HIS A QCN NO

Ruwaqkuna:
QillQaQ tupachiQ Jorge AleJAndro VArgAs PrAdo llankaQkuna HildA CAAri loAizA luis nieto degregori MArCo AnAtoni VegA CubA CsAr Alberto Venero torres Willakuykuna maskamuQ,tapukamuQ MArCo AnAtoni VegA CubA QillQaQkuna MArCo AnAtoni VegA CubA AnA QuisPe QuisPe chuyanchaQ HildA CAAri loAizA siQikuna, QillQakuna tupachiQ niCo MArreros Foto maskaQkuna, hurQuQkuna MArCo AnAtoni VegA CubA Jorge AleJAndro VArgAs PrAdo AnA QuisPe QuisPe riWistaQ haWa rapin Foto hurQuQ Andrs AllAin QillQa hurQuQ serViCios grfiCos JMd kay publicacionta hayWarimusunkichis Centro de eduCACin y CoMuniCACin guAMAn PoMA de AyAlA 346 yuPAyniyuQ retiro kiklluPi, tAwAntinsuyu AylluPi 346 yuPAyniyuQ PostAl APArtAdoyuQ / CusCo teleFononkuna: 235931 232602 per suyu biblioteca nacionalpi 2011-07312 yupayniyuQWan depsito legal churasQa. cusco- per QhapaQ sitWa killapi 2012 wAtAPi

KAY REVISTA RUWAQKUNAQ QELQASQAN

Takikunaqa lliwpa uyarinanpaqmi kanan. Kusikunanchispaq, llakinchis thasnunanchispaq, llankananchispaq, qhuchurikunanchispaq ima takinchis. Sapallanchis kaqtinchispas, takikunaqa noqanchiswan kuska, runamanhina tukun. Takikunawan kawsayninchismanta, Pachamamanchismanta yachanchis, wak llaqtakunaq kawsayninmantapas yachanchis. Hinallataq, as allinta yuyaninchista churaqtinchispas Pachamanachispas munay miski takita takipayawanchis, noqanchistaq kay musuq kawsaypi yuyaychakuspa mayninpiqa Pachamamaq takipayawasqanchis uyariyta qunqapunchis. Noqanchisqa munay taki kayta munan, tukuypa takiyta atispa kusisqa kananchispaq. Kaypin Benito Salasmanta yachasunchis, payqa Qeros ayllumanta, Lima llaqtata chusarqan. Sonia Cahuanaq munay kawsayninmnata riqsirisunchis, payqa Lima llaqtamanta kashaspa ancha munakuywan runasimita yacharqan, kallpawan takinanpaq. Chhayna kaqtinqa takisunchis, tayta mamanchis yachachiwasqanchis simipi, sonqonchistataq tikarichisunchis, llakikuya kaqtinpas. Takinchista lliwman yacharichisunchis, hawa llaqta takikunawantaq kusikusunchis. Kay teqsimuyuta manchay takiman tukuchisun.

Qero runawan Limapi purispa Revistanchiswanmi Noqanchis wayna sipaskuna Kuska sonqonchiskuna takin Sonia Cahuanaq takiynin Kuska takisunchis

Kay ukhupi tarinki:

12

15

17

nchis lliwpaq revista

paypas rumasimita rimanmi

Foto hurquq: Marco Anatoni Vega Cuba

Qero
runawan

Limapi purispa
Qelqaq: Marco Anatoni Vega Cuba

aqalla mana Lima llaqtaman riykuchu. Wiraqucha Benito Salaswan Limapi purirqani. Payqa Qerumanta hamun, iskay kutitaan kunanwanqa Limaman hamusqa, chaypin kikllukunapi, plazakunapi runasimita rimaspa purimuyku. Runakunapas Benituta qhawarispa awinkuta kicharinku. Peru suyu runahina, kunan awinwan wakcha runakunata rikuyta munashan, inclusin nispa. Benito Limapi puriqtin runakuna achhuykuspa nirqanku: Qanmi Per suyuq runan kashanki. Limaman sbado punchawta chayarqamun, paymi askha puriq runakunata qhawasharqan, chaymantataq Lima llaqta reqsinanpaq qhawasharqan, sapallan purispa mana chinkakunanpaq. Kunanqa noqallawan purin, hinaspataq purispayku Qosqoman kutinpunanpaq maytan rinan, chayta yachayta munasharqan.

