Tarih ncelemeleri Dergisi Cilt/Volume XX, Say/Number 1 Temmuz/July 2005, 169-195.

TRK VE ALMAN BELGELER IIINDA TRABZONDA ERMEN TEHCRNN UYGULANMASI

Muzaffer Tepekaya*- Ramazan alk*

zet Trabzondan Ermeni tehciri zerine bugne kadar Trk ve Alman kaynaklar nda teferruatl bir alma yaplmamtr. Bu eksiklik giderilmek amacyla byle bir almaya teebbs edilmitir. Bu makalede Alman diplomatlarnn raporlar ve Trk belgeleri temel alnarak Trabzondaki Ermeni Tehciri deerlendirilmitir. Alman diplomatlarnn hazrlam olduklar bu raporlar, tehcirin anlalmas bakmndan ok nemli olup ayn zamanda Trabzonda bir Ermeni Soykrm olmadn da aka ortaya koymaktadr. Trk kaynaklar da, Osmanl Devletinin tehcir uygulamasnda herhangi bir art niyetinin ve amacnn olmadn gstermektedir. Sonu itibariyle hem Trk hem de Alman kaynaklarndan Trabzon ve evresinde Ermeni Soykrm olmad anlalmaktadr. Anahtar Kelimeler: Trabzon, Ermeni, Tehcir, Alman Konsolosluu, Osmanl Devleti. Abstract The application of Migration of Armenians around Trabizond according to Turkish and German Sources There has not been any detailed study, based on Turkish and German sources, on Forced migration of Armenians from Trabizond. This study aims to fulfill this gap. Based on Turkish documents and reports of German diplomats, this article examines forced migration of Armenians from Trabizond. Reports of German diplomats both serve the understanding of the Armenian migration and prove that there has not been any Armenian Massacre. Turkish sources, too, show that Ottoman State had no bad intentions in migration policies. As a result, both Turkish and German sources indicate show that. There has not been any Armenian massacres around in Trabizond. Keywords: Trabizond, Armenian Migration, German Consulate, Ottoman State.

* *

Yrd.Do.Dr., Celal Bayar niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi. Yrd.Do.Dr., Celal Bayar niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi.

Muzaffer Tepekaya - Ramazan alk GR Trk tarihinde Ermeni tehciri diye bilinen olayn Ermeni soykrmna yol at iddialarn, Batda baz siyas evrelerin srarla savunduklar ve adeta bir propaganda miti haline getirdikleri bilenen bir husustur. Bu almann amac, Trabzonda Ermeni tehciri uygulamasnn Trk ve Alman kaynaklar nda bir deerlendirmesini yapmaktr. almamz, zellii itibariyle ilm evrelerde ele alnmas gereken konularn, siyas evrelerde propaganda olarak kullanlmasnn yanlln da ortaya koyan bir amaca yneliktir. Yaknan balarndan itibaren dnemin byk devletleri Osmanl vatanda Ermenilerle ilgilenmeye balamlard. Amerika Birleik Devletleri, misyonerlik faaliyetleri erevesinde misyonerlik merkezlerinden birini 1835te Trabzonda kurmutu.1 Daha sonra genileyerek devam eden misyonerlik faaliyetleri Birinci Dnya Sava balangcna kadar devam etmitir. Birinci Dnya Sava esnasnda Amerikan misyoner kurulular ile ngiliz propaganda ofisleri ibirlii yaparak Trkler aleyhine almalarn srdrmlerdir.2 Osmanl Devletinin dalma srecinde, ABD ve ngiltere ile birlikte Rusya ve Fransa da din sebeplerle Ermenilerle ilgilenmilerdir. Dolaysyla Ermeni sorunu, balangtan itibaren, bir Trk-Ermeni sorunu olmaktan ok, ad geen devletlerin kendi politikalarna hizmet etmesi iin siyasal bir sorun olmutur.3 Trabzon, Ermeni nfusunun youn olduu yerlerden biri olmasa da; ticaret yapan Ermeniler, ehirde belirli bir oranda Ermeni nfusun bulunmas sonucunu douruyordu. Kaynaklar, Trabzondaki Ermeni nfusu hakknda farkl rakamlar vermektedir. Ermeni Patrikliinin 1882 yl nfus istatistiinde, Trabzon vilayetinde toplam 120 000 Ermeni olduu iddia edilmitir.4 Lepsius, Vital Cuinete dayanarak Trabzon vilayetinin toplam nfusunu 1.047.700 olarak vermektedir. Ancak Cuinet, Trabzon Vilayetindeki toplam Ermeni nfusunu 47.200 verirken, Lepsius buradaki Ermeni nfusunu 53.500 olarak gstermektedir. Ayrca, ehirde 2500 Katolik ve 1000 de Protestan nfusun olduunu belirtmektedir. Lepsiusa gre Trabzon Vilayetindeki Ermeni nfus dalm yledir: Trabzon ehri ve evresinde 10.000, Ordu ve Giresun ve sahil kesimlerinde 12.700, Samsun Sanca ve Samsun, Terme ve nyede 30.800 Ermeni bulunmaktadr.5 Ternon ise Trabzon ehrinde 14.000 Ermeninin bulunduunu yazmaktadr.6 Vital Cuinet ve Lepsiusun verdii bu rakamlar bata Batl aratrmaclar olmak zere birok aratrmacya kaynaklk etmektedir.

1 2

Akgn 1989, 5. McCarty 2001, 474. 3 Akgn 1989, 12. 4 Barikian 1948, Anhang II (2. ilave). 5 Lepsius 1919, 27; Cuinet 2001, 20; Uras 1987, 138; iek 2001, 125. 6 Ternon 1977, 183.

170

Trabzonda Ermeni Tehcirinin Uygulan Trabzon Vilayet Salnameleri ve Osmanl Devleti nfus istatistii verileri, yukardaki rakamlardan epey farkldr. 1881-1893 yllar arasnda yaplan saymlara gre Trabzon vilayeti snrlar ierisindeki toplam Ermeni nfusu 22.223, merkez kazadaki Ermeni nfusu 9,546dr.7 Hicri 1313 (1895) tarihli Trabzon Vilayet Salnamesine gre ise Trabzon Vilayetindeki toplam Ermeni nfusu 42,349dur.8 Hicri 1320 (1902) tarihli Trabzon Vilayet Salnamesine gre ise, Trabzon Vilayeti toplam Ermeni nfusu 28,707dir.9 1322 (1906) tarihli salnamede Trabzon merkez kasabann nfus dalm; 29.068 Trk, 13.190 Rum, 7.121 Ermeni ve 1.307 Protestan ve Katolik idi. Bu rakamlara gre merkez kasabada Ermeni nfusunun genel nfusa oran yzde 14tr.10 1912de yaplan nfus saymnda ise Trabzon Vilayetinde toplam Ermeni nfusu 37,549, Trabzon merkez kazada Ermeni nfusu 14.846dr.11 1914de (Birinci Dnya Sava ncesi) Trabzon Vilayeti toplam Ermeni nfusu 38,899, Trabzon merkez kazadaki Ermeni nfusu 16,191dir.12 Sonu olarak, Osmanl resmi kaynaklarna gre, 1878-1914 yllar arasnda, Trabzon merkez kasabada yzde 10 civarnda olan Ermeni nfus, vilayet genelinde yzde drt civarndadr.13 Ermeni nfusu ile ilgili kaynaklarn nemli bir ksmn Ermeni Patrikhanesinin verdii rakamlar ve bunlar kullanan Kirkor Zohrap (veya takma adyla Marcel Lart)n verileri oluturmaktadr.14 Ermeni asll veya Ermeni sempatizan yazarlarn Ermeni nfusu konusunda resmi ve objektif belgeye dayanmayan, tamamen propaganda amacyla mbalaal ve aslsz rakamlar ileri srmelerini ilm evrelerin anlamlandrmas kolay deildir. Kanmzca, byk devletlerin, Anadolu ve Ortadou corafyasndaki nfuz savan, bu savata acmaszca kullandklar -hibir bilimsel temeli olmayan- siyas aralar bilmeyen sade insanlarn da bu olaylar anlamlandrmas mmkn deildir. Osmanl belgelerine dayanarak verilen nfus bilgilerinin, gnn artlar iinde olabildiince objektif veriler olduunu dnyoruz. stelik bu tarihlerde, Osmanl nfus idaresinin banda genellikle gayri Mslimlerin bulunduunu da sylemeliyiz. Bu gerein, kendi karlar erevesinde tarih olaylar ve verileri arptanlar tarafndan bilinmesini ve zerinde iyice dnlmesini gerekli gryoruz. yle ki; 5 Temmuz 1881 (8 aban 1298) tarihinde kan bir irade ile Sicil-i Nfus Nizamnamesi15 yaynlanarak btn Osmanl Devletinde genel nfus saymna baland. 1892de
7 8

Karpat 1985, 138. Trabzon Vilayet Salnamesi, H.1313 (1895), 166,186; iek 2000, 656. 9 Trabzon Vilayet Salnamesi, H.1320 (1902), 338-339. 10 apa 1993, 11, 109. iek 2001, 125. 11 Dahiliye Nezareti Sicil-i Nfus daresi Umumiyesi Mdriyeti, Memalik-i Osmaniyenin 1330 Senesi Nfus statistii, Dersaadet 1336, 22. 12 Karpat 1985, 180. 13 iek 2000, 655-656. 14 Ercan 2001, 45. 15 BOA, rade, uray- Devlet, nr. 3148. 8 aban 1298 (5 Temmuz 1881).

171

Muzaffer Tepekaya - Ramazan alk kurulan statistik Umum Mdrlnn bana ilk nce Fethi Franko isimli bir Musevi, daha sonra onun yerine Mgrd inabyan isimli bir Ermeni getirildi (1897-1903). inabyan bu grevini, 1903te Rober isimli bir Amerikalya devretti. O da 1908e kadar bu grevi srdrd.16 Uzun sre Osmanl ticaretinde sz sahibi olan Ermeniler, ran ve Dou Anadolunun Karadeniz'e alan kaps olan Trabzonu gayri meru iler ve gizli hedefleri dorultusunda kullanmaya baladlar. Buraya yerleen Ermeniler, silh kaaklnda ve casusluk faaliyetlerinde blgeyi s olarak kullanmlar ve tekilatlanmlardr. Daha 1895 Ermeni olaylar ncesinde, Rus yapm silah, fiek ve kovan gibi sava malzemesinin de Karadeniz yoluyla Trabzona getirildii ve Ermenilerce satn alnd aratrmalarla ortaya konulmutur.17 Ermenilerin baz sava mhimmat hazrlanmas ile ilgili eitim aldklar, bu erevede dinamit yapmay da rendikleri grlmektedir.18 Ayrca Trabzondaki Ermeniler arasnda, lke dndan gelen kiilerden edinilen bilgilerden, silh ve baruta ne derece ihtiya duyulduu ve zellikle de bir propaganda malzemesi olarak gazetelerin ulap ulamad konularna son derece nem verildii anlalmaktadr. Nitekim bir sre sonra Ermenilerin silh olarak noksannn kalmad, ancak fiek, kapsl ve baruta hl ihtiya duyulduu belgelerde belirtiliyor.19 Silh sevk edilirken, bazen fiek ve tfekler saklanmak amacyla denize atlmakta ve daha sonra uygun zamanlarda alnmaktayd. Bazen de silhlar, gmrk bekilerine tesir edecek kiilerin yardmlaryla, yatak aralarnda Trabzona sokulmaktayd. Vapur ile gnderilen eyalar ve silhlar iin zaman zaman ifreler kullanld da kaynaklarda zikredilmektedir. Hatta bazen gnderilen malzemelerin vapurdan indirilip indirilmediinin bildirilmesi iin ayr ifre verildii grlmektedir.20 Trabzondan silh kaaklnn daha sonraki yllarda da devam ettii Alman Konsolosu Bergfeldin 13 Mart 1914 tarihli raporundan anlalmaktadr. Konsolos bu raporda yle diyor: Trabzonda yllardan beri byk apta silh ve mermi kaakl yaplmaktadr. Silhlar genellikle Yunanistan, spanya ve svireden
16 17

