REVAN (ERVAN) ve IDIR YRESNDE DEMOGRAFK YAPININ ERMENLER LEHNE DNTRLME SREC (18281920)

r. Gr. Oktay KIZILKAYA

Kafkas niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, 36100 Kars o.kizilkaya@mynet.com zet Tarihi srete Revan ve Idr Yresi Trkler tarafndan ukur Saad ve Srmeli ukuru olarak adlandrlmaktadr. 1828 ylna kadar yre, toplumsal ve kltrel ynden arlkl olarak Mslman Trk zelliklere sahip idi. 1828 ylna kadar yrede yaayanlarn %77-78i Mslman Trklerden olumaktayd. Buras, Ruslar ile ranllar arasnda yaplan Trkmenay Antlamas ile Ruslarn egemenliine girmitir. Ruslar egemenliklerine aldklar bu yrede daimi olabilmek amacyla yreye Hrstiyan unsur olan Ermenileri yerletirmek iin alma balatmlardr. Bu dorultuda, buraya Ermeni Vilayeti adn vermilerdir. Ermenilere, verimli topraklar vermek gibi vaadlerle, Osmanl ve ran lkesinde yerleik olan Ermenilerin yreye gn tevik etmilerdir. Bunun neticesinde on binlerle ifade edilen Ermeni bu blgeye g etmitir. Buraya gelen Ermeniler tek etnik grup olmak iin, Ruslarn da destei ile Mslman Trkleri yreden g ettirmek iin tedhi eylemlerine balamlardr. Bu almada, 1828 1920 yllar arasnda bu yredeki demografik deiiklikler incelenmeye allmtr. Anahtar Kelimeler; Etnik Temizlik, Revan ve Idr, Mslman Trkler, Ermeniler, Tedhi. THE PROCESS OF CHANGING THE DEMOGRAPHIC STRUCTURE IN YEREVAN AND IDIR REGIONS IN FAVOR OF ARMENIANS (1828-1920) Abstract Yerevan and Idr regions were historically called as ukur Saad and Srmeli ukuru by the Turkish people living in that region. The area in question was overwhelmingly Muslim dominant one from the point of cultural and social view until 1828. The percentage of Muslim Turkish population was about 77-78 % until 1828. Russia began to rule the territory in 1828 according to Trkmenay Treaty between Russia and Iran. In order to rule the region for a long time Russians started to settle Armenians in the region. Thus, denominating the region an Armenian name, the Russians encouraged the migration of the Armenian population who had already settled in Iran and Ottoman state, to the region with the commitment of giving them fertile lands. As a result of such promises thousands of Armenians migrated into the region. In order to be the only ethnic group, Armenians launched terrorist activities against Muslim Turks with the support of Russians. In this study we try to examine the demographic changes in this region between 1828 and 1920. Key Words: Ethnic cleansing, Yerevan and Idr, Muslim Turks, Armenians, Terrorism.

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 22 Yl : 2007/1 (299-311 s.)

Giri Tarihi srete, Revan ve Idr yresi, ukur Saad ve Srmeli ukuru adlar ile anlmaktadr. Kasm 1920 ylnda Kazm Karabekir Paa komutasndaki Trk ordusu Idr ve ilelerini geri alana kadar Revan ve Idr yresindeki Trklerin toplumsal, kltrel yaps ayn olup, iklim zellikleri de genel olarak birbirinin ayns idi. 1920 yl kasm ayndan itibaren bu yre Aras Nehri snr kabul edilerek Idr ve civar Trkiye de, Revan ve civar ise Ermenistan tarafnda kalmak zere fiilen ikiye ayrlmtr. Trkler ile Ermeniler burada yaamlarn byk oranda huzur ve skn iinde XIX. yzyla kadar srdrmlerdir. Bu birliktelik, Ruslarn istilasna kadar devam etmitir. Rus istilas srecinde ve sonrasnda Ermeniler milliyeti dncelerin etkisiyle kendilerine tek etnisiteli bir vatan meydana getirmeye almlardr. Rus destekli bu Ermeni milliyetilii, zamanla saldrgan bir yapy benimseyerek, Mslman Trklerin bu yreden g ettirilmesi amacna ynelik olarak tedhi ve katliamlar gerekletirmeye balamtr. Bu almada, bu blgede XI. yzyldan itibaren var olan Trklerin demografik stnl ve bu stnln Ermeniler tarafndan hangi yntemler kullanlarak, ounluun nasl aznlk durumuna drld incelenmeye allmtr. Revan ve evresi, Rus hkimiyetine girdikten sonra bu yrede Rus destekli byk bir Ermeni mezalimi yaanm ve bunun neticesinde buradaki Trkler aama aama etnik temizlie maruz kalmlardr. Yredeki Ermeni mezaliminin yaanmasna sebep olan gelimelerin daha iyi anlalmas asndan bu yredeki demografik yapnn bilinmesi gerekmektedir. Yredeki Trk Varl Osmanllarn, Revan, Ruslarn, Armanskaya Oblast (Ermeni Vilayeti), Azerbaycan Trklerinin revan ve gnmzde Ermenistan olarak adlandrlan lke dhilinde Ermeniler, Mslman Trk nfusa oranla aznlkta bulunmaktaydlar. Osmanl belgelerinde, Revan (Erivan) merkezli ukur Saad ve Srmeli ukurunda (Revan-Idr Ovasnda) nfusun youn bir ekilde Mslman Trk olduu kaytldr. Bu kaytlar destekleyecek siyasi ve askeri gelimeler tarihi kaynaklar arasnda da mevcuttur. XIII. Yzyldan itibaren, Idr, Revan, (Erivan) ve Nahivan civarnda gelien siyasi ve askeri olaylarda, Seluklu, Osmanl ve Safevi gibi Trk meneli devletlerin rol oynamas, bu dnemde buralarn Trk-Trkmen yurdu olduunun en byk delilini oluturmaktadr. Bu dnemde bu blgede Ermenilerin herhangi bir nfus arl olmad gibi, meydana gelen siyasi gelimelerde de etkinlikleri hibir ekilde grlmemektedir. Ermeniler, bu dnemde blge nfusunun ok kk bir ksmn oluturmakta ve kilisedeki (Emiyazin) manastr evresinde dini bir

