chiar, chorar, cllupar.
A qual pronunciaa tam propria he da lingoa Hes-
panhol, que nen1 os (;regos, nern os Latinos, He-
breos, ou Arabes a tiuera: posto que os Italianos
a parea imitar na pronunciaa do seu, ce. c i. Polo
que poden1os dizer, que dcbaxo de huma figura do
.c. h:i. n1uitas letras etn poteslade & officio.
\
D. ,T. Til.
J). T. Letras mudas em si muita semelhan-
a: porque a pronunciaCiO de hila, & da outra, he
quasi de hua cotn a Iingoa posta no
n1o lugar: quanto o .t. se forma com mais spi-
.. ritu. -& con1 a lingoa mais leuantada o paadar,
& o .d. com ella entre os dentes. Pola qual sente-
lbana (como diz Quintiliano) muitas palauras, em
que entraua .d. screuia os antigos per .t. como:
A.lexanter, Cassalltra, por Alexander, g Cassa.1ldra.
Outros screuia, set, por sed. &. atuentus, por aduen-
ttts, segundo Victortno screue. E pelo contrario ou-
tros dizia, amauid, por
Pola qual affinidad.o de letras, 1nuitas vezes con-
uertemos o .t. dos vocabulos Latinos em quando
os accornodan1os aa nossa lingoa, cotno sa todos os
Digitized by Microsoft
DA LINOOA PORTVGVESA f 09
participios em lllus, ou itus" _&- os verbaes em or, &.
outros muitos sem conto, que pelo vso se Ycera, co ..
mo amatus, an1ado, auditus, ouu iJo. Rector, Regedor;
secretum, segredo; {atlun fado.
Tee1n tamben1 os Portugueses o .th dos Gregos
aspirado em as dies Gregas, de que vsamos, con1o
Tlteolog-ia, Tlworica, TllonuLs. A qual letra ns na
acrescentamos ao nosso alphabeto, nern os Latinos
ao seu. Porque na teemos figura, qne denote co1no
os Gregos, que lhe da hua soo figura assi .o. mas
fi;uramola con1 o . t. & _/t com a qual aspiraa se
auroxa a pronunciaa do . t.
E.
HE letra Yogal simples. & na de doas maneiras,
como alguus cuida, que fazem .e. pequeno c9n1o en1
best,J po1 anin1al, & c. grande co:liO em besta per
arma, & instrtunento de tirar: o que na Porque
pronunciaa dessa letra, nenhua differena tee-
nlos dos Latinos. E a diliercna, que vai desse .e.
que aos vulgares parece longo, ao outro, a que er-
radamente chan1a breue, notan1os cotn accento agu-
do ou circurnflexo, ou gtaue (como teen1os dicto do
.a. & diren1os adiante na letla .0.) ou com uous ee.
F
F HE letra muda, a qoe os Aeolicos (tios quaes
ella teue origen1) chamaua Vau. & os Latinos lhe
chamaua diga1nma, porque na figura parece hum
dobrad.o .g. dos Gregos, --a que chamaua g(un-
1na. O qual ganuua h e assi . r. & o .F. parece que
fica fazendo dons. A qual let-ra seruia aos Aeolicos,
do que se rue a ns o. u. consoante, con1o se vee do
Digitized by Microsoft
110
UTHOGR.\ PIIIA
nome, J"au, que lhe deran1. E esta letra tomra os
Latinos, para om ella scruercm os vocabulos de sua
lingoa, que screuia como .u. consoante. 1\las de.spois
para fazerem differenca dos nomes Latinos aos (;re ..
gos, porque todos os screuia com .pli. que era le-
tra Grega., comeara usar a dieta letra .F. nos no-
mes Latinos em lugar de .ph. & por phama, & plut-
cus, comeara dizer, farna, & fncus. Despois Clau-
dio Cesar Emperador costumou screuer em lugar do
.u. cousoan te o digarnma, Aeolico, que era o .F. posto
porem aas vessa assi .!I aa differenca de quando
seruia por .ph. como se oje em dia vee em letreiros
antigos de seu tempo. onde se lee.
por & anlpliauit, &
por vi.Tit. Morto porem Claudio, se deixou
de costumar esta letra, & tornara ao .v. como se
tambem desacostumou o antisign1a, outra letra, que
o mesmo Claudio inuentou, para supprir s vezes do
.4. dos Gregos, que he o ps. ou bs. Pola qual seme-
lhana, que o .f. teem com o .v. consoante, viera
os Franceses mudar o .v. consoante em .f. & por
viuo dizem, vi{, & por breue, brief.
I\fas he de notar, que entre o .f. Latino, & o
.ph. Grego hauia muita differen:t na pronnncia,
que agora na sentimos. Porque (como screue Quin-
tiliano) o .ph. dos Gregos tinha hum soido brando,
& suaue, .& o .f. dos Latinos horrido, que quasi
na parecia de voz humana. Donde se pode collegir,
quam adulterada, & mudada st a pronunciaa de
mui tas & quam delicada h e a musica dellas.
G
G H I! letra muda, de que vsamos em sua propria
pronunciaa, quando se ajunta a estas vogaes .a.o.tt.
Digitized by Microsoft
como dixcrnos do .c. Outra pronunciaa lhe ,viemos
dar in1propria, & adulterina, qnantlo se ajunta ao
.e. i. que fica soando cotno .i. consoante, & dizemos,
gato, gente, ginette, gosto, gula. A qual pronuncia-
a con1 .e i. h e :llhe:1 dos Gregos, & Latinos,&. pro
pria dos !\louros, de que a receben1os. De n1aneira,
que (lal'a_ pronuociannos o .g. cotn e. i. da 1naneira
propria, & natural, como o pronunciamos com a.
o. u. lhe ac.cresccntamos hun1 u. liquido, & dizen1os:
ga, gue, gui, go, gu.
II
. H NO be letra, mais que na figura. 1\fas he hia
aspira.a ou assopro, com que se pl'onuncia as I ~
tras, a que se ajunta. Da qual aspiraa, os. Portn
gueses na _ vsan1os en1 pronunciaa, posto que a
vsen1os na scriptur3.. Porque assi pronunciamos hq-
tnent, con1o, onzenz, & lt'J1lra, con10, onra, & hoje;
con1o, oje l ~ hoganno, con1o, oganno, & hagora,
como, agora, & ltauer. como, auer. E soomente pa-
rece, que a sentin1os na pronunciaa de duas in-
terjeies .s. de ha ha, significatiua de riso, & de
ah, significatiua de temor, ou indignaa. Porem
ainda que parea esta aspiraa ociosa, pola no pro-
nunciarmos, he porem necessaria, para guardar a
orthographia dos nomes Latinos, & Gregos, para
per ella se conhecer a origem, & etymologia dos YO-
cabulos, & para differcnca delles: como fazem o ~
Franceses, que n1uitas letras na pronuncia perfe-
ctamente, en1 algas palauras, & em outras as na -
pronuncia de tnaneira algua, & todauia as screuem,
para cntendinlento das palauras na scriptura, &. para
se saber a origem dellas. ,
E assi corno esta aspiraa se ajunta a vogaes,
assi tan1bem se ajunta a consoantes. ~ l a s teem nisto
Digitized by Microsoft
'
tl2 ll1'110GRAPJIIA
differena, que aas vogaes sempre o .h. precede,
como, ho1nem, luunilde, tirando estas duas interjei-
es dos Latinos, ah, oh. E nas consoantes setn-
pre vae despois, como, Pllilosophia, Tlwologia. Item
teem outra difierena, que os vocabulos, que teem
as vogas aspiradas, poJem ser Latinos, uu Gregos,
& os que teern as consoantes aspiradas, sempre sa
Gregos, tirando estes no1nes, <J sepulcllrum,
que sa Latinos.
Item ha outra differenrt, que todas as vogaes se
pdem aspirar, como, hastea, herdeiro, llippolyto,
Homt:ro, hydropico. na se aspi ..
ra todas as consoantes: porque soo os Gregos, & .
os Latinos, que delles o tomra, aspira estas .c.
como em, schola, p. como em, Philosophia, r. como
em, Rhet/,orica, t. como em, Athenas.
l\'las os Portugueies, por teermos pronunciaes
proprias, & peculiares nossas; que os Latinos na
tinha, para que nos. fa.lta as figuras, supprimolas
con1 a aspirao, dizendo : clt. lh. nlt. Porque sen1_
aspirarto, na achamos letras com que as formar ;
por teerem n1uito difiercnte pt"onunciaa, da. que
da as ditas letras, sendo tenues, & na aspiradas.
De maneira que aspiramos o .l. & o u. o que ne-
nhas outras naes fazem, & aspiran1us o .c. en1
s nossos peculiares, soando a dieta letra.
aspirada de diiTerente maneira, do que soa nos vo-
cabulos Latinos, ou Gregos. que outro si se aspirl.
Porque d'outra 1naneira soa o .c. em esta palaura,
tacha, do que soa en1 a palaura, 1necllanicu.
I
I II E let;a vogal, cnjo soio & natural h e
o das primeit;as syllabas destas uices, irnagenl, ira.
Digitized by Microsoft
DA LiNGOA PORTVGVESA
, t t3
-outro soiclo lhe damos in1proprio, quanuo he r.on'-
soante, cfne he falso, & alhco da natureza cl'esta
letra, o qnal con1mun1 a . g. da maneira que o
ns pronunciamos corn .e.i. qne he ha pronuncia-
o l\lourisca, tam alhea da propriedade do .g. co-
mo do i. Porque dizetnos: jnnclln, jrjurn, joanne,
justia. Em as qna.es nn sentimos na pro-
nunciaa alga semelhana do .i. consoante dos La
tinos: o qual tem o soido, que vee1nos nestas pakturas,
1'roia, JJ:Iu.io, & nestas palauras Lntinas, hei, ltuic.
cui. Onde os authores nntigos dizern o .i .. ser con-
soante. PoJo que pola diiTerena que assi faz, quando
he vogal, de quando he costu1namos do
o . escreuer, quando h c vogal, de corpo pequeno,
& quando he consoante, fazendoo mais con1prido,
& rasgado para baxo assi .j. O -que eu na1 contra-
diria. l\Ias antes se fora em n1inha n1a, dera noua.
&. parti cu lar figura aaquellas letras: que tendoas ern
potestade, lhe na dera os nossos passaJos figura.
... como saJ o .. clt. llt. nh. & aquella, que falsarnento
screQemos per as figuras de .g. (quando se
ajunta a estas letras .e . i.) &.-de x. c z.
I
. 1\las sendo ,erdade, qnc da tncs1na maneira soa
.ge .. gi. do que soa .je. ji. he Je saber, nas dics.
onde entra esta pronunciaa, que ordem teremos
I
em as escrener: & se indistinct:unente poderernos
vsar de hua & d'outra. E nisso deuemos teet' res-
pccto a unas cousas .s. aa origmn das vocaLnlos La-
tinos, donde desce-nllem as palauras, que escrene-
mos, & ao costume. Polo que escreuemos impigen1.
& na impijnn, porque YCCin de imptligo, unpeti-
ginis: & assi vir,qmn, origen, porque ven1 de virgo,
origo. E as si os tna.is, que ten1 a n1esn1a analo-
gia, & corresponJcncia, ainua que nl tenha ou-
tros Latinos sen1clhantes, cotno todos, os que
Digitized by Microsoft
8
f
RTIIOG RAPIIIA
teem .a. ou .u. na penu1Lin1a syllaba, como: ferta-
{ogage1n, li1l.fJoagetn, passagem, arna-
'tugmn, ferrugent, la muuge1n, bt.lbugmn.
ILe1n se esc.reuera com .g. os vocabulos, que
tlos Latinos ,ieraJ a ns, que teem essa letra em
algumas syllabas que lhe ficara i Ilesas, sem as cor-
rom pcrn1os, co1no 9ente, gemer, legitimo, genero, &
outros infinitos.
1\las per .j. screuercn1os todas as dies, que se
pass1ra dos Latinos a ns, que tinha o mesrno .j.
consoante, se essa syllaba ficou inteira, onde o .j.
''inha, eorno jejzttn, subjecto, enjeitar, 'lnajestade, &
alguns non1es peregrinos, co1no jebusseo, jepltte, &
outros vocabulos, que se screuia com estas letras,
Hie, no principio, ou fossem Gregos, ou Ilebraicos,
como: llieronynlo, /lierrcllia, 1/ierosotynul, lliere-
m1as, llierohoa1n, Hierusalern, Ilierico', que vulgar-
mente sc.reYem \tirado o .h. & mudado o . i. vogal em
.j. consoante) Ieronymo, lerarcltia, Ierusalent, /erdso-
lynza, Jeremias. lerooam, Jerico .. O que cu na con-
porque tudo is lo pode o costume, & a pro-:
nunciaa, & a corrnpca de huma lingoa a outra.
disso nahernos de fazer regra geeral. Porque
posto _que. nesses o costume fizesse essa n1udana,
na screueria assi os outros que o vso, por na se-
rem nomes mui communs, na tiuesse mutlado. Polo
que pot' llie1npsal, nome proprio de hum Carthagi-
nes, na screueria le;11psal: nem por Hiero12, nome de
hum Hei, scrcucria leron. Porque naf; me entende-
ria de quem f<tllaua .. Assi que os non1es proprios se
l1a de screuer con1o sta. nas outras lingoas de que
elles sa, sen1 mudana de algqa letra, mais que a
da. terminaa final, tirando aquelles, que per cos-
tume sta mudados, ou corruptos .. Como lambem
'
Digitized by Microsoft
\
't>A LINGOA PonTVG\"ESA t 15
Italianos fazetn em Glrolrzrno, pot' ll.'Jerouimo, & Gio-
tuinni por loanne, & cm outros muitos ..
It
J{ HE letra Grega, que os Latinos houxcra a sen
alphabeto sem necessidade: porque teern seu c.,que
tesponde a c lia. E assi na I i ngoa, na nos se rue en1
palaura. alga, nem na Latina, ao presente teem al- _
gum vso, salno se for para sct'euer esta palaura lly-'
rios, donde dizernos Kyrie eleison, ou esta palaura
/Calendas, que confortne ao antigo se costuma na 5cre-
u-er assi. E porque na faamos differena do nosso
alphabeto ao Latino, a deixamos na posse, & lugar,
que tinha, & para qne os nosso5 a na
quando vieem a apprenue1 as letras Latinas. Que
quanto aa nossa lingoa, & scriptnt'a. Portuguesa, he
letra. sobeja, & ociosa.
L. LII.
l.J HE .lera scmiuogal, que lccm algiia semelhana
com o .1--. setn en1bargo llc o .l- ser notavchnente
brando-, & o r. as poro, pot o vibrar d:t lingoa. qnc
se faz quando se Pola. qnal raza os piuitlo
40
sos, que na:J tcen1 a lingoa habil pat'a a vibrar, o
muda em .l. cotno se Ice de Dcn1osthcnes, & ,\ lt'i-
biades. O qnal vicio chama o Gregos lambdacismo,
que qtJer dizer vicio tle frequentar .l. que elle5 cha ...
ma lambda. Pola qual smnelhana, 05 Portugueses,
na corrupa de n1uitas pala\Tas, fugindo as delicias,
& mimo d'aquella. letra, a nHHla e1n :r. como mais
varonil, em nutitas uies. cm que entta .1. liqui-
do, UeSpO5 de letra Inuda, COmo: brando UC
7Jranto de JJ!anctus. crauo tle clauus. JJraz, & prazer
de placeo. supprir de supplcre, & outros scntelhan-
Digitized by Microsoft
f t ()
OnTIIOGnAPIHA
tes, que deuen1Qs serene r com "'r. & na com .l. por
nos desuiarnos tle fallat' corno Castelhanos, qne t.li-
zetn: blando, supplir, plaz, &. plazcr, clauo. ou-
tros h, eri1 que podemos concorrer co1no os Cas-
telhanos, sen1 oiensa djs orelhas, screuendo com
.l. ou con1 .r. se quisern1os, como: si1nplez ou sirn-
prez, craro, on claro, obligar, ou obrigar, clanzar,
ou cra1nar, & muitos, que por breuidade Ou-
tros ha, qnc na denernos rnadar. con1o clen1ente,
- cle11zencia, flanuna, inflanunar, supplicar, supplicaa.,
clerigo, c lcrisia, flor, .. flores, & outros mui tos, que
O \'SO VOS ensinar, & a esrriptur:t ue hon1ens doctos,
que os vulgares crratlatncnte screucn1 per .1. dizen-
do: {roles &. crcligos, preuertendo as letras.
A esta letra. .l. teem os Portugueses, & Caste-
lhanos hum:1. pronunciaa mui propinqul, posto que
a na tcnha en1 no1ne, nem cn1 figura, que he tam
peculiar, & propria nossa, que nem os Gregos, nem
os Latinos, nen1 os Heurcos, nen1 Arabes a conhe
cem. E algumas naes h qne nem con1 tormento a
pronnnciara. A qual ns supprimos per .l. & .lt.
nota ue aspiraa assi llt. menos mal que os Caste--
lhanos, que a su pprem, com dons .11.
contra toda rza] da orthographia. Porque nenhuma
lingoa soffre, que duas letras de huma specie, pos-
sa juntas ferir huma 1ncsma vogal. E na ha tanta
dif.Teren:.t, de luuna dia scrita con1 .l. singello, a
outra scrita corn doLraLlo, qnanto 'le lunna, & outra
a esta letra, qne representan1os per' ./. & .1t. como
se vee nestes exemplos: querela, bella, vellta. Donde
'e1n, screuercm mal os Castelhanos todos os voca:
Lulos Latinos, qne teen1 dons .ll. que na sua lingoa
Castelhana gnarua o soiuo Latino, por starem in ..
rorrn ptos. Porque necessariamente lhes tira hum
.l con1o nestas palauras: sylooisulo, sylaba, colrgio.
. '
Digitized by Microsoft
~ .
DA L lN GOA r ORTVGVESA t 'i 7
Qua screuendoas com dous .ll. como deu ia ser, fica-
ria dizendo, sylltogismo, sylltaba, collugio. Assi que
os Portugueses stamos nisto melhor: porque toemos
nossas differen.as de .l. singello, dobrado, & aspira-
do. Porque se bem se attentai', a differena de do:.
hrar-se hua letra, na faz mudar o soido, que tiuera
sendo singella, mas soomente spessa, & esfora a
pronunciaa, stando no mesmo ser & figura, cotno:
caro, carro, pela, pelle, que tudo he hiTa letra, &
bum soido; sena5. que em pelle, pronunciamos de
maneira, que sentimos ficar hum .l. com a syllaba
precedente, & o outro com a seguinte assi, pel--le.
O que na he nesta palaura Castelhana, cauallo.
Porque na o pronuncia de n1aneira, que parea,
que hum .1. vai com a syllaba precedente, & o ou-
tro com a seguinte. 1\Ias assi o pronuncia, como se
.l. & .l. fossem hua soo letra. Porque na se pode
diuidir assi, Cau,al--lo. 1\las a diuisa sua acerca dos
Cast.elhanos, he assi necessariamente: Caua lo. E
os dous .ll. serem hua mesma Yogal, & soa cotuo
hfa soo letra, como na verdade he em potestade, &
pronunciaa. Polo que o .l. em tal pronuncialu
na pode ser dobr!do, sena differenando, con1o
ns fazemos com aspiraa E con1 o til o houuera
de differenar os Castelhanos, como fazen1 ao seu
:ii. de que na letra .N. faremos n1cna.' 1\las o me-
lhor fora, darmos-lhe noua figura, assi como he noua
pron n nciaa.
E a.ssi veera:i que os Italianos, que ta1nbcm
teem esta pronunciaa como os llespanhoes, para
a denotarem, sct:euetn por filho. figlio, &. por folha,
foglia, & por batalha, bataglia. E os Frnceses, que
tarobem a teetn em a.lgum'as palauras, para outrosi
a denotarem, screuem corn dous .ll. con1o os Cas-
tethanos. ~ I a s por mostraren1 a in1propriedade da
Digitized by MicrQsoft
418
OntHOGRAPitiA- .
scriptura, ajuntando-lh antes hum .i .. i o ta, que se
na pronuncia, tnas soo he nota da ditfercnte pro-
nunciaa. E dizem mcilleur, por uzellwur; & gaillart,
por galhart, .porque Yira. que por se dourarem os
ll. se no rcpresentaua o som, que lhe damos.
M.
-.
IIE letra scmiuogal, cuja propriedade he na
ir ante outra alga consoante. I)orque sempre vsa-
Jnos do ainda que que vai teer ao soido
"" Polo que diremos, Anllonio, nem eilltcmdi-
tnento, sena, Antonio, cntenllim.ento. 1\Ias seguindo -se
outro .m. ou .b ou .p. sen1pro prepocmos u .m. &
dizemos, & na anbos, & tem.po, & na tenpo,
& & na5 inmenso. E a causa he, porque
d'onde se forma o .n. que h c ferindo a ponta. da.
Jingoa, na parte dianteira do paadar, ate onde se
fonna aquellas tres letras .b. 1n. p. ha tanta dis-
tancia, que foi necessario, mudar o .n. em .nz. quan-
de seguen1, por o .1n. star perto de lias na pro-
O que sempre os Gregos, & Latinos guar-
dara, &. ns outros o Jleinos llc guardar, se quere-
mos screuer, como pronunciamos. Porque naquelle
lugar na pode soar .n. .
l\l3s ha se de aduertir, que alguns nomes ha,
que adtnittem o .1n. ante do n. os quaes ainda que
seja Lati nos, & Gregos, na tleixatei de os poer,
porque d'algus delles, & de sous deriu:1uos, pouc-
t:nos vsar na nossa lingoa, como: anlnis, conternno,
darnno, datnnum, darnnas, gy1nnasilun, ltynznus, sonl-
nus, & alguns nomes proprios, como Aganzemnon,
Clytemneslra, Clytzunnus, Lernnos, .A/emnon, Alues ...
thcus, Polymneia. E assi achal'a soo este noll;le La
tinol bye1ns, que an.Lc do _.s. tccn1 .1n.
Digitized by MicrosC?_ft
nA LINGOA PonTVGVESA fI {J
N. NH.
N HE letra semiuogal, a qual se pode ajuntar a
todas consoantes, tirando b. u1. p. a que no pode _
preceder, como acima ten1os di e to no precedente
capitulo da. letra .!.!. Polo que na con1posio dos
vocabulos, quando veen1 proposio,. que se acabe
en1 n. como, in. coll. se o nome, ou verbo, a que
se ajunta, comea em algua das dietas tres letras
b. tn. p. o .n. S&'_muda' em .nl. como. e111beb.er, inz-
munidade, co11l11Utlal'".
A esta letra .n. teemos cs Hespanhoes outra
n1ni assim & propinqua, que na teem nome, nem
figura. Porque os Latinos, cujo alphabeto seguimos,
a na tinba em pronunciaa. qual- por assi teer
Jnuita similhana com o .n. a assinalamos per .nlt.
& os. Castelhanos a denota como .n. & til, assi ..
dizendo. por o que ns dizemos, Allema-
'Jllta. na qual letra nh. usaren1os soomente nos YO-
cabulos meros portugueseg, ou corru plos dos Lati-
nos, que na corrupo da lingoa ton1ara essa letra,
em Jogar de outras, corno : -nzeir-inho, faanlut, en-
genlto, testemunha.
Com o qual .12/t no escrcuen1os algum nome, a.
que os Latinos antes do .n. pocm .g. Polo que di-
remos tnagno, lf ta1n tnagtlo, magnifico, zsigne, di-
gno, 1egno, ,gnoto. O que entendo d'aquelles voca-
bulos, que sto incorru ptos, como so os sobredi-
ctos, & outros taes. aquelles em que honue
corrupo d'alga letra, per n1udana, diminui,a,
ou addio, ou outra qualquer maneira, screuer-se-
a con1o corruptos, aa n1aneira vulgar. Polo que
ainda que penhor vem de pignus, g lenlto, lf lenlta,
de liguum,, na diremos, 11egnor, ne1n legno, por ...
assi j staren1 desuiados da for1na Latina.
Digiized by Microsoft
120
On1 no
Item se ha de notar, que aquellcs nomes, a que
per costun1e na pronunciaa tiramos o .g. que
sendo l.;atinos, tinha ante o . 'li. qne se1n . g. os
screuan1os, para que a- ser i ptura na discrepe da
pronunciaa., & digamos: sino, sinal, sinette, assi-
tlar, & os que destas palauras se deruo, corno
assinatura, assinalar. Os quaxs na se deu em
screuer d'outra tnaneira, porque os pronuncia ..
n1os. E quem sabn lingoas, entender, que mais
que isto pode o costun1e, na razo de escreuer :. &
que ainda que alguns deriuados dos Yocabulos
dictos, sereuan1os com .g. con1o significar, insigne,
que na. he inconveniente, screuermos
os acima dictos sem. elle. Porque d a.lguma.s palanras
l.atinas nos seruimos,- sem as co.rro.nlperinos, & ou-
tras corrompemos.. Polo. que as corruptas 5Creue-
mos con1o corruptas, &. e da 1naneira que as pro ...
nuncian1os, & .. as inteiras como inteiras, como n'este
non1e9 signum, que corrompemos per detraco do
.g. dizendo, sino, sinal. l\las significo, <S" insigne,
que se deriuo da- dieta palanra. fica inteiros : poJo
que os serenemos con1o inteiros ..
o
1\J VITOS homens mui Uoctos, & curiosos da Iingoa
llespanhola cuidara, qne acerca de ns hauia duas
maneiras de .o. hum grande, & outro pequeno, con1o
acerca dos Gregos. 1\Ias, corno teemos dicto do .a.
assi cotno na teem mais que ha figura, assi no
tectn ma-is que natureza: quo ser longo, ou breu e,
he accidente, como nas outl\lS vogaes. E a occasia
que tiuera, os que dizem, que teomos dous .oo.
hum como .(). mega uos Gregos, & outra
pequeno como .o. micron, na seco, de veerem a dif ..
Digitized by Microsoft
DA NGOA POR'tVGVESA J 21
ferena. da pronunciaa. desta letra, que em huns
lugares a pronunciamos com hiato, & aber-
tura da bocca, & em outros com muito menos, como
vee nesta palaura, ouo, no singular, que na pri-
meira syllaba parece, que a pronunciamos com hum
pequeno .o. & quando dizen1os, ouos, no plural, o
pronunciamO!; de maneira, que parece hun1 .o. gran-
de. Polo que para mostrar a diffefena do .o. que
chama) grande, screven1 muitos esta palanra no plu-
com dous .oo. dizendo, oouos. & assi poouos, &
oolhos, & os mais desta qualidade.
attentando isto mais consiJeradamen te, &
com a da orelha, que a musica das letras
requere (que segundo Quintiliano na he menos dif-
ficultosa de comprehender, que a das cordas) acha.--
ra, qe a dieta differena na vem do .o. ser gran-
de, ou pequeno, nem nem breue, mas do
accento, con1 que entoamos as palauras. Porque quan-
do he agudo, leuantamos o .o. & quando hc circunl-
1lexo, fica- entoado de maneira, que fica obtuso, &
quasi unisono com as outras syllabas granes, fazendo
de huma syllaba aa outra tlm pouca differena, no
leuantar, que quasi na o sinte a orelha, corno ma-
nifestamente se vee nestas palauras, plo, por ceo, ..
&. pollo, poa aue, on animal pequeno. Porque em
polo, . senti o o primeiro .o. breue, & o segundo lon-
go, por causa tlo accento agudo, que leuanta aquel-
le .o. fiea parecendo pelo contrario, os que no
sinten1 a ntusica. Porque parece, que o prin1eiro .o.
he longo & gt'anue, & o segundo pequeno, & breue.
E en1 prillo, onde o accen to da pri n1ei ra syllaba na
hc agudo, fica parecendo o .o. pequeno, & breue,
- sendo na verdade longo.
A qual pronunciaa de accento circunflexo
(se o este he) que soomente sentimos, cm as
Dgtzed by Microsoft
!22 OnTIIOGI\APHIA
dies de duas syllabas, .que cm ambas teem .o. &
na en1 outras vogaes. Porque . gora nestes tempos,
no ha noticia. deste accento, nem se sabe,
em que propora st do agudo, ou graue: nem ha
orelha. tam delicada, qne possa. comprehender a dif-
feren.a; que ha entre terra do caso nominatiuo, que
teem acerca uos latinos, circunflexo, de ter-
ra do ablati uo, que o tecn1 agudo. Qna se perdoo
isto, como se perdeo a pronunciaa de muitas. le-
tras, & corno se penleo o processo da musica n-
tiga, que hauendo tres generos della s. diatonico_,
chromalico, & enharmonico, soon1ente os musicos
deste tcn1po conhecem o diatonico, & ainda da theo-
rica desse sal>en1 ntui pouco, ou para dizer tnelhor,
na sauern nada, quantos hoje viuem, nem
ninda da pratica se sabe quomo cantaua os antigos
antes de S. Gregorio, nem per notas: nem ha.
rastro, de como procedian nisso: cmo tamben1 igno-
ramos muitas artes, &. c.ousas dos antigos, de que
a penas entenlletnos os nomes, como he toda. a arte
gynlnlstica, &. gran1 parte da architeetura, & das me-
chanicas, de que os homens deste tempo somos to
rudes, ao menos os llcspanhoes.
.. E outras 1nniLas razoes ha, para persuadir, que
no ha .o. grande, nen1 pequeno. Porque teendo a
_ mesma posio de letras, ouo, & ouos, na se pode
dizer, fJUe en o singnh.r he o ptitneiro .o. pequeno,
-.& no que o mes'n1o he longo. Porque no se
muuando as letras, nem a significaa, sena.1 o nu-
nlero, na se pode mut.lat' a quantida-de. Polo que
fica claro, que a 1nudana he. de hun1 accento e1n
outro, & na de hum . o. grande a outro .o. pe-
queno.
Oulla raza. ha, que ainda que slernos hun1 gran:.
de espao, ptonunc.ia.nuo, & soanuo a priil}eira syl-
Digltized by Microsoft
n l.JNGOA PoRTVGYE5 23
laba. deste nome ou o, sempre o pritneiro .o. soa. ba-
xo, & com menos h"1to da bocca; E pelo contrario,
ainda que filui pequeno spao nos detcnhatnos, em
pronunciar a pri1neira syllaba desta palaura, modo,
ou coruos, no plural, fica logo soando de diiTerente
maneira, & com a bocca filais aberta. llonde se col-
lige, que a clifTerena na. consiste na grandeza, ou
pouquidade do .o. sena no aleuantar, ou abaxar do
tom, ou na differente maneira. de forn1armos os .oo.
na pronunciaa. .
\
lten1 se ha de aduertir, que no soido ne nhua
difTerena ha entre .(). mcga, & .o. micron, acerca
dos Gregos, mais que ser longa a syllaba de . w.
, mega, & a do .o. micron breue. Polo que na fd-
7en1 a diiTerena do nosso .o. leuantado, ao baxo.
l\las cm muitos vocabulos Gregos etn que ha
mais difTerena, que hum screuer-se com .N_ & ou-
tro com o. parece que pelo contrario o .o. micron
soa mais alto, & ae nosso .o. que querem
chamar grande, & .N. mega filais baxo, & semelhan-
te ao que querem chamar pequeno, por causa de
accento circunflexo, co1n que se difTerencea, como
se \'CC nestes no1ncs pos funda, & por
tcrra, ou almagra, & por .do1n, & }lOr
casa: ontle ninguem na pronunciaa faraa tal diffe-
rena de hnrn a outro, que se possa comparar aa
nossa de ouo, ou ouos, ou que parea teer outra
diJierena, n1ais que a tardana de pronunciar a syl-
laua. .
E o que tenho auuertido da nossa lingoa he,
que as dies, e1n que ha est:t differena de .oo. sa ,
os nofi1es de dqas syllabas, que na primeira,. & na
segunda syllaba teen1 .o. Dos quaes n1nitos teen1 no
singular accento circu1nflexo, na primoira syllaba, &
no plural acccnto agudo na n1es1na, con1o, fgo,
Digitized by
124- Onrrnoo n.\ Pu iA
fgos. frno, frnos. ssos lh.o, lltos. puo,
pouos. porco, p-rc(;S. tujo, tjos &. outros ta es como
estes. 1\fas alguns h a, que na muua o accen to no
numero plural conto: bojo, bolo, boto, coco, choro
por pranto; & clloro por congregaa, corro, coto,
co.To, fojo, forro, (roxo, qordo, gosto, gozo, hrto,
lobo, 'lllOfO, nzoio, 'molho por escaueche ou
potage, nojo, oco, olmo, JJ.of'J, potro, rodo, rolo,
soldo por stipentlio ou sohlada, sollto, soruo, tollo,
torno, troco, vodo.
Itcn1 se p1onuncia con1 accento circunflexo,
assi no singular eomo no plural, todos os nomes,
que na prirncira syllaba te em . 1n. ou .1i. despois do
.o. como, 'Jnon;o, to1nbo, pombo, longo, ponto,
conto, dono. E os que na prin1eira syllaba teem
ph tongo de .ou. como couro, louro, touro, 11ouco,
'rouco. .
Item ha outros, que teendo no singular o ac-
cenfo indifferente. Porque de poo, dizem pos, lf po-
os. & de torto, ltirtos, & trtos. & de nuo, nuos. &. n-
'lios. & de sso, ssos, &sso.'i, &. de p{juo, puuos,
Item h a ou Lros dissyllabos, que assi no singu-
lar, como no plural, teen1 na primeira -syllaba o
accento agudo, como: ?nodo, mlllo por fexe,
stildo por moeda, vsso, nsso, cllo, frco, lgo adner-
bio.
Item se ha de notar, que no smente ha. esta
differena c.lo singular ao phual. 1nas do genero
masculino ao feminino, que assi cotno n1uda o ac-
cento agudo no plural, Assi no genero feminino. Pot'-
que do trto, dizemos tt"'la; de porco, &.
de cruo, crua. l\las os que na muda o accento
no plural, na o mutla no genro fCJninino, assi
con11, tno, 'lni;a; fr:xo, frx'l; coxo, coxa; gurdo,
grda. Tirando porem de dno, d na por aua &
Diginzedby Microsoft
DA LINGOA PonTvti v.:sA i 25
de posto, & de nuo, nua, que se pronuncia
con1 o accon to agudo
E a mesma guarJa 03 non1es tle muitas
_ syllabas, se na penuJtiina, & vlti 1na teetn porque-
assi no singular, con1o no prural, teen1accento cir-
cunflexo, como, xrrco, xarrucos; barnJco, barr-
cos;, petxlo, canhto, 'rapuso, & todos os nornes aca-
bados em .oso. co1nO fennoso, copioso, oso. teem
esta- diiTorena, qne os fe1nininos rnuda o accento
em agudo, COillO: barrC-'1, pei.rta, irsa: ti-
ranJo rapsri, qne vern de rctbso, & rab1.
lten1 na soon1ente Ira esta di1Ierena de accen-
to nos no1nes, n1lis ai nua nos verbos Porque
huns sa circunflexos, como: crro, .. o. pnT-to, ciJ ..
tno: .. & outros Sl jga,
1
Jsso,
lrco.
Deu e-nos por tanto ficar -por regra, qne pois a
diiTerena. consiste no accento, & n1 na scriptnra,
que na tcmnos mais qne hnn1 .o. & na se de-
ue screu con1 .o. dolH'ado. nenhJa dia tirando
na Yltin1a syllaba, os non1es contractos, de qne a
uiante flremos tnenca. Nen1 he neeessario notar as
palauras con1 para faze1 difTereoa, quando
he agudo, ue quando he grauc, ou circunflexo, pol ..
na trazern1os a a nossa I i ngoa. o trabalho da li
Grega. para a pronunciaa, Sl_bcr as re-
gras acima .dietas. Soomento dremos accentuar as
dies, en1 que poLle hauer JiiTerena de significaa,
quando tee1n differcnte--accento, como: cur, por co-
lor, que streucre1nos com accento circunflexo, &.cr
por vontaue con1 agtlo. E p:ide, quando hc prete-
rito, con1 cirnutlcxo, & pde do presente
cotn aguuo_, & assi outros desta qualiuaue.
Digitized by Microsoft
t26 p:J ll
-
Q.
Q IIE letra muda, que nenl1iia lingoa tem, sena
a Latina, & as que della descendem; & pronuncia-
se como .c. segundo os antigos. As quaes duas letras
entre si, na se difierenciaua na rnats
que na figura. Polo que dixera muitos antigos, que
o .. q. era letra ociosa, & D'onde veo, _(
que muitos hontens doctos nunqua a costumara en1'
sua scriptura, como fui Nigit.lio Figulo contempora-
neo de Tullio, qne nunqua usou k. nem ,q.
Porque o mestno effecto tinha. o .c. em tudo. E assl
veera, que muitos dos tnesmos antigos, screuia per
.q. palauras que despois se sct'euera .per .c. que
per dizeremarcus, & oculus, dizia arqus, &. oqnlus.
E pelo contrario, de sequor dixera secutus, & do
lnquor,locutus. Eassi nos relatiuos, varian1os os ca ...
sos, hora per .q. hora per .c. como: qtlis, cuius, czu.,
quem, quo. l\las porem esta differena ha, que sem-
pre despois do .q. se segue hum .u. liquido, & sem
fora O qual na se pode negar fazer algnJl!a dif-
ferena na pronunciaa do .c. Porque de hua n1a
neira nos soa, aqua. & -d'outra, aca, por c:1usa tl'a-
quelle .u. qne sempre se sente. D'onde se segue,
que a pronunciaa, que ns agora damos ao .c. co
mo assouiando, & chegando a lingoa dobrada aos
dentes, he falsa, & que a -verdadeira pronunciaa3,
l1e retrahindo a lingoa, qne na chegue aos dentes,
& apertando a campainha, lanando a voz de den-
tro, da maneira que pronunciamos o .q dizendo que,
ou como agora os Italianos pronuncia o seu rela-
tiuo Che, quando dizem, Cite fai? Clle pensi?
inda que os antigos chamasse1n a esta letra ociosa,
a ns he necessaria, assi para screucrmos totlas as
dies, que os Latinos per el:a screuia; como por
Digitized by Microsoft
D.\ POR1VGYESA 127
a adulterina pronunciaa, que viemos dar ao c.
junto a estas .e. i. de qne nos ficou necessida-
de, de soccorrern1os corn que; qui, para correrem
todas vogaes de hntn soiJo, &. pronunciaat;. &. di-
zertnos; ca. que, qui, co, cu. &, qua, que, qifi, quo,
quu. -
R.
Jl IIE letra seminugal, simplez, & na de d11as.
n1aneiras, co1no os vnlg:tres cuida, qne poem no
seu alphabeto duas figuras: hua, que tlizen1 ser de
.r. singello, & outra de dobrado, qne se poem no
p.ri nc'i pio das dies, ou q u:tndo soa como dobrado.
O que h e grande erro. Porque dessa maneira, a to ...
das letras pouia uar dnas. figuras, hJa para quando.
sa s-ingellas, & outra qulndo sa dobradas. Polo
qne hernos lle- dizer, que na ha ruais. que hum .r.
em potestatlc. O qual quando se dobra em voz, se
dobra tan1ben1 ern nutncro. E o que enganou aos
vulgares, foi que aas vezes sem se Jobrar, se pro-
nuncia, quasi con1o dobratlo, sentlo na verdade sin-
gello. O que se faz de cinqno rnaneiras. A primei-ra
se se pern cm principio ue Jia, co1no: raposa, rio,
rua: onde claro, que na pode ser dobraLlo, por
ser principio de syllaba, & na poderem duas letras
de hum genero ferir a mesma vogal. A scguntla se
antes do .r. vo,i .n. como: honra, tenro, genro. A
ceira- se pelo contrario, se do .n. vern o .r. co-
mo: sarna, 1'n,'erno, forno. torno. A quarta. se antes
do .r. Yern .s. como: Israel. A quinta se a dia,
que comeaua. en1 se comps com algnn1as das
preposies, pre, ou pro, con1o: lJrcroaatiua, ..
ro!Jar. . -
Digitized by Microsoft
t28
RTIIOf.RAPIHA
S.
S HE letra semiuogal, & mais assouio que letraj
segundo dizia 1\larco Ironde veo, que a fi-
gura. dellla. deuotara, como hla cobra enroscada,
}JOr parecer mais pronunciaa de cobra_, que de
l1omens. Aqual letra, ainda f)UC os ,ulgares a figu-
rem em seu ai phabeto de duas maneiras assi .[. s.
em potestade, & fora, he huma soo letra. l'orque
essa difierena he para. a graa da scriptura, mas
na para fazer difTerena na p1onunciaa. Isto lcnl-
bro, porque ha alguns que cuida. que de .s. ha
duas species, id eft, hum que se pronuncia dobrado, -
& que se vsa no principio, que h e o compriuo nss i
.{. outro curto assi .s. mais brando, para o cabo das
syllabas. O que na he assi. Porque se ha de notar
que todas as vezes, que as diJes comea e1n .f. &
despois delle se segue vogal, nattuahnente se
nuncia como dobrado, cotno: fane to, {e/la, [i tio, fo-
litario, {Ltmnta. E a penas o potl era pronunciar co-
mo singello, qne na fique soando cotno o .z. O que
na he nas uies. que teem despois do .[. outra
consoante, como [pero {tilo. No que tamue1n laa uc
aduerttr, que da. mcs1na tnaneira. se pronuncia, cotno
dobrado, quando vem ue.spois de Ct)nsoantc, corno
flso, rnan{o', per{ttadir, & outros setnelhantes.
\r ,
V TEEM dons officios, bum proprio, quando soa
per si cotno as outras vogaes, como: tsso, t:sura:
outro e1npresf.auo, quando fere vogal, que teen1 gran-
de semelhana com o .f. no son1, con1o neslas pa-
lauras: verdade, virtude. A qual pronnnciaa (como
teen1os di c to) os Latinos an tigs screuia com o ui-
Di itized b Microsoft
DA LtNGOA PonTYGVESA t 2!>
gamma dos Aeolicos, que tinha semelhana do nos-
so .f; no som, & na figura. tlespois que o {.
succedeo em lugar do .ph. Grego, tornara en1pres-
tado o .u. & vsara delle em lugar do digan1n1a. O
qual difTcrenceamos agora, 'qu:intlo he consoante, de
quando he vogal, desta manei1a. .v. ao menos no
principio das dies. Porque no tnco de lias. vsa do
.u: indistinctaJnente, quer seja vogal, quer
X.
X IIE letra dobrada, que de c & s. em al-
guns vocabulos, & em outros de .g. & .s. Porque
em pa.x, assi pronuneia os Latinos o .x. como se
dixessem, pac, & lhe accrescentassen1 .s. E assi pro-
lex, se dixessem. le[J, & despois lhe
ajuntassem .s. O que se vee pela fonnaa dos ca-
sos. Porque ue pa.r, dizemos pacis, & de nux, 1Ul-
cis, & de lex, legis, & <le Rex, Regis. 1\las isto he
quanto aa pronunciaa das palauras Latinas. Poa-
que a pronunciaa que agora dan1os a .esta letra, he
Arabica, da maneira que os l\louros pronuncia o
seu. xill. Palo que nas palauras Hespanhoes, na
nos fica seruindo o .x. uos Latinos, em fora & po-
testade, sena en1 figura, per que de.notamos a dieta.
pronunciaa Arabica, como nestas pal1uras: paixa,
caxa, enxada, coxiln. E assi os Franceses, que teetn
a mesma pronunciaa que ns, a denota per .clt.
impropriamente, porque per .x. se na podia. de-
notar, & dizeni, Cheztal, & Cltapitre, por _._\eual, &