Grn 1985, 93; Kk 1983, 89-90. Sz konusu kiiler Ermeni ve Rum kayklar vastasyla denizde gezmekteydiler. Bkz. Babakanlk Osmanl Arivi(BOA), Yldz Perakende Evrak (Y.PRK), Dosya, nu.29, Gmlek, nu.83 (25 .1310/14 Mart 1893)den naklen Halaolu 2003, 271. 18 BOA, rde, Asker, 20, (21 Ra. 1314), nu.1(13 Tern-i evvel 1311/25 Ekim 1895) Sz konusu belge, Trabzon fesat cemiyetini oluturan on iki kiiden biri olduu tespit edilen Manok Tatosyann evinde bulunmu ve birka hari, hepsine numara verilmitir. Bkz. Halaolu, 2000, 271de 16 nolu dipnot. 19 BOA, rde, Asker, 20(21 Ra. 1314), nu.15, (16 Tern-i evvel 1311/28 Ekim 1895)den naklen Halaoolu 2000, 271. 20 BOA, rde, Asker, 20(21 Ra. 1314), nu.13, (16 Tern-i evvel 1311/28 Ekim 1895) den naklen Halaoolu 2000, 271.

172

Trabzonda Ermeni Tehcirinin Uygulan gelmektedir. Bu kaak silh ticaretini, Trabzondaki Ermeniler organize etmektedir. Silhlar baz yabanc gemiler tarafndan getiriliyor ve genellikle geceleyin boaltlyor ve bazen de silh girii sahte (yanl) beyanla yaplyor. Gmrk ve poliste rvet sz konusudur. Bu ehirde her ktlk ak bir srdr. Herkes her eyi bilmektedir. Fakat sadece memurlar yasa d ticaretten habersiz grnmektedirler. eitli kaynaklardan alnan bilgilere gre, silah kaakln Anadoludaki Ermenileri silhlandrmak iin Ermeni komitesi Tanak organize etmektedir.21 Trabzonda Ermeni Tehciri ve Uygulan Osmanl Devleti ile tilaf Devletleri Rusya, ngiltere ve Fransa arasndaki diplomatik ilikiler 1 Kasm 1914te askya alnarak sava balad. Birinci Dnya Sava Osmanl lkesinin paylalmasna vesile oldu. Osmanl Devleti zerinde ayr ayr emelleri olan tilaf Devletleri, kendi aralarnda Osmanl topraklarn paylama grmelerine balamlard. Nitekim bu grmelerin ardndan yaplan gizli antlamalara gre Rusya; Erzurum, Trabzon, Van ve Bitlis vilayetleri ile Gneydounun bir ksmn ve Boazlar blgesini alacakt.22 ngiltere, Rusya ve Fransann Osmanl snrlar ierisindeki Ermenileri eitli taktiklerle kkrtma ve ayaklandrma almalar, neticede uzun yllar bar iinde yaayan Trk ve Ermeni halklarn kar karya getirmiti. Birinci Dnya Sava srasnda, Dou ve Kafkas cepheleri gerisindeki Ermeniler, Ruslar tarafndan Osmanl Devletine kar ayaklandrlmlard. Ermenilerin amac; Osmanl Ordusundan silh ve cephanelerle birlikte kamak, ky ve kasabalarda gen yal demeden katliam yapmak, evleri yakmak, yerleim birimlerini harap etmek, cepheden dnen yaral askerlere saldrmak, askeri sevkyat ve ikmal yollarn kesmek, Ermeni airetlerden zorla ya da gnll eteler tekil ederek cephe gerisinde Osmanl Ordusunu arkadan vurmak, Mslmanlar bulunduklar yerlerden bask ve zor yoluyla karmaya almak ve bu yerlerde Ermeni hakimiyetini kurmakt.23 Bu durum karsnda, Osmanl ynetimi isyanclara kar halk ve devleti mdafaa iin bir takm tedbirler almak zorunda kald. Alman Konsolosu Bergfeld, 1 Kasm 1914te Trkler ve Ruslar arasndaki diplomatik ilikiler askya alndktan sonra Rusyann, 17 Kasm 1914 sabah saat 08de Trabzon ehrini bombalamaya baladn, bombalamann amacnn ok ak olmadn 18 Kasm tarihli raporunda yazar ve yle devam eder: Ama ben onlarn ehri bombalamakla Ermeni ve Rum halkn ayaklanmasn salamak ve bunun neticesinde ehre karma yapmak olduunu dnyorum. Fakat Trkler hemen silahlanarak
21

Trabzon Alman Konsolosu Bergfeldin 13 Mart 1914te gnderdii 29 nolu raporu, Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, Armenien, Bd. 35, R 14084, Trkei 183. 22 Bayur 1973, 12. 23 Ssl vd. 1995, 163.

173

Muzaffer Tepekaya - Ramazan alk sahili igal ettiler ve polislerin idaresinde ehirde milliyetiliklerini gsterdiler...24 9 Temmuz 1915 tarihli raporunda ise; ehrin Rus donanmas tarafndan ar bombardmana tutulmasndan sonra, i kesimlere tadm konsolosluun ve zel malikanem nnde can hra olaylar cereyan ediyordu.25 eklinde bilgiler vermektedir. zellikle bu son ifadeler Trklerle Ermeniler arasnda scak atmay tasvir ediyor olsa gerektir. Ruslarn ehri bombalamas Konsolosun da tahmin ettii zere plansz ve programsz bir hareket deildir. Bombalamayla beraber Ermenilerin kalkmas salanm ve Mslmanlarla Ermeniler arasnda sokak atmalar balamtr. Anlalan o ki, devlet duruma ksa zamanda hakim olmutur. Aada da akland gibi Trabzondaki Ermeni olaylar btn Osmanl lkesindeki Ermeni olaylarnn kk bir parasdr. Dolaysyla devlet bu olaylar bir btn iinde deerlendirerek tedbirler dnmek durumundadr. Osmanl Matbuat daresi'nden tebli olunan bir raporda; 1915 senesi balarnda Ermenilerin tehcirinin zaruret olduu belirtilmitir. ngiliz ve Rus paras ve entrikalar ile Ermenilerin Osmanl Hkmeti'ne kar kkrtld, Ermenilerin tehciri srasnda baz kk memurlarn fazla gayretkelik gsterdiinin kabul edilebilecei; ancak Trklerin byk ounluunun bu meselede bir sorumluluunun bulunmad ifade edilmitir. Ayrca, ayn raporda Ermenilerin Trklere yapt zulm ve ikencelerin de sabit olduu belirtilmitir26. Savan balamasndan sonra byk miktarda silh ve cephane Ermenilerin youn olduklar blgelere akmaya balad. Ermeniler silhlandrlmaya balanmt. Rus Ordusuna bilgi salamak amacyla Trabzon, Erzurum, Mu, Bitlis, Van, Sivas ve Kayseri illerinde Ermeni ajan merkezleri kurulmutu. Ermeni isyanlar ve ete faaliyetleri Zeytundan sonra Kayseri, Bitlis, Van, Mu, Diyarbakr, Mamuratul-Aziz, Erzurum, Sivas, Trabzon, Adana, Urfa, Musa Da gibi blgelere yaylm ve artarak devam etmiti.27 Alman Konsolosunun raporunda Ruslarn Trabzon ehrini bombalamaya balamasndan sonraki gnlerde unlar dile getirilmektedir: Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana girmesinden sonra buradaki Ermeniler can gvenlii asndan ciddi endieler tamaya
24

Trabzon Alman Konsolosu Bergfeldn mparatoru Bethmann Hollwege 18 Kasmda yazd rapor, naklen: Lepsius 1986, 22. 25 Trabzon Alman Konsolosunun 9 Temmuz 1915te yazd 351 numaral raporu, Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, A Trkei 183, Armenien Bd. 37, f. Bd.38, Nr. 7123, R. 14086; Bu belge Lepsiusun eserinde tahrif edilmi olarak bulunmaktadr, karlatrnz Lepsius 1986, 99-101 veya bkz. olak 2003. Bu belge, makalede kullanlrken olakn makalesindeki evirisinden de faydalanlmtr. 26 BAO, HR. HU, Karton. 108/141; Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), 17-19 27 Sonyel 1987, 290-307.

174

Trabzonda Ermeni Tehcirinin Uygulan baladlar. Ama Trabzon valisi, ileri Bakan Talat Beyin Ermenilerin can gvenlii ile ilgili verdii emri gsteren telgraf bana gsterdi. Bunun zerine Hristiyanlar da ilk gnlerde can gvenliklerinin salanmasna sevindiler. Baz ev aramalar gayet sakin ve huzurlu geti. Ama eteler halindeki Rus Ermenileri, sahilde sadece Trklere kar deil, Rus Mslmanlarna kar da ok ar saldrlara baladlar. Onlardan kaan binlerce Mslman buraya geldi ve byk bir ksm ilere doru gnderildi. Bu olaylar esnasnda Mslmanlarn aclar da ok byk oldu. Daha sonra Ermenilerin Jn Trk rejimine ve onun liderlerine kar isyan yapmak istemeleri aka belirlendi. Bu srada Ermeniler Trkiyenin bir ok yerinde huzursuzluklara neden oldu. Bu olaylar, Bab- liyi Ermenilere kar daha fazla tedbirler almaya zorlad 28 Osmanl Hkmeti 24 Nisan 1915te Ermeni komite merkezlerini kapatarak ve tedhi hareketlerini rgtleyen liderleri tutuklayarak icap eden tedbirleri almaya balad. Ancak komite merkezlerinin kapatlmas ve rgt elebalarnn tutuklanmas tedhi olaylarn azaltacak yerde daha da artrmtr. Adana ve Van illerine ilave olarak Kayseri, Bitlis, Mu, Diyarbakr, Elaz, Erzurum, Sivas, Trabzon, Ankara, Urfa, zmit, Adapazar ve Bursa ehirlerinde olaylar kt. Ermeni faaliyetlerinin tahamml edilemez bir hal almas zerine Osmanl Hkmeti 14 Mays 1331 (27 mays 1915) tarihinde, Kanun-i Muvakkat ad verilen sevk ve iskn veya bir baka tabirle tehcir kanununu karmak durumunda kald.29 Dmanla ibirlii yapma, masum halk katletme ve isyan karma gibi zararl hareketlerde bulunan Ermenilerin Musul, Zor, Halep ve Suriye'nin baz blgelerine sevkleri iin, Dahiliye Nezreti'nin 13 Mays 1331 tarihli ve 270 numaral tezkiresi zerine, 30 Mays 1915 tarihinde Meclis-i Vkelaca alnan tehcir karar yledir: Fi'l-hakka devletin muhfaza-i mevcdiyyet ve emniyyeti urunda tevl eden icrt ve slht- fedkrsi zerine icr-i s-i tesre sebep olan bu kabl harekt- muzrrann icrt- messire ile imh ve izlesi katiyyen muktez ve nezret-i mrun-ileyhca bu emrde ibtidr olunan icrtdaki isbet bedhi olduundan tezkire-i mezkrede dermiyn klnd zere muharrer'l-esm kur ve kasabtda skin Ermenilerden nakli cb edenlerin mahall-i mrettebe-i iskniyyelerine mreffehen sevk ve slleriyle gzerghlarnda temn-i istirht ve muhfaza-i cn ve mllar ve muvsaltlarnda keyfiyyet-i vlaryla sret-i katiyyede isknlarna kadar "Muhcirn Tahsst"ndan ieleri ve ahvl-i sbka-i
28

Alman mparatorluu Trabzon Konsolosunun 9 Temmuz 1915te yazd 351 numaral raporu, Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, A Trkei 183, Armenien, Bd. 37, f. Bd.38, Nr. 7123, R. 14086. 29 Halaolu,Y. 2001, 40-50; Halaolu,Y. 2002, 105-111.

