Sei sulla pagina 1di 264

mtm

rj.f
'ibrarg of ^
OF

Btisewm

COMPARATIYE ZOLOGY,
AT HARVARD COLIEGE, CAMBRIDGE, MASS.

JFouniei bv pvbate suisrrtpton. n 1861.

Deposited by

ALEX. AGASSIZ.

No. /lJ/L:
/l/innAj./J.

/^(^^- JtLm^.^

im

ANNAES
DE

CINCIAS NATURAES
PUBLICADOS
POR

AUGUSTO NOBRE

VOLUME PRIMEIRO

PORTO
TYPOGRAPHIA OCCIDENTAL 8o Rua da Fabrica 8o
1894

>^ ^f<L.l '^KA^Jt~^

Annaes e Sciencias Naturaes

ANNAES DE SCIENCIAS NATDRAES


VOLUME
I

As Sciencias Naturaes

Estes Mnnaes vem a seu tempo. Representam tamijem uma homenagem memoria preclara do grande infante. A obra da moderna civilisao sobretudo scienlifica, e foram as nossas navegaes e conquistas que rasgaram sciencia os no-

vos horisontes. Mas, se a vista de tantas maravilhas e o trato de gentes to extranhas iniciaram

uma

era de progresso irrjsistivel

em

todos os ra-

mos do

saber, mais do que quaesquer outras, as

sciencias naturaes

datam d'ento o seu prodigioso

desenvolvimento.

que immensa hoje a sua aco! No ha domnio do espirito humano em que ellas se no

tenham

reflectido.

No

falando nas industrias,

suas filhas legitimas, que so as theorias e escholas histricas e evolucionistas nas sciencias sociaes e o realismo na litteratura e na arte seno
manifestaes do predominio das ideias natura-

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

Chegou-se a ponto de mais d'um philosopho e educador, passando do conhecimento a uma immoderada admirao, endeusar a natureza, como se no fosse ainda mais admirvel o gnio perseverante do homem que perscruta e desvenda
listas?

os seus mysterios.

da natureza materialisou um tanto a vida moderna, requintando as commodidades e os gosos at ao egoismo mas estes excessos foidolatria
;

ram de sobejo resgatados pela prpria dignificao do corpo humano, instrumento precioso do bem, e conjunctamente pela dignificao da mulher, que, como meio de reproduco, andava despresada, da creana, que se descurava tambm como uma cousa physica, dos operrios que, sob a designao de mecnicos, se confundiam com as massas inertes, e de todos os humildes. Tudo
quanto estava prximo da natureza, foi envolvido no mesmo amor. O corao seguiu a marcha da intelUgencia, que se voltara com desvelo para o estudo das almas simples e das instituies rudimentares, como se as sciencias moraes e sociaes quizessem iro encontro das sciencias naturaes para lhes pedir o segredo das suas descobertas. E, de facto, com os bons methodos, com a prtica da observao e comparao, transplantaram-se d*um para outro campo muitas doutrinas fecundas; e at, como sempre succede no ardor das generalidades, no faltou quem proclamasse uma assimilao absoluta, que a conscincia moral e a nossa dignidade repellem.

DR. B.

MACHADO

AS SCINCIAS NATURAES

que verdade, que se deu educao a sua base, e que ningum pode considerar-se instrudo sem uma larga preparao naturalista. Os grandes observadores o teem exemplificado comsigo.

No prestam

as sciencias naturaes s pelo

interesse^ por assim dizer, material que nos pro-

vem

de conhecermos o

mundo

physico,

mas ainda

pelo valor intrnseco do prprio conhecimento.

noo d'um phenomeno, a lei que o regula teem, no ha duvida, uma segura importncia objectiva; mais importante comtudo o critrio pelo
<]usl\

o espirito

humano

as descobriu, habilitan-

do-se desde logo a emprehender mais altos des-

cobrimentos. Eis o que preciso que o naturalismo no esquea, sob pena de no preencher a
-sua funco educativa.
Lisboa, 24 de Janeiro de 1894.

Bernardino Machado.

Eslioo

i'ii Calenflaro ia Flora os arreores

flo

Poro

POR

EDWIN

J.

JOHNSTON

Durante alguns annos era

meu costume, quando

vol-

tava de qualquer excurso ou explorao nos arredores

do Porto, tomar
encontrava

das plantas mais notveis que fim de sabar, no anno seguinte, em que mez devia procurar exemplares completos. O resumo d'estas notas v-se no calendrio que segue. Cum-

em

lr,

uma nota com o

pre- me,

porm, antes de o principiar, fazer algumas ob-

servaes.

O me: refere-se, em girai, ao primeiro em que a planta foi encontrada em lr, mas, como se v do prprio calendrio, ha plantas que continuam em flor
geral,

dous ou trs mezes, ou mesmo durante a estaco. Em no se deve contar com a flor antes do mez indicado, embora haja s vezes exemplares com flores avulsas. Demais, a poca de florescncia est naturalmente sujeita a variaes, conforma o tempo fr bom ou chuvoso, frio ou de calor excepcional. O habial refere-se aoa lugares em que a planta foi effectivamente encontrada em flor, mas no se segue necessariamente que os apontamentos tomados nas resAnn. de
Sc. Nat., v.
I.,

Jan. 1891

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

pectivas occasies
possvel.

digam

respeito a todas as localidades

muitos casos isto no me era que uma tal tarefa seria desnecessria, e mesmo suprflua, porque estou convencido, por uma serie de observaes feitas seguidamente, durante mais de dez annos, que, quando uma planta est em flor, em duas ou trs localidades d'estes arredores, est quasi sempre tambm em flor nas restantes por outras palavras, a florescncia da maior parte das plantas de qualquer espcie simultnea dentro d'esta rea de dis-

mencionadas, porque

em

Alm

d'isso, creio

tribuio.

Finalmente, haver talvez muitas lacunas n'este ca-

que no passa d'um simples esboo, pois que, no tendo idas de publicao quando tomei para uso prprio as notas que serviram de base para a construco do mesmo, limitei-me s flores agrestes e s plantas mais curiosas ou notveis, deixando de parte muitas das mais vulgares e menos interessantes porisso mais um calendrio de flores agrestes para o amador da Natureza, do que para o botnico propriamente dito. Espero, porm, remediar esta falta nos mezes que ainda esto por publicar, alm de apresentar umas listas supplementares dos trs primeiros mezes do anno.
lendrio,
:

JANEIRO
FICARIA RANUNGULOIDES. Moench.
tes,

de Balio, S. Gens, Rio Tinto, Avinmargens dos ribeiros e campos hmidos.


Habitat.

Lea

COCHLEARIA DANICA,

L.

Hab. Castello do Queijo, Lea da Palmeira, Boa Nova, Lavadores, V. do Conde, nos rochedos beira mar-

johnston: flora dos arredores do porto

OXALIS PURPREA,

L.

(Estampa

i,

fig. 1)

Uab. S. Gens, Francos, Foz do Douro, Lea da Palmeira, proximidades de Avintes, A^^alladares, Magdalena e Senhor da Pedra, nos campos hmidos. Oriunda do Cabo da Boa Esperana, acchmada em muitas locaHdades.

MONTA MINOR,
Hub. S.
po, e

Gmel. Gens, Lea do Baho, Santa Cruz do Bisvrios outros logares, nas margens dos ribeiros e

nas terras lamacentas.

LAMIUM MACULATUiM,
Hab. S.

L.

Gens, Lea do Balio, Gustoias, e muitas outras partes, nas sebes, atalhos e muros velhos.

BELLIS SYLVESTRIS, Cyr


Hab.

{Uargarida)

Nos

pinhaes e nos mattos, abundante.


L. (Hcroa vaqueira)

CALENDULA ARVENSIS,
Hab.

Nos

campos

cultivados, abundante.

SENECIO SCANDENS, D. G (Estampa fig. 2) Acclimada em muitas partes, principalmente do lado sul do Douro, nas sebes, em Valladares, Granja e proxii,

midades do Senhor da Pedra. Oriunda do Cabo da Boa


Esperana.

FEVEREIRO
TEESDALIA NUDICAULIS,
Hab.
partes.

Terras
em

das estradas,

R. Br. pedregosas ou areentas e margens S. Gens, Mattosinhos, e muitas outras

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

VIOLA ODORATA,
Jlab.

L. (Violeta)

do Balio, Moreira, Santa Cruz do Bispo e Mattosinhos, principalmente junto aos muros.

Lea

VOLA SILVATICA,
//a/).

Fr.

Nos

atalhos

S.

Gens, Lea do Balio, Fonte

dd Moui-a, e muitas outras partes.

POTENTILLA SPLENDENS, Ram.


Alto da Bandeira, Valladares e Alfena, nas Ilab. mattas e nos pinhaes.

BELLIS PERENXIS,
Ilab.

Margens

L. {MargariJa) das estradas e arrelvados, abun-

dante.

ERIA LUSITANICA,

ta,

proximidades de Avintes, nas mattas e nas margens dos ribeiros.


e

Rud. S. Gens, Lea do Hab. Alfena, Senhor da Pedra,

Balio, Serra de Santa Jus-

PRIMULA
-//a>.

OFFICINALIS, Jacq. {Primavera)

Lea do Balio, Santa Cruz do Bispo, Rio Tinto (proximidades da estrada do Porto a Vallongo) e proximidades de Avintes, nas margens dos rios e ribeiros.

Alfena,

LITHOSPERMUM PROSTRATUM,
sele sangrias)

Lois. {Herva das

Hab.

Nas

mattas e tojaes, abundante.


L. (JJngua de cobra)

OPHIOG.OSSUM LUSITANICUM,

Hab. preta nas proximidades do mar, em Guarda, Lea e Lavadores. Tambm apparece em terras hmidas perto da praia, nas proximidades de Espinho (em grande abundncia) e do Senhor da Pedra.

Terra

.TOIINSTON

FLORA DOS ARRKOORES DO PORTO

ANEMONE
Hnb.

TRIFOLIA.

L.

de Balio, Santa Cruz do Bispo e Alfena, perto da margem do Rio Lea, Rio Tinto, proximidades da estrada do Porto a Vallongo, S. Pedro da Cova, perto das minas de carvSo, e proximidades de Avintes, perto

Leca

do Rio Avintes.

RANUXGULUS LENORMANDI,

Hab. Margens dos ribeiros e Abundante.

Schultz
terras lamacentas.

STELLARIA HOLOSTEA,
Hab.

L.
Bjilio,

Nas

sebes,

Lea do

Rio Tinto (proxioutros logares.

midades da estrada de Vallongo)

e vrios

ERODIUM CICUTARIUM,
Hab.

Hicrit.

Gens, Lea do Balio, Custoias e muitas outras parles, nos campos cultivados, e nas margens das
estradas.

S.

Brot. do Balio e Santa Cruz do Bispo, nas margens do Rio Lea. Margens do rio Douro, proximidades de Fonte da Vinha, e mais acima.
Ilab. Alfena, Lea

GENISTA FALCATA,

SHERARDIA ARVENSIS,
Hab.

L.

Nos

campos, abundante.

TARAXACUM

OFFJGlNALE, Wigg

{Dente de leo)

Hab. Terras cultivadas e margens das estradas. Abundante.

ERIA AUSTRALIS,
trada),

L.

Hab. Entre Alfena e Vallongo

SeEra de Santa Justa e margens do

(proximidades da esrio Avintes

em

Alheira Baixa.

10

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

EUPHORBIA HELIOSCOPIA,
Hab. Nos

L. {Maleilcira)

campos, vulgar.
L.

EUPHORBIA SEGETALIS,
Hab.

da Palmeira, Mattozinhos, Lavadores e Valladares, nas proximidades do mar.

Lea

ALNUS GLUTINOSA,
Ilab.

Grtn. {Amieiro)

dos rios Lea e Avintes partes, Valladares, nas margens dos ribeiros.

Margens Nas

em

varias

NARCISSUS CYCLAMINEUS,
Hab.

Baker. (Estampa
Janeiro ou

ii)

margens dos

ribeiros, quasi flor da

agua. A's vezes est

em

flor

em

mesmo em

Dezembro.

NARCISSUS BULBOCODIUM,
Ilab.

L.

Campos
e S.

cultivados, proximidades de Lea do

Balio,

Guarda

Gens.
L. (Aarciso)

NARCISSUS PSEUDO-NARCISSUS,
Hab.

Mattozinhos,
Nos

nos

tojaes.

NARCISSUS TRIANDRUS,
Hab.

L.

pinhaes, abundante.

TRICHONEMA BULBOCODIUM,
H(ib.

Ker.

Bouas,

pinhaes

tojaes.

Abundante em

muitas localidades.

MARO
CARDAMINE PRATENSIS,
L.

Hab. dos rios e dos ribeiros, em Lea do Balio, Mattozinhos, Valladares e outros locaes.

Margens

CARDAMINE HIRSUTA.
Hab.

L.
S.

Lea

do Balio,

Gens, Mattozinhos e ou-

JOHNSTON

FLORA DOS ARREDORES DO PORTO

11

Iras partes, nas

margens dos

ribeiros e

em

terras

hmi-

das.

CHELIDONIUM MAJUS

L.

Hab. Muros e rochedos hmidos, em Mattozinhos e nas proximidades de Custeias, e Candal.

VIOLA PALUSTRIS,
Hab.

L.
e

Margens

dos rios Lea, Ferreira, Avintes,

em

varias localidades.

MELANDRYUM PRATENSE,

Rohl.

var.

coloratum

ROSTR.? Serra de Vallongo, nos rochedos. Hab.

SILENE INFLATA,
Hab. Lea
beira mar.

Sm. da Palmeira e Lavadores, nos rochedos

BRAGHYTROPIS MICROPHYLLA, Wk.


Hab. Serra de Vallongo e nos montes, entre Aliena e Vallongo.

HALIMIUM UMBELLATUM,
Hab.

Spach.

Sen-

de Vallongo e Ponte Ferreira.

ANTHYLLIS VULNERARIA,
Hab. do mar.

Lea

L. da Palmeira e Lavadores, proximidades

SAROTHAMNUS GRANDIFLORUS, Webb.


Hab.

{Giealeira)

nos bosques de carvalhos, e entre Santa Cruz do Bispo e Lea da Palmeira, nos rochedos granticos das margens do rio Lea, e mais outras partes.
Entre
S.

Gens

e Mattozinhos,

GENISTA BERBERIDEA, Lg. Hab. Nas margens dos ribeiros

e terras pntano-

12

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAKS

sas,

em

Alfena,

do rio Ferreira, em Ponte Ferreira.

na Serra de Vallongo, e nas margens S. MirLinho do Campo e ao sul de

PTEROSPARTUM GANTABRICUM,
llab.

Alfena

e Serra de Vallongo, e

Spach. {Carqueja) nas proximida-

des de Arnellas.

ULEX EUROPAEUS, L
Ilab.

(Tojo)

Abundante em
anno.

todo o districto. Continua

com

flores quasi todo o

Mariz. de Vallongo e Alheira Baixa, proximidades das margens do rio Avintes.


Ilab. Serra

ULEX LUSITAMCUS,

RHAMNUS ALATERNUS,
Ilab.

L.

Foz,

pinhaes ao nascente do Castello do Quei-

jo e Valladares,

mas

raro.

POTERIUM,
Hab.

sp.1

Lea do Balio e Santa Cruz do Bispo, nos muros e nos rochedos granticos.

FRAGARTA VESCA,
Hab.

L. (]Ioran(jo)

S.

Pedro da Cova e Valladares, nas sebes e

nos arrelvados.

SAXIFRAGA GRANULATA,
Guifes, perto das

L.

Nas fraldas do convento da Serra, Hab. panha, (Freixo e estrada de S. Cosme) Santa
margens do nho do Campo, margens do rio
rio

em CamLomba e
S. Marti-

Lea

em

Ferreira.

PALUSTRE, Scop. Jab.S. Gens, Lea da Palmeira e Valladares, nas margens dos ribeiros e em terras pantanosas.
CIRSIUxM

JOHXSTON

FLORA DOS ARREDORES DO PORTO

13

CREPIS VIRENS,

L.

Muros, campes cultivados e arrelvados, Uab. muitos loG:ares ao norte e sul do Douro.
'fe'^

em

EVAX PYGMAEA,
Uab.

Pers.

em

areentas nas proximidades do mar, Lea da Palmeira, Mattozinhos e Valladares.

Terras

COLEOSTEPHUS MYCONIS,
pilho de Mico)
Ilab.

Cass. (Ualmequer, Pam-

nos campos cultivados e em muitas localidades, tanto ao norte como ao sul do Douro.

Abundante

SOLIVA BARCLAYANA,
Ifah. Abundante

D. G.

nas margens das estradas, proximidades da Boa Vista (Fonte da Moura), Quinta da Prelada, S. Mamede de Infesta, Rio Tinto (estrada do Porto a Vallongo), Vendas novas (idem), estrada do Porto a Ermezinde, rua da Restaurao, Massarellos, Ouro, (perto da estao dos carros americanos) S. Pedro da Cova,
e

margens do Rio

Ferreira, ao sul de Porto Ferreira.

Do

lado sul do Douro,

tambm

nppare(is na estrada de Villar


ter

do Paroizo. E^ta planta parece America do Sul.

sido importada da

DABOECIA POLIFOLIA,
Hab.

Don.

Alfena, nos
S.

pinhaes e nas serras entre a mes-

ma

e Vallongo.

ANAGALLIS ARVENSIS,
Hab.

L. {Murrio)

Gens, campos e terras cultivadas.


L.

PINGUCULA LUSITANICA,

Hab. Ponte Ferreira, na encosta do monte. Serra de Vallongo, nas margens dos regatos, e nos atalhos entre Santa Cruz do Bispo e a estrada de Pedras Rubras a Lea da Palmeira, em granito decomposto.

14

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

OMPHALODES LUSITANICA,
lab.

Pourr.

Nas

sebes e nos atalhos,

em Lea

do Balio,

bosques entre S.

Gens

e a estrada

de Lea, Fonte da

Moura, Alfena, Valladares

e vrios outros lugares.

MYOSOTIS PaLUSTRIS, With.


Gens, Lea do Balio, Lea da Palmeira, e margens dos ribeiros e em terras lamacentas.
varias outras partes, nas

Hab.

S.

EGHIUM PLANTAGINEUM,
llab.

L. (Soage^n)

Campos

hmidos, abundante.
L.

PHILLYREA ANGUSTIFOLIA,
llab.

No

lado do nascente da Serra de Santa Justa,

entre

Lugar da

Ponte Ferreira, e entre Alfena e

Vallongo, nos montes.

VERNICA SERPYLLIFOLIA,

L.

Hab. Entre Santa Cruz do Bispo e Lea da Palmeira, nos atalhos e nas margens das estradas.

PEDICULARIS LUSITANICA,
Hab.
dantes.

Nos

Hffg. Link.
pinhaes.

mattos, tqjaes e nos

Abun-

AJUGA REPTANS,
Hab.

L.
rios

Nas

margens dos

Lea e Avintes

em

varias partes.

ARMERIA LANGEANA,
Hab. Villa do

J.

Henr.

Conde, Guarda, Boa Nova, Lea da Palmeira e Lavadores, nos rochedos beira-mar.

Lam. Hab. Terras areentas nas proximidades do mar. Vulgar em muitos togares tanto norte como sul do rio

PARONYCHIA ARGNTEA,

Douro.

JOHNSTON

FLORA DOS ARREDORES DO PORTO

15

RUMEX

Hab. S. Gens, Lea do Balio, Valladares e outros logares, nas margens dos ribeiros e terras hmidas.

ACETOSA,

L.

QUERCUS PEDUNCULATA,

Ehrh. (Carvalho) do Balio, nas margens do rio Lea, Hab. Valladares, Alfena, margens do rio Ferreira, ao sul de

Lea

Porto Ferreira e outras partes. Plantado


lidades.

em

muitas loca-

POTAMOGETON NATaNS,
llah.

S.

L.
e nas

Gens

Boa Nova, nos pntanos

aguas estagnadas.

LAURUS

XOBILIS, L.

(Loureiro)

Hab. Perafita, Lea do Balio, proximidades de S. Gens e de Avintes. Subspontanea nas sebes e nas margens dos rios e ribeiros.

ORCHIS MORIO,
Hab.

L.

Serra

de Vallongo.

TRICHONEMA CLUSIANITM,

em

Lge. Terras areentas nas proximidades domar, Hab. Boa Nova, entre Foz e Mattozinhos, e Lavadores.

SCILLA MONOPHYLLOS,

Link.

Hab. Terras seccas e pedregosas, em S. Gens, Lea do Balio, Serra de Vallongo e varias outras localidades. Abundante.

CONVALLARIA POLYGONATUM,L.(5eo

deSalomo) Hab. Lea do Balio (proximidades do rio Lea), Santa Cruz do Bispo (idem), Rio Tinto, (n'uns bosques de carvalhos, perto da estrada de Vallongo), S. Pedro da Cova, perto das minas de carvo, e Valladares, n'uns bosques de carvalhos.

16

AXXAES DE SCIENCIAS NATURAES

MUSCARI RACEMOSIjM,
Hab. Foz
tivados.

D. C.

do Douro e Villarinha, nos campos cul-

ORNITHOGALUM UMBELLATUM,
nha)

L. (Leile de galli-

Hab.

S.

Gens

e Valladares,

nos campos.
Sibth.

POTENTILLA TORMENTILLA,
Hab.

Nos

pinhaes, abundante.

COREM A LBUM,
llab.

Dox. (Camarnhcira)

Enre Ovar e Esmoriz, nas margens da estrada.


Lge.

HALTMIUM LIBANOTS,
//a.

Nas

mesmas

localidades.

isrox A.S

Viola odorala.

Em

lr

desde

lns

de novembro at

meiados de fevereiro.
Oxalis

purprea.

Floresce

desde

dezembro

at

maro. Ophioglussum lusianicum. cerca do mesmo praso.

fructificao continua

Continuam em
Senccio

lr

scandens: Bellia

em

fevereiro
sijlccslris

Lamium

macu-

lalum.

Em Maro Anemone trifo lia Corlilcaria danica Viola


:

silralica

Slcllaria Holo>;lea-Gcnisla falcata Polenilla spleridens Euphorbia segelalis Trichoucma Bulbo co liam
Aarcisms
Psculo-iiarriasui

^arcissu(

Bulbocodum

Narcissus Iriandrus
{Conlind).

Oliservaes solire o systeina Dervoso e affiiiflades zoolOEicas


fle

aipis palmoDaflos

lerresfres

POR

AUGUSTO NOBRE

Por pouco regular que parea, nao esto ainda exactamente estabelecidas as affinidades zoolgicas de alguns dos grupos dos pulmonados terrestres, como o dos Arionideos e o dos Helicideos. Alguns naturalistas renem todos estes animaes em uma s famlia, Helicidtc, outros porm collocam os Arionideos com os Limacideos na famlia Amacida\ So estas as (lassi caes seguidas pelos principaes auctores e sQo suficientes para demonstrar a funda divergncia que ainda existe na classificao de muitos dos grupos zoolgicos. E' curioso notar que a demasiada importncia ligada ao apparelho lingual, ou radula, veiu collocar os Arionideos na familia dos Helicideos. s caracter foi sufficiente para comprehender aquelles animaes n'este ultimo agrupamento, quando positivo que em tudo o mais a sua organisao apresenta divergncias notveis. Antigamente era a concha elemento sufficiente para a classificao meth'^dica das espcies; reconheceu-se depois que tal proces.so no bastava e no satisfazia, dando logar a erros de im;iortancia. Veiu em seguida o apparelho lingual occupar o logar de principal caracter distinti

Um

Ann. de Sc,

Nat., v.

I.,

Jan. 1x91.

18

ANNARS

DI

SCIRNCIAS NATLUARS

ctivo dos famlias, e julgou-se que estava definitivamente encontrado o meio de resolver todas as lacunas e dificuldades que appareciam nas classificaes zoolgicas. Troschel chegou mesmo a estabelecer uma classificao dos molluscos baseada no seu apparelho iingual, classificao que ainda hoje geralmente adoptada. Os anatomistas, porm, teem pouco a pouco mostrado a insuficiencia de tal processo e provado que, no se deve concluir a afinidade das espcies pela similhana do appa-

relho dentrio, quando tomado isoladamente. O ainco com que a maior parte dos naturalistas attribuem radula um valor que na realidade ella nao tem, uma teimosia anloga que nutriam os antigos conchyliologistas com a importncia que julgavam dever ligar concha. Alguns malacologistas, convencidos da insufficiencia da theoria de Troschel, Macdonakl e de outros, e da verdade das afirmaes dos anatomistas, que viam de um modo mais geral, porque attendiam anatomia comparada e nao, restrictamente, aos caracteres externos e da radula, avanaram um pouco e ligaram uma im|)ortancia notvel ao systema reproductor, am[)liiind') portanto um pouco mais as bases de uma boa classificao caracteres externos e concha, quando a houvesse, externa ou interna, radula, maxilla e rgos reproductores E' mesmo este o processo usado actualmente por grande numero de naturalistas, mas, no parece que o caracter tirado dos rgos genitaes seja de valor tal que possam distinguir-se espcies com a convico de que se nao errou, visto que este apparelho varia com a edade e porque, como se sabe, so os rgos que mais tarde apparecem e se desenvolvem, softVendo atrophiamentos durante os perodos de inactividade reproductora, e sendo por conseguinte varivel o desenvolvimento dos rgos segundo as pocas em que podem sor observados. Emquanto a maior parte dos malacologistas proseguem na classificao das espcies undament mdo-se em differentes caracteres isolados, outros fjzem a anatomia
:

AUG

N(n5Rr:: obs. sobrp: o syst.

nervoso

19

comparada dos diversos orgSos

com

o fim de estabelece-

rem

a classificao geral

e espcies, dando a voso, porque, est

ou especial de algumas famlias maior importncia ao systema ner-

provado, podem operar-se modificaes profundas na forma do corpo sem que o plano
cVaquelle systema seja alterado. E' claro que devem ser tomadas em considerao as relaas entre o systema

nervoso e os diversos rgos, incluindo a radula, maxilla e a concha deve faz3r-se emfim a anatomia do animal tomando por ponto de partida o systema nervoso, como a base mais importante da classificao natural, conforme foi, desde ha muito, considerada por alguns naturalistas a partir de Cu vier e confirmado sobretudo pelos trabalhos de Ihering, Lacaze Duthiers, B)uvier, e outros mais. Toda a classificao baseada no estudo da concha, maxilla e da radula, nao poder d modo algum ser apresentada como definitiva, muito principalmente depois que o valor da radula declinou pelas anomalias a que tem dado origem, em algumas das classificaas em qie tem
:

sido tomada

como

base.

verdade d'este facto resalta mais uma vez do estudo, embora rpido, que segue. Tomei para typo dos Arionideos o rion Iwiilanica^^ Mabille, vulgar nos arredores do Porto. O estudo do systema nervoso d'este animil feito nos principaes detalhes, emquanto que o das outras espcies do mesmo gnero simplesmente comparativo, assim com o de todos os outros grupos que so estudados Hclix^ Geomalacus, Limax, Zoni'es, Aropliana^ l*cir:

macella, 1'lutoma

Tctacella.

Quasi todos estes animaes foram obsequiosamente recolhidos vivos para este estudo pelo meu presado amigo e distincto inspector do Jardim Botnico da Universidade de Coimbra, o snr. Adolpho F. Moller, a quem a sciencia portugueza deve excellentes servios palas suas infatigveis investigaes scientificas.

^0

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

imposio geral do ayntema nervoso Como ordinariamente succede, os centros nervosos occupam a partesuperior e posterior do bolbo pharyngeo e renem se aos ganglios inferiores ou viscero-pediosos abraando o esophago pelas ligaes lateraes, duplas. Tanto dos ganglios superiores como inferiores nascem numerosos nervos

que se distribuem para todas as regies do corpo. Dos


ganglios superiores ou cerebraes partem, alm dos connectivos, dois finos nervos que vao ligar-se aos pequenos

ganglios stomato-gastricos situados na base do esophago, entre as camadas musculares da pharynge, e ligados por

um

filamento (|ue passa inferiormente quelle canal

no

ponto

em que

elle

penetra no bolbo pliaryngeo, assim

como
sos.

outros nervos finssimos que vem terminar nos

octocystos situados na face superior dos ganglios pedio-

Ganglios cerebraes
cil

Em

alguns dos indivduos

c f-

vr distinctamente os ganglios que

compem

esta

mas-

sa nervosa superior, n'outros porm os ganglios confundem-se mais ou menos. Quando os ganglios se apresentam nitidamente observam-se em numero de fjuatro^
dois de cada lado, unidos por

uma

faxa nervosa.
:

Dos dois ganglios anteriores partem quatro nervos os dois primeiros pares (ry, h e g' h\ fig. I), seguem quasl soldados at ao musculo retractor do tentaculo occular, inserindo-se o nervo g na parte mais dilatada do musculo e o outro, h, na base do tentaculo (3, fig. 3); segue se o nervo , que parte do lado inferior dos nervos g e h, e um pouco mais grosso que o antecedente e que, assentando sobre a parte lateral do bolbo pharyngeo ( fig. 3),. se divide em dois ramos, um dos quaes se dirige para a maxilla e o outro, bipartindo-se novamente, vae innervar a parte superior da cabea. Temos em seguida os nervos /. (fig. 1, J, fig. .3) bastante grossos e que, correndo quasi
j)aralellamente ao nervo
rior.

m we

innervar o tentaculo infe(Continua).

AVES DE PORTUGAL
POR

W.

C.

TAIT

O meu
Portugal,

primeiro ensaio de

um

catalogo das

Aves de
In.^-

foi

imj3resso na Revista da Socicdale de

truco do Porto durante o anno de 1883;

como porm

depois de terem sahido alguns nmeros aquella revista suspendeu a sua publicao, resolvi reproduzir o meu trabalho, ampliando-o, no jornal ornithologico de Londres, Jbis, o que se effectuou durante o anno de 1887. Pouco se tem escripto at hoje acerca da ornithologia de Portugal e, realmente, segundo creio, s um pe-

queno numero de pessoas se teem occupado


tudos.

d'estes es-

Em

1862, o dr. Barbosa

du Bocage publicou o cata-

logo das Aves de Portugal existentes n'essa poca no

Museu de Lisboa, ao qual se seguiu o das que se achavam colleccionadas no Museu de Coimbra, publicado em
mero
1889 pelo dr. Albino Giraldes, tendo sido um grande nud'essas espcies offerecidas ao museu pelo snr. dr. Manoel Paulino de Oliveira, lente de Philosophia na Uni-

versidade de Coimbra e actual director do

museu

e que,

em

da ornithologia a sua especialidade. Alm d'estes trabalhos o rev. A. C. Smith inseriu no Ibu, em
tempos,
fez

1868, (pg. 428 a 460)


Ann. de
Sc. Nal., v.
I.,

um

Skelch of lhe birds of Portugal

Jan. ldk.

22

ANNAES DE SCIENCIAS NATUP.AES

no qual enumera 19;] espcies. Posteriormente publicao (Festes trabalhos teem sido adquiridas muitas outras observaes sobre este mesmo assumpto e algumas das espcies que eram entflo consideradas como raras so actualmente reconhecidas como vulgares, pelo menos em certas localidades, ou, especialmente, durante alguma das estaes do anno, sendo tambm outras formas differenciadas, taes como Silla ccesia, crcdula irbiiy etc. InfeJizmente o numero dos cultores da ornithologia em Portugal tem continuado muito limitado, e. segundo creio, ha at hoje no paiz muito poucos ornithologistas amadores, entre os quaes se conta o meu prosado amiga dr. Jos Maria Rosa de Carvalho, de Coimbra. Trocamos durante muitos annos uma agradvel correspondncia sobre o assumpto da nossa especialidade, sendo-lhe eu devedor de muitas informaes relatndas n'esta memoria, especialmente no que diz respeito s aves dos arredores de Coimbra e aos nomes vulgares porque ali -o conhecidas.

N'estes ltimos annos, sabendo muitos dos meus amigos que eu colligia observaes sobre aves, obsequiosamente me teem enviado exemplares com as datas de captura e localidades onde foram obtidos em tempo de caa^ o que me tem sido de grande utilidade pai-a fixar as datas de chegada dos emigrantes do outomno, raros e vul-

gares.

Posto que a fauna de Poitugal srja, como naturalmente era de esperar, quasi idntica de Hespanha e

muito similhante de

Itlia,

ha todavia alguns pontos de

especial interesse no paiz, que constilue,

como

sabido,

a regio mais occidental da Europa, differindo considera-

velmente muitas das suas aves das da parte oriental da


continente.

A
rtimas,

longa

linha

de costa jjortugueza banhada

pela

Atlntico favorvel as observaes relativas a aves

algumas das quaes no se encontram

talvez

mano

Mediterrneo. Portugal

tambm um dos

principaes ca^

w.

c.

tait: avf.s de Portugal

2:

minhos de emigrao seguidos pelas aves na


da Africa.

ida e volta

Algumas espcies s apparecem durante o verSo e outras no inverno. Por todos estes motivos seria muito
para desejar que se fizessem
sas observaes sobre o
rios: a

em todos os paizes numerochamado Mysterio dos myste-

emigrao das aves.

coronel Irby coUigiu, durante a sua estada

em

Gi-

braltar, cxcellentes observaes acerca da emigrao das aves do sul da lespanha, |)ublicando-as no seu livro The

ornilhologij of lhe Srais of Gibrallar, sendo estas, segundo creio, as nicas que teem sido publicadas sobre a emigrao das aves d'aquelle paiz. O que d um particular interesse ornithologia portugueza a grande corrente de emigrantes f|ue passam no outomno ao longo das costas, do norte para o sul, voltando na primavera em direco contraria. Gom a approximao do inverno observam-se beira-mar algumas aves que parecem chegar dos montes do interior de Hespanha e de Portugal, como, por exemplo, a Cotovia pequena {Alauda arbrea, L.) o Picano real {Lanius merHonalis, Temm.); Felosa preta, Cheide etc.
;

(Uclizophilm undaim, Bodd;. Esta ultima espcie


siderada
dora.
fora de duvida

foi

con

como uma das aves que no emigram, mas


que
n'este paiz
parcialmente

emigra-

Durante o mez de setembro o observador mais superficial no pde deixar de notar a passagem, para o sul, de muitos bandos de Rollas, Tialhes e Poupas, aos quaes se seguem os de Pombos torcazes, Lavercas, Douradas, Gallispos, Alcaraves, etc.

das espcies de aves que no outomno passam aos milhares do norte para o sul no regressam pelo mesmo caminho na primavera. N'essa poca do anno certo que se observam no sul de Hespanha: parece, porm, que no pela costa de Portugal que ellas voltam para o norte, mas sim que
E'

interessante notar que, muitas

24

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

essa passagem se effictua mais pelo interior ou pela costa oriental de Hespanha. Nao julgo todavia provvel que as aves ribeirinhas atravessem as serras do interior. Durante a primavera, repetidas vezes procurei, mas

sempre em vo, os Acrocephalm aqualicm


LocLislclla ncevia c

e . phragmils,

Cyanecula wolfi, nos logares pantanosos da costa martima onde so to communs e certos de se encontrar durante toda a poca da sua emigrao outomnal.

Com
anlogo
:

o Chasco {Pralincola ruhclra) d-se

um

facto

s reapparece no outomno.

A partida d'esta espcie em setembro e o seu regresso a Gibraltar na primavera, so factos afifirmados pelo coronel Irby. Seria realmente interessante investigar, se
na volta para o norte da Europa, ella segue um caminho diverso d'aquelle por onde vem. As aves martimas e ribeirinhas e ainda algumas terrestres voltam para o norte pelo litoral.

Os pssaros granvoros:

Pintasilgos, Milheiros, Ser-

sinos e Verdilhes, muitos dos quaes se encontram aqui

durante todo o anno, mas que, em maior numero do que geralmente se suppe, emigram para o sul nos mezes do outomno, voltam depois para o norte na primavera atravez de Portugal, viajando todavia um pouco mais pelo interior do paiz do que quando se dirigem para o sul, o que c muito sabido dos passarinheiros. Palmn refere que, em algumas localidades, tem sido notado o facto de certas aves apparecerem unicamente no

outomno {Zug^lraascn der


demonstrar
rinhas.
isto

Vgel, p. p. 18, 28 e 37) e tenta

que nada me satisfaz, quando os seus argumentos dizem respeito s aves ribeipor

um modo

S na costa Occidental da Pennsula ibrica, se encontram paragens adequadas a estas aves, onde seria de esperar que, como no outomno, apparecessem tambm durante a primavera, o que porm no succcde.

w.

c.

tait: aves de portugal

25

D-se um caso anlogo com umi ove que vive nos prados hmidos, a Boieira (UolncUla //a/), a qual durante o outomno atravessa a costa de Portugal, substituindo a forma do sul, a Lavandisca amareila {)loacilla flava). Esta ultima espcie regressa na primavera, mas s uma vez tive occasio de observar a .)/. Ilaii n'esta estao. E' mais natural que esta ave atravesse o interior do que a Locw^lella nauna e o Acrorcpliahis aqualicu^; supponho comtudo que na primavera sobem a costa oriental de Hespanha, para attingirem a estao de verSio em regies mais septentrionaes.
bella manha de vento nos encontramos em uma praia portugueza, e que para o sul passam voando bandos e bandos de aves emigradoras, um estranho sentimento de admirao e vaga curiosidade se apodera de ns ao pensarmos nas longnquas paragens a que essas pequenas aves se destinam. De que paizes vem e para onde iro ainda? Que muitas d'ellas atravessam o estreito de Gibraltar, seguindo a costa africana, sabemos ns, mas qual o limite da sua expanso geographica nas regies do sul? Algumas das retardatrias passam o inverno comnosco, como por exemplo a Lavandisca .l/o/afu/Za lugubris, o Corvo Corem fru^ilcvu^, o Gallispo Vauellus vulgarin, a Laverca /ait/a arcensis, a Sombria //zthus pralcnHs, desapparecendo na primavera. Em geral as aves terrestres emigram desde cerca de meia hora depois do nascer do sol at s 9 da manh; passada essa hora demoram-se pelos campos em procura de alimentos, ou descansam nos mattos e pinheiroes. Tenho observado a maior parte das aves portuguezas na sua passagem para o sul taes como: Andorinhas, Pedreiros, Lavercas, Sombrias das duas espcies (\nlhus Iricialis e Anlfim pralcmis), Rolas, Felosas, (PhijUoscopus Irochilm), Pombos torcazes, Gallispos, Andorinhas do mar. Gaivotas, Patos, Maaricos e Borrlhos, alm de muitas outras.
leste

Quando no outomno por uma

.4

26

ANNARS

d:-:

scihncias naturaks

A mnior emigrao de aves martimas que tenho presenceado deu-se em uma manha um tanto nublada; recordo-me de ter visto, entre outras espcies: Gaivotas, Patos, Alcatrazes, Andorinhas do mar e algumas Pernaltas.

Em geral estas ultimas aves emigram principalmente durante as noites; pelo canto, porm, tenho podido reconhecer milhares de Maaricos passando a certa altura, assim como vrios outros, taes como: Borvlhos {Tring
alpina); Strcpsilas intcrpres; Fusellos, {Totanui calilr), e Maaricos gallegos
(

\umcnius pkwopw^), muito especial-

mente em noites de nevoeiro porisso que constantemente vo chamando uns pelos outros.

Em dias de primavera tenho tido occasio de ver o Maarico gallego voltando ao norte em grandes bandos. At hoje que eu saiba nenhumas observaes teem sido publicadas sobre a emigrao das aves nas costas de Portugal, Palmn no seu Zug^lrassem der Vgel: (Vias de emigrao seguidas pelas aves) apresenta a costa de Portugal como um d'esses caminhos, o que exacto, todavia, parece ter obtido poucas datas relativas a esta passagem, referindo-se aquellas apenas a duas espcies da costa septentrional de Hespanha e a nenliuma do litoral
j)ortuguez.
dr.

Quando em Hans Gadow

18

de abril de

1884-,

pelo snr. Scott B.

sul de Portugal

encontrei dois

acompanhado pelo Wilson visitei o exemplares de Alauda


escura, no pico

arvcnni, Laverca, de

plumagem muito

de Foja, serra de Monchique, a sudoeste do paiz. Surprehendido peio tacto de ainda n'esta poca encontrar esta espcie em Portugal, pois que dos arredores

do Porto ella desapparece logo em fins de maro, e por observar que esses dois exemplares de Foja possuiam uma plumagem muito mais escura que os dos arredores do Porto, fui levado a crer que os dois exemplares de
Foja podiam pertencer a
pcie,

uma forma meridional d'esta esquer sedentria, quer emigradora, isto : das que

w.

c.

tait: aves de poiitloal

27

apenas aqui passam o vero. lafelizmenle, por um descuido do portador, perdi esses dois exemplares; mas, como esta espcie fjsse miis tarde encontrada na serra do Roxo, arredores de Coimbra, olitive um ainda novo que mandei para Inglaterra. O snr. Howard Saunders informou-me porm, que de Rigen, Bltico, lhe tinha sido enviado um exemplar ainda mais escuro e que nOo via n'isso razo para constituir uma nova espcie. Esta ave prendeu-me a atteno porque sup|)u/. muito possvel que a Laverca do sul, que no inverno frequenta os campos visinhos do Porto, no permaneceria em Portugal durante todo o vero, mas sim emigraria para o norte: Frana, Inglaterra, Allemanha, etc. Estes exemplares parecem-me de cr mais clara; s tive porm occasio de examinar dois adultos, e um novo da forma mais escura. E' bem possvel que, com a approximaro do inverno, os que habitam o norte venham refugior-se em regies situadas mais ao sul, substituindo ahi um grupo da mesma espcie, o qual, simultaneamente, caminhar para regies mais temperadas, como de resto succede com indivduos de espcies djfferentes. Muito provvel me parece portanto, que possa dar-se este facto entre indivduos de uma mesma espcie. E' este um assumpto digno de atteno, mas que s por um aturado estudo da emigrao das variedades geographicas pde ser suicientemente determinado. Os meus apontamentos sobre a emigrao das aves de Portugal comearam systematicamente em 1878, e, desde ento, tomei nota de numerosas observaes que se encontram condensadas n'este trabalho, constituindo ellas o maior inte]'esse das minhas excurses em horas de cio. A falta de mais tempo disponvel no me permiltiu tornal-as to completas como desejaria. E' por conseguinte intil esperarse um trabalho pei-feito: fiz no entanto todo
o possvel para realisar esse

meu

intento.

Alguns ornthologistas americanos referem, se bem

me

recordo, que no limite meridional da exi)anso geogra-

28

ANNAKS DK SCIKNCIAS NATURAES

phica

diis espcies,

mais

fraco.

Supponho que

o poder reproductor das aves se torna este facto se d em Portugal, a

avaliar pelas observaes que tenho podido fazer.

Parece-me que a Tordeia e a Negrinha, aves que criam em Portugal, que o seu limite meridional na Europa occidental, pem menos ovos aqui, do (jue em Inglaterra. Em geral tenho encontrado trs ovos nos seus ninhos, e s uma vez observei um ninho de Negrinha

com

cinco.

Para podermos chegar a uma concluso exacta n'esle assumpto, seriam necessrios alguns annos de observaes minuciosas e frequentes visitas aos ninhos, durante a poca de incubao, com o fim de observar se o ninho contm o numero completo de ovos, e comparar seguidamente os resultados obtidos com os que teem sido registados nos paizes mais septentrionaes. Durante as minhas
excurses pelas diversas provncias de Portugal tive sempre o maior cuidado em obter, em cada localidade, os nomes exactos dados s aves mais vulgares. A minha longa residncia n'este paiz e o intimo conhecimento da lingua, tem-me, segundo creio, ajudado a vencer muitas dificuldades e a corrigir erros da gente do campo, que em diversas localidades, dao o mesmo nome a aves differentes e at nomes errados, porque alguns dos camponezes nem mesmo conhecem os nomes das aves locaes, o que, diga-se de passagem, nao constitue excepo,

muitos outros paizes. Em geral at, a gente do povo tem aqui um sufficiente conhecimento das aves mais communs e sabem distinguil-as pelos seus nomes vulgares. So curiosas as observaes relativas aos nomes vulgares, muitos dos quaes so onomatopaicos, isto derivam o seu nome do canto das aves, como por exemplo Pim-pim (Fringilla ccelebs), arredores do Porto; outros como a Arvella {.Uolacilla alba), Aveiro, teem similhana com o latim, outros so idnticos como, Merula provncia do Algarve {Turdm merula); Tordo ('/'w/v/ws- mmipois que succede isto

em

w.

c.

tait: avi:s de portugal

29

cus, Tiirdus ilifirus),

encontrando-se lambem alguns que provavelmente derivam do mourisco, como Boita. Aveiro,

{Cislicola cursilfins); Uou-fc'o,

Tanger

(v.

Cor. Irby, Orn.

of

lhe Slr. o [ (Vibra liar)

Bibe^. Algarve e Alemtpjo, [Va-

nellus vulgaris), Ikcbl, Casa Branca, na co&ta de Marro-

cos.

Alguns sao tirados de fjualqucr signal

caracterstico,

as pennas da crista do arredores do Porto, (do Latim linllu^, o Gallo), outros dos seus babitos, Pica-pau, ou do seu alimento favorito,
\

como

ancllm vulgarix, Gallispo,

Papa-amoras

{"^yria rufn) e

raariam por certo os |)hilologistas origem dos seus nomes.

emfim alguns ha que embaf(ue procurassem a

Comprehende-se bem, que dem o nome de rcnl espcie maior dos Pica -paus, mas qual a razo ponjue espcie mais pequena chamam gnllcgo ?
Este
cies, taes

mesmo

qualificativo applicado a outras esp-

como: Narceja gallega. Calhandra gallega, Touro gallego, etc. Supponho que a explicao encontra a sua origem no facto seguinte. A Galliza , como se sabe, uma das provncias do norte de Hespanha d'ondo voem
res,

para Portugal ganhar a vida muitos criados e can-ogadoque constituem uma ulil e laboriosa classe; mas,
d'elles se

como muitos

occupam tambm na

profisso de

aguadeiros e de outros trabalhos rudes, os portuguezes


haljituaram-se a olhal-os

com uma

certa superioridade,

resultando d'isto ser dada jialavra gallego uma signilcaHo subalterna. E' provavelmente, como disse, este o

motivo porque aquelle qualificativo se applica s espcies mais pequenas, havendo mais que uma no mesmo gnero. Quando uma ave apresenta a plumagem de muitas cores vivas chamam-lhe, em geral, francez ou da lui!'ut., talvez por que a gente do povo aprendesse a conhecer os brilhantes adornos com estes dois i)aizes, com os quaes Portugal mantm relaes commerciaes de ha muitos sculos.

Para as incorreces que possa haver n'este

meu

tra-

30

ANXAKS

Dl'.

sr.IKNXIAS

NAIURAFS

balho conlrii)uii-am por cerlo, o pouco tempo de que dispuz, a falta de exemplares de c)inparaiio e os poucos livros de historia natui'al, especialmente sobre ornithologia,

que se encontram na Bibliotheca Publica.


Approveito este ensejo para agradecer o benvolo e

prompto auxilio do professor Alfredo Newton, de Cambridge, que teve a bondade de me communicar informaes muito completas, em resposta s minhas perguntas
feitas

sobre diversos pontos.

Para a elaborao d'e5ta lista segui a classificao do catalogo das aves da Europa, de Dresser, mas em um pequeno numero de casos avenlurei-me a juntar um terceiro nome, segundo o systema trinominal. Parece-me muito arbitrrio dar nomes de valor especifico a raas estreitamente ligadas.
ja

A enumerao das aves que se segue, embora abraninformaes concernentes a todo o paiz, refere-se especialmente s observaes feitas sobre as aves dos arredores do Porto.
{Conlinna).

MOTE SUR UN POISSON-LUNE


(ORTUAGORISCUS
.MOI.A,

L,),

DE GRANDES DIMENSIONS, CAPTURE

SUR

l.ES

COTES DU PORTUGAL

PAR

ALBERT

A.

GIRARD

Les m<Ms de

petite taille

centimtres de loni;ueur

totale, se

mesurant tout au j)lus 40 montrent quelquefois,

quoique toujours assez rarement, sur nos cotes et sont trs bien connus des pcheurs qui les designent sous le iKjm de Roda, Rodini, Rolim, Peixe-lua. On a observe quelquefois soit en plein Atlantique, soit chous sur les cotes du nord de TEurope, des moles de grandes dimensions, parmi lesquels je citerai comme un des plus remarquables celui chou il y a une trentaine d'annes sur les cotes du Danemark, pesant 345 kilogr. mais un de ces moles gigantesques, qui sont toujours trs rares, n'avait pas encore t recueilli sur nos cotes et tait inconnu dans nos collections publiques. Tout recemment mon ami M.'' Frderic Burnay naviguant dans un de ses remorqueurs la latitude de Cabo Razo, quelques lieues de Tembouchure du Tage, a capture un magnifique specimen encore vivant, qu'il a eu la bontc de m'offVir et qui se trouvera bientt expos dans
,

32

ANNAIlS DE SCIRNCIAS

NATURARS

la snlle

que

je

portugnise du Museum de Lisbonne. m'empresse de signaler ici.

Cest

celui

La

mme

description de celte espce a t faite souvent et son anatomic est assez bien connue depuis les tra-

vaux de Wallenbergh. Gleeland, lasting, pour que je n'ai pas m'y lendre, j'insisterai cependant sur les observations suivantes.

DDIENSIONS
Longueur
caudale
Hauteui* du corps entre
la

lotale

depuis Textrmit du
la

museau jusqu' rexlrmit de

I,i0

dorsale et
0,'"80

Tanale
Ilauteur de Textrmit de Tanale
celle

de

la

dorsab
au niveau
de

1,85
0,">27

paisseur
rctil

maximum

ou 18; A. Poids: 120 kilogrammes.


Nag-eoi-cs: D. 17

18; C. 13; V. 13.

Dans
fois trois

ce specimen la longueur

fait

exactcmcnt une

quart

la

hauteur, landis que chez les individus

deux diamtres sont prescfue gaux, mais 11 est admis aujourd'hui, d'aprs la mesure de nonibreux chanlillons, que ces diTrences regardes d'abord
de
petile taille ces

comme
listes,

des caracteres spcifiques par plusieurs naturale

tiennent uniquement Tuge,


la

mole devenant de

plus en plu? oblong avec

croissance.