Y.
y nE letra vogal Uos Gregos, que os Latinos rec8-
bera en1 seu alphabeto, para corn c lia screuerem
9
Digitized by Microso t
f30 RTIIOGRAPIIIA
()S nomes Gregos, qnc naturalmente teem como ns-
tanlbcm denem05 fazer. 1\las assi os llespanhoes, co-
mo os- Franceses tsa de-H:1 mal: porque indistiActa-
mente se aproueita deHa, em lugar de .i. vogal,.
en1 vocabulos originalmente Latinos. ou proprios da
lingou Ilespanhol, & Francesa, que na podem teer
aquella IGtra, .que he propriame-nte Grega. A. quaf
teue 1nuita differena do .i. na pronunciaa, posto
que ao presente a na5 sintamos, co-mo be e-m mui-
tas outras letras, a que na damos seu proprio som,
por se perder com o discurso do tempo. De que he
grande argumento. que- os Latinos antigos, quando
screuia com suas- letras as d.ies, em que entraua
.y. em lugar delle,. pnnba, e pronunciaua .1t. co-
mo neste nome, Sylla, por o qual d'izia, Sulla, &
como se Yee na trasladaa de muitos vocabulos da
Jingoa Grega na Porque po-r mylos, di1Aera
mulus, & por thynnusJ thunnus, & por 1nys, nzus, &
por sa1nbyca, sa1nbuca. Porque nist() seguia aos
Aeolicos, que o .y. como- .u. E assi
''era, que em n1uitos nomes Gregos:, mudara os
Latinos o .y. em .o. como- d.e nyx, nox. de sty, .. ax,
storax. de 1nyle, O qoe quis lembrar, para que-
quanta cliiTerena linha o .y. do .i. na pro ..
nunciaa, que na se p-ouia per outra le-
tra tnais propriamente, que per .u. ou .o. co1n quea
tinha mais sen1elhana. Pelo- que st. claro, que Dl!
pronunciaa tinha manifesta diiTerena do ,i. ain-'
tta que agora a na alcancemos. Porque se na ti
tJera differente s-oillo, na o accresecntara os Gre-
gos ao seu alphabetQ., como letra differente do
& das outras vogaes. Qua acerca delles, assi como
dista as letras na figura, assi_ dista na pronun-
ciaa. . .
Do que fica. conuencid.o o dos que fazem
Digitized by Microsoft
I

