indekiler

Maddeler
Mezopotamya Portal:Din brahim dinler Yahudilik Antisemitizm Akenaz srail Sefarad Siyonizm Ta'anit Kim Yahudidir? Sinagog Hristiyanlk sa Pavlus Meryem Mesih Protestanlk Katolik Kilisesi Ortodoks Kilisesi Ekmenik konsil slam Ehl-i Snnet ia Hariciler Cebrl Mikil srafil Azrail slam tarihi 1 8 13 14 42 63 64 71 72 81 82 97 101 106 110 111 112 116 117 121 124 126 159 161 175 177 179 181 183 185

Kaynaklar
Madde Kaynaklar ve Katkda Bulunanlar Resim Kaynaklar, Lisanslar ve Katkda Bulunanlar 189 191

Madde Lisanslar
Lisans 195

Mezopotamya

Mezopotamya
Mezopotamya
Frat Dicle Asuroloji Smeroloji

mparatorluklar / ehirler
Smer Eridu Ki Uruk Ur Laga Nippur Girsu Akad mparatorluu Akad Mari Amurrular sin Larsa Babil mparatorluu Babil Kalde Asur mparatorluu Asur Nemrut Horsabad Ninova/Nineveh Elam mparatorluu Susa Kassitler Hurriler / Mitanniler

Kronoloji
Mezopotamya tarihi Smer (kral listesi) Asur Krallar Babil Krallar Hitit Krallar

Dil
Smerce Akkad dili Elam dili Aramice Hurrice Hitite

Mitoloji
Enuma Eli Glgam Ziggurat Nibiru Marduk Asur-Babil dinleri

Mezopotamya (Yunanca =Mesopotamia: 'rmaklar arasndaki lke'), Ortadou'da, Dicle ve Frat nehirleri arasnda kalan blge. Mezopotamya gnmzde Irak, kuzeydou Suriye, gneydou Anadolu ve gneybat

Mezopotamya ran topraklarndan olumaktadr. Byk blm bugnk Irak'n snrlar iinde kalan blge, tarihte birok medeniyetin beii olmutur.[1] Mezopotamya, medeniyetlerin beii olarak kabul edilir. Bereketli topraklar ve uygun iklim artlar nedeniyle ok eski zamanlardan beri yerlemeye sahne olmu ve birok istilaya uramtr. Bilinen ilk okur yazar topluluklarn yaad blgede birok medeniyet gelimitir. Mezopotamya Smer, Babil ve Asur gibi en eski ve byk medeniyetlerin doduu ve gelitii yerdir. Hibir zaman Mezopotamya olarak anlan belirli bir siyasi mevcudiyet olmad gibi snrlar belirli bir idari blge de deildir. Basit anlamda Yunan tarihileri bu blgeyi anmak iin bu ismi anmlardr.

Corafya
Mezopotamya Dicle ve Frat nehirleri arasnda yer alr. Bu isim geni anlamda, Dicle ve Frat nehirlerininvadileri ile bu iki nehrin arasnda kalan topraklar iin kullanlmaktadr. Mezopotamya, gneyde Basra Krfezi, kuzeyde Gneydou Toros Dalar, douda Zaros Dalar, batda Suriye l ve Arabistan l ile evrilidir. Dou Anadolu'daki karl dalardan doan ve Gneydou Toroslardaki kar ve yamur sularyla kabaran Dicle ve Frat, Badat yaknlarnda birbirlerine ok yaklar ve Kurna ehrinde birleirler. Birletikten sonra att'l Arap ismini alan nehir, Basra Krfezi'nden denize dklr. Nehirlerin oluturduu dar toprak eridinin iki yan ldr. Dicle ve Frat'n srkleyip getirdii topraklar Mezopotamya'nn gneyinin ok verimli olmasna sebebiyet vermitir. Dmdz uzanan ova, Mezopotamya'nn kuzeyinde olduka bereketli ve daha lman iklimli bir yaylaya dnr.[2]

Tarih
Mezopotamya tarih boyunca farkl kavimlerin bir arada yaad bir blge olmutur. Blgeye uzun sre devam eden srekli gler, hem siyasi iktidarn belirli bir izgi izlemesini engellemi hem de kltrel ve teknolojik anlamda kent ve toplumlarn geliimini krklemitir. Mezopotamya blgesi dnyann en tannm ve kkl medeniyetlerinden birkana ev sahiplii yapmtr; Smerler, Akadlar, Babilliler, Asurlular ve Aramiler gibi. Bunlarn dnda daha birok kavim Mezopotamya'da yaamtr. Verimli topraklar ve uygun iklim artlar nedeniyle ok eski zamanlardan beri youn ge sahne olmu Mezopotamya, birok farkl kltr ve halkn kart bir blge olmutur ve bu nedenle de medeni geliime Antik Mezopotamya haritas. sahne olmutur. Bilinen ilk okur yazar topluluklara ev sahiplii yapm blgede birok medeniyet gelimitir ve bu sebeplerden Medeniyet(ler) Beii olarak da anlmtr. Hibir zaman Mezopotamya olarak anlan belirli bir siyasi mevcudiyet olmad gibi snrlar belirli bir blge deildir. Son buz devrinin sonlarna doru, hl hkm sren buzul veya buzul aras iklim koullarndan kamak iin insanlar topluluklar halinde gneye doru g etmilerdir. Bu dnemlere dair kuzey Irak'ta ve evre blgelerde eitli yerleim alanlar gze arpar. Daha sonra iklimin tarm iin uygun hale gelmesiyle kuru tarm balad gibi yerleim birimleri de olumaya balamtr. Gneydou Anadolu'da ayn (Diyarbakr, Trkiye) ve Gbekli Tepe (anlurfa, Trkiye) gibi yerleim yerleri Neolitik dnemde Mezopotamya'daki gze arpan yerleim blgeleridir. Bunlara kuzey Irak'taki Cermo da eklenebilir. Bu yerleimler dnemin kltrel ve teknolojik geliimini anlamak iin nemlidirler.

Mezopotamya Tarm geliimi ve ky yaamnn balangcndan yaznn ortaya kna kadarki dnemin nl yerleim blgelerine rnek olarak Samarra, Tell Halaf ve Hasuna verilebilir. Bu dnemde her kent ayn zamanda ayr bir kltrel tarz ortaya sunmaktayd. Bu kentlerin ortak yn konutlarn ortaya kdr. Yine de konutlarn mimari tarz kentten kente deiiklik gsterir. M.. 5500-M.. 5000 dolaylarnda Mezopotamya'da ne kan iki kltr kuzeyde Halaf Kltr ve gneyde Ubaid (Obeyd) kltrleridir. Blgenin bir sonraki evresi Uruk dnemi (M.. 4000-M.. 3100) olarak anlabilir. Bu dnemde gneydeki kentler byk oranda gelimitir. Bu gelimeler sadece kltrel planda deil ayn zamanda teknolojik plandadr da. Uruk kenti, dnemi karakterize eden kent olarak, ok nemli bir konumdadr. Sulu tarmn gelitii bu dnemde, madencilik ve teknoloji dallarnda da ortaya kan gelimeler kentlerin genel durumunu ykseltmitir. Uruk kentinin nl Mezopotamya kahraman Glgam'n evi olduu da sylencelerde yer alr. Bu dnemde ticaret byk oranda gelimitir ve Mezopotamya'nn o dnemde bilinen snrlar ieresinde youn bir ticaret a olumutur. Ayrca Anadolu ile yaplan ticaret, Anadolu halklarnn kltrn de Mezopotamya'ya, snrl anlamda da olsa, tamtr. Bu dnemin sonlarnda yaz gelitirilmi ve kayt tutumu da balamtr. Bu dnemlerde ve daha sonra bir sre gneydeki geliimlerin kuzeye gemesi uzun zaman almtr.

Smerler
Mezopotamya'da yaayan birok farkl kavimden ilk ne kan ve daha sonraki medeni oluumlarn temelini atan Smerlerdir. Gerek yaz, dil, tp, Uruk dneminden bir heykelcik. astronomi, matematik gerekse din, fal, by ve mitoloji gibi alanlarda ilk ne kan ve bilinen toplum Smerlerdir. "Yaratl" ve "Tufan"a ilk kez Smerlerde rastlanr. Smer dneminde Mezopotamya'da 18'i byk olan yaklak 35 ehir ve kasaba vard. Bunlara rnek vermek gerekirse Ki, Nippur, Zabalam, Umma, Laga, Eridu, Uruk ve Ur zikredilebilir. Laga'ta iktidara gelen Ur-Nane yaptrd inaatlarla ne kmtr. Urukagina da ilk yazl reformlar sayesinde tannmtr. Son dnemlerde Smerlerin ba tanrs konumundaki Enlil'in tapna Nippur'da idi bu nedenle Nippur Smerlerin dini bakenti saylrd. M.. 2400-2350 yllarnda Smerler de geerken, Akkadlar ykselie gemitir.

Mezopotamya

Akadlar
Akadlar Sami kkenli bir topluluktur. Smerler dneminde Mezopotamya'ya gen bu topluluk Smer kltrn benimsemitir. Smerler sonrasnda Mezopotamya'nn lideri konumuna gelen halk, Mezopotamya'daki medeni geliimin ncs Akkadlar olmutur. Ayrca Akkadlar daha sonra Mezopotamya'da gl konuma ulaacak yine Sami kkenli Asur ve Babil halklarna da nclk etmilerdir.Zafer Ant'n ina etmilerdir.ok tanrl dinlere inanmlardr.Akkadlar, Smerlerden farkl olarak kent krallklarndan ziyade Evren veya Dnya krall kavramn Mezopotamya'ya getirmitir. Blgenin merkezi bir idare eline gemesi de ilk kez Akkadlar dneminde olmutur. M.. 2150'de glenen Smerliler bu devleti ykmladr. Akkad hanedannn kurucusu kral Sargon'dur. Agade isimli bir bakent kuran Sargon kaytlara gre 34 sava yapmtr. Yine de Sargon'a dair bilgilerde mitoloji ile gereklik karktr. Sargon'un torunu olan Akkad kral Naram-Sin de dedesinin yolundan gitmi birok sefer yapmtr. Fakat Naram-Sin'den sonra blgedeki g dengeleri deimi ve Akkadlar de gemitir. Ksa bir sre iinde Zagros Dalar'ndan inen ve igale balayan Gutiler ynetimi ellerine geirmilerdir.

Bir Akkad kralnn zafer antnn paras, M.. 2300 dolaylarna ait.

nc Ur Hanedan
Akkadlarn ynetimindeki zayflklar nedeniyle, birok kentin ynetici hanedan ynetimi tekrar ellerine geirmilerdir. Bu kentlerden ne kan Ur kenti ve yneticisi 3. Ur Hanedandr. Hanedan Akkadlarn izinden giderek btn blgeyi kontrol altna almak istemitir. Yaklak 100 yl kadar (M.. 2100-M.. 2000) sren bir dnemde Ur kenti Mezopotamya'nn en byk siyasi gc olmutur. Dnemlerinin sonu youn gler ve evre topluluklarn saldrlar ile gelmi ve ynetimleri zayflamtr. Ur Slalesinin ynetiminin sonu ayn zamanda Smerlerin Mezopotamya'daki ynetimlerinin sonu demektir. Daha sonra Smer kkenli olmayan kavim ve slaleler egemen olmulardr. Yine de bu dnem kltrel, dini ve mimari adan medeni geliimi byk oranda etkilemitir.

Mezopotamya

Asur ve Babil
3. Ur salamanasarnn knden sonra kuzeyde byk bir siyasi g olarak Asur, gneyde ise din ve kltr merkezi olarak Babil ne kmtr. Ayn zamanda 2. binyln erken dnemlerinde blgeye gelen Hurri ve Amurrular (veya Amoritler) blgenin gerek nfus gerekse kltrel yapsn byk oranda etkilemi, daha sonraki siyasi olaylara da etki etmitirler. 2. binyln balarnda ykselen kavimlerden biri Asurlardr. zellikle oluturduklar geni ticaret a onlarn Mezopotamya kltrn farkl blgelere yaymasna ve farkl kltrleri de Mezopotamya'ya tamasna neden olmutur. Anadolu'ya yaznn gelmesi de yine bu dnemdeki Asurlu tccarlar sayesinde olmutur. Dier ykselen kavim ise gneyli Babil'dir. Amurru kkenli olan Eski Babil slalesi, 5. kral Hammurabi ile dnemin dier krallklar zerinde egemenlik kurmutur. Bu sralarda Anadolu'da Eski Hitit Devleti fetihlere balam ve sonunda Hitit Kral I. Murili M.. 1595 ylnda Babil'i alarak Babilin egemenliine son vermitir.

Hammurabi kanunnamesi. Louvre Mzesi.

Daha sonraki dnemlerde Kassitler ne km, Anadolu'daki Hititler glenmi, Hurriler Mitannilerin nderliinde yeni bir siyasi g oluturmulardr. Yaklak iki yzyl sren Mitanni-Hurri egemenliinin zayflamas Asurlarn ykselmesine olanak vermi ve M.. 13. yzylda Asur kral I. almaneser Mitanni - Hurri devletini sonlandrm ve Asur egemenliini kesin olarak balatmtr. Fakat bu Asur egemenlii de youn g dalgalar sebebiyle zayflamtr. M.. 9. yzyln banda kuzeyde Asur'un tekrar ykselmesine kadar blge kark bir dnem geirmitir. Bu zamana kadar Mezopotamya ve evresinde birok yeni devlet ve kavim ortaya kmt. M.. 9. yzyldan yaklak M.. 5. yzyla kadar sren Asur ynetimine Yeni Asur Krall denmitir. Bu dnemde youn bir yaylma politikas benimsenmi, her kral saysz sefer yapmtr. Yine de gney Mezopotamya'da Babil egemenliini korumutur. Babil dnda Urartular ve Medler de bamsz birer g olarak konumlarn korumulardr. Bir dnem Asur zayflasa da III. Tukult-Apil-Earra (III. Tiglat-Pileser) ile tekrar ykselmeye balam Urartu kraln yenmi ve yaylma politikasyla dier nemli gleri, Babil ve Medleri, rahatsz etmitir. II. Sargon ve sonrasnda Asur'un konumu daha da ykselmi; Asur birok krall egemenlii altna ald gibi Msr'a yaplan byk seferlerle Msr' da yamalamtr. Yeni Asur Krall'nn en geni olduu dnemde Medler ve Babilliler, skitlerle birleerek Asur'a sava am ve sonunda Asur'un yklmasna neden olmutur.

III. Tukult-Apil-Earra (III. Tiglat-Pileser)'i gsteren rlyef. M.. 8. yzyln nc eyreinden. Louvre Mzesi.

Yeni Asur Krall sonras dnemde Babil ykselie gemi ve Yeni Babil olarak anlan bir dnem balamtr. Yeni Babil, Asur'un btn topraklarna egemen olduu gibi evre krallklara birok sefer dzenlemitirler. Bu sralarda Medler Urartu devletine son vermitirler. M.. 539 ylnda Perslerin Babil'i ele geirmesiyle Yeni Babil son bulmutur. Bu dnem ve sonrasnda Persler tm Mezopotamya'y egemenlikleri altna almtrlar.

Mezopotamya

Sonraki Dnemlerde Mezopotamya

Mezopotamya Byk skender'in Persleri egemenlii altna alna kadar Perslerin egemenlii altnda olmutur. Daha sonra bir sre Pers imparatorluklarnn egemenlii altnda kalm, daha sonra Romallar kuzeybat blmn egemenlikleri altna almlardr. Pers Sasani mparatorluu dneminde egemenlikleri altndaki Mezopotamya'nn byk ksm Del-i Iranahr yani "ran'n Kalbi" olarak anlmaya balanr ve bakent Mezopotamya'da yer alr. M.S. 7. yzyln erken dnemlerinde Arap halifeleri am' kontrol altna alr ve zaman iinde Mezopotamya Araplarn egemenlii altnda tekrar birleir. Yine de bu dnemde iki vilayet eklinde idare edilir: kuzeyde Musul bakent, gneyde Badat bakenttir ki Badat daha sonra hilafetin de bakenti olur ve 1258 ylna kadar byle kalr. 1508-1534 arasnda Safaviler ksa bir dnem iin Mezopotamya'y kontrolleri altna alsalar da 1535'te Osmanllar (Trkler) Badat' egemenlikleri altna alrlar. Osmanl Devleti'nin egemenlii srasnda Mezopotamya vilayete ayrlarak idare edilir: Musul, Badat ve Basra. I. Dnya Sava'nn sonunda Mezopotamya ksa bir sre iin ngilizlerin ynetimine geer ve ngilizler bugnk Suriye ve Irak' bir Haimi yneticiye bal bir devlet olarak kurar. 1920'de ngilizler tarafndan Irak ulus devleti kurulur ki bugnk Irak snrlarnn yan sra bugnk Kuveyt de snrlara dahildir. Daha sonra 1961 ylnda Kuveyt bamszln ilan eder.

