Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
f;ZyK dk
;opBkP
gq'c?;o
fJzdo f;zx xZrk
cfsj gpbhe/PBI
wekB BzL 90 eoj/Vh,
ftZfdnk Bro, B/V/ gzikph :{Bhtof;Nh,
gfNnkbk
(w'L^98144^55582)
KIVAIN KITA JA REHAI
SIKHAN DA SARBNASH
(Articles)
(MISREPRESENTATION OF RELIGIOUS............)
PUBLISHED BY
FATEH PUBLICATIONS
H.No. 90, Karheri,
Vidiya Nagar, Near-Punjabi University
Patiala-147002 (Pb)
Mobile - 98144-55582
Type Setting
Avtar Singh
Proof Reading
Kanwardeep Singh
Sukhjinder Kaur
gqekPe
b/ye dhnK j'o ouBktK
g[;seK
1H Xow d/ BK s/HHHHHHHH. 2H ;kvk p/Vk fJT[I rofenkHHHHHHH.
3H g"okDe eEktK dk nzs. 4H fet/A ehsk ik foj? f;ZyK dk ;opBkF.
5H 25 jiko nDgSkshnK bk;k dk ;Zu (SgkJh nXhB)
feskpu/
1H d;tzX gqzgok 2H w?Bz{ f;Zyh s/ wkD j?
3H r[o{ noi[B ;kfjp ih 4H wkbk dh eokwks
5H f;Zy f;XKs 6H ro[V uV/ r'fpzd nkfJbk
7H fdB[ o?fD ;G ;[jktD/ fgnko/ 8H ;G s/ tvk ;fsr[o[ BkBe[
9H nktkrtD 10H e;{otko eT[D jB<
nkvhU ;hHvhia
1H f;Zy f;XksK dk fBy/Vk (18 xzN/ d' Gkr eEk MP- 3)
2H fJfsjk; dk r"ot (10 xzN/ eEk MP- 3)
3H eh fJj f;ZyK d/ fsT[jko jB < (10 xzN/ eEk MP- 3)
4H r[oT[gd/;a eh j? < (10 xzN/ eEk MP- 3)
5H pBko; d/ mZr (10 xzN/ eEk MP- 3)
6H tfjw Gos feT[I < (10 xzN/ eEk MP- 3)
7H r[opkDh dk ukBD (10 xzN/ eEk MP- 3)
8H r[opkDh d/ 52 j[ew (26 xzN/ d' Gkr eEk MP- 3)
9H f;Zyh s/ wkD (10 xzN/ eEk MP- 3)
10H r[opkDh dk ;u (10 xzN/ eEk MP- 3)
11H r[o wkor (10 xzN/ eEk MP- 3)
thvhU ;hHvhia
10H f;Zyh dk wkD (thvhU ;hvh eEk)
11H r[o{ nwodk; ih (thvhU ;hvh eEk)
12H nodk; eh j? < (thvhU ;hvh eEk)
13H uVQdh ebk fet/I j't/ < (thvhU ;hvh d' Gkr-;[nkb-i[nkp)
14H eh Boe ;[or j? < (thvhU ;hvh eEk)
15H Xow ftfdnk iao{oh (thvhU ;hvh eEk)
g[;seK fwbD bJh gs/
9H GkJh uso f;zx, ihtB f;zx pkIko wkJh ;/tk, B/V/ ;qh dopko
;kfjp, nzfwqs;o.
fdbu;gh b?D tkb/ thoK G?DK dk nfsnzs XzBtkd. fiBQK ftu'A e[M Bkw
fJj jBL
1H ;qL wbehs f;zx, rbh BzL 12, X'phnkDk o'v, f;tb ;N/PB,
pfmzvk^0164^2215252
2H ;qL r[ouoB f;zx pokV, fiT[D tkbk, pqkgNB, e?B/vk ^
O9057165362346, O71653O62346
3H ;qL gqfwdzo f;zx gowko, e?B/vk ^ O9058588904
4H ;qL fBowb ihs f;zx, :{He/H O7852187008
5H ;qL wBihs f;zx ro/tkb, :{He/H jz;b'
6H ;qL wBihs f;zx, :{He/H, ;b'j
7H ;qL r[os/i f;zx, fBT{iahb?Av
8H ;qL ekpb f;zx, iowBh ^ O1623585108
9H ;qL ;[ytzs f;zx ;zX{, nwohek
10H ;qL wbehs f;zx, iowBh ^ O620475859
11H ;qL ox[pho f;zx, nbn?B, v[pJh ^ O97150^6180633
12H ;qL ;[yftzdo f;zx, r[owfs frnkB fwPBoh ekbi, itZdh,
b[fXnkDk ^ 98555^98850
13H ;qL ;opihs f;zx, r[owfs frnkB fwPBoh ekbi, itZdh,
b[fXnkDk^98555^98851
14H ;qL pbftzdo f;zx, wkB;k ^ 98725^49105
15H phph ;opihs e"o, gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk.
16H ;qL eowihs f;zx, 28^;thvB vhHnkoH, pokwgNB
UBNkohU, L6V4E3,
e?B/vk ^ 905^796^5870
17H ;qL pbftzdo f;zx, fgZgb wzx'bh ^ 94171^62839
sseok
eh feZE/
1H y{B d/ jzM{ 1-5
2H G{fwek (Xow s/ okiBhsh dk ;zpzX);qL i;tzs f;zx ykbVk 6-11
3H f;Zy iokfJw g/;ak e"w < 12-25
4H f;ZyK dh B;bxks 26-36
5H f;ZyK fto[ZX iksh Bcaos (Bhsh pZX ;kf}FK) 37-76
4H f;Zy ;ZfGnkuko Bzz{ y'ok 77-81
6H HHHHHHHHs/ f;Zy y//Ykoh jko rJ/HHHHHHHHH< 82-86
7H gzikph p'bh d/ tkfo; f;Zy 87-95
8H rKXh tZb'I f;ZyK Bkb Xq'j 96-106
9H eo' iK wo' dh Bhsh 107-111
10H nkgD/ BkrfoeK s/ jwbk 112-117
11H fdZbh ftu f;ZyK s/ efjo 118-122
12H ykVe[{nK dh uVQs ns/ fBxko 123-128
13H B;a/-gzikp dh spkjh bJh 129-134
14H ;zsK dh f;Zyh, e"w dh spkjh 135-141
15H ;BwkB dh G[Zy 142-147
16H f;Zy f;nkD/ s/ r[o{ HHHHHHHHHHHH< 148-158
17H wk;No skok f;zx dk n;bh fujok 159-165
18H GkJh, f;odko, fe ;zsHHHHHHH< 166-176
19H @@Xkowe M{m##HHHHHH< 177-185
20H gzikp d/ gkDh s/ vkek 186-193
21H Fq'wDh ew/Nh d/ nZ;h ;kb 194-204
22H r[o{ bkX' o/ ! ;Zu eh j? < 205-218
fsqF{b tkb/
eftsk (GkJh pbftzdo f;zx)
j[D ekjdh j? ektK o"bh T[d'I feE/ ;h fsqF{b <
;dhnK dh skohy ;kyFh, fijVk nkJ/ fbskV iKdk ;h.
x[Zr t;d/ fJ; Gkos skJhI, oks' oks T[ikV iKdk ;h.
i[ZrK g[okDh ;fGnsk dh, eVe rJh ;h jo fJe u{b.
j[D gKd/ j' ektK o"bh, Ud'I feZE/ ;h fsqF{b <
id'I ipo ;h J/Bh j'Jh, o'i ;tk wD bfjzd/ izi{.
s[;hI nkJ/ ;h o'Id/ fgZNd/, nZyK d/ ftu trd/ jzM{.
nkgDk f;o b[jkfJnk ;fsr[o, oyD bJh s[jkvk w{b.
j[D ekjdh j? ektK o"bh, Ud'I feZE/ ;h fsqF{b <
Ne/ Ne/ Gkos dh pZuh, fteD iKdh ;h riaBh s'VhI.
T[bNh rzrk n;hI trkJh, eZS tkb/ pkp/ B/ w'Vh.
T[d'I Bk ikrh nDy s[jkvh T[d'I Bk T[fmnk nzdo ;{b.
j[D ekjdh j? ektK o"bh, Ud'I feZE/ ;h fsqF{b <
Gkos dh fJZias bJh w'J/, fJ; dh gs d/ jK nfGbkyh.
;kv/ s/ jh jwbk j't/, eo BjhI ;ed/ nkgDh okyh <
fco s[;hI ekjd/ ykso GkJhU, p'bh ikT[ T{b ib{b <
j[D ekjdh j? ektK o"bh, Ud'I feZE/ ;h fsqF{b <
fJZias Bkb fiT[Dk ukj[zd/, j'o Bk e'Jh ;kvh izr.
ofjDk j? fJ; xo d/ nzdo, j'o Bk e'Jh ;kvh wzr.
n? fcoe{U s[;hI Gh ;'u', j'o Bk d/t' fJ; Bz{ s{b.
w[V gkt'r/ ektK o"bh, cfVnk oj/rk jZE fsqF{b.
-------------0------------
XzBtkd ;fjs-
r[ows gqekF, ;szpo, 1983
y{B d/ jzM{
ykVe{tkd dh uVQs ;w/A fJZe nfrnks fij/ ftnesh, GkJh wBihs f;zx
B{z (1989) ftu e/;rVQ, nBzdg[o dk @@iE/dko## Bkwiad eo fdZsk frnk. fJ; s'A
gfjbK 1986 ftZu ;oekoh ;afj s/ Ne;kb tkfbnK B/ ;q'wa Dh ew/Nh @@Gzr## eo
fdZsh. GkJh i;pho f;zx o'v/ B{z pd/;a ftu'A fbnk e/ T[; d[nkb/ ;oekoh GhVK
fJeZmhnK eoe/, @@wjK Xowh, wjK ftdtkB s/ wjK BkfJe## pDk e/ g/;a ehsk frnk.
fJ; ftnesh Bz{ nekb syas dk @@iE/dko## fB:[es ehsk frnk. sbtzvh ;kp' dk
iE/dko pDk fdZsk frnk GkJh i;tzs f;zx Bkwh fJZe ;XkoB s'A Gh S'Nh ws tkb/
pzd/ B{z. nBzd g[o fty/ Ne;kb Bkb jh ;pzXs fJZe ftnesh GkJh ;ftzdo f;zx
@@iE/dko## Ekg fdZsk. jkbks dk ikfJiak b?D tk;s/ ;qL r[ouoB f;zx N"jVk B/
gzikph :{Bhtof;Nh gfNnkbk d/ nkgD/ B/Vb/ gq'c?;oK s'A ;bkj wzrh. fJjBK B/ GkJh
wBihs f;zx B{z @@iE/dko## bkT[D dh okJ/ fdZsh. gqXkB N"jVk efjD bZrk fe
;ftzdo f;zx ykVe{nK s'A e'Jh wzd ekok Gh eotk ;edk j?. t/ukok wBihs f;zx
n?tA / wkfonk Bk ikt/, pZu/ o[b ikDr/. ;bkjekoK B/ dZf;nk fe i/ wo frnk sK
e'Jh gob' BjhA nkT[D bZrh. ekw:kp j' frnk sK r[odtkok Ne;kbhnK s'A w[es
j' e/ s[jkv/ gqpzX ftZu nk ikt/rk. siopk eoB ftZu eh joia j?.
fJ; bzwh ;'u ftuko s'A pknd, GkJh wBihs f;zx B{z e/;rVQ dh @@iE/
dkoh## ;"gA fdZsh rJh. i' tZvh e'mh iE/dko dh fojkfJ;a bJh pDh j'Jh ;h, GkJh
;ftzdo f;zx B/ T[; B{z ykbh eoB s'A fJBeko eo fdZsk. GkJh wBihs f;zx B{z fJZe
;kdk fijk ewok d/ fdZsk. e/;rVQ fty/ ;t/o/ ;akw @@iE/dko## ;zrsK B{z ;a;sa oK d/
do;aB eokfJnk eod/ jB. fJj ezw Gh fjZe d/ skD GkJh ;ftzdo f;zx pk-d;s{o
fBGkT[dA k fojk. GkJh wBihs f;zx edh edkJh nBzdg[o nkT[dA k, pj[sk ;wK gquko
d"fonK s/ iK nkgD/ xo gfNnkb/ fNedk. iBtoh 6-1993 B{z nypkoK ftZu, @@iE/
dko## wBihs f;zx tZb'A fJZe fJ;afsjko Sfgnk, fi; ftZu ;kohnK f;Zy iE/pdhnK
d/ w[yhnK B{z ;Zfdnk frnk ;h. ;kfonK d/ ;Bw[Zy e'Jh BtK @@uVQdh ebk tkbk
gq'rokw## T[bheD dk ft;atk; fdZsk frnk ;h. b/ye (fJzdo f;zx xZrk) B/
fJ;afsjko gVQ e/ 7 iBtoh 1993 B{z @@iE/dko## GkJh wBihs f;zx tZb fJZe
[1]
iiapksh fuZmh fbyh. fi;dh ekgh w/o/ e'b w"id{ j?. T[; dk ;zyg/ ;ko e[M fJT[A j? L-
;fseko:'r f;zx ;kfjp, GkJh wBihs f;zx ih,
iE/dko syas ;aqh e/;rVQ ;kfjp nBzdg[o.
tkfjr[o{ ih ek ykb;k, tkfjr[o{ ih eh cfsj.. s[jkv/ tZb' 6-1-93 d/
nypko ftZu fJ;afsjko gVQB B{z fwfbnk. f;Zy gzE ftZu nkg' nkgD/ sohe/ Bkb @@;/
tk## eo ojhnK iE/pzdhnK s'I T[jBK d/ w[yhnK okjhI ;koh ikDekoh wzrh rJh j?.
fJT[I gqshs j' fojk j? fJ; d/ fgZS/ e'Jh pj[s wjZstg{oB ekoi S[fgnk j'fJnk j?.
fi; dh s[;hI uzrh ;a[o{nks eoB bZr/ j'. s[jkB{z nBzdg[o fty/, tZv/ fJfsjk;e
n;EkB s/ ;fjeko:'r nj[d/ s/ ofj e/ ;/tk eofdnK gzi ;kb j' ub/ jB. fJ;
;w/I ftZu s[;hI bhvoK, f;Zy iE/pzdhnK, ftdtkBK, Xkowe ;y;ahnsK, f;ZyK s/ r?o f;ZyK
B{z fwbd/ oj/ j'. fJ; goy gVu'b ftZu'I s[jkB{z f;zy e"w dh fBZxoh j'Jh d;ak
wfj;{; j'Jh j'tr/ h. fJ;/ bJh ;kohnK ;Gk ;[;kfJNhnK d/ w[yhnK B{z ;Zd e/, e'Jh
BtK gq'rokw d/D ik oj/ j'. gzE B{z bho' bho j'fJnk t/y e/ nzdo ;akfJd e'Jh
uh; g?dk j'Jh j't./ ;akfJd fJ; soQK eoe/ s[;hI gzE B{z e[M wkD fdtk ;e'.
dk; B/ eJh b/y ns/ yas nypkoK o;kfbnK B{z fby/ ;B. fiBQK ftZu'I pj[s/
gqXkB ;qL r[ouoB f;zx N"jVK B{z w[yksp j' e/ fby/ ;B. T[jBK B{z fBZih s"o s/
fwbe/ Gh g[Zid/ ehs/ ;B. T[jBK B/ edh ys dk i[nkp sZe d/D dh iao{os BjhI
;wMh. nekb syas d/ iE/dko B{z yas fby/ fe f;Zy e"w B{z pukT[D bJh e'Jh w[Yb/
ekoi T[bhe'. T[jBK tZb'I Gh edh e'Jh i[nkp BjhI nkfJnk. gzEe p/Vk v[Zpdk ik
fojk j?. pukT[Dk sK do feBko fJ; v[Zp oj/ p/V/ dk e'Jh wbkj pDB B{z Gh
fsnko BjhI j?. f;Zy c"iK jo w'ou/ s/ jko rJhnK jB. fiZs fdtkT[Dh sK d{o
ojh, fJZisa tkbk e'Jh okj Gh Biao BjhI nkT[dI k. jkohnK c"iK dk ioB?b pDBk
e"D g;zd eo/rk< s[;hI nro fiZs BjhI fdtk ;e'r/ sK ;t?wkD tkbk e'Jh okj sK
eZY jh bt'r./ Biao nkT[dI / pkjob/ d[;wa D sK f;ZyK B{z wko jh oj/ jB. ;G s'I
dodBke gfjb{ fJj j? fe f;Zy jh f;Zy dk d[;wa D pfDnk j'fJnk j?.
s[;hI ;kohnK iE/pzdhnK d/ w[yhnK okjhI ;opZs ykb;k ;Zd'. gzi d; fdB
bk e/ jo ft;a/ s/ ftdtkKBK d/ ftuko bT[. Bkjo/ i?eko/ bk e/ fJj ezw BjhI j'Dk.
;ko/ gfjb{nK s/ rzGhosk Bkb ftuko eo'. ;q'awDh ew/Nh B{z j[ew fdZsk ikt/ fe ;tZS
[2]
ihtB tkb/ r[DtkB Xow gqukoe fsnko eo/. ;q'awDh ew/Nh B{z okiBhsh s'I nbZr
ehsk ikt/. e'Jh ew/Nh w?pI o i/ okiBhsh ftZu fjZ;k bt/ sK ;q'awDh ew/Nh tZb'I fsnkr
gZso d/D bJh wip{o ehsk ikt/. gzE gqtkfDs @@f;Zy ofjs wfonkdk## ;ko/
r[od[nkfonK ftZu bkr{ eotkKJh ikt/. gzEe ;/tk eoB dk pVk T[s;akj j?, dk;
d/ wB ftZu. go e'Jh ;kXB BjhI jB, fdb w;'; e/ ofj ikJhdk j?. s[jkv/ e'b
;kXB jB. wjZstg{oB Xkowe o[spk j?. r[opkDh dk frnkB j?. nk; pZMdh j?
fe wbkj pD e/ gzEe p/V/ B{z wzMXko ftZu'I eZY e/ feBko/ bk ;e'r./ jko u[ZehnK
c"iK B{z ;zg{oB fiZs Bk ;jh ihtB bJh ;t?wkD sK fdtk ;e'r./ ;oeko okj ftZu
nDfrDs n"eVK yVhnK eo/rh. fJ; Gb/ ezw ftZu nkw f;Zy s[jkvk ;kE d/tr/ k.
w? fe;/ iE/pzdh dk gqXkB iK ;eZso BjhI jK. nro s[;hI r[o{ nzrd ;kfjp tkbh
;/tk GktBk ns/ d{o nzd;/ ha Bkb ezw eo'r./ T[; jkbs ftZu dk; tZvh T[wo dk
j'D d/ pkti{d Gh pkpk nwo dk; ih tkbh GktBk fjod/ ftzu b? e/ ;/tk eoB
dh fJZSk oZydk j?. gzEe ;/tk tk;s/ id'I ukj' nktkia wko e/ p[bk ;ed/ j'. w?I
;ko/ ezw ftZu' SZve/ jkiao j' iktKrk.
gzE dh uVQdh ebk bJh nk;tzd,
fJzdo f;zx xZrk, fgzv s/ vkeH xZrk, sfj;hb ;wkDk, fiabQk- gfNnkbk.
(7 iBtoh 1993)
T[go'es ys B{z GkJh wBihs f;zx B/ eJh tko gfVQnk. gzikph
:{Bhtof;Nh ftub/ B/Vb/ g'qc?;oK B{z ys gVQkfJnk. ;'u ftuko s'I pknd iE/dko y[d
ns/ Bkb GkJh jof;woB f;zx, iE/dko dk Gok GkJh Unzeko f;zx rZvh b? e/ w/
o/ e'b gj[zu rJ/. w?B{z j?okBh Gh j'Jh s/ y[;ha Gh. T[;/ tes ;ko/ io{oh o[Mt/ I/ SZv
e/,@@gzEe ;/tk## bJh T[jBk d/ Bkb N[o fgnk. fszB ;kb sZe fdB oks Bkb ofje/
, f;Zy okiBhshtkBK dk ns/ bzw/ u'fbnK tkb/ Xowe w[yhnK dk eo{g u/jok ;kjwD/
nkfJnk t/fynk. ;N/iK s/ p'yc" M{m p'bd/ ;[fDnk. g?;/ ekoB fJwkB t/ud/ t/fynk.
gzEe J/esk d/ BkNe t/y./ ftdtkBK Bkb w'w'mrDhnK eod/ t/fynk ;[fDnk. f;Zy
ofjs wfonkdk ns/ r[opkDh d/ j[ewK s'I @@tZv/ b'eK## B{z ;aon/ kw Gr"V/ j[zd/ t/fynk.
@@w?B{z f;o'g/ tZX fwb/ ;B, w/o/ eki{ pdkwK d/ vZp/ feE/ rJ/,## nky e/ ekN' eb/
;a eod/ t/fynk. gq'rokwK bJh @@ch; w[eoo eofdnK, wZE/ s/ fsT{VhnK gJhnK t/
[3]
yhnK. wkw{bh fij/ ekoBK s/ ipkB ftZu'I nrBh pkD fBebd/ t/y/ ;[D./ pd/;Ka ftZu'I
wkfJnk dhnK gzvK j[{zMd/ t/fynk. ;kJheb dh ;tkoh s'I bzwhnK ekoK sZe ns/ S'N/
fij/ wekB s'I @@r[ows ;kro Nq;N## e/ tZv/ eko'pkoK se g[Zid/ t/fynk. nkw f;Zy
B{z d[oekod/ fcNekod/ t/fynk. tZv/ oki;h B/sktK nZr/ BZs w;se j[zd/ t/fynk.
@@rohp dk w{zj r[o{ dh r'be## B{z p/ ofjwh Bkb T[iVd/ t/fynk. nkgD/ uj/s/ ns/
GkJh GshfinK B{z nB/e jop/ tose/ pd/;Ka tZb T[vkohnK btkT[dI / t/fynk. fJj
Xkowe ftnesh @@;aoXkb{nK d/ xoK ftZu J/H;hH dh mzYh mko jtk ftZu p?m e/ fg;s/
pdkw eki{ s/ d[ZX wbkJhnK Sed/ t/fynk. nkgD/ ;/te (rzB w?B vokJKhto s/ dk;
ghHJ/H) pkjo o[Zy dh Skt/I p?m,/ N{Nh dk row gkDh ghId/ t/fynk. bzro tkb/ gq;ka d/
s/ wKj dh ekbh dkb yk e/ fYZv B{z M[bek fdzd/ t/fynk.
fJj ;G e[M t/y goy e/ wB e[obkT[dI k fojk. fdB' fdB ftrV ojh
gzE dh jkbs t/y e/ y{B d/ jzM{ e/odk fojk. nzs fJjh fJokdk Xkfonk, wBK !
i' s{z eo ;edk j?I ;' eodk ofj. d{finK s/ Go';k eoe/ pj[s t/y fbnk, s{z y[d
seVk j' e/ jzGbk wko. fiBQk Bz{ ezw uzrk bZrk nkgDk fgnko ns/ ;kE py;a d/Dr/.
x'o T[dk;h ftZu f;Zyh fsnkr e/ fe;/ j'o Bkb ;KM fGnkbh gk b?D pko/
Gh eJh tkoh c[oB/ c[o./ w/oh nfijh fBok;akiBe jkbs B{z t/y ;[D e/ fJZe gqw/ h
eEktkue r[of;Zy B/ nkgD/ Bkb j'Jh phsh eZ[ZM fJT[I fpnkB ehsh- @@w?I iks gZy'I
pqkjwD jK. r[nKY ftZu nZS/ ihtB tkbk f;Zy gqtko ;h. T[jBK d/ xo ikDk
pZfunK Bkb y/YDk. T[; f;Zy gqtko s'I f;Zyh dh w[ZYbh gq/oDk fwbh. fJZe Xkowe
ndko/ ftZu'I eEk tkue pDB dh f;Zfynk bJh. eEk dh pd"bs d/;a ftd/;a ftZu
x[zfwnk, nkofEe ;fEsh mhe j' rJh. wekB pDk fbnk. go f;ZyK dh fiT[I fiT[I
rfjokJh Bkb nzdobh jkbs B{z gofynk wB T[dk; j'fJnk. oki;h bhvoK B{z
t/fynk p/JhwkBh dh f;yo s/ p?m/ fd;/. Xkowe w[yhnK Bz{ fwfbnk gkyzv dhnK
w[{osK Biao nkJ/. w?I d[yh wB Bkb ;'udk jK fe tkg; nkgD/ g[okD/ xo (pqkjwD
GkJKhukok) ftZu ubk iktK. nwZ[b r[DK d/ yiakB/ r[o{ rzqE ;kfjp w?B{z tkg; ikD
s'I o'e b?dI / jB. feT[fI e fJjBK tor/ T[sw T[gd/;a w?Bz{ j'o feXo/ BjhI fwbD/. i/ w?B{z r[opkDh
dk frnkB Bk j[zdk sK w?I ed/ dk tkg; ubk frnk j[zdk##.
;N/iK s/ dZf;nk iKdk j? fe r[o{ ;G e[M eoB d/ ;woZE j?. w?I efjzdk
[4]
jk fe fJjBK X'y/pkiaK b[N/fonK, gzE t/u{ N'fbnK B{z wzd/ okkj s'I fco r[o{ feT[I
BjhI o'edk < bZrd? ;fsr[o{ fJjBK nZr/ p/p; j?. ;[fDnk j? ;fsr[o{ ikDhI ikD
j?. i/ fJj rZb ;Zu j?, gkyzvhnK, M{fmnK, pdwk;aK B{z r[od[nkfonK s'I d{o feT[I
BjhI oZydk< T[jBK B{z rbs ezw eoB s'I gfjbK jh feT[I BjhI o'e fdzdk<
w/ohnK fJ; s'I gfjbK fbyhnK fszB/ g[;seK gkmeK B/ pj[s g;zd ehsnK
jB. ;ko/ thoK G?DK B"i[nkBK dk XzBtkd. ihtB ;kED ;odkoBh okitzs e"o,
p/Nh Btdhg e"o, p/Nk eztodhg f;zx s/ B{zj p/Nh ;[yfizdo e"o dk pj[s XzBtkd
fiBQK B/ brksko ;fj:'r d/ e/ feskp fbyD ftZu go{c gVQB ftZu ns/ feskp
SgkT[D ftZu brksko w/jBs ehsh. nekb g[oy ih s'I pknd r[opkDh dk ukBD
py;aD tkb/ r[o{ ;fjpkB dk e'NkB e'N ;a[aeokBk.
nkgD/ tvw[Zb/ ;[Mkn iao{o G/iD/
;zsj[ ;[Bj[ ;[Bj[ iB GkJh, r[fo ekYh pKj e[ehi?..
i/ nksw eT[ ;[y[ ;[y[ fBs b'Vj[ sK ;fsr[o ;ofB gthi?..
i/ tv Gkr[ j'fJ nfs Bhek sK r[owfs Bkw[ fdqVhi?.. (1326)
(15 i{B, 2007)
000
[5]
Xow s/ okiBhsh dk ;pzX
(G{fwek)
f;odko i;tzs f;zx ykbVk
B'N L ;odko i;tzs f;zx ih ykbVk, f;Zy e"w d/ fBXVe p[bko/ ;B. wB[Zyh jZeK
d/ ;[us/ gfjo/dko ;B. Gkos dh ;opT[Zu ndkbs Bz{, Mzi'V d/D tkb/ tehb ;B.
f;ZyK dh ehsh ik ojh B;be[;h Bz{ ;p{sK ;w/s d[BhnK d/ f;nkfDnK sZe gj[zukT[D
tkb/ ;B. 25000 bk;aK Bz{, wVQhnK ftu'A eZY e/ ikbw g[fb; tkfbnK d/ f;o s/
fpmkT[D tkb/ ;B. dBdBKd/ fco oj/ eJh ;ko/ f;ZyK d/ ekfsbK Bz{, ;bkyK fgZS/
pzd eokT[D tkb/ ;B. ;oekoh i[bw d/ nr/ nkyoh ;[nk; se, Bk M[efdnK ikB
tkoB tkb/ wjkB ;ajhd ;B. T[jBK tZb'A fJj nw[Zbk b/y fbfynk frnk ;h. i'
@@gzikph fNqfpT{B## ftu 23-08-1993 B{z Sfgnk ;h. fJ; g[;se dh nzdobh GktBk
Bz{ gqrN eodk ;odko i;tzs f;zx ih dk fJj b/y, G{fwek dh Ekt/A gk fojk jK.
nyapko d/ XzBtkd Bkb --- b/ye
f;XKse s"o #s/ d/yhJ/ sK Xow wB[yZ dh ihtB iku Bz{ fBoXkos eodk,
T[; dh okiBhsh Bz{ th g{oh soQK gqGkts oZydk j?. e"wK d/ ;fGnkuko Bz{ Xow dh
g[Zm j[zdh j? s/ e"wh okiBhsh T[; e"w d/ Xow dh w{zj p'bdh s;tho j[zdh j?. pzdk
ukj/ wBubh T[wo/ Xow Bz{ Biaonzdkia eoe/ nkgD/ nkg Bz{ pkrh nytk e/ ed/ y[;a
th j[zdk j? go T[; dhnK orK ftubk Xow jo ;zeN ;w/A nkgDk ozr gqrN eodk
ofjzdk j?. d[BhnK dh okiBhsh ftu wkoe;tkd B/ Xow fBogZysk dk fJe f;XKs
fbnkT[D dh e'fFF ehsh ;h go fi; soQK fJ;, f;XKs dk gsB j'fJnk T[; s'A fJ;
dbhb dh ;kofEesk dk gsk bZr jh u[eZ k j?.
Xow B/ wkBth ;wki dh soZeh ftu i' o'b ndk ehsk j? fe;/ th j'o
gZy Bz{ fJ; d/ gk;e ;EkB BjhA fwfbnk. i/ d/yhJ/ sK ;wki d/ ;fGnkukoe ftek;
dh g"Vh dk BK jh Xow j?. B/eh s/ pdh dh bVkJh Xow ns/ nXow dh bVkJh
ojh j?. jK eJh tko b'e-fto'Xh jkewK B/ Xow dh d[otos'A eoe/ Xosh #s/ spkjh
[6]
wukT[D dh th e'fFF ehsh. fJ; ftu e;{o Xow dk BjhA fojk pbfe d[;Na jkewK
dk fojk. fJBQK d[;Na K dk BkF th Xowh bfjoK B/ jh ehsk.
Gkos nzdo Xow dh G{fwek ftukoB s'I fpBK n;hI Xow s/ okiBhsh d/
fo;as/ pko/ ;jh f;ZN/ BjhI eZY ;eKr/. b'eK dhnK u[DhnK ;oekoK d/ d"o s'I gqGkts
e[M b'eK B/ id dZyDh J/Fhnk ftu okiBhfse gkoNhnK dk nkozG ehsk sK T[BQK
;kjwD/ fJj w[Ffeb ;h fe J/v/ tZv/ fyZs/ ftu b'eK Bz{ GktkBkswe s"o #s/ fejV/
w[Zd/ Bkb N[zfpnk ik ;e/. eKro; gkoNh fJe pfj;-w[pkj;/ d/ ebZp s'I fpBK b'eK
ftu e'Jh fyZu BjhI ;h oZydh. pzpJh dk fJbkek :{ogh gqGkt tkb/ b'eK dhnK
okiBhfse ;orowhnK dk fJbkek ;h. J/E/ siop/ F[o{ j'J/ fe b'eK Bz{ fet/I joes
ftu fbnKdk ikt/.
pkb-rzrkXo fsbe, tor/ e[M bhvoK B/ b'eK dhnK Xkofwe GktBktK dk
ikfJiak fbnk s/ T[BQK rD/F dh g{ik gqsh b'eK dh fyZu Bz{ B'N ehsk. J/E'I b'eokih
bfjoK dh Gkosh p[fBnkd F[o{ j'Jh. J/;/ ;w/I pzrkb ftu okik okw w'jB okJ/ tor/
B/ th b'eK Bz{ okiBhfse ;orowhnK ftu gkT[D bJh ckow{b/ tos/. w/o/ fynkb
ftu fJj th j' ;edk j? fe gzikp nzdo uZbh e{ek bfjo s/ pkpk okw f;zx dh
Xkofwe bkJhB B/ fJBQK bhvoK Bz{ do[Z;s gk;/ fbnKdk j't./
dZyDh ncohek ftu'I B;bh ftseo/ nXkos bkwpzdh d/ siop/ ftu'I
fBefbnk rKXh id eKro; ftu nkfJnk sK gfjbK T[;d/ pd/;ha -;td/Fh d/ Bkno/
B/ fes/ g?o BjhI bZrD fdZs./ nyho T[;B/ rD/F dh g{ik ftu'I fJe ;pe eZfYnk.
T[; Bz{ fJj fynkb nkfJnk fe dZyDh J/Fhnk ftu fiankdkso fjzd{ tZy-tZy d/tfsnK
dh g{ik eod/ jB ns/ rD/;a dh g{ik wjKok;aNo sZe ;hws j?. i/eo fJe Gkosh
bfjo yVQh eoBh j? sK fJe n?;k d/tsk T[go T[mkT[Dk gt/rk fi;dh fiankdkso
fjzd{ g{ik eo ;eD. fJ; y'i sfjs T[; B/ @@ox{gs okxt okik okw## dk rkfJB
F[o{ ehsk s/ S/sh jh fJ; d/ n;o B/ T[; Bz{ fJ; f;ZN/ #s/ gjz[ukfJnk fe okw GrsK
bJh okw oki dk Bknok fJe fyZugkT{ okiBhse ;zdF/ pD/rk. Gkosh okiBhsh d/
pkg{ B/ t?fde ;z;feqsh d/ d' BkfJeK Bz{ Gkosh b'eK Bz{ ikrfos s/ iE/pzd eoB bJh
tofsnk. fJj BkfJe ;B okw oki d/ pkBh ;qh GrtkB okw uzdo s/ rhsk d/ T[gd/
F d/D tkb/ GrtkB feqFB. Xow fBogZysk dk oki eoB tkb/ b'eK Bz{ gsk j'Dk
[7]
j? fe pkg{ rKXh fe;/ th fJeZm Bz{ ;zp'XB eoB s'I gfjbK Fos oZydk ;h fe T[E/
@@ox[gfs okxt okik okw## dk f;woB eokfJnk ikt/.
@@Gkos wksk eh i?.## fJj Bknok pzrkb d/ fjzd{ gqukoeK tZb'I d/F dh
nkiakdh bJh BjhI pbfe fjzd{ Xow dh okyh bJh bkfJnk frnk ;h s/ fjzd{-w[;fbw
MrfVnK ftu fJj fjzd{ ijkd dk Bknok j[zdk ;h. @@tzd/ wksow## dk eZNV fjzd{
fcoe{ Bknok pzrkb fpjko T[Vh;k s'I tZXdk tZXdk ;ko/ Gkos ftu fjzd{ iB{zB
GVekT[D ftu ekw:kp fojk s/ nkyo fJj ;ko/ fjzd{ Xkofwe Bkno/ okw oki,
Gkos wksk eh i? s/ tzd/ wksow, Gkosh e"wh bfjo dh p[fBnkd pD/./ fJBQK
BknfonK B/ J/Fhnk dh fjzd{ t;'I Bz{ fJe gb/Nckow s/ fbnk e/ eKro; d/ d[nkb/
x[wkfJnk s/ Gkosh e"wh oki dh p[fBnkd oZyh.
yop{i/ Bz{ d/y e/ yop{i/ B/ ozr cfVQnk s/ w[;fbw GkJhuko/ B/ b'e oki
gqDkbh ftu b'VhId/ e"wh nkXko Bz{ g{fonK eoB bJh nkgD/ nkg Bz{ fJe e"w d/
o{g ftu g/F eoBk F[o{ ehsk. fjzd{nK Bkb'I gSV/ j'D eoe/ gfjbK T[j gSVhnK
e"wh XkoBktK dk th fFeko oj/ s/ pzrkbh gzikph d/ s"o s/ tzv/ oj/. go id @@tzd/
wksow## B/ i'oa cfVnk sK fjzd{st s'I ysok GKgfdnk T[j fJe w[Zm j' e/ nkgD/
bJh fJe tZyok oki gqkgs eob ftu ekw:kp j' fBpV/. @@ukj/ T[BQK d/ gSV/t/
I B/ T[BQK dh ofjzdh w[;fbw t;'I dk GftZy yso/ ftu gk e/ gkfe;skB ep{b fbnk
go fco th uko gzi ;" fonk;sK ftu'I d' w[beK dk T[GoBk fJe nrKjtX{ xNBk
;h. Gkos dh Bt-T[;koh tk;s/ Xow d/ fJ; o'b Bz{ ;bkw eoBh ukjhdh j?
fi;B/ fJe d{i/ Bkb bVdhnK ;?IeV/ fonk;sK B{z okw-oki s/ gkfe;skB oki d/
o{g ftu T[Zu/ gZXo d/ okiK ftu spdhb ehsk.
f;Zy GkJhukok i' r[bkw fiazdrh ihT[D dk nkdh BjhI ;h pfDnk nzro/
iaK s'I jko s'I s[ozs pknd nkiakdh dh bVkJh ftu e[Zd fgnk s/ ;ko/ J/;ha nkJh b'eK
bJh ikrosh dhnK T[dkjoDK g?dk eoB bZrk. go nkiakdh dh bVkJh ftu T[;
dh fJe ewi'oa h T[; Bz{ wkodh ojh. fJj ewi'oa h ;h pdb/ j'J/ okiBhfse d"o ftu
fJe e"wh fJekJh dh b'V dk nfj;k; eoB dh. gzikp ftu'I id f;Zy oki dk ykswk
j'fJnk sK oki gqDkbh j'o ;h. go id nzro/iKa s'I nkiakdh gqkgs ehsh ik ojh
;h sK ;Bnsh-;wkie spdhbhnK nk ojhnK ;B s/ e"wh okiK dh ;EkgBk dk d"o
[8]
;h. :{ogh f;XKsekoK B/ F[o{ F[o{ ftu iwj{oh fJBebkpK dh ftnkfynk eofdnK
e"w Bz[{ fJe ftF/F fyZs/ dh fJe ftF/F B;b s/ ;fGnkuko dh t;'I fejk ;h. go
j"bh-j"bh e"w d/ o{g B/ ;wkie ftbZyDsktK d/ gqGkt j/m nkgDhnk ftnkfynktK
th pdbhnK s/ nkyo fJj fJe okiBhfse gqpzX bJh sKxd/ b'eK d/ fJe w[Zm iB-
;w{j sZe gj[zu rJh i' ftF/F fyZs/ s/ nkgD/ T[go nkgDk oki ekfJw eoBk ukj[zd/
iK eo u[Ze/ j[zd./
e{ek bfjo s'I f;ZyK B/ nkgD/ nkg Bz{ fJe e"w dk o{g BjhI fdZsk pbfe
fJe ;wki ofyne Xkofwe ;w{j jh ;kps ehsk. fJ; s'I pknd T[j fJe GkJhuko/
d/ o{g ftu gzikp nzdo oki eoB d/ jZedko ephb/ d/ s"o s/ nkgD/ nkg Bz{ ;wMd/
nkJ/.
gzikp d' b'e w[;fbw s/ fjzd{ d' e"wK ftu g{oh soQK iE/pzd j' rJ/ s/
f;Zy T[BQK ftueko vZe/ v'b/ ykD bZr./ nkyao T[BQK B/ th nkgD/ nkg Bz{ fJe tZyoh
e"w n?bkB fdZsk go e"w bJh iao{oh fJe ftF/F fyZsk T[BQK gk; fejVk j't/ fJj
wkwbk T[j jZb Bk eo ;e/.
Gkosh e"w dh T[;koh ftu o[M/ bhvo ekch d{onzdF/ ;B. T[j j"bh-j"bh
b'eK Bz{ Gkosh eoB dh gqfeqnk ftu gk e/ fJe i[N e"w pDkT[D dh bkJhB s/ ubd/
;B. rKXh, gN/b s/ Bfjo{ Gbh-GKsh ikDd/ ;B fe i/eo T[BQK ekjbh Bkb fes/
d/; dk t?fde eoB ehsk sK fJj fyzv ;edk j? fJ; bJh T[BQK fJ; Bz{ g{oh poheh
Bkb t?fde o{g fdZsk. fJ; dk Bk Gkos toF fjzd{ t?fde ekb dk jh gqshe j?.
fjzd{ okfinK d/ ;'B-ekb d/ BK Bkb ikD/ iKd/ r[gs s/ w'ohnk ekb d/
;szGK d/ gftZso ;ao/ K d/ fB;akB Bz{ e"wh w'jo pDk e/ T[;d/ j/mK gftZso fjzd{ ;b'e
@@;s:w/t i:s/## T[Zeo fdZsk frnk. r?o-t?fde b'eK fto[ZX ijkd dk Bknok d/dI /
pzrkbh rhs tzd-/ wksow Bz{ e"wh rhs eoko d/ fdZsk frnk. ukj/ ekch bzw/ fuo
fJ;dk rkfJB iBse s"o #s/ Bk eokfJnk frnk feT[fI e fJ; d/ rkfJB Bkb fjzd{
w[;fbw dzr/ GVe T[md/ jB. j?okBh dh rZb j? fe fJ; fcoe{ e"wh rhs d/ T[usw
;zftXkBe doi/ pko/ eJh gVQ/ fby/ b'eK Bz{ th ikDekoh gqkgs Bk j' ;eh.
Gkos dh e"wh ;oeko B/ nkgDh t?fde w'jo Bkb i' gfjbK fJfsjk;e
c?;bk fbnk, T[j ;h wfjw{d riaBth d[nkok efEs s"o s/ YkJ/ ;'wBkE wzdo dh
[9]
e"wh w[V T[;koh. fJ; c?;b/ dh GktBk ;h fe Gkosh fjzd{ b'eK B/ w[;fbw r[bkwh
dh fJ; xNBk dk pdbk b? e/ w[V e"wh nkiakdh dk oki ;Ekgs eo fbnk j?.
Gkos dk gfjbk rqfj wzsoh gN/b fJ; wzdo dh y[d eko ;/tk eokT[D bJh wzdo
ftu p?mk fojk. fgS/ fij/ id Gkosh oki dh fJ; fJfsjk;e ekotkJh dh
nvtkBh tZb'I :kd skiak eotk e/ ;'wBkE s'I n:[fXnk se dk wkou ehsk frnk
;h sK eKro; tZb'I fJ; Bz{ fcoekgq;sh fejk frnk ;h.
fJBQK Xkofwe ukbK Bz{ fcoe{ efj e/ GzvDk e'Jh uzrh rZb BjhI j?. fJj
n;b ftu ;w/I dh e"Vh ;ukJh j? fe Gkosh oki Bz{ f;oc s/ f;oc fjzd{st jh
fJeZfmnK oZy ;edk j? s/ oZy fojk j?. fJj rZb ;kohnK e"wh okiBhfse gkoNhnK
ikDdhnK jB. J/;/ eoe/ Bk;se nytkT[d tkbhnK efwT{fB;N gkoNhnK B/ th ed/
tzd/ wksow dk fto'X BjhI ehsk s/ @@Gkos Gkr ftXksk## dk rkfJB eoB Bz{ wkVk
BjhI ;wfMnk.
gzikp s/ eFwho nzdo r?o-GkoshnK (r?o-fjzd{nK) tZb'I yVQhnK ehshnK ik
ojhnK ;wZf;nktK d/ tXD d/ yso/ Bz{ GKgfdnK row fynkbh Gkosh izsk gkoNh
B/ eKro; wkvb Bz{ oZd eoB bJh ibdh GkosheoB dk phVk u[fenk s/ ;'wBkE
s'I Gkosh :ksok F[o{ ehsk. fJ; :ksok Bz{ okw GrsK tZb'I uzrk j[zrkok fwfbnk
s/ fJ; T[sFkj ftu Gkosh e"w nkgD/ nrb/ gVkn #s/ gj[zu rJh. riaBthI s'I
pkpo sZe dk pdbk u[etk fdZsk frnk.
oki eo ojh fXo gfjbK Bkb'I s/ia go god/ j/m GkosheoB dh jkwh
j?. phHi/HghH j[D fYZb-wZm d/ fto[ZX j? s/ Gkos dk n;b ;o{g ;kjwD/ fbnkT[Dk
ukj[zdh j?. fJBQK jkbsK ftu eKro; tZb'I nkgDk wkvb e[M j'o ;w/I bJh pukJh
oZyD bJh Xow s/ okiBhsh tkbk fpb fbnKdk frnk j?. d/yD Bz{ fJj fpb phHi/
HghH d/ fto[ZX ikgdk j? go n;b ftu fJj GkosheoB dh gqfeqnk ftu fe;/ fe;w
dh nkT[dI h w[Feb Bz{ d{o eoB bJh fbnKdk ik fojk j?. fJ; fpb d[nkok t?fde
;z;feqsh d/ ftoZ[X T[mD tkbhnK bfjoK Bz{ d/;a Xq'jh eoko d/ e/ gkpzdh bkJh ik
;e/rh s/ T[BQK r?o-t?fde b'eK Bz{ r[zwokj eoB bJh fe;/ row-Gkosh ro[Zg Bz{ th
o'fenk ik ;e/rk.
nkgD/ nkg Bz{ nrKjtZXZ { nytkT[D tkb/ b'e fJ; fpb dk ;woEB eo
[10]
oj/ jB. mhe T[;/ soQK fit/I T[BQK B/ j[D sZe Gkosh oki d/ fwZm-/ fcoe{ ;[Gkn dk
ehsk j?. go ;wkie ;wZf;nktK j'o rzGho j' ikDrhnK feT[fI e id t?fde e[jkVk
j'o XowK T[go uZbr/ k sK e[dosh gqGkts b'e nkg' nkgD/ Xow d/ x/o/ ftu iE/
pzde j' e/ bVBr/. go fJ; MrV/ dh Gko{ fXo nkgD/ nkg Bz{ Xow fBogZy ejk
e/ j/mbh fXo B{z fcoe{ eoko d/tr/ h s/ d'joh wko wko/rh.
fJ; bJh Gkosh e"w d/ J/E/ t;d/ b'eK dk s/ ;w[uZ / wkBth ;wki dk Gbk
fJ; rZb ftu j? fe jehes Bz{ s;bhw eoe/ ufbnk ikt/. jehes fJj j? fe Gkosh
e"w dh p[fBnkd Xkowe j? s/ Gkosh oki dh pDso Xkowe j?. fJ; dk ubD Xkofwe
j? s/ fJ; ftu g?dk j' oj/ o[MkB nkw eoe/ Xkofwe jB. b'eK dh eskopzdh Xkofwe
j? s/ nkT[D tkb/ ;w/I fJBQK d/ okiBhfse ;zrmB Xkofwe jh ofj ;eDr/. Xow #s/
yVQ/ fe;/ d/;a nzdo n?;k ekBzB{ pDkT[D fi; w[skpe fto'Xh s/ Xow nXkos okiBhsh
ubkT[D dh gkpzdh br/ fJe r?o-b'eokih s/ r?o-wkBth edw j?.
;kBz[{ fJj gZek ftFtkF j? fe i/eo Xow s/ okiBhsh Bz{ nZv eoB dh
n;b gqfeqfonk b'eK d/ ;kjwD/ oZyh ikt/ sK e'Jh th Gkosh e"wh gkoNh fJ; dh
jwkfJs BjhI eo ;edh. fJzzi ehfsnK fJ;dk d/tsk BK Gkos ysw eoBk g?Idk
j?, ;z;feqs, i' e'Jh p'bdk j? T[j' gVQ/ s/ d/F dh fbZgh iao{oh BjhI d/t Bkroh
j't/. rK-wZM, y'sk, x'Vk s/ ;{o fJe' o{g ftu d/y/ ikD. rzrk dh gftZsosk
;sb[i Bkb w/b ykt/. Xow uZeo nb'g j' ikt/ s/ Mzvk f;oc n;wkBh ozr XkoB
eo bt/. t/dK d/ ;ab'e ;oekoh e"whI w'joK ftu'I nb'g j' ikD s/ g[oksB ftGkr
tZb'I you/ nopK-yopK o[gJ/ wzdoK s'I tkg; t;{b eo bJ/ ikD. tzd/ wksow s/
Gkos Gkr ftXksk dk rkfJB pzd j't/ s/ e"wh ;wkoeK s/ i'sK irDhnK, Bkohnb
GzBD/ pzd ehs/ ikD. fJj ;G e[M j' BjhI ;edk feT[Ife fJzM eoB Bkb fJ;
gftZso d/F dh p[fBnkd fjZb iKdh j?. fJ; eoe/ n;hI nfij/ r?o-jeheh Bkno/
bk e/ wB gouktk BjhI eoBk ukj[zd/. Xow nXkos oki Xow s/ okiBhsh Bz{
nbZr eoB dk F'Fk SZv e/ nkgD/ bJh jh w[FfebK yVQhnK eo ;edk j?.
wkBtsk dk Gbk jehes- g;zdh ftu j?.
f;odko i;tzs f;zx ykbVk
000
[11]
“f;Zy iokfJw g/Pk e"w”<
T[ZGo ojh f;Zy ;aesh Bz{ GKg e/ pqkjwDK s/ w"bkfDnK B/ nepo e'b
eJh tko f;aekfJs ehsh fe fJBQK @@f;o fco/## b'eK Bz{ tZXD'I o'fenk ikt/.
nepo ekcah ;fjB;ahb jkew ;h, T[;B/ iBz{BhnK dh e'Jh rZb BK ;[Dh.
ijKrho okirZdh s/ p?mk, T[;B/ eJh pjkB/ s/ fJbiakw bke/, r[o{ noiB
;kfjp Bz{ ;ajhd eotk fdZsk. s'ife ijKrhoh (oki;h j[ewK dk ofi;No) ftu
fbfynk fwbdk j? fe @@fJ; M{m dh d[ekB Bz{ pzd eo fdZsk ikt/, fiZE/ Bk;wM
s/ pdfJyabke b'e fJeZm/ j[zd/ jBHHHH##. fco pkpk pzdk f;zx pjkdo tes
nkgD/ jZeK dh bVkJh bVQ oj/ f;Zy :'fXnK Bz{ fdZbh gsh pjkdo ;akj B/ j[ew
ikoh eoe/, @@BkBe gq;sK tk esbk ok## Bz{ esb eo d/D dk cstk fdZsk.
fJ; s'I wro'I co[y;hno B/ fco nfij/ jh gkg Go/ j[ew ikoh ehs/.
iaeohnkykB B/ f;ZyK dk ;otBk;a eoB ftu e'Jh e;o pkeh Bk SZvh. T[;B/
f;Zy dk f;o eZN e/ fbnkT[D tkb/ Bz{ 80 o[g? fJBkw fdZsk. cVkT[D tkb/ Bz{
gzikj o[g? fJBkw, s/ f;Zy dh d; gkT[D tkb/ Bz{ d; o[g? fJBkw fdZsk. fJ; fGnkBe
;w/I f;ZyK Bz[{ u'o b[N/o/ vke{ s/ ekfsb nky e/, fJZe tkfYUI wkfonk frnk. fJj
bzwh e"wh izr, f;Zy iKBk j{be/ bzw/ ;w/I sZe bVd/ oj/. f;oV f;de ftu
ofjzfdnK i/s{ j' e/ T[ZGo/ s/ oki Gkr d/ wkbe pD rJ/. fjzd{ w[;bwkB ;ko/
f;ZyK Bz{ @@;odko ih## nky e/ ;BwkB d/D bZr gJ/. ethnK B/ f;Zy pjkdoK
d/ ;'fjb/ rkJ/HHHHHHHHHH.
30wkou 1849 Bz{ f;Zy d[pkok nzro/iaK d/ r[bkw pD rJ/. o[e o[e
e/ bVkJh ubdh ojh. thjthI ;dh d/ F[o{nksh fdBK ftu nzro/iah ;oeko
fto[ZX bVkJh s/ia j'D bZrh sK fco f;Zy w'joh eskoK ftu fjZeK vkj e/ bVB
bZr/. bzwh izr s'I pknd Gkos Bz{ nkiakdh fwb rJh. fdZbh ftu d/;a dh
nkiakdh d/ y{p i;aB wBkJ/ ik oj/ ;B. go f;ZyK Bz[{ gsk jh BjhI bZr fojk
;h fe ;kvk nkgDk d/;a fejVk j?< ;G e[M b[Nk e/, ;e/ ;BpzXh esb eotk
e/ jko/ jzG/, ftbed/ sVcd/ Bt/I pD/ @@nkgD/ nkiakd Gkos## ftu dkyb j'J/
[12]
. bzw/ ;w/I sZe e?IgK ftu o[bd/, ftSfVnK Bz{ bGd/, wfonK Bz{ o'Id/ ihtB rZvh
Bz{ XZek fdzd/ oj/. bzw/ ;w/I dh T[vhe s'I pknd, fe;/ Bz[{ f;o YZeD bJh
d' yD (d' wzfinK i'rh SZsh j'Jh EK) fwb rJ/. pj[fsnK Bz{ T[j Gh B;hp
Bk j'J/. pugB ftu ;zskbh dh tzv Bkb ;pzXs, eb/ik ftzBQ d/D tkbh eftsk
;[Dh ;h, fi; ftu'I e[M bkJhBK :kd jB, pj[shnK ft;o rJhnK jB. po;ks
d/ fdB uko/ gk;/ dfozd/ b[N/o/ fJeZm/ j' e/ uKroK wko oj/ jB, sKvt Bku
BZu oj/ jB. p/pZ; phphnK pZfunK ;w/s nkpo{ puKT[dhnK, egkj Bow/ ewkdK
d/ y/sK ftu b[edhnK jB. y/sK ftu gkDh j?, T[go'I po;ks j?. j[zw; j? ehV/
ekY/ jB. pZu/ sVc oj/ jB. fJ; fGnkBe nt;Ek Bz{ fpnkB eodh, Bfjo{,
fiBkj ns/ rKXh tb ;/Xs eftsk fJT[I ;hL-
@@T[s'I bZrhnK ;kT[D dhnK MVhnK. n;hI GZi egkjhI tVhnK.
ftu/ fcodhnK yVhnK yVhnK. u"I j gk;hI g? rJ/ x/o/.
o' o' fdzdhnK pd d[nktK, pZu/ woB fiBkj s/o/.
n;hI eodhnK fgZN f;nkg/, pZu/ woB Bfjo{ s/o,/ pZu/ woB rKXh s/oH/ HH.##
f;Zy gqtko feT[Ife ;kok e[M b[Nk u[Ze/ ;B, nsh pdjkbh ftu ;B.
d{i/ gk;/ fdZbh :{gh nkfd fJbkfenK ftu, fe;/ Bz{ ezvK sZe Bjh ;h u[ZfGnk.
T[;/ soQK nkg' nkgD/ eko'pkoK ftu w;s. fe;/ dk wB ukj/ sK wzrfsnK tKr
fe;/ G[Zy/ Bz{ d' o'NhnK d/ d/t/, toBk T[BQK dh ikD/ pbk. f;Zy Go/ Ghs/ ;B,
fjzd{ bhvoK s/ ft;atka; ehsk, nkgDk e[M Bk pDkfJnk. nkgD/ f;Zy bhvoK B/
bko/ pV/ fdZs/ go nwbh s"o s/ g{oh e"w Bz{ wzMXko ftu v'p fdZsk.
f;nkfDnK dk eEB j? d[fynko/ fJB;kB Bz{ fes'I E'Vk fijk Xotk;
fwb ikt/. fgnko s/ ngDZs Bkb e'Jh d' p'b ;KM/ eo bt/, d[Zy nZXk xZN
iKdk j?. Gkosh jkewK Bz{ nkiakdh dk y[wko f;o s/ uVQ uZ[fenk ;h. uV/ Gh
feT[I Bk jiako pkoK ;" ;kb pkd @@gqG{ ;sk ;zgB oki## jZE nk frnk ;h.
nzB/ d/ g?o EZb/ pN/ok nk frnk, ny/ n;hI sK wk; fpBK o'Nh yKd/ jh BjhI.
fJ; tes f;Zy pN/o/ tKr ewia'o nt;Ek ftu ;B. fjzd{ jkew Gh j[D nzBk
BjhI ;h uko/ gk;/ uzrh soQK t/y goy e/ g?o oZydk ;h. f;Zy e"w Bz{ r[bkwh
dk nfj;k; eokT[D tk;s/, fJ; s'I tXhnk w"ek ed'I jZE nkt/rk< nes{po B"I,
[13]
1947 Bz{ Gkos d/ @@wjK;aesh;akbh, b'j g[o;a, ;odko gN/b rqfj wzsoh## B/ d'
;" ;kb wro'I fco fJfsjk; d[jok fdZsk. fJe fcos{ yas (;oe{bo) gzikp d/
;ko/ fvgNh ewh;aBoK Bz{ G/fink frnk. fi; ftu fbfynk ;h-@@@@f;Zy iokfJw
g/;ak e"w jB. fJBQK Bz{ ;yash Bkb dpkfJnk ikt/##. T[jBhI fdBhI ;qL eg{o
f;zx j[f;ankog[o fty/, fvgNh efw;aBo bZrk j'fJnk ;h. fJBQK B/ @@n;bh
iokfJw g/;ak##e[M fjzd{ r[zfvnK Bz{ frqcsko eotk fdZsk. fJjBK dk w'joh u"Xoh
pbpho f;zx ;h. id'I jh fJ; dh yapo Gkosh szso Bz{ bZrh, ;qL eg{o f;zx
Bz{ g[ZS/ pr?o f;ZXk dyb d/ e/ ;ko/ T[gdoth S[vtk fdZs/. ;qL eg{o f;zx Bz{
skVBk ehsh rJh fe j[D oki ski pdb frnk j?, nkgDk Yzr sohek Gh pdb
bt', toBKHHHHHHHHH.
nkiakd d/;a ftu w"s d/ w{zj ftu'I pue/ nkJ/ f;Zy gzE Bz{ gfjbK
nkrwB ;BwkB pyf;ank frnkl @@f;Zy iokfJw g/;ak e"w jB##. Gkt fe fJBQK
b'eK Bz[{ iBw s'I jh ngokX eoB dh wzdh nkds j'fJnk eodh j?. fJj f;Zy
b'e u'oh vke/ wkoB d/ nkdh jB. ;aokp ghDh T[gdo eoBk, n"osK dh fJZias
popkd eoBh, fJBQK d/ ;[Gk dk yk; fjZ;k jB. iZdh g[;ash f;Zy fJ;/ soQK d/
wzd eko/ eod/ nk oj/ jB. j[D tes nk frnk fe fjzd{ ;oeko @@okw oki##
d/ n;{bK Bz{ ;yash Bkb bkr{ eo/. f;ZyK tor/ @@XkVthnK## Bz{ ;yash tos e/
fNekD/ f;o fbnkt/.
goT[gekoh ;fsr[o{ ih B/ fJE'I d/ b'eK Bz[ ;t?wkD Bkb fiT[Dk
f;ykfJnk. gZEo g{ik s'I j'V e/ fBozeko d/ bV bkfJnk. iksK gksK d/ G/
d fwNk e/ ;KMh tkbsk dk ;pe gVQkfJnk. p/r?os fiazdrh Bkb'I nDy tkbk
ihtB fiT[D dh iKu dZ;h. T[so oj/ izi{ pukJ/, T[BQK tZN/ nkgD/ ;oho dh
ybVQh Gkt/ T[sotk bJh. T[jBK dh p'dh dh oZfynk ehsh nkgDh Gkt/I y'goh
T[so rJh. fJBQK d/ fsbe Bz[ pukfJnk fJ; pdb/ Gkt/I nkgDk y{B uKdBh
u"Ie ftu tfj frnk. fesB/ nfj;kB cokw';a jB fJj b'e, @@fiZE/ yKd/ jB,
T[;/ Ekbh ftu S/e gkT[Id/ jB##.
gzikp d/ ;ko/ fvgNh efw;aBoia ftu'I e/tb ;qL eg{o f;zx B/ f;Zy e"w
dh ;w{je p/gsh eoB tkb/, fJ; ekBz{B dk ;yas fto'X ehsk ;h. pkeh fe;/
[14]
B/ fto'X sK eh eoBk ;h, ;r'I fJ; s/ @@nwb eoe/ Gkos ;oeko dhnK y[;hanK
d/ gkso## pDBk ukfjnk. T[; s'I wro'I Gh nekbh dbK B/ Gkos ;oeko s/
edh dpkT[ BK gkfJnk fe nfij/ wzd GktBk Bkb fby/ rJ/ gZso bJh ;oeko
f;Zy e"w s'I w[nkcha wzr/. ;zskbh ftubk @@tZvk xb{xkok## tosk e/ f;ZyK Bz[{ xo'I
p/xo eo fdZsk frnk. f;Zy fJzB/ ewi'ao j' ikD fe thj shj ;kb sZe T[ZmD
i'r/ jh BK ofjD. T[;s'I pknd j'o e'Jh @@GkDk## tosk fdZsk ikt/rk.
Gkos ;oeko d/ @@;s: w/t i:s/## dhnK e[M j'o xNBktK gVB s'I
;gZ;aN j' ikt/rk, fe f;ZyK gqsh fJ; dh G?Irh nZy fet/I t/ydh j?. ;zB 1962
dh Gkos uhB izr ;w/I, i'ihbk do/ s'I, d/;a dh okyh eo oj/, gzdoK jiako
@@fjzd{ pjkdo## c"ih, uhBh c"i s'I vod/, w?dkB SZv e/ BZ; rJ/. j'o sK j'o
fJBQK c"ihnK dk ewKvo Gh d"VB tkfbnK ftu w'joh ;h. fJBQK rhdh Gr"V/
c"ihnK Bz{ ;yas ;iktK fwbDhnK ukjhdhnK ;B. go fe;/ dk tkb ftzrK BjhI
j'fJnk. T[/;/ soQK ;ko/ c"i ftu @@;akBdko ;/tk## fBGk e/ g?IB;B b? e/ xoK
Bz{ rJ/. 1962 dh uhB Bkb izr ftu fJe' fJe f;Zy o?ihw?IN (13 chbv) g{oh
pjkdoh Bkb bVh ;h. nkyaoh f;gkjh ihts ofjD sZe T[BQK w'ouk Bk SZfvnk.
uhBh c"i Bz{ nZr/ tZXD s'I fjZeK vkj e/ o'fenk. pkeh ;kohnK o?iw?NK gZsok
tku rJhnK ;B. gkfe;skB Bkb 65 dh izr d"okB gkfe;skBh fJbke/ ftu'I,
Gkosh c"ih nca;o eDe d/ NoZe Go Go u[Ze fbnkJ/. fgZsb d/ GKv/ eZgv/
u[Ze fbnkJ/. b'eK dhnK fBZih ekoK, ihgK, fNT{pt?b tkb/ fJziB o[Zy, NkjbhnK
nkfd tZY fbnkJ/. p/Fowh dhnK ;G jZdK gko eofdnK fJZNK sZe g[ZN fbnkJ/.
fBr{D/ fij/ o/NK s/ m/e/dkoK Bz{ ;kok wkb b[ZN b?D dh fJiakis d/ fdZsh,
nkgDhnK i/pK s{V bJhnK. pzrbk d/;a dh 71 tkbh izr ftu Gkos d/
@@fJwkBdko## c"ihnK B/, T[Xo p?IeK b[ZNhnK. ;N'o b[ZN/, w;ahBK, ekoK, ;e{No
bZ[N/. pbkseko ehs/. fJBQK nsh fxBkT[D/ gkgK dh fe;/ c"ih Bz{ ;iak BjhI fdZsh
rJh. pj[fsnK Bz{ ;BwkfBs ehsk frnk.
d{i/ gk;/ f;sw iohch t/y', Xkofwe GktBKtK Bz{ m/; gj[zuh ekoB,
f;Zy Xowh c"ihnK B/ e/tb p?oeK SZvhnK ;B. fe;/ fjzd{ Bz{ wkfonk BjhI, nZrK
BjhI bkJhnK, xo BjhI b[ZN/ p?eK BjhI b[ZNhnK. Gkosh c"i tZb'I dopko ;kfjp
[15]
;w{j s/ ehs/ rJ/ tfj;ah esb/nkw s'I o'; gqrN eofdnK nzfwqs;o tZb Bz{ ukb/
gk fdZs/. fJBQK c"ihnK Bz[{ x/o e/ wkfonk frnk, cVe/ s;hj/ fdZs/ rJ/. p/gs
ehsk frnk, skjB/ fwjD/ fdZs/ rJ/. bzwhnK e?dK eZND bJh ekb e'mohnK ftu
pzd ehsk frnk. pzrbk d/;a dh nkikadh tes 93 jiako gkfe;skBh c"ih, i'
Gkosh c"i Bkb ;kjwD/ wZE/ bVd/ oj/. pzp r'b/ tokTI[d/ oj/, jikaoK Gkosh
c"ihnK Bz{ wkoB tkb/, frqcsko eo bJ/ rJ/. T[BQK Bz{ fizadrh dhnK fiT[D
i'rhnK, ;G ;j{bsK fdZshnk rJhnK. T[BQK Bz{ xo ys fbyD dh nkfrnk fdZsh
rJh. nkb fJzvhnk o/vhU dh T[od{ ;oft; ftu T[j c"ih jo o'ia nkgD/
gqtkoK Bz{ ;[y ;B/j/ xbd/. o/vhU okjhI d;d/ @@w?I fJ; Bkw tkbk c"ih, fJj
Bzpo j? fgsk dk Bkw s/ fgzv fJj j?. w?I fJE/ mhe jK fceo BjhI eoBK.##
;wM"sk j' ikD wro'I ;kfonK Bz{ fojk eoe/, gkfe;skB ikD dh nkfrnk d/
fdZsh rJh, ;w/s iBob J/He/HfBnkiah d/.
fJXo f;ZyK tk;s/ e'Jh fonkfJs BjhI bzwhnK e?dK s;hj/. B"eoh s'I
poyk;srh. iyawK s/ b{D fSVeD tkbh ekotkJh ;r'I fJj ehsh rJh fe fIiBQK
fjzd[{ c"ihnK B/, @@dopko ;kfjp s/ jwb/ tes tZvh pjkdoh ftykJh,## T[BQK
Bz{ Gkos d/ ok;aNogsh (emg[sbh B[wK) f;Zy ;aeb tkb/ @@nzfwqsXkoh##, frnkBh
i?b f;zx B/ 15 nr;s, 1984 Bz{ eJh soQK d/ ;/tk w?vb d/ e/ ;BwkfBs ehsk.
dopko ;kfjp ftu'I eo'VK o[g? b[ZND tkb/, ;aoXkb{ f;ZyK d/ eksb c"ihnK Bz[{
pjkdoh bJh ;BwkB< n?vk jB/o< pZfunK s/ i[abw Ykj[D tkfbnK, s/ f;Zy
phphnK Bkb pbkseko eoB tkfbnK Bz{ fJBkw ;BwkB<
ihn pXj[ ;[ Xow[ efo Ekgj[, nXow[ ejj[ es GkJh..
nkg; eT[ w[fBto efo Ekgj[ ek eT[ ejj[ e;kJh..(1102)
fJBQK b[ZN/ g[ZN/ rJ/ Xowh c"ihnK d/ w[V t;/p/ d/ Bkw s/, f;Zy Feb
tkb/, bzwhnk dkjVhnK tkb/, fuZN/ u'fbnK tkb/, rkso/ feogkBK tkb/,
nDfrDs @@;ZiD mZr## d/; ftd/;a ftu'I, vkboK g"vK dhnK gzvK pzB fbnkJ/.
nkgD/ wfjb T[;ko bJ/, r'rVK tXk bJhnK, gbkN yqhd bJ/, iawhBK w[oZfpnK
d/ wkbe pD rJ/. eJhnK B/ ckJhB?I; ezgBhnK y'jb bJhnK. bzwhnK ekoK
x{eD brhnK. Xowh c"ihnK d/ pZu/ G[y/ ftbed/ oj/. wksk-fgsk jzM{ e/od/
[16]
oj/. Xowh c"ih i/jbK ftu sVcd/ oj/. T[BQK sZe e[M Gh Bk gzj[funk. fJE'I
sZe i/jbK eZN e/ nkJ/ Xowh c"ihnK Bz[{ F'qwDh ew/Nh ftu B"eohnK Gh Bk
fdZshnk rJhnK. fJBQK d/ Bkw s/ @@iE/dkoK## B/ Gh w'NhnK oewK veko
bJhnK.
dopko ;kfjp s/ j'J/ c"ih jwb/ d/ o'; ti'I fizBQk c"ihnK B/ p?oeK
SZvhnK ;B, fJzdok rKXh B/ eJh tko fJ;ako/ Bkb nekbh bhvoK Bz{ ;wMkfJnk
fe T[jBK c"ihnK Bz{ tkg; fbnk ik ;edk j?. nekbh w[yh fJzB/ dfj;asiadk
;B fe rZb eoB dh fjzws jh r[nk p?m/. d{i/ fJj fJzB/ prb'b ;B fe rZb
Bz{ ;wM b?D dh :'rsk jh BjhI ;h. id'I Gh fJzdoK B/ whfNzr ftu rZb ehsh
sK nekbhnK dh ezpdh iapkB ftu'I pko-pko fJjh ;apd fBebd/ ;B- @@phph
ih ;iak xZN s'I xZN eotk fdUHHH##. T[;B/ xZN s'I xZN eotk fdZsh. ikBh fe
cK;h BjhI bkJ/, pkeh e'Jh e;o BjhI SZvh.
(joh osB :[esk- ;g'e;w?B - 8-5-2006)
wkD;[ ykD/ eofj fBtki.. S[oh trkfJB fsfB rfb skr[.. (470)
fifbQnK tkb/ pkr ftu g[fb; r'bh Bkb wko/ rJ/ ftneshnK d/
gqtkoK Bz{ @@jzNo efw;aB## dh fog'oN Bz{ gotkB eoe/, 1930 ftu T[fus
w[nktika fdZsk frnk. iBob vkfJo dh g?B;aB s/ j'o ;j{bsK pzd eo
fdZshnK. fJXo Gkosh jkewK B/ dopko ;kfjp s/ j'J/ tfj;ah esb/nkw ftu,
wko fdZs/ rJ/ p/-d'f;anK d/ gqtkoK Bz{ Brd ok;ah sK d{o dh rZb, jwdodh
d/ d' nZyo Gh BjhI nky/ rJ/.
e/Ido ;oeko B/ T[Zu ftZfdnk nkgD/ nfXeko ftu oZy bJh sK fe
fJ; Bz{ @@fjzd{ ozr## ftu ozfrnk ik ;e/. Gkos ;oeko B/ d;zpo 1999 ftu
fJZe j[ew (B'Nhfce/;aB) ikoh eoe/, gzikp dhnK :{Bhtof;NhnK ftu, f;Zy Xow
dh y'i Bkb ;pzXs czv pzd eo fdZs/. fjzd{, i?B, p[ZX, fJ;bkw, Jh;kJh XowK
dh y'i s/ czv fwbDr/. rKXh ;NZvh s/ Gh o[fgnk fwb/rk. go f;Zy Xow dh
;NZvh s/ BjhA fwb/rk. id'I 2002 ftu gqek;a f;zx pkdb, nekbhdb dh ;oeko
u'DK ftu jko rJh. eKro; ;oeko pD rJh. F'qwDh ew/Nh tZb'I Skg/ iKd/
fo;kb/ @@r[ows gqek;a##, wJh 2003 gzBk 40 s/ ;koh fog'oN Skgh ;h. gfjbK
[17]
pkdb oki tes fJj G/s dpk e/ ofynk frnk. wsK fes/ @@nekbh ;oeko##
dh pdBkwhI Bk j' ikt/.
;zB 1984 ftu f;Zy pZu/ phphnK esb sK ehs/ jh ;B. go d' ;kb
T[wo s'I b? e/, 14 ;kb T[wo sZe d/ 52 wk;{w pZu/, @@Gkos ;oeko ftoZ[X
prkts## d/ e/; pDk e/, i/jbK ftu pzd eo fdZs/ rJ/. T[j wk;{w ftbed/
oj/, sVcd/ oj/, nZyK d/ jzM[ { w[Ze rJ/ rb/ dhnK fxZrK pfj rJhnK, fpwko
g? rJ/. ;oeko Bz{ so; Bk nkfJnk. f;ZyK nzdo n?Bh dfj;as ;h fe fe;/
dh fjzws jh Bk gJh fe ndkbs dk dotkiak yVeKd/. j' ;edk j? f;Zy
ftnesh tZb'I gkJh noiah iZi pr?o ;[D/ t/y/, go/ trkj wkodk. fjzd{nK Bz{
uzr/ f;ZX eoB bJh, fJe ;wki ;/th ;z;Ek dh w?Ipo, ;qh wsh uN'gkfXnkJ/
B/ Gkosh ;[gohw e'oN ftu iB fjas gNh;aB gkJh. iZi d/ wB fwjo gJh
s/ T[j 52 @@pkrh pZu/## fojkn ehs/ rJ/.
84 d/ efjo ftu b/ye Bz{ Gh frqcasko eo fbnk ;h. eJh soQK dh
@@g[ZS-frZS## eoB s'I pknd, pfmzvk ;?INob i/jb ftu pzd eo fdZsk. i{B d/
nkyoh jcas/, e[M p}[or pkp/ s/ e[M phphnK B{z @@prkts## d/ e/;aK ftu
frqcsko eoe/, nzfwqs;o (dopko ;kfjp) s'I pfmzvk i/jb ftu G/fink frnk.
id'I gzdoK e[ @@f;Zy pkrhnK## dk fJj ekcabk i/jb dh fvT{Vh ftu dkyb
ehsk frnk. fJBQK d/ g/go nkfd Go/ ikD bZr/. T[; tes w?I Gh w[bkeks
tk;s/ T[E/ jh frnk j'fJnk ;K. fJe v/Y d' ;kb dk pZuk, p/sjk;ak o'Jh ikt/
. jZEK ftu'I fBeb fBeb ikt/. phph ;zGkbD dh e'f;a;a eodh ojh, go e'Jh
g/;a Bk ikt/. w?I jwdodh gqrN eofdnK gZ[fSnk, @@G?D ih ! pj[sk BK ;jh,
fJ; e?dykB/ ftu, fij' fij/ jK jkiao jK. fJj pZuk pj[s o' fojk j?. fJ;
dh e'Jh iao{os j't/, fYZbk wZmk j't/, e[M dZ;'<##
i' G?D j[D sZe gZEo tKr nfjb ;h, YKjK wkoe/ o' gJh. nZyK ftu'I
wkB'I jzM{nK dk dfonk tr fgnk. n;hI ;ko/ xpok rJ/ eh j'fJnk j?< pko-
pko g[ZSD s/ T[j c[ZN gJh. d' uko ;apdK okjhI T[;B/ wwsk dk ;kok dod
;kv/ nZr/ T[bZd fdZsk. tfjzd/ jzM{nK ftu p'bh- @@tho' ! eh wds eo'r/ s[;hI<
;kvh e'Jh Gh ;jkfJsk BjhI eo ;edk. n;b rb fJj j? fe w/ok gsh s/
[18]
d' pZu/ dopko ;kfjp ftu ikbwK B/ wko w[ekJ/ jB. w?I nGkrD gsk BjhI
feT[I dZ[y G'rD bJh pu rJh. fJ; pZu/ d/ wK s/ pkg d't/I wko/ rJ/.
ftbed/ Bz[ t/y e/, w?I e[SZV u[Ze fbnk. w?I fJ; dh wK BjhI jK, fJj wK Bz{
bZGdk j?. fJj w/ok g[Zso BjhI j?. w?I nkgD/ g[ZsoK Bz{ bZGdh jK. bZGDk ;kBz{
d'tK Bz{ jh e[M BjhI. ;akfJd n;hI pj[sk ;wK ihts Bk ofj ;ehJ/. s[;hI
;kvh ;jkfJsk fet/I eo'r/< SZv fdU ;kBz{ nkgD/ jkb s/ ;akfJd oZp Bz{ fJt/
I jh wzi{o ;h##. ;kvk ;kfonK dk eV N[ZN frnk, jo e'Jh o' fojk ;h, nkgDh
j'Dh s/. Gkos ;oeko dh dfozdrh s/. y?o fJj i[bw sK T[jB/ eoBk jh
;h. n;hI @@iokfJw g/;ak e"w i' j'J/##.
Gkosh jkewK B/ F{doK s/ pj[s i[bw ehsk j?. brGZr gzi jiako
;kb s'I fJj nfsnkuko fBozso j[zdk nk fojk j?. fJBQK pko/ sK b/yeK B/
fbyDk jh SZfvnk j'fJnk j?. ;akfJd nkgDh p/ p;h ekoB fJ; i[bw Bz{ @@oZp
dh oiak## jh wzB fbnk j?. fJj d[;aN eow j[zd/ Gh Xow rzqEK w[skpe jB.
feT[Ife t/dK wzB{z f;fwqsh, nkfd ftu i' e[M fbfynk j'fJnk j?, T[j g{iD:'r
gow gftZso j?. gsk BjhI j'o fezBk ;wK fJj dfozdrh ubdh oj/rh< y?o f;ZyK
tKr fJ; d/; ftu w[;bwkBK Bkb Gh e'Jh xZN i[bw BjhI j[zd/. nk;aktkdh gZy
fJj j? fe w[;bwKBK dh nkpkdh pj[s j?. T[BQK dk pj[s ;ko/ d/;aK s/ oki
j?. T[Xo'I dpkT[ tX iKdk j?. :{Hn?BHUH okjhI Gh ns/ wB[Zyh nfXeko iE/pzdhnK
tZb'I Gh w[;bwkBK d/ gZy ftu nktkia T[mkJh iKdh j?. f;Zy fJ; wkwb/ ftu
pj[s ewi'ao jB. pdfe;ws jB. d[BhnK ftu fes/ oki BjhI, :{Hn?BHUH ;kv/
jZe ftu nktkia T[mkT[D Bz{ fsnko BjhI. fJ; ;hws fij/ dkfJo/ ftu x[N x[N
e/ woB s'I f;tkJ/ e'Jh ukok BjhI j?.
Bfozdo w'dh B/ d' tko r[ioks ftu w[;bwkBK dk, Gkoh esb/nkw
eotkfJnk j?. T[; tes r[ioks ftu whvhnk ;[szsosk Bkb, nkgDk uzrk wkVk
ezw eo fojk ;h. ekch jZd sZe ;ukJh ;kjwD/ nkT[Idh ojh. r[ioks ftu'I
e/; pdb e/, pazpJh G/i fdZs/ rJ/. sK fe w[;bwkB rtkjh d/D bZr/ vo
wfj;{; Bk eoB. fJXo gzikp ftu ;kok whvhnk ikw eo fdZsk frnk.
pd/;ah gZsoeko gfjbK eZY fdZs/ rJ/. gzikp d/ i[bw dh dk;skB pkjo BjhI
[19]
fBebDh ukjhdh. i' i[bw gzikp ftu gzdoK ;kb sZe j[zd/ oj/ jB. T[BQK dk
e[M jh Gkr jkbh ;kjwD/ nkfJnk j?. ;zB 1978 dh ft;kyh Bz{ fBozekohnK B/
i' efjo Ykfjnk ;h. s/oK f;Zy s/ uko r?o f;Zy wko/ rJ/ ;B. fJ; e/; Bkb
;zpzXs w[eZdwk, nzfwqs;o ftu ub fojk ;h. fBozekohnK d/ p/Bsh eoB s/
nzfwqs;o s'I pdb e/ jfonkD/ d/ eoBkb ;afjo dh ndkbs ftu G/i fdZsk.
fiE/ ;ko/ fBozekoh poh eo fdZs/ rJ/. i/ eo ;?;aB e'oN d/ c?;b/ fto[ZX jkJh
e'oN ftu nghb eoBh j't/, sK shj fdBK d/ nzdo e/; dkfyb eoBk j[zdk j?.
T[; tes gzikp d/ @@nekbh wZ[y wzsoh ;L gqek;a f;zx pkdb B/ shj fdBK
sZe fJj ckJhb nkgD/ epi/a ftu oZyh SZvh. shj fdB g{o/ j'D s/ pkjo jtk
brkJh. fJ; soQK jkJhe'oN ftu e/; ik jh BjhI ;fenk.
gqXkB wzsoh fJzdoKrKXh B/ fdZbh ftu ;ko/ d/;a d/ y/sh wzsohnK dh
whfNzr p[bkJh. Bkb ekch ;ko/ w[Zy wzsoh th nkJ/, fiBQK e'b y/sh wjfewk ;h.
w[Zy wzsohnK B/ nkgDh ;jkfJsk tk;s/ y/sh ;?eNoh Bkb s'o bJ/. ftuko/ eJh
;ko/ wzsoh sK T[IM jh p'b' okw j[zd/ B/, ezw s/ ekBz{B sK ;kok ;eZsoK Bz{ jh
gsk jz[dk j?. ;' gzikp ftu'I w[Zy wzsoh ;Lq bSwD f;zx frZb, ;w/s nkgD/ y/
sh ;?eNoh ;qL gqhsw f;zx j[fFnkog[oh d/, ;Gk ftu ik gj[zu/. nkgD/ bkT[
b;aeo ;w/s gqXkB wzsoh fJzdokrKXh Gh nk gj[zuh. o;wh ekotkJhnK s'I
pknd, fJzdok B/ nkgDk GkFD MkfVnk-@@;kv/ d/F ftu s/b tkb/ phiK (;o'QI,
s'ohnk, ;{oi w[yh tr?ok) dh pj[s ewh j?. ;kBz{ ftd/F ftu'I, fJj uhiK
wzrkT[DhnK g?IdhnK jB. fJ; ezw s/ ftd/Fh w[Zdok (vkbo) tX you j' iKdh
j?. w?I fe;kBK Bz{ ;bkj d/ ojh jK fe s[;hI T[jBK Bz{ dZ;' gJh s/b phi tZX
s'I tZX g?dk eoB@@HHH. skVhnK. ;kfonK y{p Fbkxk ehsh. ;Gk ysw j'D s'I
gfjbK, gzikp d/ ;[bM/ j'J/ y/sh ;?eNoh, ;qL gqhsw f;zx B/ ;wK wzr fbnk.
nkgD/ wkfJe Bz{ ukb{ eoe/ ;qhwsh fJzdok Bz{ ;zp'XB eoe/ p'fbnk-@@ w?I w?vw
Bz[{ p/Bsh eodk jK fe s/b phiK dk ;jkfJe w[Zb tXk fdU. id'I fe;kBK Bz[{
w[Bkck pj[sk fwb/rk, T[j g{o/ T[s;akj Bkb s/b phi g?dk eoBr/, s[;hI i'
ehws d/ oj' j' fJ; Bkb fe;kBK Bz{ xkNk g? fojk j?. xkN/ tkbh y/sh fe;kB
fet/I eo ;eDr/< gq/oBk eoB Bkb e[M BjhI ;ztoBk. s/b phiK dhnK ehwsK
[20]
tXkT[D Bkb fizwhdkoK ftu y[Fh nkt/rhHHHHHHHHHHHHH##. tesh s"o s/ ;qhwsh fJzdok
rKXh B/ f;o fjbkfJnk. go nzdo'I ;Vpb e/ e'bk j' rJh. gJh w/oh jK ftu
jK feT[I BjhI fwbkJh< w/oh rZb dh ekN eo fdZsh. y[d tZvk f;nkDk pDdk
j?< nkgD/ ;eZso Bz[{ fJ; @@f;o fco/ f;Zy## dk gsk f;oBktK B'N eoB bJh
fejk. s/ jcs/ d/ nzdo ;qL gqhsw f;zx j[fFnkog[oh, y/sh ;?eNoh d/ wjZstg{oB
nj[d/ s'I jNk e/, fJe wkw{bh fij/ wfjew/ dk w[yh pDk fdZsk. fiE/ e'Jh ezw
BjhI ;h. uzrh ;bkj d/ e/ ;qL ih B/ @@d/F X'qj## ewk fbnk s/ ehs/ dh ;iak
gkJh. (B'N- w?I y[d fJjBK Bz{ fwb e/ ;koh rZb dh s;dhe ehsh j?- b/ye)
gzikp d/ fe;kBK B{z @@b'ohnK## pj[s fdZshnK iKdhnK jB. @@wsq/Jh wK## d[ZX
ed/ BjhI fgnkT[Idh.
Gkosh c"i ftu brGr g?Ish ;kb sZe T[Zu nj[fdnK s/ B"eoh eo
u[Ze/ iBob jopya;a f;zx ih B/, gzikph fNqfpT{B ftu Sgh (5-5-1999)
fJzNothT{ ftu, Gkos ;oeko d/ f;Zy wko{ wB;{p/ B{z p/pkeh Bkb Bzrk ehsk
;h. :kd oj/ fJj w[bkeks pj[s gfjbK ehsh rJh ;h. nyapko tkfbnK B/
SkgD dh fjzws Bk ehsh. iBob d/ woD fdB s/ Skgh rJh ;h. ;zB 1965
ftu fJjBK ;soK dk b/ye Gh, c"i ftu B"eoh eodk j'fJnk, f;nkb e'N
;?eNo ftu bVdk fojk j?. ;kvh o?iw?IN nzB/ i'a; ftu pj[s nr/ tZX rJh.
gsk T[d'I bZrk id'I gkfe;skBh c"i d/ b[e/ j'J/ c"ihnK B/, uko/ pzfBUI r'b/
dkrD/ F[o{ eo fdZs/. w[ekpbk eoB s'I n;woZE ikD e/, fiXo fe;/ Bz{ pukn
Biao nkfJnk, T[Xo jh BZ; fgnk. eJh ;ko/ f;gkjh wko/ rJ/. rZvhnK N?Ie
;V rJ/, r'fbnK Bkb spkj j' rJ/. fJe @@wjkB ;g{s## b?cNhB?IN n;a'e
e[wko, @@f;o s/ g?o oZy e/## nfijk d'fVnk fe f;ZXk jh gmkDe'N d/ fJe
f;tb j;gskb ftu, fpwkoh dk gZi eoe/ dkyab j' frnk. yapo c?b rJh fe
;?fezv chbv o?iw?IN dk b?cNhB?IN, Gkosh c"iK dk @@gfjbk ;ajhd##. gkfe;skBh
c"i Bkb ;kjwD/ wZE/ @@pjkdoh## Bkb bVfdnK tho rsh gqkgs j'fJnk. Gkos
;oeko d/ oZfynk ftGkr tZb'I, @@tho uZeo## Bkb ;BwkBs eoB dk n?bkB j'
frnk. izr ysw j[zfdnK jh, ;qh n;a'e e[wko @@fJbki eotk e/## pVh @@;akB
Bkb## nkgDh o?iw?IN ftu tkg; nk rJ/. fwE/ niakdh fdB s/, Gkos d/
[21]
ok;aNogsh tZb'I, @@tho uZeo## fjZe s/ fugek fdZsk. fJj pzdk sD sD e/ Sksh
c[bk e/ w?vb brtk fojk ;h. tZv/ nca;o Gh fJ; frZdV Bz[{, ;b{N wkoB bJh
wiap{o ;B. tkj w/o/ Gkos d/;a BjhI oh;K s/ohnK.
jK iBob jopyaF f;zx ih B/ nzdo d/ G/d w[beks ftu gqrN ehs/
.--@@n;hI ;zB 65 ftu gkfe;skB Bkb izr tk;s/ fsnkoh eo oj/ ;K. Gkosh
c"iK d/ ewKvo iBob u"Xoh B/, tkfJob?; s/ j[ew fdZsk fe n;hI gZSwh w'ou/
s/ ekch ewi'ao jK. s[;hI nkgDh c"i Bz[{ fgZS/ jNk bT[, fpnk; dfonk d/ g{oph
feBko/ s/ w'ou/ pDk e/ p?m ikT[. i/ w[ekpbk eoB dh ;fEsh ftu Bk j't' sK
;sb[i d/ g{op sZe fgSKj jZN ikDk. fpBK wsbp c"ih BjhI wotkT[D/HHHHHH.
w?I (iBob ;kfjp) iL u"Xoh Bz{ fejk fe i' s[;hI efj oj/ j', fJj fby e/ G/
i', w?I sd wzBKrk. iBob u"Xoh nkyD bZrk, w?AI s[ozs nzpkb/ gjz[u fojk jK,
s[;hI go;'I w?Bz{ T[E/ fwb'.##
fJjBK d' fdBK d[jokB w?I nkgDhnk ;kohnK o?iw?INk ftu s[{ckBh d"ok
ehsk. fJjBK ftub/ fjzd{ c"ihnK Bz{ nkw eoe/ s/ f;Zy c"ihnK Bz{ yk; eoe/
, tzrko gkJh-@@w/o/ pjkdo f;gkjhU ! n;hI Gkt/I frDsh ftu xZN j'JhJ/, Gkt/
I ;kv/ e'b jfEnko tXhnk Bk j'D. go gkfe;skBh c"i Bz{ n;hI nkgDh Xosh
s/ nZr/ BjhI tXD d/Dk. gkfe;skBhnK dk nr/ tXD dk wsbp j? ;kv/ ;t?wkD
dk e[ufbnk ikDk. ;kv/ Xow n;EkBK dk Yfj ikDk. ;kvhnK Bz{jK XhnK dh
fJZias bfj ikDh. ;kv/ xo xkN T[iZV ikD/, ;koh d[BhnK ftu ;kvk w{zj ekbk
j' ikDk. jkohnK c"iK nkgD/ d/F dh fJZias fwZNh ftu o'b fdzdhnK jB, s/
nkgD/ nkg Bz[{ eZy'I j'bk eo b?AIdhnK jBHHHHHH##. w/o/ f;gkjhnK B/ nkyaoh ;[nk;
sZe bVD dk gqD ehsk. w?I sh;o/ fdB nzpkb/ nk e/ iBob u"Xoh Bz[{ fwfbnk.
