Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
OSMANLI HKMETLER VE TEHCR EDLEN RUM VE ERMENLERN YENDEN SKNI MESELES I Ar. Gr. tbrahim Ethem ATNUR* Asrlarca Trkle birlikte, hak ve hukuk'ta eit yaayan Rum ve Ermenilerin, IX. yzyl balarndan itibaren bir takm ayrlk faaliyetlerde bulunduklar bilinmektedir. Bu aznlklar kendileri iin en iyi frsat I. Dnya Sava esnasnda elde etmiler ve bilhassa Ermeniler ok kanl isyan hadiselerine sebebiyet vermilerdir. syan hareketlerinin hem Trk halknn katledilmesi ynnden hem de cephe gerilerini tehdit etmesi bakmndan Osmanl Hkmetini ne kadar zor durumda brakt aikrdr. Bu sebeple hkmet 26 Mays 1915'te geici bir kanun kartarak isyan zuhur eden yerlerdeki Ermenileri devlete zararl olamyacaklar blgelere nakletti. Nakil hadisesine Karadeniz, Ege ve Marmara blgelerinde bulunup, tilaf devletleri lehine casusluk, etecilik yapan bir ksm Rumlar da tabi tutulmulard1. Ayrca Osmanl hkmeti tehcire tabi tutulan ahslarn geride brakdklar mallarn dzenlenmesi hususunda da 26 Eyll 1915 tarihli geici bir kanun karm ve onlarn mallarnn korunmasn stlenmitir2. 1918 ylma gelindiinde, tehcire tabi tutulan ahslar hakkmda, Osmanl hkmetinde bir faaliyet gzlenmektedir. Bu faaliyetlerin ilk n Brest Litovvsk mzakereleri esnasnda grmek mmkndr. Troki ile Ermeniler hakknda grmelerde bulunan Ahmed Nesimi Bey, Trk hkmetinin Ermeniler hakkmda ok iyi niyetlerle baz tedbirler almak zere olduunu ifade etmekteydi*. Bir mddet sonra hkmetin icraata balad anlalmaktadr. Nitekim 10 Nisan tarihli Meclis-i Vkel toplantsnda, aynen Rum ve Ermeniler gibi, Suriye'* Atatrk niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits. 1 Cemiyet-i Akvam ye Trkiye de Ermeni ve Rumlar Dahiliye Nezareti Muhacirin Mdryet-i Umumiyesi Neriyatndan Numro: 6, stanbul, 1337/ 1921, s. 16. 2 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, c. III, Ksm: 3, Ankara, 1983, s. 45^6. 3 Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Ankara, 1990. s. 372.
122
den tehcir edilmi Araplar'dan altm yam geen ve yardma muhta olanlarn memleketlerine iadesi kararlatrlmt4. Hkmet aym dnem ierisinde, Rum, Ermeni ve Arap muhacirlerinin yeniden iskn ve iaeleri iin seferbelik tahsisatndan altm milyon kuruun tahsisini kararlatrmt5. Bu kararlar, tehcir edilenlerin iadesine nclk etmesi bakmndan nemli bir balang olmutur. Zira bahar aylarndan itibaren Rum ve Ermenilerin de memleketlerine iade edilecekleri yabanc ve aznlk basn tarafndan kamuoyuna duyurulmaya balanmtr6. Bir ksm Avrupa basm, Osmanl hkmetinin bu artlar ierisinde byle karar alamyacana, eer aldysa da meselenin altnda baka imha planlarnn yattna inanmaktadr. Nitekim Paris'te kan Lauvva de L'armeni mecmuasnn 15 Mays 1918 tarihli nshasmda Rene Pinun imzasyla yaynlanan bir yazda, mesele eitli ynleriyle ele alnmaktadr. Yazara gre, Trkler yaptklar yeni plan sonucu, geriye kalan Ermenileri de ortaya kaldrarak, stanbul'dan Trkistan'a ve Volga sahillerine kadar uzayan bir Trk mparatorluu kuracaklardr 7 . Avrupa basnnda kan bu tr menfi yazlara karn aznlk basn meseleyi ok sevinli bir ekilde okuyucularna mjdelemektedir. Verinlor gazetesinin 5 Austos 1918 tarihli nshasmda, tehcir edilen Ermenilerin tekrar eski yerlerine iadesi hakkndaki hkmet kararmn, Ermeniler arasnda byk bir sevin yaratt belirtilerek, alman karardan dolay Ermeni halknn hkmete ve padiaha mteekkir olduklar ifade edilmektedir. Aznlk basnnn hemen hemen btn nshalarnda padiaha ve hkmete teekkrler yer almakla birlikte ihmal edilmeyen bir hususda, Trklerle Rum ve Ermeniler arasndaki soukluu ortadan kaldrarak yeniden bir dostluk havas estirmektir. Ayrca Ermeni basm tarafndan tehcire sebep tekil eden olaylar aratrlmakta ve Ermenilerin Ruslar tarafndan ok kt bir ekilde kullanld itiraf edilmektedir8. Basn Trkiye'deki Ermenilerin
4 Babakanlk Osmanl Arivleri, Meclis-i Vkel Mazbatalar, (MVM), 10 Nisan 1334/ 1918, 211/ 169. 5 B OA, Bab- Ali Evrak Odas (BEO), Umum No: 338597. 6 Bu almada tehcire tabi tutulan Rum ve Ermenilerin iadesi ve isknlar bir makalenin boyutlarn amayacak ekilde incelenecektir. 7 stihbarat- Siyasiye-i Umumiye Mecmuas Hariciye Nezareti, Matbuat- Umumiye Mdriyeti, stanbul Matbaa- Amire, Aded: 126 (29 Temmuz 1334/ 1918), s. 3-8. 8 SUM, Aded: 135 (10 Austos 1334/ 1918), s. 20,23-24.
123
siyasi kaderini belirleyecek organa da aklk kazandrmtr. Buna gre, Trkiye Ermenilerinin umumi mmessili ve Emiyazin ve ne de Nubar Paadr. Hakiki temsilci Trk hkmetleridir9. Aznlk basn olumlu almalarna devam ederken, Osmanl hkmeti de, Rum ve Ermeni muhacirlerin bir an nce eski yerlerine dnebilmeleri iin gerekli tedbirleri almaktadr. Sadrazam Taaat Paa'nn Halep mebusu Gezenyan Efendi'ye ifade ettiine gre hkmete tehcir edilenlerin eski yerlerine dnebilmeleri masrafna karlk olmak zere iki milyon tahsis edilmesi uygun grlmtr. Tehcrre tabi tutulan kiiler ise hkmetten, k gelmeden isknlarnn halledilmesini istemektedirler10. Osmanl hkmeti henz bu istei yerine getirebilecek durumda deildir. Zira tehcirden dnecek ahslar iin henz yeterli tedbirler alnmamtr. Bundan dolayda muhacirlerin dnmeleri hususuna ne kesin bir mir verilmi, ne de tarih tesbiti yaplmtr. Fakat baz blgelerde idarecilerin kendilerince lazm gelen tedbirleri hemen aldklar anlalmaktadr. Nitekim bir ksm muhacir aileleri, mahalli idarelerden yol paralarn alarak eski yurtlarma dnmeye balamlardr 11 . Merkezi hkmetnin bilgisi dnda gerekletirilen dnler bir takm skntlar ortaya karmtr. Dahiliye Nazr smail Canbolat Bey, bu hususta kendisine yneltilen bir soruya u cevab vermektedir. "Ermeni ve Rum muhacirleri Suret-i kat'iyede avdet edecektir. Ancak Nezaret, avdet edeceklerin mahrumiyetini arzu etmedii iin memleketlerinde icab eden hazrlklar icra etmek ve ne kadar yer olduunu haber vermek zere icab eden mahallere emirler vermitir. Yerlerin msaadesine gre aileler celb edeceiz. kametleri iin hazr yer bulunmazsa avdetlerinde bir faide olmaz. Binaenaleyh herkes avdet edeceine emin olup, hkmetin icraatna intizar etmeli ki iler muntazam bir suretde cereyan etsin" 12 . Baka bir hkmet yetkilisinin ifadesinden anlald zere, Rus istilasndan ve Ermeni etelerinin mezaliminden kap gelen Trk mlteciler, bir ksm Ermeni muhacirlerinin evlerine yerletirmilerdir. Bu "Vilyet- Mstahlasa" muhacirleri kendi blgelerine gnderi9 SUM, Aded: 176 (5 Terin-i evvel 1334/5 Ekim 1918), s. 20. 10 SUM, Aded: 135 (10 Austos 1334/ 1918), s. 20-22. 11 SUM, Aded: 152 (29 Austos 1334/ 1918), S. 4-5 12 SUM, Aded: 165 (15 Eyll 1334/ 1918), s. 6.