Eitim ve bilim
Yaznn geliimi
lk yaz denemeleri piktogramlardan gelitirilmitir. Bunlar hikyeleri, tarihi ve baz olaylar anlatan tabletlere izilmi resimlerdir. Daha sonralar farkl harfler iin farkl iaretler gelitirmeye balarlar ki buna ivi yazs denmitir. Bu yeni yaz tr ksa srede yaygnlar ve piktogramlardan daha fazla kullanlmaya balar. Harfler, kil tabletler zerine izilir ve piirilirdi.

Matematik, tp ve astronomi
Mezopotamyallar iki say sistemine sahipti. Smerler, zaman altm dakikalk saatlerde len ilk insanlardr ve haftada yedi gnlk bir takvim de oluturmulardr. Babilli astronomlar gndnm ve tutulmalar hesaplayabiliyorlard. Astronominin geliimi din ve mitoloji ile i iedir zira insanlar astronominin bir amac olduuna inanyorlar ve ona baz dini veya mistik unsurlar yklyorlard. rnein tutulmalar ktye iaretti. Her ne kadar anatomi ve [[tp]VE AKLI DLNDE konusunda bilgileri olmasa da tbbi tan listeleri oluturmular, hastalklar gzlemlemilerdir.

Mezopotamya halklar ve dilleri

Mezopotamya byk oranda g alm, birok kavme ev sahiplii yapmtr. Fakat g eden topluluklarn ou var olan Mezopotamya kltrn benimsemi, ayr bir kltr veya dil olarak barnamamtr. Bu nedenle Mezopotamya'da var olmu ou halkn, yazl kaytlar sayesinde, sadece isimleri bilinmektedir. Bugne ulaan ivi yazl kaytlar, tabletler sayesinde Mezopotamya'nn en yaygn dillerinin Smerce ve Akadca olduu sylenebilir. Bu dillerden Smerce, Trkeyle byk benzerlikler gstermektedir. Bunlarn dnda Hurrilerin Mezopotamya'ya girii ve daha sonra Mitannilerin liderliinde nemli bir siyasi konuma gelmeleriyle Hurrice de, en azndan bir dnem iin, Mezopotamya'nn nemli dillerinden biri saylmtr. Hurriceye dair pek bilgi yoktur fakat yaplan aratrmalar Hurricenin Kuzeydou Kafkas Dil Ailesine yaknlk gsterdiini ortaya koymutur. Urartuca ile ayn kkenden geldii bilinmektedir, Urartuca da yine ayn dil ailesine yaknlk gstermektedir. Smerce gibi dier dillerden farkl zellikler tayan bir Mezopotamya dili de Elamca'dr. Smer, Babil ve dier Mezopotamya halklar ya savalarda lerek ya da g ederek yok oldular.

Mezopotamya

Hukuk
Hammurabi kendi yasalar iin nl kraldr, Hammurabi kanunlar (M.. 1780) bulunmu en eski kanunlar olup eski mezopotamyadan gnmze en iyi korunarak gelebilmi eserdir. Kanunlar 282 adet yasa ierir. Hukukun temeli atlan mezopotamyada Hammurabi kanunlarnda yer alan, evlilik ile ilgili kurallar da medeni hukukunun temeli olmutur[kaynak belirtilmeli].

Din ve mitoloji
Antik Mezopotamya dini, kaytlar bilinen en eski dindir. Antik Mezopotamya dininin temelleri Erken Smer Hanedanlar tarafndan atlm, daha sonra oluan uygarlklar ve blgeye yerleen kavimler bu dini yapy benimsemitirler. Her ne kadar blgenin blmleri arasnda farkllk gzlense de temel dini figrler, destanlar ve inanlar ayn kalmtr. Smerce "evren" szc an-ki'dir. Bu tanr An (veya Anu) ve tanra Ki'yi iaret eder. Bu iftin ocuu Enlil, hava tanrsdr ve zamanla Smerlerin ve daha sonraki kavimlerin ba tanrs olmutur. Destanlar ou zaman hem tarihi, hem de dini/mitolojik eler tamaktayd. Yine tarihi kaytlarda da dini ve mitolojik unsurlara rastlanr; rnein kral listelerinde mitolojik unsurlarla gerekler kark biimdedir. Daha sonralar ortaya kan birok dinde de geen ve aratrmaclarca Mezopotamya kaynakl olduu dnlen anlatlara "Tufan" ve "Yaratl" rnek olarak verilebilir. Mezopotamya mitolojisi Smer, Akad, Asur ve Babil odakl olmakla beraber blgeyi etkilemi saysz halkn mitolojilerinden youn biimde etkilenmitir. Politeistik bir din olan Mezopotamya dininin tanr ve tanralar zaman iinde isim deitirse de zellikleri genelde ayn kalmtr. Baz nemli tanr ve tanralar unlardr: An, Smer gk tanrs daha sonralar Anu olarak anlmaya balanr. Ki ile evlidir fakat dier Mezopotamya dinlerinde Ura olarak anlan bir ei vardr. Marduk, Babil'in ba tanrs. Gula veya dier blgelerde Niniina, ifa tanrasyd. Birisi hastalandnda ifa iin ona dua edilirdi. Nanna (baz blgelerde Suen, Nanna-Suen veya Sin), ay tanrs. Enlil'in ocuklarndand. Utu (ama veya Sahama), gne tanrs. Tar, Asurlu ak ve cinsellik tanras. Smer tanras nanna'dan kken ald dnlr. Enlil, Mezopotamya dininin en gl tanrs olarak grlrd. Kars Ninlil ocuklar ise: nanna, Ikur, Nanna-Suen, Nergal, Ninurta, Pabilsag, Nuu, Utu, Ura Zababa ve Ennungi. Nabu, yaz ve bilgelik tanrs. Ninurta, Smer sava tanrs.

Zigguratlar
Zigguratlar Mezopotamya'da Kil ve balktan yaplan tapnaklardr. Zigguratlar 7 katl olup 3 ana blmden oluur. lk katlar erzak deposu, orta katlar okul ve tapnak, son (yani en yksek) katlar ise rasathane olarak kullanlmtr.

Ek okuma
Michael Roaf, Mezopotamya ve Eski Yakndou, letiim Yaynlar [3] Kemalettin Krolu, Eski Mezopotamya Tarihi, letiim Yaynlar [4] Hand J. Nissen, Ana Hatlaryla Mezopotamya, Arkeoloji ve Sanat Yaynlarinek blgesin den kp baban blgesine genilerdir. A Dweller in Mesopotamia [5], being the adventures of an official artist in the Garden of Eden, by Donald Maxwell, 1921 (a searchable facsimile at the University of Georgia Libraries; DjVu & layered PDF [6] format) Mesopotamian Archaeology [7], by Percy S. P. Handcock, 1912 (a searchable facsimile at the University of Georgia Libraries; DjVu & layered PDF [8] format)

Mezopotamya A Companion to the Ancient Middle East, edited by Daniel Snell (Malden 2004) Dholavira Ancient Metropolitan City.

D balantlar
Mezopotamya Uygarlklar, Vahap Polat, Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi [9] Mezopotamya Bibliyografyas [10]

Kaynaka
[1] Britannica [2] Temel Britannica [3] http:/ / www. iletisim. com. tr/ iletisim/ book. aspx?bid=964 [4] http:/ / www. iletisim. com. tr/ iletisim/ book. aspx?bid=1209 [5] http:/ / fax. libs. uga. edu/ DS49x2xM465D/ [6] http:/ / fax. libs. uga. edu/ DS49x2xM465D/ 1f/ dweller_in_mesopotamia. pdf [7] http:/ / fax. libs. uga. edu/ DS69x5xH236M/ [8] http:/ / fax. libs. uga. edu/ DS69x5xH236M/ 1f/ mesopotamian_archaeology. pdf [9] http:/ / yunus. hacettepe. edu. tr/ ~sadi/ dersler/ projeler/ bto102_bahar04/ polat. html [10] http:/ / fef. marmara. edu. tr/ tarih/ koroglu/ mezopotamya. htm

10 Mays 2006 tarihli ngilizce Vikipedi Mezopotamya maddesinden alnt ierir. (http://en.wikipedia.org/w/ index.php?title=Mesopotamia&oldid=52521795) Kemalettin Krolu, Eski Mezopotamya Tarihi, letiim Yaynlar Kemalettin Krolu, Tarih ncesinden Perslere Kadar Mezopotamya, s.16-s.27, Toplumsal Tarih, Aylk Tarih Dergisi, Say:149, Mays 2006.

Portal:Din Din Portal

Anlamak iin inanyorum (Anselmus)

Din Din Kategorileri __notoc__

Portal:Din Portaller: Budizm - Hristiyanlk - Hinduizm - slam - Jainizm - Mistisizm - Musevilik - Okltizm - Spiritalizm Zerdtlk Kategoriler: Din ve Bilim - Din Felsefesi - Dini Kavramlar - Dini Mimari - Dini Yerler - Dini Deyiler - Dini Kiilikler - Dini Kltrler - Dini Davran ve Deneyim - Kutsal Kitaplar ve Metinler - Liturji - Dini Unvanlar - Dini nan, Gelenek ve Akmlar Portal - Kategori

slamiyet Allah - Kuran - Muhammed - Mslman - Allah'n adlar - Ramazan - Namaz - Cami - Hac - Mekke - Medine Hicret - Snnet - Mezhep - Tasavvuf - slam ahlak - Akide (din) Portal - Kategori

Hinduizm Vedalar - Upaniad - Bhagavadgita - ntegral dnce - Brahman - Kast sistemi - Yoga - Tantra - Mahabharata Samsara - Karma - Moka - Vinu - Krina - iva - Ramayana Portal - Kategori

Spiritalizm Hipnoz - Canlsal manyetizma - Rya - Reenkarnasyon - Medyum - Metapsiik - Ruh - Demateryalizasyon Dedublman Portal - Kategori

Okltizm Oklt - Nmeroloji - Sembolizm - Egzorsizm - stihare - Simya - Terji - Kahinlik - Paracelsus - Demon - Gematria - Dalite - Mantika - Omen - Orakl - Tarot

Portal:Din

10
te yapabileceklerinizden bazlar :

stenen maddeler: - Ahriman - Sinoptik - Arda Viraf - Sanjan Hikayesi daha fazlas... Dzenlenmesi gereken maddeler: - Zlkarneyn - Zul-Kifl - Adgece Mevlid - Meilik - Yaratmak - Siddhi - ktibas (dergi) -Umre daha fazlas... Birletirilmesi gereken maddeler: daha fazlas... erii yetersiz olan maddeler: Fitre daha fazlas... Din taslaklar: lgili sayfaya gider Tashih edilmesi gereken maddeler: -Hekimolu Ali Paa Camii daha fazlas... Yardma ihtiya duyan maddeler: daha fazlas...

Sekin Resim

Pavlik Kiliseler'in kurucusu olan Pavlus, Yeni Ahit'te ve Luka'nn kaleme ald ncil'de nemli bir yere sahiptir. Tarsus doumludur. Aziz Petrus Bazilikas'nn nnde yer alan pek ok heykelden biri de Aziz Pavlus'a aittir. Heykel, talyan heykeltra Adamo Tadolini tarafndan yaplmtr. (reten:AngMoKio)

Wikipedia Dier Portaller

Anime ve Manga Edebiyat

Mzik

Sinema

Tiyatro

VikiHaber'de Din VikiSz'de Din Commons'ta Din VikiKaynak'ta Din VikiKitap'ta Din

Din ve bilim Din psikolojisi - Din sosyolojisi - Teoloji - lahiyat - Kozmogoni - Din felsefesi - Mitoloji Portal - Kategori

Portal:Din

11

Hristiyanlk sa - Meryem - Mesih - Teslis - Vaftiz - Hristiyan mezhepleri - Kilise - Havari - ncil - Ruhban snf Portal - Kategori

Budizm Buddha - Siddhartha Gautama - Budizm Tarihi - Budizm kronolojisi - Karma - Samsara - Asoka Fermanlar Nirvana - Theravada - Mahayana - Vajrayana - Zen - Hazine Portal - Kategori

Zerdtlk Ahura mazda - Atar - Avesta - Gatalar - Zerdt Kategoriler Antik Msr - Budizm tarihi - Hristiyanlk tarihi - Osmanl'da din - Yahudi tarihi - slam tarihi Haftann Kutsal Maddesi

Bodhisattva, Budist dncede kendini tm duyarl canllarn Budala ulamasna yardmc olmaya adam kiidir. Sanskrit Bodhisattva
kelimesi "aydnlanma ('bodhi') ve gerek ('sattva')" kelimelerinden olumutur. Chen Mo von Tsongkhapa (Tibet Budizminin reformcusu) Lamrim metinlerinde der ki: Bodhisattvalar dier insanlarn mutluluu iin urarlar ve Bhavaviveka (Bhavya) ise unlar ekler: Bodhisattvalarn, varolutaki yanllklar grdkleri ve baka insanlarla ilgilendikleri iin Nirvanaya ulama abalar yoktur. nsanlarn ihtiyalarn yerine getirmek iin hakikat dngsnde kalmay tercih etmilerdir. Dier canllarn aclardan kurtulmas ve aydnla ulamalar iin abalarlar ve Bodhisattva yemini ederler.

Portal:Din Portal - Kategori

12

Musevilik Yom Kippur - Musa - Tur - Tevrat - Talmud - On Emir - brahim - Haham - Sinagog - Kuds Tapna - Alama Duvar - srailoullar - Sebt / abat - Siyonizm - Kabbala Portal - Kategori

Mistisizm Teozofi - Dharma - Tekaml - Vecd - Karma - Rabta (tasavvuf) - Nefsaniyet - Zikir - Meditasyon - Vahdet-i vcud Antroposofi - Koan - Murakabe Portal - Kategori

Jainizm Kambadahalli - Moka - Nirvana - Svastika - ravanabelagola Kategori

Anarizm - Agnostisizm - Animizm - Ateizm - Deizm - Determinizm - Ezoterizm - Gnostisizm - Henoteizm Hmanizm - Mistisizm - Monizm - Monoteizm - Monolatrizm - New Age - Pandeizm - Panendeizm - Panenteizm Panteizm - Polideizm - Politeizm - Spiritalizm - Teizm - Teizm - Teozofi - Transandantalizm Bunlar Biliyor muydunuz?