T[;B/ df;nk fe Gkos d/ oZfynk wzsokb/ dk j[ew ;h fe c"i fgZS/ jNk bJh
ikt/. w?I (iBob ;kfjp) s[jkBz{ nkfynk ;h fe fby e/ fdU. fby e/ feT[I BjhI
G/fink< (e'Jh i[nkp BjhI) eh s[;hI w/o/ x[Zr t;d/ gzikp Bz{ fJe ;kfi;a sfjs
spkj eoBk ukjzd/ j'< n;hI fJzB/ ewi'ao sK BjhI jK. ;skoK fdB dh izr s'I
pknd r'bh pzdh j' rJh. n;hI f;ZyK Bz{ puk fbnk, gzikp Bz{ puk fbnk. Gkos
;oeko 1965 ftu jh f;Zy e"w Bz{ spkj eoB s/ s[bh j'Jh ;h. feT[Ife @@f;Zy
[22]
iokfJw g/;ak e"w## jB, j?Bk< nzdo d/ G/sh sK fJj Gh d;d/ jB fe id'I
gkfe;skBh c"i gzikp ftu dBdBkdh nZr/ tZX ojh j'Dh ;h. T[; tes @@nZr/
tZX ojh c"i s/##Gkosh pzpo ijkiaK B/, pzp po;KT[D/ ;B. fJT[I gzikp Bz{ B/
;s' Bkp{d eo d/Dk ;h. @@ewb/ f;Zy## fJ; ;oeko e'b'I fJB;kc dh wzr eo
oj/ jB.
fwsh 10-02-06 B{z ;Nko fBT{i NhHthH u?Bb tkfbnK B/, oksh B"I ti/
s'I 10 ti/ sZe, fJe yk; gq'rokw ftykfJnk @@T[gq/;aB :woki##. fJ; ftu
T[jBK sEK s/ nXkos, g[fb; d/ tZv/-S'N/ nc;oK Bz{ tZvhnK fo;atsK b? e/, wzd
eko/ eod/ ftykfJnk. i/ e'Jh ftnesh nkgD/ fto'Xh Bz{ w[eZdfwnK ftu T[bMkDk
ukj/ sK ncahw ;w?e iK BkIikfJia n;bk g[fb; tkb/ nkgD/ e'b'I jh gke/, ;pzXs
fBod';a ftnesh Bz{ popkd eo fdzd/ jB. j'o w'NhnK oewK gqkgs eoe/, g[fb;
tkb/ fe;/ Gh ;ohca fJB;kB dk, g[fb; w[ekpbk pDk e/ wko ;ed/ jB. fe;/
gfotko d/ w?Ipo Bz{ u[Ze b?Dk s/ T[;dh xo tkg;h bJh fet/I bZyK o[g? fco"sh
t;{b b?Id/ jB, uzrh soK godk ck;a ehsk. brGr d; frnkoK ;kb gfjbK
u"dK f;Zy B"itkBK dk fJe iEk ji{o ;kfjp dh :ksok Bz{ uZfbnk. o;s/ ftu
pj[s EkJhI ;yas u?fezr j'Jh, e[M Bk fwfbnk. i' e[M g?;/ e'b ;B, g[b;hnK
B/ T[j Gh y'j bJ/. nZr/ s'I nr/ nk oj/ @@f;aeko## dh yapo fdzd/ oj/. fco
fJjBK pjkdoh ftyk e/, w?vb gqkgs eoB dk wB pDk jh fbnk. @@;zxD/
izrb ftu, fGnkBe jfEnkopzd bVkJh s'I pkd, g[fb; Bz{ tZvh ;cabsk fwbh.
u"dK y{zyko f;Zy nfstkdh ;yas w[ekpb/ ftu wko w[ekJ/##. NhHthH u?Bb s/ fJj
;g;aN ftykfJnk s/ p'fbnk frnk fe fJj ;Zuk w[ekpbk BjhI ;h. fe;/ rfjoh
;kfi;a sfjs, fxBkT[Dk gkg ehsk frnk. Gkos s/ oki eo oj/ jkew, ns/
Gkos dhnK ndkbsK nfijk @@swk;ak##j[zdk fBs t/ydhnK jB. feT[Ife @@f;Zy
iokfJw g/;ak e"w jB.##
okiht rKXh jZfsnk ;kfi;a e/; ftu pkoK ;kb e?d eZNe/ fojk j'J/
, GkJh gq/w f;zx, nwoihs f;zx, pbd/t f;zx ns/ eowihs f;zx pkjo nkJ/
, sK T[jBK nsh fjod/t/de xNBk fpnkB ehsh, i' fJ; soQK j?L- @@ n;hI f;ZyK
dh B;be[;h eoB tkb/ gkgh fJB;kB, okiht rKXh Bz{, ehs/ dh ;ik d/D dh
[23]
e'fFF ehsh. ;kXB dh xkN, ns/ Bk siop/ekoh eoe/, Gkt/I okiht rKXh pu
frnk. go ;kBz{ fJ; dk e'Jh nc;'; BjhI j?. g[fb; fowKv d/ s;hfjnK s'I
wro'I, ;kBz{ fsjkV i/b (fdZbh ftu) G/i fdZsk. g/;ahnK g?D bZrhnK. ;kvk
tehb e'Jh BjhI ;h. iZi B/ ;oekoh tehb b?D bJh nkfynk, n;hI BKj eo
fdZsh. fco fJe f;Zyh ;aebtkb/ tehb B/ ;kv/ Bkb jwdodh ftykT[IfdnK, w[cas
e/; bVB dh g/;ae;a ehsh. n;hI d;sys eoe/, ;ko/ iao[{oh ekri T[;d/ jtkb/
eo fdZs/.;wK phsdk frnk. soheK g?IdhnK ojhnK. ;kvh j?okBh dh jZd Bk
ojh id'I fJj @@f;Zy## tehb ;kvhnK ;kohnK ckJhbK b? e/, bkgsk j' frnk.
ekch d/o wro'I ;kBz{ gsk bfrnk fe T[j nwohek ik tf;nk j?. ;wK phsdk
frnk, fco fJe fjzd{ tehb B/ ;kvk e/; bVBk F[o{ ehsk, pr?o g?;/ b?D s'I.
T[; Bz{ pVhnK XwehnK fwbhnK. gqtko Bz[{ ysw eod/D d/ ;[B/j/ G/i/ rJ/. T[j
tehb nv'b fojk. fJe fdB nuBu/sh T[; tehb dk @@n?e;hv?IN## j' frnk.
eko d[oxNBK ftu T[j woB'I sK pu frnk. fJe pKj N[ZN rJh bZsK N[ZN
rJhnK, S/ wjhB/ j;gskb fgnk fojk. fco Gh T[mD i'rk j' e/, thbQu/no
s/ p?m e/, ;kv/ e/; dh g?oth eodk fojk. fJe fjzd{ iZi e'b ;kvk e/; brk
j'fJnk ;h. fowKv d/ pjkB/ fbik e/ ;hHphHnkJhH tkfbnK B/ ;kv/ e/; g[ZN fdZs/
, Bjz{ T[ykV fdZs/. j'o p/nzs s;hj/ fdZs/. fJ; B/e iZi B/ ;kvk w?vheb eotk
e/ fog'oN g/;a eoB bJh ;hHphHnkJhH Bz{ j[ew fdZZsk. ;hHphHnkJhHa tkfbnK dh
fJe nghb Gh oZd eo fdZsh. fi; ftu T[j ;kBz{ gzikp ftu fbik e/ j'o @@g[ZS
gVQskb## eoBh ukj[zd/ ;B. feT[Ife n;hI yd;ak iakfjo ehsk ;h fe ;hHphHnkJh
tkb/ ns/ gzikp g[fb; tkb/, fbik e/ ;kvk M{mk g[fb; w[ekpbk pDk e/ wko
;ed/ jB. ;kohnK dbhbK ;[De/ iZi B/ g[fb; ns/ ;hHphHnkJhH dh wzr od
eo fdZsh. go nrb/ e[M fdBK nzdo jh, T[; iZi dh eko ftu'I @@;w?e cVh
rJh.## T[; s/ tZvk e/; pDk fdZsk frnk s/ T[j i/bQ g[Zi frnk. feT[Ife @@f;Zy
iokfJw g/;ak e"w## jB. fJjBK bJh sK fJB;kc d/ ;ko/ okjpzd jBHHHHH.
(;qL dbpho f;zx gZsoeko-ukBD dh y'i- gzBk 58)
ewi'ao b'eK Bkb vkjY/ ;dk s'I XZek eod/ nkJ/ jB. fiT[D tk;s/
iK s/ f;o M[ekT[Dk g?Idk j?. iK fco T[m/ j'J/ f;o Bz{ eNkT[Dk g?Idk j?. id'I
[24]
sZe fe skes dk soki{ ewi'aoK Bz{ ;aeshtkB BjhI pDk fdzdk. fJ; goEkJ/
fJepkb dk ;a/no-
s[wjkoh sfjiahp ngB/ yzio ;/, nkgBh jh y[de[;ah eo/rh.
;ky/a Bk}[e g/ nk;ahnkBk pB/rk, s' Bk gkJ/dko j'rk. (fJepkb)
Gkos ;oeko B/ @@f;Zy iokfJw g/;ak e"w## jB tkbk j[ew ;Zm ;kb
phs ikD s/, ni/ tkg; BjhI fbnk. fit/I fdb ukj/ id'I w"ek pD/ fiZE/ ;aeZ gt/, fpBK (o;wh
fijh) ndkbsh ekotkJh d/, f;ZyK Bz{ wkfonk ik ;edk j?.
rohpK T[gfo fi fyzi? dkVh.. gkopqjw ;k nrfB wfj ;kVh..
g{ok fBnkT[ eo/ eosko[.. nkgB/ dk; eT[ okyBjko[.. (gzBk 199)
000
[25]
f;ZyK dh B;bxks
;fsr[o{ ;fjpkB ih B/ ;op ;KM/ wB[Zyh GkJhuko/ dh i' o{g o/yk r[opkDh
ftu T[bhe fdZsh j?, T[j e'Jh b[ethI uhia BjhI . fi; B{z osk wk;k ;aZe j't/ id'I
fdb ukj/ r[opkDh ftu'I gowkD gVQ e/ s;Zbh eo ;edk j?. gqtko ns/ nkgDk
nkgk se r[o{ ;kfjp B/ e[opkB eo fdZsk, i' fJfsjk; ftu'I gfVQnk ik ;edk j?.
nfjwd ;akj npdkbh tofrnK eJh ;dhnK se Gkos B{z x'fVnK d/ ;[zwK j/m
wX'fbnk, fJZisa Bhbkw ehsh ;G B{z nfj;k; j'tr/ k. r[o{ e/ to';kJ/ :'fXnK B/ y{B
v'jbthI bzwh izr bVe/, fit/I Gkos B{z w[V s'I r[bkwh ftu'I eZfYnk, fJj Gh ni/
ebQ dhnK rZbK jB. ;sb[i sZe dk Gkos npdkbh B/ ncrkBh;skB Bkb fwbk
fbnk ;h. fJ; dk ;kok gqpzX s/ N?e;, f;ZXk ncrkB;skB B{z ikD bZr fgnk ;h.
f;zxK ;{ofwnK B? Gkos dh fJ; ft;akb t;'I tkb/ s/ ioy/i fyZs/ B{z ,ncrkBK d/
y{Bh gzi/ ftu'I tkg; fbnKdk. w[es eok e/ Gkos Bkb i'fVnk. fJ; pdb/ i' ehws
T[skoBh gJh T[j ed/ Gh fpnkB BjhI ehsh ik ;edh. fJ; wjkB goT[geko ns/
pjkdoh tZN/ f;ZyK B{z ft;a;/ a ;j{bsK Gkos tZb'I fwbDhnK ukjhdhnK ;B. go
ukDehn d/ gd fuzBQK s/ ubD tkb/ T[; d/ g?o'ekoK B/, ;w{zje s"o s/ f;Zy e"w
dk pko pko ngwkB ehsk. nkgD/ y{B Bkb f;zi/ d/; B{z SZv e/, ;G e[M popkd
eotk e/, s/ nkgD/ gfotkoe ihnK B{z nZyK ;kjwD/ esb eotk e/, ;aoBkoEh pDe/
Gkos ftu nkT[Dk fgnk.
fJ; T[ikV/ s/ esbkw B{z o'fenk ik ;edk ;h. go Gkosh jkew fJj
o'eDk BjhI ukj[zd/ ;B. T[j f;ZyK dh pjkdoh s'I uzrh soQK tkec ;B. i/ f;Zy
skesto pD/ oj/ sK fe;/ tes th Gkos dh ;oeko bJh ysok pD ;ed/ jB.
fJ; bJh fJjBK B{z jo ;kfi;ah ukb ube/, ;aeshjhD ehsk ikt/. Gkos gke tzv
;w/I c"i dh fBrokBh ftu fpBK y{B yokp/ s'I nkpkdh dk spkdbk ehsk ik; ;edk
;h. d; bZy fJB;kBK B{z e'j/ ikd s'I pukfJnk ik ;edk ;h. yopK dh ikfJdkd
popkd j'D s'I pu ;edh ;h. go Gkosh jkewK B/, fJe ;'uh ;wMh ;akfi;a sfjs,
ikD p[ZM e/, fJj spkjh j'D fdZsh. sK fe f;ZyK dh skes B{z eokoh ;ZN wkoh ik
[26]
;e/. ;r'I pu/ j'J/ b'e, o'iha o'Nh s'I Gh nks[o j' ikD. nDy s/ ;t?wkD rztke/
f;oc g/N g{osh d/ fceo ftu dZp/ ikD, T[ifVnK B{z p;kT[dI / ofjD, wo u[fZ enK
B{z :kd eoe/ p[ZehI jzM{ e/od/ ofjD HHHHHHHH.
T[go tofDs tfenks e'Jh wB xVzs BjhI jB, ;r'I fJjBK ;kfi;aK d/
g[ysk ;p{s w"i[{d jB. fJe B/e pys fJB;kB wfjzdo f;zx ozXktk ih pj[s tZvhnK
g';NK s/ ofje/ fgnkBk eo rJ/ jB. T[j nkgDh ;t?-ihtBh ftu fbyd/ jB - (gzBk
184)@@id'I gkfe;skB ftu'I ;G e[M rztk e/, sB d/ d' eZgfVnK ftu EZe/ jo/ fpwko
s/ G[yDGkD/ f;ZyK d/ ekcb/, fdZbh d/ r[odtkfonK ftu nkD fNe/ sK w?I T[jBK fdBK
ftu fdZbh dk fvgNh efw;aBo ;K. w?I fJjBK dhnK b'VK ;oeko tb'I fdZs/ rJ/
;kXBK Bkb g{ohnK eoB dh e'f;a;a eo fojk ;K. brksko ;aoBkoEhnK d/ nkT[D
ekoB jkbks ftrVd/ jh ik oj/ ;B. (nkgDh fBZih ewia'oh ekoB ozXktk ih
e/; ofjs ;B.) w?I wB eoe/ T[wo Go r[o{ ns/ f;Zy gzE Bkb fJe ;[o fojk jK.
fiE/ fes/ eo ;fenk nkgD/ G?DK GoktK dk Gbk eoB ftu fjZ;k gkT[dI k fojk jK.
fdZbh ftu brksko f;ZyK B{z w[;hpsK ftZu fxo/ j'J/ t/yfdnK, w?I (wfjzdo f;zx
ozXktk) goXkB wzsoh itkjo bkb Bfjo{ B{z fwbe/ p/Bsh ehsh, fe nro ;oeko
fJikias d/t/ sK ;akwbkN EktK s/ ;;s/ fij/ wekB pDtk e/ f;Zy ;aoBkoEhnK d/
bJh f;o b[ekD i'r p;shnK pDk e/ d/ d/JhJ/. itkjo bkb Bfjo{ d/;a d/ gqXkB
wzsoh dk Bcos Gfonk itkp ;[De/ w?I ezp frnk. T[; B/ fejk ;h - @@w?I f;ZyK
B{z e'Jh fonkfJs BjhI d/Dh ukj[zdk, T[jBK dh GkbkJh tk;s/ w/o/ e'b e'Jh rZb Bk
ehsh ikt/. w?I fJjBK B{z p;d/ BjhI t/yDk ukj[zdk, ;wfMnk <## fJj ftuko e'Jh
pDktNh BjhI jB, ;r'I ft;atk; :'r ftneshnK tZb'I fes/ Bk fes/ fby/ j'J/ fwb
iKd/ jB.
;qL eg{o f;zx @47 d/ T[ikV/ tes ibzXo dk fvgNh efw;aBo ;h. T[jBK
gqf;ZX ouBk @@;kuh ;kyh## ftu fiE/ j'o pj[s ;kohnK f;Zy d[;wa Dh dhnK fw;kbK
g/;a ehshnK jB. T[jBK ftu'I fJe fJj Gh ;h, ;qL eg{o f;zx nkgD/ nfXekoK dh
d[otos'I eofdnK f;ZyK B{Pz bkG gj[zuk fojk j?. T[iV e/ nkJ/ f;ZyK B{z B"eoh d/D
ftu gfjb eodk j?. fj;kp s'I pr?o jh f;ZyK B{z bkG g[uk fojk j? HHHHHHH. fjzd{nK
dk w[yh ;orDk, gzikp ftu bkbk irs BokfJD ;h. i' fe iBw s'I f;Zy fto'Xh
[27]
Bcos Bkb bpo/ia fjzd{nK dk bzpVdko ;h. fJ; B/ nkgD/ nypko ftu ;ZukJh
s'I e'jK d{o, p/;oa wh dhnK ;kohnK jZdK gko eofdnK, eg{o f;zx s/ rpB d/
fJbiakw Gh Skg fdZs./ eg{o f;zx Gh e'Jh vog'e fJB;kB BjhI ;h. T[; B/ fJZisa
jZse dk e/; fsnko eotk e/, bkbk irs BokfJD B{z i/jb ftu pzd eotk fdZsk.
e[ZM fdBK s'I wro',I w[nkch wzrtk e/ bkb/ dh fojkJh sK eo fdZsh rJh. go fJj
xNBk nkikd d/;a d/ ;op ;aeshtkB fjzd{nK bJh nf;j ;h. nZr/ ik e/ fJ; fjzd{
ozr ftu ozr,/ bkbk irs BokfJD B/, 9 ;szpo 1982 se f;Zy d[;wa Dh B{z @@nkyoh
;[nk;K## Bkb fBGkfJnk.
e'bes/ d/ fJe p}[or ;qL yikB f;zx, fiBQK B/ @@f;Zy ohthU# (fJzrfb;a)
w?riahB eZYD ftu w'joh o'b ndk ehsk ;h. nes{po 6 s'I 12, 2005 se oKuh
(Mkoyzv) fty/ r[ows e?gI d[jokB pj[s ;kohnK r[ows ftukoK j[zdhnK ojhnK.
;zskbh d/ T[ikV/ tes fJ; dh T[wo brGr 26 e[ ;kb ;h. b/ye B{z fJjBK B/
dZf;nk fe @@w/o/ fgsk ih fJe ;XkoB fij/ f;Zy ;B. T[jBK B{z ezB;'n fwbh fe
fjzd gkfe d' fjZf;nK ftZu tzfvnk ikD tkbk j?. nkpkdh d/ spkdb/ j'D dh ;zGktBk
j?. fJ; jcVk dcVh ftu fe;/ ihn dk ikBh B[e;kB Bk j' ikt/ T[jBK w?B{z (yikB
f;zx B{z) fdZbh s'I fg;akto G/ifdnK fejk fe @@o/b rZvh okjhI fizBh S/sh j' ;e/,
xZN s'I xZN ;wkB b? e/, fdZbh nk ikT[. i/ pu rJ/ nwB j' frnk sK ;kwkB
;KG btKr/. jkbh ikBK pukT## HHHHH.
w?I s[ozs T[Xo ubk frnk. nkgD/ ikD gSkD tkfbnK B{z Gh fgsk ih tZb'I
dZ;/ rJ/ yso/ pko/ ikD{z eotkfJnk. d' fdBK d/ E'VQ/ fizB/ ;w/I ftu n;hI d; e[
gotkoK d/ e'Jh ;Zm w?pI o o/b okjhI tkj'dkjh fdZbh gj[zu rJ/. jkbh feXo/ f;o
b[ekD B{z irQk Gh BjhI fwbh ;h fe c;kd ;a[o{ j' rJ/. fJXo'I T[Xo s/ T[Xo'I fJXo,
b'ehI ftbed/, sVcd/ ;G e[M b[Nk e/, ;oBkoEh pDe/, ;VdK s/ nk p?m./ fpBK
fe;/ ;jko/ s'.I i' f;Zy ;odko eZbQ bZyK ftu y/Yd/ ;B, T[j nZi o'Nh s'I Gh nks[o
j' rJ/, fBo/ fGykohnK tor/. ;r'I nkgD/ gotko d/ eJh eJh ihnK B{z nZyK ;kjt/
I wod/ tZYhId/ t/yfdnK, fdb s/ gZEo oZy e/, w{zj d{i/ gk;/ Gztk e/ d"V gJ/.
nkgDnK itkB XhnK G?DK, B{z Gh p/gZs j'D'I Bk puk ;e/. tZv/ tZv/ eko'pko, T[gikT{
iawhBK, wfjb e'mhnK, gbK ftZu y[;Z rJhnK. ;G e[M b[Nk e/ fizB/ e[ ftnesh pu/, T[j
[28]
e/tb sB d/ egfVnK ftZu d"V g?D bJh wip{o j' rJ/ HHHHHHHHH.
fJE/ yk; ftukoB i'r B{esk fJj j? fe w/ok fgsk (;qH yikB f;zx
dk) fJe nkw ;wM tkbk f;Zy ;h. Bk e'Jh ;oekoh nc;o ;h, Bk jh oki;h
B/sk. fco Gh T[;B{z fJ; soQK wfj;{; j'fJnk fit/I e'Jh tZvk s{ckB T[mD tkbk j?.
i' j'o BjhI sK nkgD/ gfotko d/ ihnK B{z ;[oZfyns fbnKdk ikt/. fJ;/ ;'u ftu
T[jBK w?B{z G/fink. w?I ;Zm e[ ftneshnK B{z gqo/ e/ fJXo fbnkT[D ftu ekw:kp
j' frnk. ;'uDk fJj pDdk j? fe d/;a d/ w[yh bhvoK B{z fJ; T[ikV/ ns/
esb'rkos dk gfjbK jh feT[I fJbw Bk j'fJnk < c"i dh ;jkfJsk b? e/ d'tI/ pzfBUI
nkpkdhnK dk spkdbk ;aKswJh sohe/ :ehBh feT[I Bk pDkfJnk frnk < d/;a d/
bhvoK B{z fJj ftuko feT[I B c[o/ < i/ bhvoK dk nBkVh g[Dk Gh wzB bJhJ/ sK
c"ih ioB?b sk nDikD BjhI j' ;ed/. T[j nkgD/ sohe/ ;bkj d/ ;ed/ ;B.
T[jBK f;Zy ioB?bK B/ fiazwt/ koh feT[I Bk fBGkJh < wkL skok f;zx B/ f;Zy c"i B{z
f;ZyK d/ ikB wkb dh okyh bJh feT[I Bk fejk< eh T[jBK fJBeko eo fdZsk ;h<
wk;No skok f;zx i' T[; tes gzikp ns/ f;ZyK dk skesto B/sk ;h,
T[; B{z fJ; yso/ dk nfj;k; feT[I Bk j'fJnk < T[; tes c"i ftu f;ZyK dh
frDsh 30 gqsh;as d/ B/V/ ;h. f;Zy fJe tZvh skes oZyd/ ;B. fco wk;No ih
B/ f;Zy c"ih ioB?bK B{z nghb feT[I Bk ehsh fe nkgD/ f;Zy gzE dh okyh dk gqpzX
eo'. T[; ;w/I wkL skok f;zx dh ekoiekoDh dk fJe w?pI o ;h ;qH joh f;zx. id'I
wkL dhnK f;Zy wko{ ukbK dk joh f;zx B{z nfj;k; j'fJnk sk T[; B/ e[M j'o
;zrhnK Bkb fJ; ;kfi;a pko/ rZb ehsh. T[vdh T[vdh fJj rZb wkL skok f;zx
se gj[zu rJh. p; e[M jh fdBK nzdo ;qL joh f;zx dk t;dk o;dk xo, ;g[od/
yke ;h. r[zfvnK B/ nuBu/sh jwbk ehsk, xo d/ ihnK B{z esb ehsk frnk. xo
B{z nZr bk fdZsh rJh. xo d/ d' w?pI o fco Gh pu rJ/, joh f;zx s/ T[; dh
fJe GoikJh. i' fJe skeh ftu'I fBeb e/ d"VB ftu ekw:kp j' rJ/. BjhI sK
fJ; ;kfi;a s/ Gh ;dk gVdk fgnk ofjDk ;h. fit/I j'o f;Zy wko{ d;skt/iK ns/
;p{sK s/ gVdk fgnk j'fJnk j?. f;ZyK d/ pkjoh d[;wa DK sK fJjBK B{z jo jopk
tos e/ wkfonk jh j?. nkgD/ nky/ ikD tkfbnK B/ i' p[ZehI oZs ghsk j?, T[; dk
y[ok bZGDk ni/ pkeh j?.
[29]
pzrkbh b'e ftfdnk ftZu ekch nZr/ ;B. Gkt/I nzrqi/ Ka B/ nkgDh b'V
tk;s/ ;e{b y'jb/ ;B. ;wK gk e/ fJjBK ;e[{bK B/ nkikdh ns/ r[bkwh dk coe
;wMD tk;s/ fBZro :'rdkB gkfJnk. nkikd Gkos ftZu pzrkbh b'e nkgDh
;[szsosk bJh ed/ Gh nzd'bD S/V ;ed/ ;B. nZi d/ pzrbk d/;a ns/ pzrkb B{z
fwbk e/ fJjBK dh nkpkdh e'Jh thj eo'V d/ B/V/ pDdh j?. fJfsjk; rtkj j?
fe ;ay/ w[ihp ofjwkB dh nrtkJh ftu Gkos ;oeko dh wds Bkb y{Bh izr bVh
s/ 1971 ftZu BtK pzrbk d/;a j'dI ftZu nk frnk. i/ T[j Gkos ftZu j[zd/ sK Gh
T[jBK B/ nkikdh bJh e'Jh id'-ifjd iao{o S/VBh ;h. T[j tZyo/ j' rJ/. Gkosh
pzrkbh ewia'o j' rJ/. Gkos Bkb'I tZy j'D tkbh e'Jh ;aesh;akbh bfjo T[mD dh
;zGktBk brGr ysw j' rJh. Gkos dh nyzvsk n"o J/esk gZeh, s/ pqkjwDh
Bikw bJh ;Zs/ y?oK.
gzikp ftu f;ZyK B/ r"otwJh fJfsjk; dh f;oiDk ehsh j?. gzikp ns/
Gkosh b'eK dh r[bkwh B{z rb'I bkj[D bJh y{B d/ dfonk Go/ jB, f;oK d/ rzi
T[;ko/ jB. nkgDk nkgk nkfonK Bkb fuotkfJnk j?. izrbhI tk; ehsk j?, pZfunK
d/ N[eV/ eotk e/ rbK ftu jko g[nkJ/ jB. fJ; BZp/ ;kbk bzwh nfiZs izr B{z
fiZs e/, f;Zy oki ekfJw ehsk. id'I ;kok fjzd[;skB nzrqi/ Ka dk r[bkw j' frnk ;h.
ft;akb gzikp d/ fjzd{ w[;bwkB s/ f;Zy nkikd ;B. nfxqsxDsk dh f;yo t/y' fe
;ko/ fjzd[;skB ftu'I c"ih, nzrqi/ h oki B{z tXkT[D bJh s/ oki B{z wip{s eoB bJh
Gosh j' e/ gzikp s/ uVQ nkJ/. ft;akb f;Zy oki B{z ysw eoB bJh r'oh ;oeko
d/ jZE m'e/ pD/. oki Gkr d/ nzdo p?m/ fjzd{ v'ro/ s/ pqkjwD gfjbK jh nzrqi/ Ka
Bkb ;"dp/ kiahnK eo u[Ze/ ;B. fJ; soQK 30 wkou 1849 B{z gzikp ftZu'I f;"Zy oki
dk ykswk ehsk frnk.
fJ; s'I fJe ;" ;kb wro'I fco f;ZyK s/ T[jh xb{xkok d[jokfJnk frnk,
d/;a dh ny"sh nkikdh ;zB 1947 ftu. d[pkok fco g{oh gbkfBzr Bkb f;ZyK B{z woB
ns/ T[iVB d/ ;ko/ gqpzX ehs/ rJ/. i/ fJj o'Nh ykD i'r/ ofj rJ/, fJjBK dk
;t?wkD Bk e[ufbnk frnk sK fe;/ ;w/I Gh fJj @@f;o fco/ b'e## Gkos dh @@J/
esk n"o nyzvsk## bJh ysok pD ;ed/ jB. fJ;/ ;'u sfjs ;zskbh dh d/;a tzv
;w/,I f;ZyK B{z y{B ghDhnK XkVK d/ nZr,/ fBjZE/ eoe/ ;[ZN fdZsk frnk. f;ZyK dh 25
[30]
gqsh;as nkpkdh dk xkD j' frnk. iaywh, Bekok s/ gkrb j'D tkb/ j'o nDfrDs.
nkoEe B{e;kB yopK dk . T[; dk fe;/ B{z w[nktiak Bk fdZsk frnk. ;r'I iawhBK
ftZu'I 25 s'I 40 gqsh;as se eN"sh eo bJh rJh. fJ; pko/ g{o/ ft;Eko Bkb gVQBk
ukj' sK ;qH e[bpho f;zx e"Vk dh fdb dhnK v{zxhnK gosK ftu'I fbyh, feskp, @@s/
f;Zy Gh fBrfbnk frnk## gVQ ;ed/ j'.
gof;ZX b/ye ;qH i;tzs f;zx @eztb# B{z eJh tko fwbD dk w"ek fwbdk
fojk j?. T[jBK pVh p/pkeh Bkb fJ; ;ZukJh B{z fpnkB ehsk fe nro wkH skok
f;x wB'I fJwkBdko j[zdk sK f;ZyK tk;s/ oki sK Gkt/I Bk b? ;edk. go f;Zy e"w
B{z esb ns/ popkd j'D'I puk ;edk ;h. pj[s ;ko/ b'eK dk fJj efjDk j? fe
wk;No ih B/ edh r'be dk g?;k BjhI ykXk. xo ikD bJh xzfNnK pZXh whIj o[eD
dh T[vhe eod/ oj/. go ;q'awDh ew/Nh dh ihg fBZih ezw bJh tosDh w[Bk;p Bk
;wMh. fJ;/ soQk dZf;nk iK fojk j? fe wk;No d/ e'N B{z d' i/pK j[zdhnK ;B.
fJe tkoh fJ; dh p/Nh okfizdo e"o fpwko j' rJh. gsBh B/ fJbki bJh g?;/ wzr./ wk;No
B/ fejk fe w/o/ e'b fJ; tes g?;/ BjhI jB. gsBh B/ c[osh Bkb e'N dhnK i/
pK co'bhnK ftZu' ekch tZvh oew fwbh. gZ[SD s/ wk;No B/ dZf;nk @@w/oh fBZih
i/p ftZu e[M nkB/ jh jB. i' tZvh oew s{z i/p ftZu t/y ojh j?,I fJj d{ih
i/p gzE dh j?. p/Nh d/ fJbki s/ fJ; ftZuI ' e'Jh g?;k BjhI tofsnk ik ;edk. tkj ! fenk
fJwkBdkoh dhnK fw;kbK jB.
j[D ;tkb g?dk j[zdk j? fe wk;No skok f;zx jo o'ia bzw/ ;co s?j
eoe/, whfNzrK ns/ ekBcoz;K B{z ;zp'XB eoB ikfJnk eodk ;h. fJ; fBs d/ bzw/
;coK s/ pj[s ;kok g?;k youD bJh feE'I nkT[dI k ;h < wk;No d/ xo/b{ you/
Gh xN BjhI wzB/ ik ;ed/. nfij/ bhvoK d/ xo fBZs fdB fwbD tkfbnK dhnK
eskoK bZrhnK ofjzdhnK jB. fJjBK ;ko/ ;ZiDK ;B/jhnK B{z, bZ;h ukj s/ go;akdk
SekT[Dk iao{oh ;h. gqtkfoe w?pI oK dhnK eZgVk, dtk dko{, ykD ghD dhnK iao{osK
;B. fco id'I wk;No e'Jh B"eoh d[ekB iK ftT[gko BjhI eodk ;h. e[btesh
oki;h ezwK ftZu T[bfMnk j'fJnk ;h. fJjBK ;kohnK tZvhnK b'VK tk;s/ g?;k feE'I
nkT[dI k ;h < ewkJh d/ eh ;kXB ;B wk;No e'b< i/ T[j ;Zuw[Zu jh fJwkBdko
;B sK ;kohnK xo/b{ s/ pkjoh b'VK tk;s/ wkfJnk feE'I nkT[dI h ;h <
[31]
fJe fwzN bJh coia eo b?dI / jK fe wk;No ih fBih fiazdrh ftZu @@d[ZX
X's#/ # ;B. go T[jBK p/JhwkBh dh v{zxh dbdb ftZu X;/ j'J/ ;kEh f;Zy bhvoK B{z
nkgD/ Bkb feT[I oZfynk < nkgDh ekoieoDh okjhI feT[I pkjo Bk eZY wkfonk <
e'Jh skVBk gZso feT[I Bk fbfynk < nkgD/ nypko ftZu p/JhwkB ;kEhnK dk GKvk
feT[I Bk GzfBnk < r[gs ;o's dZ;d/ jB fe wk;No dh ;Zih pKj pbd/t f;zx tor/
ftnesh T[;dhnK @@;kohnK b'VK nkgD/ ;kXBK Bkb## g{ohnK eod/ ;B. fJjBK
;soK d/ b/ye B{z NkNk Bro fty/ d; fdB Xow gquko bJh ikD dk w"ek fwfbnk
;h. nes{po 05 ftZu, T[E/ ofj oj/ f;ZyK B? T[j ;ko/ EK ftykJ/ fiE/ pbd/t f;zx
dhnK pj[s tZvhnK c?eNohnK bZrhnK j'JhnK ;B. fJjBK ekoykfBnK bJh ;oeko
B/ p?eI K d/ dotki/ y'jb fdZs./ f;Zy jZeK B{z t/uD pdb/ pbd/t f;zx B{z wkbkwkb
eo fdZsk frnk. T[;/ wkb ftZu'I @@fJwkBdko bhvo## wk;No skok f;zx dk gqtko
nkgDhnK b'VK g{ohnK eo fojk ;h. f;Zy jZeK s/ nowkBK dk xkD eoe/ fto;/ ftZu
fwbh nwhoh B{z pbd/t f;zx dk gqtko ;zGkb Bk ;fenk. f;ZN/ ti'I T[E/ d/ ekoykB/
w;ahBK e'mhnK s/ iawhB NkNk ezgBh tkfbnK B/ yohd bJh. fJjBK nfxosxDK B/
d/;a ftd/;a ftZu j'o EkJhI nkgD/ eko'pko ;Ekfgs eo bJ/. gzikp ftu nkgDh
fojkfJ;a oZy bJh sK fe @@bZSwh d/th## dh ;jkfJsk Bkb, gzikp dh nekbh
okiBhsh s/ geV pDk e/ oZyh ik ;e/. oki;h skes d[nkok nkgDh @@B/e feos
ewkJh## dh okyh ehsh ik ;e/. fJjBK b'eK d/ ;ogq;s ;B @@p/dkr## f;Zy nkr{
wkH skok f;zx ih. p'b' ih ;fsBkw[, tkfjr[o{.
fJ;/ soi s/ fJe j'o bhvo f;ZyK d/ ukDehnk, ;q'awDh ew/Nh d/ ;skJh
;kb oj/ gqXkB, eJh tko b'e ;Gk s/ oki ;Gk d/ oj/ w?pI o ;B, ;qH r[ouoB f;zx
N"jVk. T[jBK d/ ukNfVnK tZb'I ;N/iK s/ pkjktK T[bko T[bko e/, ;zx gkV gkV
e/ f;Zy gzE B{z r[o{ rzqE ;kfjp dh ji{oh ftZu @@fBo'b ;Zu## ;[DkfJnk iKdk fojk
j?, fe gqXkB ih e'b dkd/ bkjh d; feb/ iawhB j?. N"jVk fgzv ftZu ;kdk fijk
wekB j?. nkw bhvoK tKr fJjBK e'Jh iawhB ikfJdkd BjhI pDkJh. ;afjo ftZu
wekB sZe BjhI pDkfJnk. pVk ;zs'yh ihtB j?, g[oksB Ne;kbh f;zxK tkbk HHHHHHH.
eh f;Zy gzE fJj g[SZ D dk nfXeko BjhI oZydk fe nro r[ouoB f;zx N"jVk dk
e'Jh tgko BjhI ;h. c?eNoh BjhI ;h. ;q'awDh ew/Nh tZb'I sBykj BjhI fwbdh ;h.
[32]
sK e'Jh nzdo dk G/sh dZ;D dh db'o/ h eo ;e/rk fe gqXkB d/ xo dhnK b'VK
fet/I g{ohnK j[zdhnK ;B < ;t/o/ gzi ti/ s'I b? e/ oks d/ d; ti/ sZe, gqXkB ih
d/ xo fwbD tkfbnK dk sKsk bZfrnk ofjzdk ;h. T[jBK B{z d[ZX ukj s/ bzro
dh s'N BjhI nkT[D fdZsh iKdh ;h. nkgDhnK fBZih b'VK nbZr ;B. jo S/
wjhfBnK wro'I gqXkB ih dh eko pdb iKdh ;h. g[okDh fe;/ S'N/ ;/te B{z pya;a
fdZsh iKdh ;h, s/ uzw uzw eodh fb;aeK wkodh bzwh wfjzrh eko gqXkB dh ;/tk
ftZu jkiao j[zdh ;h. jo fdB brGr gzi ;" feb' whNo ;co T[jBK B/ eoBk jh
j[zdk ;h. fco s/b gNo'b d/ you/ bJh tZvh oew e"D fdzdk ;h< fet/I g{o/ j[zd/
;B fJj ;ko/ you/ < xo ftZu fejVh nfijh B"N pDkT[D tkbh w;ahB bZrh j'Jh
;h fe id'I fdb ukj/ B"NK dhnK r[ZEhnK Skg bJhnK ikD < b'e ;Gk, oki ;Gk,
;q'awDh ew/Nh nfd dhnK nB/eK jh u"DK GkJh r[ouoB f;zx B/ bVhnK ;B. u'DK
s/ i' nEkj g?;k you nkT[dI k j? T[j sK bZyK ftZu BjhI eo'VK sZe gj[zu iKdk j?.
fJzBk XB youD bJh fejVh frZdV f;zrh ;h T[; e'b < M{mh skohc d/ g[b pzBQD
tkb/ b/yeK s/ y'ih ftdtkBK B/ e[M N[efVnK ykso, nkgDh iawho t/u fdZsh,
ebwK ebzes eo bJhnK, fijBK fJ; e[{VQ gquko s'I edh gVdk u[ZeD dh fjzws
Bk ehsh.
;q'awDh ew/Nh dhnK r'beK ;aon/ kw u'oh j[zdhnK ojhnK, fJe frDh fwZEh
:'iBk sfjs. ew/Nh ftZu w[bkiaw Gosh eoB/ soZehnK d/DhnK, pdbhnK eoBhnK
ewkJh d/ uzr/ ;kXB ;B. ;aq'wDh ew/Nh tZb'I i' ;kfjs Skfgnk iKdk j? T[; ftu
eo'VK d/ rpB jB. bzro dh o;d yqhdD s'I b? e/ f;o'fgnK se, u"o, uKdBh s'I
b? e/ o[wkfbnK sZe, ;G fes/ ;zBQ bZrd/ nk oj/ jB. fJfsjk; dhnK ;akBdko
;KGD:'r fB;akBhnK fwNke/, ;zywowo dhnK p/ikB fijhnK r[odtkok fJwkosK
pDkT[D d/ m/e/ sK eko ;/te ;kXK B{z ;aon/ kw p'bh bk e/ Bhbkw ehs/ iKd/ oj/
jB. fJjBK eko ;/tk tkb/ @@wjKg[oyK## dk nzdobk e'jV ;" gVd/ gkV e/ iZr
ikfjo j' frnk j?. ;qh wkB ;zs pkpk jopz; f;zx ih fsBQK d/ gqw[Zy ;/tkdko ;zs
pkpk irsko f;zx ih. fJjBK d/ ft;atk;gkso ;zs pqjw frnkBh pkpk nwqhe f;zx
ih. fJjh pkpk nwqhe f;zx ih nkgDk pDdk ;odk fjZ;k pV/ @@;po ;zs'y## Bkb
f;oc d' eo'V o[g? b? e/ coko j' u[Zfenk j?. ;Zs wjhB/ o{g';a ofj e/ g[fb; ns/
[33]
;kEh ;zsK Bkb puD d/ ;wM"s/ eoe/ iBtoh 2007 d/ gfjb/ jcs/ frqcsko j' frnk
j?. eko ;/te irsko f;zx dk i[bkJh 06 d/ nypkoK ftu fpnkB Sfgnk j? fe
@@d' eo'V o[g? d/ rpB dk gsk bZr frnk j?. T[IR fJj b[ZN uko eo'V sZe j'
;edh j?##. ;q'aL ew/Nh dh jikoK J/eV iqwa hB ftZu'I i' c;b g?dk j[zdh j?, iawhBK
dk m/ek nkT[dI k j?. d[ekBK d/ feokJ/ nkT[dI / jB. i/ fes/ fJjBK dh fe;/ ft;atk;
:'r J/iz;h s'I gVskb eotk bJh ikt/ sK f;Zy u"Xoh, ;zrsK ftZu w{zj ftykT[D i'r/
BjhI ofjDr/. nzfwqs;o d/ w?vheb ekbi ftZu fezB/ ;ko/ f;Zy bhvoK d/ g[Zso XhnK,
;ko/ fBnwK dhnK XZihnK T[vkT[dI / j'J,/ eo'VK o[g? ew/Nh B{z u{Bk bkT[dI / j"J,/
@@;akBdko gzEe otkfJsK## s/ gfjok d/ oj/ jB. dopko ;kfjp nzfwqs;o s/ c"ih
jwb/ tes i' r'bhnK d/ fB;akB ;B, T[jBK B{z fwNkT[D tk;s/ fB;aekw ;/te iEk
pqfwzxw :{H e/H ;w/s ew/Nh nfXekohnK d/ ;G fttkdK ftu fxo/ oj/ jB. j[D sK
iZr ikjo j' frnk j? fe sKp/ dhnK gb/NK s/ ;'B/ dk gkDh c/oe/, dopko ;kfjp
s/ gZso/ uVQkJ/ rJ/ ;B. thj e[ ;kbK d/ E'VQ/ fij/ ;w/I ftZu ;'Bk, @@;Zuyzv## fgnkBk
eo frnk j?. sKp/ dhnK gZsohnK ;kc Biao nkT[D bZr gJhnK jB. fe;/ j'o eko
;/tk dh T[vhe ftu, j'o bhvoK dhnK i/pK GoB bJh, j'o @@wjKg[oyK d/ ft;atk;#
B{z goyD bJh, @@;aoXktkB ;kX ;zrs## gZpK Gko j'Jh , T[vhe eo ojh j? nkgDh
fwjBs B{z p/JhwkBK d/ fYZvK ftZu gkT[D bJh.
r'fonK B? id'I Gkos tk;hnK B{z nkiakdh fdZsh j?, T[j ;kok foekov,
@@;Zsk dk gfotosB## f;ob/y nXhB fJzrb?vI ftZu ;KfGnK j'fJnk w"i{d j?. nkw
izsk dh gj[zu s'I go/Q oZyD bJh, fJ; B{z 50 ;kb tk;s/ ;hbpzd eo fdZsk frnk
;h. b/yeK gZsoekoK s/ fJfsjk;ekoK B/, ndkbsK okjhI bzwh ekB{zBh izr bVe/ fJ;
foekov B{z nkw ftnesh dh gj[zu ftZu b? nKdk ;zB 1970 ftu. wk;No skok f;zx
Bkb bzwk ;wK oki;h y/so ftZu ;kEh oj/ ;qH okw f;zx B/ nfij/ r[gs foekov
y'i e/, nypkoK ftZu'I jtkb/ d/ e/, ns/ nkgDh fBZih ikDekoh d/ nkXko s/ fJe
o"rI N/ yV/ eo d/D tkbh g[;se fbyh ;h, @@wk;No skok f;zx dk f;Zy e"w Bkb
ft;atk;xks##
k;xks##. pi[oa r ftdtkB b/ye B/ ;p{sK ;w/s wk;No dhnK rdkohnK BzrhnK
ehshnK jB.
uofus feskp ;kuh ;kyh ftZu ;qH eg{o f;zx B/ ;zB 1947 ftZu f;ZyK s/
[34]
tkgo/ sh;o/ xZb{xko/ d/ B;bxksh s/ f;Zy e"w d/ rdko nekbh bhvoK dh fB;akBd/
jh ehsh j?. ;kuh ;kyh 1968 ftZu Sgh j'D eoe/, fJzrb?vI ftu oZy/ rJ/ r[gs
d;skt/iK sZe ;qH eg{o f;zx dh gj[zu BjhI j' ;eh. feT[fI e nkw b'eK bJh fJj
;zskbh dh tzv Bkb ;pzXs ekriaks ;zB 1970 s'I pknd t/yD:'r gj[zu ftZu nk
;e/ jB. fiBQK b/yeK B/ ;qH eg{o f;zx s/ fJj fJbiakw bkJ/ jB fe @@eg{o f;zx
ykfb;skB B{z :kd eoe/ fJ; bJh jzM{P tjkT[dI k ofjzdk j?, ykfb;skB pD ikD dh
;fEsh ftZu ;qH eg{o f;zx B/ ok;aNogsh pD ikDK ;h. fJ; ;ya;a d/ ;ko/ ;[gB/
u{o u{o j' ikD eoe/ fJj jT[e/ Godk j? s/ nekbh bhvoK B{z gkDh gh gh e';dk
ofjzdk j?. T[RI fJ; dhnK fbysK dh e'Jh fJfsjk;e wjZssk BjhI##. j'o nB/e
b/yeK tKr fJ; ;'u tkb/ b'eK ftZu'I f;o eZYtK fJe Bkw ;h vkL feogkb f;zx
Bozr, ;kpek T[g e[bgsh, gzikph :{Bhtof;Nh gfNnkbk. wro'I ik e/ fJj ftnesh
pj[s ;kohnK ;j[{bsK gqkgs eoe/, okXk ;[nkwh v/o/ fpnk; tkfbnK dk ;/te pD
frnk ;h. fdZbh s'I SgD tkb/ ;qH ofizdo f;zx GkNKhnk dh ;zgkdBk ftu ub oj/
fJe w?rihB @@e"wh J/esk (1976) (<) ftZu vkH Bkozr dk bzwk b/y ;qH eg{o f;zx
d/ fto[ZX Sfgnk. T[; s'I nrb/ nze ftZu ;qH ih B/ pVk Gktg{os @@p'bsh pzd##
eoB tkbk i[nkp fbfynk. b/ye B/ nyaho ftZu fJ; soQK fBu'V g/;a ehsk ;h -
@@w?I nro f;Zy oki dh tekbs eodk jK sK fJ; bJh fe nzrqi/ K B/ tzv s'I gfjbK,
fjzd{, w[;bwkB s/ f;Zy, fszBK fXoK B{z pokpo ;theko ehsk ;h. ;ko/ fjzd[;skB B{z
pj[s ;wK gfjbK jh r[bkw pDk fbnk ;h. f;Zy nkgDh oki;h skes d/ pbp{s/
fco Gh nkikd d/;a d/ pkf;azd/ ;B. pj[s y{Bh izrK bVe/ 1849 ftZu f;Zy oki s/
epiak ehsk ik ;fenk ;h. ;ko/ fjzd ftZuI ' fjzd{ c"ih, nzri/ q h c"i ftZu Gosh j' e/, f;Zy oki B{z
spkj eoB tk;s/ r'oh je{ws d/ jZE m'e/ pD/ j'J/ ;B.
ykfb;skB pD ikD dh ;{os ftZu w/o/ Bkb'I (eg{o f;zx Bkb')I pj[s ;ko/
;hBhno nekbh w"i{d ;B. uzr/ tZv/ o[sp/ T[jBK B{z jh fwbD/ ;B. go vkH Bkozr
d/ eEB B{z i/ ;Zu wzB jh fbnk ikt/. w?I ok;aNogsh pD Gh iKdk sK fJ; ftZu
eh p[okJh ;h < nkfyo fe;/ f;Zy B/ sK ok;aNogsh pDBk jh ;h< fit/I w[jzwd nbh
fiBkj B/ pVh f;nkDg ns/ fdqVsk Bkb gkfe;skB pDtk fbnk. Gkos ftu
wjkswk rKXh dk i' ;fseko j?, T[Xo gkfe;skB ftu T[sBk jh wkD fiBkj dk
[35]
j?. e[M b'eK Bz{ fiBkj dhnK BhshnK g;zd Bk nkJhnK. fJ;/ bJh frnkoK ;szpo
1948 Bz{ fiBkj d/ ;hB/ ftu r'bh wko e/ ;dk dh BhId ;[bk fdZsk. T[;dh EK
ok;aNogsh e'Jh j'o :'r w[;bwkB pD frnk. T[jBK dk gkfe;skB T[;/ soQK ekfJw
j? s/ oj/rk. w?I nro ykfb;skB dk ok;aNogsh pD iKdk. nkgD/ b'eK Bz{ g;zd
Bk j[zdk. rZdh s'I T[skfonk ik ;edk ;h, r'bh wkoh ik ;edh ;hHHHH. go
ykfb;skB ;dk ;bkws ofjDk ;h. vkH feogkb f;zx Bkozr tor/ b'eK B/ ;KMh
e"wh ;'u Bz{ fJe ftneshrs ;'u pDk e/ GzvD dk e[eow ehsk j?. i' fJe
fJfsjk;eko Bz{ ;'Gdk BjhI. nfij/ b'eK dh wko{ ;'u ekoB, ;kok gzikp s/ g{oh f;Zy
e"w, r[bkwh dhnK izihoK ftu ieVh ik u[Zeh j?##.
000
[36]
f;ZyK fto[ZX iksh Bcaos
(Bhsh pX PkfiPK)
gzikp y/sh gqXkB ;{pk j?. iwhB gkDh phi s/ ;pzXs w;hBoh, y/sh
bJh nfsnzs iao{oh j?. y/sh dhnK ehwsK tXkT[D pko/ iK uzr/ MkV d/D
tkbhnK c;bK pko/, ne;o fiaeo j[zdk ofjzdk j??. fpibh gkDh pko/ Gh dph
;[o ftu fby p'b fbnk iKdk j?. fJ; s'A fJbktk fiBK j'o ;kfi;aK tZb ;kv/
b/yeK, iK p[bkfonK dk fXnkB jh BjhA frnk. fJE/ b/y ftu, T[jBK ft;ko
fdZs/ rJ/ nfjw w[ZfdnK Bz{, f;Zy gzE d/ ikro{e spe/ d/ ;kjwD/ g/;a eoB dh
e'f;a;a eo fojk jK. w/oh fJ; fbys s/, fpBK gV/ goy/ ft;atk;a Bk eoBk.
;r'A y[d gkoy{ nZy Bkb, okjK s/ ubfdnK t/yD dh e'f;a;a eoBh. fit/A ;kv/
;oho ftu fJe fBZek fizBK ezvk y[G ikt/, T[; Bkb w"s Bjh j't/rh. go ezvk
;oho dh ezw eoB dh ;woEk B{z eJh r[Dk xNk fdzdk j?/. ;oho dk e'Jh nzr
fpwkoh ekoB, iK fe;/ d[oxNBk eoe/ Bekok j' ikt/ eZNDk g? ikt/. sK ;oho
ubdk sK ofjzdk j?, go ezw eoB dh gfjbK tkbh ;woZEk BjhI ofjzdh. fJ;/
soK gzikp B{z spkj eoB tk;s/, jo w'ou/ s/ tko ehsk frnk j?. e[M w'ofunK
s/ r'bk pkoh eodk d[;awD gosZy Biao nk iKdk j?. wo fojk spek e[M jkb
gkjfonk Gh eodk j?. pj[s ;ko/ gZy nfij/ jB, fiBK d/ wo oj/ iB;w{j B{z
T[Zek jh fJbw Bjha j[zdk. nfijh jkbs ftZu fco d';ah dh gSkD Gh nkw
ftnesh B{z BjhA j[zdh. nZr/ fJjBK ;kfi;aK pko/ y[bk;k eoB dh e'f;a; ehsh
rJh j?.
1H nzr{o, i' yZN/ j' rJ/
;zB 1960 s'A 80 d/ djkfenK se BthanK ftfrnkBe seBheK okjhA
y/sh g?dktko ftu nEkj tkXk j'fJnk. g/Iv{ gotkoK ftu e[M e[ y[;ajkbh dh
Mbe ftykJh d/D bZrh. nk oj/ g?;/ Bkb uzr/ wekB, uzr/ egV/, uzr/ ftnkj,
s/ @@uzr/ B;a/## Gh nkT[D bZr/. feT[Ife uzrh ftfdnk BjhI nkJh. iawhB ftu'
g?dktko b?D bJh fszB iK uko c;bK Gh ;kb ftu bJhnK ikD bZrhnK.jo
[37]
uhia dh e'Jh ;hwk j'fJnk eodh j?. fJ;/ soQK iawhB dh T[gikT{ ;aesh nkyoh
;kj s/ nZgV rJh. p/nzs ykdK gkDh ehN Bk;ae dtkJhnK tos e/ Gh iawhB
bkrs you/ g{o/ eoB s'I fJBekoh j' rJh. Gkos ;oeko B/ nkgD/ gquko ;kXBK
okjhl fJe BthA Be'o @@jfouzdT[oh## gzikp ftu fbnk e/ fNek fdZsh. :kd oj/
fwfEjk;e eEk w[skpe joh;a uzdo oki/ B/, pj[s B/eh ehsh. dkB g[zB ehsk. goik
;w/s ;[or ikD dk @@fNeN## fwb frnk go nzdo jzeko g?dk j' frnk fe w?A fezBK
tZvk dkBh jK. i' ;w/s ;koh fonkfJnk d/, ;[or B{z ik fojk jK. fJ;/ ekoB T[;B{z
;[or ftu gqt;/ a eoB s'A o'e fdZsk frnk. dotki/ pzd eo bJ/ rJ/. joh;a uzdo
ns/ T[;dh goik bJh, fJe pDktNh ;[or fsnko eoe/, ;kfonK B{z T[E/ t;kfJnk
frnk. fJ; Bebh ;[or B{z fjzd{ g"okfDe p'bh ftu @@jfouzdT[oh## efjzd/ jB .
ih jK ! f;ZyK B{z Gh nkgDh B/eh ns/ T[gekoK dk e[M finkdk jh wkD j' frnk
;h. fJ;/ bJh id'A f;Zy ;[or (nkgD/ fjZ;/ d/ fpibh gkDh nkfd) ikD dh fJZSk
gqrN eod/ jB. jo tkoh @@Xow oki## (Gkos ;oeko) tZb'A @@jfouzdT[oh## tkbk
SDeDk jZE ftu cVk fdZsk iKdk j?.
fJ;/ soKQ @80 tkb/ djkfenK ftu pV/ i'o ;a'o Bkb, ;oekoh szso okjhA
gquko ehsk frnk fe @@eDe ns/ M'B/ s/ youk pj[sk nkTA[dAI k j?. fe;kBK B{z pZus
e'Jh BjhA j[zdh. i/ fe;kB uzrk w[Bkck ewkT[Dk ukj[zd/ jB. xZN youk ns/ E'Vh
fwjBs Bkb, wkbk wkb j'Dk b'ud/ jB, sK tZX s'I tZX nkgD/ y/sK ftu nzr{oK
dhnK t/bK bkT[##. id'IA o/vhU s/ nypkoK okjh fBZs fdB b'eK d/ f;o ftu nfij/
ftuko s[zB/ ikD bZr,/ sK fJjBK B/ nkgDk ozr ftykT[Dk ;a[o{ ehsk. wkB;k pfmzvk
cohd e'N, s/ fco'ig[o d/ fe;kBK B/ fJ; @@jfouzdT[oh## dk fNeN pV/ icoikb
e/ yqhdDk ukfjnk. fe;/ B/ gzi feZfbnK (J/eVK) ftu, fe;/ B/ d; thj gzikj
feZfbnK ftu, ;hfwzN piaoh gke/, n?rIA b nkfJoB (t/bK B{z T[uk oZyD bJh ;jko/)
bke/, g{o/ y/sK ftu skoK d/ ikb p[D/ rJ/. dZ;hnK rJhnK ftXhnK w[skpe, ykd
s/ ehN Bk;e iwhB ftu fwbkJ/ rJ/. v{zxh tkjh ehsh rJh. t/bK bJh gzi - gzi
c[ZN v{zx/ N'J/ g[ZN/ rJ/. nzr{oK dhnK t/bK d/ @@tXhnk p{N#/ # (gBhoh) yqhdD bJh
Gkoh ehws skoh rJh. N'fJnK ftu bke/ gzi ;kb se r'vh eoBh gJh. wfjzr/
Gk dk gkDh bkT[Dk fgnk. ykd s/ ehV/ wko dtkJhnK dh ;go/ eoBh gJh. gzi
[38]
e[ ;kb se youk sK fJjBk s/ pj[s j'frnk. nkwdB e'Jh BjhA j'Jh. ;r'IA E'Vh
pj[s c;b i' fJjBK y/sK ftu'A j' ojh ;h, T[j Gh pzd j' rJh. j[D ukJhI ukJhI
nzr{o s'Ve/, N'eohnK Goe/, NokbhnK ftu bZde/, fe;kB wzvhnK ftu ik gj[zu./
nzr{oK d[nkb/ nkVshJ/ bkb/, bkbQK ;[ZND bZr./ t/u yqhd ;[o{ j'Jh. S/ ;s ;kbK
dh fwjBs ns/ youk eoB s'A pkd fe;kBK B{z ft;atk;a ;h fe @@ jfouzdo" h## jZE
nk ikt/rh. nzr{oK dk w[Zb fgnk 25 g?;/ s'A b? e/ gzikj g?;/ feb' dofwnkB.
fe;kB B/ Sksh fgZN bJh, d[jZEV/ wko e/ o'fJnk, xo ftu ;ZEo ftS rJ/
. XkjK wko ftbfenk, eb/i/ ;Zb g? rJ/. gqtko dh Xho pzBkT[D tkbk Gh e'Jh
BjhA ;h. iVK fjZb rJhnK, bkuko p/p; , ;wM Bk nkt/ fe ehjB{z d[yV/ ;[DktK<
fe; d/ rbQ bZr o'tK< e"D fizwt/ ko j? fuZN/ fdB vkek g?D dk < ;Zs nZm ;kb
dh ewJh e"D ikbw veko frnk< nzs B{z r[Z;/ ftu Go/ ghs/ fe;kBK B/ @@joh
nzr{oh## (nzr{oK d/ pkr) nkgD/ jZEhI g[ZN fdZs/ . b'j/ d/ rkvo ;ohJ/ skoK, epkVhJ/
B{z @@t/u## fds/. T[; EK B{z tkj e/ eokj e/, eDe M'Bk phiD tkbh EK, tkg;
w[VBk fgnk. ;"jI ykXh r[o{ wjkoki ih, nZr/ s'A @@nzr{o ;dk tk;s/ yZN/## jB, BjhA
bktKrk.
n;b ftu Gkos ;oeko B{z ukjhdk ;h fe id'A nzr{oK dhnK t/bK cb
d/D bZrD, T[; s'A gfjbK t/bK tkb/ fJbkfenK ftu, nzr{oK B{z @@gqhiop eoB tk;s/
, e'bv ;N'o pDkT[D/ ukjhd/ ;B. sK fe pj[sk wzvh ftu nkfJnk nzr{o, ;KfGnk
ik ;e/. d{ik nzr{oK d/ i{; s'A fsnko j'D tkbh yzv eZYD bJh ekoykB/ bkT[D/
ukjhd/ ;B. bzw/ ;w/ se ;KG/ ik ;eD tkbk vZpkpzd i{; fsnko eoB bJh
c?eNohnK bkT[DhnK ukjhdhnK ;B. nzr{oK s'A fsnko ehsh ikD tkbh (r[b{ e';)
phno eZYD tk;as/ phno c?eNohnK bkT[DhnK ukjhdhnK ;B. nzr{o d{ihnK ;N/NK
iK pd/;Ka B{z G/iD tk;s/, ;oeko B{z uzro/ / gqpzX gfjbK eoB/ pDd/ ;B. jkJ/ oZp
ih ! gkg dh w{os Gkosh ;oeko (ns/ emg{sbh gzikp ;oeko) B/ nfijk e'Jh gqpzX
Bk ehsk. ikD p[ZM e/ ;kfia;a sfjs, gzikp d/ f;ZyK B{z ezrkb eoe/ oZy fdZsk. pj[s
;ko/ fe;kB eoi/ j/m nk rJ/. fJj gsk Gh BjhA bZr fojk ;h fJ; ;koh gkg Goh
y/Y ftu n;b d';h e"D j?<
000
[39]
2H fezB{z d/ pkr p/eko rJ/
;zB nZ;h tkb/ djke/ ftu,l fJe j'o y/Y, ;oeko B/ f;Zy fe;kBK Bkb
y/Yh. nzr{oK d/ Bkb Bkb @@ xZN you eoe/, pj[sh nkwdB## tk;s/ wko{Ebh
fJbkfenK ftu, fezB{z d/ pkr bkT[[. ;oeko ih B/ pkr bkT[D bJh eoi/ Gh fdZs/
. nypkoh fJ;fsjkoK okjhAI gquko Gh ehsk. ny/ @@s[;hI fezB{z d/ y/s ftu eDe ns/
j'o c;bK Gh phi ;ed/ j'. c;bK d/ MkV ftu'A ;ko/ you/ g{o/ eo', s/ fezB{z t/
u e/ e'mhnK gkT[, ekoK d/ M{N/ bT[ . XhnK g[ZsoK d/ nkbh;akB ftnkj eo', fco
Gh g?;k w[ekfJnk w[Zer/ k BjhI##. fBoSb fe;kB jo tkoh ft;atk;a eo b?dI / jB.
fJE/ sK wAs" d/ w{zj ftu XZee/ Gh ;/teK B{z fJjh T[gd/;a fdqV eokfJnk iKdk j?
fe, s[;hA @@ Xow bJh ;ajhdh## gkT[D br/ j'. nZr/ s[jkB{z j{oK gohnK toB bJh
fsnko yVhnK jB. ;[or d/ dotki/ y[ZbD bZr/ jB. d/oh Bk eo', nfijk
;[Bfjoh w"ek fes/ jZE'I Bk fBeb ikt/. fco jZE wbd/ ofj ikT[r/.
fezB{z d/ pkrK bJh Gh e[ZM fJ;/ soKQ X{znK Xko gquko ehsk frnk. ;oeko
d/ eo'VK o[g? nypkoK o;kfbnK B{z fJ;fsjkoK bJh T[vk fds/ rJ/. fe;kBK B{z
i'odko gqo/ Bk ehsh rJh fe S/sh eo', @@trdh rzrk ftu fJ;aBkB## eoe/ iBw
;cbk eo'. fezB{z f;js bJh pj[s uzr/ jB. fJj eJh fdB yokp BjhI j[zd./ d{o
doki wzvh ftu p/ fceo j'e/ b? ikT[, pV/ wip{s j[zd/ jB. p{fNnK Bkb'A fizB/ fdB
Bk s'VBk ukj' Bk s'V' , fJj gZe e/ feod/ BjhA.I fJjBK B{z e'Jh fpwkoh BjhA
brdh. fJj gkDh sK wzrd/ jh BjhI. s[jkB{z wkbk wkb eo d/Dr/##HHHHH.
p/nzs fe;kBK d/ f;o B{z ;oekoh ikd{ uVQ frnk. T[jBK dZ;h j'Jh ftXh
w[skpe, fezB{z d/ pkr bkT[D/ ;[o{ eo fdZs./ d' ;kb d/ ;w/I ftu, pfmzvk cohd e'N
ns/ fco'ig[o fifbQnK ftu, fiXo t/y' fezBnz { K d/ pkr jh pkr Bio nkT[D bZr./ p{fNnK s/
i[nkBh uVdh t/ye/, fe;kB c[Zb/ BjhA ;wkT[d/ ;B. ykd gkDh r'vh dtkJhnK, eoi/
u[Zee/ Gh gkJ/. gzi ;s ;kb wro'A cb g?Dk ;a[o{ j'fJnk. y/s bfj bjkT[D bZr/
. fe;kBk d/ ukn wubD bZr./ , wB ftu ;[gB/ nzrVkJhnK b?D bZr./ y/sK nzdo
fezB{z d/ o{g ftu ;'Bk jh ;'Bk Bio nkT[D bZfrnk. cb gZe rJ/. s'Ve/ N'eohnK
GohnK, NokbhnK ftZu bZd,/ B/V/ dh wzvh ftu Y/oh ik ehs/. fiXo t/y' fezB{z jh fezB{z
Bio nkT[D bZr./ e"D yohd/ fJjBK B{z, eh ezw nkT[Dr/< ;ae" g{ok eoB bJh sK
[40]
d' uko gh; ekch j[zd/ jB. Go/ NoZe NokbhnK B{z e"D ;KG/< fezB{z fe;/ Bk u[Zfenk,
Gkn fvrdk ubk frnk. wzvhnK ftu gJ/ dk nuko w[oZpk pDdk ubk frnk. pD
oj/ fezB{znK d/ nkuko ftu f;oe/ dh EKt/I fe;akBK d/ jzM{nK obDk Fa[o{ eo fdZsk.
fwou w;kb/ dh irQk d[fynkfonK d/ jT[e/ jkt/ s/ pd d[nktK ;B. eJh ;kb dh
y{B g;hB/ dh ewkJh, pj[s ;kok nkfJnk youk poc d/ Y/b/ tKr nZyK d/ ;kjwD/
y[oe/ gkDh pDe/ tfj frnk.
fe;/ fJZisdko dkBh n"os d/ f;o'A nro fJeZm ftu e'Jh w[;Nzvk u[zBh
T[sko d/t./ fco iK s/ T[j pdwk; ihts BjhA oj/rk, iK T[j phph ihts BjhA oj/
rh. fe;kBK d/ f;o'A gZr jh BjhA bZEh, ekbi/ dk o[r Gfonk frnk. fJj X''yk
ehjB/ ehsk, fet/A ehsk gsk jh Bk bfrnk. go fe;kB f;yo d[gfjo/, Go/ piko
ftu b[ZfNnk frnk.eo'VK nopK d/ eoi/ j/m dp frnk. bkb/ s'A j'o eoik u[Zee/
fezB{z dh g[NkJh ehsh rJh. iwhB ;kc ehsh rJh. w[V s'A gfjbK tKr otkfJsh
c;bK, eDe s/ M'Bk phiD bZr fgnk. fJ; eDe M'B/ okjh pkDhJ/ tZb' fbnk eoik
T[skoB bZr fgnk.
fJj i[bw dh jB/oh fe;kBk s/ e[dos tZb'A BjhA trh. pbfe Gkos
;oeko ns/ gzikp ;oeko tkb/ @@;kv/ nkgfDnK## B/ ;kv/ s/ efjo Ykfjnk j?. fezB{z
dk i{; eZYe/, vZpk pzd eoe/, piko ftu fteoh bJh G/iD tk;s/, gzikp ftu e'Jh
c?eNoh BjhA bkJh rJh. y[;ea ;Veh o;s/ gkfe;skB, ncrkfB;skb, fJokB fJoke
noph w[beK ftu, i{; dh pj[s ygs ;h. gzikp dk fe;kB wkbkwkb j' ;edk ;h.
go Gkos ;oeko B/ ikD p[ZM e/ fJ; gk;/ e'Jh ezw Bk ehsk. ;r'A gkfe;skB Bkb
;dk d[;wa Dh pDkJh oZyh. pjkB/ GKt/A e'Jh Gh xV/ rJ/. ftu'IA we;d fJj' ;h fe
nro gzikp dh sikos nop w[beK Bkb ;a[o{ j' rJh. sK oZfink iZN (f;Zy) nZyK
ftykt/rk. fJ; B{z o'Nh d/ ;z;/ jh gJ/ ofjD/ ukjhd/ jB. ;oekoh ;kfi;a B{z @@oZp
dk GkDk## wzB e/ ;theko eoBk fgnk. T[s'A f;sw fJj fe ;kv/ nekbh bhvo
ns/ f;Zy y/sh wkfjo, fe;kBK B{z e'Jh ;jh ;bkj s/ uzrh nrtkJh Bk d/ ;e/.
000
3H gkg{bo s/ ;c?dk ! fJZe j'o X'yk
Gkos ;oeko B/ gzikp B{z e[M j'o bk-i[nkp s'jc/ fdZs/ jB. fiBK ftu
[41]
gkg{bo (g/vI {p'bh ftu tbkfJsh fgZgb) s/ ;c?dk ;akwb jB. fJj d'tA/ o[Zy gzikp
iK Gkos d/ BjhA jB. fJj nk;Nqb/ hnk s'A fbnKd/ wzB/ iKd/ jB. fiBK d/;Ka ,
fJbkfenK ftu po;ks nkw Bkb'A eJh r[Dk tZX j't,/ T[jBK EKtk bJh fJj o[Zy
bkj/tzd jB. feT[fe fJj gkDh pj[s ;'yd/ jB, fpBK Gkoh po;ks s'A fJjBK dh
b'V g{oh eoBh ;zGt BjhA j?. pdfe;wsh Bkb ;kvhnK p/VhnK ftu tZN/ gkT[D
bJh, fJj doZys gzikp ftu b? nKd/ rJ/. X{znK Xko gouko ehsk frnk fe, @@s[;hAI
fJZe feZb/ ftu, fJj o[Zy bkT[. youk e'Jh BjhA j'tr/ k. fJ; dh gBhoh w[cs fdZsh
ikt/rh. gzi ;kb d/ E'V/ fij/ ;w/A wro',I s[;hI fJe feZb/ ftu'I YkJh fszB bZy dk
;c?dk t/u ;ed/ j'. i/ eo ;c?d/ B{z iV'A Bk g[NhJ/ sK d[pkok c[ZN g?dI k j?. d{ihtko
fJj uko e[ ;kb ftu, fszB bZy o[g? d/ j' iKd/ jB. fszB bZy jh shih tko fe;kB
dh M'bh ftu gk fdzdk j?. ;oekoh J/iz;hnK y[d fJ; dh bZeVh yqhdDrhnK. M'Bk
eDe fezB{z nzr{o e'Jh Gh cb iK c;b ;c?d/ dk w[ekpbk BjhA eo ;edh. fJ;
B{z fJe ;kb se gkDh d/Dk g?dI k j?, T[; s'A pkd e'Jh b'V BjhA. g/NhnK tZvhnK
tZvhnK yqhd bU o[g? ;KG/ BjhA ikD/ HHHHHHH##.
;oekoh d[FN gquko dk w?I y[d f;eko j' frnk. fJe feZb/ sa 'I tZX y/s
ftu ;c?d/ bk fds/ rJ/. gkDh pVk gkfJnk, pkbNhnK Bkb ;ko/ gotko B/ Y'fJnk.
feTI[fe fNT{pt/?b j? BjhA ;h. b'eK d/ y/s ykfbQnK ftu'A gkDh gkT[dI / oj/. nzs B{z
d[yh j' e/ eoik u[Zee/ p'o ehsk, fJziB fbnk, sK fe ;c?fdnK s'A tX/o/ w[Bkck
ewkfJnk ik ;e/. S/ ;kb sZe fwZNh Bkb fwZNh j[zdk fojk. r'vh eodk fojk, okyh
bJh uZeo bkTI[dk fojk. wB nzdo ;XoK gkbdk fojk. id'A S/ ;kb pkd ;c?d/
tZY/ rJ/, sK d; jiko o[g? dh wid{oh g? rJh/. gzi jiko s'I tZX Y'nkJh dk youk
g? frnk. p'o bkT[D s/ gzi e[ jiko o[g? youD/ gJ/. fJziD gzskbh ;" dk fbnKdk
nX'okDk fijk. S/ ;kbK ftu d; e[ jiko vhib s/ youk nkfrnk w?I nkgDh
fdjkVh nro Bk Gh frDk sK iwhB ftu'A j'D tkbh c;b dk S/ ;kb bJh w[Bkck
ysw j' frnk. i/ fJe ;kb ftu d; e[ jiko o[g? dh c;b dh tZNs wzBA bJh
ikt/ sK ;Zm e[ jiko dk xkNk fJj g? frnk. w/ok e[b B[e;kB j' frnk brGZr
d' bZy o[g? dk. ;c?d/ t/u/ w?I e/tb 25000$- d/ . fJZe bZy gMZso jiko o[gJ/
d/ eoi/ j/m w?I dp frnk. nZm d; ;kbK ftu j"bh j"bh eoik T[skfonk. nro
[42]
fJj eoik pkDhJ/ s'I fbnk j[zdk, sK w?I ;koh T[wo fJ; s'A w[es Bk j' ;edk.
brGr fJ/;/ Bkb fwbdh i[bdh jo fe;kB dh d[ydkJh dk;skB j?.
fJ; ;c?d/ B/ gzikp dk gkDh T[vkT[D ftu M'B/ dh c;b Bkb'A finkdk
ezw ehsk j?. ;c?d/ dk fJe o[Zy p/nzs gkDh jo o'ia jtk ftu T[vk fdzdk j?. fiBQK
y/sK dhnK tZNK s/ ;c?d/ (gkg{bo) bkJ/ j[zd/ jB, T[jBK d/ uko/ gk;/ thj thj c[ZN,
Xosh ;dk ;[Zeh ofjzdh j?. fJ;/ ekoB B/V/ c;b e'Jh BjhA j[zdh . pkeh ;zxD/ o[ZyK
tKr ;c?dk jtk mzYh BjhA eodk, feT[fA e fJj sK E'VhnK fizBhnK NkjDhnK b? e/
f;ZXk ;gkN yVk j[zdk j?. fpibh d/ yzG/ tKr. gzikp d/ ;ko/ d/;ha o[Zy jtk ftu
Bwh (f;Zb) obkTA[d/ jB. ;c?dk Bwh ysw eodk j?. fiBK fJbkfenK ftu fJj
wBj{; o[Zy bk fdZsk iKdk j?, TjBK EKtK s/ whAj g?Dk pzd, s/ Xosh j/mbk gkDh
j'o BhtK j[zdk ubk iKdk j?.
id'A ;c?d/ ns/ gkg{bo d/ r[D rkfJB eofdnK pj[s ;ko/ w[Bkc// dh @@jfo
uzdT[oh## ftykJh rJh ;h. T[; tes fJjBK dh bZeVh s'A wku;K shbQK s/ g?fezr
bJh vZp/ ns/ gbkJhc[Zv pDdk dZ; e/, w[Bkc/ dh nk; pzBkJh rJh ;h. go ;oekoh
;kfiaFK nzdo'I j'o ub ojhnk ;B. ;c?d/ dh bZeVh s'IA pDB tkb/ ;kwkB bJh,
gzikp ftu e'Jh ekoykBk BjhA bkfJnk frnk. gzikp ftu'IA ;c?dk s/ gkg{bo eZN e/
, o/bK ftu bZde/, :{HghH ftu iKdk. T[E/ ekoykfBnK ftu gbkJht[Zv nkfd fsnko
j[zdh j?. pzio pD/ gzikp, s/ o[irko fwb/ :{gh d/ wid{o B{z. fJjBK tb?sh o[yZ K
T[s/ sK ftuko/ gzSh nkbD/ Gh BjhA pDk ;ed/. feT[fI e X[Zg ns/ jB/oh s'A pZfunK
bJh okJh wkso ;[oZfynk BjhA. nfij/ o[ZyK pko/ r[o{ BkBe ;kfjp B/ eokoh u'N
ehsh j?. fe n? ;z;ko d/ b'e' ! cb gZs/ c[Zb nkfd s'IA fit/I fJj o[Zy ykbh jB.
e'Jh gzSh nk ikt/ ftukok G[Zyk GkDk, fBok; w[V iKdk j?. s[;hI fJB;kB n?j' fij/
Bk pD ikDk.
f;zwb o[y[ ;okfJok
Jok,, nfs dhox, nfs w[u[ ..UfJ fi nktfj nk; efo, ikfj fBok;/ fes[..
;okfJok
cb fce/ c[b pepe/, ezfw B nktfj gs ..fwms[ BhthAI BkBek, r[D uzfrnkJhnK ss[ ..
(gzBk 470)
fJjBK ;soK d/ b/ye B/ BfjoK d/ feBko/, ns/ ;VeK d/ Bkb d'tI/ gk;/
ykbh gJh iawhB ftu nzpK d/ o[yZ bZr/ t/y/ jB. ikwD d/ xD/ doys, bfjbjkT[dI /
[43]
t/y/ jB. nDfrDs fBZe/ fBnkD/, f;nkD/, SKt/I pfje/, d' xVhnK nkokw eod/.
w";w d/ w[skpe cb yKd/. nzrqi/ h ;oeko, fJjBK cbdko o[ZyK B{z m/e/ s/ fdnk
eodh ;h. fi; s'A uzrh u"yh ewkJh j' ikfJnk eodh ;h. id'I pZpo nekbh bfjo
dh uVQs j'Jh (1914 s'I 1923) s'I fgzvK ftu v"vI h fgNtk fdsh rJh fe e'Jh
ftnesh, fJjBK o[ZyK B{z m/ek s/ Bk bt/. fJj nkw b'eK bJh jB, fit/I ;aVeK
BfjoK ;kfonK bJh ;KMhnK jB. fe;/ B/ m/ek Bk fbnk. brGr 1970 s'I fJj o[y
tZYD/ ;a[o{ j'J/ s/ fJjBK dh EKt/A bkfJnk eh< gzikp dh popkkdh dk Mzvk ;c?dk
s/ gkg{bo.
wzB b?dI / jK fe ;ko/ okjK s/ ;akwbkN EKtK ftu, cbdko o[Zy BjhI bk
;ed/. gzikp d/ otkfJsh o[Zy fit/I feZeo, fBzw, Nkjbh, p/oh ns/ izv eoho sK bkJ/
jh ik ;ed/ jB. fJjBK xDSkt/I o[ZyK dh ;zxDh SK. gzSh ufjed/ ;zrhs py/od/
, fe;B{z uzr/ BjhI brDr/< gzikp ftu fJ; tes 100 gqsh;as fJwkosh bZeV pkjo'A
nk ojh j?. nro fJj otkfJsh o[yZ bZr/ j'Dr/ sK pj[s wip{s ns/ ;;sh
fJwkosh bZeV ;kv/ nkb/ d[nkb/ s'I gqkgs j' ;edh j?. fJjBK otkfJsh o[ZyK Bkb,
gzikp ftu pko; Gh tZX j'tr/ h. gkDh dh ;skj BhthI Bk T[sodh. vhiab s/b dk
youk xZN g?dI k. fpibh d/ fpZb bZe s'Vt/I Bk nkT[dI ./ j'o o[ZyK dh nfjwhns sK
p/nzs j?. eoho dk o[Zy i' ;G s'I fBezwk fijk wzfBnk iKdk j?, T[j Gh ;c?d/ Bkb'I
eJh r[D tXhnk j?. T[;l d/ i' cb brdk j?, T[; B{z v/b/ efjzd/ jB. fJjBK dk
nkuko nsh ;[nkdbk s/ ;oho bJh wkB'I NkfBe jh j?. eoho dk cb (v/b)/ s/
beVh eJh d/;h dtkJhnK ftu fwbkJh iKdh j?. ;c?d/ Bkb'A nfozv dk p{Nk eJh
doi/ uzrk j?. i' fJe ;kb ftu fpBK pj[sh y/ub ehfsnK gZe e/ fsnko j' iKdk
j?. nfozv d/ cb s'I nfsnzs ehwsh s/b (e;NonkfJb) eZYe/ uzrk w[Bkck ewkfJnk
ik ;edk j?. rZb eh, ;c?d/ Bkb'IA ;ko/ o[Zy uzr/ jB.
;co eofdnK edh ;VeK d/ Bkb Bkb, goy eoe/ t/yDk. s[jkB{z gzikp
d/ @@nkgD/## o[ZyK dh EKt/I e[ZM fJ; soQK d/ o[Zy Bio nkT[Dr/, i' pd/;K ftu'I fbnKd/
jB, s/ fe;/ ezw BjhI nkT[dI ./ fit/I fcbk; f;be, nwbsk;, e[;w (p'sb p[o;
tork) gko; fgZgb, i?eo/ ?vI k, fp;g o[Zy, eDe uzg, r[bw'jo, f;nkw e/;hnk, MkV
cB{; s/ ;s"Bk nkfd. fJjBK ;ko/ o[ZyK B{z e'Jh cb BjhI brdk fi;B{z gzSh iK wB[Zy
[44]
yk ;eD. fJ; dh bZeVh fJwkos ;kih ftu fes/ ezw BjhI nkTI[dh j'o sK j'o
pkbD dh EKt/I i/ u[ZbQ/ ftu M'e d/JhJ/ sK Gh feZeo tork ;/e BjhI d/ ;ed/.
fJjBK s/ gzSh nkbD/ BjhI gkT[dI ./ fJjBK dh SKt/ BjhI p?fmnk ik ;edk. fJjBK
dk gsMV ;wK rbs j?. id'I SK b'VhIdh j? sd'I fJjBk dh gsMV j[zdh j?. nkgDh
bzwh T[wo ftu w?I poBkb/ s'I pfmzvk, nZr/ w[es;o se e[M w'V fgnk wfj;{; ehsk
j?. gsk BjhI feE'I e'Jh B/e fdb nc;o gqrN j' frnk. T[;Bz{ fe;/ B/ o'fenk feT[I
BjhI< T[;dh fJj Gbk ezw eoB tkbh ;'u fet/I gqc[fbs j' rJh< efjD s'I w[okd
izrbks wfjwe/ d/, fe;/ d{o nzdF/ nc;o B/ poBkb/ s'I pfmzvk, w[es;o sZe, ;Ve
d/ d'jhI gk;hI fBzw d/ o[Zy brtk fdZs/ jB. Gkt/I jkbh (2007) fszB e[ ;kb d/ jh
p{N/ jB. nk; eodk jK fe nr'I Gh fJj f;b;bk ikoh oj/. gzikp ftu nkgD/
otkfJsh o[Zy bkJ/ s/ ;zGkb/ ikD. eh s[jkBz{ fJj ;kok e[M gVQ e/, gzikp fto[X
;kfiF j[zdh wfj;{; BjhI j[zdh< eh fJj ;G fJsckehnk j' frnk j?< eh s[;hA nkgD/
xoK iK y/sK ftu o[yZ brkT[D dh gfjb eo'r</
000
4H NwkNoK dh bkbhHHHHHHHHHH<
Gkos ;oeko B/ fJe j'o nrB pkD Sfvnk ;h nypkoK okjhIL fe @@n?
fe;kB Gokt' ! n;hI s[jkv/ bJh o[fgnK dhnK gzvK bJh p?m/ jK. s[;hI E'V/ fij/ jZE
g?o fjbkU, s/ bZSwh d/th s[jkv/ nZr/ vzvT[s pzdBk eodh Biao nkt/rh. s[;hI
nkgD/ y/sK ftu NwkNo g?dk eo', NokbhnK Go e/ f;ZX/ ;kvh c?eNoh ftu b? nkU,
s/ w{zj wzfrnk w[Zb gkU##. ftuko/ fe;kBK B/ fco ftFtk; eo fbnk, b[ZN/ ikD
bJh. feT[fI e gzikp ;oeko B/ wkoec?v d/ fJe noX ;oekoh ftGkr tZb'I fJj
gquko eotkfJnk ;h. NwkNoK dh uNDh ;e[n?F (ns/ j'o eJh e[M) ns/ nkuko
pDk e/, vZpk pzd eoe/ d/F ftd/F Bz{ G/iDk j?. e'Jh X'yk BjhI j'tr/ k. c?eNohnK
;oeko y[d bk ojh j?. yohd wkoec?v eo/rk. wkfJnk dk G[rskB s[ozs j'tr/ k.
nZr/ tKr jh fe;kBK B/ fco ftFtk; eo fbnk. y{p fwjBs ehsh.
NwkNoK dh y/sh pko/ g[;seK yqhdhnK. y/sh :{Bhtof;Nh d/ ueo eZN./ wkfjoK s'I
;bkjK bJhnK. eJhnK B/ jcs/ d; fdB dh f;Zfynk jk;b ehsh. bU ih- bZe
pzB e/ g{o/ i'F' yo'F Bkb, NwkNoK d/ y/sK ftu, fe;kB ;w/s gqtko d/ g;hB' g;hBk
[45]
j' fojk ;h. pVh fwjBs ehsh. pj[s youk ehsk s/ NwKNoK dhnK c;bK fsnko
j' rJhnK. wiad{o bk e/ NwkNo s'V./ ;KG ;KG e/ N'eohnK GohnK. NokbhnK
GohnK s/ c?eNohnK nZr/ NokbhnK dhnK eskoK bZr rJhnK. fJe d' fszB NokbhnK
nzdo rJhnK. pkehnK Bz{ tkoh dh T[vhe eoB bJh fejk frnk. fdB phsd/ rJ/
. NwKNoK ftu'I pdp' nkT[D bZr gJh. fe;kBK Bz{ sqb/ hnK nkT[D bZr gJhnK.
c?eNoh tkfbnK d/ sob/ ehs/, g?ohI jZE bkJ/ fe;/ B/ rZb Bk ;[Dh. T[; ekoykB/
d/ ;kjwD/ ;Ve d/ yskBK ftu rb u[Ze/ NwkNoK dh Nokbh Y/oh eo fdZsh. ykbh
jZE, ykbh i/p G[ZphI o'dI / fe;kB, tkg; nkT[D bZr gJ/. xo/ tVB dh fjzws Gh
pkeh BjhI ;h. g?o x;hNd/ fBzw'M{D j'J/ ;G e[M b[ZNk e/, ykbh jZE wB wDK w{zjh
Gko b? e/, ftjV/ ftu ;ZEo ftSk e/ p?m rJ/. fe; Bz{ T[bKGk d/D, feE/ fFekfJs
eoB, e[S ;wM BjhI nk fojk ;h. nkgD/ nkg Bz{ e';d/ j'J/ fJj efjzd/ fe;kB
;[D/ rJ/ @@UJ/ Goktk nkgK ;kfonK B/ NwkNo phi bJ/. wzvh ftu fJZNK d/ ufmnK
tKr fiZXo t/y', T[Xo jh NwkNo. c?eNoh tkb/ eh eoB. id'I ewb/ fiwhIdkoK B/
NwkNo pj[sk bkT[D dh rbsh eo bJh, fco fJ; soQK jh j'Dk ;h.## Gkos
;oeko d/ fJFkfonk s/ gzikp ;oeko fe;kBK Bz[{ fco f;yo d[gfjo/ drk d/ rJh.
eh fJj n?tI/ fJsckehnk jh j' frnk ;h<
000
5H ;{oiw[yh dh uweHHHHHHHHHHHHHH<
;oekoh ndkfonK B/ fJe j'o F'Fk Sfvnk, fe @@;{oi w[yh dh c;b 80
fdBk ftu gZe iKdh j?. fJ; s'I MkV pj[s fwbdk j?. Gkos ftu s/b phiK dh
pj[s ewh j?. fJ; Bz{ ;oeko y[d yohd/rh. fJ; d/ Gkn gfjbK n?bkB fdZs/ ikDr/
. s[;hI fJe ;kb nzdo fJ; soshp Bkb y/s ftu'I fszB c;bK gqkgs eo ;e'r/
. YkJh wjhfBnK dh ;'yh c;b, p; g?;/ jh g?;H/ HHHHHHHHHHHHH##. fe;kBK B/ fco ftFtkF
eo fbnk. nkb{ g[ZN e/ ;{oi w[yh phi fdZsh. ;{oi w[yh s'I pkd eDe phih ikD
bZrh. fJj b[eD whNh y/Y d' uko ;kb uZbh, s/ ;oeko B/ ;{oi w[yh yohdDh
SZv fdZsh. i/ yohdh rJh sK bkrs Bkb'I xZN w[Zb s/. fe;kB xkNk fet/I podkFs
eod/< j'o ewi'oa j[zd/ rJ/. eoi/a EZb/ dpd/ rJ/. d[yh j' e/ ;{oiw[yh tZb'I w{zj
c/o rJ/. i' b'e fe;kBK Bz{ B;hjsK d/D dh MVh bk fdzd/ jB, s/ frbk eod/ jB,
[46]
fe fe;kB ;kvh ;bkj BjhI wzBd/. eDe M"B/ d/ uZeo Bz{ s'V e/, c;bh uZeo
pdbDk ukjhdk j?. go edh fe;/ B/ gVu'b ehsh j? fe nDfrDs tkoh fe;kBK
B/ @@;oeko ih## d/ nky/ bZr e/, c;bh uZeo s'VB dh e'fFF ehsh. go jo tkoh
fe;kBK dk nkgDk jh bZe N[ZN frnk xkNk s/ j'o xkNk. eoik s/ j'o eoik s[;hI
eh ;wMd/ j' jo tkoh fek;BK dh jh rbsh j[zdh j?< fJjBK ukbK fgS/ e'Jh ;kfiF
Biao BjhI nkT[dI h s[jkBz{< fco jo tkoh fe;kB feT[I orfVnk iKdk j?< fe;kBK Bz[{
sK eDe ns/ M'B/ dk Gh ;jh w[Zb Bjh fwbdk.
000
6H nkb{ T[pb fgnkHHHHHHHHHHH<
;zB 1975 ftZu w?I d[nkp/ d/ fgzvK ftZu fJZe yk; ;ot/ ehsk. crtkV/ s'I
fojkDk iZNK j' e/, j[f;ankog[o B{z ikD tkbh ;Ve d/ d'jhI gk;hI sd'I nkb{ dh pj[s
c;b phih rJh ;h. ;oeko dh gqo/ Bk ;h fe @@nkb{ dk MkV pj[s fBebdk j?.
i/ fJZe o[g? feb' nkb{ fte ikt/ sK fJZe feb/ ftZu 100 e[fJzNb MkV Gh fBeb
nkT[dI k j?. YkJh wjhfBnK dh c;b, fe;kB wkbkwkb HHHHH##.
nkb{nK B{z g[ZNe/ fe;kBK B/ y/sK ftZu tZv/ tZv/ Y/o bkJ/ j'J/ ;B. wzvh
ftZu sK nkb{nK tkbh Nokbh B{z e'Jh nkVshnk nkgDh d[ekB nZr/ yV'D BjhI d/
fojk ;h. fe;kB y/sK ftZu nkb{nK d/ Y/o bk e/ ehwsK T[Zgo T[ZmD dh T[vhe T[go
w{zj u[Ze e/ t/yD bZr./ w?I fJZe tkj/ y/s ftZu'I dh bzx fojk ;h. w'N/ w'N/ ;kc ;[Eo/
, r'b wN'b, tkj[D ftZu d' fszB nkb{ gJ/ t/y./ w?I nkb/ d[nkb/ fBrkj wkoh s/
c[osh Bkb uko gzi nkb[{ tkjD ftZu'I u[Ze bJ/. id'I y/s d/ nrb/ feBko/ s/
gj[zfunk sK fe;kB tho B/ nktkia fdZsh- @@ Gk ih mfjo ikU ! rZb ;[De/ ikDk##.
w?I o[e frnk s/ fdb s/ia s/ia XVeD bZr fgnk, wBk l eh rZb ;h n?tI/ d' nkb{nK
s/ v'b frnk i/ Bk u[Zedk fco fejVk o'Nh BjhI ;h yk j'Dh. j[D cfVnk frnk
n?B w"e/ s/ eok p/fJiash.
@@ jK Gk ih dZ;' eh rZb j?##<
@@ nkj nkb{ u[Ze/ n?, uzr/ bZr/ n? ##<
@@ tho ih rbsh j' rJh, n?tI/ ;'jD/ t/y e/ u[Ze bJ/ rbsh w[nkc eo'.