124
lecek ve bylece bir ksm evler boaltlm olacaktr. Aksi takdirde geri dnen gayri mslim muhacirlerin evlerinde baka insanlar bulmalarndan dolay kargaalk meydana gelmesinden ekini bilektedir13. 1918 Ekim ay ortalarndan itibaren, Rum ve Ermeni muhacirlerin iskn hakknda yaplan almalarn bir ksmnn tamamlanm olduu anlalmaktadr. Talat Paa'nm yerine hkmeti kurmakla grevlendirilen Ahmed zzet Paa Meclis-i Mebusan'da okuduu hkmet beyannamesinde, tehcir edilmi olan vatandalarn peyderpey eski blgelerine dnmelerine karar verildiini, icraata balandn, ayrca bu kiilerin emval-i menkule ve gayri menkulelerini kendilerine iade edip satlm olan eya bedellerinin de deneceini ifade etmekteydi' 4 . Meclis-i Vkel tarafndan onaylanm olan bu hususlar Dahiliye Nezareti tarafndan Vilyet ve mstakil sancaklara bildirilmiti 15 . Yine Dahiliye Nezareti vastasyla gnderilen baka bir emirde, teye beriye dalan hristiyan ocuklarnn toplanmas velilerine veya akrabalarna teslimi talep ediliyordu 16 . Osmanl hkmetinin faaliyetleri aznlklar tarafndan sevin ve memnuniyetle karlanmaktadr. Bundan dolay Ermeni Patrik vekili Cevahirciyan Efendi, bata Sadrazam zzet Paa olmak zere dier devlet erkann ziyaret ederek cemaati adma teekkrlerini sunmutur 1 7 . zzet Paa hkmeti Meclis-i Mebusan'a sunduu bir takrirle, tehcire tabi tutulan ahslar hakknda 1915'te alnan iki kararnamenin grlerek reddini istemitir 18 . Hkmet tarafndan meclise sunulan takririn hemen hemen ayns Ermeni mebuslar tarafndan da verilmitir. Ermeni mebuslar hkmete ilgisinden dolay teekkr edip, bu hususda daha planl bir projenin hazrlanmasn talep etmektedirler. Dahiliye Nazr Fethi Bey, aznlk mebuslarna verdii cevapta; " . . . Nalbantyan Efendi'nin hissiyatna teekkr etmek borcumdur.
13 SUM, Aded: 176 (5 Terin-i evvel 1334/5 Ekim 1918), S. 14-15. 14 Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, 19 Terin-i evvel 1334/ 19 Ekim 1918, 5. tima, 4. n'ikad, Devre: 3, s. 17. 15 Ati, 22 Terin-i evvel 1334 / 22 Ekim 1918, Numro: 285, Emniyet-i Umumiye Mdriyeti tarafndan da tehcir edilen ahslarn dnmekte serbest olduklarna dair Vilayt ve mutasarrflklara telgraflar gnderilmektedir (BOA, Dahiliye Nezareti ifre Kalemi Evrak (DH-FR), 92-187). 16 Sabah, 22 Terin-i evvel 1334/22 Ekim 1918, Numro: 10390. 17 Ati, 23 Terin-i evvel 1334/23 Ekim 1918, Numro: 286. 18 BOA, BEO, Umum No: 340382, MMZC, 24 Terin-i evvel 1334/24 Ekim 1918, 5. ctima, 6. n'ikad Devre: 3, s. 30.
125
Kati bir proje ile gelmekimizi istiyorlar. Kati proje imdiki halde tehcir edilmi olanlarn mahallerine iadesinden baka bir ey deildir. Bunun cihet-i icraiyesi de zannettiiniz kadar kolay bir ey deildir. Bugn tehcir edilmi yerler ahalisi avdet edecekleri mahalde kendilerine bir mesken bir scalc orba bulabilecekler mi? Bunlardan bir ksm tehcir olunduklar yerlerde dkkan amlar, i bulmular, hatta bazlar aldmz malmata nazaran imdi ki halde yerinden kmldamamak niyetinde ve bu k, oralarda geirmek taraftardrlar. Binaenaleyh bu' ii tedricen yapmak lazmdr. Herhalde hkmet bunlarn gelecekleri yerde mesken bulmalarn ve hi olmazsa bir at altnda ikamet etmelerini temin eylemek iin lazm gelen talimt Vilayta vermitik. Bu suretle mahallerine geliyorlar. Sonra bekar, veya sair yerlerde hane tedarik edenler, i tutanlar ayrca hane tutmaa mecbur olmayanlarn istediklri suretde harekete muhtar braklmalar hakknda evmir-i lazme verilmitir. Tahrib olunan kylerin tamiri ve bunlarn yeniden kabil-i iskn bir hale ifra ise ahval-i hazra hasebiyle ne hkmetin ve ne de hibir kimsenin yed-i iktidarnda olmayan bir eydir. Binaenaleyh bunlarn tamiratn zamana brakmak muvfk olur. Yalnz yaplm olan hakszlklar zulm ve gadrlerden bahsetmek istiyorsanz herhangi bir adam, herhangi bir memur bir kimseye zulm ve gadr yapm ise ve bunun hakknda bizim yedimizde tahkikat evrak varsa, sizi temin ederim ki bunlar mahkemeye bil tehir sevkedeceiz ve sevketmekteyiz" demekteydi. Fethi Bey'in konumasn mteakip, hkmetin ve Ermeni mebuslarn verdii takrirlerin sonucu olarak tehcir edilen ahslar hakkndaki iki kararname iptal edilmitir 19 . Rum ve Ermeni muhacirlerinin isknna balanm olmasna karn, bir de kstlama sz konusudur. Diyarbekir, Mamretlaziz (Elaz), Van, Bitlis ve Erzurum 20 vilayetleriyle Erzincan mutasarrfl dahilinde nakliye imkanszl, mesken yokluu ve iae darl yznden bu blgeler geici iskn sahas dnda tutulmulardr. Ancak noksanlar tedarik edildike muhacirlerin dnlerine ksm ksm msaade edilecektir 21 . Maliye Nazr Cavit Bey'in iaret ettii
19 MMZC, 4 Terin-i sani 1334/4 Kasm 1918, 5. itima, 11. in'ikad, Devre: 3, s. 85-88. 20 Aair ve Muhacirin Mdriyet-i Umumiyesi tarafndan Erzurum Vilayetine gnderilen bir ifre telgraf da, k artlarndan dolay gayri mslim ahalinin isknnn tehir edilmesi hakkmda idi (BOA, DH-FR, 94-160). 21 Ati, 22 Terin-i evvel 1334/22 Ekim 1918, Numro: 285.
