GEREKLER VE DOGU

DA BAZI BELGELER
Yrd.Do.Dr.Selami KILl*
soy, dil ve dine mensup kavimler, grl
idare sayesinde, huzur iinde
Ancak. ile tm dnyaya milIiyetilik etkisini
da gsterdi. Nitekim, Balkanlar'daki
topluluklar devletlerin sonucunda
Bu isyanlar neticesinde
Rumenler ve muhtariyet yolunda ilerleme kaydetmeleri
Ermeniler iin de zendirici oldu. Fakat, Balkan kavimlerinin aksine,
her bulunan Ermeniler, daha olarak
Anadolu da bile Mslmanlara oranla ve
olan Ermenilerin ticaretle ve zengin bir
zmre Hatta Ermeniler XIX. ikinci kadar, "milIet-i
olarak
Ermeniler askere lmedi, devlete bir kan
vergisi vermedi. Ticaretle nrusa refah ve
Kiliselerini ve hibir kulIandl.
ynetiminde en ve iyi muamele Ermenilere gsterildi. Zaman
ierisinde Ermenilerden 29 22 bakan, 32 7 bykeli, II
*
Atatrk niversitesi Fen.Edebiyat Fakltesi Tarih Blm yesi
Prof.Or.Ercment KURAN. "Ermeni Meselesin i M Boyutu (1877-
1891)", Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile Ihskileri. Atatrk
niversitesi Ekim 1984), Ankara. 1985. s.19.
145
ve konsolos, 11 niversite grevlisi,lI yksek rtbeli memur devlet
hizmetinde mcvki ve makam sahibi oldu
2
.
refah ve huzur iinde ve da
zere millet" olarak Ermeniler, devletlerin
sonucunda siyasetini izlemeye
Fakat bu iin izledikleri yol temelinden ve
devletler zerindeki tarihi emellerini iin
piyon olarak
Ermenilerin Devleti'ndcn ilk belirtisi 1877-
78 sonucunda ortaya Ermeni Nerses
Varjabedyan, Ayastefanos Rus gidip,
Anadolu'nun Ruslar bu olmazsa blgeye zerklik verilmesini,
bu da mmkn blgede Ermeniler lehine 1<;lflhat ve
kadar Rus ordusunun geri ekilmemesini istedi. Patrik'in bu son
teklifi uygundu ve '\ Mart 1S78'dc imzalanan Ayasteranos
16.madde olarak girdi. Bylcce bu ilc ilk defa "Ermeni
Meselesi" siyasi bir problem olarak ortaya oluyordu
3
.
girmedi. nk, bu olmak zere Avrupa Devletlerinin
tehlikeye Yaktn dengeyi bowyordu.
Ancak, mdahalesiyle 13 Temmuz l878'de imzalanan Berlin
6 L.macldesinde de Anadolu'da Ermenilerin yerlerde
l')ngrlmckteydi
4
. bu suretle Berlin hem
2 Kemal TARAN. '"Ermeni (inmzde lke Militan-
Ermcnilnin Trkiye'ye Ynelik Iddia vc Istcklerinin ve
Var Tarih Boyunca Trklcrin Ermeni Toplumu ile Iliskileri,
S.18
1 Do.DLM.Kemal Oke, Ermcni Meselesi, Istanbul, 1986, s.9R.
4 Ermeni A'mal vc Ihtilaliyyesi,
CENGIZ, Ankara, 1983, s.9-1 R; Esat URAS. Tarihte Ermeniler ve Ermcni Meselesi,
1987, s.217, 247-251; KE, Ermeni Meselesi. s.98-99.
146
"Ermeni Meselesi" bir siyasi problem olarak ortaya hem
de "Elviye-i Seliise (Kars, Ardahan, Batum)'nin Ruslara ile blgenin
1918 kadar srecek tam Rus
Ermeniler Dogu Anadolu'da bir devlet kurmak hayaliyle, Avrupa ve
Amerika'da propaganda faaliyetlerine
propaganda ile hedeflerine o
zamanlar Rusya'da moda olan marksizmin etkisinde kalan Ermeni ihtilalcileri
1R86'da Cenevre'de \l' 1R9'da Tifli,'te Derneklerini i ",
bu ihtilalci ve tahrikleriyle dikkatini ekmek,
mdahalede iin ve
Anadolu'nun yerlerinde ayaklanma
bulundula.r
6
.
Bir yanda Ermeni yanda ise Avrupa \c
mdahaleleri, zaten XX. ilk beri tedirgin etmeye
yeni. Hele hkmetlerince ite ayaklanma
hareketleri, Hkmeti'ni ciddiyetle bu meseleye mccbmiycLi ile