@@ Gk ih w?I sK ;r'I fJj efjDk ukj[zdk jK fe s[;hI tkjD ftZu'I nkb{ feT[I
[47]
u[ZeD/ ;h. ;kv/ d; feZfbnK d/ nkb{ nkj y/sK ftZu Y/o bZr/ gJ/ jB. wzvh ftZu
b? e/ ikJhJ/ sK Nq?eNo dk GkVk Gh g{ok BjhI j[zdk. pkDhnK e'Jh d[ekB nZr/ Y/
oh BjhI bkT[D fdzdk. n?seh sK y/s ftjb/ eoB dh w[;hps yVh j' rJh j?. eDe
phiDh Gh n"yh j' ikt/rh. ;kv/ y{B g;hB/ dh ewkJh nkj o[b ojh j?. s[;hI tkjD
ftZu' nkb{ Bk u[Ze'. ;r'I ;kv/ fJ; tZv/ Y/o ftZu' fizB/ s[;hI fbikDk ukj' b? ikT[.
s[jkvk ;kv/ s/ nfj;kB j'tr/ k. jcs/ d; fdBK ftZu nkb{nK ftZu'I pdp' nkT[D bZr
g?Dh j?. fJE/ B/V/ s/V/ e'Jh BjhI yb' ;e/rk HHHHH##. w?I ;[Ddk ;[Ddk ;[zB jz[dk ubk
frnk. fe;kB dh nktkia Xhwh j[zdh j'Jh rb/ ftZu nNe rJh. w?B{z fJ; d[ydkJh
nt;Ek dk gfjbh tkoh MNek bZfrnk. fJ; soQK fe;kBK B{z nkb{ Gh b? v[Zp./
pkJh gk; okig[ok s/ w?I nzfwqs;o tZb B{z ikD bJh pZ; dh T[vhe eo
fojk ;h. fJzB/ ftZu fJZe pj[s bzwk NoZe Nokbk nk e/ o[e frnk. vokfJto
ikfDnk gSkfDnk bZfrnk. T[; B/ pj[sh T[vhe BjhI eotkJh, ns/ tho ih nky e/
NoZe d/ e?pB ftZu nkgD/ B/V/ fpmk fbnk. T[; d/ dZ;D s/ gsk bZfrnk fe T[j
tho ncrkBh;skB ftZu NoZe ubkT[dI k ;h. fdZbh s'I ns/ gzikp ftZu'I T[jBK d/ NoZe
cbK ;pihnK nkfd Bkb Go/ iKd/. T[jBK B{z S/sh s'I S/sh gkfe;skB s/ nZr'I
ncrkBh;skB g[ukfJnk iKdk. fJjBK NoZeK ftZu cohiao bZr/ j'J/ ;B. T[Xo'I Gkos
bJh yi{oK ns/ j'o ;ko/ soQK d/ ;[Ze/ w/t/ b? e/ nkT[dI / ;h. T[j vokfJto tho w/
ok g[okDk tkec brksko dZ;dk frnk. T[; dZf;nk fe @@ tho ih fJXo'I ;pihnK
nkb{ tr?ok i/ T[Xo iKd/ ofjD sK T[jBK b'eK B{z tXhnk y[oke fwb/rh. ;kB{z
tXhnk ;;s/ w/t/ fwbDr/. ;kkB{z NqK;g'oNoK B{z o'ira ko fwb/rk. d'tI/ fJ; y[;ja kbh
tZb tXDr/. go brd? Gkos ;oeko y[;ea h tkkbk okj S/sh pzd eoB tkbh j?,
pjkBk e'Jh Gh j' ;edk j?. fiBQK nkb{nK B{z fJXo e'Jh w[cs u[ZeD bJh fsnko
BjhI, T[Xo ;'B/ d/ Gkn fte ;ed/ jB.##HHHH
fJj xNBk ;akfJd 1976 d/ B/V/ dh j?. fJ; s'I wro'I gzikp ftZu
@@ykVe{tkd## g?dk j' frnk. ykVe[{nK B{z gkfe;skB jfEnko G/idk ;h. fjzd[;skB
d/ N[eV/ j'D bZr/ ;h. fJ; bJh ;kohnK ;ojZdK ;hb eo fdZshnK rJhnK. nop
b'e ;pihnK B{z so;d/ oj/. gzikp ftZu nkb{ ;Vd/ oj/. d't/I d/;a nopK yopK
d/ xkN/ ftZu sK nk rJ/, go Gkos ;oeko B/ gzikp dhnK ;kohnK jZdK pzd jh
[48]
oZyhnK. fJj ;G e[ZM n?t/I BjhI j' frnk. fJ; d/ fgZS/ e'Jh okia j?. ;wMD dh
e'f;a;a eo'.
000
7H ewkd e"Vk j' frnkHHHHHHHHHHHHHHH<
;zB 1947 s'I gfjbK Gh ns/ pknd ftu 1960 sZe gzikp ftu pj[s
fe;kB r[V ;aZeo dh b'V g{oh eoB i'rk, ewkd phi b?dI / ;B. fJ;/ gqfefonk ftu
d/;h yzv Gh b'V i'rh pDk b?dI / ;B. fJ; s'I wro'I @@nzB g?dk eo' d/; G[Zyk wo
fojk j?##, tor/ ezB gkV{ Bkjo/ ;[DkJh d/D bZr./ @@;zs f;gkjh## d/ p'b/ Bz{ pdb
e/, bkb pjkdo ;k;soh T[; tes d/ gqXkB wzsoh (1965) B/ @@i? itkB, i? fe;kB##
dk Bkjok gqubs eotkfJnk. @@fiE/ fes/ s[jkBz{ iawhB t/jbh gJh fd;dh j?, T[;
ftu'I nzB T[rkU. o/b bkJhBK d/ Bkb, ;VeK , BfjoK d/ Bkb brd/ ydkBK ftu
fizBk j' ;e/ nzBdkDk g?dk eo'. ;oekoh w[bkiaw s[jkBz{ BjhI o'eDr/, j'o ;kohnK
uhiaK Bkb'I fiT[dI / ofjD bJh, o'Nh ;G s'I iao{oh j?. fJj wjkB ekoi gzikp dk
fe;kB eo ;edk j?. Gkos ;oeko fe;kBK dh fiD; dk tZX s'I tZX w[bZ d/tr/ h.##
gzikp d/ f;X gXo/ fe;kBK B/, fJ; ezw B{z d/F ;/tk ikD e/ g{oh sBd/
jh Bkb fBGkfJnk. eDe, wZeh, M'BK fJzBk fiankdk g?dk ehsk fe Gkos ;oeko e'b
;KGD i'r/ ;N'o jh BjhI ;B. y[ZbQ/ nkek; j/mK, fJZNK d/ EV/ pDk e/, eDe M'B/
dhnK YKrK fuD fdZshnK. bZyK e[fJzNb dkDk sogkbK Bkb Yfenk fgnk rbdk
fojk. u{j/ p'ohnK e[soe/ nzB Bz{ popkd eod/ oj/. f;T[eI B/ spkjh wukJh.
po;ksIK d/ f;ZbQ/ w";w ftu, nBki yokp j' iKdk. fe;kBK B/ ewkd nkfde phiDk
G[bk jh fdZsk. fiXo t?y' eDe, wZeh iK M'Bk. Bshik fJj fBefbnk fe gzikp ftu'I
r[V ;aZeo tk;s/ phfink ikD tkbk ewkd, nb'g j' frnk. yzv s/ r[V dhnK
ehwsK, f;yoK S'jD brhnK. yzv pb?e ftu fteD bZrh iK wjhB/ dh fJe feb'
gqsh ftnesh ok;aB fvg{nK s'I fwbD bZrh. y[ZbQ/ piko ftu'I rkfJp j' rJh. :{HghH
d/ w/om, ;jkoBg[o, ns/ w[iZcoBro fJbkfenK ftu'I r[V fteD bJh gzikp ftu
nkT[D bZrk. n;hI fBZe/ j[zd/ T[; r[V Bz{ @@w/oNh## (n;b Bkw w/om) r[V fejk
eod/ ;K. fco T[j r[V nsh xNhnk ns/ xZN fwZm/ tkbk nkT[D bZr fgnk. T[;B{z
o; ekN fejk eod/ ;K. Gkt fe T[; ftu'I e[M fwedko yzv dh eZY bJh rJh
[49]
j?. T[Xo'I eDe M'B/ dhnK ehwsK you/ w[skpe BjhI fwb ojhnK ;B. ;afjoK ftu
rzB/ d/ N[eV/ eN e/, poc dhnK Y/bhnK Bkb mzY/ eoe/, @@rB/ohnK## nky e/ t/
u/ ikD bZr./ g/vI { spek rzB/ u{gD Bz{ so; frnk. pZfunK Bz{ fJj Gh gsk Bjh
;h fe r[V ekjd/ p{N/ Bz{ brdk j?.
d[yh j'J/ fe;kBK B/ ewkd tZb w'V eZfNnk. pj[fsnK B/ nkgD/ y/sK ftu
xZN iK tZX rzB/ phiD/ F[o{ eo fdZs./ r[V fsnko eoB tk;s/ EkT[I EkJhI x[bkVhnK
rzB/ ghVB bJh rZvhnK ikD bZrhnK. :{HghH ftu'I r[V gekT[D tkb/ ekohro nk
rJ/. gzi uko ;kbK ftu gzikp r[V tZb'I nksw fBoGo j' frnk. ;kvh nkgDh
;oeko B/ gzikp ftu yzv fwZbK bkT[DhnK F[o{ ehshnK. gfjbK yzv fwZb crtkV/
;h iK fJe pNkb/ ;h. j'o FfjoK ftu XVk XV fwZbK ukb{ eo fdZshnK. fe;kBK
Bz{ nkgDk rzBk fwZbK ftu G/iD bJh nghbK eoe/ pj[sk w[Bkck ewkT[D dk Mk;K
fdZsk frnk. ;wK gk e/ j"bh j"bh fe;kB rzfBnK dhnK NokbhnK bZd e/, fwZbK tb
tjhoK xZs e/ uZb fgnk. eJh eJh jcs/ fwZbK nZr/ NokbhnK yb'shnK ofjzdhnK.
fe;kBK Bz{ rowh ;odh T[tI/ jh MZbDh g?dI h. ykD ghD d/ you/ g?dI / ofjzd./ nkgDh
ns/ N?qeNo dh fdjkVh wodh ofjzdh. j'o rzBk fbnkT[D dh nk; w[Ze iKdh. fJ;
jkbs B/ r[V tkbh d/;h fefonk ysw eotk fdZsh. yzv fwZbK tkbh
y/Y, N/Yh yho pD rJh. d'tK g[VK ftueko fe;kB c; frnk. fwZbK ftu rzBk
fbnkT[D s'I gfjbK, gouh eNkT[Dh iao[{oh eoko d/ fdZsh rJh. fJ; gqtkBrh dh
gouh s'I pkd jh s[jkBz{ fwb nzdo rzBk fbnkT[D dh nkfrnk j'tr/ h. fco gouh
eNkT[D bZr,/ fo;ats dk d"o uZb fgnk. fJ; soQK fe;kB b[ZN/ ikD br/. fJ; s'I
wro'I fwZb ftu t/u/ / rJ/ rzB/ d/ g?;/ gqkgs eoB dk ;zeN yVk j' frnk. gfjbK
wjhfBnK sZe s/ fco eJh eJh ;kbK se fe;kBK d/ g?;/ d/D s'I fJBeko ehsk iKdk
fojk. fJe gk;/ rzfBnK Bkb bZdhnK NokbhnK dhnK bzwhnK eskoK fwZb d/ r/N
nZr/ nzdo dkyb j'D bJh yb'shnK jB. d{i/ gk;/ fJe fyVeh d/ nZr/ fgSb/ ;kb
fwb ftu nkJ/ rzfBnK d/ g?;/ b?D tk;s/, fe;kBK dhnK bzwhnK eskoK fd;dhnK
jB. NokbhnK s/ bZfdnK rzBk ;[Ze fojk j?. e'b yb's/ fe;kB dk y{B ;[Ze fojk
j?. nzdo w?Bi/ o fgSb/ ;kb tkb/ g?;/ Gh d/D bJh oikwzd Bjh j?. fJjBK fwZbK
ftu i' yzv fsnko j'Jh, T[;Bz{ Gkos ;oeko u[ZeD bJh fsnko BjhI j?. wzvh ftu
[50]
f;ZXh t/uD dh nkfrnk BjhI j?. fgSb/ ;kb tkb/ rzB/ dh t;{bh i' e/dI oh ;oeko
tZb pekfJnk j?, T[j Gh BjhI fdZsh ik ojh. nyapkoh fog'oNK w[skpe nfijh
e;awe;a d/ wkj"b ftu, fwZbK d/ w?Bi/ o XKdbhnK eoB bZr gJ/. fwZbK ftu eo'VK
d/ rpB j'D bZr gJ/. fwZbK xkN/ ftu ikD bZrhnK. fe;kB rzB/ dh y/sh s'I s'pk
s'pk eo T[m./ gzikp dhnK pj[shnK yzv fwZbK pzd j' u[ZehnK jB. ofjzdhnK pzd
j'D feBko/ jB. fJe ;wK nfijk Gh nkfJnk ;h fe fe;kB nkgDh b'V tk;s/,
xbkVh rZv e/ y[d r[V fsnko eoBk ukj[zd/ ;B, sK g[fb; tZb'I Xwek e/ r[V
pDkT[d tork @@ngokX## eoB s'I ;ysh Bkb o'e fdZsk frnk. fJj xNBk w[yZ
wzsoh p/nzs f;zx d/ ;w/I 1994 dh j?. fJjBK jh fdBK ftu (1994) gzikp ftu eDe
wzvhnK ftu o[bD bZrh. ehws tXkJh e'Jh Bk. jfonkDk oki ftu, eDe gzikp
Bkb'I ;" o[gJ/ e[fJzNb wfjzr/ Gk fte ojh ;h. gzikp fe;kB :{BhnB B/ obe/, pj[s
;kohnK NokbhnK eDe Bkb Go e/ okig[o/ s'I nzpkbk, gfNnkb/ s'I r{jbk uhek
nkfd wzvhnK tZb N[o gJ/. gzikp ;oeko dhnK jdkfJsK s/ jfonkD/ Bkb brd/
;ko/ bKx/ pzd eo fdZs./ uko fdB fe;kB ;VeK s/ p?m/ oj/. G[Zy fgnk; Bkb
ftbed/ oj/. go jfonkD/ dk @@pkovo## Bk bzxD fdZs./ efjzd/ B/ ;kok d/F ;kvk
nkgDk j?. fiZE/ woih e'Jh oj/, eo'pko eo/ ftT[gko iK B"eoh eo/. ih BjhI fJ;
d/F dk ekBz{B f;ZyK d/ rb ftu cK;h dk czXk gkT[D tkbk j?. f;ZyK Bz{ M{m/
w[ekpfbnK ftu wkoB tkbk j?. nkgDh y{B g;hB/ dh ewkJh c;b, d{finK d/
jtkb/ eokT[D tkbk j?. T[;Bz{ i/ i[bw ;fjD/ g?D sK dkd cfonkd eoB dh Gh
fJikias BjhI j?. nzdo tVe/ o' b?D s'I o'eD tkbk ekBz{B jkbh ;akfJd BjhI
pfDnk. nksw jZfsnk eoB s'I o'eD tkbk ekBz{B Gh e'Jh BjhI pfDnk. ;ko/ gkf;nK
s'I bkuko j' e/ gzikp tk;h f;Zy nksw jZfsnktK eo fojk j?. ;oeko dh ikD/ i[Zsh,
f;Zy wod/ jB sK woB. pE/o/ ehV/ we"V/ fBZs wod/ jB.
1994 d/ ;kb dhnK ypoK jB gJh e[M ;od/ g[id/ fe;kBK B/ tZv-/ tZv/
;N'o pDk e/, eDe nzdo ;KG e/ oZy fdZsh. gJh id'I d' uko wjhfBnK ftu ehwsK
tXDrhnK, sd'I t/uKr/. w[Zy wzsoh p/nzs f;zx dhnK g[fb; XkVK B/, bkmh r'bh dh
skes tos e/, fe;kBK d/ r[dkwK ftu'I T[j eDe eYtk bJh. T[;/ xZN Gkn s/
t/uD bJh wiap{o ehsk frnk. fJ;/ soQK ;ko/ gkf;nK s'I fe;kBK Bz[{ x/o fbnk
[51]
frnk j?. rzBk phiDk Gh gt/rk s/ xZN o/N s/ fwZbK ftu ;[ZNDk Gh gt/rk.
;oekoh yzv fwZbK ;kohnK pzd j' rJhnK jB, nopK o[gJ/ d/ xkN/ g[nke/.
fe;kBK Bz{ pkopko B;hjsK fdZshnK iKdhnK jB fe @@c;bh uZeo## pdb'. go
id'I Gh fe;kBK B/ c;bh uZeo pdbD dh e'fFF ehsh, sd'I jh T[;Bz{ tZvk xkNk
MZbDk fgnk. eoik f;o uVQ frnk. nZi d/ ;w/I (2007) se eJh ;oekoK
nkJhnK s/ eJh rJhnK. yzv fwZbK nkgDk fdtkbk eZY e/, p?Ie eoik w[nkc
eotk e/ @@joB## j' rJhnK jB. fe;kBK d/ rzB/ dk eo'VK o[gfJnk v[Zp
frnk. fJ; ;ko/ xNBk uZeo Bz[{ t/y goy e/ w?I fe;kBK (yk; eo f;Zy, feTI[fe
fjzd{ fe;kBh BjhI eodk) fto[ZX fjzd{ bkph dh ;'uh ;wMh wko{ ;kfi; ;wMdk
jK. ;oeko Gkt/I eKro; dh j't/ s/ Gkt/I Gkigk dh, e'Jh coe BjhI j?. f;ZyK
Bz{ d't/I gkoNhnK @@fJe' nZy## Bkb t/ydhnK jB. s[;hI fet/I wfj;{; eod/ j''<
eh fJj n?t/I tkgo frnk<
000
8H wX{ wZyhnK d/ vzrHHHHHHHHHHHHHH<
gzikp y/shpkVh :{Bhtof;Nh b[fXnkDk, y/sh d/ pj[gZyh ftek; bJh y'i
eoe/ fe;kBK Bz{ bkGtzdhnK c;bK g?dk eoB bJh, nrtkJh d/D tk;s/ pDkJh
rJh ;h. ;zB 1960 s'I b? e/ 80 se, iawhB ftu'I ;koh T[gikT{ ;aesh tos
e/, tZX s'I tZX MkV b?D tk;s/ fe;kBK Bz[{ T[e;kfJnk. y/sh wkfjoK d/ nky/ bZr
e/, fe;kBK B/ p/sjkFk ykdK dh tos'I ehsh. p/nzs ehNBkFeK c;bK s/
fSVehnK. iawhB dh T[gikT{ ;aesh brGr ysw j' rJh. id'I t/fynk fe
fe;kB wk:{; j?, xkN/ ftu ik fojk j?. T[; tes y/sh :{Bhtof;Nh tb'I y/
sh Bkb ;zpzXs, feZs/ ngDkT[D bJh gq/fos ehsk frnk. fit/I fe @@s[;hI ;{o
gkb', w[orhykB/ y'jb', wZSh ckow pDkT[. v/noh ckow ngDkU, iK o/Fw g?dk
eoB tkb/ ehV/ gkb'. fJjBK ezwK ftu youk xZN nkT[Idk j?. w[Bkck pj[sk
s/ joo'ia j[zdk j?. fJj ;"y/ fij/ ezw s[jkv/ gqtkfoe w?Ipo (phphnK pZu/) Gh
nk;kBh Bkb eo ;eDr/. ezw F[o{ eoB bJh ;oeko p?Ie tZb'I eoiak fdtkJ/
rhHHHH.
gfjbK wX{ wZyhnK pko/ ftuko eo bJhJ/. fe;kBK B/ wX{ wZyhnK pko/
[52]
Nq/fBzr bJh. fco bzwh yZib y[nkoh s'I pkd, p?Ie s'I eoik u[fenk. T[gozs
pe;/ pDtkJ/ s/ fNekD/ f;o y/sK ftu oZy/. u'oh uekoh iK rowh ;odh s'I
pukU bJh gqpzX ehsk. y/sK ftu'I c[b fwbd/ ofjD, fJ;dk Gh fXnkB oZfynk
frnk. id'I Ffjd fsnko j' frnk sK wzvh ftu yohdD tkbk e'Jh BjhI ;h.
fJZek dZ[ek F"eh Ffjd ykD tkb/ rkje Gkt/I fJe d' p'sb yohd b?Id/ ;B. go
fJj wzvh BjhI ;h. fJzBh E'Vh fteoh Bkb fe;kB dh bkrs g{oh BjhI j' ;edh
;h. tkX{ Ffjd xo oZy e/ eh eoBk ;h< fe;kB dh nkoEe ewi'aoh dk
ckfJdk T[mk e/, eJh tZvhnK cowK tkb/ fit/I @@vkpo iK jwdod## ;;s/ o/NK
s/ Ffjd b? iKd/ ;B. T[;/ Ffjd Bz{ p'sbK ftu ;hbpzd eoe/, nkgDh cow
d/ b/pb fugek e/, eJh r[Dk tZX w[Bkck ewk b?Id/ ;B. i' Ffjd fe;kB s'I
80 iK 90 o[gJ/ feb' yohfdnk iKdk j?, T[jh gzi ;" o[gJ/ feb' t/funk iKdk
j?. ;oeko fJj @@swkFk## j[zdk fBZs t/ydh j?.
nZ;h tkb/ djke/ ftu :{oghB w[beK B/, uhB s'I tZv/ gZXo s/ Ffjd
wzrtkT[D dk ;wM"sk ehsk. uhB tkfbnK g{oh tkj bk e/ jiakoK wD Ffjd
fsnko eo fbnk. ;zpzXs ezgBhnK Bz{ Bw{B/ (;?Igb) G/i/ rJ/, i' iKfdnK jh c/
bQ j' rJ/. fdZs/ rJ/ ;ko/ nkvo oZd eo fdZs/ rJ/. uhB tkbh ;koh nkco
Gkos Bz{ s/ Gkos ftu'I gzikp Bz{ fwb rJh. ;ko/ wX{ wZyhnK gkbeK d/ fujo/
fyV rJ/. tZv/ tZv/ fJzNoB?FBb gZXo d/ ftu'b/, ;"d/ eotkT[D bJh nk rJ/
. fe;kBK s'I Ffjd yqhfdnk frnk. uhB d/ tgkohnK Bkb fwb e/ T[jh tkg;
ehsk Ffjd Bt/I vZfpnK ftu ;hbpzd j' e/, :{og tZb Bz{ otkBk eo fdZsk
frnk. gzikp dk xZN s/ uhB tkbk fiankdk ;;sk yohd e/ ftu pj[sk fwbk
fdZsk frnk. j'fJnk T[jh i' j'Dk ;h, fJj ;kok Ffjd fwnkoK s/ yok BjhI
T[sfonk s/ tkg; gos nkfJnk. Ffjd wkbe e'; oj/ ;B fJjBK mZrK Bz{ iK
nkgDh @@fe;ws## Bz{.
ft;Eko ftu Bk iKfdnK @@t/oek## tkfbnK B/ v/noh ckow d/ wkwb/
ftu rktK wZMK oZy e/, d[ZX t/uD tkb/ fe;kBK Bz[{ ezrkb eoe/ oZy fdZsk. t/
oek gF{ y[oke gF{nK bJh bkj/tzdh ;kfps Bk j'Jh. t?;/ ;kohnK jh gF{ y[okeK
nsh xNhnk doi/ dhnK jB. ;G s'I tZvk ;oekoh ndkok Gh fe;kBK Bz{[ bkj/
[53]
tzd d[ZX dk w[Zb Bk d/ ;fenk. wZSh ckow c/bQ eo fdZs/ rJ/ o/Fw d/ ehV/
gkbD tkbk Xzdk ed/ dk pzd j' u[fenk j?. w[orh s/ ;{o ckow ed'I d/
@@okwBkw ;s## j' u[Ze/ jB. f;Zy fe;kB B/ ;oeko d/ nky/ br e/ pj[s siop/
eo bJ/ jB. jo EK s/ xkNk ykXk j?. xkN/ ;fj e/ fiT[Id/ ofjD dk siopk
f;Zy fe;kBK Bz{ pj[s j' frnk j?. jK T[IR ohV dh jZvh g{oh soQK N[ZN u[Zeh
j?. eh jo w[jki s/ jkoBk f;ZyK dh @@fe;ws## ftu fbfynk ik u[fenk j?.
edh nekbh u"Xoh fJ; pzB/ ;'uD dh ifjws T[mkT[Dr/< :{Bhtof;NhnK ftu
p?m/ @@ftdtkB## e'Jh okj eZYDr/< Xoww[yh e'Jh nodk; eoBr/< fJj
toskok eh n?t/I tkgo frnk< ;'u' sK ;jh.
000
9H ekoykB/ c/bQ
Gkos ;oeko B/ ;ojZdh ;{p/ dk pjkBk xV e/, gzikp ftu tZv/
ekoykB/ bkT[D s'I ;dk BKj ehsh j?. ny/ gkfe;skB Bkb izr br ikD dh
;{os ftu, pkovo d/ B/V/ j'D ekoB, gzikp ftu br/ ekoykB/ spkj j' ;ed/
jB. id'I fe fJj fBok pjkBk jh j?. feT[Ife nZi d/ ezfgT{Noh :[Zr ftu
nfij/ jfEnko pD u[Ze/ jB fe jiakoK whbK sZe nZy d/ gbeko/ ftu wko eo
;ed/ jB. nfijhnK wikJhbK fsnko j' u[ehnK jB, i' Xosh d/ fe;/ Gh e'B/
s/ spkjh wukT[D d/ ;woZE jB. o;kfJDe pzpK dk tofsnk ikDk ni nkw
fefonk ftu Fkfwb j' frnk j?. nfij/ gqwkD{ pzp, nDfrDs pD u[Ze/ jB, i'
Xosh dh ;koh t;'I Bz{ eJh tko ;kV e/ ;[nkj eo ;ed/ jB. nfij/ ;w/I
@@pkovo B/V/ j?## dk pjkBk p/s[ek jh nkfynk ik ;edk j?. id'I Bhns ;kc
Bk j't/, T[; tes e'Jh Gh x[zso eYh ik ;edh j?.
gzikp ftu tZv/ ekoykB/ Bk bkT[D dk gqw[Zy ekoB j? fJE'I dh
nkoEesk Bz{ ewi'ao eoBk. ekoykB/ brD dh ;{os ftu, gzikp d/ B"itkBK Bz[{
o'iarko fwb/rk.ekoK, NoZe, pZ;K dh tos'I tX/rh. o'irko gqkgs eoB tkb/
gqtkoK dh, nkoEe jkbs ;[Xo/rh. T[j pZfunK Bz{ j'o uzrh ftfdnk d/ ;eDr/. fJ;
soK T[jBK dk wkBf;e ftek; j't/rk. T[j fizadrh d/ jo y/so ftu soZeh
eoBr/. f;Zy d[FwD bkph fJj fet/I podkFs eo ;edh j?< i/ fJe c?eNoh
[54]
ftu, fJe ;" ftnesh ezw eodk j't/, sK j'o fJe jiako pzd/ Bz[{ nf;ZX/ o{g
ftu o[iarko fwb iKdk j?. fit/I w[bkiwK Bz[{ ofjD bJh wekB ukjhd/ jB.
wekB T[;koh bJh fezBk e[M ukjhdk j?, i/ fbyD brhJ/ sK eJh gzB/ Go/ ik
;ed/ jB. wekB ftu ofjD tkb/ ftneshnK dhnK nDfrDs b'VK g{ohnK
eoB bJh, g{ok piko j'Dk ukjhdk j?. Gkt fe 100 w[bkiawK bJh, eJh jiako
j'o ftneshnK Bz{ nz;ae o[iarko fwb iKdk j?. nkNk, dkb, s/b, ;piahnK, cb
nkfd ;G e[M jh yqhdDk j[zdk j?. eZuk wkb ns/ Y'nk Y[nkJh. fsnko wkb
ns/ fco Y'nk Y[nkJh. i/ gzikp d/ b'e oZithI o'Nh ykD i'r/ j' rJ/ sK T[j
nr'I j'o j'o wzrK wzrDr/. fJ; bJh oZithI o'Nh jh Bk ofjD fdU. G[Zy nZr/
pkeh ;kohnK wzrK s/ ;t?wkD dp e/ ;kj;s jhD j' ikt/rk. fJj jkbs ikD
p[ZM e/ gzikp dh ehsh rJh j?.
r[odk;g[o fiab/ dk pNkbk Ffjo fJe f;o eZYtK T[d:'fre Ffjo
j'fJnk eodk ;h. nDfrDs gqeko dhnK w;hBK fJE/ fsnko j[zdhnK ;B. b'jk
YbkJh dhnK ftFkb GZmhnK bZrhnK j'JhnK ;B. ;ko/ d/F ftu fJE'I wkb
;gbkJh j[zdk ;h. eJh jiako toeo ezw s/ bZrk j'fJnk, nkgDh g/N g{osh eo
fojk ;h. e/Ido ;oeko Bz{ gzikp d/ pfFzd/ @@uzrh o'Nh yKd/## gqtkB BjhI jB.
pNkb/ d/ ekoykfBnK bJh j"bh j"bh eZuk wkb G/iDk pzd eo fdZsk. ekoykB/
dkoK B/ ys fby/, nyapkoh fpnkB fdZs/. gzikp ;oeko ns/ Gkos ;oeko d/
;zpzXs wfjefwnK ftu ik e/ d[Zy o'J/, go e'Jh ;[DtkJh BjhI j'Jh. foekov
u?e eoB d/ pjkB/, N?e; u"oh d/ fJbikw bk e/, Gkos ;oeko d/ nc;o, g[Zi
e/ gq/FkB Gh eod/ ;B s/ w'NhnK foFtsK Gh b? iKd/ ;B. fJXo ekoykB/ ftu
ezw eoB tkb/ toeoK s'I jVskbK eotk d/DhnK. c?eNoh Bz{ skbk brtk d/
Dk. fJjh f;bf;bk fJe ;'uh ;wMh ;kfiF sfjs ubdk fojk. nzs Bz{ j"bh
j"bh pNkb/ d/ ekoykB/ pzd j'D/ F[o{ j' rJ/. wfjzrhnK wFhBK N[ZN/ b'j/ d/ Gkn
t/uDhnK gJhnK. wkbeK d/ eo'VK o[gJ/ bZr/ y{j ftu g? rJ/. edh eo'VK ftu
y/YD tkb/ ;odko, fBZehnK d[ekBK iK o/jVhnK bk e/, gqtkoK dk r[iakok eo
oj/ t/y/ ik ;ed/ jB.
r'fJzdtkb fty/ ssekbhB gqXkB wzsoh okiht rKXh B/, fJzv;Nohnb
[55]
c'eb g[nkfJzN dk BhIj gZEo ofynk ;h. @@gzikp ftu tkgo/ xb{xkfonK
d[jokB, iywh j'J/ f;Zy wBK s/ wZbQw bkT[D bJh fJj ;dGktBk tkbk jZE
tXkfJnk ik fojk j?.## gzikp ftu T[; ;w/I ;qL ;[oihs f;zx poBkbk dh ewi'ao
fijh nekbh ;oeko dw s'V u[Zeh ;h. fJ; c'eb g[nkfJzN dk gZEo d;dk j?
fe ;szpo 1988 ftu oZfynk frnk ;h. F[o{ F[o{ ftu fpbfvzrK dh T[;koh pVh
s/iah Bkb j'Jh. ;VeK pDkJhnK rJhnK. eJh soQK dhnK w;ahBK fbnk e/ fcZN
ehshnK rJhnK. wiad{okI fw;sohnK w?B/ioK dh Gosh ehsh rJh. fJbke/ ftu
BtK fJBebkp fbnkT[D dhnK vhIrK wkohnK rJhnK. fpnk; dfonk s/ g[b
pDk e/ f;ZXk eg{oEb/ Bkb i'fVnk frnk. fJ; soQK d/ E'V/ fizB/ ezw eoe/ ns/
pj[s ;ko/ M{m/ gquko, tesh gq;z;k yZN e/, okiht rKXh N[o frnk. fit/I fe
ydFk ;h, fJE/ ub oj/ ekoykfBnK Bz{ eZuk wkb G/iDk pzd eo fdZsk frnk.
fsnko wkb Bz{ yqhfdnk Bk frnk. nzs Bz{ fJj fJzv;Nohnb c'eb g[nkfJzN, dw
s'V frnk. jiakoK ftnesh p/ o[iarko j' rJ/. nopK o[fgnk bZfrnk, spkj
j' frnk. nZi T[; n;EkB ftu T[ikV phnkpkB Biao nkT[Idh j?. T[b{ p'bd/
jB, y's/ jhIrd/ jB, s/ ntkok e[Zs/ o'Id/ jB. fiBK dk fJE/ ;G e[M b[fNnk
frnk T[jBK dk jkbHHHHHHHH<
pfmzv/ B/V/ (iZ;h gkT[tkbh) fJe tZvk s/b ;'X ekoykBk brDk ;h.
fJ; bJh gkJhg bkJhB f;ZXh wEok s'I nkT[Dh d;d/ ;B. fgSb/ gzdoK e[ ;kb
s'I fJj ekoykBk p/JhwkB okiBhsh d/ yko/ ;kro ftu dZfpnk fojk j?. ;qL
pkdb efj fojk j? eKro; BjhI pDB fdzdh. ;qL nwfozdo f;zx efj fojk j?
F[o{nks jh rbs j'Jh j?. n;b ftu e/Ido dh e'Jh Gh fXo ns/ fjzd{ ;'u
tkbh nc;oFkjh, gzikp Bz{ e[M Gh d/Dk BjhI ukj[zdh. pjkB/ pE/o/ xV/ ik ;ed/
jB.
b[fXnkD/ d/ pj[s ;ko/ S'N/ ekoykB/ pzd j' u[Ze/ jB. fJe sK fJjBK
Bz{ nc;oFkjh tZb'I pko pko szr ehsk iKdk j?. d{ik b'VhIdk eZuk wkb BjhI
G/fink iKdk. shik fsnko j'fJnk T[{Bh s/ ;{sh ;kwkB u[fenk jh BjhI iKdk.
ftd/FK Bkb ;wM"s/ eoB s' o'fenk iKdk j?. fJ; soQK fJj S'N/ ekoykB/ nkyoh
;kjK s/ jB. fJ;/ Bkb fwbdk i[bdk w;bk ibzXo ftu y/YK d/ ;kwkB dk
[56]
j?. eJh tkoh sK nyapkoK Bz{ ezNo'b o/N s/ ekri d/D s'I fJBeko eo fdZsk
iKdk j?. pb?e ftu ekri yqhd e/ nyapko ubkT[Dk ;zGt jh BjhI. fpibh d/
bzw/ eZN bke/ wkbeK wiad{oK Bz{ w[;hps ftu gkJh oZyDk, ;oekoh wfjefwnK
dh nkw jh nkds j?. b'jkwzvh r'fpzdrVQ Gh pj[s d/o ubZD BjhI bZrh. Gkt/
I fJjBK c?eNohnK d/ pj[s/ wkbe fjzd{ jB. go fco Gh fJj tZvk ;owkfJnk
gzikp ftu bZfrnk j'fJnk j?. i/ E'VQk pj[s fe;/ bkb/ dk B[e;kB j[[zdk Gh j?
sK e'Jh rb BjhI. @@dkfDnK Bkb x[D sK fg; jh iKdk j?##. eh fJj ;G
e[M nkgD/ nkg j' fojk j?<
000
10H ftfdnk dk fBxko
t?;/ sK Gkos ftu jo uhi ftekT{ j?. o'ih o'Nh, fJZias-nkpo{, dhB-
JhwkB, ;G fted/ jB. fJE/ okiBhfse b'e Bhbkw j[zd/ jB. fJ; gftZso
Xosh s/, XowK dh p'bh brdh j?. d;K Bjz[nK dh feos Bk eoe/, g{ik d/
g?;/ Bz{ nkgDh T[gihtek wzBe/ uZbD tkfbnK s'I fe;/ B/e ezw dh nk; eoBh,
gkrbgD jh j' ;edk j?. fJe ;'uh ;wMh ;ehw nXhB, gzikp ftu i'
ykVe{tkd g?dk ehsk frnk, T[;Bz[{ dpkT[D d/ pjkB/ f;ZyK dk bZe s'V fdZsk
frnk j?. jo f;Zy gqtko Bz{ (ftob/ fjzd{ gqtko Gh) wkBf;e rfjoh u'N bJh
rJh. fpBK ekoB f;ZyK Bz{ wkBf;e s;hj/ fdZs/ rJ/. T[;dh nDy Bz{ tzrkfonk
frnk. fJ; soQK fjzd{ f;ZyK ftu Bcos d/ phi phi/ s/ gqc[bs ehs/ rJ/.
gzikp d/ fgzvK ftu fjzd{ wk;NoK B/ @@ikB Bz{ ysok j?## dk tk;sk
gk e/ FfjoK ftu pdbhnK eotk bJhnK. eJhnK nkgD/ gqtko jh FfjoK ftu
fNek fdZs/. id'I fe;/ wk;No dh w"s j' iKdh iK e'Jh g?IB;aB ubk iKdk. T[;dh
ykbh EK Bz{ g[o eoB bJh, BthI Gosh Bk ehsh rJh. fJe sK pZfunK dh
gVQkJh dk Bk g{ok j'D tkbk xkNk fgnk. d{ik fiBK B"itkBK Bz{ B"eoh fwbDh
;h. T[; sBykj d/ g?;/ Bkb gqtko dh gkbDk j'Dh ;h. pZu/ gVQB' ofj rJ/,
wk;No o[iarko tZb'I ofj rJ/. e/Idoh ;oeko B/ fJj ;G j'D fdZsk. gzikp d/
g/Iv{ ;e{bK ftu eohp gzikj jiko wk;NoK dhnK nk;kwhnK nZi sZe ykbh
gJhnK jB. BK nekbh ;oekoK B/ e'Jh fXnkB fdZsk Bk eKro;h ;oekoK B/.
[57]
gzikp ftu gfjbK s/oK fiabQ/ ;B, go g[fb; dh tkX{ Gosh bJh 26 fiabQ/ pDk
fdZs/ rJ/. g[fb; d/ fJZe nkjbk nc;o nkJhHihH s/ vhHnkJhHihH dh Ekt/I
s/oK e[ Gosh eo bJ/. vkeNo Gosh BjhI ehs/. wk;No Gosh BjhI ehs/.
gzukfJs wfjew/ ftu, :{Bhtof;NhnK ftu p/nzs n;kwhnK ykbh jB. e'Jh
Gosh BjhI ehsh rJh. jK i/eo e'Jh fXo nkgDhnK jZeh wzrK bJh ;aKs wJh
o'; Gh gqrN eo/ sK g[fb;h XkVK s'I T[; s/ w"o e[Ntk fdU. r'bh ubk
fdUHHHHHHH. g[fb; Gosh ;dk y[Zbh j?.
gzikp d/ ;e{bK, ekbiK ftu Beb wkoe/ gk; j'Dk (;r'I c;N
vthiaB b?Dh) nkgDk okytK nfXeko wzfBnk iKdk j?. mhe j? Beb wko e/
gk; j'D dk ;oNhfce/N sK b? fbnk ikt/rk. go nr/ i/ fe;/ w[ekpb/ d/
fJfwsjkB ftu p?mDk g? frnk sK Bebuh T[wdhtko fNe BjhI ;e/rk. d{ih
fGnkBe phwkoh tpk tKr c?b rJh fe fpBK gVQ/, pr?o fJwfsjkB fdZs/
;oNhche/N yqhd b?Dk. d; jiko s'I b? e/ gzikj jiko o[gJ/ d/ ftueko jo
soK dk ;oNhfce/N yqhfdnk ik ;edk j?. nkw gVkJh tkbk jh BjhI ;r'I
vkeNo, fJzihBhno, tehb ns/ j'o fij' fij/ fizB/ ukj'. fezB/ ;ko/ Bebh
vkeNo wohiaK dh fizdrh Bkb fybtkV eod/ cV/ ik u[Ze/ jB. gzikp s/
jfonkDk jkJh e'oN ftu, gq?efN; eo oj/, bzw/ ;w/I s'I w'NhnK ch;K b? e/
e/; bV oj/ @@Bebh tehb## cV/ ik u[Ze/ jB. Bebh ;oNhfce/N Bkb,
nDfrDs b'e ;oekoh B"eohnK ni/ Gh eo oj/ jB, s/ fezB/ ;ko/ B"eohnK
eoe/ ;kohnK ;j{bsK gqkgs eofdnK, pVh ;akB Bkb g?B;aB b? e/, xo nk rJ/
jB. j'o j?okBh dh rb fJj fe ikjbh ;oNhfce/N t/uD tkbhnK Bebh (iK
n;bh<) :{Bhtof;NhnK, gzikp s'I pkjo dhnK jB. gfjbK gzikp d/ B"i[nkBK
e'b wfjzr/ w[Zb s/ ;oNhfce/N t/u', s/ g?;k Gh gzikp s'I pkjo b? ikU.
T[ZuhnK B"eohnK s/ f;Zy B"itkB p; T[IrbK s/ frD/ ikD i'r/ jh
brd/ jB. T[j Gh f;Zyh n;{bK tZb'I ;ZyD/, ;o{g tZb'I nX{o/. pkeh tZvhnK
B"eohnK s/ fjzd{ B"itkB jh brd/ jB. fijV/ B"itkB B"eoh s/ BjhI br ;ed/,
T[jBK ftu'I fjzd{ d[ekBdko iK ftT[gkoh pD iKdk j?. fgzvK d/ wkj"b ftu
gfbnk f;Zy B"itkB d[ekB BjhI eo ;edk. feT[Ife fJ; ezw dk T[; e'b
[58]
siopk BjhI. jZEhI ezw eoe/, g?oK s/ yVk j'Dk T[; bJh @@xNhnk## ezw j?.
;e{NoK, ekoK dh w[ozws dk ezw f;Zy e/, uzrk r[ikok ehsk ik ;edk j?. cfoi,
NhHthH tkfFzr wFhB nkfd dh w[ozws eoBh f;Zy e/, uzr/ g?;/ ewkJ/ ik ;ed/
jB. ezfgT{No N?bhc'B s/ w'pkfJb c'B d/ ezw ftu u'yh ewkJh ehsh ik ;edh
j?. nc;'; fe f;Zy B"itkB, fwjBs Bz[{ brGr fsbKibh d/ u[fenk j?. nZi
d/ :[Zr ftu ;ohoe skes dh T[sBh b'V BjhI, fizBh fdwkrh skes dh b'V
j?. fdwkr dh tos'I eoB tkb/ bJh, nZr/ tXD tk;s/ w?dkB pj[s ftFkb j?.
;yas w[ekpb/ tkb/ d"o ftu, ewi'aoK dk fNeDk iK ekw:kp j'Dk ;zGt BjhI
j?. pDktNh ;aow fsnkr e/ f;Zy B"i[nkBK Bz{ ihn ikB Bkb fwjBs eoBh
j'trh. toBk fJ; pko/ eth d/ ftuko fJT[I jB-
e[S o's/ w?I eN rJh, e[S nkj'I w/ eN rJh.
e[S ;'s/ w/I eN rJh, e[S r[Bkj'I w/I eN rJh.
wzfib g/ ubB/ tkb/ wzfib g/ ik br/,
okj/I pdbB/ tkb'I eh, okj'I w/I eN rJh.
000
11H p?IeK tZb'I ;kfiFKHHHHHHHHHHHHHHH<
Gkos ftu o[g? g?;/ SkgD dk ns/ ubkD dk ;kok nfXeko @@ohiaot
p?Ie## e'b j?. ;kohnK p?IeK Bz[{ fdFk fBod/F ohiaot p?Ie tZb'I fdZs/ iKd/ jB.
fiBQK dh gkbDk eoBh, ;kohnK p?IeK bJh iao{oh j[zdh j?. j'o eJh soK d/
;zftXkBe fdFk fBod/FK ftu fJe fJj Gh j?, fe @@S'NhnK pZusK okjhI fizBk
g?;k b'ehI p?eK ftu iwQK eokT[Dr/. T[; iwQK ehs/ rJ/ g?;/ dk 75 gqsh;as
fjZ;k, T[;/ fJbke/ dh GbkJh s/ yofunk ikDk ukjhdk j?. fi; ftu'I fe T[j
iwK j'fJnk j?. nkgD/ jh pDkJ/ fJ; ekBz{B dh gzikp ftubhnK p?IeK B/, edh
gkbDk BjhI ehsh. gzikp ftu'I fJeZmk j'fJnk nopK o[fgnk, gzikp s'I pkjob/
b'eK dh GbkJh s/ you ehsk iKdk j?. nkgD/ jh iwK eotkJ/ g?;/ ftu'I, e/
tb gzdoK e[ gqshFs o[fgnk, gzikp dh p/jsoh bJh yofunk iKdk j?. pjkBk
ipkBh ebkwh fJjh xfVnk iKdk j? fe gzikp sK gfjb'I jh fte;s ;{pk j?.
fJE'I d/ b'e sK gfjbK jh oZi/ g[Zi/ jB. brksko dh fJ; ;'u B/ j[D gzikp
[59]
Bz{ ezrkbh d/ ezY/ fbnke/ yVk eo fdZsk j?.
nyapkoh fog'oNK w[skpe 57 jiko eo'V o[gJ/, p?IeK ftu'I eoik b?
e/ @@tZv/ b'eK## B/ tkg; BjhI ehs/. tZv/ nc;o s/ tZv/ okiBhfse b'e, fizBk
eoik p?Ie s'I fe;/ pjkB/ fwb ;edk j?, b? b?Id/ jB. fJj sohe/ T[jBK Bz{
pky{ph nkT[Id/ jB, fe p?Ie Bz{ m[Zm fet/I ftykT[Dk j?. fe;kB id'I p?Ie s'I eoik
b?Idk j? sK 25 gqsh;as sK T[;dk b?IfdnK jh (foFts d/ o{g ftu) T[v iKdk
j?. w";w dh iK fe;/ j'o w[;hps ekoB fe;kB eoi/a dh feFs Bk w'V ;e/
sK tozN frqcskoh fBeb iKd/ jB. fe;kBK Bz{ i/bQK ftu s{V fdZsk iKdk j?.
iawhB dh e[oeh eoB bJh e'fFF ehsh iKdh j?. jiko d' jiko o[gJ/ dh
feFs gqkgs eoB bJh, thj shj jiako dk nc;oK dk T.A. ns/ s/b g?No'b
d/ you/ gk fdZs/ iKd/ jB. Bfjoh gkDh bJh pDkJ/ ykfbnK dhnK feFsK
(1986) poBkbk ;oeko B/ w[nkc eo fdZshnK ;B. Gkt fe ;kok eoik jh
w[nkc j' frnk. fJ; ekoB e/Ido ;oeko B/, ;qL ;[oihs f;zx poBkbk w[Zy
wzsoh dh fyukJh ehsh. fi; ;z;ko p?Ie s'I eoik fbnk ;h T[;B/ e/Ido ;oeko
dh fyukJh ehsh. nZr/ Bz{ eoi/a d/D s'I n;woZEk ikjo ehsh. fe;kBK dhnK
w'NoK dh fpibh d/ fpZb, ;oeko w[nkc eo d/t/ sK jkjkeko wu iKdh j?.
p?IeK Bz{ nopK yopK o[gJ/ dk u{Bk bkT[D tkfbnK dk tkb Gh ftzrk BjhI j[zdk.
gzikp ftu'I pZusK okjhI fJeZmk j'fJnk g?;k i/ gzikp dh GbkJh tk;s/ yofunK
ikD bZr gt/, sK fJE'I d/ b'eK dk e[M w{zj wZEk ;zto ikt/.
000
12H Eowb gbKN, f;o ftu ;[nkjHHHHHHHHHHHHHHHHH<
gzikp ftu fpibh dh ygs g{oh eoB tk;s/, gfjbK sK Bzrb s'I
T[sb/ gk;/ GkyVk v?w T[;kfonk frnk ;h. gzikp dh iawhB gqkgs eoB bJh
ftFtk; d[nkfJnk frnk ;h, fe fJj ;j{bs b?D bJh E'Vh @@e[opkBh## sK
eoBh jh gt/rh. gzikph fe;kBK B/ wiap{oh t; e[opkBh ehsh. Gkt fe GkyVk
Bfjo bJh, bZyK J/eV iawhB fdZsh. s/ jikoK J/eV fpibh d/ tZv/ yzG/ bkT[D
bJh popkd eotkJh. fit/I GkyVk Bfjo ;ZgDh tKr w/bQdh, tb yKdh fe;kBK
dh fjZe T[s/ b/Ndh ftbed/ o'fdnK Bz[{ SZve/ jfonkD/ ns/ oki;EkB d/ b'eK
[60]
dh ;/tk ftu jkio j' rJh. fJ; soQK tZv/ NktoK s/ ;tko j'e/, GkyVk ftu'I
fBebh gqek;a e"o (fpibh) gzikp d/ fe;kBK d/ ;hB/ b{zjdh j'Jh, fdZbh jfonkDk
s/ oki;EkB ftu y[;ahnK y/V/ tzvD bZrh. gzikp ftub/ ekoykB/, fpibh tZb'I
so;d/ oj/. d{i/ ;{fpnK ftu wFhBK d/ uZe/ y{p ;ghv Bkb x[zwd/ oj/. gzikp
d/ xoK ftub/ dht/ r[Zb j' rJ/, pkjob/ ;{fpnK ftu rbhnK ;VeK s/ Gh
o';ahBnK py/ohnK ik ojhnK jB. GkyVk dk gkDh ns/ T[; s'I g?dk j'D tkbh
fpibh, n;{b ekB{zB s/ fJB;kBhns Bz{ e[ubd/ j'J/, Gkos ;oeko B/ nkgD/
epi/ ftu eo bJh. fgSb/ ;Zm ;kb s'I f;ZyK d/ ;ko/ g?dktkoh ;kXBK s/, Gkos
;oeko B/ vke/ wko/ jB. fit/I izr ftu jko/ j'J/ d/;a Bkb i/s{ ;oekoK i[bw
ewkT[IdhnK jB. T[;/ soQK e/Ido dhnK ;kohnK fjzd{ skesK B/ gzikp B[z{ b[ZfNnk
j?, s/ popkd ehsk j?. feT[Ife fJE/ f;Zy t;d/ jB. f;Zy nkgD/ nkgBz{ fjzd{
BjhI wzBd/. w{b ekoB jh fJjh jB. fit/I w[;bwkB i/s{nK tZb'I, fjzd{nK s/
@@iihnk## (p/fJZish eoBtkbk N?e;) bkfJnk iKdk ;h. T[;/ soQK dk ;b{e
f;ZyK Bkb ehsk ik fojk j?.ykVe{tkd T[GoB d/ ;ko/ jkbks ;oeko B/ y[d
g?dk ehs/. fco nwB dh pjkbh bJh f;Zy rGZo{nK Bz{ r'bhnK Bkb SkBDh
eoB bJh ;?fBe ns/ noX ;?fBeK dhnK jfEnkopzd XkVK gzikp ftu gzdoK
;kb dBdBKdhnK ojhnK. fJjBK skesK B/ i' i[bw f;ZyK s/ ehs/ T[j sK
fpnkB s'I pkjo/ jB. go fJjBK s/ you j'fJnk 85 ;" eo'V o[gJ/ (izrh vzv)
gzikp Bz{ gk fdZsk frnk.
id'I gzikp bJh fpibh Bk ojh sK fJE'I d/ b'eK s/ e/Ido ;oeko tZb'I
pyf;a;a eofdnK, Eowb gbKN (e'b/ Bkb uZbD tkb/ fpibh xo) bkT[D dh
;bkj fdZsh rJh. ;zB 1968 ftu w[Zy wzsoh ;qL bSwD f;zx frZb B/ eJh tko
fdZbh d/ jkewK dhnK gqeowk ehshnK. sob/ bJ/ go fbysh wzi{oh Bk d/D.
;qL bSwD f;zx B/ gzikp d/ uhc fJzihBhno Bz[{ ;Zfdnk, s/ j[ew d/ fdZsk fe
@@Eowb gbKN bJh T[;koh dk ezw F[o{ eotk fdU. w;ahBK wzrkT[D tk;s/,
fbyk gVQh F[o{ eo fdU##. uhc fJzihBhno B/ ;[Mk fdsk fe @@frZb ;kfjp ih
! gfjbK e/Idoh ;oeko s'I fbysh wzi{oh b?Dh iao{oh j?. toBk eJh w[;aebK
yVhnK j' ikDrhnK##. ;qL frZb- fJzihBhno ;kfjp, s[;hI ezw F[o{ eo', ;oekoh
[61]
ezwK dhnK wzi{ohnK Xhwh ukb Bkb jh nkT[IdhnK jB. w?I s[jkBz{ fbysh j[ew
ikoh eo fdzdk jK. e/Ido tZb'I i' fpibh fvr/rh T[j w?I ;KG btKrk. tZX s'I
tZX w?Bz{ w[Zy wzsoh d/ nj[d/ s'I T[sko d/Dr/. w/oh ;oeko Gzr eo d/Dr/. w/
oh ;oeko sK nZr/ jh xZN frDsh ftu j?. nZi iK eZb fJj N[ZN jh ikDh
j?. gzikp d/ b'eK bJh e'Jh wknoe/ tkbk ezw sK eo ikJhJ/##. ezw F[o{ j'
ikD dh ypo id'I e/Ido Bz{ fwbh sK T[jBK ;aow'I ;aowh wzi{oh d/ fdZsh. E'V/
;w/I wro'I ;qL frZb dh ;oeko poyk;s j' rJh.
gfjbk Eowb gbKN pfmzv/ bkfJnk frnk s/ d{ik, fJe o'gV ;Ekgs
ehsk frnk. pfmzv/ tkb/ dk fJe fjZ;k pfmzvk-poBkbk ;Ve s/, fgzv bfjok
w[jZps fty/ bkfJnk frnk. j[D nrbh ftuko eoB tkbh wjZst g{oB rZb
fJj j?, gJh e'b/ dhnK ykDK jB fpjko, T[Vh;k s/ Ssh;rVQ ftu. i' gzikp
s'I brGr d'-d' jiako feb'whNo dh d{oh s/ jB. T[E'I e'bk wkb rZvhnK ftu
Go e/, gzikp tZb G/fink iKdk j?. bzpk ;co, Y'nkJh dk p/nzs youk, gzikp
f;o g? iKdk j?. i' e'bk fBozso ;w/I f;o Bk g[Zi/ sK e'b/ Bkb ubD tkbhnK
w;ahBK pzd, s/ gzikp dh fpibh r[Zb. i/ Gkos ;oeko ;kvh jwdod j[zdh sK
gzikp ftu Eowb gbKN bkT[D dk @@nBoE## ed/ Bk eodh. fJjh gbKN
fpjko iK T[Vh;k ftu bk fdzdh. g?dk j'D tkbh fpibh, T[jBK b'eK dhnK b'VK
tk;s/ tosh iKdh. tkX{ fpibh g?dk eoe/ fdZbh, jfonkDk iK oki;EkB nkfd
Bz[{ fdZsh ik ;edh ;h. e'bk fJe EK s'I d{ih EK g[ukT[D s/ fwjBs ns/ you/
pj[s g?Id/ jB. fpibh Bz{ yzfGnk okjhI fJe EK s'I d{ih Ekt/I g[ukT[Dk e'Jh n"yk
BjhI j?. gzikp ftubh GkyVk v?w tkbh fpibh gzikp ftu jh tosh iKdh.
go nfijk BjhI ehsk frnk, Gbk feT[I<
fi; fJbke/ ftu Eowb gbKN bkfJnk iKdk j?, T[; d/ nkb/ d[nkb/
thj feb'whNo se fJ; dh ;[nkj ns/ X{znK T[vdk j?. gkmeK dh ikDekoh
tk;s/ d;fdnK fe Eowb gbKN d/ ioB/No ubkT[D tk;s/, nkJ/ e'b/ Bz{ gfjbK
ghf;nk iKdk j?. fco T[; Bz{ GZmhnK ftu gk e/ nZr pbdh j?. T[; nZr d/
;/e s'I gkDh row j[zdk j?, Gkc pDkJh iKdh j?. ;aesh;akbh dpkT[ gke/, Gkc
ioB?No Bz{ ubkT[Idh j?. fJ; soQK fpibh g?dk j'D dh fefonk ubdh iKdh j?.
[62]
fJE'I T[vD tkbk X{znK ns/ ;[nkj, d{o-d{o sZe t;D tkb/ b'eK s/, wko{ n;o
gkT[Idh j?. e'Jh uhia y[Zb/Q nkek;a j/mK oZyh j't/, T[; s/ fvZrh oky ;kc Biao
nkT[Idh j?. nZyK bJh fJj pj[s ysoBke j?. fdb d/ o'rK Bz{ ;Zdk d/D dk
ezw Gh Eowb gbKN eodk j?. feT[Ife ;[nkj dk ekch fjZ;k, nZyK ftu g?dk
j? s/ ;kj okjhI c/cfVnK ftu ubk iKdk j?. fJE'I g?dk j'D tkbh fpibh sK
ikt/ fdZbh Bz{. f;o ftu ;[nkj gt/ f;ZyK d/. bfjbkT[IdhnK c;bK j'D
jfonkD/ ftu, Eowb s'I fpwkohnK brD f;ZyK Bz[{. gzikp d/ b'e nkoEe gZy'I
Gh ewi'ao ehs/ rJ/ jB. Bf;anK okjhI Gh popkd ehs/ rJ/ jB, s/ ofjzdh
e;o fJjBK Eowb gbkNK okjhI brD tkbhnK phwkohnK B/ eZY fdZsh. pj[s
tZvh wksok ftu e'b/ s'I i' ;[nkj pDdh j?, T[;Bz{ ;[ZND bJh jikoK J/eV
iawhB, j'o popkd j' iKdh j?. T[j ;Z[Nh rJh ;[nkj jtk Bkb T[v e/ c;bK
dk Gkoh B[e;kB eodh j?. wB[Zyh ihtB Bz{ Gh T[; s'I nB/e phwkohnK
brdhnK jB.
fpjko T[Vh;k nkfd s'I i' e'bk gzikp bJh nkT[Idk j?, T[j w[Zb yqhd
e/ fbnKdk ik fojk j?. T[jBQK ;{fpnK ftu b'jk sKpk ;'Bk s/b nkfd i' gzikp
Bz{ G/fink iKdk j?, T[;dh gzikp s'I ehws t;{b ehsh iKdh j?. gzikp d/ gkDh
dk fJe g?;k Gh ;zpzXs ;{fpnK s'I BjhI fwbdk. fpibh gzikp dh w[cs ftu
y'jh ik ojh j?. dbhbK fJj fdZshnK iKdhnK jB fe gkDh sK @@;KMh
ok;aNoh## ikfJdks j?. e'bk b'jk sKpk nkfde @@okFNoh ikfJdks## feT[I BjhI<
T[; dk gzikp s'I w[Zb feT[I t;{fbnk iKdk j?< ;ko/ Gkos ftu j'o feXo/ nfijk
@@nzBk ekBz{B## bkr{ BjhI j?. n;b ftu gzikp Bz{ nkoEe gZy'I ngzr pDkfJnk
ik fojk j?. id'I fJE'I d/ t;BheK Bz{ o'Nh dk jh fceo tZY-tZY ykD bZr fgnk,
sK T[j pkeh ;G wzrK G[Zb ikDr/. uzvhrVQ, gzikph p'bd/ fJbke/, y/sh fiD;K
dk ;jh w[Z[b, fpibh gkDh, ;G G[Zb ikDr/. f;oc fJe' b'V pkeh ofj ikt/rh,
fe;/ Gh jhb/ g/N GoB i'rh o'Nh fwb ikt/. ;oho ihts ofj ikt/, s/ pkeh ;G
e[M yswHHHHHHHHH.
f;ZyK d/ n;{b (r[opkDh okjhI) T[jBK Bz{ ;t/o/ ;akw pko pko Mzi'V
e/ d;d/ jB fe f;Zy', s[;hI fjzd{nK Bkb'I tZyo/ j', fBnko/ j'. nkgDh ;aeb
[63]
;{os nkgD/ ;fGnkuko s/ nkgD/ Xow Bz[{ ;wM', s[;hI fjzd{ BjhI j'. fJ; rb
dk fjzd{ bhvoK Bz{ uzrh soK fJbw j?. fJjBK ekoBk eoe/ d/o ;t/o f;Zy
e"w Gkos Bkb'I nbZr j'D dk fBoDk Gh b? ;edh j?. yk; jkbks nXhB
(Gkt/I fJj S/sh ;zGt BjhI j?) f;ZyK dk tZyok d/;a pD ikt/. T[; ;fEsh ftu,
Gkos ;oeko fpjko s'I nkT[D tkbk e'bk pzd eo ;edh j?. fJjBK Eowb
gbkNK B/ e'b/ s'I fpBK ezw BjhI eoBk. e'bk gzikp ftu j? jh BjhI. s/ gzikp
d/ ;ko/ skg fpibh xo mzY/ j' ikDr/ ns/ gzikp jB/o/ ftu v[Zp ikt/
rkHHHHHHHHHH. j?Bk<
000
13H gzikp bJh tZX nfXeko iK tZX spkjhHHHHHHHHHHHHHH<
pugB ftu p}[orK s'I fJe ejkDh ;[fDnk eod/ ;K, (FkfJd fJj
ejkDh ;dhnK s'I ubdh nk ojh j'J/) fe fJe bkb/ B/ (bkb/ dh Feb e'Jh
Gh j' ;edh j?) oZp Bz{ y[F eo fbnk. oZp B/ todkB wzrD bJh sK g/FeF
eo fdZsh, Bkb jh pkDhJ/ dh Jhoykb{ fposh wfj;{; eoe/, fJj Fos Gh bk
fdZsh fe @@fXnkB oj/ bkbk ih i' s{z nkgD/ bJh wzr/rK, T[jh e[M r[nkYhnK
d/ xo d[ZrDk nk ikt/rk##. pkDhJ/ B/ siaop/ d/ s"o s/ e[M uhiaK wzrhnK. MZN
fwb rJhnK go r[nkYhnK d/ xo d' r[Dk nk rJhnK. bzwh ;'u ftuko s'I
wro'I, bkbk ih B/ wzr oZyh, fe w/o/ xo d/ fJe p{j/ nZr/ v{zxk y{j g[ZfNnk
ikt/. s[ozs g[fNnk frnk s/ FoheK d/ d'tK p{fjnK nZr/ d' d' y{j g[ZN/ rJ/.
bkbk ih B/ t/y e/ s;Zbh eo b?D s'I wro'I, nrbh wzr oZyh. @@w/oh fJe nZy
c[ZN ikt/##. s[ozs nwb j'fJnk fJ; dh fJe nZy nzBh j'Jh s/ FoheK dhnK
d't/ nZyK iKdhnK ojhnK. dotki/a ftu y{j Gh jB, nZyK s'I nzB/ Gh jB, br/
XVk-XV y{jK ftu fvZrD, woB.
fJj ejkDh fBo'b ebgDk s/ nkXkos j?. go fJ; dh sfj ftu
em'o ;Zu b[fenk j'fJnk j?. fJ; ub oj/ go;zr ftu, gkmeK ;Bw[Zy fJjh
d[ydkJh gfjb{ oZyD bZrk jK. nekbh bhvoK B/ gzikp bJh tZX nfXeko b?D
tk;s/ 1973 ftu nBzdg[o d/ n;EkB s/ fwb p?m e/, i' yoVk fsnko ehsk,
fJ; Bz{ @@nBzdg[o dk wsk## eoe/ ikfDnk frnk. fJ; ftu ;ko/ ;{fpnK Bz{ tZX
[64]
jZe d/D dh tekbs ehsh rJh ;h. e/Ido ;oeko nkgD/ e'b oZfynk, ftd/Fh
wkwb/, eoz;h, o/bt/ nkfd ftGkr oZy e/, pkeh ;ko/ wfjew/, ;{fpnK d/ jtkb/
eo d/t/. r[o{ rzqE ;kfjp dh ji{oh ftu nodk; eoe/, nBzdg[o dh fJfsjk;e
Xosh s'I, fJ; Bz{ jo jhbk tos e/ wBtkT[D dk nfjd fbnk frnk. d[pkok
b[fXnkD/ ftu 27, 28 nes{po, 1977 Bz{ mkmK wkod/ nekbh fJeZm ftu, ehs/
rJ/ gqD Bz[{ fco d[jokfJnk frnk. ;qL gqekF f;zx pkdb B/, 1977 ftu w[Zy
wzsoh j[zfdnK, Gkos d/ ;ko/ r?o eKro;h w[Zy wzsohnK Bz{ ys fbye/ whfNzr
eoB bJh ;Zdk G/fink, sK fe ;N/NK bJh tZX nfXeko b?D tk;s/, e/Ido
;oeko s/ dpkT[ gkfJnk ikt/. T[; tes d/ gqXkB wzsoh w'okoih v/;kJh tZb'I,
iok fizBh x[oeh fwbB s/, ;qL pkdb tZb'I w[Zy wzsohnK dk ;zw/bB oZd eok
fdZsk frnk, tkj ! fenk @@;{owrsh j?##.
gzikp bJh tX nfXekoK dh iK nBzdg[o d/ ws/ dh e/Idoh bhvoK tZb'I
sK fto'Xsk j'Dh jh ;h. gzikp d/ fjzd{nK tZb'I vN e/ w[ykbcs ehsh rJh.
gzikp ftu'I SgD tkb/ gzikp e/;oh ro[Zg d/ wkbe bkbk irs BkokfJD n?Iv
ezgBh B/ gzikp dh jo wzr dk fJB;kBhns d/ ;ko/ n;{b fsnkr e/, g[oi'ao
fto'X ehsk. feT[Ife gzikp f;Zy pj[frDsh tkbk ;{pk j?. i/ gzikp fe;/ Gh y/
so ftu, soZeh eodk j? sK e[dosh j? fe f;Zy y[;ajkb j'Dr/. y[Fjkbh sK
pkDhnK pkjwDk d/ xo Gh nkt/rh. go fjzd{ fcoe{ bkph dh ;'u fJj j? fe
f;ZyK Bz{ popkd eofdnK i/ fJE'I d/ fjzd{nK dh pbh d/Dh gt/, sK e'Jh rZb
BjhI. gfjbK fpnkB ehsh rJh ejkDh tKr fe @@nkgDh fJe nZy Gkt/I cZN[ ikt/, go
rtKYhnK dhnK d't/I c[ZNDhnK ukjhdhnK jB.
nkU tZX nfXekoK s'I j'D tkb/ ckfJd/ B[e;kB dh ftuko eohJ/.
gzikp Bz{ (Gkos dh fe;/ Gh ;N/N Bz{) nro ft;/a;a nfXeko fwbd/ jB sK
nkgDh g?dktko dh ehws fBoXkos ekoB dk jZe, gzikp ;oeko Bz{ j't/rk. y/
sh bJh fpibh gkDh ykd Nq?eNo ehN BkFe nkfd tkfip ehwsK s/ w[jZJhnk
eotkJ/ ikDr/. id'I bkrs xZN j' ikt/, w[Bkck nkgD/ nkg tX ikt/rk. id'I
fe;kB Bz{ c;b s'I uzrh nkwdB j'D br/, sK T[j pZfunK d/ ftnkj @@mkm
pkm## Bkb eo/rk, tZX s'I tZX youk eo/rk. Gkt/I fe f;Zyh n;{bK w[skpe
[65]
ftnkj ;kd/ j'D/ ukjhd/ jB. ;aokp s/ dj/i dh bkjBs s'I puDk ukjhdk j?.
go ;ko/ fJB;kB nfij/ gZe/ n;{bK #u pZM BjhI ;ed/. efjD s'I w[okd fe id'I
fe;kB e'b g?;k tkX{ j't/rk sK ftnkj Fkdh bJh eZgVk wfjzrk s/ pj[sk yqhd/
rk. eZgV/ dhnK pj[shnK d[ekBK bkfbnK dhnK jB. eZgV/ d/ ekoykB/ Gh pj[s/
pkDhJ/ pkjwDK d/ jB. fJ; soQK, fe;kBK tZb'I y[bQ/ jZE yofunk g?;k, ;co
s?j eodk pkjwD pkDhJ/ dh fsi'oh ftu gj[zu iKdk j?.
nwho j'fJnk fe;kB nkgD/ gfotko bJh pZfunK d/ ftnkjK bJh ;'B/
d/ rfjD/ pDkt/rk. ;[fBnko/ 99 gqshFs fjzd{ jh jB, f;Zy e'Jh ftobk jh Biao
nkt/rk. rfjD/ rZN/ bJh you ehsk g?;k, wzibK wkodk fjzd{ d/ xo gj[zu ikt/
rk. ftnkjK ftu nDfrDs gqeko d/ ykX gdkoE pDd/ jB. g?;/ tkbk fe;kB
@@36## gqeko e/ G'iB fsnko eotkJ/rk. jNtkDhnK s/ jbtkJh brGr ;ko/
fjzd{ jh jB. w[Bkck ehjd/ xo g[Zi frnk fjzd{nK d/. p?Iv tki/, N?IN jkT{;
tkb/, c'N'rqkco, tzrK u{VhnK, wfjzdh iK w/enZg tkb/$tkbhnK, ;ko/ jh fjzd{
jB. fe;kBK d/ xo E'V/ fijk ;wK nNe e/, ;kok g?;k fJjBK d/ xo ubk
frnk. pj[sh ewkJh j'D dh ;{os ftu fe;kB gzv B'NK dh you e/, nkbhFkB
tZvh e'mh T[;ko/rk. e'mh bJh fJZNK bkb/ d/ GZm/ s'I nkT[DrhnK. ;hfwzN yqhd/
rk sK d[ekBdko bkbk j?. b'jk fbnkt/rk sK fJj d[ekB Gh fjzd{ dh j?.
bZeVh dk ;kok ezw Gh fjzd{ pj[ frDsh e'b j?. xoK ftu tos'I tkbhnK ;G
;j{bsK bJh yofunK g?;k brGr ;kok jh fjzd{ p?eK ftu ik dkfyb j'fJnk.
;e{No w'No ;kfJeb iK eko yqhdD bJh Gh fdb eodk j?. fJjBK ;G
J/iz;hnK d/ wkbe fjzd{ jB. g?;k w[V x[V nk frnk fjzd{nK e'b. go t/y'
fJB;kBhns s'I frohnK j'JhnK rZbK fe bkbk Gkt/I nZXk G[yk ofj ikt/ go
fe;kB (f;Zy) Bz{ g{oh soQK G[Zyk wkoBk ukj[zdk j?.
j'o t/y' ! egkj Bowk g?dk j't/ gzikp ftu, s/ eZgV/ dhnK fwZbK j'D
wjkokFNo iK r[ioks ftu. gzikp ftu'I Bow/ dhnK rzYK fsnko eoe/, o/bK
d[nkok brGr d' YkJh jiako feb'whNo G/ihnK iKdhnK jB. T[E/ bZrhnK
tZvhnK fwZbK ftu, T[E'I d/ B"itkBK Bz{ o'iarko fwbdk j?. fJ; fwZb d/ ekoB
jiakoK ftneshnK Bz{ f;ZX/ iK nf;ZX/ o{g ftu nkwdB j'D bZr g?Idh j?. gzikp
[66]
d/ B"itkB T[sB/ jh p/o'iarko ofj rJ/. nkoEe gZy'I j'o ewi'ao j' rJ/. nr'I
nkgD/ gfotkoK dh gkbDk, gVkJh, fJbki nkfd Bk eotk ;e/. fJjh fwZbK id'I
eZgVk fsnko eoe/ gzikp tZb G/idhnK jB, sK j'o youk Y'nkJh dk g? iKdk
j?. gzikp d/ pikoK ftu id'I fJjh eZgVk ftedk j? sK fJ; dh ehws n;wkB
S'j ojh j[zdh j?. fe;kBK s'I fJe feb' Bowk yqhfdnk frnk e/tb shj o[gJ/
ftu. fJe feb' Bow/ s'I wbwb dk pohe eZgVk (d;skoK nkfd) pDdk j?
eohp gzikj whNo. fJe whNo egV/ dh ehws j? n";sB g?Ish o[gJ/. fJ; soQK
shj o[gJ/ feb' o{z yqhd e/, bkb/ B/ pDkJ/ 1750 o[gJ/. i/ ekoykB/dko dk fJe
jiko o[fgnk youk wzB bJhJ/ sK 750 o[gJ/ fco Gh T[j nkgD/ p'i/ ftu gk
frnk. f;Zy fe;kB (gzikp ftu y/sh f;Zy jh eod/ jB) Bz{ fwfbnk eh< rohph
G[Zywoh nksw jfsnktK<
i/ fJjh c?eNohnK gzikp ftu bkJhnK ikD sK gfjbh rZb sK fJj
fe fJE'I d/ jiakoK b'eK Bz{ o'iarko fwb/rk.d{ik gzikp s'I r[ioks se Y'nk
Y'nkJh dk youk pu/rk. gzikp d/ fe;kB ns/ ekoykB/dko dh gqtkfoe ;KM pD/
rh. id'I nzdo B/Vsk jk;b eoe/ fe;kB goy bt/rk, fe ;kBz{ b[fNnk ik fojk
j? sK T[j ekoykB/dko B{z nkgDh T[ios tXkT[D bJh nky/rk. fe GkJh ;kv/
e'b'I shj o[gJ/ feb' Bowk yqhd e/, 1750 o[gJ/ tZN fojk j?I. ;kBz{ Gh j'o
pDdk fjZ;k d/j. wzr g{oh Bk eoB dh ;{os ftu r/N o?bhnK, w[ikjo/ s/
jVskbK j'DrhnK. e'Jh g[ZS ;edk j? fe ekoykB/dko c?eNoh Bz{[ skbk bk e/
ubk ikt/rk< ih BjhI, T[;B/ c?eNoh s/ eo'VK o[gJ/, you/ jB, w[Bkck ewkT[D
bJh, skbkpzdhnK bJh BjhI. T[;dk o'iarko c?eNoh u'I jh ubdk j?. nzs e[M
;wMdko pzd/ ftu g? e/, ;aosK s?j eoke/, ;wM"sk eotk fdzd/ jB. c?eNoh
ukb{ j' iKdh j?. Bow/ dh ehws tX iKdh j? s/ eZgV/ dh ehws xZN iKdh
j?. gzikp ftub/ fe;kB B{z d'jok ckfJdk j' ;edk j?. eZgVk ;;sk j'D s/ Gh,
ns/ Bow/ dh ehws tXD s/ Gh. id'I fe;kB nwho j't/rk sK nkgDk ihtB
gZXo T[Zuk eoB bJh ekoK, e'mhnK, rfjD/, eZgV/, uzrh ykX y[oke nkfd s/ tZX
g?;k you/rk. fJjBk ;kohnK t;s{nK d/ tZv/ S'N/ d[ekBdko ;ko/ jh pkDhJ/
pkjwD jB. tXh yqhd ekoB, T[BQK Bz{ nfwDtK ckfJdk j't/rk. gzikp d/ b'eK
[67]
dh nkwdB xZN j'D d/ pkti{d (Gkos d/ tZv/ ;afjoK Bz{ SZv e/) N?qeNo ;e{No
w'No ;kfJeb s/ ekoK, NoZeK dh tos'I ;G s'I fiankdk, gzikp ftu jh j' ojh
j?. uZeo eZN e/ pj[sk g?;k ekoykB/dkoK s/ d[ekBdkoK e'b ubk iKdk j?.
nc;'; pj[s nc;';, fe gzikp dk fjzd{, nkgDk fBZih B[e;kB eotk e/, Gh
f;ZyK Bz{ T[GoB s'I o'eD bJh g{oh tkj bk fojk j?. ;akfJd d[BhnK dk fJzBk
xNhnk wB[Zy j'o fes/ Bk bZG/, fizBk fJE/ dk pkjwD pkDhnK j?. fJe b'e
w[jkto/ ftu fJ; Bz{ fJT[I efj ;ed/ jK, @@iZN dh jZE dh ewkJh, ftT[gkoh
(pkjwD pkDhnK) jZE dh ;ckJh## Bkb jVZg eo b?Idk j?. fe;kB v"o-G"o
j'fJnk t/ydk jh ofj iKdk j? fe fJj eh GkDk tkgo frnk.
gzikp bJh tZX nfXeko wzrD dk we;d ;h, ;N/NK dk nkoEe gZy'I
wiap{s j'Dk. fi; ftu fJE'I dk jo ftnesh y[;ajkb j'Dk ;h. bkb/ Bz{ y[d
xZN yk b?Dk gotkB j?, go f;ZyK Bz{ jo jhbk tos e/ G[Zy/ woB bJh wiap{o
eoBk j?. nBzdg[o d/ ws/ Bz{ jh nfijh vokT[Dh nt;Ek ftu g/;a ehsk s/
gqukfonk frnk, fe nkw fjzd{ nBzdg[o dk Bkw ;[De/ jh ezpD br fgnk. @@:/
j wsk s' d/; e' s'VB/ tkbk j?, d/;a eh J/esk n"o nyzvsk e' ysok j' frnk
j?, fJ; nBzdg[o d/ ws/ e' frqcasko eoe/ i/bQ w/I pzd feT[I BjhI eo d/s/<## fJj
puB d/;a d/ gqXkB wzsoh, okiht rKXh B/ fJe o?bh Bz{ ;zp'XB eofdnK ej/
;B.
000
14H eDe d/ wzv/HHHHHHHHHHHHHHHHH<
t?;/ sK Gkos ;kok jh y/sh gqXkB d/;a j?. fJE/ fi; ;kb nBki uzrk
j' ikt/, sK T[; ;w/I oki eo ojh gkoNh dhnK BhjK gZehnK wzBhnK iKdhnK
jB. i/ nzB dh s'N g?dk j' ikt/, ;oeko ;w/I f;o nzB dkDk pkjo' wzrtk e/
, b'V g{oh Bk eo ;e/, wfjzrkJh tX ikt/, sK ;wM' T[; ;oeko d/ fdB g[Zr
rJ/ iK sK gfjb'I jh ;oeko N[ZN ikt/rh, toBk u'DK ftu sK T[; gkoNh B/
jkoBk jh jkoBk j?. :'oghB w[beK ftu w;ahBoh pj[s fiankdk j?. w;ahBk bJh
vhiab gNo'b fiazd ikB j?. nop w[beK tkfbnK B/ nkgDh fJe :{BhnB pDkJh
j'Jh j? i' fJj s?j eodh j? fe joo'ia fezBk s/b eZYDk j?. T[; s/b dh ehws
[68]
fezBh fB;afus eoBh ukjhdh j?. i/ T[jBK s/b wkbeK B/ s/b dh ehws tXk
fdZsh, sK :'og dhnK ;oekoK bVyVk iKdhnK B/. T[jBK dh nkoEesk v'b
iKdh j?. Gkos dhnK ykDk ftu e'bk fBebDk xZN ikt/ sK fJE'I d/ eJh
eko'pko v'b iKd/ jB. s/b d/ wkwb/ ftu fJoke B/ nwohek ns/ :[{og Bz[{
nZyK ftykJhnK ;B. s/ ;kok :{og, nwohek, e?B/vk nZr pp{bk j'
T[fmnk. ;koh d[BhnK d/ w[be nfs nkX[fBe jfEnkoK Bkb b?; j' e/, fJoke
Bz{ spkj eoB bZr/. ncrkfB;skB s'I pknd j[D fJoke T[ikV fdZsk frnk j?.
nwohek B/ T[;Bz{ e[ub e/ oZy fdZsk j?. T[; d/ s/b GzvkoK s/ epik iwk fbnk
j?. T[E'I d/ ;/ao fdb ok;aNogsh Bz{ cK;h s/ bNek fdZsk frnk j?.
fJ;/ soQK jh Gkos ftub/ ;{fpnK ftu'I, eDe g?dk eoB d/ wkwb/
ftu, gzikp w'joh ;{pk j?. ;ko/ Gkos dh nkoEesk gzikp d/ uktb ns/ eDe
dh g?dktko Bkb i[Vh j'Jh j?. Gkos ;oeko jo jhbk tos e/ gzikp d/ fe;kB
dh, ;zxh BZg e/ oZyDk #ukj[zdh j?. i/ fe;kB Bz{ fiD; dk uzrk w[Bkc/ tkbk
Gkn fwb frnk, sK oZi e/ o'Nh ykD i'rk j' ikt/rk. y[;ajkb fe;kB fco j'o
;j{bsK dh wzr eo/rk. Gkosh jkewK Bz{ nZyK ftykt/rk. fJ; bJh nfijh wko
wkoh ik ojh j? fe o'Nh d/ ;z;/ gJ/ ofjD, eoik jh f;o'I Bk bZE/, ;"yk ;kj
nk jh Bk ;e/. nfijh jkbs ftu fi; ehws s/ ;oeko eDe yqhdDk ukj/, fe;kB MZN
t/u fdzdk j?. j'o eo Gh eh ;edk j?<
id'I wzvhnK ftu M'Bk s/ eDe dh nkwd j[zdh j?, T[; ;w/I ;oeko
ikD p[ZM e/ yqhdD ftu d/oh eodh j?. jcsk d; fdB fe;kB B{z wzvh ftu
oksK ikrDhnK g?IdhnK jB. T[E/ p?fmnK brksko youk j' fojk j?. eDe u'oh
j' ojh j?. X[Zg Bkb ;[Ze e/ tiaB xZN fojk j?. whIj jB/oh Bkb popkdh j'
ojh j?. y[oke wfjew/ d/ fJz;g?eNo fco nkgDk fjZ;k gZsh s?j eod/ jB.
nkVshnk nkgDk e'Nk fB;afus eodk j?. T[gofbnK skJh p/JhwkBh dh ewkJh
ftu'I pVh @@fJwkBdkoh## Bkb, xo p?fmnK fjZ;k g[uk fdZsk iKdk j?. fi;
fe;kB B/ iawhB tkjh, gkDh bkfJnk, ykd gkJh, okyh ehsh, oksK ikrhnK. ;kok
gfotko fwZNh Bkb fwZNh j'fJnk. T[;dhnK nZyK d/ ;kjwD/ T[;Bz{ p/pZ; eoe/
, T[; dh y{B g;hB/ dh ewkJh, @@XkVth## b[ZN e/ b? rJ/. fe;kB nkgDh
[69]
fwjBs Bkb fsnko ehsh c;b B[z{ wzvh ftu @@t/ue/## BjhI nkT[Idk, ;r'I @@wzvh
ftu ;[ZNe/## nkT[Idk j?. fJj w[jktok fJ;/ eb/ik ftzBthI nt;Ek ftu'I g?dk
j'fJnk j?. @@c;b wzvh ftu ;[ZN fdZsh##
h##. fit/I e{Vk eoeN o{Vh s/ ;[ZNhdk j?.
30 wkou, 07 d/ fJzvhnB n?e;g?q; ns/ NkJhw; nkc fJzvhnk ftu
Gkos d/ yiakB/ wzsoh tZb'I eDe d/ tgkohnK Bz{ fuskBth fdZsh rJh, fe
@@e'Jh Gh pkjo dk tgkoh eDe dh yqhd eoB bJh gzikp ftu dk]b Bk
j't/##. (jtkbk 1-4-07 ;g'e;w?B) 3 ng?qb, 07 d/ ;g'e;w?B ftu gzikp d/ y/
sh wzsoh ;[Zuk f;zx bzrkj tZb'I Gh T[jh e/Ido dh p'bh d[jokJh rJh j?. @@fe
e'Jh tgkoh fe;kBK d/ y/sK ftu'I eDe yqhdD dh e'fFF Bk eo/##. gzikp dh
@@nekbh## ;oeko Gh BjhI ukj[zdh fe fiazwhdkoK Bz{ eDe d/ d' g?;/ fe;/ soQK
tZX fwb ikD. fgSb/ ;w/I fJzrb?Iv s'I fJe r'ok gzikp dh yzBk wzvh dk
;ot/yD eo fojk ;h. T[;B/ nkgD/ d[Gk;ahJ/ okjhI ;koh gVskb ehsh. pjhyks/
t/y/. you s/ nkwdB t/yh. c;b ftu'I fwbdk ewh;aB dk gsk ehsk. id'I s[oB
bZrk sK gZsoekoK B/ g[ZS fbnk fe @@fJ; wzvh pko/ nkgD/ ftuko dZ;'##. r'ok
efjD bZrk i/ Gkos ;oeko fJiakias d/t/, w?I fJ; wzvh ftu fJe bZeVh dk
y'yk oZy e/, nkVshnk pDBk ukjKrk. feT[Ife fJe g?;k you/ s'I pr?o, vZek
d{jok eoB s'I fpBk, nkVshnk jo ;kb eJh eJh bZy dh ewkJh eo b?Idk
j?. w/o/ bJh fJj ezw tXhnk oj/rk##. gzikp dk f;Zy (fe;kB) ;ko/ d/;a dk
fYZv Godk j?. T[; B[z gqtko ;w/s G[Zyk wkoB bJh, gzikp ;oeko B/ fJe
nfij/ jfEnko dh tos'I ehsh j'Jh j?, i' nDgVQsk ekoB, nkw fe;kB Bz{ gsk
jh BjhI j?. gVQ/ fby/ fe;kB dh ;oeko/ dopko/ gj[zu Gh j?, s/ y/sh s'I fJbktk
T[; e'b nkwdB d/ j'o t;hb/ Gh jB. gzikp d/ eKro;h, ns/ nekbh oki;h
bhvo, fJe tkfYUI gzikp B{z popkd eoB s/ s[b/ j'J/ jB. w?I y[d fJe j'o
;kEh ;w/s, nkgD/ gqtko bJh gfNnkbk nBki wzvh ftu'I eDe yqhdD bJh
frnk. uko nkVshJ/ d[ekBdkoK B/ 13-04-07 Bz{ id'I wzvh ftu eDe d/ Y/o
bZr/ j'J/ ;B, eDe d/D s'I BKj eo fdZsh. ny/ @@;kBz{ nr/ t/uD dh nkfrnk
BjhI j?##. nkVshnk nwoBkE, ;zi/ e[wko eDe d/Dh wzB frnk, go 1030 o[gJ/
gqsh e[fJzNb d/ fj;kp. id'I n;hI fe;kB Bz{ g[fSnk fe s[jkBz{ g?;/ fe; o/N d/
[70]
fwbd/ jB. T[; df;nk fe 850 d/ fj;kp. fJe ;" nZ;h o[gJ/ nkVshnk f;ZXk
jh jVZg eo frnk. T[s'I j[ew fJe ukjfVnk fe okshI 9 ti/ s'I pknd wzvh
ftu'I eDe u[ZeDh j?. wsK e'Jh t/y Bk bt/. fit/I n;hI eDe yohd e/ BjhI
nk oj/, ;r'I G[Zeh dhnK p'ohnK b? e/ n oj/ j'JhJ/.
fJE/ yk; B'N eoB tkbh rZb fJj j? fe ;ko/ Gkos Bkb'I, gzikp ftu
nBki s/ wzvh ch; tX j?. ;kohnK ;N/NK ftu fJe gq;?IN s'I b? e/ 3 gqsh;as
sZe wzvh ch; j?. gzikp d/ fe;kB Bz{ spkj eoB tk;s/ fJE/ nBki s/, wzvh
ch; ;kY/ frnkoK (11H5 gqsh;as) j?. i' f;ZXk jh fe;kBK dh fwjBs s/ vkek
j?. ;oeko fe;kBK Bz{ p'B; d/D dk jo ;kb y/yD eodh j?. i/ 11H5 gqsh;as
ch; xNk e/, fJe-d' gqsh;as eo d/t/, s/ p'B; d/D dk BkNe fco Bk eoBk
gt/. fJ; soQK fJe eo'V NB eDe s'I yopK o[fgnk, ;oeko ns/ nkVshJ/
jVZg eo b?Id/ jB. fJ; tkoh Gkosh fe;kB :{BhnB dk ;z;Ekge bzw/ x'b
s'I pknd, gzikp wzvh p'ov dk u/now?B, ;qL niw/o f;zx bZy'tkb, oki rZdh
d/ ;[Zy ftu jh wdj';a j' e/ fe;kBK Bkb rZdkoh eo/rk iK fco nkgDh e[o;h
dh skes Bz{ fe;kB fjZsK bJh tos/rk< fJj t/yDk ni/ pkeh j?. ;qL gqek;a
f;zx pkdb uko o[gJ/ feb' nkNk d/D d/ M{m/ tknd/ eoB dh Ekt/I fe;kBK Bz{
T[jBK dh fwjBs dk tkip w[Zb jh d/ d/t/.
pkiako ftu'I edh fp;e[N yqhd e/ fj;kp bkU, fJe ;" rqkw d; o[gJ/
d/ fwbDr/. :kBh fJe ;" o[gJ/ feb'. eDe fteh ;h nZm-B"I o[gJ/ feb'. s/
fp;e[N 100 o[gJ/ feb'< n?vk jB/o< fco fJ;/ eDe s/ ;oZe torh fJe j'o
uhia pDdh j? @@o;##. fJj o; fij/ Gh ukbh o[gJ/ feb' fwbd/ jB. coe
fJzBk jh j? fe fJjBK Bz{ GZmh ftu gek fbnk frnk j?. eDe dk dbhnk Gh
shj o[gJ/ feb' s'I xZN BjhI fwbdk. vpb o'Nh Gh ukbh gzikj o[gJ/ feb' jh
fwbdh j? s/ eDe ftedh j? nm d; o[gJ/ feb'. fco gzikp ftu vpb o'Nh
ns/ fp;e[N fsnko eoB bJh, e'Jh tZvhnK c?eNohnK bkJhnK jh BjhI. gzikp
ftu'I eDe, pkjob/ ;{fpnK ftu iKdh j?. T[E'I fco fp;e[N nkfd pDe/ tkg;
nkT[Id/ jB, go d; gzdoK r[DK wfjzr/ w[Zb s/.
gkfe;skB tkb/ gk;/ gzikp d/ pkovo s/, nopK o[gJ/ you eoe/,
[71]
Gkos ;oeko B/ ezfvnkbh sko bkJh j?. fe T[Xo'I fJXo s/ fJXo'I T[Xo
;wrfbzr Bk j't/. B;a/ s/ jfEnko Bk nkT[D Bk ikD. go fJj nX{ok ;Zu
j?. B;a/ s/ jfEnkoK dh ;wrfbzr fco Gh XVZb/ Bkb j' ojh j?. n;b ftu
gzikp ftu'I, gkfe;skB tb eDe u'o o;s/ Bk ubh ikt/. gzikp dh eDe
T[Xo ik e/ gzdoK ;" o[gJ/ e[fJzNb Bz{ ftedh j?. fJj tkX{ g?;/ fes/ gzikp
Bz{ nwho Bk pDk d/D. eJh tZv/ fe;kB eDe eZYe/ s[ozs wzvh ftu BjhI G/
id/. nkgD/ ;N'oK ftu oZy b?Id/ jB. nfij/ fe;kBK s/ ;oeko B/ eDe, g[fb;
dh skes Bkb pkjo eYtkJh j?, s/ fe;kB Bz{ nkgDh jh uhia oZyD d/ d';a
ftu p/fJias ehsk frnk. iyho/pkih dk w[eZdwk doi ehsk frnk. xkN/ ftu
eDe t/uD s/ wip{o ehsk frnk. fJjBK i[bwK d/ fto[ZX fe;/ nekbh bhvo
B/ i[pkB BjhI y'jbh. jkn dk Bknok BjhI bkfJnk. id'I nekbhnK dk oki
nkT[Idk j?, sd'I Gh fJjh toskok tosdk j?. fJjBK gkg eowK ns/ XZe/;akjh
fto[ZX ;akfJd jh fe;/ ftdtkB B/ d' nZyo fby/ j'D. nkgD/ nkg Bz{ Xowh
nytkT[D tkb/ @@;zs pqjw frnkBh s/ iE/dkoK## B/ fJjBK d[;aN eowK pdb/
, edh w[z{j BjhI y'fbQnk. ny/ ih @@n;hI sK fBo'b Xkofwe ftnesh jK##.
okiBhsh Bkb ;kvk ekjdk tk;sk< i/ @@Xowh ftnesh## wB[Zysk d/ jZe ftu
fjZe skD e/ BjhI yb'Idk, rohpK fBwkfDnK dh fXo BjhI pDdk, ;Zu dh
nktkia p[bzd BjhI eodk, fco T[j Xowh BjhI j?. mZr j? co/ph j? gkyzvh
j? b[N/ok j?. Gkt/I fezB/ tZv/ Xow n;EkB dk w[yh jh feT[I Bk j't/. r[o{
BkBe ;kfjp pkpo d/ fto[ZX ;u dh nktkia p[bzd eod/ ;B. wbe Gkr' Bz{
Go/ fJeZm, ftu fcNekoK gkT[Id/ ;B, s/ GkJh bkb' (rohp, feosh) Bz[{ rb/
bkT[Id/ ;B. ;kok r[o{ fJfsjk; s/ r[ows Bz[{ ;wMD tkb/ :'X/, jw/;aK i[bw
d/ fto[ZX i?eko/ rikT[Id/ oj/, yzv/ yVekT[Id/ oj/. nZi d/ v/fonK ftu @@Bkw
f;woD## eo oj/, fb;aeK wko d/ ;c?d u'fbnK ftu fbgN/, @@Xowh g[oy##
i[bw d/ fto[ZX T[Zuk ;kj sZe BjhI eZY ;ed/. tZvhnK tZvhnK fvrohnK tkb/
nkgD/ b'eK d/ jZe ftu fBsoB dh Ekt/I e[M N[efVnK tZN/ iawho t/u rJ/.
f;ZyK s'I gkDh y'fjnk, fpibh y'jh, T[gikT{ Xosh y'jh (jfonkD/ dk
pj[sk fJbkek) gzikph p'bh y'jh, ftfdnk y'jh, o'iarko y'fjnk, fJZias nkpo{
[72]
y'jh, fYZv GoB i'rh o'Nh (eDe) y'j bJh. i/ o'Nh y'jD tkb/ fto[ZX e?oh
nZy Bkb Gh t/fynk, sK ;ko/ Gkos dh c"i uVQ gJh. f;ZyK s'I fiT[D dk jZe
y'j fbnk. fJ;/ ysoBke jkbks ftu ezw eoBk gt/rk, f;o s/ eZcD pzBQ
e/, nkgD/ y[; u[Ze/ jZeK dh bVkJh bVBh gt/rh. Bt/I okj bZGD/ g?Dr/.
toBk wo sK ikDk jh j?.