300

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 22 Yl : 2007/1 (299-311 s.)

topluluk halinde, genel olarak blgede hkim olan Trk kkenli devletler olan Osmanl veya Safevi (Trkmen) hkimiyetinde yaamakta idiler. 1 1590da Osmanl Devleti tarafndan dzenlenen, Revan Tapu Tahrir defterinde kaytl, ukur Saadda yer alan (Revan-Idr Ovas) kylerden ounun adlar Trkmen boy ve oymaklarnn adlarn tamaktadr. Bunlar; Ozanlar, salu, Pornak, Taklu, Cebecil, Palaslu, Gkebegl, veysbegl, Demircil, Kozanlu, Yasavullu, Alpavud, Lalabegi, Tarcanlu, Dibekl, Samagar, Muganlu, Tallu, Khokeri(Kokiri), Kaar, Yasaklu, Krpel, Hac-karalu, manalu, Koylahisarlu, Aaceri, Yahyalu, Musa-Haclu, Navruzlu, Gencel, Devel, Zencirl, Salu, Avar, Tekerl, Kseler, Karabrk, Azkanlu, Cibinl, Abaranolu (byk ihtimalle Ouz Trkesinde, Aparanolu-Gtrenolu), Kuolu, Nazarolu, Akh-Veys (Hakveyis) ve maret (Amarat-Kad klak) 2 ve sairedir. Bu kylerde yaayanlarn ahalisi hi phe yok ki Trklerden olumakta idi. Bunun en byk delili de bu yerleim birimlerinin Trke ve Trk airetlerinin adlarn tamasdr. Bunun dnda Revan merkezli ukur Saadda (Revan-Idr Ovas) ok sayda ger Trkmen Boyu da mevcut idi. Evliya elebi 1647 ylnda Revana yapt seyahatte, Ar Da ve civar (Revan ve Idr Ovasnn bulunduu blgeyi kapsar) iin Trkmenlere yaylaktr 3 ifadesini kullanmakla, blgedeki youn Trk nfusa ve blgenin Trklne vurgu yapmtr. Revan ve Idr yresinin ukur (ovalk) ksm da phesiz klaklar idi. Yine XIII. yzyl Revan ve civar hakknda bilgi veren kaynaklar, bugnk Erivan merkezli Ermenistan corafyas iin XIII. Yzylda Trkmenistan (Trkmen lkesi) adn kullanmaktadr. 4 Blgenin Trklerin veya Trkmenlerin vatan olduu gerei, Fransadaki Historia niversitesi tarafndan kaleme alnan ve 1783 ylnda Fransa Kralna sunulan ve kraln onay ile yaynlanan Osmanl Devleti Tarihi adl eserde, bugnk Ermenistann XIII. yzylda Trkmenistan (Trkmen lkesi) olarak adlandrld kaytldr. 1747 ylnn Haziran aynda, ran da hkim bulunan Avar Trkmenlerinden Nadir ah suikast sonucu ldrlnce, rann hkim olduu topraklarda i karklklar km ve bu i karklklar sonucu rann toprak btnl bozul-

2 3 4

1441 ylnda Kilikya blgesinden karlan Ermeni ruhanileri kilise de denilen ve Idrn yaklak 20 km yaknndaki Emiyazine gelerek buray kendilerine dini merkez (Katolikosluk-Katogigosluk) yapmlardr. Bkz. Saide Hacieva revan (Revan) Trk Hanl ve Osmanl Devleti ile ilikileri, Trkler, 7. Cilt, Yeni Trkiye Yaynlar. Ankara, 2002, ss. 6472. M.F. Krzolu, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi 1451-1590, Ankara, TTK Yay., 1998, s. 349. Evliya elebi Seyahatnamesinden semeler, (Haz.) H. Nihal Atsz, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1991, s. 273. Osmanl Devleti Tarihi, (ev.) iar Yaln, Nokta Yaynlar, stanbul, 2003, s. 28.