Portal:Din

13

Rastafarianizm, Etiyopya'nn son imparatoru olan Haile Selassie (Ras Tafari Makonnen: Veliaht Tafari Makounnen)'yi tanrnn dnyadaki
yansmas olarak gren dinin ve bu dine bal olarak ortaya km olan inan ve dnce biiminin addr. Marcus Garvey de bu dinin peygamberi olarak grlr. Buna karn, ne Haile Selasiye, ne de Marcus Garvey kendilerini bu dinle ilikilendirmilerdir. Bob Marley'nin de mensuplarndan biri olduu bu dinin kurucusu Leonard Howell olarak bilinir.

brahim dinler
brahim dinler, tek tanrl olup brahim'in soyundan gelen peygamberlere nispet edilen dinler. brahim'in oullarndan shak'n soyundan Musevilik ve Hristiyanlk dinlerinin peygamberlerinin; smail'in soyundan slam peygamberi Muhammed'in geldii kabul edilir. brahim szc "pek ok milletin babas" anlamna gelir.[1] Mekkeliler Haritada, brahim dinlerin (pembe) ve Hint (sar) dinlerinin Dnya'daki yaylm brahim'in dinini Sbilik olarak grlyor. nitelerdi. Kur'an'da brahim'den hanif olarak sz edilir. brahim'in ad ilk bahsi geen kitap olan Tanah'ta Avram olarak geer. slm kltrndeki semv dinler kavram zaman zaman brahim dinler kavramna karlk olarak kullanlmasna ramen birebir ayn dinleri karlamaz. Semav dinler daha kapsaml olup slam'da brahim'den ncekiler de dahil dem'den beri indirildiine inanlan ve bugn unutulmu btm dinleri iine alr.[kaynak belirtilmeli]

brahim dinler

14

Din bilimlerinde din tanmlar

Farkl disiplinlere mensup bilim adamlarnn dinlere getirdii tanmlar farkldr. Din tanmlar genel olarak teolojik, ahlaki, felsefi, psikolojik ve sosyolojik kategoriler altnda ele alnabilir. Semav dinlerin dier tek tanrl dinlerden ayrld nokta bu dinlerde sonra gelen dinin nce gelen dinlerin peygamberlerini ve din byklerini kabul edip ve saygyla anmasdr. Ancak tersi durum her zaman geerli deildir. rnein sa ve Muhammed Yahudilikte, Muhammed ise Hristiyanlkta peygamber kabul edilmez.

brahimi dinlerin ortak noktalar

Tm semavi dinler, Tanr'nn zat ve sfatlarnda tek olduunu ve onun yegane yaratc olduunu, ibadetin yalnz ona yaplacan ve ondan bakasna ibadet edilemeyeceini bildirirler. Peygamberler, Tanr'nn kendilerine vahiy gelen elileri olduunu mucizelerle kantlamaya alrlar.

Kaynaka
[1] "Abraham." Encyclopdia Britannica Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopdia Britannica, 2011.

Yahudilik
Yahudilik ya da Musevilik (Arapa yahd Yehud kavmi ve dini; Latince Iudaismus; branice yhd) [1], ilk olarak branilerin Kutsal Kitab (Tanah) ile gelen, ardndan da Talmud'da ve dier kutsal metinlerde daha da kapsaml bir ekilde incelenip yorumlanan inan, felsefe ve yaam biiminine ait uygulamalar btnne verilen ad. Musevilik, dini Musevilere gre, srailoullar (daha sonra da Yahudi ulusu) ile Tanr arasndaki akde dayal ilikinin davurumudur. lk tek tanrl din ya da dinlerden biri olarak kabul edilmekte ve hlen gnmzde uygulanan en eski din gelenekler arasnda yer almaktadr. Tarihi, ilkeleri ve etii ile Hristiyanlk ve slamn yan sra, kimi brahim olmayan dinleri de etkileyen Museviliin dini metinleri ve geleneklerinin birou dier brahim dinlerin de merkezinde yer alr. Bat Hristiyanlnn temelini oluturan Musevilik, birok yn ile laik Bat kavramlar olan etik ve medeni hukukla da benzerlikler gsterir. Gerek sonradan bu dine geen gerekse doutan Yahudi ulusuna mensup olan (laikler de dahil), Yahudiliin takipilerine Yahudi ad verilir. Yahudi topluluu, kutsal metinlerinde bir dinin takipilerinden ziyade, bir ulus olarak tanmlanmalarndan tr bir dinsel etnik grup olarak kabul edilir. 2007 yl itibariyle, dnya zerindeki Yahudi nfusunun, yzde 41'i srail'de,[2] yzde 40' ise Amerika Birleik Devletleri'nde olmak zere 13,2 milyon olduu tahmin edilmektedir. Dier btn tek tanrl dinlerde de olduu gibi, Yahudilikte de farkl mezhepler vardr. Bunlarn en genileri arasnda, Ortodoks Yahudilik (Haredi Yahudilik ve Modern Ortodoks Yahudilik), Muhafazakar Yahudilik ve Reformist Yahudilik bulunur. Bu mezhepler arasndaki farklln temeli, Halahaya (Yahudilik kanunlar) yaklamlardr[kaynak belirtilmeli]. Ortodoks Yahudilie gre, Tevrat ve Halaha ilahidir, sonsuzdur, deitirilemezdir ve her ikisine de skc itaat edilmelidir. Muhafazakar ve Reformist Yahudilik daha liberaldir ama aralarndaki fark, Muhafazakar Yahudilik, Yahudiliin gereksinimlerini yorumlarken, Reformist Yahudilie gre, daha geleneklere bal kalnmasn savunur. Reformist Yahudilikteki tipik dnceye gre, Yahudilikle ilgili kurallar, kstlamalar ve zorunluluklardan ziyade, daha ok, btn yahudilerin takip ettii genel talimatlar olmal[kaynak belirtilmeli]. Gnmz Museviliinde, merkezi otorite tek bir kii ya da kuruma deil, kutsal metinlere, din hukukuna ve bu metin ve kanunlar yorumlayan bilge hahamlara verilmitir. Yahudi geleneine gre, Musevilik (M.. 2000 civarnda) Tanr ile Yahudi ulusunun atas ve Yahudi soyunun balatcs olan brahim arasndaki Akit ile balar. alar boyunca, Yahudilik bir dizi dini ilkeye riayet etmi, bunlarn banda da evreni yaratan ve ynetmeye devam eden tek, her eyi bilen, her eye kadir, balayc ve her yerde olan bir Tanr'ya iman etmek gelmitir. Museviliin ou

Yahudilik koluna gre, Tanr srailoullar ve onlarn soyundan gelenler ile bir akit yapm, Tanr'nn kanunlar ve emirleri Sina Da'nda, Yazl ve Szl Tora eklinde vahyolunmutur. te yandan, Karay Musevileri sadece Yazl Tora'nn vahyolunduuna inanrlar. Musevilikte, Tora almalar ile Tora'da kayt altna alnan ve Talmud'da tefsir edilen emirlere uyulmasna geleneksel olarak byk nem atfedilmitir.

15

Dini doktrin ve inan esaslar

nancn 13 Esas:

1. Tam bir imanla inanrm ki, Ad Kutsal olan Yaradan yaratlm olan her eyin Yaradan' ve Hkmeden'idir. Sadece O yaratt, yaratr ve yaratacaktr. 2. Tam bir imanla inanrm ki, Ad Kutsal olan Yaradan Tek'tir, O'ndan bakas yoktur ve sadece O bizim Tanr'mzdr; hep vard, var ve var olacak. 3. Tam bir imanla inanrm ki, Ad Kutsal olan Yaradan'n bedeni yoktur ve maddenin tm zelliklerinden berdir ve O'na hibir (fiziki) kyaslama yaplamaz. 4. Tam bir imanla inanrm ki, Ad Kutsal olan Yaradan ezeli ve ebedidir. 5. Tam bir imanla inanrm ki, Ad Kutsal olan Yaradan'a ve sadece O'na dua etmek caizdir, O'ndan bakasna dua etmek caiz deildir. 6. Tam bir imanla inanrm ki, peygamberlerin tm szleri dorudur. 7. Tam bir imanla inanrm ki, rahmetle andmz, nderimiz Moe'nin peygamberlii gerektir ve O kendisinden nceki ve sonraki peygamberlerin en bydr. 8. Tam bir imanla inanrm ki, artk bizim olan Tora rahmetle andmz, nderimiz Moe'ye verilenin ayndr. 9. Tam bir imanla inanrm ki, Tora deitirilmeyecek, Ad Kutsal olan Yaradan asla baka bir Tora gndermeyecektir. 10. Tam bir imanla inanrm ki, Ad Kutsal olan Yaradan insann her yaptn ve her dncesini bilir, zira "Hepsinin yreini ekil veren, tm yaptklarn anlayan O'dur" (Mezmurlar 33:15). 11. Tam bir imanla inanrm ki, Ad Kutsal olan Yaradan emirlerine uyan dllendirir, kar geleni cezalandrr. 12. Tam bir imanla inanrm ki, Mesih gelecektir; ve gelii gecikmi olsa da, her gn onun geliini beklerim. 13. Tam bir imanla inanrm ki, Ad Kutsal olan Yaradan diledii zamanda lleri ayaa kaldracak, O'nun ad ilelebet vlecektir.
-Moe ben Meymon

Musevilik, brani kutsal kitabnda yer alan, Talmud ve dier metinlerde de daha kapsaml bir ekilde incelenip izah edilen ilke ve esaslar zerine kurulu, tek tanrl bir dindir. Yahudi inanna gre, Musevilik Tanr ile brahim arasnda yaplan Akit ile balar. Musevilik, teolojik adan tek tanrcl daima son derece gl bir ekilde savunmutur. Bununla beraber, Tanah'ta, birok srailolunun Museviliin inanlarndan sapt kaydadeer dnemlerden bahsedilir. Tarihi olarak, Musevilik Yazl ve Szl Tora'nn vahyolunduu inancn ve kabuln imann temeli [3] olarak deerlendirmise de, Musevilikte dini dogmay dikte ettiren merkezi bir otorite bulunmaz. Bu, Tora ve Talmud'un znde var olan belirli teolojik inanlara dair birok farkl dzenlemenin ortaya kmasna da yol amtr. Zaman zaman kimi hahamlar kati bir dzenleme zerinde fikir birliine varmsa da, dierlerinin muhalefeti ile karlamlar, birok haham da bu tarz teebbsleri Tora'nn btnyle kabulne zarar verdii gerekesi ile eletirmitir.[4] Bilhassa Talmud'da, kimi inan esaslar (rn. Tora'nn Tanrsal kayna), reddedilmeleri halinde kiiyi "apikoros" (sapkn) konumuna drecek kadar nemli kabul edilir.[5]

Yahudilik

16 Yzyllar iinde, Musevilikte inan esaslarna dair bir dizi dzenleme ortaya km, her ne kadar kimi detaylar konusunda aralarnda farkllklar grlmse de, zlerinde yatan ideoloji asndan ortaklklar sergilemilerdir. Bu dzenlemelerden yetkinlii en yaygn kabul grenlerden biri de Musa ibn Meymun (Moe ben Meymon) tarafndan 12. yzylda belirlenen imann 13 esas olmutur. Bu esaslar ilk ortaya atldklarnda tartmalara yol am, Hasdai Crescas ve Joseph Albo'nun eletirilerine hedef olmutur. bn Meymun'un on ilkesi Yahudi toplumunun byk blm tarafndan sonraki birka yzyl boyunca gzard edilmitir.[6] Zaman iinde, bu ilkeler iir halinde yeniden ifade edilerek ("Ani Ma'amin" ve "Yigdal") Museviliin dua kitabna eklenmi ve sonunda yaygn kabul grmtr.

bn Meymun'a gre, belirledii 13 esasn tekini dahi reddeden her Yahudi dnme ve sapkn olarak kabul edilmeliydi.[7][8] Her ne kadar ou Yahudi alim ibn Meymun'un 13 esasndan nispeten ok ufak farkllklar gsteren gr alarna sahip olmular [9] ve Musevilikte bugne kadar hibir zaman tek bir normatif ve balayc iman ikrar grlmemise de [9][10][11], ibn Meymun tarafndan dzenlenen bu 13 esas, Yahudi inanlarnn geni kabul gren bir listesini yaratmaya en yakn almadr.[12][13]
Yahudilie zg cisimler (yukardan saat ynnde) abat mumluklar, el ykama kasesi, Tora'nn kitaplarndan biri ve Tanah, yad, ofar ve etrog kutusu.

Joseph Albo ve Abraham ibn Davut, ibn Meymun'un listesini, doru olmakla birlikte, aslnda imann temelini tekil etmeyen, bu yzden de sadece kusurlu grlmeleri gereken ok sayda Yahudiyi "sapkn" kategorisine sokan, gereinden fazla sayda madde ierdii iin eletirmitir. Dier birok kii de, bu tarz dzenlemeleri Tora'nn btn ile kabulne zarar verdii gerekesiyle eletirmitir (baknz yukar). Bununla birlikte, belirtildii gibi, ne ibn Meymun, ne de adalar bu esaslarn Yahudi inannn tmn kapsadn dnmemi, bunlar daha ziyade Museviliin kabulnn zn oluturan teolojik temeller olarak grmlerdir. Bu erevede, antik dnem tarihisi Josephus, dini inanlardan ziyade uygulama ve greneklere vurgu yapm, sapknl Yahudi hukukuna riayet edilmemesi ile ilikilendirmi, Yahudilie gei iin gerekli artlarn snnet (Brit Mila) olmak ve geleneklere uymak olduunu savunmutur. Modern zamanda, Yahudilik, merkezi bir otoriteye sahip olmadndan, belirgin bir dogma dikte edilmiyor. Bu nedenle, temel ve basit baz inanlar bile Yahudilik ierisinde farkllklar gsterebiliyor [9]. Bu farkllklara ramen, btn mezhepler temelde Tevrattan, Talmuddan ve Midra gibi bir ok dini tefsirden gelen ilkelere dayanr. Yahudilik, farkl mezhepler de dahil olmak zere, evrensel olarak, Tanrnn brahimle anlamasn ve Musann en byk peygamber olduunu kabul eder [9]

Yahudilik

17

Museviliin dini metinleri

Maddeleri bu dizinden ulaabilirsiniz.

Museviler ve Musevilik

Kim Yahudidir? Etimoloji Kltr

Rabinik metinler
Musevilik, Tora almalarnn yan sra dier dini metinlere de daima nem vermitir. Aada, Musevilik uygulama ve dncesi asnda merkezi neme sahip temel almalarn dzenli bir listesi bulunmaktadr. Tanah [14] (brani Kutsal Kitab) ve yorumu Mesora Targum Yahudi Kutsal Kitap tefsiri (ayrca baknz aada Midra) Talmud Dnemi'nin almalar (klasik rabinik metinleri) Mina ve yorumu Tosefta ve ksa risaleler Talmud: Babil Talmudu ve yorumu Yerualayim (Kuds) Talmudu ve yorumu Midra yazn: Midra Halaha Midra Agada Halaha yazn Yahudi Hukuku ve Geleneklerinin Temel Kanunlar Mine Tora ve tefsiri Arba Turim ve tefsiri ulhan Aruh ve tefsiri Responsa (Cevaplar/Fetvalar) yazn Yahudi Dncesi ve Etii Yahudi felsefesi Kabbala Hasidik almalar Yahudi etii ve Musar Hareketi

Siddur ve Yahudi litrjisi Piyyut (Klasik Yahudi iiri)

Yahudilik

18

Tevrat
Tevrat Tanah'n ilk be blmne verilen isimdir. ou zaman Yahudilerin kutsal kitabnn tamam "Tora" kelimesiyle aklanr. branice bir kelime olan Tora, Arapa'dan Trke'ye gemi olan Tevrat'n karldr. Tevrat kelimesi "Kanun, Tre, eriat, emir, ders" vb. anlamlara gelir. Be blmden oluan Tevrat, Tanr'nn 7704 kelimeyle Musa'ya verdii dini esaslar ieren kitap olarak grlr. Tevrat metninin orijinal dili Kutsal Kitap branicesidir. Bir bakma "eriat" diye de tanmlanabilen Eski Antlama'y oluturan kitaplarn says, Yahudilerce 24, Hristiyanlarca 39'dur. Kitaplarn sralan ve gruplan konusunda da her iki din de farkl grlere sahiptir. Tora, Tanah'n ilk be kitabn (Pentatk) ve Sina Da'nda Musa'ya aklanan On Emiri (Dekalogos) ierir; bunlarn tamam, Tanr'nn kullaryla antlamasn ieren ve kutlayan bir dinsel yasay oluturur. Her sinagogda, yani Musevi tapnanda, Tora'nn makara eklinde iki ubua (Ets Hayim) sarlm deri zerine el ile kopya edilmi bir nshas (Sefer Tora) bulunur. Haftada 3 gn, trende Hazan (slam'daki Duahan'nn karl) sinagogdaki cemaat ile beraber Tora'nn her hafta okunmak zere 54 blme ayrlm blmlerinden birini (Peraa) okur.