000
15H c"i ftu Gosh s/ f;Zy
Gkosh b'e f;ezdo s'I jo rJ/, w[jzwd fpB ekf;w (712 Jh;th) s'I
jko rJ/. w[jzwd r"oh s'I jko rJ/, wfjw{d riBth s'I jko rJ/, s?w{o bzr
nZr/ r'v/ N/e fdZs/, w[jzwd s[rbe B/ bzw/ gk fdZs/. @@r[bkw pz;hnK## fJE/ jh
gZe/ nZv/ iwk bJ/. b'XhnK gmkDK B/ uzrh frZdV e[ZN ehsh. fco pkpo B/ Xktk
p'b fdZsk. w[rbK B/ bzwk ;wK ihn Goe/ fjzd[;skB s/ oki ehsk. ;zB 1739
ftu Bkdo ;akj B/ c"iK ukVQ fdZshnK. p/nzs esb'rkos eodk fojk s/ Gkos
Bz{ b[Ndk fojk. fJ; s'I wro'I fJ;/ dk ikB;hI nfjwd Fkj T[; s'I Gh fGnkBe
jwb/ eoB brk. fJjBK iotkfDnK nZr/ edh Gh fjzd{ c"i yb' BjhI ;eh. pzd/
G/vK pZeohnK tKr tZY/ iKd/ oj/. b[ZN/ iKd/ oj/ fiT[Id/ ofjD i'rk ;kwkB Gh
e'b Bk ofjD fdZsk frnk. jo fJe ;'jDh s/ i[nkB n"os, i/s{ jkewK dh ozB
;h, jow dk fFzrko ;h. wzdo Ykj/ rJ/, w{oshnk ueBku{o ehshnK rJhnK.
sbtko d/ i'ao izi{ T[sko/ rJ/, Xow gfotosB ehs/ rJ/. Gkosh iE/pzde j'
e/ w[ekpbk eoB i'r/ jh Bk oj/. fJ; pko/ ft;Eko ftu gVQBk ukj' sK fjzdh
ftu Sgh g[;se @@fjzd{ fJfsjk; jko'I eh dk;skB## gVQ ;ed/ j'.
r[o{ BkBe ;kfjp B/ fJBebkph pkDh T[ukoh, eoKsheko ezw ehs/.
fJE'I d/ gZEo pD u[Ze/ b'eK Bz[{ sokf;ank ;ztkfonk. BthI B[jko pyFh. » d/
;{so ftu go'fJnk. y[d w'joh j' e/ g{oB? gkJ/. w[odk Gkosh b'eK ftu BthI
nkswk ;zukos ehsh. fizBQK Bz{ ;fsr[o{ dk T[gd/;a ;wM nT[Idk frnk, T[j sB
wB XB b'e fjs ftu nogD eoB bJh fsnko j' rJ/. fJ; iKpkia ;{ofwnK
dh S'Jh fij/ c"i B/, tZv/ b;aekoK Bz{ GkiVK g[nk fdZshnK. w"s d/ Bkw s'I Eo
Eo ezpd/ b'e @@epho w'fj woB/ ek ukT[ j?,## dh X[Bh rkT[Id/, p/y"c oD sZs/
[73]
ftu e[Zd gJ/. ;?IeV/ ;kb fJj n;kthI izr ubdh ojh. nzs Bz[{ f;Zy pjkdoK
B/, r[bkwh d/ ;zrb s'V fdZs/. nkgDk ;[szso oki ;Ekgs eo fbnk. fiBQK
b'eK Bz{ bVBk woBk BjhI nkT[Idk ;h, T[j s/r d/ XBh, s/ ;akj ;tko j' rJ/.
Bkdo;akj ns/ nfjwd;akj Bz{, nfijh wko wkoh fe Gkos tZb nkT[D dh fjzws
rtk p?m/. wjkokik oDihs f;zx ns/ ;ql joh f;zx Bb{nk tor/, pZpo ;/aok d/
Bkw s'I EoEo ezpD bZr gJ/HHHHHHHHHHH.
nzdo dh c[ZN ekoB Gkt/I f;Zy oki ysw j' frnk, nzro/ia fiZs rJ/.
go gfjbh tkoh r'fonK Bz{ nfj;k; j'fJnk fe fJE/ e'Jh izri{ e"w Gh w"i{d
j?. T[jBK B/ ;wK gk e/ f;ZyK Bz{ fgnko fdZsk, eJh ;j{bsK fdZshnK. pdb/
dh GktBk ysw eoe/, d';sh tkbk jZE tXkfJnk. f;ZyK dh ;ohoe ;aesh dh
;woZEk goy e/, fJjBK Bz{ iawhBK w[oZp/ fdZs/. BfjoK eZYhnK. y/sh okjhI d/;a
ftu'I nzB dkD/ dh ewh d{o eoB bJh T[s;akjs ehsk. f;ZyK dh izrh fBg[zBsk
ns/ bzw/ ;w/I d/ siop/ dh edo eofdnK, c"ih Gosh bJh okj y'jb fdZsk.
f;jswzd rZGo{ bZr/ c"i ftu Gosh j'D. c"ih B"eoh ekoB xo'I pkjo ofj e/
, d[BhnK t/yD dk w"ek fwfbnk, siop/ ftu nEkj tkXk j'fJnk. xo Brd
g?;/ nkT[D bZr/ gqtkoK dh gkbDk uzr/ Yzr dh j'D bZrh. nZr/ ik e/ gzdoK
thj ;kb dh c"ih B"eoh s'I g?IB;aB b? e/, f;Zy pd/;aK ftu t;D bZr/. feT[Ife
sd'I nzr/oih oki d[BhnK ftu c?fbnk j'fJnk ;h. f;ZyK Bz{ nop, JhokB
f;zxkg[o, EkJhb?Iv nkfd d/;aK ftu ikDk fgnk. T[E'I d/ b'eK pko/ ikfDnk
;wfMnk. pj[s ;ko/ f;Zy pd/;aK ftu ofjD bZr/. fJ; rb dk nr/ ik e/
frnkB gZy'I s/ nkoEe gZy'I, f;Zy ;wki s/ pVk tZvk n;o fgnk. Gkos dh
nkpkdh ftu f;ZyK dh frDsh T[; tes fJe gqsh;as ;h. b/feB c"i ftu
;aw{bhns 30 gqsh;as ;h. f;Zy f;gkjhnK B/ izrh w'ou/ s/ bVfdnK nkgD/
ewKvo Bz{ edh fBok; BjhI ehsk.
15 nr;s, 1947 Bz{ Gkos d/;a nkiakd j' frnk. fJ; d/;a d/
j[ewokB fcoekgq;s ;'u tkb/ b'e pD rJ/. T[j ikDd/ ;B fe nro f;Zy
e"w, frnkBtkB j' rJh sK @@Gkos dh J/esk n"o nyzvsk yso/ ftu g? ikt/
rh##. i/ f;Zy gzE nkoEe y/so ftu wiap{s j' frnk sK @@nyzvsk yso/## ftu.
[74]
i/ eo c"ih skes f;ZyK e'b j'Jh sK @@d/;a Bz{ ysok##. j"bh-j"bh Gkosh c"i
ftu f;ZyK dh Gosh xZND bZrh. pjkdoh ns/ i[Z;/ dh wiap{sh p/wkfJB/ eo
fdZsh rJh. ;kohnK ;N/NK Bz{[ nkpkdh d/ fj;kp Bkb e'N/ nbkN eo fdZs/ rJ/. fJ;
soQK 30 gqsh;as c"ih Gosh s'I xZN e/, fJe iK v/Y gqsh;as Gosh fB;afus eo
fdZsh rJh. nekbh nkr{nK B/ fJ; XZe/;akjh fto[ZX e'Jh ekoro Bhsh Bk
ngDkJh. Bk fJ; dk e'Jh pdbtK jZb bfGnk. gzikp ftu p/o[iarkoh tXdh
rJh.
;zB 1977 ftu w[Zy wzsoh ;qL gqek;a f;zx pkdb, ;qL r[opuB f;zx
N"jVk nkfd nekbh bhvoK dk fJe iEk d/;a d/ gqXkB wzsoh ;qh w'okoih v/;kJh
Bz{ fwfbnk. nekbhnK Bz{ ft;atk;a ;h fe e/Ido ns/ gzikp ftu ;KMhnK ;oekoK
jB. nfijh nt;Ek ftu, f;ZyK dh ikfJia wzr iao{o wzB bJh ikt/rh. fwZE/
;w/I s/ fJj b'e gqXkB wzsoh Bz{ fwb/. T[;B/ nkT[D dk ekoB g[fSnk. nekbh
bhvoK df;nk fe, @@pj[s d/o s'I c"i ftu f;ZyK dh Fw{bhns 30 gqshFs ubh
nk ojh ;h. nkiakdh s'I pknd Gkos dh eKro;h ;oeko B/, fJj nB[gks xNk
e/ fJe gqshFs s/ b? nKdk j?. s[jkv/ Bkb ;kvh pj[s B/Vsk j?. s[;hI feqgk
eoe/ c"i ftu f;ZyK dk e'Nk tXkU.
gqXkB wzsoh - @@fe; nkXko s/ f;ZyK Bz{ tZX e'Nk fdZsk ikt/##<
nekbh - @@feT[Ife f;Zy pjkdo b'e jB, ;ohoe gZy s'I wiap{s jB
nfij/ b'eK dh jh c"i ftu b'V j[zdh j?##.
gqXkB wzsoh - @@nZi ;kfJz; dk iwkBk j?. j[D ;ohoe ;aesh jh BjhI
neb dh fiankdk iao{os j?. fJe pND Bkb d[BhnK
spkj j' ;edh j?##.
nekbh - @@fco ;kvh pjkdoh skes HHHHHHHHHHHHHHHHHH##<
gqXkB wzsoh - @@;kBz{ e[;ash bVB tkb/ gfjbtkB BjhI ukjhd/. j[D bkmh
n"o sbtko dh bVkJh BjhI j?. neb dh bVkJh j?. s/
neb ;kv/ e'b j?, s[;hI ik ;ed/ j'##HHHHHHHHHHH.
Gkt/I uhB Bkb bVkJh (1962) Gkt/I gkfe;skB Bkb d' izrK j'JhnK
(1965 s/ 1971) f;Zy ikBK j{b e/ bV/. Gkosh jkewK B/ eT[vh w[Zb Bk
[75]
gkfJnk. gkfe;skB Bkb bVhnK d'tK izrK d[jokB gzikp dk nopK o[gfJnk dk
(y/sh UikV/ ekoB) B[e;kB j'fJnk. Gkos ;oeko B/ pDdk ;odk w[nktiak Gh
Bk fdZsk. izrh w?vb Gh pj[s/ fjzd{nK B{z jh fdZs/ iKd/ jB. nfij/ tosko/ j[zd/
t/y e/ eh f;Zy fJ; d/;a Bz{ @@nkgDk d/;a## ;theko eo ;ed/ jB< fi; d/;a
ftu o'iarko dk, gVQkJh dk, ;t?wkD dk fwbDk sK d{o dh rZb ;r'I w"s dk
;kwkB f;ZyK Bz{ E'e ftu fdZsk ik fojk j?. eh f;Zy e"w nkgDh j'Dh s/ f;o
i'V e/ rfjo rzGho ftuko eo/rh< eh fJj toskok n?t/I tos fojk j?<
000
[76]
f;Zy ;fGnkuko B{z y'ok
wB[Zyh ;[Gkn B{z spdhb eoB tk;s/, ;fGnsk B{z ;koEe ;/X d/D bJh,
Xow gqwZ[y fjZ;k gkT[dI k j?. Xow B/ wB[Zyh wBK nzdo e'wb GktBktK g?dk ehshnK
jB. Xow jh b'e ;w{zj B{z fJ; ;{so ftZu go' e/ o'ZyD ftZu ;jkJh j'fJnk.
okiBhsh B{z Gkh Xow B/ skes fdZsh. Gkos d/ iB{zBh fjzd{ okiBhshtkBK B/ gzikp
s/ u"w[yh Xktk p'fbnk j'fJnk j?. ;qh p/nzs f;zx ;oeko (1992 s'I 1996) B/ r'bh
dh nEkj skes tos e/ gzikp d/ brGr d' bZy rZGo{nK d/ y{B Bkb jZE ozr/
. fJ; ;oeko d/ wzsohnK tZb'I ehs/ ikD tkb/ oki;h ibf;nK ftzu nkw b'e
;akfwb j'D' ezBh esokT[D bZr gJ/. ;Zea d/ nkXko s/ fe;/ ftnesh B{z p/gs ehsk
ik ;edk ;h. s;hj/ fdZs/ ik ;ed/ ;B. i/jb ftZu ;Z[fNnk ik ;edk ;h. id'I ih
ukj/ fe;/ B'i[nkB B{z r'bh wkoh ik ;edh ;h. nDgSksk dZ; e/ bKp{ bkfJnk ik
;edk ;h. ;oeko dh fJZSk s'I fto[ZX ;aKswJh, Xkowe ns/ okiBhse fJeZm eoB
dh fjzws Gh fe;/ ftZu BjhI ;h. ;G gk;/ w[od/ jkDh SkJh j'Jh ;h.
nfij/ dfj;as Go/ wj"b tes nkgD/ oki;h ibf;nK ftZu ;oeko B/
BZuD rkT[D tkb/ ro[Zg ;N/iK s/ fbnkT[D/ Fa[o{ ehs/. foe;a/ s/ ;gheo oZy e/ ;ko/
fJbke/ ftzu x[zw e/, @@nwe/ wjkB rkfJe ebkeko nkT[D dh v"vI h fgZNh iKdh##.
b'eK tZb'I u[Dh b'eK dh jwdod ;oeko b'eK d/ wB'oziB bJh nkbh;akB
;fGnkukoe gq'rokw eotk ojh j?. nwek f;zx wzsoh ih ft;a;/ a wfjwkB j'Dr/.
b'e xoK ftZu ;fjw/ j'J/ fdB eNh eo oj/ ;B, j"bh j'b" h pkjo fBebD bZr/
. @@b'e rkfJe s/ rkfJektK## B{z o'Nh d/ ;z;/ gJ/ j'J/ ;B. T[j g?oK B{z x[zro{ pzBQ
e/ tki/ Y'behnK b? e/, ;N/iK s/ nk e/, nZyK wNek e/, bZe fjbk e/, @@gzikph
;fGnkuko B{z uko uzB## bkT[D bZr gJ/. j"bh j"bh GhVK tXdhnK rJhnK, ebkeko
Bt/I Bt/I o[{g ozr ftZu uZet/I rhsK Bkb gzikph wK p'bh dh ;/tk eoB bZr gJ/.
T[; s'I wro'I rkfJe ebkeko vhHi/H tkb/ nkoe?;Nok tkb/ ro[Zg woB/ s'I fpBK jo/
e gq'rokw dk iao{oh nzr pD rJ/. B'itkB BZYhnK dk g/vI { frZXk b'e p'bhnK s/
[77]
rhs ;G dcB eo fdZs/ rJ/. Y'b d/ vZr/ tkbk gzikp dh ;akB GzrVk nkgD/ n;bh
g[oksB ;[Gkn B{z rtk u[Zfenk j?. wbtJh frZXk nkyoh ;kjK s/ j?. j[D sK jo
ftnkj s/ brGr fJjh n;abhbsk tkb/ rhs ;[DkJh fdzd/ jB, @@s{z Bh p'bdh
s/o/ #u s/ok :ko p'bdk##.
fjzdh fcbwK dh w;aj{o Bkuh phph wX{wsh B/ oki eg{o dh fJZe fcbw
@@ikrs/ oj'## ftZu ;[Bkw ;afjo d/ B"i[nkB GzrV/ d/ T[;skd B{z nkgD/ ;kEhnK Bkb
GzrVk gkT[dI / t/fynk. p; t/ydh jh ofj rJh. fJ; B"i[nkB dk Bkw ;h wB'jo
dhge. wX{wsh B/ wB'jo dhge nZr/ ftnkj eokT[D dh g/;ea ;a ehsh i' T[; B/
gqtkB eo bJh. E'VQ/ no;/ pknd d'tK dk ftnkj j' frnk. fJZe ;wkrw ftZu,
gZsoeko B/ wX{wsh B{z g[ZfSnk fe s[;hI fJZe gzikph w[zv/ Bkb ftnkj feT[I eokfJnk<
fJ; ftZu eh yk; y{ph t/yh< wX{wsh B/ pVk y{p;{os i[nkp fdZsk. nkyD bZrhL-
Gkos ftZu pj[s soQK d/ Bku jB. eEk ebh, T[vh;h, wBhg[oh Gkos BkfN:w nkfd.
fJjBK Bku ebktK ftZu fJ;sohnK Gh wkfjo jB s/ g[o;a Gh. fJj ;ko/ Bku
n"osK tkb/ Bku jB. g[o;a Gh n"osK tKr jh BZud/ jB. w?I nkgDh fiazdrh ftZu
wodK Bz{ wodK tKr BZud/ gfjbh tko t/fynk j?. fJ;/ y{ph ekoB w?I wB'jo B{z
ihtB ;kEh u[fDnk j?.
gzikp s/ frDh fwZEh :'iBk sfjs fJe j'o ;fGnkukoe wko{ jZbk ehsk
frnk j? i' fBofpxB ikoh j?. T[j j? :{gh fpjko wZX gqd;/ nkfd ;{fpnK ftZu'I
gzikp ftZu nk p;Dk. fJj b'e nsh rohp Gh jB s/ gSV/ j'J/ Gh. fJjBK ftZu'I
pj[s/ wid{oh eod/ jB s/ e[ZM cb ;pih dhnK o/jVhnK bk b?dI / jB. xoK iK
dcsoK ftZu B"eohnK Gh eJh EKJhI eoB bZr gJ/ jB. fJjBK dk ofjD ;fjD
ykD gfjBD o;w'I fotkia ns/ p'bh gzikp B{z gzikp BjhI ofjD d/Dr/. Bf;anK dh
wko{ fpwkoh Gh Bkb jh fbnkT[dI / jB. tZv/ ;afjoK ftZu fJjBK B{z ne;o ezw
fwbdk ofjzdk j?. b[fXnkD/ tor/ tZv/ T[d:'fre ;ajo ftZu GJhnK dh frDsh S/
e[ bZy j'D dk nzdkiak j?. fJjBK ftub/ u[;s ubke pzd/ T[Xob/ nDikD pzfdnK
B{z gzikp ftZu ik e/ uzrh ewkJh eoB pko/ dZ;d/ jB. fco d; thj jiako dh
y/g, gzikp ftZu b? nkT[dI / jB. T[jBK d/ ofjD dk tesh fijk gqpzX eod/ jB.
fJE'I d/ s"o sohe/ f;ykT[dI / jB. f;tb ;gbkJh ftGkr d/ nc;oK B{z fo;ats d/
[78]
e/ e[M jh fdBK ftZu fJjBK d/ ok;aB ekov pDtk fdzd/ jB. wid{oh ftZu'I fJjBK
s'I nkgDh pDdh w/jBs t;{b eod/ jB. fe;/ t/jbh Ekt/I fJj b'e M[ZrhnK gk e/
p?m iKd/ jB. S/sh jh fJjBK dhnK t'NK Gh pDtk fdZshnK iKdhnK jB.
fi; ;KMh ;akwbkN EK ftZu fJjBK dh fojkfJ;a j[zdh j?, e[M no;/ wro'I
;oekoh ftGkr g[fb; ;w/s p[bv'ioa Bkb fJjBK d/ @@xo## Ykj e/ EK S[vk b?dI /
jB. T[; Ekt/I ofjzfdnK fJjBK B/ ok;aB ekov t'N, fpibh e[B?e;aB nkfd gqkgs
eo fbnk j[zdk j?. fJ; bJh fJj EK fJjBK dh gZeh fojkfJ;a wzBh iKdh j?. Gkosh
;[gqhw e'oN d/ c?;b/ w[skpe i/ fe;/ ftnesh B{z T[ikfVnk ikt/rk, sK T[; d/ pdb/
j'o EK gbkN d/D/ j'Dr/, xo pDkT[D/ g?Dr/. uzvhrVQ ns/ ;ko/ gzikp ftZu fJ;/
soshp ns/ ekB{zB B{z ngDkfJnk frnk j?. ;;s/ Gkn t'NK yqhdD tk;s/, n?wH n?bH
J/H ns/ n?wH ghH (;w/s ;q'awDh ew/Nh dhnK u'DK d/) fJjBK tk;s/ eJh soQK dhnK
;j{bsK d/D d/ tknkd/ Gh eo iKd/ jB. fizBK fe;/ dk c"j g?dI k j? T[sBhnK t'NK
yqhd b?dI / jB. ;zB 2007 dhnK ftXkB ;Gk u'DK ftZu b[fXnkDk d/ ;afjoh jbe/ s'I
fJjBK GJhJ/ b'eK dk B[wkfJzdk pDe/ fJZe ftnesh n?wH n?bH J/H pD u[Zfenk j?.
fpjko dk w[Zy wzsoh fJjBK dhnK w[;ea bK jZb eoB tk;s/ gzikp dk d"ok eo
u[Zfenk j?. gzikp dk w[Zy wzsoh fJ; B{z nkgD/ ;{p/ dh nzdo{Bh ;wZf;nk efj e/
gzikp dh okiBhsh ftZu dyb nzdkiah eoB' o'e Bk ;fenk.
fJ; gqtk; fefonk B{ ikfJia mfjokT[D tkb/ f;ZyK pko/ dZ;d/ jB fe f;Zy
Gh sK Gkos dhnK ;kohnK ;N/NK ftZu ofj oj/ jB. fco s[;hI fJBQK b'eK dk fto'X
feT[I eod/ j'< f;Zy gqtko d{ihnK ;N/NK ftZu tesh s"o s/ BjhI iKd/. T[jBK ftZu'I
pj[s/ 1947 d/ T[ikV/ tes gkfe;skB s'I nkJ/ f;ZyK B{z d/;a Go ftZu p;kfJnk frnk
;h. d{ih rZb fe f;ZyK d/ T[Xo gZe/ fNekD/ jB. xo jB s/ eko'pko jB. uko
S/ wjhfBnK wro'I T[jBK B/ nkgDk gsk fNekDk pdbDk BjhI j[zdk. fJXo gzikp
ftub/ gqtk;h b'e e/tb wiad{o jB. pj[s/ M[ZrhnK ftZu ofjzd/ jB. fe;/ fJZe EK
wzdh tkodks eoe/ d{ih EK ub/ ikD sK e'Jh gSkD BjhI j[zdh. vke/ u'ohnK s/
esb sZe eo e/ fJj b'e tkg; nkgD/ ;{fpnK ftZu ub/ iKd/ jB cV/ BjhI
iKd/. gSkD ofjs j'D eoe/ fJjBK ftZu'I pj[s ;ko/ ;wrfbzr eod/ jB B;/a t/
ud/ jB s/ r?p j' iKd/ jB.
[79]
nkgD/ ;{p/ ftZu nwB ekB{zB B{z ekp{ ftZu oZyD tk;s/ ns/ nkgDh
;fGnsk B{z pukT[D bJh, Gkos dhnK eJh ;N/NK ftZu fe;/ d{ih ;N/N dk ftnesh
t'No BjhI pD ;edk. xo iawhB BjhI yqhd ;edk. fJ; soQK T[jBK fJ; gqtk;
B{z ezNo'b eoB bJh ekB{zB pDk e/ mZb gkJh j?. e;awho fjwkub gqd;/ ,a oki;EkB,
wDhg[o, whia'ow, nk;kw nkfd pj[s ;ko/ ;{fpnK B/ fJj gqtk;h ezNo'b n?eN
pDkfJnk j'fJnk j?. gzikp ftZu Gh nfijk ekB{zB nfs iao{oh j?. d{ih fJe dbhb
fdZsh iKdh j? fe f;Zy pd/;Ka ftZu iKd/ jB T[E/ n?wHn?bHJ/H ns/ n?w gh sZe pD
iKd/ jB. fco gzikp ftZu gqtk;hnK dk fto'X feT[<I
f;Zy fiBQK d/;Ka ftZu iKd/ jB pekfJdk gk;g'oN dh gZeh gSkD b? e/ iKd/
jB. T[E/ ik e/ fJzwhro/;Ba dh fJZe ;yas gVskbhnk fefonk ftZu'I dh bzxd/ jB.
fe;/ Gh nDukj/ ftnesh B{z id'I ih ukj/ T[j d/;a fBekbk d/ ;ed/ jB. nkgD/
d/;a dh e[Zb nkpkdh d/ ;Zs gqsh;as s'I tZX gqtk;hnK dh frDsh T[j edh BjhI tXD
fdzd./ id' T[jBK dh nkgDh nkpkdh ysoBke jZd sZe xN iKdh j?. y/sK ftZu
c?eNohnK ftZu T[E'I d/ wiad{o ;kok ezw ;zGkb BjhI ;ed/, T[jBK jkbksK ftZu gqtk;h
wiad{oK B{z nkT[D dh fJiakias fdzd/ jB. ekB{zB dk f;aezik jo tes e; e/ oZyd/
jB. fJXo gzikp d/ wkwb/ ftzu e'Jh fBnw BjhI j?. T[jBK s/ e'Jh ekB{zBh ezNo'b
BjhI j?. gqtk;hnK dh e'Jh gSkD BjhI j?. fJj mhe j? fe gzikp ftZu y/s wiad{oK
dh ;hiB tes b'V g?dI h j?. go e'Jh fBnw ekB{zB sK j'Dk jh ukjhdk j?.
fizB/ e[ gqtk;h ftnesh fJXo gZe/ fNekD/ pDk e/ ofj oj/ j'D. T[jBK
dh gVskB eoe/ ;aBkysh ekov ikoh ehs/ ikD, nfij/ gqtkoK tk;s/ ;oeko B{z ns/
;'qwa Dh ew/Nh B{z wB[Zyh ;j{bsK dk gqpzX eoBk ukkjhdk j?. ;ckJh dk gqpzX, pkEo{w
b?NohBK, fpibh gkDh. pZfunK bJh ;e{b s/ y/Y rokT{vI j'D. ;aq'wDh ew/Nh (ns/
b'eb r[odtkok ew/NhnK) fJjBK B{z r[ow[yh f;ykT[D. Xow dh ftZfdnk gVkQT[D
fJjBK bJh uzr/ B/e fJB;kB, ftdtkB NhuoK dk gqpzX ehsk ikt/. i/ e'Jh fpwkoh,
n?e;hv?NI iK w[eZdwk nkfd fe;/ s/ pD ikt/ sK T[; dh :'r Yzr Bkb ;jkfJsk
ehsh ikt/. fJjBK goT[geko d/ ezwK s'I y[;a j' e/ pj[-frDsh b'e fJjBK ftZu'I f;Zy
Xow ngDk ;ed/ jB. feT[fI e n;b ftZu fJj efjD wkso B{z fjzd{ jB. fJjBK
B{z fe;/ Xow pko/ e[ZM BjhI gsk. fjzd{nK iK pqkjwDK B/ Gh fJjBK B{z b[ZfNnk jh
[80]
j?. ftZfdnk s/ o[ira ko fJjBK B{z fe;/ BjhI fdZsk, i/ E'VQh fizBh jwdodh gzikp ftZu
fJjBK Bkb ehsh ikt/ sK f;ZyK dh nkpkdh pj[s tZX ;edh j?. gquko tZb'I jkbs
fJzBh fBZxo u[Zeh j? fe gzikp ftub/ f;ZyK d/ g[Zso Gh GJhJ/ jh sK pD u[Ze/ jB.
gzikp d/ Xow (f;Zy Xow) B{z pukT[D tk;s/ gzikp d/ ;fGnkuko B{z
pukT[D bJh f;ZyK d/ f;nkfDnK B{z c"oh s"o s/ gbkfBzr pDk e/ ezw nkozG eoBk
ukjhdk j?. toBk nZr/ jh pj[s d/o j' u[Zeh j?. ;oekoK sK ;kfi;h Bhsh tose/
, f;ZyK B{z gzikp ftu'I xZN frDsh ftu XZeDk ukj[zdhnK jB. fJ; wko s'I puD
tk;s/ F'qwDh ew/Nh B/ ns/ f;Zy dkfB;atoK B/, edh rzGhosk Bkb ;'funk<
000
[81]
HHH’s/ f;Zy y/Ykoh jko rJ/HHH.
;fsr[o{ ih dh pj[gZyh nrtkJh ;dek, f;Zyh dkfJo/ ftu Fkwb
j'fJnk jo ftnesh, fizdrh d/ jo y/so ftu nZr/ tZXdk ubk frnk. r[opkDh
ftu fiZE/ j'o p/nzs T[Zsw T[gd/F jB. T[E/ ;oho Bz{ foFNg[FN ns/ pbtkB
pDk e/ oZyD bJh Gh nw[Zbh nrtkJh fwbdh j?. wB iK nkswk Gkt/I fezBh
Gh u/szB j't/. T[;B/ ;ko/ ezw eki sK ;oho d[nkok jh eoB/ j[zd/ jB. fiZE/
;oho Bz{ ftekoK sI' puk e/ oZyDk j[zdk j?, sK Bkb jh T[dZw, fjzws s/ ;kohnK
fiazw/tkohnK Gh fBGkT[DhnK j[zdhnK jB. izr ftu e[ZdD s'I gfjbK, c"ihnK Bz{
izrh w;eK eotkJhnK iKdhnK jB. sK fe T[j :[ZX ftu nuBu/sh nk g?D
tkbhnK n"eVK dk Nkeok eoB d/ ;woZE pD ;eD. fe;/ ftjbV ftnesh Bz{
y/s ftu ejh geVk fdU, r'vh eoB bk fdU. gzi fwzNK ftu sq/bhU-s/qbh j'
e/ fvZr gt/rk. fijV/ o'iakBk ezw eod/ jB, T[j t/yD Bz{ ewi'ao fij/ ftnesh
Gh ;kok ;kok fdB, ]{p ezw eod/ ofjzd/ jB. ftjb/ ofje/ gkb/ j'J/ jZvK
tkfbnK Bz{ izr :[ZX ftu ewkJ/ i[Z;/ tkb/ f;gkjhnK ;kjwD/ nkT[Dk g? ikt/ sK,
nfij/ jkbks ftu bVBk sK fes/ fojk, fJj vog'e pzd/ sK d"V e/ ikB
pukT[D i'r/ Gh BjhI j[zd/. r[o{ ;kfjp B/ feos Bz{ gfjb fdZsh. r[o{ ih y[d
fezBk ;wK ezw eod/ ;B. T[jBK dh fizadrh Bz[{ gVQ ftuko e/ ;G ;wM nk
iKdk j?.
fJ; fwjBs dk ;dek Gkos Go ftu'I, f;Zy B"i[nkB @@f;o eZYt/I##
pD rJ/. fiZE/ c"i ftu Gosh j'e/, pjkdoh d/ i'jo ftykJ/ T[E/ y/YK ftu Gh
Bt/I ehoshwkB ;Ekgs ehs/. fJe ;wK ;h fe jkeh ftu frnkoK fyYkohnK
ftu'I, nZm fyYkoh f;Zy ;B. fJ;/ soQK c[ZNpkb s/ tkbhtkb ;h. id'I epZvh dh
y/Y w[ekfpbnK ftu ;akwb ehsh rJh, sK ;ko/ y/vkoh brGr gzikph (f;Zy)
;B. ;qH fwbyk f;zx B{z d"Vdk t/ye/ b'ehI @@T[vZDk f;Zy## nkyD bZr gJ/ ;B.
fJe S'Nh fijh seBheh rbsh ekoB fwbyk f;zx Bz{ T[bzfge d"V ftu ;'B
[82]
srwk sK Gkt/I BjhI fdZsk ik ;fenk. go T[; N'ehU dh y/Y dk u?IghnB ;qL
fwbyk f;zx Bz{ wzfBnk frnk.
d/;a-ftd/;a dhnK y/YK ftu fizBh ekw:kph fwbh, fJj y/YkohnK dh
fBZih fwjBs ;h. iK gqtko dk T[sFkj ;h. e[M fJe c"i s/ g[fb; tZb'I Gh
y/YkohnK dh wZds ehsh rJh. id'I Gkos ;oeko ftu p?mh eZNV fjzd{ bkph
B/ t/fynk fe fJj f;Zy b'e, nkgD/ fBZih pbp[Zs/ jh wkoK wkod/ ub/ ik oj/
jB. fJjBK Bz{ jo jhbk tos e/ o'fenk ikt/. Gkt/I Gkos d/F dh fJZias fwZNh
ftu fwb ikt/ go f;ZyK Bz{ eZy'I j'b/ iao{o eoBk j?. fco jo ;{p/ Bz{ y/YkohnK
dh tzv ehsh rJh. y/Y d/ fwnko ns/ ;ohoe ;aesh dh e'Jh t[es BjhI. ;r'I
;{fpnK tZb'I fwb/ e'N/ w[skpe B'i[nkB G/i/ ikD bZr/. wzsohnK ns/ nc;oK d/
uj/s/, Buko fe;w d/ y/Ykoh, y/Y w?dkB ftu bZe fjbk e/ do;aeK dk wzB'oziB
eoB bZr/. @@p/rkB/ g[ZsK## d/ ewkJ/ ;oho s/ nzBh skes nZr/, uko'ykB/ fuZs
jz[d/ rJ/. b? d/ e/ d/;a dh ;oeko B/ nkgDh ;koh skes feqeN s/ M'e fdZsh.
pkeh ;kohnK y/YK ftu'I ;tk nop dh nkpkdh tkbk @@w/ok Gkos wjkB##
srfwnK tZb'I ckvh ofjD brk. y/YK pko/ fJe' fJe Bhsh ezw eo ojh ;h,
fe f;ZyK Bz{ rokT[Iv ftu BjhI tVB d/Dk.
;zB 1975 dh xNBk j? fe fJzrb?Iv dh T[bzfge y/YK ftu ;'B srwk
i/s{, T[E'I dh jkeh Nhw ns/ EkJhb?Iv s'I nkJh BkwXkoh fJb?tB jkeh Nhw dk,
Y[Zvh e/ (fibQk w'rk) fty/, w[ekpbk eotk fdZsk frnk. fJe gk;/ f;o s/ o[wkbk
;ikJh, s/V ;c/d eSfjo/ gfjBh, dkVh e//;K tkb/ f;zx X{VK g[ZN oj/ ;B. d{i/
gk;/ r'bv w?vb i/s{ r'fonK dh ;z;ko dh ;op'sw Nhw. fszB w?u y/Y/ rJ/.
rZGo{nK B/ Xosh g[ZN fdZsh. g;hB/ ftu B[uVd/ i[nkB i[Z;/ fbFeK wko oj/
;B. wkB' d' d/FK dh izr j' ojh j't/. fJe gk;/ nkw f;ZyK dh Nhw fi; ftu
;ko/ frnkoK fyYkoh f;Zy ;B. d{i/ gk;/ d[BhnK dh nkjbk Nhw. ]{[p e[zYhnK
d/ f;zr c;/. pV/ i?eko/ bZr/, jkehnK fGVhnK, i[nkBh Bkb i[nkBh NeokJhHHHHHHH.
nzs fiZs rJ/ pjkdo f;Zy. jko rJh T[bzfge i/s{ Nhw. pVh uouk j'Jh,
;z;ko Go d/ nypko o;kfbnK ftu. T[; s'I wro'I fJ; soQK d/ @@d';skBk w?u##
Gh Gkos ftu j'D' jN rJ/. f;ZyK d/ wBK ftu'I fiZs dk wkD ;dk tk;s/ eZY
[83]
d/Dk j?. ftneshrs iK ro[Zg ftu Fkfwb j'e/, @@f;Zy BjhI fiZsDk ukjhdk##,
fJjh Bhsh j? Gkos ;oeko dh. Buko fe;w d/ w[zfvnK s'I y/YK ftu fiZs
BjhI fwbDh. jK i/ eZEk ebh Bku, T[Vh;h vK; iK Gkos BkfNnw fe;w d/
e"Jh g?oK Bz{ x[zro{ pzB e/, BZu e/ rokT{Iv ftu ikDk gt/, sK @@Gkos wjkB##
FkfJd nkgDh ebk d/ i'jo## ftyk ;e/.
d{i/ gk;/ F'qwDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh j?, fi;dk ;kY/ fszB ;" eo'V
dk ;bkBk pZiN j?. ;'u e/ eb/i/ dk o[Zr Gfonk iKdk j?, fe B"itkBK Bz{
y/YK tkb/ gk;/ fbnkT[D tk;s/, BfFnK s'I puk e/ uzrh f;js pDkT[D tk;s/, edh fJe
g?;k BjhI yofunk. ;ko/ nekbh bhvo vhrK wkoBr/, ;qL iZ;k f;zx nkjb{tkbhJ/
dh pjkdoh dhnK. F/yhnK wkoBr/ ;qL joh f;zx Bb{J/ dh itK wkodh dhnK.
][d T[; gk;/ nkgD/ XhnK g[ZsoK Bz[ bkT[D tk;s/ ekDh eT[vh BjhI you d/.
u'DK d/ B/V/ s/V/ nekbh u"XohnK Bz{ @@f;ZyK d/ GftZy## dk pVk j/ia ikrdk j?.
n;hI t'NK fiZs e/ B"eohnK fdnKr/ . fJzihBhno ekbi y'bQKr/. y/YK Bz{
T[sFkjs eoKr/##. d{i/ pzB/ d[ydkJh ;Zu fJj j? fe f;ZyK e'b B"itkBK dk e'Jh
@@jfonktb## d;sk jh BjhI j?. bhvoK d/ g[Zso Gshi/ itkJh nkfd jh x;hN
e/ nZr/ fbnKd/ rJ/ jB. @@f;Zy ;N{v?IN c?vo/FB##, ;kohnK p[Ykg/ ftu gjz[u
u[ZehnK jB. F'qwDh ew/Nh ns/ nekbh dbK dk pdb, ;Ekgs bhvoK B/ g?dk
jh BjhI j'D fdZsk.
ukjhdk sK fJj ;h fe ;ko/ FfjoK ftu F'qwDh ew/Nh d/ czvK Bkb,
;g'oN ebZp ubkJ/ iKd/. bVe/ bVehnK dh fdbu;gh w[skpe T[jBK Bz{ y/
YK bJh ;[uZih nrtkJh fdZsh iKdh. @@rfXnK Bz{ bzro## ytk e/ e"w dk g?;k
o'jVB dh Ekt/I (j'o b'VK g{ohnK eofdnK) fJ;/ bzro d/ nzB dkD/, d[ZX fxU
Bz{ y/YkohnK dh uzrh f;js bJh tofsnk iKdk. fJj B"i[nkB r[o{ BkBe d/
uoBK Bkb i[V/ ofjzd/. pj[s ;ko/ fJjBK ftu'I r[opkDh gVQd/ ;wMd/. fezB/
;ko/ ofjs ftu gogZe j' e/ ihtB pshs eod/. Gkos ;oeko wiapo{ j' e/, fJjBK
fsnko j'J/ B"i[nkBK Bz{ nkgDhnK NhwK ftu iao{o gkT[Idh. p/b'VhnK y/Y
gkpzdhnK s'I szr nk e/ pj[s/ B"itkB e/; eNtk fdzd/ jB. T[jBK dh pKj
cVQB tkbk e'Jh BjhI j?. nro F'qwDh ew/Nh fgZm s/ j[zdh, sK f;Zy y/YkohnK
[84]
dh, fJzBh d[odFk ed/ Bk j[zdh.
ykVe{tkd Bz{ dpkT[D d/ pjkB/, f;ZyK s/ i' i[bw j'J/, T[jBK Bz{ e'Jh
ebw g{oh soK ed/ Gh fpnkB BjhI eo ;e/rh. id'I 1994 ftu gzikp d/ jo
fgzv ftu f;ftnK d/ GKpV pkb e/, u"o;fsnK ftu y{B dh j'bh y/v e/, p}[orK
dhnK dkjVhnK g[ZN e/, f;ZyK dhnK B{zjK XhnK dhnK fJZisK b[ZN e/, @@;Ksh
tkosk## fdZsh sK nkgD/ nkg Bz{ g?oK s/ yV/ eoB bJh, SGPC B/ @@ftFt f;Zy
;zw/bB## dhnK fsnkohnK nkozG fdZshnK. T[jBK fdBK ftu b/ye (fJzdo f;zx
xZrk) nekb sys d/ w[Zy ;/tkdko Bkb fBZih ;jkfJe ;h. fJ; bJh Fq'wDh
ew/Nh ns/ nekbh ekoe[BK pko/, pj[s e[ZM B/V/ j' e/ goyD dk w"ek fwbdk
fojk j?. T[; tes d/ @@iE/dko## GkJh wBihs f;zx B/ w/oh fizw/tkoh bkJh fe
;kpek f;Zy fyYkohnK Bz{ fwb'.## f;Zyh Feb ;[{os tkfbnK Bz{ ftF/F ;BwkB
fdnKr/. fiBK B/ dkjVh e/; eNkJ/ j'J/ jB, T[jBK Bz{ e"w oZyD tk;s/
gq/oBk ehsh ikt/rh. nr'I nekb sys dh ;ogq;sh ftu fJe y/Y ftGkr
;Ekfgs ehsk ikt/rk. nr'I F'qwDh ew/Nh dh ;jkfJsk Bkb w[Zyh ftnesh,
fyYkohnK dhnK w[FebK d{o eoB dh e'fFF eo/rk. y/YK ftu B"inkBK dh o[uh
g?dk eoB bJh Yzr bG/rk. fyYkohnK Bz{ @@;kps ;{os## ofjD bJh frnkB
d/t/rkHHHHHHHHH.##
fJ; @@jfo uzdT[oh## tkb/ GkFD dh gzv f;o s/ u[Ze e/, w?I gqf;ZX
d"Vke ;qL fwbyk f;zx Bz{ fwfbnk. ;koh rbpks T[;Bz{ id'I ;[DkJh rJh sK T[;
s'I y[Fh ;KGh Bk ikt/.pVh rowi'Fh Bkb T[;B/ jo soK dk ;fj:'r d/D pko/
ftFtk; d[nkfJnk. e[M fdBK s'I wro'I w?I ;qL fpFB f;zx p/dh, feqeN fyYkoh
Bz{ fwbe/ ;koh rb dZ;h. jkEh torh vhb v"b ns/ skes d/ wkbe ;qL gqd{wD
f;zx r'bk ;[ZND tkb/ Bz{ fwfbnk. ;L Bti's f;zx f;ZX{ Bz{ fwfbnk. brGr
;ko/ fyYkohnK B/ g{o/ T[sFkj Bkb fJjh fejk fe, @@;kv/ XzBGkr jB,
S.G.P.C. ns/ nekb sys ;kfjp B/ ;kBz{ :kd ehsk j?. n;hI sK ;wMd/ ;h,
fe T[E/ ;ko/ gZEo dhnK w{osK jh p?m/ jB. brd? fe fJjBK gZEoK ftu ikB
g? rJh j?. s[;hI fiZdD nktkia fdUr/, n;hI Bk fdB t/yKr/ Bk oks, s[ozs gj[zu
iktKr/.## ;qL fwbyk f;zx gzikp ;oeko d/ y/Y ftGkr dk w[Zyh Gh ;h. T[;B/
[85]
e[M u'Dt/I fyYkohnK Bkb wFtok ehsk. ;kfonK B/ fJ; B/e ekoi ftu T[;d/
Bkb yV/ j'D dk tuB fdZsk. fco ;qL fwbyk f;zx, GkJh wBihs f;zx Bz{ pV/
T[sFkj Bkb fwfbnk. @@n;hI ;ko/ y/Ykoh s[jkv/ jo j[ew nZr/ f;o M[ektKr/
## dk ftFtk; d[nkfJnk.
nc;';, ;d nc;'; ! fJjBK nkgfDnK s'I S.G.P.C. B/ ns/ nekb
sys d/ @@iE/dko## B/, w{zj w'V fbnk. w[Ve/ edh nkT[D pko/ fuZmh Bk gkJh,
c'B Bk ehsk./ r[o{ do s/ nkJ/, r[o{ e/ p/N/ XZe fdZs/ rJ/. ;zB 1995 dk
@@ftFt f;Zy ;zw/bB## eo'VK o[gJ/ c{e e/ bzx frnk. E'VQh d/o fgS/
S.G.P.C. dhnK u'DK nk rJhnK. nekbh db B/ u'DK fiZs bJhnK. ;zB 1997
ftu gzikp ftXkB ;Gk dhnK u'DK nk rJhnK. fJjBK ftu Gh nekbh db fiZs
frnk. T[;s'I wro'I ehs/ rJ/ ;ko/ tkfJd/ pVh p/Fowh Bkb ft;ko fdZs/ rJ/
. p; nkgDhnK fsi'ohnK GoB tkb/ gk;/, yk; stZi'I fdZsh rJh. fJE/ jofJe
Xkowe iK ;wkfie ezw rzdh okiBhsh EZb/ dcaB eo fdZsk iKdk j?. fiE/ p/
rkB/ b'e f;ZyK Bz{ popkd eoB s/ bZr/ j'J/ jB, T[E/ @@nkgfDnK## i' ehsh j?,
T[j gVQ ;[De/ o{j ezp T[mdh j?. G[ZpK fBebdhnK jB. fe; nZr/ ik e/ d[yZV/
c'bhJ/<
wBw[y eE? efE b'e ;[Bkt? i' p'b? ;' B phuko/..
;s;zrfs fwb? s fdVsk nkt? jfo okw Bkw fB;sko/...(gz (gzBk 981)
[86]
gzikph p'bh d/ tkfo;^f;Zy
wB[Zyh fiazdrh ftu p'bh dk nsh wjZst g{oB ;EkB j?. p'bh pDB,
ftr;D ns/ gqc[Zbs j'D bJh, ;dhnK dk gzX sfj eoBk j[zdk j?. jkbks
w[skfpe ;kohnK p'bhnK, nDb'VhId/ ;apd fsnkrdhnK ubhnK iKdhnK jB, s/
Bt/I ;apdK Bz{ nkgD/ ;[Gk w[skfpe, ftu ;w' b?IdhnK jB. wB[Zyh fiazdrh ftu
T[; ;w/I fJe tZvk fJBebkp nkfJnk ;h, id'I wB[Zy gfjbh tko, ikBtoK tKr
uko g?oK s/ N[oB dh EK, d' g?oK s/ yVk j' e/ N[oB bZr fgnk. nZr/ tkb/
d' @@g?oK## s'I jZEK dk ezw b?D bZr fgnk. d{ik fJBebkp ;h, id'I wB[Zy B/
nkgD/ wB'GktK Bz{, p'bh okjhI d{i/ wBZ[y sZe g[ukT[Dk f;Zy fbnk. shik
fJBebkp ;h, gjhJ/ dh ekY, fi; Bkb Y'nk-Y'nkJh dk ftek; j'fJnk. u"Eh
eoKsh ;h nkgD/ frnkB Bz{ fbZgh pZX eoe/ ;KG b?Dk s/ fbye/ nrbh B;b
sZe g[Zidk eoBk. fJ; s'I nZr/ ftek; dh rsh pj[s shyD j[zdh ubh rJh.
p'bh wB[Zyh ;[Gk ftu'I gqrN j[zdh j?, s/ fco wB[Zyh ;[Gk Bz{ sok;aD ftu ;jkfJe
j[zdh j?. nZi ;kok ;kfjs fJfsjk;, Xow ftfrnkB, nZyaoK d[nkok jh ;KfGnk
ik fojk j?< sK i' nrbh B;b Bz{ ftek; ftu ;"y j' ;e/.
gzikph p'bh eJh jiako ;kb s'I gzikphnK d/ fdbK dh XVeD pDh ojh
j?. nkohnB b'eK d/ Gkos ftu nkT[D Bkb gzikph p'bh Bz{ gSkVB d/ wB;{p/
xV/ iKd/ oj/. w[;bwkBK d/ oki sZe ;oekoh p'bh cko;h pDk fdZsh rJh.
nzro/iaK B/ ;oekoh p'bh fJzrfb;a pDk fdZsh. gzikph p'bh fco Gh fiT[I dh
fsT[I nkw iB ;wz{j d/ fdbK ftu t;dh ojh. ;fsr[o{ pkpk BkBe ih B/,
nkgD/ oZph ebkw okjhI fJ; p'bh Bz{ p[bzdhnK s/ g[uk fdZsk. r[o{ BkBe ;kfjp
s'I gfjbK fbys ftu ;kBz{ gzikph dh e'Jh ouBK BjhI fwbdh. nkgDh gktB
pkDh fJ; p'bh ftu fbye/, fiZE/ gzikph Bz{ rrBK sZe T[Zuh eo fdZsk, T[E/ jh
gzikphnK B/ r[o{ BkBe ;kfjp tZb'I fdZs/ rJ/ tv/o/ wkD bJh gzikph Bz{ r[ow[yh
efjDk gqtkB eo fbnk. Gkt r[o{ d/ w[Zy s'I T[uko/ fgnko/ puB @@r[ow[Zyh##.
[87]
fJjh @@r[ow[Zyh## r[o{ Bkb ;KM g[nkT[D bJh, wkfXnw pD rJh. pkeh
pkDhekoK B/ ns/ GkJh r[odk; ih B/ fJ; p'bh ftu j'o o; ns/ ozr Go
fdZs/.
nop d/;aK ftu'I nkJ/ jwbktoK bJh Gkos ftu jo fJe p'bh Ugoh
;h. cko;h okjhI T[jBK nkgDk vzr Ngk fbnk. fJzrb?Iv ftu'I nkJ/ r'fonK
bJh, gzikph ;wMDh p'bDh w[;afeb ;h, T[jBK nzro/iah ftu nkgDk p[Zsk ;ko
fbnk. nc;'; fe gzikph fjzd{, gzikp ftu iBw b? e/, gzikph ftu b'ohnK
b? e/, gzikph rhsK okjhI ftnkj ouk e/, w"s ;w/I gzikph ftu t?D gk e/ Gh,
e[cao s'bdk fojk, fe ;kvh wks p'bh gzikph BjhI j?. p'bh dk Xow BKb
e'Jh f;Xk ;zpzX BjhI jz[dk. gzikp ftu Jh;kJh, w[;bwkB, f;Zy s/ fjzd[{ ;ko/
jh t;d/ jB. eh ;kfonK dh p'bh nZv'-nZv j' ;edh j?< fjzd{ ;wki d/ Fkso
w[yhnK B/, t?;/ sK f;ZyK Bkb ;zpzXs jo ftuko iK jofJe ftjko s'I w{zj
w'fVnk j?. go gzikp ftu ofj e/ gzikph p'b e/, gzikph B{z nkgDh wK p'bh
Bk wzBDk, fxoDk i'r eow j?.
pzrkbh fjzd{ B/ nZi sZe edh dkjtk BjhI ehsk, fe ;kvh wks p'bh
pzrbk BjhI, fjzdh j?. skfwb fjzd{ B/ edh fpnkB BjhI fdZsk, fe ;kvh p'bh
skfwb Bk j' e/ fjzdh j?. ;ko/ Gkos ftu fezBhnK ;kohnK p'bhnK, nZv'-nZv
;{fpnK ftu p'bhnK iKdhnK jB. fe;/ fJbke/ ftu Gh nkgDh b'eb fJbkekJh
p'bh Bz{ fgZm d/e/, fjzdh p'bh fe;/ fjzd{ B/ BjhI wzBh. p; fJj e/tb gzikp dk
fjzd{ jh j? i' yKdk gzikp dk j?, s/ rdkoh Gh gzikph Bkb jh eodk j?. fJE/
f;ZyK d/ Xow rqzE r[ow[Zyh ftu fby/ j'D eoe/, r[o{ ;kfjpkB tZb'I r[ow[yh Bz{
;fseko d/D eoe/, fJj b'e gzikph p'bh ns/ gzikph otkfJsK Bz{ drk d/ oj/
jB. r[o{ ;kfjp ih B/ ns/ pjkdo f;ZyK B/, fJjBK b'eK bJh pV/
goT[goeko ehs/. ukjhdk sK fJj ;h fe ;w[Zuh fjzd{ t;'I r[o{ ;kfjp gqsh
o'w-o'w s'I foDh j[zdh. nfxqsxDsk dh fJzsjk t/y' fe ;ko/ T[geko ft;ko
e/, gzikph (n;b ftu r[ow[yh) p'bh Bz{ jh X'yk d/ rJ/. fJzBk co/ph s/ M{mk
ftnesh ;akfJd d[BhnK ftu feXo/ Bk fwb/, fizBK gzikph fjzd{ j?. pd/;aK ftu
ik e/, b'ehI T[E'I dh p'bh gVQd/ fbyd/ s/ p'bd/ jB. Gkt/I fJ; bJh fezBh
[88]
fwjBs jh feT[I Bk eoBh gt/. fJXo iBw s'I jh gzikp dk gkDh ghe/, ;ko/
eko ftjko ftu gzikph tos e/, fjzd{ f;ZXk e[cao s'b oj/ jB fe @@;kvh wK
p'bh gzikph BjhI j?##.
fJjBK iBz{Bh fjzd{nK d/ fgSbZr, eJh ;ko/ @@nrKjtX{## ;'u tkb/
ftnesh, nkgD/ nkgB{z f;Zy Bk nytk e/, gzikph nytkD ftu @@cyao## wfj;{;
eod/ jB. T[j ikDd/ j'J/ Gh co/p eo oj/ j[zd/ jB fe nro gzikp d/
fJfsjk; ftu'I, d; r[o{nK d/ goT[geko G[bk fdZs/ ikD, f;Zy ;{ofwnK dh
pjkdoh Bz{ tZy eo fdZsk ikt/, sK pkeh fJE/ cyao:'r pu/rk jh eh< e/tb
Bw'FhnK Fow;kohnK, jkoK s/ rdkohnK jh pkeh ofj ikDrhnK. fizBk e[ f;o
T[Zuk eoe/ n;hI fiT[ ;e/ jK, fJj f;oc r[o{ BkBe ftukoXkok d/ gqc[bZs j'D
eoe/ j?. fJ; dk d{ik gZy sK fJjh d;dk j? fe XkVth ftd/;aK ftu'I nkT[Id/
;h. wB nkJhnK b[ZNK eod/ ;h. i'pB wshnK w[fNnkoK Bz{ G/vK tKr nZr/
bkT[Id/ ;h. nEkj XB, ns/ o{g b[ZN e/ tkg; gos iKd/ ;h. e'Jh okj o'eD
tkbk BjhI ;h. fJjh ;h Bk gzikph e"w< fJ; @@gzikph e"w## Bz{ e[okj/ gkT[D
tkbk i'rh spek ;h. b[ZN e/ ykD tkbk pqkjwD N'bk ;h. nfrnkBsk ftu
rofenk nkw iB;wz{j ;h. i/ r[o{ BkBe ;kfjp, fJ; tos oj/ fxoDs
tosko/ Bz{ eoKshekoh w'V Bk fdzd/, sK p/Fowh ns/ ijkbs s'I f;tkJ/ j? jh
eh ;h, @@gzikph e"w## e'b<
d{ik @@wkD :'r ;kfjs## i/ ;h gzikp e'b sK T[j ;h jho oKM/ dk
b[Zug[Dk. woh nkswk Bkb, fpBK fe;/ tv/o/ Nhu/ s'I, pkoK ;kb sZe jho d/ xo
wZMK B{z gZm/ gkT[D/ s/ r'jk e{Vk eoBk. fJjh ;h BK oKM/ dh @@pjkdoh##< pkoK
;kb sZe wZMK ;KGD tkb/ r?os jhD oKM/ bJh, wK fgT[ s'I @@u'oh u'oh jho
u{ohnK e[ZN e/ ytkT[Idh j?. eh pkoK ;kbK sZe @@u'oh fJ;ae## jh gzikphnK dh
;akB j?< okMK fco Gh jho Bz{ ftnkj Bk ;fenk. ftbedk sVcdk i'rh pDe/
eZY b? iKdk j?. tkj w/o/ gzikphU ! fJjh j? s[jkvk fto;k< ;kfjpK Bz[{ T[Xkb
e/ fwoia/ B/ i' eVQh x'bh j?, T[j fe;/ s'I r[ZMh fSgh BjhI j?. fejV/ @@Xow
dh okyh## eodk izv j/m tZfYnk frnk Gbk< @@gzikph e"w## Bz{ fe; nzXeko
ftu v'p ojhnK jB fJj ejkDhnK< @@gzikph e"w## d/ bzpVdkoK tZb'I ;g;ZaN
[89]
eoBk pDdk j?. f;ZyK d/ e[M Bk;wM ftnesh Gh, fJ; @@gzikph e"w## tkb/
;apd ikb ftu T[bM e/, nkgD/ nkg Bz{ @@;?e{bo s/ nkrKj tX{## nytkT[D
d/ ;"Iae ftu, r[o{ BkBe ftukoXkok Bz{ nu/s (iK ;[u/s)o{g ftu fgZm d/ iKd/
jB. f;Zyh dkfJo/ ftu ofje/, T[jBK Bz{ ;ziw tkbk ihtB fiT[Dk gt/rk.
Bf;ank dk fsnkr eoBk j't/rk. ekwBktK s/ ekp{ oZyDk gt/rk. fo;atsK, p/
JhwkBhnK s'I puDk gt/rkHHHH. fJj ;kohnK wzd eos{sK eoB bJh, okj gZXok
pDkT[D tk;s/, @@f;Zy e"w## dh EK fco @@gzikph e"w## dk Yzv'ok fgZfNnk iKdk
j?. w?I ikDdk jK, fe f;Zy nytkT[D tkb/, f;Zyh dk iK r[opkDh dk tk;sk gk
e/ d[;aN eowK s'I j'VB d/ uK; j?r/ B/. i' r[o{ BkBe d/ Bkw s'I jh w[Beo
j' frnk, T[; Bz{ fe; rZb dk tk;sk gkJhJ/< nfij/ @@gzikphnK## B{z pkpk pzdk
f;zx dh ;{owrsh ft;o rJh. Btkp eg{o f;zx, ;qL iZ;k f;zx nkjb{tkbhnk,
;qL uVQs f;zx G[Zb rJ/. fJjBK Bz{ wjkokik oDihs f;zx uzrk Bk bZrk. joh
f;zx Bb{nk, ;qL ;akw f;zx nNkohtkbk c[ZNh nZy Bk GkJ/. ;akfJd fJj b'e
r[bkw ifjBhns tkb/, @@gzikphnK## d/ tkfo; pDB ftu fiankdk @@cyao##
wfj;{; eod/ jB.
d[ydkJh gfjb{ fJj j? fe nkgD/ nkg Bz{ f;Zyh d/ Mzvk podko, gzikp
d/ gfjo/dko, s/ gzikph p'bh d/ iKpki oky/ j'D d/ dwri/ wkoB tkb/,
nekbhnK B/ gzikp dh oki ;Zsk s/ ekpia j'e/ Gh, gzikph p'bh dk e'Jh
fiaeo:'r Gbk BjhI ehsk. ;r'I ;qh gqek;a f;zx pkdb ;oeko (1997 s'I 2002)
ftu ftfdnk wzsoh ;qL s'sk f;zx B/, gzikph Bkb X'qj ewkT[D tkb/ ezw ehs/
. fJe sK ;ko/ ;oekoh s/ r?o ;oekoh dcsoK ftu gzikph ftu ezw eki eoB
bJh ;yas jdkfJsK ikoh eoBhnK pDdhnK ;B, BjhI ehshnK. gzikph Gk;ak ftu
ezw eoB s'I bkgqtkjh tosDk,@@;iak:'r## pDkT[Dk ukjhdk ;h, BjhI pDkfJnk.
gzikp ftu fjzd{ iE/pzdhnK tZb'I (fit/I n?;HvhH ;e{b, ekbi s/ vhHJ/HthH ;e{b,
ekbi s/ ;hHphHn?;HJhH ;z;EktK) f;ZXhnK nkgDh wBwoiah dk f;b/p; pDk e/
bkr{ eodhnK jB. fJjBK ;z;EktK B/ gzikph Bz{ gzikp ftu ofj e/, g{oh soQK
fsbKibh d/ fdZsh j?. i/ e'Jh ;e{b ftu gVQdk pZuk gzikph p'bdk @@cfVnk##
ikt/ sK fJ; @@ngokX## pdb/ ;iak dk jedko j?. ;qL s'sk f;zx ih ns/ T[;
[90]
dh nekbh ;oeko B/ e/Ido ftubh Gkigk GkJhtkb jkew ;oeko e'b, vzvT[s
sK pVh ehsh, go Bw';ah s'I f;tkJ/ gqkgs e[M Bk eo ;e/. ;zB 1968 ftu E'V/
e[ ;w/I bJh pfDnk w[Zy wzsoh ;qL bSwD f;zx frZb, Bt/I pD/ gzikph ;{p/ dh
@@gfjbh ;oekoh p'bh gzikph## dk wsk gk; eotk frnk. t?;/ 40 e[ ;kb s'I
gzikph p'bh pko/ @@goBkbk T[E/ dk T[E/## jh j?.
;r'I nekbh ;oeko ftu wzsoh ;qhwsh bZSwheKs uktbk B/, w[eZdw/
G[rs oj/, p/d';a/ f;Zy rGo{nK d/ ekfsb g[fb; tkfbnK Bz{ w'NhnK oewK d/ e/
;BwkB eodh ojh. i' ekfsb g[b;hJ/ i/jbK ftu pzd ;B, T[jBK Bz{ i/jb
ftu ik e/ fJjh iBkBh uktbk, oZyVhnK pzB e/ nkT[Idh ojh. ;kv/ @@nekbh
;a/o## ;oe; ftu swk;ak ftykT[D tkb/ F/oK Bkb'I Gh fBZxo rJ/. fJ; iBkBh
d/ fto'X ftu s/ jikoK p/d'fFnK d/ jZe ftu, fJe jT[ek Gh Bk b? ;e/, d'
nEo{ jh Bk e/o ;e/. fJj j? @@f;obZE ;{ofwnK, e[opkBh tkb/ r[of;ZyK dk
F'qwDh nekbh db##< fJjh bZSwh eKs ;qh wsh ih 2007 s'I pDh nekbh Gkigk
;oeko ftu nkgD/ wzsoh g[D/ dh o;wh ;jz[ u[eDr/ ;w/I Gh, d' nZyo gzikph
ftu p'bD s'I ;kc fJBeko eo rJh. fjzdh ftu ;j[z u[Ze e/, ;ko/ nekbh db
d/ w{zj s/ fco eokoh ug/V wko rJh. nZi eZb @@nekbh db##, gzikph gkoNh
pBkw dkjVh tkbh Gkigk dk o{g XkoB eo u[fenk brdk j?.
r[o{ ;kfjp dh T[Zsw ftukoXkok, ns/ f;Zy :'fXnK tZb'I nkgDk nkgk
e[opkB eoe/ i' g{oB/ gkJ/, T[; ekoB gzikp d/ fjzd{ 1916 sZe nkgD/ nkg Bz{
@@;fjiXkoh f;Zy## nytKd/ oj/, fjzd{ BjhI. gzikp ftu gfjbhtko ;aoXkokw
fcb"oh (1837-1881) B/, nzro/iaK dh ;ogq;sh j/m f;Zy Xow d/ fto[X e{V e[co
p'fbnk s/ fbfynk. fJ; GZdo g[o;a dhnK nfjwekBk ngwkB iBe fNgZDhnK
dk i[nkp d/D bJh jh @@f;zx ;Gk## dh ;EkgBk j'Jh ;h. w"i{dk d"o ftu,
bkbk irs BkokfJD (w"s 1981) B/ f;ZyK d/ iywK s/ b{D jh fSVfenk. ;[nkwh
dfJnk Bzd, r[ioksh ;h. T[;B/ gzikph fjzd{nK Bz{, r[opkDh gVQd/, r[od[tko/
iKd/ t/fynk. sK nZr pp{bk j' frnk. T[; B/ gzikph dk fto'X sK ehsk jh,
;r'I r[opkDh ns/ r[o{ ;kfjpkB dh gftZso Fy;hns s/ Gh fuZeV ;Z[fNnk. fJ;
soQK fJjBK iBz{Bh b'eK B/, fjzd{ f;Zy tZy' tZy jB, dk nfijk iafjo x'fbnk
[91]
fe pj[frDsh fjzd{nK d/ jZvK ftu T[so frnk. fJe' gT[D gkDh iK tksktoD
ftu ofjzd/ j'J/ Gh, f;Zy ns/ fjzd{ ;[Gk eoe/ pj[s d{o d{o jB. fJ; tX ojh
d{oh s'I xpok e/ @@fjzd{ f;Zy J/esk fizdkpkd## d/ Bkjo/ bkT[D/ g? oj/ jB.
d/;a d/ N[eV/ (f;Zy oki) j''D s'I G?n yke/, @@d/;a dh J/esk n"o nyzvsk## d/
ezBgkVt/I p/b'V/ okr nbkg/ ik oj/ jB. T[Zsw ftukoXkok dk yaikBk r[opkDh
Gh fJjBk iBz{Bh b'eK Bz{, g;zd BjhI j?. fJ; dh Ekt/I eowekvK tfjwK GowK
Bkb Goh, t?fde pkDh uzrh brdh j?. wjkB goT[gekoh r[o{ ;kfjpkB Gh
@@c[ZNh nKy## BjhI GkT[Id/. T[jBK dh Ekt/I vwo{ tkb/, ;ZgK tkb/ f;at ih
;fseko:'r jB. bkb wz{j tkb/, bzwh g{S tkb/ jBz{wkB ih ;aoXk d/ gkso jB.
jkEh d/ w{zj tkb/, u{j/ dh ;tkoh tkb/, w?b/ s'I pD/, rD/;a ih pV/ uzr/ brkJ/
jB. nZm pkjtKtkbh, ;/ao dh ;tkoh eoB tkbh, ekbh ghbh iK ekwtk;BK ftu
v[Zph d/th, ;fseko:'r j? @@gZEo d/ GrtkBK## nZr/ BZe orfVnk ik ;edk j?.
dfonktK dh g{ik ehsh ik ;edh j?. @@;u eh pkDh## T[ukoB tkb/, ;Zu d/
okj s/ nv'b uZbD tkb/, r[o{ BkBe ;kfjp gqtkB BjhI jB. ;z;feqs fJe wo
u[Zeh GkFk @@nkdoDh:## j?. fjzdh i' 1835 s'I gfjbK n?Be bke/ t/fynk Gh
feXo/ ftykJh BjhI fdzdh ;h, nZi T[j ;fseko:'r j?. gzikph fi;Bz{ p'bD tkb/
(wjkB e';a w[skpe 1927 ftu) pkJh eo'V b'e jB. nwohek, e?B/vk, fJzrb?Iv
s/ EkJhb?Iv ftu, gzikph ;oekoh ;e{bK ftu gVQkT[D dh gotkBrh j?. i/ gzi
e[ pZu/ fJe ;e{b ftu, gzikph gVQB dh fJZSk gqrN eoB, sd ;oeko T[jBK
bJh wk;NoK dk gqpzX eo/rh. j;gskb, p?IeK nkfd ftu, p'ov fby e/ bkJ/
j'J/ jB -@@n;hI gzikph p'bd/ jK##. pj[s EktK s/ gzikph ftu @@ih nkfJnK Bz{##
fbfynk j'fJnk fwb iKdk j?. ftd/;aK ftu gzikph ftek; eo ojh j?. Gkos
ftu yk; eo fjwkub, jfonkDk, e;awho, fdZbh s/ gzikp ftu gzikph wo ojh
j?. gkfe;skBh gzikp ftu th brGZr fJjh jkbs j?. T[jBK B/ sK gzikph dh
fbgh Gh @@;akj w[yh## (Gkt cko;h) tkbh ukb{ ehsh j'Jh j?. fJXobh gzikph
ftu ;z;feqs jkth j' rJh j?. gkfe;skBh gzikp ftu cko;h ;tko j' rJh j?.
ftukoh gzikph wK fco Gh ni/ ihts j?.
@@fjzd{ f;Zy J/esk## d/ ;zx gkV{ Bkjo/ bkT[D tkfbnK Bz{ edh g[ZS
[92]
t/yDk, fe f;Zy otkfJsK Bz{ ysw eoe/, J/esk eoBh ukj[zd/ j'< gzikph p'bh
Bz{ esb eoe/ J/esk ukj[zd/ j'< f;Zyh ;o{g Bz{ Bcaos eoe/ J/esk ukj[zd/ j'<
r[o{ rqzE ;kfjp dh TZ[sw ftukoXkok Bz{ fsnkr e/, J/esk ukj[zd/ j'< fco f;Zy
;wki Bz{ ;wM b?Dk ukjhdk j?, fJj J/esk f;ZyK dh iawho d/ epo;skB s/
j' ;e/rh. f;Zyh wfjb d/ yzvoK s/ j' ;e/rh. ;w[Zu/ gzikp ftu'I f;ZyK Bz{
T[ikV e/, fJE/ GJhJ/, pzrkbh, fpjkoh p;k e/ iao{o j' ;e/rh. ek;a fe f;Zy
w[yh edh rcbs dh BhId ftu'I ikr g?D. gzikph Bz{ pukT[D tk;s/ T[fus ekoi
T[bhe b?DHHHHHHHHHHH.
gzikph ftu'I r[ofJfsjk; eZY fdZsk ikt/ sK pkeh ;aow;koh jh pu/rh.
gzikph p'bh ftu'I r[opkDh eZY fdZsh ikt/ sK bZuosk jh ofj ikt/rh. gzikph
;fGnkuko ftu f;ZyK dk fiaeo Bk ehsk ikt/ sK pkeh ekfJosk jh ofj ikt/
rh. gzikp Gkos bJh b'j/ dk dotkiak ;h jwbktoK Bz{ o'eD bJh. f;Zy fJ;
dotkia/ d/ pjkdo gfjo/dko ;B. T[j nfiZs dotkiak s'V fdZsk frnk j?.
T[;d/ @@f;Zy gfjo/dkoK## e'b'I, i' e[M Gh wkD:'r ;h, ;G y'j fbnk frnk j?.
dkfr;skB dk gqf;X b/ye, o;{b jwiks't fbydk j? fe ;kv/ d/;a ftu id'I
fe;/ Bz{ ;fGnZe p'bh ftu, f;o/ dh p/fJiash eoB tkbh rkb eZYh iKdh j? sK
fJT[I j?- @@s?B{z nkgDh wK p'bh G[Zb ikt/. s?Bz{ nkgD/ jwtsBk s'I ftS'V fdZsk
ikt/##.
fjzdh fcbwK dk w;aj{o ebkeko pboki ;kjBh pzrkb ftu ;qh
okfpzdo BkE N?r'o tZb'I ubkJ/ ik oj/ ekbi, ;aKsh fBe/sB ftu gVQdk ;h.
nzro/iah ftu ejkDh fby e/, ;kjBh B/ N?r'o B{z ftykJh. ejkDh gVQ e/ N?r'o
B/ ;kjBh Bz{ ;[Mk fdZsk - @@ejkDh uzrh j?, go fizBh tXhnk ejkDh s{z nkgDh
wK p'bh (gzikph) ftu fby ;edk j?I, j'o fe;/ p'bh ftu BjhI##. T[;s'I wro'I
pboki ;kjBh, gzikph tb gos nkfJnk. j'o b/yK feskpK s'I fJbktk, d' pj[s
jh T[sw feskpK gzikph fgnkfonK dh M'bh ftu gkJhnK, @@w/ok gkfe;skBh
;caoBkwk s/ w/ok o{;h ;caoBkwk##.
i{B 24 ;zB 1962 ftu gzikph p'bh dh T[&ZBsh tk;s/ gfNnkbk fty/
@@gzikph :{Bhtof;Nh ;Ekgs ehsh. fJ; ;w/I Gkos d/ ok;aNogsh vkL okXkfe;aB,
[93]
gzikp d/ rtoBo n?BHthHrkvfrb, w[Zy wfjwkB ;B. T[d'I w[Zy wzsoh ;L gqskg
f;zx e?o'I B/ nkgD/ Gk;aD ftu fJj ;apd Gh ej/- @@wkD:'r ok;aNogsh ih !
gzikph p'bh pV/ MZyVK, s{ckBK s/ w[;hpsK ftu'I fBebh j?. fJ; B/ sbtkoK,
shoK, yzfvnK, B/fianK d/ rhs rkJ/ jB. izrbK p/fbnK s/ wko{EbK ftu,
o[wKfNe Y'b/ rkJ/ B/. fJ; p'bh B/ ;{ofwnK, :'fXnK s/ ;ajhdK dhnK nDyh
tkoK dhnK r{zikoK gkJhnK B/. fJ; B/ Grs pkDh, r[o{pkDh s/ gqG{ Grsh dk
okr nbkfgnk j?. nZi fJj fJe frnkB wzdo, gzikph :{Bhtof;Nh ftu nk
fpokih j?HHHHHHH##. (f;Zy gzE ft;at e';a gzBk 1172)
iafjohb/ fcoe{ gquko ekoB ns/ ;"Vh okiBhsh d/ dpkT[ ftu, gzikph
p'bh nDfrDs gZyK s'I jwfbnK dk f;aeko j'Jh j?. fjzd{ s/ w[;bwkB (ftofbnK
Bz{ SZve/) fJ; Bz{ fgZm d/ rJ/ jB. i/ f;ZyK B/ nkgDh fiazw/tkoh Bk ;zGkbh sK
fJj wkfyUI fwZmh p'bh, fes/ ;kBz{ nkgDh @@wK p'bh G[Zb ikD dk ;okg## Bk
d/ d/t/. fgqEth oki eg{o fJe gzikph ;h. T[; dk ;kok ykBdkB Gkos ftu'I
f;oeZYt/I ;EkB s/ fojk j?. fit/I oki eg{o, ;zawh eg{o s/ FFh eg{o, T[; d/
g[Zso ;B. d/t nkBzd, oki/;a yzBk, Xofwzdo, u'gVk Gok, okfizdo f;zx p/dh
nkfd ;ko/ gzikph ;B. nkoEe gZy'I ;woE ;B. f;nkDg ftu f;yob/ vzv/ s/
;B. nc;'; fe fJjBK ;kfonK B/, gzikph tk;s/ e'Jh ;koEe T[gokb/ Bk ehs/.
fJe' fJe ftnesh gqf;ZX fcbwh vkfJo?eNo r[biako jh ;h, fi; B/ d/o
;t/o, gzikph p'bh pko/ E'VQk pj[s ezw ehsk j?. T[j Gh ;akfJd fJ; ekoB fe
fJ; dk fgS'eV f;Zyh ti'I ;h, s/ r[biako dk n;bh Bkw @@;qL g{oB f;zx## ;h.
d/;a-ftd/;a ftu nBzs r[odtko/ jB, p/nzs uVQktk Gh uVQdk j?.
bzro, fJwkosK Bro ehosB s/ w[eZdw/ pj[s ubd/ jB. Xow gquko tk;s/
, ns/ gzikph p'bh pZfunK Bz{ f;ykT[D bJh, gqpzXeK e'b e'Jh g?;k BjhI j?.
nfij/ wko{ gqpzX ftu f;Zyh Gh wo ojh j?, s/ gzikph p'bh Gh wodh ik ojh
j?. ukjhdk sK fJj ;h fe r[ows d/ frnkB tkb/ pZfunK Bz{, tZv/ Brd fJBkw
fdZs/ iKd/. r[ows frnkB d/ Bkb Bkb f;Zyh ;o{g ftu ;i/ pZfunK Bz[{ j'o Gh
tZv/ fJBkw fdZs/ iKd/. m/m gzikph p'bD tkb/ F[ZX fbyD tkfbnK Bz[{, j'o tZX
;BwkB fdZsk iKdk. sK fe fJjBK Bz{ t/ye/ j'o pZu/ fJ; gk;/ nkgD/ nkg, fyZu/
[94]
ub/ nkT[Id/. fJjBK f;o'fgnK ns/ ;BwkBK fuzBQK Bkb e[M BjhI ;ztoBk. fJ;
s'I nZr/ edw g[NZ Dk gt/rk. r[o{ ehnK r'beK d/ w[j{z fJ; ezw bJh y'bDQ / g?Dr/.
NhHthHu?BbK okjhI fiE/ bZuosk Gog{o ebuo, ;kv/ xoK ftu g{oh
soQK ekpia j' u[Zfenk j?. T[ZE/ gzikph p'bh dk G'r gkT[D tk;s/ fJj pj[s
skesto jfEnko j?. ;t/o s'I ;akw se xoK ftu e/tb fjzdh dk jh oki j[zdk
j?. fizBh e[ gzikph n;hI p'bd/ jK, T[; ftu fjzdh ns/ ;z;feqs x[;g?m eodh
ubh iKdh j?. wk;{wK dk iBw s/ y/YK NhHthH tkb/ ewo/ ftu jh ne;o j[zdhnK
jB. pugB s'I jh fjzdh fjzd{ s/ bZuosk T[;dh fizadrh dk nN[ZN fjZ;k pD iKd/
jB. f;Zyh d/ @@wkbeK## B/ fJ; gk;/ t/yD dk edh :sB jh BjhI ehsk. Gkos
ftub/ nopgshnK tZb'I, gzikp ftu eJh fjzdh nyapko ukb{ eo fdZs/ rJ/ jB.
fJjBK dh ehws xZN j?, ;wZroh tX j?. fBZih o;{y tos e/, nkgDh frDsh
tXk oj/ jB. gzikph ftu SgD tkb/ nyapko, fJjBK dk w[ekpbk eoB'I
n;woZE B/. j"bh j"bh dw s'Vd/ ub/ ikDr/. nopK o[g? d/ piNtkbh F'qwDh
ew/Nh B/, fJ; gk;/ edh ;[gBk sZe BjhI fbnk. nkgDh e[zGeoBh BhId ftu'I edh
BjhI ikrh. okiBhfse gkoNhnK d/ nkgD/ nyapko jB. go fJXo ;kv/ @@F'qwDh
nekbh db## (T[oc gzikph gkoNh) B/, fJ; dh iao{os jh BjhI ;wMh. nfsnzs
b'V j? r[opkDh dh ;[Zuh ftukoXkok Bz{ ihts oZyD bJh, fBZih :sB
eoe/, gzikph p'bh Bz{ gqc[bZs eoB tk;s/, pDdk ;odk :'rdkB gkJhJ/. f;ZyK
Bz{ nkgDh fizaw/tkoh gfjb d/ nkXko s/ ep{b eoBh ukjhdh j?. i/ d{i/ gzikph
s'I w{zj w'V rJ/ jB, sK eh f;Zy Gh T[;/ gkg d/ Gkrhdko pDBr/. Bjh ! f;ZyK
Bz{ ;Zu/ ;g{s pDBk ukjhdk j?. r[otke jB -
nzX/ nebh pkjo/ fenk fsB f;T[ ejhn?..
fpB[ r[o gzE Bk ;{MJh fes[ fpfX fBopjhn?.. (229)
000
[95]
rKXh dk f;ZyK Bkb Xo'j
fJe tkoh (1969) nwoheh ;oeko tZb'I eowuzd rKXh Bz{ :kd
eofdnK vke fNeN Skg e/, T[Zgo fJj nZyo nzfes eo fdZs/ -@@fjzd{ ok;aNo
dk B/sk rKXh##. p; fco eh ;h. ;koh fjzd{ gq?; B/ n;wkB f;o s/ u[Ze
fbnk.ny/ rKXh Bz{ ok;aNo fgsk fby d/Id/ sK mhe ;h. fjzd{ ok;aNo dk B/sk
feT[I fbfynk< fXnkB d/D:'r rZb fJj j? fe rKXh ;koh T[wo, fjzd{ ok;aNo,
s/ fjzd{ oki pDkT[D bJh (b[et/I sohe/) ezw eodk fojk. fjzd{ d/th d/tfsnK
dh g{ik eodk fojk. fjzd{ oj[ ohsK fBGkT[Idk fojk sK fjzd{ ok;aNo dk jh B/
sk j'fJnk, r[Z;k feT[I<
fe;/ ;w/I iksK Gkt/I ezwK s/ nkXkos ;B. rKXh iBw s'I jh iks gksh
gqpzX ftu ft;atk;a oZydk ;h. T[j rhsk okwkfJD, wjKGkos, t/d nkfd Bz{
@@gftZso Xow rqzE## wzBdk ;h. ;G s'I em'o @@Xkowe ekBz{B wzB{z f;fwqsh##
fto[ZX rKXh edh fJZe bcia sZe BjhI p'b ;fenk. id'I vkeNo nzp/deo B/ ;zB
1927 JhL ftu wB[Zysk Bkb efjo ewkT[D tkbh, wzBz{ f;fwqsh Bz{ u"IeK u"okfjnK
ftu nZr bk e/ ;kV d/D dk n?bkB ehsk. T[; tes rKXh Bz{ Gh ;Zdk fdZsk
frnk. i/ s{z ;Zu/ wB', nS{sK Bz{ pokpo wzBdk j?I, sK fJjBK gkg GohnK
(ny"sh) Xkofwe feskpK Bz{ ;kVBk jh gt/rk. rKXh ;kc w[eo frnk, @@jw n?;k
BjhI eo ;ed/##. rKXh nkw jh fejk eodk ;h fe Gkt/I w/o/ nk;aow ftu ;ko/
fJeZm/ ykDk yKd/ jB go i/ e'Jh gqj/ia eo/ sK w?I T[; Bkb Bkokia BjhI j[zdk.
w?I y[d S{nk S{s Bz{ wzBdk jK. fjzd[{ i' ftjko eod/ jB, nkgD/ Xow rzqE d/
j[ew w[skpe eod/ jB, fJj e'Jh p[ok BjhI j?.
vkH nzp/deo ukj[zdk ;h fe dfbs, Jh;kJh, w[;bwkB iK f;Zy pD
ikD, fjzd{ Xow ftu fJjBK bJh f;tkJ/ ngwkB d/ j'o e[ZS BjhI j?. rKXh B/
vkL nzp/deo Bkb eJh tkoh whfNzrK ehshnK. @@B/e ;bkj## fdzfdnK rKXh B/
fejk - @@nS{s b'e nro Jh;kJh Xow frqjD eoBr/, sd ;wM' nzro/iaK tZb'I
[96]
Gkos s/ fszB ;" ;kb ehs/ rJ/ i[bwK Bz{ ;jh mfjok oj/ j'Dr/. nkgDh
;fGnsk s'I Gh d{o j' ikDr/. w[;bwkB pD ikD dk noE j?, T[jBK d/ i[abwK
Bz{ gqtkBrh d/Dh ns/ nkgDh ;fGnsk s'I w{zj w'V b?Dk. i/ s[;hI e'Jh j'o Xow
ngDkT[Dk ukj[zd/ j', sK f;Zy pD ikT[. f;Zy fes'I pkjo'I BjhI nkJ/, fJjBK fes/
pkjo ikDk Gh BjhI. fJ; bJh w?I ukj[zdk jK s[;hI f;Zyh Xow XkoB eo bU.@#
fJj r[gs :'iBk ;theko eo bJh rJh. rKXh B/ ft;atk;a d[nkfJnk fe s[;hI
f;Zy pDB bJh i' Gh eoBk j? eo', w?I fe;/ e'b fJj G/s BjhI dZ;Krk. vkH
nzp/deo B/ fJ; gk;/ f;ZyK Bkb fwbe/ ezw eoBk F[o{ eo fdZsk. BBekDk
;kfjp r[od[tko/ d/ w?B/io GkJh Bo?D f;zx B/ ftF/F fdbu;gh Bkb, pzpJh
(nZi eZbQ w[zpJh) ftu @@r[o{ r'fpzd f;zx ykb;k ekbi## ;Ekfgs ehsk.
wjkok;aNo d/ nS{sK bJh d[fBnkthI ftZfdnk d/ Bkb-Bkb, f;Zy Xow dh ftZfdnk
fdZsh ikD bZrh. Bkb jh vkeNo nzp/deo bJh fJZe SkgkykBk bk e/ fdZsk,
sK fe T[j nkgDh fbys okjhI b'eK sZe ftuko g[uk ;eD.
rKXh B/ id'I t/fynk fe nzp/deo B/ w[;bwkBK ns/ Jh;kJhnK tZb'I
gk;k tZN fbnk j?. f;Zyh tkb/ gk;/ nS{sK d/ M[ekT[ pko/ T[jBK d/ Xow w[yhnK
Bz{ gsk bZr u[Zfenk j?. T[; ;w/I rKXh B/ ewhDh ukb ubfdnK fJe XBkY
ekoykB/dko jhok uzd s/ iwBk bkb okjhI vkH nzp/deo s/ wkfJnk dk bkbu
d/ e/ pVk dpk gkfJnk fe T[j f;Zy Bk pD/. vkH ;kfjp nv'b oj/. fJXo
f;ZyK d/ fJZe B[wfJzd/ ;qL ;[ikB f;zx B/ rKXh Bkb w[bkeks ehsh. fJ; s'I
gfjbK rKXh vkeNo nzp/deo Bz{ fJj ft;tkF d[nk u[Zfenk ;h fe gSVhnK
iksK dk f;Zy Xow ftu gqt/F eoB ftu, fjzd{ wjK ;Gk e'Jh o'e BjhI gkt/
rh. gSVhnK s/ nS{s Fq/DhnK Bz{ f;Zyh XkoB eoB wro'I Gh xZN frDsh
tkbhnK okythnK ;j{bsK fwbdhnK ofjDrhnK.
Bt/I pD/ f;ZyK Bz{ okiBhsh ftu Gh okytKeoB fdZsk ikt/rk. i[rb
feF'o fpobk B/ fJ; ;wM"s/ s'I y[F j' e/, Bt/I pDB tkb/ f;ZyK d/ T[EkB bJh
(1936 ftu) 25,000 o[gJ/ nogD ehs/. n?B nkyaoh ;w/I, rKXh B/ ;ko/ ft;tkF
s'V e/ 22 nr;s 1936 Bz{ nkgD/ nyapko @@johiB## ftu fby fdZsk fe @@w?I
nS{sK dk fjzd{ Xow ftu'I ikDk gotkB BjhI eoKrk##. rKXh B/ 07-09-36 d/
[97]
johiB nyapko ftu fbfynk- @@vkH nzp/deo f;ZyK Bz{ fjzd{ BjhI wzBdk. T[j
fBFfus s"o s/ Xow pdbDk ukj[zdk j?. i/ f;Zy fjzd{ j[zd/ sK e'Jh rZb BjhI
;h. go f;Zy sK nkgD/ nkg Bz{ fjzd{ BjhI wzBd/. fJ; bJh w?I gfjbK ehs/
fJeoko s/ ekfJw BjhI ofj ;eKrk##.
fJjBK ypoK s'I wro'I wkL skok f;zx B/ Gkosh f;Zy fwFB d/ iBob
;eZso, GkJh ;[ikB f;zx Bz{ rKXh Bkb w[bkeks eoB bJh G/fink. i' rbpks
j'Jh T[j ;[ikB f;zx dh iapkBh fJT[I j'Jh - @@gfjbK rKXh B/ xVh eZYh s/
nkfynk s[jkBz{ gzi fwzN fdZs/ iKd/ jB, S/sh rb w[ekT[.##
;[ikB f;zx-@@s[jkBz{ nS{sK d/ f;Zy pDB ftu e'Jh fJsokia j?<##
rKXh- eh f;Zy fjzd{ jB<
;[ikB f;zx - BjhI !
rKXh - i/ f;Zy fjzd{ BjhI jB sK w[;bwkBK ns/ f;ZyK ftu eh coe
j?< id'I nS{s fjzd[{ BjhI ofjDk ukj[zd/, sK T[j f;Zy feT[I pDB< w[;bwkB feT[I
Bk pDB<
;[ikB f;zx - s[;hI nkgD/ nkg Bz{ Gkosh efjzd/ j' sK fjzd{nK ns/
f;ZyK ftueko ceo feT[I eod/ j'< ;ko/ ofjDr/ sK Gkosh jh Bk<
rKXh - iaok fyZM e/, ;odko ih, w/o/ e'b j'o tes BjhI j?.
;[ikB f;zx - s[;hI gkyzvh j'< (vkH ;zrs f;zx- fJfsjk; ftu f;Zy, gzBk 215-16)
fjzd{nK d/ uso okiBhshtkBK B/ rKXh Bz{ wjkswk ns/ Xkofwe
ftnesh f;ZX eoB ftu, nZvh u'Nh dk i'o bk fdZsk. fJ;/ bJh rKXh wzdoK
ftu ik e/ NZbhnK yVekT[Idk, GiB rkT[Idk s/ @@gqkEBk## eodk. nyahob/ ;w/
I (1940) ftu sK T[j ysK dk i[nkp d/D bZfrnK nyaho ftu d;syas eoB
dh Ekt/I @@pkg{## fbyD bZr fgnk ;h. rKXh Bz{ nfjz;k dk iBwdksk eoe/ Gh
pj[s uZ[fenk frnk j?. fJ; s'I pj[s gfjbK, r[o{ noiB ;kfjp ;Ks wJh
ofjzfdnK ;ajhd j' u[Ze/ ;B. r[o{ s/r pjkdo ;kfjp nfjz;k dh f;yao ;B.