I
I
11A PonTYG\'ESA t3t
estl letra consoante# como o . :. Porqne sendo de
sua natureza se1npre vogal, screuem 1-eronhno, &
como se vee en1 n1oedas ue alguns Heis t.le Hespa-
nha, onde pelo .lr. denotaua, Ioanne, por a n1aa
orthographia de seus ministros. que dera traa pa-
ra ells. O que os Heis na deuia con1metter, sena
a bo1nens exquisitamente doctos, & mui anisados.
Porque como as moedas correm muitas terras, &
muitas mos, fica mui exemplado o acerto, ou des-
concerto dcllas. Assi ({Ue hemos de seguir nisto os
Latinos, & soo mente screuer .com .y. as dies. Gre-
gas, de que vsamos no Hespanhol, em que vem a
dieta letra, & na as originalmente Latinas, ou lles-
panhoes, como: Ilieronynlo, 1/ippol.lJlO, hydropico,
crystal, nzyrrha, 1nysterio, & outros infinitos, que os
versados na lingoa Grega sabera. Dos quaes poerei,
os qne poden1 ,ir sob certa regra: como sai) todos
os compostos desta preposia, syn, que quer dizer
c um, & acerca de ns, co1n, eomo: syllaba, syllogis-
mo, synagoga, syncopa# syndico, sy1zodo.
Item nomes deriuados de chrysos# que quer
dizer ouro, como Chryseis, Cltrysippo, Clzrysogono,
Chrysostomo.
Item os deriuados de pyr, que quer dizer fo-
go: como Pyreneo, pyra1nis, Pyriuno, Pyrrlto, &. py-
ropo.-
lten1 os deriuados de lycos, que quer dizer lobo,
con1o: Lycaon,
Item os deriuados de poly, que qner dizer n1uito.
como: polypus, Polycrates, Polydoro.
Item os deriuados de l1ydo1, qne quor dizer agoa,
como: hydria, ltydra,- hydropico, ltydropesia. _
Item os deri uados de pltysis. quer dizer natu-
reza, como: physico, 1netapllysico, & physiono1nia, por
o qual os idiotas dizcn1 pltylosomia.
. *
Digitized by Microsof
132
RTIIOGRA"PIIIA 1
Item os compostos da preposia hyper, que quer
dizer, super, ou vltra, como: hyperbole, ltyperbaton,
llyperboreus.
Item os compostos de ltypo, que quer dizer S'ltb,
como: ltypochrita, flypotheca.
No qne se deue aduertir, que todas as vezes,
que a dia se con1ear em .y, sempre vai con1 as-
. Jliraa, con1o nos ex em pios acima dictos.
lten1 ha alguns nomes Latinos, a que da ori-
gem Grega, que se escreuem c.om .y. como sylua, de
hyle & consyderar de sudus. O que em considerar na
admittiria porque sidus he nome Latino (como diz
sobre o sonh-o de Scipia) & diz-se de sido,
que quer dizer stur fi:ro, que he mais verisimel ety-
Inologia, que a que lhe da de syn, & de eidein,
palauras Gregas, que querem dizer juntamente veer.
I) o lo que fique por regra, que toda a dia scre-
uainos ... per .i. Latino, tirando os vocabulos Gregos,
em que entra .y. porque ua mcstna n1aneira os scre-
ueremos.
z.
NA he hua soo letra, mas abbreuiaa, ou fi-
gura de duas letras, como o x. porque se compre-
hcndem nesta figura .s .. d. Porque assi pronuncia-
va. os Gregos, & Latinos, Zacyntltos, con1o se scre-
ueraQ Sdacyntltos. E a mesma pronunciaa teem
Ezrs, que Esdrs. 1\Ias com o ten1po, perdeo-se a
]Jropria pronunciaa desta letra, que os antigos lhe
daua, & damos-lha agora per ha maneira, que soa
entre .s. & .. A qual letra, porque muitos vulga-
res a confundem com o .s. & aas vezes com .. poe-
rei alguns onde a deuemos vsar. E com ella
screueremos todos os nomes patronymicos Portugue-
ses, como de Aluaro, Aluarez; de Nuno, Nunez; de
.o-!.. itized by Microsoft
DA PonTVGVESA 133
Pedro, de Antonio, Antunez; de Paio, Paaez;
de Garcia, Garcez, de Alartijz; de Ro-
drigo, Rodriguez; de Rui, Ruiz; de Lopo, de
Tello, 7'elle.z; de Gonalo, Gona-luez; de
Afetldez; de Vasco, Vaaz; de Lain, Lainez; (]e Ber-
mudo, Berrnudez; de Henrique, Henriquez; de Xi-
meno, Ximenez; de Diogo, Diaz; de Ioanne, lanez,
de 1\larcos,- Alarquez.
Item se serenem com esta letra, os nomes fe-
mininos d'outros desta figura: auareza,
largueza, fraqueza, si.mpleza.
Item todos os nomes, que na ultima syllab.
teem .a. com o accento nella, como: arganz, cabz,
rapz. E os que significa augmento, ou abundan-
cia, que as mais vezes se toma em ma a parte, como:
bebarrz, ladrauz, lingoaraz, truanaz, &c.
Item se screuem alguns nomes, que teem ac-
cento, & .e. na vitima syllaba, como: axedrz,
frez, trez, & garoupz. E estes sa poucos:
porque os mais se esc.reuem por .s. ainda que tc-
nha o accento na vitima, como: Portuguf!s,
&c.
Item se serenem com .z. os nomes, que teentlo
.i. na vitima syllba, teem o accento nella, como:
abuz, almofariz, clla{ariz, codorniz. Jllz,
perdiz, raz, vernz.
Item s nomes, que teem da mesma maneira na
vitima o accento, & .o. vogal, corno: albornz, algz,
arrz, ah'z, Badaiz, Estrenzz. E os monosyllabos
s. de hua soo syllaba, que teem o accento agudo:
coz, foz, nFJZ, tirando ns, & vs pronomes, que
se escreuem com .s.
Iteni os nomes que teem .u. na mesma vltin1a.
com accento, como: alcacu=, arcabuz, Andaluz, a/ ..
catruz, Ortnuz, cuscuz. as dies de h uma syllaba,
Digitized by Microsof
134
OnTnOGRA PniA n
como: cruz, luz:- tirando a primeira pessoa do pre
ter i to perfecto, do verbo poulto, que h e piis, que se
screue com .s. .
Item se serenem com esta letra, as terceiras
pessoas destes \erbos, & seus descendentes: faz, diz,
jaz, traz, como: fazia, dtzia, jazia, trazia: fazer, d ..
zer, jazer, trazer.
Item estes nomes numeraes, dez, onze, doze, tre
ze, quatorze, quinze, 4ezaseis, dezasele, dezoito dezfl-
noue; dozentos, trezentos. ltlas quatrocentos, & os mais
ate mil, se serenem per .c. ,
Item se ha de notar, que por esta letra em si
ser dobrada, se na pode dobrar na ser i ptura. Polo
que he grande abuso o dos Italianos, os quaes todas
as vezes, que o .z. Yem entre duas vogaes, o dobra,
& dizem, vagltezza, bellezza, dolcezza. O que na
pode ser: porque os dous .zz. teen fora de quatro
consoantes, que na teem vogaes, a que va atadas.
Saluo se dixerem, que esta. letra perdeo a propria
pronunciaa antiga das letras dobradas, & que agora
hc hua speeie de .s. que dobrado vem dar nosso f
TIL.
rr .
JL na he letra, mas ha linha & abbreuiatura,
que se poem sobre as dies, com que supprimos
muitas letras. D'onde Yeo chamar-se tit, que quer
dizer titulo, como se vee nesta palaura, 1nisericordia,
que abbre,iando a com o til, escusamos todas estas
letras. isericord. screuendo assi, tnw. & assi outras
1nuitas letras em palauras, como: Bispo, Apos-
tolo, te1npo, Bpo, Apto, tpo. 1\las o mais frequente vso_
desta abbreuratura, h e seruir de .tn .n. A qual sendo
a todas naes, que della. vsa voluntaria, a ns he
necessaria, quando con1 ella. supprimos o com
Digitized by Microsoft
DA LINGOA PonTVGVESA t 35
..
que formamos alguns diphthongos. E a causa desta
necessidade he, que a raza da orthographia, em to-
das as lingoas, requere, quando- entre duas vogaes
vem ha conso'nte, que sempre essa consoante v"
com a vogal seguinte., como: amo Ro1na. As "
dies he manifesto, que se ha de screver assi.
a--mo. Ro--1na. acerca de ns, ha hua peculiar,
& propria & estranha das outras na-,
onde o .m. vem entre .<Juas vogaes, pronuncia-
moto de maneira, qu-eft:ca COD1 a vogal prec.edente,
-& na com, a seguinte. A qual p-ronunciaa de .1n.
na he perfecta, nem "inteira. PGlo que na sem ra-
.za, o chamaremos liquido., porque fica mais aplga-
do, & froxo, que quando vai com a vogal seguinte,
como se vee nestas palauras, Alen1ant--o, Capitarn--o.
Onde assi soa o .1n. como se ficasse com o .a. pre-
:eedente, sem ferir no .o. que -se segue. ,
t E por assi ser liquido este .tn. & -na ferir a
vogal seguinte, & ainda soar d lugar, qo
-as duas vogaes, em que elle interuem se aj_untem
pre em diphthongo, fazendo h tia soo syllaba, ain-
da que as .vogaes ambas sejaf> de hum genero. Pol
para demotarmos esta differenca, de quando ''ai
.com a vogal precedetlte, & he assi f.roxe., a screue ..
mos pe.r a. dieta por
Da tcermos outra letra, com que o representemos.
E assi dizemas, A-lema, Capita, falces, beleguijs.
E a causa d'csta pronunciaa he, por a pro-
priedade da nossa lingoa Portuguesa, qne sen1pre
pem .r11. no fim das dies, onde os Castelhanos
pem .n. Polo que dizendq elles, herm.ano, ller1nana,
lana. era necessario, que d-ixessen1os, herntamo, !ter ..
-,nama, la1na, que ficaua em outra forma, & inui des-
llliado da raza, & analogia Latina, & llespanhoJ, a
.flUe a nossa lingoa sempre teen1 repecto. E por tanto
.
Digitized by Microsoft
I 36 'l.. 0nTHOGRAP11A.
,
fazendo aquelle .1n. liq,uiuo, ficamos. imitanllo a pro-
nunciaa, & analogia. da. lingoa Castelhana, & na
fogindo_ da Latina, guardan_do a _pr?priedade de
nossa ltngoa, de fugtr o .n. & dtzernos trma, irma,
la. E assi respondemos com o .lil .. a todos vo-
cabulos Castelhanos, que se acaba em .n. como
mais largamente diremos, em o capitulo dos diph-
thongos.
Da affinidade, qu; algas letras teea1 entre si como se
co-nue1tetn Ju"'ias em outras.
AS letras entre si teem hi'as com as outras muita
semelhana, & affinhlade, & por tanto facihnente se
corrompem & muda hurnas enl outras, na soomen-
te hua lingoa a outra, mas em hua mesma Iin-
goa.. Polo 'que teendo noticia desta semelhana, &
mndana, que fazem de has em outras, .facilmente
viremos dar com a origem dos vocabulos corruptos.
O que muito seruc, para saber a propriedade das
}Jalavras, & verdadeira scriptura dellas.
A primeiramente se muda em .e. como de ala-
cris, alegre; {actus, amaui, & aas vezes
em .o. como sa. todos os diphthongos de .au. em .
OU. COmO de alttlUn, ouro; de laurus, ue tau-
TllS, de caulis, por Autumnus, outom-
no. E (por na gastar tempo) todes os mais voca-
em que este diphthongo .au. entra, tirando
autltor, atttlt-oridade, aua, caua, causa, agouro,
Agosto, Agostinho, & poucos mais
B muda-se em .'lt. con1o ue debeo, deuo, de ca-
ballus, cauallo; de cibus, ceuo. E aas vezes em . p.
c.omo' de rabosa, raposa.
C uda-se cm .g. como de cmcus, locusta,
lagosta; secretzun, periculzun, & tam-
Digitized by Microsoft
DA LINGOA PORTVGYESA 137
bem em .z .. como de recens, re_;ente; de sarcio, sar
de fao, faze-r; dejao,jazer.
E muda-se em .i. como de legi, {eci, .fiz.
F em .b. como de rafanus o . raplla-
nus, de frenzo, bramo. E muda-se em .u. com
que teen1 n1ais parentesco, como teemos dicto, como
de ruffus, de tri[olium, treuo.
_ G muda-se em .c. como de gammarus,
cle Gades, Galez. E o .gn. c rrompe-se em .nll. como
de lign-um, de penhor.
J muda-se .e. como de cibus, de pica,
pega; de bibo, belo; de lignutn, de pignus,
penhor.
- L corrompe-se em .r. como de bfandus, brando;
de crauo. E quanuo vem despois de .c. f. p.
corrompe-se em .eh. como de clauis, chaue; de flam
ma, chama; de plaga chaga.
O corrompe-se em .u. como de locus, lugr; de
cognatus, ainda que em errada significaa;
de constare, custar. .
P corro1npe-se em .b. como de prunum brunlto;
ta pra, cabello; pustula, bustella.
Q em .. como laqueus, lao: & aas 'rezes em
.z. como de coquus, cozinheiro; de coquo, por
cozer no fogo. Porque por coser com agulha, de con-
suo, dizemos per .s. Outras vezes em .g. como de
aquila, qua. ogoa.
S mudamos em .. COII}O de succus, umo.
T corrompe-se em . d. como de a1natus, amado;
de auditus, ouuido: de faturn, fado.
V vogal corrompe-se em como de unda on-
da; rnztsca. mosca; nurus, nora; lobo; vrnbra,
sombra.
X corrompe-se em .z. como de 1tox, naz; de
pax, de vox, voz.
Digitized by Microsoft
01\TBOGRAPHIJ.-
Dos diphllton[j(Js da ling<Ja Portuguesa
DJPHTHONGO he lmm :tjuntamento, ou concur.so
de du que g\.tarda sua forta em hua soo
syllaua: & h e pataura Grega, qu-e quer dizer do-
brado som. E tnd;1s as tingoas teem seus diphthongos
proprios, & n'guas teem triphthongos, que quer di-
rter, ajuntamento de tres vogaes em bum soo syl-
laua, como se vee nest s palaura.s Francesas, teao,
beao; &. nestas Castellutoas, bueis, bueitre, vaiais. E
estes diphtbongos se for1na em cada lingoa de dif-
ferentes tnaneiras, & per diuersos ajuntamentos de
vogaes. Item., bi'ias naes teem mais diphtongos,
& outras 1nenos .. Porque os Gregos vsa de XII, &
<>s Latinos de \'1. s. w. ei. eu. w. yi. Posto
antigamente t1nha . X. dos quaes se fora esque-
cendo quatro. 1\las em nossa lingoa ha XVL diphton ..
gos .s. a, iie, ai,. o, au, ee. ei, tlt, ij, oa, oi,. iie,
(io, ou, ui, ?iu. Dos quaes teemos tres cotnmuns com
os Latinos .s. au, ci, eu. & outros tres communs
con1 os castelhanos .s. ai. -oi ui. E X. so pecu-
nosws, & na d,outra algua naa .s. a, e,
1j, ao, e., o, lfJZl, 'llU.
O primeiro diptlthongo be .a. que be hua com-
posio de dous .ati. tom hum til, em que se aca-
ba n1uitos nomes femininos, que se no podem scre-
uer com as le-tras directas dos latinos, que sa as
<lo noss:J alphabeto, de maneira que ficam escriptas,
como as nos pronuttcia.mos. Porque se escreuerem,
irmam, rontant, Iam, va dar em outro mui
<lifferente. Porque lica soando, quasi como irnzo,
ro1no, lo. E no faz dizer, qne com hun1 .-u. &
com hum til, representara o SOIU, que ns pronun ..
tCiamos, & que se escutar o inconueniente, de for-
ma.r um diphthongo de duas vogaes senlelbanles.
Digitized by Microsoft
DA LtNGOA Po-nTVGVHSA i 39
Porque esse til, assi soa no fim d:l. dio, como .m.
ou .. n. por ser abbreu
7
atura das dietas letras.
Itotn se ha de aduertir, que os nomes fen1ininos,
que em Portugues se acaba em .a .. teem a mes.
ma differena de seus masculinos acabadosem .. o.
que tecm os Latinos em .. ana .. dos acabados em anus,
ou ano. se sa Italianos, o Castelhanos, & a mes-
ma analogia; & proporo guarda. Polo que ass
como dizemos, germanzts, ou germano & germa
na, mudada a terminaca significati.ua do genero
n1asculino de .. us. ou o. em a feminina de .a. assi
esta palau ra fica na mesm regra, acabando em . a.
porque o til, que se pem em irrno, no he sobre
o .o. que be a derradeira letra, seno sobre o .a.
que he a penultima, cotno teemos dicto no capitulo
do Til. O qual mettendo-se no meio, faz aquelle
vinculo de duas letras, que he o diphthongo. Assi
que irnza, hauendo de guardar a mesma analogia,
deue-se escreuer mudada soo a terminao do .o.
em .a. E desta maneira. fica o .a. dobrado.
O .II. diphthongo he .e. em que se acaba
nomes pluraes, cujos singulares se acaba em .o.
como Capites, gauies, & outros infinitos;
que pelo vso se sabem, posto que outros fazem os
}lluraes em .os. como ciddos, vill.os, aldeos, &
outros em es. como cordes, roztpcs, como
lereis abaxo no quarto diphthongo.
O. III. di phtongo h e .ai. como_: gaita, bailo, ..
As quaes doas vogaes .a. . i. p'odem concorrer e1n
hua tnesma dico, sem formar diphthongo, & fazer
cada h ua syllaba per si, como rainlla, bainlta, cq,ir.
O que se conhece, que quando no he diphthongo_,
,ai sempre o accento no . i.
O .IIII. diphthongo he .o. o qual he o mais fre-
quentado na nossa lingoa) & sobre que ha mais o pi
Digiti:."d by Microsoft ..
140 RTIIOGRAPHIA
nies, &. duuida, em que lugares s.e ha de vsar.
Porque bnns indistinctamente o vsa, & o confun-
dem com esta terminaa .am. na fazendo de hum
a outro .differena alg:ia. O que he erro manifesto.
Porque no fim das palauras, que acabamos com esta
pronunriaa, achamos hnm sabor de .o. que na
achamos no fim da primeira syllaba desta palaura,
can1po. E he manifesto ~ c o n 1 o diz Prisciano, referindo
a Plinio) que o .n1. no principio da dica d um
sm claro, & no meo medocre, & no fim mui obscuro,
& apagado. De maneira que se nossas dies aca- "
bassemos em .a7n. soaria mui mais apagadamente,
do que soa a primeira syllaua de cam-po. E ns pelo
contrario, nas dietas dies sentimos hum som muito
descuberto, & mui desuiado de .tn. que. o no po-
demos exprin1ir, & representar, seno com o nosso
diphtongo .o. _
De maneira que com este diphthongo hemos de
screuer necessariamente as terceiras pessoas do plu-
ral do indicatiuo modo, da primeira conjugaa dos
Portugueses, como amo, accuso. Item as terceiras
pessoas do f>lural de todos os verbos, de qualquer
conjugaa, do preterito imperfecto, como atnauo,
tnlto, ouuio. Item as terceiras pessoas do plural,
do preteri to perfecto, de todos os verbos indistincta-
mente como amro, lro, ouuro. Item todas as_
terceiras pessoas do futuro de touas as conjugaes, ,.
como: amaro, screuero, ouuiro com o accento na
vitima. Iten1 todas as terceiras pessos do imperatiuo
n1odo do plural dos verbos da segunda, & terceira
conjugaa1 dos Portugnese3, como: leo, ouo. Item
as terceiras pessoas do futuro do optatiuo modo da
segunda, & terceira conjugaa, como: oxala leo,
vuro. Item as mesmas pessoas do presente .do con-
junctiuo., como: leo, O'to.
Digitized by Microsoft
DA P(JRTV VESA
Finalmente, com o dicto dip.hthonzo se ha de
screucr, na final terminaa, todos os no1nes, que
vulgarmente se screuem per .orn. dizendo, Capito,
Alemo, galeo,_ Taballio, se querernos screucr, como
pronunciarnos. De tnaneira que nenhum no1ne, nem
,erbo se serena no fitn per .am. que he pronuncia-
.a alLea, da que ns datnos aos dictos vocabulos.
E quem f)uiser v.eer a pronu nciaa propria de .ant.
& quam difTerente he, da que damos aos dictos vo-
cabulos assi acabados, coteje a primeira syllaba des-
ta palaura carn--po, com a final desta palaura,
canz. A qual pronnnciaa, de nenha outra tnanei-
ra podemos sena assi, falco. Polo que
per .am. tne na atreueria screuer oufras pa1auras,
sena aquellas, tanz, & quarn, que dos Latinos nos
ficara inteiras, & aqnellas syncopadas, granz, por
grande, q nando se segue consoante, &, s 'lnz, po
sancto: por. as qnaes alguns screuem, grand, & sanct.
E a raza dos dictos vocabulos se na screue ..
ren1 per .au1. & succeder aquelle diphthongo, em
lugar das dietas lella.s, segundo tenho aduertido, he
- a -analogia, & respecto, que a lingea Portuguesa vai
tcendo con1 a Castelhana, que sempre onde a Caste-
lhana diz, an. ou on. que he sua particular termi
naa, responde a Portuguesa com aqnella pronun-
ciaa de .o. que succede em lugar da antiga ter-
n1ina:1 dos Portugueses de .om que punha. em lu-
gar do .an. ou on. dos Castelhanos. A qual ainda
agora guarda alguns homens d'entre Doilro, &
nho. & os que dizen1, fizeram., arnatont,
Capilotn, Cidadom, 1,aballiq1n, oppellaonz. O qua
respecto, & analogia, se guarda em muitas pala-
uras, hJas lingoas a outras, como se Yee nas lingoas
Latina; Thoscana, Cast-elhana, & Portuguesa, em tnui-
tos notnes, que comea en1 letra tnuta coP.J liquida,
Digitized by Microsoft
t42 OntHOG RAPHA
que sempre Ya em propora, rcspotlcndo
}Jijas lingoas a outras, corno se vce nestes exemplos
seguintes.
Latino. Italiano.
Castelhano.

Clamare.
chiamare.
llamar
chamar.
clauis.
chiaue. llaue. chaue.
flamma. fiamma. llama.
eh a ma.
plaga.
piaga. llaga. chaga.
planus. piano. Jlano. cho.
plenus. pie no. lleno. cheo.
pluma. pi uma. pluma. chumaro.
chumcila.
plumbum. piombo. p1orno. chumbo.
pluuia. pioggia. lluuia. chuiua.
pluit. pioue. llueue. choue.
planlago. plantagine. llanten. chantagem.
Nos quaes exemplos de industria me quis detcer,
para saberem os lectores, que. pela analogia, & cor-
respondencia, de huas lingoas a outras, podem sa-
ber a origem de muitos vocabulos, que per outr;>a
maneira no poderia alcanar: & para veerem por
esta semelhana, a raza do nosso diphthongo .iio.
que sempre vai respondendo no .n. dos Castelhanos,
& dos Latinos, & Italianos, como ao an1arunt Lati-
no, anzarono Italiano, amaron Castelhano, o amara-o
Portugues.
l\las porque alguns, que se na prezaua de
mags Portugueses ,.i errar, & embaraar se, no for-
mar dos pluraes destes nomes, cujos singulares
acaba em .o. & hus dizem, villes, & outrs vd-
" los, cidadiJe.f), & Alen1cs, quero-lho poer em arte, .
para qnando duuidarcm. E tenha esta regra: que
veja esse nome aclhado en . o. coroo acaba acerca
Digitized by Microsoft
DA PonTVGVESA t 43
dos Castelhanos no singular. PorfJue se acaba em
.an. faz o plural acerca d' e-Ues em, anPs, corno: Ca-
pitan, Captnnes; gauilmJ, gauila11es; A/e1nan, Ale-
manes. E assi forma sempre, sem excepa alga, o
Portugues o singular em .o. & o plural em .es.
dizentlo de Capito, Capites; de gauio, gauies;
de Alenzo, Alemes: &. assi os
1\las se acerca dos o singular que
o Portugues for'ma em .o. se forn1a e1n ano, como
t?il/ano. ciudadano, aldeano-, e que etles forma o
seu plural em,. o nosso plural seraa e1n, os.
E assi como elles dizem, villl.tno,. vil/anos; ciududa-
'llo, ciudadanos; aldeano, aldeanos, diremos ns, vil-
los, ci,Jados, alde&s.
se o singul:ar cerca dos Casterbanos he em
on. ser o nosso em .es. E assi r.omo elles d:izem
sernzon, sern1ones,. opinion opini()tnes; coraon, cora-
fones; assi diretnos _ns s-erm-es;
f)pinics _; corap'lo, c&rnes. i>O}'que nisto, & en1 mui-
tas cousas outras que por hreuidade deixo, teern
respecto, & correspondencia 3 lingoa Portuguesa aa
D'onde ve-m que diz.emos por o seu; ,
can, cones; co, ces: &. por o seu, cano, canos;
co, Cties.
Porem se os vocabutos em .o. sa meros Portu-
guezes, ou con1mnns a outras lingoas, & os na ha-
cm Castelhano, sempre se acalxu a voz do
em .es. con1o pataco, pat,ces, ; teceliio teceles;
follio, (ollies. Porque se teem nisto respecto, que
as palauras, que se agora a.caba na lingoa Portu-
guesa em .a. se acabaua todas antigamente em
.onz. como acima est dicto. E pelo costume (que
llisto sen1pre hemos de seguir) fi.cra fora das di-
etas regras, Taballies, Escriues, que por a di-
eta analogia, hquuero de fazer, TaballiCes, g scri-
Digitized by
444-
- 0ttTIIOGRAPHA
ttos. E tan1bem fica- fora desta regra estes i nd iffc
rentes, cidados, & cidades, de villos,
& villes, de villa.
o v. diphthongo he .att. com que se screuem
os nomes Latinos, que ficaraiJ incorruptos ila nossa
lingoa, cotno autltor, authoridade, Aurelio, causa.
l>em podem concorrer estas duas Yogaes, se1n
forn1ar _diphthoogo, &. ir cada- letra per si, & fazer
syllal>a, cotno etn saitde, alaltde, utaitde. U que so
conhece no accento, que vai no .u. .
O VI. diphthongo he .ei. como geito, feito, Rei.
As qnaes letras podem outro si concorrer, sem se
coalharem em diphthongo, como em Deiphobo, Dei-
pltile. O que se conhece pelo accento que no .i.
O VII. diphthongo he ee. que vem nos nomes
pluraes, cujos singulares se acaba em bem,
bens; vintens. Os quaes pluraes, se na po-
dem formar em nossa lingoa, sem o vinculo do til.
que liga os dous .ee. por dizermos, ben1es, cotno
3. raza, & da nossa lingoa pedia, nem be-
nes, con1o Castelhanos.
O VIII. diphthongo he .eu. como Euphrate.s,
Eugenio, 'Inca, teu, seu. O qual concurso de letras
pode tamben1 fazer dua-s syllabas separadas, sem se
di pJithongaretn, como, tedo, tnanteitdo, nzeit-
do. O que se conhece no accento que vai no .u.
O IX. diphthongo he, ,], o qual \'en1 necessa-
-riamente nos pluraes dos notnes, cujos singulares se
acaba em im. como tnalsirn, mals;js; roi1n, roijs;
belegun, Os quaes se na pouem forrnar
sem o dicto diphthongo, como teen1os dicto no di-
pht hongo .e.
O X. diphthongo he .ao . . que ven1 despois do
.g. em lugar do .tt. liquido, que vinha em Yocabu-
los Latinos despojg do .q. como de aqua, ogoa_; equa, ...
Digitized by Microsoft
n_\ LINGOA Pony,cvr.S.\ t 45
egoa; lingua, lingoa) & etn outros meros Portugue-
ses, con1o fragoa, ou corruptos, & contractos, como
de macula, magoa. 1\Ias quando se o accento pem
no .o. que denota tlinisa1 da. syllaba, na forma. lli-
phthongo, como LisbtJa, bora,
O XI. diphthongo hc .oi .. como f!loitc, coiro.
nem sempre se estas letras ajunta em hiia syllaba,
formando diphthongo: porque 1nnitas Yezes se diui-
dem, como em Sdade, sodo,arro-tdo., moinlto, &. ou-
tros muitos. O que se conhece ne accento, que \'ai
no .i. 1 .
O XII. diphthongo hc .ue. como cordes, rou-
pes, qzu"nltes. 1
O XIII; diphthongo he .o. que para fot'
maa tlos nomes pluraes, cujos singulares se acba
em .o1n. como, bom, tom, som-, Do1n. Porque dize ...
mos, b5os, tos. sos, lJCs, pela razafl) que deerne>s
no diphthongo VIL E de can1inho Ien1bro aos Iecto ..
res, que esta palaura IJo-nt, quando faz Dos, he pre-
nome de nobreza, que Yenl de donlinns, & quando
significa beneficzo, ou doaa, que- Yern de donzun,
faz des, pela raza da analogia., que decmos no 11 II.
diphthongo
1
por o qnal dizcrn os outros Hespanhoes,
don, dones.
O XIIII. d iphthongo h e .ou. que sncccdeo acer-
ca de ns, em lugar do .au. uos Latinos. Porque.
por o que ellcs dizia auruuz, dizen1os ns ouro, &
por laurus, louro & pot raucus, roztco, & -assi os mais.
O XV. diphthongo he .1u. como. nzuitu, cuida-
do, ruiuo. As qnaes uuas vogaes poJem ii' desall-
das, sem fazerdiphthongo, con1o, l_Atis, ruina.
XVI. diphthongo he .iiu. qne serue para forma-
a dos notncs pluraes, cujos si ngu };lres se acaba
em .ttnt. cotno de vacr.1un, va_cci'ius. de atzun, altius,
pela dieta raza do VII tliphthongo.
{0
Digitized by Microsoft
t4G RTIIOGflAPfTf.l
E na sera diphthongos, sena as vogaes, que
coalha, & ajunta em hutn. soillo, fazenuo bu ..
ma syllaba. No que muitos tcem errada oppinia,
cuidando, que sa diphthongos, -quando concorrem
estas vogaes .ae, como, a1nae. ao, como, pao.
como, cca. eo, como. ceo. ia, como, JJlari. ie, como,
frieira. io, como,- rio, oi!, co1nO, poeta,
1
1la, como, rult.
ile; como . crueza uo, con1o, nuo. iiu, como, muii-.
Porque a nos ensina, que sa letras soltas,
& sem vnculo, que fazem cad,l per si syllai'Ja,
posto que breues, por seretn _vogal ante vogal: & que
em verso, quando fosse necessario, facilnlente se
poderia fazer de duas en1 hurnl syllaba, per a figu-
ra chatnada como cm o de algu.
mas dietas vogaes se pode veer, em os Poetas Thos-
&f, llespanhocs. ' l rd)
f
t (' Das S!Jllabas, (s dies. ., u
Q . ' i -.J. 1 ' ' - r
LJBIDA a quahdatle, &. na.ltu'eza das letras, fia
fractarmos,- que cousa h e SJ llaoa. Porquo das letras
consta as syUaiJas, & das syllabas as dies, ou pala-
nras. Qua as syllabas sa partes das dices. E syl
Jaba de hum vinculo, & ajunta1nento de letras, .que
se pronuncia debaxo de hum & hun1 accen-
1o. E diz-se de syllamono, verbo Grego, que quer
dizer comprehendo. E a syllaba, em quant.o he parte
de dia, carece de sentido, & significaa.
dizendo tenlplo, que he dia, entenden1os que quer
dizei .. , casa de oraali. separada per si esta pri-
Ineira syllaba, ten1, na quer dizer naua, nem menos
a. final, plo. l\las ben1 podia ha syllaba, & ha soo
letra ser dia, & teer signjficado, corno, vas, &,
i, ide, segunda pessoa Jo irnperatiuo J}lodo. Por ...
que cnta na significa em quanto syllaba
1
sena em
Digitized by Microsoft
quanto dia. acabada. este ajuntamento de le-
tras, a que chamamos syllaba, na pode sen1 l.-
teruir algua vogal, con1 (Jue as consoantes \a figa-
das. E h tias svllahas sa de menos letras, outras de
mais: & outras de ha soo letra, & essa -necessaria-
mente, ha de ser vogal. Porque as consoantes na
podem fazer syllaba. per si. E por isso se chatnaua
,ogacs, porque per si sen1 consoante, pode1n soar,
\ & fazer syllaba. _E a. qilc he de hua soo letra,
he propriamente syllaba,nlas abusinumcnte se
ma assi. De maneira que pode hauer syllaha de hua
letra, de duas, de tres .. de quatro. & tle cinquo, co-
mo se vee nesta palaura, a-ua-1e11-to. de que a pri-
syllaba, he de letrl, a. segunda de duas,
a terceira de tres. E como na. primeira syllaba desta
pai aura, scripto, que- h e de quatro, & na pa1aura.
Latina, scrobs, que he de hua syllaba, &. cinquo le-
tras. Item pouc comear a. syllaba pela vogal, co1no
auarento, & pode preceder a voga I h fia consoante, co-
mo, Deos, & podem precellct' duas, con1o, prado, &
tres, con1o, scripto.
Das letras em que os syllahas acabar uo meo
- dsa dues.
E 1\1 todas vogaes, & d1p;1thongos, se poli e acabar
ha syllaba acerca .de ns, tirando os tliphthongos
e. a que necessarian1ente acerescentamos .s. por-
que no scruc, scna no ntunero do plural de iil-
guns nomes: & tirando o dipht.hongo o. no n1eo
das dies, pelas razes, que acima, onde
tractamos delle. Polo que erra, os que screuem
copo, & broco, & out.ros assi.
Etn .b. pode acabar- .a syllaba, se a que se se-
gue 001near en1 outro . b. con1o, Abbade, gibba, gib ..
*
Digitized by Microsoft
OnTno cn.\FHIA
boso, sabhado Saluo se sa dies Latinas compos-
cotn estas prC()Osies ab. ob, sub, porqne. se
guindo se vogal, acaba a syllaba cm .b. como de obe-
.... ' dio, ob-edefO, ab-ortiuo. ab-onzinauel, ab-
1'Tefo, & tirando abscnte, obscuro. f
Em- .c. pode acabar a syllaba, seguindo-se ou-
tro .-c. ou .q. como, Bac o, .t'ac--ca, vac-queiro, ac ..
qui ri r. q tr
Em .d. na ha syllaba de dia sin1plez, que se
acabe, sena composta, addilio.
1
Em .f. na se acaba syllabl de alga diaJ siQl-
plcz, sena das compostas, quando cm lugar de . b.
d. s.- x. dcrradeiaas letras das preposies, entra o
f. como cm sufficiente, affeia, difficil, effecto.
Em .g. tla mesn1a maneira na se acaba sylla-
ba algJa de dia simplez, sena uas con1ppstas,
quando se muda a letra final da preposia cn1 .g.
cotno. 'aggrnu.ar. d
Em- .h. na syllaba. alga cm me o d
dia.
1
l
Em .k. na acaba syllahl alg1a porque he letra.
ociosa,& que na serttc.
Em .l. se poJe acabar a syllaba, ainua que
siga quaesquer consoantes, tirando .k. x. z. que
nunqua se seguem despois do .l. como, albarrada,
alcofa, coldre, alfaa, .Algarue, al;jba, collo, olnzo,
alno nome de aruore, culpa, alqueire, palrar, salsa,
alto, caluo.. ,
. Etn .1n. se pode acabar a se a seguinte
comear en1 b. m. p. como a1nbos, con11nentario, tem-
po, & quando a syllaba de .'ln he de cotnposia,
con10, circ'lnnciso, circumflexo, circurnferencia, ainda
qne na se siga alglia das dietas tres letras. Posto que
alguns na con1posia, n1uc.la o .nJ.. cm .11, & dizc1n.
circunciso, circunflexo.
Digitized_by Microsoft
DA LINGOA PORTVGVESA 149
E se em alga- dia se ajuntar o .tn. com .n.
o .1n. ir ligado com a syllaba seguinte: & na se
acabar a syllaba. nelle, como: autzt-tnno, dant-no,
de (tue a diante no capitulo seguinte faremos n1ena.
Em .n. se pode acabar ha syiJaba, se a se-
comear Cffi C. d. { !J n. q. r. S. & em .j.
& v. consoantes, como: caucella, Cqnde, inferir, 'lnan-
ga, canna, nunqua, honra, conselltrJ, lentar, conjurar,
conuerter. O que muito se deue ncommendar aa me-
Inoria por os erros em que caimos, screuentlo .tn.
antes das dietas
Em .p. na pode acabar syllaba algua, sena
comeando a seguinte tambem em .p. como, ceppo,
poppa, supplicar.
Em .q. se na acaba syllaba, nem dia a1gua.
Em se pode acabar a syllaba, ainda que se
siga qualquer consoante, como, orbe, arca, arder,
garfo, !Jlargarida, 1narlotar, arma, carne, corpo, ar-
quibanco, serra, verso, arte, .... Yerxes, .Aribarzanes.
E ante .i. & .u. consoantes, como, perjuro aruore.
Etn .s na se acaba. syllaba alga em l)leo de
dia simp]ez, sena seguindo-se outro .s. como passo,'
spesso. Porque quando se segue .c. m. p. t. como
pascoa, cosmograpltia, prospe1o, testenrunlta, vai o .s,
ligado a consoante seguinte, por seretn letras com-
patiueis, como a diante se dir.
Em .t. se na pode acabar sy11aba a1gua, se na
seguindo-se outra, que comece na mesma letra, como,
golla, metto, ad1nitto, prornelto.
Em .x. nenhua syllaba se pode terminar, tiran-
do sexto, texto, dextra, 1nixto.
Em .z. na se acaba syllaba em n1eo lle
dia, porque sempre h e principiode syllaua, co1no,
Zacyutlto, Zepll-yro, go:;,
Dig(tized by Microsoft
150 OnTnocn.\ PniA- .
Das letras, em qm se pode-m acabar as qies da lin ..
t g ort. tguesa. , ,
1
.. 4 ( .. (! I ..
1-\ INDA qnc as syllabas se possa acabar nas dietas
letras., no meo das dies, no fin1 de lias na he assi.
P"orque soomen te se acab:1r nestas. Primei-
ramente, em as Yogaes tatinas, como, serua,
seru, si ruo, tu. E nos di phthoflgos todos, tirando
alt. ce, "ij, tt, e, em que se n_ pode acabar dia,
como, jJai .. irmtu1-, . ir11zo, Rei, tneze, ag(), pe,
bo, grou, {ui. E nestas consoantes .l. n1. s. z.
c.omo.
Cardeal. anel. barril. So!.. azul.
tam. tarnbem. 1nal sirn. COIU. Vaccun1.
ftllar. screu.er. onur. senhor. Artur.
Achille_s. Paris. Marcos.