175

Muzaffer Tepekaya - Ramazan alk mliye ve iktisdiyyeleri nisbetinde kendilerine emlk ve arz tevzi ve ilerinden muhtc olanlara taraf- hkmetden meskin ins ve zurr ve muhtcn-i erbb- sanata tohumluk ve lt ve edevt tevzi ve terk etdikleri memleketde kalan emvl ve eylarnn ve yhd kymetlerinin kendilerine suver-i mnsibe ile idesi ve tahliye edilen kylere muhcir ve ar isknyla emlk ve arznin kymeti takdr edilerek kendilerine tevzi ve tahliye edilen uhr ve kasabtda kin olup nakledilen ahlye id emvl-i gayr-i menklenin tahrr ve tesbt-i cins ve kymet ve mikdrndan sonra muhcirne tevzi ve muhcirnin ihtiss ve itiglleri hricinde kalacak zeytunluk, dutluk, ba ve portakallklarla dkkn, hn, fabrika ve depo gibi akrtn bi'l-mzyede bey veyhd cr ile bedelt- blisnn kendilerine it edilmek zere ashb nmna emneten ml sandklarna tevdi ve mumelt ve icrt- mesrdenin fs zmnnda vuk bulacak sarfiytn "Muhcirn Tahsst"ndan tesviyesi zmnnda nezret-i mrn-ileyhca tanzm edilmi olan tlmtnmenin bi-temmih tatbk-i ahkmyla emvl-i metrkenin temn-i muhfaza ve dresi ve mumelt- ummiyye-i iskniyyenin tesr ve tanzm ve tedkk ve tefti ve bu hussda talmtnme ahkm ve nezret-i mrn-ileyhdan ahz ve telakk edilecek evmr diresinde mukarrert ittihz ve tatbki ve tl komisyonlar tekli ile mal memr istihdm vazfe ve salhyyetlerini hiz olmak ve dorudan doruya Dhiliye Nezreti'ne merbt bulunmak ve bir re'si ile biri me'mrn-i dhiliyyeden ve dieri memrn-i mliyyeden intihb ve tayn edilecek iki azdan terekkb etmek zere komisyonlar tekl edilerek mahallerde mezkr talmtnmenin vller tarafndan icr-y ahkm tensb edilmi olduunun cevben nezret-imrn-ileyhya tebli ve devr- mteallkaya malmt its tezekkr klnd.30 Karar metninden de anlalaca zere, Tehcir Kanunu, Ermeni etelerinin Trklere kar yapm olduklar katliamlar durdurmak, devlete kar isyan ve casusluk faaliyetlerini ve onlarn Ruslarn yannda Trklere kar savamalarn nlemek amac ve bu faaliyetlere karanlar sava blgelerinden uzak yerlere yerletirmek dncesiyle karlmt. imdi, yukarda zikredilen belgede bu kanunun uygulan ile ilgili baz bilgileri dikkatlerinize sunalm. Bu belgede; 24 Haziranda buradaki Ermeni komite liderlerinin tutukland ve Samsun zerinden Anadoluya gnderildii, ge tabi tutulacak Ermenilere be gn sonra Anadoluya gnderileceklerinin ve hazr olmalarnn 26 Haziranda bildirildii ifade edilmektedir. steyenlerin polisin izniyle deerli ev

30

BOA, Meclis-i Vkel Mazbatas, 198/163, 16 Receb 1333 (30 Mays1915); Ssl 1990, 112; Halaolu,A. 2001, 455-456.

176

Trabzonda Ermeni Tehcirinin Uygulan eyalarn satabilecekleri, gn yaklak 30 000 Ermeniyi kapsayaca da bildirilmektedir.31 svire meneli bir bat kayna ise u bilgileri iermektedir; 26 Haziranda Ermenilerin Trabzondan tehcir edilecei duyurulmutur. Tehcirin yaplaca 1 Temmuzda btn caddeler jandarmalarca kuatlarak tedbir alndktan sonra, 100 Ermeni bir sokakta toplatld ve ehrin giriine gtrld. Toplanan Ermeniler ehir giriinde 2 000 kiilik guruplar haline getirilerek g ettirildi. Bunu takip eden gnlerde de tehcir devam etti. Toplam 6 000 kiinin ehirden ayrlmasn takip eden gnde 4 000 kii daha ehirden gtrld. Vali ilk olarak ailelere araba kiralamalar iznini vermiti, ama daha sonra bunlar cretleri geri verilmeden ellerinden alnd.32 Tehcir esnasnda, Trabzon Valiliinden 01 Temmuz 1915 tarihinde Dahiliye Nezaretine ekilen telgrafta; Ordu, Perembe, Ulubey, Grele, Srmene, Tirebolu ve Trabzondan sevk edilen Ermenilerle meydana gelen olaylara ait u bilgiler verilmektedir: Ermenilerden Giresun'dan yz yirmi sekiz kiinin ve Ordu kazsnn Perembe nhiyesinden yz doksan nfs ile ehs- muzrradan mrekkeb bir kfilenin ve Ulubey nhiyesinden otuz kadar asker firrsinin ve Srmene'den iki yz doksan ve Tirebolu kazsndan krk be kiinin daha sevk olunduklar ve Ordu kazsndan iki gn evvel sevkedilen otuz alt kiilik bir kfilenin Ulubey Orman civrnda firra tasadd etmesine mebnaltsnn meyyiten istsl ve dierlerinin tekrr ilticya icbr edildii ve Grele kazsnda mevcd iki yz elli nfsun kmilen karld ve Tirebolu'dan tertb olunan nc kfileye itirk eden Papaz Karabet'in ilesiyle isimleri henz tahkk edilemeyen birka kiiyi hnesinde brakarak evine ieriden ate verdii ve her ne kadar kap krlarak ieri girilmeye teebbs olunmusa da kap glkle alabilmesine ve ieridekilerin istiml-i silha balamalarna mebn eve girmek kbil olamayarak mezkr hne ile dernunda bulunan dokuz nfsun ve civrdaki drt hnenin yand, ve tedbr-i mttehize syesinde bir gn vekyihudsuna mahal braklmakszn kasabada bulunan Ermenilerin ummiyetle toplattrlarak asker depoyuna habs edildikleri mahallerinden bildirilmesine ve Trabzon ehriyle kylerinden dahi bugn bin drt yz Ermeni yola karlm ve Trabzon'da bir Ermeninin hnesini ihrk sretiyle k- melanete tesaddsi hnesinin
31

Alman mparatorluu Trabzon Konsolosunun 9 Temmuz 1915te yazd 351 numaral raporu, Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, A Trkei 183, Armenien, Bd. 37, f. Bd.38, Nr. 7123, R. 14086. 32 Material zur Beurteilung des Schicksals der Armenier im Jahre 1915, yaynlayan Geschaeftsleitenden Ausschuss des schweizerischen Hilfswerks 1915 fr Armenien, als Manuskript gedruckt, Basel 1916.

177

Muzaffer Tepekaya - Ramazan alk muhterik olmas ve kendisiyle topcu zbiti bulunan mahdmunun habsiyle netcelenmitir.33 Tehcir ile ilgili Trabzon Alman Konsolosunun 29 Haziranda stanbul Alman Bykeliliine gnderdii telgrafta u bilgiler verilmektedir: Ermeni aileler 30 Haziran akam seyahat etmeye hazr olma emrini aldlar. 27 Haziran tarihli telgrafmda bahsettiim artlarda kadn ve ocuklarn tehcir edilmesinin olas bir katliama neden olabilecei zerine btn meslektalarmla ayn grteyiz.34 Konsolos, 9 tarihli raporunda, Ermeni erkeklerin tehcir emrine direnerek evlerini terk etmediklerini ve bu eylemlerinde kadnlar ne srdklerini, hkmette ve bankada memur olarak alan bazlarnn kendileri iin tehciri geciktirme tavizini alarak ailelerini yalnz gnderdiklerini sylemektedir.35 Konsolosun ayn raporundaki dier bilgileri de son derece ilgi ekicidir. Bu bilgiler Ermeni din adamlarnn tehcir srasndaki tavrlarn anlatmakta ve eletirmektedir. Din adamlarnn tehcir emrine muhatap olduktan sonra, cemaatlerini unutarak kendi menfaatleri dorultusunda hareket ettiklerini sylemektedir. Kendileri iin istisnai bir durum talep eden din adamlarnn, asl yerlerinin kendi cemaatlerinin yan olduunu, unuttuklarn ifade etmektedir. Din adamlar, kendileri iin bir istisnai durum elde edemeyeceklerini anladklarnda, buradaki piskoposun ak sakall temsilcisini valiye gndererek Mslman olmalarna msaade edilip edilmeyeceini sordurmulardr. Vali de kendilerine Mslman olmalarnda bir engelin olmadn, bunun iin kelime-i ahadet getirmenin ve sonrasnda snnet olmann yeterli olacan, ancak tehcirin Hristiyanlar kapsamadn, sadece Ermenilere ynelik olduunu slama girmi bir Ermeninin de, Mslman bir Ermeni olarak tehcir edileceini sylemitir.36 Hariciye Nezaretinden, Hariciye Hukuk Maviri Mehmet Mnir Beyin Ermenilerin baka blgelerde yerletirilme nedenleri hakkndaki raporunda zetle u bilgiler verilmektedir: Ermeniler memleketi bir bomba deposu haline getirmiler, dman devletlerle ibirlii yaparak katliam ve mezalim yapmlardr. Bu faaliyetleriyle mahalli halkn dmanln kazanmlardr. Bu olaylar baz blgelerdeki Ermenilerin baka yerlere yerletirilmesi kararna neden olmutur. Bu kararn uygulanmas srasnda
33 34

BOA, Dahiliye Emniyet-i Umumiye (DH.EUM), 2. b, 68/41. Trabzon Alman Konsolosu Bergfeldin 29 Haziran 1915te stanbul Alman Bykeliliine yazd rapor, Ankunft in Pera, den 1 Temmuz 1915, naklen: Lepsius 1986, Armenien und Deutschland, 92. 35 Alman mparatorluu Trabzon Konsolosunun 9 Temmuz 1915te yazd 351 numaral raporu, Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, Trkei 183, Armenien, Bd. 37, f. Bd.38, Nr. 7123, R. 14086. 36 Alman mparatorluu Trabzon Konsolosunun 9 Temmuz 1915te yazd 351 numaral raporu, Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, Trkei 183, Armenien, Bd. 37, f. Bd.38, Nr. 7123, R. 14086.

