Sei sulla pagina 1di 61

t0P o0P s0u t0u o 0 B8 B( q Bt u Bt q P 8 (

 c& ''6&c6#6&f "h " %  %5h 5%  "2 4 5h jf#71 b6#  $ 2  %2   1  % B#6#63#r#2   2 2  1 %2 5  qpp $B#%#i63#bc#ii#cb#  h 1  %5 %  5 42 " 56p3g5&ccn6c #31 b @Fm@R H WFAG B0B0lBYGBB0#9 j7c&!'j## " 1%k  "%i I T U@H h eFTR F BR BR BB!3XFgWfrd0BF 0Q 656 4#231 "!&65631#!%#1#'6!6& "#c5i "B7& c$ 2 5 5 p %$ 1h "% R D HA I W 0@ B#eEBB0H XT0F " h &6ci5i %%$ yxw X6av XHW 0 TR rBYF#70B UF 0SB7&0BBF EBB0#9 D DI W V HG TAIR Q R IHG DC@A@ f "c$b7#b3s& 6'cbh 6c #71 bB" !a` d 1 $ 1 5 h "fh% $ " 5 42 " " XHW 0 TR rBYF#70B UF 0SB7&0BBF EBB0#9 D DI W V HG TAIR Q R IHG DC@A@ p hf 5  "$d 1 $ 1 5 5 42 " " #i6&g6cf !e#cb766 #31 !&0" a` YHW B TR S0XF#3BB UF BS0Q D DI W V HG TAIR  766 #31 !&0" #) " 1 5 5 42 " " IHG DC@A@ 0BBF EBB0#9  "71656 #31 !&0" #) 5 42 " "  % "   '&$ #!

 

Sociedade Brasileira de Matemtica

com grande satisfao que informamos a excelente participao do Brasil na IMO. Pela primeira vez, os seis alunos da equipe ganharam medalhas, sendo 4 de prata e 2 de bronze. Na soma dos pontos, o Brasil ficou frente de mais de 80% das naes representadas, incluindo muitos pases de grande tradio olmpica. Veja a prova nesta edio e mais detalhes sobre a IMO no site
http://imo.wolfram.com/

Isso s nos estimula ainda mais a fazer uma Eureka cada vez melhor e que atinja um pblico cada vez maior. Gostaramos de agradecer mais uma vez o envio de grande nmero de problemas e solues pelos leitores, o que importante para a Eureka!, e nos anima a continuar o trabalho de proporcionar diverso e material de treinamento nossa comunidade olmpica. Gostaramos ainda de dizer que continuamos contando com o envio de artigos pelos leitores. Artigos para iniciantes so prioritrios. So tambm prioritrios artigos sobre temas olmpicos que at hoje no apareceram na Eureka!, como Contagem, Grafos (nvel avanado), Funes (nvel intermedirio), Trigonometria aplicada Geometria (pode ser uma compilao de problemas). Tradues (devidamente autorizadas, claro) de artigos de boas revistas (com o mesmo perfil, claro) sero muito bem recebidas. Finalmente agradecemos a valiosa ajuda dos professores Eduardo Tengan e Carlos Shine e dos estudantes Alex Cardoso Lopes, Guilherme I. C. Fujiwara e Rodrigo K. Yamashita na reviso da revista.

EUREKA! N11, 2001

| }  ~ } | !b''bx{

u z y v u xw t

Sociedade Brasileira de Matemtica

Sara escreveu no quadro negro um nmero inteiro de menos de trinta algarismos e que termina em 2. Clia apaga o 2 do fim e escreve-o no incio. O nmero que fica igual ao dobro do nmero que tinha escrito Sara. Qual o nmero que Sara escreveu?

Vamos pegar um retngulo ABCD de papel; o lado AB mede 5 cm e o lado BC mede 9 cm. Fazemos trs dobras: 1- Levamos o lado AB sobre o lado BC e chamamos de P o ponto do lado BC que coincide com A. Forma-se ento um trapzio retngulo BCDQ. 2- Dobramos de forma que B e Q coincidam. Forma-se um polgono de 5 lados RPCDQ. 3- Dobramos de novo fazendo coincidir D com C e Q com P. Forma-se um novo trapzio retngulo RPCS. Aps fazer estas dobras, fazemos um corte perpendicular a SC pelo seu ponto mdio T, obtendo o trapzio retngulo RUTS. Calcule a rea da figura que aparece ao desdobrarmos o ltimo trapzio RUTS. Temos trs caixas, uma azul, uma branca e uma vermelha, e 8 bolinhas. Cada bolinha tem um nmero de 1 a 8, sem repeties. Distribumos as 8 bolinhas nas caixas, de maneira que h pelo menos duas bolinhas em cada caixa. Logo, em cada caixa, somam-se todos os nmeros escritos nas bolinhas contidas na caixa. Os trs resultados denominam-se soma azul, soma branca e soma vermelha, segundo a cor da caixa correspondente. Encontre todas as possveis distribuies das bolinhas tais que a soma vermelha seja igual ao dobro da soma azul, e a soma vermelha menos a soma branca seja igual soma branca menos a soma azul.

Utilizando exclusivamente nmeros primos forma-se um conjunto com as seguintes condies: 1Qualquer nmero primo de um algarismo pode estar no conjunto. 2Para que um nmero primo de mais de um algarismo esteja no conjunto, devem estar no conjunto o nmero que se obtm ao suprimir-lhe s o
EUREKA! N11, 2001

6 { 6g&6 y t w t  t e&yy y v  1 % 3#r#2  1 % 3#r#2  1 % 3#r#2  1 % 3#r#2
3

Sociedade Brasileira de Matemtica

primeiro algarismo e tambm o nmero que se obtm ao suprimir-lhe s o ltimo algarismo. Determine, entre conjuntos que cumpram estas condies, aquele que tem maior quantidade de elementos. Justifique por que no pode haver um com mais elementos. Lembre-se de que o nmero 1 no primo.

Num tabuleiro de 8 casas, como na figura abaixo, h inicialmente uma ficha em cada casa. Uma jogada consiste em escolher duas fichas e mover uma delas uma casa direita e a outra, uma casa esquerda. Se depois de 4 jogadas as 8 fichas esto distribudas somente em 2 casas, determine quais podem ser estas casas e quantas fichas h em cada uma delas.

Na minha calculadora, uma das teclas de 1 a 9 est com defeito: ao pression-la aparece na tela um dgito entre 1 e 9 que no o correspondente. Quando tentei escrever o nmero 987654321, apareceu na tela um nmero divisvel por 11 e que deixa resto 3 ao ser dividido por 9. Qual a tecla defeituosa? Qual o nmero que apareceu na tela?

No trapzio ABCD, o lado DA perpendicular s bases AB e CD. A base AB mede 45, a base CD mede 20 e o lado BC mede 65. Seja P no lado BC tal que BP mede 45 e seja M o ponto mdio de DA. Calcule a medida do segmento PM.

Num tabuleiro de 3 fileiras e 555 colunas, pintam-se de vermelho 3 casas, uma em cada uma das 3 fileiras. Se escrevemos nas casas, ordenadamente por fileiras, da esquerda para a direita, os nmeros de 1 a 1665 (na primeira fileira de 1 a 555, na segunda de 556 a 1110
EUREKA! N11, 2001

{ 6 x6

 1 % 3#r#2  1 % 3#r#2  1 % 3#r#2  1 % 3#r#2

Sociedade Brasileira de Matemtica

e na terceira de 1111 a 1665) h 3 nmeros que ficam escritos nas casas vermelhas. Escrevemos nas casas, ordenadamente por colunas, de cima para baixo, os nmeros de 1 a 1665 (na primeira coluna de 1 a 3, na segunda de 4 a 6, na terceira de 7 a 9,, e na ltima de 1663 a 1665) h 3 nmeros que ficam escritos nas casas vermelhas. Chamamos nmeros vermelhos aos que em alguma das duas distribuies ficam escritos nas casas vermelhas. Diga quais so as 3 casas que devemos pintar de vermelho para que existam s 3 nmeros vermelhos. Mostre todas as possibilidades.

Em volta de um crculo situam-se dez moedas de 1 cm de raio como indicado na figura abaixo. Cada moeda tangente ao crculo e s duas moedas vizinhas. Demonstre que a soma das reas das dez moedas o dobro da rea do crculo.

No quadro negro esto escritos os nmeros naturais desde 1 at 2001, inclusive. Temos que apagar alguns nmeros de modo que entre os que ficam sem apagar seja impossvel escolher dois nmeros distintos tais que o resultado de sua multiplicao seja igual a algum dos nmeros que ficam sem apagar. Qual a quantidade mnima de nmeros que devem ser apagados? Para esta quantidade, apresente um exemplo que mostre quais nmeros so apagados. Justifique por que no obtemos a propriedade desejada se apagarmos menos nmeros.

EUREKA! N11, 2001

 1 % 3#r#2  1 % 3#r#2

b3S0 B B! #r3 B0#70# b3 B0 B b3X 0B0S707 c '!&0B3B0B3SBE70# b3S0 B B! b!B0Bd 0# b3 B0 B b3S0 B B! !SBYB c

EBX0B3BEBB3 EBX0B3BEBB3 SBYB070SB07 SB0X#3B3B 0BB3 SB0X#3B3B 0BB3 SB0X#3B3B 0BB3 SB0X#3B3B 0BB3 fY#7070 BB07 fY#7070 BB07 YB7070 BB07

07 #7B0XB0B0B a6B3B S7B0BS0& B0 X03B3 SB07 0XB0a X BYB3&0 7 0B! 0B0&3B3BX0B0#& B0 B0X0B S0BX!S0BXE B0#B #BXYBc SB' 7YB 0#&B0B YBBc73X0B B 3 70B7BS 0dfc7SE XB0 0X0a0XX0 a { 6 x6

#b3B0BY&3B B3Bc '!&0B3B0B3SBE70# b3 B0 B b3X 0B0S707 c b!B0Bd 0# 'b3X0Ba6f0# 3b0BBc 'b3B f Bc b3 B0 B b3 B0 B

SBYB070SB07 EBX0B3BEBB3 SBYBBc70SB07 SB0X#3B3B 0BB3 SB0X#3B3B 0BB3 SB0X#3B3B 0BB3 SB0X#3B3B 0BB3 fY#7070 BB07 fY#7070 BB07 YB7070 BB07

SSa0d BEBB70 B! f 0BS0d 0Bd!& B0 0B0BBYBS07300f0#7 0B0 B 0SSEBS0#rBS0d &070Bc 7B0B X0BEBB0B0 B B0S3 BXYB B073 Bc d #373 B3B3X 0X073B0 f 3 SX0&3 BB#3B3B0 Bc Y0707 EBB3B YB0 S0B#7BB0SBc7070XBE  6 { g66

b B!6db Xlb y t  t  t eyy y v


Sociedade Brasileira de Matemtica

EUREKA! N11, 2001

Sociedade Brasileira de Matemtica

A XII Olimpada de Matemtica do Cone Sul foi realizada na cidade de Santiago do Chile no perodo de 1 a 6 de julho de 2001. Dela participaram alunos de at 15 anos dos seguintes pases: Argentina, Brasil, Chile, Equador, Peru e Uruguai. A equipe brasileira foi selecionada atravs de provas realizadas em maro e maio deste ano e foi liderada pelos professores lio Mega e Carlos Yuzo Shine de So Paulo - SP.

Em cada casa de um tabuleiro quadriculado 2000 2000 deve-se escrever um dos trs nmeros: 1, 0 ou 1. Se, em seguida, somam-se os nmeros escritos em cada linha e cada coluna, obtm-se 4000 resultados. Mostre que possvel preencher o tabuleiro de modo que os 4000 resultados assim obtidos sejam todos distintos. Tem-se uma sucesso a1, a2, a3, ..., an, ... de nmeros inteiros positivos, com as seguintes propriedades: i) Todo nmero inteiro positivo aparece uma ou mais vezes na sucesso. ii) a1 = 1 iii) a3n+1 = 2an + 1 iv) an+1 an v) a2001 = 200 Calcule o valor de a1000. Obs. O enunciado deste problema est incorreto, pois na verdade no existe tal sequncia (tente demonstrar isto!). Entretanto, se suprimirmos a condio i) possvel resolver o problema (tente fazer isto tambm!).
EUREKA! N11, 2001

v u  t ini t w t  t 7&yy y y v


Enunciados e Resultado Brasileiro
7

   

{ & { 6 6

 1 % 3#r#2 5 42 B 073&0X0B 8 3rc { g66 '  0  } ( "1'&)!!b!" &  & }'~xb'e$}'bdb!"!b|! & %  } # ! |    } }  !xj'b'' & !'!!!'!}b' & } | ~  |   | }  ~ ~ | dg}!b'' 6 #'!!!} {  1 % 3#r#2

Sociedade Brasileira de Matemtica

Trs tringulos acutngulos esto inscritos em uma mesma circunferncia, de modo que seus vrtices so nove pontos distintos. Demonstre que se pode escolher um vrtice de cada tringulo de maneira que os trs pontos escolhidos determinem um tringulo cujos ngulos sejam menores que ou iguais a 90o.

Um polgono de rea S est contido no interior de um quadrado de lado a. Demonstre que h pelo menos dois pontos do polgono que esto separados por uma distncia maior que ou igual a S . a

Ache todos os nmeros inteiros positivos m tais que m + 2001S(m) = 2m onde S(m) representa a soma dos algarismos de m.

Seja g uma funo definida para todo inteiro positivo n, que satisfaz i) ii) iii) iv) g(1) = 1 g(n + 1) = g(n) + 1 ou g(n + 1) = g(n) 1 para todo n 1 g(3n) = g(n) para todo n 1 g(k) = 2001 para algum inteiro positivo k.