Tanah ve Talmud
Tanah yaklak olarak bin yl ierisinde meydana gelmitir. Ancak kitabn snrlandrmas M.S. 90 ylnda toplanm olan Yemnia uras'nda yaplm ve bugnk yazlar seilerek tesbit edilmitir. Tanah ile birlikte hahamlarn nesilden nesile szl olarak aktardklar szl kanunlarn btnne Talmud ad verilir. M.S. 150 yllarnda Yehuda HaNasi adnda bir haham, kendilerine kadar aktarlan szl kanunlarn kaybolmasndan endielenerek onlar Mina'da toplamtr. "Tekrar edilmek suretiyle belletilen" anlamna gelen Mina, Tevrat'n tekrar, kanunlarn aklamas ve tefsiri saylr. Ancak belli bir seviyedeki bilgiye sahip olanlarn anlyabilecei dilde yazlm olan Mina'nn anlalmasn kolaylatrmak amacyla O'na Yahudi alimlerince erhler yazlmtr bu erhlere ve aklamalara Gemara ad verilir. Talmud, Mina ve Gemara ad verilen eserlerin btnne verilen isimdir.

Kabala
Kutsal Kitap dnda Musevi Tasavvuf'una ve gizemciliine Kabala ad verilir. Kabala, branice "gelenek grenek" anlamna gelir. Yahudilerin harfilik ve sayclkla kark tasavvuf varlk bilgisi retisidir. Daha ak bir tanmla Kabala, Kutsal Kitap metinleri ile szl gelenekler zerine yaplan her tr yorumlarn ve uygulamalarn genel addr. Yanl anlald gibi Kabala bir kitap veya kitaplar toplam deil "Evren'in grnr kargaasn aklamay ve ztlklarn kolay anlalabilir bir kalp haline getirmeyi amalayan bir doktrin" dir. Balangc 2. Tapnak Dnemi'nin sonuna (I. yzyl) kadar uzanan Kabala, Tam olarak Yahudi gizemciliinin (esoterism) ortaya kt tarih olan XIII. yzyldan balayarak zel bir reti biiminde gelimitir. Baz Dinler Tarihilerine gre Kabala'nn kkenleri eski gelenekte (Talmud dnemi) aranmaldr. Kabala'nn reti ve uygulamalar ancak bir klavuzun denetimi ve nderliinde mmkndr. Kabala temelde her zaman szl gelenee dayanmtr. Tanr'nn Musa'ya indirdii yazl olmayan Szl Tora vahyin gizli bilgisini tamaktadr. Kabalann en nemli kitab 23 ciltten oluan Sefer Zohar'dr. Kabala XV. yzyl Avrupasnda da son derece yaygnlamtr. Kabala'nn genel doktrinini, Evrenin bir btn olduu, belli bir dzene gre hareket ettii, evrende grlen her eyin Tanr'nn bir paras ve yer yzndeki yansmas olduu, insann da, evrenin ve dolaysyla Tanr'nn bir paras olma sebebiyle adeta kk evren saylmas gerektii eklinde zetlemek mmkndr (Vahdet-i Vcud, Vahdet-i Mevcud, Macrocosmos, Microcosmos).

Yahudilik

19

Yahudi hukuk literatr

Ana madde: Halaha Yahudi hukuku ve geleneinin ("halaha") temelini ayn zamanda Pentakk ya da Musa'nn (Moe Rabenu) Be Kitab olarak da bilinen Tora oluturur. Rabinik gelenee gre, Tora'da 613 ynerge vardr. Bu ynergelerin bazlar sadece erkeklere veya sadece kadnlara, kimileri sadece kadim mabet grevlileri Kohenler ile Levilere (Levi kabilesinin yeleri), kimileri ise, sadece srail diyarndaki iftilere yneliktir. Birou sadece Kuds Tapna'nn ayakta kald dnem iin geerli olan bu emirlerden gnmzde hlen uygulanabilir durumda olanlarn says 300'den azdr. Her ne kadar inanlarnn sadece Tora'nn yazl metnine dayal olduu iddia edilen Yahudi gruplar olmusa da (rn. Sadukiler ve Karaylar), Yahudilerin ou Szl Yasa'ya inanmtr. Kadim Yahudiliin Farisi mezhebi tarafndan aktarlan bu szl gelenekler, daha sonralar yazl hale getirilmi ve hahamlar tarafndan geniletilmitir. Rabinik Yahudilik her zaman Tora kitaplarnn (Yazl Kanun olarak adlandrlr) daima szl gelenee paralel olarak aktarldn savunagelmitir. Bu gre gereke olarak da, Yahudiler birok kelimenin belirsiz brakld ve birok usuln herhangi bir aklama veya talimat olmakszn zikredildii Tora'nn metnine dikkat ekerler; bu ise, okuyucunun detaylara dier kaynaklardan (rnein szl) aina olduunun varsayld anlamna gelir. Tora'ya paralel giden bu maddeler esasnda szl olarak aktarlm ve zaman iinde "Szl Yasa" adn almtr. Kuds'teki 2. Mabet'in yklmasnn ardndan, bu maddelerin byk ksm Haham Yehuda haNasi tarafndan (M.S. 200) Mina ad altnda dzenlenmitir. Sonraki drt yzyl boyunca, bu kanun srail ve Babil'de bulunan dnyann en byk iki Yahudi cemaatinde de tartlm ve bu cemaatlerin her birinden gelen Mina tefsirleri zaman iinde dzenlenerek iki Talmud olarak bilinen derlemeler altnda bir araya getirilmitir. Bunlar, alar boyunca, eitli Tora alimlerinin tefsirleri ile de yorumlanmtr. O halde, Yahudilikte Rabinik yaam tarzn oluturan Halaha, Tora ile szl gelenein Mina, Midra Halaha. Talmud ve tefsirleri birlikte mtalaas zerine kuruludur. Halaha, emsale dayal bir sistem yoluyla zaman iinde gelimitir. Hahamlara yneltilen sorular ve onlarn kesin cevaplarndan oluan yazna responsa (cevaplar; branice elot U-Teuvot) ad verilir. Zaman iinde, greneklerin ortaya kmas ile, Yahudi hukukunu oluturan kanunlar kaleme alnmaya balamtr; en nemli kanun olan ulhan Aruh gnmzdeki Ortodoks dini uygulamalarna byk lde ekil vermektedir.

Yahudi felsefesi
Ana madde: Yahudi felsefesi Yahudi felsefesi, ciddi felsefe almalar ile Yahudi teolojisi arasndaki birlemeye gnderme yapar. nde gelen Yahudi felsefeciler arasnda, Solomon ibn Gabirol, Saadia Gaon, Musa ibn Meymun ve Levi ben Geron bulunmaktadr. Aydnlanmaya (1700'lerin sonu ile 1800'lerin ba) tepki olarak meydana gelen nemli deiiklikler sonucunda, Aydnlanma sonras Yahudi felsefecileri ortaya kmtr. Modern Yahudi felsefesi hem Ortodoks hem de Ortodoks olmayan ynelimli felsefeden olumaktadr. nde gelen Ortodoks Yahudi felsefeciler arasnda, Eliyahu Eliezer Dessler, Joseph B. Soloveitchik ve Yitzchok Hutner saylabilir. Tannm Ortodoks olmayan Yahudi felsefeciler arasnda ise, Martin Buber, Franz Rosenzeig, Mordecai Kaplan, Abraham Joshua Heschel ve Emmanuel Lvinas da bulunmaktadr.

Yahudilik

20

Yahudilik teriminin kkeni

Yahudilik terimi Latince ludaismus, Yunanca Ioudasmos ve branice ,Yehudah, "Judah" tan tremitir.[62][63] lk olarak Helenik iudaismus olarak, 2. Maccabi dneminde, M.. 2. yzylda ortaya kt. Bu dnemin koullarnda, terim, kltrel bir varlk oluturma anlamn tad. Terimin ilk ngilizce kullanm, Yahudi dinine uymak, yahudi dininin sistemi ya da yahudi nfusunu anlatmak iin kullanld.

Yahudi halk ile Yahudilik arasndaki fark

Daniel Boyarin'e gre, din ile etnik kimlik arasndaki temel fark Yahudilie yabanc bir kavram olup kkleri Eflatun'un felsefesine dayanan ve Helenistik Yahudilie de nfuz eden ruh ile beden arasndaki dualizmin bir biimidir.[15] Boyarin bundan tr, Yahudilii din, etnisite ve kltr gibi geleneksel Bat kaynakl kategoriler altna sokmann kolay olmadn savunur. Boyarin, bunun ksmen Yahudiliin 4.000 yllk tarihinin Bat kltrnn ykseliinin ncesine dayanmasndan ve Bat'nn dnda gelimi olmasndan kaynaklandn belirtir. Bu sre zarfnda, Yahudilerin bandan klelik, anarik ve teokratik zynetim, fetih, igal ve srgn deneyimleri gemi; Diyasporalarda, temas ettikleri antik Msr, Babil, Pers ve Helen kltrlerinin yan sra, Aydnlanma (bkz. Haskala) gibi modern hareketlerden ve meyvesini Dou Akdeniz'de bir Yahudi devleti ile verecek olan milliyetiliin ykseliinden de etkilenmilerdir. Ayrca, bir sekin snfn (Hazarlar) Yahudilie geiine, ardndan da bulunduu topraklardaki g merkezi statsn bu topraklarn nce Ruslarn ardndan da Moollarn eline gemesi ile yitiriine tanklk ettiler. Boyarin'a gre, bylece "Yahudi kimlii hibir kimlik kategorisine uymaz, zira ne salt bir ulusa, ne bir soya, ne de bir dine ait olup diyalektik gerilim iinde bunlarn hepsini kapsar." [16] Bu bak asna kar, Hmanist Yahudilik gibi uygulamalar, Yahudiliin dini ynlerini reddederek belirli kltrel gelenekleri korurlar.

Kiiyi Yahudi yapan nedir?

Ana madde: Kim Yahudidir? Geleneksel Yahudi Hukuku'na gre, bir Yahudi anneden doan veya Yahudi Hukuku'na uygun ekilde Yahudilie geen kiiye Yahudi denir. Amerikan Reform Yahudilii ve Britanya Liberal Yahudilii, anne-baba fark gzetmeksizin ebeveynlerinden sadece biri Yahudi olan ocuu ebeveynleri tarafndan Yahudi kimlii ile yetitirilmesi artyla, Yahudi kabul eder. Geleneksel olarak Yahudilie gemek isteyenlerin cesareti krlsa da, gnmzde Yahudiliin tm ana akmlar itenlikle din deitirmek isteyenlere aktr. Dine gei sreci bir otorite tarafndan deerlendirilir ve kii samimiyeti ve bilgisi konusunda bir snamaya tabi tutulur.[17] Din deitirenlere, "ben Abraham Avinu" veya "bat Abraham Avinu" (brahim'in olu veya kz) adnn verildii Yahudilikte, dine gei bir aile tarafndan evlat edinilmeye benzetilebilir. Geleneksel Yahudilik, gerek Yahudi olarak doan gerekse Yahudilie sonradan geen her bireyin ebediyen Yahudi olarak kaldn savunur. Bu yzden, ateist olduunu iddia eden ya da baka bir dine geen bir Yahudi, geleneksel Yahudilik tarafndan hlen Yahudi kabul edilir. te yandan, Reform hareketi baka bir dine geen bir Yahudinin artk Yahudi olmadn savunur [18][19]; Yksek Mahkeme davalar ve hkmleri sonucunda srail Hkmeti de bu duruu benimsemitir.[20] srail Devleti'nde Yahudi kimliini neyin belirledii sorusu ise, 1950'lerde, David Ben-Gurion'un vatandalk ile ilgili meselelere bir cevap bulabilmek iin dnyann her yerindeki Yahudi dini otoriteleri ve entelektellerden Mihu Yehudi ("Kim Yahudidir") sorusuna dair grlerini istemesi ile yeni bir ivme kazanm oldu. Bu konu hlen zmlenmekten ok uzaktr ve dnem dnem srail siyasetinde de kendini gsterir.

Yahudilik

21

Yahudi nfus istatistikleri

Ana madde: Yahudi nfusu "Kimin Yahudi olduu" tanmlamasnn yaplmasnda karlalan sorunlar, dnya zerindeki Yahudilerin toplam saysn belirlemeyi de zorlatrmaktadr; tm Yahudiler kendilerini Yahudi olarak tanmlamamakta, kendini Yahudi olarak tanmlayanlarn bazlar ise dier Yahudiler tarafndan yle kabul edilmemektedir. Yahudi Yll'na (1901) gre, 1900 ylnda dnya zerindeki Yahudi nfusu yaklak 11 milyondu. Yahudi Nfus Aratrmas'na gre, 2002 ylnda dnyada 13,3 milyon Yahudi yayordu. Yahudi Yl Takvimi ise bu rakam 14,6 milyon olarak vermektedir. Yahudi nfusunun art hz 2000 2001 yllar arasnda %0,3 byme ile hlen yzde sfra yakndr. Yahudilie yaplan geilerin ksmi olumlu katksna ramen karma evlilikler ve den doum oranlar Yahudi nfus saysn olumsuz ynde etkilemektedir. Kimi yazarlar tarafndan Yahudilerin toplumda nfuslarnn tesinde bir neme sahip olduklar kaydedilmitir. Bir rnekte, Mark Twain u yorumu yapar: ayet istatistikler doru ise, Yahudiler insanln sadece yzde birini oluturuyor. Bu, Samanyolu'nun alaz iinde yitip gitmi snk bir tutam yldz tozunu andryor. Haliyle, Yahudinin sesinin pek duyulmamas gerekir, ancak sesi duyuluyor, her zaman da duyulmutur. Yeryznn en ne kan halklar arasndadr ve kk nfusuna kyasla son derece orantsz bir ticari neme sahiptir. Dnyadaki edebiyat, bilim, sanat, mzik, finans, tp ve anlalmas g ilimlerdeki byk isimler listesine yapt katklar da saylarnn kkl ile son derece orantszdr. Bu dnyada, her ada harikulade bir sava vermi; bunu da elleri arkadan bal iken yapmtr. Marur olabilir ve bundan tr de mazur grlmelidir. Msrl, Babilli, Persli ykselmi, gezegeni kard grlt ve grkem ile doldurmu, ardndan da bir rya gibi snm, gp gitmitir; onu Yunanl ve Romal izlemi, ok gl bir ses kardktan sonra onlar da yitip gitmitir; dierleri de syrlp mealelerini ara tutmularsa da bu mealeler zaman iinde snmtr; bu halklar imdi ya alacakaranlkta oturuyorlar ya da silinip gittiler. Yahudi hepsini grd, hepsini yendi ve her zaman olduu gibi, imdi de ne bir k emaresi, ne yan getirdii ypranmay, ne paralarnda bir zayflama, ne enerjisinde bir azalma, ne de tetikte bekleyen ve giriken zihninde bir uyuma var. Yahudi dnda her eyin bir mr var; tm dier gler geip gidici ama o kalc. Bu lmszln srr nedir? [21]

Yahudi mezhepleri
Ana madde: Yahudi mezhepleri Avrupa ile Bat Asya'nn Hristiyan ve Mslman lkeler arasnda blnd Ortaa'n sonlarnda, Yahudiler de kendilerini iki ana gruba blnm buldular. Orta ve Dou Avrupa'da, yani Almanya ve Polonya'daki Yahudilere Akenaz deniyordu. Sefarad Yahudilerinin gelenei ise, Mslman hakimiyeti altndaki spanya ve Portekiz bata olmak zere Akdeniz lkelerine dayanr. 1492 ylnda buradan karldklarnda, Kuzey Afrika, Dou Akdeniz, Uzak Dou ve Kuzey Avrupa'ya yerletiler. ki gelenek kimi ritelik ve kltrel detaylarla birbirinden ayrlsa da, teolojileri ve temel dini uygulamalar ayndr. Son iki yzyl iinde, Akenaz Yahudi cemaati bir dizi mezhebe blnmtr; bu mezheplerin her biri (her ne kadar Yahudilikte inan uygulama ve grenekten daha dk bir rol oynasa da) Yahudilerin riayet etmesi gereken inan esaslar ve kiinin bir Yahudi olarak hayatn nasl yaamas gerektii konularnda farkl bir anlaya sahiptir. Doktrinden kaynaklanan bu farkllklar Yahudi mezhepleri arasnda bir lde hiziplemelere de yol amtr. Bununla birlikte, Yahudiler arasnda belirli dzeyde bir birlik vardr. rnein, Muhafazakar bir Yahudinin Ortodoks ya da Reform sinagogunda ibadet etmesi srad bir durum deildir. Bata Amerika Birleik Devletleri'ndekiler olmak zere, Akenaz olmayan birok Yahudi farkl hareketler ile ilikili cemaatlere ye olsa da kendini zellikle bu mezhebin yesi olarak tanmlamaz. Daha ziyade rahatlndan tr bunu yapan bu kesim dini uygulamalarn "Ortodoks" veya "Muhafazakar" deil, "geleneksel" ya da "mtedeyyin" eklinde nitelendirir.