178

Trabzonda Ermeni Tehcirinin Uygulan Ermenilerin genelinin yerleri deitirilmitir. Emirlere aykr hareket eden bir takm memurlar, uygulamada baz yanllar yapmlardr. Hatas tespit edilen memurlar Divan- Harb'e verilmiler; fakat, tehcirden btn milletin sorumlu tutulmas gibi bir sonu ortaya kmtr. Bu sonu Ermenilerin iledikleri cinayetleri rtbas ederek, kendilerini masum gstermelerine yol am ve bu propaganda da baarl olmulardr.37 Bu tarihlerde Almanyann stanbul bykelisi Wangenheim, Alman mparatoruna yazd raporda ilgi ekici bilgiler veriyor. Bykeli, Trklerin tehcir uygulamasndan kendilerinin de sorumlu tutulacan, dmann u andaki ve gelecekteki sulamalarna kar korunabilmek iin baz tedbirler aldn belirtmektedir. Buna gre, Hkmetin Ermeni halknn g ile ilgili kararn sadece asker sebeplerle, isyanlara kar emniyet iin kabul ettiklerini, kararn uygulanmas srasnda g edenlerin saldrlardan korunarak can gvenliklerinin salanmasnda dikkatli olunmasn istemitir. Gerekli tesiri yapabilmek iin de yazl olarak memorandum hazrlam ve bizzat kendi eliyle Sadrazama takdim etmitir. Bu memorandumun kopyasn iileri ve dileri bakanllarna ulatrtmtr.38 Lepsius, Der Todesgang des armenischen Volkes adl eserinde, Anadoluda vuku bulan olaylarla ilgili blmde Trabzon vilayetine de yer vermitir. Lepsius verdii bilgilerin kaynann Oskar G. Heizerin raporu olduunu belirtmektedir. Bu rapor yukarda sz konusu edilen svire meneli kaynakta verilen bilgileri de iermektedir. Anlalan Oskar G. Heizerin raporu batda yaynlanan bir ok belgenin de kayna durumundadr. Raporda tehcir edilen insanlarn para ve tata ihtiyac olduu halde 25 Haziran 1915 tarihli duyuruyla Ermenilerle alveriin yasakland ifade edilmektedir. Yine raporun bir yerinde ldrlen Ermenilerin nehre atld, baz cesetlerin kyya vurduu ve bunlar Rum kadnlarn gmd belirtilmektedir.39 Lepsius, eserinde duyumlara da yer vermitir. Bu bilgiler, geneli itibariyle gvenilirlii pheli, rivayete dayal bilgilerdir. Halbuki yine ayn yazar bir baka belgede; vali ve kumandann Ermenilere dosta davrandn, hatta Talat Paann Ermenilerin can gvenliklerinin salanmas iin Trabzona telefon ettiini ifade etmektedir.40 Amerikan Konsolosu Oskar G. Heizerin raporunun orijinalinde bu bilgiler u ekilde yer almaktadr:

37 38

BOA, HR. HU, nr. 173/5; Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), 160-171. Alman Bykelisi Wangenheimn Peradan 7 Temmuz 1915te mparatoruna yazd rapor, Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, 1 A Trkei 183, Armenien Bd. 37., Nr. 7122, R. 14086; Lepsius 1986, 94-95; Konsolos Bergfeld 26 Haziranda eliliine u telgraf gnderir: Bugn u duyuru yapld: Ermeniler, kadn ve ocuklar da 5 gn ierisinde seyahat edecekler. Trabzon Alman Konsolosu Bergfeldin stanbul Alman Eliliine 27 Haziranda gnderdii telgraf, naklen: Lepsius 1986, 90. 39 Lepsius 1919, 27-34. 40 Lepsius 1919, 27-28.

179

Muzaffer Tepekaya - Ramazan alk 26 Haziran Cumartesi gn btn Ermenilerin srgn edileceine dair resmi ilanlar caddelere aslmtr. 1 Temmuz aramba gn btn caddeler ellerinde snglerle donatlm jandarmalar tarafndan korunmaya alnarak Ermenilerin tehcirine baland. Gruplarca erkek, kadn ve ocuk srtlarnda toparlayabildikleri eyalaryla (kn ve bohalaryla) Konsolosluun yaknndaki bir sokakta toplatldlar. Bunlardan 100 kadar veya biraz fazlas Gmhane ve Erzincana doru giderken, Konsolosluu getikten sonra, gne altnda ve toz toprak ierisinde jandarmalar tarafndan bekletildiler. 2000 kii daha buraya gelinceye kadar ehrin dnda tutuldular. Hepsi bir araya getirildikten sonra Gmhaneye doru yola kartldlar. Bunun gibi, toplam 6 000 kiiye varan 3 grup, bu ilk gn ierisinde yola kt. Trabzon ve evresinden tamam 4 000 kiiden fazla olan daha kk gruplar ise daha sonra gnderildiler. Kadn ve ocuklarn alama, lk ve hkrklar yrekleri paralyordu. Bunlardan bir ksm zengin ve varlkl ailelerdi. Bazlar lkse ve rahat hayata alkt. lerinde din adamlar, tccarlar, bankerler, hukukular, mekanikiler, terziler gibi hayatn her kesiminden insanlar vard. General, bu insanlarn nakli iin vasta (ara) kullanmalarna izin verildiini sylemiti. Ancak bunlardan hibirinin byle bir ey ayarlamadklar anlalyor. Ancak bunlarn ierisinden bir tccarn kendisini ve eini Cevizlike tama creti olarak j.t. 16 ($66,00) dediklerini biliyorum. Fakat bunlar da ehirden 10 dakika uzaklkta olan Deirmenderedeki istasyona ulatklarnda aralarn brakarak jandarmalar eliinde yola karlp ehre gnderildiler. Btn Mslman halk bu insanlar bandan beri sulu olarak grm ve bunlara sulu muamelesi yapmlard. ncelikle, Ermenilerin srgn ile ilgili bildiri tarihi olan 25 Hazirandan itibaren hibir Ermeninin sat yapmasna izin verilmedi, sat yapanlar cezalandrld.41 Bu bilgilerin ne kadarnn gerek, ne kadarnn abart olduu tartlabilir. Ancak Dahiliye Nezaretinden 27 Haziran 1915te Trabzon vilayetine ekilen telgrafta, tehcirine karar verilen Ermenilerin mallarnn muhafazasna ilikin talimatname son derece aktr; Nakl ve sevkleri takarrur eden Ermenilerin beraberlerinde gtremeyecekleri emvl-i menkle ve gayr-i menklenin sret-i idre ve muhafazas hakkndaki talimatname posta ile der-dest-i irsl olduundan imdilik emvl-i mevcudenin taht- mahafazaya aldrlmas.42 emri yetkililere bildirilmitir.

41

Amerikan Consulate, Trebizond, Turkey, July 29, 1915. Bu belge, almamza Prof.Dr. Kemal iek tarafndan salanmtr. 42 BOA, DH.FR, 14 Haziran 1331, nr.54/202.

180

Trabzonda Ermeni Tehcirinin Uygulan Yine 11 Temmuz 1915te Dahiliye Nezaretinden, Trabzon vilayetine ekilen telgrafta, memleket iine tehcirine karar verilen Ermenilerin bor senetlerinin kaydedilmesi, terk ettikleri mallarnn bakalarnn eline gemesine msaade edilmemesi ve muhafazas istenmitir. yle ki: Dahile sevk edilen Ermeniler zimmetinde mevcudiyeti iddia olunan matlbta mtellik senedtn tarih ve ekillerinin tasfiye-i dyn mumeltnda olduu gibi imdiden sebt-i defter edilmesi ve bu senedt dolaysyla muvzaaya meydan verilmemekle beraber Ermenilerin uhdesindeki emvlin ecnib ve sire yedine gemesine msde edilmemesi ve muvzaa ihtimali bulunan mukvelatn tasdik edilmemesi ve emvl-i menkleden mrr- zamanla bozulmak ihtimali olanlar ile hayvanatdan madsnn hfz ve bankalar ile messest- ticriyenin hukuk ve matlbt mahfz olup ancak bu matlbtn mahkamece sabit olduktan sonra badel hkm tesviyesi muktezdir.43 Trabzon Amerikan Konsolosunun raporu ve bu raporun kaynak gsterdii Alman belgelerinde; Trabzon Vilayetinde btn erkekler ldrlm olmal. Gerekten ben Erzincanda iken Trabzondan gelen Ermeniler arasnda hi erkek grmedim. Tehcir uygulamas ok sert idi. Trabzonda Ermenilere sadece birka saat zaman verdiler ve bir eyler satmalarn yasakladlar.44 eklindeki bilgilerin ilk ksm, yani ldrlm olmal ifadesi tamamen zandan ibarettir. Dier taraftan Ermenilerin mallarnn satlmasnn yasaklanmas ise yanl bir bilgidir. Zira, her vilayet ve mutasarrflklarda olduu gibi Trabzondan da tehcire gnderilen Ermenilerin bor ve alacaklarnn tesviye edilmesi gerektiini belirten Dahiliye Nazr Talat Bey imzal 10 Austos 1915 tarihli talimatnamede; mahll-i hara naklolunan Ermeni ahalinin messest- resmiyye ve ehsa olan dyntyla ahl-i merkmenin bunlar zimmetindeki matlbtnn sret-i itf ve istfs hakknda kaleme alnan talimtnme der-dest-i irsl bulunmu olduundan bunlarn imdilik defter-i mahssuna kaydyla dyinlerin temini lzumu beyan olunur.45 denilmekte, hatta bir gn sonra ekilen telgrafta tehcir edilen Ermenilerin tanabilir mallarnn ucuz fiyatla satlm olduu iddia olunduundan, bu mallarn satna dair anlamalarn feshedildii bildirilmektedir.46 Alman ve Amerikan konsoloslarnn bu bilgilerinin yannda, Trabzon Vilayetinden gelen rapor hakknda Dahiliye Nezreti'nden Hariciye Nezreti'ne yazlan
43 44

BOA, DH.FR, 28 Haziran 1331, nr.54/393. 5 Austos 1915te Erzurumdan yazlan 23 numaral gizli rapor, Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, Armenien, R. 14088, Bd. 39, f. Bd.40, Trkei 183. J.Nr. 580. 45 BOA, DH. FR, 28 Temmuz.1331 nr. 54-A/368. 46 BOA, DH. FR, 29 Temmuz.1331 nr. 54-A/381.