ILAbdlhamit, Anadolu'daki Ermenilerin hayat
taahht etmesine bu yrelerin bnyesinden sebep
olacak kesinlikle Abdlhamit, Anadol:..:'da
nfus ".den "hamisi" vesilelerle
ve blgedeki denetiminde alaylar
ederek, onlardan asker; g olarak yararlanma yoluna gidiyordu. Hamidiye
Anadolu'da gibi, bir lde
5 Ermeni Komitelerinin A'mal ve Harekat-! lhtilaliyyesi, 5.21-24; URAS, Tarihte
Ermeniler ve Meselesi. s.426-457; OKE, Ermeni Mesele.,i. 5.94-96.
6 Ermeni Komi[elerinin ve lhtiliiiiyycsi. s.25-48: URAS. Tarihlc
Ermeniler ve Ermeni Meselesi, 5.458-531; OKE. Ermeni Meselesi. 5.96-97; Kamuran
GRN. Ermeni Ankara, 1983. s.134-168.
147
Ermeni rol de

Abdlhamit
dneminde Ermeni isyan ve benzeri hareketleri ancak
hkmet suikast dzenleyenleri bile idam

Bu arada yurt Jn-Trk muhalefet. devirebilmek iin
olmak zere, Ermeni komiteleriyle
ILAbdlhamit'in hal'inden sonra, ve Terakki bnyesinde bulunan
ihtilal cemiyetlerini bir cemiyeti halinde
arzusunu gsterdi. Yani ve Terakki Trklk siyaseti
siyaseti Merkeziyetilikte olan yolunda
Ermeniler olmak zere Mebusan Meclisi'nde temsil edilmelerine
Ancak Meclisi'nin meydana
getiren etnik milli gaye ve heveslerini bir zemin
dnemin Said Halim "Acaba kabul her
yerde siyasi faaliyetler, sadece blc mi cereyan etmeye mahkumdur?"
diyerek hayal da dile getirmekteydi. Yine de 1908-1914
ve Terakki nem
Birinci Dnya girdikten sonra, Ermeni
komitelerinin dair haberler ve
Anadolu'da birbiri isyanlar hkmet, giderek fakat
hadiselerin varsayarak, kesin nlemler almak yoluna gitmiyordu
8
,
Ancak, patlak Ermeni milliyetileri Anadolu'da bir Ermeni
Devleti zafer Birka bin
Ermeni Rus ordusuna Ermeniler ordusundan firar etmekte ve
7 Hamidiye Svari sebepleri bilgi iin bkz:
ProLDr.Bayram KODAMAN, Sultan II.Abdlhamid'in Anadolu
Istanbul, 1983. s.29-36; Sakip Seluk CNAY, Hamidiye Hafif Svari
(1890-1918). Doktora Tezi, Erzurum. 1983.
8 KE. Ermeni Meselesi, ,.141 143
148

gerisinde gerilla faaliyetleri Bu durum
Kabinesi Dahiliye Talat blgesindeki
btn Ermeni Suriye'ye g ettirilmelerini