301

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 22 Yl : 2007/1 (299-311 s.)

mutur. rann hkim olduu topraklarda yirmi kadar hanlk kurulmutur. Bu hanlklardan biri, Turgutlu Trkmenlerinin hkimiyetinde olan Revan Hanldr. 5 Revan Hanl dneminde, ukur Saad yresindeki Ermeniler yaantlarn genel olarak bar ve huzurlu bir ortamda srdrmlerdir. Bu dorultuda, Revan Hanlnn ynetiminde olan topraklarda, Emiyazin Ermeni Patrikliinin 375 hektar vakf arazisi olup, bu arazi dhilinde tarmla uramaktaydlar. Bu arazinin ilenmesinden elde edilen gelirden Trk ynetimleri vergi almamaktayd. 6 Bu durum, Osmanl Devleti snrlar ierisinde yaayan Ermenilere uygulanan sistemin bir benzeri idi. ran corafyasnda ynetimde olan Trkmenlerin de, Ermenilere kar herhangi bir bask ve dlamaya ynelik uygulama veya siyaset takip etmemekte idiler. Bu adan deerlendirildiinde, Ermenilere, ad geen Trk kkenli iki devlet tarafndan, ne dini, ne de etnik adan herhangi bir olumsuz tutum taknlmad gibi aksine korunup kollandklar izlenimi edinilmektedir. 7 Ancak daha sonraki yzyllarda Emiyazin Ermeni patrikliinin yrede bulunmas, Ermenilerin Revan ve civarna zel bir nem vermesine neden olmu, onlar burasn kutsal bir yer olarak kabul etmi ve btn dikkatlerini bu yreye yneltmilerdir. Bu nedenle burada bir Ermenistan Devleti kurmak, Ermenilerin hayallerini hep sslemitir. Ancak karlarnda kendilerine en byk engel olarak grdkleri bir gerek vard. Bu gerek de blgedeki Mslman Trklerin nfus bakmndan, Ermenilere oranla byk bir ounluk oluturmalaryd. Rus hkimiyetine girmeden nce, bu yredeki demografik dalm youn ekilde Mslman Trklerin lehine idi. ukur Saad yresinin 1590 yl kaytlarna gre, Revan Eyaletinde, (Idr ve civarn da iine alan ukur Saad yresinin Erivan, Nahvan ve regel mntkalar kaplad alanda) 120 bin kii yaamaktayd. 1728 ylnda ise ayn yrede, 183 bin kiinin yaad kaytlardan anlalmaktadr. 8 1590 ylna ait olan kaytta, bu nfusun, %77,5ini Trkler, %22,5ini Ermeniler, 1728 ylna ait kaytta ise bu blgede yaayanlarn %76,5ini Trkler, %23,5ini ise Ermenilerin oluturduu tespiti yaplmaktadr. Revan eyaletine ait verilen bu iki nfus kayt bilgileri, Osmanllarn blgeye hkim olduu devre aittir. Osmanllar, herhangi bir blgeyi ele geirdiklerinde o blgedeki arazi ve vergi verecek nfusu kayt altna alrlard. 9 Revan ve civar da ele geirildiinde, hemen arazi ve vergi verecek nfusu kayt altna alnmtr. Bu nfus kaytlarnda
5 6 7 8

Hacieva, revan (Revan) Trk Hanl ve Osmanl Devleti ile ilikileri, s. 65. Hacieva, revan (Revan) Trk Hanl ve Osmanl Devleti ile ilikileri, s. 65. M. Mirza Bala, Erivan Maddesi, slam Ansiklopedisi, stanbul, MEB Yay., 1993, s. 313. Rafik Firuzolu Safarov, Bat Azerbaycan: Etno-Politik Deiiklikler ve Ermenistann Kurulmas (18011921), Trkler, Cilt: 19, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, ss. 167174. Halil nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 13001600, Cilt: 1 (ev) Halil Berktay, Eren yaynclk, stanbul, 2000, ss. 145150.

302

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 22 Yl : 2007/1 (299-311 s.)

hata pay ok azdr. nk Osmanl Devleti, Mslim ve gayri Mslim unsurlardan farkl vergiler aldndan, alnan vergiler ayn dine mensup olup olmamakla balantl olduundan ve Ermenilerin, slam inancnda olmamas sebebiyle, Cizye ad ile bilinen verginin onlardan ayrca tahsil edildii gz nne alndnda, 10 Osmanl tahrir defterlerindeki kaytlarn geree ok yakn olduu anlalmaktadr. Bu nedenle, 1590 ve 1728 ylna ait Osmanl kaytlarnda, Revan Eyaletinin (Bugn Ermenistan olarak adlandrlan lke) demografik yaps ierisinde, Trk nfusun byk bir ounluk oluturduu grlmektedir. Blgenin yer adlarna (Toponim) bakldnda bile, yerleim birimlerinin ounun Trke olduu grlr. Bu durum btn Ermenistan iin geerlidir. 11 Ayn durum, Idr ve civar (Srmeli Kazas) iin de geerlidir. 12 Blgedeki yer isimlerinin Trke meneli olmas gereini Ermeni Tarihilerden Z. Gorgodyann, 1932 ylnda Erivanda bastrlan 1831-1931inci Yllar Arasnda Sovyet Ermenistann Ahalisi (Ermenice) adl kitabnda Ermenistanda kaytl 2310 yerleim yerinden 2000nin adnn Trke meneli olduun kaydedilmitir. 13 Yrenin Rus Hkimiyetine Girmesi XIX. yzyldan itibaren Ruslar, Kafkasyaya doru istila hareketine balamlard. 1826 ylnda Kuzey Azerbaycan da ortaya kan genel bir ayaklanma zerine, ran olaya taraf olmu ve bu suretle, ran-Rus sava balamtr. Revan Hanl da rana bal olmas nedeniyle bu savaa taraf olmutur. Revan ve civar bu sava neticesinde, Ruslarn stn gelmesi zerine, iki devlet arasnda yaplan Trkmenay Antlamas (1 ubat 1828) ile Rus hkimiyetine gemitir. 14 Bu antlama ile Revana bal olan Idr ve civar da doal olarak Rus hkimiyetine girmitir. Ruslarn, Revan (Erivan) evresinde, Revan Trkleri ile yaptklar savaa tank olan ve bu savataki gelimeleri kaydeden zamann Rus yazarlar, uzaktan grdkleri Revan tarif ederken, pek ok camii minaresinin grndn yazmlardr. Revan Kalesi, Ruslarn eline getikten sonra, ehre giren Rus yazarlar, ahalisinin ounun Trk olduunu grm ve eserlerinde bu gerei kaydetmilerdir.
10 11 12