GkJh wsh dk;, ;sh dk; s/ fdnkbk ih FKswJh ofjzd/ Fjhd j' rJ/. fJ;
s'I wro'I p/nzs f;zx- f;zxDhnK FKswJh ofjzd/ ;oho b/y/ bk rJ/. rKXh B/
;ko/ fJB;kBh n;{b fsnkrfdnK 1940 ftu ;gFZN efj fdZsk ;h fe @@id'I sZe
[98]
f;Zy feogkB BjhI fsnkrd/, w?I T[jBK dh jwkfJs BjhI eoKrk.## r[o{ r'fpzd
f;zx pko/ Gh rKXh B/ d[ydkJh fNZgDh ehsh, @@r[o{ r'fpzd f;zx fJZe GNfenk
j'fJnk B/sk ;h##. id'I fJfsjk; ftu'I jtkb/ d/ e/ f;ZyK B/ dZ;Dk ukfjnk fe
jfEnko tosD/ ;w/I dh b'V ;h. okw uzdo B/ oktD Bkb izr ehsk. feq;aB
B/ noiD Bz{ ns/ T[;dh jwkfJsh c"i Bz{ bVB bJh fsnko ehsk. eh T[j Gh
rbs ;B< (e'Jh i[nkp BjhI). sK nkfynk, @@w?I nfij/ fJfsjk; s/ ftFtk;
BjhI eodk##.
eodk##.(;qL r[owhs f;zx - rKXh ns/ f;Zy)
fJ;/ soQK rKXh d/ fJe gqw[Zy u/b/, ftB'pk Gkt/ B/, 1972 ftu feogkB
B{z t/bk ftjk u[Zfenk jfEnko efj e/ fBzfdnk ;h. w'ouk rzr;o, r[o{ ek pkr
s/ BBekDk ;kfjp ftu, f;ZyK d/ FKswJh f;de dh f;yao ;h. fJ;kJh gkdoh
;hHn?cH n?vohT{ B/, nfsnzs d[yh wB Bkb fJE'I sZe efj fdZsk ;h fe @@w?I :;{
pko/ gfVnk j?, ;[fDnk j?, fe T[j FKs fus ;{bh s/ uVQ rJ/. fJ; rkEk Bz{
:kd eofdnK w?I nB/e tko o'fJnk jK. jo fJ;kJh ftbedk j?. nZi w?I gzi
;" :;{ (f;Zy) ;{bh uVQd/ nkgDhnK nZyK Bkb t/y u[Zfenk jK##. go rKXh dk
fpnkB fJT[I ;h- @@f;Zy rbsh s/ jB, fJ; bJh T[jBK Bz{ ;iak sK fwbDh jh
;h##. Fq'wDh ew/Nh B/ pko pko n?bkB ehs/ fe i?s' tkbk w;bk fBo'b Xkowe
j?. go rKXh dh f;Zy d[FwDh fJT[I gqrN j' ojh ;h - @@f;ZyK dh fJj bfjo
fe;/ iksh iK Xow d/ fto[ZX sK BjhI< fJ; d/ fgS/ e'Jh oki;h GktBK sK ezw
BjhI eodh< s[;hI gzi-gzi ;" d/ iE/ Bk G/i'. fJe d' f;Zy ik e/, Bht/I j' e/,
rbpks eo bt/. j'o iE/ Bk G/i', d/F Bz{ nkiakdh fwb b?D fdU##. id'I fJ;
pko/ ;gZFNheoB wzfrnk sK g?Isok pdbdk j'fJnk nkyD bZrk, @@w?I Fjhdh
iE/ Bk G/iD pko/ fejk ;h##. T[j fJ; soQK dh vhIr Gh wko fdzdk ;h, @@fJj
r'oh ;oeko skes tos/ s'I pr?o, Gkos Bz{ nkiakdh BjhI d/t/rh. fJjBK dhnK
tXhehnK dk w{zj s'V i[nkp fdU, go nfjz;e oj'##. (rKXh ns/ f;Zy - ;qL
r[owhs f;zx)
pzrkb ftu Bkpk r'pkb B/ B?FBb ;';kfJNh pDkJh sK fe fjzd{
okFNo gqkgs ehsk ik ;e/. fJj' ;';kfJNh pkd ftu ozr pdbdh j'Jh,
R.S.S.S. d/ o{g ftu fJe fBo'b fcoe{ gkoNh s/ s"o s/ T[Goh. fJj
[99]
(RSSS) rKXh B{z ;woEB fdzdh ;h, tZN/ ftu rKXh fjzd{ ok;aNo dh tekbs
eodk ;h. fit/I fe @@w?I ;BksBh fjzd{ jK, t/dK, g[okDK, T[gfBFdK, ntskoK ftu
g{ok ftFtk; oydk jK. w?I nkdwhnK Bkb'I rT{ dh oZfynk tZv/ gZXo s/ ukj[zdk
jK. w?I toB nkFow (iksgks) ftu ftFtk; oZydk jK, feT[Ife fJj t/dK
nB[;ko j?. w?I w{osh g{ik dk g{ok jkwh jK.
@@nS{sK dk fjzd{ ;wki Bkb'I tZy j'e/, fe;/ j'o Xow Bz{ ngDk b?Dk,
nksw jZfsnk tork j?. w?I f;ZyK ns/ fjzd{nK Bz{ nZv BjhI wzBdk. f;Zyh fJe
;[Xkoe o{g jh j?##. (rKXh :zr fJzvhnk, 01-10-25)
;G xZN frDshnK Bz{ yk; nfXeko fdZs/ rJ/, go f;ZyK Bz{ tkfMnK eo
fdZsk. eKro; gkoNh B/ nkgD/ ;/teK dk T[sFkj tXkT[D bJh @@rKXh eok;##
w?vb d/Dk F[o{ ehsk. f;ZyK Bz{ wBQK eo fdZsk frnk. feT[Ife fJj feogkBXkoh
jB. i/ feogkB T[sko d/D sK ;BwkB ehsk ikt/rk. okth B/V/ ;zB 1939 ftu,
nekbh db tZb'I pj[s tZvh ekBcoz; ehsh rJh. fJe nzdki/a w[skpe fJ; ftu
gzi bZy b'eK B/ fFoes ehsh. T[Xo eKro; d/ fJeZm ftu d; e[ jiako dh
frDsh w;hI g[Zih. eKro; B/ pkpk yVe f;zx Bz{ Gowk e/, nekbh db d/
gqXkB d/ Bkb Bkb, eKro; ew/Nh dk gzikp dk gqXkB Gh pDk fdZsk. ;wK
nkT[D s/ ;ko/ tkfJd/ s'V fdZs/ rJ/. f;ZyK B/ eKro; s/ nzX ftFtk; dh jZd
sZe Go';k eo fbnk. T[jBK tes nkT[D s/ m[m ftyk fdZsk. jkbKfe eKro;
dh gqXkBrh ;zGkbD s'I gfjbK, pkpk yVe f;zx B/ eKro;h w[yhnK Bz{ e[M
FosK gqtkB eoB bJh fejk ;h. T[jBK @@;kohnK jh gqtkB## eoB dk tuB
fdZsk ;h. @@n;hI gqwkswk Bz{ jkiao ikD e/, izsk dh eufjoh ftu tuB fdzd/
jK, fe Gkos d/ T[so ftu fJe nfijk fyZsk okytK eo fdZsk ikt/rk, fi;
ftu f;Zy Gh nkiakdh dk fBZx wkD ;eD. e'Jh ;zftXkB T[d'I se bkr{ BjhI
ehsk ikt/rk, id'I sZe f;ZyK d/ u[D/ j'J/ w?Ipo, T[; Bz{ ;theko Bk eoB. e[b
;z;ko d/ o{-p-o{ fJj ;kvk tuB j?, e;w j?##. id'I 26 iBtoh 1950 Bz{
;zftXkB bkr{ ehsk frnk sK f;Zy w[yhnK B/ fJ; s/ d;syas eoB s'I BKj eo
fdZsh. feT[Ife fJj f;ZyK Bz{ okJh wkso Gh @@ftF/F## nfXeko BjhI fdzdk ;h.
fJ; dh 25 Xkok w[skpe f;ZyK Bz{ fjzd{nK dk jh fJe fcoek wzfBnk frnk ;h.
[100]
d{i/ bciaK ftu, fjZe d/ skD, fJj f;Zy wko{ ;zftXkB f;ZyK s/ m'; fdZsk frnk.
id'I Bfjo{ Bz{ ykXhnK e;wK dk u/sk eotkfJnk frnk sK T[; B/ pVh p/j:kJh
Bkb fejk-@@np@@np tes pdb frnk j?##.
id'I nkiakd Gkos dk Mzvk pDkT[D dh rZb uZbh sK f;ZyK B/, nkgDk
p;zsh ozr ftu Fkwb eoB bJh i'o gkfJnk. feT[Ife fjzd[{nK dk bkb,
w[;bwkBK dk jok s/ fJ;kJhnK dk ;c?d ozr j?. id'I nekbh db d/ gqXkB
(i' sd'I gzikp eKro; dk gqXkB th ;h) pkpk yVe f;zx B/, fJ; pko/ rZb
ehsh sK T[;Bz{ p/fJZias ehsk frnk. fcoe{ sZe nkyD' r[o/ia Bk ehsk. pkd ftu
id'I edh Mzv/ d/ ozrK dh rb uZbh, sK wike eoe/ fejk iKdk - @@d/y' ih
! pkeh ozr sK fjzd{nK, w[;bwkBK tkb/ j' rJ/, jK nekbhnK dh Mzv/ tkbh vKr
i' j?.## rKXh B/ fJ; fttkd pko/ fJE'I sZe YhmskJh tkbh Fpdktbh tosh -
@@s[;hI (f;Zy) e/tb d/F dh nkiakdh bJh e[opkBhnK eo', okj d/ o'V/ Bk pD'.
i/ fJ;/ soQK nfVZe/ vkj[zd/ oj/ sK Bshi/ G[rsD bJh fsnko oj'##. f;ZyK Bz{
fco Gh ikr Bk nkJh. eKro;hnK d/ jh fgSbZr pD/ oj/.
d{i/ gk;/ nkiakdh bJh iZd' ifjd i'oK s/ ;h. fiE/ fes/ eKro;hnK
dk fJeZm j[zdk sK g[fb; o[ektNK gkT[Idh. szp{ tr?ok T[ykV fdZs/ iKd/. fJ;
XZe/ ;akjh Bz{ o'eD bJh, fJZe ;" f;zxK dk nkgk tko{ iEk, fBFfus EK gfjbK
gj[zu iKdk. g[fb; tXhehnK fJBK, tbzNhno f;ZyK s/ jh j[zdhnK. bkmhnK,
e'oV/, p?IsK dh p/sjkFk wko yk e/ Gh, fJj nkgDh EK nV/ ofjzd/. sK fes/
eKro;h ib;k eod/. nkyo T[jh rZb j'Jh, @@ykD ghD Bz[{ pKdoh s/ vzv/ ykD
B{z foZS##. id'I 1935 ftu Gkos d/ ;Zs ;{fpnK ftu, nkoiah eKro;h ;oekoK
pDhnK, sK pzpJh ftub/ gzikj f;Zy rkovK Bz{, fpBK e'Jh ekoB dZ;/ B"eoh s'I
jNk fdZsk frnk. T[jBK dk @@e;{o## J/Bk jh ;h fe T[j f;Zy ;B. T[jBK dh
Ekt/I fjzd{ B"itkB oZy bJ/. fJ; XZe/;akjh fto[ZX, f;ZyK B/ pVk tkt/bk ehsk,
fes/ ;[DtkJh Bk j'Jh. rKXh sZe Gh gj[zu ehsh, go T[;B/ rb jh Bk ;[Dh.
feT[Ife fJj ezw T[;dh fJZSk w[skpe jh j'fJnk ;h, ;[DtkJh feT[I eodk<
;zB 1919 JhL dh ft;kyh Bz{ fiafbQnK tkb/ pkr nzfwqs;o ftu,
brGr d; e[ jiako ftnesh nokw eo fojk ;h. e[M eKro;h B/sk fpBk tik
[101]
ftu nk e/ GkFD pkih eoB bZr gJ/. iBob vkfJo Bz{ fe;/ B/ rbs yapo
d/ fdZsh, fe T[E/ pVk Gkoh oki;h ib;k j' fojk j?. T[; B/ ;Zu ikBD s'I
fpBK, fBjZE/ b'eK s/ r'bh ubtk fdZsh. eohp ;Zs ;" ftnesh wko/ rJ/, s/oK
;" iyawh j' rJ/ . nzfwqs;o ;afjo ftu wko;ab bkn bkr{ eo fdZsk frnk.
fJ;/ d"okB e[M GVe/ B"itkBK B/, r[Z;/ ftu nke/, fJZek d[Zek nzro/ia wko fdZs/
. ;yash j'o tZX rJh. bzw/ ;w/I sZe b'eK Bz[ nkgD/ xoK sZe g[ZiD bJh, fYZv
goB/ foVQ e/ bzxDk g?Idk ;h. ykd y[oke dh p/jZd xkN j' rJh. fpwkoh c?b
rJh. XVk XV j'o w"sK j'D bZrhnK. pj[s ;ko/ b'eK Bz{ g[fb; B/ frqcsko
eoe/, i/bQhI pzd eo fdZsk. ;ko/ Ffjo ftu e[obkjN wfunk j'fJnk ;h. b'e
ftbe oj/ ;B, sVg oj/ ;B, wo oj/ ;B. go rKXh B/ d[Zy ;KMk eoB, gzikp
nkT[Dk sK fes/ fojk, ;oeko fto[ZX fJe fpnkB sZe Bk fdZsk. b'eK d/ iyawK
s/ wbQw bkT[D bJh jwdodh tkbk fJe puB sZe Bk p'fbnk. p; fJe' oN
bkJh frnk @@Uw FKsh Uw FKsh##. p/Fowh dhnK ;hwktK bzx e/, rKXh B/
iBob vkfJo Bz{ p/e;{o jh nky fdZsk. vkfJo Bz{ fwbD dh fJZSk gqrN
ehsh. s/ b'eK Bz{ jh e;{otko mfjokT[Idk fojk. fJ; i[bw s'I gq/;akB j'e/,
gqf;ZX T[od{ FkfJo w[jzwd fJepkb B/, s/ okfpzdo BkE N?r'o B/, nkgD/
@@;o## d/ fyskp ;oeko Bz{ tkfg; w'V fdZs/. rKXh B/ nkgDk @@e?;o-J/-fjzd##
fyskp Gh tkg; Bk ehsk. fJj tZyoh rZb j? fe poskBhnK d/ eke;NB jkb
ftu, b?euo eo oj/ iBob vkfJo Bz{ ;qL T[Xw f;zx B/ ehs/ dh ;ik d/ fdZsh
s/ wkJheb n?vtkfJo (gzikp dk rtoBo) ;zB 1929 ftu gfjbK jh wo frnk
;h.
BkG/ dk oki xokDk fiE/ f;Zyh fgnko tkbk ;h, T[E/ fJj ykBdkB
gZek d/F Grs Gh ;h. id'I 1846 s'I 1849 sZe nzro/iaK s/ f;zxK d/ y{Bh izr
j'J/, sd'I wkbt/ d/ j'o d/;h okfinK B/, f;ZyK dk oki (oDihs f;zx tkbk)
spkj eoB tk;s/, nkgDhnK c"iK G/ihnK. fJe' fJe ;{opho okik i;tzs f;zx
BkGkgsh B/, nzro/iaK d/ gZy ftu nkgDh c"i G/iD s'I fJBeko eo fdZsk. T[;
tes r'oh ;oeko dV tZN rJh. ;wK gk e/, gfNnkbk gsh oki/ Bz{ BkGk oki/
Bkb bVk fdZsk. T[jh g[okDh feV eZYD bJh. id'I 1921 ftu nzro/iaK dh ;afj
[102]
gqkgs wjzs Bo?D dk; B/, FKswJh f;zxK Bz{ SbDh-SbDh eo fdZsk, sK ;'r
ti'I, Fq'wDh ew/Nh B/ wsk gk; eoe/, ;w{zj f;ZyK Bz{ ekbhnK d;skoK ;ikT[D
dh nghb ehsh. gzE dk fBwkDk ;/te j'Dd/ Bks/, BkGkgsh okik fog[dwD f;zx
B/, y[d ekbh d;sko ;ikJh s/ T[jBK d/ dopkoh f;ZyK B/ Gh fJt/I jh ehsk.
pkeh ;ko/ wbtJh okfinK B/, gzE dk fJj j[ew Bk wzfBnk. ;r'I gfNnkbk oki
ftu sK ekbh d;sko pzBD s/ gkpzdh bk fdZsh. ;/tk f;zx mheoh tkb/ dk
fto'X gfNnkbk oki Bkb, ekbh d;sko pzBD s'I jh F[o{ j'fJnk ;h.i?s' d/
w'ou/ tes Gh BkGk oki B/, f;ZyK d/ jZe ftu ntkia T[mkJh. ;ko/ jkbks dk
ikfJiak b? e/, nzro/iaK B/ rKXh Bz{ nkgD/ jZe ftu fsnko ehsk. okik fog[dwD
f;zx Bz{ rZdhUI T[sko fdZsk s/ frqcsko eo fbnk. fJ; XZe/;akjh fto[ZX rKXh
B/ fJe fpnkB se Bk fdZsk. T[bNk f;ZyK Bz{ jh @@;aKswJh## dk T[gd/;a eoB
bZr fgnk. ny/-@@f;ZyK Bz{ fog[dwD f;zx d/ fgZS/ BjhI bZrDk ukjhdk.
fog[dwD f;zx Bz{ Gh ;zGb e/ ubDk ukjhdk j?. toBk Bshi/ G[rsD bJh
fsnko ofjDk ukjhdk j?. i/ wjkokik s/ nekbh Gbk ukj[zd/ jB sK i' w?I
efjzdk jK T[jh eo'##.
eowuzd rKXh gfjbK Ugo/ wB Bkb feogkB Bz{ ;bkj[zdk Gh fojk.
go T[;dh n;bhns S/sh jh T[xV e/ ;kjwD/ nk rJh. id'I T[;B/ feogkB
fto[ZX Gzvh gquko eoBk F[o{ eo fdZsk. T[; fJE'I sZe fejk - @@feogkB Bkb'I
nfjz;k dk jfEnko pj[s ;aesh;akbh j?##. f;ZyK Bz{ feogkB ofjs eoB bJh,
T[;B/ eJh ewhDhnK ukbK ubhnK. pzrkb d/ fJe pj[s tZv/ fJeZm ftu, e[M
Bk ;wM f;ZyK B/, rKXh dhnK w'w'mrDhnK ftu nke/, feogkB T[skoBh wzB
bJh. rKXh ns/ T[;d/ fcoe{ ;kEhnK dh y[Fh dk gkoktko Bk fojk. G[ZbV f;ZyK
Bz{ ;N/i s/ p[bk e/, ;kfonK d/ ;kjwD/ T[jBK dhnK feogkBK T[skohnK rJhnK.
nkgD/ B/V/ p?mD bJh T[jBK Bz{ EK fdZsh. T[jBK ;G dh y{p gq;z;k ehsh rJh.
fJj wzdGkrh xNBk 6 iBtoh, 1947 dh j?.
fJ;/ ib;/ ftu rKXh B/ j'o e[co s'fbnk - @@r[o{ r'fpzd f;zx ih
d/ fwFB dh g{osh, feqgkB fsnkrD s/ nfjz;k gqtkB eoB ftu jh j' ;edh
j?##. Gkos ftubh gqhth e"I;b tZb'I f;ZyK Bz[{ feogkB gfjBD dh wzi{oh fwb
[103]
rJh. fJ; Bz{ Xow ns/ f;Zy ofjs dk fJe iao{oh fjZ;k wzB fbnk. rKXh B/
fco Gh feogkB dk fto'X ikoh oZfynk. T[; B/ fJj Bht/I Fpd tose/ nkgDk
r[pko eZfYnk- @@wjkB f;Zy Xow Bz{ feogkB gfjB e/ ebzes Bk eo'. FjhdK
Bz{ pdBkw Bk eo'. w/oh rb wzB' s/ feogkB fsnkr fdU##. niakdh s'I wro'I
sK rKXh fJE'I sZe G{so frnk ;h fe - @@w/oh B/e ;bkj ekoB jh j[D sZe
f;Zy pu/ j'J/ jB, toBk ed'I d/ wko/ ik u[Ze/ j[zd/. w?I i' p'bdk jK ;'u ;wM
e/ p'bdk jK. w?Bz{ fe;/ dh ;bkj dh b'V BjhI j?. f;ZyK Bz{ w{oy pDB s'I
o'e'. j[D sZe T[jBK B/ pj[s y{B pjk fbnk j?. T[jBK pVh p/ofjwh Bkb
feogkB tosh j?. j[D w/oh wzB b?D s/ feogkB fsnkr d/D##. rKXh B/ 29
iBtoh, 1947 Bz{ fJe r[og[op d/ w"e/ s/, f;Zy ;zrsK Bz{ n;fGne s/ w{oy sZe
nkyD dk gkg ehsk. ;zB ;zskbh ftu jh rKXh gzik ;kfjp r[od[nko/ gZ[fink.
sK T[E' d/ f;ZyK B/ nkgDhnK sebhcK dZ;hnK. feT[Ife rKXh gZyh j'D eoe/
w[;bwkBK tZb'I f;ZyK Bz{ fBFkBK pDkfJnk iKdk ;h. f;ZyK bJh fJe tZyoh ;N/
N dh wzr Gh ehsh rJh. ;[De/ rKXh b'jk bkyk j' frnk. s/ fejk @@f;Zy ;N/
N ftu f;ZyK dk B[e;kB j?, s[jkvk Gbk fJ;/ ftu j?, fe p; ;/tk eo'.
s[jkv/ pko/ ;'uD bJh w?I jK, eKro; gkoNh j?##.
fgzvh nkfd ;N/FBK s/ f;ZyK Bz{ e'j-e'j e/ wkfonk frnk. n"osK ns/
pZfunK s/ Gh x'o i[bw j'J/. i' f;Zy phphnK pu rJhnK, T[jBK XkjK wko-
wko e/ nZyhI t/yh s/ fgzv/ s/ phsh dk;skB rKXh Bz{ efj ;[DkJh. o;wh fij/
sohe/ rbpks ;[De/, rKXh dk fdb uhotK fJT[I fpnkB nkfJnk @@g{oph gzikp
ftu ;ko/ g[nkV/ dh iVQ, fjzd{ ns/ f;Zy jB. coe f;oc fJsBk j? fe f;ZyK
d/ jZEK ftu feogkB j?, s/ fjzd{ ykbh jZE jB. fpobk wzdo fdZbh ftu
gqkEBk tes, rKXh B/ fJE'I sZe e[co p'fbnk- @@f;Zy tZvhnK BzrhnK feogkBK
jZEK ftu b? e/, Fo/nkw ;VeK s/ x[zwd/ jB. b'eK d/ xo bZ[ZNd/ jB, vke/
wkod/ jB. fdZbh ftu i' xNBktK tkgo ojhnK jB, fJj f;ZyK dh jh
eko;skBh j?. f;Zy nZs doi/ d/ Fokph jB, wko{ jfEnko e'b oZyd/ jB.
tofis EktK s/ whN t/ud/ jBHHHHHHHHHH##.
id'I f;ZyK dk fJe pj[s tZvk gqshfBXh wzvb, rKXh e'b o'; gqrN
[104]
eoB bJh g[Zfink s/ T[;dhnK nkyhnK rbs rZbK pko/ ;gFNheoB wzfrnk sK
rKXh B/ r'bw'b fijh rb eoe/ Nkb fdZsk-@@w?I sK f;ZyK dhnK ewhnK dk jh
fiaeo ehsk ;h, sK fe nZr'I ;[Xko ehsk ik ;e/##. d/;a tzv tes BBekDk
;kfjp Bz{ @@t?NheB f;Nh## dk doik ;fji/ jh fwb ;edk ;h. Xkowe s"o s/
ftF/F jkbs nXhB, w[;bwkB s/ nzro/ia fJj f;ZyK Bz{ d/D bJh ;fjws ;B.
go fJ; pko/ Bfjo{ s/ gN/b B/ edh rb jh Bk ehsh. f;Zy fJjBK d/ fgSbZr
pD/ oj/. T[gob/ xNBk uZeo s'I nsh fBokF j' e/, ;G e[M b[Nk r[nke/, tes
y[zMk e/ wkL skok f;zx B/ fejk ;h- @@i' c?;bk w/o/ b'eK pko/ (f;ZyK) fdZbh ftu
j't/rk, T[j f;ZyK Bz{ ykBk pd'F s/ :shw eo d/t/rk.## fJjh xNBktK brksko
tkgodhnK nk ojhnK jB.## w[be fjzd{ ek oki fsrV/ ek. r[o{ okyk j? GkJh
f;yV/ ek##.
• w'sh bkb Bfjo{ dk fJe fpnkB - @@i/ w/o/ p; ftu j't/ sK w?I f;ZyK
Bz{ gzikp ftu'I ysw eo fdnK. s/ gzikp Bz{ Gkos d/ Be;/a ftu'I T[vk fdnK.##
• @@johiB## nyapko ftu rKXh B/ @@fJe' okj## b/y ftu fbfynk fe
1929 ftu f;ZyK Bkb ehs/ ;ko/ tknd/ oZd ehs/ iKd/ jB. (johiB 25-11-1939,
;zrs f;zx fJfsjk; ftu f;Zy, gzBk 221).
• pkpk yVe f;zx niakdh ;zrokw ftu ;yas okj nyafsnko eodk ;h.
fJ;/ ekoB T[j eKro; bJh fJe nDukfjnk ftnesh j' frnk. wkL skok f;zx
eKro; d/ nky/ w[skpe ubdk ;h. fJ;/ bJh fJj eKro; Bz{ gotkB ;h.
(fJfsjk; ftu f;Zy -211).
• f;Zy bhvoK B/ nzro/iaK dh c"i ftu Gosh j' e/ f;ZyK dh skes
tXkT[D dk c?;bk b? fbnk. fJ;s/ rKXh B/ skok f;zx Bz{ Bcos Goh fuZmh
fbyh - @@w/o/ ftuko w[skpe Bk s[jkvh eKro; Bkb Bk eKro; dh s[jkv/
Bkb e'Jh ;KM j?. s[;hI sbtko Bkb w;b/ jZb eoB/ ukj[zd/ j'. eKro; fJ;
soK BjhI ukj[zdh. f;ZyK dh f;tb Bk c[owkBh Gh fBo'b wkoekN j?. w/ok
:ehB j? fe s[;hI eKro; ftu ofje/, f;ZyK ns/ eKro; d'tK dk B[e;kB
eod/ j'. iK sK s[;hI gZe/ nfjz;e ok;aNotkdh pD', iK gZek fcoe{ okj u[D'.
:kd oZyDk fJ; tk;s/ s[jkBz{ fe;/ ftd/Fh skes dh ;jkfJsk b?Dh gt/rh,
[105]
eKro; s[jkv/ Bkb BjhI j't/rh.## fJj yas rKXh B/ wkL skok f;zx tb 16-
8-1940 Bz{ fbfynk (;zrs f;zx fJfsjk; ftu f;Zy - 225).
• ;zB 1921 s'I 1923 sZe rKXh B/ fsbe ;toki czv tk;s/, nS{sK d/
Gb/ fjZs fJe eo'V, shj bZy, T[Bh jiako uko ;" gzdoK o[gJ/ gzdoK nkB/ ;s
gkJh fJeZm/ ehs/. go nS{s GbkJh bJh f;oc 43,381 o[gJ/ jh you ehs/.
pkeh ;koh tZvh oew y[d rKXh jVZg eo frnk. (Gkosh b'e Bhu fet/I pD/
- 89) (;H r[oBkw f;zx)
Bkfb feokVK d';sh e[{V? e{Vh gkfJ..
woD[ B ikg? w{fbnk nkt? fes? EkfJ..(wjbk gfjbk 1412)
f;ZyK d/ bhvo fJzB/ fBezw/ ;kps j'J/ fe fBs fdB ngwkB ns/ X'y/
yk e/ Gh T[jBK jh fcoe{ fjzd{ bhvoK d/ fgSbZr pD/ oj/. @@r[opkDh wjkB
j?## dhnK NkjoK ;N/iK s/ pVhnK bkJhnK iKdhnK jB. eh r[opkDh ftu'I
f;Zfynk b? e/ nkgD/ b'eK bJh e'Jh GftZy dh o{g o/yk Gh T[bhe ;eDr/<
nc;';, ;d nc;'; ! fe nekbh bhvo ns/ Xkowe w[yh (;w/s ;zsK, pqjw
frnkBhnK d/) T[;/ soQK fcoe{ ;'u oyD tkb/ fjzd{ bhvoK d/ d[zwSb/ pD/, f;ZyK
dk @@;op gZyh xkD## eotk oj/ jB.
000
[106]
eo' iK wo' dh Bhsh
f;Zy jZeK bJh nekbh db B/ pVh bzwh bVkJh bVh j?. w[yhnK dh
tzrko s/ y{Bh w'ofunK dk ;/e Gh f;Zy ;/teK B/ MZfbnk j?. r[o{ dk tk;sk
gk e/ Gkt/I t'NK wzrhnK, Gkt/I g?;k T[rokfjnk, Gkt/I e?dK eNtkJhnK, s/ Gkt/
I ;hB/ ftu r'bhnK ykDhnK gJhnK. ;G e[M r[o{ d/ Bkw s/ f;ZyK gqtkB ehsk.
f;Zy bhvoK B/ ;dk jh ntkw Bkb p/tckJh ehsh. fBZih roiK ftu pfj e/, f;Zy
wzrK ft;ko fdZshnK iKdhnK ojhnK. fco fco w'ou/ brd/, f;Zy ;/te i/bQK
God/, ;oeko ;KGD s'I n;woZE j' iKdh. fJT[I efj bJhJ/ ;oeko fto[ZX w'ouk
bkT[Dk, wkB' bhvoh uwekT[d dk ;kXB wkso ofj frnk. j"bh j"bh w'ofunK
gqsh T[dk;hBsk g;oB bZrh. ;w/I dhnK ;oekoK Bz[{ j'o tZX fBzfdnk ikD bZrk.
@@jZEK pkM eokfonK t?oh fwZs Bk j'fJ##J##, d/ Bkjo/ Gh rz{iD bZr gJ/. nekbh
dbK tZb'I wk:{;h B/, pdbtK BtK okj gZXok eoB bJh, jkbks g?dk eo fdZs/.
f;ZyK s/ j' oj/ i[bwK Bz{ nekbh bhvoK B/ Gh pko pko T[Gkfonk.
;oeko Bz{ n"ozri/p Bkb, ieohnk ykB Bkb, iK iBob vkfJo Bkb w[ekpbk
eoe/ Gzfvnk. fJsB/ ftu ;zB 1978 dh ft;kyh tkb/ fdB nzfwqs;o fty/,
fBozekohnK d/ jfEnkopzd ftneshnK B/, f;Zy iE/ s/ r'bhnK toQk fdZshnK. fi;
ftu s/oK f;Zy s/ uko nkw Bkrfoe wko/ rJ/. bzw/ ;w/I s'I ;oeko tZb'I f;ZyK
Bkb j' ojhnK XZe/FkjhnK dh, fJe y{Bh fw;kb ekfJw j' rJh. GkJh ioB?b
f;zx fGzvoK tkb/ okjhI f;ZyK d/ ;w{zje r[Z;/ dk, wkB' bktk c[ZN fgnk. Gkt/I
gzikp Bz{ nZr bkT[D ftu e/Ido ;oeko B/ uzfrnkVh ;[brkJh ;h. fJ; Bz{
gzikp ftubh fcoekgq;s fjzd{ bkph (gzikp e/;oh ro[Zg nkfd) jtk d/ ojh ;h.
;qh gqek;a f;zx pkdb (T[; ;w/I w[Zy wzsoh) T[; pb ojh GZmh dk pkbD pDB
bJh, fjzd{ bkph dk fJe jZE m'ek pDe/ ezw eodk gqshs j' fojk ;h.
nZr/ ike/ ;qh dopkok f;zx gzikp dk w[Zy wzsoh (eKro;h) pD frnk.
frnkBh i?b f;zx e/Ido ftu rqfj wzsoh. fJjBK d'tK GZdo g[o;aK dh, nkg;h
[107]
fyZu'skD ;h. frnkBh i?b f;zx BjhI ukj[zdk ;h fe dopkok f;zx ;oeko
;zftXkfBe sohe/ ub/. i/ nekbh fJ; d/ rb BjhI g?Id/ sK e'Jh j'o skes
T[Gkoh ikt/. e[M nDgSks/ jfEnko pzd ro'jK tZb'I, nzXk X[zd r'bhnK ubk e/,
fJe o/b d/ w[;kcoK B{z[ esb eo fdZsk frnk sK fJ; pjkB/ dopkok f;zx dh
eKro;h tikos s'Ve/, rtoBoh oki (06-10-1983) Bz{ bkr{ eo fdZsk frnk.
n;b ftu ;qh wsh fJzdok rKXh, frnkBh i?b f;zx okjhI gzikp ftu g{oh soK
nwB ekBz{B dh ;fEsh ftrV ikD d/Dk ukjz[dh ;h. sK fe fJ;/ jkbks dk
pjkBk pDk e/, gzikp Bz{ @@;pe## f;ykfJnk ik ;e/. jfEnkopzd ro'j tXD
c[ZbD dk g{ok w"ek fdZsk frnk. GkJh ioB?b f;zx ns/ T[;d/ jfEnkopzd
;kEhnk Bz{ fpBK o'e N'e d/ nkgDhnK dfjFs tkbhnK ekotkJhnK eoB dh y[Zb
fdZsh rJh. fBozekohnK d/ esb j[zd/ oj/. p/-d'F/ b'e wko iKd/ oj/, p?IeK
b[NhdhnK ojhnK. ;oeko swkFk t/ydh ojh. e[M ;w/I tk;s/ ;qL GrtkB f;zx
dkB/tkbhnk, gzikp g[fb; dk w[Zyh pfDnk. T[;B/ BkikfJia jfEnkoK ns/
wkoekN dhnK ekotkJhnK o'eD bJh ;ys fdFk fBod/F ikoh eo fdZs/. fJ;/
;w/I fJe y[chnk fJsbkj fwbh fe nkN/ tkb/ NoZe ftu jfEnkoK dh pj[s tZvh
y/g dopko ;kfjp ;w{zj ftu dkyb j'D bJh nk ojh j?. dopko ;kfjp bkr/
skfJBks g[fb; B/ dZ;/ Bzpo tkb/ NoZe dh sbk;ah b?Dh ukjh. d{o d{o sZe
skoK yVe rJhnK. NoZe ftu ;tko @@;/tkdkoK## B/ sbkFh eokT[D s'I fJBeko
eo fdZsk. Bke/ tkb/ g[fb; fJz;g?eNo B/, fibQk g[fb; w[yh Bz{ yapo fdZsh. T[j
s[ozs w"e/ s/ gj[zu frnk. go NoZe tkb/ pzd/ @@pj[s tZv/## ;B. S.S.P. T[jBK
Bz{ jZE Bk gk ;fenk. NoZe gk;/ eoe/ x/o/ ftu b? e/, yVk eotk fbnk. gzikp
d/ g[fb; w[yh ;qL dkB/tkbhnk Bz{ ;koh fJsbkj fdZsh rJh. T[j uzvhrVQ s'I
j?bhegNo s/ ;tko j' e/ s[ozs dopko ;kfjp g[fink. ;koh ikDekoh bJh.
NoZe ftu p?m/ pzfdnK B{z sbk;ah d/D bJh fejk sK T[jBK nr'I e[M @@r[gs
Bkw## ns/ N?bhc'B Bzpo fdZs/. ;qL dkB/tkbhnk B/ T[E/ ;zgoe ehsk. gsk
bfrnk fe gqXkB wzsoh ;qh wsh fJzdok rKXh d/ yk; (y[chnk J/iz;hnK) c'B
;B. T[jBK tZb'I ;L dkB/tkbhnk Bz{ ;gZFN nkd/F nk frnk fe @@fJ; NoZe Bz{
fpBK sbkFh bJ/ bzro tZb ikD fdU. w?vw dk fJjh j[ew j?.## ;qL GrtkB
[108]
f;zx B/ i[nkp fdZsk, @@gzikp ftu nwB oZyDk s/ ekBz{B w[skpe ezw eoB/, w/
oh ;oekoh fvT{Nh j?. fJ; NoZe ftu i' jfEnko ik oj/ jB, fJjBK Bkb
nkT[D tkb/ ;w/I ftu eJh wzdhnK xNBktK tkgoBrhnK. w?I nfijk BjhI j'D
fdnKrk.##
gqXkB wzsoh d/ dcso tZb'A j[ew nk frnk fe, @@s[;hAI S[ZNh ub/ ikU!
fJE/ fe;/ j'o B{z bk fdsk ikt/rkHHH go fJj nkN/ tkbk NoZe fpBK gq/;akBh d/
nzdo io{o ikt/rk@@. T[;/ tes ;qL GrtkB f;zx (g[fb; w[yh) bzwh S[ZNh s/
ubk frnk. T[; dh Ekt/A j'o g[fb; w[yh nk frnk. fpBk u?fezr d/ NoZe
@@nkN/ dkb dhnK p'ohnK## b?e/, bzro ftu ikD bZr/. nr;s ;szpo 1984
d/ @@;{ohnk## wjhB/tko nzrq/ih w?rihB ftu, pV/ ft;sko Bkb gzikp ftu tkgo/
xNBk eowpko/, ;p{sK s/ nXkfos c'N'nK ;ws/, fog'oN Skgh rJh ;h. gJh
fJe f;Zy Feb tkbk ftnesh, fi; B/ nkgDk Bkw ;qL gqGfdnkb f;zx dZf;nk.
GkJh ioB?b f;zx fGzvoK tkb/ d/ B/V/ j'D ftu ekw:kp j' frnk . fJ; ;ay;a
B/ oki;EkB ftu gkfe;skB d/ pkvo Bkb bZrdh, eJh ;" J/eV iwhB yqhdh.
fJj ftnesh gkfe;skB ftu'Io{;h nkN' w?fNe, J/He/H ;zskbh okJhcbK wzrtk e/
, nkN/ dhnK p'ohnK ftu b[ek e/ dopko ;kfjp ftu G/idk ;h. nZr'I fJjBK
jfEnkoK dh fezBh p/dodh Bkb rbs tos'A j'Jh j?, i/ fJj eKv fbyD bZrhJ/
sK EZpk ekria ekb/ ehs/ ik ;ed/ jB. ;aKswJh w[iakjok ekohnK s/ GKt/A g[fb;
XZek eo iKdh j?, go fco Gh fe;/ ikps/ ftu ofj e/. g[fb; d/ i[bwK dh
gVskb tk;s/ @@efw;B## Gh pDd/ jB. eJh tkoh e'oNK ftu g[fb; w[bkiwK
B{z ;ik Gh j' iKdh j?. s/ g[fb; tZb'A i[bw dk f;aeko ftnesh, iK gqtko B{z
e'Jh Bk e'Jh w[nktik nkfd Gh fdsk iKdk j?. id'A jfEnkopzd izr S/V fdZsh
ikt/, fco e'Jh fonkfJs BjhI, BowkJh BjhI. T[; tes gq?; s/ b'e okJ/ Gh
ykVe{nK d/ fto[ZX G[rsdh j?.
GkJh ioB?b f;zx d[nkb/ i';ahb/ B"i[nkB fJeZm/ j'D fdZs/ rJ/. GkJh
ioB?b f;zx Bz{ rowk row GkFD d/D s'I Gh w[ZYb/ ;w/I ftu Bk o'fenk frnk.
T[jBK Bz{ nyapkoK d[nkok ikD p[ZM e/ wFj{oh gqdkB eotkJh rJh. id'I bkbk
irs BkokfJD Bz{ d' nfrnkBs pzd{e XkohnK B/ wko fdZsk sK fJ; e/; ftu
[109]
GkJh ioB?b f;zx Bz{ Bkwid eo fdsk. T[Xo GkJh ih Bz{ cVB tk;s/ c"oh s"o
s/ e'Jh ekotkJh Bk ehsh. ;r'I GkJh ioB?b f;zx B/ wfjs/ u"Ie r[odtko/ ftu
pj[s tZvk fJeZm eoe/, nkgDh Fjhdh dh skohe frqcskoh bJh oZy fdZsh. ;kok
fdB X[{znK Xko seohoK j[zdhnK ojhnK. Fkwh uko e[ ti/ pV/ FjkBk mkm Bkb,
GkJh ioB?b f;zx B/ @@frqcskoh## fdZsh. g[fb; B/ ikD p[ZM e/, GVekjN g?dk
eoB bJh r'bh ubk fdZsh, e[M ftnesh wko fdZs/ rJ/.GkJh ioB?b f;zx Bz{
gfjbK eJh fdB @@g[ZS frZS## eoB bJh, r?;N jkT{;K ftu oZfynk frnk.
r?;N jkT{; ftu jh iZi nk e/ eufjoh bkT[Idk ;h. b'V w[skpe ekrih
ekotkjh g{oh eoe/, tkfg; ubk iKdk ;h. T[; ;w/I @@nZi dh nktkia## o'iakBk
nyapko ftu ;qL r[oBkw f;zx sho d/ ftnzrwJh wiw{B pj[s ewkb dk fdqF
g/F eod/ oj/ jB. fw;kb bJh - @@esb e'Jh j'o eo/ e/; fe;/ j'o s/ pD/, gfjbh
tko j'fJnk j?. w[ifow Bz{ frqcsko eoB d/ tozN ikoh j' rJ/ j'D, s/ nr'I
@@w[ifow## frqcskoh d/D bJh nkgDh woiah dh sohe fB;fus eo/, gfjbh
tko j'fJnk j?. w[ifow Bz[ ndkbs ftu g/F eoB dh Ekt/I iZi ;kfjp nkgDh
ndkbs w[ifow d/ fgS/-fgS/ bJh fcoB, fJj gfjbh tko j'fJnk j?. i/bQ
ftu w[ifow Bz{ pj[s jh T[u e'Nh dhnK ;j{bsK fwbD, ;kok i/bQ ;Nkc nZr/
jZE i'Vh yb'sk j't/, fJj gfjbh tko j'fJnk j?##. nfijk j'o pj[s e[M
gfjbh tko jh j' fojk ;h.
fco'iag[o i/bQ ftu'I fojk j' e/ GkJh ioB?b f;zx dopko ;kfjp fty/
nk rJ/. nyapkoK okjhI T[jBK Bz{ fJe wjkB i/s{ dh fBnkJhI g/F ehsk frnk.
fJ; nyapkoh uVQs ekoB, i'Fhb/ B"i[nkB tZvh frDsh ftu, T[; d[nkb/ fJeZso
j'D bZr/. wkoekN dhnK tkodksK ftu j'o tkXk j'D bZr fgnk. Gkos ;oeko
tZb'I gzikp dhnK ikfJia wzrK Gh Bk wzB/ ikD eoe/, jo f;Zy r[Z;/ ftu ;h.
GkJh ioB?b f;zx B/ f;ZyK dh wB' dFk Bz{ ;wfMnk, s/ B"itkBK Bz{ @@g[oksB
otkfJsK## w[skpe jfEnkopzd ;zxoF dh tzrko gkJh. fJ; tzrko Bz{ @@Xow:[ZX##
wfj;{; eofdnK, jiakoK dh skdkd ftu rZGo{ @@izr## ftu e[Zd gJ/. g[fb;
c'o;K Bz{ ;yas ekotkJh eoB s'I o'fenk frnk. dopko ;kfjp ;w{zj Bz{ ykVe{nK
dh gBkjrkj pDB fdZsk frnk. ukDeh dk eEB j?L- @@gfjbK fe;/ w[Zd/ Bz{
[110]
g?dk eo', T[; Bz[{ tXD c[bD ftu ;jkfJsk eo'. id'I ;ko/ gk;/ jkjk eko
wu ikt/, sK g{oh c"ih skes tose/, e[ub fdU. fJ; soQK b'eK dh gq;z;k
d/ gkso pD'. s/ ekw:kph Bkb oki eo'##. ;qhwsh fJzdok B/ fJjh Bhsh
ngDkJh j'Jh ;h. f;Zy rZGo{nK Bz{ T[e;k e/ tkodksK eotkU. fjzd{ f;ZyK ftu
Bcos g?dk eo'. id'I e'Jh ftnesh wo/ sK fjzd{ wfonk iK f;Zy wfonk iao{o
fby' sK fe fJj ykJh u'Vh j[zdh ikt/.
;ko/ pzfBU wkj"b dh f;oiDk eoe/ Gkosh c"i B/ dopko ;kfjp s/
jwbk eo fdZsk. n?B nkyoh ;w/I (;qL dbpho f;zx gZsoeko w[skpe) GkJh
ioB?b fz;x Bz[{ frqcskoh d/D bJh, f;zx fwb/. @@t/y' c"i B/ x/ok gk fbnk j?,
dopko ;kfjp dh p/ndph j't/rh. go GkJh ih BjhI wzB/. mhe j? fco ikB
puk e/ fBeb ikU. nkyD bZr/ - @@dbpho f;zx w?I fJzBk nZr/ fBeb frnk
jK, j[D tkfg; nkT[Dk ;zGt BjhI. j[D sK B"ps J/E'I sZe g[Zi rJh j? fe
i/ w?I fiT[Idk ofjD dh e'fFF ehsh sK ;dk tk;s/ wo iktKrk. i/ fJE/ wo
frnk sK ;dk tk;s/ fiT[Idk j' iktKrk##. dopko ;kfjp s/ 03-06-1984 Bz{
jwbk eo fdZsk frnk. fJE/ eh eh tkgfonk fet/I tkgfonk< pko/ d; feskpK
Sg e/ nk u[ZehnK jB. ihjd/ ftu ;L dbpho f;zx dh B/fVUI fvZm/ fGzvoK tkb/
, A.R. doFh dh iKpki okyk) wkoe Nbh s/ ;shF i?ep dh fJzdok rKXh dh
nkyoh bVkJh. fJ;/ soK j'o pj[s ;kohnK feskpK gVQhnK ik ;edhnK jB.
w/ok we;d e/tb fJj d;Dk j? fe fJzdok rKXh fi; okj fJ;
;zxoF Bz{ w'V d/Dk ukj[zdh ;h, T[;/ gk;/ w[V frnk. fJe' rb T[; d/ jZe ftu
BjhI rJh fe 31 nes{po 84 ftu T[;Bz{ Gh GkJh p/nzs f;zx s/ ;stzs f;zx
B/ ehs/ gkg dh ;ik d/ fdZsh. T[IR fJzdok Bz{ gsk ;h fe GkDk tkgo ;edk
j?. fJ;/ bJh fdZbh ftu f;ZyK Bz{ u[D u[D e/ wkoB dk gqpzX gfjbK eo fbnk
;h. dopko ;kfjp s/ jwbk eoe/ Gkosh j[ewokBK B/ g{oh soQK f;Zy e"w Bz{
nfj;k; eotk fdZsk fe s[;hI b'e @@;kv/ nkgD/ BjhI j'##. fBsfdB dh ykVe{
izr Bz{ ysw eoB bJh iK s/ wzrK wzB bU. d{ih fJzBh ;ysh eo' fe T[mD
i'r/ jh Bk SZv'. shik e[okj/ gk fdU. u"Ek BF/Vh pDk fdU, nDgVQ oZy
fdUHHHHHHHHHHHgzikp ftu fJjh sK ehsk frnk j?.
[111]
000
[117]
000
000
[128]
BP/^gzikp dh spkjh bJh `
d[BhnK Go d/ ftukotkB Bf;anK dh tZX ojh ygs ekoB, fuzsk ftu
jB. nZbV B"itkB, nDikDg[D/ ftu, B;a/ dh ieV ftu nfij/ c;d/ jB, fe
T[wo Go fBebD'A, n;woZE j' iKd/ jB. g?;k ewkT[D dh nzBQh jt; ekoB,
fJB;kB jh fJB;kB Bz{ iafjo toskJh ik fojk j?. jo soQK Bf;anK dh pb?e
eoB tkb/, pj[s tZv/ ro'j ezw eo oj/ jB. fJBQK ftu'A Gkt/AI edh edkJhA e'Jh
ftnesh frqcsko eo b?D dk Sb BkNe Gh ehsk iKdk j?. n;b ftu fJ;
soQK BjhI j?. ;oeko dh b[ethA ;fjwsh Bkb, fJj Xzdk ubdk j?. g[fb;
wfjewk fJ; Xzd/ dh oytkbh eodk j?. tZv/-tZv/ r?AIr wk;No fgZS/ ofj e/ fJ;
eko'pko dh g{oh u"e;h Bkb fBrokBh eod/ jB. fJ; nfs fxoDs eko'pko
ftu'A ewkfJnk g?;k, pVh @@fdnkBsdkoh## Bkb nkg; ftu tzv e/ Sed/ jB.
;fsr[o{ ih B/ ;aokp (ns/ j'o ;ko/ B;/a) s'A wB[Zy Bz{ ;yash Bkb tofink j?.
gktB puB jBL-
wkD;[ Gfonk nkfDnk, wkD;[ Gfonk nkfJ..
fis[ ghs? wfs d{fo j'fJ, pob[ gt? ftfu nkfJ..
nkgDk gokfJnk B gSkDJh, y;wj[ Xe/ ykfJ..
fis[ ghs? y;w[ ft;o?, dorj fwb? ;ikfJ..
M{mk wd[ w{fb B ghuJh, i/ ek gkfo t;kfJ..
(gzBk 557)
;fsr[o{ ih ws fdzAd/ jBl @@j/ GkJh ! wB[Zy ftu gfjbK jh pV/ n"r[D
w"i{d jB. Bek Be ftekoK Bkb Gfonk j'fJnk j?. ofjzdh e;o Bf;anK Bkb
g{oh eo fdZsh. fJ; ;aokp Bkb wZs wkoh iKdh j?. gkrbgD dk jh tk;k
nzdo j' iKdk j?. nkgD/ nkg/ dh ;'Mh BjhI ofjzdh. ;wki ftu'I nkgD/ gokJ/
dh goya BjhI eo ;edk. fJ; soQK fBozeko d/ do s'I XZe/ g?Id/ jB. fJ; d/
ghD Bkb wkbe tkfjr[o{ tZb'I bkJh fizaw/tkoh g{oh soQK G[Zb iKdh j?. ;Zu
[129]
wkor d/ okj s'AI, wB[Zy GNe iKdk j?. fJ; soQK @@Xow wkor## s/ BK ubD
ekoB, ;iak dk Gkrhdko pD iKdk j?. fJj uzdok B;ak edh BK ghthI. nkyaoh
tkj bk d/thI, go fJ; B;a/ s'A nkgD/ nkg Bz{ puk bthI.## Bf;anK fto[ZX
r[opkDh ftu j'o Gh pj[s gzeshnK w'i{d jB.
fi; e"w Bz[{ spkj eoBK j't/ T[;Bz{ yasw eoB d/ sohe/ sK pj[s
jB. go ;akso jkew fXoK, nfij/ jEezv/ tosdhnK jB fe T[BQK T[go d';a
Gh BK nkt/, s/ wB fJZSs Nhuk Gh gqkgs eo fbnk ikt/. gzikp dh itkBh Bz{
ysw eB bJh, fJE/ G[Zeh, ncahw, g';s nkfd phiD (fsnko eoB) s/ ;oekoh
gkpzdh j?. id'I fe oki;EkB, T[sZo gqd/;a, ns/ wZX gqd/;a nkfd ;{fpnK ftu
g';s iK ncahw fsnko eoB s/ e'Jh o'e BjhI j?. p;aos/ fe b'VhIdk ;oekoh
N?e; Goe/ bkfJ;?I; b? fbnk ikt/. fsnko j'Jh ncahw @@wkBsk gqkgs## m/e/dko
yqhd e/, nZr/ ;gbkJh eod/ jB. fe;kBK Bz{ o/N (eDe tKr) xZN fwbdk j?,
dbkb nZr/ ;oekoh fwbh G[rs Bkb, w[Bkck pj[sk ewkT[Id/ jB. fJ; fsnko
j'Jh ncahw ftu, r[V ;kVe/ fwbkfJnk iKdk j?. ygseko Bz{ pj[s wfjzr/ Gkn
nfs xNhnk wkb t/funk iKdk j?. i/ gzikp ftu ncahw dh t/u yqhd ns/
g?dktko s/ o'e BK j't/, sK fJ; dh F[ZXsk ns/ ehwsK pko/ ntkia T[mkJh ik
;edh j?. ;?Igb b? e/ N?;N eotkJh ik ;edh j?. j[D id'I fJj ;kok j? jh
ekbk pkiako, sK F[ZX j'D pko/ sK ;'funk jh BjhI ik ;edk. o/N fizBk e'Jh
woiah bkt/, e'D j? o'eD tkbk<
;akfJd 2005 d/ nyaohb/ wjhfBnK ftu gzikp d/ w[Zy wzsoh ;qL
nwfozdo f;zx B/ gzikp ftXkB ;Gk ftu fJe Bhsh fpnkB fdZsk ;h, fe
@@gzikp ftu g';s (ncahw g?dk eoB tkbk p{Nk) dh y/sh bJh ekBz{Bh wkBsk
fdZsh ikt/rh.## nekbh dbK, Gkigk ns/ dpthI ;[o ftu e[M eKro;hnK B/,
fJ; dh fto'Xsk ehsh. @@ny/ nwfozdo f;zx gzikp Bz{ spkj eoBk ukjz[dk j?.##
n;b jeahes j'o jh j?. eKro; gkoNh ekcah g[okDh j?. ;ko/ Gkos ftu fJ;
dhnK iVQK jB. ekoykB/dko fJBQK Bkb @@;KM fGnkbh## gk e/ oZyd/ jB.
fJjh tZv/ XBe[p/o eKro; Bz{ u'DK bJh nEkj XB fdzd/ jB. nekbh+Gkigk
dhnK iVQK fJzBhnK v{zxhnK BjhI jB. nekbh sK jB jh gzikp sZe ;hws.
[130]
feT[Ife gzikp s'I pkjo ik t;/ f;ZyK B/ ni/ sZe nkgDh t'N ;aesh Bz{ r"fbnk
jh BjhI. r[od[nkfonK dhnK u"XoK sZe f;wN e/ ofj rJ/ jB. nro gzikp'I
pkjob/ ;{fpnK ftub/ f;Zy, ;EkBe s"o s/ J/esk eo b?D sK fiskT[D dk soki{
f;Zy t'NoK jZE j't/rk. i' w?Ipo f;ZyK dh ;jkfJsk b? e/ fiZs jk;b eo/rk,
T[j xZN iK tZX, f;Zy jZeK tZb fXnkB Gh iao{o d/t/rk. fJzrb?Iv e?B/vk, ns/
nwohek nkfd w[beK ftu fJ; skes dh tos'I e[M jZd se ehsh rJh j?. eJh
;ko/ f;Zy tho G?DK, T[E'I dhnK ftXkB ;GktK s/ b'e ;GktK se, u'D fiZs e/
g[Zid/ oj/ jB. eJhnK B/ wjZstg{oB nj[fdnK s/ ezw ehsk j?. e?B/vk ftu sK
fJe f;Zy ;qL T[Zib f;zx d[;KM, fpqfN;a e'bzphnk ;{p/ dk w[Zy wzsoh Gh ofj
u[Zfenk j?. Gkos ftub/ f;ZyK Bz{ jkbh fJj oki;h ;asozi y/vD dh ni/ iKu
BjhI nkJh.
jK ih ! efjD s'I w[okd j? fe nekbh db Bz{ ekoykB/dkoK s'I u'D
czv fwbD dh e'Jh nk; BjhI. fco u'DK ftu gkDh tKr o'VQB bJh g?;/ dhnK
gzvK feE'I nkT[D< gfjbK i' ;g;aZN Biao nk fojk sohek j?, T[j j? r[od[nko/
dh r'be Bz{ fiZE/ ns/ fit/I wB ukj/ tos fbnk ikt/, ;w/s u'DK d/. fJ; okj
s'A e/tb F'qwDh ew/Nh s/ ekpia XVk b[ZN y;[ZN eo ;edk j?. Fq'wDh ew/Nh
gqXkB ih, fi;Bz{ fizBk @@dkB## gqtkB eoB T[;/ s/ @@;po## eoBk gt/rk. fJ;
wkfJnk Bkb b'e ;Gk, ftXkB ;Gk ns/ F'qwDh ew/Nh dhnK u'DK, bVhnK BjhI
ik ;eDrhnK. g?;/ dk gqpzX fco ncahw ns/ j'o Bf;anK dh ;wrfbzr okjhI
ehsk iKdk j?. f;Zy i[nkBh Bz{ p/dodh Bkb B;a/Vh y[d nekbh bhvo pDk oj/
jB. ;ko/ gzikp ftu Bf;anK d/ r?Ir;No fJjh @@nekbh## jB. ;qL ird/t f;zx
sbtzvh sK fJ; wkwb/ ftu nyapkoh uouk ftu Gh fojk j?.
;zB 2001 ftu id'I ;qh Uw gqek;a u"Nkbk w[Zy wzsoh pD/, sK T[jBQK
e[M tX/o/ i';a Bkb jfonkD/ ftu, ;aokp pzdh eo fdZsh. p; fco eh ;h, fdZbh,
fjwkub, oki;EkB s/ gzikp ;ko/ pzfBU NoZe Go Go e/, u'oh fSg/ ;aokp
jfonkD/ ftu fteD bZrh. ;oeko Bz{ N?e; ftu'I e'Jh g?;k BjhI nk fojk. go
;aokp d/ dfonk tfj oj/ ;B. pb?e eoB tkb/, s/ g[fb; wjfewk nkgDhnK
fsi'ohnK Go fojk ;h. fJBQK jh fdBK ftu ;qL r[ouoB f;zx N'jVk, i' T[;
[131]
;wI/ F'qwDh ew/Nh dh gqXkBrh s'I ;qh pkdb ih B/ bkj fdZsk ;h. ;qL N"jVk dk
nfs ft;atk;a gkso, gfNnkb/ fiabQk dk fJe g[fb; w[yh ;h. jfonkD/ ftu
;aokppzdh d/ fdBK ftu, fJ; g[fb; w[yh d/ y/sK (ckow) ftu'I ukbh jiako
p'sbK, r?o ekBz{Bh sohe/ oZyh j'Jh ;aokp cVh rJh. ;qL N'jVk ;aesh ftjhD
;h, g[fb; nca;o Bz{ pukt/ e"D< ;qL pkdb Bkb e'Jh @@r[gs ;wM"sk## j'fJnk
s/ ;aokp dk e/; nca;o d/ fJZe B"eo s/ gk fdZsk frnk. g[fb; nca;o Bz[{ fe;/
tZvh fiazw/tkoh s'I ftjbk eoe/, @@y[Zv/ bkJhB## bk fdZsk frnk. fJj ;aokp
jfonkD/ ftu ikDh ;h, pb?e ftu fteDh ;h. pVh d/o s'I fJj Xzdk ubdk
nk fojk ;h. S/sh jh ;qh u"Nkbk Bz{ ;wM nk rJh. T[;B/ ;aokp s'I gkpzdh yasw
eo fdZsh. nkgD/ m/fenK okjhI ;aokp t/uDh nkozG eotk fdZsh. pj[s ;kok g?;k
;oekoh yaiakB/ ftu iwQK j'D bZr fgnk.
fiBQK fdBK ftu ykVe{tkd (1984 s'I 1994) f;yo s/ ;h. b/ye nkgD/
d';s fJZe tehb Bz{ fwbD ubk frnk. tehb B/ :Ek ;aes ;/tk ehsh. fiabQk
ndkbsK ftjbhnK fijhnK wfj;{; eoe/, w?I tehb Bz[{ g[fSnk,
@@tho ih ! eh rb ezw eko nZi eZb e[M wzdk fijk ub fojk j?<##
@@jK ih ! ykVe{ GoktK dh feqgk d/ Bkb fJT[I jh ;wM bT[##.
@@ykVe{nK dh feqgk< eh wsbp iok ;wMkU sK ;jh<##
tehb efjD bZrk- @@ykVe{nK B/ ;aokp d/ m/e/ pzd eotk fdZs/. vod/ b'ehI
o{Vh wkoek Gh xZN jh eZYd/ B/, fes/ ykVe{ nke/ Bk dp'u b?D. ftnkjK ftu
;aokp dh wBkjh j?. j[D s[;hI dZ;', ;kvk eko'pko fet/I ub/##< rZb Bz{ nZr/
tXkT[IfdnK tehb nkyD bZrk-@@;aaokp s'I fpBK f;o gkND/ BjhI, bkmhnK r'bhnK
ubDhnK BjhI, esb j'D/ BjhI. tehb e'b, iZi e'b, efujoh ftu, fco pzdk
eh eoB nkt/rk< ;?o eoB< ;aokp s'I fpBK ftnkj nwB Bkb j' iKd/ B/.
;aokp s'I pr?o n?e;hv?NI pj[s xN rJ/ B/. n;hI ;ko/ ;wM' ftjb/ jh j' rJ/. fJjh
sK feqgk j? ykVe{ GoktK dhHHHHHHHH##.
gzikp ftu ;oeko Bz{ ;G s'I fiankdk nkwdB ;aokp d/ m/fenK dh
Bhbkwh s'I jh j?. fJe j'o e"Vk ;Zu fJj Gh j? fe ;oekoh fog'oNK w[skpe
gzikp Gkt/I Bf;anK (yk; eo ;aokp) ftu J/;ahnk Go ftu'I ;G s'I nZr/ j?. id'I
[132]
nzdobhnK gosK c'bhJ/ sK j';a-jtk; r[zw j' iKd/ jB. n;b ftu fizBh ;aokp
;oekoh foekov w[skpe c?eNohnK ftu'I fBebdh j?, T[; s'I uko r[Dk tZX
T[jBK jh c?eNohnK ftu'I, fpBk fpb eNkJ/, fpBk N?e; ndk ehs/ pkjo fBeb
iKdh j?. fJ; soQK gzikp d[BhnK ftu BzL fJe ;aokph ;{pk pD frnk j?. yaikB/
ftu w;hI 25 gqsh;as jh iwK j[dz k j?. b'eK dh i/p ftu'I 100 gqsh;as fBeb iKdk j?.
fJ;/ soK j'o fXnkB fdU ! oki;EkB tZb'I u{ok g';s (G[Zeh) NoZe Go
Go e/ nkT[Id/ jB. edh edkJhI NoZe cV b?D dk dkjtk ehsk iKdk j?. gzdoK
thj bZy o[g? dh G[Zeh ns/ nchw NoZe ftu Go e/, vokJhto s/ ezveNo ub
g?Id/ B/ gzikp tZb. cV e/ d'tK Bz{ w[eZdfwnK ftu T[bMkfJnk iKdk j?. eJh
tkoh Gkoh i[owkBk iK e?d Gh j' iKdh j?. ;'uD tkbh rZb fJj j? fe NoZe
Gfonk j't/ G{eh dk, s/ cV/ ikD raohp wiad{o fe;w d/ pzd/. T[jBK dk NoZe
nkgDk BjhI, gb/ bZyK o[g? G[Zeh bJh feZE'I nkJ/< n;b ftu oki;h B/sk, g[fb;
szso, ns/ fJjBK d/ gkb/ j'J/ tZv/ tZv/ fro'j. Bf;anK dh pb?e fJ; soQK fJe
ikb ftSk e/ ehsh iKdh j?. r?o ekBz{Bh sohe/ nkJ/ B;a/ dk o/N wB woiah
dk. T[; ftu fwbktN wB woiah dh. w[Bkck ;kok nkgDk, ;oekoh yks/ ftu
g?;k ikD BjhI d/Dk, N?e; tr?ok dk. id'I fe;/ nkw pzd/ s/ g[fb; e/; pD
frnk sK T[;B/ T[IM popkd j' ikDk j?. gfjbK p/nzs g?;k e/; bVB s/, fco
nm d; ;kb dh e?d. i' n;b w[ifow jB, T[j pue/ ;kc fBeb iKd/ jB.
G[eZ h eko ;/tk tkb/ v/fonK ftu'I iK mkfDnK ftu'I nkw fwbdh j?. F'wq Dh ew/Nh s'I b? e/
gkobhw?NI se dhnK u'DK ftu Bf;anK dk ozr nkw t/fynk ik ;edk j?.
n;{bh s"o s/ w?I B;a/ d/ fto[ZX jK. go fizBK jkbksK ftu gzikp Bz{
roe ehsk frnk j?, T[; ftu sK fJE/ g';s nchw dh y/sh eoB bJh fe;kBK
Bz{ bkJh;?I; fwbD/ ukjhd/ jB. i/ fe;/ ftnesh B/, ;aokp ghDh jh j? sK m/
e/ s'I pZMt/I o/N s/ fwbdh j?. T[; dh e[nkbNh fBoXkos j?. g?;k N?e;, ns/
fBbkwh okjhI ;oekoh yiakB/ ftu iKdk j?. fi; B/ yohd e/ ghDh j? G? w[es
j' e/ ghIdk j?. fco g';s s/ gkpzdh feT[I< fJ;/ soQK fe;kBK Bz{ nchw pDkT[D
dh fJiakis fwb/. nchw d/ m/fenK dh ;aokp tKr p'bh bZr/. fi; dk fdb
eo/ ezNo'b o/N s/ yohd e/ yk ;e/. fJ; dh e[nkbNh fBoXkos Gh j't/rh.
[133]
pzd/ Bz{ fe;/ n?o/ r?o/ dk vo BjhI j't/rk. ;kok g?;k N?e; o{g ftu, ;oekoh
yiakB/ Bz[ ikt/rk. ;oeko ftek; d/ ezw tX eo ;e/rh. fpBK wsbp s'I w[eZdw/
BjhI bVB/ g?Dr/. pb?e ftu wfjzrh s/ fwbktN tkbh yohd e/ BjhI ykDh gt/
rh. b'eK dh ikB ;[ykbh j' ikt/rh. nwbh y[;a j' ikDr/, ;oeko dh nkwdB
tZX ikt/rh. T[IR B;a/ pj[s p[o/ jB fJjBK dh uzdoh tkdh fe;/ Bz{ Bk br/, fJj'
nodk; j? gow/Fo d/ uoBK ftu. g';s pko/ fJe fFno r'o cowkT[L-
g';sk T[J/ fdb d';sk, s/ok pkrhI b[nktK p{Nk.
bZy bZy dh rb eokt/ bZy bZy dk M{Nk.
y/s ftu ezw eod/ nwbh Bz{ g';s dk p{Nk T[Zfrnk fdZ; fgnk. T[;B/
y[;ah ftu ;o;ko j'e/, T[go tofDs fFno T[ukfonk. T[;dh gsBh B/V/ jh ;[D
ojh ;h, MZN p'b gJh. nwbhnk s{z sK nkgDk fFno ;[Dk fbnk. nk w?I Gh
fJe fFno ;[Dk fdnK, fXnkB Bkb ;[DL-
g';sk t/ w/fonk d[;awDk, s/ok iV'I g[NktK p{Nk.
do do dh s{z Ghy wzrkt/I, jZE cVkt/I m{mk.
;aokp Bz{ nzr{o dh p/Nh nky e/, fJe eth B/ fFno fJT[I Gh fbfynk j?L-
T[; eh p/Nh B/ T[mk oyh j?, d[Bhnk f;o go,
y?o r[ioh fe nzr{o e' p/Nk Bk j{nk.
r[opkDh dk nw'be puB fJT[I nrtkJh fdzdk j?L-
d[owfs wd[ i' ghtd/, fpyJh gfs ewbh..
okw o;kfJD i' os/, BkBe ;u nwbh.. (39 (399)
000
[134]
;zsK dh f;Zyh, e"w dh spkjh
r[o{ BkBe ;kfjp tZb'I ubkJ/ frnkB s/ nXkos ,Gow ofjs, ;op
efbnkDekoh, r[ows wkor ;Ekgs eoB dh y[droia b'eK tZb'I vN e/ fto'Xsk
ehsh rJh. fco Gh ;fsr[o{ ih dhnK T[sw BhshnK d[nkok, fJj ws nZr/ jh nZr/
tXdk ufbnk frnk. d[;wa D Gh nkgD/ tko s/ia eodk frnk s/ f;Zy Gh jo w[jki
s/ seVh NZeo d/D bZr./ d;w gkfs;akj s'I wro'I e[ZM ;wK pzdk f;zx pjkdo dh
j?okBe[B uVQs ojh. go fJj ;wK pj[s ;ze'utK ;h, e/tb nZm e[ ;kb. fco ;a[o{
j'fJnk f;ZyK dk ;w[{zje esb/nkw, ;opBk;. brGr 90 ;kb se fJ;/ i[ba w B{z
;fjzfdnK, f;Zy fdqV fJokd/ ns/ r[o{ dh T[usw f;Zfynk okjhI, nv'b ofj e/ ekw:kp
j' rJ/. nkgDk nkg ;zGkfbnk s/ fjzd{, w[;bwkB dh oZfynk ehsh. ia[bwh oki dhnK
iVQK g[ZN e/, ;op;KMk oki ekfJw ehsk, ;wK phsdk frnk, oki ;[y ftu f;Zy
nt/;b/ j' rJ/. pkjob/ d[;wa D Bkb sK bVd/ oj/ fiZsK gqkgs eod/ oj/. d[;wa DK
B{z d/;a nkiakd eo ikD bJh wip{o eo d/dI / oj/. xo d/ G/sh nsh ;akso d[;wa D
fwZmh S[oh cVe/ f;ZyK d/ nzdob/ y/w/ ftu dkyb jz[d/ rJ/. f;ZyK B/ pkjob/ d[;wa DK
Bkb izr bVfdnK izrbhI tk; ehsk. fdB oks s/r d/ w[Zm/ s/ jZE oZfynk, x'fVnK
dhnK ekmhnK B{z jh xo pDkfJnk. izrbhI c[Zb cb ;kr gZs/ yk e/ SZgVK dk gkDh
gh e/ Gh j";bk Bk SZfvnk. nfij/ jkbksK ftu r[opkDh dh geV, ;wM xN rJh.
wjkokik oDihs f;zx d/ ;w/I izr pj[s bV/ s/ cfsj gkJh. nzdob/ d[;wa D j'o
skesto j[dz / rJ/. f;ZyK B/ wip{oh t;, gVQBk fbyDk SZv fdZsk. r[opkDh d/ n;{bK
s'I Gh ;ZyD/ j' rJ/. fJjh ekoB ;B fe wjkokik oDihs f;zx dk oki ;Ekfgs
j[zfdnK se, ;kohnK pqkjwDh ohsK, f;ZyK d/ f;o uVQ e/ ibtk ftyk ojhnK ;B.
fw;bK d/ fJ; fGnkBe ;w/I B{z f;XKse s'o s/ f;Zy d[;wa D B/ rBhws
ikDe/, nkgDh S[oh s/iha Bkb tosDh ;a[o{ eo fdZsh. gfVQnk fbfynk ftnesh T[jBK
fdBK ftu e/tb pqkjwD jh ;h. f;ZyK pko/ r[ofJfsjk; pko/, iK r[opkDh dh
Nhekekoh pko/, i' e[M fbfynk frnk, pj[sks ftu fpgoK tb'I jh fbfynk frnk.
[135]
fit/I r[ofpbk; gkfs;akjh S/thI feskp, r[o{ ;kfjpkB dk g[Zi e/ ngwkB eoB tkbh
;zB 1718 ftu eth ;'jD tb'I fbyh rJh. fJ;/ soQK e[M pqkjwD ethnK okw s/
fFnkw nkfde tZb'I fJjBK jh ;fwnK ftu d;w rzqE torh BfyX fbys fsnko
ehsh rJh. nDikD g[D/ ftu f;ZyK B/ fJjBK r[o{ d'yh fbysK B{z nkgD/ @@;o's
rqzE## d;Dk ;a[o{ eo fdZsk. e'Jh fjzd{ w[;bwkB iK nzrqi/ a id'I f;Zy fJfsjk; pko/
e'Jh rbs fpnkBh fby fdzdk j?. T[; tes f;ZyK ftu pVk ;a'o wudk j?. d[ZX
d/ T[pkb tKr ;ko/ gk;/ T[pkb nkfJnk gqshs j[zdk j?. e[M ;w/I s'I pknd uko/ pzB/
;aKsh g;o iKdh j?, fit/I e[M j'fJnk jh BjhI j[zdk. ukjhdk sK fJj ;h fe T[jBK
ftf;anK Bkb ;pzXs ftdtkBK s'I y'i Gog{o feskpK fbytkJhnK iKdhnK. ;q'awDh ew/
Nh, fdZbh ew/Nh s/ j'o r[odtkok ew/NhnK, fJ; ezw ftu gbkfBzr pDk e/ :'rdkB
gkT[dI hnK. fJjBK feskpK B{z fco fJzrfb;a nkfde ia[pkBK ftu nB[tkd ehsk iKdk.
fJj gqwkfDe ;kfjs d[Bhnk ftu pD/ jo r[od[nko/ ftu gqkgs j' ;edk. nc;';
fe fJ; soQK BjhI ehsk frnk. fe;/ j'o B{z d"; d/D dh Ekt/,I f;Zy w[yh, r[odtkok
ew/NhnK d/ gqXkB y[d jh f;Zy gzE dhnK p/VhnK ftu S/e eo oj/ jB. r[opkDh
ns/ fJfsjk; B{z ftdtkBK dhnK NhwK pDk e/, ;[bM/ j'J/ ftfrnkBe YzrK Bkb
fsnko eoBk pDdk ;h. bzw/ ;w/I s'I nfijk e'Jh ekoi BjhI ehsk frnk. jK e[M
fw;aBoh ;z;EktK tZb'I iK e[M ftneshnK tZb'I fBZih ;kXBK d[nkok fJj ezw ehs/ ik
oj/ jB. go fJjBK d/ ;kXB nsh ;hws jB, o[g? g?;/ dh ewh j?. ftdtkBK B{z
:'r youk d/ e/ ;/tk BjhI eotk ;ed/. SgkJh dk ezw pj[s youhbk ns/ EekT{
fe;w dk j?. nB[tkd ftu j'o Gh fiankdk w[;ea bK nkT[dI hnK jB. nro fJjh ezw
r[odtkok ew/NhnK u[e b?D, j'o pzfBUI you/ o'e e/, f;Zy ;kfjs tZb fXnkB d/
;eD, sK pj[s ;ko/ w;b/ ;fji/ jh jZb j' ;ed/ jB. f;ZyK fto[ZX r?o f;ZyK B{z
e[M Gh fbyD dh fjzws BjhI gt/rh. n;hI m'e tik e/ efj ;eKr/ fe fi; fbys
dk jtkbk fto'Xh b/ye d/ fojk j?, gzEe Xkok tkb/ b/ye fJ; B{z gfjbK jh oZd
eo u[Ze/ jB. ngqtkBs ;o'sK dk jtkbk ;kB{z wBia{o BjhI j?.
id'I 1849 JhH ftZu nzrqi/ Ka B/ gzikp s/ ipik eo fbnk. T[; tes f;Zy
c"iK Gkt/I izr ftu jko rJhnK ;B. oki Gkr ns/ fJZisa wkD y[Z; u[Zfenk ;h.
pj[s ;ko/ f;Zy ;{ow/ v'rok rodh ns/ pqkjwDh ;kfi;aK ekoB b/y/ br rJ/. c"ih
[136]
ewKvo s/i f;zx bkb f;zx s/ gjkVk f;zx B/ f;Zy c"ik B{z wotkt[D ftu Bhusk
dhnK ;ZG jZdK gko eofdnK, p/;oa wh dk Bzrk Bku ehsk. fJ; s'I pknd fiE/ fes/
e'Jh f;Zy ;h, T[j eq'fXs j' T[fmnk. wB eoe/ T[jBK r[bkwh ;theko Bk ehsh.
S'N/ tZv/ iE/ pDke/ iK ftneshrs s"o s/, f;ZyK B/ nzrqi/ a je{ws Bkb d' jZE eoB/
ikoh oZy./ fJjBK fBZs dhnk prktsK B{z dpkT[D tk;s/ r'oh ;oeko tZb'I fiE/ g{oh
;yash tosh ik ojh ;h. T[E/ f;ZyK B{z gfsnkT[D bJh yk; fonkfJsK Gh fdZshnK
ik ojhnK ;B. ;odkoK B{z iawhBK fdZshnK rJhnK. o'gV fty/ ;sb[i dfonk s/
tZvk pzBQ wko e/ ;ojzd Bfjo dh g[NkJh ;a[o{ ehsh. fi; ftZu ftjb/ b'eK B{z ekch
o[ira ko fwfbnk. Bfjo fsnko j' e/ fJ; gkDh Bkb c;bK tX/o/ j'D bZrhnK.
f;tb s/ ;oekoh B"eohnk ftZu Gh ekch b'eK B{z B"eoh fdZsh rJh. ;zB 1857 s'I
wro'I f;ZyK bJh c"ih Gosh d/ dotkia/ Gh y'jb fdZs/ rJ/. f;/Zy f;gkjh nzrqi/ ha
;oeko bJh fJe tZvh ;aesh pD e/ T[Go/. go r'o/ fJj Gbh GKs/ ikDd/ ;B fe
fJjBK dk r[;Z k fe;/ tes Gh fGnkBe o{g XkoB eo ;edk j?. nzdob/ T[pb oj/
bkt/ B{z ekp{ ftZu oZyD tk;s/, dopko ;kfjp nzfwqs;o dk gqpzX nkgD/ ;opokj
Ekg e/, n;fZX/ Yzr Bkb ;oeko nXhB fbnKdk. eEk eoB s/ o'e bk fdZsh rJh.
j'o Gh ;ko/ tZv/ r[od[nkfonK ftu nkgD/ fBrokB Ekg fdZs,/ Gkt/I ;eb'I fJj f;Zy
jh Biao feT[I Bk nkT[dI / j'D.
nzrqi/ ha c"i ftZu tckdkoh Bkb ;oekoh fvT{Nh eoB tkb/, e[M ftneshnK
B{z ft;a;/ a we;d dh g{osh tk;s/, @@;zsrhoh## dk o[spk d/, e/ c"i ftZu'I gzikp d/
tZy' tZyo/ fJbkfenK ftu fB:[es ehsk frnk. okXk ;[nkwh v/o/ tkfbnK dk gfjbk
w[yh, GkJh i?wb f;zx c"ih ;h. BkwXkohnK dk gfjbk w[yh okw f;zx (e{ek) c"ih
;h. B"ozrkpkd tkbk GkJh pho f;zx c"ih ;h. fJ;/ soQK gqf;ZX @@;zs## brGr ;ko/
c"i ftu'I fbnk e/ fcZN ehs/ rJ/ ;B. fJjBK @@;oekoh ;zsK## B/ E'VQ/ jh ;w/I ftZu
uzrk Bkw ewk fbnk. b'ehI tjhoK xZs e/ fJjBK d/ @@gotuB ;otD## eoB bJh
v/fonK dh ;'Ga k tXkT[D bZr./ ;w/I ;w/I nzrqi/ a nc;o ns/ tZv/ c"ih ioB?b Gh fJjBK
@@;oekoh ;zsK## d/ uoB go;D nk iKd/ s/ pkpk ih dh n;ahotkd gqkgs eod/.
fJjBK @@;oekoh wjkg[oyK## B/ b'eK d/ efbnkD bJh pj[s ;ko/ Bt/I ckow[Zb/
(siop/) Jhikd ehs/. fijBK ftu'I e[M e[ fJT[I jB L-
[137]
T- nkgD/ nXhB uZbD tkb/ ndkfonK d/ Bkw r[od[nko/ Bk oZy e/, v/o/ ,mkm,
G"o/ ns/ fNekD/ Ne;kb Bkw gqubs eoB/.
n- fJjBK EktK ftu fB;akB, (Mzvk) Brkok, jfEnko Bk oZyD/.
J- fJjBK v/fonK ftub/ ;ko/ ftneshnK tZb'I Bhb/ gfjokt/ fsnkr e/,
;c?d FKsh d/ gqshe p;so XkoB eoB/.
; - f;o s/ tZvhnK d;skoK dh EK, fBZe-/ fBZe/ gNe/ pzBQD./
j - g?oK ftu i[Zsh gkT[D dh EK yVktK gfjBDhnK iK Bzr/ g?ohI ftuoBk.
e - feogkB yzvk iK j'o otkfJsh f;Zy ;a;soK dk fto'X eoBk.
y - fszB c[Nh feogkB dh piJ/ rkso/ tkbh S'Nh iK sths B[wk rb ftu
feogkB gkT[Dk.
r- r[opkDh dk ;jh frnkB d/D dh Ekt/I wzso gkm, nyzv gkm, ;zgN
gkm ns/ j'o eJh soQK d/ gkm gqubs eoBk.
x- fe;/ Gh w[;ea b tes uzrh ;bkj Bk d/ e/, nodk; iK fe;/ soQK d/
wzso gkm d/ okj gkT[Dk.
C- feosh f;ZyK dh ewkJh vekoB tkbk, BtK g[ikoh spek g?dk eoBk,
i' b'eK dh ewkJh Bkb r[bSoo/ T[vkt/.
u- ftnkj Bk eotke/ frq;s wkor dk fsq;eko eoBk s/ v/fonk ftu
nB?se (go sB G'r s/ w[zvp/ kih) ezwK B{z tXkT[Dk.
S- v/fonK B{z nkgDh fBZih wkbeh pDk b?Dk.
i- uVQs d/ g?;/ B{z gzEe fjsK ftu Bk tose/, n?;a gq;sh ftu o'jV d/Dk.
M- r?oswzd B"i[nkB fsnko eoB dh Ekt/,I r[bkw ifjBhns tkb/, ih ji{ohJ/
N[eVp'u, frnkB s'I e'o,/ ftjbVK dhnK XkVK yVhnK eoBhnK, rqzEh
EkgD/.
R- g[sZ o d/D d/ d[;Na eow okjhI b'eK dhnK Bk ;wM, B{zjK XhnK B{z v/fonK
ftu p[bke/ ;ohoe ;';a Da eoBk.
N- f;ZyK nzdo'I ;t?wkD Gfonk nDyhbk s/ i[Mko{ ;[Gkn ysw eoe/, r[bkw
wkBf;esk tkb/ pDkT[Dk.
m- r[opkDh tZb'I oZd ehs/ rJ/ pqkjwDh eoweKvK B{z f;Zy ;wki ftZu, ia'o;a'o
[138]
Bkb ukb{ eoBk.
v- r[o{ rqzE ;kfjp dh w{oshnk tKr iK ftneshnK tKr g{ik eotkDh.
Y - nDyhb/ f;Zy rGo{nK dk ngwkB eoBk iK T[jBK B{z @@wzso ikg@@ e/ okj
N'o d/D bJh e'f;a;a eoBh.
D - ;oeko dh fe;/ tXheh fto[XZ Bk ed/ y[d ipkB y'jbDh, Bk nkgD/ u/
fbnK B{z fJ; gk;/ ;'uD d/Dk.
s - r[opkDh dh Ekt/I nkgDhnK @@eftsktK dk ehosB## gqubs eoBk.
E - ;{owrsh tkbk fJfsjk; Bk ;[Dk e/, wB xVs M{mhnK ejkDhnK ukb{
eoBhnK.
d - wk; dk p/b'Vk fto'X eoe/ f;ZyK B{z ekfJosk tkb/ okj N'oBk.
X - Brkok B tik e/ ;zy s/ NZbhnK yVekT[DhnK.
B - oki eo/rk ykb;k tkbk d'fjok pzd eokT[Dk.
g - nodk; wro'I @@i' p'b/ ;' fBjkb. ;fs f;oh nekb##, tkbk i?ekok pzd
eokT[Dk.
c - f;zx s/ ykb;k ;apd dh EK ;zs, pqjw frnkBh, T[dk;h fBowb/ ;/tk gzEh
Bkw gqubs eoB/.
fJj ;B e[M ft;a;/ a B[es/ fIiBQK B{z c"i ftu'I fsnko eoe/ G/i/ @@;oekoh
;zsK## B/ gzikp ftu bkr{ eoB dh @@sB" wB' ;/tk## ehsh. nzrqi/ a ;oeko tZb',I
fJjBK v/fonK B{z iawhBK Gh fdZshnK rJhnK s/ jo soQK dh ;[oZfynk Ssoh Gh fdZsh
rJh. c"i ftu'I ub/ ikD d/ pkti{d eJh ;ko/ @@;zsK## dh jkiaoh c"i d/ ofi;NoK
ftZu T[;/ soQK bZrdh ojh, sBykj xo g[iZ dh ojh.
T[jBK fdBK ftu ;oeko dh fJZSk d/ w[skpe ezw eoB tkkb/ ;ko/ f;o
eZYt/I @@;zs## g{o/ tZv/ gzikp ftu @@wjkB gzEe ;/tk## pV/ XVb/dko Yzr Bkb eo
oj/ ;B. id'I ebeZs/ s'I Gkos dh okiXkBh pdb e/, fdZbh fbnKdh rJh. ;h.T[;
tes poskBhnk dk ;wokN, ikoi gzitK ft;a;/ a s"o s/ gZ[fink ;h. gfjbK d/;a Go
ftZu T[s;akj g?dk eoB bJh, @@rb'vB i[pbh cb/w##, Gkt ;ko/ fjzd[;skB s/ g{oB
oki;h skes iwk b?D dh y[;ha ftu, EkT[I EkJhI tZv/ ;afjoK ftZu ozrK ozr ;wkrw
ehs/ rJ/. fJe nzrqi/ ha oki dh gqshe, cb/w (o";Ba fuokr) Gh y{p x[wkJh rJh.
[139]
nkyoh ;akjh i;aBK ftZu fiE/ tZv/ tZv/ r'o/ nc;o ;akfwb j'J/ T[E/ r[bkw wkBKf;esk
tkbk/, N{ZeVp'u Gkosh Gh ;akwb j'J./ fJ; ih ji{oh pdb/ T[jBK B{z e[M N{eV/
(fyskp, o{g? iawhB nj[d./ ) uZND B{z fwb iKd/ ;B. okiBhfse b'eK dk e'Jh dhB
fJwkB BjhI j[zdk, ;theko eo b?Id/ jK. i' nkgD/ nkg B{z ;zs Grs nukohnk
fo;ah w[Bh, Xow d/ w[yh nytkT[Id/ j'D. id'I T[j @@wjKg[oy##, d/;a s/ oki eoB
tkb/, pd/;ah jkewK B{z n;ahotkd d/D. Xow Ssoh pyf;a;a eoB. T[jBK dh uVQdh
ebk bJh nodk;K eoB. ng' nkgD/ Xow rqzEK ftu'I gow gftZso ;apd ;b'e
gVQe/, T[jBK pd/;ah XkVthnK B{z ;Zu/ ;[Zu/ j'D dk Xkowe ;oNhche/N ikoh eo d/
D HHHHHHHHH. s/ fco Gh nkgD/ nkg B{ Xow w[yh rodkBD, sK efjDk gt/rk -
e{V[ p'fb w[odko[ ykfJ.. ntoh B' ;wMktfD ikfJ..
w[mk nkfg w[jkJ/ ;kE?.. BkBe n?;k nkr{ ikg?.. (wH 1H 140)
ikoi gzit/I B{z ;zB 1911 d/ fJ; bk;kBh oki;h fJeZm ftu, gzikp d/ fJe
T[xA / @@;zs## B/ gzikp tZb'I s/ ;w{zj f;ZyK tZb'I uVQdh ebk dh n;ahotkd d/ e/
feoskoE ehsk. fJ; soQK fJj ;zs ih, r'oh ;oeko d/ Biao/ eow pD/. r'oh
;oeko B{z Xkowe ;ogq;sh fdZsh. fJtikB/ ftZu r'oh ;oeko B/ iao iawhB s/ wkD
;fseko ftZu Y/o ;kok tkXk eo fdZsk. eJh ;ko/ tZv/ r'o/ nc;o, ;zs ih d/ v/
o/ ftZu nk e/ G/NktK nogD eod/, pkpk ih d/ uoBK s/ wZEk fNek e/ wjK g[oyK
B{z j'o tZv/ eo iKd/. r'o/ nc;oK Bkb nkJ/ ekb/ ghb/ nc;o, fgZS/ fet/I ofj ;ed/
jB < T[jBK Gh pkpk ih nZr/ G/NktK nogD eoe/, Bw;aekoK eoBhnK. fco Gbk
nkw izsK iBkodB ;zsK d/ uoBK s/ bzfwnK g? e/ vzvts feT[I BjhI eo/rh < pkpk
ih B{z oZph ntsko, r[o{ BkBe ;kfjp dk yk; o{g, fJe' fJ;ako/ Bkb ;G dh fe;ws
pdb d/D tkb/ feT[,I BjhI wzBr/ h < ih jK ;Zu fJjh j?. nZi Gh tZv/ nc;o s/
tiaho fJ;/ soQK ;zsK dh wjkBsk ftZu nEkj tkXk eo oj/ jB. nzdo yks/ fJe
fwe jB. @@s{z w?B{z w[ZbK ih nkyhI, w?I s?B{z ekih ih nkyKrk##. :koh gZeh oj/rh.
n"y/ tes d't/I fJe d{i/ d/ ezw nktKr/, tzv e/ SeKr/HHHHHHHHH.
fgSb/ v/Y ;" ;kb s'I nfji/ wjkg[oy uko/ pzB/ Xow s/ jkth j'J/ t/y/
ik ;ed/ jB. fJjBK ftu'I fe;/ B{z g[ZS t/y' ;zsrhoh dh ;zrbh eK;ah Bkb BZEh eoB
ftu cyo wfj;{; eoBr/. ny/ ;kv/ ;G s'I gfjb/ ;zs ih B/ eK;ah s'I ftfdnk gVh
[140]
;h. T[jh eK;ah tkbh pqkjwDh ftfdnk fJjBK dkjVh e/;K tkb/ pqkjwDK B/ f;ZyK
nzdo m'; fdsh j?. j"bh-j"bh fJjh fpgoh ohsK (i' r[ows s'I T[bN jB) f;ZyK B{z
uzrhnK bZrD br gJhnK. nZi f;ZyK dk r[o{ ;apd BjhI j? frnkB BjhI j?. jo
n?ok r?ok BZE{ y?ok f;ZyK dk r[o{ pD u[fenk j?. T[[;dk gfjoktk s/ ;aeb Gkt/I e'Jh
Gh j't./ n;hI ;ko/ jh @@;zs jK ;ko/ jh f;gkjh jK.## ;zsK dh tyoh e'Jh FqD/ h
;fsr[o{ ih B/ BjhI pDkJh.
jt; e/ pzd/, tck e' p/u d/s/ j?I .
y[dk e/ xo eh fenk ejhJ/, f:j y[dk e' p/u d/s/ j?I . (fJepkb)
000
[141]
;BwkB dh G[Zy
jo iht gF{ gzSh joes ftZu j?. iBw s'I jh fjbi[b F[o{ j' iKdh j?.
i/ w[FZes Bk eohJ/ sK ;oho skesto BjhI j' ;edk. y[oke T[fus Yzr Bkb j}w
BjhI j[zdh. fJ;/ soQK i/ fdwkr s'I ezw Bk fbnk ikt/, f;ybkJh Bk fdZsh ikt/ ezw
eoB iK c?;b/ b?D dh ;woZEk ;hws ofj iKdh j?. nZr'I jkbks dhnK wip{ohnK
ekoB iK nzdo dh gqo/ Bk ;dek wB[Zy dk M[ekU fe;/ yk; B[es/ s/ e/dI os j' iKdk
j?. pj[s ;ko/ b'e, o'}h-o'Nh sZe ;hws ofj iKd/ jB. ftob/ b'eK e'b XB gdkoEK
dh e'Jh ewh BjhI j[zdh, fco th T[j nkgDk ;wK ns/ XB, ;cbk BjhI eo ;ed/
. ebkekoh o[uhnK wkB'I T[jBK d/ nzdo g[zrodhnK jh BjhI. d{i/ gk;/ eJh ;ko/
b'e ;kXBK dh ewh j'D s/ Gh, tes dh xkN j'D s/ Gh, o{g? g?;/ tZb'I jZE szr
j'D s/ Gh, ;w/I ;w/I ebkekoK tkbk i}pk gqrN eod/ ofjzd/ jB. fJjBK ftu p[Zs
xkV/, fuZsoeko, ;zrhseko, ;kfjseko, fyYkoh, gZsoeko, BkNeeko nkfde nkg'
nkgDh ;woZEk w[skpe e[M ftF/F ezw eo iKd/ jB, fi; ~ b'eh nkdo dh GktBk
Bkb g;zd eod/ jB s/ ebkekoK ~ bzw/ ;w/I sZe :kd eod/ ofjzd/ jB.
fe;/ Gh fdnBsdko ebkeko dh n;b gqkgsh sK fJj j? fe T[;B/ nkgD/
;wki dk w{zj wZEk ;ztkoB ftZu fezBk e[ :'rdkB gkfJnk j?. T[; dh ebk wB[Zyh
Gb/ fjs j? iK fJ; d/ fto'X ftZu. b/ye iK ebkeko nkgD/ frnkB dh tos'I wB[Zy
dhnK ;[ZshnK ebK ir[T[D bJh eod/ jB iK rcbs dh BhId (nfrnkBsk) ;[bkT[D
bJh eod/ jB. e[ZM fBZih roiK ekoB, uko fSZbVK iK tesh tkj tkj bJh
fJB;kBhns d/ fto[ZX G[rsd/ jB iK fjZe skD d/ b'e d[FwDK d/ fto'X ftZu nV
yb'dI / jB< ebw dh skes n;hw j?, ;pdK dh Fesh gZEo fdbK ~ w'w eo fdzdh
j?. e[okj/ fgnK ~ okj gk fdzdh j?, woDjkfonK ~ f}zdrh d/ Bt/I fd;jd/ dZ;
fdzdh j?. mhe tes s/ @@tkj ih tkj## nky' d' nZyo fjwkbk dh u'Nh ;o eo
b?D dh fjzws pyF fdnk eod/ jB. @@nkj eh ehsk, s/ok ;fsnkBk;,## tor/ nky/
p'b, ;kj ;s eZY fdzd/ jB s/ fJB;kB Y/oh Ykj pfjzdk j?. r[o{ ;kfjp d/ nky/
[142]
puBK ftu n;hw skes ;h, w[odk fi;wK ftu BthI o{j c{e fdzd/ ;B. p[ifdbK
~ wod/ w[ikfjd pDk fdnk eod/ ;B. GNe/ j'J/ b'eK ~ f}zdrh d/ ;jh okj gk
fdnk eod/ ;B. u'oK mZrK ekfsbK ~ goT[gekoh B/e fJB;kB pDk fdnk eod/
;B. id'I nkgDk ihtB efjDh ns/ eoBh s/ yok T[so fojk j't,/ sd'I ;'B/ s/ ;[jkr/
tkbh y{p;{osh g?dk j' iKdh j?. r[o{ BkBe ;kfjp dh fbys ns/ T[gekoh ihtB
B/ fJZe Bt/ebh f;Zy e"w ~ gqrN eo fdZsk.