Ache o menor valor possvel de k entre todas as funes g que cumprem as condies anteriores e demonstre que o menor.

EUREKA! N11, 2001

5 42 0 B37BX0B 8 6&"3r & x6 {

 1 % 3#r#2  1 % 3#r#2  1 % 3#r#2


7 8

 1 % 3#r#2

Sociedade Brasileira de Matemtica

Antes de procurarmos uma maneira de preencher um tabuleiro 2000 2000, vamos preencher um tabuleiro menor, digamos, 2 2. Uma maneira de preench-lo :
1
1 1 soma: 0 1 soma: 1

Vamos tentar preencher agora um tabuleiro 4 4. Para isso, aproveitamos o tabuleiro 2 2. Para que as somas obtidos continuem iguais, colocamos 1's e 1's desta forma:
1 1 1 1
1

Para completar o trabalho, basta preencher o subtabuleiro 2 2 do canto inferior direito:


1 1 1 1
1

EUREKA! N11, 2001

 1 %  9pp 3#!#2 5 6@b#

soma: soma: 2 1

1 1

soma: 0

0 1 1

1 soma: 1

soma: soma: 2 1

1 1 1 1

soma: 0

0 1 1

1 soma: 1

0
1

soma: 3 soma: 2

soma: soma: soma: soma: 2 1 4 3

Sociedade Brasileira de Matemtica

Observe que podemos preencher um tabuleiro (2k + 2) (2k + 2) a partir de um tabuleiro 2k 2k. Digamos que no tabuleiro 2k 2k as somas sejam iguais a (2k 1), (2k 2), 2k. Para preencher um tabuleiro (2k + 2) (2k + 2), colocamos o tabuleiro 2k 2k no canto superior esquerdo, preenchemos as 2k primerias casas da 2k + 1-sima linha e da 2k + 1-sima coluna con 1's e as 2k primeiras casas da 2k +-sima linha e da 2k + 2-sima coluna com 1's. No canto interior direito preenchemos da mesma forma que anteriormente:
1 1 2k 2k 1 1 (A)

Nas linhas e colunas em (A) e (B) temos as somas de (2k 1) a 2k

1 1 1 (B) 1 1 1

1 0 soma:2k + 1

1 1

1 1 soma: 2k

soma soma 2k + 2 (2k + 1)

Assim, temos todas as somas de (2k + 1) a 2k + 2. Logo possvel preencher um tabuleiro 2n 2n para todo n natural no nulo; em particular, o tabuleiro 2000 2000. O enunciado do problema est incorreto: Vamos mostrar que no existe uma tal sucesso. Temos que a n +1 = a n ou a n +1 = a n + 1 (observe que, se a n +1 a n + 2, o nmero inteiro positivo a n + 1 no apareceria na sucesso). O nmero da forma 3n + 1 mais prximo de 2001 2002 = 3 667 + 1. Alm disso, a 2002 = a 2001 = 200 ou a 2002 = a 2001 + 1 = 201. Sendo a 2002 = 2a 667 + 1, temos que a2002 mpar, logo a2002 = 201. Assim, 2a667 + 1 = 201 a667 = 100. Mas 667 = 3 222 +1, e temos 2a222 + 1 = 100 a222 = 99 , que no inteiro. Contradio. 2 Trs alunos da delegao brasileira deram uma soluo equivalente anterior. Alguns alunos argentinos resolveram o problema ignorando a condio (i). Mostremos que possvel calcular a2000 sem utilizar a condio (i).
EUREKA! N11, 2001

 1 %  9pp 3#!#2 5 6@b#

10

Sociedade Brasileira de Matemtica

De (iv), indutivamente mostra-se que a m a n para m n. Aplicando (iii) temos:


a 4 = a 31+1 = 2a1 + 1 = 2 1 + 1 = 3 a13 = a 34 +1 = 2a 3 + 1 = 2 3 + 1 = 7 a 40 = a 313+1 = 2a13 + 1 = 2 7 + 1 = 15 a121 = a 340 +1 = 2a 40 + 1 = 2 15 + 1 = 31 a 364 = a 3121+1 = 2a121 + 1 = 2 31 + 1 = 63 a1093 = a 3364 +1 = 2a 364 + 1 = 2 63 + 1 = 127

Logo a1000 a1093 a1000 127

(I)

Agora estudemos a3. Seja a 3 = k . Temos: a10 = a 33+1 = 2a 3 + 1 = 2k + 1 a 31 = a 310 +1 = 2a10 + 1 = 2(2k + 1) + 1 = 4k + 3 a 94 = a 331+1 = 2a 31 + 1 = 2(4k + 3) + 1 = 8k + 7 a 203 = a 394 +1 = 2a 94 + 1 = 2(9k + 7) + 1 = 16k + 15 a 650 = a 3283+1 = 2a 283 + 1 = 2(26k + 15) + 1 = 32k + 31 a 2561 = a 3850 +1 = 2a850 + 1 = 2(32 k + 31) + 1 = 64k + 63 Como a 2551 a 2001 , temos 64k + 63 200 k 3. Mas a 3 a 4 k 3. Logo k = 3 e, portanto, a850 = 32 3 + 31 = 127. Desta forma a1000 a850 a100 127(II). De (I) e (II), temos a1000 = 127.

Sejam A1 A2 A3, B1 B2 B3 e C1 C2 C3 os tringulos. Tome o ponto A1 e trace o dimetro AA1 que passa por A1. Podemos supor, sem perda de generalidade, que, dentre os pontos B1, B2, B3, C1, C2 e C3, o mais prximo de A B1 e que, dentre os

pontos C1, C2 e C3, o mais prximo de A, contido no arco AA1 que contm B1 C1.

EUREKA! N11, 2001

 1 %  9pp 3#!#2 5 6@b#

11

Sociedade Brasileira de Matemtica

C1 B1

A1

O dimetro C1 C que passa por C1 divide a circunferncia em dois arcos. Se C1, C2 e C3 estivessem no arco que contm A1, teramos que o maior ngulo do 180 = 90 , o que no possvel. Logo tringulo C1C2C3 seria maior ou igual a 2 existe um ponto, Ci no arco que contm B1. Sendo C1 o mais prximo de A, e

como AC1 que contm B1, temos que Ci pertence ao arco CA . Temos ento que o tringulo A1B1Ci satisfaz as condies do enunciado, pois
m(Ci A1 ) m( A1 A) m (B A ) m ( AA1 ) = 90, m( A1 B1 Ci ) = m A1 C i B1 = a 1 1 < a = 90 2 2 2 2

m(C i B1 ) m(CC1 ) < = 90. Observe que o tringulo retngulo e m(C i A1 B1 ) = 2 2 se, e somente se, Ci = A. Obs. Como o nmero total de pontos 9, que mpar, podemos escolher um deles (que ser o A1) cujo antpoda no nenhum dos outros pontos. Nossa soluo mostra ento que possvel obter um tringulo acutngulo AiBjCk.

Suponha, por absurdo, que quaisquer dois pontos do polgono estejam separados por uma distncia menor que S/a.

EUREKA! N11, 2001

 1 %  9pp 3#!#2 5 6@b#

12

Sociedade Brasileira de Matemtica

y a x

Consideramos o ponto mais esquerda e mais direita x e y do nosso polgono. Se b a diferena de suas abscissas, o polgono est contido num retngulo de lados b e a. Temos claramente S ab, donde b S/a. Como claramente xy b, temos um absurdo e o resultado est provado.

Temos m + 2001 S(m) = 2m 2001 S(m) = m. Assim, m divisvel por 3 e conseqentemente S(m) tambm o . Logo S(m) = 3k, para algum k inteiro, e m = 2001 3k = 9 667k divisvel por 9. Desta forma, 9 divide S(m). Seja n o nmero de algarismos de m. temos que S(m) 9n (cada algarismo menor ou igual a 9), assim 2001S(m) 18009n m 18009n. Mas m 100...0 = 10 n , logo 10 n 18009n. Esta ltima desigualdade s vlida para n 6. Assim, S(m) 9 6. Como S(m) divisvel por 9, temos S(m) = 9, 18, 27, 36, 45 ou 54. Temos S(m) = 9 m = 92001 = 18009, o que no possvel pois 1+8+0+0+9 = 18. S(m) = 18 n = 182001 = 36018. S(m) = 27 m = 272001 = 54027, o que no possvel pois 5+ 4+0+2+7 = 18 S(m) = 36 m = 362001 = 72036, o que no possvel pois 7+2+0+3+6=18 S(m) = 45 m = 452001 = 90045, o que no possvel pois 9+0+0+0+4+5=18 S(m) = 54 m = 542001 = 108054, o que no possvel pois 1+0+8+0+5+4=18 Logo a nica soluo n = 36018.
B C D
n 1 zeros

EUREKA! N11, 2001

 1 %  9pp 3#!#2 5 6@b#

13

Sociedade Brasileira de Matemtica

Queremos encontrar o menor valor de k tal que g(k) = 2001. Assim, seja ak o menor valor tal que g(ak) = n. Desta forma, devemos calcular a2001. Temos g(1) = 1, logo a1 = 1. Podemos tomar g(2) = 2, logo a2 = 2. Observe que nesse caso g(3) = g(1) = 1 e g(6) = g(2) = 2. Podemos tomar g(4) = 2 e g(5) = 3, logo a3 = 5. Considere g(k) e g(k + 1). Temos g(3k) = g(k) e g(3k + 3 ) = g(k + 1). Assim, g(3k + 3) = g(3k) + 1 ou g(3k + 3) = g(3k) 1. Desta forma, g(3k +1) e g(3k + 2) so no mximo iguais a g(k) + 1 ou g(k + 1) + 1. Por exemplo, se g(4) = 2 e g(5) = 3, temos g(12) = 2 e g(15) = 3. Tomando g(13) = 3 e g(14) = 4, temos que a4 = 14. Note que, como g(k) 2 para k 4, temos g(k) 3 para k 12. Assim, podemos encontrar an + 1 em funo de an. Temos que g(an 1) = n 1 pois g(an 1 ) < n (se g(an 1) > n, existiria k < an tal que g(k) = n, o que contradiz a hiptese de an ser mnimo. Assim, g(3(an 1) = n 1 e g(3an) = n. Para k an 1, temos g(k) n 1, logo g(k) n para k 3(an 1). Podemos tomar g(3an 2) = n e g(3an 1) = n + 1. Logo an + 1 = 3an 1. Note que temos "quase" uma progresso geomtrica. Se somarmos um nmero x x 1 de cada lado da igual dado, temos a n +1 + x = 3a n 1 + x = 3 a n + . Se 3 1 x 1 1 1 1 x = , temos a n +1 = 3 a n . Sendo bn = a n , fizermos x = 3 2 2 2 2 temos bn+1 = 3bn, ou seja , bn uma progresso geomtrica de razo 3. Logo bn = 1 1 b1 3n 1. Como b1 = a1 = , temos 2 2 n 1 n1 3 2000 + 1 3 1 3 3n1 + 1 an = an = . . Para n = 2001, temos a n = bn = 2 2 2 2 2 Obs. A funo g que construmos tal que g(k) o maior possvel, para todo k, e obtida da seguinte forma: Primeiro observamos que todo natural n pode ser escrito de maneira nica como n = 3 k + 1 3 k 1 + 2 3 k 2 + ... + k 1 3 + k , com

j {1,0,1} para 0 j < k (onde k tal que


g (n) = 1 + acima.

j =0

k 1

,ou seja, g(n) o nmero de termos no nulos na representao

EUREKA! N11, 2001

7 8

 1 %  9pp 3#!#2 5 6@b#

3k + 1 3 k +1 + 1 n< ) . Temos ento 2 2

14

Sociedade Brasileira de Matemtica

A XLII Olimpada Internacional de Matemtica foi realizada na cidade de Washington DC, USA no perodo de 1 a 14 de julho de 2001 e teve a participao de 85 pases. A equipe brasileira foi selecionada atravs de provas realizadas em maro e maio deste ano e foi liderada pelos professores Nicolau C. Saldanha (Rio de Janeiro RJ) e Antonio Caminha Muniz Neto (Fortaleza - CE).

Seja ABC um tringulo acutngulo com circuncentro O. Seja PA uma altura do tringulo com P no lado BC. Considere que BCA ABC + 30 . Prove que CAB + COP < 90 .

Prove que

para quaisquer nmeros reais positivos a, b, e c.

EUREKA! N11, 2001

t ni t w v t t y t  t eyxv y y z y v y


Enunciados e Resultado Brasileiro a a + 8bc
2

b b + 8ca
2

c c + 8ab
2

15

}0 % ! ! }0 % ! !
1

} }  ! H 6!'S b}'! !''g'!b"} !E $ !" } )  ~ E  Q  ! | } !  !!b!6b} H 0 !|&!}')'' 'b''  | ~ | )  }~|b!"!}6'!  } !  | } H F E b I bG'"}

  | }  ~ ~ | dg}!b'' 6 #'!!!} { 5 42 B 073&0X0B 3rc { g66  1 % 3#r#2  1 % 3#r#2


R & P & ' &  & & &

Sociedade Brasileira de Matemtica

Vinte e uma meninas e vinte e um meninos participaram numa competio matemtica. Cada participante resolveu no mximo seis problemas. Para cada menina e cada menino, existe pelo menos um problema que foi resolvido por ambos. Prove que existe um problema que foi resolvido por pelo menos trs meninas e pelo menos trs meninos.

Seja n um inteiro mpar maior do que 1 e sejam k1 , k 2 ,..., k n inteiros dados. Para cada uma das n! permutaes a = (a1 , a 2 ,..., a n ) de {1,2,..., n}, defina S (a) =

Prove que existem duas permutaes b e c, b c, tais que n! um divisor de S (b) S (c).