126
gibi, istila sebebiyle Dou Anadolu'yu terk eden Trk muhacirler henz blgelerine dnememilerdir. Eer blgeye hemen Ermeniler iskn edilmeye balanrsa yaplacak bir plebisitte, Trklerin aznlk kma ihtimalleri mevcuttur. Bu sakncadan dolay hkmet, nce bat'daki Ermenilerin, sonra doudakilerin dnmesine karar vermitir 2 2 . Ayrca Musul ve Suriyee'de bulunan Ermeniler de dmanla ibirlii yaptklarndan, geici olarak sevk ve isknlarna msaade edilmemektedir23. Gayri mslim Osmanl vatandalarnn iskn balaynca bu ile, Muhacirin Mdriyet-i Umumiyesinin 24 grevlendirildii anlalmaktadr 25 . Dahiliye Nezareti'nin kontrol altnda alacak olan Muhacirin Mdriyeti iskn hususunda nemli faaliyetler icra etmektedir. lk faaliyetlerden birisi, dnen gayri mslim muhacirlerin evlerini bo bulmalar meselesidir. Bundan dolay vilayt ve mstakil sancaklara gnderilen emirler de, Rum ve Ermeni muhacirlerinin evlerinde oturan zabitan, memurin ve islam muhacirlerinin oturduklar yerleri en ksa zamanda boaltmalar istenmekte, ayrca akta kalacak bu ahslarn da isknlarnn temin edilmesi zaruri grlmektedir 26 . Muhacirin Mdriyeti'nin nderliinde gerekletirilmeye balanan iskn faaliyeti, 1918 Ekim'i sonlarndan itibaren byk bir hz kazanmtr 27 . Bu tarihlerden itibaren Trk basm da meseleyle
22 Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, stanbul, 1983, s. 32. 23 BOA, MVM, 6 Terin-i evvel 1334/6 Ekim 1918, 212 / 208. 24 Muhacirin idaresi 1912 ylnda kurulmu ve bu idarenin tekili ve vazifelerine dair bir de talimatname neredilmitir. (Muhacirin idaresi Talimatname-i Dahilisi, stanbul Matbaa-i Amire, 1328/ 1912). Basnda ve Muhacirin Mdriyeti'nin talimatnamesini ihtiva eden eserde, Aair (Airetler) kelimesi olmamasna karn, Dahiliye Nezareti'nin yazmalarnda ve Mdriyet'in taraya gnderdii telgaraflarda ismi genelde "Aair ve Muhacirin Mdriyet-i Umumiyesi" olarak gemektedir. Ancak bu makalede biz de basnda olduu gibi, "Muhacirin Mdriyet-i Umumiyesi" ismini kullanacaz. Zira bu dnemde Mdriyet'in airetlerle ilgili herhangi bir almas grlmemektedir. 25 Sabah, 22 Terin-i evvel 1334/22 Ekim 1918, Numro: 10390, unu da hemen ifade etmek gerekir ki, iskn almalarnda, Mahalli idareler ve Hilal-i Ahmer gibi baz hkmet kurulularnn da nemli rolleri olmutur. Vilayt- arkiye Mdafaa-i Hukuk cemiyeti de Ermeni muhacirlerin iskn hususunda bir program yapmay ihmal etmemitir (Erzurum Kongresi Hakknda Belgeler, Yay. Haz: Dursun Ali AKBULUT, Erzurum 1989, s. 10-12). 26 BOA, BEO, Umum No: 341055, Ati; 6 Terin-i sani 1334/6 Kasm 1918, Numro: 300, Ati, 17 Terin-i sani 1334/ 17 Kasm 1918, Numro: 309. 27 Sabah gazetesinin 25 Ekim 1919 tarihli nshasnda ifade edildii zere ile ve Marmara civarndan tehcir 'edilen baz Rumlar dnm ve evlerine yerletirilmilerdir. (Sabah, 25 Terin-i evvel 1334/25 Ekim 1918, Numro: 10393), yine hemen hemen ayn gnlerde Tekfur dandan tehcir edilen Ermeniler de getirtilerek isknlar temin edilmitir. (Ati, 29 Terin-i evvel 1334/29 Ekim 1918, Numro: 292).
127
yakndan ilgilenmi, iskn hadiselerini bazen gn gn, bazende aylk olarak okuyucularn duyurma yoluna gitmitir. Nitekim Ati gazetesi, 28 Kasm 1918 tarihli nshasnda sevk edilen muhacirler hakknda u malumat vermektedir. "Ahval ve erait-i hazirann fevkledei ve vesait-i nakliyenin buhran hasebiyle terhis edilen askerlerin bile iadesi mmkn deil iken gayri mslim muhacirler bu mkilata ramen Sivas'a, Mamretlaziz'e, Samsun'a, Bursa'ya, Edirne'ye, zmit'e, Karesi'ye ve dier mahallere iade edilmektedir. Bunlardan Mentee Livas sahiline karlan bilumum Rumlar mahallerine iade edilerek yerletirilmi ve teekkrlerimi hkmet-i mahalliye marifetiyle tebli eylemilerdir. ile, Yeniky, Ayvalk ahalisi de dahil olduu halde imdiye kadar hkmet marifetiyle iade edilenlerin miktar (15594) kii olub, hkmetin malumat haricinde kendiliklerinden avdet edenlerde (8000) nufustan aa olmamak zere tahmin edilmi ve u halde cem'an (23594) nfus yerlerine iade olunmutur" 28 . Rum ve Ermeni muhacirler, peyderpey isknna tabi tutulurken haklarnda bir takm istatistiki cetvellerin hazrland da gzlenmektedir. skn hususunda karkla meydan vermemek amacyla yaplan bu istatistikler de, muhacirlerin aile adedi, aslen hangi ky, kasaba veya ehir ahalisinden olduklar ve nfus cedvelleri bulunmaktadr 29 . Nitekim, Muhacirin Mdriyeti, bir karlk meydana gelmemesi iin, dnmek isteyen ahslarn gidecekleri yerle haberleip mikdarlarm bildirilmelerini art komakta, bu iler yerine getirildikten sonra sevk ve iskna balanmaktdr 30 . Osmanl hkmeti, gayri mslim vatandalarn sadece isknlaryla deil, onlar hakknda sava ierisinde getirilen kstlamalar da kaldrmaktadr. ster ticaret, ister baka sebeplerle olsun stanbul dahil olmak zere gayri mslim vatandalara seyahat zgrl tannm 3 1 hatta bu kiiler iin Avrupa'ya seyahat msaadesi bile verilmitir 32 . 1918'in Aralk ayma girildiinde, iskn faaliyeti imkanlar lsnde devam etmektedir. Karadeniz sahilinden nakledilen Ermenilerin
28 Ati, 28 Terin-i sani 1334/28 Kasm 1918, Numro: 320. 29 BOA, DH-FR, 92-281. BOA, DH-FR, 93-168. BOA, DH-FR, 93-153. 30 BOA, DH-FR, 93-202. 31 BOA, DH-FR, 93-224. 32 Ati, 17 Terin-i sani 1334/ 17 Kasm 1918, Numro: 309.