13 14

nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Cilt: 1, ss. 175 182. M.F. Krzolu, ravan/Revan Trkleri Trk Kltr Dergisi, S:11, (Eyll 1963), ss. 3036. brahim Gner, Kafkaski Kalender Yllndaki Idrla lgili Nfus Verilerine Corafi Bir Yaklam, Idr, Tarihi Gerekler ve Ermeniler Uluslararas Sempozyumu 2427 Nisan 1995, ss. 127146. brahim Bayramov, Qerbi Azerbaycann Trk Meneli Toponimleri www.iravan.com/index. php?subaction=showfull&id=1081971595&archive... Kerim Oder, Azerbaycan, Boazii Yaynlar, stanbul, 1982, s. 74, Bala, Erivan Maddesi, .A. s. 314.

303

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 22 Yl : 2007/1 (299-311 s.)

Ruslar, Trkmenay Antlamas ile hkimiyetlerine aldklar, Revan, Nahivan ve bunlara birletirdikleri Karabala birlikte anlan yerlerde bir idari yap oluturmulardr. Oluturulan bu idari yapnn adn Armanskaya Oblast (Ermeni Vilayeti) koymulardr (Mart 1828). 15 Ermeniler bu idari birime, Ruslar tarafndan Ermeni Vilayeti adnn verilmesini, uzun zamandan beri zlemleri olan, bamsz Ermenistan veya Muhtar Ermenistan idaresi zlemlerine kavutuklarn zannederek, ksa sreli bir sevin yaamlardr. Ancak Ermenilerin bu sevinleri uzun srmemitir. Ruslarn, yreyi igali srecinde, onlara her trl yardm salayan ve Ermeni dini lideri olan Nersesi tutuklayp, Basarabyaya srgn etmilerdir. Ermeniler oluturulan yapnn bir Rus vilayeti olduunu, bu blgeleri Rus ar adna igal eden ve daha sonra da oluturulan Ermeni vilayetinin bana getirilen Rus Komutan Paskiyeviten renmilerdir. 16 Ermenilerin, bamsz veya muhtar (zerk) Ermenistana kavuma sevinleri bu nedenle ksa srmtr. Bu dnemde randa hkimiyet, Kaar Trkmenlerinde bulunmaktayd. Trkmenay Antlamas (1828) ile neticelenen bu Rusran Savan da, Ermeniler, bal olduklar Mslman Trk idaresinin kendilerine her trl kolaylk gstermesine ramen, gnll silahl eteler oluturarak din adamlarnn nclnde, Ruslarn yanndan savaa katlmlard. 17 Ermeniler, bu Rus-ran savanda, daha sonra meydana gelen Osmanl-Rus savalarndaki, Ruslar lehine olan ak ve faal tutumlarnn adeta bir denemesini yapmlardr. Ruslarn, Ermeni Vilayeti adn verdikleri bu blgede idari yap ksa sre sonra deitirilerek, geici bir askeri idarenin merkezi haline dntrlmtr (Eyll 1829). 18 Bu blge yirmi yl sonra ise, Erivan, Nahivan, Gmr, Yeni (Novo) Bayezid ve Ordubad kazalarndan oluan Erivan ad ile anlan ve yneticisi askeri vali olan yeni bir idari yap meydana getirmilerdir. Vali bakanlnda olmak zere, vali yardmcs ve Rus asll yksek devlet memurlarnn katlm ile bir vilayet meclisi oluturulmutur. Bu meclisin dnda yine Rus memurlardan oluan bir vilayet mahkemesi olup, Trklerin gnln almak ve Rus devletine sempati duymalarn salamak amacyla mahalli imamn nclnde, Mslmanlara mahsus bir eri meclis oluturulmutur. 19 Bu suretle Trklere, Rus Devletinin, Mslmanlarn haklarna sayg gsterdii mesaj verilmeye allmtr. Bununla birlikte blge ahalisinin dilini deitirmeye zel nem vermilerdir. Bu dorultuda 1840 ylna kadar blgede resmi dil Farsa iken, bu tarihten itibaren Rusa resmi dil

15 16 17

18 19

Kazm Karabekir, Ermeni Meselesi, 2. Bask, Emre Yaynlar, stanbul, 1995, s. 127. Karabekir, Ermeni Meselesi, s. 127. Karabekir, Ermeni Meselesi, s.126127; Hacar Y. Verdiyeva, revan (Revan) Vilayetindeki Demografik Deiiklikler zerine (ev.)Bilgehan Atsz Gkda, Trkler, Cilt: 19, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, ss. 175180. Bala, Erivan maddesi, s. 314. Bala, Erivan maddesi, s. 314.