Num tringulo ABC, seja AP a bissectriz de BAC com P no lado BC, e seja BQ a bissectriz de ABC com Q no lado CA. Sabemos que BAC = 60 e que AB + BP = AQ + QB. Quais so os possveis valores dos ngulos do tringulo ABC?
7 8

Sejam a, b, c, d inteiros com a > b > c > d > 0. Considere que ac + bd = (b + d + a c)(b + d a + c). Prove que ab + cd um nmero primo.

EUREKA! N11, 2001

5 42 0 B37BX0B 6&"3r & x6 {

 1 % 3#r#2  1 % 3#r#2  1 % 3#r#2  1 % 3#r#2

k a .
i i i =1

16

Sociedade Brasileira de Matemtica

A Torre de Hani um dos quebra-cabeas matemticos mais populares. Ele foi inventado por Edouard Lucas em 1883.

As peas so n discos de tamanhos diferentes e todos com um furo em seu centro e trs pinos onde so colocados os discos. Certamente podem ser encontrados em qualquer loja de brinquedos.

Inicialmente os discos formam uma torre onde todos so colocados em um dos pinos em ordem decrescente de tamanho.

Devemos transferir toda a torre para um dos outros pinos de modo que cada movimento feito somente com um disco, nunca havendo um disco maior sobre um disco menor.

Queremos saber qual o menor nmero de movimentos necessrios para resolver uma torre de Hani com n discos. H uma histria (imaginada pelo prprio Edouard Lucas) sobre a torre de Hani: No comeo dos tempos, Deus criou a Torre de Brahma, que contm trs pinos de diamante e colocou no primeiro pino 64 discos de ouro macio. Deus ento chamou seus saserdotes e ordenou-lhes que transferissem todos os discos para o terceiro pino, seguindo as regras acima. Os sacerdotes ento obedeceram e comearam o seu trabalho, dia e noite. Quando eles terminarem, a Torre de Brahma ir ruir e o mundo acabar.
EUREKA! N11, 2001

~ } | } ) 'bdb Q !b ''!}

)  ~ | } | ) 'g1'#!!b} H !'"}

g f @e d "

17

r g 6

b q f t b xv f t t s !bdf!r@"B dt ac!"ryGwbu!b # !f s S sb!!Bdb$bi f6r |h !b"}




bq" 6c !h b W c!f !ec a6Yb b p i g d b ` X y V T  z z t Ui t


W

Sociedade Brasileira de Matemtica

Para resolver um problema (no s este, mas vrios outros problemas na matemtica) que envolve n coisas, ajuda ver o que acontece para valores pequenos de n. Vejamos alguns casos. n = 1. Fazemos

1 movimento foi suficiente. n = 2. Fazemos

3 movimentos deram. n = 3. Fazemos

7 movimentos deram. Mas claro que no podemos fazer s isso. No podemos ficar observando o que acontece para todos os valores de n! Ento temos que comear a tirar algumas concluses.

EUREKA! N11, 2001

~ ~ "} H '''!'!|

'

18

Sociedade Brasileira de Matemtica

Vamos olhar o caso n = 3 mais perto. Observe os trs primeiros movimentos:

Note que o que fizemos foi mesmo para resolver o caso n = 2. O prximo movimento foi

Isto , passamos o disco maior para o pino sem discos. Agora, veja os trs ltimos movimentos:

Novamente fizemos o mesmo que foi feito para o caso n = 2, s que transferindo agora a "subtorre" para o pino onde estava o disco maior. Agora, imaginemos uma torre com n discos. Imagine tambm que sabemos resolver o problema com n 1 discos.

n discos

Podemos transferir os n 1 discos de cima para um pino vazio:


vrios movimentos n1 discos

EUREKA! N11, 2001

19

|  '!|#~

} | } ! } H '6!!&!'!b
k k

Sociedade Brasileira de Matemtica

Depois passamos o disco maior para o outro pino vazio:

Por fim, colocamos os n 1 discos menores sobre o disco maior:


vrios movimentos n1 discos

Assim, podemos resolver o problema com n discos. Por exemplo, para resolver o problema com 4 discos, transferimos os 4 1 = 3 discos de cima para um pino vazio (j sabemos fazer isso!), depois passamos o disco maior para o outro pino vazio e por fim colocamos os 3 discos sobre o disco maior. Para resolver o problema com 5 discos, transferimos os 5 1 = 4 discos de cima para um pino vazio (acabamos de aprender a fazer isso!), e assim por diante.

Voltemos pergunta que ser calada: queremos saber o nmero mnimo de movimentos necessrios para resolver uma torre de Hani com n discos. Vamos dar um nome para este nmero, digamos Tn. Assim, o nmero mnimo de movimentos necessrios para resolver um problema com 1 disco T1, com 2 discos T2, com 2001 discos T2001, com discos T, e, em especial, com n 1 discos Tn 1.

J vimos que podemos resolver o problema da seguinte forma:


vrios movimentos n1 discos

EUREKA! N11, 2001

20

l m o

~ "} H 'b''b'6

| H 'b'''!  | } ~

R n

Sociedade Brasileira de Matemtica

vrios movimentos n1 discos

Vamos ver quantos movimentos so necessrios neste modo de resolver o problema. Precisamos de Tn 1 movimentos para movimentar os n 1 primeiros discos, mais um para movimentar o disco maior e mais Tn 1 para colocar os n 1 discos sobre o disco maior. Assim, precisamos de Tn 1 + 1 + Tn 1 = 2Tn 1 + 1 movimentos. Mas no sabemos se este modo de resolver o problema usa o menor nmero de movimentos; poderia haver outro modo que use menos movimentos. Como o menor nmero de movimentos Tn, temos: (I) Tn 2Tn 1 + 1 Provemos que na verdade Tn = 2Tn 1 + 1. Para isso, mostraremos que Tn 2Tn 1 + 1 (lembre-se de que se a b e a b ento a = b). Esta aparentemente estranha maneira de se demonstrar que uma coisa igual a outra na verdade bem comum em vrios problemas. Muitas igualdades podem ser obtidas a partir de desigualdades. Considere agora, ento, o disco maior. Ele vai ter que sair da torre inicial uma hora. Mas para ele sair, preciso que os outros n 1 discos saiam de cima dele! E mais, se quisermos mud-lo de lugar ele vai ter que ir para um pino vazio, pois ele no pode ficar sobre nenhum dos outros discos por ser o maior (que trabalho esse disco d!)! Logo precisamos transferir os n 1 discos para um pino s, o que requer no mnimo Tn 1 movimentos. Para mudarmos ele de lugar, precisamos, claro, de mais um movimento. E depois, para colocarmos os n 1 discos sobre o disco maior precisamos no mnimo mais Tn 1 movimentos. Assim, para resolver o problema precisamos na verdade de no mnimo Tn 1 + 1 + Tn 1 = 2Tn 1 + 1 movimentos. Logo

EUREKA! N11, 2001

21

p p

Sociedade Brasileira de Matemtica

Tn 2Tn 1 + 1

(II)

Assim, de (I) e (II), (*) Tn = 2Tn 1 + 1 Assim, como T1 = 1 ( s ver o caso n = 1), podemos, fazendo n = 2, concluir que T2 = 2T1 + 1 = 2 1 + 1 = 3 (exatamente como achamos antes!!) e, fazendo n = 3, descobriramos que T3 = 2T2 + 1 = 2 3 + 1 = 7 (que coisa!). Para n = 4, acharamos T4 = 2T3 + 1 = 2 7 + 1 = 15. Se quisssemos ento Tn para um valor qualquer de n, devemos ter todos os valores de Tk para k = 1, 2, , n 1, mas com certeza possvel calcular. Uma seqncia deste tipo (isto , tal que para calcular um dos valores usamos os valores anteriores) chamada recorrente e a equao que relaciona os termos da seqncia chamada de relao de recorrncia (no caso, temos que (*) uma equao de recorrncia).1 Poderamos parar por aqui (pois j sabemos como calcular os valores de Tn ), mas encontraremos uma frmula para Tn que no depende de seus valores anteriores (tal frmula costumeiramente chamada frmula fechada). Nem sempre se pode (e quando se pode, pode ser bem difcil) fazer isso com uma relao de recorrncia, mas com esta em particular pode ser feita. Observe que temos "quase" Tn = 2Tn 1 . Vamos ver se podemos acertar isso. Se somarmos um nmero x aos dois lados da equao (*), temos 1+ x Tn + x = 2Tn 1 + 1 + x Tn + x = 2 Tn 1 + 2 Se fizermos x = (1 + x) / 2 x = 1 e sendo An = Tn + 1, temos An = 2 An 1 = 2 2 An 2 = 2 2 An 2 = 2 2 2 An 3 = 2 3 An 3 = ... = 2 n 1 A1 Como A1 = T1 + 1 = 1 + 1 = 2, temos An = 2 n . Assim, An = Tn + 1 2 n = Tn + 1 Tn = 2 n 1 Assim, precisamos de 2 n 1 movimentos para resolver o problema da torre de Hani com n discos. Ou seja, os sacerdotes precisaro de 2 64 1 movimentos. Mesmo se eles fizessem um movimento por segundo, eles precisariam de mais de 500 bilhes de anos!! Podemos ficar tranqilos por enquanto.

Para outros comentrios e resultados sobre recorrncia veja o artigo "Equaes de Recorrncia", de Hctor Soza Pollman, publicado na revista Eureka! No. 9

EUREKA! N11, 2001

22

Sociedade Brasileira de Matemtica

Os alunos mais observadores devem ter notado de antemo que Tn = 2 n 1 bem antes, quando calculamos Tn para valores pequenos de n. Ter essa percepo bom, mas s perceber que Tn = 2 n 1 no suficiente. preciso provar que esta relao realmente verdadeira. As aparncias podem enganar!! Por exemplo, considere a seqncia n(n 1)(n 2)...(n 2000) +n 2001! (lembre-se : 2001! = 1 2 3 2001) Temos a1 = 1, a 2 = 2,..., a 2000 = 2000. Isto poderia nos levar a crer que a n = n, no? Pois veja quanto vale a 2001 e voc ter uma bela surpresa! an =

01. Encontre uma frmula fechada para cada uma das relaes de recorrncia a seguir: a) a n = 3a n 1 + 4, a1 = 0 b) bn = 2bn 1 + 3 , b1 = 5 02. (Prova de Seleo para a IMO e Olimpada Iberoamericana 2001, adaptada) Seja f uma funo de em tal que, para todos x, y, z reais, f ( x + y ) + f ( y + z ) + f ( z + x) 3 f ( x + 2 y + 3 z ) a) Mostre que f (a) f (0) para todo a real. Mostre que f (a) f (0) para todo a real e conclua que as funes f onde f (a) = f (0) so as nicas solues do problema.
t t w r h ! 6 " G

A grosso modo, uma funo f de um conjunto A em um outro conjunto B, uma relao que toma cada elemento x de A e o transforma em um elemento f(x) de B. As equaes de recorrncia que acabamos de estudar so exemplos de funes de N em R. 03. Na torre de Hani, suponha que em vez de transferir a torre para um dos pinos, voc tenha que transferir a torre para cada um dos outros pinos uma vez. Encontre o nmero mnimo de movimentos para resolver esse problema.

EUREKA! N11, 2001

}!''d"bGb!| H {  r h ! }

} d b b!| H {

|  s } 'g!Gb!E

v "u

23

Sociedade Brasileira de Matemtica

O que desejamos mostrar com esse texto o potencial significativo da trigonometria para resolver problemas de olimpadas de matemtica, principalmente quando combinada com algumas desigualdades. Esse texto, aps a resoluo de cada exemplo, apresenta um esquema da mesma, um Guia de Resoluo, o qual busca facilitar o entendimento geral do que foi feito. Caso o leitor queira tentar resolver tais exemplos antes de conhecer a resoluo descrita aqui, poder recorrer a este guia, como instrumento auxiliar. Vamos aos exemplos. : (Seleo para IMO 99 Brasil ) Para reais positivos satisfazendo 1 1 1 3 + + , e determine a + b + c = abc, mostre que 2 2 2 2 1+ a 1+ b 1+ c quando a igualdade ocorre.
9  @

A idia bsica para resolver esse problema fazer uso da transformao de um nmero real em tangente de outro. Isso vem do simples fato de que qualquer nmero real a pode ser representado pela tangente de outro nmero real pertencente ao intervalo (/2, /2), sendo tal nico isso explicado pelo fato da funo tangente, nesse intervalo, ser bijetora e ter como imagem todo o conjunto dos nmeros reais. E sendo ainda a um real positivo, podemos fazer a = tg , (0, /2). Agora, podemos perguntar: por que essa transformao nos seria til? Isso respondido se percebermos que a partir da conhecida identidade trigonomtrica

+ k , com o qual podemos simplificar a desigualdade a ser provada. 2 claro que se o estudante no tem o devido costume com essas frmulas, ele, provavelmente, no as reconheceria e nem pensaria em utilizar a transformao
EUREKA! N11, 2001

24

1+ tg = sec, obtemos o seguinte resultado: 1 / 1 + tg 2 = cos ,

g f @ " """

f } | ! ! cw ~!b @ u t  t  xnwu t x  y v  v { z u  y u   t xv t zxw t 3nyx y z y z  pp 6 b'#% 2 1 ` gb#3#B
,

Sociedade Brasileira de Matemtica

para tangente. Mas a que entra a relevncia da trigonometria . Agora podemos prosseguir com a resoluo. Faamos a = tg , b = tg e c = tg , onde , , (0, /2). Temos ento que

3/2 para quaisquer , , (0, /2) que satisfaam a condio (1). Mas de (1) vem que tg ( + + ) = 0 (verifique! Dica: use a frmula da tangente da soma de trs termos). Logo, como , , (0, /2), temos que + + = . Para finalizarmos a demonstrao, usaremos a seguinte forma especial da desigualdade de Jensen (ver [4]): se uma funo f estritamente cncava (ver observao abaixo) num dado intervalo (a,b), ento
a + ... + a n f 1 n f (a1 ) + ... + f (a n ) , n

+ k , ento o que devemos mostrar agora que cos + cos + cos 2

para quaisquer ai (a, b), ocorrendo a igualdade se e somente se os ai ' s forem todos iguais. E caso a funo seja estritamente convexa (ver observao abaixo) em um determinado intervalo a desigualdade muda de sinal. Continuando, como a funo cosseno estritamente cncava no intervalo (0,/2), temos que: cos + cos + cos 3 + + 1 cos = cos = cos + cos + cos , 3 3 2 3 2 para quaisquer , , (0,/2), ocorrendo a igualdade se e somente se = = = /3 a = b = c = tg /3 = 3 , concluindo a demonstrao.
9 

A transformao de um nmero real em tangente de outro e o uso da frmula 1+ tg =sec . Uso da propriedade dada no enunciado, para encontrar outra de melhor proveito. Uso de uma forma especial da desigualdade de Jensen.