axc<.lrcz. Codorniz. voz. luz.
.
r
..
,
se forem dies peregt"i nas, trazidas ao vso
da nossa lingoa., poden1-se acabar em outras letras,
como em .b. como Iob. em .c. como Jllelchisedec. em
d. como. /Jauid. em . . g. como Agag. em n. como
Sion,. em .eh. como Lauwclt. e1n -iJlt. como losepl
th. como -.ZVazaretlt.
. J
Da Diuiso das dies, co1n o se deuenl separar as
syllabas.
n "'
bem as palauras, & corta las em partes
de maneira que vaa cada parte; ou syllaba. cotn suas
letras. he cousa tnais difficultosa, de que parece, &
que alguns, dos que ha de teer esta n1inha empresa
por baxa, no sabem. Polo que deuem sempre de tra ..
balhar os que serenem, por acabar no fin1 de cada
Digitized by Microsoft
DA PontYGVESA ltil
regra, as dies, para que as na diuida & acabem
no principio' da regra seguinte, assi por o sentido se
na distrahir, como por a maa diuisa, que fazem
alguns, esfarrapando as syllabas, corno os maos trin-
chantes, quando na acerta com a juntura, do que
querem cortar. D'onde veo, que o Emperador Octa-
uio Augusto, Prncipe doctissimo, nas que
screuia de sua ma (cotno conta Suet'onio Tranquilhl'
IJa sua vida) por na fzer alg ma repartia de
letras, soia sempre acabar as regras com palauras
inteiras. E para saber diuidir as palauras. & dar a
cada syllaba suas letras, teera as regras seguintes.
Presupponha primeiramente, (jUe nenhuma
vogal em palaur,\ Portuguesa_, pode teer ante si n1ais
que tres consoantes, como, screuo, nem despois de
si, mais que saloo em algua palaura contracta.,
& abbreuiada, como alguns screvem, sanct, por sane-
to, quando se ajunta a nome, que comea em con-
soante, corno, sanct Pedro. O que alguns screuem
per .nz. sa1n.
ltetn nunqua despois de ha consoante; de
qualquer genero, se podem seguir duas outras con-
soantes irn1as. Polo que erradamente serenem,
conllitio , ou traslladar , con1 <lous .ll. & lletlJrique,
& l1onrra, com dous Porque o .l. &, .r. primei-
.. ros na ferem vogal, nem s:t feridos, nem tcem le-
tra, a que se ajuntem. E -tal erro he o dos qlle di-
zem, Elrrei, comeando t"'rei, em duas letras de hua
sorte. ''
Item se ha de presuppor, que toda letra muda,
que despois de si leva liquida, sa ambas con1pati-
ueis, & na se podem separar, como, 111a--dre,
ale--gre ..
Isto presupposto, a primeira regra de diuidir
as letras, seja esta. Se na dia na ha. consoante
Digitized by Microsoft
f52. OnTnOGRAPUIA
entre hlia"',ogal & outra, na ha que fazer mis, que
acabar hua syllaba em vogal, & come-ar cm outra
vogal a outra. syllaba, como, Ce-o, lJe-os. . . .,
Se entre h ua . Yogal & outra h a h ua soo con-
soante, essa consoante ha sempre de ir com a syl-
laba seguinte, como, f .. ainda que essa
consoante seja. aspirada, como, ba-nho .. ?Jata-lha. Por-
que .lt. na he leha., sena figu1a. de a.sp.iraa .
.se: entre vogal, & vogal, h1 duas- consoantes, &
sa incomp:atioeis de se ajuntare-m a. hlia vogal, hia.
uas consoantes ficar com a syllaba precedente, &
outra com. a s.eguinte, como, fal-so, cam-po, par-
ti, cor-po ..
1 Se da. mesma mane-ira, se aj n ntarem duas con-
soantes ambas de hun1 genero, hu deltas ficar com
a syllaba prcceJente, & outra. com a seguinte, co
ma, vac-ca, b-bade, ad-dira, af-feiroar, ag-gressor,
val-lo, {la1n-ma, an-no, cep-po, ler-ra, pas-so,
got-ta. .... t
Se as duas consoantes foren1 compatiucis de so
:1juntarem. ambas ira sempre com a vogal seguinte,
& nenhfta com a precedente,. como, di-gnoJ re-gno,
ho-spede, ca-sto, scri-pto.
Se entre vogal & vogal , va mais que doas
consoantes., hi ha. moor trabalho, de saber, quaes
letras va com a vogal preceuon te, & quaes com a
seguipte. Polo que he necessario saber , que lo-
tras sa1 compatiueis. de se ajuntar en1 hua syllaba,
para que concorrendo , as na apal'ternos. Porque
ha. alguas consoantes, que assi va ligadas a outras,
que na se podem apartar, uc tjllC diremos por sua
ordem.
Digitized by Microsoft
DA LtNGOA PonrvaVESA 153
Das letras, que se poden1.' ajuntar Ollltas, na
pJsiaJ das syllabas.
JJ PODE-SE ajuntar a .d. como neste nome bdelhw'.
de certa. aruore, & como A--bdera cidade de Thracia.
E pode-se ajuntar a 1. & a r. como Hi-blen, o-bra, &
ante outras consoantes na se solil'e.
C pode-se ajuntar a .l. como, 1/eraclito, k a .r.-
ale-crim. & a .111. n. t. como nestes nomes Al-
cnuna. Arac-ne, Iiec-t r, doctrina, & a outras con ..
soantes na se ajunta.
D pode-se ajuntar a. .r. como,. pa-dre, adro. E
cm algas dies peregrinas a l. m. n. como Abo-
dias, nome de hum rio, Ca-dmo, Aria-dna.
F ajunta-se a. estas duas consoantes .l. r. como
{lam-1na, fresco.
G ajunta-se a .l. 111. n. r. como, e-gloga, au-
gnzento, di-gno, a-gro.
L nunqua se ajunta a outra, que v diante del-
le: 1nas sempre elle vai despois destas letras mudas
b. c. d. [. g. p. t. com as quaes fica. liquido, como
' blspltemo, claro, Abodlas, flamtna, gloria,
Atlante.
l\1 nunqua se pe na mesm3. syllaba antes d'ou-
tra consoante, senaiJ em alguas palauras Gregas, &
Latinas, seguindo-se .n. como Jtym-no, autu-1nno, da-
rnno, tirando a palaura Latina, hyerns, que antes de
s. teem .tn. & alguns nomes proprios
como, Atnri, Nemrot, Samson.
N nunqua. se pJe antes d'outra consoante, n1as
antes vai despois de algas, como, en-ten-di-men ..
pne-uma, Ara-cne, di-gno.
P se pode ajuntar em hua 1nesma syllaba antes
de l. n. r. s. t. con1o, disci-plina, Tera-pne, le-pra,
psal-nlo, ap-to.
Digitized by Microsoft
.... RTHOGRAPIIIA Lf ,(li
Q na se pe a-ntes d'outra: consoante algua,
porque necessariamente leua despois de si bum .u.
liquido. E ainda despois desse .u. nunqua se segue
outra consoante, sena() sempre. vogal; nem o .q. se
jun:ta a outra consoante, que v. antes delle.
r Ir na se pe antes d'algiia consoante na mes-
ma syllaua, mas ella segue sempre as consoantes, co
mo vimos nos exen1plos acima dictos.
' S pode;..se ajunta r na mesma syllaba a .c;, tn.
p. q. t. con1o, screuer,. Co-stno,
smo, a-spereza, Gt1-spar, tne-sqltiuho, e-squadra, tes-
tatne1lto. ..: r.(\ . .. 1 h 1
'J' polle-se na. mesma-syllaba ajuntar a .l. como,
A-tlas, & a .nt. como, Tn1olus,_, por ,Jium monte de
Sicilia. .Aritluneta, & a .r. que he o mais con1mum,
como, 11Ul-tri1notlio, qua-tro.
V consoante na se ajunta. a outra: ;aJgiia con-
soante, soomenle na lingoa Portuguesa ao .r. nestas
la-urador, li-ura, ti .. ure, li-uro, vi-
are, & em nenhiia ouha dia, que me lembre.
a.l X, & Z como sa letras dobt'adas, na. se ajuQ-
b com outras consoantes em palaura. algua.
- ; ) Da diviso das _dires cotnpostas.
S
t-l ( u tj .. , t
E, a dia for & a quiserem cortar
pela primeira 'syllaba, sempre as pt"'eposies, ou
partculas compositiuas, que pola moor parte so
de ha syllaua, saia c.om as letras com que entra
ra, ainda que a derradeira letra. da particula com-
positiua, stee conuertida. em outra por causa
da composia, como pre-screuer, re-scri-
j1to,. re-stilltia, de-scetlder, sob-stabelecer, ap-pellar .
an-notar. , t \ .. t' \
E se se houuer de . corta&"' pela. segunda syll_aba,
Dgitized by Microsoft
DA LINGOA PonTVGVESA i 55
& a di-for composta de proposia, ou parti cu la ou
tra de duas syllabas, cortar-se-a. da- mesma maneira.
' saindo a preposia com as suas duas syllabas in-
teiras, ainda que a derradeira letra stce
mudada em outra, por causa da composio, como,
subter-fugio, super-fi: o, circum-fere'llCia,presup-posto.
Das le ras, que se dobra nas die.J.
H UMAS letra; se dobra nas dies per natureza.
das palauras : outras per derinaa: outras per -si
gn ificao : ou tras per corru pa : outras per varia-
a : outras per com posia. Das que se dobra per
natureza, na se pode dar regra: nem he cousa.
(JUe consiste cn1 arte, sena em vso. Porque os vo-
cabulos primitiuos, fora compostos aa vontade,, d6
quem os. inuentou. Polo que na se pode dar
porque este nome, gotta, teem dous .tt. ou cauallo,
dous .ll. "l\1as com o .. vso, & conhecimento da lingua, La
tina se pode saber, quaes dobra as letras, & os que La-
tim na souberem, com imitar a scriptura de homens
doctos.
As que dobra. per ueriuaa, so os nomes,
ou verbos, que- se tira d'outros, os quaes guarda
a scriptura de seus primitiuos, como de terra, ter-
teno, terrestre, enterrar, sotterrar, enterteirar, terreiro.
E de cauallo, caualleiro, cauallaria. E de gotta, got-
tejar, gotteira, esgollar. E de ferro, ferreiro, ferra-
ria, {erfar, ferrador, ferradura, ferratnenta, ferragem, ,
ferrenho. ferrollto, fer-ra, ferrugeul. afferrolhar, fer-
ropca. As quaes dies dobra as dietas letras, por-
que seus pr_imitiuos, de que se ellas deriua, as
dobraJ. E por aqui saLera a scriptura. de muitos
vocauulos, con1o ha de ser, sa,bendo soomente a- da_
seus pritnitivos.
1
. ' .
Digitized by Microsoft
156 RTUOGRAPHIA
As que dobra per significac;a. sa os diminuuos,
que em nossa lingoa. acaba em, te, que parece, no
podemos screuer bem, sem dourar o .t. segundo nos.
a orelha .pede, como, verdette, pequenette, scudette.
panette, ca1narotte, p1"parotte, franclnrAte, & outros
assi, que para significar diminuic;a, acabamos nes-
tas tertninaes, con10 os Latinos acaba os seus di-
nlinutivos en1 ellus, ou ilhts. Como os Italianos tam-
bem a dieta letra, nas terminaes de, etto,
6U otto, por denotarem significaa diminutiua..
Porqne de Laura, dizem Lauretta. & de piccolo,
piccoletto,. Antonotto, Gianotto. Polo que pedindo-
no-lo a ot:elh3., na deuemos ser mais conardes,
em dobrar hua letra, maiormente teendo exemplo
de outras naes. E assi dobra .s. por causa da
significaa os superlatiuos, como adiante iornare-
mos dizer.
As que dobra per corrupo, sa, as que stando
na lingoa Latina de hua maneira, & pronunciaa,
as n1udnmos, & fazemos nossas, dobrando-lhe algiias
letras, querendo-as accomodar a ng, como por nos-
ter, vesler, nosso, vosso: & por pse, & 1psum, esse, &
isso: & por personrJ, pe.,solt: & por vrsus,' vsso: &
}lOr mori, __ tnorrer, & outros muitos desta maneira. J
As que dobra per variaa, sa as que per va-
ria.a de conjugaa, ou declinaa, accrescenta al-
gua letra, para n1ostrare1n differena de ten1pos, &
numeras, & significaa, con1o nos verbos de todas
as conjugaes, em alguns tempos dos modos, opta-
tuo, & conjunctiuo, quando dizemos, amass1, lees-
se, ouuisse. E nos nomes, qne sendo masculinos, va-
ria a tern1inaa, para formar os femininos,
tnao, rnaa; po, teo, tee/ ou que sendo do sin-
gular, forma sous pluraes, como, couuil, couijs.
As que dobra per con1posia sa muitas, & per
Digitized by Microsoft
..
DA LINGOA r o lTVGVESA j 57
muitas maneiras. O que se faz, mtulando-se a der-
radeira letra da preposia compositiua, cn1
tal cotno a primeira do verbo, ou nome composto.
E porque estas composies, se fazem corn as pre-
posies Latinas, que se ajunta aos para
lhe alterar a significaa, ou lha accrscentar, ou
diminuir, diremos das que nos seruem .s. das que
fazem dobrar as letras. .
AI, preposia dos Latinos, fJUC quer dizer para,
junta aos verbos, que comen em .b.c.f.g.l.n.p.r.s.t.
conuerte o .d. na primeia,a letra do verbo, a que se
ajunta, & assi fica dobrada, como, afJbreuiar, accor:
'rer, accum.ular, afftclo, affeiroar, aggressor, allegar,
alludir, anuotar, approuar, assinar, attribuir, allen :-
ta r. O que hemos de entender, nos verbos, &. no-
nlcs e1n que j pela composia Latin3, se dobra a
letra. Porqne outros verbos que ns formamos de
nosso, corneados em .a. na admittc a orelha, netn
9 rso, que a dobrern. Porque teem os 1-Iespanhoes
hum .a. seu proprio, & peculiar, com quo forma,
os verbos, f(UC querem, como quando dizemos, de
'lnanso, de JJedra .... apedJejar; de no c te, ano-
ctescer; de cabo, acablu; f]e JJroueito, aptoueitar; de
puro, apurar; &. outros infinitos. Os quaes sa sim-
plezes &. na porque a verdadeira com-
posia h e, quando se ajunta a preposia nos. ver-
bos: o que na ha nestes. Porque na ha, proueitar,
nean pedrejar, ne1n 1nansar, para dizennos, que se
compe com a dieta preposia, ad.
r alguns ha. qu -A o vso, & orelha nos ensina,
que dobra a letra, como sa os que teen1 f. r. ou
.s. despois do .a. scguinuo-sc porem ,ogal despois
das dietas letras, como: afforar, affinar, affogar,
arrenussar, (Jtredar, airu i na r, assonzhrar, assoelltar
assaultar, &. ass todos os mais sen1 fallen.cia.
l lJ .u: o

Digitized by Microsoft .
f58 -.,. l\11IO,GRAPIIIA "
Ex, junta a dies, que c.omea
em .(. muda o:x . .cm .f. & assi fica como,
effecto, effcctuar: & e1n outra nenha se muda.,.
ln, preposia muda o .n. en1 .n1. se em .1n:
comearem os verbos, ou nomes com que se compoem,
como, imrnemorial, 'nrnunidade, in1-n-1udaucl, im1no-
ttel. Ao que responde a nossa preposia com-
posta com os verbos Portugueses comeados em
como, em_nJa.strear, &c.
Ob,' preposia junta n dies, que comea em
.c.f.p. muda-se o .b. nas taes letras primeiras, como,
vccorrer, offender, oppoer.
14
1 }
Con, preposia inseparau e), soomente muda o
em .l.m.r. quando nas dietas letras cornea os
nomes, ou verbos, a que se ajunta, como, collegir,
co1n11Jetter, corromper. . ,J ri ., r. r r
Dis, preposia inseparauel, con1posta con1 di-
es comeadas em .f. conuerte o .s. em .f. & assi
fica dobrado, como. dfferr; differena, diflinir, difficil.
Sub, preposia, ou a nossa sob, composta com
dies, comea em .c.f.p. conuerte o .b. nellas,
como, succorrer, ou sactorrer, sufficiente, supprir,
aupplicar. ,. . ,p l
"' Das di_iJel, que dobra as letras
T EElll para si alguns curiosos da lingoa Hcspanhol,
que o dobrar das letras, h e escusado acerca d c
ns. Porque na sentimos, quando se .dobra, sena
o .r. ou .s. & que tiradas estas, as outras todas se
deu em screuer singellas. O ue h e grande erro. Por-
que a raza, que ha, para se dobrarem essas, h
para se dobrarem essoutras: ainda que nem toda a
orelha sinta a differena, que ha de singellas a do-
bradas. E quanto no .1. & .s. quando se dobra,
quem quer o sintir. Qua assi como o som de hu n1
Digitized by. Microsoft
DA LrNGOA PontVGVESA t 59
tambor, & de h uma trombe_tta, at os cauallos, &
bois o & os alnoroa, mas nem pos isso
os mouer hnrn instrumento de cordas (porque isso
resguardado para os l1omens, que tce1n raz)
assi nas letras ha hua n1usica occulta, e na men.os
delicada, (1ue a das :eoruas, _que (con1o diz Quintilia-
no) se n:t tleixa sentir de toJo5. E ainda que
verLlade, as nossas na comprchend.era
differcna das let-ras para .. conseruaa da
origen1 & etyn1ologia dos vocauulos, era necessario
dobrare1n-se tomando-os ns dos Latinos ou Gregos,
assi con1o nolos da. E porque aos que lingoas
na s ria saber as )etras
fJUO se dobra, & ainda para. os que saben1, se
na- ho exquisitamcnte, me parcceo, que na se per-
deria o trabalho, de spo 'ifica.4anente as t.lies,
que dobra por na ser cousa, de que se podia dar
cn1 todas certa regra. ., .
1
1
1 l
J I; ainqa l}le pareceo n1ais necessario pocr a
uies, que aspira as let'ras .. Porque con1o a aspira-
a, na senti.tnos _na pronunciaa ue pala-
uras Portuguesas. seguntlo tenho dicto ac1ma na letra
1\. ficaua mais di fficnltos:L,:t orthogra-phia e lias, pois
era escreuer differente, do que pronunciamos. E
posto que de huns & outros, aja alguns nla!s dos que
aqui ajnnto, bastem .estes, para quem na totnou
de empreitada,- fazer \ocabulario, sena reduzir a re ..
tras 9 que podia SCI'. lo
, . l
Das dies que dobra A.
}\ DOB!U os nomes femininos, cujos
se acaba en1 , ao. como, 1nao , nzaa; /ao , laa;
- paa.
lten1 os a que per corrupa do Latim
Digitized by Microsoft
160
em nossa lingoa, ... a]ga COI)SOante, que staua
entre dons .aa. como de ala (que quer dizer Lrac;o
de aue) aa, & de palatutn
1
pnadar. H ('
Item os que teendo de outra letra,
. corrompemos essa letra tomo de aer, aar.
Item o articulo fetninino de dativo," que se ex
prime com a preposia .aa: que lambem fica se r-
uindo ao accusatiuo, como, dou esta aa 1ne1no-
ria, voz' aa. l1tdia, de que a diante tractaremos.
1 -''"' 1 'lv '-. .
Das que dobra B.
B
t t tJ b O J I f :t - ,. ,
DOBRA O, abbreu-iar, bbde; abbadessa, abbadia,
gibba, gibboso, sabbado. J., '
iJ n dt u
. .
.Cas que dobra C.
J
C
{, J. .I
DOBRA os verbos, que co1ncando na dieta le-
tra, se composera com a preposia, ad. Porque se
muda o .d. em _c. como,- _accelera , accelerado, ac-
cender, accento, accentuar, acceplo, accesso, accidente,
accotnrnodar, accorrer, acczunular, accu-
tnulatiuo, accusar, acquir." Porque .q. con1o staa
dicto, & .c. sa hfa 1nesma cousa.
Item todos os vetb_os, que comeando em .c. se
composera com estas preposies ob, sub, &. os des-
cendentes delles, cotno, occasia, occidt:nte, decorrer.
occultar, occulto, occupar, occHpar;a, su.-eedt!r, suc-
cessor, succorrer, ou socco,,er.
Item estes_ na compostos, Btlccllo, hocra, bocca-
do, aboccanhar, Gracclto, peccado, prccador, sacco,
sa_-quinho, ensaccar; seccar, secco, seccura, secquida,
socco, vacca, t'accutn, vacqueiro.
i,
Digitized by Microsoft
Das que llolna5 D ...
D DODR.\ a:ddira, addiciona)\ a ldiuinltar.
f ,, f
Da.tt que dobra E.
E DOBRA os nomes conl!actos, ou abbreuiados,
a que na corrup.a da lingoa. Latina. na. nossa,. se ti.
rou algua letra, {lUC stana. entre duas vogaes, como
de {ides, fce; de balista, de pedica, JJeRga; de
sedes, see; de 11cdes, JH!e, .. de sngitta, seeua. E assi
creedor, de crcditot, creenra, & preegn, & preega-
dor, de predico. E pela n1esn1a razn., de generalis,-
dizem gee1al; & de geuerarc, dizenros geerar; & geera-
a." E assi estes verbo:-\, teer, tle ttue-e; leer, de te-
gere, .. veer, de videre. Porttnc seria. cousa. despr"'opor-
cionada, ser o infiniliuo, ou outras quaesqnel' par-
tes do verbo, de menos syllalJas, que a primeil'a pes-
soa do mesn1o verbo. Polo que diremo3, vejo, vees,
vee, veenz, veedes, ,eem, veer. PorqiJe a pri-
meil'a syllaha h e necessaria para. o corneo, analogi:1,
. & formaa, & dentonslra:t de tempo, numero, &
pessoa. Ainda que alguns ve1'bos aj1, que sa de hQa
soo syllaba, corno, vou, vs, vai. i, por ide; sou, es,
; stou, sts, st.
Iten1 se serenem co1n dous .ee. tollas as dies,
que no singular acaba en1 esta tel'minaao .e1n. co-
mo, bem, cs; vintem., vintces. per diphlhongo.
Item dobra, dee, na segunda pessoa do inlpe-
ratiuo presente do Yerbo, dou, & na primeira, &,
segunda. du futuro uo optatiuo, & do IH'esente do
subjunctiuo.
ltcn1 doura iJalee, Loulec, tnaree, polee, 1'ee.
Digitized by Microsoft
fi
f6:! Our roGnAPniA
Das que dobra F.
F DOBRA os verbos, ou nomes comeados em .(.
compostos da preposia, ad, cujo .d. se muda no .f.
como, affabil, affecto, offeioor, affeioado, affeite, a{-
feitar, af!im, oflinidade, aflligir, aflligido, .
afflia. 4
Item os verbos da lingoa Portuguesa comeados
em .a. que teem .f. entre vogal, como, afforar, affu
gentar, afferrolltar. '
Iten1 os verbos, & nomes compostos da prepo-
sia, dis, que comea em f. como diffamar, dif-
ferena, differir, diflicil, dif!icull :sa, dif!iculdade, dif-
finir, diffinia, diffuso, tirando d"sforme, & disfor-
tnidude, que muitos erradamente dizem por de{o1 .. me,
& de{or1nidade.
Item os compostos da preposia ex: se elles
comea em . f. como effecto, effectuar, effeminado,
efficaz, efficacia, effigie.
Item os compostos da preposia, ob, como,
officio, official, officina, offender, offensa, offerecer, of-
ferescimento, offerta, offertar, offuscar. ,
Item os cornpostos da preposia sub, como
7
sufficiente, sufficiencia, suffragio, suffraganeo.
lJas que dobra G.
G DOBRA as dies comeadas nesta mesma le-
tra compostas com a preposia, ad, por se tnudar
o .d. em cotno aggrauar, aggrauo, aggressor, ag-
gerar, & exaggerar, !Jagga, de bacca.
Das que dobra I.
I DOBltA os nomes acabados em .il. na formaa
Digitized by Microsoft
DA t-JNGO\ PontVGVESA 163
do seu plul'al, como, barril, bnrtijs; septil; septijs;
cottil, couijs; buril, burijs. E assi todos os mais, ac-
crescentando ao singular hum. i. em lugar do .e. que
os outros nomes acabados em consoante toma, na
formaa de seus pluraes.
Item os nomes pluraes se acaba em como
arbim, arbjs; beleguim, beleguljs) delfim, Os
quaes os dous .ijs. admittem o .til que os ,
& faz ser diphthongos.
Item dobra .i.. estes preteritos .lij, de legi:,
vij, de vidi; corrij, de cucurri; & crij, de credidi.
K. na se dobra, porque be o mesmo, que .c.
Das que dobra L.
L. DOBRA muitos, d:onde veo, que alguns igno
. rando a natureza das palauras, & sitio das letras,
& syllabas, o dobra em qt1asi todas as dies sem
juizo, na deuentlo faze lo assi. Porque lhe altera
o accento, & as vozes, & _a significaa. E os que
deuem screner com .l. dobrado sa est.es. Primeira-
Inente os compostos com a preposia, ad, junta a
verbos comeados em .l. como, allegar, alludir, al-
luuia. 1-i J
Item os compostos de dies comeadas em .l.
com a preposia, con, por mudarenl o .. n. e_m .l.
como: collaa, collaro, collateral, collegio, collegial,
collegir, collector, collocar, colloquio, colludir, col-
luuiau .
l Item os compostos com a preposia, in, como, ,.
illaa, illicito, illiberal, illudir, illusa, i/lustrar, il-
lustre.
Item todos os nomes diminutiuos acabados em
lo. ou .la. como, bello, libello, castello, bacello, cadella,
donzella, janella, portella, codicillo, pupillo.
Digitized by Microsoft
f64: On1ttOGRAllHA
lo\ Item todos os nomes acabados em ou .la. a
que precede .e. ainda que no seja diminutiuos: por-
que assi parece que o pede a orelha, como, adella.
carauella, scudella, amarello, singello, verdizello. E
outros taes: porque nenhua differena lhe achamos
de janella, nem de bello. H
1\Jas aquelles screueremos com .l.. singello,"que
os Latinos assi screue1n (digo tlos acabados em .lo.
ou .la.) como, amelo, pelo, querela, Cutttela, tutela,
tela, pela, que he o mesmo, que pila, vela polo ins-
trumento d. nao, & vela, de vigilia . ... "'
. lten1 os verbos, a que ajuntamos os o,
a, em lugar de is, ea, icl, Latino, a que por bom
soido mudamos o .s. em .l. em algas pessoas do
singular, & plural, como, vis tela? vistelo? fizeste la?
fizestelo? amastela? a1nastelu? amalo? amala? ama-
mato. Item tirando a. preposia, per, & por, junta
aos artigos masculino & feminino, pelo, pela, polo,
pola. Item tirando os nomes, que teem .l. aspirado,
abelha, oue!lta, trebellto.
, Item dobra l. estes snperlatiuos, facillimo,.
difficdlimo, humillimo,
- )r , -Item dobra estes per natrrre:::a das mesmas pa-
lauras, sem ,irem .debaxo de regra goeral.
.Achilles, alli aduerbio local, amollescer, ampolla,
annullar, appellar, appellaa, appcllante, appellidar,
oppellido, Apelles, Apo!lo, Apollonio, aquelle, aquella,
aquell'otttro, aquello, ou aquillo, auella, auelleira ..
BelUcoso, bulla.
t Cabello, calle, callo, Calliope, Canlillo, Camilla,
cauallo, cebolla, cella, celleiro, chanceller, colla por
grude, colle por monte, collo, collar, colly-
rio, compeller: u. n i b f
Dcgollar.
Elle, ella, cxcellente, excellencia.
Digitized by Microsoft
DA PonTVGVES --- 465'