304

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 22 Yl : 2007/1 (299-311 s.)

olarak dayatlmtr. 20 Buna ramen resmi yazmalarn dnda, blgedeki ahalinin byk bir ounluu toplumsal hayatta Trke konumakta 21 ve kltrel eserlerini de Trke meydana getirmekteydiler. 22 Trkenin yrede kltrel ve edebi dil olduu gereini, Krolu, Kerem Dede, k Garib, Emrah ile Selbihan, Dede Kasm, Kurbani, Gkeli k Aliasker (Elesker), Beybrek, Tepegz, Aslanbe (Basat) gibi edebi rnlerin kendi aralarnda yaygn olarak Trke anlatlmasdr. Bu suretle, Trkler, milli destan ve hikyeleri ile efsane ve ananelerini canl tutarak varlklarn korumulardr. 23 Bu blge de Trkenin konuulmas bu dnemle snrl olmayp, Trklerin Anadoluya yaylma (XI. yzyl) srecinden itibaren Trke, Kafkasya blgesinde en yaygn konuulan dillerden birisi olduu gibi, zamanla blgedeki farkl etnik gruplar arasnda ortak anlama dili haline de gelmitir. 24 Yre de Demografik Deiim Ruslar ile ran arasnda 1828de imzalanan Trkmenay Antlamas gereince, bu yrenin merkezi olan Revan, Ruslarn hkimiyetine girmitir. Ruslar, Revan merkezli bu blgenin youn olan Trk ve Mslman nfusunu gz nne alarak, burada daima varlklarn srdrmek ve gelecekte daha ileri mntkalara

20 21 22

Nadir Devlet, Rusya Trklerinin Milli Mcadele Tarihi (19051917), I. Bask, TTK. Yaynlar, Ankara, 1999, s. 23. Veysel nvar, stiklal Harbinde Boleviklerle Sekiz Ay, 19201921, irket-i Mrettebiye Basmevi No: 73, stanbul, 1948, s. 7 Blgede halk arasnda Trke konuulduunun delili olmak zere, Trk Halk Edebiyatnn klk Sanatnn nde gelen Temsilcilerinden k Alhasn Revan (revanErivan) ile ilgili bir iiri yledir. Yln ahbaplar yaren, yoldalar Hele grn revanda neler var? Pambuu, budas, dingi dys Bir de grm bu meydanda neler var? Develer ekilir, ziller alnr, Hem Verilir, hem salnr, alnr, Keisi krklr, koyun yolunur Bilmirem ki bu meydanda neler var?

k Alhas sende gel revana, Gr bu gzelleri kal yana yana, Bunlar kimi he gelmedi cihana, Huri kimi bu glmanda yeri var! Nizamettin Onk, k Alhas Trk Kltr Aylk Dergisi, Say: 303, (Temmuz, 1988), ss. 428435. Bu konu ile ilgili farkl halk edebiyat rnleri iin, ayrca bkz., Zeynel Abidin Makas, Gke Ak Mektebi Karda Edebiyatlar Aylk Edebi Dergi, Say:8, (Ekim-Kasm-Aralk1983). ss. 3135. Nizamettin Onk, Geli k Elesker, Adapazar retmenler Yardmlama Dernei, Yayn No: 2, Sakarya, 1964. Krzolu, revan/Revan Trkleri, ss. 3136. Rauf A. Hseyinov, Azerbaycandaki Etnik Srelerin Tarihi Ynleri, XI. Trk Tarih Kongresi (Ankara 59 Eyll 1990), II. Cilt, TTK. Yaynlar, Ankara, 1994, ss. 553562.

23 24

305

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 22 Yl : 2007/1 (299-311 s.)