181

Muzaffer Tepekaya - Ramazan alk yazda Vakf- Kebr Kaymakamlnn 23 Mays 1916 trhli yazmada Ermenilerin Ruslarla birlikte slm ahalisine ve zellikle kadnlara yaptklar mezlim ve kt fiiller anlatlmaktadr.47 Yine Ermeni eteleri ve Ruslarn Mslman halka rza tecavz, ihtiyar ve ocuklar hanelere doldurup yakma, cami ve trbeleri harap edip tahkir etme, cesetleri paralayarak atete piirip sa olanlar yemeleri iin zorlama gibi birtakm mezlim uyguladklarna dair, Trabzon Vilayetinden gnderilen 5 Haziran 1916 tarihli bir rapor mevcuttur.48 6 Temmuz 1916 tarihli bir baka devlet belgesinde ise u bilgiler verilmektedir: Birinci Dnya Sava ile Ruslarn igal ettii Trabzondaki Ermeniler, Osmanl Devletinin huzur ve skununu bozacak hareketlerde bulunmaya baladlar. galin ardndan Ruslarla ibirlii yapan Ermenilerin Trabzonun btn kaza, ky ve mahallelerde Mslmanlar yok etmek amacyla yama ve katliama giritikleri; kyleri atee vererek insanlar samanla doldurup canl canl yaktklar; baz ocuk ve erkeklerin kol ve bacaklarn kesip atee attklar, kz ocuklarna ve kadnlara tecvz ettikleri, hastalar dipiklerle ldrdkleri; insanlarn zerinden atla geip kltan geirdikleri, muhacirlerin zerinde arapnel patlattklar, mal sahiplerinin mallarn ellerinden zorla alp, vermeyenleri ldrnceye kadar dvdkleri ve hapse attklar, ayrca baz yerlerdeki camileri kiliseye evirdikleri, aratrmalar sonucu tespit edilen gereklerdendir.49 Bu arada Alman bykelisinin raporunda Trabzondaki Ermenilerin, gten kaabilmek ve mal ve canlarn kurtarabilmek iin kitleler halinde slam kabul ettikleri bildirilmektedir.50 Bu bilgiler yukarda eitli paragraflarda verilen konsolasa ait bilgilerle de imtiza etmektedir. Nitekim Alman elisinin raporundaki bilgiler, Osmanl ariv belgesinde de yer alm, tehcir edilen Ermenilerin memleketlerinde kalmak iin ihtida ettikleri anlaldndan, ihtidalarna baklmakszn belirlenen yerlere sevk edilmeleri, Dahiliye Nezaretinden Trabzon Vilayetine ekilen telgrafta istenmitir. yle ki: hrc olunan Ermenilerden bazlarnn mctemian vey mnferiden arz- ihtid etdikleri ve bu sretle memleketlerinde kalmak resini temne aldklar anlalyor. htid bir netce-i kanat olduu iin katiyyen bu gibi mesilde mevz- bahs olamaz ve hibir zaman bu ekilde vuk bulacak ihtidlara itimd olunamaz. Binen-aleyh teden beri kendilerini menfaatlerini tehlikede grdkleri zaman bir vsta-i ifl olarak ihtid etdiklerini ileri sren bu kabl ehsn mrcaatlarna sret-i katiyyede atf- ehemmiyyet edilmemesi ve bi'lhere slm nm altnda da ner-i mefsedetden geri kalmayacak bu
47 48

BOA, HR. SYS. 10 Mays 1332, 2872/3, Belge no: 12-14. BOA, HR. SYS, 3 aban 1334, 2872/4, Belge no: 3,4 49 BOA. HR. SYS, 5 Ramazan 1334 (6 Temmuz. 1916), 2872/4. 50 Alman Bykelisi Wangenheimn Pera dan 7 Temmuz 1915te mparatoruna yazd rapor, Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, 1 A Trkei 183, Armenien Bd. 37., Nr. 7122, R. 14086; Lepsius 1986, 94-95.

182

Trabzonda Ermeni Tehcirinin Uygulan demlerin ihtid etseler bile yine tayn olunan mahallere sevklerinden sarf- nazar olunmamas ehemmiyetle tebl olunur. 51 Konsolos Bergfeld raporunda, Trabzondan Ermenilerin tehciri esnasnda, Osmanl Bankasnda ve ttn iletmesinde memurluk yapan baz Ermenilerin ve birka yalnz kadnn, valinin szl veya yazl msaadesiyle burada kaldn, ama bunlarn bir gece ehir giriine gtrlerek ldrldklerini belirtiyor. Yine Trabzon Valisinin Jn Trk Komitesi yesi olduunu, Ermenilere kar alnan tedbirleri hafifletmeye aba gstererek tarafszln korumaya gayret ettiini sylyor.52 Bir baka Alman Belgesinde ise, 26 Haziranda Trabzondaki Ermenilerin 5 gn iinde g ettirilmesinin emredildii ve onlarn geride kalan mal ve mlklerinin devletin korumasnda olduu bildirilmektedir. Ayn kaynaa gre ilk nce sadece hastalar, daha sonra dul, ksz, yal ve 5 yandan kk ocuklar ve Katolik Ermeniler tehcirden istisna tutuldu. En son habere gre ise sadece ocuk ve tedavi gren hastalar dnda btn istisnalar kaldrld. 53 eklinde bilgiler yer almaktadr. Tehcirden istisna tutulan Ermeniler hakknda Alman kaynaklarnda elikili bilgiler yer almasna ramen, Dahiliye Nezaretinden Trabzon Vilayetine ekilen 15 Austos 1915 tarihli telgrafta; Ermeni mebs ve ailelerinin ihrac edilmemeleri54 ve yine ayn tarihli bir baka telgrafta hrac olunacak Ermenilerden asker, zbitn ve zbitn-i shhiyye ailelerinin bulunduklar mahallerde braklarak ihrac edilmemeleri.55 emrolunmutur. Vilayet yneticilerinin merkezi hkmetin emirlerini yerine getirmemesi dnlemez. Ancak, ehrin bombalanmas ve igali srasnda Ermenilerin Ruslar desteklemeleri sonucu halklar arasnda scak atmalar yaanmtr. Bu esnada da hem Ermeni hem de Mslman Trk vatandalarndan kaybn olmas savan tabii neticesi olsa gerektir. Trabzondaki Ermeni tehciri zerine Bykeli Wangenheim da yle yazar: Ermeni tehciri ve srlmesi, yaklak 14 gn ncesine kadar, douda sava blgesine snr komu eyaletlerle ve Adanann baz ileleriyle snrl idi. Daha sonra devlet bu tedbiri Trabzon, Mamuretl-Aziz ve Sivas da iine alacak ekilde geniletti. Aslnda bu yerler hibir dman saldrsyla tehdit edilmemesine ramen tehcir buralarda da uygulamaya koyuldu. Bu sebeple tehcirin uygulan biimi ve artlar,

51 52

BOA. DH. FR, 18 Haziran 1331 , nr. 54/254. Trabzon Alman Konsolosu Bergfeldin 27 Austos 1915te yazd 39 numaral raporu, naklen: Lepsius 1986, 145. 53 stanbul Alman Bykelisi Wangenheimn 7 Temmuz 1915te mparatoruna yazd rapor, Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, 1 A Trkei 183, Armenien Bd. 37., Nr. 7122, R. 14086; BOA, DH.FR, 21 Temmuz 1331, nr.54-A/252. 54 BOA, DH. FR, 2 Austos 1331 nr. 55/19. 55 BOA, DH. FR, 2 Austos 1331 nr. 55/18.

183

Muzaffer Tepekaya - Ramazan alk hkmetin imparatorluktaki Ermenileri yok etmeye matuf bir amac izlediini gsteriyor.56 Wangenheimin Ermeni tehcirinin Trabzonda uygulanna; Aslnda bu yerlerin hibir dman saldrsyla tehdit edilmemesine ramen, uygulamaya baland.eklinde soykrm olarak yaklam, ya bilgisizlikten ya da Ermeni sempatizanlndandr. Zira, yukarda sz konusu Alman kaynaklarnn da ifade ettii gibi bir ok gerek ok iyi bilinmektedir. Bir Liman ehri olan Trabzonun Ermenilerce gayri meru iler ve silhlanma iin nasl kullanldn da ayn Alman kaynaklar zikretmektedir. Yine Almanlar, Birinci Dnya Sava banda Ermenilerin Rus politikasna hizmet ettiini daha da tesi devlete kar scak savan iinde bulunduunu bilmektedirler. yleyse bykelinin yukarda sz konusu yaz ve raporunun anlam nedir? Bunu anlamak ok zor deildir. Almanya uluslar aras glerin zellikle de Bat Hristiyan kamuoyunun basks altnda bulunmaktadr. Bu bask ile yava yava az deitirme ihtiyac hissetmektedirler. Bu dnemde, Bat basnnda ve kamuoyunda Trabzonda Ermeni katliamnn olduu ve Ermenilerin gruplar halinde denize dkld speklasyonlar oka yaplmtr. svire kaynakl bir belge aynen yledir; Trabzon yaknndaki rmaktan cesetler kmeler halinde denize srkleniyordu. ok sayda Ermeni, Bartan adnda bir Rus vatandayla birlikte Samsuna gnderilmek zere bir kaya bindirildi. Ama Trabzondan iki saat ilerde bekleyen jandarmalar bunlar ldrd iin sandal bo olarak geri geldi. Sz konusu Rus vatanda bandan yaralanm olarak kyya yzd ve kurtuldu. Daha sonra Rum hastanesine gelerek bunlar anlatt.57 Bat basnnda kan bu tr yazlarn propaganda amal olduu ve gerekleri yanstmad yazdaki mantktan da anlalmaktadr. Yaz bu ilerin devletin resmi gc olan jandarma tarafndan yapld iddiasn delillendirmek iin yazld intibasn veriyor. Jandarma eliyle bandan vurulan, yzerek kurtulan ve sonra kendiliinden Rum hastanesine gelerek bu olaylar anlatan bir Rus vatanda hikayesi pek inandrc deildir. Kald ki, Ermenilerin bakaldrsnda birinci dereceden etkin olan Rus etkisi ve siyaseti bilindiinde, yukardaki trden yazlar daha da bir anlaml olmaktadr.

56

57

stanbul Alman Bykelisi Wangenheimn 7 Temmuz 1915te mparatoruna yazd rapor, Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, 1 A Trkei 183, Armenien Bd. 37., Nr. 7122, R. 14086. Material zur Beurteilung des Schicksals der Armenier im Jahre 1915, hrgb. Vom Geschaeftsleitenden Ausschuss des schweizerischen Hilfswerks 1915 fr Armenien, als Manuskript gedruckt, Basel 1916.