;w/I dhnK ;oekoK nkw eoe/ b'e fjsK d/ fto[ZX jh ubdhnK jB tZvhnK
e[o;hnK s/ fpoki e/ tZv/ skidko nkgD/ nkbhFkB wfjb T[;ko b?dI / jB s/ izsk
M"gVhnK ftZu f;o b[ekD bJh wip{o j[zdh j?. wfjbK d/ wkbe, gdkoEK d/ nzpko
fJeZm/ eo b?dI / jB, go b'ehI d' tes dh o[Zyh ;[Zyh o'Nh bJh Gh ftnke[b j[zd/
jB. tZv/ b'eK B/ ;{NK p{NK d/ nDfrDs i'V/ oZy/ j'J/ B/, nkw wB[yZ brGr
nXBzrk f}zdrh fpsk fojk j?. fJe gk;/ E[b E[b eodhnK r'rVK jB, uzw-uzw
eodhnK pd/;h ekoK jB. d{i/ jZvhnK d/ fgzio jB, fiazdrh dhnk }o{oh b'VK tk;s/
e'Jh ;j{bs BjhI j?. g[fb; ek~B ndkbsK, fJjBK @@nwho r[zfvnK## dh okyh bJh
gZpK Gko j'JhnK ofjzdhnK jB. izsk iBkodB nkgD/ ikB-wkb dh okyh bJh jkn
g[eko Gh eodh j? sK T[;/ d/ w"o ;/e fdZs/ iKd/ jB. ;oekoh gfjo/dko gkbs{
e[ZfsnK tKr fBjZfEnK s/ N[ZN g?dI / jB. ;w{zje esb/nkw jB, ekb e'mVhnK jB.
;e{b, ekbi, j;gskb g?;/ tkfbnK d/ jB s/ g?;/ tkfbnK bJh jB. rohpK ~
fJBQK d/ B/fVTI[ bzxD dh Gh nkfrnk BjhI j?.
nfijh jB/o rodh ~ r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ pVh p/pkeh Bkb sko sko
ehsk j?. }[bw d/ fto[ZX nktk} p[bzd eoB bJh Xowh g[oyK ~ tzrko gkJh j?.
ftdtkBK, ethnK, wB[Zysk Bkb fgnko eoB tkb/ b'eK ~ dph e[ubh izsk d/ jZe
ftZu ebwK ubkT[D bJh, nktk} p[bzd eoB s/ b'V g?D s/ w?dkB ftZu fBZso g?D
bJh Mzi'fVnk j?. T[; tes Bkwh eth s/ ;kfjseko ;oekoh N[efVnK tZN/ nkgDh
}who t/u e/, wB[Zysk dk xkD j[zdk sZe e/ Gh, T[Zuk ;kj eZYD ~ fsnko BjhI ;B.
;r'I oki dopkoK d/ ;[Zy wkDd/ j'J,/ eksb nfjbekoK dh M{mh gq;z;k ftZu T[Zuk
Y'b tik oj/ ;B. fJFe w[Fe d/ feZ;/ fby oj/ ;B. fizBk Gh fbysh ;kfjs nZi
sZe Gkos ftZu fwbdk j? T[; ftZu'I oki/ iK Xkowe w[yh dh nb'uBk dk Bkw' fBFkB
[143]
BjhI fwbdk. Xow d/ y/so ftZu ofjzfdnK Bkwd/t ih s/ epho ih B/ Gh je{ws
Bkb nkjYk bkfJnk. skjhTI fJBQK ~ s;hj/ fdZs/ rJ/, w;s jkEhnK nZr/ pzBQ e/
;[fNnk frnk. fJBQK s'I wro'I r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ je{ws d/ fto[ZX Gh }'odko
nktki T[mkJh. Xowh nytkT[D tkfbnK ~ Gh oZi e/ e'f;nk. ethnK ftdtkBK ~
Gh co}K dh gSkD eokT[dI h pkDh fbyh. nkT ;fsr[o{ ih dh pkDh ftZu'I gqwkD
gVQhJ/ L-
ifr us[o[ f;nkDk, Gofw G[bkDk, BkT[ gzfvs, gVfj rktkoh..
BkT[ ft;kofj, p/d[ ;zwkbfj, fpy[ G{b/ b/ykoh.. (wL 1-1015)
pkpo ns/ fjwk:{z dk ;wK oki FeshnK d/ NeokT ftZu phs frnk.
nepo d/ ;w/I w[rb je{ws gZe/ g?ohI ;Ekgs j' rJh ;h. fJ;/ bJh nepo B/ Bkwh
ebkeko, ;zrhseko s/ eth nkfd (u"dk osB) nkgD/ dopko ftZu oZy bJ/. i/ r[o{
BkBe ;kfjp ukj[zd/ fe;/ oki/ dh F'Gk ftZu tXhnk fijh eftsk fby e/ ;[Dk fdzd/
s/ ;koh t[wo oki ;[Zy G'rd/. Fkjh ek}h iK oki g[o'fjs tork e'Jh ;fsekos
nj[dk T[BQK ~ fpBK d/oh fwb ikDk ;h. oki eth tork ;fsekos nj[dk b?Dk
T[jBK bJh fpbe[b nk;kB ;h. gzit/I gkfsFkj ~ ijKrho tZb'I pko pko gqo/ Bk j'Jh
;h fe wj[zwd ;kfjp iK fJ;bkw Xow dh gq;z;k ftZu d' ;soK fby fdT. T[jBK
nfijk eoB s'I ;kc BKj eo fdZsh. S/tI/ BkBe ~ Fkj ijkB tZb'I ;[Bj/ k nkfJnk
;h fe pki, ebrh, c"i nkfd Bk oZy'. fFeko Bk y/b'. GiB pzdrh eo' s[jkv/
fto[ZX e'Jh ekotkJh BjhI ehsh ikt/rh. d;w gkfsFkj ~ n"ozri/p tZb'I Gh eJh pko
u/sktBh nkJh ;h fe f;oc @@Xow d/ dkfJo/## sZe ;hws oj', s[jk~ e'Jh B[e;kB
BjhI gj[zukfJnk ikt/rk. ;fsr[o{ nkgDh brB ftZu @@n;bh Xow## dh ;/tk ftZu
bZr/ oj/. fJ;bkw tkfbnK dh ;op gqwkfDs wkBsk j? fe @@id'I w[;bwkB e[onkB
~ rbs gVQBr/, fJ;bkw spkj j' ikt/rk. id'I Gh ftdtkB ftekT{ j' ikDr/, T[d'I
jh fJ;bkw bJh ysok yVQk j' ikt/rk##. o{;' s/ tkkbN/no B/ coK; dh T[d:'fre
eoKsh ftZu wjZstg{oB fjZ;k gkfJnk, fJj d'tI/ b/ye ;B. efwT[fB;N bfjo dk
Bhsh xkVk wkoe; (1818 s'I 1883) fJZe b/ye ;h fi; B/ w}d{o B{z skes jk;b
eoe/, okiBhsh s/ gj[zuD bJh jZbkF/oh fdZsh. o{;h fJBebkp (1917) ~ B/go/ ukVQB
ftZu b?fBB s'I wro'I w?ef;w r'oeh, ;'b'y't Nkb;NkJ/ nkfd B/ b'eK ftZu u/sBk
[144]
irkJh. :'oghB w[beK ftZu ;[eoks, no;s{ F/e;ghno dhnK fbysK s/ ftukoK ~
nZi sZe fdbu;gh Bkb gfVQnk iKdk j?.
dZp/ e[ub/ ns/ ;oekoh p/fJB;kch ftZu fg; oj/ b'eK d/ jZe ftZu Bkjok
p[bzd eoB tkbk b/ye, ;oekoK ~ c[ZNh nZy BjhI GkT[dI k. tZvhnK e[o;hnK iK ;'B/
d/ wfjbK ftZu p?m/ b'e edh Gh nkgDh nb'uBk g;zd BjhI eod/. nfij/ @@f;ofco/
## fbykohnK ~ ekp{ ftZu oZyD tk;s/ @@tZv/ b'eK## e'kb pj[s ;kXB jB. j?;hns
w[skpe jo fJZe nZr/ N[eVk ;Z[fNnk ik ;edk j?. @@G"Ie oj/ e[Zs/## ~ ;'N/ Bkb
d[oekfonk ik ;edk j?. gkrb gkrb dk F'o wuk d/ ysw Gh ehsk ik ;edk
j?. nZi dhnK ;oekoK s/ fJBQK d/ XB e[p/o ;kEh ;kfjsekoK dh y[Zbh p'bh bk
fdzd/ jB. jo ;kb fJZe ejkDheko, fJZe Bktbeko, fJZe BkNeeko s/ fJZe eth
(j'o eJh soQK d/) ~ @@F'qwDh## ;BwkB fdZsk iKdk j?. fJ; fJBkw ftZu fJZe wkD
gZso, Fkb s/ fJZe bZy o[g? Brd. nfij/ ;BwkB :kcsk p[ZXhtkBK ~ @@okj f;o##
fbnkT[D bJh fJzBk e[ BkNe ekch j?. nfij/ j'o p/nzs @@ftdtkB## bkJhB ftZu
yb' e/ pVh p/;poh ftZu fco nkgDk Bzpo bZr ikD dh T[vhe eod/ jB. fJBQK
dhnK nZyK s/ id'I @@;oekoh n?Be## bZr ikt/, fco ;ko/ gk;/ jfonktb jh B}o
nkT[Idh j?. nkw b'e fco ftbed/ BjhI, jZ;d/ B}o nkT[Id/ jB. sB s/ bNe
ojhnK bhoK o/Fwh fbpk; fd;d/ jB. M[ZrhnK M"gVhnK ftZu ofjD tkb/ Boeh
ihtB ihT{ oj/ b'e fJjBK ~ ;torh ;[y G'rd/ wfj;{; j[zd/ jB. oZs ghDh
;oeko dfJnktkB s/ goT[gekoh B}o nkT[D bZrdh j?. nkgDh ftfdnk dk fJj
b'e Bhusk dhnK ;G jZdK gko eoB sZe T[g:'r eod/ jB. fBo/ ;oekoh X{s{.
fJBQK pko/ jh r[o{ BkBe ;kfjp ih dk fJj c[owkD j? L-
joDK pkiK s? f;edkoK J/BQK gfVnk BkT[..
cKXh brh ikfs cjkfJfB nr? Bkjh EkT[.. (w-gfjbk-1288)
fJj sK j'JhnK gfjbK dhnK rZbK, nZi jkbs eh j?< fe;/ Gh ebkeko
iK ;kfjseko bJh ;G s'I tZvk fJBkw j[zdk j? nkgD/ b'eK tZb'I fwfbnk fgnko. i/
b'e fJzB/ jh Bk ;wM j'D ebkeko dh nkyh fbyh BK ;wM ;eD, sK Gh fbykoh
B/ j";bk BjhI fsnkr d/Dk. i/ T[; tZb'I fdZs/ rJ/ ftuko wB[Zy fjs?;ha jB, ;oekoh
ipao Bz{ Bzrk eoB tkb/ jB, b'eK dh fizdrh dk e'Jh e'DK o';Ba eoB tkb/ jB,
[145]
sK d/o ;t/o T[; dh ehws ntZ;a gt/rh. w"i{dk ;w/I dhnK ;oekoK whvhJ/ (;w/s
b/ye d/ gZsoekoK) Bz{ nkgD/ jZe ftu tosD bJh T[BQK d/ wkbeK Bkb, g/go dh
skes t/y e/ nzdo yks/ ;wM"s/ eodhnK jB. fonkfJsh doK d/ ekria w;ahBK s/
tZv/ gbkNK s'I fJbktk eo'VK o[gJ/ d/ fJ;afsjko fdzdhnK jB.d/;a d/ bhvo id'I pd/
;aK ftu j' oj/ ;wkrwK ftu Gkr b?D iKd/ jB, sd'I ;oeko d/ Bio/ eow
@@gZsoeko Gh Bkb ijkia d/ M{N/ s/ tZv/ j'NbK ftu mfjoB dk nkBzd wkDd/ jB.
eJh tkoh fJXo'-I UXo s/ UXo'-I fJXo dh yqhddkoh ftu'I jh u'yh wkfJnk pDk b?dI /
jB. d/; d/ nzdo Gh gZsoekoK Bz{ id'I e'Jh ftnesh ;Zd e/ ftuko fdzdk j?, sK
ftnesh iK B/sk dh j?;hns w[skpe, nzro/iha ;aokp, w[or/ ns/ nfijk j'o ;G e[M
gZsoekoK d/ ;Bw[Zy go'f;nk iKdk j?. w[csa p; gk; gbkN s/ uzrhnk sBukjK
tr?ok. fJBQK ftu'I jh gzi ;Zs Bz{ @@;awq' Dh## ;kfjseko, ;'wqa Dh gZsoekoK d/ ;BwkB,
;w/s tZvhnK oew d/.
fe;kB fdB Go, BjhI-BjhI T[wo Go fwZNh Bkb fwZNh j[zdk j'fJnk nzB
g?dk eodk j?. nDfrDs e[dosh s/ r?o e[dosh w[;hpsK Mbdk j?. T[;Bz{ ;BwkB
sK edh fejVk fwbDK ;h ;r'I c;b dk w[Bkc/a tkbk Gk sZe BjhI fwbdk. ;ko/
gqtko dh fiazdrh popkd. pzd ybk;h dk fJe' okj pkeh, w"s iK y[de[;ha . fw;soh
s/ wiad{o nkek;a S'jI dhnK fJwkosK pDkT[dI ,/ p[ZY/ j' iKd/ jB. ezw eod/ fvZr e/
ikB rtk b?dI / jB. T[wo Go ;oho Bz{ skT[dI / jB, go e'Jh wkD-;BwkB BjhI.
u{jVk ufwnko (ny"sh BhthnK iksK) x[fwnko, BkJh, X'ph, ShIpk, MNeJh, foe;/
ta kbk, o/jVhtkbkHHHHHHHHfe;/ ;oeko Bz{ Biao jh BjhI nkT[dI k. fJj fBwkD/ b'e g[;sa
do g[;sa ;oho skT[dI / nk oj/ jB, fJBQK d[fynkfonK bJh ;oeko e'b e'Jh fJBkw
BjhI, T[EkB tk;s/ czv BjhI. nkw n"os dh fiazdrh Boe pokpo j?. fBZe/ pkbe
ysoBke jkbsK ftu wiad{oh eo oj/ jB. ;oekoK, b/yeK Bz{ e[M i{m/ N[eV/ ;[ZN
fdzdhnK jB. T[wo Go T[BQK s'I nkgD/ r[D rkfJB eotkT[dI hnK jB.
uzvhrVQ ftub/ oke rkovB dk fBowksk, B/e uzd, T[wo Go nkgDh jh
X[B ftu fwjBs eodk fojk. T[;d/ ezw dh E'Vh fizBh edo vkL n?wHn?;H ozXktk
uzvhrVQ d/ w[yh nca;o B/ gkJh ;h, s/ p;. e[M jh ;wK gfjbK gzikp ;oeko B/
B/e uzd Bz{ gzikp GtB ftu ;Zfdnk. gzikp ;oeko d/ ;ko/ tZv/ nca;o s/ tiaho
[146]
nwho nkJ/. rtoBo ;kfjp Gh s;aohc fbnkJ/. pj[s wfjzrhnk dktsK T[VhnK,
pV/ i';ha b/ Gk;aD j'J./ B/e uzd d/ ezwK dh y{p skohca j'Jh. ;kb s/ ;BwkB fuzB
B/e uzd B{z fdZsk frnk. ;wkgsh s/ tZvhnK ekoK s/ ;tko gstzs/ ;iD ik oj/ ;B.
B/e uzd ;kJheb s/ ;tko ;h. gzikp d/ rtoBo B/ jwdodh dk fJiajko eofdnK
nkgDh eko o[etk bJh. B/e uzd B{z g[fSnk - s?B{z eko ftu fpmk e/ xo SZv
nkJhJ/<##
@@ih s[jkvh eko ftu w/ok ;kJheb BjhI fNeDk, w?B{z ;kJheb d[pkok b?D
nkT[Dk gt/rk.## rtoBo dh eko xZNk T[vkT[dI h ubh rJh, B/e uzd ;kJheb s/
ik fojk ;h, pj[s tZvk ebkeko.
gVBk r[VBk ;z;ko dh eko j?, nzdfo fsq;Bk fteko[..
jT[w? ftfu ;fG gfV Ee/ d{i/ GkfJ y[nko[..
;' gfVnk ;' gzfvs phBk r[o ;pfd eo/ phuko[..
nzdo[ y'i? ss[ bj? gkJ/ w'y d[nko[.. (650)
[147]
f;Zy f;nkD/, ;fsr[o{ Bk ;wMHHH<
;fsr[o{ ;fjpkB ih tZb'I ehs/ rJ/ nDfrDs T[gekoK B{z ;wMD tkb/
f;Zy, ns/ r[opkDh ftu'I wB[Zysk bJh nBw'b f;ZfynktK B{z wfj;{; eoB tkb/ ;/te,
;fsr[o{ B{z pkozpko Bw;aekoK eod/ jB. T[jBK s'I ;de/ iKd/ jB, T[jBK dh d{o
nzd;/ h, ;wM-;{M fBwosk fsnkr ns/ ;{owrsh B{z gVQ ;[De/, rd rd j' iKd/ jB.
nsh fpyV/ jkbks ftu ;fsr[o{ ih B/ bzwh gbkfBzr pDkJh. fybo/ g[bo/ G[y/ Bzr/
p[ifa db ns/ Bk ;wM b'eK B{z oZph frnkB fdZsk. J/esk d/ ;{so ftu go'fJnk, tzv
SeD dhnK poesK dZ;hnK, nkb;hnK s'I fjzwsh pDkfJnk, ekfJoK s'I pjkdo pDk
e/ iBw woB dh iku dZ;h. G[Zb/ GNfenK B{z fiazdrh fiT{D dk tZb ;wMk e/ fJ;
wB[Zyk d/jh B{z ;cbk eoBk f;ykfJnk. ;G soQK dhnK r[bkwhnK s'V e/ f;Zy fizda rh
d/ ;akj ;tko pDk fdZs./ r[o{ dh f;Zfynk ;dek ;?eI V/ ;kbK d/ ikpo jkewK B{z
jok e/ pkd;akjs dhnK rZdhnK s/ g[Zi rJ/. fJj jo soQK dh ;{M f;nkDg r[o{
s'I gqkgs j'Jh ;h. id'I Gh f;Zy ;fsr[o{ s'I p/w[y j'J,/ sd'I jh y[nkoh gZb/ gJh. oki
Gkr Gh frnk, fJZisa nkpo{ Gh rJh. r[opkDh dk gktB puB j?L-
ntr[Dh Gog[{o j? r[D Gh t;fj Bkb..
ftD[ ;fsr[o r[D B ikgBh fiuo[ ;pfd B eo/ phuko.. (936)
p/nzs T[u/ ihtB tkb/ goT[geko d/ w[iZ;w/ ;fsr[o{ ih B{z @@gzE d'yh##
iK nfrnkBh b/yeK B/ @@Bk;wM pDkT[D## ftu e'Jh e;o pkeh BjhI SZvh. fJ;
soQK dhnK @@r[o{ fBzfdnk## Bkb Gog{o ejkDhnK sK pj[s jB. tzBrh wkso e[ZM
e[ g/;a eo fojk jK sK fe ro{ B{z fgnko eoB tkb/ wkJh GkJh ;[us/ j' ikD.
e'Jh nfijh rZb Bk fbyD p'bD, fi; Bkb r[o{ ih dh niaws B{z m/; g[iZ dh j't./
1) wfjs/ u"e tkb/ frL r[opuB f;zx (Ne;kbhJ/) nkgDh g[;se r[opkDh
gkm do;aB (gzBk-230) ftu fbyd/ jB fe eoskog[o (j[D gkfe;skB) ftu fJe
;kXK dk N'bk nkfJnk. r[o{ BkBe ;kfjp fes/ pkjo rJ/ j'J/ ;B. GkJh bfjDk
ih B/ fJBKQ dh nkT[ Grs ehsh. G'iB SeD, nkokw eoB s'I pknd fJj ;kXK
d/ w[yh ;zs o/D B/ GkJh bfjDk ih B{z g[ZfSnk ! @@g[oyk, s[jkvk r[o{wzso eh j?<##
[148]
GkKJh bfjDk ih - @@;kvk r[owzso @@tkfjr[o{## j?##.
;zs o/D - @@s/ s[jkvk wkbk wzso fejVk j? <##
bfjDk ih - ih fJj sK gsk BjhI, g[ZS e/ dZ;Krk.
id'I r[o{ BkBe ;kfjp nkJ/ sK GkJh bfjDk ih B/ g[ZfSnk sK T[; tes
r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ T[ukoD ehsk- @@» ;fsBkw[ eosk g[oy[ fBoGT[ fBot?o[
nekb w{ofs, ni{Bh ;?Gz r[o gq;kfd.. ig[.. nkfd ;u[ i[rkfd ;u[.. j? Gh ;u[
BkBe j';h Gh ;u[..1.. fJj ;kvk wkbk wzso j?. Ne;kbhJ/ r[opuB f;zx B/
fe;/ g[oksB rqzE dk jtkbk BjhI fdZsk fe T[; B{z fJ; wzso pko/ feE'I frnkB
j'fJnk. fpBQK ;p{sK s'I fJjBK B/ tZv/ tZv/ tiaBh rZg fby fdZs/ jB. M{m B{z S[gkT[D
tk;s/ fJe j'o tZvk M[m fJj p'fbnk iKdk j? fe @@;kv/ e'b d;w/I gkfs;akj tZb'I
dZ;h (;hBk p;hBk) ofjs wfonkdk j?. ;kB{z e'Jh j'o ;p{s d/D dh b'V BjhI j?##.
r[o{ xo ftu wkbk dh e'Jh wkBsk BjhI j?. wkbk d/ fto[ZX ;?eI V/ gqwkD fdZs/ ik
;ed/ jB. fJj b'e fi; B{z @@wkbk wzso rodkBd/ jB T[j wzrbk uoB j?. T[j
Gh » s'I r[ogq;kfd se. nZr/ d' vzvhnK jB fco @@ig[## f;ob/y j?, fco d'
vzvhnK jB nZr/ fJe ;b'e j?- @@nkfd ;u[HHHHHH##. gsk BjhI fJjBK b'eK dh fet/
I fjzws g? iKdh j?, nfij/ M{m p'bD dh fbyD dh< s/ ;fsr[o{ ih Bkb'I f;nkD/
pDB dh <
2) ;fsr[o{ nwodk; ih B{z f;ZyK B/ p/Bsh ehsh, @@ih ft;kyh ns/ fdtkbh
s/ tZv/ i'V w/b/ efonk eo', sK fe f;Zy ;zrsK j[wjz[wk e/ nkT[DHHHHH. fJ; ;kyh
s'I fJT[I wfj;{; j[zdk j? fe ;fsr[o{ ih B{z fJj rZb Bk ;[ZMh, f;ZyK B{z ;[ZM rJh.
;fsr[o{ ih B/ f;ZyK dh rZb wzB e/ S/ wjhfBnK wro'I fdtkbh ft;kyh s/ tZv/ i'V
w/b/ eoB/ ;a[o{ eo fdZs./ j? Bk ewkb dh ;'u. r[o{ ;woZE j? nG[bZ j? d{o dh
;'u oZyD tkbk j?. go r[o{ B{z fJj fynkb Bk nkfJnk fe ;kb ftu d' tkoh i'V
w/b/ ehs/ ikD/ ukjhd/ jB. f;ZyK B/ B/e ;bkj fdZsh toBk fJj w/b/ sK bZrD/ jh
BjhI ;B. tkj tkj ! f;Zy fJzB/ f;nkD/ s/ ;fsr[o{ Bk;wM <r[opkDh dk c[owkB
sK fJ; soQK nrtkJh eo fojk j? L-
XB XoDhXo[ nkfg ni'Bh, s'fb p'fb ;u[ g{ok..
eos/ eh fwfs eosk ikD? e? ikD? r[o[ ;{ok.. (gzBk 930)
[149]
3) fJ; s'I wro'I fJe fdB w"ek ikDe/ f;ZyK B/ ;fsr[o{ nwodk; ih B{z p/
Bsh ehsh, @@ih r'fJzdtkb fty/ fJe nfijh pT[bh pDkT[D dh feogk eo' fe f;ZyK
dh @@u[ok;h## eZNh ikt/##. ;fsr[o{ ih B/ f;ZyK dh ;bkj wzBe/ pT[bh g[ZND dk j[ew
d/ fdZsk. pj[s bzw/ no;/ sZe fJj g[NkJh dh ;/tk ubdh ojh, fJjBK fdBK ftu
nepo pkd;akj B/ fus"V d/ feb/ B{z x/ok gkfJnk j'fJnk ;h. s/ febk pVk wiap{s
j'D eoe/, fiZfsnk BjhI ik fojk ;h. nepo B/ nkgD/ ;/te sh;o/ gkfs;kaj e'b
p/Bsh eoB G/i/ fe febk ;o j'D dh n;ahotkd fdU. ;fsr[o{ B/ @@n;ahotkd##
fdzfdnk fJj ;aos Gh bk fdZsh fe @@fi; fdB pT[bh dk @@eV##N[ZN/rk T[;/ fdB
febk fiZfsnk ikt/rk##. jkbKfe r[o{ xo ftu to ;okg dh e'Jh t[Zes BjhI j?.
pT[bh dk eV N[ZNDk s/ febk fiZfsnk ikDk fJjBK rZbK dk nkg; ftu e'Jh ;[w/
b BjhI j?. go nfijhnK w{oysk GohnK rZbK Gh i'V fdZshnK rJhnK. fco r[o{
nowdk; ih B/ fJ; pT[bh dhnK @@84 gT[VhnK## pDkJhnK sK fe f;ZyK dh @@u[ok;h
## eZNh ikt/. nc;'; pj[s pj[s ! gfjbh rZb sK 84 dk vo jh M{mk j?. ;fsr[o{
B/ fJjBK pqkjwDh gkyzvK s'I f;ZyK B{z g{oh soQK w[es eo fdZsk j?. i/ pzXBK s'I w[es
j'Dk j? sK r[opkDh ;wM ftuko Bkb j'tKr/, Bk fe gT[VhnK s/ p?m e/ fJ;aBkB
eoB Bkb. nZi Gh Bk;wM f;Zy ig[ih d/ gkm ns/ pT[bh fJ;aBkB eoe/ u[ok;h
eZND d/ pqkjwDh Gow ikb ftu c;/ nkw t/y/ ik ;ed/ jB.
n;b ftu ghD tkb/ gkDh dh b'V g{oh eoB tk;s/ fJj y{j brtkfJnk
frnk ;h. id'I gkDh dhnK b'VK pj[s tX rJhnK sK fJ; pT[bh B{z @@Ykb{ y{j##dk
o{g fdZsk frnk. Gkt y{jh ftu'I gkDh fbnkT[D bJh YkbP{ fijk okj pDk fdZsk
frnk sK fe eJh pzd/ fJeZm/ jh gkDh eZY ;eD. T[; fJbke/ d/ pia[orK B/ dZf;nk
fe g[okD/ ;w/ ftu fJE/ @@84 eZND tkbh e{VQ fefonk## BjhI ;h. fJj sK r[o{
nwodk; s'I wro'I jh BjhI ;r'I d;w/ gkfs;akj s'I Gh pj[s wro'I gqubs ehsh rJh
j?. fiE/ ;aoXkb{nK B{z e[okj/ Gh gkfJnk ik fojk j? s/ b[ZfNnk Gh ik fojk j?.
;fsr[o{ sK fJ; soQK T[gd/;a eo oj/ jB L-
ifb wfb ekfJnk wKihn? GkJh, Gh w?bk sB[ j'fJn..
frnkB wjkof; BkJhnk GkJh wB[ sB[ fBowb[ j'fJ.. (637)
;' ;fsr[o{ y[d ikDd/ ;B fe ;wki GbkJh bJh eh ehsk ikDk ukjhdk
[150]
j?. i/ f;Zy f;nkD/ j[zd/ sK nZi sZe GNed/ feT[I fcod/, uzr/ok ihtB feT[I Bk
pDk b?Id/ <
4) fJe j'o ejkDh w[skpe r[o{ noiB ;kfjp ih B{z @@pkDh T[soB'#I # pzd
j' rJh. pVh e'f;a;a ehsh fXnkB fNekfJnk, r[o{ BkBe d/ uoBK ftu nodk;K
ehshnK. nekb g[oy nZr/ i'dVh ehsh rJh. e'Jh ckfJdk Bk j'fJnk. fe;/ ;/te
f;Zy B/ dZ; gkJh - @@;fsr[o{ ih ! pkpk ;qh uzd pj[s eoBh tkbk j?, T[; B/ pVh
sgZf;nk ehsh j?. j'o tZvh rZb fJj fe T[j r[o{ BkBe ;kfjp ih dk ;kfjpiakdk
j?. fBwosk ;fjs T[jBK nZr/ p/Bsh eo', iao{o w;bk jZb j' ikt/rk##. gzit/I BkBe
uZb e/ pkpk ;qh uzd d/ fNekD/ s/ g[Zi/ fBwosk ;fjs p/Bsh ehsh - @@g{iD:'r
wjkswk ih ! gktB pkDh ;[ywBh T[uko fojk ;h fe ;'bK n;NgdhnK s'I pknd
pkDh T[uoB'I pzd j' rJh. eo' feogk fdT[ n;ahotkd HHHHH##.
pkpk ;qh uzd B/ n;ahotkd Gh fdZsk s/ Bkb jh fJe ;b'e T[ukoe/ fdZsk,
fJj ;b'e ;h @@nkfd ;u[ i[rkfd ;u[.. j? Gh ;u[ BkBe j';h fG ;u[.. fJj
;b'e ;[ywBh dh ;skothI n;Ngdh d/ ;[oa { ftu fbfynk j'fJnk j?. fJE/ ;fsr[o{
noiB ;kfjp ih Bkb x'o nfsnkuko ehsk frnk j?. gfjbk fe pkDh T[soB' pzd
j' rJh. d{ik fJe f;Zy d/ nky/ bZr e/ pkpk ;hq uzd s'I n;ahotkd b?D uZb gJ/
. shik, T[jBK B{z r[o{ dh niws ns/ tkfjr[o{ dh n;hwsk s/ Go';k Bk fojk.
i' r[opkDh dk ;b'e r[o{ noiB ;kjkfp e'b gfjbK jh w"i{d ;h T[jh ;b'e pkpk
;qh uzd B/ , r[o{ ih B{z d/ fdZsk < fJj ;b'e sK r[o{ BkBe ;kfjp dk gfjbK jh
fbfynk j'fJn ig[ pkDh d/ w[ZY ftu t/fynk ik ;edk j?. fJ; e[{VQ ejkDh ftu
r[o{ noiD ;kfjp ih B{z ;qh uzd e'b ub/ ikD dh ;bkj d/D tkbk f;Zy Gh pj[s
@@f;nkDk## j?. ;qh uzd pVh eoBh tkbk r[o{ Bkbk'I tZvk do;kfJn frnk j?. fJj
;b'e @@nkfd ;u[##HHHHHHH tkbk i/ pkpk ;qh uzd B/ T[ukoB ehsk ;h sK r[o{ noiB
;kfjp B/ T[; dk Bkw ;a[o{ ftu feT[I Bk fbfynk < fco fJ; ;b'e ftu @@BkBe##
Bkw ekft ;zes/ h ;akfwb j?, id'I ekft ;zes/ h ;qh uzd j'Dk ukjhdk ;h. n;b ;koz;a
fJj j? fe ;fsr[o{ B{z BhtK s/ pkpk ;qh uzd B{z tZvk ftykT[D bJh ;kyhekoK B/ tZv/
tZv/ gkg eow ehs/ B/. e[M pqkjwDK B/ e[ZM ;qh uzd d/ ukNfVnK B/. id'I fe fJj
e[V ejkDhnK fe;/ dbhb s/ yohnK BjhI T[sodhnK. r[opkDh dh nzdobh rtkjh
[151]
sK fJT[I ;/X pya;a ojh j? -
XofB rrB Bt yzv wfj i'fs ;to{gh ofjU Gfo..
GfB wE[ok eS[ G/d[ BjhI r[o{ noiB gosy jfo.. (1408)
5) fJe e{V ejkDh w[skpe dopko ;kfjp (nzfwqs;o) d/ ;q'to ftu ehV/
(feow) g?D bZr gJ/. ;fsro{ ih B/ pVhnK e'f;a;Ka ehshnK, ;G ftnoE rJhnK.
pVh w[;ea b g?dk j'Jh. nzs B{z fJe ;/te f;Zy B/ ;fsr[o{ ih dh gq;/ ka Bh d{o eoB
bJh ;[MkU fdZsk. @@;fsr[o{ ih s[;hI gfjbK Gh pkpk ;qh uzd s'I bkjk gqkgs eo
u[Ze/ j'. j[D Gh T[jh w;bk ;[bMkT[Dr/##. r[o{ ih ;qh uzd d/ nZr/ ik cfonkdh
j'J./ ;q'to dk gkDh rzdk j'D pko/ dZf;nk. ;qh uzd B/ fejk fe ;kv/ fJ;aBkB eoB
s'I pknd i' gkDh Bkbh okjhI N'J/ ftu ubk ik fojk j? fJ; dh rkro Goe/ b?
ikT[ ;q'to ftu fJj ib gk fdU. T[; s'I wro'I ;q'to ftu feow BjhI g?Dr/.##
r[o{ ih B/ fJ; T[gd/;a B{z ;theko eofdnK pkpk ;qh uzd d/ fJ;aBkB ehs/ w?b/ gkDh
dh rkro Goh. f;o s/ oZy d/ ;aoXk Bkb nzfwqs;o fbnkJ/. nodk; eoe/ fJj
gkDh ;q'to ftu gkfJnk frnk. T[; s'I wro'I ;q'to d/ ib ftu edh ehV/ BjhI gJ/
. nfijhnK p/ f;o g?o dhnK ;kyhnK dk nzs ;[wko e'Jh BjhI. eh fJj ;kok xNBk
uZeo ;Zu j' ;edk j? < ;qh uzd dk fJ;aBkB ehsk w?bk gkDh r[o{ noiB ih
fBnkT[Dk ;theko eo ;ed/ ;B < fJj e/tb nzBQ/ ;aoXkb{nK dhnK w{oysk GohnK
rZgK jB, j'o fJ; ftZu e'Jh sZs dh ftuko BjhI j?. ;hq uzd pko/ ihtB tkb/
r[of;Zy GkJh r[odk; ih s'I gZ[ShJ/ eh efjzd/ jB L-
@@pkb ish j? f;oh uzd, pkpkDk d/j[ok pDkfJnk..
f;oh uzd B/ r[owfonkdk s'I T[bN ftnkj BjhI eokfJnk. r[o{ BkBe
;kjfp dh wVQh pDk e/ G/Nk g{ik fJeZmh eoB d/ okj g? frnk.
@@bZywh dk;j[ Xow uzd g'sk j'fJ e? nkg[ rDkfJnk.. (G (GHHr[H, 33-26)
fJ; dk d{ik Gok e[M mhe fojk go bywh dk; d/ g[sZ o Xow uzd B/
r[o{ BkBe dh nz; j'D dk rop ehsk, nkgD/ nkg dh g{ik eokJh. ;' r[o{ BkBe
dk g[Zso j'Dk fe;/ b/y/ ftu BjhI i/ fgsk r[o{ dh nkfrnk w[skpe ihtB ubD BjhI
pDkfJnk. GkJh r[odk; ih B/ pkpk ;qh uzd s/ bywh dk; fto[ZX Gh ;yas fNZgDhnK
[152]
ehshnK j'JhnK jB. i' nZi ;zs s/ pkpk nytk e/ r[o wfonkdk dh T[bzxDk eoe/
r[o{ dh nz; pz; ftu'I j'D dk jzeko bJh fcod/ jB T[jBK B{z edh fJjBK gzeshnK
B/ fcNeko BjhI gkJh < r[o{ ih d/ g[Zso T[j jB i' T[jBK dk j[ew f;o wZE/
;thekod/ jB. toBk ;opi's f;zx (p/dh) tor/ ;kX b'eK s'I g{ik eokT[D dk gkyzv
eod/ jh ofjDr/.
6) fJ; ejkDh w[skpe fJe fdB ehosB eofdnK fJe ehosBh iE/ B/ pkpk
w/jopkB dh fbyh eftsk B{z r[o{ dh pkDh ;wM e/ ;zrsK ;Bw[Zy rkfJnk. pknd
ftZu ;fsr[o{ ih e'b fJZe f;Zy B/ f;aekfJs eo fdZsh. ;fsr[o{ ih B/ T[; ehosBhJ/
B{z p[bk e/ itkp sbph ehsh. T[; f;Zy B/ p/Bsh ehsh - @@;fsr[o{ ih n;hI b'e
G[ZbDjko jK. ;kB{z r[opkDh ns/ eftsk dh gSkD BjhI j?. s[;hI r[opkDh B{z ;'X
;ztko e/ fJZe tZyoh g'Eh pDk fdT[. n;hI nZr/ s'I T[; g'Eh ftZu'I jh ehosB efonk
eoKr/##HHHHHHH. fJj rZb ;fsr[o{ noiB ;kfjp ih d/ wB B{z Gk rJh. g{oh ;'u
ftuko wro'I T[jBK GkJh r[odk; ih dh ;/tk bkJh fe fBo'b pkDh dh g'Eh fsnko
eo'. GkJh r[odk; ih B/ pVh fwjBs s/ f;nkDg Bkb @@eZuh gZeh## pkDh dk fBy/
Vk eoe/ g'Eh fsnko ehsh. fJjh g'Eh ;kfjp dopko ;kfjp fty/ gqek;awkB j'Jh.
nZr'I ;wK gk e/ B"tI/ ;fsr[o{ ih B/ nkgDh pkDh ftu ;akfwb eo fdZsh. nkgDk
;oho fsnkrD s'I gfjbK, d;w/I ;fsr[oK B/ fJ; g'Eh B{z @@r[o{ rzqE## j'D dk wkD
d/ fdZsk##HHHHH. tkj w/oh e"w d/ fbykohU ! bzw/ ;w/I s'I nZi sKJh fJjBK BfyZX
ejkDhnK B{z jh @@fJfsjk;## ;wMh p?m/ j'. gqukoe bkDk sK j'o Gh xZN gfVQnk
j'fJnk j?.T[; B/ v[{zxh y'i fet/I eoBh j? < r[o{ BkBe ;kfjp ;?eI V/ ;kbK sZe GftZy
pko/ ;'u oZyd/ ;B. T[jBK B/ y[d GrsK dh pkDh gquko d"fonK tes fJeZso
ehsh. nkgDh pkDh fpBK fwbktN s'I ;KG e/ r[o{ nzrd ;kfjp ih d/ ;g[od eo
fdZsh, ;w/s Grs pkDh d/. fJ;/ soQK shi/ u"E/ ;fsr[oK dh pkDh ;akfwb j' e/ fJj
@@ghT[ dkd/ ek yikBk## r[o{ noi[B ;kfjp ih B{z gqkgs j'fJnk. T[jBK pj[s ;koh
pkDh y[d ouh. GZNK ns/ fszB f;ZyK dhI pkDh :'r ikDe/ ;akwb eo bJh. f;Zy e"w
B{z gZe/ g?ohI yVQh eoB tk;s/ fJ; dk nkgDk fbysh o{g ftu (Xow rzqE) j'Dk nsh
iao{oh ;h. Xow g[;se s'I fpBQK e'Jh Xow nkgD/ n;{b fBoXkos BjhI eo ;edk.
BkBe fBozekoh ih dh fJbkjh rZdh s/ fpokiwkB gzit/I BkBe, fJzB/ nDikD BjhI
[153]
;B fe gsk jh Bk j't/ pkDh dh ;zGkb eoB dk. fJ; pkDh B/ BthI e"w BthI
;fGnsk Bt/I n;{bK B{z iBw d/Dk ;h. ;fsr[o{ fJ; dh wjkBsk s'I nDikD fet/
I j' ;ed/ ;B < @@f;ZyK B/ nkfynk pkDh dh g'Eh fsnko eo'HHHHHHH##. f;Zy fiankdk
f;nkD/ j'J/ s/ ;fsr[o{ ih B{z pkDh dh edo jh BjhI ;h< nfijhnK rZbK fbyD s/
p'bD tkfbnK B/ edh ;'funk jh BjhI < iK fco fe;/ ;kfi;a nXhB fJj e[{V e[co
ubkfJnk frnk j?< gktB puB jB-
w/o/ ;kfjp s{z w? wkD fBwkDh..
nodkf; eoh gqG ngB/ nkr? ;[fD ;[fD ihtK s/oh pkDh.. (749)
7) j'o nZr/ ubhJ/l ;fsr[o{ noiB ;kjfp ih d/ ;g[Zso pkbe jfor'fpzd ih
dk wzrDk uzd{ dh bVeh Bkb j' frnk. ;kohnK o;wK g{ohnK j' rJhnK, d'tI/ fXoK
;zs[;Na ;B. e[ZM fdBK wro'I fdZbh d/ f;ZyK B/ gzuw r[od/t e'b ;aekfJs fby G/
ih fe uzd{ B/ jzeko Go/ puB p'b/ jB. nkgD/ nkg B{z T{uk s/ r[o{ xo B{z BhtK
nkfynk j?.##u[pko/ dh fJZN Bkbh ftu bk fdZsh##. fJj fuZmh gVQ e/ ;fsr[o{ ih
B/ fJ; fo;as/ s'I i[nkp d/ fdZsk. j[D fJ; gqubs ;kyh dk fJZe fJZe B[esk b?
e/ ftuko eo bJhJ/.
(T) pkbe jfor'fpzd B{z id'I r[orZdh s/ fpokiwkB ehsk frnk j?, sd'I T[jBK dh
T[wo e/tb frnkoK e[ ;kb ;h. wzrDh tkbh rZbpks xZN' xZN fJZe ;kb gfjbK
tkgoh j'tr/ h. T[; tes pkbe dh T[wo e/tb d; ;kb pDdh j?. r[o{ noiB
;kfjp tor/ wjK g[oy B{z fJzBh eh ekjb gJh ;h fe fBZe/ fij/ pZu/ dk wzrDk iK
ftnkj eoB d/ okj g? ikD <
(n) wjkB e';a gzBk 482, feqs GkJh ekjB f;zx BkGk, ns/ j'o fJfsjk;e ;o's
pko pko fJj fby oj/ jB fe uzd{ bj"o fBtk;h ;h. ;aekfJs G/iD tkb/ fdZbh
d/ f;Zy ;B. fJj eh r'oyXzdk j? < bj"o s'I fdZbh ;kY/ gzi ;" feb' whNo dh
d{oh s/ j?. nktkikJh d/ ;kXB Gh T[jBK fdBK ftu xZN ocsko tkb/ ;B. r[o{
noi[B ;kfjp y[d edh fdZbh BjhI rJ/./ fco fdZbh fBtk;h ;zrs B{z uzd{ d/ jzekoh
j'D dk feE'I gsk bZfrnk <
(J) r[o{ noiB ;kfjp ih B/ fdZbh dh ;zrs tZb'I nkJKh fuZmh B{z fJe dw ;Zu
;theko eoe/ fo;as/ s'I BKj eo fdZsh. eh fJ; ys dh n;bhns pko/ gVskb BjhI
[154]
eoBh pDdh ;h< eh ;fsr[o{ ih B/ uzd{ Bkb fwb e/ g[ZSfrZS ehsh ;h < gqubs
otkfJs w[skpe r[o{ ikDh ikD j?, (;aoXk dk fJe gZy) eh gzit/I r[o{ BkBe B{z y[d
fo;sk i'VB s'I gfjbk gsk BjhI ;h fe uzd{ fej' fijk fJB;kB j? <
(;) ;fsr[o{ ih B{z fJj BjhI gsk ;h fe uzd{ dh ;oeko sZe gj[zu j?< fJ; fo;as/
d/ N[ZND dk Bshik pVk fGnkBe j'tr/ k, ;ajhdh Gh j' ;edh j?. f;ZyK dk ikBh
wkbh B[e;kB Gh j' ;edk j?. id'I uzd{ Bkb d[;wa Dh g? rJh sK fJ; ekoB ;oeko
Bkb izr Gh j'Dr/. fdZbh dh ;zrs tZb'I fbyh fuZmh B{z ;fsr[o{ ih B/ ;theko eo
fbnk, BshfinK tZb fXnkB jh Bk frnk < fJE/ fco T[jh rZb fe ;fsr[o{ ih B/
sZNcZN f;ZyK dh rZb wzB bJh . nkgDh neb dh tos'I jh Bk ehsh. fJ; dk f;ZXk
wsbp fe f;Zy r[o{ ih Bkb'I pj[s/ f;nkD/ ;B < i/ f;Zy fJzB/ jh ;wMdko ;B fco
;fsr[o{ ih dh f;Zfynk, nrtkJh dh sK b'V jh e'Jh BjhI . r[opkDh sK fJT[I
;/X pya;a ojh j?.
r[o eh wfs s{z b/fj fJnkB/.. Grfs fpBk pj[ v{p/ f;nkB/.. (288)
8) B"tI/ BkBe r[o{ s/r pjkdo ih u[ozik e[ ;kb fizda rh jzYk u[Ze/ jB.
gktB r[opkDh B{z nZyo nZyo gVQ ftuko u[eZ / jB. d/;KsoK dk bzwk GowD eoe/
uzrh soQK d[Bhnk B{z t/y goy u[Ze/ jB. fJZe fdB (wJh 1675) e;awhoh pqkjwD d[ZyK
d/ ;skJ/, ;oekoh ipo nZr/ p/p; nBzdg[o fty/ ;fsr[o{ e'b nkD cfonkdh j'J/
. @@ih n;kvk Xow yso/ ftu j?, pj[Vh eo'HHHHH##. ;fsr[o{ ih T[jBK dh ftfEnk
;[De/ rzGhosk Bkb ;'uD bZr./ fJsB/ B{z pkbe r'fpzd okJ/ jkDhnK Bkb y/Yd/
fgsk ih e'b Y[Ze e/ nk p?m./ ;kfonK B{z v{zxhnK ;'uK ftZu t/y e/ g[ZfSnk -
@@fgsk ih ! fJj b'e e"D jB, fJj fJzB/ d[yh feT[I jB##<
;fsr[o{ ih - @@p/Nk fJj e;awho s'I nkJ/ d[fynko/ pqkjwD jB. n"ozri/
p fJjBK B{z w[;bwkB pDk fojk j?. fJjBK dk Xow pukT[D bJh, fJjBK d/
;t?wkD dh oZfynk bJh fe;/ wjK g[oy B{z nkgDk f;o tkoBk gt/rk. sK fJjBK
dk Xow pu ;edk j?##.
r'fpzd okJ/ - @@fgsk ih ! s[jkv/ Bkb'I tZvk wjKg[oy j'o e"D j' ;edk j? < s[;hI
fJjBK bJh nkgDk pbhdkB fdUHHHHH##.
fJj ftuko ;[D e/ ;fsr[o{ ih B{z s;Zbh j' rJh s/ ;ajhdh bJh fdZbh
[155]
B{z uZb gJ/.
gqw/ h iB'I ! r[of;Zy' !! fco fXnkB fJekro eo' !!! r[o{ s/r pjkdo ih
dh T[wo ns/ ihtB siopk T[go fpnkB ehsk ik u[Zfenk j?. eh r[o{ s/r pjkdo
;kfjp ih B/ fJj wjZst g{oB fBoDk y[d BjhI ehsk < ;fsr[o{ ih sK T[dk; (rzGho
s/ ykw';)a u[Zg p?m/ oj/, e'Jh c?;bk Bk eo ;e/. pkbe r'fpzd okJ/ i' e/tb ;kY/
B" e[ ;kb d/ ;B, T[j MZNgZN c?;bk ;[Dk fdzd/ jB. T[wo Gh S'Nh, r[o rZdh s/
fpokiwkB Gh BjhI j'J,/ fizda rh dk ft;akb siopk Gh pj[sk BjhI. go r[o{ s/r
pjkdo s/ jkth j' rJ/, nkgDk c?;bk wzBtk rJ/. ;fsr[o{ ih Gh rZbpks eoB
tk;s/ BjhI rJ/, w;b/ Bz[{ ;aKswJh sohe/ ;[bMkT[D BjhI rJ/. ;r'I f;ZX/ jh
@@;h; tkoB rJ/##. MZN d/Dh @@;h; tkoB rJ/## efj d/Dk, fJj e'Jh pZfunK
dh y/Y ;h< fJ; ;koh tkosk bkg ftu'I ;fsr[o{ s/rpjkdo dh ;{M f;nkDg
s/ d{o nzd/;ah xNkJh rJh j?. pkbe r'fpzd okJ/ Bz{ @@fiankdk f;nkDk## f;ZX
ehsk frnk j?. eh fJe f;Zy, ;kfjpiakdk ;fsr[o{ ih Bkb'I ;wMdko j' ;edk
j?< gktB r[opkDh sK ;wMk ojh j? -
G{b/ wkofr fiBfj pskfJnk.. n?;k r[o tvGkrh gkfJnk.. (gzBk-803)
9) nB/e ekoi ;zg{oB eoB s'I pkd, nDfrDs izr bVB wro'I, p/nzs
b'eK Bz{ iBw woB dh ;'Mh py;a e/, nEkj w[;hpsK ftu nv'b ofj e/, Bt/
I ehoshwkB ;Ekgs eoB tkb/, d;w gkfs;akj ji{o uwe"o dh rVQh ftu nkD
g[Zi/. fJE/ ;z;ko dh nB'yh izr bVh rJh. fJ; izr d/ :'fXnK B/ ;{owrsh
dhnK f;yoK S'j bJhnK. ;fsr[o{ ih B/ fJj izr fi; ;{M ns/ izrh dkn g/
uK dh T[Zusw fw;kb ekfJw ehsh, T[j nkgD/ nkg ftu fJe Bt/ebh dk;skB
j?. go gqubs @@fJfsjk; w[skpe## ;fsr[o{ ih izr ftu bV e/ ;ajhd j'Dk
ukj[zd/ ;B. pu/ j'J/ f;ZyK B/ r[owsk ehsk. d;w gkfs;akj ih Bz{ nkgDk
@@j[ew## ;[Dk fdZsk. @@r'fpzd f;zx ! s[;hI ni/ izr ftu i{M e/ ;ajhdh BjhI
gkT[Dh. jkbh gzE Bz{ s[jkvh vkYh b'V j?. s[jkBz{ @@r[o{ o{g## ykb;k gzE
@@j[ew## fdzdk j?, fe;/ Gh sohe/ ;jh ;bkws rVh ftu'I fBeb/ e/ ub/
ikU##.
j?okBh ns/ nc;'; j? fe ;kohnK fiazw/tkohnK pky{ph fBGkT[D tkb/
[156]
nG[Zb r[o{ fJE/ ;ajhdh gkT[D tkbh @@rbsh## eoB bZr/ ;B. fJj sK µ[eo
j? fe f;Zy pj[s @@f;nkD/ fBeb/###, T[jBK ;fsr[o{ ih Bz{ tkb tkb puk fbnk.
T[j Gh @@r[o{## pD e/. nro fJ; tes fJj f;nkDg, f;Zy Bk tosd/ sK gsk
BjhI fesB/ fGnkBe f;ZN/ fBebD/ ;B. tkj ! w/oh e"w d/ wbkj' tkj !!
:[ZXBhsh ftu fBg[zB, ;kXK d/ fBjZE/ N'fbnk Bz{ d/; dh nfs ;aesh;akbh c"i
Bkb, bzwh s/ n;kthI izr bVB d/ ;woZE pDkT[D tkb/ ;fsr[o{,fJE/ @@rbsh##
eoB bZr/ ;B < fJj sK Gbk j't/ GkJh dfJnk f;zx ns/ ;kEh f;zxK dk, fiBQK
;fsr[o{ ih Bz{ @@j[ew d/ e/ puk fbnk,## toBkHHHHHHHHH<
10H T[go tofDs ejkDhnK dk jh n;o j? fe nZi pj[ frDsh f;Zy bkDk
r[opkDh o{gh r[o{ dk j[ew wzB e/ ihtB pshs eoB dh Ekt/I, r[o{ s'I f;nkDk,
nkeh ;aohe iK pkrh j'fJnk Bjh t/fynk ik fojk < ny/ ih @@r[o{ thj ft;t/
, ;zrs fJZeh ft;t/##. ;zrs r[o{ s'I tZvh. id'I fJfsjk;ekoK, gqukoeK, ethnK,
bhvoK, Xow w[yhnK B/, bZyK tko fJjh d[jokfJnk j? @@ykb;k r[o{## j?. fJ;
gquko s'I pknd ;fsr[o{ ih Bz{ tZvk nG[Zb iK f;ZyK dk ofjpo ekjd/ bJh
wzBDk j? < jo e'Jh nkg' nkgDh Ekt/I r[o{ j?. ;kX Gh y[d r[o{ pD rJ/
, s/ bhvo, b'e Gh r[o{. gzE dh jo N[ZNh c[ZNh iE/pzdh r[o{ pD rJh j?.
fJjBK pj[s ;ko/ pDktNh s/ gkyzvh @@r[o{nK## B/ wzd eos{sK okjhI oZph i's
;fsr[o{ ih Bz{ Gh eZy'I j"bk eo fdZsk j?.
G[bD nzdfo ;G[ e' nG[b[ r[o{ eosko..
r[owfs wB[ ;wMkfJnk bkrk fs;? fgnko[.. (gzBk 61)
G{b/ eT[ r[fo wkofr gkfJnk.. nto fsnkfr jfo Grsh bkfJnk..
iBw woB dh sqk; fwNkJh.. r[o g{o/ eh p/nzs tvkJh.. (864)
GkJh r[odk; ih pVk ;'jDk fbyd/ jB -
r[of;yh dk eow J/j r[oc[owkJ/ r[of;y eoDk.. (28-10)
;fsr[o{ Bz{ fgnko eoB tkb/ f;Zy sK ;dk jh r[opkDh o{gh
@@w[ytke## ftu'I nkgDh fizadrh bJh nrtkJh gqkgs eod/ jB. i/ fJE/ b'e
gfjbK jh r[o{ Bz{ ws d/D i'r/ j[zd/ fco GowK ftu feT[I g?Id/ < jikoK ;kb
sZe r[bkwh dhnK izihoK ftu feT[I ieV/ ofjzd/ < i/ fes/ ;fsr[o{ ih B/ ;w{je
[157]
o{g ftu ;zrs dh tfvnkJh ehsh j? sK fJ; dk wsbp j? fe ;kBz{ ws d/
e/ ;Zuw[Zu T[Zu/ ihtB tkb/ pDkT[Dk ukj[zd/ jB. n;hI ;ko/ obe/ Gh, fJeZb/
;fsr[o{ BkBe ;kfjp dh pqkpoh BjhI eo ;ed/. f;Zy gzE gfjbK jh r[opkDh
s'I ;ZyDk j?, nfij/ ftukoK Bkb j'o e[okj/ gt/rk, r[owkor s'I GNe ikt/rk.
n;hI rbshnK d/ g[sb/, fo;ats y'o, ;aokph, ftGukoh, M{m/ eoweKvh, ekfJo
ns/ gziK ftekoK (ekw, eq'X, b'G, w'j ns/ jzeko) ftu rq;/ j'J/, r[o{ s'I tZv/
@@f;nkD/# # fet/I j' ;ed/ jK < ;fsr[o{ ih dh nkyh rb wzBD ftu jh ;kvk
;kfonK dk efbnkD j?. n;hI r[o{ gzE BjhI jK, ;r'I @@r[o{ dk gzE## jK. gzE
dk noE j? o;sk, n;hI okj s/ N[oB tkb/ okjh iK gzEh jK. @@r[o{ rqzE##
s/ @@r[o{ dk ;kfink gzE##(okj) ;fsr[o{ wjkB ;B. r[opkDh nZi Gh wjkB
j?, b'V j? fBwosk g{ote fjod/ ftu t;kJhJ/, ;jh wknfBnK ftu f;Zyh Bz{
;wMhJ/, fco fJ; w[skpe nkgDk ihtB YkbhJ/. r[o{ pyf;zd j?, okj gkt/
rk.
;w[zd fto'fb ;oho[ jw d/fynk, fJe t;s[ nB{g fdykJh..
r[o[ r'fpzd, r'fpzd r[o{ j?, BkBe G/d[ Bk GkJh.. (gzBk 442)
;' ;fsr[o XzB[ XzB[ fifB Gow rV[ s'fVnk..
;' ;fsr[o tkj[ tkj[ fifB jfo f;T[ i'fVnk.. (gzBk 522)
n;fEo ojj[ v'bj[ ws epj{ r[o e? puB nkXkfo..
i? i? eko ;rb G{ wzvb w[y T[{ib dopkfo.. (gzBk 678)
;' fBwosk ;fjs noi'Jh j? fe r[o{ d/ fgZS/ N[ohJ/. T[jBK s'I okj
g[ZShJ/, G[ZbK rbshnK d{o eohJ/. ;fsr[o{ s'I nr/ Bk fBebhJ/, fizadrh dk okj
g[ZS e/ ubhJ/. r[opkDh s'I f;Zfynk b? e/ iBw ;cbk eohJ/, s/ ;fsr[o{ ih dk
eo'VK tko XzBtkd eohJ/, fiBQK B/ nDfrDs T[geko ehs/ jB. r[o{ Bz{ jh
f;nkDk ;theko eohJ/HHHHHHHHH.
000
[158]
wkH skok f;zx dk n;bh fujok
fJfsjk; dhnK feskpK ftu d/F d/ pNtko/ ;zpzXh id'I fieo nkT[Idk
j? sK r?o f;Zy b/ye, f;ZyK s/ j'J/ i[bw, popkdh ns/ T[ikV/ B{z B}o nzdk}
jh eo iKd/ jB. pj[s/ f;Zy fbykoh Gh v[zxkJh sZe ikD s'I fpBK, gfjbK
gqubZs XkoBktK nXhB jh @@BtK fJfsjk;## fbyh ik oj/ jB. fJfsjk;ekoh
d/ wkwb/ ftu nX[fBe iwkB/ d/ b/yeK ftu'I ;qL eow f;zx fj;N'ohnB dh y'i
pj[s ehwsh j?. go T[j ;zskbh s'I gfjbK jh ;ohoe u'bk fsnkr rJ/. vkH
rzvk f;zx ih fJe j'o ;woZ E fJfsjk;eko ;B, go T[ j BK d/ ; tz v pko/
e[ M BjhI fbfynk. eJh b/yeK B/ Bktb (Nq/B N{ gkfe;skB - y[Ftzs f;zx,
fgzio - nzfwqsk gqshw) ejkDhnK (yZpb - e[btzs f;zx ftoe, N'Gk N/e f;zx,
;nkds j;B wzN') ns/ BkNe (sw;-Gh;w ;kjBh) nkfde d/F tzv pko/ fby/
. fJj isB pV/ ;hws fij/ ;B. y'i eoe/ tvnekoh, pj[w[Zyh fJfsjk; fbyDk
pj[s i'yw Gfonk ns/ youhbk ekoi j?. Fq'wDh r[odtkok gqpzXe ew/Nh
nes{po 1925 ftu ekB{zBh wkBsk gqkgs eoe/, f;ZyK dh B[wkfJzdk iE/pzdh d/
o{g ftZu T[ZGo u[Zeh ;h. ezw eoB bJh fJe gb/N ckow w"i{d ;h. g?;/ dh
e'Jh ewh BjhI ;h. r[iko/ i'r youk d/ e/, ftdtkBK dhnK ;/tktK b?e/, d/F
tzv ftu i' spkjh f;ZyK dh j'Jh T[;B{z ft;Eko ;fjs eJh fibdK ftu
fbytkDk pDdk ;h. ew/Nh d/ w[yhnK B/ j'o nB/e gkg eowK ftu'I, fJj Gh
fJe pZio gkg ehsk j?, fe fJ; ftF/ Bkb ;pzXs, fJe nZyo Gh BjhI
fbytkfJnk frnk. fJ; ;ko/ fGnkBe ;w/I ftu, wk;No skok f;zx ns/ T[;d/
;zrh ;kEh jh r[od[nkok gqpzX s/ ekpi ;B. i/ ukj[zd/ ezw F[o{ eotk ;ed/
;B, go wBK ftu y'N ;h, ][d y'N/ ;B, fJ; gk;/ e'Jh fXnkB Bk fdZsk.
nzr/qih ;oeko B/ Gkos ftu fszB e"wK (fjzd{, w[;bwkB s/ f;Zy) dh
B[wkfJzdrh B{z n;{bD s"o s/ ;theko ehsk ;h. fszBK fXoK s'I oki y'fjnk ;h.
fszBK B{z tkg; d/Dk ukj[zd/ ;B. fJj n;{b Gh fbysh o{g ftu r'oh ;oeko
tb'I gotkfBnk frnk ;h, fe fszB/ e"wK pqkpo dh j?;hns oZydhnK jB. fJjBK
[159]
ftu nkpkdh d/ tZX iK xZN j'D dk e'Jh w;bk nfVek BjhI pD/rk. d/F tzv
;w/I i/ fe;/ B[es/ s/ d' fXoK ;fjws jB, go shih fXo g{oB ;fjwsh BjhI
fdzdh, sK nfijh wd bkr{ BjhI ehsh ikt/rh. e'Jh j'o i' fszBK fXoK B{zgotkB
j't/, nfijk okj eZfYnk ikt/rk fJ; n;{b B{z @@thN' gkto## dh ;zfrnk fdZsh
rJh.
eKro; gkoNh i' fjzd{nK dh w[yh iwks ;h, T[j jo gZy'I ;'u ftuko
eoe/, nZr/ edw tXk ojh ;h. nkikd Gkos ftu fjzd{ pj[bsk tkbk oki s/
fjzd{ pj[bsk tkbk ;wki ;Ekgs eoB bJh ;[u/s ;h. rKXh Bfjo{ B/
gkfe;skB pDkT[Dk gotkB fJ;/ bJh ehsk ;h fe i/ eo fJzBh tZvh w[;bwkB
nkpkdh ;z:[es Gkos ftu ofj rJh sK fjzd{ ;oeko wBwkB/ c?;b/ BjhI eo
;e/rh. pqkpo dh izri{ fXo B{z dpkT[Dk nk;kB BjhI j't/rk.
fiBkj B/ nyho se Gkos B{z fJeZmk oZyD ftu, g{oh tkj bkJh.
eKro;h bhvoK B/ ikDp[ZMe/, nfij/ jkbks g?dk ehs/ fe pj[frDsh w[;bwkB,
tZyok d/F wzrD. w[;bwkBK dk w[yh wip{o j'e/ gkfe;skB b?D dh wzr i'odko
sohe/ T[mkt/ sK fe xZN frDshnK, fjzd{ Xow ftu iip eo bJhnK ikD. fjzd{
bhvoK tb'I pko pko ;skJ/ w[;bwkBK B/ gkfe;skB gqkgsh dk fdqV c?;bk eo
fbnk.
fjzd{ bhvo nkgDh EK ;gFZN ;B fe f;ZyK torh xZN frDsh B{z
d[p/b pDkT[Dk pj[sk w[;feb BjhI j't/rk. id'I fe fJjBK d/ pj[s/ bhvo Gh
nzdo'I fjzd{ jh jB. e'Jh ;gFZN c?;bk b?D s'I n;woE jB, GftZy dh
fGnkBesk s'I vo/ j'J/ jB. e[ZM N[efVnK pdb/, yohd/ Gh ik ;ed/ jB. ;qH
pbd/t f;zx i' wk;No dh ;Zih pKj ;h, r[gs ;wM"sk eoe/ f;ZyK B{z f;yo
d[gfjo/ drk d/ frnk. wk;No B/ ;koh T[wo pbd/t f;zx d/ fto[ZX edh }pkB
Bk y'jbh. fJ;dk wsbp j? fe ;kok e[M ;'uh ;wMh ;kfiF sfjs jh e"w B{z
jB/oh yZv ftu ;[fZ Nnk ik fojk ;h. d{ik vkH r'gkb f;zx ;h i' ;kipki eoe/, f;ZyK d/
o'j s'I pudk puKdk pd/F ftu Gkos dk okid{s ik bZfrnk. eJh ;ko/
nekbh bhvo eKro; ftu obd/ oj/, pkjo fBebd/ oj/. n;b ftu fJj
[160]
b[ZeD whNh dh y/Y ;h, fBs fdB nkw f;Zy B{z Bw'Fh ns/ y[nkoh tZb XZfenk
ik fojk ;h. e[ZM iwho co'; b'e wfjb T[;ko oj/ ;B. wo[ZfpnK d/ wkbe
pD oj/ ;B. nkgD/ g[ZsoK XhnK dhnK tZvhnK B"eohnK brtk oj/ ;B. ;'B/
uKdh Bkb nkgDhnK si'ohnK Go oj/ ;B. nkw f;Zy do do dhnK m'eoK yk
oj/ ;B. f;o b[ekD bJh SZs bZG oj/ ;B. g/N B{z M[bek d/D bJh d' o'NhnK
pdb/ bzwhnK eskoK ftu eFN MZb oj/ ;B. nkgD/ ftSV/ ;e/ ;zpzXhnK B{z
bZGd/, jko jzG u[Ze/ ;B. wo frnK B{z o'IfdnK dhnK nZyK d/ nZEo{ w[Ze rJ/
;B. rb ftu w?b/ cN/ p;so gkJh, gEok u[ehnK nZyK ;kjwD/ nkgDhnK XhnK
G?Dk Bkb i' tfj;h ;b{e j'fJnk ;h, T[;B{z G[bk d/Dk ukj[zd/ ;B. wfjbK
fwbyK d/ wkbe ;G e[M b[Nk e/ c[NgkEK s/ oksK r[ikoB bJh wip{o ;B.
fJ; pj[s tZv/ d/; ftu e'Jh ngDk BjhI ;h. Gkosh ;oeko s/ fjzd{ izsk
nkikdh d/ FkBdko iFB wBk oj/ ;B. f;Zy e"w nZXh s'I finkdk T[&ZiV u[Zeh
;h. ;G e[M rtk u[Zeh ;h, iwhB xo XB, fJZis ns/ ngD/ ;e/ ;pzXh.
nsh fBxoh nt;Ek ftu ftbe oj/ f;Zy, wk;No ih B{z nkgD/ fdb
s/ bZr/ v{zx/ iyw ftykDk ukj[zd/ ;B. i' e[M T[jBK Bkb tkgfonk j? T[;dk
@@n;b fizw/tko e"D j?##, g[ZSDk ukj[zd/ ;B. wk;No skok f;zx ih dk @@e'wb
fjodk## fJj ;ko/ d[Zy podk;s Bk eo ;fenk. d[fynko/ ftbed/ b'eK dhnK
uheK B/ ezBK d/ gVd/ gkV fdZs/. nZyK B/ fdb d/ i]w t/yD'I BKj eo fdsh.
fdB oks d[fynko/ f;ZyK d/ ftobkg ;[De/ wk;No ih dk Bki[e wB xpok
frnk. f;Zy e"w d/ @@wjkB B/sk## dh ikB pVh ehwsh j'D eoe/ pukT[Dh
io{oh ;h. ;ko/ w[yh jwdod f;Zy bhvoK B/ @@;op;zwsh## Bkb wk;No skok
f;zx ih B{z fszB wjhfBnK tk;s/ ;torh ;[y G'rD bJh fFwb/ G/i fdZsk.
gof;ZX ftukotkB Bhs;/ B/ fejk ;h - @@n;hI pj[s ewhDhnK ukbK
uZbhnK. pVhnK Bhu joesK ehshnK. ;kvh wZekoh gkyzv ns/ d'rbkgD t/
ye/, ;kv/ fto'Xh fJzB/ i'o dh mjke/ brke/ jZ;/ s/ j;d/ jh ub/ rJ/. s/
T[jBK dh j;fdnK dh jh w"s j' rJh.## f;Zy ntkw FkfJd fJzBk ewi'o fdb
BjhI j? fe nkgD/ bhvoK dhnK wekohnK s/ d'rbkgD t/ye/ j;dk j'fJnk
[161]
tkfjr[o{ d/ uoBK ftu ik fpoki/. fiT[Id/ ofje/ ni/ d{b/ f;Zy gzE B/, nkgD/
bhvoK jZE'I j'o y[nko j'Dk ;h. fsb fsb eoe/ ;wZ[uh e"w B/ edw-p-edw
nksw jZfsnk tb tXDk ;h. ;' wVhnK d/ okj ik fojk j? fJj ;'jDk d{bk
gzE. gfjbK okiBhse b'e spkjh d/ okj gkT[Id/ ;B. nZi T[jBK d/ jEm'e/
, Xkowe rZdhnK s/ fpokiwkB, wjK g[ikoh Gh f;Zy gzE dh fefonk ;'X e/,
;'fjbk gVe/, nzsw nodk; eoe/, d/;h fxT[ s'I pDh so d/r dk y[Zbk rZck
See/ dkjV/ s/ jZE c/oe/, r'rV gb'; e/ jh FKsh dk nB[Gt eoBr/, fJ;s'I
gfjbK edkfus BjhI.
w[;bwkBK B/ nkgDh f;nkDg Bkb gkfe;skB pDtk fbnk. fjzd{nK B/
fdZbh ftu jo ftukoXkok Bkb ;pzXs fjzd{ bhvoK dh eohw fpmkJh j'Jh ;h.
i' b'V g?D s/ Bfjo{ gN/b s/ rKXh B{z ;bkj wFtok fdzdh ofjzdh ;h. wk;No
skok f;zx n?Iv ezL B/ nfijk e'Jh gqpzX Bk ehsk fe ;ko/ f;ZyK dh e'Jh ;KMh
okfJ iK ;KMh :'iBk fsnko ehsh ikt/. XV/pzdh s'I T[go T[me/, f;Zy e"w d/
;w{je fjZsK dh soiwkBh eoB tkbk e'Jh ;KMk ckow{bk nyfsnko ehsk ikt/
. ;r'I wk;No B/ j'o pZ}o gkg fJj ehsk fe Bfjo{ d/ nky/ bZr e/, @@;Zsk
gfotosB## bJh ezw eo ojh ew/Nh nZr/ ik e/ p/Bsh ehsh - @@w?I f;Zy e"w
dk w[yh j'D d/ Bks/, nkgDh @@thN' gkto## tkg; b?Idk jK. s[;hI i' e[M
d/ D k j? eKro; B{ z d/ fdU, n;hI nkg/ T[ ; s' I b? btKr/ . ## Gkos d/
nkyoh tkJh; okJ/ bkov w"IN p?NB B/ pko pko, sbyh Go/ bfji/ ftu
g[ZfSnk ;odko ih ! ;'u bU !! nfij/ tes i/ pzdk rbsh eo ikt/ w[Ve/
tes jZE BjhI nkT[Idk s[jkvh g{oh f;Zy e'w d/ GftZy dk ;tkb j?, fizdrh
ns/ w"s dkHHH.##
w?I i' c?;bk eo fbnk j?, T[j ;'u ;wM e/ ehsk j?. fjzd{ ns/
eKro; gkoNh s/ w?B{z g{ok Go';k j?. ;kB{z tZyoh shih fXo wzB e/ @@thN' gkto
b?D dh b'V Bjh@@. wk;No ih B/ d' N[Ze c?;bk ;[Dk fdZsk.
w"IN p?NB B/ fco d[pkok g[ZfSnk - @@s[;hI fJzBk wjZstg{oB c?;bk ;ko/
gZyK B{z ftuko e/ fbnk j? < i/ jK sK nkgDh @@thN' gkto ysw eoB dh
[162]
sithi fby e/ fdU. s[jkv/ i[pkBh nky/ s/ eJh fe;w d/ Fze/ yV/ j' ;ed/
jB.## f;Zy e"w d/ tkfjd B/sk, wk;No skok f;zx B/ g{oh f;Zy e"w dh ;kj
or s/ S[oh c/o fdZsh. p/p; F/oK dh e"w B{z G/vK Bkb'A Gh ewi'o eo fdZsk.
;kj;s jhDhnK G/vK Bz{ fjzd[;skB o{gh tkV/ ftu x/o e/ pzB fpmk fdZsk.
pfxnkVK B{z id'A Gh G[Zy uwe/, skik r';s ykD B{z fdb eo/, row y{B ghD
B{z fus ukj/, tkV/ ftub/ fe;/ Gh b/b/ B{z X"D s'I cV bt/,, ;zxh wo'V d/
t/. wk;No ih B/ nkgD/ jZEhI f;Zy ee"" w dh w" s d/ gotkB/ s/ pV/ ;fji
Bkb d;ys eo fd fdZZs/s /. fby e/ rtoBo ioBb dh ;Gk ftu d/ fdZsk fe
@@f;Zy e"w nkgD/ bJh e'Jh tyok jZe nfXeko BjhI uukj[ kj[ z d h. i' btKr/
eKro; (n;b ftu fjz d { ) s' I b? btKr/ . n;hI nkgD/ shih fXo tkb/ ;ko/
nfXeko eKro; B{z d/ oj/ jKHHH.## ;Zsk gfotosB##, tkb/ g/goK ftu wk;No
ih tb'I fbyh fJj fuZmh nZi Gh w"i{d j?. (fwsh 3-6-1947 B{z fJj fuZmh fby
fdZsh rJh).
;qH eg{o f;zx ih B/ Gkt/I nkgDh :kdFks d/ ;jko/ pj[s e[M fbfynk
;h. T[j j? ;h ;Zu' ;Zu, @@;kuh ;kyh## nkgDh pj[ uofus g[;se dk Bkw
fpbe[b Y[etK oZfynk frnk ;h. fit/I pj[ frDsh fjzd{ ;wki B/ ns/ oki;h
skes B/, f;ZyK dh jo ikfJi wzr Gh rbs f;ZX eo fdZsh j?. ;Zm ;kb s'I
f;Zy ftbed/ sVcd/ nk oj/ jB. Gkosh jkew NZ; s'I wZ; BjhI j[zd/. fJ;/ soQK
d{ik d[ydkJh gfjb{ fJj j? fe ;q'wDh ew/Nh dk g?;k ns/ Xow n;EkBK dh
oki;h roiK tk;s/ tos' eoe/ Fq'wDh nekbh db nkgD/ tZyo/ ftukoK tkb/
f;ZyK B{z Gh o'b e/ oZy fdzdk j?. rZdh dh jt; fgZS/ nzB/ j'e/ bhvo b'e, fezBK
fBtkDk ftu roe j' ;ed/ jB. fJj sK e'Jh ihts iwho tkbk jh goy
;edk j?.
d/F tzv s'I wro'I Gkos dh oki ;Zsk fjzd{nK d/ jZE nk rJh. f;ZyK
dk toswkB sK T[ifVnK jh ;h, Gfty Gh g{oh soQK nzXekowJh ;h. b? d/ e/
byK ikBK tkoe/, nopK dh ikfJdkd spkj eotke/, bhvoK tb'I jikoK
rdkohnK eoe/, tZN/ ftu eh fwfbnk < ;qH pbd/t f;zx Bkwh ;yF B{z e/Ido
[163]
ftu wzsoh pDk fdZsk frnk. wk;No skok f;zx B{z d[BhnK Go d/ f;ZyK tb'I
bkjDsK g?D bZrhnK. d;' fjzd{nK d/ d[zwSb/ pDe/ eh yZfNnk< nkgD/ nkg B{z
;Zuk ;kps eoB bJh wk;No B/ gqXkB wzsoh itko bkb Bkb w[bkeks eoB
dk tes b? fbnk. fwZEh sohe s/ d'tK dh fwbDh j'Jh. nZX/ e[ xzN/ dh
w[bkeks s'I pkd wk;No ih, dcso ftu' I pkjo nke/ t/ f Nz r o{ w ftu e[ o ;h
s/ p? m rJ/ . Bfjo{ B{z fwbD tes fe;/ ;kEh B{z nzdo Bkb b?e/ BjhI rJ/.
pkjo nke/ f;o cVe/ p?m rJ/, p/u?Bh dk BkNe fijk ehsk. nzdo i' ;koh
r[gs tkosk j'Jh, Uj fe;/ B{z BjhI dZ;h. Bfjo{ tb'I ej/ rJ/ (FkfJd <)_ d'
Fpd efj ;[DkJ/ - @@wk;No ih ! fJB pks'I e' S'V/, np tes pdb frnk
j?.## gquko fJj ehsk frnk fe wk;No ih rF yke/ fvZr gJ/. gkDh
fgbkfJnk, w;hII j'F ftu nkJ/. gqXkB wzsoh d/ dcso ftu'I fJj efjzd/ pkjo
nk rJ/ - @@jkJ/ UJ/ b'e' n;hI gZN/ rJ/, ;kv/ Bkb X'yk j'fJnk j?.## id'I fe
fJj X'yk BjhI ;h, gfjbK s'I fsnko ehsh rJh ;kfi; ;h. f;ZyK dh ;koh skes
(thN' gkto) gfjbK jh T[jBK d/ jtkb/ eo fdZsh rJh ;h. fco j[D fJj
wrowZS d/ nEo{ feT[I < wk;No T[; tes BjIhI o'fJnk pbfe ;koh f;y e"w
o' ojh j?, j'o gsk BjhI fezBh d/o se HHHH< pDktNh fijk wkDskD d/D bJh
r'oh ;oeko tb'I nkikdh pyF d/D dh y[Fh ftu nkikd Gkos dk gfjbk
ok;Nogsh iK rtoBo iBob Gh bkovw"IN p?NB B{z jh Ekg fdZsk frnk.
d/; d/ gqXkB wzsoh ;qh Bfjo{ B{z fwbe/ wk;No ih B/ f;ZyK bJh e[ZM yk; b?D
dk y/yD ehsk. fdZbh d/ eJh uZeo bkJ/ eJh @@XwehnK Go/## fpnkB dkr/.
;kv/ Bkb ehs/ tkjd/ g{o/ eo' toBkHHHHH < Bfjo{ ikDdk ;h fe fJjBK fsbK
ftubk s/b ed/ dk ysw j' u[Zfenk j?. wk;No ih B/ fJe SbKr brkJh. f;Zy
e"w B{z r[wokj eoB tk;s/, Gkos d/ rtoBo iBob B{z fwbe/, wk;No ih B/
f;Zy e"w dk r[nkfunk teko pjkb eokT[D bJh, e[M fonkfJsK d/D bJh ik
p/Bsh ehsh. ny/, @@ih ;kv/ Bkb eKro; gkoNh B/ i' tkfjd/ ehs/ ;B, T[j
g{o/ eoB s'I fJBekoh j?.##
rtoBo iBob - @@w?I s[jkB{z T[; tes u/sktBh fdsh ;h fe nkgDh
[164]
thN' gkto Bk SZv'. s[;hI w/oh rb nD;[Dh eo fdZsh. j[D s[jkB{z gsk j'Dk
ukjhdk j? fe w?I ;ko/ nfXeko Gkos dh r" o fwz N B{ z d/ u[ Z f enk jK. j[ D w/
o/ e'b e'Jh nfXeko BjhI j?. w?I e/tb o;wh fijk w[yh jK.##
wk;No ih- @@s[;hI fco Gh tZvh g';N s/ j', tZvh gj[zu oyd/ j', f;ZyK
tk;s/ e[ZM eo'.##
rtoBo iBob - @@w?I f;oc s[jkvh f;cko; eo ;edk jK fe fJjBK
ftukfonK dh rZb fXnkB Bkb ;[D bU. i/ e[M d/ ;ed/ j' sK d/ fdU, fJ;
s'I tX w?I e[M BjhI eo ;edk.@# Gb/ b'e rtoBo iBob B/ f;ckoF ehsh.
;qh Bfjo{ B/ Bionzdki eo fdZsh. wk;No ih fpZN fpZN t/yd/ ofj rJ/. fJ;
soQK pjkdoK dh f;Zy e"w B{z fgzio/ ftu g[nke/, wk;No ih j[oh pkjo yb'e/
ni/ Gh dwri/ wko oj/ ;B @@s[;hI w/ok ;kE fdU. nkgK w'ou/ bktKr/ i/jbK
Go fdnKr/, jZv r'v/ s[VtKr/. f;Zy e"w d/ jZe b? e/ ojKr/HHHHHHHHH.## w'ou/ bk
e/ Gh wk;No ih B/ nkgDk, nzd'bB c/bQ eotkfJnk. p/nzs e[ZN g[nk fdZsh,
fwfbnk X/bk Gh Bk. nfij/ @@wjkB bhvoK## dh nz;-pz; Gh tZfvnK dh yZNh
ewkJh yKfdnK oki ;[Zy G'rdh j?. eh fJj fJfsjk; dh f;sw iohch BjhI
frDh ikt/rh< f;Zy e"w nZr'I e'Jh ;pe b? ;e/rh< @@gzE osB wk;No skok
f;zx ih, gzE osB ;qL r[ouoB f;zx N"jVk##. fJj @@gzE osB## fyskp f;Zy
e"w Bz{ spkj eoB tkfbnK bJh jh okyt/I jB< w"i{dk ;w/I sK gzE osBK dhnK
j/VQK jh dBdBKdhnK fco ojhnK jB. fezB/ ;ko/ @@;zs## nkgD/ BktK Bkb gzE
osB brk u[Ze/ jB. gzE osB Bkw tkb/ ;BwkB Bz{ Gh o'b e/ oZy fdZsk e"w
d/ rZdko N'b/ B/.
eo? d[jeow fdykt? j'o[.. okw eh dorj pkXk u'o[..
nfBe gVd/ wfj ewkt? fteko.. fyB wfj gqrN j'fj ;z;ko..
(gzBk - 194)
000
[165]
GkJh, f;odko, fe ;zsHHHHHHHH<
n;{bD s"o s/ fJ; ftZu d' oktK BjhI jB fe @@pkDh r[o{ r[o{ j? pkDh,
ftfu pkDh nzfwqs[ ;ko/.. r[o[ pkDh ej? ;/te[ iB[ wkB? gosfy r[o[{ fB;sko/
..
..(gzBk- 982) jo fJZe ;[us/ ;/te ftuko ;fjs r[opkDh gV/, T[;~ ;wM/ s/ T[;
nB[;ko nkgDk ihtB YkbD dh e'fFF eo/. fit/I nkw ;wki ftZu e[ZM fpwkohnK
c?b iKdhnK jB. T[jBK d/ fJbki bJh dtkJhnK ns/ vkeNo (uzr/ iK p[o)/ Gh
nkD g[Zid/ jB. pj[sh tkoh nfijk Gh t/yD ftZu nkfJnk j?, fpwkoh j[zdh BjhI,
g?dk eo fdZsh iKdh j?. iK fJT[I efj bJhJ/, fpwkoh dk Gow g?dk eoe/, G? Ghs
ehsk iKdk j?. vfonk wB[Zy jh vkeNo s'I fSZb b[jkJ/rk. f;ZyK ftZu r[opkDh gVQB
ftukoB s'I nt/;bkgD j?. fJj fBokFsk nkJh feT[<I fJ; d/ f}zwt/ ko f;ZyK d/ Xow
w[yh jB. fiBQK B/ gzE dh fBZxo ojh jkbs tZb edh nZy g[ZN e/ BjhI t/fynk.
fJ;/ rcbs ekoB j'o eJh fpwkohnK g?dk j' rJhnK fJjBK ftZu'I fJZe fpwkoh j?
@@;kX, ;zs, pqjwfrnkBh## nytkT[D tkb/ b[N/o/ N'b/. fJj b'e X'y/pk}hnK, p/
JhwkKBhnK sK y{p eod/ jB, go T[IM j[zd/ B/ ekfJo fposh tkb/ s/ g{o/ jZv jokw,
ftjbV.
r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ ;wkih tyo/tK ysw eoB bJh nB/eK j'o Yzr
sohe/ tos/, T[E/ fJZe nsh wjZstg{oB Fpd gqubs ehsk ;h @@GkJh##. T[wo Go
;kE wkBD tkb/ r[o{ BkBe ;kfjp ih d/ B}o/ eow, wodkBK ih ;B @@GkJh## @@GkJh##.
iksh iK ;wkih pzXB s'V e/, Xkowe o'eK T[bzx e/ wodkBk ih r[o{ BkBe ;kfjp
d/ @@Gok## ;B. GkJh dk J/j' wsbp j?. T[; ;w/I d/ j'o pj[s ;ko/ ;/te f;ZyK
dk Bkw, fJfsjk; ftZu'I fwb iKdk j?. i' ;ko/ jh GkJh bep Bkb ;fseko/ iKd/
;B. GkJh bkb', GkJh ;Bw[Zy, GkJh i? okw s/ GkJh bfjDk ih, i' pknd ftZu r[o{
gdth ~ g[Zi./ r[o{ nwodk; ih tv/oh T[wo ftZu r[o{ dh ;/tk bJh jkio j'J/ ;B.
fJ; bJh ;ko/ T[jBK ~ @@pkpk ih## iK pkpk nwodk; ih nkyD bZr gJ/. u"E/
r[o{ okwdk; ih gfjbK @@GkJh## i/mk ih ;B. fJj T[Zsw otkfJs fJ;/ soQK nZr/
[166]
gqtkfjs j[zdh ojh. r[odk; ih GkJh, fpXh uzd GkJKh, fgokDk s/ fgokrk GkJh. wsh
dk; ;sh dk; GkJh, wBh f;zx GkJh. dfJnk f;zx, Xow f;zx, fjzws f;zx, w'jew
f;zx s/ ;kfjp f;zx ih, gzi/ fgnko/ @@GkJh## bep Bkb :kd ehs/ iKd/ jB.