128
byk ounluu yerlerine dnm ve bunlarn sevkleride hkmet tarafndan yerine getirtilmitir33. iddetli k artlarnda cereyan eden sevkiytta tabi ki muhacirler, bir takm zorluklarla kar karya kalmaktadrlar. Nitekim Akehir'den Sabah gazetesine gnderilen bir mektupta u bilgiler veriliyordu; Konya'dan Haydarpaa'ya doru hareket eden bir trende bulunan Ermeni muhacirleri, ok zor durumdadrlar. Bir ksm ak vagonlarda seyahat etmek zorunda kalan bu kiiler, rzgar ve yamur altnda kalmlardr. Ancak tren Akehir'e gelince orada bulunan Trkler, slanm ve m olan muhacirleri evlerine veya resmi dairelere tayarak, zerlerini kurtulular, yiyecek temin etmilerdir. Daha sonra ak vagonlarda seyahat eden kiilerin de kapal vagonlarda evkleri temin edilmitir34. Sahillerde toplanan muhacirler, memleketlerine yakn iskeleler vastasyla Sevk edilmektedirler. Bu i iinde hi kukusuz vapur kullanlmaktadr. 5 Aralk gn zmir'den hareket eden Sezayinur vapuru bin kadar Ermeni muhacirini mahallerine gtrm, ikinci seferinde de Ayvalk Rum muhacirlerini stanbul'a nakletmitir 35 . Yine bu tarihlerde Konya ve civarndan trenle stanbul'a Ermeni muhacirleri gelmi, icab eden yerlere iskn edilmilerdir. stanbul'da bulunan Ermeni muhacirlerinin bir ksm da, irket-i Hayriye'nin 61 numaral vapuru ile Bandrma'ya sevk edilmilerdir36. Osmanl hkmeti bu iskn faaliyetini yrtrken karlat zorluklar halletmek iin bir toplant yapmtr. Toplantya Dahiliye Nezareti Mstear, Ermeni heyet-i murahhas, ngiliz eliliinden bir tercman ile bir askeri murahhas ve Muhacirin daresi Mdr katlmlardr. Bilhassa Ermeni muhacirlerinin karlatklar zorluklarn halli iin bir takm kararlar alnm, ve bunlarn uygulanmasm salamak hususunda, zel bir heyetin yola karlmas uygun grlmtr 37 . Yine Aralk ay ierisinde hkmetin, youn k artlarndan dolay muhacirin iskn hakknda nemli bir karar ald anlalmaktadr. Alnan karara gre, ehir ve kasabalarda evleri olan veya bir at altnda oturmakta olan muhacirlerin geici olarak nakilleri durdurulmutur 38 . Fakat bu durum k sona erinceye kadar devam
33 34 35 36 37 38 Sabah, 3 Kanun- evvel 1334/3 Aralk 1918, Numro: 10433. Sabah, 5 Kanun- evvel 1334/5 Aralk 1918, Numro: 10435. Sabah, 6 Kanun- evvel 1334/6 Aralk 1918, Numro: 10436. Sabah, 10 Kanun- evvel 1334/ 10 Aralk 1918, Numro: 10440. Sabah 7 Kanuna evvel 1334/7 Aralk 1918, Numro: 10437. Hadisat, 8 Kanun- evvel 1334/8 Aralk 1918, Numro: 50.
129
edecektir. Kylerde bulunan muhacirlerin sevk ve isknlar devam ettirilmektedir. Ati gazetesi 22 Aralk tarihli nshasnda stanbul'a bu dnemde gelen ve sevk edilen gayri mslim muhacirler hakknda tafsilatl bilgi vermektedir. yle ki, "1 Terin-i saniden 20 Kanun- evvel tarihine kadar. Dersaadete alt bin Rum ve yedi bin Ermeni vrud etmitir. Rumlar'dan bin ikiyz nfus Odesa'dan Fransz vapuruyla gelmitir. stanbul'dan mahallerine sevkedilenlerin adedi, bin altyz ellisekiz Rum, drtbin yz Ermeni'ye ulamtr. Bundan baka stanbul'da sevkedilmek zere bin beyz Rum ikibin Ermenidir ki, bunlardan altyz muhacir Dobruca'dan gelmitir. u mddet zarfnda stanbul'dan dokuz vapur bervech-i ati tarihlerde tahrik edilmitir. 9 Kanun- evvelde Mudanya ve Gemlik'e gitmek zere skenderun vapuru, 19 Kanun- evvelde Tekfurda, Bandrma'ya yine mezkur vapur, 17 Kanun- evvelde irket-i Hayriye'nin 64 numrolu vapuru ile'ye, 8 Kanun- evvelde irket-i Hayriye'nin 64 numrolu vapuru Mudanya ve Gemlik, 10 Terin-i sani'de Reid Paa vapuru Trabzon, Batum'a 17 Kanun- evvelde Giresun vapuru yine Trabzon, Batum'a, Turan vapuru iki defa Trabzon'a, Kzlrmak vapuru tekrar Trabzon'a sefer yapmlardr" 39 . Bunlardan baka Anadolu ve Rumeli demiryolu trenleriyle ve vapurlarla, Gemlik-Mudanya yoluyla sevk yaplmaktadr. Gerek hkmet vastasyla iade ve iskn edilenler ve gerek kendiliklerinden avdet edenlerin toplam 62000 kiidir 40 . 1919 Ocak ayma girildiinde, iskn faaliyeti yavada olsa devam ettirilmektedir. Nitekim bu ay ierisinde Muhacirin Mdriyeti vastasyla, iskn ve iade olunan Rum ve Ermeni muhacirleri says 66000'e ulamtr. Bunlardan 41000'i Ermeni, 2500'i Rumdur 41 . Yine Muhacirin daresi Ocak ay ierisinde, Glnihal vapuruyla Gemlik, Mudanya, Yalova ve Orhangazi'ye 2200 Ermeni, Sezayinur vapuruyla'da Ayvalk'a 1000 Rum muhaciri sevketmitir. Bu kiilerin yolda istirahatlarnn temini ve evlerine iskn edilerek iaelerinin salanmas amacyla yanlarna memurlar katlmtr 42 .
39 Bir buuk ay ierisinde dokuz vapur seferi yaplmas, nakliye vastalarnn ok kstl olduu bir dnemde hkmet adna byk bir baar tekil etmektedir. 40 Ati, 22 Kanun- evvel 1334/22 Aralk 1918, Numro: 343. 41 Ati, 2 Kanun-i sani, 1335/2 Ocak 1919, Numro: 354. 42 Ati, 13 Kanun-i sani, 1335/ 13 Ocak 1919, Numro: 365, Ati, 17 Kanun-i sani 1335/ 17 Ocak 1919, Numro: 369.
130.