184

Trabzonda Ermeni Tehcirinin Uygulan Lepsius, Trabzon Vilayetinin 1915 ylnda toplam 53 500 Ermeni nfusu olduunu, bunlarn tamamnn ya srgn ettirildii veya ldrldn sylemektedir.58 Bir baka batl kaynak, Bayburt yaknlarnda byk bir Ermeni katliam yapldn, bunlarn Trabzon ve Erzincan vilayetinden gelen Ermeniler olduunu, btn erkeklerin ldrldn yazmaktadr.59 Szde katliam aratrmaya gelen komisyonun lideri ve yneticisi Lord Crewede birka katliam rnei veriyor. Trabzonda vuku bulan olaylarda, Ermenilerin kayklarla denize atlarak boulmaya terk edildiini iddia ediyor.60 Tehcirle ilgili olarak Halep Alman Konsolosu Rssler, Almanyaya yazd raporunda u bilgiyi veriyor; birka gn nce Trabzonlu zengin bir Ermeni olan Bayan Gaidzak bana geldi. Trabzondan bir defasnda 3000-3500 Ermeninin g ettirildiini ve bunlardan sadece 5inin Halepe gelebildiini anlatt. Birok uraya ramen onlarn nerede olduu konusunda bilgi alnamad. Seilen baz kadn ve kzlarn haricindekilerin hepsinin ldrlm olmasndan korkuluyor.61 Grld gibi, Alman ve svire kaynaklarnda verilen bilgiler zaman zaman abartl ve zaman zaman da olabildiince tarafgirdir. Tehcir kanununun uygulanmas srasnda eitli nedenlerden dolay baz Ermeni kayplar olduu dorudur. Fakat bunlar devlet eliyle sistemli bir yok etme fiili deildir. Bu lmlerin eitli sebepleri vardr. Bunlar arasnda; tehcir srasnda Krt ve Arap kabilelerinin yapt basknlar; sava dnemi olmas dolaysyla tehcire muhatap olanlarn nakil vastalarnn, yiyeceklerinin, ila ve dier ihtiyalarnn temininde karlalan glkler; iklim deiikliklerinin, ulam glklerinin ve yaygn olan bulac hastalklarn sebep olduu lmler saylabilir. Bu kayplara Osmanl Ordusuna kar savarken ldrlen Ermeniler de ilave edilebilir. Nitekim, Temmuz 1915te Osmanl Ordusunun RusErmeni ordularn pskrtmesi srasnda 40 bin Ermeni ldrlm ve kalanlarn byk bir ksm da yaptklar ihanetin cezalandrlacandan korkarak Rus ordusunun pei sra Kafkasyaya doru geri ekilmitir.62 Rote Kreuz-Expedition, Erzincandan 5 Austos 1915te yle yazar: Gvenilir kaynaklara gre Trabzondaki olaylar da zc olmu. Orann Ermenileri yaya olarak ve ok az sayda tanabilir mlkle gelmiler.63

58 59

Lepsius 1919, 304-305. Scheubnerin 27 Temmuzda Erzurumdan gnderdii telgraf, Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, Konstantinopel Armenien Nr. 169, Nr. 7251, Abgang aus Erzurum 27 Juli, Ankunft in Pera 28 Juli, No.46. 60 Reuter Telegramm, Amsterdam, den 7. Oktober, naklen: Lepsius 1986, 171-172. 61 Halep Alman Konsolosu Rsslerin 30 Kasm 1915te mparatoru Bethmann-Hollwege yazd rapor, Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, K.No.110/No. 2725. 62 Sonyel 1987, 300-302 63 Lepsius 1986, 176.

185

Muzaffer Tepekaya - Ramazan alk Alman ve Trk belgelerinden de anlalaca gibi tehcir de ama; cephe gerisinde gvenlii salamaktr. Yoksa Osmanl Devletinin vatandalar Ermenilerle ilgili sistemli bir yok etme politikasndan sz edilemez. Dahiliye Nazr Talat Bey tarafndan Trabzon Vilayetine 2 Austos 1915te ekilen telgrafta; Memlik-i Osmaniyyeden harice gidecek zkr Ermenilerden on alt ile altm yalar arasnda bulununlarn azmetlerinin meni Bakumandanlk Vekalet-i celilesinden ir buyrulmala tammen tebli olunur.64 , denilerek 16-60 ya aras erkek Ermenilerin Osmanl lkesinden dar kmalarna mani olunmas istenmitir. Buradaki ama, savaabilir Ermenilerin ngrlen tehcir blgelerine gnderilmesini salamaktr. Aksi halde bu Ermeniler lke dna ktklarnda Rus ordusu ile ibirlii yaparak Osmanlya kar savaacaklardr. Alman Konsolosu Bergfeld raporunda Amerika Birleik Devletleri konsolosu ile birlikte yaptklar aratrma sonucunu da yle dile getirmitir : Ermenilerin Trabzondan tehcir edilmesinden sonra, onlarn idamlarnn balad, Trabzondan 100 km kadar ieri doru giden Deirmendere rmann denize dkld yerde ve ehrin evresinde kmeler halinde cesetlerin yld speklasyonu dolamaya balad. Dman fantezisinin Trklere, Trabzonda akan kann sorumluluunu ykledii ortaya kmaktadr. Speklasyonlar, Alman konsolosluu tarafndan derin bir sessizlik ierisinde aratrld. Onlarn doruluunu aratrmak Alman ve Trk prestijinin menfaatleri asndan vazife kabul edildi ve konsolos grevlileri belirli iddialar zerinde younlatlar. Trk hassasiyetinin korunmas iin valiye bilgi verdim. Fakat Ermenilere kar g kullanmnn izlerini silmek iin ok ge. Vali, tarafsz ahitler olarak Amerikan meslektalarmzla birlikte aratrma yapma planmz ve niyetimizi tamamen kabul etti. Bunlarla ayn 17sinde Deirmendere Irma boyunca 4 saat sresince atla dolatk. Yaklak 7 gnden beri suda bulunduu tahmin edilen bir ceset bulduk. Bu muhtemel cesetlerin planl olarak yok edilmesinin yaplmadna bir delil. Ayrca bu sabah rman aranmas ve bulunan cesetlerin gmlmesi iin grevlendirilen iiye de rastladk. imdiye kadar arasnda bir bayann da bulunduu toplam drt ceset bulundu. Bunlarla ilgili gvenilir bilgilere ulald. Son olarak yerliler bize bir cesedin rmaa atldn grdklerini bildirdiler. Ziyaretimizden nce binlerce cesedin akntyla denize atlm olmas, az miktardaki su ile ve deirmen derenin yapsyla mmkn deil. Bu arada ilk gn en kalabalk olarak tehcir edilenlerin Erzincandaki Bergona vardklar haberi geldi. Bu sebeple Trabzondan g ettirilen Ermenilere kar yapld iddia edilen gaddarlklar hakkndaki iddialar mesnetsiz
64

BOA, DH. FR, 21 Ramazan 1335 (20 Temmuz.1331), nr. 54-A/251.

186

Trabzonda Ermeni Tehcirinin Uygulan buluyorum ve yolda len Ermenilerin intihar veya hastalktan olabileceini kabul ediyorum.65 Alman Konsolosu Bergfeld bir baka raporunda da; ok sayda Trkn, Ermeni kadn ve ocuklarn da tehcire tbi tutulmalarna raz olmadklar gerei, Trk halknn erefi iin sylenmelidir. Dier taraftan Ermenilerin de bu olaylarn nlenmesi iin takdire ayan bir tavr sergilemedikleri burada belirtilmelidir.66, diyerek soykrm iddiasnda bulunanlara adeta cevap vermektedir. Trabzon Alman konsolosunun raporlarnn aksine stemen Stangenin bilgileri ok farkldr. Burada olaylarn grlmeden duyumlara ve propagandaya dayal olarak verilmesi etkili olsa gerektir. Onun iittiklerine gre, tehcir emri geldikten sonra Ermenilere mal alma ve satma, yanlarnda mal gtrme yasaklanmtr. Ayrca Trabzon Ermenilerinin erkekleri ayrlarak dalara gtrlm ve askeriyenin de yardmyla ldrlmtr. Bu srada bayanlar da Erzincana gtrlmtr. 67 Alman Bykelisinin tehcirle ilgili u tespitleri de ilgi ekicidir: Trabzon vilayetinden Erzincan zeri Mezopotamyaya g ettirilecek Ermeni says 30 000dir. Yzlerce kilometre uzakla yaplacak byle byk bir gte, kafi olmayan tama aralar, konaklama merkezleri, gda maddeleri ve nlenemeyen bulac hastalklar yznden ok sayda kadn ve ocuun kurban olmas beklenmektedir. Ayrca tehcir ettirilenlerin yolu Krtlerin youn olduu Dersimden gemektedir. Trabzon valisi, konsolosa Erzincana kadar olan blmde yolcularn can gvenlii garantisinin alndn sylemi. Ama daha sonras iin Ermeniler maalesef Krt eteleri ve evrede bulunanlarla atarak yollarna devam etmek zorundalar.68 Batl tarihi Justin McCARTY bu konuda baz tespitlerde bulunuyor. Ermeni tehcirinin yapld blgelerde hkmet otoritesinin zaten zayf olduunu sylyor. Sava alan olan yerlerde Ermenilerin ok ac ektiini, yollarda bazen Krt ekya bazen de Osmanl resmi grevlileri tarafndan saldrya uram olabileceklerini ifade ediyor. Ayrca Ruslarn igal ettikleri Kafkasya ve Dou Anadoludan yz binlerce Mslmann ge mecbur brakldn, mlteci durumuna den Mslmanlarn srgn edildiini belirtiyor. Mslman ve Ermeni mltecilerin kaderinin hemen hemen
65

66

67 68

Alman Konsolosu Bergfeldin Trabzondan 25 Temmuz 1915te mparatoruna yazd 36 numaral rapor, Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, (Im Anschluss an den Bericht Nr. 35 von 9.7.15) Trkei 183, Armenien Bd. 38, Nr. 7124, R. 14087. Alman mparatorluu Trabzon Konsolosunun 9 Temmuz 1915te yazd 351 numaral raporu, Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, Trkei 183, Armenien, Bd. 37, f. Bd.38, Nr. 7123, R. 14086. Oberstleutnant Stangenin 23 Austos 1915te stanbuldaki Alman Askeri Misyonuna gnderdii rapor, naklen: Lepsius 1986, 138-142. stanbul Alman Bykelisi Wangenheimn 7 Temmuz 1915te mparatoruna yazd rapor, Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, 1 A Trkei 183, Armenien Bd. 37., Nr. 7122, R. 14086; Lepsius 1986, 94-96.

187

Muzaffer Tepekaya - Ramazan alk benzer olduunu, savan, haydutlarn, aln ve hastaln Trkleri ve Ermenileri ayrmakszn katlettiini sylyor. Bu tarihsel sreci zetledikten sonra aynen u hkm veriyor: Trklerle Ermenilerin arasnda geen eyin ad, soykrm deil dorudan doruya sava idi. 1915 ylnda Trklerle Ermeniler arasnda bir girdaba dnen bu sava, aslnda XIX. yzylda vuku bulan Trk-Rus savalarnn sonuncusuydu. Bununla birlikte 1820den 1920ye uzanan srete 600.000 Ermeni nfus Rusyaya g etmitir. 2.000.000 Mslman nfus ise Rusyadan Trkiyeye gelmitir. 69 Trabzonda Tehcir Sonras Gelimeler Trabzonun Rus igaline uramasndan sonra gelien olaylar da, tehcirin anlamlandrlmas asndan son derece nemlidir. Alman Anders, Ruslarn Trabzonu igali esnasnda sknet ve dzenin mevcut olduunu, fakat Rus ihtilalinden ve Kafkasyadan bir Ermeni alaynn garnizon olarak Trabzona gelmesinden sonra Mslmanlar iin vahim gnlerin baladn yazmaktadr. Anders, ayrca, 1918 ubatnda Rus ordusunun geri ekilmesinden sonra Ermeniler, Trabzon ve Erzincan blgelerinde Trklerin ilerleyiini durdurmak iin gnll birlikler oluturdu ve 25-30 Nisan tarihleri arasnda Trabzondan Erzincana kadar olan hatta talan edilmi ve yaklm kyler ortaya kt. Bunun kimler tarafndan yapld tespit edilemedi.70, demektedir. Halbuki bunu yapanlarn Ermenilerden bakas olmad herkes tarafndan ok iyi bilinmektedir. Yine Alman belgelerinde, Ruslarn geri ekilerek Trklerin ehre giriinden sonra Trabzonda atmalar kt haberlerinin mesnetsiz olduu belirtiliyor. Trklerin ehre girmesinden sonra biri konsolosluk mensubu biri de asker doktor olan iki Almandan alnan bilgiye gre, Trkler tarafndan herhangi bir saldrnn olmad kesinlemitir. Buna mukabil Ermeni etelerinin irkinlikleri ile ilgili haberler dorulanmaktadr. Trk ajansna kar, Trk telgrafna inanmamakla ve Trk icraatlarndan dolay Ermeniler iin zr beklemekle byk hakszlk yapld sylenmektedir71 deniyor. Buna mukabil, Fransz Lyon radyosu 17 Martta yle bir haberi dinleyicilerine ulatryor: Ermeni Haber Ajans, Trklerin Trabzona geri dnmesinden sonra ktlklerin tekrar yapldn bildiriyor. Ruslardan geri kalanlarn binlercesi kuruna diziliyor veya canl canl yaklyor. Ermeniler tasvir edilemez ikencelere tabi tutuluyor; ocuklar uvallara konulup denize

69 70

McCarty 1998, ss.58-60. Alman Andersin Karstan 16 Mays 1918 tarihli yazd rapor, naklen: Lepsius 1986, 385. 71 Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, 1 A Armenien, Trkei 183, Bd. 51, f. Bd. 52, Berlin, den 20 Nisan 1918, Seiner Exzellenz Kniglichen Finanzminister a. D. Herrn Ant von Gyn, Holland.