Yahudilik Ortodoks Yahudilik, hem Yazl hem de Szl Tora'nn Tanr tarafndan Musa'ya vahyolunduunu ve ihtiva ettii yasalarn balayc ve deimez olduunu savunur. Ortodoks Yahudiler, Moses Isserlis'in HaMappah adl almas ve Mina Berurah gibi, ulhan Aruh (Halaha'nn byk lde Seferad geleneklerini ne karan ksaltlm bir formu) zerine yaplan tefsirleri Yahudi hukukunun kati yasas kabul eder ve Kuds Tapna dnemindeki Yahudilik ile, Aydnlanma ncesi Rabinik Yahudilik ve gnmzdeki Ortodoks Yahudilik arasnda bir devamllk olduunu iddia ederler. Ortodoks Yahudiliin byk blm, ibn Meymun'un Yahudi inancnn 13 esasna dayal belirli bir Yahudi teolojisine baldr. Ortodoks Yahudilik, Modern Ortodoks Yahudilik ve Haredi Yahudilii olmak zere genelde (ve gayri resmi olarak) iki farkl sluba ayrlr. Bu sluplar aras felsefi farkllk genel olarak moderniteye uyum salama ve Yahudilik d disiplinlere verilen nem evresine odaklansa da, uygulamada farkllklar sklkla giyim tarzlarna ve uygulamadaki ihtimama yansr. ou Ortodoks Yahudiye gre, abat ve Yom Tov (bayramlar), karut (beslenme kurallar) ve aile safl yasalarna riayet etmeyen Yahudiler imanl deildir. En azndan bu yasalara riayet eden her Yahudiyi dindar ve imanl kabul ederler. Modern Ortodoks Yahudilik, dini yasalarn ve emirlerin kat bir ekilde, ama moderniteye ve Yahudi olmayan ya da laik bir ortamda yaama geni, liberal bir yaklam erevesinde uygulanmasna vurgu yapar. Modern Ortodoks kadnlar, Yahudi tren uygulamalarnda giderek artan roller stlenirken, bu Haredi toplumu asndan kabul edilmez bir durumdur. Haredi Yahudilii (ayn zamanda, kimileri tarafndan rencide edici bulunan "ultra-Ortodoks Yahudilik" olarak da bilinir), Yahudiliin olduka muhafazakar bir eklidir. Haredi dnyas dini almalar, dualar ve dinin titizlikle uygulanmas etrafnda dner. Bata Lubavitch Hasidler olmak zere, kimi Haredi Yahudileri modern dnyaya daha aktr, ancak onlar iin modernitenin kabul edilmesi kendi iinde bir amatan ziyade Yahudi inancn gelitirmenin bir aracdr. Hasidik Yahudilik, Haredi Yahudiliinin Haham Yisroel ben Eliezer'in (Baal em Tov) retileri zerine kurulu bir koludur. Hasidik felsefenin kkeninin dayand Kabbala, Hasidik Yahudiler tarafndan kutsal kitap kabul edilir. Yksek dini lider Rebbe'ye itimat etmeyi de ieren eitli adet ve uygulamalar -Mesorati- her bir Hasidik gruba has zel kyafet kurallar ile ayrt edilirler. ABD ve Kanada'nn dnda Masorti Yahudilii olarak da bilinen Muhafazakar Yahudilik, 1800'l yllarda, Aydnlanma ve Yahudilerin serbestlemesinin getirdii deiimlere Yahudiler tarafndan verilen bir tepki olarak Avrupa ve Amerika Birleik Devletleri'nde ortaya kmtr. Muhafazakar Yahudiler, abat ve Karut'a riayet edilmesinin de aralarnda bulunduu geleneksel Yahudi yasa ve adetlerine ballklar, Yahudi inan esaslarn zellikle kktenci olmayan bir ekilde retmeleri, modern kltre ynelik olumlu yaklamlar ve Yahudi dini metinlerinin ele alnmasnda geleneksel rabinik alma biimlerinin yan sra, modern ilmi ve eletirel metin almalarn da kabul etmeleri ile ne karlar. Muhafazakar Yahudilik, Yahudi Hukuku'nun statik olmayp, deien koullar karsnda srekli olarak gelitiini savunur. Tora'nn, Tanr'dan aldklar ilham ile peygamberler tarafndan yazlm ve Tanr'nn iradesini yanstan, ilahi bir belge olduunu kabul etmekle birlikte, Ortodokslarn savunduu gibi Tanr'nn Musa'ya dikte ettirdii bir kitap olduu inancn da reddederler.[22][23] Benzer ekilde, Muhafazakar Yahudilik Szl Yasa'nn ilahi ve normatif olduunu savunurken, Ortodokslarn kimi Szl Yasa yorumlarn reddeder. Dolaysyla, Muhafazakar Yahudilik, hem Yazl hem de Szl Yasa'nn, modern hassasiyetleri yanstacak ve modern an koullarna uyacak ekilde hahamlar tarafndan yorumlanabileceini, ancak bunu yaparken ok temkinli olunmas gerektiini savunur. Muhafazakar Yahudilik kendi iinde mutlak bir tekbiimlik barndrmazken, daha geleneksel uygulamalar koruyan cemaatlere Mortodoks (Modern Ortodoks) ad da verilir. Birok lkede, Liberal veya lerici olarak da adlandrlan Reform Yahudilii, Aydnlanma'ya tepki olarak Almanya'da ortaya kmtr. (Birleik Krallk'ta, Reform ve Liberal olmak zere iki ayr cemaat vardr. Bunlardan ilki, dierinden ok daha geleneksel bir durua sahip olsa da, her ikisi de benzer teorik durulara sahiptir.) Dier hareketler karsndaki belirleyici zellii, mevcut haliyle Yahudi ritelinin balayc doasn reddederek, bilgi sahibi Yahudi bireyin neyi uygulayaca konusunda otonomiye sahip olmas gerektii inancna

22

Yahudilik yer vermesidir. Balangta Yahudilii bir rk ya da kltrden ziyade, din olarak tanmlayan Reform Yahudilii, Tora'daki tren yasalarnn ounu reddederken ahlaki yasalara riayet etmi ve Neviim kitabnn etik arsna vurgu yapmtr. Reform Yahudilii, yerel dilde (birok durumda branice ile birlikte) eitliki bir ibadet ekli oluturmu ve Yahudi geleneine kiisel ban belirli ibadet biimlerinin zerinde olduunun altn izmitir. Gnmzde, birok Reform cemaatinde branice almalar ve gelenekler tevik edilirken, on dokuzuncu yzyln klasik reformcularnn liberal tutumunu benimsemeyi srdrenleri says daha azdr. Yeniden Yaplanmac Yahudilik, Muhafazakar haham Mordechai Kaplan tarafndan bir felsefe akm olarak balatlm, sonrasnda Yahudiliin modern zaman iin yeniden yorumlanmasna vurgu yapan bamsz bir hareket halini almtr. Reform Yahudilii gibi, Yeniden Yaplanmac Yahudilik de, Yahudi Hukuku'nun mevcut ekli ile greneklere riayet edilmesini gerektirmediine inanmakla birlikte, Reform Yahudiliinin aksine, hangi greneklere riayet edileceine karar verilmesi konusunda cemaatin rolne vurgu yapar. Kuzey Amerika'da ortaya kan Yahudi Yenilenmesi, Karma oturma dzenine sahip ve erkekler ile kadnlarn eit 1960'l yllarda Hasidik Haham Zalman katld bir Reform sinagogu. Schachter-Shalomi tarafndan balatlmtr. Yahudi Yenilenmesi, ruhaniyet ve sosyal adalet zerine odaklanrken, Yahudi hukuku ile ilgili meseleleri ele almaz. Erkekler ve kadnlar ibadete eit koullarda itirak ederler. Hmanist Yahudilik, Yahudi kimliinin kaynaklar olarak Yahudi kltr ve tarihine vurgu yapan, nonteist bir harekettir. Haham Sherwin Wine tarafndan kurulan ve Kuzey Amerika ve srail'de merkezlenen Hmanist Yahudiliin Avrupa ve Latin Amerika'da da bal hareketleri bulunmaktadr.

23

srail'deki Yahudi mezhepleri

Bu mezheplerin tm srail'de de varln srdrse de, srailliler Yahudi kimliini diyasporadaki Yahudilerden daha farkl ekillerde tanmlarlar. ou srailli Yahudi, kendini "laik" (hiloni), "geleneki" (masorti), "dindar" (dati) veya Haredi eklinde tanmlar. "Laik" tanm, Yahudi kimlikleri yaamlarnda ok gl bir kuvvet olmakla birlikte, bunu byk lde geleneksel dini inan ve uygulamalardan ayr bir yerde tutan Bat (Avrupa) kkenli srailli aileler arasnda daha revatadr. Nfusun bu kesimi, gerek resmi srail hahamlnn (Ortodoks) gerekse diyasporadaki Yahudiler arasnda yaygn olan liberal hareketlerin (Reform, Muhafazakar) nderliindeki rgtl dini yaama katlmaz. "Geleneki" (masorti) tanm ise, en ok "Dou" kkenli (rn. Ortadou, Orta Asya ve Kuzey Afrika) srailli aileler tarafndan kendilerini tanmlamakta kullanlr. Yaygn olarak kullanlan bu terimin resmi Masorti (Muhafazakar) hareketi ile ilgisi yoktur. srail'de "laik" ve "geleneki" terimlerinin kullanm nemli belirsizlikler ierir. Bunlar sk sk akabilmekte, ideoloji ve dinin gereklerinin yerine getirilmesi asndan son derece geni bir alan kapsamaktadrlar. "Ortodoks" ise srail'de bu kategoriye giren Yahudilerin yzdesinin diyasporadakilerden ok daha yksek olmasna ramen, lkede kullanlan sylemde tercih edilen bir terim deildir. Diyasporada "Ortodoks" olarak adlandrlan mezhebin srail'deki muadili, lkede genel olarak dati (dindar) ve haredi (Ultra-Ortodoks) olarak adlandrlan gruplardr. Dati, "Dindar Siyonizm" ya da "Ulusal Dindar" topluluun yan sra, son onylda ortaya kan ve byk lde haredi yaam tarz ile milliyeti ideolojiyi bir araya getiren haredi leumi (milliyeti haredi) veya "Hardal" da iine alr. (Yidi'de, mtedeyyin Ortodok Yahudilere frum, daha liberal Yahudilere ise frei da denmektedir).

Yahudilik Haredi, toplumun etnik ve ideolojik olarak kabaca farkl gruba ayrlabilecek bir kesimini iine alr: (1) Akenaz kkenli "Litvanyal" (Hasidik olmayan) harediler; (2) Akenaz kkenli Hasidik harediler; ve (3) Sefarad haredileri. Bu gruplardan en byn oluturan nc grup, 1990'larn bandan bu yana siyasette de en aktif olandr. [kaynak
belirtilmeli]

24

Alternatif Yahudilik
Yahudi kimliinin bu muhafazakar-liberal izgi dnda kalan ifade ekilleri de bulunmaktadr. Geleneksel Rabinik Yahudiliin modern zamann radikal deiikliklerine maruz kalmas sonucunda ortaya kan ideolojik tepkiler olan yukarda saylan mezheplerin aksine, Karaim Yahudilii modern bir Yahudi hareketi olarak ortaya kmamtr. Karaizmin takipileri, Saddukiler gibi, kinci Tapnak dneminin Rabinik olmayan Yahudi tarikatlarnn devam olduklarna inanrken, dierleri bunun 8. ve 9. yzyllarda balatlm bir tarikat olduunu iddia eder. Karaylar (ya da dier adyla, Yaztlarn Halk), sadece brani Kutsal Kitab'n ve Peat' (Ak ve Yaln Anlam) kabul ederken, kutsal kitap haricindeki metinlerin yetkinliini reddederler. Baz Avrupal Karaylar kendilerini Yahudi toplumunun paras kabul etmese de ounluu eder. lgin ekilde, Naziler sklkla Karaylar Yahudiler ile ilikilendirmemi ve bundan dolay birok Karay cemaati kinci Dnya Sava'ndan sa kabilmitir. Bu sayede, Litvanya gibi Yahudi cemaatlerinin tmyle ykma urad yerlerde Karaylar bugn dahi varln srdrmektedir. Yunanistan gibi dier yerlerde ise, Naziler Karaylar Yahudi geleneinin bir paras olarak grm ve onlar da kt muameleye maruz brakmtr. Etnik Yahudiler arasndaki bir baka tarihi grup da, Yahudiliin ana kolundan farkl bir kltrel ve dini kimlie sahip olan ve tmyle Bat eria'daki Nablus/ehem blgesindeki Gerizim Da'nn etraf ile Tel Aviv'in yaknlarndaki Holon'da bulunan Samirlerdir.

Yahudi grenekleri
Dini kyafetler
Kipa (branice: ,oul kippot; Yidi: ,yarmulke), kimi Yahudi erkekler tarafndan, dua ederken, yemek yerken, kr duas okurken ya da Yahudi dini metinleri zerine alrken, kimi Yahudi erkekler tarafndan da her zaman taklan, siperi olmayan, hafif yuvarlak bir takkedir. Ortodoks olmayan cemaatlerde, kimi kadnlar da kipa takmaya balamtr. Kipalar, sadece ban arkasn kapatan kk yuvarlak olanlarndan ban tepesini tmyle rten byk takkelere kadar eitli boyutlardadr. Tsitsit (branice: ( )Akenazlar Tzitzis eklinde okur) tallitin (branice: ( )Akenazlar tallis eklinde okur) veya dua alnn drt kesinde bulunan zel olarak dmlenmi pskllerdir. Tallit, dua srasnda Yahudi erkekler ve kimi Yahudi kadnlar tarafndan giyilir. Bir Yahudinin tallit giymeye balama zaman ile ilgili adetler deiiklik gsterir. Sefarad topluluklarnda, erkek ocuklar talliti bar mitsva yandan itibaren giymeye balarlar. Baz Akenaz cemaatlerinde ise, ancak evlilikten sonra tallit giyilmesi adettendir. Tallit katan (kk tallit) ise gn boyunca elbisenin altna giyilen pskll bir giysidir. Kimi Ortodoks evrelerde, pskllerin giysilerin dnda serbeste sallanmasna izin verilir. Tefilin (branice: ,)deri kaylar yardm ile biri alna taklan dieri de kola sarlan, iinde Tevrat'tan ayetlerin bulunduu, kp eklindeki iki kutucua verilen addr. Mtedeyyin Yahudi erkekler ve baz Yahudi kadnlar tarafndan, hafta iinde, sabah duasnda taklr.[24] Kittel (Yidi: ,)Ulu Gnler'de duaya liderlik eden kii ve kimi mtedeyyin geleneki Yahudiler tarafndan kyafetlerin zerine giyilen ve diz hizasna kadar inen bir giysidir. Geleneksel olarak, aile reisi Pesah yemeinde kittel giyer. Kimi damatlar da, Hupa (evlilik kubbesi) altnda kittel giyerler. Yahudi erkekler, ldkten sonra, defin kyafetleri arasnda yer alan tallitin yan sra, kimi zaman kittel giydirildikten sonra defnedilirler.