EUREKA! N11, 2001

25

tg + tg + tg = tg .tg .tg (1) . Como 1 / 1 + tg 2 = cos ,

 pp % 5 "p  6!&##66 

Sociedade Brasileira de Matemtica

x + y f ( x) + f ( y ) estritamente cncava se f , para quaisquer x, y distintos > 2 2 x + y f ( x) + f ( y ) em I. E estritamente convexa se f , para quaisquer x, y < 2 2 distintos em I. Uma maneira geomtrica de identificar funes estritamente cncavas ou convexas observar a forma do grfico das mesmas: se o grfico for uma curva com concavidade voltada para baixo, a funo estritamente cncava, e se a concavidade for voltada para cima, estritamente convexa. Como exemplos de funes estritamente cncavas, temos a funo f(x) = cos x no domnio (0,/2) e as funes logartmicas cujas bases so maiores do que 1. E de funes estritamente convexas temos a funo f(x) = tg x no domnio (0,/2) e a funo f(x)=1/sen x, com x em (0,). (Como exerccio, classifique outras funes conhecidas em estritamente convexas ou cncavas). importante o leitor ver as referncias [2] e [4], onde encontram-se definies e resultados mais precisos e genricos, alm das demonstraes.

O prximo exemplo, da IMO de 1996, tido por alguns matemticos interessados em olimpadas (ver [1]), como o problema mais difcil j proposto em IMOs. um problema de geometria associado a desigualdade (algo bastante explorado em olimpadas). : (IMO 96) Seja ABCDEF um hexgono convexo tal que AB paralelo a DE, BC paralelo a EF e CD paralelo a FA. Sejam RA, RC, RE os raios das circunferncias circunscritas aos tringulos FAB, BCD, DEF respectivamente, e seja p o permetro do hexgono. Prove que p R A + RC + R E . 2 Algo nesse problema j nos insinua a usar a trigonometria, voc percebe? O fato dele relacionar raio de circunferncia circunscrita com lado (que tem a ver com o permetro) faz-nos lembrar da conhecida lei dos senos, que afirma: dado um BC AC AB = = = 2 R , onde R o raio da tringulo ABC, temos que senA senB senC circunferncia circunscrita ao tringulo dado (como exerccio, prove-a). Da, portanto, podemos agora no mais trabalhar com os raios dos tringulos citados, mas sim com algumas diagonais do hexgono. Isso porque, pela lei dos senos,
EUREKA! N11, 2001

26

9  @

 pp 6 b'#%

2 1 ` b#3#B

!| H {

Formalmente, uma funo f : I

, onde I

um intervalo,

Sociedade Brasileira de Matemtica


obtemos que BF = 2RA.sen F A B , BD = 2RC.sen B C D , FD = 2RE.sen D E F (ou seja, encontramos uma relao entre os raios citados no problema e algumas diagonais do hexgono, o que facilitar o nosso trabalho). A prxima parte da resoluo do problema a que exige uma maior dose de criatividade por parte do estudante. Vejamos. Prolonguemos os lados paralelos BC e EF do hexgono (vide figura 1). Por A e D tracemos perpendiculares aos lados prolongados, obtendo o retngulo de vrtices M, N, P e Q, ilustrados na figura 1. Como MN e PQ so as menores distncias entre pontos das retas paralelas BC e EF (pois esses segmentos so perpendiculares s mesmas), temos que BF MN e BF PQ 2BF MN + PQ 2BF AM + NA + DP + DQ 2BF AB.senB + AF.senF + CD.senC + DE.senE (1), onde sen X denota o seno do ngulo interno de vrtice X do hexgono, o qual igual ao seno do respectivo ngulo externo, pois os mesmos so suplementares.
M B C P

figura 1 Pela lei dos senos, ns j sabemos que BF/senA = 2RA . Ento dividindo ambos os lados da desigualdade (1) por senA, obtemos: 4 R A AB. senB senF senC senE + AF . + CD. + DE. (I) senA senA senA senA

E de forma anloga, seguindo os mesmos passos com as diagonais BD e DF do hexgono, obtemos:

EUREKA! N11, 2001

27

Sociedade Brasileira de Matemtica

4 RC BC.

senB senD senA senE + CD. + AF . + EF . (ii) senC senC senC senC senA senC senD senF + BC. + DE. + EF . (iii) senE senE senE senE

4 R E AB.

E agora, somando (I), (ii) e (iii), obtemos senA senB senC senB senC senD + + + 4( R A + RC + R E ) AB. + BC. + CD. + senE senA senE senC senA senC senE senD senE senF senA senF + DE. + + + + EF . + FA. . senA senE senC senE senC senA Agora observe que como os lados opostos do hexgono convexo so paralelos, ns temos que os ngulos opostos do mesmo so congruentes. Assim, ns obtemos: senA = senD; senB = senE; senC = senF. Por conseguinte, ns temos que os fatores que esto multiplicando os lados do hexgono na ltima desigualdade acima so da forma (z + 1/z), sendo z positivo (pois o seno de um ngulo maior que 0 e menor que 180 sempre positivo). E fcil verificar que z + 1/z 2, para todo z positivo. Assim ns obtemos:
4( RA + RC + RE ) 2( AB + BC + CD + DE + EF + FA) 4( RA + RC + RE ) 2 p RA + RC + RE p , concluindo a demonstrao. 2

(IMO 91) Seja ABC um tringulo e X um ponto interior do mesmo. Prove que pelo menos um dos ngulos XAB, XBC, XCA menor ou igual a 30.

EUREKA! N11, 2001

"~~8 6 ~~6d

Uso da Lei dos Senos. Uso das construes: prolongamento de dois lados opostos e traado de perpendiculares pelos dois vrtices restantes. Congruncia dos ngulos opostos do hexgono convexo. Uso da desigualdade: z + 1/z 2, z > 0.

28

Sociedade Brasileira de Matemtica

Geralmente, em questes que envolvem um ponto num interior de um tringulo, til traarmos perpendiculares a partir desse ponto aos lados do tringulo. Vamos utilizar isso. Sejam P, Q, R os ps das perpendiculares traadas por X aos lados BC, CA e AB, respectivamente. Para facilitar, denotaremos por , , os ngulos do tringulo (BAC, CBA, ACB) e por , , os ngulos XAB, XBC, XCA.

Ns temos que PX = BX.sen = CX.sen( ); QX = CX.sen = AX.sen( ); RX = AX.sen = BX.sen( ). Multiplicando essas trs igualdades, ns obtemos: sen( ' ).sen( ' ).sen( ' ) = sen '.sen '.sen '
sen( ' ) sen( ' ) sen( ' ) = 1. sen ' sen sen '

sen( A x) = senA. cot x cos A senx estritamente decrescente no intervalo (0, ), visto que a funo cotangente estritamente decrescente nesse intervalo. Assim, se , , forem todos maiores que 30, teremos que: Agora observe que a funo f ( x) = 1= sen( ' ) sen( ' ) sen( ' ) sen( 30 ) sen( 30 ) sen( 30 ) < sen ' sen sen ' sen30 sen30 sen30 1 (1) sen( 30 ) sen( 30 ) sen( 30 ) > sen30 sen30 sen30 = 8

EUREKA! N11, 2001

@6~

A R Q

X B P
figura 2

29

Sociedade Brasileira de Matemtica

Mas, ns temos que: sen( 30 ).sen( 30 ) = = 1 (1 sen( 30 )) 2 1 (cos( ) cos( + 60 )) 1 (1 cos( + 60 )) = 2 2

Observe que essa ltima igualdade decorre do fato de ( 30) ser complementar a ( + 60). Continuando, ns temos que: sen( 30 ) sen( 30 ) sen( 30 ) 11 1 = sen( 30 ) 4 2 2
2

1 (1 sen( 30 )).sen( 30 ) = 2

1 . 8

Mas esta ltima desigualdade obtida contradiz (1), logo , , no podem ser todos maiores do que 30, o que encerra a nossa demonstrao.
"~~8 6

Construo das perpendiculares a partir de X aos lados do tringulo e obteno da igualdade: sen( ' ).sen( ' ).sen( ' ) = sen '.sen '.sen ' . Esses ngulos so identificados no incio da resoluo. sen( A x) Observar que a funo f ( x) = estritamente decrescente. senx Supor, por absurdo, que todos os trs ngulos so maiores do que 30, e chegar a uma contradio.

Prove que, dentre quaisquer cinco reais y1 , y2 , y3 , y4 , y5 , existem dois, que satisfazem: yi y j 1. 0 1 + yi y j

EUREKA! N11, 2001

d~~6d

30

Sociedade Brasileira de Matemtica

Olhando para o termo do meio da desigualdade acima, o que ele nos faz lembrar? Sem muita dificuldade, associamo-lo logo formula da tangente da diferena. Ento mais uma vez faamos uso da transformao para tangente. Isto , faamos yi = tg xi, i = 1, 2, 3, 4, 5 , xi (/2, /2). Como tg 0 = 0 e tg /4 = 1, devemos ter agora: tg 0 tgx i tgx j 1 + tgx i .tgx j tg

E ainda, como no intervalo (/2, /2) a funo tangente sempre crescente, obtemos 0 xi x j . Agora o que temos que provar que existem dois 4 dentre os cinco xis que satisfazem esta ltima desigualdade. Para isso, usamos o conhecido Princpio da Casa dos Pombos. Dividamos o intervalo (/2, /2) de tamanho em outros quatro intervalos de tamanho /4. Assim, pelo princpio citado, dois dentro os cinco xis estaro no mesmo intervalo, os quais vo satisfazer a desigualdade pedida.
"~~8 6

Finalizamos esse texto com alguns problemas para o leitor exercitar o que foi mostrado. lgico que existe mais de uma soluo para cada problema, mas pede-se que o leitor tente resolv-los utilizando a trigonometria e as desigualdades mostradas ou outras conhecidas.
~ @~6d

. (IMO 61) Prove que, para qualquer tringulo de lados a, b, c e rea A, temos que: a 2 + b 2 + c 2 4 3 A .

EUREKA! N11, 2001

@6~

tg 0 tg (x i x j ) tg . 4 4

Uso da transformao para tangente. Aplicao da tangente da diferena. Uso do Princpio da Casa dos Pombos.

31

Sociedade Brasileira de Matemtica

(OBM 85) Um quadriltero convexo est inscrito em uma circunferncia de raio unitrio. Demonstre que a diferena entre seu permetro e a soma de suas diagonais maior do que zero e menor do que 2. (Ibero-Americana 88) As medidas dos ngulos de um tringulo esto em progresso aritmtica e as medidas das alturas do mesmo tambm. Prove que o tringulo equiltero. (Putnam 78) Encontre a rea de um octgono convexo que est inscrito em uma circunferncia e que tem que quatro lados consecutivos medindo 3 unidades e os lados restantes medindo 2 unidades. D a resposta na forma r + s t , com r, s e t inteiros positivos.
d d

Para o lado AB ns associamos a expresso f(AB) = p1.(sen D A B ) + p2.

(sen A B C ), onde p1 e p2 so as medidas das perpendiculares traadas de A e B, respectivamente, at o lado oposto CD. Definimos f(BC), f(CD) e f(DA) similarmente, usando para cada um as perpendiculares ao lado oposto. Mostre que f(AB) = f(BC) = f(CD) = f(DA). (IMO 91) Em um tringulo ABC, as bissetrizes AD, BE, CF encontram-se no ponto I. Mostre que: 1 8 IA IB IC . . . 4 AD BE CF 27 Mostre que se um quadriltero de lados a, b, c, e d inscritvel e circunscritvel ento sua rea abcd .
d d

EUREKA! N11, 2001

Prove que, dentre 13 nmeros reais, existem dois, x e y, tais que:


x y 2 3 .1 + xy .

(Gr-Bretanha 84) O quadriltero ABCD tem uma circunferncia inscrita.