Birinci Dnya Rusya olmak zere emperyalist devletler

kendi tarihi emelierini iin yeniden Ermenileri kullanmaya
Ruslann kontrolnde hareket eden Ermeni etelerinin nemli bir
bLn gleri ile Rus ordusuna olurlarken bir da Anadolu
harekeLlerc Trkiye ilc olmaya
Ermenilerin bu faaliyctlerini son derece tehlikcli bulan Trk
Hkmcti yukanda da gibi, Anadolu'dan olmak ii/ere
Enncnileri gerekli nlemlcri sonra Trkiyc
Bugn "tehcir" diye bilincn ve halindeki pek ok bu tip
nlemler, dnya kamuoyuna, Enncni byk bir ve
olarak Bu bir de 1.5 milyona
Enneninin Trkler haberlerin ve
bunun Trkiye aleyhinde malzeme olarak hakikatlerk hi
9 Erik Jan ZRCHER Trkiye'nin Tarihi, !stanbuL, 1995, s.170.
Ermenilerin byk bu sresincleki tutumu. ordusuna
gnll olarak ve casusluk faaliyelinin de tesinde, 1915
ve zellikle ile Cephesi'nin gerisinde,
lde tahrip edici boyutlara Nitekim, etelerinin
basarak 14 Nisan 19l5'te kenti ele Trklerin buradan g'imelerini
zorunlu Kaamayanlar ise, verilen Mslman mahallelerinde
ve Tekin KURAT,
Anadolu'da Ermeni Sorunu 1900-1920", Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ilc
lliskileri, s.233,
10 "Tehcir ve bilgi iin bkz. Do.Dr.Azmi SSL,
Ermeniler ve 1915 Tehcir Ankara, 1990, s.99-l52; OKE, Ermeni Meselesi.
GRN, Ermeni 5.211-229:
Rekabetle Ermeni Sorunu'nun Kkeni 1878-1Yl, Istanbul, 1987, s.77-
82.
149
bir zaman Ancak, bauda bu konu ile ilgili hemen hemen tm
ve incelemelerde Trklerin ve Ermenilere
ne tarihi ve gerekleri
bu ve Ermeni
etkisinde meseleye tarihi
Trkleri yapmakla ve nce
tm bu ve gln bu konu ile ilgili Trk
belgelerini gnnedikleri veya grmek istemedikleri Halbuki
bugn Trk ve hizmetine olan
ve Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik
Etd "ATASE" (Ankara)'nde bulunan binlerce belgesinde;
tarihi gerekler gn Ermenilerin Trklere zulm,
"c katliamlar, devletler masum halk olarak dnya
kamuoyuna Ermenilerin Trklere hibir
itiraza meydan bir ortaya
Bugn olarak inceleyen kaynaklarda zikredilen ve
yzbinlercesi hiiUi olan belgelerinin
deliller, arkeolojik bulgular da Bugn. Erzurum, Kars, Van, Bitlis,
Sivas'a Kayseri'ye, Ankara'ya kadar uzanan blgelerde Ermeniler
Trklere ait yze toplu mezar mevcullur. Bunlardan
ilk binlerce ceset ve bulgu tli- Oba
Ky'nde ve Erzurum'un Alaca ve Kylerinde olan bu toplu
mezarlardan cesetler ve bulgular, bugn Erzurum Mzesi'nde Ermeni
II Erik Jan Zrcher Trkiye'nin Tarihi" eserinde; Ermeni teheirinin
1915-1916 ve bu muazzam Ermeni'nin
lmyle yazarken, hi olmazsa askeri
Ermenilerin Trk Hkmeti'ni sulamak iin
gerek gerekse bir propaganda faaliyetine
dzmece belgelerle bu
(ZReHER, Trkiye'nin Tarihi. s.170-171).
150
Seksiyonu'nda sergilenmekte olup, Van Mzesi'nde isimli bir
seksiyon Burada da ve Zeve
cesetler ve bulgular sergilenmektedir
12
.
zere Birinci Dnya felaketinin zerinden bir
gemeden Ennenilerin de ve destekleriyle Ruslar Anadolu'yu
bir etmeye 1916 Erzurum ve
ele geirerek srdrdler. Anadolu'nun Rus
birlikte harekete geen Ermeni eteleri "Byk
hayalini iin blgede temsil eden ve
Trkleri katletmeye
Nitekim. nc Ordu Vekilleti'ne 8
Mart 332 (21 Mart 1916)'de gnderilen Ermeniler Erzurum'da
nce \ <:f'rli \..: devamla
denilmekteydi: maruz kalan kylerden firar eden ahali,
ve bilhassa Ermeni pek caniyane ve muamele irtiklib
ettiklerini. gen, ocuk ve mehul bir tarafa gtrdklerini mal ve
ve ahyanen nfus icrli eylediklerini, namusa teeavzn her
tasavvur fevkinde ifade ve menlibi-i
malumar da bunu meyyid ,,13
Kafkas Grubu yine Vekilleti'ne
1333 (I9l7)'de gnderilen bir belgede
l4
, "Erzincan'dan firar
edebilerek Dersim rarikiyle ge/en Isliim ahali, Erzinfan'daki ahali-i
12 SSLO, Enneniler ve 1915 Tehcir s.98-99. Ermenilerin (Arzutu)
Ky'nde bkz: Prof.Or.Enver KONUKU, Ermenilerin
Trk (11-12 Mart 1918), Ankara, 1990.
13 Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etd Daire
A.1f2, Kls.528, 0.2063- 1050, F. i; Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, 34/85 (Ekim-
1985), Ermeni Belgeleri n:] Ankara, F3c'lge No: 2022, s.121.
14 ATASE, A.I/2, Kls.318, 0.1034-1287, F.1-71; ATBD, 34/85 (Ekim.1985), Ermeni
Belgeleri zel Ankara, 1985. Belge No: 2025. s.I33.
5
Ermeni komitelerine teslim ederek, bu komiteler
it laf ettirdiklerini hetk-i ve namusun vesair her gna hakaretin bir surette
icra edilmekte ve emval-i kiimilen ifade
etmektedirler. arzusu ile olmayan Erzincan'daki bu
mezalimin n hususunda icabeden mahallere siyasiyede
menUl-1 rey-i devlet/eridir" denilmckteydi.
Ruslar Enneni etelerinin Rus
topraktardn Trklere mel.alim gn getike
Ennenilerin inim inim inleyen Trklerin feryatlan
ayyuka Bu arada 1917 Ekim sonra Kafkas Cephesi'ndeki Rus
askerleri etkisiyle mevzilerini terketmeye ve bylece Rus
ordusu gittike artan bir Erzincan Mt.arekesi'nden sonra
Kafkas Cephesi'ni tamamiyle Rus askerlerinin yerlerini Ermeni
eteleri ve vaktiyle Trklerin iddia ettikleri cn
almak zere Trklere akla hayale imha
izlemeye Ermenilerin bahanelerle katliamlar zellikle
Erzincan Mt.arekesi'nden sonra artardk: devam etti.
Vekaleti'ne Ennenilerin Trklere
katliam dair haberler Trkiye'nin bunu nlemek iin
acilen askeri ve tedbirler gerekiyordu. Aksi taktirde telafisi mmkn
olmayan vahim olaylar cereyan edebilirdi. Trk Hkmeti derhal harekete geerek
meseleyi nce ynd,'J1 halletrnek istedi, ancak tm sonusuz
Rus bulunan blgedeki Trkler iin mal ve can emniyeti