A
sit

Ttat frais cet individu tait couvert d'une


(|ui

muco-

paisse et trs adhrente

enscvelissait pour ainsi

dire les
J'ai

nombreux

parasites qui s'y attachaient.

pu observer le disque osseux independant du squelette qui forme le museau de Tanimal, et qui presente la particularit d'Lre us. Celte usure que Tcn avait

A.

girard: note sur un poisson-lune

33

observe chez quelques jeunes specimens tient peut tre au mede d'alimentotion de cette espce qui parait tre exclusivement herbivore. A la gorge et le long de la ligne mediana, 25 et oO cenlimtres de la bouche, on voit aussi deux autres petites plaques ossifies, oblongues. L'e3tomac tait absolument vide et les organes gnitaux trs rudimentaires permettaient cependant de distinguer deux testicules. Quelques naturalistes qui ont tudi le mole ontt frapps du nombre de ses parasites, nul ne mrite mieux que lui, dit Van Beneden, le nom d'htellerie. Je n'ai pu reconnaitre que quelques espces, mais le nombre des individus tait considrable. Sur la peau. prs de la lente des oues et la base des pectorales, abondait le curieux polystomien le Trisloma mokv, Blanchart, et sur la bande qui se detache par sa couleur et s'tend depuis la nageoire dorsale jusqu' Tanale en bordant la
oaudale, ou

peau est moins paisse et moins rude, toute une colonie de l'andarui, sp?, s'tait tablie en la perforant pour y loger leur tte. Sur les branchies j'ai recueilli de nombreux couples du Cccrops Lalrcillci, Leacli, qui parait ne jamais faire dfaut chez le mole, et en petit nombre un Caligus, sp?, peuttre celui dcj tigur par Couch. Si je n'ai pu observer des vers dans Tintestin, le foie
la

tait

tellement perfor par

un cestode

qu'il tait

trans-

forme en une vritable ponge. Je crois pouvoir rapporter cot abondant parasite au (iymnorhynchus reptam, Rudolph, dj signal par Cobbold dans le foie d'un jeune mole pris en Angleterre.

NOTAS E COMMUNICACES

Piscicultura

Ha trabalhos

de piscicultura, que se relaciooann muito

com

os servios
se

que o sylvicultor tem de desempenhar, especialmente,

quando

occupa da arborizao de dunas ou de montanha?.

Se se trata de fixar e cobrir de maltas resinosas os areaes da costa, depara-se, em muitos logares, com extensas lagoas de agua doce, aonde seria muito ulil introduzir e desenvolver a creao de boas espcies de Se no revestimento das nossas montanhas que tem de ser empregada a actividade do sylvicultor, este vae encontrar, nas origens e nas aguas altas de alguns dos nossos principaes rios, os logares onde nascem,
peixes.

reproduzem e vivem, temporria ou permanentemente, algumas espcies de peixes das mais apreciadas. Quem se occupa de servios florestaes por conta do Estado, tem, com certeza, muita occasio de emprehender e dirigir servios de piscicultura, e tudo que u'este simtido se fizer, ter seguramente muita utilidade, visto que as nossas aguas interiores so de uma pobreza ictiologica muito notvel e por isso oTerecem fraco recurso para a alimentao publica. Esta pobreza no deriva da falta de boas espcies, mas motivada principalmente pelos processos seguidos na explorao das aguas, que mais parece terem em mira a total ruina da produco piscicula, do que
auxiliar o seu desenvolvimento.

Basta dizer que se pesca

em qualquer

tempo, escolhendo-se muitas

usam apparelhos de malha muito mida, empregaado-se substancias venenosas e explosivas


vezes de preferencia a occasio da desova, que se

para matar o peixe

praticam-se outros abusos, cujas consequncias no

algumas disposies adminisque regulam o modo de exercer a pesca fluvial, mas no so cumpridas e por isso o despovoamento das aguas continua no noesmo esser mais funestas. Existem, certo,
trativas,

podem

tado ou peior de dia a dia.

(*)

Rios e ribeiros que eram, no ha ainda muitos annos, abundantes d


(1)

Ha poucos annos, parece-me que em

1882,

foi

to grande a

quan-

tidade de peixe destrudo por meio de dynamite no rio Z'zere e seu alluente ribeira d'Alie, to inquinadas ticarain as aguas, que todts as pessoas de Figueir dos Vinhos, que naquelle anno lizerani uso de banhos na Foz d'Alje, foram atacadas de febres muito graves e passados mezes ainda algumas se achavam muito doentes. Imagine-se a quantidade de peixe que tinha sido morto, para assim corromper a agua de duas correntes to caudalosas, como o so o Zzere e Aije. a

NOTAS

COMMUNICAES

35

peixe,

teem hoje grande escassez.

truta j rara e todavia

um

dos

peixes que melhor se cria e muliipHca nos rios de montanha e que, se fosse

convenienlemente explorada, poderia prestar abundante


to aos habitantes de

e delicado

alimen-

muitas locilidades serranas do

paiz.

E' necessrio estudar e pr

em execuo algumas medidas

tendentes

a proteger e augmentar a produco ictiologica das aguas interiores e para


nos guiarmos n'este caminho, vamos encontrar ptimo ensino
paizes da Europa,

em

alguns

que de ha muitos annos tratam da cultura das suas aguas. No precisamos at de ir muito longe, para nos aproveitar a experincia alheia, pois que ha bastante tempo que a Hespanha fundou com resultado feliz no mosteiro de Piedra um estabelecimento de p!<cicultura,
de certo ha-de contribuir muito para repovoar com as melhores espcies
0^ rios e lagos d'aquelle paiz, tanio mais que esta
til instituio

que rene os elementos mais favorveis para a creao dus peixes e que
ter o

seu complemento natural

em algumas

piscifaeturas regionaes, que sero


este im.

institudas nas localidades mais

adequadas para

das medidas, que primeiro occorre, quando se pensa nos meios de augmentar a povoao das nossas aguas, auxiliar a propagao de

Uma

algumas espcies de salmonideos indgenas, que produzem carne


so de
fcil

selecta e

mulliplicao.

O salmo

uma

d'estas espcies e sera duvida a


:

mais estimada. Appa-

rece nos rios do norte

Lima, Cavado

sobretudo no Minho, os quaes,

por causa da frescura

e limpidez das suas aguas e outras condies, so muito propcios para a creao d'este peixe, que apesar d'isso raro, o

que motiva o seu elevado preo. Devia aproveitar-se a aptido daquelles rios para a creao do salmo, estabelecendo-se em algum d'elles uma piscifaciura destinada a reproduzir este peixe, o que teria certamente grande alcance econmico.

Um
fieiente

estabelecimento d'este gnero, de propores modestas, seria suf-

para produzir annualmente muitos milhares de salmes.


seria talvez o rio a preferir, pelo

O Cavado
saios,

menos nos primeiros en-

caso apresente as condies mais favorveis para a propagao do

salmo, visto que tem a origem e todo o seu curso


dio poder-se-ha

em

territrio portuguez.

Esta questo merece muito ser estudada, porque

com pequeno dispn-

obter grande beneficio, accresceudo consideravelmente o


rios.

numero dos salmes que visitam os nossos

Um

peixe anadromo, que tem hbitos idnticos ao precedente e


o solho {Acip^nser slurio), datado

tam-

bm convm propagar,
rios

de grande

corpolencia e carne de gosto muito delicado e que se reproduz

em alguns do paiz, com aguas menos frescas e lmpidas e que at turvam muito
as cheias.
(^)

com

(1)

Segundo informaes do

snr.

Adolpho Frederico MoUer, este peixe

frequente no Guadiana (Mertola).

36

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

Outra medida qoe devia adoptar-se e fazer cumprir rigorosamente.


pois que teria aco beneica e reparadora muito sensivel sobre a povea-

o das aguas, a do estabelecimento de reservas ou viveiros nos

rios,

em

mais adequados para a creao dos peixes,, prohibindo-se aqui a pesca em qualquer tempo. Estes animaes encontrariim assim um refugio seguro, espcie de visiiios

que

se

julgassem

veiro aonde poderiam reproduzir-se e crear-se trauquillamente, passando

depois a povoar outros legares dos

mesmos rios. No obstante termos no nosso paiz boas espcies prprias de agua

doce,

como

so

a truta, a boga,

bordalo, etc, a

introduco de al-

guns peixes

exticos notveis pela sua

rusticidade e por constiturem

bom

alimento, pde oTi*recer vantagens e por isso deve ser ensaiada. Est

n'este caso a truta arco iris^

que decerto pde aclimar-se nos nossos

rios.

Este peixe, oriundo da America, lem rpido crescimento e a faculdade de


resistir

a maiores temperaturas do que a truta ordinria; pJe, por con-

sequncia, viver

em aguas menos

frias e

em menores

altitudes e vir a po-

voar grandes extenses dos nossos


habitar.

rios,

que a truta indgena no pde


qne podesse
ter lo-

Nas lagoas da serra da

Estrella muito provvel

gar a introduco da truta dos lagos da Suissa {Trutia adquire o tamanho de bons salmes.

lactistris),

qua

No
na

lago de Enol, situado prximo da histrica Covadonga (Astrias),

altitude

de

1:000

metros, fez-se ha poucos annos (1881)

um

ensaio

n'este sentido, que teve o

melhor exilo.

(*)

Na serra da Estreita, a lagoa comprida tem uma superfcie que julgo no ser inferior do Enol (12 hectare-) e tambm no deve difTerir muito d'este relativamente temperatura das suas aguas. A sua altitude, l:SOO
metros, muito provvel que no seja excessiva para o fim indicado, vis-

que na Suissa a truta dos lagos vive at esta altura. Disse j que junto das dunas se encontram lagoas de agua doce, tendo algumas grande superfcie. So devidas invaso das areias, que encontrando nascentes e ribeiras, obstruem o curso das aguas, forando-as
to

a formarem grandes depsitos.

Desde os areaes de Mira at Quiaios, veem-se


todas juntas cerca de 2o0 hectares.

seis lagoas,

das quaes

a maior no mede menos de 100 hectares de superfi^ie (lagoa da Vela) e


Entre o Mondego e o Lz
portantes,

lambem existem

outras lagoas, que so im-

posto no occupem to grande rea


e por isso

como as

precedentes.

Co~

nheo-as bastante
veitamento.

vuu tralar mais especialmente do seu apro-

Alguns d'estes depsitos de agua toem a sua origem na extremidade


(1)

Vid.

um

interessante artigo intitulafio:

In ensayo
2'i

piscicula en el

lago de Monles.

En(.l,

por D. Ricardo Aiebai, publicado no n."

da Uecisla de

NOTAS

COMMUNICAES

37

norte da matla nacional do Urso o

formam uma
e

srie de brejos e lagoas,

que sob

nome de Juncal Gordo,

lagoa de S. Jos e lagoa do Linhos, oc-

cupam comprimento de mais de 4 kilomelros


de 80 hectares.

uma

supericie no

menor

A lagoa do Linhos , do lado do sul, o ultimo d'estes deposites e o maior de lodos, visto que occupa uma rea de cerca de 33 hectares. As suas aguas so sangradas por uma levada, que vae dar movimento aos moinhos da Leirosa, correndo ao depois para o mar. A curta distancia, 500 metros, do extremo sul da referida malta, depara-se tambm com outra lagoa, a da Ervedeira, assim denominada por estar junto do logarejo d'este nome. A sua figura oval e mede 820 metros de comprido por 430 na maior largura. Tem 25 hectares de superfcie e as suas aguas so principalmente devidas a infiltraes, pois que no se v ribeiro algum que n'ella desague. Cercada ao nascente por terras de cultura, nos outros lados est limitada por dunas bastante soltas, que a invadem e tecm reduzido bastante a sua extenso, phenomeno que se observa, mais ou menos, em todas as lagoas que confinam com areias movedias. As suai aguas conservam-se sempre lmpidas e so pouco frias; em agosto de 1889 accusavam a temperatura de 22 centgrados. (*) A sua profandidade vria, achando-se o fundo a 2, 4, 6 e 7 metros; as maiores funduras enconlram-se em mais de metade da lagoa. As plantas que inferiormente a revestem so muito abundantes e formam um prado denso, alto e to fjrte, que s vezes impede que a draga desa at ao fundo, que formado de areia pouco lodosa. As Charas, Potamogeloyi, Nymphaeas, Nuphares, Typhas, etc, enconlram-se em grande quantidade. Nas dragagens a que procedi achei abundncia e variedade de pequenos molluscos e annelideos. Mas a povoao ictiologica insignificante, porque s existem aqui .duas espcies de ruivaeas (Leiciscus)
de pequenssimo
corpo.

Parece-me que esta lagoa,


malta nacional importante,
rece

em

vista de estar situada junto de

uma

das suas aguas serem fechadas e de poder

prestar aos peixes abundante alimentao, tanto animal

como

vegetal, oTe-

campo vasto

boas condies para se eTectuar algum trabalho pisci-

cula, que tenha por fim povoala com espcies de peixes apropriados, que possam fornecer bom e copioso alimento. Passando em revista as espcies que no nosso paiz vivem permanentemente em agua doce, que so s as aproveitveis para o nosso caso, vemos que a maioria d'ellas requerem aguas correntes, batidas e frescas, condies que no se realisam na lagoa da Ervedeira, que tem agua parada e pouco fria como vimos. Mas ha duas espcies de peixes, que lambem existem no paiz e decer-

(1)

Tolas as observaes que aqui deixo apontadas sobre a lagoa da

Ervedeira, foram feitas n'aquelle

mez

e anno.

38

ANNAES DE SGIENCIAS NATURAES

to devem adaptar-se perfeitamente n'esta lagoa, porque encontram ahi as melhores condies de vida. Refiro-me carpa ou sarmo {Cypiiniis carpia) e tena {Cyprinus tinca), as quaes se encontram uos nossos rios^

particularmente no alto Tejo e seus affluentes.

(*)

A carpa
te

muito fecunda e rstica, cresce depressa e attinge facilmen-

30 e

3")

centmetros de comprido.

Em

trs

annos pde

ter o peso

de 2 a 3 kilos e como tem vida muito

longa, chega a adquirir peso e volume extraordinrios.

sua carne de

boa qualidade. Este peixe quer aguas tranquillas e fundas, bem vestidas do vegetao; alimeuta-se de plantas, insectos, molluscos, vermes, etc.
E' muito prolfico. Quando pesa 250 grammas pe 200:000 ovos; mas pesando 2:500 grammas chega a pr 600:00) (Gauckler). E' provvel que a carpa portugueza apresente algumas variedades,

como succede com a de

outros paizes, preferindo-se, n'este caso, a varie-

dade que fr mais gostosa. Em Hespanha, diz Graells, os pescadores distinguem duas castas de carpas, umas que so as mais finas e no degeneradas, e outras que so pouco estimadas, por a sua carne ser ordinria & abundante em espinhas. Segundo o mesmo author, a carpa no deve comer-se antes dos trs annos, porque d'esta idade em diante um peixo

abril,

que muitas pessoas apreciam, sobretudo quando colhido de f.;vereiro a porque quando se aproxima a desova e depois d'elia, perde as suas.
melhores qualidades.

A desova tem lugar no mez de maio e de junho, quando a temp-^ratura da agua chega a 22o. A fmea ento procura as margens mais hervosas e abrigadas, aonde deposita os ovos, que apenas sahem, ficam adherentes - plantas
;

macho que

n'esta occasio no larga a f'mea, espa-

lha o liquido seminal, agitando ao

mesmo tempo a agua para

facilitar

fecundao.

A
A

incubao dura apenas 6 ou 7 dias.

carpa tem muita vitalidade e transporta- se f;icilmente a grandes

distancias,

pondo-a dentro de vasilhas com agua, que

se

renova ou areja

algumas

veze.

A tena no cresce tanto como a carpa, nem to productiva ; mas pde viver em lagoas pouco lmpidas, de fundo muito lodoso, aonde esta. ultima no se d bem. O seu modo de vida idntico ao da carpa. A carne menos estimada porque tem saibo a lodo, mas se a lenca fr creada
em agua
S)
fresca e limpa,

tornase saborosa.

estes dois peixes,

a carpa sobretudo, qne me parece de muisem duvida


ali

ta utilidade

introduzir na lagoa da Ervedeira, porque

se

multiplicar rapidamente, de maneira que

em poucos annos

aquella lagoa

poder produzir grande quantidade de pescaria.


A tena apparece com frequncia no mercado de Castello de Vide (1) e tanto este peixe como a carpa, vivem nas albufeiras d'Elvas (Snr. Adoipho Moller).

NOTAS

COMMUNICAES

39

Para

isto

se conseguir bata estabelecer janto

da lagoa

um

viveiro

com 200 ou 300

metros quadrados de superfcie, dividido

em

diversos

compartimentos, para nelles se crearem e multiplicarem as carpas e tenas separadamente, n) s por espcies,
N'este
se

mas por edades.

viveiro os peixes podero ser alimentados artificialmente para

desenvolverem mais depressa e ao depois de termos alguns centos de

indivduos j vigorosos, sero estes lauados na lagoa para acabarem de


se desenvolver

em

liberdade e a povoarem.

N'8sta colonisao deve empregar-sc principalmente a carpa, por ser

de maior produco e trema


sul

valia.

tena ser utilisada mais para povoar os


se

brejis e alagamentos d'agua

menos lmpida, que


le

encontram entre a ex-

do pinhal do Urso e a lagoa dos Linhos.


fazer-se,

N'esta uliima lagoa p

ao

mesmo tempo que na da Ervese estabelecer

deira, egual trabalho piscicula,


to

porque o viveiro que

decer-

produzir a quantidade de peixe precisa para

isso, e

assim caminharia-

mos mais depressa


tras

e no seria furoso esperar que

na lagoa da Ervedeira

superabundasse peixe, para poder ser aproveitado na colonisao das ou-

aguas que ficam prximas.

aproveitamento destas lagoas, no sentido de que

me

tenho occupa-

do, deve ser de muita utilidade, porque,

em

vista da vasteza das

aguas e

a fora reproductiva das


uzir considervel

e.-pecies escolhidas,

ha-de necessariamente pro

augmento de subsistncias para as povoaes circum

visinhas, as quaes, no obstante viverem perto do mar, s durante a qua-

dra da pesca martima podem ter alguma abundncia de peixe, e fora

tempo consomem peixe salgado e muitas vezes j to ardido e coradmira pos-sa servir de alimento. Os peixes que indiquei no so, certo, dos de carne mais fioa e estimada, visto que a estes ltimos so indispensveis condies, que no se encontram nas lagoas de que trato mas o que aquelles daro seguramente alimento abundante e sadio que substituir grande parte da pescaria que em mau estado de conservao consumida quotidianamente por muita gente pouco abastada.
d'este

rupto, que

Quando

se trata

do povoamento d'estas lagoas, augmenta a necessida-

de que hoje j existe de as defender da invaso das dunas, devendo estabelecer-se algumas sementeiras de pinheiros ao longo d'ellas, e tambm
orlar

as

margens com plantaes de salgueiros, amieiros


trabalhos de arborisao que

e outras arvores

prprias de lugares hmidos ou alagados.


E>tes

podem

realisar-se

com pequeno

dispndio e sem que se altere o piano geral da arborisao das dunas entre o M mdcgo e o Liz, evitaro immediatamente que as lagoas continuem a ser areadas e prestaro sombra e abrigo aos ppixes, quebrando ao mesmo temp) a fora dos veutos, que muitas vezes faz levantar ondas curtas,

mas bastante altas, que espraiando-se nos logares aonde os peixes desovam, podem destruT muitos germens e creao mida.

40

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

Nas lagoa? que lembro se submetiam a este ensaio de piscicultura, no uso pescar, ponjuanto, com) disse, as especie> ieiiologicas que as
povoaai so iosiguiiicaotes: alm d'isso, tanibm no se pratica a extraco de plantas aquticas, por consequncia, no se prejudicando interesses
j existentes e crean lo-se

uma

cousa inteiramente nova, parece-me que

ao depois ser
peixe.

fcil

regular o exercido da pesca nestas lagoas, perinittin-

do-a s sob condies, que no pre-judiquem

nem

esterelisem a creao do

De outra sorte, se depois de conseguirmos enriqupcer estas aguas com boas espcies de peixes, os methodos seguidos na pesca no furem
racionaes e muito diversos dos que geralmente se usam, seriam perdidos

todos os trabalhos e dospf^zas que se tizesscm.

Tenho-me
esto junto de

referido especialmente lagoa da Ervedeira e

tambm aos

outros alagamentos qae lindam na lagoa dos Linhos, porque estas aguas

uma

matta nacional que administrei ou de areias rrovedi-

as cuja arborisaio

me competiu
(*)

dirigir, e, pelos

motivos j apontados,

prestam-se muito a ensaios de piscicultura, cujo resultado afigura-se


favorvel quanto possvel.

me

Parece-me que,

tratando-se do aproveitamento das lagoas littoraes,

con/em comear

aqui, parque o xito ser seguro e o dispndio insignifi-

cante. Dados os primeiros passos e obtidos os primeiros heneticios, melhor

ser o ensejo de fazer encetar trabalhos de mai')r vulto

em

outros logares.

As lagoas de Mira, da Veia, de bidos, Albufoira, de Melides, Santo Andr, etc, oTtirecem vasto campj, cerca de 1:500 hactares, para se pr em execuo interessantes emprehcadimontos de piscicultora. E' possvel at que em algumas das lagoas do littoral do Alemlejo e do Algarve possa
conseguir-se
quentes.

com
|Ui

proveito a iatroduco de

peixes oriundos de paizes

Termino a

esta exposio, que julgo conter alvitres aproveitveis

e que ligam intimamente

com uma questo de mxima importncia, a

alimentao da gente pobre. Tudo o que possa contribuir para o augmento

dos recursos alimentares no nosso paiz, deve ser devidamente estudado e


attendido,

porque pde dar origem a muitos benefcios, que sero sobre-

tudo partilhados pelas classes que mais carecem de auxilio.


Lisboa
C. A.

DE SOL'SA Pimentel.

Vallado, situado no conselho de Alcobaa, existem, a do Saloio, cujas aguas so lmpidas pode muito bem servir, apesar da sua pequena extenso (3,^60), para a creao de peixe, da carpa provavelmente. O peixe que aqui se produzisse poderia tambm ser aproveitado para povoar a lagoa rle Pataias, que flca perto e que pela sua grandeza, natureza das aguas, vegetao etc, no deve dilirir muito da lagoa da Ervedeira.
(1)

No pinhal nacional do
lagoas

uma

das

que

ali

NOTAS E COMMLNICACES

41

Subsdios para o estudo da Fauna de Portugal.


pedido

Ullimamente,

do

snr.

dr.

K.

Mubias,

sabio

director

do Museu

Zoolgico

da Universidade de Berlim, tenho mandado para aquelle estabelecimento scienlifico alguns exeir-plares de animaes da nossa fauna, producto das
tido a amabinomes scicntificos das espcies que lhe teuho enviado; e, como supponho que no deixar de ser interessante para os nossos naturalistas conhecer esses nomes e o

miohas exploraes no
de

paiz.

snr.

dr, K.

Mobius tem

lidade

me communicar

a maior parte das vezes os

local

onde

ellas

habitam, apresento

hoj.}

lista

das espcies de Lumhrici-

deos das visinhanns de Coimbra e de alguos mexilhes de agua doce das


valias dos

campos do Mondego.
:

Lnmbricideos

.VIolobophora foeUda, (Sav.)


.-1.

A. trapesoides, (Dugs);

A. chiorofica, (Sav.); A. Molleri, Hosa;

complanata, (Dugs); A. pr-

fuga. Rosa; Allnrus tetraedrus, (Sav.)

Em

18S9 tinha eu enviado algumas espcies de Lmnbrirideos de Por-

tugal ao distincto professor do

Museu de Zoologia

Anatomia comparada
quaes
ia

da Universidade de Turim o
Rosa, var.,

snr. dr. Danicle Rosa, entre as

ura^

espcie que no mandei.para o

Museu de Berlim, a Allolobophora veneta' emquanto que para este ultimo museu enviei uma espcie que
fiz

no

foi

na remessa que

enio ao dr. Rosa, a A, prfuga, l?osa, das vi-

sinhanas de Coimbra e que, segundo


blicado
delia
te
f.

um

trabalho deste- naturalista pu-

em 1S89 no BoUelino

dei Mtisei di Zoologia ed


siilo

Anatomia comparata
iS'es-

Unicersit a de Turino, s tinha

encontrada no Escuiial.

trabalho egnalmente mencionada a A. veneta, Rosa, var. e

uma

Peri-

chata, spf, abundante no jardim Botnico da Universidade de Coimbra e


que, segundo o snr. dr. Rosa, deve ter sido importada dos paizes tropicaes.

littoralis,

Os mexilhes de agua doce a que me referi so os seguintes: Unio Guv., var. pianasis, Lea; U. daclylus, Morelet; U. mucidus,
Aproveito esta occasio para tambm dizer qual o

Morelet; l. pictorum, Linneu.

nome de um ourio

do mar que
dei
des, Lin.

Thom, na Bahia de Anna Chaves, o de que mandois exemplares para o Museu de Berlim e que o Cidaris ribuloicolligi
S.

em

Coimbra, Dezembro de 1893.

Adolpho Frederico Moller.

Cinulus aquaticus, Bechst; n, vw\%.. Melro ribeirinho,


Descrevenilo os costumes d'esta espcie, diz

v^^allongo.

Brehm que

ella

m^^rgulha e ca-

minha debaixo d'agua, descendo


posla corrdinte.

e subindo a corrente. Degland,

porm,

afflrma que o Cinclus cann'nha pelo fundo da agua setnpre

em

direco op-

Nas nossas excurses

pelas

margens do Rio Ferreira, onde

esta espcie muito abutidanlc, tivenjos occasio de observar, (]ue

um

mel-

42

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

ro ribeirinho tendo mergulhado


f )rte,

em um

sitio

apparecera superfcie da agua a

uma

onde a corrente era bastante distancia talvez de dez me-

tros

do ponto onde desapparecera, deixando-se depois ser levado pela cor-

rente at novamente mergulhar e assim successivamente durante

um

certo

em desaccordo, como se v, com a afflrmao de Degland. E-^peramos porm em futuras excurses ter occasifio de obter mais algumas provas em favor do facto que observamos.
numero de
vezes. Editas ob-ervaes esto
E' costume

quasi geral nas aves,

roubam
casal de

os filhos, esta

abandonarem o ninho quando lhes porm parece accommodar-se no mesmo ninho como

tenho observado frequentes vezes.

Em

priucipios de abril

de

1892,

um

melros ribeirinhos construiu o ninho no cabouco d'u(n moinho,


satisfao do moleiro que via

com grande
E'
aciui

na futura ninhada excellente isca

para a pesca.
usual
entre os amadores da pesca tirarem os passaritos dos

ninhos, e cortal-os

em pedaos

para iscarem os anzoes para a pesca da en-

guia. Foi o que suc>'.edeu ninhada installada no

moinho; apesar

d'isto,

porm,

o=!

pes procederam a alguma^ reparaes no ninho e eTecluaram


dizer-se, teve egual sorte,

nova postura que, escusado ser


Yailongo, Janeiro de 189J.

Joo Alves dos Beis Jnior.

Notas sobre a fauna da Serra do Suajo


lho

Quando em junho
de fazer

e ju-

de 1890

visitei

a serra

do Suajo com o

fitn

uma

explora-

o botnica, oTereceu-se
a

me

ensejo do tomar alguns apontamentos sobre

sua fauna.

Como me

parece que poucos naturalistas a teem visitado,

ou pelo menos no teom publicado as suas observaes, vou roferir-me s


notas que poude colher e que dizem respeito a esp-^cies vulgares e que eu

conhej por existirem no Museu de Zoologia da Universidade, visto que no s\o estes os assumptos especiaes dos meus estudos. J em tempos dei uma noticia sobre a serra do Suajo no Jornal de Horticultura Pratica; hoje amplial-a-ei com mais alguns apontamentos. Eis a lista dos animaes
:

Mimm' feros
(Corso)
;

Sus

scrof'i,

Lin. (Javali), raro; Cervus capreolus,L.


L., (Coelho);

Lepus meridionalis, Gene. (Lebre); Lepus cuniculus


(L'ibo):

Canis lupns, Lin.

Canis melanogaster, Gh. Bp. (Raposa); Arvicola


;

amphibins, L, (llato d'agua)

Mus

sy'caticus, L. (f\ato do campo).


ali

Flix pardina, Oken. (Lynce, ou Lobo cerval) era

outr'ora vul-

gar, segundo

me disseram; mas
deram pira

hj^

extremamente raro

pela caa enr-

gica que lhe

evitar Oa estragos que fazia no gado.

O mesmo

aconteceu na serra do G^rez.

Junho de 1890 disse-me

um

pastor d'esta serra ter visto, havia

NOTAS

COMMUNICAES

43

pouco, O rasto de um Lynce, cou^a que ha bastantes anos se no lembrava de observar por aquelles sitios. Tambm fiz toda a diligencia por obter Qforma53S exactas sobre se

a Cdbra brava, (Gapra hispnica S^-himp.),


ns, se encontrava na Serra do Suaj
t

esp^^cie quasi extincta entre

mas nenhum dos caadores mais afamados d'ali, a quem interroguei, me deu noticia d'ella. Alguns chamam, no Suajo, Cabra brava ao Corso ou Cabrito dos montes (Cervus capreo;

lus L.

Peio qae poude averiguar, por pessoas d'ali, a Capra hiapanka Schimp. ainda se observa s vezes na Serra Amarella, prximo nascente do Rio Homem e um pouco mais adiante; mas no passa o valie do Lima. No prprio Gerez eila bastante rara; s quasi se encontra nos pin-

caros elevados das margens do rio

Homem, prximo

fronteira da Galiiza.

de Julho de 1892, andando eu a herborisar na Serra do Gerez, o rasto da Cabra brava, no muito longe do Borraji'iro, mostrou-me o guia

Em

fins

o ponto mais alto d'esta serra.

^te5

Apenas

tomei nota das espcies seguintes: Aiulla Adalberli;

Dress. (guia real); Milvus regalis, Briss. (Milhafre de rabo de bacalhau) Strix flamea, L., (Coruja das torpjs); Corvus corax, L. (Corvo); Oxculus

canorus, L. (Cuco), Gecivus Sharpi (Plo


ro);

real):

Tardus merula,

L. (Mel-

Perdrix rubra, Bris. (Perdiz), s nos pontos menos elevados; Starna cinerea, L. (Perdiz cinzenta); etc. Esta ultima espcie, disseram-me os caadores da Serra do Suajo ser
altos,
ali

vulgar, havendo locaes, nos stios mais

onde s

ella se

encontra.

rez,

A Perdiz cinzenta lambem se observa, que eu saiba, na Serra do Genas immediaes do Borrajeiro e mais ao norte do paiz, nas serras de

Rebordo e Montesinho, prximo a Bragana. Ainda no ha muito tempo que um caador de Coimbra me aTirmou, que tambm a havia nas encostas quasi inaccesslveis da margem esquer-

da do

rio Ceira, a

uns 10 a 12 kilometros de distancia d'esia cidade. No

garanto, porm, a veracidade d'este facto.

Nas povoaes menos elevadas da Serra do Suajo tambm se enconPardal (Passer domeslicus L.). No Gerez nunca o vi seno na base da serra, na povoao de Viilar da Veiga.
tra o

Reptis e ainphibios:Pelonectes Boscai, Lalaste; Alytes obstetricans,

Laur.;

Bufo vulgaris, Dum.


;

et Bib.

Rana

ibrica, Boulenger; R. escu;

lenta, C.
L.;
(*)

Lacerta ocellala, Tsch.;

muralis, L.

Tropidosaura algira,
uuico exemplar tan-

Codopellts monspessulanus, Herm.; Anguis fragilis, L., etc.


foi

No me
to

possvel encontrar n'aquella serra

um

da Lacerta Gadowii, Boulenger, como da Vipera Latasei, Bosca, reptis muito frequentes, na Serra do Gerez. As pessoas a quem ali interroguei

(1)

As Lacertas
serra.

e a

Tropidosaura soas observei nos pontos mais bai-

xos da

44

ANXAES DE SCIENCIAS NATURAES

sobre a vibira no

Gerez observei
trella.

um

que se

me souberam dar noticia alguma dVlla. Na serra dj curioso com relalo ao que se d na Serra da Es. repele lambam na do Suajo, Vem a ser que, na Serra da
f ii;io

Estrelia, nos pontos altos,

o Triton tnarmoratas,

como nas Lagoas, l\edonda e Secca s teuho visto Dum. et Bih. (T. Gesoeri, Laur.) e a Fiana esculenet Bib.);

la,L. (R. viridis Dum.

emquanlo que nas reg

-^s

mais elevadas do

Gerez e Suajo s ob-ervei a Rana ibrico, lloulenger e o Pelonrces Boscai,


Lataste. Este ultimo euconlra-se

tambm nas Caldas do Gerez

ainda mais

abaixo.

A Rana

esculenia L., s a

vi

entre as Caldas do Gerez, Villar da Vei-

ga e Caldo. O Triton marnioralus, Dam. et Bib. s prximo quellas duas ultimas povoajs se encontra. Em 1890 tive occasio de observar na Serra

do Gerez, prximo a Leonte, n'um ribeiro, um exemplar da Chioglossa meu amigo o snr. Alfredo Tait disse-me tel-a tamliisitanica^ Bocage.

bm encontrado na sua propriedade,

junto s Caldas do Gerez.

Aquellj distincto loianico amador e eu esforarno-nos o mais possvel

para des obrirmos no Gerez o Pleurodcles Waltlii, Micb., salamandra de que o professor Simrolh diz ter apanhado dois exemplares no sitio denominado Agua do Gallo, o que n-; no podemos conseguir O que eu encontrei nas Caldas do Gerez foi a Salamandra maculosa,
Laur., var. Molleri^ BeJriaga.
Peixes
(Truta);

Na

Ribeira do Suajo e no Lima, ha a Trntla fario, Steind,


p')'y'epis,

Cliondrostoma

St^nd. (B)ga); Squalus

cavednnus.

Sleiud. (Escalo); Leuciscus pyrenaicus, Gthr. (Bordalo) e a Anguilla acittirpstris, Yarrel. (Enguia), etc.

Na ribeTa da Peneda
o Lima tamb.im
linj!

vi

a Truta. No Vez e na sua junc^w cora


V' ez

ha grande abumiaticia de Barbos. Outrora o

era

abundante
villa

em

Trutas, Bogas, Escalos, ele;

mas segundo me disseram na

dos Arcos, houve

um

individuo que teve a infeliz lembrana de deitar

D'aquelle rio alguns exemplares de Barbos, os quaes depressa se propaga-

ram

resul'ado

foi

ire.n

diminuindo as outras espcies,

pois,

como

sabido,

o Barbo sustenta-se na primavera

com

as ovas e creao dos

outros peixes.

E"a conveniente guerrear o mais

possvel os Barbos, pois que,

alm

de destrurem as ovas dos outros peixes so de inferior qualidade para a alimenla^"io. J que estamos a fallar em peixes e se tratada creao no
paiz de estabelecimentos aquicolas,

nacional do Urso,

umas
se

lagoas d'agua doL'e que se no


Ca/"/)eas,

convm lembrar que existem no Pinhal devem despresar


(Cyprinus carpio,
vrios pontos

para este fim:

ali

poderiam introduzir as

Lin.) as Titicas (Tinca vulgaris, Cuv.) e as Trutas dos lagos.

As primeiras o;icontram-se em Elvas; as segundas em


do
districto dn Portalegre e

no rio que vai de Alcobaa Nazareih; as

terceiras

vrem v-mda ao mercado de Bragana, pesraias n'uinas lagoas


que
ficaai

he<panliolas

no muito di-tautes da fronteira n'a'iuelle ponto.

NOTAS E COMMUNICAOES

45

As Tenas tambm
de Godio.

se

ene inlratn no Tejo, prximo Chanr.usea e

em

outros pontos d'aquelle rio. Sd a memoria

me

n:"io

faihi, do-lhe o

nome

Mas voltemos ao Surijo, assumpto da nossa noticia. Alm dos animaes (]ue j:i mencionei - tomei nola dis molluscos: Arion Nobrei, Pollonera e A. hidtanirus, Mabilie, de um inyriapodo do
gnero lulus, frequente debaixo das pedras, e de algumas minhocas entre
ellas a

Allolobophora cowplanata (Deig).


ali

Tambm

encontrei alguns ArachniJcos, liisixtos etc.

mas de que

no tomei notas pois como j disse o lim com que vi^iIei aquella serra foi para fazer uma explorao buiauica e mal me chegou o tempo para tratar
d'outro assumpto.

Coimbra, Dezembro de 1893.


.\DOLPHO FUEDEUICO MOI-LEU.

contra-se at hnje representada no Jardin du Rmj,

Narcissus cyclamineus, Baker. Esta interessabtissima planta euParis 1623 e no


Fiorce,

Theatrum

Frankfort,
la foi

1637.

Depois d'isto ain

desenhada no

Pall Mali Gaze.lt de lo de fevereiro


de 1887 por occasio da sua introduco

em

Inglaterra.
sur. dr. Juli) Henriques refoesta

riu-se a

interessante planta no
fase. 2,

Bohnim da Soe. Broteriana,


1889.

Na estampa

11 d"estes

Annaes

esl

repre.'entada esta planta

em reduco

a V3. Na figura que acompanlia esia oeticia acha-?e desenhada a llr em

tamanho natural. A

lr c

de

um

bello

amarello de chromo.

Esta planta

uma
flora

das mais interessantes da nossa


pela
historia

que lhe anda

li-

gada, pois que passou por planta imaginaria durante uns duzentos annos que esteve co esquecimento.
A. N.

piscicultura

dustria (jue

em

em Portugal. No deve restar duvida de que a inPortugal pde fornecer alimento mais abundante, variado,
;

saaio e barato a piscicultura

isto

a arte de produzir, multiplicar e

46

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

engordar as melhores espcies de peixes das aguas doces e maritimas sob


o ponto de vista do consumo publico.

rede hydrographica do nosso paiz, presta-se de maneira notvel e

convida

mesmo

implantao d'esta industria e ao seu progressivo desen-

volvimento, merecendo ser cuidada no intuito da sua conservao e da proteco dos seres que a habitam.

Ainda ha pouco tempo nada d'isto era attendido entre ns, mas felizmente um estadista notvel, convencido das vantagens que certamente resultavam para o paiz do aproveitamento de to importante riqueza, promulgou o decreto de 30 de setembro de 1892, creando uma commisso
central,

seus

conhecimentos e
til,

composta de indivduos escolhidos pela sua posio olficial ou pelos competncias, para promover uma propaganda
tendente a introduzir e desenvolver no paiz medidas apropria-

activa e

das e estabelecimentos adequados aos

fins da piscicultura. anuo tem de existncia a Commisso central permanente de Piscicultura, mas j tem assignalados os seus servios por trabalhos de grande valor e verdadeira utilidade, e mais teria feito se no fora a morosidade da resoluo do ex-ministro das obras publicas s propostas da commisso, algumas das quaes no envolviam despezas, nem perturbaes de outras instituies, visando puramente distribuio de servios; devendo comtudo consignar-se que a S. Ex. ficam vinculados

Pouco mais de

um

os primeiros despachos depjis da creao d'estes servios.

Em 20 de abril do anuo passado era approvado e publicado o regulamento geral dos servios aquicolas nas agaas interiores do paiz, proposto pela Comniis^o central: regulameaio de grande alcance para a pesca iaos u^^os e lerior e para a piscicultura e que se coadunava to bem costumes dos povos, que no levantou contra si neuhuma representao ou protesto, facto digno de registar-se na epoeha presente, em que quasi todas as medidas do poder central encontram resistncia na sua execuo, a maior parte das vezes por uma simples questo de forma e outras p)r

om

excederem os justos limites da concentrao administrativa. E' facto que este regulamento em via de execuo carece de ser acompanhado de alguns meios de ficalisao, que faltam actualmente s direces incumbidas de o applicarem, mas pouco a pouco, no difflcil,

havendo boa vontade superior, de os


o d'aquelias direces.
J esto

ir

conseguindo, pondo-os disposi-

nomeadas Commisses regionaes, delegadas da Commisso do Castello: Povoa de Varzim; Villa do Conde; Santo Thyrso; Porto; Aveiro e Coimbra. Estas Commisses tem alada para se installar e formular o seu programma de trabalhos em harmonia cora o regulamento g.ral, iniciando e desenvolvendo desde j a sua propaganda
central,

em Vianna

em

favor da piscicultura.

J conseguiu tainbim a Commisso central a creao de

uma

esta-

o aquicola no Rio Ave, para produeo de vulos das espcies das aguas

NOTAS E COMMUNICAES

47

interiores, a fim de

cursos que se queiram repovoar. Era da

serem creados em piscinas de engorda ou lanados nos mxima vantagem que a cons-

truco d'este estabelecimento comeasse j, para se poder aproveitar a

primeira e prxima epocha de desovao, e estamos convencidos que o sr.


ministro das obras publicas de
d'este servio, priceder

tade,

quem depende actualmente a continuao com tanta deciso e boa voncomo mostrou nos despachos em que approvou as ultimas propostas

com

respeito a elle

da commisso.

em

Portugal,

Muito ha certamente a fazer para conseguir a piscicultura prtica mas do quo no resta duvida, de que j alguma cousa ha
depois da creau da

feito

Commisso

central

uma regulamentao

geral

de servios e explorao; commissas regionaes para larga propaganda;


e a approvao superior para a construco de

um

estabelecimento de pis-

embryes industria particular e aos cursos d'agua despovoados ou em via de despovoamento. O nosso paiz no para grandes actividades, e portanto temos de nos contentar com que nos attendam pouco a pouco, porque sempre algucicultura qae possa fornecer vulos ou

ma

cousa se vae conseguindo, embora seja protelado o beneficio publico que derivava do exerccio e desen/olvimento d'eita industria, se ella fosse desde j montada nas suas bases principaes.
Lisboa,

29janeiro 1891.
Baldaque da Silva.

Projecto de
construro de
rios,

uma Estao Zoolgica em Cascaes. Annunciou-se a uma estalo de Zooidgia niarilitiia em (^lascaes, com aqude ha muito tempo,

estabelecimento an;ilogo aos que existem,

em

differeutes

pontos do Atlntico e do Mediterrneo. J

em

1886
i}),

tive oc-

casio de

me

referir a estes estabelecimentos scientiflcos

mostrando
estudo,

as suas vantagens e a necessidade da sua iostallao no nosso paiz, visi-

tado por muitos estrangeiros, que aqui

vem procurar elementos de

por ser, como

um

dos mais interessantes debaixo do ponto de vista zool-

gico pela sua especial situao geographica. E'

com

eTeito

no nosso

litoral

crusam as faunas dos mares septentrionaes e as do Mediterrneo e africana, terminando muitas espcies a sua expanso geographica nas cosque
se tas

martimas portuguezas.
tal

fauna dos nossos mares

uma

fauna mixta

como

cheia de interesse para aquelles que a estudam.

Estabelecimentos d'esta natureza so ainda olhados entre ns

com
pro-

desconfiana sobre os seus resultados prticos, excepo feita de meia du.


zia

de pessoas que lhes reconhecem o valor e utilidade: de resto

uma

funda ignorncia ou desdm absoluto por tudo quanto

em

zoologia se faz

(1)

Estaes Zoolgicas, in Boi. Sue. Geogr. de Lisboa, 1886.

48

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

fora e se deve

fazer entre ns.

Ignoram sem duvida que em todos os

paizes

martimos ha estaes zoolgicas, a no ser quem tenha visitado

Npoles,
constitue

onde se encontra a primeira estao de Zoologia martima, que ponto forado para os visitantes, pelos magnificos aqurios que
d'outras,

possue.
N'esta estao ha, alm
diffcrentes governos

algumas mezas de trabalho que os


n'ellas trabalharem,

costumam alugar para

durante

ou mais naturalistas dos seus paizes. No consta que Portugal tivesse l mandado algum no obstante a prodigalidade de commisses ao estrangeiro. Nem todos os laboratrios de zoologia martima possuem installaes como o de Npoles, o que no impede que d'elles saiam trabalhos scientiflcos de valor. A Estao zoolgica de Cette, onde pratiquei durante algum tempo, bem modesta , e no entanto muitos trabalhos teem l sido feitos no s de sciencia pura como de applicao s industrias do paiz. V-se, pois, que no necessrio grande ostentao para se manter um estabepraso ajustado,
lecimento d'esta ndole,

um

em

Cascaes.

bahia de Setbal seria, sem duvida, o ponto mais apropriada para

uma

estao zoolgica marinha; mas, a proximidade a que fica de Cas-

caes e os

meios rpidos e fceis de transporte, no prejudicam de modo


installao n'esta praia, frequentadissima e de fcil visita.
'isto,

algum a sua

Alm a mesma,

fauna d'estas duas regies muito an^lo^a, ou quasi


motivos acima apoutados, pde, a de Setbal, em-on-

pelos

trar-se perfeitamente representada nos aqurios da estao,

em

Cascaes.

A
fique

ideia

excellente

proveitosa para o paiz, resia apenas (jue no


tantas vezes acontece

cm

projecto,

como desgraadamente
pouco interesse

em Por-

tugal, onde,

em

gerai, to

se liga s questes scientiUcas.

Aproveito o ensejo para commuuicar a todos aquelles que se interessam


pelas questes scientificas,
iniciativa particular,
paiz,

que em muito breve tempo ser

installadn, sob

um

Laboratrio de Zoologia martima, o primeiro no

realisando d'este

modo

as intenes que desde 1886 tinha publica-

mente apresentado e que em 1890 tive occasio de propor ao ministro das Obras Publicas o snr. Frederico Arouca, sob a dependncia das estaes aquicolas, que, como base da reorganisao dos servios aquicolas eu entendi dever comprehender no projecto de regulamento sobre as pescas fluviaes e

martimas, cuja elaborao

me

tinha sido confiada pelo referido

ministro

em junho

d'aquelle anno.

Dezembro, 1893.
AfGUSrO NOBIIE.

NECROLOGIA
PEDRO ARTHUR MORELET

Falleceu em 9 de (l'OQtul)ro ultimo no castello de Velars (Cte-d'Or) na edade avanada de oitenta e quatro anos este distiacto naturalista francez que durante quasi meio sculo enriqueceu a sciencia malacologica de numerosas memorias sobre a fauna de muitas regies do globo.

malacologia portugueza e a das nossas colnias devem


registar o seu fallecimento.

t>o

assigoatributo

lados servios a Morelet, que nos no

podemos limitar ao simples

de homenagem de
Nascido

em

26 de agosto de 1809 mostrou nos mais verdes annos


Itlia, a

uma

verdadeira paixo pelas viagens e depois de percorrer a

Crsega,

a Sardenha, e de ter explorado a Arglia durante dous annos

como memquasi todas

bro da expedio scieatilica organisada pelo governo fran^^ez, dirigiu-se

em

18l'i

para Portugal que durante seis mezes percorreu


a publi^io do seu

em
bm

as suas provncias.

resultado desta explorao

foi

coativ-id)

trabalh) sobre os molluseos terrestres e lavia-^s de Portugal, obra aimli


hoje fuodamental sobre a matria, que permittiufixar o caracter at ento

desconhecido da nossa fauna malacologica. Depois de numerosas viagens na America, descriptas n'uTia imporM)rolet Voyjgs dans rkmriqm centrale novamente para Portugal e em abril de 1S37 embarcava em Lisboa, em companhia do seu amigo Henri Drouet, com destino aos Aores, terras at essa epoiha quasi completamente desconhecidas dos zo3lotante obra

em dous volumes

dirigiu-se

gistas.

Reinava ento

em

Portugal El-R;i D.

J )o

V, cultor illuUrado das

sciencias nalnraes espe>;ialm3nta da cinMiyiiologia,

qu dispsnsou aos

dous incansveis exploradores a mais decidida proteco n) eoaeorrenlo pouco para os valiosos resultados d'esta viagem.
Durante seis razes Mjrelet e Drouet psrcorreram quasi todas as ilhas do Archipelago, com excepo de S. Jorge, colhend) nunerosos e imp)rtanles dados sobre as prolucis natui-ae^ d'aia;lla iltia-; iiie deram a conhecer era varias memorias. Morelet, n'uma excellente obra magaifivja-

50

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

mente illustrada, occupou-se mais especialmeule dos mollu..eos terrestres reconhecendo 69 espcies habitando o archipelago, das quaes no menos
de 30 eram completamente novas para a seiencia.

concluso a que chegou Morelet que a fauna malaeologica dos

Aores distinguiu-se de

um modo

nitido da dos archipelagos visinhos,

emquanto se liga estreitamente do continente europeu, apresentando comtudo ura caracter notvel de especialidade.
Se foi esta a ultima exploiao de Morelet a terras portuguezas, a sua penna auctorisada aiada firmou durante a sua longa vida seientiiea alguns trabalhos no s sobre a nossa fauna continental mas principaln:iente
sobre a das nossas colnias.

Morelet devemos o primeiro trabalho de-

senvolvido sobre a malacologia da ilha do Prineipe, pelas colheitas feitas

em 1846
Foi
elle

pelo distincto

oTicial

tambm que

se

da marinha franceza o Marquez de Folin. encarregou do estudo dos numerosos materiaes

conchyliologicos reunidos pelo Dr. Frederico Welwitsch nas suas viagens

no

territrio

d'Angola e

em

S.

Thom,

colleces

preciosssimas pela

ignorncia qua?i completa que at ento havia sobre essas regies.


Morelet publicou ainda muitas outras noticias sobre molluscos inse-

ridos no Journal de Concyliologie de 1850 a 1890, algumas tendo referencias nossa fauna colonial, e subscreveu ainda vrios volumes puramente
litterarios.