Benito Limapi puriqtin runakuna achhuykuspa nirqanku: Qanmi Per suyuq runan kashanki.
Domingo punchawtaqa Arequipa kikllunta mikhunata maskaspa puriyku, huk runakunawan kuska phawayku, chay punchawmi chay kikllu wisqakurqan, runakunaq bicicletapi phawanankupaq. Chaypin purirqayku, tukuy runakunan payta rikurqanku. Parqueman chayaspaykupas haykuyku. Parque de las Aguasmi karqan, chaypiqa mana imapas karqanchu, pichaqkunallan kashar-

2 / NOQANCHIS

qanku, paykunan niwanku: haykullaychis. Sapallayku puriyku, tutakunaqa runapas pisillan kasqa. Chayman askha runa hamun, hinaspataq sumaqllaa hatunllaa unu lluqsinmun, ichaqa tutallan kicharikun punchawqa purikullawaqmi, chaytan Benituwan haykurqayku, chaymanta lluqsiqtiykun Benituqa huk warmiwan runasimita riman, noqataq nini: runasiminchisqa rimakunallanmi, nispa. Lima llaqtapiqa kikin runasimi yachaqkuna runasimita rimarqayku. Paykunan Benituwan mana penqakuspa rimanku, chayrayku nini: runasiminchisqa huk rimaykunan hinan kanan. Limapiqa Benituwan purispayku Larcomarta reqsichimuni, chaypin purirqayku qharillaa mana manchakuspa, hinaspataq huk sipas achhuykamuspa nirqan: chulluykin sumaqllaa. Chaymantataq hatun mama quchaman chayaspayku runakunata qhawasharqayku, wakmanta chay sipaswan tuparquyku, paymi niwarqan imaynatan runasimipi nikun: Sumaq chulluta ruwasqanki Benituman ninanpaq, chaymantataq chay sipaswan fotota hurquchikurqanku. Claudian sutin kasqa, paymi Deborawan kasharqan, paykunaqa hatun quchata rikuspa fotopaq asinku. Chaymantan Larcomarninta puriyku, Benituqa askha runakunata rikurqan, hinallataq paytapas qhawarqanku, manapas chhayna runata haykaqpas rikunkumanchu hinaraq. Chaymanta mikhuq rirqayku, paymanqa siwichita mallichini, mallispataq nin manama haykaqpas kay hinataqa mikhurqanichu. Ichaqa paypas manan ya-

chanchu kay Per suyuq hatun kasqanta. Chayllan llapanchispa wakcha kayninchismanta lluqsinanchispaq, huk suyu hinalla yachaspa, imaynatas kay Per suyunchispi llipinchis tiyanchis.

Lima llaqtapiqa runasimita kikin runasimi yachaqkuna rimarqayku. Paykunaqa mana penqakuspan Benituwan rimanku, chayraykun nini: runasiminchisqa huk rimaykuna hinan kanan.
Lunes punchawtaqa Congreso de la Repblicata rirqayku, chaypin runakunaman fotokunata rikuchiyku, imaynatas Benito uywankunawan orqokunapi kawsan, huk Qerokunawan Machupikchu risqan kashan. Congresuman erqekuna risqaku, paykunapas qhawarqankun, Benituta reqsinku, imayna kasqanta, fotukunatapas rikunku, llaqtanmanta ima yachanku.
Foto hurquq: Marco Anatoni Vega Cuba

Foto hurquq: Marco Anatoni Vega Cuba

NOQANCHIS / 3

reqsinakusunchis

Revistanchiswanmi

Foto hurquqkuna: Marco Anatoni Vega Cuba, Ana Quispe Quispe Alegra

LL

ankay, kallpa, munaycha kay, thak kawsay. Sapanka fotun ancha munay willakuy. Munaykukuspa qhaykusunchis!

1/ Ins Quispe Pumawan,

Virginia Suttawan kusisqa llanllarisqa tikakunahina qhawamuwanku. 2/ Juan Huaranccawan, Eunice Prudenciowan, Juan Bautistawan ima Noqanchis revistaq videonta ruwashaspanku.