(Anadolu ve ran ilerine) ynelmek iin burasn bir s olarak tekil etmiler, bu yzden buralara Hrstiyan unsurlarn yerletirilmesi siyasetini benimsemilerdir. 25 Bu yre, Rus hkimiyetine girmeden hemen nce, Erivan Vilayetinin demografik yapsnn ezici ounluu Trklerden olumaktayd. 1828 ylna kadar Erivan ve civarndaki (Srmeli ukuru) nfusun toplam 106.900 kii olduu; bu nfusun 81.749u Trk, 25.151i ise Ermeni idi. 26 Bu nfus oranlarna bakld zaman, Erivan ve civarnn demografik yapsnda Trklerin tartlmayacak kadar ak ekilde ounluu oluturduklar grlmektedir. Bu amala Ruslar, Revan ve evresinde Hrstiyan nfusu artrmak amacyla ilk etapta yerletirilecek unsur olarak Ermenileri dnmlerdi. Bu dorultuda ran ve Osmanl vatanda Ermenilere eitli tevikler sunmak, zellikle Srmeli ukuru (ukur Saad) denilen blgeye Ermeni Vilayeti adn vermek suretiyle, Ermenilerin kitle halinde buraya gn salamlard. 27 18281829 yllarnda Kuzey Azerbaycan olarak adlandrlan Revan blgesine, randan saylar 6.946y bulan Ermeni ailesi g etmitir. Bunlarn toplam olarak 35.560 kii olduu bilinmektedir. Edirne antlamasndan sonra (18291830 yllarnda) Osmanl lkesinden, yaklak 14 bin Ermeni ailesi, bu nfus olarak 84.000 kii yapmaktadr ki, buraya g ettirilmitir. 28 Buraya g ederek yerleen 2.264 ailenin Karstan, 4.315 ailenin de (Dou) Beyazttan geldikleri tespit edilmitir. Bu gelenlerden bir ksm, Rus igali nedeniyle can ve mal gvenliinden dolay Mslman Trklerin boaltt kylere yerletirilmitir. Bu suretle, savatan sonra geri dnmesi muhtemel Mslman Trk ahalinin nn kesmilerdir. Kyleri ellerinden kan Mslman Trkler ise Trkiye ve rana g etmek zorunda braklmtr. 29 Ruslar, bu blgenin idari tekilatn 1872 ylnda yeniden dzenleyerek Erivan Guberniyasna yedi (Erivan, Aleksandrapol, Nahivan, Novo Beyazid, Srmeli (Idr), Dereleyez-erur ve Emiadzin) kazay daha balamlard. Balanan bu kazalardan biri de Srmeli Kazas ad ile anlan Idr ve civarn iine alan yredir. 30 Bu dzenleme yapldnda bile Ermeniler, Erivan, Idr ve civarnda nfus asndan ounluu oluturmuyorlard. Ayn durum, Ermenilerin ounluk iddiasnda bulunduklar, Osmanl Devletinin Dou vilayetleri olarak bilinen ve Vilayat- Sitte olarak adlandrlan blge
25 26 27 28 29 30

Krzolu, ravan/Revan Trkleri, ss. 3036. Verdiyeva, revan (Revan) Vilayetindeki Demografik Deiiklikler zerine, ss. 175 179. Verdiyeva, revan (Revan) Vilayetindeki Demografik Deiiklikler zerine, ss. 175 179. brahim Gner, Kafkaski Kalender Yllndaki Idrla lgili Nfus Verilerine Corafi Bir Yaklam, ss. 127146. Verdiyeva, revan (Revan) Vilayetindeki Demografik Deiiklikler zerine, ss. 175 179. Verdiyeva, revan (Revan) Vilayetindeki Demografik Deiiklikler zerine, ss. 175 179.

306

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 22 Yl : 2007/1 (299-311 s.)

iin de geerli idi. Din ve Etnik adan blge deerlendirmeye tabi tutulduunda; % 83 Mslman, % 14 Hristiyan Ermeni, % 3 Hristiyan Rum ve Sryani vb. gibi unsurlardan olumaktayd. Ancak aratrmalar hibir yerde ounluu oluturmadklarn hatta en kalabalk olduklar Erzurum vilayetinde bile %20.77 nfus oranna sahip olduklarn gstermekteydi. 31 Yine Osmanl Devletinin 1914 istatistiine gre, o zamanki mlki taksimata gre (Erzurum, Van, Bitlis, Harput, Bitlis, Diyarbakr) vilayetlerinde toplam nfus 3.225.989 olup bunlarn 2.622.010u Mslman, 483.672si Ermeni, 4859u Rum ve 115.820si Sryani idi. 32 zetle; Ermeniler ve dier Hrstiyan unsurlar Dou Anadolu blgesinin hibir yerde ounluk oluturmuyorlard. 1828 ylndan 1918 ylna kadar Revan ve evresinin demografik yapsn deitirmek iin Ruslar byk abalar gstermelerine ramen byk oranda Hristiyan ounluunu salamay baaramamlardr. 1908 ylna ait Rus nfus istatistiine gre Erivan vilayetine bal, Idr ve civarn iine alan Srmeli Sancana bal, 234 kyde toplam 91.141 nfusun yaad tespit edilmitir. Bu sayma gre Srmeli sancandaki nfusun, 68.692si (%70,7si) Trk ve Mslman, 28.449 kadar ise Ermeni nfustan oluuyordu. Ancak bu saymda sadece erkek nfus dikkate alnmtr. Bu saymda, Srmeli Sancann 1908 ylna ait nfus verileri yerleim birimlerinin etnik yaplar ile birlikte verilmitir. Rus istatistiinde bile Trk ve dier Mslman unsurlarn blgede nfusun ounluunu tekil ettii grlmektedir. I. Dnya Savann balad 1914 ylnda dahi Erivan ve civarnda yaayan Trk nfus, saysal adan aa yukar Ermeni nfus ile ayn seviyede idi. 33 Justin Mc Carthy, lm ve Srgn, adl eserinde, Erivan Vilayetindeki Trk nfusun 1914 ve 1926daki orann karlatrmtr. Bu karlatrmaya gre; 1914te Trk nfus 270.000 iken 1926 ylnda Trk nfusun 89.000e dtn kaydederek aradaki Trk nfus kaybnn oransal farknn %67 olduunu tespit etmitir. Bu oranlamada, Trk Milli Mcadelesinden sonra Trk snrlar ierisinde kalan Idr ve civarn dta tutarak hesaplamtr. Rus hkimiyetinde kalan Erivan ve civar iin bu sonular geerlidir. Blgedeki bu nfus deiiminin en byk neden, ngiliz Amirali Bristolun tuttuu gnlkte kaytl u szlerinde arandnda, sorunun nedeni ak bir ekilde ortaya kmaktadr; Genaral Dronun yannda (bulunarak) hizmet grm subaylarn verdii raporlardan biliyorum ki, savunmasz kyler topu ateine tutulmutur ve sonra igal edilmilerdir; eer orada kamam yerli halktan (Mslman) kimse bulun31