Falia, {Ql/ar, fallacia, fallencia; fallescer, fal-
lescido, fallescimcnlo, folie, follia. ""
_ Gallego, Gallizt, Gallia, gallo, !Jallinlta, gl ..
linheiro, gal/inhola. ,
llellebo1o, Jlellesp6nlo, llollanda.
Jllyr-ico, interuallo.
JJ/acello, 1nartello, rnelles, mellllo, tneol/o, nzol-
le, 111ollette. .,\) il- 1 ). )f '
Nullo,.nullidade. ' , .,, '"
l) Ollaria; Jlleiro. .. a\\ c \? l. H t"\)
Parallelo, Palias, pel!e, & os que delle descen-
dem, como, pellica, 11elliteiro . Mas na 71lonle, por--
que na vem rle reue, sena de pelo & do rlar, que
se screuem con1 .l. singcllo, potlegar, 11ollo por aue
.pequena, pollttca, polluto , fJUsilll,nitno , 11usillani-
midade. _uti ,..
1
' " - u .... "
u , ut' .. 'tH h . t;Jn u l , '
, Repeller, 1euellar, ou rebellar, reuellu1.
H\ Sella, selleiro; sello, Sibylla, _lrc_U';: Syl- ..
l' . l \
a, sy!la
11
ba, sy
11
llogTlsn
1
to __ . d "
1
U\ , '-
1
.1.0 o, lv a, u !to.
l'acillar,- ra.
1
le, vai lado, vallo, vello de la, vel-
lo por cabello, velluso, vil/a,- vil{a, v-il!ania, n1as
na tileza, que ,ent de til, rllo.' u
. t
. Das que dobra AI.
M DOBRA os compostos Uas preposies, &
in, juntas a ''crbos, ou outras dies, que comea
em .m. cotno, commemoraa, coutmendat, conlmenda-
dor, conlmendatario, cornmento, commentar, cotn-
tnentario, conune,..cio, commetler, conttnissario com-
. miserar, commissura, commodo, incoiru1todo, COlnmo-
dillade, accommodar, commutar, counnutaaiJ.
Dig1tized by Microsoft
166
RTIIOGRAPIIIA
lrnmemorir1; inzmenso, immodeslo, t'mmodico, n-
fltortal, iuunovel, inununidade,
\ ,, llem estes J>orltlgucses conl a
nossa preposia, en . eutmadeiriir, emmagrescer,
eulnla.nquescer, emrnastear, tnnm ini nescer enz menta,
euuntulescer. '\lH u
\l_,\\t llen1 dobra cam1nara, cimmerio-, com-nzunz., com-
tnunidade, rommunicar., co1nrnun,qa,., excomrrtungar-,
cornmunlzo, epigra1nrna, flanzma,, t'nftmmar; g.orntna,.
grammatica, su.mma, surnmo, s:urnmariq, suunnaria-
menle,. canslnnmado. ., , h\\ \ ,o\ \\ i)(\
ilfit1 ,-!; .t\ .\ '}\.L\1 l' \ ei .. P)
up .. ) 'Da-s que-.. dobra{}-N .. . Jh t "' 1 Jtf(
1H\J "'''H\ /'1'\:\.l r i. rno t quo/t ....
DonRA(l os d-eStas a!J;)[
in, a .. dies, 9ue crn . coino,
onnolar; .annunctar, atnJ.unctaao, an-
nunciadd, innauegnuel, innocente, 1:nnouar innoua-
a, i"l1nummerauel. E os Portugueses compostos da
nossa p.reposia, como: ennastrar,
ennuurtu.. . , ...
ltem dbra per nalurrza, anno,. conlp.os-
tos, <Y' deriuados, como, annal, anniuersario, anno-
jal, .por de hurn anno, annata. ou mea annata,.
aanel, 11erenne ,perennal, solenne, $0/ennidade, triennal
lten1 dobra banno, lannido, Britannici, Rri--
lanno, canna, canaucal, can'Rauou,a, cannaue, gan ..
nir, Gehenna, loanne, lannez nome patronymico de
/oanne, panno, penna plurna: porque por cas-
tigo he com .n. singcllo, tinnir, tyranno, tyrannia,
tyrannizar, Vianna. 1 ' ,, _a
' f j tt 1. \
) H 11, d) ) "' \ a tt , t.
Digitizecl by Microsoft
DA LINGOA PonTVGVESA t 67
Das que dubJa em O. "
O
fI . ) t \
DOBRA os nomes contractos, & abbreuiados, a
que se tirou algua consoante do me o de' duas ,o-
gaes, como, noo, de nodo. onde se tirou o .d. &
moo, de lf soo, de solo, onde se tirou o .l.
g poo, de poluo, & de Latino ; lf noctivoo,
de noctittolans. A' qual letra se dobra em outros para.
denotar a vitima syllaba ser longa, & teer o accento
agudo. Porque para mostrar a vogal r ser longa, se
perinitte, que se dobre na scriptura,lcomo os antigos
fazia segundo Quintiliano no lib. 1 \dasl1istitll!ies
Oratorias, cap. vj. & Angelo Politiano nas Miscel-
lanias. Polo que screneremos tambem assi enxoo,
ciroo, tlhoo, tltoo, traoo, 'lnalhoo, auoo. isto soo.:
mente nas dies, te em !o.' final,. & '"'o accento
agudo -nella. \ JIIJ J i .. - r )(' i , J<.ltf
'1 ('
4
np Das que d{)_bra' .... , ao
P
. t
1
lJ . f Ufl . , f{ t I
D OBRA os verbos compostos; que teendo .p. no
principio, se composera com as proposies ab,
ob, sub, como:
Apparar, apparato, a1';paro, apparelhar, appa- -
rescer, apparencia, apparescirnento, appellar appella-
a, appellante, appellao, appellidar, appellido, ap-
petite, appetescer , applacar , applanar , applauso,
applicar, apportar appresentaa, appropinqttar,
propriar, approuar, approuaa, approuadamente.
Oppilaa, oppilar, oppilado, Bppoer, oppoente,
opposia, opportuno, opportunidade, oppressa, o pri-
mir, opprobio, oppugnar.uu'. H .. ( \ f ._
I Supplicar, supplicaa., suppoer, sttpposto,- pre-
suppoer, pres-upposto, supportar, supprir, supprimento,-
supprirnir. 1).. tp . JJ : u l .-, ,< . . lJ .. Orfl
ltem estes no compostos,- Aggrippa,
Digitized by Microsoft
. RTHOGI\APiliA ..
.Appiano,. tnppa, Cappadoeza, coppello, reppo, mnppa,
pappar, pappa por comer de meninos: porque por
summo Pontifice se ,diz Papa,, poppa, sappl1ira. -
( Item os nomes Gregos desta palaura
Ju"ppos, que. dizer. _,cana li o, como Ari5tippo,
C r tt-ippo, lJamasippo, IlippocentarnYJ,
pocrates, Jlippodamia, llippol!flO, Ilippo-
tnenes, Ilipponax, 1)/tilippa, .._\antl1ippo, )
. .
O
I i ,... r; ., /11 ( ,. 'tfl
""'-' N () dobra,. porqueu se.muda em .c. se-
melhanto,,quero, acqujxp, ,
\ O! I . \' .(\." . i""\()
' \'.\.A .G Hl
9
t Das que. dobra R. r.rp . ,tn'
Fi 3 <." h fl( &'\' ' "\. t ,(}l'ftf"-"!
.. \_ CO}IO as mais .onh"as letras, que se dobra, na
se pode dobrar, sena vindo
1
entre tloas '?ogaes,
como, arra, carro, ter1o, terra E porque a aspe-
reza da letra lte tal, que Yindo dobrada, logo seco-
nhece, he escusado poer aqui' os
que a dobra: porque na ha mais, que scrcuer, co-
mo pronunciarnos .s. o aspero per dous .rr. & o
mais brando pe1 .. hun1. Soomente. nos deue lernbrar,
que quando esta letra ,icl' em . principio de dia,
ou despois, ou antes de outra consoante, ainda que
soe, quam aspero quiser, na se scrcuer
como j. tccn1os dicto, no capitulo t.lesta letra R.
. \
. : . ;\. ( \ '
"' t, (\1 D . q1ie dobra S. l
,, _t-'t'' . ff us\ rtu .
DOB11AO n1uitos, que he escusado poer parhcu-
]armente: hc. letra tam apparente, quando
Se dobra.. qne qualquer orelha O sinte:. COI110 dixe-
mos do .r.- Polo que na fica n1ais, que screuer, cotno
pro.n unciamos .. fO .. a ,puseruaa) &. regras, que tee-
Digitized by Microsoft
DA LtNGOA Po TYGVESA. 169
mos dadas, no cpitnlo .desta letra ' & com nos
Je1nbrar, que nenha Jetra se -dobra, sena ,indo
entre duas vogaes, que he hua regra, em que pou-
cos caem. D"onde vem dizerem mansso, inzmensso,
& outros assi erradamente. Mas o que se pode dizer
em som ma, & per via de regra he, que dobra esta
letra os superlatiuos, como,. doctissitno, illustrissi-
'lno, serenissimo. na os numeraes, como
mal cuida, como, vigesin1o, trigesi1no, porque erra-
damente dizem vigessi1no. trigessinl" ,, o
Item os verbos Portugueses, que em
.a. & teem logo depois elle .s. & despois outra vo-
gal, como,. assacar, assattlta.r;asseelttar, assegurar,
assentar, assossegar, assinalar, assoellzar, as$olar, as-
soldador, assotnar, asso1nbrar, assouiar. -\.
( .. _, Item os nomes femininos de dignidade, como,
Abbadessa, Prioressa, Alcaide1sa, Batonessa, Condes-
sa, tirando estes, Princesa, Duquesa, :Aiarquesa, &
'da mesma maneira Deosa, que st JeceLido . pronun-
ciaren-se, & screuerem-se por hum .s.
Ite1n dobra os verbos deste tempo de todas
conjugaes, amasse, leesse, otutisse, per to<.los seus
n umcros, & pessoas.
Dar que dobra .,


I \' ' ,
_ DODR.\, attento, atteiJa, ttenlf4do, attonito, at-
tralter, attribuir, attriaii, & os nomes proprios, At-
teio, ri ttico, Attica. Attilio. Item gatto, gotta, gotto,
'lnetter, arrenlellcr., permillir, Scotto, Scot-
tia, seetta. ,
1
, 'f
Jtem os diminutiuos em .te. ou .ta. como,
pequ ette, pequelletta, mocette, tnocetta, &.c.
t 1. " ., \ ..
Jl ! )
Digiti ed by Microsoft
170 .... OnTHOGRlPIITA 1r
, '
1
Ds dobra V. ) ff
V. :;UI, por crUo;
tlllto_; assim no plural .cruus. nuus.
. o J ' c ... tJ;'(1. ,
X
:oh :tq; l .
0
, h t,i 1
1
, R
& Z na se dol>ra por serem letras dobradas.
, < u _, .ur.n c ,., 1 m
Y
. t_o G3 t.' !Jit f,
NAO se dobra porque na entra, sena cm di-
es Gregas. em que na hn dobrar.-se -vogaes.
u r. t t,JO r 1UQ ""i ) I .t. : H!' =ot sL (lo' I rn5a . .n
DAS L'ETRAS QUE SE ASPIRA O:l ti a
A t ., h\\,_..,.... ,\ f,,,,l .. \\ J.\ t \t n
S cons_antes,. que. se sal quatro\ :c.p .
. r.t. das quaes porei alguns; exemplos de des, que
podem vir em vso em nossa lingoa. E na chamamos
aspiradas .clt .. (da maneira .. que os }lortugueses a
pronuncia difTerente dos Latinos) nem .lh. nem .nk.
porque o na sa, como teemos _dicto acima: s;
o"J ""' HJ' . ) td. J!
Das dires que aspira C. 'H I{
C ASPIRA todos os nomes
ura Grega archos, que quer dizer Principe, ou Prin,-
cipal, como, Archangzo, arch-itriclinio, architecto, nzo ...
1iarclla, tnonarcltia, patriatclta# tetrarclta, tetfaclua.
-\ ,. Item os compostos desta palaura Grega, chry-
sos, que quer dizer ttJUro, como Chrysostomo, Chry-
solito, Chryseida, Cltrysippo. ,"\"'(\, u
Item os compostos da palaura chir, que quer
dizer nza, como, chitotnantia; chirurgia. .
Item aspira estes: Acllaia, Achilles,
Antiocho, Antiochia, Baccl1o, charo, charissimo, cha-
ridade, cltimera, cholera, choro por congre-
Digitized by Microsoft
D.\. .LINGOA PORT\'GYES.\ l7l
gaa, cnn1sTo, Christoua, draclitna, tnachina, tne
4
-chanico, rnelancholia. f P 'l !i :r( I
- Os quaes vocabulos para be1n ser, se ba de
screuer assi, posto que a pronunciaa, que vulgar-
mente damos a .eh. seja mui differente da que se h&
de dat .. aos di c tos vocauulos. Porque a que os Gre ..
gos, & Latinos lhe da lle como .c. & .a. que ago-
ra lhe datnos l1e entre .s. & .c. Pola qual raza aos
que na souberem diiTerenar os nomes Gregos, &.
Latinos dos ''ulgares, ser trabalhoso entenderem
quarido o pronunciara aa n1aneira dos Latinos, ou
Gregos, & ; quando aa maneira vulgar. Polo que de-
uiatnos de fazer hua de duas, ou screuermos \os di-
etas nomes Gregos,&. Latinos, per c. sitnplez, co1no
fazem os Franceses, que teendo a mesma diiTerena.
que ns, os nomes vulgares tle eh. pronuncia com<:l
com .x. & os Gregos, & Latinos, que teem .eh. sr -
uem com .c. simplez para fazeretn diiTereria na scr-
ptura, como fazen1 na pronunciaa, dizendo por
camara, chatnbre, & pronunciando xambre; & por
ca_ualleiro serenem clteualier, & pro-nuncia xeual-ier,
& por castello, cltasteau, & pronuncia xasteau, .. &
por dizere1n cholera, clta1neleon/ dizem, cole,-.a, ca-
rneleon. Ou screuamos o .eh. dos nomes vulgares, que
se pronune-ia con1o .x. ou .s. ou .. com acifra a
baxo do .c. que faa a diiTerena, de choro por pran-
to, a e/toro por ajuntamento, que se faz de cappa,
a rapa., dizendo, e/toro, & ltoro, tarha, tnonarcha.
Porque na ha duuida. sena, que se screuessemos
per .c. simplez, os 'que ieem .. clt. aspirado, que nos
embaraaramos, quando viessemos screuer, Anto-
cltia, A1Hioclteno. Porque seria necessario soccorrer-
nlo-nos a letras f: alheas, & dizer Antoquia, Antio-
queno. 'Porque dizendo Antioia, vai dar em outro
soido difTerentc, \por o corrupto, 'que viemos dar ao
t72 O.R'{ JOGR\PHL\
c. junto a .e i. Plo que fica.. ncccssid:tt.le da
aspiraa, para screuer o dieta . vocaLulo, uo que . ti-
Jlha os Latinos. Porque assi pronunciaua acerca
delles Antiocia, sem aspira.a
2
c9n1o Antioquia, como,
teemos dicto m1s)argan1cnte no capitulo a, letra C.
J '
1; t . {)- 'HJ p. J) H n l H t P 1 . b ' )1
: r;
1
.!'. Das que asptta?
1
i .., f )