32

Sociedade Brasileira de Matemtica

Uma funo d(x, y) de dois reais x, y chamada distncia se d(x, y) = d(y, x); d(x, x) = 0 ; e d(x, y) + d(y, z) d(x, z), para quaisquer reais x, y, z. Prove que a seguinte funo uma distncia: d ( x, y ) =
d

Rafael Tajra Fonteles cursa a 2. Srie do Ensino Mdio no Instituto Dom Barreto de Teresina PI. O Prof. Jos Nazareno Cardeal Fonteles da Universidade Federal do Piau e coordenador de matemtica do Instituto Dom Barreto colaborou com o artigo, fazendo a reviso do mesmo.
@

[1] ENGEL, Arthur. Problem-Solving Strategies. Springer-Verlag, New York, 1998. [2] LARSON, Loren C. Problem-Solving Through Problems. Springer-Verlag, New York, 1983. [3] MEGA, lio & WATANABE, Renate. Olimpadas Brasileiras de Matemtica 1 a 8. Comisso de Olimpadas da SBM. Ncleo, So Paulo, 1988. [4] MUNIZ NETO, Antnio Caminha. Desigualdade Elementares. Eureka! N 5. OBM, 1999. [5] Pgina da Web mantida por Jonh Scholes: www.kalva.demon.co.uk/

EUREKA! N11, 2001

x y 1+ x2 1+ y2

Sejam x, y, z reais positivos tais que xy + yz + zx = 1. Prove que: 2x 1 x 2 2y 1 y2 2z 1 z 2 x y z + + + + 2 2 2 2 2 2 2 2 (1 + x ) (1 + y ) (1 + z ) 1+ x 1+ y 1+ z2

33

Sociedade Brasileira de Matemtica

Um polinmio uma expresso da forma p( x) = a 0 + a1 x + a 2 x 2 + ... + a n x n . Uma srie formal uma expresso ainda mais simples - basta apagar o ltimo termo: p( x) = a 0 + a1 x + a 2 x 2 + ... Somas e produtos so definidos de maneira anloga s operaes correspondentes com polinmios. Assim, por exemplo, (1 3x + 3 2 x 2 3 3 x 3 + ...)(1 + 3x) = 1 3x + 3 2 x 2 33 x 3 + ...
+ 3 x 3 2 x 2 + 3 3 x 3 ...

=1 de modo que podemos escrever 1 3 x + 3 2 x 2 33 x 3 + ... = 1 /(1 + 3 x). De maneira geral, podemos "compactar" uma srie formal 1 + ax + a2x2 + na forma 1/(1 ax), que certamente ocupa bem menos espao que uma srie infinita Vejamos uma primeira aplicao das sries formais. Vamos determinar uma "formula fechada" para a seqncia definida por a 0 = 0 , a1 = 1 e a n + 2 = 5a n +1 6a n para n 0. A idia considerar a srie formal f ( x) = a 0 + a1 x + a 2 x 2 + ... e tentar "compact-la" e depois "descompact-la". Para alcanar o primeiro objetivo, observe que f ( x) = a 0 + a1 x + a 2 x 2 + a 3 x 3 + ... 5 xf ( x) = 5a 0 x 5a1 x 2 5a 2 x 3 + ... 6 x 2 f ( x) = 6a 0 x 2 + 6a1 x 3 + ... Somando as equaes acima, os coeficientes de x n , n 2, anulam-se e ficamos com x (1 5 x + 6 x 2 ) f ( x) = a 0 + ( a1 5a 0 ) x f ( x) = 1 5x + 6 x 2 Agora, como descompactar f(x)? O truque aqui "quebr-lo" em pedaos que sabemos como descompactar. Observe que 1 5 x + 6 x 2 = (1 2 x)(1 3x) e que razovel procurar constantes a e b tais que
EUREKA! N11, 2001

@d

"" c " SSw"w"a@e


34

ywyz8yy

Sociedade Brasileira de Matemtica

(a + b) (3a + 2b) x a b x x + = = 2 1 2 x 1 3x 1 5 x + 6 x (1 2 x)(1 3 x) 1 5x + 6 x 2

a + b = 0 a = 1 e b = 1 3a + 2b = 1 Logo f (x) = 1 1 x = = (1 + 3x + 32 x2 + 33 x3 + ...) (1 + 2x + 22 x2 + 23 x3 + ...) 2 1 5x + 6x 1 3x 1 2x = (3 0 2 0 ) + (31 21 ) x + (3 2 2 2 ) x 2 + (3 3 2 3 ) x 3 + ... Assim, o coeficiente de x n em f(x) (denotado por x n f (x)) 3 n 2 n . Mas

[x ]f ( x) = a
n

[ ]

, pela definio de f(x), logo a n = 3 2 .


n n

Utilizando sries formais, encontre "formulas fechadas" para as seguintes seqncias:


F0 = 0, F1 = 1, Fn + 2 = Fn +1 + Fn para n 0 (esta a famosa seqncia de Fibonacci) b) t 0 = t1 = 1, t n + 2 = 2t n +1 4t n para n 0 c) p 0 = p1 = 1, p 2 = 0, p n + 3 = 7 p n +1 6 p n para todo n 0

a)

Calcule F0 10
0

em que Fn denota a seqncia de Fibonacci.

Outra aplicao das sries formais ajudar a contar. Neste contexto, as sries formais recebem o nome de funes geratrizes. O esquema geral o seguinte: o exponente de x quantifica alguma propriedade em que estamos interessados,
EUREKA! N11, 2001

~e ~

(As outras seqncias no tem nome. Alguma sugesto?)


~e ~

F1 10
1

F2 10
2

F3 10 3

+ ...

35

Sociedade Brasileira de Matemtica

como o comprimento de uma seqncia, o nmero de conjuntos em uma partio, a quantidade de duendes verdes em um jardim, etc. Se para cada objeto associarmos tal potncia de x e somarmos estas potncias, o coeficiente de x n ser, respectivamente, o nmero de objetos com comprimento n, o nmero de parties com n conjuntos, o nmero de jardins com n duendes verdes, etc. Por exemplo, considere o problema de determinar o nmero de maneiras de se escrever n como soma de termos 1, 2, 3, sem levar em conta a ordem dos termos. A idia aqui no tentar obter este nmero para um valor particular de n. Somos mais ousados: vamos obter todos estes nmeros de uma s vez. Para isto, escrevemos a funo geratriz f(x) que a soma das potncias xs para cada soma s: f ( x) = x 0 + x 1 + x 1+1 + x 2 + x 1+1+1 + x 1+ 2 + x 3 + ... = 1 + x + 2 x 2 + 3x 3 + ... ( x 0 corresponde soma sem nenhum termo), de modo que, por exemplo, o coeficiente de x 3 o nmero de maneiras de escrever 3 como soma no ordenada de termos 1, 2, 3. Aparentemente, obter f (x) uma tarefa mais difcil do que a inicial. Mas observe que cada termo de f (x) o produto de um termo da forma xsomas de 1's , um termo da forma xsomas de 2's e um termo da forma xsomas de 3's, logo f ( x) = ( x0 + x1 + x1+1 + x1+1+1 + ...)(x0 + x2 + x2+2 + x2+2+2 + ...)(x0 + x3 + x3+3 + x3+3+3 + ...) f ( x ) = (1 + x + x 2 + x 3 + ...)( 1 + x 2 + x 4 + x 6 + ...)( 1 + x 3 + x 6 + x 9 + ...) 1 1 1 f ( x) = 2 1 x 1 x 1 x3 O problema agora encontrar x n f ( x ), o que pode ser feito utilizando-se as tcnicas j vistas.
8~e ~

[ ]

Mostre que o nmero de parties no ordenadas de n com exatamente k termos distintos 1 + x j ( y 1) xn yk 1 x j j 1

EUREKA! N11, 2001

36

Sociedade Brasileira de Matemtica

a) Encontre constantes a, b, c, d, e, f tais que 1 1 1 a b c d e f = + + + + + f ( x) = 2 3 3 2 1 x 1 x 1 x 1 x 1 + x 1 x 1 2 x (1 x ) (1 x ) em que = ( 1 + i 3 ) / 2 . b) Mostre que x n f ( x) = (n + 3) 2 7 (1) n n + 2 n (n + 3) 2 1 + + = + 12 72 8 9 2 12 em que x denota o maior inteiro menor ou igual a x.

a) Determine a funo geratriz do nmero de solues da equao x1 + x 2 + ... + x k = n , em que x i so inteiros positivos, 1 x i k . b) Determine a funo geratriz do nmero de parties ordenadas de n. (por exemplo, 4 = 1 + 3 = 3 + 1 = 2 + 2 = 2 + 1 + 1 = 1 + 2 + 1 = 1 + 1 + 2 = 1 + 1 + 1 + 1, de modo que h 8 parties ordenadas de 4) c) Determine o nmero de parties ordenadas de n. Os prximos problemas mostram uma tcnica muito importante chamada convoluo. Ela se baseia no seguinte fato: se f ( x ) = f 0 + f 1 x + f 2 x 2 + f 3 x 3 + ... g ( x ) = g 0 + g 1 x + g 2 x 2 + g 3 x 3 + ... ento h ( x ) = f ( x ) g ( x ) a srie formal associada seqncia h 0 = f 0 g 0 ,
h1 = f 0 g 1 + f 1 g 0 , h 2 = f 0 g 2 + f 1 g 1 + f 2 g 0 , ..., h k =
~e ~
i+ j=k

a) Mostre que se f(x) a funo geratriz da seqncia ( a n ) n 0 , ento f ( x ) /(1 x ) a funo geratriz da seqncia b n = a 0 + a1 + ... + a n . b) Prove que F0 + F1 + ... + Fn = F n + 2 1, em que Fn denota a seqncia de Fibonacci. (Este resultado pode tambm ser provado facilmente sem o uso de sries formais. Tente!)
EUREKA! N11, 2001

8~e ~

[ ]

~e ~

fg
i

,...

37

Sociedade Brasileira de Matemtica

Prove que n n n n F0 + n n 1 F1 + n 2 F 2 + ... + 0 Fn = F2 n em que, adivinhe, Fn denota a seqncia de Fibonacci!


~e ~

a) Mostre que o nmero de triangulaes Tn (por diagonais que no se interceptam fora dos vrtices) de um polgono convexo de n vrtices satisfaz T n +1 = T 2 T n + T3 T n 1 + ... + T n T 2 em que T2 = 1. b) Prove que T ( x ) = T 2 + T3 x + T 4 x 2 + ... = c) Mostre que T n = 1 2n 2 . n 1 n 1 1 (1 4 x ) 1 / 2 2x

(T n +1 o assim chamado n-simo nmero de Catalan). Para isto, lembre-se da frmula do binmio de Newton generalizada:
k

k 0

Muitas vezes, as funes geratrizes so utilizadas no para calcular o nmero exato de maneiras de se fazer isto ou aquilo, mas para mostrar que duas quantidade so iguais. Vamos mostrar que o nmero de parties (no ordenadas) de n em naturais distintos igual ao nmero de parties (tambm no ordenadas) de n em naturais mpares. Por exemplo, 7 = 5 + 1 + 1 = 3 + 3 + 1 = 3 +1 + 1 + 1 + 1 = 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 e 7 = 6 + 1 = 5 + 2 = 4 + 3 = 4 + 2 + 1, de modo que em ambos os casos o nmero de parties em naturais distintos : (1 + x )(1 + x 2 )(1 + x 3 )(1 + x 4 )... enquanto que o nmero de parties em naturais mpares dado por

EUREKA! N11, 2001

38

~e ~

(1 + x ) r =

k x

r r ( r 1)( r 2 )...( r k + 1) = ,k k k!

e r

Sociedade Brasileira de Matemtica

(1 + x + x1+1 + x1+1+1 + ...)(1 + x 3 + x 3+3 + x 3+3+3 + ...)...(1 + x 5 + x 5+5 + x 5+ 5+5 + ...)... = (1 + x + x 2 + x 3 + ...)(1 + x 3 + x 6 + x 9 + ...)...(1 + x 5 + x 10 + x 15 + ...)... 1 1 1 = ... 3 1 x 1 x 1 x5 Observe que as expresses acima so iguais! De fato, para se convencer disto, basta multiplicar as igualdades
1 x2 1 x4 1 x6 = 1 + x, =1+ x2, = 1 + x 3 ,... 2 3 1 x 1 x 1 x

Isto completa a demonstrao.


~e ~

a) Escreva a funo geratriz do nmero de maneiras de escrever um nmero n como soma de potncias distintas de 2. b) Verifique que a funo acima igual a 1/(1 x). c) Utilizando os resultados acima, mostre que todo nmero pode ser escrito de maneira nica em base 2. Prove que o nmero de parties de n em que apenas as partes mpares podem ser repetidas igual ao nmero de parties de n em que nenhuma parte aparece mais do que trs vezes. Prove que o nmero de parties de n com uma nica parte menor (ela ocorre uma nica vez) e parte maior no mximo duas vezes a parte menor igual ao nmero de parties de n em que a maior parte mpar e a menor parte maior do que metade da parte maior. Mostre que o nmero total de 1's nas parties de n igual soma dos nmeros de partes distintas em cada partio de n.
~e ~ ~e ~ ~e ~
EUREKA! N11, 2001

39

Sociedade Brasileira de Matemtica

O comit editorial de ! agradece aos admiradores da seo Olimpadas ao redor do Mundo o envio de crticas, solues e possveis erros nos enunciados dos problemas. Diversos leitores apontaram um possvel erro no enunciado de: Seja n um nmero natural tal que 2n 2 possui 28 divisores distintos e o nmero 3n 2 possui 30 divisores distintos. Qual o nmero de divisores do nmero 6n 2 ? Na realidade o problema est errado mesmo, apesar de corresponder verso publicada em : http://www.olsedim.com/olympiad/99.html De fato, se 2n2 tem 28 divisores, 3n2 s pode ter 24, 42 ou 54 divisores (prove!). O problema parecido com a 29. questo da onde os nmeros que possuam 28 e 30 divisores eram respectivamente 2n e 3n, e pedese o nmero de divisores de 6n (Esse tem soluo!). Continuamos salientando que estamos disposio na OBM para aqueles que estiverem interessados na soluo de algum problema particular. Para tanto, basta contactar a OBM, atravs de carta ou e-mail.
ee ddd d "