i. Kafkas Kolordu Miralay Karabekir nc Ordu
2 91S'de 15, Ermenilerin
LS ATASE, A.IJ2, Kls.525, D.2050-1024, F.4I; ATBD, 36/86, (Nisan-I987), Ermeni
Belgeleri 07.cl Ankara, 1987, Belge No:2060, s.51.
152
Erzincan ve civannda yirminci medeniyeli ile asla cinayetler
ve bu engizisyon meza1imine rahmet
belirttikten sora, devamla "Merdiven Ky'nde
onyedi, Tilki Tepesi'nin iki kilometre cenubunda, haritada ismi
olmayan Cinis Ky'nde ksur zkur ve inas nfustan on mstesna
olmak zere ihrak edilmek, snglenrnek ve hamile
verilmek suretiyle
arzeylerim. "
nc Ordu 12 1918'de Drdnc,
Yedinci ve Ordu gnderilen telgrafta
16
ise,
Ermenilerin Mslman halka reva grdkleri muamelelerden ve
cinayetlerden bahsedilmekte ve "Arazi-i mstevliyenin Ermenilerin
ahali-i Mslime'ye reva grdkleri tarihin elli.,,,,,,, ,,,net/c
fecayi' ve cinayatla denilmekteydi.
gibi tm siyasi nlemlere ve Ruslann bu konuda verdikleri
gvencelere Ermenilcrin Trklere mezalim
devam ediyordu. Trk Hkmeti Enneni zulm ve maruz kalan
can ve mal Ermeni mezaliminden
kurtannak iin bir an nce daha sert a<;keri nlemler almak ve durumun
gn getike zerine Trk ordusunun harekete gemesinden are
de yok gibiydi.
Trkiye iin en nemli mesck Rus b0lgenin an nce
ve blgedeki Ermeni mezalimine son verilmesiydi. sahasindaki
Ermeni mezaliminin tm siyasi gnden gne ve
mezalimin aruk bir katliama zerine Enver 12 1918'de
16 ATASE, A.1/2, Kls.525. 0.2050-1024. F,47-1,2,3; ATBO. 36/38 (Nisan-1987).
Ermeni Belgeleri zel Ankara. 1987. Belge No: 2061. 5.55-58.
153
nc Ordu Kumandam Vehip emrini verdi
17
. Bu emir zerine
"mtareke" hatum nc Ordu birlikleri 13 24
Trabzon'u srdrd
l8
. Bu arada Trk birlikleri
tutunarnayan Ermeni eteleri geri ekilirken ocuk, gen, ihtiyar
Trkleri katlediyor, getikleri yerleri harebeye
Nitekim, Vehip 16 19l5'de Vekilleti'ne
19; "Bugn Erzincan'a geldim. ardakil Erzincan'a
kadar olan btn kyler, hatta bir hile kalmamak tahrip
grdm. Bahelerin kyllerden bir fert
Ermeni/erin Erzincan 'da ika ettikleri fecayii tarih-i alem bugne kadar