Muhacirin Mdriyeti, meskenleri ehir kesimlerinde bulunan muhacirleri vapurla, Anadolu ierisinde iskn edilecekleri de trenle sevketmektedir. Bu evklerde bilet cretlerini Muhacirin daresi karlamaktadr. Nitekim tren bilet crelerinde tenzilat yaplmas amacyla teebbslerde bulunan Muhacirin daresi anlama saiayncaya kadar muhacirleri '"tevsiye ilmhaberi" 43 ile sevketmektedir44. Osmanl hkmetleri, iskn faaliyetlerini yrtrken, tilaf devletlerinin bilhassa ngiltere'nin arln ensesinde hissetmilerdir. Osmanl Devleti zerinde bir takm emellerini gerekletirme niyetinde olan ngilizler her zaman iin aznlk meselelerini bir koz olarak kullanmlardr. Bu yzden Rum ve Ermeni muhacirleri ile ilgili faaliyetlere sk sk el atm, Osmanl hkmetlerini sktrmlardr. Nitekim stanbul'daki ngiliz Fevkalede Komiserlii Osmanl hkmetine verdii nota da, "Harp esnasnda bir ok Ermeni ve Rum tehcir edilmi bunlarn yerlerine iadesini mtareke mucibince Osmanl hkmeti zerine almtr. Ziraat Bankas'nm devletten be milyon lira alaca varm, imdi de iki milyon sermayesi mevcutmu, hkmet bankaya olan borcunu versin, bankay da tasfiye etsin, bu yedi milyon lira ile tehcir ettii Rum ve Ermeniler yerlerine yerletirsin" demekteydi 45 . ngilizlerin istek veya basklar devam ede dursun, Osmanl hkmetleri iskn faaliyetlerini devam ettirmektedirler. Yalnz yukarda da ifade edildii zere 1918-1919 k aylar ierisinde, tabiat artlarndan dolay muhacirin isknnda bir aksama olmutur. Fakat baharn gelmesiyle birlikte muhacir nakil ve isknn da bir patlama yaanmtr. yle ki, 1919 ubat ay itibariyle hkmet tarafndan iskna tabi tutulan muhacir says 145000 iken aym yln nisan sonlarna doru bu rakam 270.000'i gemitir 46 . leri gazetesinin 3 ubat 1920 tarihli nshasnda verilen malumata gre, "Mtareke zamanndan beri memleketlerine hkmet marifetiyle iade olunabilen Ermeni
43 Hkmete bir yere gidecek ahslara verilen bilet yerine geen kat. 44 leri, 24 Nisan 1335/ 1919, Numro: 466-84, Muhacirin Mdriyeti sadece Rum ve Ermeni muhacirleriyle deil, saylar bir milyonu aan Trk muhacirleri ile de uramaktadr. Mdriyet, Trk muhacirlerini iskn iin kyler ve geni iftlikler kurmak amacnda olup, almalara balanlmtr. (BOA, Dahiliye Nezareti dare-i Umumiye Evrak ( D H / - U M ) , E / 4 9 - 7 1 , leri, 27 Nisan 1335/ 1919, Numro: 469-87). 45 Galip Kemali Sylemezolu, Bamza Gelenler, Yakn Bir Mazinin Hatralar, Mondros'dan Mudanya'ya 1919-1922, stanbul 1939, s. 38 ngilizlerin stek veya basklar bu notayla sona ermemi, iskn meselesi sonularncaya kadar devam etmitir. 46 leri, 28 Nisan 1335/ 1919, Numro: 470-88.
131
ve Rumlar (335.883) nfustur" 47 . Bu tarihten sonra Rum ve Ermeni muhaciri isknnda bir yavalama olmusa da, 1920 yl sonlarna kadar az da olsa faaliyetin devam ettii gzlenmektedir48. 1920 yl sonlarndan itibaren gayri mslim muhacir iskannn son bulduu anlalmaktadr. Zira tehcir blgelerinde dnecek muhacir kalmad gibi bu blgelerde iini gcn kurupta dnmek .istemeyenleride hkmet zorlamamaktadr 49 . Bir de sava srasnda su ilemi olanlar vardr ki, Osmanl hkmeti bunlar zaten kabul etmemektedir!!. Rum ve Ermeni muhacirlerin ounluu Osmanl hkmetleri vastasyla iskn olunmakla birlikte, bir ksm muhacirler de kendi imknlaryla veya baz tilaf devletlerinin yardmlaryla dnmlerdir. Kendi imknlar ile dnenler genelde maddi durumu iyi olanlardr 51 . tilaf devletlerinin yardmlar ile dnenler ise bu devletlerin igal sahalarnda iskn edilmilerdir. Mesela Franszlarn Adana blgesini igalini mteakip buraya 120.000 Ermeni muhacirin yerletirildii iddia edilmektedir52. Rum ve Ermeni Muhacirlerine Yaplan Yardmlar Osmanl hkmetleri Rum ve Ermeni muhacirlerin sadece nakil ve isknlarn temin etmeyip, elinden geldii lde onlara eitli yardmlar da yapmaktadr. Yardm faaliyetinde en byk rol Muhacirin Mdriyeti stlenmitir. Ayrca Hilal-i Ahmer mahalli idareler ve baz siyasi cemiyetlerin de yardm iinde aktif bir rol oynadklar grlmektedir. Osmanl hkmeti tehcire gnderdii Rum ve Ermenileri eski blgelerine dndrp iskna karar verince, bir takm kararlar almt. Yardm amacyla alnan kararlarn hi kukusuz en mhimi
47 leri, 3 ubat 1336/1920, Numro: 745. 48 Nisan ay ierisinde hkmet vastasyla sevkedilen 266 muhacir ierisinde Ermeniler de bulunmakta idi (kdam, 5 Mays 1336/ 1920, Numro: 8342). 49 BOA, DH-FR, 93-142, Ati, 28 Terin-i sani 1334 / 28 Kasm 1918, Numro: 320. 50 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi Say: 45, Vesika No: 1050, Osmanl Hkmeti avdet eden Ermeni muhacirlerinin knyelerini polis mdriyeti ve patrikhaneden talep etmekte ve bunlar hakknda tedkikt yaptrmaktadr. Neticede su iledikleri anlalanlar hakknda kanuni takibat yaplacaktr. (Hadisat 2 Kanun- evvel 1334/2 Aralk 1918, Numro: 44). 51 leri gazetesi 1 Mart 1919 tarihi itibariyle verdii malumatta, iskna msaade edilmesinden bu yana 35000 muhacirin kendi imknlar ile eski yerlerine dndn ifade etmektedir (leri, 1 Mart 1335/ 1919, Numro: 412-30). 52 Yaar Akbyk, Milli Mcadelede Gney Cephesi (Mara), Ankara, 1990, s. 274.
132
muhta muhacirlerin 53 sevk, iae ve iskn masraflarnn stlenilmesi olmutur. Meclis-i Vkel bu amala yapt toplantda, masraflarm seferberlik tahsisatmdan karlanmasn kararlatrm, gereini de Harbiye ve Dahiliye Nezaretine bildirmitir 54 . Hkmet kararlarn vilayetlere bildiren ve ii organize eden ise, Muhacirin Mdriyetidir. Mdriyet yetkili birimlere gnderdii telgraflarda muhacirlerin sevk, iskn ve iaelerinin seferberlik tahsisatmdan karlanmasn istemektedir 55 . Daha sonra ki almalar bu husus zerine cidden einildiini ve kararlatrlan esaslarn yerine getirildiini gstermektedir. Muhacirin Mdriyetinin Rum ve Ermeni muhacirlerin iskn hususunda yapm olduu en byk yardm, onlarn btn sevk, iskn ve iae masraflarn stlenmesi olmutur. Mdriyet daha ncede ifade edildii zere muhacir naklinde, deniz yoluyla gideceklere vapur kiralamakta, kara yoluyla sevkedileceklere ise tren bileti almaktadr. Yine Mdriyete sava srasnda evleri zarar grenlerin evleri onarlmakta 56 , evi olmayanlara yeni binalar yaplmakta, stanbul'a geici olarak gelenlere sevk tarihlerine kadar misafirlhaneler tahsis edilmektedir 57 . Trk basn iskn meselesinde olduu gibi muhacirlere yaplan yardmlar da yakndan takip etmektedir. Nitekim Sabah gazetesi 30 Kasm 1918 tarihli nshasmda, Hill-i Ahmer Cemiyetinin Ermeni
53 Durumu iyi olan muhacirler kendi imknlar ile dnmektedir. Ancak bunlarn says hkmetin yardmyla iskn edilenlerin 1 / 1 0 na bile ulamamaktadr. 54 BOA, MVM, 9 Kanun- evvel 1334/9 Aralk 1918, 213/54, BEO, Umum No: 340862, Meclis-i Vkela 19 Aralk'da yapt bir toplantda ise, Rum ve Ermeni muhacirlerin sevk, iskn ve iaeleriyle ilgilenecek heyetlerin masraf veya yevmiyelerinin seferberlik tahsisatndan, eer mmkn deil ise "Hazine-i Maliye"den karlanmasn kararlatrmt (BOA, MVM, 19 Kanun- evvel 1334/ 19 Aralk 1919, 213/74). 55 BOA, DH-FR, 93-165. BOA, DH-FR, 93-166. BOA, DH-FR, 93-136. BOA, DH-FR, 93-118, 1919 ylnda ise muhacirin masraflar, muhacirin tahsisatndan karlanacaktr. (BOA, DH-RF, 97-245). 56 fham gazetesi 22 Aralk 1919 tarihli nshasnda konuyla ilgili u malumat vermektedir. "Bugn Muhacirin Mdr-i Umumisi Hamdi Bey ile, skn Mdr Rumeli Fenerine giderek esnay- harbde hedm edilen Rum milletine aid mebninin tamiratn kef edeceklerdir. Evlerin tamirat hitam bulunca elyevm islam aileleri nezdinde bulunan Rum muhacirleri mezkur mahallere iskn klnacaktr" (fham 22 Kanun- evvel 1335 / 22 Aralk 1919, Numro: 702). Nihayet bu evlerin tamirat 1920 yl Nisan'nda tamamlanarak Muhacirin daresi yetkililerince sahiplerine teslim edilmitir. (leri, 6 Nisan 1336/ 1920, Numro: 801). 57 leri, 5 Nisan 1336/ 1920, Numro: 800.