Todos os trabalhos d'este naturalista distinguem-se pela conciso e Adoptando o systema de especificao seguido pelos mais auctorisados conchyliologistas modernos, como Cuvier, Deshayes, Pfeiffer, Kobeit, Crosse e Fischer, era adversrio declarado da moderna eschola malacologista patrocinada por Bourguignat. Esta no lhe poupou algumas
pela clareza.
criticas

ao seu primeiro trabalho sobre molluscos de Portugal,

em

parte
cri-

fundadas emquanto confuso de alguns typos espeeificos diTerentes,


ticas

a que

em

parte se conformou na suRevision des mollusques ter-

restres

et fluviatiles

u Portugal, refutando outras com a maior probida-

de scientifica.
Morelet incontestavelmente

um

dos naturalistas que maiores servi-

os prestou malacologia portugoeza; oxal o seu exemplo

eo seu metho-

do fossem seguidos, infelizmente alguns adeptos da nova eschola productores de especits novas, como Servain e Castro, explorando a nossa fauna
malaeologica ainda no de todo conhecida, vo-na transformando n'um

verdadeiro ch^s, sem especificao possvel.

Os principaes trabalhos de Morelet


e das colnias so os seguintes

relativos nossa fauna continental

Description des mollusques terrestres

et fluviatiles

du Portugal.

Paris,

1845, 8.0 14

pi.
et fluviatiles

Rcision des mollusques terrestres


nal de Conchyliologie, Paris, 1877, 8.

du Portugal.

Io Jour-

A.

GIRARD: ARTHUR MORELET

51

Notke sur VHisloire Natvrelle

des Aores suiiie cVune description

es moltusqves ime.^rrs de cet Archipel. Paris, d860, 8., 5 pi. col. Testacea qvcedam Africce occidentalis terresria et fluviatiUa. In Revue Zoologique, 1848, S. Series conchyliologiqves, .^e livrahcn. Cote occideniale d'Afriqne, Paris,

1858, 8. gr., 3

pi. col.
et

Voyage du Doctenr Friederich Wehntsch Avgola


lusques, 1860, 4. gr. 9 pi. col.
Coquille?. nouvelles recueUlies

Bengnella. Mol-

equatoriale

in Joiro.

par le Br. F. Welwitsch dans V Afrique de Conctiyl., 1866, 8.o


rapportes par M. M. Bouvier
et

Notice sur
iles

les coqnilles

de Cessac des

du Cap.-Vert, 1873, B. Mollusqiies novveavx de

la

cote occideniale d' Afrique. In Journ. de

Conchyl., 1863, S.

Morelet posuia

uma

rira bibliolheca e

uma

valiosa colleco de mol-

luscos terrestres e luviaes


cies

eomprehendendo os typos das numerosas espfoi

que tinha descripto. Diz-se que esta colleco

adquirida pelo snr.

Hugh Fullon de Londres.

O Governo

francez recompensara os servios de Morelet nomeando-o

Cavalleiro da Legio de Honra. Era

em

Portugal scio correspondente da


Christo.

Academia Real das Seiencias,


Museu de Lisboa,

Commendador da ordem de

8 de Fevereiro de 1894,

Alberto

A. Gikard.

CoDtriliDlli rtnie
4ii

fles

joissons

loce
e
2oolOiie

Portiial

d'aprs

la

coUectioi

Miise

e rUDiversil de Goilira

PAR

LE

DR.

LOPES VIEIRA

aide naturaliste inlerin

Avertissement

Le Catalogue prliminaire des poissons d'eau douce du Portugal par Mr. F. H. Steindachner, Lisbonne 1864,
premire publication qui ait parue sur ce sujet. dtermination dcs espces de poissons qui y sont La consignes a t faite en prsence des exemplaires qui se
t
la

avait t

Muse de" Lisbonne, dont la collection commence, il y avait peu de temps, de quelques endroits du Portugal. (Vid. catai, cit., note pag. 6.) Dans cette publication on a numr les espces,
trouvaient alors au

sans dcrire

les caracteres

des exemplaires qui les rpre-

sentaient, excepl pour ceux des espces Barbus Hocagei,


Steind., Barbus comizo, Steind.,
Steind., qu'on a considres

comme

Chondrosloma poylep, nouvelles et dont on

donn les diagnoses rsumes. Dans le Catalogo doa Peixes de Porlugal por Felix de Brito Capello, Lisboa, 1880, on a mentionn les espces contenues dans le catalogue de Mr. Steindachner, en ajoutant quelques autres, galement d'eau douce du Pora
Anii. de Sc. Nat. v.
I.,

Abril, 1894.

54

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

tugal,

qui seulement ont pu


il

tre

Mais

est certain aussi qu'on ne les y decrit pas, et

connues rcemment. on

cite seulement les publications faites en 1866 Ttranger par Mr. Steindachner, et que je n'ai pu consulter, ou le

Catalogue of Fuhea in lhe Ifrilish Muscum, le seul ouvrage, que je connaisse, ou Ton peut voir tous les diagnoses des poissons d'eau douce du Portugal.

Voil pourquoi je
talogue du British

me

suis toujours rapport au Ca-

Museum, de Mr. Gunther.

UHisLoire naturclle des poissons de France, par Mr. Moreau, Paris, 1881, representante plus moderne d'une icthyologie semblable a celle de mon pays, me devait surtout servir de guide.

Le rsultat au quel je suis arriv dans mes investiga tions est bien extraordinaire; car, pour quatre genres^ je suis reste indcis quant la distinction d'espces que je trouvais faite et je n'ai pu harmonisr le rsultat de

mes

observations avec celles des naturalistes autoriss

qui les ont tablies.

Ne doutant pas de mes propres

investigations,

et

n'ayant point de motif pour douter de celles des autres, il ne me reste seulement qu' attribuer cetLe notable diver-

gence ce

qu'il

nombre
liser.

suffisant d'individus,

ne leurs a pas t possible d'examiner un condition que j'ai pu ra-

Quoiqu'il en soit, mon but n'est pas de discuter les comptences, ni mme de m'attribuer des mrites que je ne possde pas, ou de me donner des honneurs qui ne me rapporteraient galement aucun profit. Mon dsir est d'harmoniser les observations des uns et des autres; de voir une contre preuve des diagnoses faites et d'tablir enfin une diagnose indubitable des espces de poissons d'eau douce du Portugal.

Qu'on

le croit ainsi tel est

mon

but.

Coimbra, janvier, 1894,

DR.

L.

vieira: POISSONS DU PORTUGAL

55

NOTE A
Je n'ai pas, Tgard des espces du genre Barhus d'eau douce du Portugal, me rapporter VHistoire naturellc (Ics poiiso?ts de hrance, de Mr. le Dr. Moreau,

parce que cet ichthyologiste ne s'occupe que des espces qu'on trouve en France; et les espces du Portugal, selou Tavis et les descriptions de Mr. le Dr. Steindachner, in Catalogue prliminaire dci poissons d'eau douce du Portugal, Lisbonne, 1864, ainsi que les descriptions qu'on peut lire dans le Catalogue des poissons du British Musum, vol. 8." pag. 92 et 93, sont particulires la pninsule Iberique. Je me suis donc servi des descriptions de Mrs. le Dr. Steindachner et le Dr. Giinther, en profitant de toutes les deux; et j'ai mis en parallle les caracteres de premier ordre de leurs descriptions et ceux trouvs dans les individus du Muse de Coimbra. Voici les conclusions que je dois faire ressortir de
ce parallle. Je n'y vois pas de difrences qui permettent de dis-

tinguer d'une manire precise,


les

comme

il

est ncessaire,

deux espces du genre Barbus. Ainsi, la forme de la ligne rostro-frontale


;

n'est pas

toujours droite chez les individus dont

la tte est

nota-

ni n'est pas toujours convexe chez blement allonge ceux qu'on dirait liarbm Bocagei, Sleind. Tels sont les in-

dividus

nmeros

7, 8.

La bouche n'est pas trs fendue que dans le suppos Barbus comizo, Sleind. Au contraire, on la voit aussi fendue chez le numero 10, qui n'a rien de plus de semblable celui-l. Le grand rayon oss de la nageoire dorsale n'est pas toujours fort et distinctement denteie dans le Barbus^
qu'on dirait comizo, parce qu'il a
traordinairement allongs,
plaire empaill
la tte et le
le voit

museau ex-

comme on
la

numero O de

dans Texemcollection du Muse de

56

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

Coimbra. D'un autre


ler

cote,

on

voil

un rayon
6,

trs fort et trs

denteie dans Texemplaire

numero

qu'on devrait appe-

Harbm

focagci,

pour tous

les autres caracteres.

Les rayons de Tanale,


ries d'cailles

ainsi que la formule des sne permettent plus d'tablir aucune dis-

tinction.
tel rsultat, je n'ose pas appliquer aux du Muse de Coimbra la distinction prtenexemplaires due par Mrs. Steindachner et Gunther, ni je trouve as-

En vue

d'un

sez justifie cette distinction, malgr la grande autorit, gnralement reconnue, de ces deux savants ichthyologistes, et de ce qu'on dit cette distinction constate, non seulement dans les exemplaires observes au Muse de Lisbonne, mais aussi confirme par des investigations accomplies par Mr. Steindachner en Espagne. Mais si Tallongement de la tte n'est pas suffisamment caractristique d'une diffrence d'espce des Ihirbus du Portugal, on peut se demander si elle ne ser pas un effet de Tge? On voit que les individus O, 1, qui sont ceux de plus grandes dimensions, sont aussi ceux dont la tte est la plus notablement allonge. D'un autre cote, dans aucun des nombreux exemplaires de la coUection, que je n'ai pas trouv ncessaire de mesurer, on ne voit Tallongement de la tte. 11 n'y a qu'une exception pour les exemplaires 4, 6 car le nucentimtres de longueur, a la tte trs mero 4, qui a 26 allonge, comme Tindique la mesure de 3 f tandis que Texemplaire numero 6, de 30 | centimtres de longueur totale, ne presente pas la tte allonge. En remarquant que Texemplaire numero 4 provient leuve Guadiana, ainsi que tous les autres qui prsendu tent un allongement gale de la tte; tandis qu'on ne trouve pas un tel caractere dans aucun des exemplaires des autres tleuves, on pourra se demander si un semblable caractere ne ser pas exclusif d'une variet du genre Barbus, propre ce leuve?
;

-|-

Parallle entre les 'Barbus-'"^Bocafjei, Stoitid. et 'Barbas comuo, Steinrl. et les Barbas des fleuves et rivires du Portugal de la collection du Muse Zoologique de l'Univei-sit de Coimbr-a

Numero
de

Nonibre de fois que riiiuleur du trone


se cdiitltiU daris
la

Nombre de
la

fois

que

longueur de

la tte
;

Forme de

la ligne

longueur tutale

se contient datis la longueur totale

loslro frontal

Bouctie

Derni^-r rayon siinpledeladorsale

Formule des

cailles

Barbus Bocaq-ei, Steind.

convexe

petite,

horisonta
I

^i

Lr....;

peu denteie

1.1.

'.

.> o 8/8

8 ou

9;

47

a 52;

5 ou 6

,.^,

Barbus comizo, Steind.

recte

ou concave

trs fendiie, obli


'

que, terminale

trs denteie et fort

3/0 ou 7

8|ou9|;48a50;5i

droite,

peu
ne

incli-

fendue, oblique,
trminale
trs fendue,

peu

fort,

pas

denteie

3/8

droite, trs

peu

obli-

fort,

peu ou pas
denteie

incline

que, trminale
fendue, oblique,

sinueuse, trs peu


incline

fort,

denteie

trminale

sinueuse, peu
incline

idem

trs fort,

trs

denteie

quelque peu concave, trs peu incline

idem

fort,

trs denteie

quelque peu conpetite,

oblique,
faible,

vexe, peu

incli-

pas denteie

trminale
extra rdinai-

ne
droite,

presque

idem

rement

fort,

trs

rien incline

denteie

idem
droite, presqne en

idem

faible,

pas denteie

prolongement du
dos.

idem

idem

convexe, incline

idem

idem

fendue, oblique,

peu

fort,

pas

idem

trminale

denteie

Parallle entre
2/.

le.s

%euciscus arcasii., Steind.; Tjeuciscas aula, Cuv.


Steind.
et les

&

Vai.; i. aLbartioides,^\.em^-

poissons du genre Jjenciscus qui se trouvent au Muse de Zoologie de TUniversit de Coimbra, provenants des fleuves et rlvires du Por-tugal.
macrolepidotiis,

Numero
de

Rayons ds nageoires
Denls pharyng.
D.

Texemplaire

A.

2 3

4
5 6
7

8 9

10
11

12 13 14 15 16 17 18

DR.

L.

vieira: POISSONS DU

PORTUGAL

57

comme il nous le semble probacependant ajouter qu'une telle varit de Barserait pas la seule qui existe dans le fleuve Guadiana; car Texemplaire numero 6, qui provient aussi de ce mme fleuve, n'a pas la tte allonge. Toutefois, comme le Muse Zoologique de TUniversit de Coimbra n'a pas encore achev Texploration des fleuves et des rivires du Portugal, je n'ose point attribuer mes conjectures un caractere de gnralit et de certitude; me rsrvant, au contraire, de revenir sur ce sujet ds que je possederai de nouvelles observations.
si cela tait,

Mme

ble,

on bus ne

doit

NOTE B
J'ai tudi les

poissons du genre Leuciscus, en face


British

du Catalogue du
crit

les quatre

espces

Musum ou Mr. Gnther


/,.

d-

aula, Bp., L. arcai, Steind.;

macrolepidolm, Slcind.\ L. alburnoides, Steind.: puisque Mr. Moreau ne dcrit que le L. rulilus, Agass., que Mr. Gunther croit represente par le L. aula, Cuv. e Vai., dans le midi (southern).
L.
11

ne m'a pas

plaires

faliu examiner tous les nombreux exemdu Muse de Coimbra pour me sentir incapable

de dmler toutes ces quatre espces; et aprs avoir inscrit, dans le tableau ci-joint, les caracteres de dix-huit individus, je me suis arrt pour consulter, au sujet de mes hsitations, Mr. le Dr. Boulenger, du British Musum, auquel j'ai envoy ce mme tableau, ainsi que les poissons auxquels il se rapporte. L'il lustre savant me permettra ici de rendre publique son opinion autorise, qu'il a bien voulumecommuniquer, ce dont je le remercie infiniment, et qu'il a rsum ainsi: Leuciscus n."' 17, 18 are young L. alburnoides,
Steind.;
ali

the others

would

refer to L.
I

macro lpido tus ^

which, together with /.. arcasii, fically distinct from L. aula.


Cela

do not regard as speci-

me

suffit.

58

ANNAES DE SGIENCIAS NATURAES

Je puis donc comprendre


et je les crois bien excusables,

le

motif de

mes

hsitations

ou

plutt, trs justifies.

Mais alors il faudra refaire la science et produire de nouvelles descriptions de les deux espces que Ton croit devoir conserver.

On

doit attendre

ce

bon service d'un des grands

ichthyologistes de TEurope, qui les premiers se sont oc-

cups de ce point.

NOTE

crit

Mr. Moreau (ouvrage cite, tom. III, pag. 429) ne dau genre Chondrosloma que Tespce nasus et j'ai
;

presente, en tableau, les caracteres qu'il attribue cette

espce.

Mais
naire des

il

ne

cite

ce sujet ni le Catalogue prlimi-

poissons d'eau douce du Portugal par Mr. Steindachner, qui dcrit une Cliondrodoma polijlepn comme nouvelle espce, ni mme le Catalogue du British Mu-

seum
les

par Mr. Gunther, vol. VII,

fjag.

272

et 274,

ou Ton

dcrit les trois espces nasus, j)olylcpis et Wilkomii, dont

deux dernires seraient

particulires la pninsule

Prynenne.

Corame les caracteres de la Chondrosloma nasus de Mr. Moreau ne s'accordaient avec ceux des exemplaires que j'avais tudier, surtout pour ce qui touche au nombre d'cailles de
sale, ]'ai
la

ligne latrale et de

la

ligne transver-

t conduit considrer les espces dcrites par

Mr. Gunther.

En

regard de ces descriptions, dont on voit les carale

cteres dominants dans

tableau que
:

j'ai

dress, voici les

conclusions aux quelles j'arrive

Les nmeros

2,

6 seraient
b,
c,

la

Chondrosloma

polylepis,
Ia

Sleind., par les caracteres

d; mais on les croirait

Chondrosloma nasus, Agass., par le caractere e. Les nmeros 12, 16, 16 bis, Chondrosloma polylepis
par
, c, d.

Paralllo entre les Tieuciscus arcasii.


Tl.

Steind.; Tieuciseus aula, Cuv.

&

Vai.;

Ti.

alburnoides, Steind.-

poissons du genre Teaciscus qui se ti"0uvent au Muse de Zoologie de TUniversit de Coimbra, provenants des fleuves et rivires du Portugal.
inacrolepidotus,

Steind.

et les

Numero
de
Denls
pharyrig.
D.

Rayons des nageoires

Texemplaire

10

2 3

4
5
6
7

8 9

10
11

12 13 14 15 16 17 18

Paraille entro les caracti-os attriljus pai' Mr.


et les

Mureau
oii

la

"inata Fario.

exemplaires des tleuves et rivires du Poi-tugal

C(j|lectioii

Sl'1ji.1(] et la 'InUla marii,,,. Duli., au Musc /oolugiquo de rUniversit de Cuimbr

W
NuiniSi'0

(*)

de
1'exeDi-

Nombiv de fois que riiauteur du Ironc se conlieit dans la longueur lotale

Nombri! de fois que la lonueur de la leie


se contient

Nombre
I

lioi-d

postrieur

de rayons
,

de lopercle

.J''*",\

dans

Ia

longuear

tolale

Ha5i
5 i
a

3 f

4 f
cii

pas courbo

11

6 I

courbe alloiige

10

12

long.
liaut.

tot.

40'
I

"9% 75
lot.

=4
4 A

courbe alloiige

12

loig.

28'
I

10

luuit.

"5%75"i
tot.

Iuii;'.

27'
j

haut. long. tot.

5%75
21',25

_ ~

/
*

^'

baut.
long.
tot.

4%75

=4
^
^
'

5
baut.

22%5_j
5'
1

lung
bis

tot.

23', 25
5'

=
I

baut.
loig.

tot.

20',
5'

haut.
long. tot.
7

22'

baut.
long. tot.
8

"5'
22',5

*
"

baut.
long. tot.

5'

_ ~^
_
.

'
2

m
4',5
23', 5
5',

baut.
1 !

long. tot.

baut.

75

10 bis
baut.
long. tot.
i.',75
\

^
i

17', 25

baut.
long. tot.

3',50
j_8'

_ "
=

t-

4i

haut.
lung.
tot.

"4^02
17', 5

1^

baut.
long.
tot.

^4'
10', 75

li

haut. long.
lot.

.'3',75

17', 5

baut.

_ 3', 75

15

long. tot.
bis

1.3, 75
I

baut.
long. tot.

2',

75

16

13',50
\

baut.
long. tot.
It bis

2',75

14, 25
I

haut.
long. tot.

~1.'

14'

17

baut.

^^25

DR. L. VIEIRA

POISSONS DU PORTUGAL

59

Les nmeros Les nmeros

10, 15 bis, 18, Cli. polylepis


7,

par

b.

ti,

e.

10 bis, 11, li bis, 12 bis, 13. 17 se;

raient la Ck. nasus par le caractere d raient pas par les autres caracteres.

mais

ils

ne

la

se-

Le numero 3 on

le croirait

Ch. na.ms par les caractele

res d, e; mais Ch. polylep par

caractere

b.
b, c.

Le numero Le numero
par
6.

4, Cli.

nasm

par d; Ch. polylepis \mr

17 bis, Ch. polylepis par d; Ch.

Wilkomii

Et ainsi de suite. Je demanderai donc oi sont les caracteres constnnts, qu'on puisse trouver pour permettre la distinction d'une quelconque de ces espces?!

NOTE D
Comme
comme
c'tait la classification

reau que je m'tais propos de suivre dans


tion des poissons d'eau
je

adopte par Mr. Mola determina-

douce du Portugal, et, en outre, ne sache pas qu'on ait dcrit quelque espce de

Trulla qui soit exclusive de la pninsule Ibrique, j'avais considrer les trois espces que Mr. Moreau dcrit dans Trulla fario, Siebold., T. marina, Duh., et son ouvrage
T. Baillonii,

Moreau.

la Trulla Baillonii parmi les exemplaires du Muse de Coimbra, parce que un des caracteres de premier ordre de cette espce c'est de n'avoir pas plus de neuf rayons branchyostges et tous les individus de ce Muse ont dix, onze, ou douse rayons.

Je ne pouvais pas voir

D'ailleurs,

on

dit

que

la

T. Baillonii est particulire

aux

pays froids. En mettant en parallle les caracteres attribus par Mr. Moreau la T. fario, Siebold., et la T. marina; Duh., avec les caracteres trouvs dans les exemplaires

que

'ai

pu observer,

je suis arriv
1,

L'exemplaire n.

par les caracteres de les

au rsultat suivant: que je prendrais pour T. faria colomnes a, b, e, f, devrait plu-

60

ANNAES DE SCIENGIAS NATDRAES

tt tre

considere comme des colonnes c, d.

la T.

marina par
la

les caracteres

Les
cteres a,

n."' 2,
6, c
;

3,

5 bis seraient
T.

T. fario

par les cara-

d, qui est

mais plutt la de premier ordre.


4 serait
la

marina par leur caractere


par ses caracteres
a, h,
c,

Le
e
;

n."
il

T. fario

mais

faudrait le considrer

comme

T.

marina par

le

caractere d.

On
Les
a, , c,

peut n dire autant du


n.''

numero

5.

6,

7 seraient la T. fario par les caracteres

d; et les autres caracteres ne s'opposeraient pas

ce qu'on les considert

comme
c.

tels.
b, d,

Le
e;

n. 8 paraitrait T. fario

par ses caracteres a,

mais non pas par

celui

Et ainsi de suite jusqu' la fin, de manire ne permettre de determiner exactement presqu'aucun des exemplaires.

Dans de pareilles circonstances, il me semble mieux de m'abstenir de distinguer les deux espces de Truttes, et de me borner enregistrer mes observations, pour que
d'autres, plus autoriss, puissent dcider
si elles

indiquent

ou non

la

necessite de contrler

la

distinction

moderne

des espces zoologiques multiples, que, aprs tout, on ne iit pas determiner, parce qu'on ne peul pas les distinguer
les

unes des autres.

NOTE E
Je

considere

provisoirement

comme

representant

cette espce, les

deux individus prepares que le Muse de Coimbra possde car je ne puis pas m'assurer de qu'on
;

y rencontre tous les caracteres de VAlosa vulgaria, Cuv. & Vai, espce qui ne me semble pas se prter a une distinction assez facile et intuitive de sa congnere YAlosa
finla, Selys.

Toutefois je sais bien que Ton assure avoir trouv


cette dernire espce en Portugal,

non seulement au Ca-

DR.

L.

VIEIRA

POISSONS DU PORTUGAL

61

talogue des poissons du

en celui du British Pour que je puisse juger par moi mme du vrai fondement de cette distinction de les deux espces, ainsi que pour que j'arrive bien les reconnaitre, il faudrait que le Muse de Coimbra aurait une srie assez nombreuse de poissons du genre Alosa. Je Tattends, et je suis bien certain que je ne Tattendrai pas long temps.

Muse de Lisbonne, mais Museum.

aussi

NOTE F
Je dis le Mugil capito, Cuv. & Vai. un des poissons de Teau douce du Portugal, de la mme manire que je considere leis V Alosa vulgaris, Cuv. & Vai; Aiiguilla vulgaris, C. Bp.; Pelromyzonmarinus, L.; Pcromyzon flu-

vialilis,

L.;

Flesus vulgaris^ Mor.

Accipenser sturio, L.

Salmo salar, L. Ce sont des poissons qu'on peut trouver tous dans les fleuves du Portugal, au moins pendant une partie de Fanne, et qui vivent aussi bien dans Teau douce que dans Teau sale. Cependant je veux ajouter, au sujet des espces du genre Mugil, que je ne sais pas encore prsent si c'est seulement le Mugil capito, Cuv. & Vai., ou s'il sont tous les espces du mme genre, comme il me semble probable, que Ton peut trouver dans Teau douce. Je n'ai pas de donnes pour formuler une opinion ni mme le Catalogue du Muse de Lisbonne me donne
assez de renseignements sur cet sujet.
Je ferai, Tt prochain, les investigations ncessaires

sur cet point.

62

ANNAES DE SCIENCIAS ^ATURAES

Catalogue des poissons des fleuves et rivires du Portugal conserves au Muse'e de rUniyersit de Coimbra

Gasterosteus brachycemrus, Cuv.

&

Vai.

Nom

vu\ga\re Eagana-gala.
et

les

Trois individus provenants des ruisseaux des plaines du Mondego.


2

des rigo-

Cyprinus carpio,
Nom
vulgaire

Linn.

Carpa.
fleuve Guadiana.

Deux
3

individus pchs dans

le

Cyprinus

auratus, Linn.

Nom vu]gmre Pimpo


Deux
Coimbra.
4
individus des
rigoles

du Mondego, prs de

Barbus

sp.?

(*)

Nom

vulgaire

Barbo.
mont Caramulo.

Cinq individus du fleuve Guadiana.


Trois du fleuve Ea, prs du

Trois de

Un Un Un Un Un Un Un
(1)

la rivire de Cabeceiras de Basto. de Ponte da Barca. du fleuve Vez, Arcos de Vai do Vez.

du fleuve

Criz, prs de Gastelles.

de TArdilla. prs de Monsao. du Perre, prs de Vianna. du Cavado, voisin de Braga.

de

THomem,

prs de Braga.

Vide Note A.

DR. L. vieira: POISSONS DU

PORTUGAL

63

Tl.NCA

VULGARIS,

Cuv.

Nom

vulgaire - Tena.

Quatre individus du fleuve Alca, Nazareth. Deux des Albufeiras, d^Elvas.


6
7

Leucisgus
Leuciscus
Nom

ALBURNOiDES, Steind.

(^)

MACROLEPiDOTUS, Steind.

\u\gdiire liuivaca, Bogardo.

Huit individus de Melgao. la rivire de Torres, Monsao. Cinq du fleuve Lapella, Monso. Dix du fleuve Minho, Valena. Huit des rigoles de Valena. Quatre du fieuve Minho, Vianna. Huit du Coura, Caminha. Quatre du Cavado, Braga. Quatre de THomem, Braga.
Trois de

Trois de Ponte da Barca. Trois de 1' Ancora. Trois du Vez, Ai cos de Vai do Vez.

Six du Criz, Castelles.

Deux du Mondego, Coimbra.


Quatre du ruisseau Salgueiro, Condeixa.
Trois de
la rivii"e

d'Eiras.

Un du

Guadiana, Elvas.
Mertola.

Deux du Guadiana,

Trois de TAlca, Nazareth.

Deux Deux Deux Deux


(1)

Trois de TArdilla, Moura. de la rivire d'Ansos, Pombal.

du

Liz, Leiria.

d'un ruisseau du Pinhal Nacional de Leiria. d'une rivire d'Espinho.

Vide Note B.

64

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

Squlius
Nom

cephalus. Siebold.

vulgaire

Esctt/o.

Bordalo.

Trois de

la rivire

Trancoso, Melgao.

Un du

fleuve Minho, Melgao.

Trois de la rivire Lapella, Monso. Deux des Caldas de MonsSo. Quatre de la rivire Torres, Monso. Un du leuve Minho, Valena.

Cinq du Coura, Caminha. Un du Minho, Caminha. Quatre du Lima, Vianna. Deux du Perre, voisin de Vianna. Trois du Vez, Arcos de Vai do Vez. Un d'une rivire d'Arco de Baulhe. Deux de Ponte da Barca. Deux de THomem, Braga. Trois du Cavado, Braga. Quatre du Criz, Castelles. Deux d'une rivire de Santa Comba, Cannas de Sabugosa.
de TAntua, Estarreja. de TAlva. Deux de TArdilla, Moura. Un de TAlca, Nazareth.
9

Un Un

Chondrostoma
Nom
la rivire

sp.?

vulgaire

Boga.

(^)

Deux de

Un Un du
Un

de Trancoso, Melgao. du fleuve Minho. Melgao.


Lapella,

MonsSo.
Torres, MonsSo.

Deux de la rivire de Deux de TAncora.

de Ponte da Barca. Deux du Perre, Vianna.

Un
(1)

du Vez, Arcos de Vai do Vez.


Vide Note
C.

DR. L. vieira: POISSONS DU

PORTUGAL

65

Deux Deux Deux Deux


10

de Villa da Feira. de THomem, Braga. du Cavado. de TAntu, Estarreja.

Trois du Guadiana, Elvas.

CoBiTis
Nom

TAENIA, Linn.

vulgaire

Vcrdeman.
off.

Trois d'une rivire de Serpa,


11

par Mr. A. MoUer.

Trutta
Nom

FARio, Siebold

(*)

vulgaire

Truta.

Un du Un de
Deux Deux Deux Deux

fleuve d'Estarreja.

TAlvares, Lousa.

du Cabanas, Vianna.
de Villa da Feira.
de Cabeceiras de Basto. de S. Joo do Monte, Caranaulo.

Un du

Vez, Arcos de Vai do Vez. du Minho, MonsQo. Deux

Un d'un affluent de TAlva. Un du Cavado. Un du Minho. Melgao.


Deux de TAneora, Caminha. Deux du S. Fancisco, Melgao.

Un du
12

Perre, Vianna.
vulgaris,

Alosa
Nom

Cuv. & Vai.

(')

vulgaire
valla,

Sfti'e

(adulte), Savlha, Sa-

Saboga (jeunes?)

Deux du
13

fleuve Guadiana, Elvas.


vulgaris, Ch. Bp.

Anguilla
Nom
fleuve

vulgaire Enguia,

Eir.

Un du
(1)

Mondego, Coimbra.

(2)

Vide Note D. Vide Note E.


66

ANNES DE SCIENCIAS NATURAES

Un

des rigoles de Pereira (varit


Petromizon marinus, Linn.

lalirostris).

14

Nom
Un du
15
fieuve

vulgaire

Lampreia.
Coimbra.

Mondego,

Petromizon
Nom

fluviatilis,

Linn.

vulgaire Lampreia

da agoa doce.

Trois individus provenants de Marinha Grande.

16

Flesus
Nom
fleuve

vulgar:S,

Moreau.

vulgaire

>//ia.

Un du Un du
17

Mondego, Coimbra. Lapella, MonsSo.


Cuv.
6c

MuGiL CAPITO,
Nom

Vai.

(^)

vulgaire

Tainha.
Mondego, Coimbra.

Deux
18

individus du leuve

Accii'ENSEK
Nom

STURio, Linn.

vulgaire

Solho,

l*cixc-l{ci.

Un du

fieuve Guadiana, Mertola.

Ttat d'adulte,

Mr. Jos da Silva e Castro a dit Tavoir rencontr, dans le fleuve Douro, prs du RumecSo.
19

Salmo
Nom

salar, Linn.

vulgaire 5a/?Mo.

Un

exemplaire du fleuve Minho, Valena.

(1)

Vide Note

F.

AVES DE PORTUGAL
(Continuado de pag. 30)

Order PASSERES
Famlia
G.

TURDID^

TURDUS

TuRDUs

visGivoRUS, Linneu
Tordeia, Porto
Tordeira, Tordo-

Nomes
veia,

vulgares

Coimbra.

Abundante em todas as pocas no norte de Portugal, onde cria. Encontra-se tambm no extremo sul, na Serra de Monchique, e eu observci-o j em Abrantes. Informoume ainda o dr. Jos Maria Rosa de Carvalho, que commum nos arredores de Coimbra e da Beira, d'onde j

lambem

recebi ovos. Em Portugal tenho encontrado geralmente trs ovos nos ninhos d'esta espcie. Em 1878 observei que uma d'estas aves comeou a cantar muito cedo, a 3 de dezembro. Tenho ouvido cantar esta espcie

em

Entre-Quintas (Porto).
2

TuRDUS

Musicus, Linneu
e todo o paiz, Tordo

Nomes

vulgares

Tordo, Porto

branco, Coimbra.

Esta ave chega a Portugal em princpios de outubro, hiberna aqui e algumas vezes demora-se at muito tarde,
Ann. de
Sc. Nat., v.
I.,

Abril, 1894.


68

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

fins de

abundante

maro ou princpios de abril, sendo especialmente em novembro por occasiao da sua passagem
a Portugal depois de feitas as vindimas

para o sul.

Gomo chega

nao causa aqui os estragos que lhe attribuem em Frana. E' muito apaixonada por azeitonas e provavelmente ajuda a dispersar as sementes das pequenas fructas de caroo. Geralmente esta ave viaja s, ou em pequenos bandos. Nao consta que crie em Portugal. Durante o vero tenho-a procurado na Serra do Gerez, logar onde mais provavelmente se demoraria mas nao consegui ainda encontrai- a.

TuRDUs

ILIACUS, Linneu

bra

Tor/o. Porto; Tordo ruivo, CoimTordo pisco, Penafiel. Chega um pouco mais tarde que o T. mimem e quasi tao abundante como elle; desapparece em janeiro e
;

Nomes vulgares

fevereiro.

TuRDUs

piLARis, Linneu

Nomes
Coimbra.

vulgares

Tordcia,

Porto;

Tordo

tornai,

Gommum

principalmente durante os invernos rigo/'.

rosos; chega mais tarde que o


5

mmicua

e o T. iliacus.

Nomes
Galliza.

TuRDUs MERULA, Liuneu Merala, Algarve; vu\gares Melro


;

Merlo,

Muito abundante anno.

em

todo o paiz, onde vive todo o

Em principio de fevereiro faz um ruido idntico ao produzido pelo choque de dois seixos um contra o outro e pouco tempo depois comea a cantar, continuando at
ao fim de julho.

w.

c.

tait: aves de Portugal

69

Supponho que os Melros do extremo sul de Portugal teem um canto mais agudo que os do norte. Esta ave no recomea a cantar no outomno como succede com muitas outras espcies.

As

variedades albina e malhada teem sido

tambm

aqui encontradas n'esta espcie.

TuRDus

TORQUATUs, Linneu

de papo branco. exemplares recolhidos em Portugal, mas sem indicao da poca em que foram apanhados. provvel que cheguem do norte em outubro. Tem de marsido observada nos arredores de Penafiel, e em o de 1886 meu irmo Alfredo Tait observou uma d'estas aves perto de Pinheiro, nos arredores de Braga.

Nome

vulgar

Melro

Tenho

visto alguns

G.

MONTICOLA

MoNTicoLA
vulgares

SAXATiLis, Liuneu

Nomes
Coimbra.

\lacaco, Melres; Melro das rochas,

Commum
res,

nos penhascos da Abitureira perto de MelPinho, e outras localidades de penedias escarpadas

das margens do rio Douro, onde nidifica. Dos dois exemplares do Museu de Coimbra um foi caado em maio e o outro em julho, sendo um proveniente da serra do Zorro.

ave emigradora; canta poisada nos rochedos ou du-

rante o vo, ao atravessar de uns penedos para outros,

agitando muito as azas, como costume nos aves que cantam voando. Tem o canto agradvel e melodioso.

MoNTicoLA

GYANUS, Linueu

Nomes
;

vulgares

Merifela, Pinho; Melro fragoeiro.


;

Douro Melro lapeiro, Caldas de Aregos Coimbra; Solilario, Alemtejo e Algarve.

Melro azul,

70

ANNAES

Dii

SCIENCIAS

NATURAES

nas margens escarpadas do rio Douro acima de Melres. Vi um exemplar recolhido em Villa Real, e encontrou-se outro em Coimbra onde, segundo o dr. Jos Maria Rosa de Carvalho, nao muito vulgar. Em abril de I88- observei dois exemplares d'esta espcie nas margens do rio Guadiana. Encontra-se tambm nas margens do Tejo, perto de Abrantes (Ribatejo). considerado alli como mau agouro, quando esta ave canta sobre o telhado de qualquer casa, e, principalmente, se ahi houver algum doente, porque, segundo a crena popular, significa a morte d'essa pessoa. Suppese que a origem d'esta superstio vem do canto que parece dizer: avia-lc,
avia-c.

Gommum

sedentrio.

Famlia
G.

CINCLID^

CINCLUS

GiNCLUs

AQUATicus, Bechst
Uelro do rio, Rio

Nomes

vulgares

Uelro peixeiro,

Minho. Pa.^saro fou-cou. Caldas do Gerez.

commum
Apparece

e habita as

margens montanhosas dos

no norte de Portugal. alguns dos afluentes do Mondego assim como n'este rio, ao nascente de Coimbra. Os filhos seguem os pes por algum tempo curioso observar os pes saltando das pedras agoa e mergulhando para reapparecerem rapidamente com um insecto que do aos filhos.,
rios e ribeiros, especialmente

em

G.

SAXICOLA

10

Saxicola
e

^nanthe, Linneu

Tanjarro, Peniche; Caiadas, liaEstremadura. Tenho encontrado esta espcie desde maio at 17 de outubro nos rochedos ds praias, taes como Lavadores

Nomes
,

vulgares

bo-hranco

Coimbra

w.

c.

tait: aves de

portugal

71

(margem como nas

sul

da barra do Douro), Peniche,

etc.

assim

serras e logares pedregosos e despovoados.

rara nos arredores de

Coimbra

e emigra para o sul

no inverno.
li

Saxicola

albigollis,

Vieill.

Nomes
tes.

vu]gn.res

Tanj-nmo,

Algarve; Coelva, Abran-

Parece-me que esta espcie no apparece no norte de Portugal e que em todo o caso nSo se encontra senSo excepcionalmente nos arredores de Coimbra e Porto. Existem no Museu de Lisboa exemplares provenientes de Penamacor e Barranhos no Algarve vi e obtive alguns exemplares, notando que ahi preferem as planicies, encontrando-se muitas vezes pousadas nas figueiras. uma bella ave de eres vivas cujo canto breve mas agradvel. J tambm a observei em Abrantes. Emigra para o sul no inverno,
;

12

Saxicola

rufa,

C. L.

Brehm
Coim-

Nomes

vulgares

Caiada,

Qucijeira, Tanjarra,

bra; Tanjarro, Traz-os-Montes e Peniche;

Tatijc-asno,

Alemtejo; Cliasco-branco, Melres. Mais commum no sul e montes elevados do que no norte de Portugal. Emigra no inverno.
13

Saxicola

leugura, Gm.

Nomes vulgares Habo-branco, Pinho (Alto Douro); Chasco de leque, Coimbra. vulgar nas margens fragosas do Douro, como os penhascos da Abitureira, Bateiras, etc. Encontra-se s vezes pousado no travejamento do tecto dos lagares emquanto as uvas estSo pisadas e o vinho em fermentao.

72

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

Foi morto um exemplar d'esta espcie na serra do Zorro, suppondo-se at ento que nao apparecia nos arredores de Coimbra.

Tenho-o visto unicamente nas margens do Douro. O seu canto alegre e agradvel. O nome local de ave de leque provm do costume de abrir as pennas da cauda em forma de leque. a nica espcie do gnero Saxicola que se encontra em Portugal todo o anno.
G.

PRATINCOLA

14 Pratingola rubetra,
Nomes

Linn.

vulgares Charco, Tange- asno, Coimbra. Encontra-se nos arredores do Porto desde a segunda semana de setembro at ao fim de outubro, sendo vulgar n'esta epocha de emigrao. Foi a 9 de setembro de 1883 a occasiao em que mais cedo vi esta ave, e a 19 de outubro de 1879 aquella em que a observei mais tarde. A emigrao prolonga-se cerca de um mez. Gosta muito de pousar na extremidade das cannas seccas do milho. O nome vulgar em Coimbra, Tange-asno, provm da semelhana do seu canto com a linguagem dos rapazes

que acompanham os jumentos quando querem fazel-os caminhar de pres>a.

Do tambm

este

nome

outras Saxicolas de canto

semel!:ante e ao Lanius rufus.

15

Pratingola

rubicola,

Nomes vulgares Chas-chas, Redondela, Gallisa, Hesponha. Chasco, norte de Portugal; Cartaxo, no sul. As pessoas illustradas pronunciam o C brando em Chasco emquanto que o C duro como pronuncia o povo provavelmente archaico. curioso notar a differena dos dois nomes vulga-

W.

C.

TAIT

AVES DE PORTUGAL

73

res to distinctos.
})aico
;

O primeiro evidentemente onomatoquanto ao segundo, ou do sul, Carluxo, nSo consegui ainda descobrir-lhe a origem; vejo porm que o limite septemtrional do nome (Angeja, perto de Aveiro) coincide curiosamente um pouco mais ou menos com o nome que no sul dao Moladlla alva, Lavandisca, a que em Angeja chamam Arvella do latim arvum. Caldas de Aregos foi o ponto mais septentrional onde
encontrei esta ave designada algumas vezes pelo

nome

vulgar de Cartaxo. Esta espcie muito vulgar em todo o paiz, pousando habitualmente nos fios telegraphicos, pontas mais altas do matto ou no cimo dos muros, ou emfim em qualquer
elevao.

Os casaes so inseparveis e esta Saxicola uma das que primeiro nidifica mansa e nada medrosa. No povo existe a superstio de que o Chasco peonhento e excommungado porque, dizem, foi elle que guiou Judas ao logar onde estava Christo. Na Galliza diz a gente do povo que emquanto o Chasco cantava (em dialecto Gallego) Chs, chs por aqui bem bas, o Tentilho cantava, Pim, pim, por aqui bem vim, guiando-o em direco contraria e resultando d'esta crena ser o Pim-pim, mais estimado ou tido em melhor
:

conta.
G.

RUTICILLA

15 RUTGILLA

PHCENICURUS, LinU,

e,

alguns exemplares segundo informaes do dr. Carvalho, esta ave costuma apparecer nos arredores de Coimbra em setembro, emigrando em outubro. mais rara n'uns annos do que n'outros.

Nome vulgar llahea, Coimbra. O museu da Universidade possue

74

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

17

RUTIGILLA

TITYS, Scop.

vulgares Pisco ferreiro, Porlo [n/, Melres; Habo-ruioo, Penafiel e Peniche; !\egronc, ISoile 7ie;

Nomes

gra. Vigo; Ferreiro, Coinabra.

escarpadas, e

Esta ave apparece geralmente onde houver pedras tambm nas cidades, construindo o ninho

nos buracos dos muros ou na beira dos telhados. Muitas


ouvido o breve mas alegre canto ao passar nas ruas do Porto. Em setembro muda de pennas e comea de novo a cantar at fins de dezembro. Encontrei-a j em dois dos pontos mais occidentaes da Europa ilhas Berlengas e ilhas de Cies, entrada da
vezes lhe tenho
:

bahia de Vigo.
G.

CYANECULA

18

Cyanecula
em

wolfi.

C. L.

Brehm.

Em
s vezes

agosto, setembro e outubro, epocha da sua emi-

grao, apparece

abundncia nas vrzeas hmidas e


jardins.

tambm nos

cedo a vi foi 10 de agosto e a mais tardia 17 de outubro, de uma e outra vez nas proximidades de Lea da Palmeira, (Porto). Nunca vi esta ave durante a emigrao da primavera apezar de, por varias vezes, a ter procurado nos lugadata
res onde no

em que mais

outomno

ella

costuma apparecer.

(Conlina.)

W.

C. Tait.

OiserTaes

solire

systeiDEi

imm
POR

affliiMaes

zoolop

fle

alpiis

jBlinoDados

terreslres

AUGUSTO NOBRE

(Continuado de pag.

20)

Os nervos
a e os lbios.

e m'

(fig.

1)

dirigem-se para a parte

anterior do bolbo, innervando as faces lateraes da cabe-

Alm

d'estes nervos
(e,

observam-se ainda mais outros


f,

dois pares, os faciaes

e',

fig.

2,

fig.

3)

que se distribuem pela


res.

pelle,

junto dos tentaculos ocula-

e fino

Perto d'estes ainda se encontra um outro mais curto no representado no desenho, que penetra na cabolbo, pouco alm da sua origem nos

mada muscular do
e e
/".

ganglios cerebraes. Este nervo parte de entre os faciaes

A
q e h

todos os nervos a que acabo de referir-me appli-

carei os

nomes com os quaes sSo geralmente designados: i labial interno e so os tentaculares ou pticos
;

labial externo.

Na parte mais anterior dos ganglios cerebraes observam-se dois nervos {il e (/', fig. 1) que vSo ligar-se aos ganglios stomato-gastricos e que partem da face inferior da massa nervosa, dos pontos b e b', (fig. 2). Os nervos auditivos, difficeis de encontrar pela sua
Ann. de
Sc. Nat., v.
I.,

Ahril 1894.

76

ANNAES DE SGIENGIAS NATURAES

extrema finura, nascem da parte inferior da massa cerebral, correndo quasi juntos aos connectivos que ligam os gangiios cerebraes aos ganglios viscero-pediosos e vindo terminar nos octocystos (g. 5 fig. 1) Ganglios viscero-pediosos. Da regio posterior do crebro partem os dois connectivos n e n', fig. 1), bastante grossos, e que vem unir-se aos ganglios inferiores, compostos de duas pores, a superior constituindo os ganglios pediosos e a inferior os visceraes. Entre estas duas pores fica um orifcio por onde passa a aorta cephalica (a', fig. 3 a, fig. A). Do lado direito do animal e correndo parallelo ao connectivo correspondente, v-se o nervo genital {n fig. 1 h. fig. 3 ng. fig. 4) que, partindo do

crebro, parece

tambm

ligado aos ganglios pediosos, as-

similhando-se a
a que adeante

um

connectivo.

Ha

aqui j

uma

sensivel

differena entre o systema nervoso dos Arions e dos Helix

me

referirei

com mais

detalhes.

Os

dois nervos pediosos collocados

um

ao lado do

outro apresentam-se algumas vezes regularmente ovaes


e distinctos.

Do ganglio g 2, esquerdo, nascem da parte superior dois nervos palliaes (.s' e l', fig. 1) que passam por entre
a pharynge, base do bolbo e o
taculo ocular.

musculo retractor do ten.s', nervo .s' tripartindo-se pouco alm da O sua origem, vae innervar a camar pulmonar do lado esquerdo do animal. O nervo t' innerva tambm a parede da camar pulmonar; um dos ramos d'este vae perderse na pelle muito prxima do corao. Da outra extremidade d'este mesmo ganglio nascem trs nervos /. 2 e 3,
fig.

1 c, d, e, figs. 3 e 4), os dois lateraes mais superiormente que o central. O interno (/, fig. 1, c, figs. 3 e 4) vae inserir-se na base do musculo retractor da pharynge, seguindo por entre este musculo e um ramo
;

da
(2,

artria
fig.

que vae distribuir-se pela


d,

pelle.

central

figs.

e 4)

vae innervar a regiiSo latee figs.

ral

do manto

um

pouco abaixo da insero dos orgaos


{3,

genitaes.

outro, o externo

fig.

1;

3 e

4),

cru-

AUG. nobre: obs. sobre o syst. nervoso

77

sa

com os outros dois nervos (fig. 4), passando superiormente a um e inferiormente a outro, seguindo a aorta no ponto em que ella se encontra com os orgSos genitaes o nervo divide-se

em

dois ramos,

um

dirige-se para

direito pelo oviducto, e o outro, caminhando pouco junto a uma das ramificaes da aorta que banha os orgaos genitaes, dirige-se para o canal secretor da glndula hermaphrodita caminhando a par d'elle at vesicula do mesmo nome. Do outro ganglio da direita {m, ig. 4), nascem dois nervos (r, g, fig. 1 a, b. fig. 3) que se dirigem verticalmente e do lado do orificio pulmonar, vindo terminar junto d'este na parte anterior. A sua observao na posio natural s possvel quando se levanta primeiramente o manto. Algumas vezes os dois nervos chegam parte superior unidos em toda a sua extensSo. Da parte inferior d'estes ganglios, isto , dos ganglios visceraes, nascem para o lado direito alguns nervos (o', r', u', x', z',) que se distribuem pela parte inferior da camar pulmonar na sua juncao com a parede pallial, passando por entre a pharynge base do bolbo e o musculo rectractor do tentaculo ocular. O ultimo nervo, x', d origem a um ramo que vae inserir-se na base do musculo retractor do tentaculo ocular e a dois outros que se distribuem pela parede da camar pallial. O nervo {z',) insere-se no p. Os dois nervos m' e r' originam- se de um s, que se divide pouco depois do ponto em que nasce. Os principaes sSo os que correm ao longo do p Cg, p fig. 1) estes sao constitudos por feixes de filetes nervosos, quatro ou cinco, e parece soldarem-se com a edade, porque, em vrios exemplares novos, encontrei algumas vezes mais um nervo desligando-se quasi na base e inserindo-se no p, apresentando tambm a meia distancia do seu comprimento total um nervo fino que o liga ao feixe principal. Examinados sob um pequeno augmento, observa-se facilmen-

lado

um

78

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

te

que

elles

sao constitudos por nervos finos unidos

em

toda a sua extenso.

O nervo g, do lado esquerdo, apresenta quasi a meio do seu comprimento um brao que, partindo do lado direito e passando sob o ramo principal, vem terminar no p, esquerda, dando origem a um ramo que atravessa
novamente para o lado opposto indo perder-se tambm no p. Estes nervos so livres quasi at extremidade
sos para caudal do animal, emittindo apenas alguns filetes nervoambos os lados e de espao a espao. O outro

nervo do lado direito no apresenta aquelle ramo interessante a que me referi, seguindo em todo o seu percurso como a parte terminal do outro nervo.
Ganglios slomalo-gasiricos. So dois, bastante pequenos e regularmente ovides, situados d'um e d'outro lado do esophago {a, a' fig. 1 st. fig. 3). O connectivo que os liga atravessa inferiormente ao esophago. D'estes ganglios nascem diversos nervos. Os dois que se dirigem para a parte superior penetram no tecido muscular de um 6 de outro lado do canal salivar. O nervo (fig. 1)
; /)

atravessa a

camada muscular,

dirigindo-se para a parte

anterior. Para o lado posterior dirigem-se os nervos que ligam os ganglios stomato-gastricos aos ganglios cerebraes, os que seguem o canal salivar e os que innervam a superfcie posterior do bolbo.

(Conlina).