gnden beri Ermeniler taraftndan ldrlp meydanda kalan Islam
bu bi'gnah ve masum halk arastnda
memeden ocuklar, doksan ikmal ihtiyarlar,
kadLnlar Tedricen
Vakayi' ZGblt tutturulacakur. Destres olunacak vakayi'-i
mhimme ve mstacele (lrz edilecektir" diyordu.
I. Kafkas Kolordu Karabekir'in nc Ordu
10 Mart 1918'de telgraf20 ise; Ermenilerin
17 ATASE, A.4-3671, KIs.2908, 0.444-52. F.34-1; A.4/3671, Kls.2908, 0.444-52,
F.34-2; A.I/I, KIs.53, 0.682-380, F. i 6-23; Ronald Grigor SUNY, Baku Komn-
Rus Devriminde MiJliyet ve Istanbul, 1990, 5.255.
18 ATASE, A.4/367i , KIs.2908, 0.444-52, F.42; A.l/I. Kls.153, 0.682-380, F.54-3;
A.4/3671, Kls.2909, 0.452-17, F.2-93; Wolfdicter BIHL, Oie Kaukasus-Politik der
Mittelmlichte, Teil:II, Wien Kln-Weimer. 1992, s.40; SUNY, Baku Komn, 5.255-
256; Tadeusz SWIETOCHOWSKI, MUslilman Cemaatten Ulusal Rus
1905-1920, Istanbul, 1988, 5.164.
19 ATASE, A.l12, Kls.525, 0.2050-1024, F.51; ATBO, 36/86 (Nisan 1987), Ermeni
Belgeleri zel Ankara, 1987. Belge No: 2062, s.63.
20 ATASE, A.I12, KIs.525, D.2050-1024, F.61; ATBO, 36/86 (Nisan-I987), Ermeni
Belgeleri zel Sayl:4, Ankara. 1987, Belge No: 2065, s. 75.
154
tm ile gzler sermekteydi: "Kolordu Alaca'ya
vusulnde Ermenilerin elinden kaarak kurtulabilen nfustan maada iki
odaya doldurularak itlafa eyledikleri ahali-i islamiye'den
ve ekserisi olmak zere mecruh buldum.
Mecruhinin tedavisi ve istirahatlerine
kmesi ierisinde tecavzden sonra duvarlara gen
hamile beyinleri veya benzin
dklere!' ocuk ve erkeklerin pek hazin levha ile Ikinci
Kolordu'dan gelirken Arapkir ve il drt bin Ermeninin perdesi
byk bir ve ramme ile mesrurtine bir
bu iki hades tezat ve
mtevellid yeis ve teessurumu hak-i pay-i kumandanilerine bu
arzetmeye bir nlL .. u..riyet-i dauniye ma'rzdur."
bir ilerleyen Trk ordusu, Ermeni
etelerinin mukavemetini kolayca 25 1918'de Erzurum nlerine gelen
Trk birlikleri 12 Mart'ta Erzurum'u sonra, 24 1914