32 33

lhan Gedik, Vilayat- Sittede Demografik Durum (18751914), Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits, Ankara, 1985, s. 7879. Trk stikll Harbi III nc Cilt Dou Cephesi (19191921), ATASE Yaynlar, Ankara, 1995, s. 38. Justin Mc Carthy, lm ve Srgn, (ev.) Bilge umar, nklp Kitabevi, stanbul, 1988, s. 256.

307

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 22 Yl : 2007/1 (299-311 s.)

mu ise bunlar vahice ldrlmlerdir. Ky talan edilmitir. Btn hayvan srleri gasp edilmi ve sonunda ky yaklmtr. Bu eylemler Mslmanlar (Trkleri) defetme amacyla dzenli ve sistemli biimde yrtlmt. 34 Bu kayt farkl bir bak asyla deerlendirildiinde, Amiral Bristol, Ermenilerin Trklere yapt katliamlar ifade ederken dzenli ve sistemli biimde yrtlmt eklindeki ifadeyi kullanmak suretiyle blgedeki Trklere soykrm yapldn kukuya yer brakmayacak derecede aka dile getirmektedir. Eer, 1948de kabul edilen Birlemi Milletler Anayasasnda yer alan Soykrm Suunu nleme ve Cezalandrma Szlemesi, gemie ynelik iletilecek ve Amiral Bristolun tuttuu bu rapor ileme konulacak olursa, Ermenilerin Trklere ynelik soykrm yaptklar ortaya kmaktadr. nk Birlemi Milletler (BM) Genel Kurulunda, 1948de kabul edilen nsan Haklar Evrensel Beyannamesinde soykrm tanmlanrken kullanlan ifade yledir; Silahsz ve savunmasz bir toplumun bireylerinin hi ayrm gzetilmeksizin planl bir ekilde ve silahl bir toplum tarafndan tamamen yok edilmesidir. 35 Sonu XIII. yzyldan itibaren batl kaynaklarda Trkmenistan olarak geen ve gnmzde Ermenistan olarak adlandrlan lkede ounluk Mslman Trklerden olumaktayd. Rusya desteindeki Ermeniler, 1828den balayarak Trklere ynelik etnik temizlik hareketine balamlardr. Ermenilerin yaptklar btn katliam ve srgnlere ramen, 1920 ylna kadar Ermenilerin kendilerine merkez olarak setikleri Revan (Erivan) ve civarnda Mslman Trk nfusu saysal ynden hemen hemen Ermeni nfusa eit idi. 36 Bu nedenle Trkler, yre zerinde tarihten gelen doal bir hakka sahip idiler. Bu haklarndan da kolay kolay vazgemek amacnda deildiler. Bu amala, Ermenilerin tekilatl tedhi hareketlerine kar, Trklerde tekilatlanmaya balamlard. Ancak bu tekilatlanmada Trkler, Ermenilere nazaran ok ge kalmlard. nk Erivan ve civarn da yzlerce Trk ky yaklp, yamalanp ve ahalisi katledildikten sonra Trkler, durumun korkunluunun farkna varmlardr.

34 35

36

Bristolun Sava Gnl, 14 Austos 1922, U. S. 867.00/1540. naklen, Mc Carthy, lm ve Srgn, s. 252. Cemalettin Takran, Trk-Ermeni likileri, Tehcir Olay ve Szde Soykrm Osmanldan Gnmze Ermeni Sorunu, (ed.) H.Celal Gzel, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2001, ss. 209224, Ayrca bkz. Pulat Y. Tacar, Ermenilere Soykrm Yapld Savnn Hukuksal ve Ahlaki Alardan ncelenmesi, Ermeni Aratrmalar Dergisi, S: 2, (Haziran-Temmuz-Austos 2001), ss. 89112. Allen ve Muratoff, 18281921 Trk-Kafkas Snrndaki Harplerin Tarihi, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1966.s. 463.

308

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 22 Yl : 2007/1 (299-311 s.)