Yahudilik

25

Dualar
Geleneksel olarak, Yahudiler gnde vakit ibadet ederler; buna abat ve bayramlarda drdnc bir vakit daha eklenir. Her ibadetin merkezinde Amida bulunur. Birok ibadette anahtar nem tayan bir baka dua ise, imann beyan ema Yisrael'dir (ksaca ema). ema, Tora'dan bir ayetin okunmasdr (Tesniye 6: 4): ema Yisrael Adonay Eloheynu Adonay Ehad "Dinle, Ey srail! Tanr bizim Tanrmzdr! Tanr Tektir!" Yahudilikte geleneksel ibadette okunan dualarn ounluu yalnzken de okunabilirse de cemaat ile birlikte yaplan ibadet daha makbuldr. Cemaat halinde ibadet etmek iin on erikin Yahudinin bir araya gelmesi, yani minyann oluturulmas gerekir. Neredeyse tm Ortodoks Yahudilerde ve ok az Muhafazakar evrede, minyanda sadece erkek Yahudilerin saysna baklr; ou Muhafazakar Yahudi ve dier Yahudi mezheplerinin yeleri ise Yahudi kadnlarn saysn da hesaba katar. badete ek olarak, mtedeyyin geleneki Yahudiler gn boyunca gerekletirdikleri eitli eylemler srasnda da dua okurlar. Sabah yataktan kalkarken, farkl yemekleri yemeden veya imeden nce, yemekten kalktktan sonra v.s. dualar okunur.

Kipa takkesi, dua al ve tefilini ile sabah ibadetini yapan bir Yemenli Yahudi.

Dualara yaklam Yahudi mezhepleri arasnda da farkllk gsterir. Bu farkllklar arasnda, dualarn metinleri, okunma skl, eitli dini etkinliklerde okunan dualarn says, mzik enstrmanlarnn kullanm ve koro tarafndan okunan ilahiler, dualarn geleneksel litrjik dillerde mi yoksa yerel dilde mi okunduu konusu da vardr. Genelde, gelenee en sk riayet edenler Ortodoks ve Muhafazakar cemaatlerken, Reformcu ve Yeniden Yaplanmac sinagoglar ibadetlerinde evirilere ve ada metinlere yer vermesi en muhtemel olanlardr. Ayrca, birok Muhafazakar sinagog ve tm Reformcu ve Yeniden Yaplanmac Yahudi cemaatlerinde, kadnlar erkekler ile eit statde ibadetlere katlabilmekte, Tora okuma gibi geleneksel olarak erkekler tarafndan yerine getirilen rolleri de stlenebilmektedirler. Bunun yan sra, birok Reform mabedinde yer verilen orglar ve karma korolarla ibadete mzik ile de elik edilmektedir.

Yahudilik

26

Yahudi bayramlar
Ana madde: Yahudi bayramlar Yahudi bayramlarnda, yaratl, vahiy ve kefaret gibi Tanr ile dnya arasndaki ilikiye dair merkezi temalar da kullanlr. abat Cuma gecesi gnbatmndan ksa bir sre nce balayp cumartesi gecesi gnbatmndan ksa bir sre sonra biten haftalk tatil gn abat, Tanr'nn yaratln alt gnnden sonra istirahat ettii gnn ansna idrak edilir.[25] abat olgusu Yahudilik adetlerinde kilit bir rol oynar ve derin bir dini hukuk klliyat ile dzenlenir. Cuma gnbatmnda, evin hanm iki ya da daha fazla mum yakp kran duas okuyarak abat' karlar. Akam yemei, bir bardak arap zerine yksek sesle okunan Kidu ve ekmek zerine okunan abat yemeinin banda ilemeli hala rts altndaki iki somun Motzi kran dualar ile balar. Masa zerinde iki rlm abat hala ekmei. somun rlm hala (challah) ekmei bulunmas adettir. abat boyunca, Yahudilerin 39 melaha ("i" olarak evirilebilir) kategorisinden herhangi birine giren faaliyetleri yapmas yasaktr. Aslnda, abat'ta yasaklanan faaliyetler bilindik anlamda "i"ler deildir: Bunlar arasnda, ate yakmak, yaz yazmak, para kullanmak ve kamusal alanda eya tamak da vardr. Modern zamanda, ate yakma yasa yakt yaklmasn gerektirdii iin tat srmeyi ve elektrik kullanmay da iine alacak ekilde geniletilmitir. ziyaret (Hac) bayram Ana madde: alo regalim Yahudi kutsal gnleri (haggim), Msr'dan k ve Tora'nn indirilmesi gibi Yahudi tarihinin nemli gnlerini kutlarken bazen mevsim dnmlerine ve tarm dnemlerindeki geilere de iaret eder. nemli bayram olan Sukot, Pesah ve avuot'a "alo Regalim" (branice "regel" vesile ya da ayak anlamna da gelir) ad da verilir. regalde, srailoullarnn Tapnak'ta kurbanlar adamak zere Kuds'e hacca gitmeleri adetti. Pesah ("Hamursuz Bayram"), Msr'dan k anmak iin, brani takviminin ilk ay olan Nisan'n 14. gn akam balayan ve bir hafta sren bayramdr. srail dnda, Pesah sekiz gn boyunca kutlanr. Pesah, antik alarda, arpa hasatna rastlyordu. Evde kutlamaya ya da Seder'e odaklanan tek bayramdr. Bayram ncesinde tm mayal rnler (hametz) evden karlr ve hafta boyunca tketilmez. Evlerde, ekmein yan sra, buday, arpa, avdar, dar ve yulaf ve yan mamullerinin bulunmadndan emin olmak iin etrafl temizlik yaplr ve Seder sabah son hametz krntlar da sembolik olarak yaklr. Mayal ekmek yerine, matsa yenir. avuot ("Haftalar Bayram"), Tora'nn Sina Da'nda srailoullarna indirilmesini kutlar. Bikurim (ilk meyveler) Bayram olarak da bilinen avuot, antik alarda buday hasatna rastlard. auvot adetleri arasnda, Tikkun Leil avuot olarak da bilinen ve tm gece sren Tora okumalar, st rnleri yenmesi, Ruth Kitab'nn okunmas, ev ve

Yahudilik sinagoglarn yeillikler ile sslenmesi ve safl temsilen beyaz kyafetler giyilmesi de vardr. Sukot ("ardak Bayram"), srailoullarnn Vaadedilmi Topraklar'a giderken lde dolatklar krk yl anlr. Dolatklar zaman boyunca srailoullarnn iinde yaadklar geici barnaklar temsilen sukot ad verilen (tek. sukah) geici ardaklar ina edilerek kutlanr. Meyve hasatna rastlar ve tarm dneminin sona erdiini bildirir. Dnyann her yerindeki Yahudiler yedi gn yedi gece yemeini sukotlarda yer. Sukot, Yahudilerin yamur duas etmeye balad emini Atzeret ile Tora okuma dneminin sonuna gelinerek yeni dnemin balangcna iaret eden Simhat Tora, ("Tora Sevinci") ile sona erer. Bayram, arklar sylenerek ve Tora tomarlar ile dans edilerek kutlanr. Ulu Gnler Ana madde: Ulu Gnler Ulu Gnler (Yamim Noraim) yarglama ve balanma kavramlarna odaklanr. Ro-aana (Yom Ha-Zikkaron veya "Hatrlama Gn" ve Yom Teruah veya "ofar'n Sesinin Duyulduu Gn"), aslnda brani takviminin yedinci ay olan Tiri'nin ilk gnne rastlamasna ramen Yahudi Yeni Yl'dr. Ro-aana, Yom Kippur'a kadar geen, Yahudilere vicdan muhasebesi yaparak yl boyunca kastl ya da kastsz olarak iledikleri gnahlar iin tvbe etmelerinin emredildii on gnlk pimanlk sresinin de balangcna iaret eder. Bayram adetleri arasnda, ko boynuzundan yaplan ofarn alnmas, elma ve bal yenmesi ve nar gibi eitli sembolik gdalar iin kran dualar okunmas da yer alr. Yom Kippur ("Kefaret Gn"), Yahudi ylnn en kutsal gndr. Bu gnde, topluca oru tutulur ve kii gnahlarndan tr Yom Kippur'da sinagogda dua eden Yahudiler, balanmak iin dua eder. Mtedeyyin Yahudiler tm gn, kimi Maurice Gottlieb'in 1878 tarihli eserinden. zaman leden sonra verdikleri ksa ara haricinde, sinagogda, "Mahzor" ad verilen zel bayram dua kitabndan dualar okuyarak geirir. Dindar olmayan birok Yahudi de Yom Kippur'da sinagoga giderek ibadet etmeye ve oru tutmaya zen gsterir. Yom Kippur akam, mumlar yaklmadan nce, "seuda mafseket" ad verilen oru ncesi yemei yenir. Yom Kippur akam sinagogda ibadet Kal Nidre duas ile balar. Yom Kippur'da, zellikle de Kal Nidre esnasnda beyaz kyafet ve deri olmayan ayakkablar giyilmesi adettir. Ertesi gn, sabahtan akama kadar dualar okunur. Ne'ilah ad verilen son dua vakti, ofarn uzunca bir sre flenmesi ile sona erer. Dier bayramlar Hanuka Hanuka ("Ik Bayram"), brani takviminde Kislev aynn 25. gn balar ve sekiz gn srer. Bayram, festivalin sekiz gecesinin her birinde, mumlarn birer artrlarak yaklmas ile Yahudi evlerinde idrak edilir. Bayrama, "adama/tahsis" anlamna gelen Hanuka ad verilmitir, zira bu gn, Tapnak'n IV. Antiokhos Epiphanes tarafndan ele geirilmesinin ardndan yeniden Tanr'ya adanmasn simgeler. Ruhani adan, Hanuka'da "Zeytin Ya Mucizesi" anlr. Talmud'a gre, Makabilerin Selevkos mparatorluu karsndaki zaferinin ardndan Kuds Tapna'nn yeniden Tanr'ya adanmas srasnda, Tapnak'daki ebedi sadece bir gn beslemeye yetecek kadar kutsal ya bulunmaktayd. Mucizevi bir ekilde, bu ya, yeni yan preslenmesi, hazrlanmas ve kutsanmas iin gerekli sre olan sekiz gn boyunca yanmt.

27

Yahudilik Tevrat'ta hi bahsi gemeyen Hanuka, Yahudilikte hibir zaman nemli bir bayram olarak grlmemise de, zellikle Noel ile ayn zamanlara rastgelmesi ve srail Devleti'nin kurulmasndan bu yana vurgu yaplan ulusal motifleri iermesinden tr modern zamanda ok daha yaygn ekilde kutlanmaya balamtr.

28

Purim
Purim, ran Yahudilerinin, Ester Kitab'nda yazld zere, kendilerini yok etmek isteyen Haman'n komplosundan kurtarlmalarnn anld, neeli bir Yahudi bayramdr. Bayramda, Ester Kitab topluca okunur, karlkl yiyecek ve iecek hediye edilir, yoksullara sadaka verilir ve bir kutlama yemei yenir (Ester 9: 22). Dier adetler arasnda, arap iilmesi, hamante ad verilen zel hamur ilerinin yenmesi, maskeler taklp kostmler giyilmesi, karnavallar ve partiler dzenlenmesi de vardr. Purim, her yl Miladi takvimde ubat veya Mart'a denk gelen, brani takviminin Adar aynn 14. gnnde kutlanr.
Kuds sokaklarnda Purim kutlamalar.

Tora okumalar
Ana madde: Tora okumas Aftara ad verilen, Tanah'n dier kitaplarndan balantl okumalarn yan sra toplu Tora okumalar bayramlarn ve abat ibadetlerinin merkezinde yer alr. Sonbaharda, Simhat Tora'dan itibaren yl boyunca, tm Tora okunur.

Sinagoglar ve Dini Yaplar

Ana madde: Sinagog Sinagoglar, Yahudilerin ibadet ettikleri ve kutsal metinler zerinde almalar yaptklar mekanlardr. Genellikle, ibadet iin ayr odalar (ana mabet), daha kk etd odalar ve sklkla da cemaat ve eitim iin bir alan ierirler. Sinagoglar iin belirli bir plan olmad gibi sinagoglarn mimari ekilleri ve i tasarmlar da byk farkllklar gsterir. Reform hareketinde sinagoglara mabet denir. Her sinagogda geleneksel olarak u unsurlar bulunur: Akenazlarn Aron Hakode, Sefaradlarn ise Ehal olarak adlandrd, Tora tomarlarnn bulunduu blme (blme sklkla parohet ad verilen ve blme kapsnn iinde veya dnda bulunan ilemeli bir perde ile rtldr.

Amsterdam'daki Esnoga sinagogunun ii.

Akenazlarn bima, Sefaradlarn ise teva olarak adlandrd, Tora'nn okunduu ve Sefarad sinagoglarnda ibadetin ynetildii yksek platform; Kuds Tapna'nda daima yanan menoray hatrlatmak zere srekli yanan bir lamba veya fener olan daimi k (ner tamid);

Yahudilik Minber veya amud (branice, hazann veya dua nderinin dua srasnda durduu, Aron Hakode'e bakan krs). Sinagoglara ek olarak, Yahudilikte nem tayan dier yaplar arasnda, yeiva ad verilen Yahudi din okullar ve mikve ad verilen arnma havuzlar da bulunur.

29

Yahudi Etik Anlay

Yahudi etii Halahaya ait geleneklerle, dier manevi ilkelerle ya da merkezi Yahudi erdemleriyle ekillenmitir. Yahudi etii tipik olarak, adalet, doruluk, bar, sevmek ve naziklik, anlay, alakgnlllk ve sayg gibi deerleri ierir. Bunlara ek olarak hayrseverlik (tzedakah) ve kt konumaktan saknmak (Lashon hara) gibi erdemlerde yahudi etiinin paralardr. Cinsellik ve dier bir ok konuda ise yahudiler arasnda tartma konulardr.

Beslenme yasalar: Karut

Ana madde: Karut Yahudilikte beslenme yasalarna Karut kurallar denir. Yahudi hukukunun gereklerine uygun gdalara kaer (slamda "helal") ad verilirken, Yahudi hukukuna uygun olmayan gdalara ise trefa (slamda "haram") denir. Tora'da, karut kurallar iin hibir sebep gsterilmese de, hahamlar aralarnda trensel arlk, insanlara drtlerini kontrol etmenin retilmesi ve salk faydalar gibi farkl aklamalar getirmilerdir. Karut, dier hayvanlar yiyen ku ve hayvanlarn ve deniz tabannda gezinerek dier hayvanlarn dklar ile beslenen yaratklarn tketilmesinden saknlmasn emreder. Pis bir hayvan olarak kabul edilen domuz eti ve kabuklularla yumuaka deniz rnleri ile ilgili ciddi yasaklar vardr. Hayvan kesimi zel bir ilemle yaplr ve kutsal kitapta yavruyu ana st iinde piirmenin yasak edilmesinden tr et ile st birlikte yenmez.Bir ok trn kesin evirileri gnmze kadar hayatta kalmamtr. Bir ok kaer olmayan ku trnn adlar artk kesin deil. Ama birka kuun karut durumu gelenekler araclyla gnmze kadar gelmitir. Tavuk ve Hindi yenilebilir. Amfibiler, srngenler ve bceklerin ou yasaklanmtr. Her ne kadar hijyenin salanmas bir etken olmu olabilirse de, karutun daha derinde yatan anlam yemek yeme fiiline ruhani bir boyut katmaktr. Bunun altnda, Yahudilerin ac, hastalk, pislik ve hayvanlara eziyet gibi ruhsal "negatifler" ieren hibir eyi azlarna koymamas dncesi yatar.. Ortodoks ve baz Muhafazakar otoriteler, yahudi olmayan kiiler tarafndan hazrlanm ilenmi zm rnlerinin tketilmesini yasaklar. Bunun nedeni antik ada arap kullanlarak yaplan rituellerdir.[kaynak belirtilmeli]

Aile safl
Ana madde: Niddah Niddah ("ayr den" anlamna gelir; ou zaman "aile safl" olarak da adlandrlr) yasalar ve erkekler ile kadnlar arasndaki etkileimi dzenleyen eitli baka yasalar (rn. tseniut, mtevaz giyim), zellikle de Ortodoks Yahudiler tarafndan, Yahudi yaamnda hayati etkenler olarak grlrse de, Reformcu ve Muhafazakar Yahudiler bunlara nadiren uyar. Cinsel ilikileri dzenleyen yasalardan biri, kadnn adet dneminin balamasndan itibaren adet akntsnn bitiminden sonra yedi gn sayp mikveye girene kadar cinsel birlemenin olamayacadr.