4 / NOQANCHIS

3/ Wiaypaq khumpantin: Ayax C. Torreswan,

Ignacia Corts Rojaswan, Carol Vivancowan ima Qorikanchapi pelcula qhawasqanku qhepaman. 4/ Ferdinand Jhonatan Gutierrez Perccawan, Gabriela Mrquez Quispewan, hinallataq ancha kusichikuq Otoniel Carbajal Ugartewan khumpankuwan ima Hatun anpa qelqa qhatunan wasipi chanin yachayniyuq qelqakunata qhawarichiwanchis. 5/ Grecia Ingrid Snchez sipami San Antonio Abad Qosqo Suntur Wasipi huk eqen qelqakuna qhatuy qallariypi munayta runasimita rimarqan. 6/ Sarith lvarez Abarca, Gloria Atasi Valencia iman Noqanchis revistapi lloqsiyta munarqanku. 7/ PhD Becky Thompsonmi Estados Unidosmanta hamurqan, runasimipi rimaq hinallataq sumaq asikukynin qoyuwaqniyku.

NOQANCHIS / 5

10

11

12

13

14

8/ Beizabeth Pumayali Cusihuamn mana kusikuyninta pakayta atinchu. 9/ Yaquelin Vsquez nishuta asikushan. 10/ Evelyn Pereyra Limamantapacha hamuspa runasimipi noqanchiswan riman. 11/ Cusco Moreyrawan, Carlos Berrioswan, Alejandra Valdiviawan ima wasi ayllunwan ancha kusisqa intichay punchaw kanku. 12/ Faryde Bejar Chvezwan, Abby Valer Bejarwan nishuta ruphayaqtin sumaq miski heladota mikhuyta munanku. 13/ Juan Huarachi Huanca Noqanchis revistantin ancha kusisqa. 14/ Renato Salazarmi wasita llutaspa kusisqa llankan.

6 / NOQANCHIS

noqanchis waynasipaskuna

Kawsayniyku yuyarisqaykupiqa willakuykunaqa tikahinan wiarin

anny Illa Huamnwan Victor Illa Huamnwanqa pana turantinmi kanku, paykunaqa Sicuanimantan kanku. Iskayninkun llaqtankupi erqe kawsayninkuta ancha kusikuywan yuyarinku. Kunantaq, a hatuna sumaq wayna sipasa kaspanku, qechwa kawsayqa awpa ancha hatun munay yachaykunayuq kawsaya kan chaypas, mosoq kawsaymantapas allin kayninta chaninchanmanmi. Paykunan WOW! Legacy of luxury botiquepaq fotokunata horqochikurqanku. NOQANCHIS / 7

8 / NOQANCHIS

Foto hurquq: Andrs Allain Tukuy imaymana allichaykuna qhawariq: Adrin Ilave Akllaqkuna: Jorge Alejandro Vargas Prado, Ana Quispe Quispe Pachakunamanta qhawariq: Adrin Ilave

NOQANCHIS / 9

10 / NOQANCHIS

utiymi Fanny Illa Huamn. Suntur yachana wasipi yachashani, chaypin yachaq masiykuna asinallaa kanku. Chay ukhupi yachaq masiykunawan imaymanata tusunaykupaq huunakuyku, chaymi Amauta sutiyuq. Chaypiqa llapayaykun yanapanakuyku, allin runakunan kanku. Noqaqa paray ukhupi nishuta puriyta munashani. Waytayta, Pacha Mamanchista qomer qomerta qhawayta munani, hinallataq imaymana tikakunata kasqan llimpinkunawan nishuta llimpiyta munani. Ura punchaykunapiqa revistapi sumaq kawsayta yacharqamuni. Huk punchaymi revistapi rikhurimunaykupaq noqa, turay, pisqa runakunawan ima tutallamanta huunakurqayku. Tutallamanta pachakunata akllaspa qallariyku, unaytapuni kayuyku, manan punchaypas taripanchu, mikhuytapas qonqarquykuraqmi; asispa asispa yarqaymanta tutaa tukuyuyku, saykusqahina, ichaqa chay punchay umaypi yuyaychakapun.

oqa Victor Ral Illa Huamn kani. Sicuani llaqtamantan kani. Reqsinaypaqmi llapan llaqtakunata chusayta munani, chaymantataq runa siminchispi takiyta munani, tukuy llaqtakuna siminchis reqsinanpaq. Uachallaraq kashaqtiy, taytay askha willakuykunata niwarqan, kunankama yuyashaniraq, chayhina karqan, Kunturmanta, Awkimanta, Juanachamanta, Atoqchamanta Wallatamantawan ima. Noqaqa Atoqchamanta Wallatamantawan nishuta uyariyta munarqani, hinas atoq wallatata tapuykusqa: imaraykutaq wawachaykiq chakichankunari pukay pukaychallaa, wallatataqsi kutichisqa: noqaqa rupha qonchamanmi winarquni, hinas atoqqa qasqanta wawankunata ruwarqun, rupharparichipun. Revistapi lloqsinaypaqmi huk punchay huk wasipi huunakurqayku, fotokuna horqowananpaq qallariyku, chisiyaqtapuni kayuyku. Sapanka fotopaqmi pachayta churakuni, chaypaqmi usqhaylla chutikuni, fotokuna horqoyta tukurquspataqmi sapankayku saykusqa ichaqa kusisqa ripuyku.