Ser

les
et

iBocors

do

Yrn^m

mariias,

Lina.,

Petroaipoi]

fittiatilis,

Ldd.
^

PAR

LE DR. LOPES VIEIRA

Je ne cherche pas, dans celte breve notice, dcrire


ni

Tune

ni Tautre de ces

deux espces; car je ne prtends


la

opposer aucun doute soit tinction que Ton en trouve


icthyologistes.

description soit

la dis-

faite

par les plus modernes

Je veux seulement complter ce qu'on trouve crit

sur rhabitat

et les

moeurs de ces espces.

c|ui

etant in-

sufisant ou peu certain, peut laisser des doutes

aux personnes peu exerces et mme les induire en erreur. Parmi les ouvrages tranjers je me rapporte particulirement VHisloire nalurelle des pousom de France par le Dr. E. Moreau, Paris 1881, qui etant bien autorise et
assez moderne doit reprsenter un
drable.
,tat de connaissances plus complet et un ensemble d'observation plus consi-

En outre, elle se rapporte ricthyologie d'un pays qui se rapproche assez du mien. Parmi les nationaux je puis seulement me rapporter Touvrage de Mr. Baldaque da Silva sur le Eslado aclual das pescas em Portugal, Lisboa iSOi qui est la seule publication portugaise que je connaisse qui s'occupe des
,

Anil, de Sc. Nat., v.

I.,

Abril 18'Jl.

80

ANNAi:S

DI-:

scihncias naturaes

moeurs du Pelromyzon marinm. Linn., ou lamproie de mer, et qui parle du l'eromyzon jlumalilu. Limi., ou lamproie d'eau douce.

props da Vclromyzon marinu^t, Linn Mr. le Dr. Moreau, dans Touvrage ciL, dit Au printemps la lamproie marine s'engage dans les fleuves qu'elle remonte parfois une grande distance de leur embouchure. 11 n'ajoute rien sur Tpoque de fcondation de ces poissons, ni sur la couve ou le destin de la prole. Mr. Baldaque da Silva, se rapportant seulement au Portugal, crit que la lamproie marine quitte la mer la fin de dcembre, s'engage dans les fleuves qu'elle remonte une grande distance s'y rproduit sur les lits sablonneux, pendant les mis de mars et d'avril; que la couve reste enfouie dans le sable et s'chappe vers la mer ausssitt que Teau commence s'chauffer. Ce qui dit Mr, le Dr. Moreau en France ne peut pas se rapporter au Portugal. La lamproie marine s'engage dans les fleuves du Portugal avant le printemps, mais bien la fin de dcembre et au commencement de janvier, comme Tcrit Mr. Baldaque da Silva. Les jeunes lamproies restent enfouies dans le sable; et selon Tavis de Mr. Baldaque da Silva elles s'en vont vers la mer aussitot que Teau commence a s'echauff"er. J'ai ajouter~que beaucoup de jeunes lamproies, si ce n'est toutes les jeunes, restent enfouies dans le sable, d'une anne Tautre; car on vient de les y trouver aux premiers jours de mars et on a obtenu trente individus, qui se trouvent prsent dans un petit aquarium du Muse de d'Universit de Coimbra.
,

L'observation de ces petites lamproies marines, ainsi que celle de leur manire de vivre dans Taquarium, autorisent sufisamment les assertions que je viens de faire.

Ces trente individus prsentent une longueur variable seulement entre douze et seize centimtres; et
t pchs
ils

ont

au bord du

lit

du fleuve Mondego,

Coimbra,

en un seul jour.

DR.

L.

VIEIRA

PETROMYZON MARINUS

81

L'abondance de jeunes limproies marines, trouves dans une petite extension du fleuve Mondego, et son degr de dveloppement m'ont fait voir ds lors que ces petits poissons taient le produit de la couve de l'anne
dernire.
la lamproie marine rentre dans les fleude dcembre ou au commencement de janvier, pour s'y reproduire, on ne pouirait croire que Ton rencontrt des poissons de la nouvelle couve un tel degr de dveloppement, aux premiers jours de mars. S'il en est ainsi, on devrait supposer ou que de teis petits poissons sont restes dans !e fleuve depuis la couve de Tanne dernire ou alors, que ce n'est pas seu-

En

effet, si

ves

la

fin

lement k lamproie marine adulte qui vient de la mer, mais aussi les jeunes ou petites lamproies. Mais pour que je puisse admettre que ce soit la couve de Tanne dernire qui soit reste dans le fleuve, j'aurais de la difficult comprendre comment elle pourrait avoir chappe la force du courant des eaux pendant rhiver; et en outre les pcheurs praticiens disent que c'e>t pendant Tt que Wm volt les petites lamproies descendre le fleuve vers la mer. D'un autre cl, en sup|)osnnt que les [jctits poissons soient vnus de la mer, en mme temps (\ue les adultes, la croyance gnrale que la lamproie marine cherche les fleuves et s'y engage seulement pour s'y reproduire, s'y opposerait, ainsi que la circonstance que personne n'a jamais vu ici que les petites lamproies remontaient le fleuve comme les adultes, et comme on le volt faire aux petites anguilles pendant quelques jours de Tt. Cest Tobservation de la manire de vivre des petites lamproies marines dans Taquarium du Muse de Coimbra qui a clairci tous mes doutes et qui a tabli ma
conviction.

Je

me

crois

donc autoris

penser que

les

lam-

proies marines qui sont nes une anne, restent enfouies

dans

le

sable,

probablement dans

les seuls endroits

du

82

ANXAES

D1-:

SC11',NCIAS

NATURAHS

lit

du ieuve

oi reoii

esl

calme ou peu courante,

et elles

passent ainsi tout rhiver jusqu' Tanne suivante, pour s'en aller seulement vers la met' Tt nouveaii. Voil ce qu'oii peut observer dans raquarium du Muse de rUniversit de Coimbra. On n'y apercoit pas
les
petites

lamproies marines pendant toul

le

jour,

du

matin au
le

soir,

parce qu'elles restent toutes enfouies dans

sable

la

du fond de Taquarium. Le matin on peut voir, surface du sable, des pelits trous, d'une circonfrence
l
;

gale celle des jeunes lamproies marines qui se trou-

vent

et

dans Tun ou Tautre de ces trous on


d'une lamproie.

voit quel-

quefois

la tte

Pendant la journe, Tagitation provoque dans Teau de Taquaiium efface tous les trous mais au jour suivant, de nouveaux trous existent. On verra que mon assertion peut tre bien comprise et asstez justifie si Ton accepte que les petites lamproies marines se comportent dans le fleuve comme dans Taquarium. Cest ce que je crois.
;

Pour ce qui touche la lamproie d'eau douce ou PeIromyzon jlivnnlilu, lAiin., le Muse de TUniversit de Coimbra possde prsent deux individus conserves dans Talcool el un autre encore vivant dans un petit aquarium. Ces individus ont peu i)rs douze centimtres de longueur, et ils proviennent d'un ruisseau des envlrons de
Marinha Grande.
qu'on dit ne pouvoir atteindre plus de 20 30 centimtres de longueur, n'est pas connue des pcheurs du ieuve Mondego Coimbra. Cependant il ne me semble pas jrobable qu'ils Taient confonCette petite espce,

due avec sa congnere

la

lamproie marine; puisque je

vois qu'elles sont assez distinctes par leur ensemble ainsi

DR.

L.

vieira:

PETROMYZON MARINUS V^(

83

la forme et la disjDOsition de la nageoire dorsale, Ton peut voir par les figures de- la planche IV, La lamproie d'eau douce qui vit dans Taquarium du Muse de Coimbra s'y trouve en parfaite camaraderie avec deux Pleurodelcs Walllii, Micli., aux quels elles va se fixer parfois avec sa bouche. Elle ne cherche jamais s'enfouir dans le sable du fond d'un des coins de Taquarium tout au plus elle se cache quelquefois sous un bloc en pierre qui est au milieu de Faquarium, Voila une diffrence bien saisissable des moeurs des deux espces de lamproies, qu'il me semble intressant

que par

comme

d'enregistrer
Coimbra,
le

ici.

mars 1894.

Esoo

d'

Calenflario

fla

Flora dos arredores do Porto

POR

EDWIN

J.

JOHNSTON

(Continuado de pag. 16)

ABRIL
RANUNCULUS BUPLEUROIDES,
Hab.Nas
terras

Brot.

serras de Vallongo e Santa Justa,

em

um

pouco hmidas.
L.

RANUNCULUS REPOENS,

Hab. S. Gens, Lea do Balio, Mattozinhos e em muitas outras localidades, nas margens dos ribeiros e em prados hmidos.

RANUNCULUS OPHIOGLOSSIFOLIUS,

Vill.

Hab. Valladares, Boa Nova e Perafita, estagnadas e terras lamacentas.

em

agoas

RANUNCULUS TRILOBUS,
Hab.

Desf.

em

Lea da Palmeira, campos hmidos e nas valias nas margens das esAlta, S.
e
v. I., Abril 1894.

Ramada

Gens

tradas.
Ann. de Sc. Nat.

johnston: flora dos arredores do porto

85

RANUNCULUS FLAMMULA,
Hab. S.

L.

Gens, Mattozinhos, Guarda, ao norte de e Granja, nas margens dos ribeiros, agoas estagnadas, e terras hmidas.

Boa Nova, Aliena, Valladares

RANUNCULUS FLABELLATUS,

Desf., var. gregaBrot.) Rius, D. G. {li. Gregarius, /fa6. Margens do rio Ferreira, prximo de Ponte Ferreira, nos atalhos ao norte de S. Cosme e na planicie entre Alfena e Vallongo.

AOUILEGIA DIGHROA, Freyn,


Hab. Fonte da Moura,
S. Gens,

Lea do Balio, Al-

fena e Valladares, nas sebes e nos atalhos.

CAPSELLA BURSA-PASTORIS, Moengh.


Paslor)

(Bolsa do

Hab. Margens das estradas, jardins e terras vadas. Vulgar.

culti-

LEPIDIUM HETEROPHYLLUM, Benth., var canescens. Gr. Godr. Hab. Boa Nova, nos arrelvados das proximidades
da praia.

MALCOMIA LITTOREA,
f/a. Nas areias do Douro.

R. Br.
littoral,

de ambos os lados do

RESEDA INTERMDIA,
lab.

Lag.

do Balio, Custoias e Rio Tinto, (estrada de Vallongo), nos muros e rochedos hmidos.

he

ASTROCARPUS

CLUSII, J. Gay. Hab. S. Gens, Guifes (margens do rio Lea), Perafita e Rio Tinto, prximo da estrada de Vallongo, em
terras seccas e rochedos granticos.

86

ANNAES DE SGIENGIAS NATURAES

CISTUS SALVLEFOLIUS,

L.

lab.S. Gens, Mattozinhos, Lea, Perafita, Santa Cruz do Bispo, Serra de Vallongo e Valladares, nas maltas.

CISTUS HIRSUTUS,
Hab.

L.

nas mattas e nos pinhaes e tojaes, tanto ao norte como ao sul do Douro.

Abundante

TUBERARIA VAR[ABIL1S,

var vulgaris,

Wk.

Hab. S. Gens, Custoias, Lea do Balio, Mattozinhos e outras localidades, nas mattas, em terras seccas ou arrelvadas e nos atalhos.

VIOLA LANCIFOLIA, Thore.


Hab. Vallongo

Fonte
e

da Moura, Foz, Lavadores e Serras de Santa Justa, nas mattas e nos tojaes.

SILENE NUTANS, L. Hab. Enive S. Gens


margens do
de Avintes,
dos.
rio

e a estrada de Lea, Guifes,

rio Ferreira (ao sul

em

Serra de Vallongo, margens do da Ponte Ferreira), e proximidades terras seccas ou nas fendas dos rocheLea,

Rchb. Hab.S. Gens, Mattozinhos, Lea da Palmeira, Guarda, Rio Tinto, nas margens dos ribeiros e em terras pantanosas e campos hmidos.

EUDIANTHE LAETA,

ARENARIA montana,

l.

Hab. S. Gens, atalhos entre S. Gens e a estrada de Lea, Lea do Balio, Custoias, Santa Cruz do Bispo, Perafita, Rio Tinto, S. Cosme, proximidades da estrada de Vallongo, margens do rio F''erreira (ao sul da Ponte Ferreira) e Aliena, nas sebes, nos muros e nas fendas dos rochedos.

JOIINSTON

FLORA DOS ARREDORES DO PORTO

87

HONKENYA PEPLOIDES,

Ehrh.
littoral,

Hab. Abundante nas areias do ao sul do Douro.

ao norte e

GERANIUM LUCIDUM,
//a/K Campanha
de Fonte da Vinha,

L.

(Freixo) Sampaio, e ao nascente

em muros
L.

hmidos.

MEDICAGO MARINA,
Hab. Nas

areias do Httoral,

em

Lea, Mattozinhos,

ao sul de Lavadores, e Granja.

LOTUS CORNIGULATUS,
gens das estradas.

L.

Hab.S. Gens, Mattozinhos, Serra de Vallongo e outras localidades, nos montes, nas mattas e nas mar-

GENISTA ANGLICA,

L.

Hab.S. Gens, Mattozinhos,

Guifes, Lea de Pal-

meira, Guarda, Perafita e ao sul de Lavadores, nas margens dos ribeiros e em terras hmidas e lamacentas.

GENISTA TRIACANTHOS, Brot.


em
/Aa/). Mattas, pinhaes, tojaes e montes. Abundante muitos locaes, ao norte e ao sul do Douro.

ORNTHOPUS SATIVUS,
Hab.S. Gens
pos.

Brot.

[Serradelld)

e outros lugares. Cultivada

nos cam-

CYTISUS ALBUS, Lk.


llab.

Custoias,
L-

proximidades de Santa Cruz do Bis-

po, nos rochedos granticos.

VICIA SATIVA,
Hab.

fias

Gens, Mattozinhos e outras localidades, margens das estradas e nas searas.

S.

88

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

VICIA HIRSUTA, Koch.


Hab.
ras.

Mattozinhos

Santa Cruz do Bispo, nas sea-

Jacq. Hab. Entre Fonte da Moura e Castello do Queijo, Alfena, Serra de Vallongo, margens do rio Ferreira, ao sul de Ponte Ferreira, e em Valladares.

CRATAEGUS MONOGYNA,

BRYONIA

DIOICA, L.

(ISora branca)

Hab.S. Gens

e Valladares, nas sebes.

QENANTHE CROCATA,
Hab.

L. ((E. apiifolia,

Brotero)

de Balio, S. Cosme, Alfena e outras localidades, nas margens dos rios e ribeiros. Quando cresce no leito d'um rio, a planta fica s vezes completamente coberta pelas aguas. N'este caso, a corrente agitando
as folhas da planta

Lea

um
;

aspecto to singular que parece


s vendo-a

uma

alga de agoa doce

com

a haste e as fo-

lhas fora da agua que pde ser reconhecida.

HERACLEUM SPHONDYLIUM,
lio,

L. (Canabra^) Hab. Margens dos rios e ribeiros, em Lea do BaMattozinhos, Perafita, Valladares, Avintes e outras

localidades.

CONOPODIUM DENUDATUM, Koch.


Hab. Serras
de Vallongo e Santa Justa.
L. (Madresiha)

LONICERA PERICLYMENUM,

Hab. S. Gens, Santa Cruz do Bispo, Lea da Palmeira, Lavadores, Valladares, e Alfena; muros e sebes.
D. C. Hab. Nos muros; Porto: Virtudes, rua da Restaurao, Entre Quintas, Massarellos; Villa Nova de Gaya, no ces prximo da rua da Igreja, e em Valladares.

CENTRANTHUS RUBER,

johnston: flora dos arredores do porto

89

CENTUREA SPH^ROCEPHALA,
llab.

L.

Nas

areias de littoral,

ao norte e ao sul do

rio

Douro.
L.

COTULA CORONOPIFOLIA,
Hah.

nas margens das estradas, margens dos rios e terras pantanosas, principalmente nas proximidades do mar, como na Foz, Lea de Palmeira, Lavadores e ao poente de Valladares; margens lamacentas do Douro, em Villa Nova de Gaya, no Ouro e no Bicalho.

Valias

AETIIIORRHIZA BULBOSA,
Douro.

Cass.

//a). Nas areias do littoral, de

ambos os

lados do

DORONICUM PLANTAGINEUM,
Hab.Nas margens do
Fonte da Vinha.
rio

L.

Douro, ao nascente de

ARNICA MONTANA,
llab.

L. (Arnica)

Gens, Guifes, Boa Nova, Guarda, ao norte de Santa Cruz do Bispo, ao sul de Lavadores, ao poente de Valladares, Serra de Santa Justa, ao sul de Ponte Ferreira, e Alfena, nos lameiros e em terras hmidas.

S.

CHRYSANTHEMUM SEGETUM,
ras)
llab.

L. (Pampilho das sea-

Nas

searas,

em

S.

Gens,

Lea do Balio e

Vallongo.

GALACTITES TOMENTOSA, Moench.


Hab. Margens das
estradas e terras cultivadas,

em

Massarellos, S. Gens, Boa

Nova

e Lavadores.

D. C. Prodr. Hab. Nos muros hmidos e assombrados em Villa Nova de Gaya, rua da Igreja e no ces em frente da Al-

VITTADINIA TRILOBA,

90

ANNAS DE SCIENCIAS NATURAES

fandega; Massarellos, ces e rua de Entre Quintas. Oriunda da Nova Hollanda (Port Jackson) acclimada ha muitos annos nas localidades indicadas.

JASIONE MONTANA,
Hab.

L.

S.
em

calidades,

Gens, Mattozinhos, Rio Tinto, e outras loterras seccas, nas mattas e nos pinhaes.
L.

ERIGA UMBELLATA,

Hab. S. Gens, Mattozinhos, Lea da Palmeira, Perafita, Alfena e Serras de ^^allongo e Santa Justa, nas mattas, nos montes e nos pinhaes. E' muito mais desenvolvida nos montes e nas serras do que n^is proximidades do Porto. E' esta a urze que d uma cr roxa s serras ao nascente do Porto nos mezes de Abril e Maio.

ANAGALLIS LINIFOLIA,
Hab. Nas areias do os lados do Douro.

L.
littorai,

abundante de ambos

ILEX AQUIFOLIUM,

L. (Azecinhu)

Hab. Lea do Balio, Santa Cruz do Bispo, S. Cosme, Alfena, nos bosques, nas proximidades de Avintes (margens do rio), margens do rio Douro, ao nascente de Fonte da Vinha e mais acima ao nascente de Cres-

tuma.

ANCHUSA SEMPERVRENS, L. //a. Santa Cruz do Bispo, nos


nos campos nas proximidades da na estrada de Santo Thyrso.

atalhos, Vallongo,

igreja, e

em

Lanielias,

MYOSOTIS VERSICOLOR,
Hab.
tas e

Pers.

Entre

Foz

e Mattozinhos,

em

terras areen-

campos

cultivados.

(Continua).

Sir

la faaae

malacoloiiB

fles iles

e S. Tlion

et

ie Maire

PAR

AUGUSTO NOBRE
Aide
naturaliste au Laboraloire de Zoologia de

TAcademie Polvtechniqiic de Porto

ILE DE
Depiiis que
j'ai

S.

THOME

publi les Conlribuies para a fauna

malacologica da ilha de S. T/wm 0), j'ai t chargc de la rvision des mollusques de cette ile, qui appartiennent au Museum de Zoologie de TUniversit de Coimbra, recueillis par Mr. Adolpho Frederico Moller en 1885, et
dont j'avais dj donn un apera d'une partie de ces rcoltes en 1886 O- J'ai pourtant ajouter plusieures espces mes listes antrieures et, profltant de Toccasion,
je
tro, capitaine

m'occuperai aussi des espces recueillies par M. Casde gnie et que je n'avais pas signales en

1891

O.

MOLLUSQUES MARINS
Pusionella vulpina, Born. (Castro). Psoudoliva, sopimtina., Rang. (Castro). Colunibolla rustica, L.
Var striata, Duelos.

(Moller,

Castro).

Columbolla cupido,

Monterosato, mss.

(Moller,

Castro).

Cette espce est plus petite

couleur corne uniforme. M. le a eu Tobligeance de m'envoyer plusieurs exemplaires de cette espce, recueillis sur les cotes de Barberie, qui sont
(1) (2)

que le C. rstica et de Marquis de Monterosato

das pelo
(3)

sr. .idolpho

Ext. erinslituto, Coimbra, 1891. Explor. SC. da ilha de S. Tliom: Conchas terr. e mar. recolhiMoller (in Boi. Soe. Geog. de Lisboa, 1886). Conlr. para a fauna malacologica da ilha de S. Thom.
Sc. Nal. v,
1.,

Ann. de

Abril 1884.

92

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

parfaitement conformes ceux de S.


sidere

Thom,
rmlica.

et qu'il

con-

comme

espce distincte du

C.

Xlicinulu nodulosa,, Adams. (Castro). IDrillia. pyi-amiclata, Kiener. (Castro). IMarjrinolla olivsefonnis, Kiener. (Castro).
]>Iitra l>ai*l:>n<lonsiN,
Gnelin.

(Moller,

Castro).

(Mitra striatula, Lamarck).

Natica

variabilis, Reclus. (Castro). Sig-ai'otus conca v'us, Lamarck. (Moller,

Castro).

Siliqiiai-ia tcneg'aleiisis, Medas. (Castro). ftjolax^ium g-i-anulatiim, Lk, (Castro).

Olaiiciilus g,'uiueeni!iis,

Gmelin.
Lin.

(Castro),
(lastro).

Calypti-sea diinonsitsi,

(Moller,

Hypponix

chaiefox*iiiis Hochebrune. (Castro). f-iiplionaria venosa, Uef^ve. (Castro). M!olatnpusi Lil^erianiis, H. et A. Adams (Castro). ]>loIam|>us piisillus, Gmelin. (Moller, Castro).

Cfilaniys

g'il:>l:>a,

Linneu.

cniKiicla, Chemnitz. (Moller, Castro). pilcliella, Reeve. (Moller, Castro), Pectunculus i^ubeiis, Lamk.? (Moller, Castro).

Arca Arca

(Castro).

Cardium

"Vemis lyra, Hanley. (Castro). 3Iactra isilicula, Desh. (.Moller,


GCellina 31ariee, nov. PI. V, fig. I, I.*
extremits,
sp.

bullatuin,

Lin.

(Castro).

Castro).

Goquille aplatie, ovalaire-allonge, arrondie aux deux

sommet au premier
un peu

tiers

saillant, valves

aplaties,

de la longueur, peu bord central rgulire-

ment

arrondi, bord dorsal long et droit du ct post-

rieur, court et arrondi

du ct

antrieur. Valves minces,

blanches,

avec des stries concentriques excessivement


et fines.

nombreuses
la

Ligament

petit;

deux dents
la

petites

valve droite; une mdiane trs petite

valve gache.

Diamtre antroposterieur 52 m. m. Diamtre umbonomarginal 30 m. m. paisseur 9 m. m. Hab. lie de S. Thomc (J. F. de Castro). Telliiia DaHtzonborgi, nov. sp.
Pi. 5. fig. 2, 2.*

AUG. nobre: SUR la FAUNE MALACOLOGIQUE

93

Coquille un peu bombe, allonge, arrondie Textremil antrieure, troite et avec le rostre obtus la rgion postrieure, un peu rleve; valves assez paisses, Tinfrieure rgulirement renfie, la suprieure un peu sinueuse;
stries concentriques
et

radiales trs fines,

couleur

carmine rextrieur et plus teinte rintrieur et autour des sommets, qui sont ples ainsi que les zones medianes; bord ventral arrondi, bord dorsal anguleux, sommets aigus presque medians. Ligament petit; deux dents la valve droite, dont une bifide, une dent la valve gache aussi bifide. Diamtre antro postrieur 54 m. m. Diamtre umbono- marginal 29 m. m. paisseur 9 m, m. Je considere ces deux espces comme nouvelles, ne
les

ayant trouv dcrites nulle part.

Hab.
Je

lie

de S.

Thom
plaisir

(J.

F. de Castro).

de ddier cette espce M. Philippe Dautzenberg, savant malacologiste franais, qui a bien voulu me donner des renseignements sur [)lusieu-

me

fais

un

res espces critiques.

^mpliidosinn modesta,

A Adams.

(Moller,

Castro).

MOLLUSQUES TERRESTRES
JVanina 31ollori,
PI.
nov. sp.

V.

fig.

4.

Coquille globuleuse,
spire leve, conique,

un peu conique, assez mince sommet un peu aigu, compose

de cinq tours lgrement convexes; suture bien marque; avec Ia loupe on observe de nombreuses stries inclines, peu saillantes; couleur jaune corne, peristome marron fonc; ouverture sub-quadrangulaire, columelle presque droite, un peu paissie et retourne sur la cavit ombilicale, qui est trs troite et en pariie reconverte par le
retour de
la

columelle

peristome presque tranchant.

Hauteur 13 m. m. Diamtre 12 m. m.

94

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

Hab. lie de S. Thom (Adolpho F. MoUer). Monsieur A. Moller a recueilli plusieurs exemplaires de cette espce pendanl Texploration botonit|ue que ce naturaliste fait de Mai Septembre de 188o. Cette espce se ressemble! un peu au Canina Thomens, Dohrn, mais elle en differt par la hauteur de la spre et de i'ouverture. Chez le A. TJiomensi'<, la cavit ombilicale est plus ouvertc et les stries que Ton observe
la surface de
la

coquille sont plus effaces. Elle est en


/V.

outre plus petite et se dir-tingue parfaitement du

Mollcri.

Je prie

mon ami M.

Moller d'accepter

la

ddicace de

cette espce.

Buliiniuuts Castx-oi, ^'obre. PI. V. fig. 3. lUdiminus Caslroi, Nobre, Conlrib. parti a fauna malacol. da ilha de S. Thom (Instituto), jiag. 2. Coimbra 1891.
Ilab. S.

Thom

IBulimiuuN

(Castro, Moller). Ci-otssoi, Niibre.

PI. V., fig. 7.

Hiiliminus Croi^sci, Nobre, Contrib. Hab. S. Tlioin (Castro. Moller).

p. 2G.

Cycloplioi-us Vaiiclollli,
PI.

Nubre.

fig.

G.

Cyclophorus
S.

Vandellii,

Nobre,

E.rpl.

.sr.

da ilha de

Thom: Conchas Icrr. c mar. rcr. pelo sr. Adolplio Moller na ilha. de S. Thom, p. 14 CBol. Soe. de Geog.
de Lisboa,
2 e
3.

G.^ ser. ISSG).

C.*osse,

Faunale de

iile de S.

Thom

p. 27

{)1.

fig.

Hab. S.

Thom

(Moller).

Cycloplioi-iiisi 3Xollei'i, Nubro. PI. V., hg. G.


OjrlophorLis Mollcri, Nobre, Expl. se.
p.

15.

Crosse, Faunule de

S.

Thom;
j'ai

p. 28.

Hab. S.

Thom

(Moller).

De

ces

doux espces

pu examiner

plusieurs

exemplaires.
( suivrc).

NOTAS

COMMUNICACES

Notas zoolgicas
log. Zeitschrift,

N)

jornal allemo inliiulado Bi'iiiner

Entomo-

Bd.

XXXVlI,

1893, Heft II, (lublioou o snr. G. Versi

hoefT uni trabalho, contiDuao d'outros

bre o niesino assumpto, intitual-

lado

Ueber einige palaearktische Clutopoden. N'este es-tudo descreve


e entre
elie-!

guns Myriapodos de Portugal


do nosso
allemo.
paiz,

uma

espcie iiova para a fauna


n. sp. fOligubothrus Latz.)>

que a Lithobius MoUeri, Veih.,


vizinhai:ias

que eu encontrei nas

de Coimbra e mandei quelle naturalista

snr. dr. Pli.

Bertkau quo estudou algumas das aranhas da explo-

rao scientifica que eu rcalisei


cujos exemplares se
e

em

S.

Thom durante

acham na

colleco do

o anno de 1885 e, Museu da nossa Uuiversidade


(hi

na do

snr.

dr.

Manoel Paulino d'01iveira, ac;iba

determinar mais

uma

espcie daquella ilha, recolhida por

mim,

(]uo

a Ncpliila pilipes,

Lucas.

Uns

ratos das visinhanas de

Coimbra que mandei para

Muzeu

de Zoologia da Universidade de Berlim, a pedido do seu sbio director o dr. K. Mobius, pertencem espcie ArcicoUi agrcslis, segundo aquelle professor acaba de me conimunicar.

Pelnclytes Daudinii, Merr.

(P.

pnnclolm^ Du:n.

et Bib.)

vulgar

uos arredores de Coimbra. Ha dias captureio-o no Jardini Botnico, Quinta da Zombaria e no sitio chamado Baleia.

O Ammoryctis
estes
tuto.

Cii^ternasii, Bo-ca, iafiib'?m


jc

devei habitar nas

visi-

nhanas de C-iinbra, porquanto

aqui apanhei os seus cyrinos e foram


J.

que serviram para o

snr. dr.

do Bediiaga os descrever no Insti-

Por mais que tenha diligenciado nunca


O animal peifeito d'este amphibio.

me

foi

possvel observar alj

Onde encontrei
dade
foi

dois exeuiplares que

xistem no Museu na Universi-

em

Mertola.

96

NOTAS

COMMUNICAES

A primeira
(Petronnjzon

vez que

ol)-;orvei
fii

em

Portugal a lampreia d'agua doce,

fliivialilis, Lin.)

em

1861. Encontreia-a prximo Mari-

nha Grande, n'uma

valia

que corre ao longo do viveiro do Tromelgo no

pinhal nacional de Leiria.

Coimbra, 12 de maro de 1894.

Adolpho Fhedehico Moller.

Habitat do

Cliiog-loNf^a lii(ita.iiica, Barhoza du

Bocage.

Em

18 do corrente apanhai vivo

um

bonito expmplar do pequeno e raro

amphibio, Chioglossa lusilanica, perlo da estao de Cusioias, do caminho

uma legoa da cidade do Porto. At ha pouco tempo, segundo mo consta, esta espcie, particular a'^ paiz, apenas tinha wdo encontrada no Bussaco, (Paulino d'Oliveira), no Gerez, (Alf. Tail), no Alerntpj I, (Barboza du Bocage) e em Vallongo (Reis Jnior). Meu irtno Alfredo Tait encontrou no dia 23 d'este mez dois exemplares ainda novos da mesma espcie, nas margens do rio Coina, perto da
de ferro da Povoa, e distante cerca de
antiga ponte do Pa-irasto, no n uito distante de Oliveira de Azemis.
Est provado, pois, que tinha muita razo o Dr. Egid Schreiber

em

suppor que esta espech havia de ser encontrada


des do norte de Portugal.
Porto, Tl de Maro de 1891.

em

outras mais localida-

W.

C. Tait.

Peixes da Povoa de Varzim.

Em

uma

recente

memoria publicada
Vieira
(^),

pelo illuslre professor da Universidade o snr. dr. Lopes

en-

contra-se a

li.-ta

dos peixes observados na l^ovoa de Varzim por aquelle

nosso estimadssimo collaboradnr, a qual constituo


zer-se, est.ava quasi inteirain.^nte desconhecida.
lista

uma

importante contri-

buio para a fiuna ichtyoiogi'"a do norte do paiz,


das espcies e os

seu'*

pde bem diTranscrevemos a reff^rida nomes vulgares, pelo despjo que temos de reuque,

nir n'estes

Antmes tudo

que diga respeito fluna do norte do paiz:

Abrotea Phycis
laroche.
ca, Linn.

meiiit^^rraneus, De-

Badejo Merlangus
reau

pollachius,

Moet

Arado ou Ferreiro Raia oxyrhynAasevia Solea azevia, Capello.

Bbedo- Trigia
Vai.

pinl, Bloch.

Besujo Pagellus

acarnp,

Cuv.

(1)

iL.vplnrnrt zoologicnt rdilivd.t

da
,

Xiizarelli e da
d*i

Muzeu

d ichlyologia mariima da praia Varzim, pe!o naturalista adjunto interino do Zoologia da Universidade de Coimbra. (Separata do InsliLulo,

Povoa

rlf

Coimbi-a

NOTAS E COMMUNICAS

97

Bira Pagellus
Vai.

ervlhrinus,

Cuv.

et

Papoiia Pristiurus melanostomus,


C. Bp.

Bonito Pelannys
et.

sarda. Willug.

Peixe
Linn

Breca Dentex macrophtalmus, Cuv.


Vai.

Peixe
Selys.

Xiphias agulha Belone


agulha

gladius,

vulgaris,

Bruxa

Cabra Trigla lyra, Linn. Caboz Blenius pholis, Linn. Cao .Mustellas vulgaris, Mui.
Henle.

(adulto); Cascarra (novo) Scylliim catulus, Cuv.

Peixe alecrim- Alopias vulpes. Bp. Peixe anjo Leoidopus argenteus,


Bonat.

et
et

Peixe gallo Peixe gato


Moreau.

Zeus faber, Linn. Centrina vulpecula,

Capato Pagrus
Vai. Vai.

vulgaris,

Cuv.

Capato de cotula Dentex

Qlosus,

Peixe pau Lota elongata, Riss. Peixe prego Ecbynorhinus spiPeixe rato Malacocephalus laevis, Lowe. Peixe rei Accipenser sturio, Linn.
nosus, Blainv.

Cavalla- Scomber scomber, Linn.

Cherne Polyprion
Chicbarro
Gil n th.

Trachurus

cerniurn, Vai. trachurus,

Penadeira
Linn.
et

Lophius

piscatorius,

Chio Galeus canis, Rondei. Choupa Canttarus griseus, Cuv.


Vai.

Pescada Merlucius vulgaris, Cuv. pinmbeta Brama Baii, Schneid.


Rato Myliobatis aquila, C. Dum. Redovaiho Rhombus maximus,
Riss.

Congro- Conger

Corvina- Sciaena Dentiiha Labrus

Faneca Gadus
B. et Cap.

vulgaris, Cuv. aquila, Cuv. inixtus, Linn. luscus, Linn.

Robalio
et Vai.

Labrax

Ferreta Centrophorus
Freirinha JuliS
Vai.

crepidalbus,

Romeiro

Kaucrates

lupns, Cuv. ductor, Cuv.


C.

VUlgaris,

Cuv.
C.

et

Ruivo Trigla corax, Salmonte Mulus


Linn.
B[)

Bp.

surmuletus,

Goraz Pagellus

cenlrodontus,

Bp.

litngoado Solea

vulgarjs, Riss. liixa- Scyiiinuslicliia, Mull. et H^nle.

Sancto Antnio

Lulo iVlotella trlcirrata, C. Bp. Maraehona Blenius gattorugine,


Bnuin.

Trigla corax, C. Aardiuha Alosa sardina, Morean. margo Sargas vetula. Cuv et Vai.
Savlhtt- Alosa vulgaris, Cuv et Vai. werro ScnrpoHfia sTfifa, Linn.
.^erro
iVMII.

Maragota- Labrus b'"rgylta. Ascan. Meiga Acanthias vulgaris, Riss. meio Beryx d'^cadactvlus, Cuv. et
Vai.

Sevfrino

Serramis cahrilia, Riss. Heptdnchus cinereus,

et H^-nle.

Moreia Miirflena
Olho
Raf.

verde

Hexanclius

helena. Linn.
griseus,

Papagaio do

mar Chimaera

Tainha Mugil capito, Cuv. et Vai. Tintsireirn C^rcbarias glaucus. Tremedeira Torpedo njarmorata,

mons-

R's.

Iraosa, Linn.

Urge

Trigon

sp.?

um

snr. dr.

Lopes Vieira menciona aioda sob o nome vulgar

Gato
fre-

esqualideo muito similhaute ao Acanihias lulgaris, que no ave-

riguou se constitua

uma

espcie

diversa, e

uma

Tainha, muito

quente, que no determinara lambem.

Augusto Nobre.

BIBLIOGRAPHIA

J.

Gr,

Hiclalgo. Ohras
;

malacologicas de) enlretias 1 e'i; Parte


alias,

I,

160 pag.

Parte II,

73o pag.;

eairega

1,

30 laminas

em

ne-

gro. Madrid 1890-91.

dr. Hidalgo iniciou a publicso dos seus trabalhos, alguns j im-

em dose volumes de texto e um atlas de mais de 500 estampas, edio feita pela Academia de Scieneias de Madrid. A parte publicada com prebende : Estdios preliminares sobre la fauna malacolopressos e outros inditos,
gica de las Philipinas
;

Estdios preliminares subre

los

molluscos terrestres

y marinos de Espana, Portugal y las Baleares. As memorias que constituem estes estudos so j conhecidas dos naturalistas por terem sido publicadas em diversas revistas scientificas. Todo o fascculo segundo, pag.

273 a 734, traia da bibliograpbia referente aos molluscos da Pennsula; d'este modo o dr. Hidalgo conseguiu reunir todos os apontamentos que se

acham disseminados por alguns


maior parte dos auctores
d'essa'

centos de publicaes.

E' evidente

que a

publicaes uo visitaram a Pennsula, e

as suas referenciai n.o so mais que transcripes dos poucos trabalhos originaes que ha feitos acerca da sua fauna malacologica o que, de resto,

no

tira

o merecimento ao rduo e enorme

trabalho do dr.

Hidalgo o

qual representa

um

incalculvel auxilio aos naturalistas que se

occuparem

da malacologia da Penia^ula. Os trabalhos agora novamente reproduzidos foram j apreciados nas pocas das suas appirie^s e, porisso, nada poderamos dizer que no fosse
repetir o excellente acolhimento

que todos

elles

tiveram, visto que o dr.

Hidalgo oceiipa
nos.

nm

dos [irinieiros logares entre os malacologstas moder-

atlas

contm 30 es'ampas com 238 figuras reproduzidas por pho-

togravura, o qne da grande nitidez e preciso aos caracteres, condies in


dispensveis para a classiicno das espcies.

A. N.

A.. 3X.

zopoda (from lhe


Esta momnria

JVorniaii. On Drilish Ann and Mag.

niy^iida;,

a Family of Crustcea Schi'


Ilist.)

of

Nat.

120 pag. 2 plates 1892.

a sequencia du outras

j publicadas sobre as diversas

famlias dos Sdfznpodes, [lequenos crustceos difficeis de classificar pela

BIBLIOGRAPHIA

99

vida alguma apreciada por todos os naturalistas qae se interessam pela minneiosidade dos seus caracteres cspecificos, por vezes microscpico. O
presente trabalho assim

como

os outros do

mesmo

auctor (Sote on Briish


to

Amphipoda;

Brit. Srhizopoda

and Cumarca nrw

or rave in lhe Brit.

seas, etc.) interessam aos naturalistas porluguezes pelas minuciosas des-

cripes, iiynonimia e distribuio geographici, e porque muitas das espcies

enumeradas devem viver nas costas porluguezas em raso da sua pre-

sena no Mediterrneo. De resto, escu>^ado sei dizer, que a nossa fauna carcinologica, sobretudo os Amphipodos e as espcies pequenas dos Tlioracostraceos, est insufflcientemente conhecida.

Em

todos os seus trabalhos de carcinologia, malacologia, etc, o snr.


naturalista muito consciencioso e distincto, pela

Norman mostrase um
acompanham geralmente

preciso das suas descripes e pelo elevado


as suas

numero de observaes que


A. N.

memorias

descripiivas.

M;.

Paulino
Soe

<l'01ivoii-a.

Catalogue

des insedes

du Portugal

Colopres.
m

Coimbra, 1893;

1 vol. in-S,,

393 pag.

numero de 2:329

as espcies de Coleopteros mencionadas no

valiosssimo trabalho do illustre director do

Muzon de Zoologia da Univer-

sidade de Coimbra, cuja publicao

foi

iniciada

em

1881, na Bevista da

Sociedade de Instritrro do Porto e terminada ultimamente no Instituto de

Coimbra.
Entre o grande numero de espcies novas para a fauna porlugueza,
so desctiptas as seguintes, novas para a sciencia
:

Nebria

Geraldesi,

Paulino: Zuphium

Bocagei,

Paulino:

Dromius

Pulzcisi, Paulino: Cijmindis Hejjdeni, Paulino; Plafynus Mattosi, Paulino;

Feronia, (Poecilus, B^n) prasinus, Paulino; Homalota Sklitzkyi, Paulino


Agriotes Paulinoi, Candze
:

'>

Lamprorhiza Paulinoi, Ern.

Olivier; Heni-

copus Paulinoi^ Bourgeois; Vesperus Bolitari, Paulino.


N'e-ta enumerao no so comprehendidas algumas outras j descriptas

em
:

diversas revistas.
as seguintes variedades

O auctor menciona ainda


sciencia

novas para a

Carabus antiquus,

Dej.;

var Vieirce; Nebria brevicollis, F., var. Ib-

rica; Lionichus albonotatus, Dej.: var. bimaculatus, var. immaculatus

Ariatus capito, Dfj., var. obscuroides, Stenolopliorus descophorus, Fisch.,


var. unicolor.; Hister purpurascens, Herbst., var.
var.

toute

rouge-chatain;

Typhcea fumata, L

lusitanica
;

Anisoplia depressa, Er. var. nigra;

A. floricola, V, var. ngripennis

Drasterus bimaculatus, Hossi, var. im-

maculatus.

O catalogo dos Coleopteros de Portugal a mais vasta memoria que tem sido publicada entre n sobre a fauna do continente, e ser sem du-

100

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

nossa fauna, os quaes encoulraro rresie livro ura guia consciencioso e

seguro para os seus trabalhos de invesliga'>.

A. N.
Contribulions la Fiore crypognmique

publicao

(i'estt

iiiiportan'e

trabalho lievida ao snr. Isnac

du nord du Portugal. A Newton e


encontram acerca
iro:

conipreheude tudas as plantas recolhidas pur aquelle infatigvel naturalista e

as rt-ferencias (lue,

em

trabalhos j

iiiipre-sos, se

da

lora cryplOi^amica

do norte do paiz. As partes publicadas al h(je

Coguiuellos, Licbens, Algas marinhas, Musgos e as Hepticas, os trs pri-

meiros grupos de plantas no Boletim da Sociedade de Geographia de Lisboa


6 as duas outras

no Boletim da Sociedade Broteriana de Coimbra; resta a

parte relativa s algas de agoa doce,

em

estudo pelo professor Ritcher.

primeira parte, 27 pag., Fangi

Un

elaborada segundo o que h^

publicado no paiz e baseado nas investigaes dos nossos estimadssimos

coUaboradores os

srs.

A. MoUer, de Coimbra e

W.

Tait,

do Porto. A maior

parte das descobertas mycologicis do paiz so devidas ao snr. Moller.

As

espcies que se encontram descriptas n'este trabalho,

embora j
Winter;

publicadas a seu tempo, so as que seguem:


Spliceiopsis

Henriquesi,

Thuem.

Pliyllosticla

infuscala,

Aschochyta Molleriana, Winter; Ceirospora perichimeni, Winter: C. Molleriana, Winter: Diincrosporium eriophylvm, Winter: Lophium Limoni, Thuem.; Calonectria verruculosa, Niessel; Leplosplmria diaporhoides, Winter: He rpotrirhia Molleriana, Winter. A segunda parte, 42 pag.. comprehendc os Lichcns recolhidos pelo snr. Isaac Newton e ustudado pelo dr. Nyiander. Na caria prefacio dirigida por este sbio botnico ao sor. Newton e que procede o trabalho de que me occupo eucoutra-se o seguinte periodo que mostra o valor do trabalho realisado pelo snr. Newton. Drnireraent c'e^t vous qui avez inaugure une nouvelle re pour la connaissance

approfondie des Lichens portugais. Vos esploratious assidues

et attentives

poursuivant ces vglaux daus toutes


formes,

les

stations, et
la

dans toutes leurs

mme

les plus

exigues, ont revl dans

rgion da Porto la preet

sence de beaucoup d'esp>:es uconnues auparavaut


lenles nouveauts pour ia science que je

de plusieurs oxeel-

me

suis empress de dcrire.


:

As

espcies descriptas

como novas so as seguintes

Pyrenopus

triplo-

cocca.,

Nyl.; Ramatina digitellala, Nyl.; Lecanora sub dispa rata, Nyl.; L.


Nyl.;

plumbella,

quaitzina, Nyl.; L. glanco-lulcscens, Nyl.; Thiilo-

thrcma Iciospodium, Nyl.; Lecidea vcaabiUs, Nyl.; L. Porluenfis, Nyl.: Arlhrina baastroidca, Ny!. Esta memoria cumpreheode 245 esp cie-.

As algas manvhas, 20 pag., estudadas


elevam-se ao numero de 142 espcies e iodas

pelo dr. Ferdinand Ilauck

ellas

constituem as colheitas

do snr. Newton. Dos Musgos e das Hepticas fallaremos proximamente.


A. N.

tU f^u iu^D

O mimetismo nos insectos americanos

W.

C.

TAIT

ida ao Brazil nos ltimos mepor assim dizer, forado a umas seis semanas de aprazivel descano em casa de um meu amigo, cuja propriedade, situada n'uma das encostas mais densamente arborisadas, domina a cidade e o porto de

Por occasiao da minha


fui,

zes do anno de 1888,

Santos.

Durante esse tempo, e mais tarde emquanto estive

em

S. Paulo, Tijuca e Petrpolis, era

meu

entretinimento
sabido,

favorito colleccionar borboletas, das

quaes como

o Brazil possue to grande variedade e profusSo.


se apenas

Como nSo sou entomologista o meu desejo resumiaem trazer para a Europa bastantes d'estes indo

sectos destinados organisao de bellos quadros e satisfao

meu

interesse pela historia natural.

Emquanto colleccionava estes insectos impressionaram-me vivamente alguns factos que observei relativos aos phenomenos do mimetismo e que citarei aqui com o fim de contribuir, embora pouco, para a melhor ellucidao do assumpto.

As

borboletas por

pelos snrs.

Walkins

mim colligidas foram classificadas Doncaster de Strand, n'uma visita,

que depois fiz Inglaterra. O mimetismo, ou mudana de cr das borboletas do Brazil , permittam-me o paradoxo, mais sensvel quando estacionadas em descano, do que quando temporariaAnn. de Sc. Nat. v.
I.,

Junho

1894.

102

ANNES DE SCIENCIAS NATURAES

mente pousadas nas flores ou durante o voo, no que muito se assemelham com as borboletas europeias. Ha muitas borboletas do Brazil que, voando expostas
a toda a luz
res,

ostentam todo o encanto das suas coemquanto que paradas ou quando assustadas tornam-se feias.
do
sol,

bclleza de formas e brilho metallico,

Algumas como

a Colmiis Jlia, (Fabr.) e a noria erip'

pus, (Cram.) parece

que tentam defender-se pela rapidez do voo, outras, como a grande Morpho azul to vulgar na Tijuca e as brancas e amarellas de perto do Rio, voando em zig-zog e como que ao acaso. A Eunogyra e outras mais teem por habito pousar na face inferior das folhas abrindo as azas horisontalmente para descanarem, o que
as torna invisveis, excepto para

quem

estiver directa-

mente por baixo. Ha-as com as azas transparentes e corpo leve e estreito, como as Ilhomia, que frequentam as plantas que vivem nas florestas especialmente perto das clareiras, ou logares onde os raios do sol entram coados pela ramaria
alta

das arvores.

A quem

primeiro as viu voar por entre

onde vive, causa estranheza o pouco brilho das suas cores quando examinadas de perto. O voar cadenciado atra vez dos arbustos e a transparncia das azas orladas de preto parece combinar-se com as soma vegetao das florestas,

bras oscillantes das folhas das arvores.

As
so,

Heliconidaj, familia a que pertencem as Ithomia

bem me recordo, exclusivas do continente sul americano; muitas d'ellas voam em sentido horisontal, compassada c vagarosamente, e possuem as azas brilhantes e garridamente coloridas. Parece porisso que no teem protec(;o alguma contra o ataque das aves, mas alguns
se
naturalistas
(?

Wallace) suppem que possuem protec-

o invisvel, contendo no corpo alguma substancia que as torne repugnantes para as aves.
boletas maiores e de cores mais vivas;

Esta hypothese pde ser exacta relativamente as boremquanto s mais


e transparentes j)arece tiuc a

pequenas

sua proteco esta

w.

c.

tait: o mimetismo nos insectos

103

na falta de brilho, senSo inteiramente, pelo menos, segundo parece, em grande parte. Seria todavia interessante investigar por analyses chimicas ou por qualquer outro meio, qual ser a substancia que torna algumas borboletas desagradveis s aves e se este facto se observa egual-

mente n'umas

e n'outras.

As

borboletas brazileiras

possuem de

resto muitos e

variados meios de disfarce para se porem a salvo. Pousam em geral nos lichens ([ue cobrem os troncos das arvores e adaptam-se t3o admiravelmente aos

logares

onde

costumam descanar que mal se distinguem. Uma d'estas borboletas a Ageronia feronia, Linn.

Bigg-Withers nas suas iHoneering in frazil (Exploraes no Brazil) designa esta espcie pelo nome de u-hip-bulerfJy, borboleta de chicote, por causa do agudo estalido das azas ao batalhar no ar com as comsnr.

panheiras.

Quando descanca costuma


mente
e

abrir as azas horisontal-

pousar a extremidade do corpo nos lichens pardacentos ou na casca do tronco das arvores. Pousam geralmente a uma altura de dois ou trs metros acima do solo. Esta borboleta adquire ento uma tal semelhan(;a de cores e de formas da superfcie onde descanca, que se torna realmente invisvel mesmo a uma distancia de poucos metros.

Dotada de uma indole em extremo bellicosa mal v approximar-se uma borboleta, seja de que espcie fr, saeIhe ao encontro, voando com fora e velocidade, atacando-a com violncia e produzindo o ruido de que falia o snr. Bigg-Withers. E' notvel que a face inferior das azas d'esta espcie apresenta cores mais vivas e vistosas do que a superior, que o lado protegido. Segundo o snr. Bigg-Withers, uma das aves das florestas chamada Suruqu sustenta-se principalmente de borboletas e em particular d'esta espcie sobre a qual se arremessa, sendo attrahida pelo estalido das azas. No tive nunca ensejo de vr esta ave ou qualquer

104

ANNAES DE SGIENGIAS NATURAES

outra perseguindo as borboletas, sendo realmente

difficil

descobrir quaes sao os seus inimigos mais naluraes.

dr.