GkJh nkyD Bkb wK ikJ/ Gok tork fBZxk nfj;k; j[zdk j?. ftZEK d{ohnK
ysw j[zdhnK B/, pqkposk tkbk fgnko vbeK wkodk j?. r[o{ ekb ftZu ;ko/ f;Zy
@@GkJh GkJh## pD/ oj/. n"osK ~ wkJhnK nky e/ ;fseko fdZsk iKdk ;h. d'tK
fXoK bJh ;KMk T[ukoD nZi Gh gqubs j?, @@wkJh, GkJh##. fw;bK d/ ;w/I ftZu Gh
e'Jh f;Zy tyo/tI/ tkbk bep nkgD/ Bkw Bkb BjhI i'V ;fenk. f;Zy gzE d/ nsh
;fseko/ ;{ow/, iZ;k f;zx nkjb{tkbhnk, uVQs f;zx, eg{o f;zx nkfd d/ BktK Bkb
Gh g[oksB fbysK ftZu GkJh Fpd jh tfsnk frnk j?. Btkp iK ;odko sK pj[s
pknd d/ Fpd jB. oDihs f;zx B/ ;koh T[wo ski iK ebrh BjhI bkJh. sys
bk e/ BjhI p?fmnk. T[go bJh Bikw j?dokpkd B/ pj[s ehwsh ukBDh G/ih ;h.
t/yfdnK jh oDihs f;zx B/ T[j ukBDh, dopko ;kjfp nzfwqs;o nogD eo fdZsh.
y[d skD e/ j/mK Bk p?mk. fJj wjkokik tkbh fbys sK nzrqi/ K dhnK fbysK ftZu'I
nkJh j?. feT[fI e nzrqi/ b'e, i/ oDihs f;zx ~ fJZe f;Zy o{g ftZu g/F eod/, sd'I
fJZe sK nkw f;Zy dh T[; Bkb fdbh jwdodh tX ikDh ;h. d{ik r'fonK B/ fJZe
FeshFkbh wjkoki/ s'I p/nzs skes tos e/ y{B v'bQthI izr s'I pknd oki y'fjnk
;h. fJ; soQK fbyD Bkb nzrqi/ K dh nkgDh skes tXthI gqrN j[zdh ;h. fJZe f;zy
s'I oki y'fjnk sK ekjdk y'fjnk< fJZe pkdFkj dk oki y'j/ ikD Bkb jh T[jBK
dh FkB pDdh ;h.
nkX[fBe }wkB/ ftub/ f;o eZYt/I r[of;ZyK d/ Bkw Bkb, GkJh Fpd jh
fbfynk p'fbnk iKdk ;h. fw;kb bJh GkJh tho f;zx, GkJh ekjB f;zx, GkJh i'X
f;zx GkJh jhok f;zx okrh nkfd. Fq'wDh ew/Nh BK/ e[M r[of;ZyK ~ T[jBK dh gzEe
;/tk dh edo eofdnK i' fyskp nekb sys ;kfjp s'I fdZs/ ;B, T[jBK ftZu
@@GkJh## dk jh fyskp ;h. fit/I ;qL eg{o f;zx ~ @@GkKJh## dk fyskp (13-10-73)
d/ e/ wkD fdZsk frnk ;h. fgzq;hgb joGiB f;zx uzvhrVQ tkfbnK ~ Gh @@GkJh##
dh T[gkXh nekb sys tZb'I fdZsh rJh ;h. rqzEh f;zx eEktkue okrh s/ YkvhnK
d/ BKtK Bkb nZi skJhI @@GkJh## Fpd fbfynk p'fbnk iKdk j?. jK gqpzXe @@GkJh##
[167]
nytkT[Dk edh g;zd BjhI eod/. T[j wkbe jB, okrh rqzEh B"eo jB. wkbe
nkgD/ @@B"eoK## d/ pqkpo fet/I j' ;edk j?< fit/I ephfbnK d/ ;odko, fJbkfenK
d/ ;odko j'fJnk eod/ ;B. nZi fJj gqXkB ;eZso nkfde r[od[nko/ d/ @@;odko##
sK j?r/ Jh. id'I fw;bK d/ nyho fij/ ;w/I f;ZyK B/ fJbke/ wZb e/, nkgDhnK S'NhnK
S'NhnK fonk;sK ekfJw eo bJhnK, T[; tes w'joh f;ZyK B/ pkehnK Bkb'I tZvk
o[spk XkoB eoB dk tZyok okj nyfsnko eofdnK, @@;odko## nytkT[Dk F[o{ eo
fdZsk. f;ZyK ftZu'I pqkposk tkbh GktBk ysw j'Dh F[o[{ j' rJh. wkbe s/ B"eo tkbk
tZvk S'Nk, T[u Bhu tkbk fxBkT[Dk o[{g nk gqrN j'fJnk.
fJ; s'I nrbk popkdh tkb/ okj s'oB tkbk edw ;h nkgD/ Bkw Bkb
nZr/ iK fgZS,/ @@;zs, pqjw frnkBh## nkfd dh T[gkXh bkT[Dh. GkJh tor/ gftZso
GktBktK g?dk eoB tkkb/ Fpdk dk fsnkr eoBk. id'I fJj wBw[y, f;Zy ns/ GkJh
bep s'I w[{zj w'V frnk, fco f;Zyh dhnK pkeh gqzgoktK feT[I fBGkJ/rk< fJ; e[okj/
gJ/ ftnesh B/ r[of;ZyK Bkb @@cfsj## dh ;KM ysw eo fdZsh. feT[fI e fJj j[D
@@nkw## f;Zy BjhI fojk ;h, f;ZyK Bkb'I eJh doi/ T{uk @@;zs wjKg[oy## pD frnk
;h. nfijh nt;Ek XkoB dk f;ZXk noE ;h nkgDh fBZih g{ik. ;/teK s'I ;/tk
eokT[Dh @@uoB## g[ikT[D./ @@Grsh sgZf;nk ubhj/## eZND/, s/ @@Bkw f;woB##
torhnK r[ows fto'Xh ekotkJhnK dk nbzpodko j'D dk u/fbnK tZb'I gquko
eokT[Dk. y[d T{u/ EK nk;D iwkT[Dk, @@f;ZyK ;/teK## ~ Bht/I EK fpmkT[DK. fJ;
w[csy'o/ wZmkXh; s/ nkg{z pD/ ;zs B/, nf;ZX/ o{g ftZu r[o{ j'D dk n?bkB eo fdZsk.
i/ sK fJj wB[Zy f;Zy j? sK @@;zs## BjhI j' ;edk. i/ ;zs j? sk f;Zyh s'I frnk.
fJ; ~ d' d' o[sfpnK s/ Gh ;po Bk nkfJnk, ;r'I ;qh wkB, ;zs, pqjwfrnkBh 108,
ftfdnk wkoszv (;{oi) nkfd sZe, nDfrDs fvrohnK nkgD/ BktK d/ nZr/ fgZS/ bk
bJhnK. fGzvoK tkb/ frnkKBh r[opuB f;zx B/ nkgD/ Bkw Bkb sK i' ftF/FD bkJ/
jh ;B. nkgD/ s'I gfjb/ v/ok w[yh frnkBh ;[zdo f;zx dh skohc eoB d/ ;ko/
foekov jh s'V fdZs/ jB. fJsB/ ftF/FD sK nZi sZe fe;/ r[o{ ftnesh d/ Bkw
Bkb Gh BjhI bkJ/ rJ/. fJj b'e j[D f;Zy BjhI oj/, wjkB goT[gekoh r[o{ Gh
fJjBK B/ wkw{bh (;fsr[o{ ih w[nkc eoBk, s[jkv/ ;/teK dhnK fbysK dk f}eo eo
fojk jK) fijk ;/te pDk Xfonk j?. bU ih ! frnkKBh ;[zdo f;zx d/ yk; Bkw
[168]
gVQ' L- w[oko/, ;qh ;zs, dhB fdnkb, r';kJhI, ;[nkwh, nzsoikwh, jfo;zs, ;zs nrkX
ngko, ;zs f;oski, nekb o{g, gqG{, BkE, ;kJhI, jfo ih, wfonkdk gqF'sw, nkfd.
g[;se r[ow[y gqekF d/ gzB/ - 346, 355, 378, 398, 435, 436, 442, 411, 433,
453, 459, 496, 501, 519, 520, 540, 583, 593, . Skge- wfjs/ u"e tkbh
Ne;kb.
j[D nZr/ fJj ;wM bJhJ/ fe ;zs Fpd feBQK noEK ftZu nkfJnk j?<
nkj i' ekwh, eq'Xh, bkbuh, wkfJnk t/jV/ eo'VK d/ wkbe, BzrhnK bZsK, bzw/ M[Zr/
e[fJzNb s'I tZX dhnK E[Zb E[Zb eodhnK r'rVK tkb/ b'eK dhnK XkVK f;Zyh dk ib{;
eZYdhnK x[zw ojhnK jB. eh fJjBK ~ ;fsr[o{ ih B/ ;zs nkye/ ;BwkB fdZsk j?<
fjzd{ ;wki ftZu nfij/ ftjbV ;kX gfjb/ ;w/I ftZu Gh nDfrDs ;B. nZi Gh e'Jh
ewh BjhI nkJh. f;ZyK ftZu nfij/ b[No/ / s/ w[csy'fonK dh ;fsr[o{ ih B/ feXo/
tfvnkJh BjhI ehsh. fJZE/ sK e/tb f;Zy, f;zx iK ykb;/ pDkfJnk j?, ;kX BjhI.
fiBQK FpdK dh e[tos'I eofdnK fJj b'e nkgD/ Bkw Bkb i'Vd/ jB, }ok ;wM
bJhJ/.
;zs eh fBzdk BkBek, pj[fo pj[fo ntsko.. (;[ywBh)
j/ GkJh ! i' ftnesh ;zs (r[o{) dh FoD nkt/rk, T[;dk ftekoK tZb'I fB;skok j'
ikt/rk. i' r[o{ dh fBzdk eo/rk T[j ftekoK ftZu roe j'D s'I pu BjhI ;e/rk.
nZr'I ;Zs gT[VhnK fJ;/ Gkt ~ ;gFN eodhnK fbyhnK j'JhnK jB. fit/I L-
;zs (r[o{) e? d{yfB nkoik xN?.. ;zs (r[o{) e? d{yfB iw s/ Bjh S[N?..
nfijk e'Jh ;zs BjhI i' fJzB/ r[DK dk y}kBk j't,/ fJj r[D e/tb ;fsr[o{ ftZu
iK nekb g[oy ftZu jB.
;zs ek fBzde wjk jfsnkok.. ;zs ek fBzde gow/;[fo wkok..
;zs e/ d'yh eT[ nto[ B okyBjko[.. BkBe ;zs Gkt? sk bJ/ T[pkfo.. (;[ywBh)
nfijk e'Jh ;zs BjhI i' wB[Zy ~ n"r[DK tZb'I w'V e/ r[DtkB pDk d/
t/. fJj ;ko/ T[Zsw r[D sK e/tb s/ e/tb r[o{ ftZu jB. gqsZy ~ gowkD dh
b'V BjhI, @@;zsK d/ ;/te## nDgVQ bkJhbZr, Gow rq;/, neb'I ;ZyD/, r[opkDh dh
;wM s'I e'o/, ;z;koh frnkB tZb'I ykbh, pjkdoh tZb'I p[}fdb j'fJnk eod/ jB.
e/tb @@eko ;/te##. r[o{ d/ f;Zy r[DK Bkb Gog{o, goT[gekoh, :'X/ j'fJnk eod/
[169]
jB. fgSb/ bzw/ ;w/I sZe izr j[zd/ oj/. f;Zy ;{ow/ s/rK tkj[zd/ oj/, d[FwDK d/
nkj{ bkj[zd/ oj/. uoyVhnK s/ uVQd/ oj/. cK;h d/ oZ;/ u[zwd/ oj/, i/jbK ftZu
s;hj/ MZbd/ oj/. go ;ko/ ;kX ;zs d[ZX ghD/ wi~ pD/, G"fonK ftZu p?m e/
@@Grsh## eod/ oj/, wzso gVQd/ oj/. fg;s/ pdkwK tkkbk d[ZX Sed/ oj/. phphnK
s'I wkbFK eokT[Id/ oj/. o/Fwh rZfdnK s/ bzw/ g? e/, x[okV/ wkod/ oj/. ;kXK d/
;/teK B/ j'o pV/ uzd ukVQ/ jB, go pjkdoh tkkbk ekoi ed/ G[Zbe/ Gh BjhI
ehsk. v/fonK d/ eko ;/teK B/ sK ekfJoK tkbh f}zdrh r[[}koBh jh ;h, fJjBK
d/ ;ko/ @wjkg[oyK## ftZu'I e'Jh fJZe Gh }[bw d/ fto[ZX nktk} p[bzd BjhI eo
;fenk. fjZe skD e/ BjhI yb' ;fenk. T[IR fJj ;ko/ nkgD/ nkg ~ r[o{ Bkb'I
Gh T[uk nytkD dk b[etK gkg ewk oj/ jB. nDikD f;Zy fJjBK @@;ZiD mZrK##
~ BwFekoK eo oj/ jB.
r[opkDh ftZu ;zs Fpd pj[s ;ko/ noEK ftZu nkfJnk j?. nkU e[ZM
tzBrhnK t/yhJ/ L-
1H ;zsOoZp L- Gkr[ j'nk r[fo @@;zs[## fwbkfJnk..
gqG npBk;h xo wfj gkfJnk.. (97)
n;hI tZv/ GkrK tkb/ j' rJ/, feT[fI e r[o{ B/ gow/Fo ~ fwbk fdZsk. fJj
frnkB pyF fdZsk fe pkjo GNeD dh }o{os BjhI, oZp nzdo jh w"i{d j?.
;fsr[fo @@;zs[## fwbkfJnk, w;sfe Xo e? jE[..
tvk ;kfjp[ r[o{ fwbkfJnk fifB skfonk ;rb irs[.. (958)
r[o{ B/ feogk eoe/ nfijk frnkB pyF fdZsk fe oZp pko/ ;'Mh j' rJh .
;kfonK s'I wjkB gow/Fo r[o{ B/ fwbk fdZsk. T[j tkfjr[o{ fi;B/ ;kok ;z;ko
skfonk j?.
2H ;zsOr[o{ L- uoB GJ/ @@;zs## p'fjEk so/ ;kro i/s..
wkor gkJ/ T[fdnkB wfj @@r[fo## d;/ G/s.. (910)
r[o{ d/ frnkB o{gh uoBK okjhI ;z;ko ;kro s'I gko j' ikJhdk j?. ihtB
;co dh GNeDk w[ek e/, r[o{ B/ f}zdrh fiT{D dk ;[ykbk okj ;wMk fdZsk j?.
- efo feogk @@;zs## fwb/ w'fj, fsB s/ Xhoi[ gkfJnk..
@@;zsh wzs[## dhU w'fj fBoGT[, @@r[o## dk ;pd ewkfJnk.. (205)
[170]
oZp B/ feogk ehsh s/ w?~ r[o{ fwb frnk, fi; d/ frnkB ;dek wB
fNekT[ ftu nk frnk. r[o{ ;zs B/ fBoGT[ j'D dk sohek ;wMk fdZsk. sohek eh
j? r[o{ dh f;Zfynk w[skpe ihtB pshs eoBk.
3H ;zsOGrs L- Gb' epho dk; dk;B e', T[sw ;?B iB BkJh..
T{u s/ T{u Bkw d/T[ ;wdo;h, oftdk; mke[o pfD nkJh..
ihT[ fgzv sB[ XB[ ;kXB ek fJj[ wB[ @@;zs## o/BkJh..
@@;zs## gqskfg Gow ;fG Bk;/, BkBe fwb/ r[;kJh.. (1208)
j/ GkJh ! epho Gbk fJB;kB, fBwosk ftZu ofjzdk j?. ;?B BkJh pj[s
T[Zsw ihtB tkbk j?. T[funK s'I T[u/ ihtB tkbk Bkwd/t j?, fi; dh gow/Fo Bkb
fJe;[osk pDh j'Jh j?. w/oh ikB, w/ok ;oho nfij/ ;zsK dh ;/tk ftZu jk}o j?.
nfij/ ;zs g[oyK dh w?I nkgD/ nkg ~ uoB X{Vh ikDdk jK. nfij/ ;zsK dh feogk
;dek ;kv/ ;ko/ Gow Bk; j' rJ/. fJjBK dh pd"bs gow/Fo Bkb fwbkg j'
frnk.
4H ;zsOf;Zy L- @@;zs## iBj[ fwfb GkJhj', ;uk Bkw ;wkfb..
s';k pzXj[ ihn ek n?E/ T[E/? Bkfb..
@@r[o## g{o/ s/ gkJhn? ngDh Bdfo fBjkb.. (39)
j/ GkJh r[of;Zy' ! fwb e/ ub', r[o{ d/ j[ew dh gkbDk eo'. fJ; r[o{[
d/ frnkB ~ ihtB ;co bJh gdkoE ikDe/, Bkb pzBQ bT[. nfijk ihtB dkB
d/D tkbk y}kBk g{o/ r[o{ s'I jh gqkgs j' ;edk j?.
5H ;zsOmZr L- fjod? fiB e? egN j? pkjo' @@;zs## ejkfj..
fsq;Bk w{fb B u{eJh nzfs rJ/ gS[skfj.. (391)
j/ GkJh ! fiBQK d/ fjod/ nzdo y'N j?, X'yk co/p j?. pkjo'I ;zsfroh tkbk
G/yh pkDk gkfJnk j'fJnk j?. nfij/ b'e bkbu ftZu rq;/ j'J/ wkfJnk ekoB Xkowe
gfjokt/ Bkb b'eK ~ b[ZNd/ jB. gsk bZrD s/ w{zj ftykD i'r/ BjhI ofjzd./ fco
gSskt/ d/ jzM{ pjkT[dI / jB.
ri ;kY/ s? s? X'shnK, fsjo/ gkfJfB sr..
rbh fiBk igwkbhnK b'N/ jfE fBpr..
T[J/ jfo e/ @@;zs## B nkyhn? pkBko; e/ mr.. (476)
[171]
j/ GkJh ! ;'jDhnK ;c?d X'shnK (iK ;[zdo u'b)/ gkJhnK j'D. fszB bVhJ/
;z[do iB/T{ (Gkt/I feogkBK) gfjB/ j'D. jZEK ftZu fbFed/ b'N/ rVt/ cV/ j'D.
t/yDk fes/ rbsh Bkb fJjBK ~ ;zs g[oy Bk ;wM b?Dk. fJj sK pBko;h mZr
jB. j[D sK nZr'I fJj ftnzr Gh gqubs j' rJ/ jB L-
@@fJj r[o e/ f;Zy Bk nkyhn?, jfowzdo e/ mZr##. (b'e'esh)
GkJh r[odk; ih s'I g[ZShJ/ fe r[ows ftZu ;kX ;zs dh eh j?;hns j? ih <
1H Ezw/ e'fJ B ;kX fpB[ ;kX B fd;? ifr ftu e'nk..
Xow XT[b[ g[eko? sb? yV'nk.. (tko 1 gT[Vh 22)
2H gzu pko rzr ikJ/, pko gzu gqkr BkJQ/,
s?;k gz[B J/e r[of;y eT[ BtkJ/ ek..
f;Zy eT[ fgbkJ/ gkBh, GkT[ efo e[oy/s, n;w/X ir cb, f;y eT[ fitkJ/ ek..
i?;/ ;s wzdo ezuB e/ T[;ko dhB/, s?;k g[zB f;y eT[ fJe ;pd f;ykJ/ ek..
i?;/ ph; pko doFB ehnk ;kX ekj{, s?;k cb f;y eT[ ukg gr ;[nkJ/ ek.. (673)
TZ[u e'Nh d/ ftdtkB GkJh r[odk; ih ;wMk oj/ jB. j/ GkJh ! gzi ;s
tkoh i/ rzrk dk fJFBkB eoBk j't./ eJh tkoh gokr shoE dk fJFBkB eoB dk
wB j't./ fJjBK Bkb'I tZX e/ fJZe goT[gekoh r[of;Zy dk fJFBkB eotk d/thI, tX
wjksw fwb/rk. e[o{ys/ o ftZu ;{oi frqjD ;w/I b'ehI i' dkB nkfd eod/ jB. T[;
s'I tZX cb f;Zy ~ ib SekJ/ dk fwbdk j?. b'ehI nsh youhbk ezw nFtw/X iZr
eod/ jB T[;d/ wjksw s'I tZX cb f;Zy ~ goFkdk SekT[D s/ fwb/rk. i/ eo s{z
;'B/ dh eJh wfjb T[;ko d/ dkB eo d/tI/ fJ; s'I Gh tZvk wjksw r[of;Zy ~
r[pokDh f;yk d/D ftZu j?. nDfrDs tkoh e'Jh wB[yZ , ;kXK ;zsK d/ doFB eo/, ;/tk eodk
oj/ fJ; Bkb'I fes/ f}nkdk wjksw, r[of;y ~ ftFokw eokT[Dk, w[Zmh ukgh eoBh
fes/ tZX e/ j?. fJE/ fJj fXnkB oj/ fe goT[gekoh r[of;ZyK dh ;/tk tZb gqo/ Bk
j?. pkjoh gfjokt/ eoe/ ftjbV f;ZyK dh ;/tk dh rZb BjhI j?. r[or[y iK r[of;Zy
dk wsbp jh J/j j? fe nfij/ Bkw tkbk ftnesh fBZi s'I T[Zgo T[Zm u[Zfenk j?.
;ko/ b'e T[; d/ nkgD/ jB.
@@r[o{## bJh j'o pj[s ;ko/ Fpd tos/ rJ/ jB, nkT[ T[jBK tZb Gh
;o;oh fijh B}o wkohJ/.
[172]
ngB/ @@iB## ek godk Yke?.. ngB/ @@;/te## dh ;ogo oky?..
ngB/ @@dk;## eT[ d/fJ tfvnkJh.. ngB/ @@;/te##eT[ Bkw[ igkJh.. (285)
T[gobhnK gzeshnK ftZu @@iB, ;/te s/ dk;##, r[o{ tk;s/ nkfJnk j?.
go sohek tZy' tZyok j?. j'o t/y' L-
i' feS[ eo? ;'Jh gqG wkBfj @@UfJ## okw Bkw ozfr oks/..
@@fsB## eh ;'Gk ;GBh EkJh @@fiBQ## gqG e/ uoD goks/
w/o/ okw !!jfo
jfo @@;zsk## i/tv B e'Jh..
@@Grsk## pfD nkJh gqG ngB/ f;T[, ifb Efb wjhnf
wjhnfbb ;'Jh..ojkT[.. (748)
fJBQK gzeshnK ftZu Gh BKt ns/ gVBKt dh tos'I eofdnK ;fsr[o{ ih
B/ @@UfJ, fsB, fiBQ, ;zs s/ Grs## Fpd r[o{ tk;s/ tofsnk j?. fJzBhnK y{phnK
e/tb r[o{ ftZu jh j' ;edhnK jB. fJjBK ;kohnK gzeshnK ftZu'I v/od/ ko b'eK B/
r[o{ dh pqkpoh eoB bJh, @@;zs## Fpd nkgD/ Bkw Bkb fcZN do fbnk. iB dk;
;/te Grs uzr/ BjhI bZr/, Gbk feT[I< fjzd{ ;wki ftZu ;kX ;zs Fpd ;dhnK s'I
g{ik dh jZd sZe wzBD:'r ufbnk nk fojk j?. fJjBK b'eK B/ f;Zy ;wki ~ b[ZN
e/ Gh ykDk j? s/ pqkjwDh dbdb ftZu gh roe eoBk j?. fJ;/ bJh nkgD/ BktK
Bkb'I f;Zy Fpd fsnkr e/ ;zsg[D/ dk b/pb bkT[dI / jB. r[o{ ;kfjpkB ns/ pkDh
ou?sk GrsK B/ fBwosk ftZu nkgD/ nkg ~ @@Bhu, ehN, w{oy, rtko, e{eo##
nkfd Gh fbfynk j?. fco T[j gowkD ny"sh ;zs feT[I BjhI nkgD/ Bkw Bkb fbyd/
< nkU fJ; soQK d/ gowkD gVQhJ/ L-
BkBe @@Bhu[## ej? thuko[.. tkfonk B iktk J/e tko.. (ig[-4)
Bhu BkBe fJT[I ftuko e/ d; fojk j?. gowkswK dhnK dksK bJh tkoB/
BjhI ikfJnk ik ;edk.
epho e{eo okw e' w[shnk w/o' BkT[..
rb/ jwko/ i/toh ij fyzu? sj ikT[..(1368)
fJ; ;b'e ftZu epho ih y[d bJh e{eo (e[sZ k) Fpd dh tos'I eod/
jB. nkgD/ rb ftZu oZ;h gJh j'Jh fbyd/ jB. eh nZi tkb/ v/od/ ko @@;zs## Fpd
~ fsnkr e/ nkgD/ Bkw Bkb e{eo Fpd fbyDk gqtkB eoBr/<
epho e{eo GT[eBk, eozr fgS? T[fm XkfJ..
[173]
eowh ;fsr[o[ gkfJnk, fifB jT[ bhnk SvkfJ.. (1375)
fJ; ;b'e ftZu epho ih ;wMkT[dI / jB fe w?I wB eoe/ e{eo (e[Zsk) tKr
jK. go ;fsr[[o{ B/ feogk eoe/ T[; p[oh fposh s'I puk fbnk.
w?I w{oy eh e/se pks j?, e'fN gokXh sfonk o/..
r[o[ BkBe fiB ;[fDnk g/fynk ;/ fcfo roGkf; B gfonk o/.. (612)
;fsr[o{ ih nkgD/ nkg ~ fJE/ w{oy efj oj/ jB. f;ZyK ~ gsk j? fe
;kfjp ih pj[s wjkB ;B, fJj fBwosk dk Yzr j?. go eh ;kX bkDk fJ; w{oy
Fpd dh tos',I fbys o{g ftZu nkgD/ BktK Bkb eo ;e/rk<
fJZe j'o Fpd i' nsh skVBk Gfonk j?, ;fsr[o{ BkBe ;kfjp ih B/
nkgD/ T[go Y[ek e/ fbfynk j?. gVQ' L-
J/e[ ;[nkB[, d[fJ ;[nkBh Bkfb.. Gbe/ GT[efj, ;dk pfJnkfb..
e{V[ S[ok, w[mk w[odko[.. XkDe o{fg ojk, eosko..
w? gfs eh gzfd, B eoDh eh eko.. jT[ fprV/ o{fg ojk, fpeokb..
s/ok J/e[ Bkw[, sko/ ;z;ko.. w? J/jk nk;, J/j' nkXko[..ojkT[..
w[fy fBzdk, nkyk fdB[ okfs.. go xo[ i'jh, Bhu ;Bkfs..
ekw[ eq'X[ sfB t;fj uzvkb.. XkDe o{fg ojk, eosko..
ckjh ;[ofs, wb{eh t/;[.. jT[ mrtkVk, mrh d/;[..
yok f;nkDk, pj[sk Gko[.. XkDe o{fg ojk, eosko..
w? ehsk B iksk, jokw y'o[.. jT[ fenk w{j[ d/;k, d[;N[ u'o[..
BkBe[ Bhu[, ej/? phuko[.. XkDe o{fg ojk, eosko.. (wL1-24)
nsh fBwosk ftZu nk e/ ;ko/ e[VZsD tkb/ Fpd ;fsr[o{ ih B/ nkgD/
nkg s/ Y[ekJ/ jB. ;zyg/ ;ko fJT[I j?- w/o/ nzdo b'G o{gh eZ[sk j?. nk;k fsqFBk
o{gh nzdo d' e[ZshnK jB. ;t/o/ Fkw w?~ GT[eI GT[eI e/ e[okj/ gk fdzdhnK jB.
wkB' w?I M{m o[{gh S[ok gefVnk j?, s/ gokJ/ jZe ~ veko fojk jK. w/oh iks (Bht/
I ezwK s/ BhthI ;'u ekoB) nsh xNhnk j?. w/oh ;wki ftZu e'Jh fJZ}s BjhI j?,
Bk T{uh eoDh j?. fJ; soQK w/oh Feb ;{os fpeokb o{g XkoB eo rJh j?. s/
o/ Bkw dk nk;ok j?, i' ;ko/ ;z;ko ~ skoB d/ ;woZE j?. tkfjr[o{ ih ! w?I s/
oh jh UN sekJh j?. t?;/ w?I fBzdk Gh fdB oks eodk jK. gokJ/ wkb s/ gokJ/
[174]
o{g s/ w?I ;dk pd B}o fNekJh oZydk jK. ekw s/ eq'X w?~ uzvkb tork pDk oj/
jB. fJ;/ bJh w?I pj[s p[ok jK. w/oh ;[osh d{finK ~ ckj b?D bJh fsnko j?.
go gfjoktk w/ok nsh ;'jDk ns/ Xkowe fdZy tkbk j?. w?I mZrhnK wko e/ ;G
~ b[ZND dh fJZSk oZydk jK. pj[s f;nkDk nytkT[dI k jK, go gkgK dk Gko nkgD/
T[Zs/ bZdh ik fojk jK. j/ gow/Fo ih ! w?I pj[s p[ok jK. w?I e'Jh uzrk ezw BjhI
ehsk. Bk uzfrnkJh ~ ;wfMnk. fBo/ jokw y'oK tkb/ w/o/ / ezw jB. u'oK d[FNK
tkb/ ezw eoe/, w?I sK w{zj fdykT[D i'rk Gh BjhI fojk. Bhu BkBe fJj ftuko
g/F eodk j?. j/ oZp ih ! fJjBK ekoBK eoe/ w?I nsh xNhnk fijk jK.
wjkB goT[gekoh r[DK Bkb Gog{o, oZph B{o nkfd r[o{ BkBe ;kfjp ih
nkgD/ nkg ~ e{eo (e[Zsk) M{mk, ekfsb, gokfJnk jZe ykD tkbk, BhthI iks tkbk
nky oj/ jB. fJZ}s s'I ;ZyDk, fprV/ o{g tkbk, fBzde, u'o, ekwh, eq'Xh, ;G ~
ckj b?D tkbk, d/; d/;KsoK ~ mZr b?D tkbk, gkgh, jokwy'ohnK eoB tkbk, d[FN
Gh nkgD/ nkg ~ nkfynk j?. r[opkDh ftZu'I wBwo}h dhnK @@;zs s/ pqjw frnkBh##
torhnK gzeshnK u[Zee/ jo @@n?ok r?ok BZE{ y?ok## ngD/ Bkw d/ nZr/ fgZS/ fugekJh
fcodk j?. ny/ ih r[opkDh ftZu fJj ;zs nkfd gzeshnK ;kv/ bJh jh fbyhnK
j'JhnK jB. nkj i' gzeshnK r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ nkgD/ nkg s/ Y[ek e/
fbyhnK jB, fJjBK ftZu'I e'Jh fJZe gzesh Gh fe;/ ny"sh ;zs B/ nkgD/ Bkw Bkb
feT[I BjhI fbyh< fJj Gh sK r[opkDh j?. r[o{ ih ~ sK fJ; soQK fbyDk p[ok BjhI
bZrk. Gbk nZi d/ @@;ZiD mZrK## ~ nkgD/ Bkw Bkb nfijhnK gzeshnK fbyD s'I
feT[I Fow nkT[dI h j?< ;zs froh d/ gfjokt/ ftZu nZi nBzs mZr, u'o gkgh,,
d[okukoh, gzE ~ b[ZN e/ yk oj/ jB. wb{eh t/; gfjB e/ Xow n;EkBK ftZu
e[eow eo oj/ jB. fBZs M{m p'bd/ jB, G'b/ FoXkb{nK ~ e[okj/ Gh gkT[Id/ jB,
d'jhI jZEhI b[ZN Gh eod/ jB.
f;Zy gzE ftZu GkJh Fpd pj[s ;fseko tkbk ;h, T[j fsnkr fdZsk.
;odko Fpd Gh wep{b j'fJnk ;h, T[j Gh g;zd BjhI. tZyok pkDk gfjB e/
v/ok, mkm, Ne;kb pDk e/ @@;zs## pD e/ nkgDh g{ik eotkJh ik ojh j?. gzE
~ y/o{z y/o[{z ehsk ik fojk j?. nZi jkbs fJj pD rJh j? fe @@;zs## j'Dk fJZe
uzrk seVk ftT[gko pD u[Zfenk j?. fJ; ftT[gko ~ r[o{ rqzE ;kfjp ns/ r[odtko/
[175]
okjhI tXkfJnk iKdk j?. fJZe yk; fe;w d/ gfjokt/ d[nkok @@Xowh## j'D dk BkNe
ehsk iKdk j?. fco nkw fBwkD/ f;ZyK dh b[ZN ehsh iKdh j?. skesto oki;h b'eK
s'I t'NK d/ e/ B'N ewkJ/ iKd/ jB. ;KMhnK }whBK s/ ep}/ eoe/ r[od[nko/ dk
pjkBk bk e/ nkgDh e'mh s/ eJh ;kohnK d[ekBK pDk e/ feokJ/ s/ uVQk fdZshnK
iKdhnK jB. g[Zso g'sfonK, ;e/ ;pzXhnK dhnK g[;sK dhnK o'NhnK yohnK eo
bJhnK iKdhnK jB. GkJh r[odk; ih c[owkB eod/ jB-
;kXB d[okfJ e?, n;kX ngokX eo?, T[bNhn? ukb ebhekb Gqw Gkyhn?..(532)
;kX{nK tor/ G/y ns/ sohe/ ngDk e/ nDfrDs mZr b'e G'b/ ;/teK ~
b[NZ e/ yk oj/ jB. }wkB/ dh ukb jh T[bNh j' rJh j?. n;kX (gkgh) pzd,/ ny"sh
;zsskJh okjhI tZv/ tZv/ ngokX eo oj/ jB. ;fsr[o{ ih ! frnkB dh jB/oh trk
fdU. sK fe s[jkvk ;kfink d{bk gzE Fpd okjhI ihtB ;/X b?D bZr gt/.
000
[176]
“Xkofwe M{m”
;fsr[o{ BkBe ;kfjp ih B/ rzGho fuzsB s'I pknd bzwh ekoi ftXh
fsnko ehsh. T[; dh o{g o/yk T[bhe e/ nkgD/ ftukoK B{z nwbh ikwk gfjBkT[D
tk;s/ ;[bskBg[o s'I @@ufVnk ;'XfD Xos b'ekJh##, bzw/ ;co nkozG fdZs./ fiE/
fes/ Xow B{z ebzes eo oj/ ny"sh Xowh Xkowe G/y Xko e/ G"bh Gkbh izsk dk
y{B vhe oj/ ;B. ;fsr[o{ ih B/ T[;/ EK g[Zi e/ Xow d/ p[oe/ B{z sko sko ehsk.
fJjBK wB[Zysk d/ d[;wa DK dk n;bh fujok iZr ikjo ehsk. ;fsr[o{ ih B/ d;K
ikfwnK okjhI p/y'cI ;Zu dh ntkia p[bzd ehsh. y[d ;Zu wkor s/ ubd/ oj/, Gkt/
I fJ; dh fezBh tZvh ehws feT[I Bk skoBh gJh. nkgD/ g?o'ekoK B{z ikB dh pkih
bk e/Gjh ;Zu wkor s/ ubd/ ofjD dh pko pko skehd ehsh. fJ;/ ekoB ;fsr[o{
ih d/ ihtB ekb ftu Gh s/ T[jBK s'I wro'I bzw/ ;w/I sZe Gh y{B dhnK BdhnK
pjk e/ ;ohoK B{z fuotk e/, pZfunK d/ N[eV/ eotk e/, ;" ;kb sZe izrbh tk;
eoe/ Gh f;Zy ;{ofwnK B/ nv'b ofj e/ ;Zu s/ gfjok fdZsk. f;ZyK dh pjkdoh
ns/ gke ihtB d/ d[FwDK B/ Gh ;'fjb/ rkJ/. fjzd{ w[;bwkBK d/ w[ekpb/ f;ZyK
dh frDsh fpbe[b E'VQh ;h. go ;fsr[o{ tZb'I p];/ nB/e r[DK d/ XkoBh j'D
ekoB f;Zy ;kfonK s/ Gko{ ;B. f;Zy j'D dk d{ik wfjBk jh fJj ;h fe fJj
pj[s B/e fJB;kB jB.
j[D pj[s ;kok gkDh g[bK j/m dh bzx u[Zfenk j?. fJ; rZb s/ brGr
;ko/ f;nkD/ b'e fJZe wZs jB fe okiBhsh co/ph, M{m/ ns/ r[zv/ b'eK dh FeshFkbh
gBkjrkj pD u[Zeh j?. B/V GftZy ftZu fJ; dk ;[XoBk n;zGt gqshs j' fojk j?.
nkyoh N/e ofj iKdh j? Xow s/. FkfJd ;Zu/ Xowh b'e wB[Zysk B{z nfrnkBsk ftZu'I
Mzi'Ve/ irkT[Dr/. oki;h b[Nf/ onK dk ns/ GfoFZN ;oekoh nc;oK dk n;bh
(eo{o) fujok ;G d/ ;jkwD/ fbnkT[Dr/. j'fJnk fJ; d/ n?B T[bN, Xkofwe
o'fbnK ftu ;i/ b'e Xow n;EkBK ftZu p?mD tkb/ Xowh G/y tkb/, Xkowe rqzEK
ns/ tZv/ tZv/ wjkg[oyK d/ jtkb/ d/D tkb/ y[d p/JhwkBh dh dbdb ftu roe j'
rJ/ jB. j'o gkg eow fJj fe ikbw okiBhseK d/ jZE m'e/ pD u[eZ / jB. r?o
[177]
f;Zy fJ; soQK eoB sK Gh pj[s nc;'; j[zdk j?. go f;Zy nytkT[D tkb/ jh
Xkowe e[o;hnK s/ fpokiwkB b'e jh wekoK tkbh esko ftu yVQ/ j'D,HHHHHHHt/y ;[D
e/ o{j e[obk T[mZ dh j?.
fjzd{ ;wki d/ Xkowe nky/ iKd/ rzqE, gqkG'fse ns/ purkBhnK eEktK Bkb
BZe' BZe Go/ t/y/ ik ;ed/ jB. f;aq;Nh dh T[sgsh fszBK d/tfsnK (pqjwk fp;aB{z s/
fFt) dk iBw ns/ ;GBK ihtK dk b/yk i'yk eoBk eg'b ebgDk s'I fpBK e[M Gh
BjhI j?. fJjBK d/tfsnK dhnK gsBhnK, n"bkd, ;tkohnK ns/ fJjBK d/ ;ko/ ezw
HHHHHHHH. gVQe/ ;aow Bkb f;o M[e iKdk j?. u"th ntsko, rD/;,a jB{wkB, oktD,
d[ork d/th, rzrk wJhnk HHHHH fJj fJZe'-fJZe bki[nkp tZyoh fe;w dhnK B;bK
;aebK tkb/ fe; Xosh d/ iht jB< fjzd{ ;N/iK s/ jh BjhI pbfe f;Zy ;N/iK s/
pVh @@;aoXk## ;fjs fJjBK d/ ihtB ekoBkw/ G'bhnK ;zrsK B{z iBw woB s'I w[es
eoB bJh ;otD eotkJ/ ik oj/ jB. jiakoK ;kb s'I ftuko/ p/p; b'eK B{z gZEoK
d/ GrtkBK nZr/ vzvT[s pzdBk eoB s/ bkfJnk j'fJnk j?. fBZeh ehVh s'I b? e/
eK, e[Zs,/ y's,/ rktK, wZMK, jkEh x'fVnK s'I b? e/, pB;gsh o[Zy fpoy, dfonk, nZr,
jtk, gkDh, Gh oZp pDk e/ go'; fdZs/ rJ/. Xosh, uzd, ;{oi ;w/s pqkjwD g[ikoh
B/, wB[Zy B{z ;kfonK nZr/ bzwk gk fdZsk frnk. pj[s ;ko/ ukbke fe;w d/ g[ikoh
b'e okiBhseK dh ;ogq;sh ns/ fwbhG[rs Bkb nZi Gh fJjh e[eow eod/ nk oj/
jB.
ub' SZv' nBwshnK dhnK fJjBK p/f;o g?o dhnk ejkDhnK B{z T[jBK d/
tv/fonK i' fby fdZsk, fi; rZb B{z g[ikoh tor B/ b'e wBK ftu XZe fdZsk, T[jBK
B/ sK T[;/ soQK ihtB rZvh fizda rh dk p'Mk Y'Dk jh j?. x'o dZ[y dh rZb fJj j?
fe ;{oitZs o";Ba r[opkDh dk ukBD f;ZyK dh nrtkJh tk;s/ w"i{d j't./ go f;Zy
T[BQK jh jB/ohnK yZvK ykJhnK ftu roed/, X;d/ ub/ ik oj/ jB. ;fsr[o{ ih B/
@@nkfd ;u[## s'I T[gd/;a ;[oa { ehsk. @@wk; g[oh## ftu yb' e/ Gh @@;u[ ;[DkfJ;h
;u[ dh p/bk## dh f;zx roi Bkb ;Zu p'bd/, ;Zu d/ wkor s/ ubd/ j'J,/ nkgD/
;/teK B{z ;Zu d/ gKXh pDkT[dI / oj/. fisBh d/o f;ZyK B/ ;Zu wkor XkoB eoh
oZfynk, T[sBh d/o nZr/ tXd/ rJ/. id'I f;Zy gzE M{m tkb/ gk;/ uZb fgnk, r[DK
B{z sbKibh d/ fdZsh, ;fsr[o{ B/ M{fmnk dk ;kE d/Dk SZv fdZsk. f;Zy fvZrd/ rJ/
[178]
jkod/ rJ/, nZehI gbkjhI jZE wkod/ oj/, fBok;ask s'I f;tkJ/ e[M jZE Bk nkfJnk.
e[M fJe T[rI bK s/ frD/ ikD i'r/ f;Zy jB i' fJ; co/p dk eo{g fujok
Bzrk eoB bJh ewo eZ;/ eoh g{oh fsnkoh ftZu jB. pkeh nkw f;Zy s'I ;a[o{ eohJ/
T[u/ p[oiK se e{V dk jh p'bpkbk ;kc fd; fojk j?. nkT[ ;zyg/ ftu fJZe-fJZe
dh uho ckVQ eohJ/ L-
1H r[o{ rozE ;kfjp dh ji{oh ftu dhtkB ;id/ jB. ;N/i ;?eNoh Bkw
p'be/ d;dk j? HHHH f;zx ih d' fwzN tk;s/ ;zrsK d/ do;aB eoBr/. do;aB eoB
tkb/ f;zx ih wkJhe B{z nfijk iZck wkod/ jB fe nZXk g"DK xzNk phs iKdk j?.
go T[; d/ d' fwzN ni/ ysw j'D dk BK BjhI b?dI ./ fco ehosBhJ/ ;akfJd jh edh
nkgD/ fwZE/ ;w/I nzdo ;wkgsh eoB. eth;ao Ykvh eEk tkb/ Gbk fJj ;ko/ feT[I
fe;/ s'I fgZS/ ofjD< T[RI dhtkB fwZE/ ;w/I s'I gfjb'I jh d' xzN/ b/N Fa[o{ j[zdk j?.
;wkgsh d' fszB xzN/ b/N j' ikt/ sK ekjdh j?okBh< Xkowe ;N/i i[ j'Jh.
2H ;N/i s/ r[opkDh dk ehosB eoB dh Ekt/I ny"sh ;zs eZuhnK fgbhnK
ouBktK gVQe/ ;zrs ns/ ;fsr[o{ ih dk ;aon/ kw fBokdo eod/ jB. r[o{ ;kfjpkB
tZb'I fdZs/ nBzs goT[geko ft;koe/, nkgD/ s'I gfjbK j' u[Ze/ v/od/ koK d/ ;'fjb/ rkJh
iKd/ jB. id'I fe n;bhns ftu T[jBK G{sg{ot v/od/ koK ftu fpnkB ehsk frnk
e'Jh r[D BjhI j[zdk. ;N/iK s/ pVh YhmskJh Bkb M{m p'fbnk iKdk j?. ehosBhnK
ftu eEk dk wkfjo e'Jh ftobk j?. go pj[s/ okrh eEk tfynkB dk MZ; g{ok Gh
eoB bZr g?dI / jB. fco p/o;hnK s/ p/-f;o g?o dhnK ejkDhnK ;[Dk e/ nkgDh
neb dk fdtkbk ;G d/ ;kjwD/ eZYd/ nkw t/y/ ik ;ed/ jB. w"i{dk ehosBh
ifEnK ftu',I GkJh jopz; f;zx irkXoh tkb/, pbftzdo f;zx ozrhbk (uzvhrVQ) ns/
GkJh uoBihs f;zx (bkb) tZb'A nkgD/ ehosB dh nkV ftu nfijhnK M{m dhnk
gzvK (g"okDe eEktK), f;ZyK nzdo Xe/bhnK ik ojhnK jB, fiBQK dk nzs gkoktko
e'Jh BjhI. fiBQK d/th d/tfsnK B{z r[opkDh w{b'I oZd eodh j?, i' e/tb ebgDk s/
nXkos jB. i' nDftfrnkBe jB, T[jh gZEo i[Zr dhnK M{mhnK gzvK f;Zy wBK
nzdo Xe/bD dk pZio gkg ehsk ik fojk j?. pkeh v/od/ ko ;kX s/ Ne;kbK tkb/
sK pj[s bzw/ ;w/ sI 'I f;ZyK B{z r[wokj eod/ nk oj/ jB. fJj ;ko/ @@Xowh g[oy##
i[ j'J/.
[179]
3H r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ ;opZs wB[Zy wkso B{z nkgDh fgnko rbteVh
ftu b? e/ ;wki ftu c?fbnk iksgksh e'jV w[ZY'I oZd eo fdZsk. jo fJB;kB B{z
pokpo dk doik fdZsk. d;w gks;akj B/ yzv/ eh gkj[b d/ e/ ;zg{oDsk dh w'jo
bk fdZsh. N[efVnK ftu tzvh j'Jh ewia'o ;fGnsk B{z J/esk d/ skesto ;{so ftu
go'D dk ;cb ekoi ehsk. w;zd g[Dk, ;yFh v/od/ koh, nkg' nkgDk ihtB Yzr,
w{b'I oZd eoe/ r[ow[y iK ykb;k pDkfJnk. go nZi uko/ pzBQ/ f;Zy xZN v/od/ ko
w;zd pj[s/ Biao nk oj/ jB. fizB/ e[ f;Zy fd;d/ jB fJj @@r[o{ e/ xZN s/ ;kXK
e/ fiankdk## jB. e'Jh nkgD/ nkg B{z GkJh wodkBk dh pz; d; fojk j? s/ e'Jh
;'Yh p/dh pD e/ r[o{ ;kfjpkB dk T[ZsokfXekoh j'D dk Y'b fgZN fojk j?. fit/
I fe GkJh ;opi's f;zx (p/dh-T{B/ tkb/) r[o{ BkBe ;kfjp ih dh u"XthI n"bkd j'D
dk gNk rb ftu gkJh fcod/ jB fco sK g[fb; nca;o (;kpek) feoB p/dh ns/
fcbwh Bkuh wzdok p/dh Gh ;opi's f;zx p/dh dhnK jh fo;asd/ ko j'JhnK. S/t/
I gks;akj ih dk fJZe pjkdo f;Zy j'fJnk j? GkJh fpXh uzd. y[droia v/od/ koK B/
nkgDh rZdh tZyoh ubk bJh j? fpXhuzdhJ/. ;/tk gzEh ;zgodkfJ B/ nkgDk fgS'eV
GkJh xBZJhnk ih Bkb ik fugekfJnk. fJe j'o v/od/ ko bkD/ B/ gfjbK GkJh wBh
f;zx Bkb nkgDk fo;ask rzfYnk. fco ;Zso d/ djke/ ftu X'ph gNek wko e/ GkJh
wBh f;zx B{z p/dktk d/ e/ pkpk dhg f;zx B{z nkgDk gfjbk w[yh x'f;as eo fdZsk.
id'I fe fJfsjk;e ;ZukJh fJj j? fe Ne;kb Bk r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ GkJh wBh
f;zx ih okjhI ubkJh j? s/ Bk jh pkpk dhg f;zx ih okjhI. Ne;kbhnK dk fjwkbk
gops fiZvk M{m j[D pj[sh d/o BjhI uZbr/ k. d;w gkfs;akj ;w[Zu/ ykb;k gzE B{z
fJZe fij/ nfXeko d/ e/ rJ/ ;B, Bk fe rZdhnK ubk e/ rJ/ ;B.
4 ;zB 1984 s'I Ne;kb tkb/ @@n;bh d;w gkfs;akj d/ ;ki/ fBtki/ f;Zy##
;aon/ kw jZd doi/ dh YhmskJh Bkb f;Zy e"w B{z r[wokj eod/ nk oj/ jB. jo
o'ia ;?eI V/ tkoh r[o{ rqzE ;kfjp ih dh gktB jia{oh ftu jikoK bZyK d/ fJeZmK ftu
e[co s'fbnk frnk, @@pkpk ioB/?b f;zx uVQdh ebk ftu j?##. Ne;kbhnK d/
N[eVp'u p[bko/ f;Zy ;N/iK s/ pkjtK T[bko T[bko e/ nkyd/ oj/- @@i' ftnesh fJj
efjzdk j? fe pkpk ioB?b f;zx ;ajhd j' frnk j?, T[; dh ihG ftu nfij/ ehV/
g?Dr/ i' edh woBr/ jh BjhI, u{zv u{zv yKd/ ofjDr/ HHHH. fJjBK dk thj ;kb
[180]
sZe fojk @@ezw ubkT{## Ne;kb w[yh GkJh mke[o f;zx @@pqjw frnkBsk## dh wjkB
T[u nt;Ek ftu'I gqtuB eodk fojk fe @@w?I s[jkB{z pkpk ioB?b f;zx dh pKj cVk
e/ jh woKrk##. T[; dh nkgDh pqjw frnkBsk Gh gJh y{j ftu, pkpk ioB?b f;zx
B{z Gh fJjBK eZy'I j"bk eo fdZsk. Bkb fJjBK d/ fgSbZrK B/ Gh nkgDh fJZisa b[jk
bJh j?. gfjbK fJZe' v/o/ ftu'I tZv/ T[gZdo s'I pknd pqjw frnkBsk d' N[efVnK
ftu tzvh rJh ;h. frnkBh w'jD f;zx fJe gk;/ s/ frnkBh eosko f;zx d{i/ gk;/. fJZe
v/ok fGzvoK (w'r/ B/V)/ d{ik v/ok wfjs/ u"e fty/. j[D GkJh mke[o f;zx d/ ubkDk
eoB s/ pqjwfrnkBsk dhnK fco d' Y/ohnK g? rJhnK, fJe gk;/ GkJh okw f;zx
@@gZek w[yh##. d{i/ gk;/ GkJh joBkw f;zx @@ezw ubkT{## w[yh. fJZeh ;kb s'I M{m
p'b e/ ni/ sZe fYZv BjhI Gfonk fJjBK tZv/ pqjwfrnkBhnK dk< fJe iawkBk ;h
fe f;Zy dh ikB Gkt/I ubh ikt/ go M{m BjhI p'bdk ;h. iwhBK s/ fo;asd/ kohnK
dk ;Zu' ;Zu fBskok r[o{ rzqE ;kfjp dh ji{oh ftu j[zdk ;h. e'Jh M{mk pzdk r[o{
dh e;w BjhI yKdk ;h. nkj gkg dh p/Vh ftu ;tko Ne;kbhJ/ wBw[yZ K B/ r[o{
dh ji{oh ftu M{m p'bD d/ ;ko/ foekov wks gk fdZs/ jB. f;Zy wBK ftu'I r[o{
dk fBowb G? ysw eotk fdZsk j?. eh f;Zy Xow p; co/phnK s/ M{fmnK dk Xow
jh pD frnk j? < nkgD/ nkg B{z f;ZyK d/ tZv/ u"Xoh (iE/dko) nytkD tkb/ fJjBK
b'eK B{z e'Jh ;iak d/ ;edDr/< eh nfij/ b'e jh gzE d/ ;dk Xow w[yh pD/
ofjDr/<
Ne;kb tkfbnK tZb'I fgSb/ ;Zso ;kb s'I @@f;Zy ofjs wfonkdk## wzBD
s'I g{oh soQK prkts ehsh j'Jh j?. frnkBh r[opuB f;zx nkgDh fbyh feskp
@@r[opkDh gkm do;aB## d/ gzBk BzL 41 s/ fbydk j?- @@r[o{ r'fpzd f;zx ih e'b
fJe r'ji eEk dh g'Eh j'fJnk eodh ;hHHHHHH##. Bk e'Jh r'ji g'Eh ed/ ;h Bk nZi
j?.frL r[opuB f;zx B/ nkgD/ rg"fVnK B{z ;Zu ;kps eoB bJh fyZu X{j e/ d;w
gkfs;akj B{z Gh Bkb Fkwb eo fbnk. r[o{ BkBe ;kfjp ih d;t/I ;o{g ftu g[Zi
e/ eh nkgD/ ;s wkor (r[opkDh) s'I GNe rJ/ ;B< ih BjhI w/o/ ;fsr[o{ ih B/
r[opkDh s'I T[bN (efjDh s/ eoBh fJe;ko) fJe ;apd Gh edh w[ykofpzd s'I BjhI
T[ukfonk. Ne;kbhnK B/ nekb sys tZb'I gqtkfDs @@ofjs wfonkdk## tZb fgZm
eoe/, nkgDh v/od/ koh tkbh (pqkjwDh eow eKv gkyzv ikb) wfonkdk pDk bJh.
[181]
T[go'I gkg eow fJj ehsk fe fJ; gkyzv d/ fbykoh (r'ji g'Eh) d;w gkfs;akj
ih B{z x'f;as eo fdZsk. Bkb jh fJj e[co Gh s'fbnk frnk fe ;kvh (Ne;kb)
wfonkdk @@;hBk p;hBk r[o{ r'fpzd f;zx ih s'I ubh nk ojh j?##. pZio gkg BjhI
sK j'o eh j?< fJj ;ko/ Xowh g[oy jB Bk <
i{B 84 ftu dopko ;kfjp s/ c"ih jwb/ s'I b? e/ 31 nr;s 1995 (p/
nzs f;zx w[Zy wzsoh d/ woB sZe) sZe, gzikp B{z y{B d/ dfonk ftu v'fpnk frnk.
xo xo bKp{ bZr,/ t?D gJ/ T[ikVk j'fJnk. e[ZM ny"sh ykVe{ (n;b ftu ;oekoh
fpZbhnK) gSkD pdb e/ pd/;Ka ftu ub/ rJ/. Gkosh y[chnk J/iz;hnK dh Ffj ns/
;ogq;sh Bkb fJjBK nB/e jZEezv/ tos e/, r[od[nkfonK s/ epia/ iwk bJ/.
;aKswJh Bhsh tkb/ gqpzXeK B{z ngwkBs ehsk frnk. ;oekoh NkT{N iK eKro;h
nky e/ pdBkw ehsk frnk. eJh EktK s/ r[od[nkfonK dk gqpzX r[zvkrodh Bkb
y'fjnk frnk. T[; s'I pknd F[o{ j'fJnk d"o r[o{ dhnK r'beK B{z p/ofjwh Bkb
b[ZND dk. fJjBK ny"sh ykVe{nK tZb'I g?;k t;{b eoB bJh e[M c[owkB ikoh ehs/
rJ/ -
(T) ykfb;skB dh gqkgsh bJh jfEnko yqhdD/.
(n) ykVe[{nK tZb'I bVh ik ojh bVkJh ftu :'rdkB gkT[Dk.
(J) wko/ rJ/ ykVe{nK d/ gqtkoK dh wZdd eoBh.
(;) rohp gqtkoK dhnK pZuhnK d/ ftnkj eoB/.
(j) ;e{b ekbi s/ j;gskb y'bQD./
(e) ykVe{nK tk;s/ uzr/ tehb eoB/ s/ w[eZdw/ bVB/.
(y) ykfb;skB (ibktsB) ;oeko d/ gqXkB wzsoh ok;aNogsh ns/ tiaho wzvbh
dhnK sBykjK.
(r) Gkos ;oeko fto[XZ EK EK w[}kjo/ eoB/.
(x) Bro ehosB eYD/, r[og[opK s/ nghbK eoe/ j'o g?;k wzrDkHHHHHHHHH.
T[go tofDs YzrK d[nkok ;aoXktkB feosh f;ZyK Bz[{ pVh p/ ofjwh Bkb
b[ZfNnk frnk. j'o sK j'o yk; tZv/ fJeZmK tes okrhnK YkvhnK ns/ eEk tkueK
Bz{ ;N/i s/ ;zrs tZb'I fdZsh rJh wkfJnk Gh jVZg eoB' ;aow BK ehsh rJh. fiBQK
rZbK dk T[go fiaeo ehsk frnk, T[BQK EktK$ftneshnK tk;s/ c[ZNh e"vh BjhI gj[zuh.
[182]
jK ykfb;skB d/ nkg[z{ pD/ u"XohnK d/ p?eI p/bI ?;I tXd/ rJ/. eJh eJh e'mhnK
iwhBK ekoK d/ wkfbe pDd/ rJ/. nkgD/ gfotkoK s/ fo;asd/ koK Bz{ pd/;Ka ftu ;?N
eotkT[dI / rJ/.nkw f;Zy pd/;Ka ftu b[NhId/ oj/ s/ gzikp ftub/ f;Zy T[;/ soQK d[Zy
G'rd/ oj/, i/bQK ftu ;Vd/ oj/. nfij/ b[No/ / BK gfjbK ykfb;skBh ;B BK nZi
jB. BK fJBQK e'b e'Jh GftZy dh o{g o/yk j?.
7H Xow tZb'I nDikD go nzBh ;aoXk ftu @@Xow## ewk oj/ f;ZyK Bz{ d{ih
tZvh fXo i' d'tI/ jZEhI b[ZNdh nk ojh j? (s/ nZi Gh b[ZN ikoh j?) T[j j? ;kX bkDk.
fsnkr dk T[gd/;a eoB tkb/ ozr pozr/ ;kX eo'VK ftu y/Y oj/ jB. frq;s s'I
T[gokw @@pqjw frnkBh## NZpodkoK Bkb'I jiakoK r[DK tZX fjo;h bkbuh gqsZy fd;
oj/ jB. @@dkB## okjhI gob'e ;cbk eoB d/ ;zx gkVt/I T[gd/;a eoB tkb/, nkgD/
Xow GoktK dk y{B fBu'V e/ fJeZso ehs/ rJ/ nEkj XB okjhI y{p @@nkgDk
b'e##;ztko oj/ jB. Gkt/I pj[ frDsh ;kXK B/ r[opkDh T[gd/;Ka dh T[bzxDK eoe/
frq;s Xow tZb'I w{zj w'fVnk j'fJnk j?. go bkbuh sK fJj b'e nkw frq;shnK
Bkb'I jiakoK r[DK fiankdk jB. v/o/ mkm e'mhnK, wfjzrhnK ekoK, J/H;hH o{w,
nkbh;akB u'b/ p?vZ, eki{ fg;s/, pdkw s/ cb. E[be E[be eodhnK Gkoh Goew
r'rVK. i' nEkj wkfJnk fJBQK B/ Xow d/ BK s/ f;ZyK s'I b[ZNh j?, T[j ;koh fJBQK
dh fBZih ikfJdkd j?. e'Jh wkJh dk bkb iK ekBz{B ;kX Bz{ v/o/ s'I tZy BjhI eo
;edk, T[j Gkt/I fi; soQK ih ukj/ T[; ikfJdkd dh tos'I eo/.
8H d/;-a ftd/;a ftu t;dhnK f;Zy iE/pzdhnK B[z{ T[iZV/ gzikp bJh wro wZS
tkb/ jzM{ pjKfdnK pj[s tko ;[fDnk t/fynk j?. GftZy dh o{g o/yk T[bhe e/ f;Zy
e"w Bz{ pj[gosh r[bkwh ftu'I eZYD bJh e'Jh ekoi ftXh BjhI T[bheh rJh. f;Zy
o{g tkb/ ;kXK$f;ZyK Bz{ (wkB f;zx g/ot/ tkbk ns/ gkoNh) T[Vh;k ftu nkJ/ ;w[zdoh
s{ckB ghVsK dh sebhca B/ ftnke[b eo fdZsk. T[j bZyK wD nzB dkDk, ezpb,
fp;so/, pkbD dtkJhnK b? e/ T[Vh;k oki ftu b'VtzdK dh @@vkYh ;aoXk## Bkb
;/tk eod/ oj/. r[ioks d/ G{ukb ghVQsK dh yapo gVQe/ f;Zy iE/pzdhnK dh ns/
@@;zsK## dh BhIdo nb'g j' rJh. T[BQK nghbK eoe/ p/nzs XB wkb fJeZso ehsk.
jiakoK NoZeK s/ ;wkB bZd e/ d[fynko/ r[ioksh G{ukb ghVsK dh ;/tk ftu ik jkio
j'J./ n? w/oh e"w d/ wbkj', ;zs' ! s[jkBz{ gzdoK ;kb brksko gzikp ftu'I T[md/
[183]
bKp{ Biao Bk nkJ/. xo-xo ftbedhnK wktK G?DK d/ eb/ik ftzBd/ t?D ;[DkJh
Bk fdZs/. o[b rJhnK wk;{w fiazdK, fBZe/ pkbeK d/ jT[e/ jzM{ Gh Bk fd;/. p}[or
pkfpnK dhnK g[fb; ;N/;aBK ftu p[ZuVK tZb'I bZEhnK gZrK s/ g[NhIdhnK ;c?ad
dkjVhnK Gh BK fd;hnK. p; T[Vh;k d/ s{cakB ghVs, r[ioks d/ G{ukb ghVQs
Biao nkJ/ jB. iK fco ;[Bkwh bfjoK d/ wko/ fd; gJ/ jB. fJB;kBhns d/ Bks/
;koh d[BhnK d/ wB[Zy ;kv/ nkgD/ G?D Gok jB. go nkgfDnK Bz{ wod/ ftbed/
SZv e/, p/rkfBnK dk fceo eoBk w{oysk s'I f;tkJ/ j'o eh j?<
XV/pzdh s'I T[go T[me/ r[ow[yh ihtB pshs eo oj/ ftdtkB r[of;ZyK dh
fJe gVskbhnk ew/Nh (efw;aB) pD/. Xow d/ Bkw s/ p'fbnk frnk nfwDtk M{m,
ns/ ;zrsK s'I b[ZN/ rJ/ p/fj;kp/ XB dh rfjokJh Bkb gVskb eo/. Bkb jh x'ythI
Biao Bkb fJj goy/ fe d/;a ftd/;a ftu nkg{z pD/ p?m/ f;ZyK d/ u"XohnK B/ fezBk
g?;k ;jh EK s/ g[ukfJnk s/ feBK yk e/ veko wko rJ/. ykVe{ tkd s'I gfjbK fJBQK
dhnK ikfJdkdK, iwQK g{zihnK fezBhnK ;B. ;aoXkb{ f;ZyK s'I nB/e sohe/ g?;k b[ZN
e/ fezBhnK iawhBK$e'mhnK pDkJhnK jB. fJBQK d/ ewkJh d/ ;kXB eh ;B, ;G
gVskb ehsh ikt/. i/ edh fJ; soQK j' ;e/ sK gsk bZr/ fe wbe Gkr' T[BQK
;fwnK ftu fes/ fJZe nZXk ;h. T[;Bz{ Gh r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ m'ethI fcNeko
gkJh ;h. nZi wbe Gkr'nK dk nzs gkoktko jh BjhA.I s/ r[o{ BkBe tork bkjDsK
gkT[D tkbk Gh e'Jh BjhI fojk brdk. f;sw dh rZb fJj fe r[o{ BkBe ;kfjp
ih dk Bkw tos e/, T[;/ d/ Xow ;EkB ftu, T[;/ tZb'I py;/a ;o{g tkb/ fJj d[;Na
eow eo oj/ jB.
@@je[ gokfJnk BkBek T[;[ ;{no T[;[ rkfJ..
r[o[ gho jkwk sk go/ ik w[odko[ B ykfJ..
rbh fG;fs B ikJhn? S{N? ;u[ ewkfJ..
wkoD gkfj jokw wfj j'fJ jbkb[ Bk ikfJ..
BkBe rbh e{VhJh e[{V' gb? gkfJ..##
(gzBk-151)
edh ;[fDnk ;h fe tZvh wZSh S'Nh wZSh Bz{ yKfdnK d/o BjhI eodh. fco
;[fDnk fe pqkjwD B/ nkgD/ jh Xow GoktK Bz{ ;dhnK sZe fpBQK feoe b[ZNe/ ykXk.
[184]
fco gfVnk fe w[;bwkBK s/ r'fonK B/ nkgDh fonkfJnk s/ pV/ i[bw ehs/. fJj
;G phs/ dhnK ejkDhnK jB. n;hI T[; tes Bkb'I pj[s ftek; eo rJ/ jK. j'o
e'Jh b[ZN e/ ykDk nZi ;"yk BjhI. f;ZyK d/ u"XohnK (Xkofwe, okiBhfse, gqpzXe,
gqukoe s/ ;kX bkD/) B/ ;"yk okj bZG fbnk. ftofbnK B{z SZv e/ nZi pj[s jh
rbhi sohe/ tos e/ g?;k ewkfJnk ik fojk j?. Xkofwe ;N/iK s/ rZi e/ e[co
p'fbnk ik fojk j?. nkgD/ jh Xow GkJhnK G?DK Bz{ r[zwokj Gh ehsk ik fojk j?.
T[BQK dk y{B Gh vheK bk e/ ghsk ik fojk j?. r[o{ c[owkB fJT[I jB-
BkBe pdok wkbek Ghsfo Xfonk nkfD..
y'N/ yo/ goyhnfB ;kfjp e/ dhpkfD.. (789)
u'o ;bkj/ uhs[ Bk Ghi?.. i/ pdh eo/ sk s;{ B Shi? ..
u'o eh jkwk Go? Bk e'fJ.. u'o[ ehnk uzrk feT[ j'fJ.. (662)
T[xo rfJnk i?;/ y'Nk Yp{nk Bdfo ;okck nkfJnk..
nzsfoikwh ;G feS[ ikB? T[;s/ ejk SgkfJnk.. (381)
wBw[y[ w[rX[ nr? u/s? BkjhI d[fy bkr? gS[skJh.. (1344)
000
[185]
gzikp d/ gkDh s/ vkek
gzikp y/sh gqXkB ;{pk j?. ihtB dk nkXko gkDh fJE'I dh gfjbh b'V
j?. g[okD/ ;fwnK ftu e/tb po;ks dk jh ;jkok ;h. ;wK gk e/ dfonktK
ftu'I uV;K (uwV/ s'I pfDnk tZvk v'b) okjhI pbdKI Bkb fyZu e/, gkDh dh tos'I
ehsh ikD bZrh. ;ko/ fJbkfenK dh b'V dfonk d/ gkDh g{oh BjhI eod/ ;B.
fJ; bJh y{j g[ZN/ ikD bZr/. uV; s'I pknd b'j/ dhnK fNzvK tkb/ gqpzX dh
ekY fBebh. y/sh j'o tX/o/ j'D bZr gJh. y{j ftu'I gkDh eZY e/ tos'I ftu
fbnkT[D s/ youk, ns/ fwjBs pj[s eoBh g?Idh ;h. fJ; s'I ;"yk okj ;h
dfonktK Bz{ pzB wkoe/,l BfjoK okjhI y/sK sZe gkDh g[idk eoBk. fJ; Bt/I ezw
dh F[o{nks nzro/iaK B/ 1860 JhL ftu ehsh. bZrGr thj ;kb sZe fJ; tZvh
@@;ojzd## Bfjo dh g[NkJh j'D s/ 1881 JhL Bz{ fJ; ftu gkDh SZfvnk frnk.
wkbt/ d/ bZ y K J/ e V oep/ / Bz { fJ; Bfjo okjhI f;z f ink frnk
s/, nZr/ Bkb'I c;bK uzrk bkjk d/D bZrhnK. fJ;/ @@o'gV j?v toe;## s'I fJe
@@pkohfp;s d[nkp## Bfjo eZYh rJh. fJ; Bkb d[nkp/ d/ ft;akb fJbke/ Bz{
gkDh gqkgs j'fJnk. c;bK dk MkV tfXnk.
;zB 1947 s'I ekch ;wK gfjbK fJZe nzro/i nc;o B/ f;aeko eod/
tes wfj;{; ehsk fe fJe pzB wkoe/, v?w pDkJ/ ikD dh pj[s ;zGktBk w"i{d
j?. ;zB 1950 s'I 1957 sZe, fJ; gqki?eN s/ Gkos ;oeko B/ ezw pV/ i'ao ;'ao
Bkb ehsk. fJ; gqki?eN Bz{ GkyVk Bfjo eoe/ ikfDnk frnk. fJ; dh bzpkJh
S/ ;" feb'whNo s'I th tZX jh pDdh j?. i' r'fpzd ;kro v?w s'I trdh j'Jh
;ojzd B/V/ fJ; dhnK d' ;akyktK pD iKdhnK jB. j?okBh dh rZb fJj j? fe
gzikp ftu'I fJj Bfjo pj[s bzwK o;sk s?j eodh j'Jh, jfonkD/ ftu dkyb
j' iKdh j?. gzikp Bz{ fJ; ftu'I s[gek gkDh BjhI fdZsk iKdk. fe;/ EK fJ; ftu'I
gzikp bJh ;kJhcB eZY e/, BfjoK ;{J/ iK ykb/ BjhI pDkJ/ rJ/. ;kok gkDh
f;Xk jfonkD/ ns/ oki;EkB Bz{ G/i fdZsk. GkyVk Bfjo pDkT[D tes uko ;"
c[ZN u"VkJh ftu iawhB, w[Zy pzB s'I F[o{ j' e/ ;ko/ gzikp ftu'I dh S/ ;"
[186]
feb'whNo ftubh Xosh, gzikp d/ fe;kBK s'I y'j bJh. T[; tes bko/ fJj
bkJ/ rJ/ fe s[jkBz{ c;bK bJh fizBK ukj'r/, gkDh fdZsk ikt/rk. fJE'I d/ fe;kB
Bz{ fJe p{zd gkDh GkyVk ftu'I BjhI fdZsk frnk. Bfjo Bek Be Goh tr ojh
j[zdh j?. gzikp dk fe;kB ngDhnK c;bK Bz{ ;[Ze ojhnK t/y e/, jzM[{ pjk fojk
j[zdk j?.
id'I (1957) gzikp dh fjZe s/ w/jbdh GkyVk nZr/ bzxkdh j'Jh,
jfonkD/ s/ oki;EkB d/ y/sK Bz{ ;o;pi pDk ojh ;h. gzikp d/ ftbe oj/
fe;kBK Bz{ y{j bkT[D bJh eoi/ fdZs/ rJ/. y{j fijVk sd'I pbdkK Bkb ubdk
;h. fi; Bz{ tkj[zd/ j'J/ pbdK ns/ fe;kBK dk j[bhnk ftrV iKdk ;h. nZr/
y/sK ftu Gh ;kok fdB ygkJh eoe/, v/Y d' ftZx/ c;b Bz{ jbek fijk gkDh
brdk ;h. u"E/ fdB c;b fco gkDh Bz{ so; ojh j[zdh ;h. w/oh nkgDh ;[os
nzdo fJj ;kok wkiok tkgfonk, w?I y[d t/fynk j?. fizBK BfjoK ftu shj ukbh
;kb gfjbK edh edkJh gkDh trdk, c;bK sZe gj[zu iKdk ;h. w"i{dk ;w/
I ftu T[j ;kohnK BfjoK jw/;ak gkDh tb'I ykbh j[zdhnK jB. i' S'N/ ;{J/
fBebd/ ;B, T[j sK j"bh-j"bh pzd jh j' rJ/ jB. b'eK B/ tkj e/ y/sK ftu
;akfwb eo bJ/ jB. ;fjoK d/ B/V/ epik eoe/, xo/b{ tos'I ftu b? nKd/ jB.
o'gV s'I fBebD tkbh ;ojzd Bfjo dh fJe ;akyk, d'okj/ B/fVUI bzv/ fgzvK s'I,
tZy j'e/, b[fXnkD/ ftudh bzxdh j?. w?I y[d t/ydk fojk jK, fJj e/tb po;ks
d/ fdBK ftu pzd j'fJnk eodh ;h, iK ;ckJh eoB ;w/I pzd eod/ ;B. toBk
;kb ftu d; wjhB/ iao{o trdh ;h. w"i{dk ;w/I ftu fJj Bfjo d' wjhB/ gkDh
b? e/ nkT[Idh j? s/ d; wjhB/< y[ad fgnk;h wodh j?, y/sK Bz{ gkDh feE'I
fgnkt/rh< d[ydkJh gfjb{ fJj Gh j? fe Bfjoh gkDh dh gqkgsh tk;s/, e'Jh
tZvh b'e bfjo, g?dk BjhI ehsh rJh. ftdtkB spek rcbs ftu ;[Zsk j'fJnk
j?. okiBhfse b'e p/JhwkB jB. gzikp dk okyk< e'Jh BjhI j?.
id'I nBki dh b'V tZX rJh, Gkos d/ gzikj gqsh;as b'e G[ywkoh d/
feBko/ ik gj[zu/, sK Gkos ;oeko Bzz[{ @@ghHn?bH 480## nsh ;aowBke ;wM"sk
eoe/, nwohek s'I eDe yohdDh gJh. fJj T[j eDe ;h i' T[E/ e/tb gF{nK
Bz{ ytkJh iKdh ;h. nwoheBK d/ x'V/, rktK, wZMK s/ Gkos ftub/ wB[Zy, fJe
[187]
pokpo< tkj @@w/o/ Gkos wjkB## BjhI oh;K s/ohnK. fJe BthI ;ehw sfjs fco
fe;kBK Bz{ p'o bkT[D ns/ fJziD yqhdD tk;s/ eoi/ d/D/ F[o{ eo fdZs/. fJ;
soK ;'e/ d/ ;skJ/ fe;kBK B/ XVk XV eoi/ u[Ze e/ p'o bkJ/, fJziD yqhd/.
Bfjoh gkDh i' w[cs d/ Gk (nsh ;;sk) fwbdk j?, T[;Bz{ y'j e/ gzikp d/
fe;kBK Bz{ pj[sh w[;aZes tkbk s/ bZe s'VB tkbk youhbk okj nyafsnko eoBk
fgnk. T[;dh nZXh e[ c;b dh ewkJh s/b ykd, ns/ fJziBK dh yqhd ns/
w[ozws s/ jh ubh iKdh ;h. fJ; s'I wro'I BtK cokv ehsk frnk, fe;kBK BKb
fe wfjzx/ vhiab ns/ fJziB d/ you/ s'I puD dk nk;kB sohek j?, fpibh dhnK
w'NoK brtkT[DhnK. fJ; @@jfo uzd"oh## (pDktNh uhi) fgZS/ fco fe;kB d"V
fgnk. Gkoh fo;atsK d/ e/, fpibh d/ e[B?eFB fwbd/ ;B, T[j fdZshnK. w'NoK
yqhdhnK. gzikp dk yopKI o[fgnk o[V frnk. fpibh ;dk jh o[;h ofjzdh. w'NoK
d/ Bkb T[jh vhiab fJziD oZyD/ gJ/, sK fe c;b ;[e Bk ikt/. j[D sK jkbs
fJj j? fe gzdoK gzdoK ;kb j' rJ/ fiBK Bz{ w'NoK bJh ;feT{foNh Goh Bz{,
T[jBK dh Gh tkoh BjhI nkJh. T[IR u'DK d/ B/V/ nke/ ;ko/ T[whdtko Bkjo/
i?eko/ s/ bko/ pV/ d/ iKd/ jB.
thj e[ ;kb gfjbK ;oekoh s"o s/ r[opkDh dh fJe gzesh fby e/
goukoh rJh, p'ov bkJ/ rJ/. i' fJT[I ;h-
gfjbk gkDh ihT[ j?, fis jfonk ;G e'fJ.. (tko nk;k)
iK
gtD[ r[o{ @@gkDh fgsk## wksk Xos[ wjs.. (ig[)
r[opkDh dhnK gzeshnK dk ;jkok b? e/ gqukfonk frnk, b'e' ! gkDh
pVk ehwsh j?, nikJhI Bk r[nkU, ;ziw Bkb tos'. gzikp Bz{ fJj gkm gVQk
e/ gkDh jfonkD/ s/ oki;EkB tZb Bz{ s'fonk ik fojk ;h. gkDh @@nikJh## ikD
s'I o'eD bJh, gzikp ftu fJe wfjewk fNT{pt?Zb ekog'o/;aB y'fbnk frnk.
fJ; ftGkr B{z, BfjoK ;{J/ s/ ykb/ gZe/ eoB dk ezw ;"Ifgnk frnk. jikoK
feb'whNo BfjoK s/ ykb/ gZe/ eo fdZs/ rJ/. nca;oK s/ tihoK B/ si'ohnK Go
bJhnK. m/e/dkoK B/ jZE ozr bJ/. ykb/ pj[s S/sh N[ZN rJ/ gkDh s'I fgnk;/
wo rJ/. gZe/ ykfbnK dk fe;kBK Bz{ E'Vk fijk ckfJdk sd'I j'Dk ;h, nro
[188]
T[jBK ftu gkDh nkT[Idk. ykfbnK Bz{ gZe/ eoB dk youk fe;kBK Bz{ gk fdZsk
frnk. @@gkDh fgsk## ih B/ do;aB jh Bk fdZs/.
gkDhnK dh nzsook;aNoh ekBz{B w[skpe tzv eoB bJh uzvhrVQ d/
fJe ;[fjod ;ZiD B/, gzikp s/ jfonkDk jkJh e'oN ftu, @@b'e fjs## gNh;aB
dkfJo eo fdZsh. fJj noih (ckJhb) fJe iZi e'b ftuko bJh g[idh, e[M
fdBK s'I pknd, fpBK e'Jh fNgDh d/ nZr/ ;oek fdZsh iKdh. uko e[ ;kb gzikp
dh fe;ws Bkb i[Vh, fJj wjZst g{oB ckJhb, eufjohnK d/ nzdo ;cao eodh
ojh. fJsB/ Bz{ jkJhe'oN ftu fJe Bt/I iZi, ;odkoHHHHHHHHHH;zXktkbhnk dh
fB:[esh j' rJh. id'I T[jh gkDhnK tkbh ckJhb ehVh ukb/ ubdh j'Jh ;qL ih
d/ w/i s/ nkD Y[Zeh. T[jBK t/yh goyh, ikfJik fbnk s/ ;[DtkJh bJh sohe
gk fdZsh. ;kEh iZiK B/ tofink, fJj @@rbsh## Bk eo'. fJ; cBhno Bkr dh
gNkoh Bk y'b'. ;odko ih s/ e'Jh n;o Bk j'fJnk. ;r'I fdqVsk Bkb T[jBK
efj fdZsk, fe w?I fJ; e/; Bz{ feBko/ bk e/ jh ojKrk. e[M jh fdBK nzdo
;[gohw e'oN tZb'I c?;bk o'e b?D dh @@;yas jdkfJs## nk rJh. ;qL
;zXktkbhnk Bk o[e/. ;[gohw e'oN d/ uhc i;fN; ;kfjp ih B/ ;ko/ fB:wK Bz{
T[bzx e/ fJj ckJhb fdZbh wzrtk bJh. j'o bZyK ckJhbK d/ j/mK dcB eo
fdZsh rJh. thj ;kb s'I fJ; Bz{ jtk sZe BjhI brD fdZsh rJh. s/ ;L
;zXktkbhnk i;fN; ;kfjp gzikp d/ gkDhnK ftu o'jV e/ (pdbh eoe/)
skfwbBkv{ G/i fdZsk frnk. ypodko ! i/ fe;/ B/ gzikp d/ jZeK dh rZb ehsh
gzikp d/ Gb/ tkbk fJB;kca ehsk. pdbh eo d/Dh sK ;G s'I S'Nh fijh ;aik
j?. fJ; s'I tv/ohnK ;iktK nDrfDs ni/ okythnK jB. @@;s: w/t i:s/##
gkDhnK d/ e[dosh fB:w (ns/ nzsook;aNoh ekBz{B) d/ y'ih ftdtkB
gq'L fw;b ns/ iBob thbQo (nwoheh) B/ pj[s fwjBs s'I pknd 400 gzfBnK
dh fJe g[;se 1967 ftu SgkJh ;h. fJj feskp Gkosh dfonktK dh tzv pko/
;G s'I tXhnk wzBh rJh. dfonkJh gkDhnK Bkb ;zpzXs w;b/ fJ; feskp s'I
;//X b? e/ ;[bMkJ/ ik ;ed/ jB. wjkokik pjktbg[o, ns/ rzrk Bro d/ oki/
Bkb ;zB 1918 ftu, ns/ ;szpo 1920 Bz{ d' tko gkDh gqkgs eoB d/ ;wM"s/
j'J/. T[jBK d't/I jkewK B/ gzikp s'I gkDh w[Zb T[sko e/ fbnk ;h. Gkt/I ;ko/
[189]
Gkos ftu oki sK r'fonK dk jh ;h. ;sb[i iwBk fbze Bfjo (n?;HtkJhHn?b)
pDkT[D s/ Gkos ;oeko eo'VK o{g? popkd eo u[Zeh j?. fJ;/ Bfjo dk BhIj
gZEo (1982) i' fJzdoK rKXh B/ oZfynk ;h. fJ; gzikp wko{ BhIj gZEo B/, gkDh
sK Gkt/I n?;HtkJhHn?bH okjhI BjhI fbnk. gzikp Bz{ y{B d/ dfonk ftu iao{o v'p
fdZsk. gkDh y'j/ ikD d/ o'; tZi'I nekbh db B/ eg{oh (fiE/ BhIj gZEo oZfynk
;h) s'I Gkos ;oeko fto[ZX w'ouk bk e/, frqcaskohnK dk fprb tik fdZsk.
fJE'I pdb e/ w'ouk nzfwqs;o ubk frnk. T[Xo GkJh ioB?b f;zx B/, GkJh
nwqhe f;zx s/ GkJh mkok f;zx dh BkikfJia frqcskoh d/ fto'X ftu, @@w'ouk##
bkfJnk j'fJnk ;h. nzfwqs;o gjz[u e/ d't/I @@w'ou/## fJeZm/ j' rJ/. fBs fdB
frqcskohnK j'D bZrhnK. nekbh db B/ Gkos ;oeko fto[ZX, Bk fwbtosD
eoB dh sohe fwE fdZsh. fJ; s'I r[Z;k yk e/, fJzdok rKXh B/ gzikp s/ c"iK
ukjV fdZshnK. f;ZyK dh spkjh r[oXkwK dk ftBk;a. ykVe{nK dk T[Gko, Gkosh
c"iK tZb'I gzdoK e[ ;kb sZe f;Zy B"itkBK dk pVh p/ofjwh Bkb f;aeko ehsk
iKdk fojk. e/tb gkDh wzfrnk ;h, T[j Gh @@nkgDk gkDh##. p/rkBk jZe BjhI
ukfjnk ;h. ;w/I ;w/I dk c/o j?. fJe T[j iawkBk ;h fe w[rb ikpoK Bz{ f;ZyK
B/ b'j/ d/ uD/ upkJ/. npdkbh s/ d[okBh d/ g?oK j/m nZr pkb fdZsh. pzB
bikJhnK ik ojhnK w[fNnkoK tkg; fbnKdhnK. r'fonK Bz{ nfij NZeo/ fe
@@;akj w[jzwdk f;zxK B/ r'fonK d/ tKr fBzp{nK bj{ fBu'V ;[ZN/##, tkbh jkbs
pD rJh. go nZi f;Zy e"w nkgDk gkDh gzikp d/ y/sK tZb BjhI w'V ;edh.
pj[s gkDh g[bK d/ j/mdh fBs bzxdk ik fojk j?. ;kv/ dfonk ;[Ze/, ;kvhnK
BfjoK ;[ZehnK, ;kv/ ;{J/ ykb/ ;[Ze/. ;kvh Xosh ;[Zeh c;bK ;V rJhnK. @@i/
fes/ gkDh j? sK e/tb fe;kBK dhnK nZyK ftu. i/ nZyK ftu'I trd/ gkDh Bz{
fJe EkJhI bzxkfJnk ikt/, ;akfJd fJe dfonk pD ikD/HHHHHH##.
gfNnkb/ fiabQ/ dh ;wkDk wzvh d/ B/fVUI, gfjbK tr ojh GkyVk Bfjo
ftu'I, fJe j'o Bfjo eZY e/ (jK;h p[NkDk) fsnko eo bJh j?. gfjbK tr
ojh Bfjo yB"oh sZe, gzikp d/ y/sK ftu'I dh bzxdh j?. j' ;edk j? gzikp
d/ fe;kB edh fJ; Bfjo ftu'I gkDh gqkgs eoB dh e'f;a;a eoB u'oh iK ;hBk
i'oh. ;wkD/ s'I okj pdb e/, fJj Bfjo jfonkD/ ftu dkyb eo fdZsh rJh
[190]
j?. j'o rip gJh 06-06-2001 ftu ;qL gqek;a f;zx pkdb ;oeko ftu wzsoh,
ns/ pkdb d/ fo;as/dko s/ b'e fBowkD wzsoh ;qL nikfJp f;zx w[yw?bg[o B/
fJ; @@wkbtk wko{## Bfjo dk BhIj gZEo oZfynk ;h. n?;HihHghH;hH d/
ekoiekoDh d/ w?Ipo i'frzdo f;zx gzioE Bkb ;B. BhIj gZEo s/ d'BK dk BK
gfVQnk ik ;edk j?. @@gzE osB## ;qL r[uoB f;zx N"jVk fJ; gkg eow pko/
T[Zuk ;kj th Bk b? ;e/. nopK gsh ;qL ;[oihs f;zx oZyVk fJ; Bfjo d/ g[Zb
s'I nB/eK tkoh bzfxnk j?. ;qL jofdnkb f;zx okibk d/ p/N/ ;qL irsko f;zx
okibk d/ e'm/ s'I yb' e/ Bfjo ftu'I dh trdk gkDh ;kc fd;dk j?. go fJjBK
b'eK dh nkswk wo u[Zeh j?. j[D ;ko/ gzikp Bz{ ;w;akB xkN G/i e/ bKp{ bk
e/ FkfJd fJj @@;[Zy dh BhId## ;"I ;eDr/. gzikp ftu'I dh tr ojh Bfjo T[go'I
jtk bzx e/, gzikp d/ y/sK tZb edh d' p{zdK gkDh b? nkT[Idh ;h. gzikp dk
e'Jh fgnk;k v'b Goe/ fJ; ftu'I gkDh gh b?Idk ;h. Gkt/I fJj Bfjo fJZNK Bkb
gZeh ehsh j'Jh j?. fco Gh E'VQk E'vQk fo; e/ gkDh gzikp dh Xosh ftu gqt/
;a eo iKdk ;h. vkjfYnK B/ Goh g{oh Bfjo dk w[jkDk jh jfonkD/ Bz{ w'V
fbnk. ;kv/ nkgfDnK B/ nkgD/ okjhI gzikp dh Xosh Bz[{ pzio pDkT[D d/ ekb/
ekoBkw/ dk ekb/ fdB ekbk BhIj gZEo oZy e/ f;ZyK d/ eb/i/ ftu yzio y'G
fdZsk.
GkyVk v?w s'I gkDh oki;EkB d/ fNfpnK se g[ukDk, iK s/ fBoh
w{oysk j?. iK fco ;kfi;a sfjs f;ZyK Bz{ popkd eoB dh :'iBk j?. BfjoK
okjhI jiko whb sZe gkDh id'I ubdk j? sK 25 gqsh;as Xosh ;'y b?Idh j?.
fJsBk e[ jh jtk ftu T[v iKdk j?. fiBK ft;akb o/sb/ fNZfpnK ftu dfonk
roe j' iKd/ jB. xZro Bdh dk p/ pjk gkDh, jo ;kb jzB[{wkBrV d/ fNfpnK
ftu ;wk iKdk j?. fJ; Bfjo GkyVk dk gj[zfunk gkDh, c;bK johnK BjhI eo
;edk. jK ! E'Vk pj[s ghD d/ ezw nk ;edk j?.
oki;EkB dh fJe ;z;Ek B/ fJj ;ot/ fog'oN nyapkoK ftu fdZsh ;h
fe gzikp ftu'I fbnKdk Bfjoh gkDh oki;EkB dk ;ztko e[M BjhI ;fenk. jK
gzikp iao{o T[ZiV frnk j?. gzikp ftubk ;ot/ wfjewk, nkgDh fog'oN nzeVk
ftGkr Bz{ jo ;kb fsnko eoe/ G/idk j?. fJ; nzeVk dcaso ftu gzikp pko/
[191]
jo soK dh ikDekoh j[zdh j?. go Xosh j/mb/ gkDh pko/ fJE/ ;kok foekov
rbs j?. Xosh ftubk gkDh fi; s/ih Bkb j/mK T[sodk ik fojk j?, T[sBk
fbfynk BjhI iKdk. id'I Gkosh fe;kB :{BhnB d/ w[yh fe;kBK d/ fXnkB ftu
fJj rb nkJh. gVskb eoB s/ gsk brk thj s'I gzMh c[ZN gkDh dh ;sk xN
ftykJh rJh ;h. Gkt gkDh j/mK ubk frnk, ;Zso c[ZN, go df;nk frnk
gzskbh s'I gzikj c[ZN. n?vk jB/o<
gzikp d/ w[Zy wzsohnK s'I e/Ido B/ pKj wo'V e/, gkDh s/ vkek wkoB
tor/ g/goK s/ jw/;aK d;syas eotkJ/ jB. fe;/ w[Zy wzsoh dh iawho B/
nzrVkJh Bk bJh, G/vK pD BhthnK gkJh oj/. ;qL nwfozdo f;zx w[Zy wzsoh
gzikp B/ @@nZXh e[ pVQe## wkoh ;h. id'I Gkosh ;[gohw e'oN tb'I gzikp ;oeko
Bz{ j[ew d/ fdZsk fe nkgD/ fJbke/ ftu n?;HtkJhHn?bH Bfjo s[ozs pDk e/ fdZsh
ikt/. id'I iZi ;kfjp Bz{ g[ZfSnk frnk fe fJj ;{fpnK dk nkg;h wkwbk j?.
ok;aNoh s/ nzsook;aNoh ekBz{BK w[skpe s[;hI fJ; soQK gzikp dk gkDh BjhI y'j
;ed/. iZi ;kfjp B/ fJo;akd cowkfJnk-@@w?I gkDh E'Vk Jh y'fjnk ;h. w?I sK
Bfjo pDk e/ d/D dk j[ew fdZsk ;h.##
@@ih Bfjo ekjd/ tk;s/ ;h< gkDh SZvD tk;s/##<
@@fJ; rb Bkb w/ok e'Jh skbe BjhI j?##. iZi ;kfjp B/ G'b/gD Bkb
nkfynk. ftXkB ;Gk ftu wsk gk; eotk e/ Gkt/I ;L nwfozdo f;zx B/ Bfjo
pDkT[D s'I fBiks gk bJh j?. go @@fizBk gkDh (i[bkJh 2004) Bz{ jfonkD/ s/
oki;EkB Bz{ ik fojk ;h T[j gfjbK tKr jh iKdk oj/rk##, s/ w'jo Gh bk
fdZsh.
gzikp gzi dfonktK dh Xosh ;h. nZi ;ko/ dfonk ;[Ze rJ/ jB. jK
nZi eZb ;oekoK dh feqgk ;dek, fJe j'o dfonk gzikp ftu trdk j?, ;aokp
dk dfonk. i' gzikp dh i[nkBh Bz{ o'jVh ik fojk j?. gzikp ftu'I o[ZyK dk Gh
ykswk j' frnk j?. o[ZyK ekoB po;ksK j' ikfJnk eodhnK ;B. j[D T[j Gh
BjhI nkT[IdhnK. fJe' uhia pkeh j?, jT[e/ f;;ehnK, popkdh s/ w"s, ;ko/ gzikp
dh.
gkDh dh tfvnkJh ;fsr[o{ ih fJT[I eo oj/ jB-
[192]
gkDh ftuj[ osB T[gzB/, w/o[ ehnk wkXkDh..
nm;fm shoE d/th Ekg/, g{oph br? pkDh..
BkfJ fBtkik Bks? g{ik, BktfB ;dk ;[ikDh..
w[fJnk ihtfdnK rfs j't? iK f;fo gkJhn? gkDh..
BkBe f;oy[E? ;?skBh, J/Bk rbk Bk gkDh, ..
t[m? (gkDh) j'fJn? j'fJ fpbktb, ihnk i[rfs ;wkDh..
t{m? (gkDh) nzB ewkd[ egkjk, ;G;? gVdk j't?..
t[m? xkj[ uofj fBs ;[oGh (rktK wZMK) ;k XB djh fpb't?..
fss[ fxfJ (xhU) j'w ir ;d g{ik, gfJn? ekoi[ ;'j?.. (gzBk- 148)
j[D id'I nzB ;zeN Gkos ftu'I ysw j' frnk j?. BthnK seBheK
okjhI ;kohnK ;N/NK d/ fe;kB nzB g?dk eoe/ fYZv Go b?D i'r/ j' rJ/ jB.
nfij/ ;w/I f;Zy fe;kBh Bz{ w[;hpsK ftu v'p fdZsk j?. ftd/;aK ftu'I Gkt/I wfjzr/
w[Zb sko e/ nBki wzrkT[Dk gt/, wzrk b?Id/ jB. go gzikp d/ fe;kB Bz{ w[Bkc/
tkbk w[Zb BjhI fdZsk iKdk. fJ; soK gzikj-;Zm ;kbK ftu fe;kB ;"yk j'D dh
Ekt/I, j'o rohp j' frnk. eoi/ s'I szr nk e/ y[de[;ahnK d/ okj g? frnk iK
ftd/;aK dhnK jB/ohnK r[cktK ftu r[nku frnk. okj ftykT[D tkbk pKj cVB
tkbk e'Jh Biao BjhI nkT[Idk. ;fsr[o{ ih pj[Vh eoB, e'Jh d{o nzd/; nkr{
e"w Bz{ pya;a d/D. gzikp ftu'I u[D/ n?wHghH J/B/ ekfJo s/ ewhD/ pD u[e/ jB
fe gkobhw?IN ftu fe;/ B/ gzikp d/ fJjBK w[zfdnk pko/ edh ipkB se BjhI
y'jbh. ftdtkB spe/ B/ fJjBK oki B/sktK B{z edh bkjBsK BjhI gkJhnK. eh
gzikp ftu e'Jh fiT[Idh iwho tkbk ihts BjhI j? i' ;Zu p'b ;e/ ns/ ;Zu fby
;e/<
000
[193]
Pq'wDh ew/Nh d/ nZ;h ;kb
r[o{ BkBe ;kfjp ih fi; fJbke/ ftZu nkgD/ wZs d/ gquo bJh iKd/ T[;
fJbke/ ftZu fe;/ fJe f;Zy B{z w[yh Ekg e/ @@Xow;akb## ekfJw eod/ sK fe gzdoK
fdBK wro'I iK wjhB/ wro'I ;zrsK fJeZso j' e/ r[opkDh dh ftuko eoB. d[Zy ;[Zy
;KM/ eoB. fJZe d{i/ dh ;jkfJsk eofdnK ;wki B{z wkBf;e nkofEe ;wkie s/
okiBhse gZyK s'I ikro{e eoB. fJj w[ZYb/ isB ;B. shi/ gkfs;akj ih B/ fJ;
gqpzX ftZu ;[Xko eoe/, fJbkek tzv eo fdZsh. T[; ;w/I Gkos ftZu pkJh ;N/NK iK
tZv/ oki ;B. r[o{ nwo dk; ih B/ nkgD/ pkJh okiK d/ w[yh, @@wzihdko## Ekg
fdZs./ fJjBk dhnK ;akyktK d/ s"o s/ ptzik @@ghjV/## (gquko e/dI o) ;Ekgs eo fdZs/
. fJj gqpzX Gkt/I uzrk ;h go r[o{ okw dk; ih B/, @@d;tzX## dh gqzgok ikoh eo
fdZsh, ns/ ;kok fj;kp S/ wjhfBnK wro'I nzfwqs;o nk e/ ftykT[Dk iao[{oh eo fdZsk
frnk. fJ; B{z w;zd gqEk fejk frnk. fJ; gqeko dh ;/tk bzwK ;wK ubdh ojh.
j"bh j''b" h ftrkV g?dI k frnk. d;t/I ;fsr[oK sZe fJjBK w;zdK dhnK b[ZNK y'jK
iZr ikjo j'JhnK. d;w r[o{ B/ w;zdfroh f;;Nw g{oh soQK ysw eo fdZsk. ykb;/
B{z f;ZXk r[o{ Bkb i'V fdZsk. ;zB 1708 s'I 1799 sZe, f;ZyK Bz{ brksko je{ws Bkb
i{MDk fgnk. fgzv, ;afjo, xo, fsnkrD/ gJ/. fJjBK fpyV/ jkbksK ftZu T[dk;h ;kX
s/ pqkjwD b'e, r[od[nkfonK s/ ekpia j' rJ/. wjkokik oDihs f;zx B/ oki dhnK
jZdK tXkT[D s/ pj[s i'oa bkfJnk. nzdo{Bh fto'X B{z ekp{ ftZu oZyD tk;s/ pVh
f;nkDg Bkb ezw ehsk. go Xow gquko iK r[od[nkok gqpzX tZb fXnkB Bk d/
;fenk.
r[od[nkfonK d/ jkbks pd s'I pdso jz[d/ rJ/. ;zB 1873 ftZu ;a[o{ j'
e/ f;zx ;Gk bfjo B/ u/sBsk fbnkT[D ftZu nZSk yk;k :'rdkB gkfJnk. go ni/
;wK nB[e{b BjhI ;h ;[Xko ftZu d/o j[zdh rJh. ;zB 1920 ftZu f;ZyK d/ i';a B/
T[pkbk ykXk. g[ikohnK tZb'I nsh Bhu eow r[od[nkfonK ftZu ehs/ ikD bZr./ ;B.
r[o{ xoK dhnK r'beK ns/ iawhBK popkd ehshnK ikD bZrhnK. bzwh id' ifjd
s'I pknd nB/eK w[;hpsK MZb e/, f;ZyK dh Xow gqsh tckdkoh ns/ fdqVsk t/y e/
[194]
, nzrq/ia ;oeko B/ ;zB 1925 ftZu f;Zy r[od[nkok ekB{zB gk; eo fdZsk. fJ;/ ekB{zB
sfjs 18 i{B 1926 B{z ;q'wa Dh r[od[nkok ew/Nh bJh gfjbh u'D j'Jh. fJ; soQK
i/s{ w?pI oK B/ gqpzX ;zGkfbnk.