Primeiramente vamos aos problemas propostos deste nmero Os coeficientes a e b da equao x 2 + ax + b = 0 e suas razes so quatro nmeros distintos. possvel determinar a equao usando estes quatro nmeros? Um inteiro positivo n chamado perfeito se a soma de todos os seus divisores, excluindo n, igual a n. Prove que se um nmero perfeito maior do que 28 divisvel por 7 ento ele divisvel por 49. Prove a existncia de nmeros reais distintos a1 , a 2 , ... , a10 tais que a equao: (x a1 ) (x a 2 ) ... (x a10 ) = (x + a1 ) (x + a 2 ) ... (x + a10 ) possua exatamente 5 razes reais distintas.
dd dd dd

EUREKA! N11, 2001

40

'   &  # !     S%$ " S

  U

w8wwwyw$y

( ( 0)(

664 2 7531

664 2 7531

664 2 7531

Sociedade Brasileira de Matemtica

O crculo inscrito no tringulo ABC possui centro O e tangencia o lado AC no ponto K. Um segundo crculo S com centro no mesmo ponto O intersecta todos os lados do tringulo ABC. Sejam E e F os pontos de interseo de S com os lados AB e BC que esto mais prximos do vrtice B; B1 e B2 so os pontos de interseo de S com o lado AC com B1 mais prximo de A. Se P o ponto de interseo dos segmentos B 2 E e B1 F , mostre que os pontos B, K e P so colineares. condio: + + + = (a1 + a 2 + + a n ) para todo n , 1 n 2000 . Mostre que todo elemento da seqncia um nmero inteiro.
3 a1 3 a2 3 an 2

Cada um dos nmeros 1, 2, 3, ..., N preto ou branco. permitido mudar simultaneamente as cores de quaisquer trs dos nmeros se um deles a mdia aritmtica dos outros dois. Determine os valores de N para os quais possvel fazer com que todos os nmeros fiquem brancos. Determine todos os restos possveis da diviso do quadrado de um nmero primo com 120 por 120. Em um inteiro positivo M, de trs algarismos, o algarismo das centenas menor do que o algarismo das dezenas e o algarismo das dezenas menor que o algarismo da unidades simples. A mdia aritmtica de M com todos os nmeros de trs algarismos obtidos pela reordenao dos algarismos de M termina em 5. Determine tais nmeros M. Gustavo convidou um nmero mpar de pessoas para a festa de seu aniversrio e os disps em torno de uma mesa circular de modo que os vizinhos de cada menina fossem meninos, os vizinhos de cada menino, exceto Gustavo cujos vizinhos eram ambas meninas, fossem uma menina e um menino. Mostre que : a) o nmero de meninos convidados para a festa divisvel por 4. b) na direo diametralmente oposta a Gustavo est sentada uma menina . Seja H o ortocentro de um tringulo acutngulo ABC com AC BC . A reta que passa pelos pontos mdios de AB e HC intersecta a bissetriz do ngulo ACB no ponto D. A reta HD passa pelo circuncentro do tringulo ABC. Determine a medida do ngulo ACB .

EUREKA! N11, 2001

B 7dd

B 9dd

B 9dd

B 9dd

B 7dd B 7dd B 7dd

A SX V TF G 7 8@ 7HWU 9H3C

A S QIF G 9 8@ RPH3C

A S QIF G 9 8@ RPH3C

A S QIF G 9 8@ RPH3C

A 8664 2 7@ 97531 A FFE D 7 8@ 753C A FFE D 7 8@ 753C

dd

d d d d d

A seqncia de nmeros reais

(a1 , a 2 ,..., a 2000 )

satisfaz a

41

Sociedade Brasileira de Matemtica

Sobre uma mesa existem pilhas de moedas. Um movimento consiste em escolher uma das pilhas com pelo menos trs moedas, pegar uma moeda desta pilha, retir-la da mesa e finalmente dividir as moedas restantes desta pilha em duas outras pilhas (no necessariamente do mesmo tamanho). possvel obtermos somente pilhas com trs moedas aps vrios movimentos se comearmos com uma nica pilha com 2000 moedas?

Sobre uma mesa esto trs caixas com pelo menos uma bola em cada uma delas. Um movimento consiste em duplicar o nmero de bolas de uma das caixas de modo que o nmero de bolas necessrio para tal seja retirado de uma das outras duas caixas. possvel que aps vrios movimentos uma das caixas esteja vazia? Determine todos os pares de nmeros inteiros (x, y) que satisfazem a equao: y x 2 + 36 + x y 2 36 + y 2 ( y 12 ) = 0 Seja M o ponto de interseo das diagonais AC e BD de um quadriltero convexo ABCD. Seja K o ponto de interseo do prolongamento do lado AB, no sentido de B para A, com a bissetriz do ngulo ACD . Sabendo que MA MC + MA CD = MB MD , prove que BKC = CDB . Para cada subconjunto no vazio X do conjunto 1 M = { ,2,...,2000}, seja a X a soma do menor com o maior elemento de X. Determine a mdia aritmtica de todos tais nmeros a X assim obtidos. Determine o valor mximo do produto xy se os nmeros reais x e y satisfazem a relao: y (1 + x 2 ) = x 1 4 y 2 1 . Dois crculos se intersectam nos pontos M e N. A reta que passa por M intersecta os crculos nos pontos A e B de modo que M (AB ) . Os pontos C e D so os pontos mdios dos arcos AN e BN respectivamente e que no contm o ponto M e os pontos K e L so os pontos mdios dos segmentos AB e CD respectivamente. Prove que CL = KL.

) (

EUREKA! N11, 2001

42

Determine todas as funes f : condio f (x f ( y )) = 1 x y para todos x, y .

B 9d

B 9d

B 7dd B 7dd B 7dd

B 9d

B 9d

B 9d

A F F Ea 9 8@ 9b TU 8` C

A F F Ea 9 8@ 9b TU 8` C

A SX V TF G 7 8@ 7HWU 9H3C A SX V TF G 7 8@ 7HWU 9H3C A SX V TF G 7 8@ 7HWU 9H3C A Vd T 9 8@ Pc U C A Vd T 9 8@ Pc U C A Vd T 9 8@ Pc U C

dd

dd

dd

dd

dd dd

que satisfazem a

Sociedade Brasileira de Matemtica

Seja q(n) a soma dos algarismos de n. Qual o valor de ? q q q 2000

(((

Determine o nmero primo p para o qual o nmero 1 + p + p + p 3 + p 4 um quadrado perfeito.


2

Sejam P (x ) e Q(x ) dois trinmios quadrticos tais que trs das razes da equao P (Q (x )) = 0 so os nmeros 22 , 7 e 13 . Determine a quarta raiz desta equao. Sabendo que a , b e c so nmeros reais positivos, resolva o sistema no conjunto dos nmeros reais positivos : xy + xz x = a yz + yx y = b zx + zy z = c ( Uma seqncia ( p1 , p 2 ,..., p n ) de nmeros primos satisfaz seguinte condio: para n 3 , p n o maior divisor primo de p n 1 + p n 2 + 2000. Mostre que a seqncia ( p n ) limitada.
ABC um tringulo do Plano Cartesiano cujos vrtices so pontos de coordenadas inteiras. As medidas de dois dos lados AB, BC e CA pertencem ao conjunto 17 , 1999 , 2000 . Qual o valor mximo possvel da rea de ABC ?

Sejam P e Q os pontos de tangncia da tangente comum a dois crculos C1 e C 2 que se intersectam nos pontos M e N sendo N mais prximo de PQ do que M. Mostre que os tringulos MNP e MNQ possuem reas iguais.

Quais os inteiros positivos a e b tais que

( a+
3

b 1 = 49 + 203 6 .

Determine os nmeros reais x tais que: x 2 x 1 3 5 7 9 11 13 = x 2 2 x 48

EUREKA! N11, 2001

B 9d

B 9d

rsyr v TuEts D A V TF G 9@ r @ U 7Hs @ 99xwF @ 8r 953C

rsyr v TuEts D A V TF G 9@ r @ U 7Hs @ 99xF @ 8r 953C

B 9dd

B 9dd

B 9dd

B 9dd

B 9dd

B 9dd

B 9d

A y T 9@ S @ 9s 53C

A pp s T 9@ b9RI @ S 3C

A pp s T 9@ b9RI @ S 3C

A S T 9 8@ Q U

A r qp i 9 8@ 9b3C

A gf e 9@ h H3C T p A 7s @ 9F 3C

dd dd dd dd dd dd dd

2000

)))

43

Sociedade Brasileira de Matemtica

Um quadriltero convexo ABCD est inscrito em um semicrculo de dimetro AB. Sejam S o ponto de interseo de AC e BD e T o p da perpendicular baixada de S a AB. Mostre que ST divide o ngulo CTD ao meio. As medidas dos ngulos B e C de um tringulo issceles ABC so iguais a 50 . Sejam D e E pontos sobre os lados BC e AC respectivamente de modo que BAD = 50 e ABE = 30 . Determine a medida do ngulo BED . o conjunto de todos os inteiros positivos. Prove ou ) Seja disprove a seguinte afirmao : Existe uma funo f : tal que a igualdade f ( f (n )) = 2n verdadeira para todo n .

Agora vamos aos comentrios e solues dos leitores para alguns dos problemas apresentados em nossa seo nos nmeros anteriores da Seja f (x ) = x 3 3 x + 1 . Determine o nmero de solues reais e distintas da equao f ( f (x )) = 0 .

A resposta 7. Utilizando clculo, a derivada de f (x ) 3x 2 3 , e ento seus pontos crticos ocorrem em ( 1,3) e (1,1) , respectivamente mximo e mnimo. Mas f ( 2 ) = 1 , f (0) = 1 e f (2 ) = 3 assim, as razes de f pertencem aos intervalos ( 2,1) , (0,1) e (1,2) . Se contarmos o nmero de vezes que f atravessa completamente cada intervalo obteremos a nossa resposta. Com efeito, f atravessa ( 2,1) uma vez (quando x < 2 ), atravessa o intervalo (0,1) trs vezes (quando 2 < x < 1 , 0 < x < 1 e 1 < x < 2 ); atravessa o intervalo (1,2) trs vezes tambm e portanto a equao f ( f (x )) = 0 possui 7 razes.

EUREKA! N11, 2001

44

f e d

~ u h } j k s u i m h| r w x z y i jr o u i j sr o p o n i m l j i P"i vi {"x w tvn t%q"k h

B 9dd

B 9dd

B 9d

dd

A y T 9@ S @ 9s 53C A pp s T 9@ b9RI @ S 3C A pg T 9 8@ 7 f C A S T 9 8@ Q U C

dd

dd dd

Sociedade Brasileira de Matemtica

x x x x = 88 .

22 . Com efeito, 7 88 88 3 x x x = x da forma com k x . x k 1) Se x 0 ento x 3 pois, se x < 3 teramos A resposta

Como

88 22 = 28 7 88 x x x = 29 x = (no serve) 29 2) Se x 0 ento

por outro lado,

e portanto, no h solues negativas.


dd d

Todo nmero racional positivo pode ser escrito sob a forma

A afirmativa verdadeira. Fazendo a = x 3 y 2 , b = x 5 y 2 , c = xy e d = x 2 y para quaisquer inteiros positivos x e y , temos:


EUREKA! N11, 2001

P9tt"t" t{t" 
x x x x < 3 4 = 81
88 1 = 29 tem-se que 29 x x x 27 e da : 3 3

x x x = 27 x = 27 (no serve)
x x x = 28 x =

88

x < 3 x 4 x x x x 3 3 4 > 88 x 3 x 3 x x x x 3 4 = 81

) Prove ou disprove a seguinte afirmativa :

c e d so inteiros positivos.

P vtHt vt" 

dd

TuEts D A V TF G rsyr v 9@ r @ WU 7Hs @ 775F @ 8r 953C A S TU 9 8@ Q H3C

) Determine todos os nmeros reais x tais que

a 2 + b3 onde a , b , c5 + d 7

45

Sociedade Brasileira de Matemtica

a 2 + b3 x3 y 2 + x5 y 2 = 7 c5 + d 7 (xy )5 + x 2 y

) ( ) ( )
2

x 6 y 4 + x 15 y 6 x = x 5 y 5 + x 14 y 7 y

Como todo nmero racional pode ser obtido pelo quociente de dois nmeros inteiros positivos, a afirmao est provada.
) Um nmero de 10 algarismos dito interessante se todos os seus algarismos so distintos e ele um mltiplo de 11111. Quantos nmeros interessantes existem ?

A resposta 3456 . Seja I um nmero interessante ento I 0 + 1 + 2 + + 9 0(mod 9 ) Logo, I = 99999 N = 10 5 1 N para algum nmero natural N de 5 algarismos. Digamos, N = a1 a 2 a 3 a 4 a 5 logo, I = 10 9 a1 + + 10 5 a5 10 4 a1 10a 4 a5 I = 10 9 a1 + + 10 6 a 4 + 10 5 (a 5 1) + 10 4 (9 a1 ) + + 10(9 a 4 ) + 10 a 5 . Sejam d1 , d 2 ,..., d 9 , d10 os dgitos de I, nesta ordem, ento d1 + d 6 = 9 , d 2 + d 7 = 9 , d 3 + d 8 = 9 , d 4 + d 9 = 9 e d 5 + d10 = 9 . Como os nicos pares de dgitos cuja soma 9 so (0,9), (1,8), (2,7), (3,6) e (4,5) o nmero de possibilidades para d1 , d 2 ,..., d 9 , d10 9 8 6 4 2 1 1 1 1 1 = 3456 Resolva a equao 1 1 + 2 x 4 3x

As solues da equao so 2 3 (1 + 2 cos 80 ) . 3

EUREKA! N11, 2001

P q tvt{t v t" 

Pv 5v" tv t%q" 

979939 9b53

977 9753

=1

2 3 2 3 (1 2 cos 20 ) , 2 3 (1 + 2 cos 40 ) e , 3 3 3

46

Sociedade Brasileira de Matemtica

Com efeito fazendo-se 4 3 x = y + 2 temos que x =


x 4 3

2 y 3

para x 0 e

. Fazendo as devidas substituies e simplificando chegamos a

2 3 e y 3 12 y 8 = 0 . 3 Aplicando-se a frmula da equao do terceiro grau nesta ltima temos: y y 3 12 y 8 = 0 o que implica em y = 0 x =
8 8 8 12 8 12 + + +3 + 2 2 3 2 2 3
2 3 2 3

y=3

ou
y = 3 4 3 1 + 3i + 3 1 3i = 3 4 3 2cis + 3 2cis 3 3

onde = 2k + outras razes.