Hans Gadow, de Cambridge, disse-me que os

seus camalees cantivos gostam muito de alimentar-sede borboletas. J observei uma centopeia com uma traa na bocca c tenho visto ainda os pardaes apanharem as borboletas das couves. Alem d'estes, porm, no conheo outros perseguidores d'aquelles insectos. A avaliar todavia pelo seu mimetismo, durante o repouso, parece que devem ser muitos e constantes. A iiyiKcia dircc, Linn. outra borboleta que prefere os mesmos logares escolhidos pela Agcroa fcronia, mas, quando descana, fecha as azas em sentido vertical mostrando ento o primoroso rendilhado castanho amarellado sobre o fundo creme de lichens que cobrem os troncos das arvores em que poisa. A face superior tem uma larga e vistosa faixa diagonal amarella. e branca, sobre undo escuro, atravessando a aza superior. Estas duas borboletas sao uma prova evidente da geral supposio de que as cores e formas protectoras so regio do insecto que ica exposta durante o especiaes descano, por ser a que mais est em perigo. Tambm claramente vemos isto na grande traa europeii de azas inferiores vermelhas, a qual, de dia ou voando, mostra o vivo carmezim das azas inferiores, tornandc-so riuasi invisivel quando pousada nos muros cobertos de lichens, porisso que s mostra a cr pardacenta das azas superiores, em razQo de esconder as outras sob
c

estas.

Uma

outra observao muito suggestiva a da

ma-

neira instinctiva e talvez inconsciente


ropeia, cinzenta,

como

a borboleta eu-

que frequenta os mattos retrahe as mande olhos e negras, nica parte brilhante da sua face inferior, escondendo-a debaixo da aza superior quando assustada por qualquer movimento inesperado do
chas

em forma

espectador.

As

borboletas das florestas do Brazil presta m-se a in-

W.

C.

TAIT

o MIMETISMO NOS INSECTOS

105

teressantes estudos sob muitos pontos de vista.


to cr,

Emquan-

sao escuras, pretas, acastanhadas, azues-escutambm escuras. Poder-se-ha julgar por amarellas ras e isto que os seus inimigos so mais numerosos nas flo-

que nos campos descobertos. Una, Linn. de cr de castanho escuro, semelhante das folhas seccas cabidas pelo cho, sobre as quaes voa mysterisoamente como alma d'oulro mundo um p acima do solo e seguindo de preferencia os atalhos menos frequentados e mais cobertos de folha. Na parte inferior das azas a semelhana ainda mais accentuada no
restas do

I'ierella

s pelas veias que possue


val-as

como por um

certo brilho semi-

transparente particular s superfcies seccas.

fcil

obser-

emquanto descanam, como


face inferior

seu

costume,

com

as

azas fechadas, sobre as folhas seccas e mostrando unica-

mente a

com

as imitaes de veias.

Ha uma

espcie muito prxima d'esta, e

com hbitos

muito similares, que possue manchas cr de laranja acastanhada nas azas inferiores curioso que, emquanto isto torna a borboleta vistosa durante o voo, as azas superiores sao semi-transparenles, de cr castanho-escuro, em tudo emfim semelhante s folhas seccas sobre que voa e
;

que muito se prestam

a escondel-a.

Mj/scclia orsi<,

Drury, tem a parte superior das

azas d'um bello azul-escuro avelludado e a inferior ver-

melho-escuro acastanhado. Frequenta as pequenas clareiras das florestas descanando em geral com as azas levantadas de modo a nccultar a vistosa face superior.

Taygelis euplychidia,

uma

borboleta toda de cr

castanho-escura tanto na parte superior como inferior das azas, tendo ao longo d'estas ultimas algumas pequenas pintas escuras por nico adorno. A Ennogyra Salyrus^ Westw, quasi to preta, co-

mo

azeviche e

inferior,

na parte superior, emquanto que na tambm preta mas baa, apresenta uns modestos
lisa

ornatos.

106

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

A maior parte das borboletas pequenas que vivem nas iorestas densas sao de cr castanho, escuras, com pintas negras; notei que, quanto mais densa era a floresta mais pequenos e raros s5o os exemplares que as frequentam, sendo tambm as clareiras e margens os logares mais seus predilectos emquanto que as outras de cores mais claras gostam muito de flores e bom sol. Em algumas pequenas mattas de arbustos em plena florescncia via eu muitas vezes grandes nuvens de borboletas na maior parte brancas e amarellas de varias es, pecies ora volteando ora em descano. Em Santos tive occasio de observar casos de mimetismo, alguns muito notveis, como por exemplo, a traa branca de azas arredondadas que em descano costuma estendel-as perfeitamente contra com a superfcie sobre que pousa de modo que apresenta uma notvel semelhana com uma d'estas manchas arredondadas de escremento
de pssaros.

Ha tambm um

escaravelho cinzento-claro, Curculio,

que, quando assustado se enrosca todo, encolhendo as

pernas e conservando-se tao quieto que mais parece um escremento de ave gallinacea do que um insecto vivo. A enorme semelhana dos insectos pau com as hastes seccas muito vulgar em todos elles, sendo muitas e
variadas as espcies que vivem

em

Santos.

As

borboletas de brilho metallico gostam do sol des-

coberto e muitas d'ellas

em

toda a America do Sul

sugam

Morpho.

os fructos maduros ou cabidos, como por exemplo a grande A enorme borboleta coruja, assim chamada pels extraordinria semelhana com esta ave, devida s pintaa que tem na parte inferior das azas e ao corpo que parece

representar o bico, pertence ao

que apenas por volta das seis arbustos onde durante o dia se escondem, voando ento por sobre os ribeiros que atravessam os bosques. Muitas
vezes presenceei isto perto do hotel de
vel

numero das crepusculares horas da tarde sabem dos

subrbio do Rio de Janeiro

White no chamado Tijuca.

apraz-

w.

G.

tait: o mimetismo nos insectos

107

A Iraa dos bosques muito mais escura confundindo-se por isso mais facilmente na sombra do arvoredo. Encontrei tambm por vezes a grande Iraa cr de
castanho escura com desenhos subordinados a vrios tons, que muito se confunde com os fetos seccos e vrios outros cryptogamicas vasculares onde se esconde durante
o dia.

Um facto para que nSo estava prevenido e que muito surprehendeu foi o da grande quantidade de borboletas pretas que ha no Brazil. Sao em geral adornadas de vermelho e branco. A grande e vistosa borboleta amarella, que frequenta uma planta que parece a bananeira brava, tem um voo t5o rpido e tao incerto que difificilmente se caa rede ou apanhada pelos pssaros.
me
No
Brazil, a profuso e variedade de borboletas tal

que se tornam muito mais aceis os estudos de observao e generalisao, accrescendo ahi para ns habitantes do velho mundo o encontrar-inos representadas as espcies nossas conhecidas do sal da Europa por grandes fa_ milias e exemplares muito mais vigorosos. Esto n'este caso as borboletas das couves, do enxofre, as Vanessa, da tartaruga, do rabo de andorinha e varias outras.

O que
tgios

sobretudo mais

me impressionou foram

os ves-

que notei de duas influencias oppostas e apparentemente contrarias nos ornatos das borboletas do Bra/il. Uma d'estas influencias, sem duvida a que Darwin
classificou de seleco sexual, a transio para as bor-

boletas de cr e brilho metallico, de contrastes frisantes

no colorido e notveis pelo desenvolvimento que altingem, emquanto que a outra tende a tornal-as baas e escuras e a assemelharem-se aos objectos onde costumam pousar, provavelmente pela necessidade que teem de se esconder ou disfarar. Na maior parte dos casos esta segunda influencia modifica alguma cousa a outra, moderando -a, mas tambm

108

ANNAES DE SGIENCIAS NATURAES

por vezes prevalece a ponto de acontecer que certas borboletas das florestas do Brazil parecem ter inteiramente supprimidos todos os adornos para melhor poderem occultar-se.

Ainda mesmo no caso de terem algumas pintas pequenas, manchas, listas, arabescos ou qualquer outro enfeite afigura-se-me isso como que um esforo extremo do dominio da influencia ornamental. Muitas das borboletas que costumam abrir de todo as azas e virar-se serenamente para melhor ostentarem a sua
abrem-nas ou fecham-nas immedialamente quando qualquer perigo as ameaa, tornando-se ento muito pouco
belleza
visveis.

uma

Grande parte das borboletas do Brazil apresentam facha em geral mais clara que o fundo e que se pro-

longa das azas superiores para as inferiores de modo a ficar perfeitamente symetrica quando o insecto conserva
as azas estendidas.

Mi cmprative h

spelette

CMen

et

Loiii>

PAR

LE DR. LOPES VIEIRA


Aide naturalistc interin au Muse de TUniversit de Coimbra

La comparaison du squellete du Chien avec celui du Loup devait trs naturellement suscitei* la curiosit scientiflque,

soit

que Ton

veuille admettre,

comme

Tont

fait

Linn

Canis familiaris, L. est une espce parliculire, n'ayant rien de commun avec le Loup, soit
et
le

Buffon, que

que Ton pense, comme dans ces derniers temps, que le Chien provient de plusieurs souches, du Loup, du Chacal, ou du Renard. En effet, c'est le squelette qui bauche le mieux la configuration d'un animal c'est l que viennent se des;

siner les empreintes de la musculature, et qui viennent

se rpercuter les efets de Tactivit physique.


squelette

Enfin, le

nest du tout subordonn aux faciles changements qui peuvent rsulter de Ttat variable de la nutrition.

Rien donc de plus naturel, lorsqu'on veut rechercher Chien est un Loup rduit en domesticit, par les effets accumuls d'un grand nombre de gnrations, que de mettre en parallle leurs squelettes.
si le

Ann. de

Sc. Nat. v.

I.,

Junho 189,

110

ANNAES DE SCIENGIAS NATURAES

II

est bien

possible que

la

lche que
le

j'ai

entreprise

ait flj t
I.

accomplie. Je dois
les

mme

supposer, puisque

Geofmy Saint-Hilaire a

dterminer

quand il se proposait de caracteres privatifs du Ganis familiaris, L.


dit,

que
Ia

celui-ci n'avait qu'uii seul caractere, celui d'avoir

queue tourne du ct gache. Mais s'il y a quelque tude comparative des deux squelettes du Ctiien et du Loup, je ne la connais pas. Voil pourquoi j'ai t conduit examiner le problme des analogies ainsi que des diffrences qui peuvent exister entre les squelettes des deux animaux, d'apr3 ceux que le Muse de lUniversit de Coimbra possde, et c'est le rsultat de mon observation que je me propose de faire connaitre ici. En admettant mme que Ton m'ait dj devanc dans cette investigation, cela ne m'aurait pas empch de Tentreprendre, car je prfre juger d'aprs
personelle.
Si j'arrive des

mon

observation

rsultats qui s'accordent avec

ceux
inu-

dj obtenus, je ne les considere cependant


tiles,

comme

mais servant confirmer

les autres; s'ils se trou-

vent en opposition, ils doivent servir montrer qu'il faudra de nouvelles recherches pour qu'on puisse juger

srement ou se trouve la gnralit, ou Texception, Tincomptence ou Terreur. On sait que Ton se livre encore des discussions sur la souche du Chien, et que, si on refuse son origine indpendante, comme celle d'une espce distincte, on est

comme provenant d'un Loup, d'un Chacal ou d'un Renard, ou mme lui attribuer une origine multiple. Cependant, je n'ose pas m'engager dans une telle discussion, ni mme formuler une opinion sur ce sujet entoutefois indcis le considrer

core trop confus.

L.

VIEIRA

T. GOMP.

DU SQUEL. DU GHIEN

111

Le Chien ainsi que le Loup, dont j'ai compare les du sexe masculin, d'une forme, d'une taille et d'une couleur trs semblables, Tge seulement
squelettes, taient
differant, le
le

Chien tant moins g que

le

squelette

du Chien

laissait voir les os

Loup, puisque du crne et de

la face disjoints, et les

piphyses des os longs des

memle

bres imparfaitement soudes ou non soudes aux diaphyses


;

tandis qu'on n'observait rien de semblable chez


les

Loup, dont

sutures du crne taient dj soudes.

De plus, la dentition tait gale chez les deux animaux, non seulement par le nombre des dents de chaque mchoire, mais aussi pas leur forme et leur disposition. Tle osse On voyait que Tarcade zygomatique du Chien tait moins courbe et moins longue que celle du Loup; d'ou il rsultait que le Chien avait la face moins large que le Loup. En outre, Tapophyse coronoide du Chien surpassait le niveau du bord suprieur de Tarcade zygomatique, tandis que celle du Loup n'atteignait pas le

niveau de ce mme bord. Finalement, la crte sagittale tait beaucoup moins saillante chez le Chien que chez le Loup; Tangle que formaient les deux crtes sagittale et occipito-paritale en-

de 50 chez le Loup, que chez celui-l. Colonne verlbrale Je n'ai trouv aucune autre diffrence entre celles du Chien et du Loup, que pour leur portion caudale, qui tait compose de vingt vertbres chez le Chien, et de dix neuf seulement chez le Loup, toutes les deux tant visiblement completes. Thorax, Bassin, Mcmbres antrieurs Je n'ai constate aucune diffrence remarquable entre le Chien et le Loup. Membres jjoslrieurs On remarquait seulement que
tre elles tait

de 55 chez

le

Chien

et

c'est--dire

moins aigu chez

celui-ci

112

ANNAES DE SCIENGIAS NATURAES

les

deux pieds du Chien avaient cinq doigts


tout.

et

ceux du

Loup seulement quatre en

du Loup se mais celui du Chien tait bien moins robuste que celui du Loup, c'est--dire, que les os du Chien taient en general moins gros.
general, les squelettes du Chien et
fait;

En

ressemblaient tout

Signification des diffrences remarques entre les sque-

du Chien et du Loup. Parmi les petites diffrences trouves dans la comparaison des deux squelettes, il y en a quelques unes que
lelles

je crois d'un caractere general et

comme

la

consquence
et

des diverses habitudes des deux animaux, d'une interprtation assez facile.

qui sont

Pour quelques autres


Je considere
la

je

ne sais

les expliquer.

diffrence de courbature et de lon-

gueur de Tarcade zygomatique, ainsi que le plus grand dveloppement des crtes des os du crne comme un effet des moeurs si difrentes du Chien et du Loup. En effet, le muscle masseter, moteur principal de la mastication, va s'insrer au bout suprieur de Tarcade zygomatique. D'autre part, le muscle temporal, qui prend
aussi part
la

mastication remplit, aussi bien chez


,

le

chien

que chez

Loup, tout Tespace borne, au dessus, par la crte sagittale et, en arrire, par Toccipito-paritale. Au dveloppement moins considrable de Tarcade zygomatique et des crtes de la tte du Chien correspond le dveloppement moins grand des muscles qui s'y insrent, et le contraire arrive pour le Loup. Mais si le dveloppement des os chez le Loup est plus grand et si les muscles sont aussi plus dvelopps et plus puissants, c'est que le Loup donne plus d'activit a ces mmes muscles.
le

L.

vieira: T. GOMP. DU SQUEL. DU CHIEN

H3

Je comprends que, puisque le Loup a toujours besoin de dchirer sa proie, il doit faire constamment de plus grands efforts de mastication que le Chien, qui trouve ou
qui reoit beaucoup d'aliments tout prepares.
fais

En

outre, je

drpendre la plus grande lvation de la crte occipitoparitale et Touverture plus grande de Tangle qu'elle forme avec la crete sagittale, de Tactivit musculaire plus grande du Loup. En effet, comme tous les muscles extenseurs de la lte ou qui Tlvent en arrire s'insrent roccipital, il s'ensuit que tous les efforts musculaires que le Loup a besoin de faire pour attirer la proie vers lui avec les dents, pour la lever du sol ou pour Tentrainer au loin, doivent aussi attirer en arrire Toccipital et consquemment faire dvelopper Tangle qu'il forme avec la crte sagittale, ainsi que les crtes qui donnent attache aux muscles extenseurs de la tte. Pour ce qui touche a la colonne vertl)rale, je ne sais si la seule diffrence d'une verlbre en moins la queue du Loup est constante, et je ne peux Texpliquer. Je ne dduis non plus aucun caractere distinctif entre le Chien et le Loup, de ce que celui-l ait un doigt de moins aux pieds, quoique les trois Loups adultes, que le Muse de TUniversit de Coimbra possde, aient seulement quatre doigts aux pieds; de plus, ayant fait des investigations cet gard, j'ai trouv que, si quelques Ghiens ont cinq doigts aux pieds, quelques autres n'en possdent que quatre, sans qu'il y ait aucune diffrence, de race, ou de sexe, et sans qu'on puisse en trouver une
e.xplication.

On
entre
le

verra que,
squelette

si

les

dissemblances que
et

j'ai

signales
elles
attri-

du Loup sont petites, sont encore plus considrables que celles que lui a

du Chien

M4

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

bues Isidore Geoffroy Saint Hilaire, qui les a rduites seulement une diffrence de courbature de la queue, caractere qu'il ne m'a pas t possible d'apprcier chez les deux individus, dont jai examine le squelette.car ils sont parvenus morts au Muse. Ge que je n'ose point affirmer c'est que toutes les diffrences que j'ai signales soient constantes, puisque je n'ai pu comparer qu'un individu de chaque espce. Mais I. GeofVoy Saint Hilaire a-til compare un grand nombre de squelettes pour pouvoir garantir ses conclusions? 11 m'est permis d'en douter.

AVES DE PORTUGAL
POR

W.

C.

TAIT

(Coiitiiiuaclo cie pag, 71)

G.

ERITHACUS

19

Epjgathus
rco.

rubegula, (Linneu)

Nome

vulgar

Portugal durante todo o anno, mais porm no norte do que no sul, por ser mais arborizado e mais hmido.
Esta espcie muito vulgar

em

Como

a outra espcie anterior, este pssaro evidente-

mente prefere os logares hmidos e a sombra da folhagem. Posto que de modo algum seja timido, nao todavia
to familiar

em

Portugal

como

em

Inglaterra durante o

inverno talvez porque aqui s costuma nevar nas serras e elle encontra sempre com que sustentar-se. Cria cedo e chega at excepcionalmente a fazer ninho durante os invernos temperados. Em 22 de outubro de
1(S80 o clr. Jos Maria Rosa de Carvalho escreveu- me de Coimbra, informando- me que um casal de Piscos andava a fazer ninho na igreja de Cellas, entrando por uma janella onde faltava um vidro. N'aquelle mez a temperatura tinha sido muito l)randa.
Ann. de
Sc. Nat. v.

I, Junho 1894.

16

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

4 de janeiro de 1884

ter visto

um
Villa

amigo meu communicou-me exemplar ainda mal emplumado, n'um jar-

um

dim em

Nova de Gaya.
G.

DAULIAS

20 Daulias

luscinia, (Linneu.)
lluiseior (Gal-

Nome
liza).

vulgar

Rouxinol (Portugal),

Chega em abril e fica at ao outomno; raro nos arredores do Porto e muito abundante nas provncias
do Minho, Douro e na Beira. Nao
norte Daulias philomela, (Bechst),
sei se o
j foi

Rouxinol do

encontrado

em

Portugal.
G.

SYLVIA

21

Sylyia

rufa,

Papa amoras, Porto; Charrasca, Esmoriz. Melres; Cheldra, Abundante e geralmente distribudo. Chega ao Porto quasi sempre e pouco mais ou menos no dia 8 de abril, embora o tenha j encontrado em maro. A sua partida coincide com o desapparecimento das amoras de que muito guloso, sendo provvel que muitas das silvas abundantes pelos montes provenham de sementes dispersas

Nomes

vulgares

por este pssaro. Nas visinhanas de Santa Clara a Velha e de S. Martinho das Amoreiras encontrei um exemplar com a cabea mais escura e cores mais vivas do que a forma com-

mum
O
vivas.

do norte de Portugal.
prof.

Newton

quem

enviei

um

exemplar commu-

nicou-me que nunca

tinha visto n'esta espcie cores to

Observao.

Tenho

quasi a certeza de ter visto a

Sylvia curruca perto do Porto.

w.

c.

tait: aves de portugal

117

O Muzeu de Coimbra obteve um jorca em 1878. Como se encontra na

exemplar de MaAndaluzia no inverno e primavera, provvel que durante a emigrao tenha sido observado no paiz.
22

Sylyia

subalpina,

(Bonelli)

Carvalho informou-me que no Muzeu de Coimbra ha um exemplar obtido em Bragana no mez de

dr.

agosto.

23

Sylva

gonspicillat, (Marm.)

O Muzeu
quaes
foi

de Lisboa possue dois exemplares, recolhido na Arrbida.

um

dos

24

Sylva
vulgar

melanocephala, (Gm.)

Nome

Tulinegra dos vallados; Coimbra;

Fura-moita, Verride.

Muito commum nas margens do Mondego e em Abrantes e parece geralmente distribuida no sul do paiz. Supponho ter visto esta fugidia espcie perto do Porto, em 10 de junho e 23 de dezembro de 1883. provvel que resida todo o anno em Portugal como succede em alguns pontos de Hespanha. Vi muitos exemplares em Abrantes durante novembro, mas nunca os vi ao norte do Porto.
25

Sylva

orphea, (Temm.)

Nunca

observei esta espcie no norte de Portugal,

encontra-se porm nos arrabaldes de Lisboa e abundantemente no pinhal da Quarteira, perto d' Albufeira (Algarve),

em junho. canto muito forte para o tamanho que esta ave tem e parece uma combinao do da Tutinegra com o da

Cotovia pequena, (Alauda arbrea).

118

ANNAES DE SCIENGIAS NATURAES

Esta, como a Sylma nelanocephala, uma das aves do meio dia de Portugal; nSo parece todavia que seja muito commum nos arredores de Coimbra. J a encontrei no Alemtejo.

26

Sylvia

ATRicAPiLLA, (Linn.)

Nome

vulgar

Tulinegra.

Esta espcie abundante e sedentria, frequenta os jardins e os logares arborisados. Canta todo o anno excepto em novembro, dezembro e janeiro, sendo o seu canto mais vigoroso na primavera e fraco nos mezes de julho e agosto durante os quaes muda a penna.
27

Sylvia

salicaria, (Linneu.)

Encontrei um ninho d'esta espcie com trs ovos (9 de junho de 1882) na Ilha do Congudo, rio Minho, prximo a Valena, obtendo um exemplar d'esta ave e observando outros nos salgueiros. Vi outros exemplares em Angeja perto d' Aveiro e no Jardim Zoolgico de Lisboa, durante o vero, emquanto que perto do Porto s nos mezes de agosto, setembro e outubro se podem ver quando apparecem em grande numero nos pomares e nos jardins. Sao muito gulosas de figos assim como da baga do sabugueiro e de outros
fructos.
G.

MELIZOPHILUS

28

MELIZOPHILUS
vulgares
;

UNDTUS, (Bodd.)

Nomes

Cheidc, Jou, (Traz-os-Montes); Fe-

Rozinha, Vianna do Castello. Esta espcie encontra-se em Portugal em todo o anno, porm nao ha duvida de que parcialmente emigradora. Na barra do Douro, por exemplo, no se enlosa preta, Penafiel

contra no vero, apparecendo pouco mais ou

menos

a iO

w.

c.

tait: aves de portugal

119

ii'outubro e ficando at os princpios


reiro.

ou meiados de fevelitoral

durante o verSo, porque observei um exemplar e o ninho em 4 de junho de 1882 na Ilha de Cies, Bahia de Vigo. Esta espcie prefere os tojos e as urzes das charnese affasta

Nao

inteiramente do

cas altas e as serras.

Tenho visto occasionalmente alguns pequenos baninverno, quando a neve e o frio das serras provano dos velmente os obrigam a descer aos valles e beira-mar. Tenho encontrado tambm esta espcie na serra do Gerez, Beira, Extremadura, Ribatejo, Alemtejo e Algarve, nos tojaes.
SUB-FAMILIA

PHYLLOSCOPIN^
G.

REGULUS

29

Regulus cristatus,
Eslrellinha,

(Roch.)

Nome
fiel.

vulgar

Felosa de touta, Pena-

Apparece no inverno em pequenos bandos. A variedade Regulus cristatus maderensis, encontra-se na Madeira.

30

Regulus

ignicapillus, (Roch.)

Esta espcie que conhecida pelos


e aos pares.

mesmos nomes
no inverno

locaes que a precedente, apparece geralmente

Segundo o Coronel Irby


braltar; portanto possvel

esta ave cria perto de Gi-

que tambm se encontre

em

Portugal durante o vero apezar de ainda a no ter encontrado n'esta epocha.


G.

PHYLLOSCOPUS

31

Phylloscopus
vulgares

collybita

(Vieill.)

Nomes
Ferifolha,

Felosa, Porto; Firafolha,

Jou, (Traz-os-Montes).

Feloca,

Ancora; Ovar; Furi-

120

ANNES DE SCIENCIAS NATURAES

folhtty Estoi,

(Algarve); Filosa, Redondella, Galliza,

Hes-

panha.
Sedentria e abundante, cria nos mattos e silvados

commum no vero. Canta desde a primeira semana de fevereiro at quasi ao fim do agosto, recomeando em novembro mas por pouco tempo.
a pouca altura no cho; mais
32

Phylloscopus

troghilus, (Linneu).

Nome vulgar Felosa. Apparece, de passagem, em agosto e setembro. NSo me consta que esta ave crie em Portugal, o que porm talvez possa effectuar-se no vero visto que o coronel Irby affirma que nidifica no sul da Hespanha.
33

Phylosgopus

sibilatrix, (Bechst.)

Nome vulgar Felosa. O Muzeu de Lisboa possue um


Barranhos.
34
Existe

exemplar obtido

em

Phylloscopus
um

bonellii,

(Vieill.)

exemplar no Muzeu de Coimbra. Esta

espcie apparece nas visinhanas d'esta cidade no outo-

mno segundo

informao do dr. Carvalho.

suB-FAMiuA

ACROCEPHALINyE
G.

HYPOLA.IS

Hypolais polyglotta, (Vieill.) Nome vulgar Felosa, Feloria, Porto.


35

chega na primavera e parte no outomno^ um metro ou dois acima do solo, construindoum ninho aberto, leve e elegante, com hervas, e mostra ter uma especial predileco pelas moitas de
Cria nos arbustos a
giestas.

Commum,

w.

c.

tait: aves de portugal

121

Ainda nao poude observar a Hypolaia iclerina; surprehende porm que tenha sido encontrada em Hespanha durante a primavera e o outomno, porque a considero como uma rma do norte que deve ser esperada unicamente n'aquellas estac^-es.

no

me

G.

AEDON

36

Aedon

galactodes, (Temm.)

visto este pssaro nos mattos perto de Abrannas proximidades de Tavira. NSo o tenho porm encontrado no norte de Portugal.
tes e
G.

Tenho

ACROCEPHALUS

37

AcROCEPHALUS

STREPERUS,

(Vieill.)

Uouxinol pequeno doa canias, Ovar. Abundante nos canios dos sitios pantanosos como Ovar, Esmoriz e Estarreja. Chega na primavera e cria em maio e junho; em agosto apparece de passagem nas relvas e nos pomares sendo visto at ao fim d'outubro.
38

Nome vulgar

AcROCEPHALUS

ARUNDINACEUS,

(L.)

Nomes
Ferreiro,

^ulgaves Uouxinol grande do^ canias, Ovar;

Murtoza; linla-r-r. Vagos, perto d' Aveiro. Abundante nos canaviaes dos sitios pantanosos como em Ovar, Estarreja, Angeja e Aveiro, nao se encontrando durante os mezes de inverno. Esta espcie um representante desenvolvido do A. Slreperus, e frequenta os grandes canaviaes, das aguas mais profundas; o seu canto muito ruidoso e tem o voo mais pesado. O seu canto que pde traduzir-se do seguinte modo: karra-karra-karra, karri-karri-karri, charracharra-charra, ouve-se ruidoso e claro por sobre os pntanos;

algumas vezes pde vr-se esta ave voando d'una

canial para outro, desapparecendo nos logares mais fe-

122

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

chados e segurando-se obliquamente nos canios ou poisando perto da extremidade pendente. O ninho perfeitamente construido de hervas seccas entrelaadas e em forma de taa, sustentado por trs ou mais canios onde elles so mais densos.
39

AcROCEPHALUS QUATicus,

(Gmel.)

E' commum esta espcie nas antigas salinas de Matlozinhos na segunda semana de agosto, podendo encontrar~se alli at terceira semana de outubro. Tenho-a
visto

Queijo,

tambm nos campos hmidos perto do Castello do mas unicamente no outomno, no obstante tel-a

procurado frequentemente no inverno, primavera e no


vero.

40

ACROCEPHALUS

SH.ENOB.ENUS,

(L.)

Esta espcie encontra-se tambm nas proximidades e nas margens do canal de Lea (tambm onde frequenta os canios emquanto rio Lea) chamado que o A. aqualicus, prefere os juncos. Apparece em agosto e setembro, durante a passagem. A de novembro de

de Mattozinhos

1882 observei dois perto de Abrantes.


(Continua).

Nota acerca do habitat da Yipera berus,

L.

em

Portugal

POR

A.XJGUSXO N033IE

Vipera bcrus, L.

foi

j encontrada

no Porto por
foi

Steindachner. At hoje, porm, ainda este habitat nSo

confirmado por outro naturaUsta nas publicaes que correm impressas sobre os reptis que vivem em Portugal. Ha alguns dias, em uma excursSo que fiz ao alto Minho com o snr. Adolpho Moller, tive occasio de recolher um exemplar d'aquelle ophidio na encosta d'Alcobaa, perto de Castro Laboreiro, uma das ramificaes da Serra do Suajo. O exemplar ainda novo e mede 35 centimetros de comprimento. E' todo de cr preta, razo porque conhecida esta vbora pelo nome de cobra negra. Do-lhe ainda o nome de escorpio e este mesmo o nome mais geralmente empregado. A cr preta, a forma da cauda, curta, e os dentes da maxilla superior, distinguem esta vibora de qualquer outra cobra, com que se poderia confundir, visto que a nica vibora cujo habitat era positivo em Portugal (Vipera Lataslei, Bosca) distingue-se immediatamente pela forma da cabea. Os outros caracteres, tirados da forma e disposio das escamas, esto de accordo com os que so indicados pelo snr. dr. Bedriaga na sua memoria Les Viprcs Europennes et Circummdilerranennes (Congrs International de Zoologie; deux."''' Session^ Moscou; Premire
:

partie, 1892, p. 236).


Ann. de Sc. Nat., v.
I.,

Junho

1894.

124

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

O exemplar que

recolhi

possue duas escamas entre

a frenasal e a subocular, seis escamas limitando anterior-

mente o focinho e a parte superior da cabea, onze escamas circumdando os olhos, e uma s ordem de escamas
entre os olhos e as labiaes superiores.

Os camponezes teem um grande medo d'este ophidio porque sabem que extremamente venenoso dizem que a sua mordedura causa infallivelmente a morte nao sendo atacada immediatamente. Segundo me afirmaram, elles distinguem tambm esta vibora das cobras pelo silvo que emitte e por ser aggressiva, factos estes j mencionados por Lacepde; no se affasta tambm do logar onde nasce, sendo por este motivo mais frequente em certos pontos do que n'outros. Notam ainda que o seu comprimento pequeno e que engrossam muito. Por informaes que obtive, esta vibora encontra-se em Traz-os-Montes, na fronteira. Os exemplares de cr negra so classificados por alguns naturalistas sob o nome de Vipera bcrus, L. var.
:

Prs ler, L.
E'

com

este

nome que

ella se

encontra figurada
pi.

em
11

Jan, Iconog. gnrale des Ophidiem; livraison 45,


fig. 2.

Foz do Douro, 26 de junho de

1891.

SOBRE

UM

CISO TERITOLOGICO DO PORTUHUS PUBER

POR

A.

GOLTZ DE CARVALHO

caranguejo que vive n'esta costa e que tem mais largo consumo na alimentao o Porlunus puber. Para ser capturado agita-se a negaa em frente da talisca onde se occulta e logo que sahe para fora, attrahido pela isca, rapidamente colhido no redefolle.

Vi ha tempo um d'estes crustceos, j preparado com outros para serem vendidos, com uma interessante deformidade.

Apresenta a pata maxillar


ratologico
Ann. de

direita d'este

specimen

te-

um

desvio para a parte interna na pea movei,


L, Junho 1891.

Sc. Nat., vol,

126

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

rior d'esta

encruzando ao fechar com a peca fixa, e, pela parte infemostra uma segunda pina com ambas as pe-

as fixas.

Tamanho natural

Esta monstruosidade poderia fazer-se desapparecer arrancando o membro defeituoso, visto estes animaes terem a propriedade invejvel de reproduzir os membros

amputados. Mas nao viria o novo membro com o mesmo defeito do membro amputado? Ou poderia um membro perfeito

amputado vir a ser substitudo por um. defeituoso? S pelo resultado de numerosas e pacientes observaes feitas nos aqurios se poder responder a estas perguntas.
Buarcos, 23 de maio de 1894.

Esoo

'iiiD

CaleHaro ia Flora os arreiores

o Porio

POR

EDWIN

J.

JOHNSTON

(Continuado de pag. 90)

CALYSTEGIA SOLDANELLA,
//ft. Nas areias do

littoral,

R. Br. ao norte e ao sul do

Douro.

DIGITALIS PURPREA, L. {Dcdaes) Hah.S. Gens, Foz, Fonte da Moura, Lea do Balio,

Mattozinhos, Boa Nova, Valladares, e outras locali-

dades, nos atalhos e nos bosques.

GLECHOMA HEDERA<:EA,
Hab.

L.

Santa

Cruz do Bispo, nos atalhos, mas raraL. [Hosmaninho)

LAVANDULA STCECHAS,
Hab. Aliena,

e Serras de Vallongo e Santa Justa.

SALVIA VERBENACA,
coides,

Hab.

No

var. pnecox, Lge. (S. verbenaBrot.) Areinho, nas margens areentas do Douro.

PLANTAGO BELLARDI,

All.

Hab. Terras seccas ou areentas em Mattozinhos, ao nascente do Gastello do Queijo, e ao nascente de Boa Nova, prximo da estrada de Pedras Rubras.
Ann. de
Sc. Nat., v. I.,

Junho 1894.

128

ANNAS DE SCIENCIAS NATURAES

ARISTOLOCHIA LONGA,

Clus. Hab. Foz, Fonte da Moura, entre S. Gens e a estrada de Lea, Lea do Balio, margens do rio Lea, Mattozinhos, Alfena e Valladares, nos bosques e carvalhos

nos atalhos.
L.

CYTINUS HYPOCISTIS,

/a. Mattozinhos, tojaes das proximidades da rua do Godinho, Serras de Vallongo e Santa Justa. Parasita nas raizes de algumas Cisineas, por ex. Clu>> hirsuluSy

Helianlhemum

ocridcnlale e Tuhcraria globulariwfolia.

EUPHORBIA DULGIS,
Hab. Rio
margens dos

L.

Tinto, proximidades da estrada de Vallon-

go, Santa Cruz do Bispo, e proximidades de Avintes: nas


ribeiros.

EUPHORBIA AMYGDALOIDES,
Hab.S. Gens, Lea do
nos atalhos.

L.

Cruz do Bispo, Foz, Valladares, Alfena e outras localidades, nos bosques


Balio, Santa

RIS PSEUDACORUS, L. Hab. Mattozinhos, Guarda e ao poente de Valladares e Aliena, nas margens dos ribeiros e nos lameiros.

TAMUS COMMUNIS,
Hab.

S.

L. i^ora prela) Gens, Lea do Balio, Fonte da Moura e

Alfena, nas sebes.

SCILLA ODORATA, Hffg.


Hab.

et

Link

dos ribeiros, pinhaes e bosques de e a estrada de Lea, Rio Tinto, prximo da estrada de Vallongo, Alfena e proximidades de Avintes.
carvalhos, entre S.

Margens

Gens

SIMETHIS BICOLOR, Rth.


i/ct. Nas mattas e nos tojaes e pinhaes.
tes

Abundan-

em

muitas localidades ao norte e ao sul do Douro.

JOHNSTON

FLORA DOS ARREDORES DO PORTO

129

ASPHODELUS CERASIFERUS,
//a>.

Serra

e margens do rio

? Gay. Lea do Balio, nos pinhaes, Ferreira, ao sul de Ponte Ferreira.

do

Pilar,

CAREX DURLEI, Steud. (Est. Hab. Ao sul de Ponte Ferreira,


II)

margens do

rio

Fer-

reira.

CAREX MXIMA,
ab.

Scop.

na sombra dos bosques mida e nas margenos dos ribeiros.

Alfena,

em

terra

h-

Desv. Hab. Nos atalhos, na sombra, e em muros e rochedos hmidos. Abundantes em muitas localidades.

GYMNOGRAMMA LEPTOPHYLLA,

Continuam em
cies

flr

durante abril as seguintes esp-

Anemooe

trifolia.

L.

Soliva Barclayana, D, C.

Cardamine pratensis, L. Halimium uinbellatum, Spach.


Viola paluslris, L.

Evax. pygrrea, Per=.

Eria lusitanica,

Rud

Pinguicula lusitanifa, L.

Brachytropis mierophylla,

Wk.

Piillyrea angustifolia, L.

Erodium

cicutariuin, Hrit.

Omphalodes
Vernica

lusitanica,

Purr.

Genista falcata, Brot.

Myosostis palustris, With.


serpyllifolia, L.

Pterosparura caalabricum, Spach.

Ulex lusitanicus, Mariz

Pedicularis lusitanica, Hffg. et Link.

Sarothamnus graadiflorus, Webb.


Potentilla Tormeatilla, Sibth.

Ajuga reptans, L.
Paronyehia argntea, Lam.

spleadens, Ram.

Fragaria vesca, L.
Saxifraga granulata, L.
Crepis virens, L.

Euphorbia segetaiis, L, Potamogeton natans, L. Ornilhogaium umbellatum, L. Narcissus Bulbocodium, L.

Coleostephus Myconis, Cass.

NOTA No

ultimo numero, Reseda intermdia deve ser Reseda mdia.

130

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

MAIO
Freyn. do Rio Lea, Ponte da Pedra, e entre Lea do Baliu e Moreira, e em Alheira Baixa, nos atalhos nas proximidades do Rio Avintes.

RANUNCULUS HENRIQUESII,
Hah.

Nas margens

RANUNCULUS PARVIFLORUS,
Hah.

L.

proximidades de S. Gens, nas margens das estradas; V. N. de Gaya (Rua do Rei Ramiro) idem.
e

Villarinha

THALIGTRUM GLAUCUM,

Desf. Hah. Lea do Balio, nas margens do rio Lea, Aliena, nas margens dos ribeiros, Valladares, idem; Avintes, nas margens do rio Avintes.

PAPAVER RHAEAS,
TJah.

L. {Papoula)

No

Areinho.
R. Br. (Agrio) nas margens dos ribeiros.

NASTURTIUM OFFICINALE,
Hah.

Mattozinhos,

HELIANTHEMUM VULGARE,
Hah.

Mattas

e atalhos

Gartn. hmidos em

S. Gens, Foz,

Mattozinhos, Perafita e S. Paio.

Gens, Mattozinhos, e varias outras localidades, nas margens das estradas, nos campos e em terras seccas.

SILENE GALLICA, L. var. Ha,b. Ramada Alta, S.

Imitanica,

Wk.

SILENE HIRSUTA,

Lag. i/a. Mattozinhos, Lea, Rio Tinto (prximo da estrada de Vallongo) Ponte Ferreira e outras localidades, em terras seccas ou areentas.

JOHNSTON

FLORA DOS ARREDORES DO PORTO

131

SILENE PORTENSIS,
Hab.

L.
lit-

Rua

da Restaurao, Arrbida e areias do

toral, tanto norte

como

sul do Douro.

TNICA SAXIFRAGA,

Scop. //a6. Areinho, nos muros e rochedos.


L.

HYPERICUM HUMIFUSUM,
lah.

lhos e

Gens, Lea do Balio, e Valladares, nos atanas margens das estradas.

S.

HYPERICUM LINEARIFOLIUM,
Hnb.S. Gens,
e Gustoias,

Vahl.
terras seccas.

em

LAVATERA
Hab.

CRETIGA,

L. (I. silvesiris Brol.)

Mattozinhos
Lea

e Valladares,

nos campos.

RADIOLA LINOIDES
Hab.
des, nos atalhos e

Gmel. do Balio, Mattozinhos e outras localida-

em

terras seccas.

GERANIUM robertianum,

l.

/fab. Lordello, S. Gens, S. Cosme, Perafita, e outras localidades, nos atalhos e muros velhos.

GERANIUM COLUMBINUM,
Hab.

da Moura, Serralves, Santa Cruz do Bispo, Perafita e S. Andr, nos atalhos.

Fonte

L.

RHAMNUS FRANGULA,
Hab.S. Gens

L.

e outras localidades, nas sebes.

ORNITHOPUS EBRACTEATUS,

Brot. Hab. S. Gens e outras localidades, em terras seccas e nas margens das estradas. Abundante.

TRIFOLIUM STELLATUM, L. Hab. No Areinho, em terra

secca ou areenta.

132

ANNAES DE SGIENCIAS NATURAES

ADENOCARPUS INTERMEDIUS,
Hab.Rua
cas.

D. C. {Codeeo) da Restaurao, S. Gens, Mattozinhos, Foz (Pasteileira), Avintes e outras partes, em terras sec-

ROSA CANINA,
Hah.

L. (liosa de co.)

Rio Tinto, ao norte de S. Gosme, Aifena, A^alladares e Alheira Baixa, nas margens ou proximidades dos rios e ribeiros.

Lea do Balio,

ALCHEMILLA ARVENSIS,

Scop. /Ya. Villarinha, S. Gens, Ramalde, Custoias e muitas outras partes, nos campos cultivados.

SEDUM ALTISSIMUM,
/ft.

Pom.
rio

Sampaio

no Areinho, nas margens do

Douro.

na rua da Restaurao, rua de Gonalo ChristovSo, Arrbida, ao sul de Ponte Ferreira, (margens do rio Ferreira) e outras localidades.

SEDUM HIRSUTUM, All. Hab. Uuros e rochedos,

SEDUM BREVIFOLIUM,

D. C.
(estrada de Vale rochedos.

Hab.S. Cosme, Vendas Novas longo) e outras localidades, nos muros

UMBILICUS PENDULINUS, Hab. Muros e rochedos,


valhada,

D. G. {Conchclos)

vulgar

em

muitas partes.

DROSOPHYLLUM LUSITANICUM,
Papa
Hab.

Link. {Pinheira or-

moscas.) de Vallongo e Santa Justa, abundante; na Magdalena (n'um tojal, abundante) e nos lados do monte, em Lamellas (estrada do Porto a Santo Thyrso);

Serras

mas

raro.

DROSERA INTERMDIA,
Hab.

Hayne.

S.

Gens, Boa Nova e Ponte Ferreira,

em

ter-

JOHNSTON

FLORA DOS ARREDORES DO PORTO

133

ras lamacentas

ou pantanosas, crescendo s vezes no Sphagnum, sem terra alguma.

Lao. Gens, Lea do Balio, Lea da Palmeira, Mattozinhos e Valladares e outras localidades, em terras hmidas, e nas margens dos ribeiros. Hab.

LYTHRUM ACUTANGULUM,

S.

ORLAYA martima,
Hab.
ral.

Mattozinhos

Koch. Boa Nova, nas areias do

litto-

SAMBUCUS NIGRA,

L. (Sabugueiro.)
rio

Hab.^-hedi do Balio, nas margens do

Lea (plan-

tada?) e perto das margens da estrada da Granja, proxi-

midades do Senhor da Pedra.

RUBIA PEREGRINA,
sebes.

L. var. laifolia, Gren. et Godr.


e outras localidades,

Hab.S. Gens, Valladares

nas

Desv. Hab. Valladares, nas margens dos ribeiros e terras hmidas.

GALIUM DEBILE,

em

CENTHRANTHUS CALCITRAPA,

D. C.
locali-

Hab. S. Gens, Villa Nova de Gaya e outras dades, nos muros, rochedos e em terras seccas.

TOLPIS BARBATA, Gartn.


Hab.
tes

Em

terras seccas;

abundante

em

muitas par-

do norte e sul do Douro.


L. var. corymbosa. Lam.

ANDRYALA INTEGRFOLIA,
Hab.
seccas.

S.

vrios outros logares, nos

Gens. Candal, Serra do Pilar, Ramalde e muros e rochedos e em terras

134

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

CIRSIUM FILIPENDULUM
Hab.S. Gens,
proximidades de Lavadoz nos pinhaes e nos tojnes.
e

Lge.
outros logares, nas mattas,

Foz, Lea da Palmeira, Mattozinhos,

(Herva .Uonla.) Hab. Foz, Mattozinhos, Lea da Palmeira, Perafita, Santa Cruz do Bispo, Alfena, Serra de Santa Justa, Val-

PULIGARIA ODORA, Rchb.

ladares e outras localidades, nas mattas e nos pinhaes.

PHAGNALON SAXATLE,

Cass. Ulccrim daa paredm)

Hab. Muros e rochedos, Arrbida, rua da Restaurao, muro das Virtudes, Gandal, Areinho e entre Fonte
da Vinha e Oliveira do Douro, prximo das margens do rio Douro.

LEPIDOPHORUiM REPANDUM,

D. C.

//a, Mattas e pinhaes, na Foz, Mattozinhos, Lea da Palmeira, S. Gens, Perafita, Serra de Vallongo e outras localidades.

Abundante.

Brot. Hab. S. Gens, Boa Nova, Perafita, Serra de Vallongo, Alfena e Valladares, nos lameiros e em terras pan-

CENTUREA ULIGINOSA,

tanosas.

CENTUREA LIMBATA,

Hffg. et Link.

Hab. Nos montes entre Alfena e Vallongo, em Ponte Ferreira e nas Serras de Vallongo e Santa Justa.

(CoiitnaJ.

CoDtriliiJss

ara

raalacoloiia

portaEieza

POR

J^XJGHJSTO

NOBRE

Esta
recolhi

comprehende os molluscos marinhos que em uma excurso que fiz Bahia ou concha de S.
lista

Martinho, ossim
dades,

como alguns outros de diversas localipouco conhecidos e novos para a fauna portuespcies
:

gueza.

As
guintes

colhidas

em

S.

Martinho so as se-

Aa.s.sa rclwulala, Muller var nNassa incrassala. Mui.; Nalica cale7ia, C. Scalaria commuiiis, Lk. Cypram europcea, Mtg. Lillorina
;

Murex erinaceus, L;

tida, Jeffreys;

lillorea, L.

Troclius linealm, C.

7'.

obliqualus,
;

Gm. Pa;

tclla Lusilanica,

Gm.

l\

vulgata, L.

Aclamou lornalilis,

L.

Plwlas cndida, L., (recolhida tambm em Aveiro); Maclra helvacea^ Chemnz. .)/. suhlruncala, Montg. Lu~
;

traria oblonga,

Chemnz.

Syndosmia ovala,
; ;

Phil.

Scrobi-

cularia piperala,

Gm.

Solcn siliqua, L.

Ceralisolen legu-

men^ L.; Tellina fabula, Gron.


trunculus, L.
Pult.
;
.

T. lenuis,
;

Costa; Donax
Dosinia linda,

Lucinopsis undala, Penn.


;

Tapes decussaus, L.

T. pullaslra,

edale, L.; Mylilus Galloprovincialis,

Mtg.; Cardium Lk.; var flava. Poli;

Modiola barbala, L.

A
fina

praia de S. Martinho toda constituda de areia excepo da entrada que marginada de rochedos.
Sc. Nat., vol. I.,

Ann. de

Junho

1894.

136

R ANNAES DE SCIENCIAS NATU AES

As espcies que considero pouco conhecidas mas novas para a nossa fauna so
Neptuaa gracilis, (Gosta) Povoa de Varzim. Fusus rostratus, Olivi Faro, (Capito Castro). Nassa semistriata, Brocchi Tejo, no Estoril. Velutiaa laevigata, Pena Foz do Douro, Lea. Lamellaria perspicula, Linneu Estoril. Odostomia plicata, Mtg. Matoziohos.

e algu-

0. rissoides, llanley

Parthenia spiralis, Mtg.

Eulima distorta,

Dtsh.

Malozinhos. M;itozDhos. Lea.


Foz,
Estoril.

Clatiiurella purprea, Mtg.

Chenopus Serresianus, Michaud


Rissoia cimex, L.
R. costata,

Povoa

de Varzim.

Cascaes.

R. striata, Montg.

Matozinhos. Matoziuhos. Adeorbis sabearioatus, Mtg. Estoril. Janthiua pallida, Har/ey Adherentes
Adams
praias

Vellelas rolladas sobre as

em

Cascaes e Setbal.
et

Siphonaria Algesirae, Quoy

Utriculus truncatulus, Brug.

Gaimd. Estoril e Cascaes. Matoziuhos, Estoril,


Eacontrei

Haminea hydatis,

Lin.

Barreiro.
o animal,

em junho do anno passado


rolla-

uma

quantidade extraordinria do exemplares d'esta espcie

dos, c aiuda

com

em uma

praia por detraz da estao do

caminho de

ferro uo Barreiro.

Setbal, Cascaes. Haminea crnea, Lk. Akera buUata, Muller Cascaes. Algs. Dentalium novemcostatum, Lk. Matoziuhos. Syndosmia alba, Wood

Algs. Poli Setbal. Lyonsia norvegica, Ghemnitz Setbal.


S. ntida, Miiller

Thracia papyracea.

Kellia suborbicularis,

Lasaea rubra, Mtg.

Matozinhos
Foz,

Mtg. Matozinhos,
e Foz,

Foz.

muito

eommum,

sobro os roche-

dos entre as algas que vivem no limite superior das mars.

Anomia

aculeata, Milller

Matozinhos.

ConlriiiotioD

UMi

fle

Ficltljolop laritie

PAR

LE DR. LOPES VIEIRA


Aide naturaliste
inlerin

au Muse de l'Universit de Coimbra

Le
de
la

18 mai de Taiine courante, le

Muse de TUni-

le bord mer, 39 kilomtres de Coimbra, un poisson considere comme inconnu de tous les pcheurs de cette cote, 6 kilomtres de laquelle on Tavait pch dans un filet, ou il se trouvait presque mort. Pour nous, qui cherchons depuis quelques annes connaitre toutes les espces de poissons qui frquentent la cote ocanique du continent du Portugal qui avons vu toute la pche de Nazareth et de Povoa de Varzim (toutes deux d'un grand mouvement) et cela pendant les deux mis o Ton travaille le plus qui avons eu, pour le compte du Muse de Coimbra, des explorateurs Lisbonne, Setbal, Nazareth, Buarcos, etc, ce poisson ctait une vritable nouveaut. Long de 2. ""70, et, appartenant visiblement Tordre des plagioslomes et au groupe des squales, dont il prsentait la forme gnrale, comme on peut le voir par la figure ci-jointe (reproduction exacte d'une photographie de Tanimal mont(3) il ne nous restait qu' le chercher parmi les espces comprises dans le groupe indique. Comme c'tait le plus naturel, nous avons consulte premirement le Mmoire de notre compatriote, le savant directeur du Muse National de Lisbonne, Mr. Barbosa du Bocage, publi Lisbonne en 1866 et intitule Pois-

versit de

Coimbra

a reu de Buarcos, village pur

Ann. de

Sc. Nat,, v.