133
muhacirlerine yapt yardmlar kamuoyuna duyurmaktadr. Habere gre, Adapazarna gelip, Kirazl kyne gitmek isteyen Ermeni muhacirlerinin nakli iin, Cemiyet tarafndan elli araba tahsis edilmi, elbise ve iaeleri temin edilerek rahat bir ekilde kylerine iskn ettirilmilerdir. Ayn haberin devamnda "Ermeni vatandalarmza tevzi edilmek zere Hill-i Ahier tarafndan Kumkap Patrikhanesine 500 don, 500 gmlek, ay, eker, sabun ve daha sair erzak verilmi olduu gibi, Galata'da Ermeni kulisesi komisyonuna da 300 don, 300 gmlek 100 kilo sabun, 500 kilo nohut, ay, eker ve hastalar iin bir takm mualect verilmitir" 58 , debiliyordu. Sulh ve Selamet Cemiyeti de Aralk ay iersinde gayri mslim muhacirlere yardm hususunda bir faaliyet balatmtr. Cemiyet Sz gazetesinde kan ilannda, Adapazarna dnen Ermeni muhacirleri iin hastahane yaptrlacan, bu amalada Hill-i Ahmer'den kolaylk bekledikleri ifade edilmektedir 59 . Cemiyet ilanla yetinmemi dorudan Hill-i Ahmer'e mracaat etmitir 60 . Hkmete'de mracaat eden cemiyet, sava srasnda Bykdere'den tehcir edilen Rumlarn isknn, evleri tahrip olan kiilere k dolaysyla mali yardm yaplmasn ve dnen muhacirlerin mal ve mlklerinin iade edilerek, zararlarnn karlanmasn istemektedir61. Muhacirlere yardm faaliyeti devam ederken, bu hususda bir de komisyon kurulmutur. Komisyonda hkmeti Meclis-i Ayan ikinci reis vekili Azaryan Efendi temsil etmektedir. Rum, Ermeni ve Yahudi temsilcilerinin yansra komisyon da Amerika temsilcisi de bulunmaktadr. Yaplan ilk toplant sonucu reislie Amerikan konsolosu seilmi ve bu heyet muhacirlere yardm hususunda almalara balamtr 62 . Osmanl hkmetleri yardm hususunda ellerinden geleni esirgememektedirler. Kylerine dnen gayri mslim muhacirlere erzak, tohumluk ve ziraat aletleri verilmekte 63 , ehir ve kasabalarda oturanlarn iaeleri salanp, para yardmnda bulunulmaktadr. Hatta baz blgelerde bunlara i imkn bile temin edilmekteydi 64 . Muhacirin
58 Sabah, 30 Terin-i sani 1334/30 Kasm 1918, Numro: 10430. 59 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler. stanbul, 1986 c. II, s. 140, Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, Ankara, 1986, s. c. I, s. 65. 60 Sabah, 6 Kanun- evvel 1334/6 Aralk 1918, Numro: 10436. 61 Sabah, 10 Kanun- evvel 1334/ 10 Aralk 1918, Numro: 10440. 62 Alemdar, 14 Nisan 1335/ 1919, Aded: 113-1423. 63 kdam, 3 Austos 1335/ 1919, Numro: 8075. 64 leri. 3 Eyll, 1335/ 1919, Numro: 595-213.
134
Mdryeti tarafndan grevlendirilen doktorlar vastasyla da, Rum ve armeni muhacirleri salk kontrolnden geirilmekte, tehlikeli hastalklara kar alanmaktadr 65 . Ayrca Kadky'de iskn edilen gayri mslim muhacirlerden elli kii hergn o civarda tahsis olunan bir hamama gnderilerek banyo yaptrlmaktadr 66 . Bu arada Meclis-i Vkel yapt bir toplantda, Dahiliye Nezaretinin Ermeni muhacir ve yetimleri menfaatine tertip olunan konserlerden Dar'laceze'ye kesilen yzde on verginin alnmamasnn mnasip olaca yolundaki teklifini uygun grm, hatta daha nce tertiplenen konserlerden alman verginin bile iadesini kararlatrmtr 67 . Bunlardan baka Osmanl hkmetinin, Rum ve Ermeni muhacirleri lehinde ald bir dizi karar yrrl koyduu grlmektedir. lk olarak muhacirlerin 1918 senesine ait Zeytin r vergisi affedilmitir. kinci olarak tehcir edilenlerle onlara ait olup tehcir esnasnda kapatlan dini, ilmi ve hayr messeselerinin gerek tehcirden evvelki ve gerek tehcire rast gelen senelere ait btn vergi borlar iptal edilmitir. Muhacirler ve onlara ait messeseler, 1918, 1919, 1920 senelerine ait emlk arazi ve kazan vergilerinden de muaf tutulmulardr 68 . Yine gayri mslim muhacirler bu vergilerden ayr olarak temizlik ileri ve belediye vergisinden de affedilmilerdir69. Osmanl hkmetlrinin yardmlarna karlk, gayri mslim muhacirlere kendi cemaatleri 70 , Patrikhaneler 71 ve baz itilaf devletlerince 72 yardmlar yaplmaktadr. Patrikhaneler kendi cemaatinden olan muhacirlere yardm yaparken, bir ksm gayri mslim vatandalar da nemli lde bu faaliyete katlmaktadr. Hatta yurt dndan bile yardm gelmektedir73. tilaf devletlerinden, bilhassa Yunanistan ve Amerika Birleik Devletleri, muhacirlere yardm yapmaktadr. Yuna65 fham, 18 Terin-i sani 1335/ 18 Kasm 1919, Numro: 101. 66 Ati, 3 Kanun- evvel 1334/5 Aralk 1918, Numro: 327. 67 BOA, MVM, 2 Nisan 1335/ 1919, 2 1 5 / 6 . 68 Dstur, Tertip: 2, C. XI, s. 196, 250, Gayri mslim muhacirlerin ve Vilayt- Mstahlasa ahalisinin vergiden muafiyetleri hakkndaki mazbatay uray- Devlet Maliye ve Nafia daireleri hazrlam, oradan Dahiliye'ye sevkedilmitir. (BOA, BEO, Umum No: 347520). 69 fham, 23 Terin-i sani 1335/23 Kasm 1919, Numro: 133. 70 Yeni stanbul, 29 Terin-i Sani 1334/29 Kasm 1918, Numro: 21. 71 Hadisat, 24 Terin-i sani 1334/24 Kasm 1918, Numro: 36, kdam, 12 Eyll 1336/ 1920, Numro: 8452. 72 Alemdar, 23 ubat 1335/ 1919, Aded: 65-1375. 73 BOA, MVM, 10 ubat 1335/ 1919, 214/69, Hadisat, 8 Kanun- evvel 1334/8 Aralk 1918, Numro: 50.