188

Trabzonda Ermeni Tehcirinin Uygulan atlyor. Btn yal erkek ve kadnlar armha geriliyor ve organlar kesiliyor, btn gen kz ve bayanlar Trkler tarafndan gtrlyor...72 Bu haberin Ermeni haber ajansna dayanmas yeteri kadar aklaycdr! Ancak, Trk tarihinin hibir kesitinde rastlanamayacak, akla hayale smayacak zulmleri Trklere isnat ederek, bu kadar abartya kalmas propagandaya ynelik amansz faaliyetlerin tehcirden 3 yl getikten sonrada devam ettiini gstermektedir. Yine de Trabzondaki btn Ermenilerin tehcirle ortadan kaldrldn syleyenlerin, 1918de Trabzonda Trklere katlettirecek bol miktarda Ermeni bulmalar takdire ayan bir gelimedir! Sava artlarnn ortadan kalkmasndan sonra, hkmet yaralar sarmak ve normal dzene dnmek amacyla baz tedbirleri arka arkaya ald. Sava sebebiyle baka yerlere nakledilen Rum ve Ermenilerin iae ve isknlarnn temin edilerek, emniyet iinde geri dnmelerine msaade edildiine dair Dahiliye Nezreti'nden dier vilyet ve livalarla birlikte 22 Ekim 1918 tarihinde Trabzon Vilayetine de ekilen ifreli telgrafta; 1- Ahvl-i harbiyye dolaysyla karr- asker ile bir mahalden karlarak dier mahalle sevk edilmi olan bi'l-umm ahlnin karldklar mahallere avdetlerine msade edilmesi Meclis-i Vkelca takarrur etmi olduundan avdete tlib olanlara msade edilecekdir. 2- Erzurum, Trabzon, Van, Bitlis, Diyrbekir, Mamret'l-azz vilyetleriyle Erzincan Mutasarrfl dhilinde vesit-i ienin adem-i kifyesine binen ibu mahaller ahlsinden avdet etmek isteyenler in evvel-i emrde mahalleriyle bi'l-muhbere selmet-i seyr ve seyhatleri ve ie ve isknlar esbb temn edildike pey-der-pey azmetlerine msade edilmesi muktezdir. 3- Bu karr menfi-i liye-i memleket nazar- itibra alnarak ittihz edilmi olduundan emr tatbktnda katiyyen taalll ve teahhura meydn verilmeyecektir.73 denilmektedir. Sava nedeniyle baka yerlere nakledilen Rum ve Ermenilerin seyahat vesikalar olmakszn seyahat edebilmeleri ve kendilerinin masrafsz, yiyecekleri verilerek dier ihtiyalarnn da karlanmas ve emniyet iinde gidecekleri yere varmalarnn salanmasna dair Dahiliye Nezaretinden 5 Kasm 1918 tarihinde vilayetlere ve livalara yazlan ifreli telgrafta ise; 1- Yerlerine avdet edecek Ermenilerin seyhat veskas istihsline mecbr tutulmas ve mezkr veskalarn da bir takm
72 73

Alman Dileri Bakanlndan Busschenin Berlinden 22 Mart 1918 tarihinde Bkre Devlet Sekreterine gnderdii telgraf, naklen: Lepsius 1986, 377. BOA, HR.M, 43/34, 16 Muharrem 1337 (22 Ekim 1918); Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 175-176; alar 2001, 436.

189

Muzaffer Tepekaya - Ramazan alk mumelt netcesinde verilmekde olmas yznden ahlnin hayli mkilta dr olduu anlalmdr. Bunlar taraf- Hkmetden gnderilmekde olduu cihetle veska istihsline hcet olmadndan trene irkblarnda bir liste tanzmiyle seyyre tevdi ile iktif olunmas. 2- Seyhat veskas its akbinde hkmet-i mahalliyece Ermenilerin yedindeki ekmek veskalarnn istirdd edilmekde olduu ve hlbuki tren bulunamamak yznden bunlarn gnlerce ekmeksiz kald bildirildiinden bunlara orada ve yolda kifyet edecek mikdrda ekmek its ve gzerghda da itm edilmeleri. 3- Seyhat edecek Ermenilere haftada iki defa tren tahssi in Harbiye Nezreti'nden hat komiserlikleri'ne emir verildiinden vilyt ve elviye ve kazlarda bu tebltdan istifde edilerek sevkiytn azam dereceye ibl olunmas. 4- Ermenilerin yol masraflar Harbiye tahsstndan temn ve taahhd edilmi olduundan mesrif-i seferiyyelerinin tahsst- mezkreden tesviyesi. 5- Cebr ve tazyk ve havf ile ihtid edenler hakkndaki teblt- sbka mcebince kendilerinin serbest braklmalar hakkndaki ahkmn keml-i ehemmiyyetle tatbki ve peyder-pey buraya da malmt its. 6- Ermeni cematine hemn kilise tedriki in Hkmete muvenet-i messire fs. 7- Ermenilerin esn-y seyhatlerinde hi bir gn taarruz ve tecvze marz kalmamalarnn temni ve syi ve inzibt- mahallnin muhfazas husslarna son derece itin edilmesi. Husst- muharrere hakkndaki teblt- addeye ramen ikytn tevlsi vazfeye kar lkaydne hareket edilmekde olduunu gstermekde olduundan bade-ez-n bu bbda vuka gelecek ikytdan dolay memrn-i mlkiyyenin ahsen mesliyyetleri muhakkak bulunduu tammen ve keml-i ehemmiyyetle tebl olunur.74 deniliyor. Dahiliye Nezreti'nden Hariciye Nezreti'ne gnderilen 23 Kasm 1918 tarihli tezkirede, baka yerlere sevk edilen Ermenilerin memleketlerine iadeleri ile ilgili olarak vilyetlere tebligat yapld75 ve yine Dahiliye Nezreti'nden Hariciye Nezreti'ne 21 Kasm 1918 tarihli tezkirede, sava dolaysyla baka mahallere sevk edilmi olan Ermenilerin yerlerine geri dnmeleri hususunda gerekenlerin yaplmas, kiilerin eitli ihtiyalarnn karlanmas ve deiik konumlarda bulunan Ermenilerin de vaziyetlerine uygun kararlar alnarak geri dnmelerinin salanmas hususlaryla, dn esnasnda

74 75

BOA, HR. M, 43/34., 30 Muharrem 1337 (5 Kasm 1918); Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 180-181. BOA, HR. M, 43/34, 18 Safer 1337 (23 Kasm 1918); Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 182183.

190

Trabzonda Ermeni Tehcirinin Uygulan meydana gelecek gecikmelerin hzla giderilmesine dair76 talimatlarn verildiini gryoruz. Birinci Dnya Savan mteakip tilaf Devletlerinin denetimi altndaki stanbulda soykrm meselesi gndeme gelmi ve gal Ordular Bakomutan ngiliz General Harringtonun isteiyle soykrmn tespiti ve sulularn cezalandrlmas iin stanbul Hkmeti 11 Aralk 1918de dahiliye ve adliye memurlarndan oluan birer heyetin tehcirin yaand 10 blgeye gnderilmesine karar verilmitir.77 Ardndan Meclis-i Vkela 14 Aralk 1918de tehcir ve isyan dolaysyla su ileyenlerin tahkik edilip suu sabit grlenlerin rfi dare Mahkemelerinde yarglanmasna karar verdi.78 Divan- Harb-i rfi adyla kurulan mahkemelerden biri de Trabzon vilyeti ve Samsun livs iindir. Bu mahkemede Trabzon Ermeni olaylar ele alnm ve 9 kii yarglanmtr. Bunlar: 1- Trabzon Genel Valisi Cemal Azmi. Savatan sonra Berline kamtr. 2- Mustafa Nail (Nr. 2796). Bir gemi firmasnda ii. 3- Gmrk mdr Mehmed Ali (Nr. 2817). 4- Otel Yneticisi Niyazi. 5- Polis efi Nuri. 6- Jandarma komutan ve asker alma komisyonu yesi Talat. 7- Salk oca doktoru ve mdr Dr. Ali Saib. 8- Topu binba ve zel bir organizasyonun efi Yusuf Rza (2684). 9- Trabzon parti sekreteri, kaak. Trabzon davas 26 Mart 1919 tarihinden 22 Mays 1919 tarihine kadar 20 oturumla gerekletirilmitir. Al konumasnda savc; Trabzonda Ermenilere yaplan cinayetin insanlk tarihinin en ac olay olarak iaret etmi ve zanllarn yz ocuun zehirlenmesinden mahkeme nnde sorumlu olduklarn syleyerek, mahkemenin kararn ksa srede almasn talep etmitir79. Mahkeme, farkl milletlerden ahitler ve zanllar dinledikten sonra nihayet 22 Maysta kararn aklad. Vali Cemal idama mahkum oldu. Mehmet Gmrk Mdr Mehmet Ali on, Liman iisi Mustafa ve polis efi Nuri bir yl hapis cezas aldlar. Otel

76 77

BOA. HR. M, 43/34, 16 Safer 1337 (21 Kasm 1918). Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 188-189; Bilgi 1999, 50. 78 BOA, Meclis-i Vkela Mazbatalar, 213/62; Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 191-193; Akin, 1983; Bilgi 1999, 141. 79 Hss 1991, 87-88.