I.

Junho, 1894,

138

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

(2)

som
logie

plagioslomes {Squale<). Notes pour servir Vichlyo-

du

1'orlugal.
la ciei

L'exarrien de
60,

des familles qui s'y trouve pag.

nous

portait considrer le poisson, dont

comme appartenant la genre Selache. Toutefois, en lisant la dscription de la seule espce du genre Selache, qu'on y trouve consigne, nous avons remarque que, bien que notre exemplaire ait quelques caracteres gnraux de Tespce Selache mxima, Mull. A un muHenle, il se trouvait en dsnccord, pour avoir un museau court, comseau long et pointu, et non pas me on Vv dcrit; et aussi parcequ'il portait un creux Textremit du museau, lequel, trs long et quelque peu releve, rappelait fort celui d'un cochon. Alors nous avons ouvert le tom. I. pag. 306 de Vllisoirc nalarellc des poissons de France, de mr. le dr. E. le Moreau, et nous y avons trouve mentionn que vamxima) parait forme museau (du Selache de un peu riable, comme on peut facilement le vo.ir en comparant les figures donnes par de Blainville, Lesueur, Yarrell, Couch, Gervais. Le Plerin du Muse de Genes, animal trs bien monte, a le museau trus allong, arrondi, terlons,

nous parfamille des Lamnidae et au

mine en
roslrala:

pointe, ce qui lui a fait


il

donner

le

nom

de Selache

le

museau scmblable
avril

chc Concarneau en
pi. XII).

du Squale p1876 (V. Journ. Zool., A. V.


celui

Le Plerin tudi par de

Blainville avait

le

mu-

seau trs court assez obtus, releve son extrmit.


tion,

Or, nous nous croirions autoriss, par cette indica appliquer la dscription du Selache mxima. Mull.

et

Henle, au poisson du

Muse de Coimbra,

si

Ton n'y

avait fait aussi mention d'une carne sur les cts du tronon de la queue, caractere que lui accorde aussi mr.
le dr.

VII,

Gunther in Cal. of lhe fishes in lhe Bril. .l/is'., vol. pag. 394; mais qu'on ne rencontre pas, mme Ttt rudimentaire, chez Tindividu dont nous parlons. En outre, presque en mme temps O Occidenle

(13)

L.

vieira: cont, l'tude de l'ichthyologie

139

public Lisbonne

le 1 raai

1894 nous parvenaifc, et on y

un poisson de 8'",50 de que le Muse National de Lisbonne vennit d'obtenir et de classev Selo eh o mxima cet individu prsentant un museau entirement arrondi et une nageoire caudale aux deux lobes gaux, et formant presque
voyait des gravures reprsentant

longueur

totale,

un

croissant, ce qui tait fort different de ce qu'on obser-

vait

sur

le

poisson du

Muse de Coimbra.
divergences, nous avons pris
le dr.

En prsence de
la

telies

rsolution de consulter cet gard, mr.


le

G. A.

savant naturalisfe du Brit. Mus., en lui envoyant un croquis de la tte, cou et porlion caudale de

Boulenger,

notre poisson et en
sujet.

lui

demandant son opinion sur ce

Nous avons reu de cet illustre savant Topinion que le poisson du Muse de Coimbra lui semblait tre le Sjualius roslralm, Marc, que mr. le dr. Gunther, le clebre
ichthyologiste

du

British

Museum

considere

comme

vrai-

au Selache mxima. En mme temps, nous avons pu savoir aussi, par Tintermediaire du directeur de notre Muse, mr. le dr. Paulino d'01iveira, que mr. Birbosa du Bocage, directeur du Muse de Lisbonne, auquel il avait communiqu les caracteres principaux que Ton trouvait au poisson du Muse de Coimbra, est encore indcis pour le considrer identique au Selache mxima. Nous n'avons pas d'opinion tablie sur ce point, quelque trange que cela puisse paraitre Nous n'avons pas pu consulter tout ce qu'on a crit sur ce Squale; et nous ne savons pas non plus si Topiidenticiue
I

ment

nion d'autrui pourrait dissipcr toutes les reserves que nous maintenons encore pour ce qui touche une complete Identification entre le Selache mxima, Mull. et Henle, et
le

poisson qu'on voit represente par


la salle

la

figure ci-aprs et

qui va tre plac dans

des vrtbrcs du Portugal,


ici

au Muse de TUniversit de Coimbra. Quoiqu'il en soit, nous enregistrons


savants.

ropinion des

Siir la

faie raalacolome

to

iles

de S.

Tlom

el

Majre

PAR

AUGUSTO NOBRE
Aide
naturalisle au Laboratoire de Zoologic de

rAcadmie Polvtechnique de Porto

(Suile)

Pour terminer ce qui se rapportte la faune de S. Thom, je dirais que je vais prochainement publier une
rvision des mollusques marins, parce que les produits zoologiques de Ia nouvelle exposition Coloniale de Porto, qui m'ont t confies, m'ont permis d'tudier quelques

types mal representes dans les collections que

j'ai

eu ocder-

casion d'examiner jusqu'


nier

la

publication de

mon

donc pour ce travail, quelques renseignements nouveaux. A Tgard des mollusques terrestres, on voit que la faune s'accroit sensiblement depuis les recherches de M. M. Moller et Castro et dernirement par celles de M. Newton, dont les produits viennent d'tre tudis, par M. Albert Girard, du Musum de Lisbonne, qui en a dcrit sept espces noullnsliluto. Je reserve
velles.
Ann. de
Sc. Nat. v. I.,

mmoire dans

Junho 1894,

AUG. nobre: sur la faune malacologique

141

ILE DE

MADERE

Dans une note prliminaire publie dans l Instilulo {^) une srie de mollusques de Tile de Madre qui avaient t mis gracieusement ma disposij'avais fait connaitre
tion par

Mr. Ernesto Schmitz de Funclial.


je la croyais interes-

J'avais resolu de publier cette liste avec les rensei-

gnements dont je disposais parce que


sante,

quoique resume, en attendant toutefois de nouveaux lments avec lesquels il me serait permis de prsenter un travail plus complet.
Je suis aujourd'hui en

mesure de prsenter d'autres

renseignements, car, aprs la publication de mon premier mmoire, j'ai reu, de la part de M. Schmitz, de nouveaux matriaux dont je vais m'occuper. Je dois toutefois signaler, avant de traiter des nouvelles recherclies de M. Schmitz, que M. le R. Boog Watson a fait publier dans le Journal of Conchology une interessante notice sur la mme faune de Madre, dans laquelle il fait Ia critique des travauK anLrieurement publis ceux de Mac Andrew et nos contributions. Ce ne fut pourtant que Tanne dernire que j'ai pris connaissance de ce mmoire, parcequ'on ne peut se procurer facilement toutes les revues trangres, mais je me crois encore en temps pour dire de mon ct ce que je trouve ncessaire. Quoi qu'il soit, on doit, pensons-nous, toujours faire connaitre sans retard les faits acquis pour la science, surtout quand ils proviennent de matriaux mis notre disposition pour Ttude, mais, la vrit, on ne peut toujours faire que des listes bien pauvres de details quand soi mme on ne visite pas les rgions au sujet desquelles on crit. Voil la raison pour laquelle mon mmoire a t considere par M. Watson comme excessivement resu:

(1) Contribuies para a fauna malacologica da do Instituto n. 3 de 1889. Coimbra.

Ilha

da Madeira. Ext

142

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

m. Je

me

suis borne a enrgistrer

'habitat des espces

d'aprs les renseignements de Mr. Schmitz qui en general


se ropportaient aux dragages par lui effectus dans la

au Canial, et plusieurs rcoltes faltes sur les plages de la name baie. J'avais donc de fortes raisons pour croire Tauthenticit des matriaux soumis mon examen par Mr. Schmitz, et, quelques espces exceptes qui m'ont parues accidentelles, je n'ai eu de grands doutes au sujet des espces numres sur
baie
et

du Funchal

ma

liste.

Je m'tais donc conform' aux renseignements communiqus par Mr. Schmitz et je n'y pouvais rien ajouter)

n'ayant encore visite Madre.

eu au moins le mrite d'appeler Tattention de Mr. Watson sur la faune de Madre, et qe naturaliste ayant rsid pendant dix annes dans cette ile, personne mieux que lui pouvait trs vraisemblablement doter la science d'un travail important et peut-tre complet. Malheureusement Mr. Watson aprs avoir publi deux mmoires sur divers groupes de mollusques de Tile de Madre, et enregistr une partie de ses rcoltes Madre dans son beau travail sur les Mollusques du Challenger, a laiss sous silence pendant bien des annes ses prcieuses recherches sur la faune de cette ile, ou il y a des faits interssants que seule Tobservation directe peut permettre de constater ou encore Tabondance d'exemplaires examiner, mais je n'ai pas eu cette bonne chance. Cest ce qui a lieu Tgard de Tidentit du Littorina canariens, d'Orbigny et Lit. slriata, King. D'aprs les observations de Mr. Watson on arrive la conclusion
travail a

Mon

que la Li. canaricnsis a t tablie par d'Orbigny sur des exemplaires jeunes du L. slriala, parce que, comme crit Mr. Watson: This species in its earliest stage always
prsents the tubercles and the relative diffrence of shape,

wich from hundreds

of specimens on can trace in every shade of transition into the larger, smother, more globose,

AUG. NOBRE

SUR LA FAUNE MALACOLOGIGUE

143

and altogether more common-place form


described by King.

of full

growth

Le

fait

est d'autant plus important que,

pour qui n'a

pas sa disposition un grand nombre d'exemplaires il est impossible de considrer les formes dcrites par d'Or-

bigny et King comme une seule espce. Moi mme je n'ai eu encore Toccasion de confirmer les observations de Mr. AVatson, n^ayant ma disposition qu'un petit nombre d'exemplaires.

Sur ce point et sur la prsence accidentelle de quelques espces Madre je pense comme Mr. Watson qu'il faut de nouvelles recherches pour confirmer les donnes
obtenues.
Toutefois
la

critique de

quelrfues doutes que je

me

Mr. ^Vatson m'a suggr propose de prsenter.

Pecten Loveni, Dunker. Je n'ai vu autre part conteste

Tespce de Dunker. Mr. Gustave Dollfus m'crivait en 1888 qu'il Tavait recue aussi de Sierre Leonne envoye par le
Dr. Jullien.
Myilus cdiilu,

Je n'ai pas indique


la

le

.]/.

edulis, L.>

comme
que
je

vivant Madre, mais

var. Calloprovincialis,

considere

comme une

espce diffrente. La forme


la

edulis est

un forme

plutt atlantique^ la Galloprovincialis


ra-

plus mditerranenne. Sur notre litoral on constate


rett'

du M. edulis sur les plages du sud. Cardium pauciscoalalum, Sow. Cest Tespce de Sowerby celle qui vit Madre. Je crois que le C. echinalum, L., est bien une espce diferente du C. pauciscosatum. Sow. Le C. echinalum, L. ne vit pas dans la Mediterrance.
Tellina serrala, Brocchi: Mr.

Watson ne considere pas improbable Toccurence de cette espce Madre. D'aprs Berlin H vision des Tcllinids du Musum d' Hisl. nal. de l'aris (Nouv. Arch., 1878, pag. 205) le T. fabula, Gron. T. nilida, Poli et la T. serrala, Brocchi s'etendent

comme

jusqu'au Senegal,

comme nous avons pu nous

en assurer

144

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

par Texamen de la belle collection de M. Petit de la Saussaye, actuellement en possession de Mr. Fischer. Psammobia Fcrroemu, Chem. Cette espce a t poslrieurement recueillie La Luz, Ganaries, (Dautzenberg,

Voyage de la Goelellc Melila aux Canaries el au Senegal.) drague au large des Aores par le Tallisman. Scalaria commulata, Monterosato. D'aprs Mr. Watson cette espce a t gnralement accepte comme le S. pseudoscalarns, Brocchi. Avec M. le Dr. Kobelt {Prodomus)y Mr. le Marquis de Monterosato, et MM. Bucquoy,
et a t

Dautzenberg
dere

et

Dollus {Uoll.

du llousllon)

je les consi-

comme

espces distinctes.

Bufonaria scrohiculala, L. Ce nom a t adopte par KieMr. le Dr. Hidalgo, le terme scrobialor doit tre prfr, parce que ce nom n'est pas defectueux: Linn Tavait fait driver de scrobis et nom de scrobiculus. Olivella leucozonias., Philippi. Vit aussi au Senegal. Ringicula Someri, de Folin. Cette espce que Mr. Watson dit ne pas connaitre a t dcrite et figure dans la Monograpliie du genre Ringicula, par Morlet (in Journal de Conchyliologie, p. 128, pi. V, fig. 12, 1878). Vit au Cap Vert. Mr. Fischer comprend cette espce {Manuel
ner. D'aprs

de Conchyliologie pag. 153j, dans la liste des MoUusques de Cap Vert. Cest une espce plus petite que la /. conformis, Mont., plus troite, avec la dent suprieure

plus aigue, et

le

labre

moins

pais.

La coul^r

est d'un

blanc plus pur.


Telles sont les observations que je crois devoir join-

dre

la critique

du savant malacologiste
la liste
j'ai

anglais.

Je donne ci-aprs

des dernires trouvailles de


:

eu occasion d'examiner je me rapporterai toutefois dans ce qui va suivre uniquement aux renseignements fournis par M. Schmitz.

Mr. Schmitz, que

( suivrcj.

Uma

excurso serra de
POR

S.

Gregrio

ADOLPIIO FREDERICO BIOLLER

Tendo

sido encarregado pela Direco do Jardim Bo-

tnico da nossa Universidade de fazer

uma

explorao
partida

botnica ao norte do paiz, escolhi


a aldeia de S. Gregrio,

como ponto de

no concelho de Melgao. Parti para alli no dia 18 de junho do corrente anno. Acompanhou-me por alguns dias o nosso amigo, o snr. Augusto Nobre, redactor d'esta revista, que desejava explorar a fauna do rio Minho e seus afUuentes. S. Gregrio uma pequena povoao que ica situada na fronteira e dista de Melgao oito kilometros. Outrora esta povoao teve um commercio importante, mas depois decahiu muito; actualmente porm tende outra vez a animar-se.

estrada que a liga

com Melgao tem

j 7 kilome-

tros concludos, falta-lhe o oitavo e ultimo,

que anda

em

construco.

Gregrio no sede de freguezia, a egreja matriz a cerca de um kilometro de distancia. Este facto, de povoaes importantes no serem
S.

est

n'uma pequena povoao

sedes de freguezia, d-se

em

vrios pontos do paiz,

como

por exemj)lo na Mealhada e no Cargal do Sal que so cabeas de concelho e teem a matriz em aldeias prximas.
parte alta de S. Gregrio est a cerca de 250 meacima do nivel do mar e o rio Minho fica-lhe ao norte distancia approximada de 1,500 metros.
tros
Ann. de Sc. Nat., v.
I.,

Junho

1894.

146

ANNAS DE SCIENCIAS NATURAES

Do nascente, banha a parte bnixa d'esta povoao o pequeno rio ou ribeira de Trancoo, affluente do Minho, que limita Portugal da Galhza e tem a sua origem prxi-

ma

a Alcobaa, Ha uma pe(|uena ponte internacional sobre a ribeira de Trancoso, que liga S. Gregrio com

uma pequena aldeia hespanhola e onde existe um posto de fiscalisa-ao aduaneira. A estao do caminho de ferro da Galliza, marginal ao Minho e chamada Frieira, est approximadamente a
1,800 metros de distancia de S. Gregoi'io, porm, o cami-

nho que conduz alli mau e tem de se atravessar o Minho em barco. Dos lados sul e poente de S. Gregrio est a serra que tem por ponto culminante o castello de -Castro Laboreiro o qual fica a cerca de 1,250

metros de altitude. Para se ir a esta povoao passa-se pela aldeia denominada Alcobaa, situada na fronteira e que fica perto de 2 ^2 horas de caminho de S. Gregrio. A poente de Alcobaa ha um monte que tem a mesma altitude de Castro Laboreiro. D'esta parte da serra j me occupei n'uma noticia que dei sobre a serra do Suajo no Jornal de Horiiculura Pratica, do Porto, no numero de novembro de 1890. O solo em volta de S. Gregrio todo de origem grantica. Esta povoao abundante em agua e de boa qualidade. S. Gregrio saudvel e o seu clima temperado na estao invernosa e quente durante a calmosa. Para exemplo diremos que, no dia 26 de junho s 2 horas da tarde estando a atmosphera bastante carregada de electricidade, dentro de casa marcava o thermometro 30 c. O quarto onde fiz esta observao thermometrica tinha duas janellas voltadas para o norte e estavam com as vidraas abertas. Na mesma occasio fiz a leitura do meu aneride o qual marcava 738 mm. A cultura principal de S. Gregrio e povoaes limtrofes a vinha, milho, batata,

algum

centeio e os pra-

dos.

videira toda cultivada

em

parreiras ou ramadas,

F.

MOLLER: EXC. serra de

S.

GREGRIO

147

mas

estabelecidas a pouca distancia do solo, isto


l.^^O d'altura.

c,

em

mdia a cerca de

vinho magnifico e achamol-o muito mais agrad-

vel ao paladar

do que o affamado de Monso.

Arvores

fructiferas

observamos

a cerejeira,

em grande

quantidade, pereiras, macieiras, ameixoeiras, pecegueiros,


laranjeiras, etc.

N'outro tempo cultivava-se alli a oliveira, mas como producro era muito incerta os lavradores foram-nas arrancando, de sorte que hoje esta arvore alli rara talvez valesse a pena introduzir as variedades hespanholas de maturao precoce e prprias dos climas septentrionaes do paiz, taes como fdloludo ou Villoluda, Bc;
:

Varal negro, Colchonuaa, Ojillo de Lichrc, Carrasqucna e Vcrdego, e sobretudo esta ultima variedade.
dondillo,

Varal blanco. Empelre, Hacimnl,

Emquanto
lho,

a arvores tlorestaes encontram- se

o carva-

{(Jaerca^ pcduncalaa Ehrh.), castanheiro {Caslanea vulgaru Lamk.), pinheiro {Pinm marilima Brot. non Lamk.), vidoeiro {Uclula jiubncem Ehrh.), amieiro {\lnm glu'inosa Grtn.) e alguns salgueiros e entre elles o Salix airo-cincrca Brot., S. alba L. e S. viminalk L. Prximo a uma azenha que fica junto ribeira de

lindo exemplar de vidoeiro

nao muito distante de S. Gregrio, vimos um com o tronco muito direito. Teria uns 20 metros de altura por 0,%0 de dimetro na

Trancoso

base.

As

essncias florestaes

abundam principalmente na

parte inferior da serra, prximo aos ribeiros e corgas. parte elevada tem pouco ou
rasteiro, e este

nenhum arvoredo
apparece

e s matto

mesmo nSo

em

todas as locali-

dades.

malto constituido por Ulcx


flora

(tojo),

Cislm (sarga-

os) e Eria"! (Urzes).

em

volta,

espcies,

mas no

de S. Gregrio e bastante rica em apresenta grandes novidades. E' porm

148

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

possvel que na primavera se encontrem nos


cies interessantes.

montes esp-

estivemos, as plantas dos montinham j florescido. S na parte tes j estavam seccas ou baixa da serra e nos altos, nos pontos onde havia agua, que se encontravam plantas em flor. Ainda assim fizemos uma colheita muito soffrivel.

Na epocha em que

alli

Emquanto

fauna pouco

pudemos observar,

pois o

nosso fim era fazer uma po nos restava para outros estudos. Ainda assim pudemos averiguar o seguinte

explorao botnica e pouco tem-

habitam

alli alguns mammiferos como a lebre, {Lcpm meridionalis Gene), coelho {Lepm caniculm L.), raposoi {Canis melanogaster Ch. Bp.), texugo {Mlca Taxa^. L.), Lontra {Lutra vulgaris L.) e, nos pontos mais distantes, o lobo (Canis lpus L.), Javali (Sus scrofa L e corso {Cervus capreolus L.). Dentre as aves citarei: perdiz {Pcrdrix rubra Bris.),
)

codorniz {Cournix commuriii Bonat.), cuco (Cuculas canorus L), poupa {IJpupa epops L.), corvo (Gorom corax
L.),

pega {Pica caudata

L.),

gaio {Garrulus glandarius

Vieill),

pardal {Passer dumcsicus Briss.), tentilho {l'ringilla cadebs L., pintasilgo {Carduelis clegans Steph.), Alvola {Molacilla alba I..), papa-figo {Oriolus galbula L.).

melro
Blyth.),

[Turdus

merula L.), pisco Ilubccula [amiliaris chapim {Parus major L.), andorinha das chamins
L.),

[Hirundo ruslica

andorinho Cypsclas apus

111.),

etc.

No

rio

Minho

encontra-se a truta (Jrulla fario Steind),

boga) Chondrosloma polyUpis Steind), escalo {Leuciscus pyrenaicus Gthr), e a enguia {\nguilla deuliroslris Yare mexilhes (Unios e Anodontas). Na rel), camares

epocha prpria pescam-se salmes, truta marina, sveis e


lampreias.

diziam ser pescados n'este

Melgao vimos a vender no mercado barbos que rio. Na ribeira de Trancoso s enguia. truta a a e encontram se Em reptis observamos as espcies seguintes

Em

Rana

esculenta L. var. hispnica, Michah.

F.

MOLLER: EXC. serra de

S.

GREGRIO

149

Hana

ibrica Boulenger.

Alytes obstericans Laur. car. Boscai, Lotaste.

Salamandra maculona Laur. var. Molleii. Bedriaga. Trion marmoraus Barb. du Boc.
l'leuro(leles

Walllii Mich.

Anguis fragilis L.
Lacerla ocellata Daud.

Laccrla muralis Laur. var. fusca Bedr.

Psammo lromu<

algirus L.

Tropidoiiolus nalrix L.

Emys caspica Bosca. Prximo a Melgao foi ha dois annos encontrado pelo servente do Museu de Zoologia da nossa Universidade o
Chalriles Hedriagai Bosca.

snr.

Augusto Nobre n'um passeio que


ao atravessar

fez serra

caminho, uma vbora que, quando m'a mostrou, vi logo que me achava em presena de uma espcie que nao era a Vipera Laa^tei Bosca. Depois de eu regressar a Coimbra este nosso amigo escreveu-nos dizendo que j a tinha determinado e era a Vipera berus L., e que a descreveria no presente numero d'esta revista. Que saibamos, esta vibora at hoje s tinha sido encontrada por Steindachner nas visinhanas do
capturou,
Porto.

um

Gregrio como em Melgao, affianaram-nos que na serra, e principalmente entre Alcobaa e Castro Laboreiro, habita uma lacertidea a que l dSo o nome de Escorpio e da qual diziam ser um pequeno lagarto quasi com o aspecto de uma lagartixa {Lacerla muralis Laur.), pouco mais ou menos de um palmo de comprimento. Este animal, segundo me disseram, tem a particularidade de apresentar duas membranas, dos lados do corpo, que pde desenrolar ou estender para saltar como que voando ao mesmo tempo. Accrescentavam que este reptil apparece com mais frequncia no tempo das ceifas dos fenos, saltando ou voando deante das gadanhas e escondendo-se durante o

Algumas pessoas,

tanto

em

S.

150

ANNAES DE SCIENCIAS N TURAES

os caadores

inverno nas medas das palhas e fenos diziam ainda que temem este animal, porque mordendo na ca;

bea dos ces, produz-se uma grande inchao, resultando muitas vezes a morte. Talvez aqui haja confuso e seja antes a mordedura da Vipera bcrm
mal,
|iois

L.,

que cause
o

isto, e

no a d'aquelle aniescorpio a esta

tambm ouvi dar

nome de

vibora.

No temos elementos bastantes para conjecturar com segurana que espcie de animalejo possa este ser, ainda no archivado, que saibamos, em nenhum dos Museus pblicos do paiz. Porisso perguntamos aos mais entendidos e especialistas ser tal lacertideo o Chamaelco vulgaris Cuvier rnr. A. (G. Unereus Aldrov., Lacerla chamaeleon L.), que habitando principalmente na costa mediterrnea da Africa septentrional, tem tambm sido encontrado no meio dia de Hespanha e na Sicilia? Ou tratar-se-ha antes de uma espcie de Draco ainda no determinada? No abandonaremos a questo e daremos conta do
:

que pudermos averiguar.


Coimbra.

Estttlos

sota a faia aplica to

rios

flo

lorte ie Portoal

AUGUSTO NOBRJE
Comprehendo na memoria

cuja publicao hoje inicio,

os peixes, molluscos e crustceos que vivem permanente ou temporariamente na agua doce, valendo-me para isso

dos materiaes que tenho recolhido j ha escripto sobre o assumpto mamente fallecido Arthur Morelet lusques ter. et fluv. du Portugal 1845
e excellente trabalho

e consultando o

que

pelo

naturalista ultides mol-

Detcriplion
como

e Hvision, etc. (Jour-

nal de Conchyliologie, Paris 1877), assim

o recente

Lopes Vieira Conlrihudes poissons d'eau douce du Portugal d'aprs lion l' elude la collection du Muse de Vlhiwersil de Coimbra, (Annaes
do snr.
dr.

de Sciencias Naturaes, vol. 1. 1894). Tenho a certeza de que o meu trabalho no ser completo mas que dar uma ideia geral da fauna dos nossos rios: outros naturalistas o completaro algum dia.

provncia do MINHO
RIO MINHO

curso d'este

rio,

em

terras portuguezas, prolonga-

se desde S. Gregrio, a localidade mais septentrional do


paiz, at

sua barra, abaixo de Caminha. De

S.

Gregrio

para cima o rio atravessa a Galliza.

Os

affluentes

do Minho so o ribeiro de Trancoso que


Junho, 1894. Porto.
^

Ann. de Sc. Nat.,

v. I.,

152

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

serve de fronteira de S. Gregrio para o sul e o rio Coura

que desagua

me

referirei

em Caminha. Ha ainda outras quando isso tiver logar.

ribeiras a

que

At Vilia Nova de Cerveira, 11 kilometros acima de Caminha, o rio muito largo e as margens bastante planas; embora depois comece a estreitar-se pouco a pouco, s se torna apertado e de margens em rocha por vezes talhadas quasi a pique, alternando-se com pequenas praias de areias e de seixos, antes de chegar a Melgao e depois de ter passado Monso, onde existem as aguas thermaes, em margem plana e innundada pelas pequenas cheias do rio. As aguas thermaes com a temperatura de 42 C, segundo a minha observao feita em um dos depsitos de nascente, emergem a alguns metros do curso de vero do rio. O primeiro affluente a que me referi o ribeiro de Trancoso, o qual nasce pouco acima de Alcobaa, pequena povoao situada a uns 800 metros de altitude. O ribeiro corre por entre as montanhas portuguezas e hespanholas, com grande declive, recebendo as aguas de ambas as vertentes, aguas frescas e de terrenos granticos, e que correm tumultuosas por entre os despenhadeiros das serras como os que se encontram antes de chegar a Alcobaa.
passar por esta povoao, o ribeiro quasi insignificante ainda serve de fronteira a sua origem fica pouco alm,
:

Ao

no macisso grantico que se eleva logo atraz de Alcobaa e que corre ao poente de Castro Laboreiro. Ainda porm se sobe at Portellinho, a nascente de Alcobaa, descendose ento por

um

planalto atravessado por

um

ribeiro que,

passando junto villa de Castro Laboreiro, vae desaguar no rio ^^ez. N'aquelle ribeiro observei, antes de chegar villa de Castro, um exemplar de Truta com 15 a 20 centimetros, e muitos outros, pequenos e de dimenses comprehendidas entre dois e quatro centmetros. Este ribeiro deve estar a uma altitude de 1,200 metros pois que o Castello de Castro Laboreiro pouco se eleva sobre esse planalto, e a situao d'este castello de 1,250 metros aci-

A.

nobre: estudos sobre a fauna

153

ma

quando

do nivel do mar. D'elle porm darei mais detalhes me occupar do rio Lima e dos seus affluentes.

Peixes

(*)

Barbm, sp. ? S vi exemplares de barbos nas mSos de uma mulher que de Melgao se dirigia para S. Gregrio, e que me disse tel-os comprado naquella villa. Em S. Gregrio porm desconhecido este peixe porque nSo vive no Minho nem em Trancoso, segundo informaes que consegui obter, porque n5o recolhi exemplar algum. Ribeiro d'Ardlla, perto de Monsao, (dr. Lopes
Vieira).

Leuciscus macrolepidotus, Steind.

Minho

e aftluentes (dr. L. Vieira).

E' vulgar no rio Minho at Squalim cephalus, Siebold.

S. Gregrio.

Minho e affluentes (dr. L. Vieira). Nao consegui obter esta espcie no ribeiro de Trancoso nem d'elle me souberam dar noticias. O Museu de
Coimbra possue exemplares, que o empregado da explorao feita ao Alto Minho recolheu n'aquelle ribeiro.
Chondrosloma^ sp.? Rio Minho e seus affluentes (dr. L. Vieira). E' vulgar no rio Minho. Com relao ao ribeiro de

Trancoso

direi o

mesmo que

da espcie precedente.

Trula faria, Siebold.

Minho
at

e affluentes (dr. L. Vieira).

Vulgar em todo o rio Minho e no ribeiro de Trancoso Alcobaa e rio de Castro Laboreiro.
(1)

Adopto a

classiflcao

seguida pelo snr. dr. Lopes Vieira, As es-

pcies, cujo

nome

especifico ainda resla fixar, indico-as

sem

este

nome,

por-

que, a

meu

vr, quelte dislincto naturalista que cabe o direito de as de-

terminar definitivamente. As tabelis dos caracteres distinctivos do recente trabalho do snr, dr. Lopes Vieira so provas, mais que sufflcientes, para'se
ajuizar inteiramente do valor dos caracteres difTerenciaes attribuidos s diversas espcies de Barbus, Leuciscus, Chondrostoma e Trutta.

154

ANNAES DE SGIENCIAS NATURAES

Em alguns exemplares do ribeiro de Trancoso, colhidos em fins de junho, observei os ovrios ainda em to incompleto estado de maturao, que faziam prever uma ecloso ainda demorada por algum tempo. Este mesmo facto tive occasio de o examinar em exemplares colhidos poucos dias antes no rio Vez, nos Arcos de Val-de-Vez. Alosa vulgaris, Cuv. et Vai. Vive no rio Minho subindo at alm de S. Gregrio, onde abundante at julho. Anguilla vulgaris, Ch. Bp. Abundante em todo o rio Minho e ribeiro de Trancoso.

Petromizon marinus, Linneu.

Abundante

at S. Gregrio. Encontra-se n'esta loca-

lidade at melados de abril.


Flesus vulgaris,

Moreau.

Ribeiro Lapella e

Monso
et

(dr.

L. Vieira).
obtive informaes a

Mugil capito^ Cuv.

Vai.

Valena.

No

a encontrei

nem

respeito do seu habitat, acima d'esta localidade.

Salmo
fins

salar, Linneu.

Apparecem em todo o Minho


de abril.

em

S. Gregrio at

Mollnscos
Ancylus simplex, (Buc'hoz) Espcie bem caracterisada

em

S. Gregrio, nas

mar-

debaixo das pedras e~ seixos. Em Monso extraordinariamente abundante. Encontrei-a egualmente nas torrentes da encosta de Alcobaa e no rio de Trancoso, mas tanto n'um local

gens do Minho, onde muito

commum

como

n'outro com menor desenvolvimento. Ltmncea ovala, (Drap.j

Commum em

todo o rio Minho.

Em Monso e S. Grecom
a espira quasi

grio notam-se alguns exemplares

A.

NOBRE

ESTUDOS SOBRE A FAUNA

155

que inteiramente corroda e apresentando uma forma muito approximada da espcie designada pelo nome de canalu, que poder ser considerada como variedade da espcie ovala. Os exemplares so porm pouco desenvolvidos. Encontrei esta espcie em Monso nas aguas ther-

maes

a 39. C.
lo-

Limncea truncalula, (Mller). Rio Minho, em S. Gregrio. S a observei n'esta calidade mas possvel que se encontre em todo o

rio

Minho.
Planorbis spirorbis, (Linneu).

Monso

e Valena,

margens do
rio.

rio.

iHanorbis albus, Miller

Monso, margens do

iHlhinia lentaculala, (Linneu).

no sul, sobretudo nos arredores de Coimbra, se encontre no extremo norte em to grande abundncia como em Monso e Valena, sem apparecer em qualquer outro rio do norte do paiz. No vi se ella se encontra em Melgao, mas acima, em S. Gregrio, nem um nico exemplar observei. E' verdade que as aguas do rio Minho, em S. Gregrio, correm com violncia por causa das numerosas pesqueiras, e que em Monso, o rio sendo mais largo, as suas aguas mais se espraiam. Em Monso encontram-se at nos canaes de sabida dos tanques das aguas thermaes, a uma temperatura de 39. C, sendo porm mais abundantes nas poas d'agua formadas pelos alargamentos do rio, a pequena distancia dos tanques e em aguas impuras ou quasi estagnadas. Em Valena so abundantssimas nas margens do Minho. Os exemplares de Monso teem a cr acastanhada ferruginosa mais escura que os de Valena, que so de cr amarella crnea, muito mais escura que os do norte da Europa e similhantes aos de Franca e Blgica assim como aos do sul de Portugal. Todavia a cr da concha varia, como se sabe, segundo as causas exteriores.
E' curioso notar que esta espcie,

commum

156

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

espira dos exemplares do norte do paiz apparece

geralmente truncada, tem trs ou quatro voltas e raras vezes possue cinco. Na reviso que fui encarregado de fazer de alguns molluscos do Museu de Coimbra, encontrei exemplares
que, segundo a etiqueta que traziam, haviam sido recolhi-

dos no Porto. Nas minhas excurses aindi porm no consegui encontrar esta espcie nos arredores d'esta cidade.
Valvata piscinalis, Mller.

Muito commum em Monso e Valena. Esta espcie, commum nos arredores de Coimbra, ainda no foi encontrada ao norte d'aquella regio.
E' muito interessante a presena d'esta espcie no rio
rios do norte de Portumenos, at hoje a no encontrei. Vive nos mesmos logares que a Bithinia tentaculala. Nas aguas thermaes de temperatura elevada no a encontrei. Os exemplares so muito desenvolvidos, apresentam

Minho sem apparecer nos outros

gal, onde, pelo

6 Vs

de dimetro e 6 de altura. U710 Batavus, (Maton et Rackett). Muito commum em todo o rio Minho, sobretudo em Monso. Os exemplares que colhi apresentam um allon81 '^

ni- "^-

gamento muito pronunciado.


Unio
liltoralis,

Cuvier.

bastante espessa e quasi sempre


corroidos.

Muito abundante nas mesmas localidades. Concha com os vrtices muito

Unio pictorum, (Lin.) Encontrei um nico exemplar

em Monso,

ainda
attri-

novo, e no qual no consegui descobrir os caracteres buidos por Morelet ao seu Unio mucidus.

nodonta cygnea, Linneu. S recolhi um nico exemplar, em Valena, mas bem caracterisado embora ainda um pouco novo. nodonta sp? Monso. Um nico exemplar muito pouco desenvolvido.

A.

NOBRE

ESTUDOS SOBRE A FAUNA

157

Pisidium Casertanum, (Poli). S. Gregrio, nas presas d'agua. Os exemplares so bastante desenvolvidos, de concha frogil e translcida.
Pisidium pusillum, (Gmelin). Dois exemplares recolhidos n'um pequeno reservatrio de agua na margem da estrada que vae de Melgao a
S. Gregrio.

So de cr amarellada.

Creio poder attribuir a esta espcie dois exemplares que encontrei perto de Alcobaa e que perdi. Pisidium amnicum, (Miiller) Commum em Valena e Monso. Embora defira um pouco da espcie typica, considero-a como a mesma espcie, ainda que tenha o valor de uma variedade local. As differenas consistem na maior elevao dos vrtices, dando ao galbo uma forma mais triangular, a maior salincia dos dentes, cr mais escura, concha mais solida e mais alta, em dimetro, e as estrias mais numerosas e finas. O maior exemplar tem 8 Vs ni. m. de comprimento, 7 m. m. de altura e 5 de dimetro. Approxima-se de alguma das formas descriptas como distinctas do P. amnicum, mas do seu grupo, e que, a bem dizer, nSo constituem mais que variedades embora algumas d'ellas sejam notveis.

Crustceos
Caradrina Desmaresii, Joli. nas margens do

(^)

S. Gregrio,

rio e entre as plantas

aquticas.

Observei

um

exemplar

em

Valena.

Gammarus pulex, Lin. Aguas represadas de S. Gregrio. Abundante.

(1)

Espcies classificadas peio snr. dr. Manoel Paulino d'01iveira.

CAREX DURI^I, STEUDEL


POR

EDWIN

J.

JOHNSTON

This rare plant, of which the accompanying photois a representation, was found near Barcellos by Snr. Antnio Ricardo da Cunha, keeper of the herbarium of the Polytechnic School in Lisbon. It has also appeared on the banks of the river Ferreira, about 7 miles east of Oporto..The group of plants on the left and the flowering stem in the centre are on a scale of very nearly one half the natural size; the numbered figures on the right are of course magnified. Fig. 1. Section of leaf, the concavity being on the upper side. In some plants recently examined, the leaves were found to be channelled at the base, but with the edges roUed inwards near the middle and extremities. 2. Utriculus with glume, under side. The glume is ovate-acuminate, but the edges have partly rolled inwards upon its removal from the spikelet. 3. Utriculus, upper side. 4. Section of the same, showing the achenium in the
type (Plate 6)
centre.
5. 6.

Part of male spikelet. Male flower, under side. The edges of the glume

have rolled inwards, as in Fig. 2. These figures were drawn from fresh specimens with the camera lcida, and they correctly represent what was under the microscope at the time, but the rapidity with
Ann. de Sc. Nat.,
v, I.,

Junho 1894. Porto.

JOHNSTON

CAREX DURI^I

159

which

the edges of the glumes curl inwards when detached from the spikelets is so great as not to allow time to make some arrangement for keeping them flat.

Severa! experiments were afterwards tried with

li-

ving plants, with the object


the

o finding

some way

to

keep

glumes

in their natural shape, but as in every case the

difficulty

above mentioned invariably recurred, some modiseemed to be necessary, and it was thought that a dried plant might perhaps answer better, as not being liable to changes of form in any of its parts. Accordingly, the above illustration, taken from such a specimen, represents a female spikelet, and also, separately, on the right and left, one of the utriculi as seen respectively from the upper and the under sides, in the latter case with the dark chestnut-brown glume underneath it. As there is hardly any perceptible difference in dimensions or in form between the dried and the tresh specimens, it is hoped
fication of plan
that, taking the

two

illustrations together, they will, col-

lectively, give a fair idea of the general

appearance and

specific characters of the plant.

Dfiscrio

i'ma

um

espee

k Yap
viu)

fle

Aiipla

(estampa
POR

AUGUSTO NOBRE

VAGINULA SIMROTHI, HOV.

Sp.

Corpus elongatum, vel ovatum, dorsum convexum in speciminibus vero spiritu vine conservatis, sublilissime rugosum. Color obscure olivaceoviridis, infra pallidore;

solea anguste, postice acuminata, media leviter ex;

pansa, transverse rugosa

lentaculis anterioribus, parvis, rugosis, posteriori-

bus, parvis, transverse striatis. (Coli. Nobre).

Long. 42 ; lat. 23, alt. 12 mill, Hab. in Angola, Africae occidentalis.


Corps allong presque ovale, manteau convexe sur le dos dans les chantillons conserves dans Talcool, trs finement rugueux, intirement par-

presque seulement visibles la loupe sur les couleur vert-olivtre sur le dos etjauntre infrieurement. Pied troit, un peu conique postrieurement et un peu plus largi vers le milieu de sa longueur, stri transversalement. Les tentacles suprieurs sont rides transversalement, bleutres, les in-

sem de

petites granulations
;

bords infrieurs

riears bifldes et

rugueux

comme

la

peau de

la tte.

Longeur du manteau

42
38
23

m. m.

pied

Largeur du manteau sur le dos Largeur du pied Hauteur Largeur des bords du manteau

7 12

6V2

Entre

os

productos

zoolgicos

enviados

Expo-

sio Colonial do Palcio de Crystal do Porto, encontrei

um

exemplar d'esta espcie a que tenho o prazer de dar o


Ann. de Sc. Nat., v.
I.

Junho, 1894.Porto.

NOBRE

DESCR. d'UMA ESPCIE DE VAGINULA

161

nome do

snr. dr. H. Simroth,

que estuda presentemente

as Vaginulas da Africa Oriental, e ao qual o nosso paiz

devedor de algumas importantes memorias sobre os molluscos terrestres de Portugal e dos Aores. Fiz todas as minhas observaes com um nico exemplar muito contrahido pelo lcool. E' evidente pois que as medidas indicadas no so as do animal em vida. Pela mesma razo no completei as minhas investigaes sobre a anatomia do animal. Os desenhos da estampa 8.* daro uma ideia da organisao da Vaginula Simrothi. Dos rgos genitaes, as observaes que fiz so muito incompletas. Reservo todos os detalhes para quando me fr possvel obter novos exemplares.

EXPLICAO DA ESTAMPA
1 Animal, 2 Radula;
3 Dentes
augmenlado.
dentes centraes c lateraes.

VIII

Fig.

inarginaes.

4 Maxilla. 5 Systema nervoso central. 6 Tubo digestivo. 7 Ganglios sob-esophagicos,

vistos pela parle [iosleri<

BIBLIOGRAPHIA

C.

A.

de Souza Pimentel
1

RVORES
5

.1894,

brochura in-., 22 pag.,

photolypias e

GIGANTEAS DE PORTUGAL Lisboa, 1 estampa.

O nosso estimadssimo collaborador o snr. Souza Pimentel, apresenta n'este breve estudo as arvores mais notveis que conhece, ou de que tem tido noticia, como o castanheiro d'Alcongasta, que o snr. Pimentel considera como uma verdadeira maravilha de corpulncia e vigor de vegetao, os sobreiros de que no estrangeiro se nSo encontram exemplares que excedam os nossos em corpulncia e qualidade superior dos seus productos, as azinheiras, os carvalhos, alguns colossaes, alguns pinheiros, notveis pela sua altura, os cedros, os freixos, dos quaes o da villa de Trancoso o maior do paiz e talvez da Europa, e os pltanos. E' uma memoria interessante e conscienciosa, como todos os trabalhos do snr. Pimentel, e na qual estabelecido o confronto entre a vegetao do nosso solo em tempos remotos e o da poca actual, de que os exemplares descriptos pelo distincto agrnomo e silvicultor no so mais que documentos histricos.

Albert Alexandre Glrard ETUDES SUR UN POISSON DES GRANDES PROFONDEURS DU GENRE HiMANTOLOPHUS DRAGUE SUR LES COTES DU PORTUGAL, ET DESCRIPTION u"UN ECHENEIS NOUVEAU DES COTES DU PORTUGAL LiSbonne, 1893, broch. in-8., 13 pag. e 2 pi. (Ext. do Boi. da Soe. de

Geogr. de Lisboa, ser. 11, n.

9).

N'esta memoria descreve o seu auctor mais um peixe curiosssimo, que at agora s era conhecido por trs exemplares recolhidos na Groenlndia e nas ilhas Westman, prximas da Islndia e que foi apanhado na rede de arrasto de um vapor de pesca por 80 a 90 braas de fundo nas alturas de Nazareth, ao noile de Lisboa. A descoberta d'este peixe vem trazer mais uma importante addio fauna portugueza, e delimitar a zona
Ann. de
Sc. Nat., v.
1.,

Junho 1894. Porto.

BIBLIOGRAPHIA

163

em que
visto

vive, o que at agora era totalmente desconhecido, que dois dos outros exemplares tinham sido encon-

trados mortos, um rollado sobre as praias da Groenlndia e outro flucluando superfcie do mar, junto da mesma costa, sendo o terceiro pescado nas costas das ilhas Westman, mas talvez sem que fosse notada a profundidade em que foi apanhado. E' bem sabido porm que, grande parte das espcies que nas regies frias vivem em zonas pouco profundas se encontram, no Atlntico que banha as nossas costas, nas zonas abyssaes onde a temperatura sensivelmente egual d'aquellas regies. O outro peixe, novo para a sciencia, uma espcie de Hmora (Echeneis) conhecido dos nossos pescadores pelos nomes de pegadar, agarrador e peixe piolho )^ nomes fundamentados no facto de possurem estes peixes uma ventosa na parte superior da cabea. A espcie em questo Eciene pcdiculus proveniente dos mares do Algarve. Duas novas contribuies para a fauna portugueza e bem tractadas como todos os trabalhos do bem coniiccido naturalista do Museu de Lisboa.

BalthBzar Osorle

ESTUDOS ICHTYOLOGICOS CERC.\ DA FAU^NA DOS DOMIMOS POKTUGUEZES NA Afkic A Lishoa, 1893, bioch. in-S", 13 pa;^. (K\t. ilu
Hliys. e Aa.,
2.=*

Jornal de Sc. Malli.

srie,

ii."

10)

Comprehendem estes estudos duas notas, uma sobre os peixes de Angola e outra sobre os de S. Thom, Tilncipe e ilheo das Rollas, e so a sequencia de outros j |)Ublicados sobre as mesmas faunas, pelo mesmo auctor. Os peixes de Angola foram todos j-ecolhidos pelo infatigvel naturalista Anchietta; e os dos nossas outr;ts possesses fazem parte das exploraes dos snrs. Mlier-, Quintas e F. Newton. O snr. dr. B. Osrio descreve uma espcie nova Cirrhiles allanlicus, colhida no ilheo das Rollas pelo siu-.
F. Ne^^'ton.

Esta memoria mais uma utilssima contribiii-ao para o estudo da faunu afVicana da qual o distincto naturalista adjunto ao Museu de Lisboa um dos niai.-, assduos investigadores.

164

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

A. Itilne. Edwards et E. E,. Bouvier CONSIDRATIONS GNRALES SUR LA FA3I1LLK DES Galathiidks Paiis, 1894, bioch. in-8.0, 136 pag. e gravuras, (Ext. des Annales des Sciences Natuielles, vol.)

Esta memoria constitue a mais completa monographia que tem sido publicada at hoje sobre as Galatheias. Os seus auctores, sobejamente conhecidos, o primeiro um dos mais notveis sbios francezes e o segundo seu brilhante collaborador nos trabalhos carcinologicos, e auctor de excellentes memorias sobre o systema nervoso dos gasteropodes, tiveram sua disposio, para o presente estudo, as colleces do Musum de Paris e as que foram recolhidas por differentes navios exploradores o Blake, o Hassler, o Travailleur, o Talisman e o Hrondelle. No faltou pois riqueza de material para a elaborao da perfeita memoria de que nos occupamos, sabendo-se que as Glatheias sSo crustceos das zonas abyssaes. Depois de um estudo dos caracteres adaptivos e heriditarios em que so analysados minuciosamente os caracteres e funces physiologicas dos differentes rgos, appendices cephalicos, carapaa, abdmen, appendices bocaes e thoracicos, guelras, sexualidade, corao e desenvolvimento, os auctores estudam os caracteres e classiticao das Galatheias, famlias e sub-familias chegando concluso, d'accordo com J. Boas, e fundados nos numerosos caracteres communs que existem entre as Galatheias e os Paguros e nas homologias notveis que approximam as Aegleineas d'este ultimo, que as duas famlias se ligam aos Macruros por uma forma intermediaria commum, que esperam poder conhecer em investigaes ulteriores, estabelecendo todavia um systema das a!inidades da famlia das Galatheias, cujo estudo fazem detalha-

damente. O terceiro capitulo comprehende a distribuio geographica e bathimetrica das Galatheias. Por elle se v que ha certas espcies que nos interessam directamente por serem exclusivas, at ento, as costas portuguezas e hespanholas ; iHplychus rubro-nitlalm, A. M. Edwards. Elasmo)wlm vaillanli. A. M. Edwards e llunvlopsis media, nov, sp., recolhidas respectivamente s profundidades de 899, 1,068 e 717 metros. Alm d'estas citada outra espcie, Galalhea ^Irigosa, L. recolhida nas ilhas Berlengas a 600 metros de profundidade.

iliS^

Note

l8

lepiioiiis

arpelens, Bonat.
cuntii.

vel

caDdalBS,

PAR

LE DR. LOPES VIEIRA


Aide naturalistc interin au Musc de TUniversit de Coimbra

On

verra, par

la

planche

IK

ci-jointe,

qui est Texacte

reproduction photographique des animaux monts d'aprs nature, que le Musc de rUnivcrsit de Coimbra posse-

de dans sa collecli.on, deux poissons du genre Lcphlopiis, dont Tua presente tous les cai-actres des descriptions classiques du l.epvlopa:^ (irficnlcm ou rawlalus; et Tautre

en a

la

contguration gni-ale, mais diffre de celui-la par

Tefil

du corps,
effet,

c'est--dire,

parcequ'il

une hauteur

la longueur. Texempiaire le plus grand, ayant l'",31 de longueur et 0"\0,)5 de hauteur, Texemplaire le plus petit, dont le corps a i"',U de longueur, devrait avoir 0"\072 de

du corps bien plus moindre relativement

En

hauteur; puisqu.e

c'est:

P\31
Mais
il

1"',0 ::

O'", 95

O'",

072

en a seulement

O'",

teur peu prs proportionelle

035; c'est--dire, une haula moiti de Tautre, comest

me on

le

voit bien par les figures de la planche IX.