135
nistan kendi igal blgelerinde ve Anadolu'nun baz ksmlarnda yardm faaliyetinde bulunurken, bir takm hedefler peindedir. Oysa yardm faaliyetinde en olumlu almay Amerikan heyetleri yerine getirmekte, bir art niyet gzetmeden mslman ve hristiyan muhacirlerle ayn oragnda ilgilenmektedirler74. Mal ve Mlk adesi Osmanl hkmetinin, tehcir edilen ahslar tekrar eski blgelerine iskn etmeye karar vermesini mteakip, bu kiilerin mal ve mlklerinin iadesi de gndeme gelmitir. Nitekim Maliye Nazr Cavid Bey, Ermeni heyet-i murahhasas ile yapt grmede, Rum ve Ermeni muhacirlerinin emlkinden baka, eyalarnn satmdan hasl olup da Maliye Nezaretinin emrinde bulunan parann da kendilerine iade edileceini sylemektedir75. Rum ve Ermeni muhacirlerin mal ve mlk iadesi hususunda ilk olarak, evlerinin boaltlp teslimi yoluna gidilmitir. Bylece iskna tabi tutulacak olan gayri mslim muhacirler evlerine yerletirilebilecekti. Hkmetin zerinde asl urat konu ise, muhacirlerin tanr ve tanmaz mallarn kendilerine teslim edebilmek hususunda bir kanun layihas hazrlanmakt. Bu amala almalara balanm ve bir komisyon tekil edilmiti 76 . Komisyon almalarna balaynca iki nemli karar almt. Buna gre kanun layihas hazrlanana kadar muhacirlerin bir ksm mlkleri iade edilecektir77. Mallar daha nce tasfiye komisyonlarnca satlanlara da kendi paralarmdan avans verilecektir78.
>
Hkmet mal ve mlk iadesi hususundaki almalarna devam ederken, patrikhaneler, ngilizler ve bir ksm Trk basm tarafndan sktrlmaktadr. Patrikhaneler, cemaatlerine ait btn mallarn iadesini talep ederken, ngilizler mallarn geri verilmesi yannda, tazminat denmesini de art kouyorlard 79 . Bir ksm Trk gazeteleri de mallarn hemen verilmesini, yoksa bu durumun Avrupa'nn kz74 Ayrntl bilgi iin bkz. brahim Ethem Atnur, Tehcirden Dnen Rum ve Ermenilerin skn Meselesi (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Erzurum, 1991, s. 145-149. 75 Sabah 20 Terin-i evvel 1334/20 Ekim 1918; Numro: 10388. 76 Hadisat, 1 Kanun- evvel 1334/ 1 Aralk 1918, Numro: 43. 77 Sabah, 4 Kanun- evvel 1334/4 Aralk 1918, Numro: 10434. 78 Sabah, 19 Kanun- evvel 1334/ 19 Aralk 1918, Numro: 10449. 79 Tayyip Gkbilgin, Milli Mcadele Bakarken, C. I, Ankara, 1959, s. 37-38.
136
gnln zerimize ekeceini, bunun da eleyhimize bir kampanya balatlmasna zemin hazrlayaca iddiasndadr 80 . 1920 yl Ocak ayna kadar Rum ve Ermeni muhacirlerin terkedilmi mallarndan hazine namna kaydedilmemi olanlarla terkedilmi olupta, satlmam bulunanlar hemen hemen sahiplerine idade edilmilerdir. Gayri mslim muhacirlerin cemaatlerine ait kilise, mektep ve bunlarn gelir getiren mlkleri de kendilerine teslim edilmitir 81 . Hatta tehcire giderken kendi rzas ile mallarn satanlar dahi, istedikleri takdirde aldklar paray verip mallarn geri alabilmilerdir82. stanbul'da bulunan ngiliz Yksek Komiseri Amiral Calthorpe'a bile, Osmanl hkmetlerinin hristiyan muhacirlerin mallarn iade ettiini kabul etmektedir 83 . skna tabi tutulan kiilerin mallarnn ou iade edilmi, fakat teslim edilen mallarn hukuki dzenlemesiyle devlet uhdesinde kalan veya satlan mlklerin nasl iade edilecei hususunda bir kanun layihasna ihtiya duyulmutu. te bu nedenle 1918 Kasm ayndan itibaren balayan almalar 8 Ocak 1923 tarihinde sonulanm, tehcir esnasnda tasfiyeye tabi tutulan mallar hakknda Meclis-i Vkelca bir kararname neredilmitir84. Kararnamede mallarn iadesi hususunda en ince ayrntlar bile ele alnm ve zm yollan bulunmutur. Esas olan tehcir edilen ahslarn madur edilmeden mallarnn iadesidir. Nitekim daha sonra yaplan almalarda bu ileme ok dikkat edildii grlmektedir. Tedkik Heyetleri Osmanl hkmetleri, Rum ve Ermeni muhacirleri iskna balaynca, onlarn btn meseleleri ile ilgilenmek durumunda kalmt. Bundan dolay hkmetler muhacirlerin sadece iskn ile yetinmemekte, sonradan yerleim blgelerine gnderilen heyetlerle de, vaziyeti tedkik ettirmekte, gereken ihtiyalar karlamaktadr. Tedkikta gnderilen heyetler, genelde Muhacirin Mdriyeti yetkililerinin kontrolnde hareket etmektedirler. Nitekim Sabah
80 Alemdar, 24 Nisan 1335/ 1919, Aded: 123/ 1433. 81 Ati, 28 Terin-i sani 1334/28 Kasm 1918, Numro: 320, leri, 16 ubat 1335/ 1919, Numro: 399-17. 82 leri, 7 Temmuz 1335/ 1919, Numro: 538-156. 83 Bilal imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, Ankara, 1978, C. I, s. 57. 84 Dstur, Tertip: 2, C. XII, s. 553.