Gkt/I gqpzXeh siopk BjhI ;h Xow pko/ pj[sk frnkB BjhI ;h. fco Gh
Xow gqsh tckdkoh B/ ;a[o{ d/ gZuh shj ;kb ;aq'wDh ew/Nh dk ezw mhe ubdk fojk,
nZi tKr @@whvhnk## (nypkoK fo;kb/ NhHthH u?Bb, fJzNoB?N) BjhI ;h. i/ feXo/
@@Xow eow## eh T[bzxDk j'Jh Gh sK pkjo Gkc BjhI fBebh. j[D id'I e[opkBh
tkb/ f;Zy ;ko/ ftS[V u[Ze/ jB. f;Zy nkr{nK ftZu Xow gqsh tckdkoh BKj d/ pokpo
jh j?. whvhJ/ tZb'I skfJBks u[;s gZsoeko X[o nzdo dhnK ewhnK iZr ikjo eo
fdzd/ jB. f;Zy w;fbnK pko/ w"i{dk ;w/I ftZu gfjbK wjhBktko w?riahB s/ Btzpo
2005 s'I o'ika BK ;g'e;w?B okjhI ;qH i'frdo f;zx B/ fi; p/pkeh Bkb fbfynk j?,
T[j nkgDh fw;kb nkg j?. Xow gZy'I f;Zy j'D eoe/ r[od[nkfonK d/ gqpzXe j'D
dh j?;hns ftZu, nkgD/ gzE dh uVQdh ebk bJh ezw Bk eoe/ f;Zy w[yhnK B/ pj[s
fBok;a ehsk j?. fJjBK b'eK dh efjDh s/ eoBh ftZu iawhB n;wkB fizBK nzso
j?. brGZr jo r[od[nko/ s/ bZmwko fe;w d/ r[zv/ ekpia j' u[Ze/ jB. rZb ;qa'wDh
ew/Nh tb/ r[od[nko/ sZe ;hws Bk ofj e/ nZi jo r[od[nko/ dk gqpzX wbe
Gkr'nK, e"v/ okya;aK s/ ;ZiD mZrK d/ jZEK ftZu j?. fiZdD s'I ;aq'wDh ew/Nh j'Id
ftZu nkJh j? T[dI' s'I b? e/ nZi sZe dk b'y/ k i'yk e'Jh Gh f;nkDk ffttnesh eo
t/y./ Bshi/ nkgD/ nkg p'b e/ eo{o ;Zu ;kjwD/ fbnkT[Dr/.
p/nzs g?;k ns/ ;kXB j'D d/ pkti{d ;aq'wDh ew/Nh B/ nkgDh fiazwt/ koh BjhI
fBGkJh. r[od[nkok gqpzX okjhI ;a'qwDh ew/Nh, d[Bhnk Go d/ f;ZyK B{z nkgD/ Bkb i'V
;edh j?. fJjBK tZb'I T[u f;Zfynk gqkgs r[DtkB gqukoe f;Zy ;ko/ r[od[nkfonK
ftZu ;zrsK B{z fwnkoh r[ows f;Zfynk d/D. jo soQK dk ;'fXnk j'fJnk xZN s'I xZN
ehws s/ ;kohnK tZvhnK Gk;aktK ftZu Sgtk e/ ;kfjs G/iD. T[Zu gkJ/ d/ xZN'-xZN
fszB o'ika Bk nypki (gzikph, fjzdh, nzro/iha ) b'ekJh sZe gj[zuD. nkvhU thvhU
;hvhia ftdtkB r[of;ZyK s'I fsnko eotk e/, d[Bhnk Go ftub/ r[od[nkfonK ftZu
G/ihnK ikD. r[opkDh ;zEk gkm s/ noE p'X eokT[D bJh ft;akb gqpzX ehs/ ikD.
d[Bhnk ftZu c?b/ f;ZyK d/ w;b/ jZb eokT[D bJh yk; ftf;anK d/ wkfjo r[of;ZyK
[195]
dhnK ew/NhnK pDkJhnK ikD. nkgDk o/vhU s/ NhHthH u?Bb j't./ fiZE'I f;ZyK Bkb
;pzXs ;ko/ soQK d/ w;b/ ns/ Xow frnkB xo xo gZ[idk j't./ pZfunK phphnK
pia[orK dh wkBf;e pDso w[skpe, p"fXe ftek; bJh T[gokb/ ehs/ ikD. rZb eh
;q'awDh ew/NKh f;ZyK Bkb ;pzXs jo soQK d/ ftGkr y'bQ./ fJzNoB?N okjhI g{oh f;Zy
e"w fJe ;{so ftZu gq'Jh ikt/. fiE/ f;Zy wkJh GkJh Xow pko/ frnkBtkB j'D,
nkofEe gZy'I wiap{s j'D, okiBhfse gZy'I wkD Bkb ofj ;eD.
jkJ/ ;fsr[o{ ih ! pj[Vh eo'. s[jkvhnK r'beK b[ZNhnK ik ojhnK jB.
s[jkv/ bzroK B{z ;zBQ bZr oj/ jB. s[jkv/ o[wkb/ uKdBh u"o b[ZN/ ik oj/ jB.
s[jkv/ BK dhnK iawhBK y[od p[od ehshnK ik ojhnK jB.s[jkv/ BK s/ uZb oj/
;e{b ekbi s/ j;gskbK B{z b[ZfNnk ik fojk j?. ykb;k wkou s/ u/sBk wkouK
okjhI ;aoXktkBK dh ;aoXk b[ZNh ik ojh j?. Bro ehosBK s/ o?D ;pkJh ehosBK
okjhI frnkB s'I ;ZyD/ ehsk ik fojk j?. ;aq'wDh ew/Nh w?Ipo okirZdh b[ZND dh
e'f;a;a eod/ jB. okiBhse p[oS/, Xow d/ BK s/ t'NK ns/ XB b[ZNd/ jB. ;N/
ih ebkeko (f;XKs jhD ehosBhJ/, Ykvh b?euoko s/ eEktkue) ;zrsK dh
ewkJh b[ZNd/ jB. tZN/ ftZu gZb/ nfrnkBsk iK nzXft;atk; jh gkT[Id/ jB. sysK
d/ @@iE/dko## ftdtkBK dh ftZfdnk ns/ y'i (j[ewBkw/ okjhI fpBQK m'; ekoB gzE
u'I S/eDk) B{z b[ZNd/ jB. skesto b'e iE/dkoK dk ;t?wkD b[ZNd/ jB. iE/dko
oki;h skes dh Sso SkfJnk j/m ftGukohnK pbksekohnK gzE d'yhnK s'I w'NhnK
oewK b[ZNd/ jB. eko ;/te fe;kBK s'I p/nzs eDe M'Bk b[ZNd/ jB. r[o{ rqzE
;kfjp dh nkV b? e/ fBwkD/ ;/te d[ekB wekB gbkN iawhB torh ikfJdks
b[ZNd/ jB. r?o f;ZyK B{z r[od[nkfonK ftZu p[bk e/ T[jBK B{z f;o'g/ G/N eoe/
gqXkB ;eZso nkgD/ bJh M{mh gq;za;k b[ZNd/ jB. pj[s ;ko/ ;/te r[opkDh SgkT[D
d/ Bkw s/ eJh g'EhnK tzvD d/ Bkw s/ eJh ;ko/ nrB G/N eoB d/ Bkw s/ g{oh
e"w B{z b[ZNd/ jB. ny"sh ;zs wjKg[oy nzBQh ;aoXk ftZu roe eoe/ b[ZNd/ jBHHHHH.
fe;/ iawkB/ d/ ;G s'I f;nkD/ f;Zy nZi jo gZy'I bZ[N/ ik u[Ze/ jB. XB (g?;k) Xow
s/ oki gZb/ BjhI fojk. frnkB s/ ;t?wkD ed/ dk T[v u[Zfenk j?. fJZe' rZb gZb/
ofj rJh y[nkoh s/ u"Ij gZyh y[nkoh.
;aq'wDh ew/Nh pDh B{z nZ;h ;kb s'I fiankdk ;wK j' frnk j?. fJjBK nZ;h
[196]
;kbK ftZu nZ;h gqsh;as f;Zy nytkT[D tkb/ wVQhnK epoK B{z g[{iD bZr gJ/. ;apd
r[o{ (frnkB) B{z G[Zb p?m./ fJjBK nZ;h ;kbK ftzu shoE :ksoktK s/ nZ;h gqsh;as
b'e XB s/ ;wK popkd eoB bZr gJ/. fJjBK 80 ;kbK ftZu 80 gqsh;as f;Zy
ftGukoh, mZr s/ fo;atsy'o pD u[Ze/ jB. fgSb/ 80 ;kbK ftZu 80 gqsh;as f;Zy
Bf;anK ftZu fizda rh spkj eo u[Ze/ jB. bzw/ ;w/I d/ rbs gquko ekoB, 80 gqsh;as
f;Zy okXk ;[nkwhnK, fBozeko, ;Zu/ ;"d/ ns/ f;Zy ;aebK tkb/ @@;zsK pqjwfrnkBhnK##
d/ r[bkw pD u[Ze/ jB. tos eotk u"E dhtkbh, b'jVh, j'bh, ;aokX, ezieK, w{osh
g{ik nkfde 80 gqsh;as f;ZyK dh fiazdrh dk nN[N fjZ;k pD u[Ze/ jB. ;aq'wDh nekbh
db 80 gqsh;as f;Zyh n;{bK B{z fsnkr e/, fjzd{nK d/ Grt/I eoB ftZu roe j'
u[Zfenk j?. r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh B{z ;wM ftuko e/, ihtB ;ztkoB dh ;wM
80 gqsh;as f;Zy ft;ko u[Zfenk j?. s/ wzso ikg, wkbkk, nyzvgkm, ;zgN gkm s/
feokJ/ d/ gkm, m/e/ d/ gkm eokT[D d/ e[okj/ g? u[Zfenk j?. nZ;h gqsh;as f;Zy
gqukoe, Xow B{z Xzd/ d/ s"o s/ tos oj/ jB, fizda rh ;ztkoB bJh BjhI. nZ;h
gqsh;as f;Zy dkjVh e/; eNtk u[Ze/ jB. r[o{ rqzE ;kfjp B{z wZEk N/eD tkb/ 80
gqsh;as f;Zy gZrK B{z fsnkr u[Ze/ jB. f;sw fJj fe d;skoK ;ikT[DhnK G[Zb u[Ze/
jB. 80 gqsh;as f;ZyK B{z r[opkDh d/ noE BjhI nkT[dI ./ ;wM e/ edh y[d gkm
BjhI eod/. fJfsjk; s'I tkfec BjhI jB. f;Zy ofjs wfonkdk s'I nDikD jB. j'o
s/ j'o uko e[ fwzNK ftZu ysw j' ikD tkbh nodk; sZe f;Zy BjhI eo ;ed/. nZ;h
gqsh;as r[od[nkfonK ftZu r[opkDh d/ T[gd/;Ka s'I T[bN toskok tos fojk j?. e"D
fizwa t/ ko j? fJ; fBZxo oj/ jkbks bJh < fBo;zdj/ ;aq'wDh r[od[nkok gqpzXe
ew/Nh nzfwqs;o ns/ fdZbh f;Zy r[od[nkok ew/Nh, ;w/s b'eb ew/NhnK d/. fgSb/
;w/I ftZu e[okj/ gJ/ gqpzXeK B{z eJh tko pdfbnk ik u[Zfenk j?. j[D fco r[od[nkok
gqpzX 99 gqsh;as fBxko ftZu ik u[Zfenk j?. f;Zy gzE d/ ;[us/ tor B{z gqpzX pdbD
ns/ ;[XkoB tk;s/ GftZy w[yh BhshnK T[bhe e/ m'; ezw eoBk gt/rk. toBk jkbks
j'o fBxodh ubh ikt/rh.
fgSb/ e[M ;w/I d'jokB f;Zy gzE d/ w[yhnK s/ fij' fij/ ;zrhB s/ ;aowBke
fJbiakw bZr/ jB, gVQ ;[D e/ gkDh gkDh j' ikJhdk j?. s[;hI Gh gVQ e/ nzdkiak
bkU n;{b feZE/ yVQ/ jB L-
[197]
@@f;Zy gzE d/ e[opkBhnK Go/ fJfsjk; Bkb fJ; s'I tZvk wiake j'o eh
j' ;edk j? fe phph izrho e"o torh v/od/ koBh, n?;H ihH ghH ;hH dh gqXkB ofj
u[Zeh j?. nkgDh p/Nh B{z esb eo d/D d/ e/; ftZu ndkbsK ftZu g/;ha nK G[rs
ojh j?. eo'VK o[g? dh iawhB jVZg eoB tkbk bkbuh fJB;kB frnkBh g{oB f;zx
nekb sys dk iE/dko j?. gq'L wBihs f;zx tork gqkgoNh vhbo (dbkb) e/;rVQ
nBzdg[o dk iE/dko j?. nkgDh B{zj B{z v[Zp e/ woB bJh wip{o eoB d/ e/; ftZu,
frnkBh e/tb f;zx sys dwdwk ;kfjp dk iE/dko ndkbsK d/ uZeo eZN fojk
j?, i/bQ dh jtk yk fojk j? g[Zso B{z ;Zs ;kb dh e?d j' u[Zeh j?. f;ZyK d/ Xkowe
w[yh ns/ n?;H ihH ghH ;hH d/ w?pI o ;oekoh e[o;h dh gqkgsh d/ bkbu ftZu ftekT{
pD/ p?m/ jB. ;aqh e;awhok f;zx tork gkyzvh ;kX, pkdbfenK d/ r[ows f;XKs
gqukoe ;zs ;wki dk gqXkB pD e/, f;Zyh d/ n;{bK dhnK ;aon/ kw XZihnK T[vk fojk
j?. ykkb;k gzE fJ; tos oj/ gkg tosko/ B{z t/y e/ Gh rcbs dh r[{VQh BhId ftZu
;[Zsk j'fJnk j?.## (d/; gzikp ibzXo-iBtoh-2000) nZr/ j'o uzd ufVQnk t/y' L-
@@nekb syas dk w"i{dk iE/dko gq'L wBihs f;zx dh skiak pd/;a c/oh dk
;kok you i' fe v/Y eo'V s'I tZX j?, Gkos dh y[chnk J/iz;h okn B/ ndk ehsk
j?. ;qL p{Nk f;zx ;kpek frqj wzsoh d/ xo n;a'e o'v fty/ fJj r[gs whfNzr j'Jh.
fJj ;koh oew fJE/ jh pd/;ha eoz;h ftZu ndk ehsh rJh. nwqhek e?Bv/ k s/
fJzrb?vI d/ d{s xoK B{z GkJh wBihs f;zx bJh y[chnk ;feT[oNh d/D bJh fejk
frnk. gZsoeko tZb'I id' gqXkB ;qH r[ouoB f;zx N"jVk B{z fJ; pko/ g[ZfSnk sK
T[jBK fejk fe r[gs gVskb ehsh ik ojh j?. t/ot/ fwbD s/ gq'H wBihs f;zx
B{z fe;/ tes Gh nj[d/ s'I jNkfJnk ik ;edk j?.## (jtkbk-gzikp NkJhwia
fJzNoB?;Ba b :{He/H 24-8-94 gzBk-3)
(f;zx ;kfjp) GkJh wBihs f;zx tZb'I fJZe j'o @@Xow ekoi## ehsk frnk
gVQ'L-
@@Bt/I ;afjo d/ bkrb/ fgzv ftubh iawhB T[;d/ wkbe ;qH Gkr f;zx B/
Xow noE d/D dh fJZSk gqrN ehsh. feT[fI e T[; dk ;kok gqtko g?;/ tZb'I ;woZE
;h. ;qH Gkr f;zx B/ gq'H wBihs f;zx nZr/ nkgDk gq;skt oZfynk. s[;hI w/oh iawhB
ftZu ;e{b pDkU, ekbi pDkU iK r[od[nkok pDkU. w?I d;w r[o{ d/ Bkw s/ ;koh
[198]
iawhB nogD eoBh ukj[zdk jK. GkJh wBihs f;zx B/ ;qH Gkr f;zx s'I iao{oh g/
goK s/ d;ys eotk bJ/. ft;atk; d[nkfJnk fe s[jkvh iawhB ftZu Xow gquko
tk;s/ ekbi pDkfJnk ikt/rk. ;wK phsdk frnk. fJj iawhB X'y/ Bkb @@r[ows
;kro Nq;N## d/ Bkw eotk bJh, i' GkJh wBihs f;zx dk nkgDk jh ;h. e[ZM
no;/ wro'I ;koh iawhB 63 bZy 25 jiako o[g? B{z t/u fdZsh rJh. ;ko/ o[g? GkJh
wBihs f;zx B/ nkgD/ fBZih yks/ ftZu iwQk eotk bJ/. ;qH Gkr f;zx :{H e/H fBtk;h
B{z id'I fJ; X'y/ dk gsk bZfrnk T[j ;dwk podk;as Bk eo ;fenk. fdb dk d"ok
g? frnk gqkD gzyo/ { T[vkoh wko rJ/.## (d/;a ;/te uzvhrV-21-9-1999)
j'o r"o c[owkUL-
phph irho e"o B/ ehs/ tknd/ w[skpe (;zB 1999 ftZu) ;qH gqek;a f;zx
pkdb B{z nkT[D tkbhnK u'DK tk;s/ r[od[nkfonK d/ ykfsnK ftZu'I (r'beK ftZu') g?;k
fdZsk. fJj g?;k fpbfvzr czv bJh ;h. Xow gquko bJh oZfyn frnk ;h. iK fco
bzro tkb/ yks/ ftu'I ;h. fJ; dk t/otk fJT[I j? L-
nzfwqs;o d/ ykfsnK ftu'I 4 eo'V 80 bZy 57 jiako o[g?.
cfsjrVQ ;kfjp yks/ ftZu' 2 eo'V 15 bZy 23 jiako o[g?.
d{yfBtkoB gfNnkbk s'I 1 eo'V 65 bZy 32 jiako o[g?.
nBzdg[o ;kfjp s'I 1 eo'V 75 bZy 20 jiako o[g?.
w[es;o yks/ s'I 0 eo'V 92 bZy 00 jiako o[g?.
nkbwrho s'I 85 bZy 10 jiako o[g?.
j/oQK yks/ ftZu'I 00 eo'V 64 bZy 72 jiako o[g.?
soBskoB s'I 00 eo'V 50 bZy 12 jiako o[g.?
nyapkoh fog'oNK w[skpe S/ eo'V o[g? dh ;aokp wzrtk e/ tzvh rJh.
fJZeb/ cohd e'N jbe/ ftZu (;[ypho f;zx pkdb n?wH ghH dk jbek) d' eo'V o[g?
dh ;aokp tzvh rJh. (jtkbk- f;Zy fto;k wkf;e e?Bv/ k ;szpo 1999) gfjbK ehs/
tknd/ w[skpe phph irho e"o B{z d[pkok n?;HihHghH;hH dh gqXkB pDkfJnk frnk.
feT[fI e ;qH pkdb B/ r'beK B{z u'D czv tk;s/ fco tosDk j?. (d[pkok Sfgnk-
d/; gzikp, wkf;e ibzXo, nes{po 2004)
ftdtkB b/ykohnK tZb'I j'o Gh gki T[xkV/ rJ/ jB, gV'Q L-
[199]
@@frnkBh i'frzdo f;zx t/dKsh B/ fiE/ j'o nB/e gkg eow ehs/ jB, f;Zy
Xow dk Gkoh B[e;kB ehsk j?. T[E/ fJ; B/ nj[d/ dh d[otos'I eoe/ d' eo'V o[g?
s'I tZX dh oew fJeZso eoe/ veko bJh j?. (vkH jofizdo f;zx fdbrho, nekb
sys dk fJfsjk; s/ cb;ck, gzBk-26)##
iE/dko Xkowe u'fbnK ftZu t/;ta ktK jB (T[jh gzBk-603)
GkJh wBihs f;zx B{z e/;rVQ dh iE/dkoh s'I T[skoe/ w{zj s/ fuZeV wbe/
eZfYnk frnk ;h. (T[jh gzBk-559)
fJ;/ feskp ftZu frnkBh w'jD f;zx (;kpek j?v rzqEh dopko ;kfjp
nzfwqs;o B{z @@o/b{ eZNk## dZf;nk frnk j?.
;aq'wDh ew/Nh ns/ iE/dkoK dh Bk ;wMh dh w{zj p'bdh fJZe j'o s;tho
;zB 1978 dh ft;kyh s/ i' ;wkrw fBozekohnK tZb'I nzfwqs;o ehsk ik
fojk ;h. T[; B{z o'eD rJ/ ;aKswJh f;zxK s/ fBozekohnK tZb'I r'bh ubkT[D ekoB
;skoK pzd/ wko/ rJ/ ;B. s/oK f;Zy uko nkw Bkrfoe. fJ;/ ekoB d'jK fXoK
ftueko tZvk tpkb T[m fgnk. d; i{B 1978 B{z fBozekohnK Bkb'I ;KM s'V b?D
bJh @@j[ewBkwk## ikoh j'fJnk. fBozekoh w[yh ;qh jod/t f;zx B/ nekb sys d/
iE/dko tZb 12-3-1982 B{z fuZmh fby e/ p/Bsh ehsh, fe @@;kvhnK G[ZbK py;a
fdZshnK ikD. n;hI nkgDhnK g[;seK ftu'I fJsokia :'r ;wZroh eZYD bJh
fsnko jK, fit/I s[;hI ;[Mk fdUr/.## nc;'; fe ;aq'wDh ew/Nh w?pI oK s'I ;bkj b?
e/ iE/dko r[ofdnkB f;zx niB'jk B/ fJj uzri/ h j[ew ;[Dk fdZsk fe fBozekoh w[yh
y[d nekb sys s/ nk e/ w[nkch wzrh. J/esk j[zdh j[zdh f;nkDg s'I fpBK y{j yks/
gk fdZsh. (jtkbk-o'ika Bk ;g'e;w?B- 12-03-2007)
g[fb; tZb'I ykVe{nK B{z wkoB d/ pjkB/ f;ZyK s/ nEkj ia[bw ehsk. jiakoK
gotko popkd eo fdZs/ rJ/. nDfrDs pZu/ :shw j' rJ/. fJjBK :shw pZfunK
dh ;zGkb dk ezw, ;aq'wDh ew/Nh ns/ fdZbh ew/Nh B{z gfjb d/ nkXko s/ eoBk
ukjhdk ;h. pj[s ;kohnK phphnK ftXtk j' rJhnK. ia[bwK ekoB gkrb j'rJhnK.
xo ftZu fJbki bJh g?;k BjhI, pZfunk dk g/N GoB bJh nzB dkDk BjhI. g[fb;
pko pko gqF/ kB eo ojh j?. ;zB 1984 s'I 1993 sZe ia[bw dh jB/oh trdh ojh.
fJjBK o[b oj/ r[o{ BkBe d/ g[ZsoK XhnK B{z fBZih ;kXB tos e/ ;kXkoB fijhnK
[200]
;j{bsK d[nkok, ;oekoh yso/ f;o s/ MZb e/ e[M B/e fJB;kBK B/ ;KfGnk fJjBK
pZfunK B{z f;o YeD bJh nk;ok fdZsk. eZgVk bhVk nzB gkDh fdZsk. d/;a
ftd/;a d/ gqw/ hnK B/ g?;/ tZb'I ;jkfJsk ehsh. fJjBK dh ;kdh fijh gVQkJh Gh j'D
bZr gJh. j[D pZu/ pZuhnK i[nkB j' u[Ze/ jB. ftnkj[D d/ you/ ns/ b'VhId/ B/e
fo;as/ bZGD/ j'o efmB ezw j?. fJjBK pZfunK B{z p/rkBrh ns/ p[okJhnK s'I tes
f;o pukDk pVk iao{oh ;h. fBZih ;z;EktK B/ ;kXBK w[skpe fJj ;/tk ehsh. go
jkJ/ oZp ih fdZbh ew/Nh s/ ;aq'wDh ew/Nh (;w/s b'eb ew/NhnK ) B/ f;'Zy e"w d/
iKpkia :'fXnK d/ pZfunK Bkb, tZvk X'qj ewkfJnk j?. fe;/ dh ;zGkb BjhI ehsh.
id'I fe gqw[Zy coia jh fJjBK dk pDdk ;h. fJjBK tZvhnK ;z;EktK B/, g{oh f;Zy
e"w Bkb ft;atk;xks ehsk j?. r[o{ Bz{ ;kwosZy p/dktk fdZsk j?. @@rohp dk wz{j
r[o{ eh r'be## tkb/ n;{b Bz{ g?oK j/m wX'fbnk j?. T[; r[o{ eh r'be Bz{
n?;qg;sh tk;s/, okiBhsh d/ rzd ftu ;[ZND tk;s/, popkd ehsk frnk j?. b'VtzdK
sZe g?;k BjhI g[ukfJnk frnk.
;aq'wDh ew/Nh B/ y[d fJZe feskp Skgh j? @@;q'awDh ew/Nh d/ ws/## id'I ew/
Nh w?pI o ;kb ftZu d' uko tkoh o;wh s"o s/ fJeZm j[zd/ jB. d/;a ftd/;a ftu'I
nkJhnK fuZNhnK ns/ ;aekfJsK s/ @@rzGho ftukoK## eod/ jB. fi; ;oeko B/ iK
iE/pzdh B/ f;ZyK pko/ e'Jh tXheh ehsh j[zdh j?. T[; fto[ZX ;aq'wDh ew/Nh wsk gk;
eodh j? wsk nypkoK tZb G/i fdZsk iKdk j?. ;q'wa Dh ew/Nh nkokw Bkb ;"I iKdh
j? fe n;hI tZvk wknoek wko fbnk j?. T[; ws/ B{z bkr{ eokT[D tk;s/ d[pkok
:kd gZso Gh BjhI fbyd/. ukjhdk sK fJj ;h fe ;pzXs fXo B{z o'; gZso G/iD
s'I pknkd j'o yas fby/ ikD. v?g{N;/ Ba d/ o{g ftu f;Zy ik e/ rZbpks eod/.
nc;'; fe nfijk e[ZM Gh BjhI ehsk iKdk. p; pVh fwjBs Bkb wsk gk; ehsk
iKdk j?.
iE/dkoK dh fvT{Nh eh j?< nfXeko y/so eh j?< ftfdne :'rsk eh j?<
bkT[D ns/ poyk;s eoB d/ fB:w eh jB< d/;a ftd/;a ftu'I nkJ/ g?;/ dh iE/dko
B/ o;hd eZN e/ wkfJnk dcso iwQK eotkDh j? fe nkgD/ p'M/ ftZu gk b?Dh j?<
r[od[nkfonK ftZu'I ns/ ;aoXkb{ f;ZyK tZb'I p/nzs XBok;ah bhvoK ns/ iEdkoK B{z
fwbdh j?, T[; dk edh fj;kp fdZsk frnk j?< coh tzfvnk ikD tkbk fbNo/uo
[201]
n;b fezBh frDsh ftZu SgkfJnk frnk s/ ekriaK ftzu fezBk ftykfJnk frnk<
r'beK ftZu'I n;b wkfJnk fezBh fBebh s/ o;hd eZN e/ dcso fezBh iwQk eotkJh<
iawhBK dk, m/ek fe; o/N s/ fbnk frnk s/ T[; fJbke/ ftZu J/eV dk n;b
o/N eh j?< r[od[nkfonK Bkb ;pzXs d[ekKBK dk feokfJnk fezBk t;{fbnk ik fojk
j? s/ ekriaK ftZu fezBK uVQdk j?< T[; wkoehN ftZu d[ekBK dk n;b feokfJnk
fezBk fwb ;edk j?< feokJ/dkoK ftZu gqXkBK ;eZsoK, ew/Nh w?pI oK d/ GkJh, Gshi/
s/ g[ZsoK B{z feBhnK d[ekBKK fBr{D/ fij/ feokJ/ s/ fdZshnK j'JhnK jB< brGr ;ko/
r[od[nkfonK s/ wkchnk ro'j fe;w d/ b'e ekpia j' u[Ze/ jB. nro f;Zy gzE e[zG
eoBh BhId ftZu' Bk ikfrnkk sK ;kvk ;opBk; sk j'fJnk jh fgnk j?.
Gkos ;oeko B/ wB[Zyh nfXekoK B{z e[ubD tkb/ ekb/ ekB{zB pDk e/ f;Zy
itkBh dk gzdoK ;kb xkD ehsk. uzri/ a ykB iaeohnk ykB s/ fjNbo tor/ iakbw
Gh Gkosh g[fb; ns/ c"i tZb'I ehs/ ia[bwK ekoB ;aow;ako j' oj/ j'Dr/. ;akfJd fJzB/
tfj;ah eko/ T[jBK Gh Bk ehs/ j'D. ub' wzB b?dI / jK fe vkjfYnK nZr/ n;hI p/
p; ;K. ;aesh jhD/ ;K. go fJjBK j'JhnK phshnK B{z fbysh o{g sK fdZsk ik
;edk ;h. ;zB 1978 s'I b? e/ 1993 se fezB/ f;ZyK B{z ;oekoh c'o;K tZb'I w[ekpb/
pDk e/ wkfonk frnk< fezB/ b'eK B{z rkfJp eo fdZsk frnk< fezB/ B'i[nkBK B{z ngzr
iK Bekok eo fdZsk frnk< fezBhnK G?DK Bkb ipo fiBkj ehs/ rJ/< fezfBnK d/
xo b[ZN/ rJ/< fJ; dfj;as s'I vod/ fezB/ f;Zy xo' ub/ rJ/< fezB/ f;ZyK B/ dkjVh
e/; eNtk e/ ikB pukJh< fezB/ B"i[nkBK B{z i'Xg[o nkfd d{o dhnK i/jbK ftZu s;hj/
fdZs/ rJ/< e[Zb fezB pZu/ :shw j' rJ/< :shw pZu/ nZi eZbQ fe; jkbs ftZu jB<
T[jBK dhnK ;ohoe b'VK g{ohnK e'D eo foj j?< gzikp ftZu fezB/ f;ZyK B{z e?d
ehsk frnk< T[jBK ftZu' fezBhnK B{z fezBh fezBh ;iak j'Jh< ;iak ekoB T[jBK d/
gqtko Bkb eh phsh< r[ika ok fet/I j[zdk fojk< pZfunK s/ phphnK s/ eh n;o fgnk<
vok Xwek e/ g[fb; tkfbnK B/ brGr feaBk g?;k fo;ats ti'I f;ZyK s'I fbnk< f;ZyK
d/ xoK ftZu'I g[fb; s/ ;hH nkoH ghH n?cH tkfbnK B/ eh eh ehwsh ;kwkB iK ;'Bk
uKdh b[ZfNnk, T[; dh fezBh e[ ehws j'tr/ h< fezb? ykVe{nK d/ xo Ykj/ rJ/< fezB/
ykVe{nK d/ xoK e'mhnK s/ iawhBK s/ g[fb; tkfbnK B/ gZek epiak jh iwk fbnk<
g[fb; tkfbnK B{z Brdh fJBkw ftZu ;oeko B/ fezBk g?;k fdZsk< fJBkwh ykVe{nK
[202]
B{z wkoB pdb/ fezBhnK ;g?;Ba soZehnK fdZshnK< ;oeko tZbI' fezB/ w?vb fdZs/ rJ/< fezB/
w[zfvnK B{z ;oekoh w[ypo (ekbhnK fpZbhnK) pDk e/ G/; s/ gSkD tNk e/ (n;b
ftZu dkjVh e/; eNk e/) y"cidk eoe/, d/;a ftd/;a ftZu p;k e/ eh eh ezw fbnk
frnk< ;q'awDh ew/Nh (ns/ fdZbh ew/Nh) dk gqEw coia pDdk ;h fe ftdtkB ;ZiDK
B{z b'VhId/ you/ d/ e/ T[go tofDs y'i tk;s/ bkfJnk ikDk ukjhdk ;h. ;H i;tzs
f;zx ykbVk B/ i' ezw ehsk j? T[j ezw y[d F'qwDh ew/Nh B{z eoBk ukjhdk ;h.
;H ykbVk B{z gzE osB dk fyskp fwbDk ukjhdk ;h. go fJj fyskp sK gzEe
rdkoK B{z fdsk ik fojk j?. ;aH e[bdhg f;zx (foNkfJo iZi ;[gqhw e'oN) B/ ghgb
ewh;aB BK dh gVskbhnk ew/Nh pDkJh ;h, ;zB 1997 ftZu. w[Zy wzsoh ;qH gqek;a
pkdb B/ ;qH e[bdhg f;zx B{z nfijh gVskb s'I o'e fdZsk ;h, jkJh e'oN ftzu
e/; dkfJo eoe/. f;ZyK dk w[yh jo w[jki s/ f;Zy gzE d/ fto'X ftZu G[rs/< j?
Bk j?okBh< ;q'wDh ew/Nh ftzu feE/ fJzBh i[nos ns/ f;nkDg fe f;ZyK s/ j'J/ n;hw
ia[bwK dh dk;skB fby e/ (y'i eoe/) ;z;ko d/ fJB;kc g;zd f;nkfDnK nZr/ oZy/
;e/. ia[bw dh jB/oh trdh B{z shj ;kb j'D bZr/ jB. ;a'qwDh ew/Nh B/ r[o{ BkBe
d/ pZfunK Bkb f;yobh rZdkoh ehsh j?. Bk ekpb/ w[nkc Xo'j ewkfJnk j?. gzE
dk ;[us/ tor fJjBK gzEe ;aebK tkb/ gzE d'yhnK s'I edh gkg eowK dk i[nkp
wzrr/ k< g[oksB ;w/I d/ w;zd e/tb f;ZyK dh ewkJh b[ZNd/ ;B. d;w gkfs;akj ih
B/ T[jBK d/ ;ko/ nfXeko ysw eoe/ ykb;/ B{z f;ZXk nkgD/ Bkb ;zgoe eoB bJh
j[ew d/ fdZsk. nZi tkb/ w;zd T[jBK s'I fes/ tZX fGnkBe jB. ;oeko tZb'I wkBsk
gqkgs jB. nB/e fe;w dhnK oki;h skesK d/ wkbe jB. fJj e/tb f;ZyK dk
g?;k jh BjhI b[ZNd/ f;ZyK e'b i' Gh j? fJ; ;G e[M Bz{ b[ZNd/ jB. r[o{ BkBe ;kfjp
ih dk fJj ;ab'e eh fJjBK wBw[yK s/ fJzB fpzB Bjh Y[edk<
wkD; ykD/ eofj fBtki.. S[oh trkfJfB fsB rfb skr..
fsB xfo pqkjwD g{ofj Bkd.. T[Bk Gh nktfj UJh ;kd..
e{Vh okf; e{Vk tkgko[.. e{V[ p'fb eofj nkjko[..
;ow Xow ek v/ok d{fo.. BkBe e{V[ ofjnk Gog{fo..
wE? fNek s/fV X'sh eykJh.. jfE S[oh irs ek;kJh..HH (wjbk 1- 471)
wB[yZ sk s/ x'o ia[bw eoB tkb/ fBtki gVQe/ Xowh pDB dk y/yD eod/
[203]
jB. fiBQK B/ rb ftZu iB/T{ gkfJnk j'fJnk j? T[j Gh rohpK d/ (wkB') rb tZY
oj/ jB. pqkjwD (g[ikoh, Xow w[yh iE/dko) ikbw d/ xo ykDk yk e/ T[jBK dh
uVQdh ebQk dh nodk; eodk j?. fJ; soQK gkghnK dk XkB ykDk s/ T[jBK dh
nodk; eoB eoe/ Xow w[yh Gh gkgK dk fjZ;d/ ko j?. fJj ;ko/ b'e M[{m/ jB, M{Pm
fefonk Bkb XB fJeZmk eod/ jB. e{VQ dh ewkJh Bkb g/N g{osh eod/ jB.
fJjBK Xkowe gfjokt/ tkb/ gkyzvh s/ gkgh Xow w[yhnK B/ ;aow bkj SZvh j?. Xow
fJjBK d/ B/V/ Gh BjhI j?. j/ BkBe ! fJjBK B/ ;ko/ pzBQ/ M{m dhnK d[ekBK ubk
oZyhnK jB. fJj b'e Gkt/I fBtkih j'D Gkt/I g{ik eoB tkb/, fNZek X'sh izi{ tkb/
pqkjwD j'D, Gkt/I f;ZyK d/ nkr{, ;kfonK B/ nkgD/ ;wki B{z b[ZN e/ ykD bJh ia[bw
dh S[oh jZE ftZu cVh j'Jh j?. pu ikT[ fJjBK s',I fJjBK Xow d'yhnK B/ nZ;h
gqsh;as f;ZyK B{z spkjh tkbh yZv ftu XZe fdZsk j?. i/ ni/ Gh BK ;zGb/ sK ;w{zje
;opBk; j'fJnk jh ;wM'. edh ;'funk j? fJ; pko/<
000
[204]
r[o{ bkX' o/ ` ;Zu eh j?HHHHHH<
r[o{ s/rpjkdo ih fizBh wjkB j;sh ;B, ;kv/ fJfsjk;ekoK B/,T[sBh
jh bkgotkjh r[o{ ih dk ihtB t/otk fbyD bJh tosh j?. ;kv/ eEkeko fpBK
;'u/ ftuko/, T[jh e[co ejkDhnK i' fe r[opkDh d/ n;{bK s'I T[bN jB,
brksko ;[Dk oj/ jB. ;fsr[o{ ih dh wjkB ;yaFhns Bz{ pko-pko ebzes
eoB tork pZio gkg eod/ nk oj/ jB. nkgD/ tZb'I fJj b'e Xow dh ;/tk
eo oj/ jB. fJ; soQK d/ gouko Bkb f;Zy gzE dk e[M ;zto Gh fojk j?,
ftuko:'r rb j?. r[o{ ih d/ ihtB Bz{ ;wMD bJh, n;hI fszB GkrK ftu tzv
eo b?Id/ jK. gfjbK gzi G{se ;oho d/ gqrN j'D s'I b? e/ r[orZdh sZe. d{ik
r[orZdh s/ fpoki e/ ehs/ rJ/ nDfrDs T[gekoh ekoi. shik wB[Zyh nfXekoK
dh okyh bJh fdZsh rJh bk;kBh Fjhdh. j[D fJjBK fszBk gZyK dh uouk iaok
ft;Eko Bkb.
pkbe s/r pjkdo dk iBw 1 ngq?b, 1621 ftu wksk BkBeh ih,
fgsk r[o{ jfor'fpzd ;kfjp ih d/ xo, r[o{ e/ wfjb nzfwqs;o fty/ j'fJnk.
S/t/I ;fsr[o{ ih r[o{ BkBe ;kfjp dh rZdh s/ fpokiwkB j' e/, fizaw/tkohnK fBGk
oj/ ;B. ;t? oZfynk fjs T[jBK Bz{ eJh izr Gh bVB/ gJ/. nfij/ jkbks ftu
pkbe s/r pjkdo ih @@;w/I dh b'V w[skpe jo soQK dh f;Zfynk gqkgs eo
oj/ ;B. fgsk ih dh fBrokBh ftu T[jBK dk ihtB f;Zyh ;Ku/ ftu Ybdk
s/ gogZe j[zdk frnk. eosko g[o tkbh u"Eh izr ftu, nZbQV T[wo d/ rGohN,
go ;ohoe ns/ wkBf;e gZy'I wip{s s/r pjkdo B/, izr ftu fJZe jzY/ tos/
i'X/ tKr, s/r d/ i"jo ftykJ/. id'I fe fgsk r[o{ ih ;ko/ ;{ofwnK ftu ][d
bV oj/ ;B. E'Vh ftZE s/ eoskog[o fBtk;h phphnK pZu/, fJ; izr ftu
pjkdoK d/ j"I;b/ B{z t/y oj/ ;B. r[o{ gqtko ns/ f;ZyK d/ gqtko Gh SZsK s/
yb' e/ ;kj o'eh fJ; izr dk fdqF t/y oj/ ;B. ;kfonK B/ t/fynk fe jo
fJe f;Zy B/ TZ[sw doi/ dh db/oh ftykJh s/ fJj izr r[o{ jfor'fpzd ;kfjp
fiZs rJ/, s/ d[FwDK Bz[{ wz{j dh ykDh gJh. s/rpjkdo ih Bz{ fgsk r[o{ ih B/
[205]
ftF/F fgnko fdZsk, S'Nh T[wo tZvh db/oh ekoB.
id'I izrK :[ZXK tb'I ftjb fwbh sK s/r pjkdo ih vz{xk w[skfbnk
eoB fJeKs ftu ub/ iKd/. fJ;bkw Xow pko/ uzrk nfXn?B ehsk. fJ;bkwh
oki tZb'I r?o w[;bwkBK Bkb, i' nsh em'o s/ wB[Zysk s'I frfonk ;b{e ehsk
iKdk ;h, T[; Bz{ ;wfMnk. b'eK Bz{ pqkjwDK s'I i'rhnK tZb'I fit/I b[ZfNnk ik
fojk ;h T[; dh o{g o/yk fsnko ehsh. fJjBK nDgVQ ewi'ao s/ B/skjhD b'eK
Bz{ fet/I frnkB fdZsk ikt/. fet/I fJjBK Bz{ ftekoK s'I puk e/ J/esk d/ ;{so
ftu go' e/, ikbw dh iVQ g[ZND bJh fsnko ehsk ikt/. fJ; ;ko/ ekoi dh
GftZy w[yh o{g o/yk fsnko ehsh. T[jBK d/ v{zx/ nfXn?B s'I nkw b'ekJh Bz{
ckfJdk g[ukT[D bJh ;st/I gkfsFkj ih B/ (r[o{) s/r pjkdo ih Bz{, d{o doki
d/ bzw/ Xow gquko d"fonK s/ G/fink. Ykek pzrkb n;kw nkfd d/ bzw/ gquko
d"o/ r[orZdh fwbD s'I gfjbK ehs/ rJ/ ;B. @@GZN tjhnK## s/ nXkos Sgh
g[;se r[o{ ehnK ;kyhnK (;zgkde gq'L fgnkok gdw, 1995) ftu sohetko t/
otk doi j?, fe pkpk s/r pjkdo ih, fe; fdB rzrk shoE s/ rJ/, ed'I
fJbkjpkd, ed'I gNB/ s/ ed'I nk;kw pzrkb ftu rJ/ ;B. T[jBK d/ xo pkbe
r'fpzd okJ/ dk iBw Gh ;zB 1661 ftu j'fJnk, fbysK w"i{d jB. Gkt/I gqubs
1666 j' frnk. y?o fJj e'Jh f;XKse w;bk BjhI j?, T[wo dk gzi ;kb tZX
iK xZN j'Dk.
(r[o{) s/rpjkdo ih d/ gquko d"o/ ns/ T[jBK dh uoB S'j gqkgs
fJfsjk;e n;EkBK dk nro rfjokJh Bkb b/yk i'yk ehsk ikt/ sK j?okBh
iBe Bshi/ fBebDr/. fJzBhnK bzwhnK :ksoktK gfjbK r[o{ BkBe ;kfjp ih
B/ ehshnK ;B. fJj Gh :kd oj/ r[o{ BkBe ;kfjp ih dh gfjbh :ksok d;
;kb s'I tZX ;w/I dh ;h. f;oc bzek d/ ;cao Bz{ eZN d/JhJ/ pkeh ;GBK EktK
s/ pkpk s/rpjkdo ih rJ/ ;B. fJzB/ bzw/ ;co e'Jh @@nZyK whN e/## BjhI j'
ikfJnk eod/. fi; we;d tk;s/ r[o{ BkBe ;kfjp ih rJ/ ;B, T[;/
ftukoXkok Bz[{ j'o gquzv eoB, pkpk s/r pjkdo ih rJ/ ;B. gzikp s'I pkjo
d/ bzw/ gquko d"o/ T[jBK fdBk d/ jB, id'I T[j jkbh fJe f;Zy gqukoe iK r[o{
tZb'I :'r ikDe/ G/i/ rJ/ ;kfjpiakd/ ;B. r[o{ rZdh sK 1664 ftu gqkgs j'Jh
[206]
;h. fJjBK Xow n;EkBK dh F'Gk fJ; eoe/ tZX rJh, feT[Ife pkpk s/r
pjkdo ih ;wK nkT[D s/, r[o{ gdth Bz{ gqkgs j' rJ/. fit/I r[o{ pDB s'I
gfjbK dhnK xNBktK iK n;EkB pkeh r[oftneshnK Bkb ;pzXs pj[s gqf;ZX
j' rJ/. i' e'Jh r[o{ gdth sZe BjhI gZ[fink, T[; Bkb ;pzXs xNBktK ik
;EkB fJfsjk; d/ jB/o/ ftu r[nku iKd/ jB. ;kfjpiakdk r'fpzd okJ/ ih gNBk
ftu (gzi G{se ;oho)gqrN/. r[orZdh sK T[jBK Bz{ 1675 JhL ftu nkBzdg[o
fty/ fwbh j?. T[; s'I gfjbK pkbe o{g tkb/ ;ko/ r[odtko/ tZvh wjkBsk jk;b
eo rJ/. fit/I gNB/ s'I ub e/, T[j gzikp tb rJ/. r[osk Bz{ gqkgs j'D s'I
wro'I p/nzs EktK s/ r[od[nko/ pDk bJ/, fiE/ r[o{ pDB s'I wro'I d;t/I BkBe
edh Gh BjhI rJ/. fJj yk; fynkb oj/ fe r[o{ BkBe ;kfjp iBw s'I jh
f;ZyK d/ r[o{ ;B. pkeh ;ko/ r[o{ ftnesh, iBw s'I r[o{ BjhI ;B. fi; fdB
s'I fiazw/tkoh ;"Igh rJh ;h T[; fdB s'I r[o{ pD/ ;B.
(r[o{) s/rpjkdo ;kfjp Bkb ;zpzXs ;ko/ tkfens obrZv j' rJ/
jB. r[o{ pDB s'I gfjbK dh xNBk fejVh j? s/ r[o{ Ekg/ ikD s'I wro'I dh
xNBk fejVh j?, gSkD eoBh brGr n;zGt fijh j' rJh j?. fizB/ ezw (r[o{)
s/r pjkdo ;kfjp ih B/ ehs/ jB, nro T[j @@SZph ;kb G'o/ ftu p?m e/
sg eod/ oj/## sK fJzB/ tv/o/ ekoi s/ fJzBK bzwk ;co ;zGt jh BjhI j?. T[j
r[opkDh d/ j[ewK Bz{ uzrh soK ;wMd/ ;B, fe ig sg iK G'fonK ftu tV
e/ ;wkXhnK bkT[DhnK, r[o{ xo ftu gqtkB BjhI jB. fJj ;wkXhnK tkbh c}{b
fijh e;so sK i'rh nkfd ;dhnK s'I eod/ nk oj/ ;B. fi; Bz{ r[o{ BkBe
;kfjp ih B/ EK EK pkDh ftu oZd ehsk j?. nfijh e{V fefonk fe;/ ;XkoD
fij/ f;Zy B/ Gh edh BjhI ehsh. fjZe d/ skD fpBK ;p{sK s'I (r[o{) s/rpjkdo
;kfjp Bz{ r[opkDh T[gd/;aK s'I T[bN G"o/ ftu @@SZph ;kb sg eod/## ftyk
fdZsk. fizBK fdBK ftu T[jBK tZb'I gzikp ftu e'Jh ;orowh Biao BjhI nkJh,
T[jBK fdBK ftu T[j gzikp'I pkjo, rcbs dh BhId ftu ;[Zs/ b'eK Bz[{ irQk
oj/ ;B. je{ws tZb'I ehs/ i'ao iapo d/ fto'X ftu iapod;s bkwpzdh eo
oj/ ;B. ihtB ns/ w"s d/ noE ;wMk oj/ ;B. p/ r?os ihtB Bkb'I FkB
tkbh w"s fes/ T[&Zsw j'fJnk eodh j?. fi;Bz{ fJj b'e ihtB wzBh p?m/ ;B,
[207]
T[j gF{nK Bkb'I Gh pdso i{B ;h ny"sh @@u"ok;h bZy ftu'I fJe i{B## s/
p;.
nk;kw pzrkb d/ fJBebkph d"o/ ;w/I jh (r[o{) s/r pjkdo ih Bz{
yapo fwbh fe ;st/I gkfsFkj r[o{ jfookfJ ;kfjp ih nuBu/sh Go i[nkBh dh
T[wo ftu (31 ;kb) i'sh i'fs ;wk rJ/ jB. r[orZdh dh ;/tk r[o{ jfofeFB
;kfjp ih Bz{ ;"Ig rJ/ jB. fJj yapo T[jBK sZe pj[s d/o wro'I gj[zuh.
feT[Ife T[jBK fdBK ftu nZi tork e'Jh vke dk gqpzX BjhI ;h. Bkb/ fgZS/
gotko tkfbnK Bz{ fJj yapo Gh BjhI j[zdh ;h fe ;zpzXs ftnesh fe; EK, fe;
fJbke/ ftu fNfenk j'fJnk j?. i' fuZmh b? e/ e'Jh ;/te (r[o{) s/r pjkdo
tZb G/fink frnk ;h T[j gsk BjhI fezBhnK w[FebK s'I pkd ;zB 1663 ftu
fwb ;fenk. ;koh yapo fwbD s'I pknd, ;zpzXs fJbkfenK dk ezw w[yh f;ZyK
Bz{ ;"Ig e/, tkfg; gzikp tZb Bz[ uZb gJ/. sK fe Bt/I jkbks dk iakfJik fbnk
ik ;e/. gzikp s'I pkjo tos oj/ tosko/ s'I ;fsr[o{ ih Bz{ ikD{ eotkfJnk
ik ;e/. b'V g?D s/ BthI oDBhsh xVh ik ;e/.
(r[o{) s/r pjkdo ih wzfibk s?j eod/ nZX wkou 1664 ftu, fdZbh
nkD g[Zi/. fJE/ nke/ T[jBK Bz{ yapo fwbh fe r[o{ jfofeFB ;kfjp n"ozri/ap
d/ ;Zd/ s/ fdZbh nkJ/ j'J/ jB. E'Vk nkokw eoB s'I pknd (r[o{) s/r pjkdo
ih, okik okw f;zx d/ pzrb/ ;zB 1664 wkou wjhB/ dh fJZeh sohe Bz[ fwb/
. w[yh f;ZyK ns/ ;fsr[o{ ih Bz{ ;koh ikDekoh fdZsh. fJZXo n"ozri/ap d/ tsho/
pko/ ikDekoh bJh. n"ozri/ap B/ r[o{ jfofeFB ih Bz[{ id'I nkgD/ dopko ftu
fwbD tk;s/ ;Zfdnk ;h. T[; tes Gkt/I ftykt/ bJh T[;B/ r[o{ ih dk pj[s
;fseko ehsk ;h. go T[; dopko ftu i' cbK dk o;, ;fsr[o{ ih Bz[{
fgbkfJnk frnk ;h, T[; ftu e'Jh wko{ iafjo fwbkfJnk frnk ;h. T[;/ ;w/
I s'I ;fsr[o{ ih dh f;js ewi'ao g?Dh F[o{ j' rJh ;h. fJ;/ nt;Ek ftu (r[o{)
s/rpjkdo ih T[[jBK Bz{ fwb/ ;B. gzEe jkbks pko/ iao{oh ftukoK ehshnK.
r[of;ZyK s'I ;ko/ xNBk eow pko/ ikDekoh jkf;b ehsh. ;st/I gkfsFkj pko/
i' d[y ;kMK eoB nkJ/ ;h. nr'I j'o Gh rzGho w;bk ;Bw[Zy nkD yb'sk ;h.
wkou 24 ;zB 1664 Bz[{ nkgDk ;ohoe ;wK g[Zfrnk ikDe/ nmZt/I r[oK B/ (r[o{)
[208]
s/r pjkdo Bz{ nkgD/ wB dh rZb efj fdZsh. @@s[;hI f;ZX/ pekb/ ub/ ikU,
w/ok nzsw ;wK pj[s B/V/ nk frnk j?. w?E'I wro'I r[o{ BkBe dh fJ; wjkB
gdth d/ s[;hI nfXekoh j't'r/. r[of;Zy ;zrsK fdZbh s'I tkg; gos e/ s[jkBz{
r[orZdh s/ fpokiwkB eotk d/DrhnK. FkfJd nkgDh fJj nkyoh w[bkeks
j't/rh##.
j[ew wzB e/ (r[o{)s/r pjkdo e[M ;zrhnK ;w/s, pekb/ tb N[o gJ/.
fJXo 30 wkou, 1664 Bz{ r[o{ jfofeFB ih B/ ;oho fsnkr fdZsk. f;ZyK tk;s/
n;fj ;dwk ;h. nekb g[oy dk GkDk ikD e/ ;theko eoBk jh g?Dk ;h.
r[o{ ih d/ ;oho Bz{ nzsw doFBK bJh fNekfJnk frnk. fiZE'I feZE'I gsk brdk
frnk, r[o{ xo d/ FoXkb{ tjhoK xZs e/ nkT[D bZr/. fJ; soQK ;kohnK nzsw
o;wK fBGkT[fdnK, d[y ;[y ;KM/ eofdnK, eJh fdB pshs j' rJ/. T[gz qs ;kok
tjho, fi; ftu phphnK pZu/ s/ p}[or Gh Fkwb ;B, wzIiabK wkodk eJh EkJhI
gVkn eodk, pekb/ g[Zi frnk. ;ko/ w[yh f;ZyK B/ r[o{ s/r pjkdo ;kfjp Bkb
ftuko eoe/, 11-08-1664 r[orZdh dh o;w ndk eoB tk;s/, d{o B/V/ d/ ;/
teK ns/ w;zdK tZb ys fby fdZs/ rJ/. sK fe fJ; fdB ;ko/ j[zw j[zwk e/
g[ZiD, ;fsr[o{ ih Bz{ G/NktK nogD eoB. ;opZs ykb;k o{gh tZv/ fJeZm ftu
dog/;a w;fbnK s/ ftukoK ehshnK ik ;eD, Bkb jh Bt/I fB:[es ehs/ ;fsr[o{
s'I GftZy tk;s/ fdFk fBod/F gqkgs eo ;eD.
gqubZs ;kyhnK w[skpe @@pekb/ ftu pkJh wzihdko rZdhnK bk e/
p?m rJ/, s/ r[o{ j'D dk M{mk dkntk eoB bZr/##. nZi sZe e'Jh Gh
fJfsjk;eko fJjBK pkJh gkyzvhnK d/ Bkw BjhI frDk ;fenk. j'o s/ j'o GkJh
;zs'y f;zx (;{oi gqekF) Gh ;kfonK d/ Bkw BjhI fby ;fenk. id'I fe pkJh
ftnesh r[o{ e/ gqtko ftu rZdh dh dknt/dkoh tk;s/ bGd/ jh BjhI. jK e[M
e[ ][droia b'e ;w/I dh Biakes dk ckfJdk T[mkT[D dh ske ftu }o{o ofjzd/
jB. fJ; wB;k Bkb fe uzrh u'yh wkfJnk nk ojh j?, Bkb/ b'ehI M[e-M[e
Bw;ekoK eod/ jB. fco feT[I Bk r[o[{ j'D dk Y'b TZ[uh- TZ[uh tik d/JhJ/
. Gkt/I fe nfij/ eZu/ fgZb/ ny"sh r[o{ s/ ;kX ;zs, ;wki Bz{ i'eK pDe/ nZi
th fuzpV/ j'J/ y{B gh oj/ jB. gfjbK Gh nfij/ b'eK dh e'Jh ewh BjhI ;h.
[209]
nZi Gh E'e ftu dzGh gkyzvh, ;zs pqjw frnkBh s/ ny"sh r[o{, M'bhnK nZv
e/ Ghy wzrd/ u/fbnK Bz{ b[ZNe/ yKd/, nkw jh t/y/ ik ;ed/ jB. pekb/ ftu
pkJh gkyzvhnK tZb'I r[o{ j'D dk n?bkB fe;/ Gh dbhb s/ yok BjhI T[sodk.
i' ftnesh r[o{ ;kfjp ih dk Biao/eow j[zdk ;h, T[; pko/ gfjbK jh f;ZyK Bz{
gsk bZr iKdk ;h. ;fsr[o{ fe; Bz{ f}nkdk fiazw/tkoh d/ ezw ;zGkb oj/ jB.
;/tk ftu tZX ;wK e"D jkiao ofjzdk j?. ftdtsk iK frnkB fe;B/ tXhe jk;b
ehsk j?. jT[w? jzeko s'I ofjs, fwmp'bVk ftekoK s'I d{o s/ oZph r[DK Bkb
Gog{o e"D j?, fJj rZbK S[ghnK BjhI ofj ;edhnK. fiBQK pkJh dzGh r[o{nK
dk fbysK ftu iK f;Zy ;N/iK s/ pko-pko/ fiaeo ehsk ik fojk j?, T[jBk dk
e'Jh Bkw Gh Bk ikDdk j't/< j? Bk j?okBh tkbh rZb < T[xVtK Bkw e/tb
Xhowb dk nkfJnk j?. Xho wZb B/ sK skes dh tos'I eoe/, r[orZdh y'jD
dk d[FNeow ehsk ;h, G[b/y/ tkbh e'Jh r[zikfJF BjhI ;h.
r[o f;XksK s'I T[bN gqubZs eo fdZsh rJh ejkDh w[skpe, GkJh
wZyD Fkj ih dk ijk} v[ZpD bZrk ;h. T[;B/ r[o{ BkBe i's dk fXnkB Xo
e/, p/Vk pzB/ br ikD dh nodk; ehsh. G/Nk tk;s/ ;'B/ dhnK 500 w'joK Gh
;[ZyhnK. p/Vk feBko/ bZr frnk. nEkj y[Fh ftu GkJh wZyD Fkj, w'joK b?
e/ pekb/ g[Zfink. fJE/ nke/ jkbks jh ftrV/ Biao nkJ/. pkJh r[o{ EkT[I EkJhI
wZE/ fNekT[D bJh g;hB' g;hBh j'J/ Biao nkJ/. fJjBK ftu'I n;bh e'D j? <
fet/I gsk bZr/< T[; B/ fJe soshp bVkJh. mhe j? wBk ! ;ko/ r[o{nK nZr/
d'-d' w'joK oZy e/ wZEk N/ed/ ubd/ jK, i/ e'Jh n;bh @@ikDh ikD r[o{##
j'fJnk sK wzr e/ gzi ;" w'joK b? bt/rk. fJ;/ soQK ehsk frnk , ;kfonK B/
bzwhnK nodk;K ehshnK. nFhotkdK d/ e/ fBjkb eo fdZsk, go gzi ;" w'joK
fe;/ Bk wzrhnK. @@e'Jh j'o r[o{ Gh j? fJE/ fes/ <## wZyD Fkj ih B/ ikDekoK
s'I g[fSnk. @@jK GkJh ih ! fJe G"o/ ftu p?mk pkpk s/rk Gh j?, T[; Bz{ ;bkw
eoB ftu e'Jh joia BjhI##. GkJh wZyD Fkj ih, G'o/ ftu nZgV/. d' w'joK
uoBK s/ oZyhnk s/ ;h; M[ek fdZsk.
@@g[oyk ! puBK s/ yo/ T[sohdk j?, s{z sK gzi ;" w'joK dh wzBs wzBh
;h, d/ fojk j?I e/tb d' w'joK < s/o/ v[pd/ ijk} Bz{ w'Yk bk e/ XZek bkfJnk,
[210]
pkjo eZfYnk. nkj t/y s/o/ g[okD/ ijk} ftu'I, XZek bkT[IfdnK w/o/ w'Y/ ftu
y[ZG rJ/ feZb.
t/y sK ;jh fezB/ v[z{x/ iayw j' rJ/ jB##. wZyD Fkj uoBK s/ Yfj
fgnk, ;kohnK w'joK Y/oh eo fdZshnK. tkj' dkjh SZs s/ uV frnk, gZb{
c/fonk ia'odko nktkia ftu e{fenk - @@r[o{ bkX' o/ ! r[o{ bkX' o/HHHHHHHH!!## GkJh
ih B/ fJeZm/ j'J/ b'eK Bz{ ;koh j'Jh phsh ;[DkJh, ;kfonK B/ (r[o{) s/r pjkdo
ih d/ uoBK s/ wZEk N/fenk. fco r[o{ ih SZph ;kbK wro' G'o/ ftu'I pkjo nkJ/
HHHHHHHHHHHH. nky' ih ;fsBkw tkfjr[o{.##
gkme iB' ! fJ; ;kyh B{z fJe tkoh fco BhM Bkb gVQBk, ewia'ohnK
nkgD/ nkg T[xV g?DrhnK.
1H fJ; ;kyh w[skpe r[o{ jfofeFB nDikD f;ZX j[zd/ jB. Gkt fe
T[jBk B/ B't/I r[o{ d/ Bkw pko/ ;gZFN n?bkB BjhI ehsk, nX{oh rZb SZv fdZsh.
;N/iK s/ fJj Gh NkjoK wkoBhnK fe r[o{ nG[Zb j?, go y[d jh r[o{ Bz{ G[bZeV
rodkBd/ ofjDk< id'I fe n;bhns fJj j? fe 21 s'I 24 wkou 1664 Bz{ fdZbh
fty/, nZmt/I ;fsr[oK B/ ;kfonK d/ ;kjwD/, nkgDk c?;bk ;[Dk fdZsk ;h fe @@w/
ok ;wK g[Zr frnk j?, nr'I pkpk s/r pjkdo ih, r[orZdh dh fiazw/tkoh
;zGkbDr/.## fJ; tes r[o{ gqtko jkiao ;B. w[yh f;Zy fit/I GkJh wshdk;,
GkJh ;sh dk;, GkJh wBh f;zx, GkJh T[dk, GkJh r[opyF nkfd. fdZbh dhnK
p/nzs ;zrsK Bz{ Gh fJ; rZb dk uzrh soK gsk ;h. G[b/y/ dh r[zikfJF e'Jh
BjhI ;h. nc;'; fe r[o{ ih Bz{ G[bZeV pDk fdZsk frnk.
r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ r[orZdh dk e'Jh G[b/yk BjhI ofjD fdZsk.
n?bkBhnK GkJh bfjDk ih Bz{ nkgDh EK s/ fB:[es ehsk. fco Gh ;qh uzd B/
py/Vk yVk ehsk. r[o{ nzrd ;kfjp ih B{z[ nkgDk ;do w[ekw eoskog[o SZv
e/, yv{o nkT[Dk fgnk. @@;qh uzdhJ/## nZi skJhI r[o{ s'I pkrh t/y/ ik ;ed/ jB.
r[o{ nzrd ;kfjp ih d/ p/N/, pkpk nwodk; s/ pj[s yck ;B. ukj[zd/ ;B rZdh
g[ZsoK Bz{ jh fwb/. fco r[o{ nwodk; ih d/ g[ZsoK, GkJh i/mk ih B{z r[o{ wzBD
s'I fJBeko ehsk. Gkt/I tesh s"o s/ b'e bki ekoB fJe tkoh Bw;eko eo
fdZsh. w'joh (r[o{ nwodk; dk fJe g[Zso) B/ r'fJzdtkb fty/ pkekfJdk r[o{
[211]
j'D dk n?bkB eo fdZsk ;h. fJ; soQK fgsk r[o{ okwdk; ih Bkb T[jBk dk
tZvk p/Nk, fgqEh uzd r[orZdh y'jD tk;s/ ;dk bVdk fojk. T[; B/ r[o{ noiB
;kfjp Bz{ Gh pj[s w[FebK ftu gkfJnk. jkbKfe rZdh d/D d/ Yzr ftu e'Jh
ewh BjhI ;h. p; fpbe[b fJ;/ gq;zr ftu id'I xNBktK Bz{ ftukoKr/ sK ;ko/
Fze/ G[b/y/ ysw j' ikDr/. fJj f;oc e[M ;w/I dk ci{b tkt/bk ;h, r[zwokj
eoB dk e"Mk :sB ;h. go frnkBtkB f;Zy j[D r[zwokj j'D tkb/ BjhI ;B.
2H @@GkJh wZyD Fkj ih B/ v[pd/ ijkia Bz{ feBko/ bkT[D dh wzBs
wzBhHHHHHH##. r[o{ xo d/ ftu wzBsK wzBD iK ;[ZyDk dk e'Jh n;{b gqtkB BjhI
j?. e/tb nekb g[oy s/ Go';k oZyDk ikfJia j?. ftukoB tkbh rZb fJj Gh
j? fe gzikp d/ B/V/ s/V/ fes/ ;w[zdo BjhI brdk. dfonktK ftu ;kXkoB
feFshnK ubdhnK ;B, ijkia BjhI. fco wZyD Fkj dk ijkia fejV/ ;w[zdo
ftu cf;nk ;h< e'Jh Bkw dZ;D bJh fsnko BjhI j?.
3H i/ wzB bJhJ/ fe wZyD Fkj ih B/ nodk; eo bJh. go T[; d/
v[Zpd/ ijkia Bz{ feBko/ bkT[D tk;s/ ;ohoe s"o s/ r[o{ s/r pjkdo ih, pekb/
s'I nZy d/ c'o ftu gj[zu ;ed/ jB< nDfrDs f;Zy w[Ffeb ;w/I ;fsr[o{ nr/
nodk;K eod/ ;B. ;jkfJsk bJh d[jkJh fdzd/ ;B. eh ;fsr[o{ ;kfonK dh
wdd tk;s/ jo Ekt/I gj[zu ;ed/ ;B < fJj ;zGt jh BjhI j?. nfijhnK j'o
Gh eJh ejkDhnK gqubZs ehshnK j'Jhnk fwb iKdhnK jB. i' e/tb FoXk dk
jh gqrNktk jB. fJ; ejkDh w[skpe sK gzi ;" w'joK gqkgs eoB bJh r[o{
s/r pjkdo ih Bz{ nkgDk iyawh j'fJnk w'Yk Gh ftykT[D fgnk. sK fe GkJh
wZyD Fkj Bz[{ ftFtk; nk ikt/.
4H id'I GkJh wZyD Fkj Bz{ ftFtk; j' frnk fe fJjh n;bh r[o{ j? sd
T[j SZs s/ uVQ frnk. @@r[o{ bkX' o/HHHHHHH## dk j'ek fdZsk. ;'uDk pDdk j?
fe GkJh wZyD Fkj B/ nzdo tVe/ fJeZb/ B/ s;Zbh eo bJh fe n?j' n;bh
r[o{ j?. go d{i/ f;ZyK dh eh wip{oh ;h fe fJe Ugo/ ftnesh dh nkyh rb
s/ fpBK goy s'I :ehB eoB< wZyD Fkj rbs fpnkB Gh eo ;edk ;h. j'
;edk ;h e'Jh gkyzvh r[o{ bkbu d/ e/ n?t/I j'ek d[nk fdzdk <
5H fdZbh s'I nkfJnk f;ZyK dk tZvk ekcbk w"i{d ;h, T[jBK d/ j[zfdnK
[212]
fe;/ gkyzvh r[o{ dh fJj fet/I fjzws g? rJh fe nkgD/ nkg Bz[{ B"tK r[o{ n?bkB
eo/< w'jspo f;Zy nk e/ dZ; BjhI ;ed/ ;B, fe GkJh r[of;Zy', ;kv/ ;kjwD/
;koh rZbpks j'Jh j?. r[o{ jfofeFB ih B/ B"t/I EK r[o{ s/r pjkdo ih Bz[{
u[fDnk j?. FZe dh e'Jh r[zikfJF BjhI j?. n;hI ;ko/ s/ gqtko d/ w?Ipo
uFwdhd rtkj jK.
6H fJ; ejkDh w[skpe sK r[o{ jfofeFB ih s'I Gh rbsh j' rJh.
T[jBK B/ nX[{oh rZb efj e/ ;zrsK Bz[{ d[pXk ftu gk fdZsk. @@pkpk pekb/HHHHH##
fJ; dk wsbp GkJh wZyD Fkj f;nkDk fBefbnk. nZmt/I gkfsFkj s'I j'Jh
@@rbsh## Bz{ wZyD Fkj ih B/ do[;s ehsk. tkj w/oh e"w d/ goukoe' tkj.
7H j'o ;ko/ f;Zy Gh p/ fJspko/ ;kps j' rJ/, fe;/ s/ pekbk fBtk;hnK
B/ :ehB Bk ehsk. pkJh r[o{ nkg' nkgDh Ekt/I rZdhnK bk e/ p?m/ oj/. GkJh
wsh dk;, GkJh ;sh dk; nkfd dh rb fe;/ Bk ;[Dh. wZyD Fkj dh nkyh
@@r[o{ bkX' o/## ;kfonK MNgN gotkB eo bJh< eh fJ;Bz{ fJfsjk; wzB bJhJ/<
8H r[o{ s/r pjkdo n;kw pzrkb d/ Xow gquko d"o/ s/ fJeZb/ BjhI ;B.
T[jBK Bkb gqtko ;h, r[of;ZyK dk tZvk ekcbk ;h. T[jBK ftu'I fe;/ B/ Bk
dZf;nk fe n?j i'' pkJh wzihdko jB, fJj gkyzvh ;kX jB. fJjBK ftu'I r[o{
e'Jh BjhI j?. r[o{ s/r pjkdo ih Bz[{ r[o{ Ekfgnk frnk j?. n;b rZb dk
fiaeo T[s/ nk uZ[fenk j? fe bZGD dh b'V sk g?Idh, nro r[o{ r[nkfunk j[zdk.
G'o/ ftu b[fenk j[zdk. T[j sK efEs G'o/ ftu tVe/ tes ns/ ;oho dk BkF
wkoB dh Ekt/I wB[Zysk dh ;/tk bJh d{o g{op d/ d"o/ s/ ;B, ;p{s w"i{d jB.
id'I fJj fJZe'-fJZe ukph jZE ftu nk ikt/ fe r[o{ s/rpjkdo ih B/ SZph ;kb
sK eh nkgD/ ihtB dh fJe xVh Gh nikJh BjhI r[nkJh. T[j wB[Zysk d/
efbnkD bJh fdB oks :sBFhb ofjzd/ ;B. fco @@pkpk pekb/## tkbh nX{oh
gzesh r[o{ jfofeFB ih s'I nytk e/, T[jBK Bz{ GZ[bK eoB tkbk BjhI pDkT[Dk
gt/rk. fco Bkb fdZbh rJh ;zrs Bz{ Gh p/-fJspkoh BjhI pDkT[Dk
gt/rk. fco wZyD Fkj dh nodk; s/ w'joK oZy e/ r[o{ dh goy eoB dh
e[o]s phwkoh Gh rb'I bZE ikt/rh. GkJh wZyD Fkj dk ijkia Gh v[pZD'I pu
ikt/rk. r[o{ s/r pjkdo ih d/ w'fYnK s/ iyaw Gh BjhI j'Dr/. r[o{ ih B[{z
[213]
nkgD/ tkbhnK gzi ;" w'joK dh wzr Gh BjhI eoBh gt/rh. f;oc T[jBK ;p{sK
Bz[{ rfjokJh Bkb gVQ ftuko bJhJ/, fiE'I fJj fBFuk pMdk j? fe r[opkDh dh
ftukoXkok s'I fto[ZX ike/, r[o{ s/r pjkdo ih Bz{ Grsh sgZf;nk eoB dh e'Jh
iao{os jh BjhI ;h. r[otko jB-
;' ig[ ;' sg[ fi ;fsr[o Gkt?.. ;fsr[o e? GkD? tfvnkJh gkt?..
BkBe nkg[ S'fv r[o wkfj ;wkt?.. (509)
j'oL-
ig sg ;ziw eow B ikBk, Bkw[ igh gqG s/ok..
r[o[ gow/;o[ BkBe G/fNU, ;ku? ;pfd fBp/ok..(gzBk - 878)
T[j ;[bZyDh xVh nk rJh id'I r[o{ s/r pjkdo ;kfjp ih Bz[{
r[orZdh s/ fpokiwkB j'J/ t/yD bJh, T[gd/F ;[DB bJh pj[s tZvh frDsh
ftu, f;Zy ;zrsK nkD gjz[uhnK. 11 nr;s, 1664 tkb/ fdB, pekbk fty/ r[o{
s/rpjkdo ih Bz{ ;kfonK B/ fpBK FzeK, r[o{ ;theko ehsk, Bw;ekoK ehshnK,
nkd/F gqkgs ehs/. p; frDsh d/ Jhoykb{ ftnesh ;B i' n"ozri/p s'I Gkoh
oewK b? e/, r[o{ BkBe ;kfjp tZb'I F[o{ ehs/ j'J/ fJBebkp B{z c/jb eoBk
ukj[zd/ ;B. fJjBk ftu'I gqw[y ;h Xho wZb. fJj r[o{ jfor'fpzd ;kfjp d/ p/
N/ r[ofdZsk ih dk g[Zso ;h. fJ; dk iBw 1627 ftu j'fJnk ;h. id'I r[o{
jfookfJ ih Bz{ r[orZdh dh ;/tk fwbh, T[; tes Gh fJ; B/ vNe/ fto'X ehsk.
pokpo nkgD/ r[o{ j'D dk n?bkB eotk fdZsk, nkgD/ tZb'I w;zd Gh fB:[es
ehs/. n"ozri/ap s'I nkd/F gqkgs eoe/, fJ;B/ nkgD/ pdwkF N'b/ s'I 9 nes{po
1664 Bz{ r[o{ s/r pjkdo ;kfjp s/ jwbk eotk fdZsk. r'bh uZbh, ;kwkB
b[ZfNnk frnk, go y[Ffe;wsh Bz{ r[o{ s/r pjkdo ih pu rJ/. fJe jE fbys
phV ns/ j'o ehwsh ;wkB b? e/ fJj eoskog[o Bz{ BZ; frnk. GkJh wZyD Fkj
dh nrtkJh ftu, f;ZyK dk fJe seVk iZEk fJ; d/ v/o/ s/ ik fgnk. uzrh
frZdV e[ZN fJjBK Bz{ gJh, go r[o{ s/r pjkdo ih d/ uoBK s/ fvZr e/ w[nkch
wzr e/ pekbk SZv rJ/. f;ZyK B/ r[o{ ih d[nkb/ gfjok ;ys eo fdZsk.
S/sh jh tjho ns/ gqtko ;w/s, B"t/I r[o{ ih ehosg[o ub/ rJ/.
bzw/ ;w/I dh T[vhe s'I wro'I n"ozri/p B/ Xhowb T[;d/ g[Zso okw uzd
[214]
ns/ ;hj/I w;zd Bz[{ fdZbh ;Zd fbnk. fdZsk frnk @@ezw## Bk eoB bJh itkp
sbph ehsh. s;Zbh pyF itkp bk fwbD ekoB, fJjBK fszBK Bz{ oDEzp'o d/
feb/ ftu e?d eotk fdZsk.
fJXo r[o{ s/r pjkdo ;kfjp ih B/ ;w/I dh Biakes gSkDfdnK
wky'tkb dh iawhB uzgk okDh (ftXtk okik dhg uzd) s'I yohd e/ nkBzdg[o dh
BhIj oZy fdZsh. r[of;ZyK dh :'rsk w[skpe ;/tk bk fdZsh s/ y[d Xow gquko
tjho Bkb b? e/ wkbt/ tZb fBeb s[o/. nZi d/ jfonkD/ ftu XwXkD (ihId
fibQk) d/ ;EkB s/ ;fsr[o{ ih mfjo/ j'J/ ;B. brGr shj jiako f;Zy nk
i[fVnk. n"ozri/p d/ j[ew d[nkok c"ih ewKvo nkbw yK o'j/b/ B/, fJ; ;EkB
s'I ;fsr[o{ ih Bz{ gfjbhtko frqcsko ehsk fJj xNBk 08-11-1665 dh j?.
fdZbh fty/ d' wjhB/ s'I tZX ;wK e?d oZy e/ okik i? f;zx d/ ftu g?D s/ fojk,
eo fdZs/ rJ/. fJj fXnkB oj/ fe G'o/ ftu tVe/ sgZf;nk eoB tkb/ fe;/ ;kX
s'I n"ozri/p Bz{ e'Jh ysok BjhI ;h. Gkt/I ;koh T[wo G'o/ ftu p?mk ofjzdk. go
n"ozri/p r[o{ ih d/ eqKshekoh ftukoK s'I ikD{ ;h. b'eK dhnK GhVK r[o{ ih
Bz{ ;[DB nkT[IdhnK ;B. r[o{ ih oki;h i[bwK fto[ZX y[Zb e/ p'bd/ ;B. gkyzvh
XowhnK Bz{ fcNekoK gkT[Id/ ;B. b'eK Bz{ seV/ j'e/ i[bw dk w[ekpbk eoB
bJh gq/fos eo oj/ ;B. fJjBK ekoBK eoe/ jh ;fsr[[o{ ih Bz{ r[o{ pDfdnK
jh, fJe ;kb d/ nzdo frqcasko eo fbnk.
d{ih tko fco ;fsr[o{ ih Bz{ i{B wjhB/ 1670 ftu nkro/ d/ B/fVUI
frqcsko eo fbnk frnk. fdZbh fty/ d' wjhB/ s/oK fdB e?d ftu oj/, go fJ;
tkoh Gh fojk eo fdZs/ rJ/. shih tkoh e;awhoh pqkjwDK d/ nfXekoK dh okyh
eoB dk n?bkB eoB s'I pknd, wbeg[o ozxVk, o'gV B/fVUI, EkD/dko B{o
wj[zwd B/ frqcsko ehsk. i[bkJh 12 ;zB 1675 Bz{. gfjbK p;h gmkDK e?d oZy/
rJ/, j[ew fwbD s/ fgzio/ ftu pzd eoe/, fszB/ gqw[Zy f;ZyK ;w/s, fdZbh Bz{ G/
i fdZs/ rJ/. nZr/ dhnK xNBktK dk gkmeK Bz{ Gbh goeko gsk j?. frnkoK
Btzpo 1675 Bz{ r[o{ s/r pjkdo ;kfjp ih d/ ;kjwD/ nfsnzs fBodJhg[D/ tkb/
s;hj/ d/e/, fszB pjkdo f;ZyK Bz{ ;ajhd ehsk frnk. ;akw shi/ gfjo r[o{ s/
rpjkdo ;kfjp Bz{ fgzio/ ftu'I eZfYnK frnk. G? Ghs eoB tkb/ vokt/ fdZs/
[215]
rJ/. bkbu fdZs/ rJ/, eokwksK ftykT[D bJh fejk frnk. ;fsr[o{ ih nkv'b
nt;Ek ftu n;{bK s/ fNe/ oj/. ekih B/ cstk gVQe/ ;[DkfJnk, ibkd dh
sbtko ubh, y{B d/ c[jko/ c[ZN/, r[o{ ih dk ;h; XV Bkb'I nbZr eo fdZsk
frnk.
gfjbK fsnko ehsh ;ehw w[skpe GkJh i?sk BkB[{ r[opya;k ih B/
;h; u[Ze e/ nBzdg[o g[ukD dh fizw/tkoh ep{bh. fJ; dodBke xNBk Bz{
;[DfdnK fpoX pkpk r[ofdZsk ih d"ok g?D s/ dw s'V rJ/. fJj pkpk p[ZYk
ih d/ ;g[Zso ;B. fwZNh d/ y[ZbQ/ w{zj tkb/ tZv/ posD ftu ;h; Bz{ fNek fbnk
frnk. nkb/-d[nkb/ fBzw dhnK gZshnK oZyhnK rJhnK, sK fe feow Bk g?D s/
p' Bk g?dk j't/. w[Zy okj SZve/ T[ikVK ftu'I dh pud/ puKd/, ikDeko f;ZyK
s'I b'VhIdh ;jkfJsk b?Id/, wzibK wkod/, ehosg[o g[Zi rJ/. fdZs/ rJ/ ;[B/j/ s/
r[o{ r'fpzd f;zx ih f;ZyK dk tZvk ekcbk b? e/ gqtko ;w/s ehosg[o nk rJ/
. GkJh i?sk ih s'I fJE/ jh ;ajhd fgsk dk eZfNnk ;h; gqkgs ehsk. i?sk ih
Bz{ @@r[o{ ek p/Nk## nkye/ wkD fdZsk. Btzpo ;skoK 1675 Bz{ nkBzdg[o fty/,
B"t/I r[o{ ih dk ;h; ;;ekfonk frnk. fJ; EK nZi eb r[od[tkok ;h; rzi
pfDnk j'fJnk j?.
n"ozri/p fto[ZX f;ZyK d/ nzdo r[Z;k T[pkb/ ykD bZrk. nes{po 17,
1676 Bz[{ id'I T[j Btki ndk eoe/ tkg; w[V fojk ;h, f;ZyK B/ fJZNK tZfNnK
Bkb jZbk p'b fdZsk. Gkt/I n"ozri/p pu frnk, go f;ZyK d/ o'j dk T[;Bz{
nfj;k; j' frnk. fJe f;Zy Bz{ cV e/ esb eo fdZsk frnk. r[[o{ s/r
pjkdo ;kfjp ns/ fszB pjkdo f;ZyK dh Fjhdh ekoB d/F ftu jo e'Jh
e[obk T[fmnk. nDyhb/ B"itkB iawhBK t/u e/, jfEnko yohdD bZr/. rfjD/
rZN/ t/u e/ x'V/ yohd/. ekcb/ pDk e/ f;oK s/ eZcD pzB e/, nkBzdg[o tZb
ub gJ/. d;w gkfs;akj ih d/ uoBk ftu wZEk N/ee/ p/Bsh eod/, @@;fsr[o
ihU ! r[o{ fgsk ;kvh fJZis nDy bJh nkgDk nkg e[opkB eo rJ/. n;hI
s[jkv/ j[ew dh T[vhe ftu jK ekfJo pDe/ j[D n;hI ihU BjhI ;eKr/. j[D
nkiakdh iK w"s fJ; s'I xZN e[M ;theko BjhI, s[;hI nkfrnk fdU.## r[o{
r'fpzd f;zx ih B/ ;w/I dh Biakes ;wMfdnK fJjBK Bz[{ Xhoi d/Dk. nkT[D
[216]
tkb/ ysoBke jkbks tk;s/ fsnko eoB bJh efjDk s/ nkBzdg[o ftu e[M
;wK fNe e/ :[ZX Bhsh f;ZyD dh jdkfJs eoBh.
i' eFwhoh pqkjwD n"ozri/p d/ i[bwK s'I gq/FkB j'e/ nkBzdg[o nk e/
cfonkdh j'J/ ;B. fJE/ :kd eotkDk iao{oh j? fe pqkjwD iBw s'I jh fjzd{
;wki dk Xow r[o{ j?. fJj b'e ekcb/ pDk e/, bzw/ ;w/I sZe yZsoh okfinK,
okig{s okfinK ns/ wokfmnK Bz{ nkgDh d[Zy Goh ftfEnk ;[Dk e/, wdd dh
g[eko eod/ oj/. go n"ozri/p dh n;hw skes s'I ;ko/ Eo Eo ezpd/ ;B. fJ;/
bJh ;kfonK B/ pqkjwDK dh pKj cVB s'I fJBeko eo fdZsh. nsh wk:{;h ftu,
jko jzG e/ fJj b'e r[o{ s/r pjkdo ;kfjp ih d/ uoBK ftu cfonkdh j'J/
. ;koh j'Jh phsh efj ;[DkJh. id'I ;fsr[o{ ih B/ g[fSnk fe nro w?I ;oeko
Bkb rZbpks eoB tk;s/ iktK sK fJj ;gFZN eo fdU fe s[;hI r[o{ xo Bkb
eh foFsk pDkfJnk j? < w?I fe; j?;hns ftu s[jkv/ pko/ rZbpks eoK < feogk
okw B/ s[ozs p/Bsh gZso fbfynk, fi; ftu je{ws tZb'I ehs/ ik oj/ i[bwK d/
;zy/g t/otk ;h. d/F oND dk fiaeo ehsk frnk ;h. ;ko/ fjzd{ okfinK tZb'I
ftykJh ekfJosk dk toBD ;h. nzs ftu ;kfonK B/ r[o{ s/r pjkdo ih Bz{
fbysh o{g ftu nkgDk Xow r[o{ ;theko ehsk. nkgD/ ihtB Bkb ;zpzXs
jo soK dk c?;bk b?D dk nyfsnko r[o{ ih Bz{ ;"Ig fdZsk.
r[cktK G'fonK ftu p?m e/ nZyK pzd eoe/, wkbk c/oB tkb/, wzso
oND tkb/, ubhj/ eZND tkb/, ;wkXhnK bkT[D tkb/, fjzd[;skB ftu bZyK ;kX
;B. ;dhnK s'I fJjh wzso ikg T[j eod/ nk oj/ ;B. go fjzdtk;h izsk j'o
ezrkb, j'o p[iafdb, j'o gkyzvh, j'o nfrnkBh pDdh ik ojh ;h. xo T[ZiV
rJ/, B{zjK XhnK dhnK fJZiasK xZN/ o[b rJhnK, Xow n;EkB fwZNh ftu fwb
rJ/. fe;/ szso wzso B/ i[bw B{z[ Bk Ezfwnk. eh r[o{ s/r pjkdo fJzB/ jh
nDikD ;B fe nkgDh fizdrh d/ nsh ehwsh SZph ;kb fe;/ G'o/ ftu tVe/
popkd eo fdzd/< ih BjhI !T[j b'eK Bz{ ikfrqs eoB tk;s/ bzw/ gquko d"o/ eo
oj/ ;B. f;Zy e"w nzdo'I izri{ iaipk ysw eoB bJh nfij/ wzso ikgK s/
G'fonK ftu nZyK pzd eoe/, Grsh eoB dhnK ejkDhnK f;ZyK d/ nzdo m';hnK
ik ojhnK jB. sK fe f;Zy e/tb nzdo tV e/ wkbk c/oB i'r/ ofj ikD,
[217]
tkfjr[o{ wzso igd/ ofjD, s/ r[bkw pD/ ofjD.
fJ;/ soQK dh fJe xNBk r[o{ nwodk; ih Bkb BZEh ehsh j'Jh
fwbdh j?. ny/ id'I r[o{ nzrd ;kfjp d/ p/N/ dks{ B/, Sksh ftu bZs wkoh
sK wk:{; j' e/ r[o{ ih pk;oe/ fgzv ftu ub/ rJ/. fJZe e'm/ ftu b[ee/
dotki/ pzd eoe/ p?m rJ/. eJh fdBK s'I wro'I pkpk p[ZYk ih B/ r[o{ bZG e/
;zrsK Bz{ fdZsk. jkbks Bkb w[ekpbk eoB dh Ekt/I ;fsr[o{ ih b[ed/ fcod/
oj/< @@r[o{ bkX' o/## tkbh ejkDh ftu Gh nZmt/I r[o{ ih Bk;wM pDk fdZs/ rJ/. ;ko/
;zrh f;Zy neb s'I ;ZyD/ pDk fdZs/. r[o{ s/r pjkdo ;kfjp Gh r[opkDh d/
T[gd/;aK s'I T[bN ike/, G'o/ ftu tV e/ SZph ;kb sgZf;nk eod/ oj/. neb
dk e'N ;G s'I f;nkDk i/ e'Jh fBefbnk sK T[j ;h GkJh wZyD ;akj b[pkDk
ih. fi;B/ feogk eoe/ ;[ZyDk ;[Zye/, w'joK d[nkok goy eoe/ @@r[o{ bZG##
fbnk. toBk g{o/ f;Zy ;wki B/ r[o{ s'I tKM/ ofj ikDk ;h. pekb/ ftu p?m/
pkJh gkyzvh r[o{nK B/ nkgDh d[ekB ubkJh oZyDh ;h. nekb g[oy ofjws
eoB, f;Zy b/yeK gqukoeK Bz{ ;[wZs d/D, sK fe T[j nkgD/ e'wb fus G?DK
GoktK Bz{ r[ows s'I T[bN ejkDhnK Bk go';d/ ofjD. g{oh goy gVu'b s'I
pknd jh ftuko ;zrsK nZr/ oZy/ ikD sK fe f;Zy ;wki frnkBtkB j' e/
r[ows nB[;koh ihtB fiT[ ;e/. nkgD/ goT[gekoh r[o{nK dk :'r ;fseko
pjkb ehsk ik ;e/.
;' w[esk ;z;kfo fi r[fo T[gd/f;nk..
fs; eh rJh pbkfJ fwN/ nzd/f;nk..
fs;ek do;B[ d/fy irs[ fBjkb[ j'fJ..
iB e? ;zfr fBjkb[ gkgk w?b[ X'fJ..
nzfwqs ;kuk BkT[ T[E? ikghn?..
wB eT[ j'fJ ;zs'y[ G[yk Xqkghn?..
fi;[ xfN tf;nk BkT[ fs;[ pzXB ekNhn?..
r[ogqfd feB? ftob? jfo XB[ ykNhn?.. (519)
000
[218]