Le plus grand des deux poissons


Annaes de
Sc. Nal. v,
I.,

Outubro 1891.

venu du marn

166

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

(2)

ch de Lisbonne pour le Muse de Coimbra en 1890; Tautre a t acquis, cette anne, pendant rexploration
zoologique accomplie Setbal, En comparant les deux poissons je n'ai pu nullement supposer qu^ils puissent reprsenter une seule et mme espce zoologique; car parmi les nombreux individus de

Tespce Lcpidopus argentem, Bonat., que j'ai eu lieu d'examiner dans quelques-unes des plages du Portugal ou Ton pche le plus, je n'ai jamais vu un poisson qui ressemble au plus petit des deux, par Textension de son corp relativement la hauteur. Toutefois je dois ajouter que, en cherchant la description d'une autre espce du mme genre dans les ouvrages que j'avais ma porte, je ne Ty ai pas trouve. Ni VHul. Nal. des poissons par Cuv. & Vai.; ni Yllist. JSal. des poissons de France, par le Dr. E. Moreau, ou son Man. d'ichlhyoL franaise, Paris 1892; ni le Cat. of lhe fishes in lhe Brit. Mus. par le Dr. Gunther; ni The Bril. fishes par Day ne reconnaissent plus d'une espce au genre Lepidopus. Ges consid rations m'ont porte faire une esquisse, en grandeur naturelle, de chaeun des deux poissons et consulter sur ceux-I Mr. le Dr. A. G. Boulenger, du British Museum, mon maitre en cette spcialit, en lui exposant mes doutes et en lui demandant la bienvaillance de m'clairer et de me donner son opinion ce sujet
l-dessus.

honorablement accueillie, et Mr. le Dr. A. G. Boulenger a formule son jugement, en dclarant qu'il regarde les deux poissons comme absolument identiques et en ajoutant qu'on ne saurait en trouver aucune autre espce du mme genre dans la mer qui baigne la cote du Portugal. Malgr la grande autorit du sage naturaliste, qui a certainement sa porte tous les lments d'tude qu'on puisse trouver n'importe oi, il reste encore dans mon esprit les motifs de doute que voici.
a t

Ma demande

(3)

L.

vieira: note sur ls lepid. argent., etc.

167

Parmi les nombreux Lepidopus argenleus, Bonat., que je me suis mis en devoir d'examiner, je n'en ai jamais trouv aucun, comme je Tai dj dit, qui puisse tre compare au plus petit de la planche IX, quant la longueur de son corps. En outre, Setbal, plage o Ton se livre grandement la pche, aucun des pcheurs n'a connu ni n'a jamais vu un tel poisson; et ce fut pourtant une circonstance que Texplorateur du Muse de Coimbra a bien vrifie,

ge

l,

en interrogeant les difrents pcheurs de cette pla fin de venir bout de connaitre le nom vulgaire

qui Ton donne a ce poisson.


sissable la configura tion

on peut constater une diffrence trs saidu bord de Topercle des deux poissons; puisqu'il a la forme d'un demi rectangle au plus petit des deux; et celle d'une demi-ovale au plus grand, comme on le voit dans la planche X. Je ne suis parvenu remarquer aucune autre diffrence extrieure entre les deux poissons et celle que Ton peut trouver Tegard de la nageoire dorsale est tout-fait fictive et resulte de ce que Ton y trouve la membrane inter-radiaire anantie, et les rayons osseux abaisss. Dans de pareilles circonstances, je crois de quelque utilit d'enregistrer ici les deux formes trouves au Lepidopus en attendant que Tavenir veuille confirmer ou non
D'ailleurs,
;

l^ur identit.

Siiteiflos

para a faia inalacolojica


Se Calo Vere

flo

arcliipelai

AUGUSTO NOBRE

Ainda que a fauna das

ilhas de

Gabo Verde tenha

sido j estudada por alguns naturalistas, nao se pde dizer que esteja inteiramente conhecida porque falta recolher quasi que inteiramente as espcies pequenas, tSo pouco exploradas em toda a regio africana. Actualmente o snr. Joo Cardoso Jnior procede a successivas exploraes malacologicas na ilha de Santo Anto e cujo r-rsultado amavelmente resolveu submetter

ao

meu
As

estudo.

investigaes do snr. Joo Cardoso Jnior refe-

rem-se tambm a algumas das ilhas do mesmo archipelago cuja fauna ainda no conhecida ou est muito mal explorada. E' de esperar portanto que o snr. Joo Cardoso que, com tanta actividade tem feito conhecer a flora de Cabo Verde, muito principalmente a flora medica, prestar malacologia afi'icana excellentes servios. Do que j tenho recebido, producto das suas colheitas scientificas,

publico hoje esta primeira

lista

qual

comprehende em geral as espcies mais vulgares, reservando algumas espcies raras ou representadas por
Annaes de
Sc. Nat. v.
I.,

Outubro 1894.

A.

nobre: subs. para a fauna malac.

169

exemplares nicos ou mal conservados para novo artigo, quando as novas colheitas do snr. Cardoso Jnior me proporcionem ensejo de o fazer, resolvendo algumas duvidas que os referidos exemplares me apresentam. Spirula Peroni. Lamk, Ilha do Sal e de Santo An-

to.

Olira flammulala,
zia, Sal.

Lamk.

Santo Anto, Santa Lu-

Harpa
Luzia, Sal.

rsea,

Lamk.

S.

Vicente, S. Nicolau, Santa

Mitra cornicula, Linneu.

Santo Anto e Santa Luzia.


linealumy

Tritonidea viverrala, Kiener. == [ucdnum

Dunker.=/??/.

.\loll,

p.

19 e 66.

= 1'urpura viverraloides,
f.

d'Orbigny, Moll.

da

Canarica,

p. 91, est. 6,

38.

Santo

Anto, S. Vicente, Santa Luzia, S. Nicolau, Sal. Sobre os rochedos, entre as algas. Commum. Columbclla vibraria, Lamk. Ilha do Sal. S. Vicente, SanG. ruxiica, L. var. slriala, Duelos.

to

Anto, Santa Luzia, S. Nicolau, Sal.


I'urpura hwmasloma, L.

S.

Vicente, S. Nicolau,

Santo Anto, Santa Luzia, Sal. Vive sobre os rochedos, entre as plantas marinhas. Commum. P. neriloidci, Lamk. S. Vicente, Santo Anto, S.

Nicolau, Santa Luzia.

Commum
ed.

sobre os rochedos.

Triton olearim, Linneu.=7'. succinlum,

Lamk.
p.

Animaux sans
628.-Ilha do Sal.

verlbres,

Deshayes, tom. X,
/.

llanella scrobiculalor,
ta Luzia, S.

Lamk,

c. p.

626, v. 9.

San-

Nicolau, Santo Anto.

Caasis crumena, Brug.

S.

Vicente, Santo Anto, S.

Nicolau, Santa Luzia, Sal.

Cyprwaspurca, L. colau. Santo Anto.


to

S.

Vicente, Santa Luzia, S. NiLuzia, San-

C zonala, Chemnitz.S. Nicolau, Santa


Anto, Sal.

G. lurida, L. Santo Anto, S. Vicente, S. Nicolau, Santa Luzia, Sal. Entre os exemplares que examinei pro-

170

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

venientes de-S. Nicolau e de Santo Anto, notam-se alguns com uma forma accentuadamente globosa.

Slrombus bubonius,

Lamk. S.

Vicente.

Anto. Cerithium guiniacum, Philippi. Ilha do Sal. Os exemplares sao mais pequenos que os da ilha de S. Thom. I^lanaxis HennannsenU Dunker, l. c, p. 16, est. II, Santo Anto, entre as plantas marinhas da zof. 33-34. na litoral. A espcie de Santo Anto a mesma que a de S. Thom, Os numerosos exemplares que comparei,
Triforis pervcrsus, L.

Santo

d'uma

e d'outra ilha, nSo offerecem differenas sensiveis. Muito commum em Santo AntSo. Tumlella bicingulala, Lamk, l. c, p. 256, vol. IX. Santo Anto. LiUorina globosa, Dunker, /. c, p. 9, est. V, f. 10. Santo Anto. Muito vulgar sobre os rochedos da zona li-

toral.

Aa.

Fossarus ambiguui. (Lin.), Lc Fos^ar, Adanson, /m Senegal, p. 173, est. 13, f. 1. Santo Anto.

Hisl.

Calyptrwa (Trochatella) radiam, Lamk, l. c, p. 626. Santa Luzia alguns exemplares teem a espira elevada e
;

outros

um

pouco achatada.
nilens,

Janlhina Santo Anto.

Menke. Kobelt,

Proilomua, p. 224.

Natica porcelana, 'Orh\gn\, l. c, p. 84, est. 6, f. 27-28. Santa Luzia. Esta espcie a mesma que se en-

contra na Madeira e em S. Thom. iSerila sencgalens, Gmelin. Le Piuiar, Adanson, /. Santo Anto, S. Nicolau. Esta c, p. 188", est. 13, f. 1.

sobre os rochedos. No ha differena alguma entre estes exemplares e os que tive occasio de examinar provenientes de S. Thom.
espcie parece que

commum

Trochus Tamsi, Dunker, L c., p. 16. est. 11, f. 40-42. Santo Anto, S. Vicente. Em Santo Anto esta espcie muito commum sobre os rochedos. Fissurella rsea, (Gmelin). Lamk, /. c., p. 595, vol. VIL Santo Anto.

A.

NOBRE

SUBS. PARA A FAUNA MALAC.

171

Spondylm gwderopm, Lin. Lamk, /. c, p. 184, vol. VII. S. Vicente e S. Nicolau. Hmnilci sinuof<us, (Grnelin) Lamk, l. c v. VI. p. 148. Ilha do Sal. Parece que esta espcie no deve ser
rara.

Chlamysjacobem,
l.

(Lin.) I'ecten jacoheus, (L.),

Lamk,

c, vol. VII,

p. 130. Creio poder attribuir a esta esp-

cie

uma

valva muito rollada, recolhida Perna isognomum, (Lin.) Lamk,

em
/.

S. Vicente.
p.
p.

c, vol. Vil,
/.

l.Jsognomum perna,
44, est. VII,
f.

(Ostrea), Lin.

Dunker,

c,

7-10. Ilha

do

Sal.

Hnna pernula, Chemnitz Ivoi^elt, /. c, p. 419. Myilus senegalenm, Lamk, /. c, vol. VII, pag. 40. Santo Anto e Ilha do Sal. Arca pulchella, Reeve, Conch. icon, est. XVII, f. 122. A. i\o(. Linneu, Lamk, /. c, vol. VI, p. 461. San^
ta

Luzia, S. Nicolau.

A
e

plares de Cabo

Verde

comparao feila entre os exemdo Mediterrneo nao me deixa

duvida alguma sobre a sua identidade. Nao sei por conseguinte qual ser o valor especifico da irca def!pecla, Fischer. Pelo que pude observar a concha modifica-se
bastante, havendo exemplares muito curtos e outros muito

longos.

Cardium (elicum, Born. Lamk, /. c, vol. VI, p. 404. Santo Anto e Santa Luzia. Este mollusco no deve ser
raro.

c, vol. VI, p. S. Nicolau. Krauss {Swlafrik-Mollusk, p. 10) classifica os exemplares do sul d'Africa que teve para estudo, como pertencenl.

Vnus vcrrucosa, Linneu

Lamk,

338. Ilha do Sal, Santo Anto, Santa Luzia,

tes V. vcrrucosa,

considerando-os todavia

como cons-

tituindo

uma
cita

variedade.

Dunker intende que

pcie difterente e designa-os sob o

Bodwich

a Vnus verrucosa

uma esnome de V. nodosa. como vivendo nas ilhas

da Boa Vista e

espcie recolhida

em S. Thiago. Dautzenberg considera a em Dakar como sendo a V. verrucosa.


devem
ser classi-

A meu

vr sob esta designao que


175

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

ficados os exemplares caboverdianos.

As

differenas mais

e os de Portugal dizem respeito maior espessura das canneluras transversaes e tambm ao maior desenvolvimento dos

notveis entre os exemplares d'aquel]as ilhas

tubrculos, que

valor especifico.

podem ser modificaes Adanson sob o nome de

locaes

mas sem

Clovissc descre-

ve
r.

uma

espcie muito varivel e que


a Vnus casina dos nossos

me

parece concor-

dar

com

verrucosa.

mares e no com a figura dada por Adanson approxima-se

tambm

d'aquella espcie.

Jagonia rcliculala. Poli Lucina peclcn, Lamk, /.. c, vol. VI, p. 230. Nao encontro razo alguma para que se admitta distinco entre a ./. relKulala e a J. pcclen. Pela comparao feita entre numerosos exemplares do Mediterrneo, de Cabo Verde e de S. Thom decidi-me a acceitar a identidade das duas espcies. A forma das cannel luras varia muito, umas vezes so espessas e outras bastante finas. Ilha do Sal, Santo Anto e S. Nicolau.
Agosto de 1894.

Prepraes esieeleticas

Misei
PELO

fla

UDversiafle e

Coiira

DR.

LOPES VIEIRA

Nao

ainda

quelticas

com que

grande o contingente de preparaes eso Museu da Universidade de Coim-

bra pde concorrer para illustrar praticamente o assumpto.

Nao obstante, o que ahi se v feito ou preparado ultimamente, pertencendo j ao periodo de completa refor-

ma

rejuvenescimento d'este vasto estabelecimento, bastante para se poder ajuizar da nitidez dos seus processos de preparao e do completo xito obtido. No ha, certo, novidade n'esses processos. Mas,
total

ou

nao obstante, nao ser destituda de interesse a sua apresentao; e poder ella porventura contribuir para animar algum curioso ou desinvolver alguma aptido.

O esqueleto tanto mais difflcil de preparar, quanto mais pequeno o animal. Porisso, em geral, so relativamente fceis de obter os esqueletos dos nossos mamferos, quer terrestres quer marinhos e os das nossas aves mais corpolentas; e sao tambm estes os que geralmente fazem objecto de colleco ou que avultam nas colleces formadas
Annaes de
Sc. Nar, v,
I.,

Outubro 1894.

174

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

(2)

Os esqueletos dos

peixes, ainda

quando

estes sejam

corpolentos, offerecem sempre grandssima difficuldade, nSo s pela grande multiplicidade das suas peas, mas tambm pela frouxa unio de muitas d'ellas. Torna-se at quasi impossvel de obter o esqueleto dos peixes cartillagineos.

processo geralmente empregado para obter o es-

queleto sseo, quer de mamferos, quer de aves, ou d'ou~ tros animaes consiste em despojal-os primeiro o mais
possvel de todas as carnes, por meio de disseco a escalpello, thesoira e pina; e submettel-os depois a

mace-

rao na agua fria, de modo que fiquem inteiramente cobertos por esta, tendo o cuidado de renovar-lhes a agoa
esta se apresente tinta de sangue. agoa deve ser despejada cautelosamente, e melhor ser se empregue para isso um tubo de cautchouc, que sirva de sypho, o qual tenha adaptado, extremidade que houver de mergulhar na agoa, um pedao de tarlatana, destinado a servir de filtro, que impea a aspirao d'alguma pequena pea do esqueleto e a sua perda. A demora do esqueleto em contacto com a agoa suja obstaria maior alvura d'aquelle, depois de preparado. A macerao tem por fim promover a putrefaco das carnes e a sua desagregao dos ossos, por maneira

sempre que

a deixar isolar esta.


E' evidente

que

tal

putrefaco carece, para se poder

operar, do concurso de duas condies essenciaes calor e

e precisa, para se obter

humidade. Porisso no se consegue em tempo frio; com rapidez, de um ambiente


a putrefaco

quente.

Antes que

comece

a desligar as diver-

sas peas sseas, indispensvel ter o cuidado de pren-

der umas s outras, por meio de um fio resistente, todas aquelias que possam depois offerecer alguma duvida ou
diiculdade

em serem

dispostas naturalmente.

peas devero ser postas tinuarem em macerao.

em

Outras vasos separados para con-

(3)

L.

VIEIRA

PREPARAES ESQUELTICAS

175

Assim, na cabea, haver a separar os dentes da masuperior dos da inferior, desde que elles estejam em termos de vir a destacar-se espontaneamente. Todas as peas da coiumna vertebral sero mantidas na sua posio relativa, fazendo passar um fio ao longo do canal medullar at ultima vrtebra lombar; e atando fora as duas pontas a bastante distancia, para que ao longo do fio possam ser as vrtebras deslocadas, affastadas umas das outras e limpas.
xilla

sacro ficar solto.

cauda precisa de muito cuidado para se no con-

fundir a posio relativa das suas differentes peas.

mais seguro

atal-as

umas

s outras.

As costellas precisam de ser numeradas por sua ordem, por meio de placas de chumbo suspensas de um fio, com algarismos gravados e signal que indique a qual dos dois lados pertencem; pois vindo a desligar-se inteiramente, dariam grande trabalho a armar e nunca se poderia garantir a inteira exactido na sua collocaao. As falsas costellas lucram em que se no deixe chegar a macerao at ao ponto de desprender as articulaes chondro-esterinaes e chondro-costaes; para o que mais vale que as cartillagens sejam retiradas da macerao ainda menos limpas, e se complete depois a limpeza pela disseco e frico a panno spero. Os ossos da coxa e perna, como os dos braos e antebraos precisam tambm de ser ligados entre si. Finalmente deve haver cuidado especial com os ps as mos, pondo, a tempo, cada um d'elles separadae mente em macerao, por modo a nunca se poderem confundir os ossos do metatarso, metacarpo e dedos. Tambm se torna importantissimo no deixar desagregar inteiramente uns dos outros os ossos de cada pata ou mo; nem tanto necessrio para a sua boa preparao. Antes convm retiral-os, ainda quando relacionados pelos ligamentos e il-os assim limpando. Para que todas estas operaes sejam feitas a tempo,

176

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

(4)

macerao com frequncia e, medida que as partes molles se frenn desprendendo dos ossos, retirar da agoa as peas e ir-lhes extrahindo as car indispensvel visitar o
;

nes
lo,

com o auxilio de um escalpeitornando a immergir a pea na agoa, sempre que tiver de interromper-se ou deixar-se income limi)an'lo os ossos,
;

thesoira e pina

pleta a |)repa rao.

Nem
lhes

preciso humedecer ou sujar as mos, o que communicaria o cheiro altamente enjoativo e des-

agradvel da macerao.

Quando porm isso acontea, a melhor maneira de tirar das mos o mao cheir-o a lavagem d'estas em agoa quente com sabo ou sabonete e depois a passagem pela
agoa phenica a 2 por cento. A macerao i)de fazer-se n'um c[uintal ou pateo ao ar livre, mas preserverada do p por meio de uma cobertura qualquer.

n'estas condies no
eTeitos

tem inconveniente algum.

Jamais observei
disseco
feito

nocivos do trabalho aturado de

sobre as peas

em macerao, qualquer

que

seja o periodo em que esta se encontre. A' medida que se vo limpando os ossos, poem-se a enxugar e a branquear ao sol.

Nada ha que possa

supprir, e

menos ainda

substituir

com vantagem, a aco descolorante da luz viva. Experimentou-se, minha vista, a immerso dos ossos em lcool e a barragem com cal em massa. Nada presta. O que a aco prolongada da agoa e da luz no fizerem, nada o consegue. Note- se, todavia, que os esqueletos de animaes gordos nunca podem ficar bem alvos; porque a gordura, accumulada na medulla e sobretudo nas epiphyses, vem sempre repassar o osso e dar-lhe uma cr amarellada. Uma vez bem seccos os ossos e to branqueados quanto possvel, segue-se o trabalho da armao do esqueleto. Vae-se indo |)or |iartes. Repoem-se os dentes que se hajam deslocado dos ai-

(5)

L.

VIEIRA

PREPARAES ESQUELTICAS

177

veolos e fixam-se n'elles por meio da


cula-se a maxilla inferior

goma

arbica:

arti-

com

a superior: colloca-se

uma

molla de arame enrolado em voltas unidas, fixando as extremidades da molla a pontos menos visveis das duas maxillas, e por modo que estas sejam attrahidas uma para a outra e as queixadas se conservem unidas, como se o animal tivesse a bocca fechada. Arma-se cada membro separadamente, articulando entre si as correspondentes peas. Forma-se a columna vertebral; e para isso furam -se ao longo todos os corpos das vrtebras, por modo a fazel-as atravessar por um arame de metal, que ha de ligar-se, por uma das extremidades, ao craneo e pela outra ao sacro. A poro caudal armada separadamente e suspensa do sacro, depois de articulado este com os ossos iliacos. Segue-se a articulao de cada coslella com o esterno
se d'elle

chegaram

a separar- se as costellas e s vezes

at a da cartillagem costal

com

a prpria costella: depois

a ligao da cabea de cada costella


lar

com

a faceta articu-

do corpo das vrtebras respectivas. Liga-se a cabea columna vertebral, ou fazendo com que o arame, que passa ao longo d'esta, penetre pelo buraco occipital e atravesse o alto do craneo, sendo ahi fixado por meio de uma pequena porca metallica; ou simplesmente fazendo-o atravessar uma rolha entallada no buraco occipital. Na outra extremidade liga-se a columna
vertebral bacia.

Resta fixar os

membros ao

tronco. Para isto torna-se

necessrio montar provisoriamente o tronco e cabea so-

bre supportes de sarrafos de madeira e calcular, pela na-

sobretudo pela posio do bordo superior da omoplata em relao ao bordo superior das apophyses espinhosas das vrtebras, qual a posio natural dos membros anteriores, aos quaes falta o ponto de referencia certo que os membros posteriores entural flexo e posio dos
e

membros,

178

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

(6)

contram na cavidade cotyloida da bacia, a que tem de adaptar-se a cabea do fmur. Escolhida a posio natural dos membros em relao
ao tronco, fixam-se ento os membros e substituem-se os prumos de pao por outros de ferro, tendo uma forquilha na extremidade superior para se fixar onde convier, e geralmente ao corpo de uma vrtebra. Quando a cabea do animal muito pesada torna-se indispensvel firmal-a sobre um prumo especial; bastando um outro ao meio da columna vertebral e outro junto da bacia. Para os pequenos esqueletos bastam dois supportes, porque a cabea pde ser sustentada pelo ara-

me

dorsal.

Est assim armado o esqueleto que resta collocar em peanha preta, para destacar. Succede por vezes que os membros, por sfiu pezo,

no se sustentam na posio conveniente. Ento necessrio amparal-os, prendendo-os a ferros verticaes que se
lhe encostam.

Accreseentarei que Iodas as ligaes se conseguem, furando os ossos no sua posio natural por meio de instrumento appropriado e fazendo-os atravessar por arame de ferro galvanisado ou de lato, de grossura sufficiente, terminando fora, de um e outro lado, por meio de um annel ou argolla vertical, feita a alicate de pontas redondas,

com duas

voltas do arame sobre uma rodella de previamente se tem feito atravessar ao fio.

lata

que

Os esqueletos das aves so preparados por idntico processo ao dos mamferos; mas como estas so pela
maior parte pouco corpolentas, torna-se necessrio no levar a macerao to longe, afim de poder aproveitar as articulaes naturaes, que, nos esqueletos pequenos, so
diicillimas

de substituir.

(7)

L.

VIEIRA

PREPARAES ESQUELTICAS

179

Finalmente mais

difficil

ainda a preparao osteo-

logica dos peixes, qual ainda se nao dedicou o

Museu

de Coimbra, especialmente por falta de tempo para acudir a todas as necessidades de uma larga reforma e amplo engrandecimento. No obstante, o processo ainda o mesmo, para os peixes de esqueleto sseo ou teleosteos; e s diftere notavelmente o que se aconselha para os peixes cartillagineos ou chondropterygeos. Este ultimo processo no o conhecamos,

nem

jamais

viramos descripto processo algum d'este gnero. Foi o snr. dr. Gadow, professor de anatomia comparada na Universidade ingleza de Cambrige, quem obsequiosamente noFo indicou. Eis como elle o descreveu: Se o peixe fresco, ferve-se em agoa at que e pelle amolea ento esfrega se esta e as carnes com uma escova macia ou com uma esponja. Em seguida ferve-se tudo n'uma soluo aquosa de potassa custica a 1 ou 2 por lOU, durante poucos minutos e esfregam-se ainda as carnes. Repete-se este processo at que o esqueleto fique limpo de carnes, tendo o cuidado de o no ferver de mais, para no destruir os ligamentos. Se o peixe tiver estado em lcool, pe-se de molho em agoa fria por um ou dois dias, conforme convier, e trata-se em seguida como acima.
:
'

Terminada a operao, humedecem-se os esqueletos


soluo de acetato de potassa em glycerina, a 2 por 100, e conservam-se em vaso apropriado, com tampa de vidro

em uma

Gadow indicou um processo anlogo, que muito do processo adoptado para os mamferos e aves, para ser applicado aos peixes sseos. E' o seguinte: Ferve-se o peixe moderadamente em uma soluo

snr. dr.

differe

180

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

(8)

aquosa de potassa custica a 2 por 100, tirando-o para fora, de poucos em poucos minutos e esfregando-lhe as carnes, mas de modo a evitar que se soltem as peas do estjueleto . Duas vezes experimentmos o processo de preparao do esqueleto dos peixes cartillagineos, mas sem resultado assaz satisfatrio;
perincia nossa, mas,

em parte, certamente, por inexem grande parte tambm, pela dif-

fculdade e incerteza inherente ao processo.

Em

todo o caso, a conservao do esqueleto de taes

peixes exige

uma redoma

de vidro ou vitrina, que evite a

dessicao, que os deforma e inutilisa completamente.

Eslioo l'nin CalenSario a Flora ios

amores

o Porto

POR

EDWIN

J.

JOHNSTON

(Continuado de pag. 134)

SOLIVA LUSITANICA.
Hab.

Less.

das estradas e entre as pedras dos em Massarellos, Entre Quintas, Lordello do (Juro, Foz, Lea da Palmeira, rua do General Torres (Gaya) proximidades do Alto da Bandeira (estrada de Lisboa) e estrada de Avintes a Arnellas. Encontrase tambm em varias ruas e i)raas d'esta cidade do Porto. Muitas vezes misturada com a Senebiera didyma, Pers.
ces ou das caladas,

Margens

CAMPNULA ERINUS,
Hab.

L.

muros, na rua da Restaurao, em Campanha (Freixo) Candal, Areinho e Oliveira do Douro.

Nos

CAMPNULA RAPUNCULUS,

L. {Kapuncio.)

lio,

Hab. Margem do rio Lea, em Aliena, Lea do BaMoreira e Santa Cruz do Bispo, e em Valladares, nos

atalhos.

ERIA SCOPARIA,
Hab. Nos
Ann. de
Sc. Nat. v.
I.,

L.
iSSJi.

atalhos ao norte de Granja. Rara.


Outubro
12

182

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

ASTEROLINUM STELLATUM,
ab.

Hffg. et Link.

S. Gens, Mattozinhos, Gusloias, e Avintes nas


L.

areias e terras seccas.

ANAGALLIS TENELLA,
Hab.
ladares e

S.

Gens, Mattozinhos, Boa Nova, Alfena, ValS. Andr, nos lameiros e em terras pantanosas.
L. {Alface dos rios.)

SaMOLUS VALERANDI,
//a/).

Lea da Pahneira, Boa Nova e Guarda, nas margens dos ribeiros e em terras lamacentas nas proximidades do mar.
Pers. (Fel da lerra.) nos pinhaes; ao norte de Vallongo, em terras seccas, nas margens do rio Douro, ao nascente de Fonte da Vinha, e Gandal, no aqueducto da Serra do Pilar.

Mattozinhos,

ERYTHRAEA CENTAURIUM,
Hah.hea do
Balio,

ERYTHRAEA MARTIMA,

fita,

Pers. Hah. S. Gens. Lea da Palmeira, Boa Nova, PeraSerra de Vallongo, Aliena, S. Andr e outras loca-^

lidades, nas mattas.

ERYTHRAEA

SCILLOIDES, Chaub. (E. Portensis Hffg. et Link.) Hab. S. Gens, Lea do Balio, Moreira, Santa Cruz do Bispo e Pampolide, na sombra dos atalhos.

Reichb. hmidas, em S. Gens, Foz, Mattozinhos e Boa Nova.


Hab.

CICENDIA FILIFORMIS,

Mattas

CONVOLVULUS ARVENSIS,
Hab. Margens das

L. {Corriolla.)

estradas e campos cultivados,

Gens, Lea da Palmeira, Valladares, proximidades da Granja e outras localidades.


S.

em

JOHNSTON

FLORA DOS ARREDORES DO PORTO

183

SOLANUM DULCAMARA, L. Hab. S. Gens, Lea do Balio


bes.

e Valladares,

nas se-

SCROPHULARA SCORODONIA,

L.

Hab. Nos muros e rochedos, na rua de Gonalo Christovao, rua da Pastelleira (Lordello) e outras localidades.

SCROPHULARA FRUTESCENS, L. Hab. Nas areias do littoral, de ambos


Douro.

os lados do

SCROPHULARA AURICULATA,

L.

Hab. S. Gens, Lea do Balio, Lea da Palmeira, Candal, e Valladares, nas margens dos ribeiros.

VERNICA ANAGALLOIDES,

Guss. Arrbida (estrada da Foz), Mattosinhos, Boa Hab. Nova, Guarda, Quebrantes, Lavadoz, e S. Andr, nos ribeiros e em terras lamacentas.

VERNICA SGUTELLATA,

L.

Hab. Mattozinhos, em terras pantanosas ao nascente do Matadouro, Valladares e Alfena, nos lameiros.

VERNICA OFFIGINALIS,

L.

Hab. Santa Cruz do Bispo, nos atalhos e bosques, e na Quinta do Bispo,

EUFRAGIA VISCOSA,

Benth. Mattozinhos, Boa Nova, Guarda, e Alfena, Hab. nos lameiros e arrelvados hmidos.

UNARIA SPARTEA,
lio, e

Hab. Muros e campos cultivados,

Hffg. et Link.
e

em

Lea do Ba-

prximo de Ermezinde

Vendas Novas.

184

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

LINARIA TRIORNITHOPHORA, Willd.


Hab.
e

Nos bosques de carvalhos, atalhos,


velhos,

rochedos,

Lea do Balio, entre S. Gens e a estrada de Lea da Palmeira, atalhos ao nascente de Mattozinhos, Santa Cruz do Bis{30, Fanzeres, S. Cosme (ao norte do monte), Candal, proximidades de Avintes (estrada do Alto da Bandeira), e Valladares.

muros

em

LINARIA LUSITANICA,
Hab. do Douro.

Nas

Hffg. et Link.

areias do littoral, tanto norte

como

sul

Abundante.

fraldas da Serra do Pilar, Rio Tinto (prximo da estrada de Vallongo), Villa Nova de Gaya (rua da Igreja e prximo da mesma) e prximo do Areinho, em muros ou rochedos

ANARRHINUM DURIMINIUM, Brot. Hab. Rua da Restaurao, Arrbida,

hmidos.
Desf. Gens, Rio Tinto (prximo da estrada de Vallongo), S, Pedro da Cova, Ponte Ferreira, e montes entre Vallongo e Alfena, em pedregulho, terras seccas, e nas fendas dos rochedos.
Hab. S.

ANARRHINUM BELLIDIFOLIUM,

SIBTHORPIA EUROPAEA,
Hab.
po,

L.

S. Gens, Lea do Balio, Santa Cruz do Bis-

Guifes,

Perafita,

Valladares, e outras localidades,

na sombra dos atalhos, decomposto.

em muros

hmidos, ou granito

Moench. (Herva frrea). Gens. Lea do Balio, Guifes, Valladares, e outros lugares, nos bosques, atalhos, e arrelvados.
Hab.

BRUNELLA VULGARIS,

S.

CALAMINTHA CLINOPODIUM,
Hab.

Benth.

Gens, Valladares, e outros lugares, terras seccas, nas sebes e nas margens dos campos.

S.

em

JOHNSTON

FLORA DOS ARREDORES DO PORTO

185

CALAMINTHA
Hab.
atalhos.

S.

OFFICINALS, Moench.

Gens, e outros lugares, nas sebes e nos

EUPHORBIA ULIGINOSA, Welw.


Hab.

Nos

tojaes,

na Granja, e entre Valladares e

Lavadoz.

OSYRIS ALBA,
Rab.
jo,

L.
sebes, ao nascente do Castello do Quei-

Nas

nas proximidades da Pastelleira, (estrada de Lordello

Foz), Santa Cruz do Bispo, nos atalhos ao norte da


Quinta, Lea da Palmeira, e entre Lea do Balio e Tra-

vagem, nas margens do

rio

Lea.

QUERCUS TOZZA,
llab.

Entre

S.

Gens

Bosc. {Carvalho pardo da Beira). e a estrada de Lea da Pal-

meira, Lea do Balio, e Valladares.

ORCHS INCARNATA,
Hab.
ja,

L.

Alfena,
Foz,

S.

em campos hmidos

Andr, e de Valladares at Grane nos lameiros.


L.

ORCHIS MACULATA,
Hab.

Fonte da Moura, S. Gens, Moreira, Pedras Rubras, e Villar do Pinheiro, principalmente nos pinhaes, em terra um pouco hmida.

ORCHIS BIFOLIA,

L.

Perafita, Avelleda, (prximo de Villar do PiHab. nheiro) Pedras Rubras, ao norte da Quinta do Bispo, proximidades do Lugar do Freixieiro (estrada de Pedras Rubras a Lea da Palmeira) e perto da estrada de Lea da Palmeira, prximo a Villarinha, nos pinhaes e nos bosques de carvalhos, em terra um pouco hmida.

SERAPIAS CORDIGERA,
Hab.

Nas

L. mattas e nos pinhaes,

em

S.

Gens, Lea

186

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

do Balio, Mattozinhos, Lea da Palmeira, Alfena, Serra de Vallongo, Valladares, e vrios outros lugares. Abundante.

SERAPIAS LNGUA,
Hab.
dos.
iena, e Valladares,

L.

Mattozinhos,
vezes est

Lea da Palmeira, Guarda, Alnos lameiros, e em arrelvados hmi-

em

flor

em

abril.

ris fgetidissima, l.
Hab.
len.a e

S.

Anna

de Lea, nos bosques de carvalhos;

Perafita, Cabanellas, e Pampolide, nos atalhos;

Magda-

Granja, idem.

Abundante na Granja.
Boiss.

GLADIOLUS REUTERI,

S. Gens, Lea do Balio, Moreira, e Alfena, Hab. nos pinhaes Serra de Vallongo, e margens do rio Ferreira, ao sul de Ponte Ferreira.
;

ALSMA PLANTAGO,
Hab.

L. {Tanchagem d'agua).

Rio

Tinto, Alfena, Valladares, e Granja, nas

margens dos

ribeiros.

ALISMA RANUNCULOIDES,

L. var. repens, Gren. Hab. Esmoriz e prximo do Senhor da Pedra, e ao poente de Valladares, nos pntanos e lameiros.

LATFOLIA. L. (Taba larga). Hab. Lavadoz, e ao poente de Valladares, nos pntanos e lameiros. Talvez fosse plantada.

TYPHA

{Coniina).

AVES DE PORTUGAL
W.
C.

TAIT

(Continuado de pag.

t2-2)

G.

LOCUSTELLA.

41

LoCUSTELLA

N.EVIA, (Bodd.)

Apparece de passagem em setembro e outubro em companhia do Acrocephalm aqualicus^ e frequenta quasi os mesmos logares preferindo todavia as margens dos regos ou das valias. O dr. Carvalho informou-me que esta espcie com" mum nos alluvies das margens do Mondego, abaixo de Coimbra em setembro e parte de outubro, e que uma occasiao observara uma nos mesmos logares, em janeiro. Nunca a encontrei nos arredores do Porto senSo no outomno.
42

LoCUSTELLA

LUSCINOIDES, (Savi.)
a indicalo d'esta esp-

O
cie

dr.

Carvalho a

quem devo

participou-me que j uma vez encontrou um exemplar novo e um adulto nos pntanos de S. Fagundo perto de

Coimbra.

Tenho procurado esta ave no Algarve e nas grandes marinhas de Aveiro mas sempre sem resultado.
An. de Sc. Nat, v.
I.,

Outubro 1891.

188

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

43

Cetlia

cetti,

(Marmora)

Nome

vulgar

Rouxinol bravo.

Todos os annos costumam apparecer algumas d'estas aves nos arbustos dos regatos da beira-mar prximo ao Castello do Queijo (arredores do Porto) demorando-se
desde outubro at maro. Esta espcie um tanto emigradora. Em outubro encontrei-a muito abundante nas margens do Mondego perto de Coimbra e o dr. Carvalho assegurou-me que ahi canta e cria em todo o anno fazendo ninho nos arbustos. No inverno o seu canto brusco e forte mas um pouco semelhante ao do rouxinol chega por vezes quasi a causar susto quando irrompe inesperadamente de entre as moitas densas de arbustos onde no se pde penetrar.

44

CisTicoLA

cuRsiTANs, (Frankl.)

Nome vulgar Boila, Aveiro; Fuinha, Fuim, Estoi, Algarve; Cochicha, Ovar; Chincha- folies, Vagos; Bentoinha, Santa Clara a Velha, Alemtejo. Muito abundante nos juncaes e pontas das plantas altas e viosas dos pntanos, ou nos terrenos hmidos das proximidades da beira-mar. No seu canto repetido percebe-se distinctamente o monosyllabo tzil-lzit-tzii, que se ouve at uma tao grande distancia que a ave j mal se avista. Costuma voar em crculos cantando a cada curva
ascendente.

muito abundante

em

Estarreja e Ovar e

em Mat-

tozinhos
seadas.
rio)

tambm

vulgar.

Faz ninho nas margens das salinas e bancos das en-

Chega geralmente Foz do Douro (embocadura do em meiados de maro e desapparece em fins de

W.

C.

TAlT

AVES DE PORTUGAL

189

agosto ou meiados de setembro, ficando um ou outro desgarrado at aos fins de outubro. No inverno nunca a encontrei nos arredores do Porto, mas o dr. Carvalho diz-me que nas proximidades

de Coimbra se encontra em todo o anno mudando-se no inverno para as terras altas e campos de centeio. Perto de Abrantes j a tenho encontrado tanto no vero como no inverno. das primeiras e das ultimas a fazer ninho, pois

que j em abril de 1880 vi um ninho com passaritos, em 20 de julho de 1879 encontrei um ainda a fazel-o e dois dias depois observei outro com uma ninhada e alguns ovos ainda, e por ultimo, em 17 de julho de 1881 deparei com um ninho em que havia trez ovos ainda frescos. A estructura do ninho das mais curiosas tem a forma d'um casulo de bicho da seda parecendo apezar d'ispo, feito de seda froxa preso geralmente s hastes ou folhas de plantas viosas de um p ou dois de altura. A abertura do ninho feita na parte superior estreita e bem disfarada. primeira vista quasi pde de facto confundir-se este ninho com uma poro de teias de aranha e nem se dar por elle. Conforme notou o snr. Howard Saunders os ovos sao muito variveis. ninho por exemplo tem s vezes trez ovos todos com manchas azul claro esverdeado, outros nao teem nenhumas. Os ovos de dois outros ninhos que encontrei tinham pintas vermelhas. outro dos ninhos apanhados tinha 4 ovos muito maiores com fundo branco e pintas avermelhadas em
:

Um

Um

dois tons e leves manchas.

So talvez estes os ovos chamados cr de cravo por alguns escriptores porque emquanto frescos so transparentes e rosados. So maiores do que alguns ovos do Cedovem, um pssaro maior, mas cujo colorido e pintas se assemelham muito s da ave a que nos estamos referindo. Link e Hoffmannsegg levaram de Portugal as pelles

190

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

e por ellas

Temminck

foi

o primeiro que classificou esta

espcie.

45

ACCENTOR
Aegrinha,

MODULARIS

Nome

\u]gav

Porto e Esmoriz; h^eli-

nha, Lea da Palmeira.

sedentria. Vulgar no norte de Portugal e muito abundante prximo barra do Douro onde tenho encontrado ninhos e ovos. Parece-me ser este quasi o limite sul habitado por esta
espcie.

rara nos arredores de Coimbra segundo informaes do dr. Carvalho; o coronel Irby refere que poucas vezes se encontra em Gibraltar e isso mesmo s no inverno. Os ninhos que tenho encontrado em Portugal teem geralmente trez ovos o que representa uma diminuio
relativamente aos que de ordinrio se encontram
glaterra.

em

In-

46

AcREDULAs

iRBii, Sc. e

Dres.

Nome

vulgar

liabilongo,

Megengro

Fradinho,

Coimbra. Esta espcie foi classificada pelos snrs. Sharpe e Dresser, segundo pelles obtidas no sul de Hespanha pelo
coronel Irby.

Carvalho notaram que esta ave no concordava com a descripo da A. caudala feita por Linneu. Fez ninho n'uma arvore coral do meu jardim e os seus hbitos pareceram-me os mesmos das A. rseas espcies do norte encontradas nas ilhas britannicas.
drs.

Os

Bocage

W.

C. TAIT*.

AVES DE PORTUGAL

191

47

Parus

major, (Linn.)

Nome

vulgar

Cedorem,

Pinta caldeiras,

Fradisco,

Ferreiro, Porto; Mezengro, Melres e Caldas de Aregos; Palachim, Parachim, Douro; Papa-abelhas, ChincharaveIha, Penafiel; Pssaro do linho. Semeia linho, Estarreja; Cachapim, Beja; Chinchinim, Santa Clara a Velha; Caldeirinha, Quarteira, Algarve; Ferreirinho, Redondella,
(Galliza).

sedentria e muito vulgar.

Esta espcie comea a cantar em fevereiro e segundo a verso popular parece dizer semeia linho, semeia linho, avisando de que tempo de fazer essa sementeira. Entre o povo existe a crena de que, quando as aves cantam muito, signal de boa colheita e que diz mais ainda, ludo bem, tudo bem. Tenho visto esta ave despedaar com o bico ninhos de lagartas {Cnelhocampa pilyocampa) feitos nos pinheiros
e

comer

a larva.

a nica espcie que tenho visto

comer

estas lagar-

tas; os outros pssaros s approveitam os casulos para

fazer os ninhos.
sabido os pellos da Cnelhocampa produzem grande inflammao na pelle das pessoas e portanto o P. major deve ter uma garganta, moela e estmago conformados de maneira a supportar aquella aco cuti-

Como

uma

cante.

48

Parus ATER,

(Linn.)

sedentrio e vulgar nos pinheiraes das margens da embocadura do Douro. O dr. Carvalho diz-me que esta espcie rara nos arredores de Coimbra e o coronel Irby no a .encontrou

em

Gibraltar.

Vi-o fazer ninho n'um buraco do

muro do meu

jar-

192

ANNAES DE SCINCIAS NATURAES

dim, mas, provavelmente Portugal nSo estar longe do limite sul da sua distribuio geographica.

49

Parus

caeruleus, (Linn.)

Cedovcm pequeno, Porto ; Fura-huChinchar avelha. Caldas do Gerez. vulgar e sedentria esta ave; um casal fez ninho no muro do meu jardim.
vulgar
;

Nome

galhos, Penafiel

50

Parus

cristatus, (Linn.)

Sedentrio e vulgar no norte de Portugal, principalmente nos pinheiraes das encostas. Perto do Porto no tronco co d'um carvalho de dentro do qual eu tinha previamente tirado os ovos de Gecinus Sharpii j um casal fez ninho. Segundo refere o dr. Carvalho nSo rara nos arredores de Coimbra.

51

SlTTA

CAESIA
Carapito,

Nome

vulgar

Trepadeira azul, Penafiel

Traz-os-Montes ;
local.

Alhorca, Melres; Batoco, Abrantes.

Sedentrio e vulgar

em

alguns logares,

mas muito

Poucas se encontram nos arredores mais prximos


do Porto.
(Continua).'

pesca

em
POR

Buarcos

AUGUSTO GOLTZ DE CARVALHO

O mar, com
nicaao

a sua disposio vantajosa de


foi

commu-

com

a terra,

incontestavelmente o que attrahiu

a este logar os seus primeiros habitadores.

Os penedos desde o Cabo Mondego at foz do rio do mesmo nome, facilitam na baixa-mar a captura de grande numero de polvos, caranguejos, fanecas, tainhas,
etc.

Revestidos de abundante marisco os rochedos do litque a mar descobre duas vezes por dia, convidam o homem a exercitar-se na importante industria da pesca martima, industria que n'esta villa occupa maior numero
toral,

de braos.

Empregam-se aqui actualmente na pesca 60 embarcaes, sendo 8 barcos, 9 lanchas, 3 saveiros, 2 bateis e

38 bateiras, tripuladas por 500

homens approximada-

mente.

Os apparelhos de pesca em uso sao de dois systemas de rede e de farpa. Os primeiros cercam ou prendem a pescaria nas malhas e os segundos ferem o
peixe

em

instrumentos metallicos apropriados.


Sc. Nat. vol. I., Outubro

An. de

189i

194

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

APPARELHOS DE PESCA
DE MALHA
1
.

Si
3
'

Rede
Rasca

da pescada

mples.

5l Sardinlieira
^
>

REDES DE ESPERA
^

Compostas
fixa
. .

^- Petisqueira
Bran queira

Rede

De movimento
Jiorisonlal

REDES DE MOVIMENTO

ou arrasto.

Meijoeira 7 Arte 8 Zorro 9 Rede do mexoalbo 10 Rede de p 11 Coa 12 Extramalho 13 Rede de salto
6

De movimento
ascendente

14- Covo 15- Copo


16

Redefolle

DE FARPA
17

APPARELHOS EMPREGADOS COM

ISCA,

18
19

Gorazeira Coni,'rueira

Canna
Fisga
Arpo

INSTRUMENTOS QUE NO LEVAM ISCA QUANDO SE EMPREGAM


1

20
,21
'22

Bicbeiro

Uede da pcscala. Esta rede tem malha de 6 a 8 centmetros de n a n, tem 42 metros de comprimento e 4"',50 de altura. Est um ou mais dias no mar e apa-

nha pescada,
4?(530 ris.

ruivo, cao, peixe-prgo, etc.

Importa

em

As malhas d'esta rede teem 48 centimen a n 6 o panno tem 50 metros de comprimento e 5 metros de altura. Costumam os pescadores tel-a no mar de 6 a 8 dias e apanha raia, rodovalho, pa2
tros de
trucia, etc.

liasca.

seu custo de 2?^240

ris.

malha mida (O, 017) e 17 metros de comprimento e 6 metros de altura. Usa-se na pesca da sardinha de novembro at janeiro. Cada rede
3
a

Sardinheira.
5;$i390 ris.

Tem

custa

GOLTZ DE CARVALHO

A PESCA EM BUARCOS

195

Esta rede tem trs pannos sendo o 4 Petisqueira de dentro um panno de rede da pescada e os de fora tem malhas mais apertadas. Tem 43 metros de comprimento e 3, 50 de altura. Pesca linguados, raias, tremelgas, etc.

Importa
5

O panno do meio d'esta rede tem a malha egual da sardinheira e os pannos de fora teem as malhas como as da rede da pescada. Colhe roballos,
sargos, etc. NSo excede o seu custo a 6;$000 ris. 6 Meijocira. Esta rede fica preza a umas estacas

Hranqueira.

em

3)$780 ris.

de madeira que se cravam no fundo do

mar o

permitte.

Tem

trs

mar quando a pannos sendo o do meio com


fora.

malha mais mida que os de


sargos, corvinas, etc.

Apanha

roballos,

Importa em 1)5500 ris. 7 Arte. Esta rede lanada no mar a uma distancia de 2 kilometros da praia. Gompe-se de duas partes principaes mangas e sacco. Apanha sardinha e importa em 300<5000 ris a rede e as cordas, e outros obje-

ctos

em
8

Zorro.
em

70050GO ris.

uma

rede que se puxa de terra ou de

uma
porta

bateira para outra.


27)!000 ris.

Apanha sardinha
Rede que
pilado.

e pilado e

im-

Hcde

(lo

mcxoaho.

se

puxa de uma
ris.

bateira para outra e

apanha

Custa 22)5000

10

llede
etc.

de p.

Rede pequena que

a p ou a nado

e puxada de terra. Pesca fanecas, caImporta em 4?$000 ris. 11 Coa. Rede de malha mida que apanha tainhas, camares, etc. Importa cada uma em 2!$000 ris. 12 Exlramalho. Rede pouco empregada. Serve para apanhar a solha e custa j>SOO ris. 13 Hede de salto. Esta rede lanada com o impulso do brao para o mar, puxando- se em seguida. Apanha tainhas, sargos, camares, etc. O seu custo de

se lana no

mar

mares,

6;$000 ris.

14

Covo.

Tem

esta rede

um

arco de ferro na bocca

196

ANNAES DE SClENClAS NATURAES

do sacco e
15

uma

fios e colhe faneca e safio.

Copo.

li

corda para a puxar. Leva isca presa com Importa em 1)$000 ris. Mais pequena que o covo. Apanha caris.

mares.
16

Custa 40
ede folie.

Tem

na

bocca do sacco

um

arco

com uma haste de pau. Apanha caranguejos quando sahem dos seus esconderijos attrahidos pela negaa. Obtem-se por 80
17
ris.

Gorazeira.

Cada

linha

tem

83'",30 e

um

anzol

em

cada distancia de 1"\70. apparelho completo leva 40 linhas. Apanha ruivos, bacamartes, gorazes, raias, etc. Cada linha importa em 480 ris. Congrueira. Cada linha tem dois anzoes. Os 18 pescadores levam 6 linhas para o mar. Pesca faneca e congro. Cada linha custa 100 ris. 19 Canna. De um fio prezo extremidade de uma canna pendem dous anzoes pequenos. Pesca tainha e custa 120 ris. 20 Fisga. como uma forquilha de 4 dentes farpeados. Crava-se em fundos de areia para apanhar o linguado. Custa 500 ris. 21 Arpo. Serve para ar|)oar cetceos ou peixes grandes. Importa cada um em 1^600 ris. 22 Bicheiro. Emprega-se principalmente para apanhar o polvo que vem negaa. Custa 60 ris.

Um

{Conlina).

de

aipis

pDliiiODaflos

lerreslres

POR

AUGUSTO NOBRE
(Continuado de pag, 78)

Helix aspersa,

L.

Nos

indivduos desenvolvidos de Hclix aspersa os

ganglios cerebraes e os viscero-pediosos encontram-se


fundidos, apresentando o aspecto de faxas,

uma

superior,

o crebro, e outra inferior constituindo a

massa nervosa

sob-esophagica
Ganfjlioi

(est. xi fig.

i).

cerebraes

Os

ganglios

so indistinctos.