137
gazetesi 27 Aralk 1918 tarihli nshasnda hareket edecek bir heyet yaknda u malumat vermektedir. "Hkmet-i sabka tarafndan tehcir edilen anasr gayr-i mslimeden bu defa memleketlerine avdet edenlerin ahval- hazrasm tedkik etmek zere Muhacirin Mdr-i Umumisi Sabri Bey'in 85 riyaseti tahtnda bir heyetin Anadolu'ya mtehammil hareket olduunu haber aldk" Dahiliye Nezaretinden, ad geen heyete Ermeni Patrikhanesinden de birinin dahil edilmesi talep edilmi ve Patrikhane Meclis-i Umumi azasndan Spat Efendi memur edilmitir 86 . Konya'ya giden tedkik heyeti, almalarn tamamlayarak dnm, fakat yan srada yirmi kadar Ermeni yetimi getirmitir. ocuklar, Ermeni hayr kurulularna teslim edilmilerdir87. Anadolu'dan dnen heyetlerin yerine, hemen yenileri gnderilmektedir. Nitekim Anadolu'ya ayr heyetin daha gnderilmesi kararlatrlm, grev blgeleri ve yetkili kiileri tespit edilmitir. Buna gre, "Ereli, Derince, Bolu, Adapazar mntkasnda icray- tedkikt edecek heyete Mister (Perning) ve Muhacirin Mdriyeti Ser Mfettii Mithad Bey memur edilmilerdir. Muhacirin Mdriyet-i Umumisi iskn ubesi Mdr Mnir Bey'le, Mister (Slate) nin memur olduklar ikinci heyet, nebolu, Kastamonu, Ankara ve havalisinde, Muhacirin Mdriyeti hsaiyyat Mdr Talat Beyle, Mster Herikson'un memur bulunduklar nc heyet, atalca, orlu, Krkkilise, Edirne ve mlhakatnda tedkiktda bulunacaklardr" 88 . Yukarda da ifade edildii zere tedkikttan dnen ahslar, hemen baka bir blgeye gnderilmektedir89. Bundan dolay Muhacirin skn ubesi Mdr Mnir Bey tekrar Kastamonu'ya Memurin Mdr Talat Bey Eskiehir ve Konya'ya, Muhacirin Mfettii Kerimeddin Bey Samsun'a, sevk memurlarndan Nazmi Bey Ankara'ya, dare Memuru Hasan Efendi atalca'ya, sevkiyat mdr muavinlerinden hsan Beyde Krkkilese'ye gnderilmitir90. Aym konuda
85 Muhacirin Mdr-i Umumisi Hamdi Bey'dir. Gazetede Sabri Bey'in nvan yanl yazlmtr. 86 Sabah, 27 Kanun- evvel 1334/27 Aralk 1918, Numro: 10457. 87 Alemdar, 3 ubat 1335/ 1919, Aded: 51, Rum ve Ermeni yetimleri hususunda bkz. Atnur, skn Meselesi, s. 188-198. 88 leri, 28 Nisan 1335/ 1919, Numro: 470-88, Gazetenin ayn tarihli nshasnda ifade edildiine gre 28 Nisan'a kadar Anadolu'ya dokuz heyet gnderilmitir. 89 Grev yerine gitmeyen veya grevlerini aksatan ahslar hakknda hemen tahrkikat almakta, durum mahalli idarelere bildirilmektedir. (BOA, DH-FR, 96-332). 90 leri, 8 Temmuz 1335/ 1919, Numro: 539-157.
138
kdam gazetesinin 22 Austos 1919 tarihli nshasnda ifade edildiine gre ise, Maruf Bey riyasetindeki bir heyetin zmit-Adapazar mntkasna, ngiliz memurlarndan Mister Slate ile Mnir Bey'den kurulu bir heyetin de Karadeniz Sahiline gittii ifade edilmektedir91. Muhacirin Mdriyeti, stanbul'a uzak blgelere tedkik heyetleri gnderirken yakn mntkalarda bulunan iskn sahalar unutulmamaktadr. Bu amadan olarak Baeky'deki Orman Mekteb-i Alisi'ne iskn edilmi olan muhtelif milletlere mensub muhacirleri tefti eylemek zere Muhacirin Mdr-i Umumisi Hamdi Bey, Mfetti Halil Bey ve Mister Aker'in bu blgeye hareket ettikleri grlmektedir. Bu kiilerin yaptklar teftii mteakip dzenleyecekleri raporlara gre, muhacirler iin gerekirse Baeky'de barakalar ina edilecektir 92 . Yine ayn amala Muhacirin Mdr Hamdi Bey, riyasetinde ngiliz zabitleri olduu halde, Rumeli Fenerin'de muhacirler iin ina edilmi binalar tefti etmitir. Tefti sonucu bu binalara Rum ve Ermeni muhacirlerin yerletirilmesi kararlatrlarak, bunlardan boalacak evlerin de eski mslman sahiplerine verilmesi teminat altna alnmtr 93 . < Tara'ya gnderilen "Tedkik Heyetleri" meselesinde dikkati eken bir nokta mevcuttur. O da, hemen hemen btn heyetlerde en az bir yabanc veya aznlk mensubunun bulunmu olmasdr. Bu meselenin iki trl deerlendirmesi olabilir. 1- Osmanl hkmetlerinin bu kiileri heyetlere alarak yaplan ilerin onlar tarafndan da grlmesini ve deerlendirilmesini salamak. 2- Hkmete vukubulan basklar sonucu bunlarn heyetlere alnmasdr. Tabii ki bu durum, o dnem ki Osmanl d ve i siyaseti asndan pek de garipsenecek bir olay deildir. Osmanl hkmetleri, dnmesine karar verdii Rum ve Ermeni muhacirleri iskna tabi tutarken, Anadolu'da byk bir muhacir kargaas olduu unutulmamaldr. Zira Anadolu, Osmanl vatanda olan muhacirlerden baka, Yunanistan ve Rusya'dan ounluu maksatl olarak gelen, Rum, Ermeni ve hatta Rus mltecilerin aknma maruz kalmtr. te Osmanl hkmetleri bu artlar ierisinde, milyonlarca lira harcayarak ve yzlerce memur istihdam ederek, Rum
91 kdam, 22 Austos 1335/ 1919, Numro: 8094. 92 Tasvir-i Efkr, 15 Nisan 1336/ 1920, Numro: 3026, kdam, 20 Nisan 1336/ 1920, Numro: 8327. 93 leri, 24 Nisan 1336/ 1920, Numro: 819.
139
ve Ermenileri tehcir blgelerinden alp, eski yerlerine iskn etmitir 94 . Gerek muhacirlerin yerlerine sevk ilemleri, gerek mallarnn kendilerine teslimi ngiltere fevklede komiserliince tayin olunan subaylar ile, Osmanl memurlar ve alakadar milletlerden bir kiiden oluan deiik heyetler vastasyla yerine getirilmitir95. Rum ve Ermeni muhacirlerinin iskn ve sair meseleleri hakknda gerekletirilen faaliyetler, dnya tarihinden eine az rastlanr bir rnek tekil etmektedir. Zira deil o dnem, bugn bile baz devletler kendi rkndan olmayan vatandalarna bask yaparak, lkeden kovma yollar aramakta ve bu insanlarn mallarn bir daha geri vermemek zere gasp etmektedirler. Son olarak Yunanistan ve Bulgaristan rneinde grld zere, bu lkeler Trk asll vatandalarnn mallarna el koyma ve onlar lkeden karma yarna girmilerdir. El konulan mallarn bir daha iade edilmedii de aikrdr. te bu noktada Osmanl devletinin bykl ve adaletperverlii ortaya kmaktadr. yle bir byklk ki, yllardan beri tehcir esnasnda ve sonrasnda Rum ve Ermenilerin mallarnn gasp edilip onlara zulm yapldn syleyenleri kendi szlerinde boacak niteliktedir.
94 Bu iskn hadisesinde ki baarlarndan dolay, Muhasirin Mdr-i Umumisi Hamdi Bey'e ikinci Osmani, yine muhacirin yetkililerinden Halil Ali Bey'e de drdnc rtbeden Osmani Nian verilmi ve taltif edilmilerdir. (BOA, BEO, Defter No: 122/ 1 3 / 7 1 No: 548). 95 Cemiyet-i Akvam ve Trkiye'de Ermeni ve Rumlar. S. 14.