NOQANCHIS / 11

reqsinakusunchis

sonqonchiskuna takin
Foto hurquq: Marco Anatoni Vega Cuba

Kuska
1

LL

apanchismi munaycha kanchis. Llapanchismi hukhina kanchis. Llapanchismi chanin kanchis.

1/ Miriam Teresa Soria Gonzlez munay sipas sayakushan. 2/ ngel Quispe Aimewan Edwin Ugarte Chinowan munay pachankuta qhawarichiwanchis. 3/ Miss Qosqo (Miss Cusco Internacional 2012) Gabriela Peraleswan Inti Raymiq Qoyan Yaritna Garca Moscosowan, Inti Raymiq Willaq uman Demetro Rojaswan iman.

12 / NOQANCHIS

4/ Pilar Torresmi, Valery, Milder wawachakunantin kashanku. 5/ Manuel Flores Palominowan, Ashin Zavaletawanqa sumaq, munay kawsayta maskayta munanku. 6/ Mara Vian Huaman Lopez, Diego Andres Tocra Huamani y Guadalupe Cuba, kikllupi paykuna reqsinakushanku. 7/ Briji Condoriwan, Melissa Gutierrezwan, Katia Auccahuallpawan, imatach qhawashanku. 8/ Kusisqa yanantin Juan Cotohuancca Pucho y Abemelic Lucy Quispe Chipana.

NOQANCHIS / 13

12

10

11

9/ Ricardo Gamarra mana qonqay atiy Christian khumpantin. 10/ Saturnino Gil Zamoran Remigio khumpanwan Suntur Wasipi marqarinakushanku. 11/ Ubaldina Salcedo saphichakunata tarpuspa llankashan. 12/ Huchuy Manuelmi kusikuyninwan tutastin lliwta kusichirqan.

14 / NOQANCHIS

Sonia Cahuanaq
Ruwaqkuna: Marco A. Vega Cuba, Guadalupe Cuba Huaman

paypas runasimita rimanmi

takiynin

onia Cahuanaqa Limamanta Qosqoman soqta watachayuq kashaspa hamusqa, kaypian runasimitaqa awlachanwan tiyaspaa yacharqan. Taytanwan mamanwan turachanwan ima Limamanta San Sebastinman hamusqa. Kunan willawasunchis, imaynatas pay kunankama tiyan.

Imaynatan runasimita yacharqanki? Noqaqa runasimitaqa hatun awlachayrayku yachani. Noqaqa Lima llaqtapiqa manan runasimitaqa rimarqanichu, chayqa kayman hamuqtiy awlachayqa runasimillata rimaq, paywan rimanakunaypaqqa runasimillapi rimanay karqan, manan ancha allintachu toqyachiq kani. Paytaqa qan qan nispa ima nipuq karqani, chaymi pay phiasqa qhawaykuwaq, qanri noqatari qan, qan niwankiman nispa payqa niwaq, noqataqa awlachay nispan niwanayki, hatun mamitay nispa. Imaraykutaq tayta mamaykiri Limaman tiyaqri ripurqanku? Taytaypas waynachallaraq kashaqtin mamaypas sipaschallaraq kashaqtin haqayman llankana maskaq pasapusqaku, allin kawsayman. Chhaynatapunin huk tiyuykunapas, wayna sipasllaraq kashaspanku haqay Lima llaqtaman ripusqaku. Chaypin mamitaywan taytaywan reqsinakamusqaku. Taytay San Sebastinmanta karqan mamitaytaq Pumamarcamanta, San Sebastianllapitaq. Qanr, saruchasqachu runasimi ya-