Toda
qual

esta

massa cerebral tem


os

a forma de

uma

faxa da

partem

nervos tentaculares e faciaes,


(a)

assim

como

o genital, do lado direito.

nervo mais anterior

o que se dirige para o

tentaculo inferior bifurcando-se quasi na sua terminao,

um

dos ramos dirige-se para o tentaculo e outro para o seu musculo retractor. O nervo ocular occupa o penltimo logar (o). Em-

quanto ao nervo penial v-se que manifestamente nervo cerebral, (fig. xi p).
Ganglios viscero-pediosos

um

indivduos bem desenvolvidos quasi impossvel distinguir os diversos ganglios que constituem esta massa nervosa sob-esophagica.
D'estes ganglios partem os nervos palliaes, o que se diAnn. de Sc. Nat,
v,
I.,

Nos

Outubro 1891.

13

198

ANNAE3 DE SCIENCIAS NATURAES

rige para a porSo terminal dos orgaos reproductores


e o

(b)

nervo columellar.

Dos ganglios visceraes nascem alguns nervos que em


feixe vao inserir-se

teraes que

nos tecidos do p, e alguns outros laterminam nas paredes do monto. O systema nervoso dos Helicideos bem conhecido principalmente na Helix pomalia, que nSo temos no nosso poiz mas da qual a H. apersa muito prximo repre-

sentante.

Os desenhos que acompanham


serviro

esta curta descripSo

para estabelecer o confronto entre o systema

nervoso d'esta espcie e o do Ai^ion Imilanicm, assim como das que seguem, em face das concluses a que chegamos no fim d'esta memoria.
Plutoiia atlntica,

Mor

el

Dr.

D'este interessantssimo mollusco ha bons esiudos

parciaes feitos por Arruda Furtado e pelo dr. Simroth.

systema nervoso porm pouco ou nada conhemenos segundo as publicaes a que me refiro. Arruda Furtado foi quem primeiro estudou anatomicamente este animal, descrevendo os seus caracteres externos, systema digestivo, reproductor e concha. O desenho dos orgSios reproductores um pouco confuso em razSo de um erro lithographico que parece fazer communicar o canal da vescula seminal com a poro livre do oviducto. O snr. Francisco Affonso Chaves, um dos directores do Muzeu Municipal de Ponta Delgada e naturalista a quem a sciencia aoriana deve excellentes servios, offereceu-me, para o meu estudo, trs exemplares em lcool de Plulonia com os quaes eu pude organisar esta noticia anatmica sobre o animal, que espero completar quando puder ter ao meu dispor exemplares vivos para o estudo do systema circulatrio que, pelo exame que me foi possvel fazer nos indivduos contrahidos pelo lcool,' offecido, pelo

AUG. nobre: obs. sobre o syst. nervoso

199

rece

particularidades

que

merecem

um

estudo deta-

lhado.

Acerca da Plulonia communicou-me o snr. Chaves algumas observaes pessoaes que, pelo seu interesse, eu no posso deixar de tornar conhecidas. Arruda Furtado encontrou poucos exemplares na regio do Pico do Carvo. O snr. Chaves foi mais feliz pois que as encontrou nos Ginetes, nas Sete Cidades, e, no anno passado, nas Furnas, durante a explorao que fez

com

o distincto mineralogista, de Lisboa, o snr.

Rego

Lima, mas sempre

em pequeno numero.

Uma
res, era,

segundo

explorao de 4 horas que desse dois exempladiz o snr. Chaves, uma explorao bem

succedida.

Em

razo dos muitos pedidos que to curioso

mullusco tem motivado, o snr. Affonso Chaves resolveu-se a estabelecer um viveiro com exemplares provenientes das Sete Cidades. Na primeira estao que fez com exemplares do Pico do Carvo foi pouco feliz, o que no succedeu j na segunda com exemplares provenientes das Sete Cidades e nos quaes o snr. Chaves fez algumas observaes, como a mudana de colorao que se effectua segundo o meio em que vive o animal, realisando-se esta alterao em poucos mezes. Assim a cr geral das Plutonias que castanho escuro (mais escuro que a indicada por Simroth), passa cr amarella um pouco ecura quando o animal vive entre a rama secca de pinheiro. Esta alterao da cr pde bem ser devida mudana ou pobreza de alimentao ou a falta de luz. Sobre este ponto devia o snr. Chaves repetir as suas observaes. Os phenomenos de homochromia so tambm vulgares nos molluscos, segundo os objectos a que
:

se fixam.

Systema nen:oso

Ganglios cerebraes

Para

se poder

vr distinctamente os ganglios que constituem o collar


estado de desenvolvimento
individuo em imcompleto do contrario os nervos apresentam-se quasi fundidos ou, pelo menos, pouco distm-

nervoso deve dissecar-se

um
:

200

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

ctos. N'aquelle caso, (Est. xii), v-se o crebro constitudo

por dois pares de ganglios que se salientam nitidamente sobre o bolbo pharyngeo, que muito longo e musculoso. Os nervos que mais facilmente se observam partindo d'estes ganglios so os seguintes um nervo muito
:

a que vae perder-se na pelle da cabea, e que innerva provavelmente a bocca; outro egualmente fino que se insere nos tecidos junto do outro tambm muito delfino

gado, o nervo labial (c) em seguida a este encontra-se um nervo mais grosso, o nervo ocular (d), que se introduz no musculo retractor do tentaculo no ponto indicado no desenho. Ao lado do nervo ocular v-se outro nervo
;

da

mesma

espessura e que depois de dar dous braos

para o musculo retractor do tentaculo inferior vae terminar junto d'elle mas na pelle. Ainda pelo lado de ra
d'este se encontra outro

nervo egualmente fino que se

dirige para os tecidos lateraes do manto. Se, pela disposio d'estes nervos, a iHulonia se approxima mais dos Arion que dos Hclix, pela situao dos

ganglios stomato-gastricos as suas relaes com as Teslacclla so evidentes, das quaes diferem todavia por outros caracteres.

Nervos slomalo-gastricos

Contrariamente

ao que te-

mos observado

at aqui, estes ganglios ficam abaixo

dos

ganglios cerebraes, visto que a situao do collar nervoso no bolbo pharyngeo e no sobre o esophago como nos
llelix e Arion.

D'estes ganglios partem, para cima, os connectivos

que so os nervos externos, e outros que se inserem no& tecidos da pharynge. Para baixo seguem dois pares de nervos muito finos que se dirigem um d'elies para o esophago e o outro para as glndulas salivares, que so isoladas uma da outra.
Ganglios viscero-pediosos

Nos

indivduos cujo des-

envolvimento no completo, os ganglios so em numero de cinco e deixam entre si um espa(;o por onde passa a aorta.

AUG. NOBRE

OBS. SOBRE O SYST.

NERVOSO

201

Do ganglio da direita nasce o nervo penial (p) assim como outros nervos mais finos que vo terminar nas
paredes do manto. D'este mesmo ganglio e para o lado inferior, partem alguns nervos um dos quaes (/) se dirige para a glndula hermaphrodita alojada em um dos lbuemitte um nervo que los do fgado. O ganglio superior vae terminar na camar pulmonar ao lado do coraro. O ganglio t d origem a um dos connectivos que ligam os ganglios viscero-pediosos com os ganglios cerebraes. O ganglio v emitte o outro connectivo e alguns
(.s^)

nervos dos quaes os l e U se dirigem para a parte anterior do bolbo, os nervos m para as paredes do manto e o nervo n para a camar pulmonar. As observaes que consegui faSyscma vascular zer com respeito a este systema teem apenas um caracter provisrio, porque s um dos exemplares dissecados me permittiu as observaes que seguem os outros, muito contrahidos pelo lcool e ainda mais, de pequenas dimenses, nSo me serviram para a confirmao que desejava, alm do que s em exemplares vivos se podem fazer investigaes a serio sobre o apparelho vascular. O que fere immediatamente a vista a falta de rede pulmonar arborescente como a dos Arion ou da Tcslacella para nao fallarmos nas dos Helix, assim como outra particularidade a da bifurcao da aorta, (r, fig. 4, est. xii) voltando o novo ramo, para a camar pulmonar, depois de passai: por debaixo do intestino. Para o estudo d'este systema porm necessrio uma injeco corada, muito fina, porque as dimenses do animal so muito pequenas

(fig.

1,

est. XII,)

(^).

{Conlina).

Desenho, segundo exemplar vivo, copiado da memoria de Ar(1) ruda Furtado: Viquesnelia atlntica^ Moreiet et Drouet (in Jorn. de Sc.
Malh. Phys.
e

Nat. n." 32, 1882).

NOTAS E COMMUNICACES

Ao enlhusiasmo que deu logar proI2.0 vista aquicola mulgao de medidas tendentes a iniciar entre ns a aquicultura succedeu o que se tem visto, um silencio completo. Foi nos porm affirmado que novamente se recomear esta campanha de que grandes benefcios resultaro para o paiz, o qual continua a ser o nico, que se diz civilisado, onde a aquicultura no mereceu ainda a decidida proteco dos governos. Com o fim de provar tudo isto iniciaremos no prximo numero uma serie de artigos de propaganda a fim de tornar conhecido no paiz o que l fora se vae passando relativamente cultura das aguas, que, cm alguns paizes, motivo de tantos cuidados como a cultura das
terras.

Entre ns,

nem ao menos

as

medidas que

Commisso

central de
pratica.

Piscicultura conseguiu decretar so devidamente postas

em

Haja

em

vista

o regulamento.

ainda ha dias

foi dito

no parla-

mento que aquillo de que o paiz mais precisa de medidas que concorram para o desenvolvimento do seu commercio e da sua industria, n'uma palavra, para a riqueza publica >. De til, porem, nada foi posto em pratica, de intil e prejudicial algnma coisa se fez. Tudo isto vir a lume em artigos subsequentes. ainda no ha muito que Emquanto execuo do regulamento. dois regedores das visinhanas do Porto encontrando-se em exercicio
.

criminoso de pesca

em um

mente

se interrogavam se

dos rios mais prximos d'esta cidade mutuano tinham recebido o regulamento da pesca

ultimamente publicado! Este facto define nitidamente a manha e estupidez d'esses simples, encarregados da execuo da lei. Creio tambm que a pouco mais se resume a chronica aquicola o norte do paiz n'estes ltimos tempos.
A. N.

Ispoiijas <ie S. Thonr;.


ponjas do

Ha

tempos mandei ao
alli eslive

dr.

Mbius, director do Museu de Zoologia de Berlim, exemplares das es-

mar que em i885

colhi

em

S.

Thom, quando

em

explorao botnica.

sbio director do

Museu de Zoologia de Berlim encarregou

um

naturalista d'aquelle estabelecimento scientifico, o snr.

W.

Weltner, de

proceder ao estudo d'estas esponjas.

Ann. de

Sc. Nat. v.

I.,

Outubro 1894.

NOTAS E COMMUNICAES

203

seu

Wcitner communicou-me o resultado do conforme segue: Eispongia inerrilaris Ldf.; Hpposponoia, sp Slelospo)ioi\j? Chalinide ; Clathria sp. As esponjas que mais abundam nas praias d'aquella ilha perten-

Ha poucos

dias o snr.

estudo, enviando a classificao dos exemplares

-^

cem

is Ldf. e Hippospongia sp. As esponjas, depois de seccas, so muito diflficeis de determinar, e a maior parte das vezes impossivel, sobretudo as arrojadas praia e que se acham mortas. Para se poderem estudar convenientemente, devem coUigir-se logo que se tiram da agua deitam-se num frasco exemplares vivos com uma soluo de lcool a 96 <'/q. Passadas algumas horas deve re-

Eispongia irregtilai

novar-se a soluo

No

dia

seguinte substitue-se aquella soluo por

uma

a 75 "/o e

assim se conservam os exemplares por muito tempo.


fr to

Quando o exemplar

grande que no caiba no frasco, cor-

ta-se de maneira a caber n'elle.

Entre as esponjas de S. Thom que mandei para o Museu de Berdiz-me o snr. Weltner que encontrou um exemplar d'um moUusco rachiglosso, que, dando-o ao seu collega n'aquelle Museu o professor von Martens elle lhe disse, depois de o estudar, ser o Semifusus mono.
lim,

Adolpho

F.

Mollkk.

Nas nossas ilhas de S. Thom hmidas e sombrias, um moUusco terrestre de grandes dimenses o qual ahi designam pelo nome de Bzio do Matto ou Ol. Este moUusco a Achatina bicarinata Brug. (A. si-

A^dititinn. l>ica.i*iiiata.
habita, nas florestas

do Principe

nistrosa Pfeiffer) da familia das Stenogyras.

Os negros em S. Thom comem com prazer este animal. Os ovos da Achatina bicarinata, Brug. so quasi do tamanho dos
de rolla,
dizer

sua clara a coUa mais forte que se conhece, segundo ouvi

no Principe.
Adolpho
F.

Molle.

Hni>ita.t

<la,

Ohiog^lossn. lusitaiiica No numero

de abril d'este jornal o nosso amigo o sr. W. Tait publicou uma pequena notita sobre o habitat da Chioglossa liisitanica Barboza du Bocage, no nosso paiz.

Este senhor com certeza se esqueceu de indicar Coimbra, onde amphibio vulgar. Esta localidade encontra-se indicada no trabalho do sr. dr. J. de Bedriaga sobre os reptis e amphibios de Portugal e no catalogo do snr. dr. A. Lopes Vieira sobre estes mesmos animaes. A Chioglossa, hisitajiica Barboza du Bocage, frequente nas visinhanas de Coimbra. Temos encontrado o animal e os seus gyrinos no fim do inverno
este

204

ANNAES DE SCENCIAS NATURAES

e princpios da primavera dentro d'agua, e no resto do anno debaixo das folhas seccas e hmidas, herva cortada e secca em princpios de

decomposio
regatos.
dififerentes

e musgo molhado, prximo s margens dos ribeiros e Onde mais a temos encontrado nos arredores de Coimbra em

pontos de Valle da Ribeira de Cozelhas, Cazal do Frade,

Ribeiras de S. Paulo e Eiras.

Em alguus d'estes pontos tambm se encontra o Plourodeles Waltlii Mich. mas raro. Onde o encontrmos em grande abundncia foi em S. Gregrio prximo a Melgao e Mertola e Villa Real de Santo Antnio, N'este ultimo ponto tambm capturamos alguns gyrinos d'csta insteressante espcie,
Adoi.pho
F.

Moller.

A.i'aiilias da illia <lo S. Xliotii. No numero de dezembro do Instituto do anno findo, publicou o sr. dr. Lopes Vieira uma lista de aranhas de S. Thom, que ns havamos trazido d'aquella ilha, quando em i885 alli estivemos fazendo uma explorao botnica.
Aquellas aranhas foram classificadas pelo
sor
dr. Ph.

Bertkau, profes-

aquelle sbio professor mandounos a determinao de mais trs espcies de aranhas de S. Thom da nossa coUeco, que ento no lhe tinha sido possvel estudar, as quaes so as seguintes.

em Bonn. Ha pouco tempo

Cyrtophora

Opuntine Forsk. Nephlengys cruenta

Wall;, var.

Thomana

Bertk. Nephila pilipes Lucas.

Adolpho

F.

Molleb.

leptis

da

Soi-i-a

de Castro
falle

Ijal:>oi*oii*o

Posso

hoje dar mais algumas informaes acerca da decantada Lacertidca da

Serra de Castro Laboreiro de que


vista,

no numero passado

d'esta re-

assim

Um

como da Vi fera berus L. amigo meu muito conhecedor


com um pequeno

da Serra da Soajo e a

quem

pedi informaes acerca d'estes dous reptis, diz-me o segumte

Paliando

lavrador da Gavieira, povoao da

Serra do Soajo, sobre o assumpto, disse-me. e confirmaram outros d'aquella freguezia que se

achavam na occasio presentes, que os dois animaes tambm apparecem nas visnhanas da Gavieira. As cobras pretas a que elles chamam Escorpio (Vipera berus L.) apparecem por ali bastantes, e, disse tambm, que havia dias (Julho)
ali

fora

morta uma de mais de

trs

palmos de comprimento.

Todos conhecem ali esta cobra por ser muito venenosa. Emquanto ao lagarto de azas, so ali muito raros, mas ainda assim apparecem; affirmou-me que uma filha d'elle ainda ha pouco matara

um

o levara para o mostrar na povoao

NOTAS

COVIMUMCAES

205

De tudo o que for sabendo acerca desta curiosa Lacertidea informarei os leitores d esta revista.
Coimbra.

Adolpho

F.

Molleu.

cia Segundo

Estal>elecii*i*iitos <le r*isoiciiltiii*i na,


a Sveiisk

Suem

Fisker Tid^kiift., os estabelecimentos

actividade n'aquelle paiz

em

1892 eram Sy, uns alimentados por agua do

rio e outros exclusivamente por

gos fundados

em

i865.

mais importante, o de Hof, teve

agua de mina, tendo sido os mais antiuma producA. N.

o de 840:000 ovos durante aquelle anno.

Cong-resso scionfifico No
sabias que se reunir na

congresso das sociedades

1895 sero tratadas varias questes entre as quaes ha a notar as seguintes: Monographias relati(Paris)

Sorbonna

em

vas auna e flora dos lagos francezes

Estudo detalhado da

fauna

ichthyologica fluvial da Frana

Indicar

as espcies sedentrias e emi.

e, n'este ultimo caso, as datas da sua chegada e da partida. Notar tambm a poca da postura. Influencia da composio da agua Estudo, sob o ponto de vista da Piscicultura, da fauna dos animaes invertebrados e das plantas que se encontram nas aguas Cultura dos

gradoras

lagos; espcies e variedades de Peixes que

devem propagar-se
A.

n'elles.
N.

UiTii,
cias

nova, doena la vinha A' Academia


foi

das scien-

de Paris

apresentada pelo snr. Prunet a descripo de

um

novo

parasita da vinha,

uma

Chythridinea, pertencente ao gnero Cladoch-

triu7n de Nowakowski e a que deu o nome de C. viticohnn. O snr. Prunet reconhece n'este parasita a causa das doenas mal definidas descriptas com o nome Anthracnose punctuada, A. deformante, Gom-

mose

bacillar, Roncet,

mal nero

e outras.

identidade d'algumas d'estas doenas

com

maromba

tinha

sido suspeitada por alguns dos nossos agrnomos, e foi confirmada a 16

de agosto d'este anno pelo distincto agrnomo o snr. Alfredo Carlos Le Cocq, em seguida aos estudos a que procedeu nas cepas marombadas
da Regoa.
J

em

1886 o snr. Le

Cocq

tinha identificado, a

maromba com o
A. N.

mal

nero.

BIBLIOGRAPHIA

Paul

CliolTat DeSCIUPTION de la FAUNE JUtlASSIQUE DU PORTUGAL; AMMONITES DU LUSITANIEN DE LA CONTRE DE TORHES VEDRAS. Lisboniie 1893; 1 vol. iii-4. SI pag. et 20 pi.

mais

um

dos

excellentes volumes publicados pela

Direco

dos Trabalhos Geolgicos de Portugal. O auctor d'esta memoria, o bem conhecido e illustre gelogo ao servio da Direco dos Trabalhos Geolgicos, estuda os
snr. Choffat

Ammonites do Malm inferior d'aquella regio, a que o chama Lusitaniano e onde os cephalopodes so abundantssimos, o que no succede nas outras camadas do Malm portugue, onde,

excepo da regio estudada e do Algarve, elles se encontram no es-

tado espordico

As espcies do Lusitaniano calcareo descriptas pelo snr. Choflatso P. Tizianifarmis ; P. Linki ; P. Eschvcegi ; P, Janiis; P. FontanJiesi ; P. Stuneri P. Castroi P. Vandei li ; P. cbadiensis P. fseudoliclor ; P. 'PJbeiroi P. Delgadoi ; P. (Mogoensis P. pseudobifiircatus; P. Torresensis e ci,Aspidoceras lusitanicum alm d'outras variedades e d'algumas espcies novas talvez, mas cujos exemplares no permittiram uma descripo rigorosa. Esta nova memoria do snr. Choffat muito bem feita e tratada com a alta competncia do seu auctor, bem reconhecida pelos bellos trabalhos que tem publicado sobre o jurssico portuguez.
as seguintes: Perisphinctes subrota
; ; ; : ; :

Dr. n. iSImrotb

bER

EINIGE AetHERIEN AUS DEN KoNGOFaLLEN UND BEI-

TRAGE ZUR KENNTNISS DER PORTUGIESISCHEN UND DER OSTAFRIKANISCHEN Nacktschnecken-Fauna Frankfurt A. Mein 1891. Brocli. in-4.**, 38 pag. e 3 est. col. e gravuras no texlo.

auctor faz nesta excellente memoria o estudo monographico

das Aethcria e descreve


niente do Congo.

uma

espcie nova

A.

zeleromorfha, prove-

Na segunda
Universidade

parte d'este trabalho estuda o distincto professor da

de

Leipzig alguns molluscos terrestres que lhe foram

BIBLIOGRAPHIA

207

enviados pelo snr. dr, Paulino de Oliveira, entre os quaes se encontram duas espcies novas, Geomalactis orrcindis, oriundo da Serra da Estrella,

Arion

Ilessei, de

o que eleva a quatro o numero dos Geomalacus portuguezes, e Coimbra. Alm d'estas duas espcies descreve ainda
foi

uma

variedade n/orescens do seu A<rrioliinax itumaculatus, a qual

obtida

Portunhos (Gandra). Dos molluscos africanos descreve duas espcies novas: Urocyclus rti/escens. de Usambara, Darema, e Phaieroporiis nnicoloj-, da mesma

em

provenincia.

dada ainda

berta pelo

mesmo

naturalista, o Trichotoxon
3

descripo e desenhos d'outra espcie j descoHcvnemanni, Siinr. Esta


esplendidas estampas lithographadas e

memoria

acompanhada de

coloridas, segundo desenhos do seu auctor.

P. Guiirret
vence),

LES PCHERIES ET LES POISSONS DE LA MKDITERRANE (PrOvol. in 16. de 3G0 pag. com 109 llg. iatercalladas no texto.

A
o
snr.

livraria Baillire et Fils


tililes

acaba de publicar

um volume
naturalista

da Biblio-

theque des Connaissances

firmado por

um

competente

Paul Gourret.

Embora

este livro diga respeito s costas france-

do Mediterrneo, no deixa de ser interessante para os que no nosso paiz se occupam de questes importantes como a das peszas
cas.

As medidas de proteco indicadas pelo snr. Gourret seriam realmente teis se fossem postas em pratica, mas, a respeito de inspeco aos mercados e prohibio temporria da pesca aos amadores, etc, v-se que succede em Frana o mesmo que entre ns cada um faz o que pde. Em concluso apresenta o snr. Gourret as causas do empobrecimento da fauna ichthyologica do golfo de Marselha, entre as quaes figuram em primeiro logar as artes de arrastar, que no nosso paiz ainda encontram defensores vaidosos da sua presumida competncia.
:

O
dade,

livro fecha

com uma

lista

nomes vulgares em francez

e provenal,

de 234 peixes e a indicao dos seus habitat, frequncia ou rari-

modo

de captura, etc.

ndice do livro

logares de pesca; engenhos e redes de pesca

classificao das pescas


lista

em

questo o seguinte:

em
sas

Marselha: modificaes das costas e dos fundos; despejos no mar; va-

do Rhodano, animaes vorazes; medidas de proteco;

dos

peixes.

Como

se ve

um

livro til e

que no deixaremos de recommen-

dar aos que se interessam pelas questes martimas.

208

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES

B. Klika iind dr. H. Slmrodi - BeitIIAOE ZCU KENNT.\iSS DER KAUKASISCH ARMENISCHEN MOLLUSlvENFAUNA, Via.^. 1893. BrOCb. Il-8.<^, Vi 6 l

est.

col.

luscos que o dr.

primeira parte d'esta memoria a relao das espcies de molVvra da Universidade ds Bohemia recolheu no Cu-

das quaes uma d'cllas, Ltniax (Heynemannia) primitiviis. Simroth. nova para a sciencia. De todas as outras s uma pejrtence fauna occidental, o Planorbis alhiis, MLiller. Na segunda parte estuda o dr. Simroth os rgos genitaes de Ltcaso, 23 espcies terrestres e fluviaes,

max

primitivus, n.
Sith;

bischi,

Paralimax Reibischi, Sith; Mesolimax Reisp. Agrioltmax sitbaoreslis, Sith; A. agresliculus, Sith; e
;

Daudebardia

Lecieri,

Bttger.

Bfarclicfip dl

Moiiterosato

CONCHIGT.IE

TERIlESTm VlVENTl E FOSSILl D


iii

MuNTE PELLEGiuNO,

Palefiiio,

1^94. Broch.

8. gr. 9 pag.

Lista das espcies que se encontram no Monte Pellegrino, bem conhecido de todos os paleontologistas pelos magnficos jazigos fossiliferos que possue. O auctor d'esta memoria, que um dos primeiros malacologistas da actualidade, considera-a como uma guia para todos os malacologistas que visitem aquella parte da Siclia So 43 espcies vi-

vas e

5 fosseis.

se sabe nas espcies marinhas fosseis que consiste a queza dos tufos calcareos de Pellegrino.

Como

ri-

Or.

f%'.

^Veltner ANLEITUNG ZUM SamMELN VON SUSSWASSERSCH WAM.MEN


IN

NEBST BEJIEUKUNGEN iBER DIE

IHNEX LKBENDEN INSEKTENLARVEN.


Berlin 1894.

Broch.

iii-8.,

8 pag. el 10

fig.

Instruces sobre a maneira de recolher e preparar as esponjas e


larvas de insectos que vivem na agua doce escriptas por pessoa
tente

compe-

como

o snr. Weltner, naturalista

do Museu de Berlin.

Arnoild l,ocard

DE.SCIUPTION

Broch.
O
snr.

RECUEiLLIS AUX ENVIUONS DE CUMIEUX


ia-8. gr., 20 pag.

DE MOLLUSQUES QUATKRNAIRES NOUVEAUX (iS':rE), PAR .M. LE DR. JAQUEMET.


Lyoii 1891.

Locard descreve

n'esta

memoria

12 espcies novas recolhi-

das pelo snr. Jacquemet nos tufos quaternrios dos arredores de Cr-

mieu, reconhecendo a presena de algumas formas absolutamente novas.

BIBLIOGRAPHIA

209

algumas das quaes constituem espcies bem definidas e outras apresentam variaes importantes em relao fauna actualmente viva na mesma regio ou nas regies circumvisinhas. As espcies descriptas so as seguintes Siiccineci J acquemeti, HyaUnia slramicensis, Helix slrigellina, II. strioeila. II. elisiila, II. obst}-iilenla, H. conulifera, II fraviaia, II. hispidellina, II. subsarinica, Ziict.pelrcca e Z. prxcursor.
: .

A. Uiihois EAUX.

Vol.
em

LV

FECHE L\ LIGNE EN EVU DOUCE SUIVIE DE LA CULTURE DES


iii-8.

gr.,

152

p.ig.

e 27

fi^^.

Paris 1891.

Prix

2 fr.

Existe

Paris

uma

bibliotheca de Pesca e de Piscicultura cujo

fim principal fazer a propaganda d'estas duas industrias, o que tem con-

seguido

em grande

parte pela publicao de numerosas brochuras e de


e

dois jornaes,

um

semanal

oulro quinzenal, que so largamente

distri-

budos por todas as classes e bem acceites pela sua leitura fcil e atrahente. Esta bibliotheca acaba de publicar o volume cujo titulo encima
esta noticia, e
sar

que sem duvida

um

dos mais interessantes por conden-

todos os informes teis ao pescador e piscicultor acerca das esprocessos de pesca, o que de grande uti-

pcies de peixes e crustceos mais frequentes nas aguas doces, illuci-

dando sobre os seus hbitos


lidade

pela maneira concisa e pratica

um

livro indispensvel a todo o pescador, e,

como feito, Torna-se por isto como a maior parte das es-

pcies indicadas vivem nas nossas aguas, no julgamos inutilidade re-

commendalo

aos nossos amadores de pesca

O
linha

snr.

em

Dubois comea por referir-se ao estado actual da pesca Frana cuja situao tem sido muito melhorada pelas cem soutils-

ciedades de pesca que ha distribudas por todo o paiz, e cujos fins

simos, velar pelo cumprimento das leis sobre pesca, entre outros, esto

produzindo os mais benficos resultados. Na segunda parte cultura das aguas

d o seu auctor uma resu-

que resultam da cultura annualmente a somma de gSo.ooo francos pelo arrendamento dos 33gj lotes em que dividiu os cursos d'agua navegveis e os canaes, o que pouco comparado com a Inglaterra que tira em menor rea i5 milhes de francos. A situao porm das aguas cultivadas deixa ainda muito a desejar em Frana, como o prova a enorme importao de peixes que lhe fornece a Allehanha (800.000 trutas e ecrevisses), a Itlia (Soo. 000 trutas e enguias) e a Inglaterra (900.000 trutas e salmes). S para a Inglaterra calcula o snr. Dubois que a Frana em troca do seu peixe lhe envia 18 milhes de francos. A Frana paga ao estrangeiro a enorme somma de
noticia
as vantagens

mida

cm que demonstra

das aguas, das quaes o estado

j tira

5i

milhes de francos s pelo peixe de agua doce que importa porque o

210

ANNAES DE SGIENCIAS NATURAES

do mar satisfaz s necessidades dos mercados. S Paris paga annualmente mais de i5 milhes de francos pelo peixe de agua doce que importa. Em Frana o preo mdio do kilometro de pesca em aguas navegavejs de 76 francos, emquanto que em Inglaterra esse valor sobe a 25oo francos. E' claro que esta differena provm do estado de cultura das aguas que na Inglaterra cuidadosamente feito. Reerindo-se cultura d'um hectare de terreno calcula o snr, Dubois em 5o francos as despezas a fazer e em 342, 90 francos o rendimento ao fim de dois annos. Eis um resumo da memoria do snr. Dubois que acompanhada de desenhos de quasi todos os peixes a que se refere.

Pbilippe Dautzenberg
Concliyl, n.o
1

Liste

viLLE ET SAiNT-PAiR

Broch,

DES MOLLUSQUES MARINS RECUEILLIS GRANiii-8."' p., 19 pag. (Ext. do Journ. de

Janv-1893),

Comprehende

esta lista i5o espcies

ou mais 65 espcies do que

as mencionadas nos catlogos publicados at essa data, o que constitue

uma

til

contribuio para a fauna d'aquella regio.

auctor descreve

algumas variedades novas cx color e ex forma. Considera egualmente a forma sfellata do Pectiinciilus glycimeris, como uma variedade e no como uma espcie distincta, o que achamos mais correcto do que a criao de espcies custi de caracteres de valor muito secundrio.

Pb. Mautateiiberg MoLLUSQUES NOUVEAUX RECUEILLIS AU TONKIN PAR M. LE CAPITAINE EM. DOHR ET DCRITS PAR) ET DESCKIPTION D'U.\ MOLLUSQUE NOUVEAU PROVENANT DU CONGO FRANaIS BrOCh. n-8. p. 11 pag'
et 2 pi.

(Ext. Journ. de Conchyl,

n.>

3 Juillet-1893).

Do Tonkin so descriptas 8 espcies novas Ennea calva. E. atomaria, Streplaxis (Eustreptaxis) Dorri^ Xesta ti}u'l7ieata, Macrochlanris teniii granosa., Microcystis Mirmido, Kaliella Haifhonoensis e Pufina Dorri do Congo francez dada a descripo do Spatha sorru: ;

pala.

Pb. Dailtzenbcrg DESCRIPTION D'UN PERIDERIS NOUVEAU PROVENANT DU DAHOMEY UESGRIPTION DUNE NOUVELLE ESPCE DU GENRE L1TT0R1NA PROVENANT DES COTES DE LA TUNTSIE. BrOCh. n-8, p, 6 pag. et 1 pi.
(Ext.

du

,Jour7}.

de Condi, n."

Jaiiv. 1893).

do Perideris ainipigmentiim, Reeve, que a nova espcie P. Lechalelieri mais se approxima, da qual se destingue todavia por alguns
caracteres tirados da forma e da cr.

BIBLIOGRAPHIA

211

A Liitortna Nervillei, da Tunsia, pelo auctor considerada como prxima da L. functata, Gmelim pela sua cr, emquanto que pela forma se assimelha um pouco Littoriia tenebrosa, Montagu (L. riidis, var tenebrosa) do Oceano Atlntico.

Ph. DaHtzenbepg MOLLUSQUES MARIXS DE SAINT .lEAN-DE-LUZ in-8. gr, 2 pag. (Ext. Mem. Soe. Zoei. de France, tome vii,

Broch.
1891).

ctuada pelo

Enumerao das espcies recolhidas vivas por dragagem effesnr. Chevreux no seu yacht Melita, entre as quaes ha algumas espcies dos mares quentes, como Ringicula conformis, ejagania
reticiilata.

Ph. Dantzcnbert

DeSCRIPTIOX D'UN HKLICIEN N0U\ EAU PROVENANT DE Broch. ia 8." gr. 2 pag. et 3 fig. LA COTE occiDENTALE Du iiARROc (Ext. du Buli. Soe. Zoai. de France, t. xix-1894.)

O
franceza

auctor descreve o Helix (Jacosta) Renati, recolhido

em

Oualimilitar

diya pelo

commandante Ren Schlumberger chefe da Misso

em Marrocos.

Ph. nnutzeibers
gr.

=
et

MSTE DES MOLLUSQUES TERRESTRES ET FLUVIATILES REll-8.


t.

CLEILLIS PAR M. TH. BARROIS EN PaLESTINE ET EN SVRiE. BrOCll. 25


pag.
flg.

(Ext,

Rev.

ISiol.

du nord de

la

France,

vi,

189 3-94).

No obstante ter j sido estudada por alguns naturalistas a fauna malacologica da Syria e da Palestina, no havia ainda uma monographia to completa em synonimia e outras informaes como a que este distincto naturalista acaba de publicar. Quatro espcies novas vieram enriquecer aquella fauna, graas s investigaes do professor Barrois; so
ellas
:

Planorbs homsensis., Pyrgiila Barroisi, Bithinella contempta

e B. Pi aalmy

E uma memoria bem feita e que constituir uma til contribuio para os naturalistas que estudam a fauna d'aquella regio.
A. N.

ndice
Dr. B. Machado Edwin Jounston.

Augusto Nobke

As sciencias naluraes, pa^. Esboo cl'um calendrio da Hora dos arredores do Porio, (Est. e pag. 5, 84, 127 e 181. Observaes sobre o syslema nervoso e aTinidades
1.
I

II),

W.

C.

Tait

Albert. a. Girard Dr. Lopes Vieira

Dr. Lopes Vieira

Augusto Nobre
.

Sur

zoolgicas de alguns pulnionados terrestres, (Est. Ill, XI e Xll), pag. 17, 75 e 197. Aves de Portugal, pag. 21, 67, 115 e 187. Note sur une poivson-lune, pag. 31. Gontriliutlon i'tude des poissons d'eau douce du PortugHl d'aprs la coliection du Muse de Zoologie de runivervil de Coimbra, pag. 53. Sur les nuBurs du Pelromyzon marinus, Linn. et

du P.
la

flavatilii,

Linn., (Est. IV), pag. 79.

W. C. Tait Dr. Lopes Vieira


.

maiacolocique des iles de S. Thom et de Madre, (Est. V), pag. 91, 141. O mimetismo nos insectos americanos, pag. 101. tude comp^rative du squelellet du cbien et du loup,
fuiie

Augusto Nobre

Goltz de Carvalho

Augusto Nobre

Nota acerca do habitat da Vipera berus L. em Portugal, pag. 123. Sobre um raso teratologico do Porlunus puber, pag;. 125. Contribuies para a malacologia porlugueza, pag. 135.

pag.

109.

Dr. Lopes Vieira

Adolpho F. Moller Augusto Nobre


.

Contribution 137. Uma excurso Estudos sobre

richthyologie mantime, (Est. VI), pag.


serra de S

a fauna aqutica dos rios

Gregrio, pag. 145. do norte de

Edwin

J.

.Iohnston
.

Augusto Nobre

Dr. Lopes Vieiba

Carex Duna', Steudel, (Est. VII), pag. 158. Descripc.o d'uma nova espcie de Vuginulii de Angola, (Est. VIII), pag. 100. Note sur le Lopidop^is argenlens, Bonat. vel cauda

Portugal, pag. 151.

Augusto nobre

Dr. Lopes Vieira

lalus, (..iinlh, fE^t, ix e X), pag. Iii5. Subsidio'^ para a fauna melacologica do archipelago de Cabo Verde, pag. 168. Preparaes esqueltica*; no Museu da Universidade de Coimbra, pag. 17^.

Edwin

J.

Johnston
. .

Esboo d'um Calendrio da Flora dos arredores do


Porto, pag. 181.

W.

C.

Tait

Goltz de

Carvalho. A

Aves de Portugal, pag. 187.


pesca

em
:

Buarcos, pag, 193.

niotas c

conimunicaes

41; Notas sobre a fauna do Suajo, 42; Notas zoolgicas, 95; Esponjas de S. Thom, 202; Achalina birarinnta, 203; Habitat de Chioglossa liisilanca,-203; Aranhas de S. Thom, 204; Reptis de Castro Laboreiro, 204. A. Do.<5 Reis Juniok. Cinvlus aqualicus, 41. Augusto NoBnE. Narcissus cydamineu^, 45; Projecto de uma estao zoolgica em Cascaes, 47 ; Peixes da Povoa de Varzim, 96; Revista aquicola, 202 ; Estabelecimentos de Piscicultura na Sucia, 204; Congresso scientiQco, 205 ; Uma nova doena da vinha, 205. Baldaque da Silva. A piscicultura em Portugal, 45. Caklos Pimentel. A piscicullura, 34. W. C. Tait. Habitat de Chioglossa lusilanica, Barbosa do Bocage, 96.

Adolpho

F.

Mollek. -Subsdios para a fauna de Portugal,

Necrologia

Pedro Arthnr Morelet por Alb. A. Girard,


Jttibllographia: Pag. 98 e 162.

49.

Jt

Anx de

Sc

Nat., \oI.

I.

1894

Est.

III

Aug. Nobre,

dc-1.

Photog. e Phototyp. Courrege

&

Peix-olo,

Porto

ARION LUSITANICUS, MABILLE

J.\.\

DK Sc

N\T V)L

I,

1801

Est. IV

^.if

Photog

e 1'hototyp.

Co;cne_e

&

Peixoto. Porto

Pelrunyort

iiiiriius,

[..

Plromyzon

fluviatilis,

L.

Pciruinyzon mnrinus, L.

Ann. dk

Sc.

Nat. Vol.

I,

I8;a.

Est.

I
5

mLm

^P
rhotog
e

Phototvp. CoMrr^e

&

Peixoto. Porto.

Mollu^qucs dcs

ilcs

de S.

Thomc

et

de Madcro

ANN. DE Sc

NaT.-

VOL.

I,

1894

-PORTO

Est. VI

Courrege Jimior, Photli.

Porto

CaREX DURLEl,

Seudel

Ann. de Sc. Nat.

Vol.

I,

1891

Pof

Est. Vlll

Aug. Nobre, dd.


rrege Jiinior.

Phnth

|'(

Vaginula

Si.mrothi.

Ann. de

Sc.

Nat.

Vol.

I,

1894.

Est. II

Ann. de

Sc.

Nat.

Vol.

I,

1894.

Est.

Ann. de Sc. Nat.

Vol.

1804

Est.

</

]\'7

1/
I

iu(|.

hobpf.

des.

Ann. de Sc. Nat.

Vol.

1894

Est. XI

\ni\.

Nobre,

des.

Primeiro

anno n."

Janeiro de i894

ANNAES
SCIENCIAS NATURAES
PUBLICADOS

AUGUSTO NOBRE
XaluralisUi adjunlu ao Laboratrio de Zoologia da

Academia

l^olNtcclinica,

Director da Estao Aquicola do Rio Ave e

Scio correspondente da Academia Real das Sciencias de Lisboa

SUMMARIO
Dr.

Bernardino

M.u-li.i(.lo

A'

Edwin Jofanston
Augusto Nobre

fceicias naLururs. Jsboo de uni cal 'nario da flora dos

das arredores do Porlo. Observnes sobre o ><yslema nercoso


e afflnidades zooljgiciis

de algu7is

W.

C.

Tait
A. Girard

Alliert.

pui noitadas terrestres. Avt'S de Portuqnl. yole siir 1(1)1 Poisou- 1 tne.

NOTAS

E C0.MMUN1CAES

C rios Pimentel Adolpbo Moller Alves dos Reis Jnior Adoiphu Moller A. N. BaUInque da Sil\ii
Auusto Nub'e Aiberl. A. Girard

piscicultura. Subsdios para a fauna de Parlugal. Cindas aquticas. Notas sobre a fauna do Sunjo. }iii,rrissus njcl iniineus. A Piscicul ura em fortugal. E^UiAo zod >gicu em Gascacs. lliur Morelel.

KSTAMCAS

'II.
'

Flora dos arredores do Porlo: Oxili purprea; Senecio scandens. Flora dos arredores do Porlo Narcissus ci/ritmineus. Jll, Arion lusitanicus, Mabille.
I,
:

pORro
i

YPOGRA PH IA OCCIDEN TA L
8o, Rua da Fabrica, 8o

z^
Primeiro

anno n.

Abril de 1894

ANNAES
SCIENCIAS NATURAES
PUBLICADOS

iS.Ko-f-

AUGUSTO NOBRE
Naturalista adjuncto ao Laboratrio dt Zoologia da Acaderaia Polytechnica do Porto
Director da Esta^io Aquicola do Rio

Ave

Scio correspondente da Academia Real das Sciencias de Lisboa

SUMxVlARIO
Dr.

Lopes Vieira

Contribntion h VLude des poissons d'eau douoe du Portugal, Waprs


la colleclion du Muse de. Zoologie de fUnioersit de Coimbra. Aves de Portugal. Observdef; sabre o systeina nervoso e affinidades zoolgicas de alguns

W.

C. Tait

Augusto Nobre

pulnionados terrestres.
Dr. Lopes Vieira

Sur

les

nioiurs

du Petromyzon ma-

Edwin

J.

Johnston

Augusto Nobre

Linn., et da Petromyzon, fluvialilis, Linn. Esboo de um calendrio da flora dos arredores do Porto. Sur la fanne inalacologiqne des iles

rinus,

de S. Thoni

et

de Madre.

NOTAS E COMMUNICAES
Adolpho
F.

Moller

Notas zoolgicas.
Habitat de Cliioglassa lusitanica, Bocage.

\V. C, Tait

Augusto Nobre
BIBLIOGRAPHIA.

Peixes da Povoa de Varzim.

ESTAMPAS

IV.
V.

Petromyzon mannus, L.; Mollusques des iles de S,

Petromyzon
Ttiom
et

tliiviatili?,

L.

de Madre.

Acabado de imprimir

12 de abril.

PORTO

-Typoi^raphia Occidental

Primeiro

anno n."

Jullio

de 1894

LABORATRIO BIOLGICO DA FOZ 03 DOURO

ANNAES
SCIENCIAS NATURAES
PUBLICADOS
POR

AUGUSTO NOBRE
SUMMARIO
W.
C, Tait
.

Dr. Lopes Vieira W. C. Tait

O mimetismo nos inseclo< dinericanos. .Elude comparalive du squelelle du Chien


Aoes
.Xota
de Purlugal. cerciL do habitat da

el

da

l.ouri.

Augusto Nobre

Vipera berus'>,

[..

em

Portugal A. Goltz de Carvaltio. Sobre um caso terutologico do Porlunus puber^^. Edwin J. Jolinston .Esboo de um calendrio di flora dos arredores do
Purlo.

Contribuies para a tnalticologia porlugxieza. Conlribulion VLude de 1'tchthyologie maritune. .Sur la faiine mnlacologique des Ues de S. Tlioiu et de Madre. Adolpho F. Moller . ('ma excurso serrai de S. Gregrio. Noi)re Augusto .Estudos sobre a fauna aqutica dos rios do norte de Portugal. Edwin J. Johnston .Carex Duricei, Steudel. Augusto Nobre ..Descripo d'uma nova espcie de Yaginula de Angola.
.
.
.

Augusto Nobre Dr. Lopes Vieira Augusto Nobre


.

bibliographia.

estampas:
VJ Carex Durisei, Stt-udeL *VII Poisson capiur Buarcos. iNlll Vaginula Simrothi, nov. sp.
^

Acabado de imprimir

21

de julho

PORTO Typographia

Occidental

Librairie C.

REINIALD & C",

15,

rne des Saints-Pres, Paris

Viennent de paraitre:

LES FORMES DES ANIMAUX


LEUR DBUT, LEUR SUITE, LEUR LIAISON
La nalure va du siraple au complexe; elle procede au nioyen d'une diffrenciation moiphologique, continue et progressive, lie Ia division dit travail physiologique.
d'aprs H.

(prncipe fondainental, Milne-Edwards).

L'EMBRYOLOGIE COMPARE
PAR

Le D' Louis

ROULE

LAURAT DE L'INST1TUT (GRAND PR IX DES SCIENCES PHYSIQUES), PROFESSEUR A LA FACULTE DES SCIENCES DE TOULOUSE

Un volume grand in-8 de xxvi-1162


le

pages, orne de 1014 figures dans texte et d'un frontispice en couleur.

Cartonn Tanglaise

st

fr.

TRAIT
DE

PHYSIOLOGIE HUMAINE
COMPRENANT
rHistologie et TAnatoinie microscopique et les principales applications

MEDECINE PRATIQUE
Par
L.

LANDOIS

Professeur de Physilogie et Directeur de Tlnstituf physiologique de TUniversit

de Greifswald

TRADUIT SUR LA SEPTIME DITION ALLEMANDE

Par
Professeur de Zoologie
et

G.

MOQUIN-TANDON
la

d'Anatomie compare

Faculte des Sciences de Toulouse

Un volume grand

in-S", orne de 356 figures dans le texte. 3 fr. Cartonn i'anglaise

Primeiro

anno n."

Outubro de 1894

iS,U^
LABORATRIO BIOLGICO DA FOZ DO DOURO
cn
cl

ANNAES
OS

c
bfl

'w
CO CS

SCIENCIAS

NATURAES

CO rt

3
O)

PUBLICADOS

CO CS

AUGUSTO NOBRE
SUMMARIO
Dr. Lopes Vieira.
.

CS

u O
o.

Augusto Nobre.
Dr.

Lepidopus argenteus, Bonat. vel caudatus, sur Gunth. Subsidiou para a fauna malacologica do archipelago
'ioe

le

Lopes Vieira.
J.

de Cubo Verde. . Preparaes esquelticas no Museu da Universidade

Edwin

Johnston

de Coimbra. Esboo de um calendrio da flora dos arredores do

Porto.
A. Goltz de

Carvalho
, .
.

W.

C. Tait.

Augusto Nobre.

.4

pesca em Buarcos. Aves de Portugal. ubservaes sobre o systema nervoso e affmidades zoolgicas de alguns pulmonados terrestres.
:

o
lc$

C
CJ

NOTAS E COMMUNICACES
A. N.
.
.

A. F. Moller

. Revista aquicola. . Esponjas de S. ThomAchatina bicarinata. Habitai da Cfiioglossa lusitanica. Aranhas da .


ilha de S. Thom.Repti^ da Serra de Castro Laboreiro. Eslabelecinents de Piscicultura na Sucia. Congresso scienti fico. nova doena da vinha.

^
(f

(X,

B 6

A. N.

Uma

WBLIOGRAPHIA,

c o u CS G Cl,

^
CO

ESTAMPAS
IX 6 X XI
XII

'm
:

-Lepidopus

Systeiua

argenteus, vel caudatus, Giinth. nervoso de Helix aspersa, L. Organisao de Piulonia atlntica, Mor, et Drouet.

S V ^ h CS
o

r>

c
CO CO

cr '^
OT
CS

Acabado de imprimir

a 8 de

novembro

<
PORTO Typographia
Occidental

V
'd

o
*3 cr

PUBLICAES QUE TROCAM

ANNAES DE SCIENCIAS NATURAES


FeTerelro a Outnbre de

1894

Annalen

des K. K. Naturhislorischen

Hofmuseums. Wien.
Nturelle de VH-

Annales de
Annali
dei

la Socit d' HorticuUure et d'Histvire

rault. Montpellier.

Maseo Cvico di Storia Naturale

di renova.
.

Gnova.

Archives du Muse Teyler. Haarlem.


Atti 4et

Atli deli' Academia~Pontificia de' Nuovi Limei.

Roma.

Museo

Cvico di Sloria Naturale di Trieste. Triesle.

Atti delia Socel Italiana di Scienze Nalurali. Milano.

Atti delta Societ

Toscan

di Scienzi ISaturali.

Bergens

Museum

Aarbog. Bergen.

Boogical Soei et y.

Washington.

Boletim da Sociedade Broteriana. Coimbra.


Boletim da Sociednde de Geog>-apha. Lisboa.
Boletim da Sociedade MartTns Sarmento. Guimares.
Boletn de la Real Academia de Cincias y Artes de Barcelona.
Bulletin de
la-

Socit Beige de Microscopie. Bruxelles.

Bulletin de la Socit Centfal d'Aquicultre. Paris.

Bulletin

de

la

Socit

d'lude des Sciences JSaturelles

de^

Nimes.

Nimes.
Bulletin de la Socit Royale Linnenne de Bruxelles. Bruxelles.

* Bulletin de

la Socit Sdenttfque de

VAude. Franca.
delia R.

Bulletin du Cercle des Naturalistes Hulois. Huy.


Bolletno dei Musei di Zoologia ed

^ Anatomia comparata

Universit di Torino. Torino.


Bolletno Scientifco. Pavia.

BullHin

of lhe Illinois State

Laboratory of Natural History. Cham-

paign, Illinois.

Museum
of comparative Zology at

Bulletin of ihe Johns Hopkins Hospital. Baltimore.

Bulletin of the

Harvrd

College.

Cambridge

U. S. A.

* Bulletin of the Unit. St. Geohg. Survey. Washington. Compte rendu des Sances ylu la Socit de Physque et d'Histoire Nturelle de Genve. Genve. langs et Rivire". P^ris.
Feuille des Jeunes Naturalistes. Paris.

Giornale delia Associazione Napoletana


Napoli.
II

di

Mediei

Naluralisti.

Naturalista Siciliano. Palermo.

Potrebbero piacerti anche