Bu arada Trk meselesi
yoluyla zmlenmek istendi ve da
bu olumlu bir netice elde ediIemedi. Bunun Trk birlikleri
yeniden asker! 14 Nisan'da Batum'a ve 25 Nisan'da Kars'a
girdiler
22
. Bylece Devleti Brest Litovsk ile
karar verilen ancak elde edebildi ve Trk
ordusu 1877-78 hem hem
21 ATASE, A.5/5649, Kls.3920, 0.86-, F.7-17,18,19; SUNY, Baku Komn, s.256;
Akdes Nimet KURAT, " Sancak: Kars, Batum, Ardahan", Trk Yurdu, VII13 (345),
Ankara, 1970, s.26.
22 Akdes Nimet KURAT, Trkive ve Rusya, Ankara. 1990. s.473: SUNY, Baku Komn,
s.256; Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi Kalkas Cephesi, 3.0rdu Il.
Ankara 1993, s.474-511.
155
de burada Ermeniler tamamen yokedilmesini
oldu.
Trk ordusunun bu iin Devletleri'nin
kazanmalan gerekiyordu. Fakat Devletleri oldular ve Trkiye
30 Ekim 1918'de Mondros Mtarekesi Nisan 1918'de
Trk 1914 ekilmek zorunda
Blge yeniden Ermeniler ve Grelcr edildi ve blge ahalisi tekrar
Ermen! ile
Nitekim, 25 1918'de Dokuzuneu Ordu Yakup
Harbiye olan telgrar
21
laIihi gerekleri
itiraza meydan vermeyecek bir tm ortaya
eeli/-i Sadaret-i
iiker-i
1- Gerek mstahlasada ve gerek Iran ve Kafkasya
ahali-i Ermeni/erden grdkleri zulm ve i'/isafa dair
Dokuzuncu Ordu'dan mevrud 25 sani 334 1918) tarihli sureti
leffen takdim
2- Ermeniterin Trklerden zulm grdkleri iddia edilen zamanda
Trklerin ma'ruz fecaiyi musavver olan mebhus tegrafname
nazaran tensib buyrulacak re'y-ifehimaneleri olmakla
olMbda emr- hazret-i vehy'lemrindir.
Fi 24 Safer 337 vefi 28 sani 334
Harbiye
Harbiye-i VmUmiye
Reisi
Ferik. "
23 Ali Evrak Hariciye Siyasi Gelen,
Nr.340775.
156
"Kars'tan Harbiye Nezaret-i eeli/esine
mevrud
1- Sene ordunun ileri harekete andan itibaren Batum
akdi kadar Ermeniler ocuk tefrik etmeksizin
yakalayabildikleri her Mslimferdi kat/ederek bugnk mevki'lerine kadar ekildiler.
Ermenileri ta'kib eden ordumuzun btn aksami da bu Mslman
cesedini ve keserle olan defnederek geldiler. Batum
Muahedenamesi'nin akdinden sonra Ermeniler Islamiyet'in
devam ediyorlar. Bilhassa Antranik nam cani binlerce avanesiyle
Genee ile Erivan ve Ordubad Iran'daki bulurum ahali-i Islmiye'yi bugne
kadar katliama devam etti ve ediyor. Birbuuk ay Ordusu'nca bu
ta'kibi tertib edilen harekatta ilcaaH siyasiyye ile tevkif edildi ve
bu harekat Ermeniler birok ilavesiyle zulm gsterildi.
2- Icabclt-I siyasiyyeye tevfikan biz Ermeni/erle geinmek onlara
bulunmak tarikini iltizam ettik ve ediyoruz te'min iin
hkmetleri k/liyet/i hububat verdik. Ahali-i daire-i skunet ve
i'tidale sevkettik. Bu ay Ermeni muhaeirlerini kabul ve iskana ve hatta
meceanen mu'avenete Aha/i-i islamiye de Ermeni muhacirlerine
hsn-i muamele gsterdiler. Buna mukabil Ermeni muhaeirleri ufak tefek
ehemmiyetsiz bir iki hadiseyi i'zam ederek Ermeni Hkmeti'ne ve
kendilerinin gstermeye ve ileride
zemin Bu Ermenistan Hariciye Nezareti'nce
de eenebi hkmetlere hissolunuyor ve bu da Ermenistan
Hkmeti'nin ahali-i Islmiye bir hsn-i niyet ve tasavvuru
gsteriyor ve btn bu ahvalde n ayak biridir Hergn bir suretle katliama ma'ruz
... haneleri emviil ve gasb ve hicrete icbclr
olan ve filhakika gzlerimiz nnde hergn bir felakete ma'rilz ka/an ,.I' bunlarin
hepsine serfm etmekden bir are bir sahib-i himiiyeye malik olmayan
157
havf ilka ediyor. kadar her tahlis-i nefse
muvaffak olan bir ne suretle mahv ve ifna intizara
da'vet ediliyor.
3 Ermenistan Hkmeti Ermeni/erin bu cinayet ve setr ve ihfa
etmek mevcut ufak tefek hadiselll i'zam ve kendiliklerinden icad ettikleri
hadism ile birlikte ecnebi hkmetlere ve ilana
4- Son gnlerde bir taraftan Gke Gl ile
bulunan Islamlar Ermenilerin top ve tfenk ile kyleri tahrip ve
emval ve gasbedilerek muMcerete taraftan Iran
dahilindeki Tikan Tepe ve Sain Kara'daki Mslmanlardan yzelli drtyz
nfusta Ermenilerin tecavz ve hicrete mecbur kalarak