Yahudilik

30

Yaam evreleri
Yaam evreleri, Yahudi kimliini glendirmek ve kii ile cemaat arasnda ba oluturmak zere bir Yahudinin yaam boyunca meydana gelen olaylardr. Brit mila Erkek bebeklerin yaamdaki sekizinci gnlerinde snnet treni ile akde dahil edilmesidir. Trende, bebee branice ismi de verilir. Kz bebekler iin de zeved habat ad ile benzer bir isim verme treni de dnlmse de, pek rabet grmez. Bar mitsva ve Bat mitsva ocukluktan yetikinlie geii simgeleyen bu tren, Ortodoks ve kimi Muhafazakar cemaatlerde, Yahudi kz ocuk on iki, Yahudi erkek ocuk ise on yana ulatnda gerekletirilir. Reform hareketinde, hem erkek hem de kz ocuklarn bat/bar mitzvalar on yanda yaplr. Sklkla, trende yeni yetikinlere, Ortodoks gelenekte ise sadece erkeklere, cemaatin ibadeti ynettirilir ve Tora'dan bir blm okutulur. Evlilik Evlilik, son derece nemli bir yaam evresi olaydr. Evlilik treni, mutlu evi sergileyen bir hupa, ya da evlilik kubbesi, altnda gerekletirilir. Trenin sonunda, Kuds Tapna'nn yklmas ve Yahudi halknn dalmas yznden tutulan srekli matemi simgeleyen bir bardak damat tarafndan zerine basarak krlr. lm ve Matem Yahudilikte ok aamal bir matem uygulamas vardr. lk aama olan iva ("yedi" anlamna gelir ve bir hafta boyunca tutulur) boyunca kii evde oturarak dostlar ve aile fertleri tarafndan teskin edilir. kinci aama olan eloim bir ay boyunca tutulur. Ebeveynlerinden birini kaybedenler iin de, on bir ay boyunca tutulan, avelut yud bet hode adl nc bir matem aamas daha vardr.

Cemaat liderlii
Klasik Kohenlik (Kehuna)
Yahudilikte Kuds Tapna'nn ileri ve kurbanlardan sorumlu olan mabet grevliliinin rol kinci Tapnak'n M.S. 70 ylnda yklmasndan bu yana nemli lde azalmtr. Babadan oula geen bir stat olan Mabet grevlilii messesesi, gnmzde artk trensel grevler dnda herhangi bir grevi olmamasna ramen, halen birok Yahudi cemaatinde sayg grr. Birok Ortodoks Yahudi cemaatinde, gelecekteki nc Tapnak iin Mabet grevlilerine ihtiya duyulacana ve gelecekteki grevlerine hazr olmalar gerektiine inanlr. Kohen Baba tarafndan Musa'nn erkek kardei Harun'un soyundan gelir. Tapnak'ta, kurban kesme ilemi Kohenler tarafndan gerekletirilirdi. Gnmzde, Kohen soyundan gelenler Tora okumak zere ilk olarak arlr, Nesihat Kapayim'e (Cemaati Bereketlendirme) kar, Pidyon trenini gerekletirmenin de aralarnda bulunduu dier zel yasa ve trenlere riayet ederler. Levi (Leviolu) Baba tarafndan Yakub'un olu Levi'nin soyundan gelir. Kuds Tapna'nda, Leviler Mezmurlar okur, yapm, bakm, temizlik ve koruma grevlerini gerekletirir, Kohenlere yardm eder, kimi zaman da halka yasalar ve Tapnak trenlerini yorumlard. Gnmzde, Tora okumak zere ikinci srada bir Levi arlr.

badet nderleri
Mina ve Talmud zamanndan gnmze dek, Yahudilik ok az ayin ve trenin uygulanmas iin uzmanlam veya yetkin kiilerin bulunmasn gerektirmitir. Bir Yahudi ibadet iin gerekli koullarn ounu kendi bana yerine getirebilir. Tora ve aftara (Neviim kitabndan ek ksmlar) okunmas, matem tutanlar iin dua edilmesi, damat ve gelin iin bereketlendirme duas edilmesi, yemeklerden sonra kran duas edilmesi gibi baz faaliyetlerde minyan oluturulmas, yani on yetikinin hazr bulunmas gerekir (Ortodoks ve kimi Muhafazakar Yahudiler minyan iin on yetikin erkek bulunmasn art koarken, baz Muhafazakar Yahudiler ile Reform Yahudileri kadnlar da minyana dahil ederler). Bir sinagogda en yaygn olarak bulunan profesyonel din adamlar unlardr:

Yahudilik Cemaatin haham Cemaatin Yahudi hukuku ile ilgili sorularn cevaplamakla grevli Yahudi alim. Bu rol, cemaatin yetki mercii tarafndan atanmay gerektirir (rn. saygn bir Ortodoks haham tarafndan veya ayet cemaat Muhafazakar ya da Reform ise, akademik ruhban okullar tarafndan). Her cemaatin bir haham olmas gerekmez. Kimi cemaatler hahamlar olmasna ramen, cemaat yelerinin de atz veya baal kriyah (bkz. aas) olarak hareket etmesine izin verebilir. Hazan (kantor) atz olarak hareket eden eitimli okuyucu. Gzel sesli, geleneksel ezgilere hakim, dualarn anlamna vakf ve bunlar itenlikle okuyabilen kiiler arasndan seilir. Bir cemaatin kendini bu ie vakfetmi bir hazana sahip olmas gerekli deildir. Yahudi ayinlerinde, birok cemaatte her zaman olmasa da bazen bir haham ve/veya hazan tarafndan doldurulan iki zel rol vardr. Dier cemaatlerde, bu roller ayinin blmlerini dnml olarak yneten cemaat yeleri tarafndan geici olarak doldurulur: aliah tzibur veya atz (cemaatin lideri kelime anlam ile, "temsilci") ibadet iin bir araya gelenlere nderlik eder, kimi zamanda cemaat adna dua eder. atz, cemaat adna bir dua okurken arac deil, kolaylatrc olarak hareket eder. Tm cemaat, bu gibi dualarn okunmasna, duann sonunda amin diyerek katlm olur; bu hareket ile atzn duas cemaatin duas haline gelir. Dualar doru ekilde okuyabilen her yetikin atz olabilir. Ortodoks ve kimi Muhafazakar cemaatlerde, sadece erkekler ibadetin bana geebilirken, Muhafazakar ve Reform hareketleri artk kadnlarn da bu grevi stlenmesine izin vermektedir. Baal kriyah veya baal koreh Tora'dan haftann blmn okur. Baal kriyah olmak iin gerekli artlar atz olmak iin gerekli olanlar ile ayndr. Ayn kii ou zaman tek bir rolden fazlasn stlenmek iin gerekli niteliklere sahiptir ve sklkla her iki rol de stlenir. ou zaman bu rolleri stlenecek ok sayda insan vardr ve farkl ibadetler (ya da ibadetin blmleri) farkl kiilerin nderliinde yaplr. Bata byk cemaatler olmak zere, birok cemaatte bir de Gabbay vardr: Gabbay (Sinagog yneticisi) Tora okuyacak kiiyi arr, ayet sabit bir atz yoksa her ibadette atz belirler ve sinagogun temiz tutulmasn ve ihtiyalarnn karlanmasn salar. Bu vazife genellikle gnlllk esasna dayanr ve bunlar stlenmek onur kabul edilir. Aydnlanma'dan bu yana, byk sinagoglarda sklkla atz ve baal kriyah olarak haham ve hazanlar ie alnmaktadr; birok Muhafazakar ve Reformcu cemaatte hlen bu uygulama sz konusudur. te yandan, Ortodoks sinagoglarnda bu mevkiler dnml veya geici olarak cemaat yelerince doldurulur. Her ne kadar ou cemaat bir veya daha fazla haham ie alsa da, ABD'de profesyonel hazanlarn hizmetinden yararlanan cemaatlerin says genelde derken dier mevkiler iin profesyonellerin kullanm hlen nadiren rastlanan bir durumdur.

31

Uzmanlk gerektiren dini roller

Dayan (yarg) zel hukuki eitim alm, bet din (rabinik mahkeme) mensubu atanm haham. srail'de, dini mahkemeler, Yahudi cemaatinin evlilik ve boanma davalarna, dine gei ile ilgili konulara ve mali anlamazlklarna bakar. Mohel Brit milah (snnet) ilemini gerekletiren snneti. inin ehli bir mohelden eitim alm ve snnet yasalar konusunda uzmandr. ohet (dini kasap) Etin kaer olabilmesi iin, hayvann, bir baka ohet tarafndan eitilmi, karut yasalar ve anatomi konusunda uzman bir ohet tarafndan kesilmesi gerekir. Sofer (yazc) Tora tomarlar, tefilinler, mezuzalar (kap pervazlarn yerletirilen iinde Tora'dan pasajlar bulunan kutucuk) ve gitinler (boanma belgeleri), kutsal metinler yazma yasalar zerine titiz bir eitimden gemi, branice gzel yaz sanatnda usta bir sofer tarafndan yazlmaldr. Ro yeiva Yeiva yneten Tora alimi. Yeiva Magiah Yeivadaki rencilerin duygusal ve ruhsal refahn tefti eder ve mussar (Yahudi etii) konusunda ders verir.

Yahudilik Magiah Kaer gda reticilerini, ithalatlarn, tedarikilerini ve restoranlarn gda rnnn kaer olduundan emin olmak iin tefti eder. Karut yasalar konusunda uzman olmal, ayet kendisi haham deilse, bir haham tarafndan eitilmi olmaldr.

32

Tarihe
Ana madde: Yahudi tarihi

Kkenler
Geleneksel bak z itibariyle, Tanah srailoullarnn tarihlerinin en bandan kinci Tapnak'n yapmna kadar (M.. 535 civar) geen dnemdeki Tanr ile ilikisinin hikyesini anlatr. Bu, sklkla ekimeli bir iliki olmu, srailoullar Tanr'ya olan inanlar ile dier tanrlarn cazibesi arasnda bocalamlardr. Kutsal Kitap'ta yer alan gerek st ahsiyetler arasnda, inanlar ile mcadele eden brahim, shak ve Yakub ile srailoullarn Msr'dan kartan Musa da vardr. lk brani ve Yahudi halknn babas olarak kabul edilen brahim, evresinde grd putperestlii reddederek tek tanrcl benimsemiti. Tek Tanr'ya iman etmesinin dl olarak, brahim'e kalabalk bir soy vaat edildi: "[Rab] sonra Avram' dar kararak, 'Gklere bak' dedi, 'Yldzlar sayabilir misin? te senin soyun o kadar ok olacak'" (Tekvin 15:5). brahim'in ilk ocuu smail, ikinci olu ise Tanr'nn brahim'in kltn srdrecek ve srlp kurtarldktan sonra srail Diyar'n (o zamanki ad ile Kenaan lkesi) miras alacak olan shak't. Tanr ata Yakub'u ve ocuklarn, birok kuaktan sonra esir edilecekleri Msr'a gnderdi. Tanr'nn Musa'ya srailoullarn esaretten kurtarmasn emretmesinin ardndan Msr'dan k gerekleti. srailoullar, M.. 1313 (Yahudi Yl 2448) tarihinde Sina Da'nda toplantlar ve onlara Tora indirildi. (Neviim ve Ketuvim ile birlikte, bu kitaplar Yazl Tora olarak bilinirken, Mina ve Talmud ise Szl Tora olarak bilinir.) Sonunda, Tanr onlar srail diyarna gtrd. Tanr, Musa'nn erkek kardei Harun'un soyundan gelenleri srailolu toplumu iinde mabet grevlileri snf olarak belirledi. lk dinsel trenleri mikanda (tanabilir tapnak) ynettiler; sonrasnda da onlarn soyundan gelenler Kuds Tapna'nda ibadetten sorumlu oldular. srailoullar srail diyarna yerletikten sonra, tanabilir tapnak iloh ehrine yerletirildi ve 300 yl akn bir sre boyunca da burada kald. Bu sre iinde, kimileri halkn gnahlarnn cezas olarak Tanr tarafndan gnderilen saldrgan dmanlara kar halk toparlamas iin Tanr nemli erkekler, zaman zaman da kadnlar, gnderdi. Bu, Yeu Kitab ile Hakimler Kitab'nda anlatlr. Zaman iinde, ulusun ruhani dzeyi ylesine dt ki, Tanr Kadim Filistinlilerin iloh'daki tanabilir tapna ele geirmesine izin verdi. Bunun zerine, Samuel Kitaplar'nda anlatld gibi, srail halk Samuel peygambere dier milletler gibi, daimi bir hkmdar tarafndan ynetilmeleri gereken bir noktaya geldiklerini syledi. Samuel, isteksizce bu talebi kabul etti ve byk fakat ok mtevaz bir insan olan Saul'u Hkmdar olarak atad. Halk, Saul'a bask yaparak kendisine Samuel tarafndan aktarlan bir emre kar gelmeye itince, Tanr Samuel'e onun yerine Davud'u atamasn syledi.
Esther kitabndan sahneler M.S. 244'te ina edilen Dura-Europos sinagogunun duvarn sslemektedir.

Yahudilik Kral Davud tahta getikten sonra, Nathan peygambere daimi bir tapnak yapmak istediini syledi ve yaptklarnn dl olarak, Tanr Davud'a olunun tapna yapmasna izin vermeyi ve tahtn hep ocuklarnda kalacan vaat etti (Davud'un tapna ina ettirmesine izin verilmemiti, zira, birok savata yer ald iin bar temsil eden bir tapnak yaptrmas uygun olmayacakt). Bunun sonucunda, Tanr'nn arzu ettii ve Krallar Kitaplarnda belirtildii gibi, ilk daimi tapna Kuds'te yaptran da Davud'un olu Sleyman oldu. Rabinik gelenek, Szl Tora veya szl kanun olarak bilinen hukuki yorum ve ayrntlarn esasnda Tanr'nn Sina Da'nda Musa'ya sylediklerine dayanan yazl olmayan bir gelenek olduunu savunur. Ne var ki, Yahudilere ynelik basklarn artmas ve ayrntlarn unutulma tehdidi ile kar karya gelmesi sonucunda, bu szl yasalar Haham Yehuda haNasi tarafndan M.S. 200 civarnda derlenerek Mina oluturuldu. Talmud, Mina ile sonraki yzyl boyunca redakte edilen haham yorumlar olan Gemara'nn bir derlemesinden oluuyordu. Gemara, Yahudi ilim Kuds'teki Bat Duvar (Alama Duvar), kinci Tapnak' evreleyen dnyasnn iki nemli merkezi Filistin ve Babil'den duvardan geri kalmtr. Tapnak Da, Kuds'teki en kutsal kmtr. Daha eski olan derlemeye Kuds Talmudu mekandr. denir. Drdnc yzylda, srail'de derlenmitir. Babil Talmudu ise, I. Ravina, II. Ravina ve Rav Ai tarafndan M.S. 500'de derlenmi, ancak daha sonralar da dzenlenmeye devam etmitir. Eletirel tarihi bak Ana madde: Kadim Samilerin dini Eletirel yaklaan akademisyenler (mtedeyyin olan ve olmayan Yahudiler) aralarnda brani Kutsal Kitab'nn da bulunduu kutsal metinlerin Tanr tarafndan dikte ettirildiini reddederken kimileri bunlarn vahyolunduu savn reddeder. Bunun yerine, bu metinlerin insanlar tarafndan kaleme alndn ve belirli tarihi ve kltrel balamlarda anlam kazandn dnrler. Bu akademisyenlerin birou belgesel hipotezin genel ilkelerini kabul eder ve Tora'nn birbirinden ayrlan hikyelere dikkat ekecek bir ekilde bir araya getirilmi bir dizi tutarsz metinden olutuunu ne srer.[26][27][28] Bu akademisyenler, srailoullarnn ve srail dininin kkenlerine dair eitli teorilere sahiptir. ounluu, Birinci Tapnak dneminde srail ulusunu oluturan insanlarn kkenlerinin Mezopotamya ve Msr'a dayand konusunda birlese de, bazlar bu halklarn atalarnn bir ksmnn veya tmnn Msr'da kle olup olmadn sorgulamaktadr. Birou, Birinci Tapnak dneminde, srail halknn henoteist olduunu, yani her milletin kendine ait bir tanrs olduuna, ancak kendi tanrlarnn dierlerinin tanrlarndan stn olduuna inandklarn savunur.[29][30] Kimileri ise, kat tek tanrcln Babil dneminde, belki de Zerdtlkteki dualizme bir tepki olarak gelitiini savunur.[31]

33

Tora tomar.