Foto hurquq: Csar Paredes

chasqay-

kiwan karqanki? Manan erqecha kashaqtiyqa saruchakuyqa karqanchu. Qanr hukkunaq saruchasqa kasqankuta rikurqankichu? Discriminacintaqa escuelaypi rikuq karqani. Noqaqa manan runasimillatachu rimarqani espaoltapas yacharqanin, chayrayku noqataqa mana saruchakuwaqkuchu. Noqaqa escuelaypi runasimita rimaq karqani, chayrayku paykunataqa noqa yachachiq karqani. Noqa rikuq karqani, hawa llaqtamanta erqekuna hamuqku, paykunaqa manan allintachu castellanuta toqyachiqku, chaymi paykunamantaqa asikuqku. Imaynatan paykunata amacharqanki? Erqe kaspaykiqa manan amachayta atinkichu, qhawallankin. Kunanqa noqapas an chaytaqa aswantaa sullka erqechakunata wayna sipaskunata rikuspa rimapayani, runasimitaqa allinta qhawanaykichis nini. Noqaqa hamawta kaspay identidadmanta yachachini, chayqa sonqo ukhuman-

NOQANCHIS / 15

tapacha kanan, sichus kay rimay sonqoyki ukhumantapacha lloqsimunqa, llapanmi, identidadpas, lliwpas alliman purimunqa, sonqo ukhumantapunin kanan.

Wakinkunata tapuni: Imaraykutaq mana runasimita rimayta munankichu?. Millaytan qhawasunkiku runasimita rimaqtiykiqa, nispa niwanku.
Mayqen punkukuna runasimi yachasqaykiwan kicharikurqan? Takiyniymi aswantaqa punkukunata kichariwan, runasimipi takiqtiyqa imaymana khuyakuykuna munakuykuna lloqsin, runa masiykuna yuyariwanku, noqawan kuska kashanku. Imaraykutaq takiytari akllarqanki? Erqe kasqaymantapachan noqaqa takiwan karqani, imaynatacha takikurqanipas manaan yuyakuniachu, huchuycha kasqaymantapacha takirqanipuni. Awlachaypas takiqmi karqan, noqataq qatipakuq karqani, taytaypas takiyuq, chayraykun kay takiyman sayapakurqani. Imanaqtintaq runasimipiri takinki? Miskin runasimiqa, runasimiwanqa manapas kaypichu kashawaq hinan, kay kurkuymantapas lloqsipushayman hinan. Imatawanmi runasimi yachasqaykiwan ruwarqanki? Mayninpi teatrota ruwani, wiraqocha Lucho Castrowan runasimipi audiokunata ruwayku, qhali kawsaymanta, Pachamamaq kawsayninmanta, identidadmanta, takikunata, imakunatapas runasimipiqa. Imaynatan qhawarishanki, qonqasqachu, chinkapunkachu runasiminchis? Chaypiqa kuskanpi kashani, imarayku? hukta nini chinkanqa nispa, noqa yachana wasikunapi erqekunata rikushani, manaan runasimita rimankuachu, wakinqa penqakuywan runasimita chinkachishanku,

wakintaqa tapuni: imaraykutaq mana runasimita rimayta munankichu?. Millaytan runasimita rimaqtiykiqa qhawasunkiku nispa niwanku, chaykunata uyarispa, rikuspa, nini, runasimiqa chinkapunkachu hina. Huktataq nishani, manachu hina chinkanqachu nispa. Rikushallanitaq, imaymana institucinkuna runasiminchista hoqariyta munashanku. Runakunapas paykuna kikinkumanta hatarichishanku chaykunata qhawarispaataq nishani, manapunicha chinkanqachu. Imatan wayna sipaskunata mana penqakuspa runasimi rimanankupaq niwaq? Imaynan mama taytanchista munakunchis chhaynata runasimi rimayta munakuchunku, ama penqakuspa, imaraykutaq kay runasimi rimaymanta penqakuwaq, sichus imanapipas millayta qhawasunkiku chaypas, ama kasuspa runasimita rimay, hatun kaspaykin runasimiwan huk nacionkunata purinki, aswan allintan qhawasunkiku. Ima takikunatan kunan ruwashanki? Kunanqa, noqaqa huk llaqtakunaq takiyninta maskashani, imaynatan takinku, chaykunatan yachanaypaq qatipayushani, imaynatas takinku, chaytan askha llaqtamanta qhawashani. Imatan runasimiq mana chinkananpaq ruwashanki? Llapan takisqaymi runasimipi, wawakunatapas runasimita yachachini, kunanqa qelqa maytuta ruwayta munashani, runasimipi, mana uyarikuq, mana qelqasqa takikunata churanaypaq.

16 / NOQANCHIS

Foto hurquq: Gladis Huamn