l' 'f '). ..... t t ) O 1 ' 1 - :I


. .ASPJllADO \eerai1 acerca ns os non1es Gre-
GOS . otno o tinha dos Latinos, con1o,
antipltona, apltortsJno, apopltthe[J1na, bla,splw1no,
phemia, pllilosoplto, 1Jitantas1na, plla1
1ia, pltysico, lriurnplto, 12!Jin.-
plta, catnphora, dipltjhongo, , u
1
,,h . ur, _., ti ...
ucuo3 r fJas que aspira. R. ,
R
\ :, J . t) ''l"t l \ () )
.. ASPIRA os nomes Gregos, _que con1er.a na
dieta letra, como, . Rltetorica, llltodes, llltodope,
damantho, & .os que teem .. r. dobrauo, sen1pre as-
pira o derra.deiro cotno, T!Jrrlteno, J>flyrrlto,
eatarrho. , l
\:;, Das q'ue aspirai] T. j
T
fu 1 rr .
1 ASPIRA astltnza, Arithmetica, _4tltenas, At!Je-
niense, anatltema, anatliemat=ildo, tiulltor, S': aulllo-
/"' ridade,-segundo o costume, ainda que A oure Alc.iato
r - .diz, que e1n hfa pedra antiga vio '= scripto auctor, a
qua scriptura agora os mais seguen1 na lingoa. l.a-
. tina. Item catltolico, Cartltago, Cartha!]i-
nez, Corintlto, catltedra, epithala1,11io, Ia-
.tyntho, Labyrintllo, lt/atlwnuaica. tnetltodo, parentlle-
.sis, orthograpltia, rithnut, Scytltia, tlteatro, alnplti-
tlteatro, tlttna; 1'/tebas, 1'heseu; 1'hracia, l/tio, Tltes-
. salia, thesottro, 11wtis, 1'/toscauo, tltrono. vf ,
DA LINGOA PonTVGVES.\ f 73
Uen1 os nomes compostos desta palaura, tlteos, -
que quer dizer Deus, como, 1"'/leologo, 1"'/uologia, Tlteo-
dosio, Theotonfo, Tlteopltrasto, Tlleocrito,
rlteopltilo, 1'/wophill;cto, Ti1notheo.
lten1 os non1es proprios Gregos, que se com-
l)enl desta palaura; Sthtnos, que quer dizer fora.
ou potencia, con1o, Demosthenes, Callistlte11es Antis
tltcnes. \. J ; .. .
E os que se compen1 de agathos, que quer
dizer bom, como, Agathor.les
Item estes peregrinos, Elizabetlt, Nazaret!J, Ju-
dith, laphellt, Ruth, Golliat!J, Thamar, Seth. Zenit!J,
Jflartha, Ptl . ti eus, Tho111 s, Bartholo.ueu, Ptlathias,
. ,
Item os nomes de que a sagrada scriptura Ysa,
compostos de beth, que quer dizer casa, como, Be-
thania, Bethphage, Betl,lee111, Bethsabee, & outros
muitos. \
I.
.,.
I.
u
]1 1 dft
t t
.f
t &..-a
fHH iL t..,
) . }
1 ifH
1
u
1"1
.,
(..
,.
t
J l
tf
l l
tJ
"'
.,
i
t'
'i
li.
'H.
"
I L
Digitized by Microsoft
/
-;-t;. tJ )1
lo..! ';T
I \\. ' \. ..
\,, '\. REGRAS GERAES
...
t..
DA
\
ORTllOGR.\PHIA DA PORTUGUESA
Regra I
D
., tl
O que tractei em particular da fora, & natureza.
de cada letra, podemos inferir a primeira regra da
Orthographia Portuguesa : que assim hemos de sere ..
uer, como pronunciamos, & assi hemos de pronun-
ciar como screuemos.
Regra 11
D'ESTA primeira regra se infere, que nunqua na
scriptura accrescentemos, nem mudemos letras a di-
o algua, querendo-nos accommodar aa origetn, &
scriptura Latina. Porque isso he fazer nona lingoa-
getn, & mudar a commutn & vsada, que fallamos.
Porque na consiste a policia da lingoa Portuguesa,
em as palauras serem mui conjunctas & parecidas
com as Latinas. antes quanto nos .desuiamos da
Latina .. tanto fica teendo mais graa, & seendo mais
nossa como tambem dizem os Italianos da Os
quaes a chegada aa Latina chamo lingoa pedantesca,
que quer rlizer lingoa de pascasios. Polo que h e no-
jenta scriptura .. & fora de raza, a dos que dizem
Princepsa, por Princesa, !j,,. epse, por esse. oolllo,
por olho .. <Y comptar, por contar, por ser ruais con-
forme ao Latim. Porque sendo a nossa lingoa cor-
Digitzed by Microsoft
\
DA LH\GO.\ PonTvGvESA 17 5
rupta. da Latina, & fazendo ns dest\ corrupo
noua lingoa. propria, & peculiar nossa, que pelo vso
se foi deriuando, & introduzindo, no hemos de
mudar, nem torcer os vocabulos do soido, & ,so
commum. Qua as palauras sa como as moedas, qua
na valem sena as correntes, & as que sto em,
vso. E d'outra maneira, se fosse melhor reduzirmos
as palaur todas ao Latim, & por, esse. podessc-
mos dizer, epse, tambem diramos por elle, ille, &
por agoa; aqua ; & assi ficariamos fallando tudo
Latinamente. Qua menos mudana he conuerter.
hutna letra em outra sua allim que accrescentar-Ihe
outra differente. Polo que nos fique por regra, que
aa commum pronunciaa, na accrescentemos, nem
diminuamos, nem mudemos letra. alguma. 1\Jas que
na scn ptura sigarnos a corrupo dos vocabnlos cor
ruptos, & na a origem, & digamos .pentem, & na
pecte: feito, !fna fecto, contai"', & na comptar: pois j
sto corruptos. No que se deu e aduertir, que alguns vo-
cabulos ha, que descendendo todos de um primitiuo
em huns seguimos a scriptora Latina, & em outros
a corrupta: porque na veruade os pronunciamos
assi differentemeute. Porque huns cor-
rompemos, & outros deixamos incorruptos, que pola
maior parte sa os de que a gente vulgar na vsa
tanto. Porque serenemos insigne, significar, & si-
gnificaa com .. g. porquo sta incorruptos: mas
sinal, sinette, assJlar, sen1 .g. por starem corruptos,
sendo certo que todos descendem de signu1n. E sere-
uemos vnidade sem aspiraa., por star quasi incor ..
rupto, & o primitiuo ser vnus lutm, &
serenemos com ella, pelo costume, que no carece
de raza. Porque se dixeramos, tun, g iius, tia,
uas, causra dnuida, por se encontrarem com outras di
es de significado. O que tambem fize-:
Digitized by Microsoft
\
176
mos en1 o verbo substantivo, ll.e, por se desencon
trar do, e, conjuna. lu, ti
Item se deu e aduertir, que vocabulos po-
deremos screucr com Orthographia Latina, que achar-
mos incorruptos. E incorruptoschamo aquelles, em que
na est mtHlado n1ais, que a. terminaa final, que he
geeral em todas as lingoas corruptas. Polo que se
ha de screuer of!icio com dous ,. ff. porque of!iciunl
se screue assi, &. ca.uallo corn dous porque cabel-
lus se serene assi. E screueremos docto, doctor, do-
ctrina, precepto, preceptor; pecto, pectoral, perfecto,r
contracto, ttsufructo, & outros taes. E se alguns de
orelhas mais mimosas dixerem, que lhe soa melhos .. ,
pronunciar-se estes como corruptos, & dizer, douto,
doutor .. doutrina, nmtle, on n.'Jite, peito, perfeito, na
lho estranharia. Porque na vet'dade, a pronunciao
d'aquelles vocabulos, & de outros semelhantes, al-
guns a fazem sem .c. 1\Jas por starem ta5 inteiros
na forma Latina, eu os na screueria sena per c.
que o uso tudo vem amollentar, &. fazer corrente.
Polo que a cada hum fique, screuelos como os pro-
nuncia. !\las os ,ersificadores, cujo trabalho h e bus-
car consoa.ntes, potlera screuer de ha maneira, ou
de outra.
1
t'
ril . Regra III
J TE li se infere da sobretlicta regra, na scriptura
na ponhamos letras, que na se aja de pronunc.iar,
& de as mesmas palauras na consta, como os
v_ulgares fazem ao nome de CHHISTO, que o screuem
com .x. .p. dizentlo Xjjo, Xpoua, na sendo es.
tas dies cotnpostas letras. No qual erro
tiuera esta occasio de cair, que os Gregos screuio
o nome de Cltristo, com letras eapitaes assi x"Pl:
con1o se em Latinas dixessem cuRs. E como este
Digitized by Microsoft
llA PonTVGVESA 177
nome por a celebridade, & frequcncia
delle, seruia de figura tanto como de letras, como
agora, tiis, que scripto em letras cabidolas, o enten-
d'em os que na sabem leer, os mesmos Latinos o
screuia com as mesmas letras Gregas. os scri-
ptores indoctos despois, no entendendo os charac- \
te-res Gregos, cuidara, que eram as lettras Latinas,
& que o .X. era .x. _& que o .P. ora. o .p. nosso,
na sendo assi. Porque esta figura .X. he o .c. as-
pirado dos Gregos clt. cg .P. he o seu .R. porque
suas letras assi na figura differentes das corres-
pondentes Latinas. llolo que enganados com os di-
ctos characteres, screuia despois Xpo, Xpouo,
no entrando em taes nomes .x. nem .p. E da mes-
ma maneira se houuera com o nome de IEsv. Por-
que screuendo-o os Gregos abbreuiado desta maneira,
Inl:.- cuidra, que a letra do mco era .. lt. nota de as-
piraa, na sendo assi sena .H. letra VOgal dos
Gregos, pronunciamos como .. longo, como se
dixera .IES. D'onde veo, screuerem este diuino no-
me com .lt. na o teendo, assi JHESV, notando com
cinquo figuras de letras o nome quo
lle de quatro per secreto mysterio.
Regra 1111.
lrEl\1 se infere, que deuernos fugir o abuso, que al-
guns te em, por se conforn1aren1 com o Latim na scri-
t>tura, os quaes serenem por vox, por
voz. pax, por paz. perdix, por perdiz. No que erra '-
de duas maneiras, a hiia porque serenem differente
do que pronuncia (o que no deu e, nem pode ser)
a outra porque quando viessem formar os pluraes
d9s taes nomes, era necessario, que dixessem de vox,
voxes. de crux, cruxes. de pax, pa.xes. g de
12
Digitized by MicrosiJft
' .
178 OnTHOGnAPrnA
perdix, perdixes. Porque a formaca dos 1-lespanhoes
nos pi uraes, h e accrescentar aos di c tos nom_es, & aos
111ais dos acabados em consoantes, hum .es. sobre a
terminaa do si-ngular. Polo que accrescentando a,
pax, as dietas letras, dir paxes. de vox, se dir
voxes. & de crux; cruxes. Assi que fique por regra,.
_/-que todo nome Latino acabado en1 .x. de que os Por-
r--- tuguezes vsa conucrte o .x. em .z. como, cruz,
11az, perdiz, verniz, snplez
1
a1zthraz, capaz, rapazp
voz, noz, pez, fez, cctroz. O que como digo, se en-
tende dos non1es Latinos, que a lingoagem toma sem
outra corrupa. Porque muitos se acaba em .x.
acerca dos Lati-nos, que no _screuemos corn .z. em
Portugues. porque sta c-orruptos, & mudados. Qua
tle dizen1os rei. & de gre.x
1
.. de /ex, lei.
.. de sex, seis. de dux, dtlqlle. <8. de nox, nocte.
Qu tros, que d' outras 1naneiras sto corruptos.
. .
Regra V.
A
,,
INDA que digan1os, que os nomes Portugueses
llauia em todo de seguir a Ort.hographia Latina, na.
sejan1os ta. supersticiosos, que alguma dia, que
j he feita Portugueza, ainda qne stee inteira Lati-
na, serenamos com diphthongo tle . re. nem de .ce.
dizendo cedificio, luerdeiro, mstio, JEtlopia, pmna;
fmno. Porque nem nossa lingoa os recebe, nem a
""- nossas orei h as soa mais que e. !\Ias di remos edificio,
"" lterdeiro, estio, Etltiopia, pena, feno. E soon1ente po-
deremos serene r com uiphthongo, os nomes proprios
Latanos, ou Gregos, qile o tiuerem, que na forem
n1ni vsados, para que nos- na faa duuida, & enlen ..
damos de quem se fali, como, Oedipo, ... Elio
7
pola raza, que deen1os no capitulo da letra ./.
Digitized by Microsoft
t>A LtNGO,\ PonTvGYESA t 79
Regra JTI.
QvE no sigamoS o abuso, de accrescent_ar a to-
das as dies Latinas, que comea em .s. hnn-._ .e. fa-
zendoas sempre de rnais.hia syllaba! do que teeni
de sua colheita. Porque dizem vulgarmente escriuafi,
espirito, Esteua, outros irifinitos. O que
h e grande erro, & n1aa maneira de serene r. E o que
enganou aos vulgares foi, que o .s. como he mais
assouio, que letra, d hua apparencia de lhe prece-
der um .e. rtlas os doctos, que sa os que fazem o
costume, na screuem assi. E assi veemos, que os
Italianos, & Franceses,. que da mesma n1ancira to-
mara dos Latinos as ditas dies_, na as serenem,
nem pronuncia per .e. No qual erro a gente Caste-
lhana lambem cae. Assi que hen1os de dizer, stado,
studo, star, sttua, Steua, spirito, esperar, scriptura,
scriua,
Regra 'VII.
QvE na soomente. os vocabulos Portugueses, que
sta Inteiros, como no Latim, mas os corruptos, no
que na stiuerem n1udados, deu em guardar a. n1esn1a
Orthographia. De n1aneira que assi cotno stella, -do-
bra o .l. em Latirn, assi o dobrar strella ent Por-
tugues. E assi con1o dizemos gutta, di renos gotta :
& como dizemos spissus, diremos spesso. it .
.. Rl'!Jra VIII.
QvE esta particula, se, junta aos verbos da tercei-
ra pessoa do singular, de qualquer tempo, faz que
signifiquem passiuamente, ou itnpessoalmente, per
por falta de palauras, de qne a lingoa Hes-
panhol carece. Porque em lugar de aniatur, .. ama-
.
Digitized by Microsoft
t80 RTIJOGftAPIIA
batur, impessoal dizemos anzase, amztase, cn1
lugar de arnatur da voz passiua, dizen1os tambcm
tnase, em lugar de he amado, como dizemos, a vir-
tude amase dos boons. A qual partcula, se, deuemos
screuer separada, & per um .s. no que vulgarmente
os mais erra, & diz em, digosse, faasse, passesse,
na attentando, que altcra assi as syllabas na quan-
tidade, & o accento, ... de duas des fazem
ha, & causa cpnfusa no significado. Polo que assi
con1o dizemos aqui/lo se ama. prepoendo o, se, assi
hemos de dizer separadarneute, amase, quando o
J)Ostpoemos, & com un1 .s. soomente, con1o, faz-se,
diz-se, nauega-se, ajunte se, pode-se, passe-se.
Regra /}[.
QvE na confundamos esta particula, ou preposi-
a, de, con1 as dies, a que se ajunta, que corne-
a e1n vogal. E que ai nua que o .e. da dieta part-
cula, se aja de elidir, & co1ner na pronunciaa, que
se na coma na scriptura, que h e cousa fea, & bar-
bara. Porque screuem vulgarmente, a cidade deuora,
anel doulo, homern dar1nas,. delle, della, tudo ligado,
con1o se fosse hfa dia, hauendo de dizer a cidade
de Euora, assim con1o dizem de Roma, anel de ouro,
honletn de arnzas, de elle, de ella. E ja que quizes-
sem logo na ser i ptura tirar o e. como se tira na pro-
nunciaa, faa como os Italianos. & Franceses, que
tlenota a detraca d'aqnella vogal con1 um apostro-
pho, mo os Gregos, desta maneira cidade d' Euora,
anel d'ouro, homern d'armas, d'elle, d'ella. O que pa-
rece mui bem, & vsa j alguns Hespanhoes curio-
sos das I O que tamben nestas part-
culas, no, na, (que sa a preposia, en, junta a ar-
ticulo) quando as ajunta a pronomes, ou nomes co-
Digitized by Microsoft
nA LtNGOA PonT,GvEsA 1 I
n1eados em vogal, como, ti' este, n' aquelle, n' aquella,
n'aqltell'outro, n:outro, n'a.lgzun n'zun. Dos quaes di-
rei no capitulo dos apostrophos.
Regra X.
QvE na fallando, ou screuendo indistin-
ctamente destas preposies, per, g por, nem as con.
fundamos, como fazem vulgarmente, na fazendo dif-
ferena de hiia a outra. sendo entre si ta differen-
tes, cpmo no Latim sa, per, <8" pro, que teem dif-
rente significaa, & pedem diuerso caso. Assi que
quando quisermos dizer o meo, per que se faz algu-
ma cousa, o hemos de significar, & screuer per esta
preposio, per, & na per esta, por, como he quan-
do dizemos ; Ezt vos 1nostrarei isto per razes eui-
dentes: Este liuro, he composto per tal author:
o mais, que os Latinos dizem per a dieta preposi-
o.
1\las o nosso, por, poemos em lugar do pro dos
Latinos, como quando dizetnos Eu vos tenho por
amigo,
1
este lugar st por e/Re-i, trocai-uze este liuto
por outro. O que na se soffria dizer assi : 1'enho-uos
per amigo, este lugar st per elRei, trocai-me este l-i-
uro per outro. E aas vezes se pe a mesn1a preposi-
o em lugar de propter, como nestes exemplos: Poi
a tempestade que vai, no nauego : fa.zei isto por hum
vosso amigo. Posto que quando se poem na dieta si-
gnificaa, pola maior parte se lhe ajunta esta pa-
Ia:ura amor, ou causa. Porque dizemos: Por amor
das neues na passo os Alpes: & por amor dos Tu1-
cos na passo o mar. As quaes palauras, amor, ou
causa, na servem de mais, que de explicar a signi-
ficaa da dieta preposia. Porque na teem a lin-
goa Portuguesa. voz, que responda aJ propter, & por
Digitized by Microsoft
482- nTH()GRAPHiA
isso vsa d'aquelle rodeo. E a mesma ordem se deu e
guardar no vso das mesmas preposies juntas aos
artculos, o, a, quando por bom soido, mudamos o
.r. em .l. dtzendo, Jlolo- '-unor de Deos, pola honra,
polo 1ninho, pela terra. Porque do, per,- vem pelo,
pela, & do por, polo, pola, & a conjuna polo que,
que dizemos por a Latina, quapropter. De que se col-
lige tambem, que se deuem screuer per hum soo ,l.
quo {succede c_m lugar d .t,.
Regra ""YJ. r
QvE tiremos outro abuso, de poer a letra .p. entre
.1n. & n. como alguns maos Hespanhoes, & piores
Latinos fazia, que screuia., sornpno, dampno, solem-
pnidade, & aas vezes antes de .tt. c.onsoante, como,
scripua, screpzter, peor ainda que isto dczia,
spriua, spreuer. , ..
Regra XII.
QvE reduzamos a melhor muitas dies,
que sendo Latinas, & stando incorru plas em muitas
syllabas, & algumas em todas, tirada a da termina-
ca, lhe tiramos suas letras, como sa estas : cali-
dade, cantidade, contia, nunca, cinco, ca, acol, co1no,
aduerbio interrogatiuo, hauendo de dizer: qualida
de, qu,nntidadc, quantia, nunqua, cinquo, qua, aquo ..
la : quqpzo ?
Regra 4\11I.
QvE nunca dobremos a. primeira letra de algla di-
a, porque a nenhua vogal, nem consoante, podem
preceder duas letras semelhantes. Porque a primei-
ra na teeria vogal que ferir, nem letra, a que se
ajuntar: o que na pode ser. E pela 1uesn1a raza,
Digitized by Microsoft
DA LINGOA PonTVGVESA 183
na dobraremos a letra final. de alga palaura : por-
que a vitima na teeria uogal, a que fosse atada. .
Assi que erra os que screuern, lloureno, rrei, cS
elrrei, quall, mill, outros assi.
Regra 1111.
QvE por abbreuiar a scriptura, na serenamos per
notas numeraes, ou de algarismo as que na
denota numero, como fazem alguns por ignorancia
da lingoa Latina, & da propriedade, & natureza das
palauras, guiados do som dellas, & na da signi&-
caa. Porque dizem: Na vos vades, sem t. o fallar
contigo. E por dizerem, segundo Plata, dizem 2.
0
Plata. E por dizerem : Eu serei neste negocio bom
terceiro, serenem 3. o O que h e grande erro, & feal-
dade da scriptura. Porque alli a palaura,
l1e aduerbio, que significa. antes, & a palaura, segun-
do, h e preposia, que quer dizer a-cerca, & a pala.-
ura, tetceiro, he nome, que quer dizer intercessor &
medianeiro. Polo que fica clato, que na denotando
numero, no se podem screuer com cifras, ou notas
numeras.
Regra XV.
QvE guardemos a analogia, & ordem nos vocabu-
los deriuados, & que na variemos nelles. Porque
dizem muitos, rindeiro, vindciro, vistido, na respei-
tando aos primitiuos. Porque se renda se screue com
.e. necessarian1ente, se ha de screuer assi,
que h e seu derivado. E se dizemos & vestimen-
ta, assi vestir, & vestido, assi de venda -vendeiro.
E como dizemos, pelle, tambem diremos pelliteirf9,
g pellica, na pillica, nem pilliteiro. E assi como
-dizemos po1no, diremos. pomar, na puma r, como
Digitized by Microsoft
-muitos dizem. E de de genzer, diremos genzido, &
ua gi1n-ido. E como dizemos pedir de peo, diremos
petia, & na pitia; pedinte, na pidinte. E de
{erir, diremos, ferimento, g ferida, g na firimen-
to, nem E de mealha, diremos, tnealheiro,
na tnialheiro. E de nzeo, tnedes, medida, g na mi-
dida. E de tnento, mentira, g na mintira :
posto que tambem digamos, rninto, <8" tninles.
.f
Regra ..cYVI. , , l
QvE tenhamos grande tento nos vocabulos, em