191

Muzaffer Tepekaya - Ramazan alk yneticisi Niyazi, Jandarma komutan Talat ve Salk Oca doktoru Ali Saib beraat ettiler.80 tilaf Devletleri denetimleri altndaki btn Osmanl Arivini taradlar. Soykrm iddialarna hibir delil bulamadlar. Mahkemeler de soykrm iddias ile yarglananlarn ou beraat ettiler. Mahkemeler sadece grevini suiistimal eden memurlar cezalandrd ise de, asl bu mahkemelerin adil olmad ve bask altnda karar verdii iddialar mesnetsiz deildir. nk bu mahkemeler bakenti ve bir ksm topraklar igal ve bask altndaki bir devletin mahkemeleri olarak tarihe getiler. Bu artlar altnda bile soykrma delil bulunamaynca, Ermenilerin sava srasnda ld sonucuna varlmtr. SONU Trabzondaki Ermeni Tehcirinin Alman ve Trk belgeleri nda incelenmesinden sonra varlan sonucun, bilim aleminin Ermeni sorunu hakknda vard genel sonutan fark yoktur. Ermeni aratrmacs Justin McCARTY, Aratrmalarm srasnda Ermenilerden ok daha fazla Anadolu Mslmanlarnn lm olduunu gsteren verileri bulduumda, Ermeniler konusunda kabul edilmi bilgilerle ilgili ilk yanllklar kefettim. Sorun bana jenosit olarak grnmedi.81 diyordu. Jenosit yani soykrm; bir hkmetin kendi ynetimi altnda yaayan, belli bir rk ya da topluluu imhaya niyetlenmesi, bu niyetin madd unsurlarnn varlnn, bir siyaset olarak belirlenmesi ve hkmet tarafndan uygulanan bu politikann baarlmasdr. Bu adan bakldnda, Osmanl Devleti vatanda Ermenilerle ilgili sistemli bir imha politikasndan sz edilemez. Yani niyet yok, politika yok, sistemli ya da resm verilmi emir yok. Aratrmamz gstermitir ki, hem Osmanl arivleri hem de Alman arivleri bu tezi desteklemektedir. Olaylarn ierisinde bulunmu bir ahs olmas itibaryla Alman Trabzon Konsolosu Bergfeldin devletine gnderdii raporlarnda verdii bilgiler fevkalade nemlidir. Bu bilgiler nda Trabzonda tehcir srasnda herhangi bir katliam yaplmad hatta aksine Ruslarla birlikte Karadenizde taarruz yapan Ermenilerin Kafkas Mslmanlar ve Trklere iddetli katliam ve gaddarlk yaptklar belgelerle teyit edilmektedir. Trabzondaki Ermeni tehciri, buradaki Alman Konsolosu Bergfeldin gzlemleri erevesinde gereklemitir. Dolaysyla verdii bilgiler ok nemlidir. Bergfeld, tehciri hazrlayan artlar raporlarna aktarmtr. Bir liman ehri olan Trabzonda Ermenilerin devlete ve millete kar silhlanarak hazrlk yapmasn, bunlarn Rusyadan grd destei, Devletin gvenlik ve asayi sorunlarnn stesinden gelebilmek iin bir tedbir olarak tehcire bavurduunu belirtmitir. Alman konsolos tehcir hadisesinin dnya kamuoyunda bir soykrm propagandas haline dnmesinden
80 81

Trabzon davas hakknda geni bilgi iin bkz. Hss 1991, 87-99, 151. McCarty, 1998, 57.

192

Trabzonda Ermeni Tehcirinin Uygulan sonra, Hristiyan bat dnyasnn kamuoyu basks ile biraz az deitirmise de genel olarak gzleme dayanan bilgilerinde dorular vermitir. Gerek Alman kaynaklarnda gerekse dier bat kaynaklarnda verilen olumsuz bilgilerin tamam ya duyuma, ya da propaganda amal tahrif edilmi malumata dayanmaktadr. O tarihlerden bu yana Ermeni sorununun siyasi amala kullanlmas fiili bu corafyann adeta bitmeyen arksdr. Zihinleri taassup ve siyasetle kirlenenler, zaten propaganda ile kirletilen zihinleri, kirletilmi halde tutmann yolunu bulmaktadrlar. Bunun yolu bilgilerin ve belgelerin tahrifi bile olsa hibir vicdani rahatszlk duymadan bunu bile maalesef yapmaktalar. Alman Dileri Bakanlnn yardm ve msaadesiyle Lepsiusun belge yayn olarak hazrlam olduu eserde bu tr birok tahrifatn bulunmas ok iyi bir rnek olsa gerektir. Mustafa olakn Kaynak Kritii ve Tehcir Olaynda Belge Tahrifat, adl makalesinde yazd gibi Lepsius, eserinde belgeler zerinde ok sayda deiiklikler yapmtr.82 Bugn dnyada yaanan btn sorunlarn temelinde, emperyalist amalara hizmete ynelik bir anlayla, tarihi olaylarn saptrlarak siyasi arenada kullanlmaya allmas olduu kanaati bizde pekimektedir. Trk Tarihindeki Ermeni Meselesi de bu tr zellikleri ile Dnya Tarihindeki yerini almtr. nsanlk, bilime ve bilgiye gereken saygy gstermedii srece herhalde huzuru yakalayamayacaktr.

BBLYOGRAFYA A. Ariv Belgeleri Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Dahiliye, ifre (DH.FR), nr. 54/202, nr. 54A/251, nr. 54-A/252, nr. 54/254; nr. 54-A/368, nr. 54-A/381, nr. 54/393, 55/18, 55/19 BOA, Dahiliye Emniyet-i Umumiye (DH.EUM), 2. b, 68/41. BOA, Hariciye,Harb-i Umumi,(HR. HU), nr. 173/5; 108/141. BOA, Hariciye,Mtareke, (HR. M), 43/34, BOA, Hariciye, Siyasi (HR. SYS), nr: 3,4; 2872/3, 2872/4. BOA, rde, Asker, 20(21 Ra. 1314), nr.13, 20 BOA, rade, uray- Devlet, nr. 3148. BOA, Meclis-i Vkela Mazbatalar, 198/163; 213/62 Amerikan Consulate, Trebizond, Turkey, July 29, 1915. Bu belge, almamza Prof.Dr. Kemal iek tarafndan salanmtr. Politisches Archiv des Auswaertiges Amtes Berlin, Trkei 183, Armenien, Bd. 35, R 14084; Bd. 37, Nr. 7122, R. 14086; Bd. 38, Nr. 7124, R. 14087; Bd. 39, f. Bd.40, R. 14088; J.Nr. 580; Konstantinopel Armenien Nr. 169, Nr. 7251.
82

Geni bilgi iin bkz. olak 2003.

193

Muzaffer Tepekaya - Ramazan alk B. Basl Eserler Akgn 1989 Akin 1983 Barikian 1948 Bayur 1973 Bilgi 1999, Cuinet 2001, alar 2001, apa 1993, iek 2000, iek 2001, olak 2003, Dahiliye Nezareti Seil Akgn, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rol, Trk Kltr Aratrmalar Prof. Dr. smail Ercment Kurana Armaan, Yl: XXVII / 1-2, Ankara, s.1-12. Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, Cem Yaynevi, stanbul. Anahid Barikian, Die Entwicklung der armenischen Frage im 19. Jahrhundert, Diss., Wien. Yusuf Hikmet Bayur, Trkiye Devletinin D Siyasas, Ankara. Nejdet Bilgi, Ermeni Tehciri ve Boazlayan Kaymakam Mehmed Kemal Beyin Yarglanmas, Kk Sosyal ve Stratejik Aratrmalar Serisi: 16, Ankara. Vital Cuinet, La Turquie DAsie, L Anatolie orientale Trebizonde, Erzeroum, Bitlis, Van, Diarbekir, stanbul. Gnay alar, Tehcir Edilen Ermenilerin Eski Yerlerine adeleri ve Karlalan Problemler, Yeni Trkiye, Ermeni Sorunu zel Says I, Say 37, s.435-447. Mesut apa, Pontus Meselesi Trabzon ve Giresunda Milli Mcadele, Ankara. Rahmi iek, Trabzonda Ermeni Nfusu ve 1895 Ermeni Olaylar, Trk Kltr, Yl: XXXVIII, Say: 451, 653-666. Rahmi iek, Trabzonda Ermeni Nfusu ve 1895 Ermeni Olaylar, Tarih ncelemeleri Dergisi, Say: XVI, 121-139. Mustafa olak, Kaynak Kritii ve Tehcir Olaynda Belge Tahrifat Johannes Lepsius rnei- (3 belge ile birlikte), Belleten, LXVI-247, Aralk 2002 (2003),s. 967-984. Sicil-i Nfus daresi Umumiyesi Mdriyeti, Memalik-i Osmaniyenin 1330 Senesi Nfus statistii, Dersaadet 1336. Yavuz Ercan, Ermeniler ve Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye, Ermeni Sorunu zel Says I, Say 37, Ankara, s. 36-52 . Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara. Ahmet Halaolu, Trk Ermeni likilerinin Genel Deerlendirmesi ve Ermeni ikayetleri Hakknda Bir Belge,Yeni Trkiye, Ermeni Sorunu zel Says I, Say 37, Ankara, s.448-457. XIX.Yzyln Sonlarnda Ermeni syanlar ve 1895 Trabzon Olaylar rnei, Dnden Bugne Trk-Ermeni likileri, Ankara, s. 265-280. Yusuf Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler (1914-1918), Ankara. Yusuf Halaolu, Osmanl Devleti Neden Tehcir Uygulad? Tehcirle lgili Gerekler, Osmanl Son Dneminde Ermeniler, Kltr,Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar No: 94, Ankara, 105-111.

Ercan 2001, Grn 1985, Halaolu,A.2001, Halaolu,A. 2003, Halaolu,Y. 2001, Halaolu,Y. 2002,

194

Trabzonda Ermeni Tehcirinin Uygulan Annette Hss, Die Entwicklung der armenischen Frage im 19. und 20. Jahrhundert in der Trkei, unter Bercksichtigung der diplomatischen Korrespondenz der Vertreter der Donaumonarchie in der Trkei, Diplomarbeit, Wien. Hss 1991, Annette Hss, Die trkischen Kriegsgerichtsverhandlungen 19191921, Baslmam Doktora Tezi, Institut fr Geschichte, Wien. Karpat 1985, Kemal Karpat, Ottoman Population 1830-1914 Demografhic and Social Characteristics, London. Kk 1983, Cevdet Kk, XIX.Asrda Anadoluda Ermeni Nfusu, Trk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu, Tebliler ve Panel Konumalar, Dokuz Eyll niversitesi Rektrl Yayn no: 2, zmir, s. 75-95. Lepsius 1919, Johannes Lepsius, Der Todesgang des armenischen Volkes; Bericht ber das Schicksal des armenischen Volkes in der Trkei waehrend des Weltkrieges, Postdam. Lepsius 1986, Johannes Lepsius, Deutschland und Armenien 1914-1918 Sammlung Diplomatischer Aktenstcke, Bremen. Material zur Beurteilung des Schicksals der Armenier im Jahre 1915, yaynlayan Geschaeftsleitenden Ausschuss des schweizerischen Hilfswerks 1915 fr Armenien, als Manuskript gedruckt, Basel 1916. McCarty 1998, Justin McCarty, Ermeni Terrizmi: Zehir ve Panzehir Olarak Tarih, (ev: Bayram Bayraktar), Silahl Kuvvetler Dergisi, Say: 358, Ekim, s. 55-62. McCarty 2001, I. Dnya Savanda ngiliz Propagandas ve Bryce Raporu, Yeni Trkiye, Ermeni Sorunu zel Says I, Say 37, Ankara, s.474-483. Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Yayn no: 14, Ankara 1994. Sonyel 1987, Salahi Ramadan Sonyel, The Otoman Armenians: Victims of Great Power Dipomacy, London. Ssl 1990, Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Van. Ssl vd. 1995, Azmi Ssl ve dierleri, Trk Tarihinde Ermeniler, Ankara. Ternon 1977, Yves Ternon, Tabu Armenien, Geschichte eines Vlkersmords, Berlin-Frankfurt am Main-Wien. Trabzon Vilayet Salnamesi, H.1313 (1895), Trabzon Vilayet Salnamesi, H.1320 (1902), Uras 1987, Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul. Muzaffer Tepekaya - Ramazan alk Hss 1986,

195