(1 + 6k ) . Da, y = 4 cos para k = 0,1,2 e assim obtemos as 3 9

Obs: Tambm possvel chegar s solues fazendo

1 1 3 1 = cos , = sen + =4 x cos sen 4 3x


3 1 sen + cos = 2 sen cos sen( + 30) = sen(2 ) . Podemos fazer 2 2 as mesmas = 30, = 50 , =170 ou = 290 , e obtemos

solues

(ainda que escritas numa outra forma:

2 3 1 2 3 1 1 = = , (1 + 2 cos 40) = , 3 cos 30 3 cos 290 cos 70 2 3 1 2 3 1 1 e ). = (1 2 cos 20) = (1 + 2 cos 80) = 3 cos 50 3 cos170 cos10

EUREKA! N11, 2001

47

Sociedade Brasileira de Matemtica

Mostre que existe uma seqncia de inteiros positivos (a 1 , a 2 ,..., a n ,...) tal que a12 + a22 + ... + a n2 um quadrado perfeito para todo inteiro positivo n .

Consideremos a seguinte seqncia:


a1 = 3 e a n =

Desta forma teremos :

o que conclui a demonstrao. (note que an sempre par, e tambm igual a a n 1 (a n 1 + 2 ) , para todo n 3). 2

De acordo com as condies (a) e (b), tem-se que


N n(n + 1) = 111 k , k ; 1 k 9 3= 2

ou seja, n= 1 + 1 + 8111k 2

EUREKA! N11, 2001

P Ht q q t " 

P q tvt{t v t" 

(a )
k k =1

condies :

N (a) possui seus trs algarismos iguais. 3 N (b) igual soma de n nmeros naturais consecutivos a partir de 1. 3

48

979 979

799H3 799H3

97 97

(a )
k k =1

n 1

, n {2,3,4,...}

n 1 2 2 2 2 = (a k ) + (a n ) = (2a n + 1) + (a n ) = (a n + 1) k =1

Determine o maior nmero inteiro N que satisfaz as seguintes

Sociedade Brasileira de Matemtica

Como n natural, o radicando deve ser um quadrado perfeito o que ocorre somente para k = 6 que substitudo na expresso anterior nos fornece n = 36 e N N da, = 111 6 = 666 667 > 666 2001 > N 1998 3 3 e portanto o maior N que satisfaz s condies dadas 2000.
Atendendo a um pedido especial do leitor Jos Renato Carneiro e Carneiro antecipamos a soluo de:

As solues da equao so (3,7 ) e ( 7,3) .

Fazendo-se y = x + a , substituindo-se e simplificando a equao proposta chegamos a: (9 3a )x 2 + 9a 3a 2 x + 127 a 3 = 0 (*) Esta equao deve possuir solues reais para possuir razes inteiras. Seu discriminante :
D = (9 3a ) 4 (9 3a ) 127 a 3 = (9 3a ) a 3 + 9 a 2 508
2

Se a 6 ento a 3 + 9a 2 540 e D < 0 . Para 2 a 2 temos 9 3a > 0 e para a 9, a 2 (a + 9) 0 < 508. Assim, D 0 somente para a { ,4,5}. Para 3 a 3 + 9a 2 = a 2 (a + 9) 4 11 < 508 . Para 8 a 3, a 2 (a + 9) 64 6 < 508, e

a = 3 obtemos uma contradio em (*) . Para a = 4 , a equao x 2 + 4 x 21 = 0 satisfeita com x = 3 e x = 7 . Para a = 5 a equao 3x 2 + 15 x 1 = 0 no tem nenhuma soluo inteira. As nicas solues da equao proposta so portanto (3,7 ) e ( 7,3) .

EUREKA! N11, 2001

P9{ t tvt   " 

0)

79977 7HW 9H3


3

97

Determine todos os inteiros x e y que satisfazem equao

x + 9 xy + 127 = y 3 .

49

v X66 RX6Xv16vf 6iX6 v6vX6u

X u6i96tPifffffffffffffff 6 u66Xtfffff8ffffff 6 u66Xffffff8fffff X i6Xfffffff

vXXv6XvX v o r h n o 6R i6R6X6v~8R{ v m r o y  p m k p j } | | r j z6xv usliXm il6ig v m y j w t o r m q p o k n m k j h e d f i68

C FB A FB FB F CB ( CB A CB (B )1)4 )))1)3 @F

( FB FB )A @D ( @A VB D )))1)F @A FB A FB V CB 4 CB (B

A @4 FB 3 )))1)( @V FB F FB E FB A FB CB

# # #

" !

" !

F @( CB F FB FB A F 0 FB 4 FB CB )V ))B a)1)F @( 4 @% ' 3

H2

3
#

43)B(F)B1V)B 0@D F FB 4 @V 3B C @( FB

())1))B @& B E (B D (B A ( 0 (% $ E CB F (B (% $ ))A @& C))1))( @& B 4 CB F (B C (B (% $ V 0 VB C EB ( EB D% $ )B a)1))D @& ())1))gf& B D EB A DB V AB A 0 % $ D (B (% $ )A @& E C 0 (% $ )B @& A CB F (B E (B (% $ )1))A @& F))1))A @& B 3 CB ( CB 3 (B (% $ C))1))B @& B E (B D (B A ( 0 (% $ D C 0 (% $ )B @& ( @& E% $ CB E CB 0 CB A (B V% $ ))ta))A @& C))1))B @& B 4 CB 3 (B E ( 0 D% $ E CB (% $ )A @& & % $ 0 ( a)% ' 4 CB F 0 % $ )gf& F @& F% $ C))1))A @& B 4 CB C (B ( (B (% $ F))1))B @& B A FB C (B D ( 0 (% $ A FB F CB ( CB (% $ )1))F @& F)B4)1))F @& FB D CB 4 CB (% $ C FB E CB D CB (% $ )1))A @&

Enviaram solues de problemas os seguintes leitores da

% $ 4 3)% ' H2 91)% ' 3& 0( 

# #

S d ! ` I  G ! Y 7 G ! Y 7 " T! 7 # 9!  # 8 7 7 # 9!  # 8 7  W P! I `  W P! I ` " ! " " T! " !  P" Q 7 # 9!  # 8 7 " !        

s a# ! 5  W P! I 7 `  W P! I 7 ` s a# ! 5 7 # P! &i b q i d ! R 5 " s a# ! 5 s a# ! 5 ! # 2 G R 5 "  {R 7 {R 7 9 t R t R 7 7 R 5 9 7 t R

d% " Rd % t 7 r T  7   "   7 w #  Q & a7 TxQ { " T 7 a R 5 aR# I  h    U{ 67 8 7 t6 d R {b { i d  I 7 `  T R H 8 a d w 7RY 7   8 1 7Td  d  d w 9Y 7  b7 e b 7 d y 1 Y  x  " 7 d   % " 7 d I  7  x {9d w iv2 #  S aRu {  t & s h  d I q   7 &r  p   i $ S I  7 d { ax e 7 S h # e 7 S # e cba` d $ Y X7R R  % " RW " U R  I  7 )R 7  S% "   5bH G I  7  5 6 b 5R 7 

EUREKA! N11, 2001

Sociedade Brasileira de Matemtica

50

Sociedade Brasileira de Matemtica


iiiiii

48) Doze pintores vivem em doze casas construdas ao longo de uma rua circular e so pintadas ou de branco ou de azul. Cada ms um dos pintores, pegando consigo bastante tinta branca e azul, deixa sua casa e caminha ao longo da rua no sentido anti-horrio. Desta forma, ele repinta cada casa (iniciando na sua) com a cor oposta. Finaliza o trabalho to longo repinte alguma casa branca de azul. Em um ano, cada casa estar pintada com a sua cor original sabendo que, no comeo do ano, ao menos uma casa estava pintada de azul.

Dizemos que uma pintura de uma casa induzida se no feita pelo dono da casa. Isso s acontece quando o pintor acabou de mudar a cor da casa imediatamente anterior de azul para branca. Vamos mostrar que cada casa muda de cor exatamente duas vezes, sendo uma induzida e outra no, o que claramente implica o resultado. Primeiro vamos ver que uma casa no pode mudar de cor trs vezes. Para isso, supomos por absurdo que alguma casa muda de cor pelo menos 3 vezes, e consideramos o primeiro momento em que uma casa muda de cor pela terceira vez. Nesse caso, pelo menos duas das 3 pinturas so induzidas, e portanto a casa imediatamente anterior muda duas vezes de azul para branca antes disso, e portanto muda de cor pelo menos 3 vezes antes desse momento, o que uma contradio. Para terminar, vamos agora ver que cada casa muda de cor duas vezes, o que equivale a dizer que muda (pelo menos) uma vez de forma induzida. Para isso, basta ver que toda casa muda alguma vez de azul para branca (pois uma casa muda de forma induzida quando a casa anterior muda de azul para branca ela muda de forma induzida). Isso obvio para casas azuis. Vamos provar isso por induo no nmero de casas imediatamente anteriores que so inicialmente brancas. Para a casa imediatamente anterior esse nmero menor (lembre que h pelo menos uma casa azul no incio), e portanto em algum momento ela muda de azul para branca, e nossa casa muda de forma induzida, donde muda de cor pelo menos duas vezes, e portanto em algum momento muda de azul para branca t

EUREKA! N11, 2001

0  !    " !       )  ( r'&% $#  11 1v

@ @ 8 6 5 3 1 PAvt {9 "9 7"& 4t2" 

51

Sociedade Brasileira de Matemtica

Obs. Note que essa soluo no depende da ordem em que os pintores executam seu trabalho (depois de um pintor acabar de pintar, o prximo no precisa ser seu vizinho, mas importante que cada pintor faa o processo uma vez). 52) Quatro retas se interceptam formando quatro tringulos conforme a figura abaixo.
A D

a) Prove que as circunferncias circunscritas aos quatro tringulos possuem um ponto em comum. b) Prove que os centros dessas quatro circunferncias so concclicos (i.e. existe uma circunferncia que passa por todos eles).

Seja P o outro ponto de interseo dos circuncrculos aos tringulos AED e FEB. Temos que #FBEP inscritvel (# denota quadriltero nesta soluo), logo EFB = BPE . Da mesma forma EPD A
EUREKA! N11, 2001

@ H F 8 @ B PA &HG""EDC"HC t2" 


A P D E F B C

52

Sociedade Brasileira de Matemtica

(#ADEP inscritvel) e APD AED FEB , mas no tringulo FBE temos FBE A + C e FEB 180 ( A + C + EFB ) FEB + EFB 180 ( A + C ), mas como BPA APD + EPD + BPE FEB + EFB + A 180 A C + A 180 C , portanto #APBC inscritvel o que implica que o circuncrculo ao tringulo ABC passa por P. Temos ainda que FPB FEB (# FBEP inscritvel), logo FPD BPA 180 C , o que nos d que o #FPDC tambm inscritvel, com isso os circuncrculos aos tringulos ABC, FDC, FEB e AED possuem o ponto P comum. b)
A P O2 O1 I2 E I1 O3 D

B O4

Sejam: O1: Centro do circuncrculo a BEF ; O2: centro do circuncrculo a ADE ; O3: centro do circuncrculo a ABC ; O4: centro do circuncrculo a CDF ; Lema: O segmento determinado pelos pontos de interseco de dois crculos perpendicular ao segmento determinado pelos centros dos crculos:

C1 N

C2

EUREKA! N11, 2001

53

Sociedade Brasileira de Matemtica

C1 MC 2 C1 NC 2 (L.L.L), logo MC 2 C1 NC 2 C1 o que significa que C1C 2 bissetriz de MC 2 N , mas como este tringulo issceles ento C1C 2 tambm altura e C1C 2 MN (c.q.d). Do lema acima temos PB O1O3 e PE O1O2 , e portanto B P E = O2 O1 O3 e BPE BFE (subentendem o mesmo arco BE no crculo de centro O1). Analogamente DPC O O O , mas DPC DFC (subtendem o mesmo arco
2 4 3

DC no crculo de centro O4). Como DFC BFE temos DPC BFE BPE O2 O1O3 O2 O4 O3 O2 O1O3 . Com isso provamos que #O1O2O3O4 inscritvel.

53) Prove que num crculo convexo dado e para o mesmo nmero de lados, o polgono regular inscrito aquele cuja superfcie mxima.

a) Observe inicialmente o polgono convexo A1 A2 A3An no crculo de centro O.


B2 A2 B1 A1 A3 Bn O An
Y X

Tracemos os segmentos OA1 , OA 2 , OA 3 ,..., OA n que encontram a circunferncia nos pontos B1, B2, B3,,Bn; respectivamente. Observe que o polgono B1B2B3Bn tem superfcie maior que o polgono A1A2An; isto nos garante que o polgono de rea mxima deve ser inscrito na circunferncia.