5- Binlerce Islam ahalisinin de kendilerini ta'kiben

6- Biare Islam ahalisinin hakiki bir himaye ve siyanete mazhar
taktirde Ermenilerin bu imha muMfaza-i mevcudiyet
edemeyerek mevte ve mahva mahkum varestedir. Bu
hayat ve tahlis ve te'mini iin muktezi tediibirin itliMz ve te'minine
delalet Ferman harekat 5779.
Fi 25 san; 334 9.0rdu

1914'de Birinci Dnya ile birlikte ve 1920 kadar
devam eden Anadolu'daki bu Ermeni bir son verilmesi
gerekiyordu. Mustafa Kemal "Milli Mcadele"
Karabekir Trk birlikleri Cephesi'nde
Ennenilere byk elde ettiler ve Kars ve Gmr'y ele
geirdiler. Ermeniler isternek zorunda ve 2/3
Ermenilcrle Gmr Ermenistan sonra,
Trk-Rus belirlemek zere Trkiye ile Sovyet Rusya 16 Mart
158
!.
192I'de Moskova Bu ile Batum ve evresi hari,
Ardahan ve Kars Trkiye'nin eline geti. Bylece "Byk Ermenistan"
hayali ile hareket ederek blgede Trklere uygulayan Ermenilerin
Anadolu vilayetlerinde bir Ermeni devleti ve bu ama
blgede terr estirmeleri aruk kesinlikle szkonusu
159