entra .c .. s. g .z. Porque a mais. da gente, & na
soo a vulgar, se engana na scriptura, confundindo
estas letras, & poendo buas por outras, sem distin
a, sendo ellas differen tes, & distantes na pronun-
ciaa, & natureza, assi como o sa na figura. Das
quaes letras o que se pode reduzir a regra he isto:
Que com . c. se serenem todos os nomes verbaes, cor-
ruptos dos Latinos acabados em, tio,. de qualquer
conjugaa que seja deriuad-os, como, oraa de
ot .. atio; geeraa, de generatio ,.. lia, de lect2"o: ti-
rando raza, de ratio, que dizemos aa differena de
'raa, por pora. ..
Item todos nomes cujos Latinos se acaba em,
tittnz, como, seruo, de seruitium; negocio, de ne-
gotium; exercicio, de exercitium. Por o que na di-
ra negotio, nen1 exercitio. Porque como dixe na le-
tra .C. he pronuuciaa mui alhea. Nem menos di-
remos, of!itio, como alguns, querendo ser mais La-
tinos do que he necessario, dizem. Porque os La-
tinos na dizem offi,tiun1., sena por vir de
facio, assi como lambem dizem de judico,
que corrompemos, & mudamos etn juizo.
Itetn per .c. os vocabulos acabados
Digitized by Microsoft
D.\ LINGOA PORT\.GYISA t85
acerca dos Latinos em, tia, que sa os nomes, que
chama denominados, como prudencia, de pruden-
tia, paciencia, de patientia, sciencia. de scientia. Por-
, que a nossa lingoa. na admitte nelles a pronuncia-
a Latina, que na he, a que lhe ns damos 'f!Ul-
garmente. Polo que os hemos de screuer, como os
pronunciamos. O que se vee em alguns, a que tira-
mos o .i. per syncopa, que necessariamente fica em
.. como de justitia; sentena, de &ententi.
E pela mesma analogia, conuena, differena, Va-
lena.
Item os verbos deriuados dos ditos nomes deno-
minados acabados em a, como de sentena, senten-
Ciar. de just-ia, ajttstiar. de preguira, espreguiar.
de cobia, cpbiar. 1
I tem todos nomes deriuados de outros ainda que
meros Portugueses desta figura, confiana, medrana,
possana, bo11ana, abastana, &c. '
I tem todos os verbos com toda. sua i nfleKa da
tempos, modos, & pessoas, cujas primeiras pessoas
do presente do indicatiuo, se ac.aba em, io, como,
esperdio, esperdiar. enfei-
tio, enfeitiar.
I tem todos nomes acabados da mesma maneira,
que por a maior parte significa abundancin, ou fre
quencia, como, chouedio, fugidio, feitio, castio,
. mettedio, macio, dobradio, agastadio, nouio, &t.
I tem todos os verbos desta figura, preualeo, pre-
ualeer basteo, basteer; appareo, appareer; & assi
conheo, stabeleo, emtnagreo. E assi mesmo os no-
Dles, que delles descendem, como, bas-
tecimento, sobstabelecimento.
Item se screriem per .c. todos n"mes, que acer-
ca dos Castelhanos se acaba em zo, ou za. que si-
gnifica grandura, ou abundancia, que sa contrarios
Digitized by
486 OnTnoGnAPHI!. r
significaa aos diminntiuos, como, bargantao,
cauallao, po'rcao, 'llegrao, gordaro, gordaa, &c.
...... E todos os nomes, que os Castelhanos acaba na
dieta tt!.rminaa, zo. ou za. ainda que- na tenha
aquella- significaa augmentatiua, como lao, agra-
o, incltao, churnao, ao, couraa, &c .
.. Item os nomes desta figura, ladroce, bebedice, san-
dice, velltice, rneninice, llaruoicc, oarridice, &c. '
. Jler .. s. se screuera aquelles, cujos Latinos te em
.s.- P<;>lo que de tnensa diremos 1nesa, & na meza. E
<le casa na diremos caza. E assi serenemos os de-
rinados d lles, como, casal, caseiro, casamento, &
na ca=al, nem caza1nento. E se dizemos diuisio, D<:l
diremos dilti.za, & de defensa, na diremos de{eza,
nem preze1tte, por presente. Palo que D<}.S fique por
regl"a; que todo no1ne verbal, que ar.erca dos Lati-
nos se acaba em sio, mudemos em, sa, & digamos '
de diuisio, divisa .; de co1tclusio. conclusafi: de pen-
sio, pettsa: & todos os mais pela mesma n1aneira,
tirando paixa, que dizemos de passio.
Per .z. se screuem aquclles, de que a triJ,s fize ..
mos mena no titulo da letra Z.
, ,. r,-f " Regra .LYJ'll.
Q
t'l fuf 1 ;
VE todo I)ome proprio de l1omem ou molher, so
screua com a primeira letra grande, & capital, con1o,
Lourenro, Antonio, Duarte, jJaria, A1nbrosia. E assi
os cognon1es, ou -appellidos, ainda que em outra ma
ri eira seja appellatiuos, ou communs, con1o Sylua,
Car.ualho, Lobo, Raposo, Ganla, para om
a ditta tnaneira de screuer, se tirar a dnuida que
aas vezes incide, de quando sa appellatiuos, ou pro-
prios. ;
{_ todos nomes de prouincias, con1o : l,ortu--
Digitized by Microsoft
DA LINGOA PonrVGYEiA t 87
_ gal, .Algarue, Frna, Alernanlui, India. E de cida ..
des, como: Euora, Lisboa, Conhra. E os nomes das
gentes, que das prouincias, ou cidades se deriua,
co 10 : Portugues, A rabio, Lisbones, Coimbra.
Item os nomes de moQ es, como: Sion, Olympo,
Tauro, .!Etna.
E de rios, co1no: Tejo, Guadiana, Danubio, Eu-
plt.rates.
E de fontes, como: Aretltusa, Castallio.
E de meses, com: Ianetro, lt/tJro, Nouem-4
bro.
E de Dcoses da gentilidade, co1no: Iuppiter,
Neplrtno, Venus, Diana.
Finalmente todo o nome, que na pode
tir, sena a hutna soo pessoa, ou cousa. ,
Item se serene com letra capital & grande, todo
o principio de lectura, & qualquer clausula, que se
siga de acabar outra clausula precedente,
em ponto final, ou interrogatiuo, ou admiratiuo,
como se veraa nos exemplos, que poeremos, quando
tractarmos dos pontos das clausulas.
Item se screue com letra capital, o que vai dcs
pois do comma, quando se muda de hua sentena a
outra, como: Dicatn Deo: Noli nze conde1nnare. Di ..
rei a Deos: Na tne queira1s condetnnar. i
. Ou quando se passa do huma pessoa a. outra,
corno : /Jxit auten& quida1n: Ecce r!later tua. Dixe.
enta luun -certo ltonw1n : Eraqui vossa mi. ,
E em meo de algua dia, se na. poeraa letra
tnaiuscula., que seria feo dizer .IoAm. LouReno. An
llique.
t
I
...
Digitized by Microsoft
188
... _,_
0RTH0t;RAPIIIA I'
Regra
QvE em a scriptura na l;tras a
& muito menos ha dia a outra, como fazem gee-
ralmente scriuues, por raz.a de com huma penada
fazerem muitas letras, & em pouco spao mais scri-
ptura, respectando mais ao seu proueito, que ao dos
Jectores. Porque da tal ligatura nasce confusa, &
obscuridade, ainda. em letra de boa ma, & se
lee sena o que se tira per descria. Porque por
cansa das ligaturas, na se podem formar as letras
perfectamente. De que vem que per discurso de tem-
po, ou de se c.ostumarem outras ligaturas, ou se na
costumarem, se na leera muitas scripturas .. No que
deuemos imitar a nossos passados, cujas scripturas
antiqutssimas," por na screuerem ligado, leemos sem
nenhiia difficuldade, o que nossos posteros na fara
das nossas. Outro inconueniente se segu das liga-
toras, que por dellas, nenhutn estrangeiro pode
Jeer, nem entender nossas cousas. O que na fora se
as letras fora soltas, porque os characteres, & . figu-
ras de nossas letras puros em si. sa communs a to-
das naes, que vsa do alphabeto Latino. Achega-
se a isto, que toda letra solta & desapegada, por
maa que seja, representa ao !entido de quem a vee,
& faz conceber, o que nella se conteem, & por maa
que seja, se lee, sem difficuldade. E pelo contrario,
sendo ligada, ainda que boa letra seja, se lee com
trabalho, & muitas vezes se na entende. Do que
quis fazer regra de Orthographia na o sendo, por
o trabalho que scriues da, a quem lee seus pro-
cessos, que por cobia de pouco ganho, muitas yezes
offusca a justia das partes, & porque meu intento
he ser este tractado, um preludio da arte & instru-
a dos notarios, que despos elle spero logo diyulgar.
Digitized by Miarsoft
DA L1NGOA PonTVGVESA 89
Regra XIX.
QvE na confundamos, nem misturemos as figura!
numeradas da conta Romana com a Arabica, como fa-
zem alguns, que por dizeretn, xxv.xxvj. xxvij. xxvuj.
screvem xx5. xx6. xx7. xx8. que he cousa fea, & ,
nojenta para quem entende. Nem comecemos a conta
em figurat & acabetnos em letra, n1as toda a. conta
screuan1os junta, ou per palauras, ou per notas nu-
meraes, &. digamos : Anno de mil k qtiinhentos &
setenta &. seis; ou: Anno de 1576. & na: Anno
de mil, & quinhentos & 76, nem Anno de f500. t\
setenta & seis, que outro si he cousa fea & despro-
porcionada. -
Regra X ... f.
A VLTIMA regra, que na lembrana deue ser a
primeira seja, que trabalhemos sempre, por inuesti-
gar a origem dos vocabulos. Porque pela etymologia.
delles. se sabe a Orthographia, & pela boa Ortho-
graphia a et-ymologia.- E esta h e a fonte & a raiz de
fallarmos, & screuertnos bem, & propriamente, ou
mal. Porque de as pai auras andarem tiradas de seu
curso, & scriptura, vem na se saber a ~ origem, &
propriedade dellas: & de na sabermos a origem,
vem andarem muitas tam mal scriptas, que por sta-
rem tam recebidas do vulgo, na podem ja teer
emenda. Esta palaura, memposlei-ro, atego:a andou
mal se ri pta, mas agora, que com outras muitas vola
dou emendada em, 1namposteiro, facilmente caireis
no que quer dizer, & donde se deriua, que he ho-
tnem posto de ma d'alguern, para algu1n negocio, na
forma que dizemos manteudo, o que st teudo, g ali
mentado da 1na d' alguem. E assi sabendo, que farro
pea vetn de ferro, & de pea, d i l ~ e i s ferropea com e ..
Digitized by Microsoft
{90 OnTnOGnAPIIIA"
& na corn .a. como quen1 sabe, donde se dcriua.
E quem soubera., que 1nantobernio, queria -dizer,
tnanto de 1/ybernia, Ilha a que per outro nome cha-
ma Irlanda, onde se fazem, como, Pris, Rua,
Hollanda, por outros panos, dixera hybernio, na
bernio, que na h e menos grosseria, que se dixesse-
mos, Taliano,. por Italiano,&_ Lema, por AlenJ.a, o
que se na soffre. Porque em nomes proprios ou de
riuados delles, na pode haner mais corrupa que
na tern1inaa final. Ao que na obsta dizer, que isso
he o affecto da c.orrupa das lingoas, &. que he
em todos os m_ais vocabuJos, em que se muda hfas
letras em outras, & se accrescenta, & diminuem.
Porque hua cousa he a corrupa, que se faz por a
propriedade da lingoa, a que traspassamos os_ voca ..
bulos, & pet' qne corrcmpemos humas letras em ou-
tras suas affijs, outra. he, a que se faz por a igno-
rancia da origem dellas, que he corrupa, que as
orelhas de homens poljdos, & de bon1 entendimen-
to na admittem, como h e dizer en.xucaa, por exe
cua socresto, por sequestro; rendia de captiuos,
por redempa; alicornio, por vnicornio ; sorodio, por
serodio & outros infindos vocabulos, que muita gen-
te pronuncia, & serene mal, por na saber a origem
delles, sen1 a qual h e irnpossiuel screuer certo, nem
falar proprio. Assi que ainda que da vulgar gente ve-
jamos, que st tecebido, sct'elaetem-se d'outra ma-
neira, con1o na de nem, atLrevarnonos a os screuer,
tomo deuem sem' medo, & por 1nemposteiro, digamos
mamposteiro, por sorodia, serodio, 'J'" por bcrnio, hy-
bernio, que o vso tudo vem abrandar, & fazer corren-
te, & natural. E & restituan1os a seu
lugar os vocabulos, & faamos costutne do que con-
em raza, & analogia. Porque cm nenhun1a cou-
sa pode mais o costume, que na Orthographia, &
Digitized by Microsoft
DA LlNGOA PonTVGrESA t91
.
nas palauras, que se & varia r.omo as moe.
das. Scipia Africano Quintiliano serene) de
vorto, vortex vorsus, cotneou a screuer, verto, ver-
tex, & versus, & assi ficou em vso. Caio- resar de
optumus .. 1naxumus, que enta dizia, screueo opti-
'111Us, .. 1naxi :;US, que nos dura ategora. Por nzagis
4
ter dizia os antigos 1nagester. por leber.
nutrix, notrez. por 1/ecuba, /Jecoba, (S .. por sibi d izia
sibe. lf por quasi, quase, & outros infindos, que se
mud1ra com o tempo em maneira de sc.reuer.-
E de dez diphthongos que os Latinos tinha se foraQ
esquecendo os quatro. E assi vetnos na lingoa Por-
tuguesa, per quam differente n1aneira s ser e-u e agora
do que se sc.reuia & pronunciaua, no tempo antigo_
ate o dei Rei dorn Ioa o que parece outra
differente l!ngoagem. E mui facilmente (para tornar-
mos ao proposito que comecei) se alcanaraa a ori-
dos vocabulos (moonnente per os que a lingoa
Latina souberem) se consiuerarmos a5 letras que se
conuertcm em outras,' como acima vos mostrei. p
'
t , r '
DA OBSERVAA DOS
f
E C0:\10 SE DEUEM SCUE.UEn. t c t
A
) G I b
INDA que na lingoa Latina se escusem os arti-
culos, por as terminaes dos casos, que mostra(;
qnaes sa. na -lingo;l. Portuguesa, onde os 1101nes sa
indeclinaueis (tirada a diiTerena dos I)U.nleros) sa
necessarios. porque per elles vimos en1
to dos casos, pois no caso em que elles sta, sahe-
mos star os nomes, a que se ajunta. 1\Ias porque.os
articnlos, que tambc1n sa indeclif?aueis, & soo teem
Yariaa no genero & numeros, na podiamos dal'
esta denlonstra.a dos casos, a, pelas quaes ..
Digitized by Microsoft
192 OnTHOGRAPIIIA
os mostramos. Porque, de, nos serue pera o genitiuo,-
& ablatiuo, &, a, para o datiuo desta n1aneira.
Artieulo masculino Articula feminino.
Singular. Plural. Singular. Plural.
Nt. o. os. Nt. a. as.
Gt. d'o. d'os. Gt. d'a ..
d,as.
Dt. a o. aos. Dt. a a. a as.
Acct. o. os. Acct.
a.
as.
AbU i. d'o.
d,os.
Ablti. d'a. d'as.
O vocatiuo na teem artculos. Porque o .d.
om que chan1amos, he aduerbio de chamar, & na
articulo. Porque a natureza dos nomes relativos, &
demonstratiuos , como os articulos satl , na padece
aquelle caso. que requer presena da pessoa, a que
se dirija as palauras de chamar. E assi vereis, que
na tem variaa de genero, nem de numero. Por-
que dizemos. d senhor, senltores, senltora, senlto-
ras. Assi que erra , os que cuida que o articulo
teem variaa de caso .s. o, a, do, da, ao, aa, .
Porque no ha mais que, o, a, & o que se lhe pro-
pe, sa as dietas Porque por dizern1os
de o. de a. viemos dizer, do, da, comendo, & apa- '
gando o per ha figura chamada synalepha, assi
como de en o, & de en a, viemos dizer no, na. &
de cem o , co . & de com a , coa . De maneira que
quando dizemos ao, a, he preposio, , he ar-
ticule. E quando dizemos aa, da mesma. maneira o
primeiro, a, h e preposio, & o segundo articulo
feminino. Donde se segue , que necessariamente ,
t}uando a preposia se ajunta ao articulo feminino,
que h e no caso. datiuo, screueremos per dous, a a.
O que antes parecia duro a alguns que na caa
Digitized by Microsoft
nA LIN OA PonTVGVESA f 93
n raza disso. Porque o, a, como digo, per si soo
h e prepsia.
E porque ha alguns de engenho obstinados;
a que na sei se persuadi, quero-lho prouar per
butna demonstraa nas lingoas Castelhana, Italiana,&
Francesa, que nisto conforma com a nossa. Porque
cerca dos Castelhanos, quando dizem. voy a Roma,
aquelle, a, he preposia, & na pem articulo, por
Roma ser nome proprio, que o na admitte, E quando
dizem voy a la Jglesia, fica manifesto, que o, a, he
preposia, <Y o, la, articulo con1o lambem fazem no
masculino, quando dize1n, voy a Toledo, sem arti-
culo por a dieta raza1 de ser no1ne proprio, & toy
al1nfrcado por ser appellatiuo, com o articulo, al,
que he o mesmo que a el, de que fazem syncopa. E
os Italianos da mesma maneira dizem ando a Ronta.,
&. a la piazza, & i o passai per Bologna, per
lastrada. E os Franceses dizem, te vay a Naples, cy
li Rome: cy ie vay a la tnaison, & a l"eglise. Do que
fica conuencido, que necessariamente hauemos de
screuer dons .aa. quando ajuntamos a preposia,
a, ao articulo feminino no caso datiuo, & dizer, vot'
aa Igreja; dou -me a a virtude; das-te aas armas.
Item deneis saber outra regra, que nunca ouui-
rieis, que por os nomes proprios serem demonstra-
tinos tle seu genero, & por na teeren1 necessidade
de articulos, demonstran1os os casos d'elles, soomen-
te com as dietas preposies sem articulo, & dize-
mos: Pedro corre, & na, o Pedro. & Cmsar rence,
& na o Cresar: & de Cresar !te vencer, & na do
Cmsar: & a Cresar conuem vencer, & na ao Cmsar:
& com Cmsar st a victoria, & na com o Cmsar. O
que tudo h e per as dietas preposies, sem articulo.
nos appellatiuos, dizemos assi : O Capita vence;
Do Capita lte vencer : Ao. Capita conuen1 : ConJ o
Digitized by Microsoft
13
f94 OnrHOGRAPntA
Capita, &c. Donde se segue, qne erra hn ns, que
por se fazerem mais Portugueses do necessario, &
1nuito ancios; dizem, o Bartolo diz isto, o Baldo diz
aquell'oulro. O que he contra a propriedade dos ar-
ticulas, que na se ajunta aos nomes proprios: por
que na dcmoslra, o que naturalmente st. demons-
trado. Ainda que nos appellids, & cognomes de pes-
soas mui conhecidas, de que frequentemente fazemos
ntena, se ponha alguas vezes, con1o quando di-
zemos, o Pinheiro, o Nauarro.
E assi como aos nomes proprios, se na ajunta
artieulos, assi nem aos pronome3, porque stau em
vez de nomes proprios, soomentc lh.es ajuntamos as
como de mi, de ti, de si, de este, d' est' ou-
t1o, a nzi, a ti, a si, a ns, a l7s, a aquelles. 1\las
ao mi, ao ti, ao este, ao ns, &c.
Itetn se h a de aduertir ac:erca d' estes articulos
outra cousa, a que na se pode dar raza, sena pe-
dilo assi a o:elha & costume, que a. alguns nomes
de prouincias ajuntamos articolos, & a outros.na.
Porque dizemos : Italia Tte prouincia fertil, & cidade
de ltalia, & d'isto ve1n a ItaUa, & uou a !tal ia,
& o mesmo em Fra1la, Lombardia, & I/espanha, &
outros. l\Ias na he a&si nesta palaura, India, onde
na nos soffl'em as orelhas dizer, India he terra gran-
de, cidade de India, nen1 VO!t a Jndia. Porque dize-
mos, a India, da lndia, aa lndia. E assi d izcmos-:
Cambaia st na India, & vou a Camaia. I\las na
diremos, China st _no Oriente, sena a Cluna, & assi
vou aa China. E assi diremos vozt a Corintho, volt
a Toledo, & na ao Corinllto, netn ao Toledo. 1\Ias
na diremos tou a Cairo, se na ao Cairo.
Outra obscruaa he, que quando os nomes das
cidades podia per outra maneira appellatiuos,
ou eommuns, sempre lhes gamos articulo-. Porque
Dig"!"7ed by Microsoft
nA Lt:'\GOA PonTVGVESA l95
ainda que digamos vou vou a Roma, na di-
zenlos assi, 1zt a Porto, vou a Guarda, senau vozt
ao vou aa Guarda. E da mesma maneira quan-
do se-as prouincias nomea pluralmente, como vou
aas llespanhas. vou a as Cana1ias, O que h e nos
nomes das cidades: porque dizemos vou a Athenas,
vou a Bruxellas, vou a vou a Curnas.
Item ha de duertir, que dize1nos vou a casa,
quando entendemos da nossa morad3., & vou a casa
de Pedro, & na aa casa. ltlas quando na h e casa de
habitaa, dizemos com preposia, & articulo, vott
a casa dos tabellies, vou aa casa da I ndia, &c.
E porque muitos aspira os articulos, cuidando,
que os tomamos dos Gregos, que no masculino, &
feminino do primeiro caso os teem aspirados, dizen-
do, o(a'. lembro que h e escusada curiosidade, assi
porque os na pronunciamos aspirados, como porque
na tomamos esses articulos dos Gregos, ainda que
corno elles os tenhan1os. Porque os nossos artculos,
o, a, sa o pronome, is, ea, id. por o qual dizemos,
o, a, o, o qual pronome na soomente vai antes dos
nomes, como articulo, n1as antes & despois dos ver-
bos, como relativo qne he. Porque dizemos a Pedro
eu o atno, & dizemos anzoo, an1oa .s. elt o amo a elle,
& amo a e.'la. E dizemos ns o a1na1nos, & a1namolo
.s. por anla-mos o, mudando o .s. em .l. por bom soi-
do, como quando dize1nos fizestel o'! ozutistela? pot'
fizestes o <J oltuistes a 'I Pot' tanto h e tlesnecessari.o as-
pirar o que de sua natureza na te em aspiraa.
DOS ACCEXTOS, E QVANDO
OS VS,\R NA SCRlPTUR \.
Coyo as palauras consta de vozes, naturalmente
.,.
Digitized by
i96
as na poden1os pronunchu, scna com
de accentos .s. huns altos, & predominantes, & ou-
tros granes & baxos. E acccnto chamamos, o torn que
damos a caJa syllaba, qne en1 cada hua dia leuan-
tamos, ou abaxamos. E o predominante, de que tra-
ctamos, na he mais que hum em cada syllaba. E
ti r ada aquella syllaba, en1 que st o accen to predo-
s mais teem accento graue, que propria-
lnente na1 he acccnto, sena3 quanto em respecto do
agudo. E os accen tos sa tres . s. agudo, graue, cir-
cumfle.ro. Agudo he, o que leuanta mais a voz,. &
teen1 esta figura, O graue he o que abaxa & he
assi, . Circumflexo he o que participa de ambos,
& assi teem a figura, . E porque n1uitas dices se
parecem com outras, por tecren1 as mesn1as letras,
& todauia po1 .. seren1 diiTerentes na significaa, teen1
diiTerena no accento, releva vsar destes accentos,
para demonstraa da difierena. Dos quaes nas
es, que na tee1n outras semelhantes, na deue-
mos vsar. Porque na seruira de mais, que de cau-
sar confusa aa gente vulgar, & fazer cair em erro,
os que os quise!'eln imitar, na o sabendo per arte.
Assi que onde o accento faz lnndana de signi-
ficaa, o notarem.os sempre, corno nas terceiras pes:
soas do preterito perfecto, do n1odo' demonstratiuo
de todas as conjugaes. Porque concorrem com as
terceiras pessoas do futuro do mesmo modo, & nu-
mero, cm as n1esmas syllauas, sena que diiTerem
no accento. Qua as vozes do preteri to teem o accen
to agudo na penultima, & as do futuro na vitima.
Polo que para tirarmos a diilerena dos modos, &
tempos, de que fallamos, quando for preterito, di-
remos atnra, lera, ouura. E quando Jor futuro
diremos, amar, ller, ouuir, com accento circum-
flexo.
Digitized by Microsoft
DA LrNGOA PoRrVGVESA 1!>7
O tnesmo vsaremos ns nomes, onde assi for ne-
cessario, como nest.a palavra, cor, por vontade, que
notaremos com accento agudo, aa differenca de cr,
por color, que o teem circntnflexo: & como em fz,
pessoa do verbo fao, aa differena de {z, por borra:
& ia, pessoa do verbo volt, vs. aa differena de j,
aduerbio ten1poral, &., , terceira pessoa do verbo
sou, aa difierena de, e, conjuna, ainda que neste
a differenca se tira sem accento, on pela aspiraa,
quo se lhe pe de costurne, quando h e verbo, ou por
a figura que da ao, e, quando he conjuna assi, &.
rtfas alguns ha, que por na teerem noticia dos
accentos. en1 lugar dellesi dobra as vogaes do ac-
cento predominante, & screuem, arnaara, ottuijra,
aa differena do & tunara.rr, no futuro do in-
dicativo, & amaara, no presente do optatiuo, & prete-
ri to imperfecto do subjunctiuo, & assi em os mais Por-
-que as syllabas, que te em o accento, pela moo r parte
sa longas acerca de ns. O que .na carece do exen1plo
dos antigos, comn acima teemos dicto, (!os que dobra
.o. o n1elhor notar a differena com os accen-
tos, por na poer letras ociosas, que na verdade se na
pronuncia.
DOS APOSTROPHOS.
A POSTROPHO h e hla figura, que os Gregos con-
ta entre seus accentos.; sem ser accento. Porque
soo denota a vogal que se tira do fim da dia per
hua figura chamada synalepha, quando se segue outra
dia, que outro si comea em vogal. O que se faz
no verso, para se euitar o hiato & abertura da bocca,
que se causa acabando h lia dia1 em vogal.; & come-
ando outra tambem em vogal. A qual nota se pe
sernpre sobre a derradeira consoante da dia, fican
do em lugar da vogal que tira, cuja figura he ame-
Digitized by Microsoft
t98 nTHOGilAPHIA
tade de hum circulo assi . ~ . E as dies acabads
em vogal, en1 que mais commummente comemos & ti-
ramos a dieta ullima, vogal, sa estas, de, me, te, se,
que-, ante, 1lO, na, esse, este, aquelle, outro. Polo que
as screueremos assi, quando lhe tirarmos & elidir-
II
' ' ' ' , ' ' '
mos aque as vogaes, tn , t , s , qu , n , n , ant , tss ,
est,, aquelt', outr', como, d'ambos, d,istoJ na m'ott
uis? na t ouui, na s' entende qu' andais dizendo? n' es-
te, n' esta, n' outro, ant' ontent, ess' outro, est' anno, aquel-
l'outr'anno. E confundindo tudo, & ajuntando o
na escriptura, como fazemos na pronunciaa, seria
cousa fea, & que cau:;aria du u ida no significado, como
se screnessemos, nli 'lnamc:is, 1Jor naiJ 'lne an1ais, ou
na tou-o, por na le ouo.
E em alguns lugares necessariamente hemos de
vsar deste apostropho, ainda que seja en1 prosa,
como hc nesta preposia, tle, junta a dies, que
comea em vogal, se na pronunciaca comemos aquel-
la vogal, de que j teemos feito mena nas regras
geeraes da Orthographia. Item he uecessaria, para
screuer alguns nomes compostos, quando o primeiro
simplez, se acaba em vogal, & o segundo comea
em outra vogal, en1 que necessariamente tiramos n
primeira vogal, como em JJiontagrao, ltlontargil, P o t ~
talegre. Os quaes se ha de screuer assi. ltlont'agra-
ro, lJiont'argil. PCJrt'alegre, Font'arcada.
E da mesma maneira he necessario, para os no-
mes proprios & cognomes. Qua por o que vulgar-
mente dizemos. Ferna daluarez) Pedrafonso, tudo
junto, hemos de dizer separado, Ft'rnand'Aluarez,
Jledr' Afonso. E assi na diremos, foa Dalmeida, Da-
guiar, Dantas ,.]Joliueira, sena, d' Ahneida, d'Aguiar,
d' Antas, d'Oiteira, &c.
Digitized bY. Microsoft
DA LINGOA PORTVGVESA 199
DAS ABBREVL\TVRAS.
SocCEDE serem na scriptura necessarias as ab-
IJreuiaturas, que j fora mui costumadas dos antigos,
para celeridade & presteza do serene r. 1\:las o abuso,
que entre ns anda, fora do costume d'outras naes
de abbreuiar as palauras per entrelinhas, se deue fu-
gir_. Porque he remendar a scriptura, que pode ir
limpa, & inteira. Qua nunca nos hemos de soccorrer
a screuer em spao, Sflna quando despois de tudo
scri pto nos lembra algua cousa, que se h ou uera de
screuer em regra, que por na hau_er j lugar, a mel-
temos em spao, tirando a abbreuiatura do, .. til, que
he necessaria, & na se pode poer em regra. Polo
- que as abbreuiaturas, que houermos de fazer, na
seja para poupar papel, sena para poupar tempo.
Porque screuendo em spao, na be abbreuiar, se-
na ntudar o lugar do papel,
Assi que nossas abbreuiateras seja de tal ma-
neira,. que nas palauras, que sta mui notorias, po-
Dhamos letra por parte, & nas que o na forem tan-
to, ponhamos tantas letras em regra direirn, ate que
fique manifesto, que palauras sa. As mui!o notorias,
sa as que anda em vso, & va em consequencia de
outras, como .S ... por Senltor, & V. A. por V o s ~ a Alteza.
V. E. Vos$a Excellencta. V. S. Vossa Senltoria. V. AI.
Vossa ltle'rce. V. ]:J. Vossa Paternidadt!. V. R. Vossa
Reverencia. E por E IRei !{osso Senltor ElR. N. S. &
por Autor .A. & por 'reo .R.
Mas que nas outras partes, que na sta rece-
bidas pelo vso, screuerem-se per uma. letra, pore-
mos mais letras & em regra dcreita, & na per en-
trelinha, como por Elrei Dorn Sebastia Nosso Se-
ttltor, El-rei D. Seb. N. S. E por Caio Julio Cmsar,
f;. Iul. Cms. por Quinto Fabio lllaa:-ilno, Q. Fab. !tlax.
Digitized y Microsoft
200 Onrno:;nAPIIA
por !/arco Tullio Ccero, T. Cicero. por Francis-
c.'J, Franc. por Bartholomeu, Barthol. & por Andre,
And. & por supplicante, supp. E assi todas as mais
abbreuiaturas que se fazem ern regra dereita com o,
til. como, apl'o. rna sn. &. outras taes.
1\las deumos ser anisados, que na abbreuiatura
de algua palaura, nunqua ponhamos letras, que a pa-
laura scripta ao extenso na tenha, nem dobremos
letra algiia, se outro si a na teem. Polo que por Gon-
aluez, que h e impossinel teer dous .ll. no diremos,
Gu;. sena Giz nem por Fernandes, Frri. mas Fri.
Item por euitar prolixidade de scriptura, se
costuma os numeros screuer per notas, & abbre-
uiaturas pela conta Romana assi.
Vnidade.
Dezena.
Centena.
1\lilhar
I. II. III. IIII. V. VI. VIl. VIII. IX.
X. XX. XXX. XL. L. LX. LXX.
LXXX. XC.
C. CC. CCC. CCCC. D. DC. DCC.
DCCC. DCCCC.
l\1. I IIli. III Il\1. V'J. VllL Vlll\1.
VIIIM. IXl\1.
Dezena de m. X'l. XXU. XXX\1. Xl.JI. LU.
LXXll. LXXXli. XCl\1.
Centena de m. C. CCC. U. DC. UCC. DCCC.
DCCCC.
Centena de m. DCl\I.
DCCIVJ. DCCCCM.
Conto ll. IlM. lllll. VI\I. VIM. Vllll
V IXM.
by Microsoft
DA LiNGOA PonTVGVEzA 20l

De algtias palatuas que a gente vulga'r vsa
& screve
ERR-\DAS
.i\ Cipreste d ignidadc,
Aci preste aruore.
Acol.
Acupar.
Adaia.
Agabar.
Agardeccr.
A lanterna.
Alcorcouado.
Alicornio.
Alifante.
Alma
Almazona.
Aluidrar.
Aluidro .
. Antre.
A poupar.
Astim de terra.
Astrolonlia.
Aualuar.
Aualuaa.
Auangelho.
Auoar.
Auto, por conucnicntc.
Jl\ixo.
Darrer.
Bisconde.
Bitalha, bitualha.
Douticar.
Boutio.
El\IENDADAS
Arcipreste.
Cypreste.
Aquol.
Occupar.
Dca ou Daia.
Gabar.
Agradcscer.
Lanterna.
Corcovado.
Vnicornio,
Elefante.
Armallio.
Amazona.
Arbitrar.
Arbitro.
-Entae.
Poupar.
Ilastim.
Aslronom ta.
Aualiar.
Aualiaca.
Euanglho.
Voar.
Apto.
llaxo.
Varrer.
Vizconde.
Vitualha.
: Baptizar.
llaptasmo.
Digitized by Microsoft
202 R1110Gf\PHi.c\
ERRADAS EMENDADAS
. CA, adverbio local.
Ca, quia.
Calidade.
Cantidade.
Qua.
Qua.
QuaJidade.
Quantidade.
Chronica. Caronica, coronica.
Caronista, coronista.

\ Chronista.
CHeiro.
Cinco.
Coadrar. (tiuo
Como, aduerhio interroga-
Con1pear.
Com peo.
Concurdir.
ConseJ h o por 11ouo.
Consinar.
Consirar.
Cont\a.
Corcsma.
Creligo.
Crelesia.
])Edo mcin1inho.
Descn vorgonhado.
Dcsdequc.
Despeo-me.
Disforme.

Emproueccr.
Enfatiosi.
Enfatiota.

Enleado.

Chance!ler. -
Celleiro.
Cinquo.
Quadrar.
Quomo? .
Comear.
Comeo.
ioncluir.
Concelho.
Consignar.
Considerar.
Quantia.
Quaresma.
Clerigo.
Cleresia.
Dedo minino.
Desauergonhado.
Desque.
Despido-me.
Deforme.
Edictos.
Empobrecei".
Emphiteusi.
Emphytcuta.
Enalhear, ou alienar.
Antcado.
Digitized by Microsoft
DA L1NGO.\ rontYGVESA 203
ERRADAS
Entonces.
Enxerca.
Enxucaro.
Enxucatar.
Era, herua.
Escuro.
Escuma.
Esprimcntar.
Esprital.
Esprito.
Estiba.
Eslibar.
Estormento
Estreuer.
Estribu ido r.
Estribuia.
F Amesi8.
Farnetego.
Farropea.
Ferrugem de chamin.
lli)osomia.
Fogir.
Frei ma.
Frol.
Frolido.
Fugareiro.
llo, articulo.
IIIESV.
lmpunar.
Increo.
lntcd ucutoria.
Joelhos.
EMENDADAS
Entaru.
Enxerga.
Execura.
Executar.
Hera.
Obscuro, .. oscuro.
Spuma. .
Experimentar.
II os pi tal.
Spirito.
Estima.
Estimar.
Instrumento.
Atreuer.
Distribuidor.
Dist ri bu ia.
Frencsia, ou phrenesia.
l
4
,acnclico, phrcnclico.
J.4,crropca.
Fclugcn1, de fuligo.

Fugir.
Flegn1a, ou flcu1na.

Florido.
Fogareiro.
.o.
IESV.
Impugnar.
Jncredulo.
Jnterlocutoria.
Giolhos.
Digitized by Microsoft
i04 itTHOGRAPI-IIA
ERRADAS
1\tJ

llanicordio.
1rfanifico.
1\lanincolizado.
l\len1posteiro.
Menagem.
lfenha.
Afercaderia.
Mialheiro.
Ati lho r.
1\filhoria.

Mouro, deixo a vida.
Mulher.
N Egrigente.
Negrigencia.
Nunca.
OBsequias.
Oucioso.
P Ecia, precissa,
Pera, preposia.
Pessuir.
Pi rolas.
Praceiro por cpanheiro.
Precurador.
Precurao.
Pregunta.
Preguntar.
Preimatica.
1\1 ajestade.
Emancipado.
1\J onocordio.
1\1 agn i tic.o.
1\J ela ncolizauo.

Horncnagem.
1\Ja nha.
I\I ercadoria.
1\lealheiro.

.Melhoria.
l\lonopol i o .
1\l orro.

N cglagen L e.
Negligencia.
Nunqna.
_Exrquias.
Ocioso.
Procisso.
Para.
Possuir. .
Piloras, ou pilulas.
Parceiro.
Procurador.
Procurao.
Pergunta.
Perguntar.
Pragrna li_ca.
Digitized by fl/icrosoft
D.\ LlNGOA PORTVGVES.\ 205
.ERRADAS
Priol. Prior.
. '
Pro luxo. I)rolixo .
. Prometor. Promotor.
Pl'OUC. Pobre.
Pruuico. Publico .
. Pruuicar. Publicar.
Quia.
RAbiscar. llchuscar.
Rei ma. Reuma.
llendia de captiuos. lledempo.
Resido. Residuo.
Ueueria. Heuellia.
Rezo. Razo.
llindeiro. Uendeiro.
Uolao. Rel3o.
Rossio. Ucssio.
SAlmo. Psalmo.
San1bixuga. Sanguixuga.
Soe resto. Sequestro.
Solemne. Solenne.
Solorgia. Cirurgio.
Sol orgia. Cirurgw.
Soma na. Semana.
Sorodio. Serodio.
1\ballia. Tabellia.
Tei1na. Thema.
Thcor. Tcr.
Theudo, manlheudo. 'feudo, tnanteudo.
Tisouro. Thesouro .

, Digitized by Microsoft
20G
HTIIOG RAPIIIA
FRnAOAS

Titor.

Trelado.
'fribulo.
VEadot.
Yisorci.
Tutor.
Tutoria.
Traslado.
Thuribulo.
V cedo r.
Vicerci, ,izrei.
VOCABULOS
Que scrcventJo-se com differentes letras teem
differente significaa.
fJ Vl\IA das cousas, per que se vee, quanto impor-
ta a raza de Len1 screuer, ao entendimento dos con-
ceptos & palauras, h e a diuersa significaa, que mui-
tos Yocabulos teem, por soo distarem de outros em
hua letra, per que fica conuencida a barbara practi-
ca de alguns, que por palliar sua ignorancia, ou ne-
gligencia, dizem que pouco vai screuer com has le-
tras, ou com outras, ou serem as letras singellas,
ou dobradas, con1o elles fazem, que fortuitamente as
dobra, se1n saberem ontle, nesn porque. Do que
poerei alguns vocabulos, dos que me occorrera, para
exemplo do que digo, & para emenda dos que o mal
screuem.
A Brao, c os braos. Abraso, com rogo.
Acamar o pam. Aa1nar os porcos.
Ao, ferro fino. Asso a carne.
Acoutar, tr ao couto. Aoutar, castigar.
Actor ou autor o de- Auclor ou. author de algu-
manda. n1anda obra.
Digitized by Microsofr ty
LtNGOA Ponrv ... YF.ZA 207
Acude, verbo.
Amegeas, marisco.
Assas a carne, \'erbo.
BArca que
Braa, medida.
CAar aucs, on animaes.
Caa de aucs, ou animaes.
Caiado, branqueado.
Cal branca.
Canto, melodia.
C anlo, cantiga.
Canto, esquina.
Ce. aducrbio de ch:unar.
Ceda de cauallo, ou porco.
Cegar dos olhos.
Ceifa de frade.
Cclleiro de trigo.
Ceo & janto.
Cco empyrco.
Cco hei ceumcs.
Cena com fecho.
Cerra verbo, fecha.
Ceruo, Veado.
Cesta vaso de virnc.
Ceuo, comida.
Cinto que cinge.
Como, mastigo.
Como por c11m conjuna.
Concelho ajuntamento de
pouo.
Auclr, fle monho.
Amcxeas, frulla de lruore.
Assaz, aduerhio.
IJara, vaso de palha.
llrasa, ca rua acccso.
Casa r tomar molhe r, ou ma-
rido.
Casa cm que habitamos.
Cajado, bordo.
Qual hometn ?
Qtanlo, nome relatiuo.
Se, pa1ticula condicional.
Seda que ''estimos.
Segar o pam.
Sella de cauallo.
SeUciro que faz sellas.
Seo de Abrabanl.
Serrar, com serra,
Serra instrumento de ser ..
rcu, ou montanha.
Seruo captiuo. (sexta.
Sesla nome numeral por
Seuo, gordura do animal.
Sinto, tomo sentimento.
( ga ti uo.
Quomo? aduerbio interro ...
Conselho dos sabios.
Coso panno c agulha. Cozo a carne no fogo.
Digitized by Microsoft
208
OntHOGnAPHIA
EMpoar, no poo .. Empossar, tomar posse.
Era, verbo substantiuo. Hera, hcrua ..
Era dos annos.
F
.
Ora, fortaleza.
Forado que padece fora.
Franca liberal.
Incerto, uuui<loso.
LAo armadilha, ou pri-
sa.
Lico de tear.
Loua de barro.
MAa de ferro, ou pao.
1\larqucsa dignidade.
1\lea, verbo de medir.
1\loa, que seruc.
Ouo o que falia.
pAo, casa real.
Parceiro, cotnpanheiro.
Passo, ando.
Peo com rogo.
Poo de agoa.
Preo valor da cousa.
Forca de ladres.
Forcado de pau de cluas
pontas.
Frana prouincia.
Inserto, cnxerido.
Lasso, froxo.
Liso, scsn aspereza.
Lousa, armadilha.
de farinha.
l\larqueza nome proprio.
1\Jcsa cm que comen1os.
1\Iossa de spada.
Ouso, atreuo-me.
Passo de cinco pces.
Praceiro de praa, ou pu-
blico.
Pa so o gado.
Peso com as balanas.
Posso, tenho poder.
Preso no carcere.
de queijo. Queixada, parte da cabea.
_ tgluLed by M1crosott
DA LiNGOA PoRTVG\"ESA 209
Queijo de ouclhas. ,r. r
1
Queijar, fazer queijos.
n . f sJ rn ,f'1l l
j_ lAa, casta. '.' I J
Raa, quinha, ou porra.
Ressio, campo largo.
Roca de ma to.
uofdo dos r a los, ou traa.
., b t
Spera, teem speranca,
verbo.
1
, r r r J
Queixo da cbea. '1 '
Queixar, fa!cr queixume
f9U1fl ,oa!
Rasa, ha. ih-- u s t1(
Raza, causa.J ri IJ c(}H
Rocio, chuiua meuda.
Rosa de cheiro.
Ruido de agoa. r.1 ,
(' l! f
Sphera., corpo redondo, no-
me. .1 ()r ,1 tnd
de pra ta, ou barro. Vazo, entorno, ou derramo.
J r r.... u ,fli r ..
. . ; , .. VOCABVLOS

: . . f
. fi J h'. . . ") r.3 ttl! r
Que scrtptos com letra s1ngella .
0 01
.r de)liia maneira, o.m. dQlir(lda,,
1
hJtJ n o1H, ( o de outra. a (J o r. l .,
A
tftq
Tras,. aducrbio, retro. Allraz, verbo, altrahir.
orfl . o i!,- J
1
BAI'ata de pouco preo. _ 'Baralta, bicho. JninQ ;,
Desta, anitnal. Beesta, arma. UJJoi t.Jb
Dota de calar. Botta de vinho.
_Dotar, lanar. Bottar, .perder. a .cr, ou
.1iJ u-a agudeza.
C
(t.- ")t' 10'} , .. , ( t ') \
Apa, os bois, verbo.
Caro, que custa .muito.
Caso, acontecitnenlo. t
Caso c minha mulher. f
Cappa; vestido. :ulto-..
Carro, de bois ..
C
. "t .t - J
asso ura o ao.
Cera de mel. Cerra fecha verbo.
Cometa, strella. L lh' Cometta verbo.
Coro de Igreja. v Corro de touros.
.,
Digitized by Microsoft
ti
210
J..'? -
Ence.rar,
i\ nu i ;up 11')!f 1 r r 10 )
F Eto, cruel. .
Fora aduerhio locaL I
Foro, tributo. ,.1
_s;h,J'lffi nnir ,,., .oi11d
lVf
!lft ,,oH
Ascara, figura fingi.da.
1\leses do anno.
lU oleara do moinho!' E,rft'
1\Iol inhar, moer. .Sht
y uo ,ontoJnl ,osG Y-
Encerrar, .rhar. f>
.. U' p lSX . p . (}
Ferro, metaL
Forra, liure.
Fo.rro, liurc. tlnit i t(i t
f l)n.. .">-' , i{
I O
l\1 ase a rra de ca ruo. l:, I
do campo.
1\lollcira de cabea.
1\loll i n h ar, chouer n1euuo.
.onct{ ''O .:fl .q t -
. Eco, nescio, nome. I Pccco, fao peccados, ''crbo.
Pega, auc. ..... ... t. Pcega, prisa de bois.
Pena, castigo. . . . .
1
( Penna pluma de aues.
I)cro, por p=om'.

t,l 'l . '.n', Perro,


1
por ca.. .
PoJo por o ceu, ou nortc:
1
Pollo, anin1al pequeno.
Paego o crano na parcdc.ftJ< Ireego o euangelho no puf-
. pito. ,
Presa molhcr qnc a en1 Pressa ccleridauc, ou traba-
priso. I h o.
Quinta nome numeral
de cinquo .. Hfl1R
.otni' 9h suot
uJ'iL Reuelar,-dcscoqrir.' U

Q .
L..JAca tiracla para fora.
Se, conjuna dubitaliva.
Sesta por sexta numeral.
Scra tempo da &arde.. ,.,.
..... J U t I t u...J
Quinll,,casal. r,J t/
I JflCfJi(JH lJJ. a
.lfl:ff/} b IHl!
neucllar, ou rcbcllaJ\
resi5tir.
Sacca, sacco grande.
Sce cathedral. .o t' "'
Se esta hora da caI ma.
Serra cousa da serra.
; ,
1
fi
.ti
)
J
V
tlt j ' !'1
Eelot tu o vecs.fllliHO:) Vello de l a.
llHJ 'JJ l ol
I f .)
I
1}
Digitized by Microsoft
DA LINOOA PonT avESA 2 t t
_Velar de noite: T , ( Vellar a freira, ou os ca-
sados.
Vso,
1
1 r c, Vsso, a.nimal L '"ffl
u
OVOCABVLOS
,
J
I l o lJ
Que mudado o accento, significa de ''JtuJ
diuersa maneira. 1 'J
A
J j tJ ,J ,l up
Crlo dou no fito. Acerto, caso, 1 , , 'H
Amra, prcterito. Amar, futuro. h .... ,t
Auo, ou auoa, mi de meu. Au, pai de meu pai f ou
- ,,
pac, ou mae. mel \ r \ ,l c '"'' f)
I
I.) o ( .
corada. Baa, enseada.
i o 1 l lut ill t'aJJH
1
J
C
n ' u :rti i u1 ;( ./lu
o o, empyrio. -.
0
1
Co, como a no1te. .. ... ; Jffi
Cpo de beber. J l/ltJu o J COpo, de la, oq )O'od .. t
Cr vontade. .,,.
1
) !fll)J Cr, por color.
1
.L " ... J:,
Crte, quintal. u J COrte de Irei.