EUREKA! N11, 2001

W R V U P I B PA 7G7STSRQ 2 vt 2" 


B3 A4

54

Sociedade Brasileira de Matemtica

b) Considere agora, o polgono convexo inscrito de n lados como na figura abaixo:


B2 B1 B3

1 n
Bn O

2 3
B4

A rea S do polgono dado por S =


n

R2 (sen 1 + sen 2 + ... + sen n ) 2

onde

i = 2 . S ser mximo quando


i =1

sen
i =1

Para este problema, vamos utilizar a "desigualdade de Jensen" que diz: suponha que f com concavidade para baixo (cncava) no intervalo I; ento para todo x1 , x 2 ,..., x n I teremos: f ( x1 ) + f ( x 2 ) + ... + f ( x n ) x + x 2 + ... + x n f 1 n n e a igualdade ocorrer se e somente se x1 = x 2 = ... = x n . Para o nosso problema temos f ( x) = senx e I = ]0, [ onde 1 , 2 ,..., n I ; portanto sen 1 + sen 2 + ... + sen n + 2 + ... + n 2 sen 1 = sen n n n 2 e para o caso mximo: 1 = 2 = 3 = ... = n = ; ou seja, o polgono regular n inscrito.

EUREKA! N11, 2001

55

a `
i

for mximo.

Sociedade Brasileira de Matemtica


x 54) Sejam ( x n ) a seqncia definida por x1 = 2, x n +1 = 2 n , n 1, e ( y n ) a

seqncia definida por y1 = 2001, y n +1 = 2001


b

2001 ( yn )

, n 1. Prove que

existe c natural tal que y n x n + c para todo n com essa propriedade.


y x W w v T q pv Pu e p q B t s q q V H pR B p i V g f eR V h%&7r&Q%Q4&r79&rr7AhSA274&h7S7dc

e determine o menor c

2001 Provaremos no que x n + c y n mas sim x n + c 44022 y n = 22 2001 y n pois fcil ver que s com o fato xn + c yn no se pode fazer induo. 2001

Escolheremos c de tal modo que x1+ c 22 2001 y12001 . Suponha vlida a desigualdade para um certo k ento
2001 xk +c 22 2001 yk xk +1+c = 2 xk +c > 2 222001 yk ,
2001

2 2001 2001 mas 211 2001 xk +1+ c (2001y k ) 2 2001 = yk +2001 = yk +1 yk +1 , 1


2001

2001 2001 mas y1 = 2001 y k 20012001 > 22 2001 x k +1+ c 22 2001 y k +1

o que completa a induo. Vemos que c = 4 satisfaz a condio pois x5 = 265536 > 22 20012002 mas
x5 = 2 65536 < y2 = 20012001 j que 65536 < 20012001 < 2 < 2001, portanto c > 3 e para c = 4 funciona c = 4 o menor valor.
2001

55) Seja S o conjunto de pontos interiores de uma esfera de raio 1 e C o conjunto de pontos interiores de um crculo tambm de raio 1. Existe alguma funo f : S C tal que d ( A, B) d ( f ( A), f ( B)) para quaisquer pontos A, B S? (d (A, B) denota a distncia euclidiana entre A e B).

Seja O o centro da esfera e C o da circunferncia. Tome A, B S tal que A, B e O sejam colineares,


EUREKA! N11, 2001

y x c w VR e t V g cu t q t v e p D q p Rv e p i V g f eR V dd7C7&dhdQ2rhS79Cr&7S774&h7S7dc

56

Sociedade Brasileira de Matemtica

d ( A; O) = d ( B; O), d ( A; B ) = 2 , 0, > 0. Tome tambm P, Q S tal que P, Q e O sejam colineares, d ( P; O) = d (Q; O), PQ AB e d ( P; Q) = 2 . Agora note que d ( f ( A); f ( B)) 2 f ( A) C f ( B ) 0, analogamente d ( f ( P ); f (Q)) 2 f ( P ) C f (Q) 0.
Como d ( A; P ) = d ( B; P) = 2 1 ento 2
d ( f ( A); f ( P)), d ( f ( B ); f ( P )) 2 1 f ( P) C f ( A) 90. 2

Agora vamos tomar P' e Q' do mesmo modo que tomamos P e Q, porm em um plano perpendicular ao plano de A, B e P. Temos que d ( P ' ; P) = d ( P' ; Q) = 2 1 . 2 Mas como vimos antes, f ( P ' ) C f (Q' ) 0 e f ( P ' ) C f ( A) 90, logo f ( P ' ) f ( P ) ou f ( P ' ) f (Q) d ( f ( P ' ); f ( P )) 0 ou d ( f ( P' ); f (Q)) 0, o que um absurdo, pois
d ( f ( P ' ); f ( P )), d ( f ( P ' ); f (Q)) 2 1 2 t 2

EUREKA! N11, 2001

o V n l V e R V m l kR V Vj i h V D f e D d V D p4&h&r77hE7&922&7h7S7&2h7CEh7&4ghC&Q974&&h7&r7AB } r z v | w r w

57

x x

y&z

z v h| hz r r u x u z v h| hz r r u x u

{ w z t z { y&&h&u

{ v  { &hy~

z w | u r } & yh s r z } u s z

&&z 

| z } | { z x v u r &&&hyw &t s q v s s r h &&z z rv v u u &

z  v s u

Sociedade Brasileira de Matemtica


iiii

% )7  ( 'C  4 4 y

56) Para cada nmero n, seja f(n) a quantidade de maneiras que se pode expressar n como a soma de nmeros iguais a 1, 3 ou 4. Por exemplo, f(4) = 4, pois todas as maneiras possveis so 4 = 1 + 1 + 1 + 1, 4 = 1 + 3, 4 = 3 + 1, 4 = 4. Demonstrar que se n par, f(n) um quadrado perfeito. 57) Dado n nmeros reais x1, x2, , xn satisfazendo as condies 2 x1 + ... + x n = 0 e x12 + ... + x n = 1 , prove que existem i e j tais que 1 xi x j . n 2 p 1 1 o quadrado 58) Determine todos os primos p para os quais o nmero p de um inteiro. 59) Um pedestal de altura a sustenta uma coluna de altura b (b > a). A que distncia do monumento se deve colocar um observador para ver o pedestal e a coluna sob ngulos iguais? 60) Se num tringulo ABC , A = 2B, provar que a 2 = b(b + c). Obs.: a, b e c so, respectivamente, os lados opostos aos ngulos A, B e C. 61) Na figura abaixo um quadrado EFGH foi colocado no interior do quadrado ABCD, determinando 4 quadrilteros. Se a, b, c, e d denotam os medidas das reas dos quadrilteros, mostre que a + b = c + d .

a c d b

EUREKA! N11, 2001

58

y s w hq } u z hz s v 9&hr&h&z h} u h&z h) & %) &&h&h z s u & s } ~ v z } z w } z v u s t v r s z r  | z s z } v z } z w } z v u &h&&h&z h} u h&z hA)y u v r %4hh|  s t v s r u s u z r z v &hh&hz & s u v z z w } z v u &hz &)y u s E&&)Ch{ s & &pz  y&&C&h&&&} u h&z v s t v ~ wv z } u z r { v u ~ v z } z w } z zv u s t

EUREKA! N11, 2001

(ABCD) =

62) Se ABCD um quadriltero convexo tal que os lados AB, BC , CD e DA medem respectivamente a, b, c e d e que , , e so as medidas dos seus ngulos internos, mostre que a medida da rea desse quadriltero, denotada por (ABCD), dada por:

a+b+c+d 2 + + = (a frmula tambm vale se fizermos = ) 2 2

p=

( p a )( p b)( p c)( p d ) abcd cos 2 onde:

Sociedade Brasileira de Matemtica

d1

59

b c

) Q&S&h29(y&h&&d B S 9d AB AAB S 2 B B P B B A%d SG I

B A I P &

 Q2E&2&29 B 2d AB A%B S 9 B B P  6 5   h A!h&S phS& & 0 3 & &9( B B AASd 7&S7d B S 9d AB AP % AA AP B B P 0 Ap& 1h&d  2   0 ) &92 A& P A B 2d AB A%d SGhSd B B B B AASd S7& I

  6 h&Q8 &h  7

&2(&y&h&&d  S B %ASd S7hS I B B   QSh&9&p(y   9(p&&h&d9 h&79777G&d h k QS&2hhp&h&d9 &&G2rShCSrd j Dj S A I P 'd SAP & I

$%Q&2 2h&h G!   Q&Sh&hyph   #   "        2&  Q hS&h&9&h&hd2 &&G2rSh&r&7 j Q9Sh2&&h&&hd2 &h72G777hd h k
h&h)hp&h&d9 &&G2rShCSrd j Dj I 29&h d SAP B S 9d AB A dGS A%AAASd S7&Sdd B B B B

EUREKA! N11, 2001

Sociedade Brasileira de Matemtica

60

w u w y` heh HWvVio x u e t v}Dt Vr g o u qj e qj vArVq ` hs Avio w u q l f q yWV %iW eq H{ km u ht yW q Vr%Vr g { u hi ivv rVw o w u l k q vv H iW eq H{ w u tdq w lq yWVVv et Vif w u pt tq vvrV% rVx { o u sq nt sq WV%WVVVio { o u sq nt sq WV%WVVVio { o u tt hi h vvV`i `V t { g u t l q AWArV % et H`d km u qt lt VyDVr Vio o u lqd l iv hs %V ht Hq `d k{ u n l vV Vm mi{yvV t v%d Vvn e u d x t h t o u lqd l iv hs %V ht Hq `d { o u s t qj v% lq Hvio k w u h qj vAs %}yio ow u d x h QyWV%t vq w w { u t WV hd Hvw k{ u n l vV Vm { u t hs iWVd `V H m { u tqss{ qjq Hvvr`Vv%Vr oWv%t vve w ud x q nt x u hd hq vAt V %x og u h vv ht H e if { o u d k edt SWv HAq Vio { o u lt{ qj Avq VVyio w k u stdt vVVvw ow u qt t QyWV% Vc { o u h d Sv}Ht V%Vr wW q VVrAvq w u hdt h x w ul et DrVt Vx o u td n HWvVWV l m x w u qd h vvWt HV Vr x w u tsq h vWv`Vrp if

w qj q o l t h h d w h { hehg HWvAVr}vrV ri VVWvt H e V % Hca gs hq x l d t hdi lqisg `V VSWV`Vt H%y`i V`Vvt V`rVca g h o l d b % V Hiv`Vt DV`eca g hddq w l d b Vt VVy`Vt DV `eca g km g b ihHeca gg { d b Veca g o x w d b| HecAw ca gti k h lq %riWq V %e a gs q q l t d hi ti g e d `VV}%Vq r%rVVyq f%e a gg { Hex ca g qs t{ q g t hdi lqisg rs%rrs%hy Ht Dy`i V`Vvt V`rVca gqddg q s h VVVhV t DQv%ri ca g d b e`eca g km d b Hheca g od b e`eca gq hsdg l h t n e h Vd `Vv%Ht V e WvV `s Ho a gm { d b Veca g od b e`eca g{ o b| w VQceAe ca g k wd b HW`eca g xw d b SQeca g wg b vVeca g VV VVq rV%VhyV x a lt ltd hitig q g Heca { d b gm { d b Veca gqisqm nq b V`rVhVQAca g xd b `eca g og d b Hheca g Ht V%d iWq V %e a l h o h lq gt eg h lq VVt vq V %e a g w k b Aca g og k x b ieiif eeca g hrVd hiWVWV HVdcvq V %e a i f t q t q h l q g h w| b { Vq }eHca g x w d b eca gHkhgvvs% eq lVHkWVWVpV`VVhgvq f%e a u qj ti e d gd d b r`eca g fd b H`eca

T B B C B @ T B TG HrH}vHHP Hv F I G C z C B `ry CB H DHrv B G R B YX C 9 C y T B TU SvP I riB A DiP His F r GC P I P F @ I ` fe%QrHrHDyq F @ I G CC r P B v CB D 1Hru iq I HDyI 1HQyI H TU SR T F CC B p P G G FI @ B G Pr T G C QiI erH A I e HiR F CC B p r G s C y I I 1DH` SI H` @ 1AP Ht e GC I @ 9 I C B G G B C 9 G ~ I T B G ViiB A CI Dt i P H` H 1CHWB@ vW%U D`Avre fiQI iz G P B G rC r GC T r B @ H`i 1QQI iz G F F B B I GC P I T y B B C u B T BUB FP I C B `iB v `iVt HVeW%Q`et H @ 1WAQv`i CB vyU D r GC I @ 9 P B P G B T B G r B 1DrVQy`irD8I Ht  CC p F P B C G G G P I Gr T C B CB DVU TG v` `e8I Dt H F T 9 G G s F I VU AW CB H SWVV I~ G z FBF I G r F I r iQ vVV I G u FBr C B FB F I r T~ y`DiHDWVV B G C B R FU T F I %U DB Hv%QI AWVV F B G G z F TC B F I VU H`8I ` iyI 1HeWVV B IB B ceciv`H C GB I G T It G t C u I I Vry I HDVF H`iB 8VV I VQI HDyP I Ht i8VV T G E p I I B y DiB AAB QyB I i`vr G DeVV G G t C 9 F Y I T G y Bu T r tB P B B R F P B C u G B Vv`irDrv TP iV U I @ Fr I PB C z YX C 9 P T VH% VB H8I `iB AAQv H% GF I` T~ vV H@ v CB D 1HrI Hi eI u G u F C B G r G CC u G t C T Br I R T FI r`HvB Hi%Q B VD TGI FU FB G t tF C C I I T VQyVP I Dri% Ah A C GB Fr T H` cVQy`iB A C ~ t I C G Pr T Drirt A9 I e`iB A CB GH@ THhz t 1HV yI 1He B F C I p I GC P C u F TC B C GH uvI THVtrViI e`ip C F ItFB s r PB q G P I C B @ B T HHvB HA9 PBB FFB C T VQ iVVQI Dy A9 I `HB AWVU T SAQP I HF 1DA9 Y X C 9 B G R B G EC B @

U2iiii

EUREKA! N11, 2001

Sociedade Brasileira de Matemtica

61

Potrebbero piacerti anche