Ermeni tedhiine o dnemde engel olacak ve Mslman Trklerin hayatlarn gven iinde idame etmelerine yardmc olacak bir tekilat ise bulunmamaktayd. O dnemde (18281920), Mslman lkeler arasnda en gl devlet olarak Osmanl Devleti olmasna ramen, Osmanllar yredeki demografik deiikliklere mdahil olamamtr. Buna sebep olarak muhtemelen Osmanl Devletinin zayf durumda bulunmas gsterilebilecei gibi, blgenin Osmanl hkimiyetinden iken deil de, rann hkimiyetinde iken Rus egemenliine gemesi bir mdahaleye engel tekil etmi olabilir. Neticede her ne olursa olsun; XIII. yzyldan itibaren Trkmenlerin vatan olan yre, 1828den itibaren Ermeni vatan haline dntrlmtr. Blgenin iinden geen Aras Nehrinin ak istikametinin sa tarafnda yer alan Idr ve civar, Trk Milli Mcadelesi (19191922) neticesinde Ermeni vatan olmaktan kurtarlmtr. Bu suretle, Trk topra olan Revan ve civarndaki, Mslman Trkler, etnik temizlie tabi tutularak, doksan iki yl (18281920) iinde Ermenistan haline getirilmitir. Buradaki, Mslman Trklerin felaketi ise, dnya devletleri tarafndan grmezlikten gelinmitir.

309

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 22 Yl : 2007/1 (299-311 s.)

KAYNAKA Kitaplar ve Tezler Allen W.E.D. ve Muratoff, Paul, 18281921 Trk-Kafkas Snrndaki Harplerin Tarihi, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1966. Atsz, H. Nihal, Evliya elebi Seyahatnamesinden semeler, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1991. Devlet, Nadir, Rusya Trklerinin Milli Mcadele Tarihi (19051917), I. Bask, TTK. Yaynlar, Ankara, 1999. Gedik, lhan, Vilayat- Sittede Demografik Durum (18751914), Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits, Ankara, 1985. nalck, Halil, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300 1600, C: I, (ev) Halil Berktay, Eren yaynclk, stanbul, 2000. Karabekir, Kazm, Ermeni Meselesi, 2. Bask, Emre Yaynlar, stanbul, 1995. Krzolu, M.F., Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi 14511590, TTK Yaynlar, Ankara, 1998. Mc Carthy, Justin, lm ve Srgn, (ev.) Bilge umar, nklp Kitabevi, stanbul, 1988. Oder, Kerim, Azerbaycan, Boazii Yaynlar, stanbul, 1982. Onk, Nizamettin Geli k Elesker, Adapazar retmenler Yardmlama Dernei, Yayn No: 2, Sakarya, 1964. Trk stikll Harbi III nc Cilt Dou Cephesi (19191921), ATASE Yaynlar, Ankara, 1995. nvar, Veysel, stiklal Harbinde Boleviklerle Sekiz Ay, 19201921, irket-i Mrettebiye Basmevi No: 73, stanbul, 1948. Yaln, iar, Osmanl Devleti Tarihi, Nokta Yaynlar, stanbul, 2003.

310

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 22 Yl : 2007/1 (299-311 s.)

Makaleler Bala, M. Mirza, Erivan Maddesi, slam Ansiklopedisi, stanbul, MEB Yaynlar stanbul, 1993. Bayramov, brahim, Qerbi Azerbaycann Trk Meneli www.iravan.com/index. php?subaction=showfull&id=1081971595&archive... Toponimleri,

Gner, brahim, Kafkaski Kalender Yllndaki Idrla lgili Nfus Verilerine Corafi Bir Yaklam, Tarihi Gerekler ve Ermeniler Uluslararas Sempozyumu, Idr 1995. Hacieva, Saide, revan (Revan) Trk Hanl ve Osmanl Devleti ile ilikileri, Trkler, 7. Cilt, Yeni Trkiye Yaynlar. Ankara, 2002. Hseyinov, Rauf A.,. Azerbaycandaki Etnik Srelerin Tarihi Ynleri, XI. Trk Tarih Kongresi (Ankara 59 Eyll 1990), II. Cilt, TTK. Yaynlar, Ankara, 1994. Krzolu, M.F., ravan/Revan Trkleri Trk Kltr Dergisi, S:11, (Eyll 1963). Makas, Zeynel Abidin, Gke k Mektebi Karda Edebiyatlar Aylk Edebi Dergi, Say:8, (Ekim-Kasm-Aralk1983). Onk, Nizamettin, k Alhas Trk Kltr Aylk Dergisi, S: 303, (Temmuz, 1988), 19) Safarov, Rafik Firuzolu, Bat Azerbaycan: Etno-Politik Deiiklikler ve Ermenistann Kurulmas (18011921), Trkler, Cilt: 19, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002. Takran, Cemalettin, Trk-Ermeni likileri, Tehcir Olay ve Szde Soykrm Osmanldan Gnmze Ermeni Sorunu, (Ed.) H.Celal Gzel, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2001. Tacar, Pulat Y., Ermenilere Soykrm Yapld Savnn Hukuksal ve Ahlaki Alardan ncelenmesi, Ermeni Aratrmalar Dergisi, S: 2, (HaziranTemmuz-Austos 2001). Verdiyeva, Hacar Y., revan (Revan) Vilayetindeki Demografik Deiiklikler zerine (ev.)Bilgehan Atsz Gkda, Trkler, Cilt: 19, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002.

311