'J1 : &h J''H.} JJ:HI tH
1
&1Ja'l 0 t >)!)"( ;tl I_'!JSr} _r:.:r-
J:.l Gsto, nome4 \ta.' i
1

.H1n J;1ni
, 1\flho de crauos. 1 prtl)J 1\llho de coelho: n :_1
t1HH ,tf'U1 .Ju iHlt!i J:, fJH i.' f f 1 lrt JIJ' '
P
. .o ,., stt r:. '. fitf)U!tJ
Ego, do rao. Pgo, aue. J .. J.ii'"1J1
Pso, com a balana. . \ Pso, com que pesa.
Psa-me a carga. i' ,u Psa-me, leu o desprazer.
Pde de presente. Pde, de pretcrito.
S
' . J I 'tf :1
..._ io, vestido. Saio, verbo. .
S Ido, moed. IHIJ .
1
Sldo, stipendio.''
I tj 't h rtp
Vo, toucado. ' t Vo, he Yindo.
1
'h 1.
"*
Digitized by Microsoft
. UTHO Gn 'P III A... 1
fi"l 2 t) TRACTADO DOS PONTOS . lq I

Das clausulas, &de outros que se pe nas )
palauras, ou oraa.
T r' .l.- r ., .
NO processo da oraali, ou pratica, que fazemos,
naturalmente usamos de hiias distines de pausas &
silencio, assi para o que ouue entender, & conceber
o que se diz, como para o que falia, tomar spirito &
vigor, para pronunciar. E assi he da mesma manei-
ra, quando serenemos. P_orque como a scriptura he
hua rcpsescntaa do que fallamos, para se tirar a
confusa, do que queremos dar a entender, &para
saber onde comeamos & acabamos as clausulas,
vsamos de pontos, como "de hiias balisas & marcos, que
diuida as sentenas, & os tnembros de cada clau"'l
sura. hc importante o apontar a scriptura, que
muitas_ vezes se ignora. o .'\verdadeiro sentido d.clla, por
falta ou err' dos pontos: Item serue para conceber
na memoria: s:c, Ice. J>orquc os spa.os ou bali:--,
sas fazem parecer o caminho n1ais pequeno, & ser -
mais facil, & o ... que_.na st dinidido,_ he mais COIQ-
prido, & enfadonho:
E os po_Qtos_ que nest.e tempo.sc vso, no partir
& diuidir as clausulas, assi na scriptura de ma, como
na slampada, sa tres : virgula, co1n1na, colon, fJtle
teem estas figuras. .o. 'I .ni1 ob .
_.;, _lfj 1:1p mv.-1 , Virgula , .r ti ff>cl ; .fn ..
\f ''4 '1{ 01J.Jf '-' Conuna :c.\t .. ;.> -Jfff-L .. ')<J
lli't tf} Colon . JJ ' , '\l )b ''L' n
E a diJTercna." que .ha entre estes lrcs pontos he,
que a virgula se pe_, & faz distino, quando ainda
na st flicto tal cousa, que dee sentido cheo, n1as
soo1nente descansa para dizer ruais.
Digitized by Microsoft
LtNCOA 2-13
1J O segundo se pe_, quando st. tanto, que
d. sentido, mas fica ainda mais p:rra dizer, para per-
.. feio, & acabatnento da sentena. O qual ponto se
chama co11una, que quer dizer cort,,dura.
O terceiro se pe, quando -teemos chea a sen-
tena, setn ficar dei la mais que dizer. Charna-se co-
lon, que quer dizer membro. Porque elle he parte
do periodo, que he a clausula ou materia acabada,
de que a baxo diremos mais. O qual periodo, que
quer dizer arrodeo, consta de tres membros, & ao
menos d_e dous.
E os exemplos destes pontos, con1o se deuem Ysar,
se podcn1 veer nestas clausulas_, Creo e1n Deos Padre,
todo poderoso, criador do Ceo, g da terra : & Jcslt
Christo, seu Jlil/1-0, lul'ln soo nosso Senhor. Amerceaiuos
Senl1or de nzi, segund9 vossa grande misericordia:
segundo a de vossas misericordias, apagai
m inlut nzaldade.
Item se ha de notar, que em ha clausula pode
vir hum co1nma, ou mais., sem nenhua virgula, cotno
nestes exemplos: Senltor na tne arguaes IHn vosso fu-
ror: 1te11J '17lC compreltendaes em vossa ira. No princi-
]Jio era a palaura _, & a palaura era acerca de Deos :
g Deos. era. a pa Iaura.
E assi poden1 vir muitas virgulas sem algun1 cotnma,
con1o neste exemplo. Quem nze ar pennas, cotno de
pomba, & voarei, desCansarei ? E em verdade vos
digo, que quem na receber o regno de Deos, como
lz-u-n1 'lnenino, na entrarj nelle. ' ' l
Item- pode hauer clausulas, cn1 que na entre
virgulr;L, nem co1nma: sena soo o ponto final como
aqui. No principio criozt Deos o Ceo & a terra. Qual
de vs 1ne arguir de peccado 'I
pa1asaberdes vsar destes pontos cn1 seu lugar,
heis de notar_, que a virgula se pe para distinguir,
Digitized by Microsoft
214 . RTUOGI\APIUA
na soomente hla oraa da outra, mas ainda 'para
distinguir, has dies de outras. Porque se pe des-
pos nomes adjectiuos, quando concorrem muitos em
l1um mesmo caso, como aqui : Deuida cousa he ao
. prncipe ser humano, liberal, justo, cons ..
tante. Item sei pe entre substantiuos, como aqui.
As virtudes sa qifatro, fortaleza, justia, temperana,
prudencia." Irem se pe despois de adjectiUO junto a
substantiuo assi : Hontem de grande cotaa, de sin-
. gular prltdencia, diligencia estremada. Item se pe
entre aduerbios puros, sem outra cousa, ella
o fez galantetnente, valerosa1nente, diligenternente.
Item se pe despos verbos simplezes, sem algun1 caso
que reja, como. nqui: Pecquei em comer, em beber,
etn r;Jr, enJ escarnecer. E o mais commummente, des ...
pos verbos, que regen1 casos, que h e a oraa per-
feota & acabada como seruir a Deos, amar o proxi..,
mo, lembrar da morte. , \
' O comma se pe sempre em sentena suspensa,
& na acabada, como nos exemplos acima dictos.
Item se pe, quando na practica que fazemos, refe
rimos palauras <l'outretn, co.mo aqui: S. Paulo diz:
fee sen1 obras le nzorta. E plata diz : Os homens na
nascera para si soos. Iten1 vsamos do conana quan-
do conuertemos a$ palauras en1 alguem, como na-
.: quellas palauras : Direi a Deos: P.la rne condeneis:
cotno 'ln e julgaes assi. I
.'i;i I O colon & per.iodo tudo se assinala con1 hum pon-
to, & nisso ba pouco que dizer, pois sa pontos. que
. se pem no fim tia sentena. acabada, ou da clausu-
la toda, em que na ha que
, De maneira, que hum conuna pode comprehen-
der muitas virgulas, & hum colou muitos tJommas, &
hun1 periodo mtJi tos colons, desta tnaneira: O enzpe-
rador conltecen.do, quant flWlhor he viuer enJ pa;;, que
. ....
Digitized by Microsoft
D L:\G01 PonTYGVESA 21"5
andat; em guerra, fez concertos co1n elRei de Frana :
<Y para con{ir1nar estes .. se vira etn Nia:
da qual vista ficara 1'econciliados, pouos mtti co,n-
tentes. Agora se spera p r a resoluaii do que se assen-
tou. Pra er a Deos,' ser para quietaa do. pouo
Cltrisla. Isto se chama peri;;do, onde vai a clausula,
& materia toda acabada, incluindo_tres memLros, que
sa- tres sentenas que va distinctas com o ponto
final, que he o. colou. 1 tt; .. u u
f De outro ponto vsa agora alguns n1ouernos, que
consta de h um colon, na parte superior, & de h lia vir v
gula na inferior assi ; do qual dizem, que. querem
vsar, onde na est dicto tanto, que se aja" de poer
connna, nen1 tam pouco, que aja de poer virgula ..
1\las a. meu veer, he inuena de pouca vtilidade .. &
desnecessaria, & que eu na imitaria. Porque polos
pontos antigos se tudo,. & este faz mais
torua-a, que ist.ina, que lie o fim pont
i A t t .,. . f J J J - f Ut J 1
J-l tl.'estes pontos, que seruem de demarcar as
clausulas, ha outros mais para Ol:ltros efiBctos, cujas
figuras sa as seguintes. . . ll " , . ,,
, , \ , ' v c. ., \1 (I J ... j
. Interrogatiuo ? Hyphen ,_,,, c-.l\ !' <>\
Ad1niratiuo __!_ Astel'isco ;
1
n t ,J
0
t"t
tt Paragrapho {/- Obelisco- c:( u.tf'l .. j
J>arenthesis ( ) Brachia u
1
( ,p
1

circu\o , ) Diuisa , ' \ 1
1 1 ,. j\ngu,lo lt."[,
1
p
uJwtui ' fi r ' I' IHJI
O primeiro he o inerrogante, que se pe no fhn
da clausula, ou sentena interrogatiua .s._ .quando so
pergunta algua cousa, como nesias palaut'as: Se. vos
ett digo verdade, porque tne na credes? Qual de vs
tne .J' h ,,,

" f l
Digitized by Microsoft

; RTIIOGRAPI-JIA I . t
i_ Q 11. ponto h e o adrniratiuo, que quasi se pare-
ce na figura como o interrogatiuo, sena que teem
a plica direita para cima. O qual se pe no fim da
clausula, que pronunciamos com algum espanto, ou
indignaa.,' como neste exetll pio : Quanta
ha de hlt1J' ho1nem a outro I . Com quam grande traba-
lho se sostenta avirtude/ tt: l1 Jf
') O. III.' h e o paragrapho,- o qual h e ponto de dis-
tina. na de hua. clausula a- outra, n1as de h uni
tractado a outro; ou de h uma materia a outra, cuja
figura era esta (7. donde se tirou o Juristas.
1\las o proprio deste ponto he, poer-se no principio
da cousa dJuidtda." como o vulgarmente veemos usar.
O IIII. he parenthesis, que h e hua formaa
diuersa & palauras estranhas, que se in-
pen1 na' clausla, & se podeJ!l tirar, ficando perfecto
o sentido. As ituaes palauras interpostas inclumos
em meo destes dous meos circulos. ( ). para deno ..
tarmos, que sa alheas d'aquella clausula, em que
se interpem'; como quando dizemos: Se accontecesse
caso ( o que De os na permit-a) que eu na torne da
India: Bem, auenturad1s sera as republicas (segundo
dizia Plata) quando os Reis pltilosopltarem, (JU os phi-
losopltos regerem. E aas vezes scruem estes dous n1eos
circulos, sem fora de parenthesis, quando nelles in-
clumos algua addia, ou declaraa nossa, soLre a
1nateria que tracta algum author, que interpretamos.
O V. be bum meo circulo directa, de que
vsamos, quando glossamos algua sentena de algum
author, ou quando declaramos algu1n di.cto, incluin-
do nelle as palauras glossadas assi.) 01l9tf i1li '""
O VI. sa h uns apices ou,. cimalhas, das quaes
vsamos; quando se ajunta duas vt>gaes, que
1
SC po-
dia leer .de duas maneiras, ou juntas em hun1a syl-
laba, ou separadas em duas. Polo que quando que-
Digitized by
DA LINGO.\ PORTVGVESA 2t 7
remos mostrar, que as vogaes se ha de leer di ui-
das, poemos os apices nesta ma_neira, aio por mes:..
tre de criaa, caiado por branqueado, a differena,
tle cajad:J, por borda. ia, preterito imperfecto do
verbo vou, a differenc.a de j,. aduerbio rmpor.al,
& assi lor,ada, boia, argiiir, saiie. ,
O VII. lte o hyphen, que quer dizer vnia, ou
ajuntamento. O qual se vsa de duas maneiras: a
primeira, quando se ajunta em hum corpo duas di--
es difTerentes, ficando feitas h lia soo, como, pas-
sa-u-tetnpo, guarda-v-porta, val-u-verde, Jllont'
-v agrao, & aquellas palauras Latinas, venu1n -u-
. dare, pessum-u- dare, ab--v- intestato, & outras mui-
tas. A outra maneira de que VSflmos he, quando per
caso, ou per erro, se acerta de screuer hua palaura
com as syllabas muito separadas humas das outras,
para denotarmos, que se ha de ajuntar hum
corpo, para formar hua dia, & tirar a duuida em
que staria o lector, como aqui :Confia-v-do na vos-
sa palaura. De n1aneira que h e . sinal de vnia &
ajuntamento & como hua solda, & ferruminaa do
syllabas. ' u ..
O VIII. he o asterisco, que quer .dizer strelli-
nha. Do qual vsaua os antigos, & se vsa agora, quan-
do se nota alguns versos, ou palauras, que falta-
ua em o author, ou quando querem mostrar al-
guas pai auras, que saJj dignas de se notar, & h e
assi,
O IX. he o obelisco - contrario ao asteris-
co, <Y quer dizer pequena ponta de espeto ou seetta.
com que assinalaua os versos ou palauras adulteri-
nas, d'algum author. Das quaes duas figuras, o que
primeiro vsou, foi Aristarcho, na censura que fez
t1os versos de Homero: Porque os bons & genuinos
notaua con1 asteriscos, & os maos & com
Digitized by Microsoft
2(8 .., llTHOGUAPIIiA_ --- tl
obeliscos. De .. quem despois os tornara Origen
& S: & os vsara na Sag1"ada Scriptu a,
t r O X. h e a nota, que os Gregos chan1a brachia.
O -que h e sinal, de ser .breu e a vogal, sqbre que se
pe.:'Da qual vsamos, quando queremos fazer di1Te-
renca, em algi"ta palaura. de que hua syllaba i polia
ser longa & breue, & que sendo breue, teem ditTe-
rente significado, de quando he como, cag?:-..
do por o animal aquatico, a que os Latinos chama
testudo, & no Latim por a differena.
de occido por 'lnatat. tl .,_ h.,"\\ ,, t t
O XI se chama nas impresses diuisa, quando
no fim da regra acerta. de vijr hua dia, que por
na caber nella, se parte; pal"a se acabar na regra
segu_inte. O qual se pe no fim da regra, na derra-
deira syllaba da dta interrupta, desta.' 1naneira,
Antlfr-nio, para demostrar que a di,a na st. aca-
bada) Bh.; "1 .. ,. -ai '.1 Jt.l t t
O XII. he o angulo ou 1neta, que os scr-iptores
de ma vsa, quando lhe esquecera palauras, que
va per entrelinha, ou se pem na margen1 da sc.-i ..
ptura, com o qual mostramos que naquelle lugar
eJ(e st, se ha qe metter as taes palauras des--
ta maneira. , J f (
-. lf :'H (! t. pq ' I
.. , H- do nascimento up o- , t
- 1r Anno de nosso senhor Jesu Christo.
... a ,J i.
{' r
A
tf\ 1' , ., J h
z ,, r. r,. t'
H ,} - . 'J
J &f; f
Fl11
1 tiun . IJ .Jf...J,; r.t 4Jr,. ,'f
) _ l ; J f 1 ' H ;, l O
: (
I,

Digitized by-Microsoft
t i I
t-
u
ll
,,
I
li
i. INDICE .,
'f fj ji i"irl

f, n
1
' r, 1 r .
PROLOGO do Editor desta edica .
1
'.
1
111
Prologo do ed!tor da e 1 7 ! ... , IV
Dedicatoria do Author .... ,. .. ,. .. VII

I t I
ORIGEM DA LINGOA PORTUGUEZA
1 l t t
CAPITULO I. Da n1.udana que as linguas Czem c
4
)
per discurso de tempo . o I
CAP. II. Da lingoa que a principio se fallaua epi '!
Hespanha ..... ... ,;. ....... .
1
3
CAP. III.' Como Oi Ilespanhoes tiuera letras an-
tes que os Romanos \'iessem a llespanha.: . . . 8
CAP. IIII. Da inuena das letras, & sua antigui-
dade .................... .
1
11
CAP. V. Que as lingoas cada dia se renouo con1
nouos .'ocabulos per _que se ou


os Ant1gos .. . . . .. . . J. t. 13
CAP. VI. A lingoa que se ojo falia eni Portugal
donde teu o origem, & porque se chama Romance I 8
CAP. VII. Das muitas maneiras per que se causou a
1
i.
corrupo da lingoa Latina que em Hespanha se
fallaua na que se hoJe falia ..........
1
22
.. Corrupo que se commctte na terminaa das
palauras ................... ibid .
. . Da corrupa per diminuia de letras, ou syl-
I abas .. : . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
. . Dos corruptos per accrescentamcnloss de letras,
ou syllabas ......... ........... ibid .
. Dos corruptos per troca & trasmudaa de has
letras em outras ..... . . . . . . . . . . . . ihid .
. . Corrupa per troca de letras para outras no
semelhantes ... . . . . . . . . . . . . . . . . 2l
. . Corru pa per traspassao de letras do um '
lugar a outro ..... :. .. o 1 ' ihicl .
. per de genero . . . . !5
1 1t1ze " oso t
220
. Corrup per mudan.a de nun1ero . . . . . . 2
.. Corrupa pea mudana do vocabulo em outra
fortna por a tnudana da signilica.;a ...... ibid .
. . Corrupa per itnpropl'iedadc de signilicaa
1
alhea . . . . : .. t ti.s.'


1
2G
t. Corrupt"a de tuuitos participios da ,oz passiua
em significaa actiua . . . . . . . . . . . . . . . . 32
.. Corrupo que se faz muitos \'Oca-
bolos de hu1na significaa cm per huma
figura a que se chatna .. , . . . . . 33
CAP. VJil. De -_alguns vocabulos portugueses to- t
t tuados dos .Latinos, que.' peJL1 _col'rupa que se
delles fez esta obscuaos o . 35
CAP.lX .. Dos vocabulo.s _que totnamos .dos Gregos iO
CAP. X. Dos vocalt-tLI s que os forluguezes toma-
ra dos Arabes .... - ......... '. . . . . . 4.1
C.\P. XI. Dos \'Ocabulos que os Portugueses toma
ra dos Ft anccses . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . li
CAP. XII. Dos. vocabulos que tomamos dos Italia-
nos ... .................... "'. . . . 52
CAP. XIII. Dos ,ocabnlos tomatlos dos Alemes . . 5i
CAP. Xllll. Dos vocJbulos que temos t01nados dos.
& Svros . . . . . . . . . .. . : . . . . . . 56
CAP. X, V. Dos vocabulos que nos ficara dos Godos 58
CAP. XVI. Dos vocabulos que os Portugueses tem
.seus na tinos, qu pa .tomara de outr s gentes
1
que ns saibamos ... . ............... . . 60
CAP. XVII." De alguns vocabulos antigos l,ortugue-
scs, que se cm scripJuras, & sua. interprc-
taa ... _. . . ..... o 70
CAP. XVIII. De alguns vocabulos que' vsa os .
. plebeios, Ol\ idiotas que os homens polidos na
deu em usar . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 72
CAP. XIX. Como a lingoa Porluiuesa com as mais
Jingoas vulgar s cn1 cousas hc n1ais curta
que a Latina ..... : . . . . . . . . . . . . . . 7 4
CAP. XX. Da copia da liogoa Portuguesa cm de-
riuar. de h uma s palaura muitas mais que as dos
1 J
..
Digitized by I icrosoft
221
Latinos . . . . . . . . . : . . . . . . -. . . : . . 77.
_CAP. XXL De -algumas palauras Portuguezas & ma-
nciras de fallar, que se no podem bem explicar
per outras La tinas, nem de outra lingoa . . . 78
CAP. XXII. Porque os Portugueses na usurpa 1
tantos. vocabu!os dos Castelhanos como toma de
. outras Naes mais remotas . .t. . . . . .. . . . . 70
CAP .. XXIll. Porque Portuguesa na
toma das outras com a facilidade, cotn
que os Portugueses toma as outras lingoas . . 82
C:\ P. XXIII I. Que na h e falta da bondade da lingoa
Portuguesa no ser commum a tantas gentes da
Europa, con o a Castelhana ... - . . . . . . . .
CAP. XXV. De que hngoa tomara os Po1tugueses
os vocahulos de- que tiueram falta, {)U lhe forem
nccessarios pera ornamento tlo que falla, ou icre-
uem ..; ... l ' ............ 87
CAP. XX VI. Da clei{'a que deuen1os fazer dos vo-
. cabulos, & do exame,' & circunstantias dclles
1

1
9!
l J o dil \ ' fl )fft r '''J
-ni ORTHOGRAPHLl r. -
i ft!. .. f'JJitO 9h lf"HJO ) ff' , I'.J .I f, u -:,h
. ,J ' -reduzida at Arte, & preceptos.'
1.. . . . . . . . . . . . . . . . . t, ..
DEDICATORL\ do . :--. /. .d. r! !'
1
96?
Da da & davoz .. :'!
Das letras, & de sua diuisa, & natureza ....... ihid.
lla letra A" e d3s outras. t 04., e seg .........
Da affinidadc. que algumas letras teran entre si, &
como se conucrtem has em outras .... , .. 136
Dos diphthongos da lingoa Portuguesa ....... 138
Das syllabas, & dires ................. 146
Das letras em que as syllabas podem acabar no mco
-- das dies. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . f 4-7
- llas letras, em que se podem acaba r as dires da
lingoa Portuguesa . . ................. tO
Da diu 1sa das dircs, & como se deuem separar as
........................... ibid.
Das letras, que se podem ajuntar a outras, na com-
Digltized by icrosoft
222
- posia das sy11abas ................ .. _.. f 53
Da diuisa das dies cotnpostas ....... : ..... t
Das letras, que se dobra nas dies ...... , 155
Das dies, qu dobra as , tiS , e seg. . . . .
Das letras que,l se aspira .... 1 t 70
Das que aspira C ....... ..... ibid.
<c aspira P .............. t 72

1
que aspira R .... .... s ibid.
que aspira T .... . . . . . . . . . . . .
1_\egras geraes da Orthographiada lingoa Portugue-
sa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 4, e scg. 1 I : r
Da observaa dos articulos: & como se dcuem
, . ucr .. , ............ ..........
Dos accentos, & quando os deuemos usar na scriptura 195
Dos apostrophos ............. 197
Das abbreuiaturas ......... . . . . . . . . . . . t 99
Reformaa de algas palauras que a gente vulgar
vsa & screue .1nal. .... ....... '. :- ... 201
que screuendo-se con1 differentes litras
teem difl"erente significaa ............. 206
Vocabulos que scriptos. com letra singella signifi-
ca de ha maneira, c com dobrada de outra .. 209
Vocabulos, que o significa de di-
uersa maneira ...... .............. 21 t
Tratado dQs. pontos das clausulas, J,& de outros .que. tJ<t
pcin_nas palaurns, ou o r a . ..... .='. 212

1
)itli. . .. 1.\')'IUJJ;n .JJ, th f.U !..{ c:- rU
(}f:L
?.fl
f) r-
'"t
l.-! 9 t l-H l . 1 'I hw c I 1/lj I ' (
.JJ ,ia 91Ju) tn act!'"lt tup hi rti
Jf . d Jt lfiiO"' ft)
fJ:.9u-g J:o'l u ntl .... ,(t,i nfl
.............. v. 1J .. ,'"I,\Ltlr !(
f
11 vO 1Gdr:Js Hl Jl.aof( G{lr:l! p J I H
f .... tl
1 .
CH9U
idi
d
c t t t 1 f JJ u J 1 u tr.. nt J t
i ' ,. , icrosoft

Potrebbero piacerti anche