Yahudilik Bu gre gre, Yahudilerin ounluu kendi tanrlarnn tek tanr (dolaysyla da herkesin tanrs) olduuna ve vahyin kaydnn (Tora) evrensel gerekleri ierdiine ancak Helenistik dnemde inanmaya balamtr. Bu yaklam, Yahudi olmayanlar arasnda Yahudilie olan ilgideki art (baz Yunanllar ve Romallar, grsel olarak temsil edilemeyen bir tanrya olan inanlarndan tr Yahudileri en "felsefi" halk olarak gryordu) ve Yahudilerin evrensel gerekleri belirlemeye alan Yunan fesefesine ynelik younlaan ilgisini yanstyor, dolaysyla da potansiyel olarak- en azndan "tm tanrlar birdir" anlamnda tek tanrclk fikrine gidiyordu. "Yahudilik ile bire bir rten, snrlar ak ekilde belirlenmi bir Yahudi ulusu fikri de bu zamanda olumutur."[32] Bir akademisyene gre, nihayetinde Hristiyanlk dininin ve Rabinik Yahudiliin douu ile sonulanan ilk Hristiyanlar ile Ferisiler arasndaki atma, Yahudilerin kendi ulusal adanmlk iddialar ile teolojik evrenselcilii badatrma mcadelelerini yanstyordu.[33] Tel Aviv niversitesi'nden Prof. Ze'ev Herzog'a gre, bir devlet dini olarak tek tanrclk muhtemelen "srail Krall'nn ortadan kaldrlmasnn ardndan, Yehuda Krall dneminde icat edilmitir." Herzog yle devam ediyor: "Tek tanrcln srail ve Yehuda krallklar tarafndan ne zaman benimsendii sorusu, iki tanrdan bahseden eski branice yaztlarn kefedilmesi ile ortaya kmtr; Yehova ve Aerah'. Negev tepesi blgesinin gneybatsndaki Kuntiliet Ajrud ve Yahudiye eteklerindeki Khirbet el-Kom'daki iki kaz alannda, "Yehova ve Aerah'," "Yehova omron ve Aerah'," "Yehova Teman ve Aerah'"ndan bahseden yaztlar bulunmutur. Yaztlar hazrlayanlar, iki tanry, Yehova ve ei Aerah' tanyorlar ve bu ikilinin adna kranlarn sunuyorlard." [34] Kenaan etkisi Yehova'nn kkenleri, merkezinde Yunan panteonuna ok benzer bir tanrlar panteonunun bulunduu daha nceki Kenaan dinine dayanyor olabilir. Bu panteonun en tannan tanrs, Tevrat'ta da ismi altmdan fazla defa geen Ba'al'di.[35] Ba'al, taplmas Tanah'da defalarca yasaklanan frtna ve bereket tanrsyd.[36] Hayatta kalmaya odaklanm bir toplumda, bereket en yksek fayday temsil ediyordu. Bununla birlikte, Ba'al panteonun ba deildi. Bu unvan, Merhametli El'e aitti. lk olarak Mendenhall tarafndan ortaya atlan bir teoriye gre, kendi kendini marjinalize etmi, bir grup mazlum insan, yani apiru (kurulu dzenin dnda duran insanlar tanmlayan, muhtemelen brani kelimesinin de kkeni olan bir terim) ba tanrlar olarak El'e tapnmaya balad. Esasnda bir Kenaan tanrs olmayan Yehova olarak bilinen tanrya tapnma, muhtemelen Levant blgesinin gneyindeki Midyan'da[37] ortaya km, Levant blgesine de gneyden bir grup gebe tarafndan getirilmiti (Tevrat geleneine gre, Msr'dan gelen kleler). Yabanc tanr Yehova'nn yerel tanr El ile birletii ve Yehova'nn El'in birok zelliini aldna inanlmaktadr: yal bir tanr; bilge bir tanr; hatta yaratc bir tanr.[38] Bu birlemeye ek kant olarak, Tanah'ta Tanr iin "El" kelimesi kullanlr. zellikle, Rabinik kaynaklarda Tanr iin "El-aday" terimi kullanlr. El-aday'n, El'in yeryznde oturmasna yaplan bir gnderme ile, "Dada oturan El" anlamna gelmesi kuvvetle muhtemeldir.[39] Genellikle, sraillilerin yeni, yerleik bir etnik grup olarak konumlarn M.. 12. yzylda pekitirdikleri dnlrse de[40], bata Israel Finkelstein olmak zere baz arkeologlar sraillilerin bask altndaki insanlar tarafndan oluturulmu bir koalisyon olduu iddiasn, Yahudi halknn ayr bir etnik grup olarak ortaya knn M.. dokuzuncu veya sekizinci yzyla kadar gereklemediini savunarak reddetmektedir.[41] Zaman iinde, Yahudilik Kenaan panteonunun dier tm tanr ve tanralar ile tm balantlarn keserek tek tanrc bir din olmutur. Ancak bunun ne zaman gerekletii de ayr bir tartmann konusudur. Yehova'nn El ile birlemesinden ve sadece Yehova'ya ibadeti merkez alan resmi ortodoksluun ortaya kndan ok daha sonra srailoullarnn Yehova'nn ei olarak Aerat'a da tapnmas veya hrmet gstermesini savunan argmanlar ortaya konmutur. Kenaan panteonunda El'in ei olan Aera'dan[42], genellikle bu tanraya tapnmann veya stylize edilmi bir aa eklinde olduuna inanlan klt sembolnn kullanmnn knanmas balamnda Tanah'da krktan fazla defa bahsedilir.[43] ok da puta benzemeyen bu semboln zellikle srailoullar kadnlar arasnda yaygn bir tapnma arac olarak kullanlmasna (resmi ortodoksluk tarafndan olmasa da halk arasnda) hogr gsterildiine inanlmaktadr.[44]

34

Yahudilik Kuntillet Ajurd ve Khirbet el-Kom'da bulunan yaztlarda, "Yehova ve Aera'sna" atfta bulunulmaktadr.[45] Yaztlarn tanra Aera'ya m yoksa Aera kltnn bir sembol olan "Aera"ya m atfta bulunduu tartlmaktadr. Her iki durumda da, Yehova'nn Aera ile ilikilendirildiine phe yoktur. Muhtemelen Yehova'nn El'in birok zellii ile birlikte, eini de ald alglamas ortaya kmtr. Aera'nn ve tm Kenaan tanrlarnn srailoullarnn dininden kati olarak tasviye edilmesinde, M.. 621 ylnda Josiah tarafndan gerekletirildiine inanlan reformasyonun muhtemelen etkisi olmutur.[46]

35

Antik a
Ana maddeler: srail Krall (Kuzey), Yehuda Krall ve Babil Srgn Bakenti Kuds olan Birleik Monari Saul'un hkmdarl dneminde kuruldu ve Kral Davud ve Sleyman'n hkmdarlnda devam etti. Sleyman'n ardndan, lke srail Krall (kuzeyde) ve Yehuda Krall (gneyde) olmak zere iki ayr kralla ayrld. srail Krall, M.. 8. yzylda Asur hkmdar II. Sargon tarafndan fethedildi ve lkenin bakenti Samarya'dan ok sayda insan esir edilerek Media ve Habur vadisine gtrld. Yehuda Krall ise, M.. 6. yzylda Babil ordusu tarafndan fethedilene kadar bamsz bir devlet olarak varln srdrd. Bu srada, Yahudilikte ibadetin merkezinde yer alan Birinci Tapnak da ykld. Yehudal sekinlerin Babil'e srgn edilmesi ile ilk Yahudi diyasporas da olumu oldu. Bu esaret dneminde, Babil'deki Yahudiler, "Babil Talmudu"nu, Yehuda'da kalan Yahudiler ise "Filistin Talmudu"nu kaleme almlardr. Bunlar, Tora'nn ilk bilinen yazl halleridir ve Babil Tamudu da gnmzde kullanlan Talmud'dur. Babil'in Persler tarafndan fethedilmesinin ardndan, Babil Srgn olarak da bilinen yetmi yllk dnemden sonra Babil'deki Yahudilerin birou memleketine dnd. Yeni kinci Tapnak ina edildi ve eski dini uygulamalara yeniden baland. kinci Tapnak'n ilk yllarnda, en yksek dini otorite, Byk Meclis olarak bilinen ban Ezra Kitab'ndan Ezra'nn ektii bir konseydi. Byk Meclis'in dier baarlar arasnda, Tevrat'n son kitaplarnn bu dnemde kaleme alnmas ve kanunun kesinletirilmesidir. Helenistik Yahudilik, M.. 3. yzyldan itibaren Ptolomeos dnemi ve sonras Msr'da yaylmaya balam ve gnostisizm ile Erken Hristiyanln ykseliine paralel olarak 3. yzyldaki dne kadar, Roma mparatorluu'nun her yerinde kayda deer bir hogrlen din (religio licita) haline gelmitir. Milattan sonra 66'da, Roma ynetimine kar patlak veren Yahudi ayaklanmasndan sonra, Romallar Kuds' neredeyse tmyle ykt. kinci bir ayaklanmann ardndan ise, Yahudilerin Kuds ehrine girmesi yasaklanrken ou Yahudi ibadeti de Roma tarafndan yasakland. Kuds'n yklmasnn ve Yahudilerin srlmesinin ardndan, Yahudilerin ibadetinin Tapnak etrafnda merkezlenmesi sona erdi, kurbann yerini dua ald ve ibadet, cemaatin retmeni ve nderi olarak hareket eden hahamlar etrafndan yeniden ekillendirildi (bkz. Yahudi diyasporas).

Tarihte Yahudi gruplamalar (1700 ylna kadar)

Milattan Sonra 1. yzyl civarnda, aralarnda Farisiler, Sadukiler, Zealotlar, Esseniler, Yazclar ve Hristiyanlarn da bulunduu ok sayda kk Yahudi mezhebi bulunuyordu. kinci Tapnak'n M.S. 70 ylnda yklmasnn ardndan bu mezhepler de yok olmutur. Hristiyanlk, Yahudilikten kopup ayr bir din haline gelerek varln srdrd; Ferisiler ise Rabinik Yahudilik (gnmzde ksaca "Yahudilik") eklinde ayakta kalmtr. Saddukiler, Neviim ve Ketuvim'in vahyolunduunu reddederek tek vahyolunmu kitap olarak addettikleri Tora'ya dnmlerdir. Sonu olarak, Ferisilerin inan sisteminin (modern Yahudiliin temelini oluturan) baz temel zellikleri Saddukilerden de kabul grmemitir. Sadece Tora'y esas alan Saddukiler gibi, 8. ve 9. yzyllarda baz Yahudiler Mina'da kayda geen (ve daha sonra her iki Talmud ile hahamlar tarafndan gelitirilen) Szl Yasa'nn otoritesini ve vahyolunduunu reddetmi, bunun yerine sadece Tanah' esas almlardr. Bu gruplar ksa srede, rabinik geleneklerden ayrlan kendi szl geleneklerini oluturmu, sonunda da Karaim mezhebini kurmulardr. Gnmzde hlen az sayda Karay varln srdrmekte, bunlarn byk blm de srail'de yaamaktadr. Rabinik Yahudiler ve Karay Yahudileri birbirlerinin Yahudi olduunu kabul etmekle birlikte, teki inancn kusurlu olduunu savunmaktadr.

Yahudilik Zaman iinde, Yahudiler farkl etnik gruplara blnmlerdir; dierlerinin yan sra, Akenaz Yahudiler (Orta ve Dou Avrupal), Sefarad Yahudileri (spanya, Portekiz ve Kuzey Afrika'dan), Etiyopya'dan Beta Israel ve Arap Yarmadas'nn gney ucundan Yemen Yahudileri. Bu kltrel bir ayrm olup herhangi bir doktrinel anlamazla dayanmamaktadr, ancak aradaki mesafe uygulama ve dualarda kk farkllklara yol amtr.

36

Basklar
Ana madde: Yahudilere ynelik basklar, Antisemitizm ve Antisemitizmin tarihi Antisemitizm (Yahudi dmanl), Ortaa'da ortaya km, kendini, basklar, pogromlar, din deitirmeye zorlama, srlmeler, sosyal kstlamalar ve gettolara kapatma eklinde gstermitir. Bu niteliksel olarak, antik alarda Yahudilere ynelik basklardan farkl olmutur. Antik adaki bask siyasi sebeplere dayanyor, Yahudiler baka herhangi bir etnik gruptan farkl bir muameleye tabi tutulmuyorlard. Kiliselerin ykselii ile birlikte, Yahudilere ynelik saldrlarn daha ziyade zellikle Hristiyanln Yahudilere ve Yahudilie bakndan kaynaklanan teolojik deerlendirmelerden destek almaya balamtr.[47]

Hasidizm
Ana madde: Hasidik Yahudilik Hasidik Yahudilik, Baal em Tov (veya Besht) olarak da tannan Yisroel ben Eliezer (1700-1760) tarafndan kurulmutur. Kkenleri, Yahudi halknn baskya urad, Avrupal Yahudilerin kendi ilerine dnerek Talmud almalarna odakland bir dneme dayanr; ou kii, Yahudi yaamnn birok ifadesinin gereinden fazla "akademik" hale geldiini ve ruhaniyet ile nee zerinde hi durmadn hissediyordu. Mritleri birok takipi ekerek Avrupa'nn her yerinde saysz Hasidik tarikatlar kurmulardr. Hasidik Yahudilik zaman iinde Avrupa'daki birok Yahudinin yaam biimi haline gelmi, 1880'li yllardaki Yahudi g dalgalar, bu akm Amerika Birleik Devletleri'ne de tamtr. Balarda, Hasidik olan ve olmayan Yahudiler arasnda ciddi bir hizipleme yaanmtr. Avrupal Yahudilerden Hasidik hareketi reddedenleri Mitnagdim ("Kartlar/Reddiyeciler") olarak adlandryordu. Hasidik Yahudiliin reddedilmesinin sebepleri arasnda, Hasidik ibadetin ar youn olmas, liderlerine geleneklerin dnda yanlmazlk ve mucize yaratma zelliklerini isnat etmesi ve mesihi bir mezhep haline gelebileceine ynelik endieler vard. O zamandan bu yana, Hasidler ile rakipleri arasndaki farkllklar kademeli olarak azalm, bugn her iki grup da Haredi Yahudiliin paras haline gelmitir.

Aydnlanma ve Reform Yahudilii

Ana madde: Haskala ve Reform Yahudilii On sekizinci yzyln sonlarnda, Avrupa Aydnlanma olarak da bilinen bir grup entelektel, sosyal ve siyasi hareketin etkisi altna girdi. Aydnlanma, Avrupa'da Yahudilerin kendi dlarndaki laik dnya ile etkileimlerini yasaklayan kanunlarn azalmasna da yol aarak Yahudilerin laik eitim ve deneyime eriimesine imkn vermitir. Gerek Aydnlanma'ya gerekse bu yeni zgrlklere tepki olarak zellikle Orta Avrupa'da Haskala veya "Yahudi Aydnlanmas" ad verilen buna paralel bir Yahudi hareketi de balamtr. Hareket, laik toplum ile entegrasyona ve akl gibi, dini olmayan bilgiye ulama abasna nem veriyordu. Haskala'nn destekileri ile daha geleneksel Yahudi kavramlarnn takipileri arasndaki etki ve tepkiler Yahudilikte bir dizi farkl kolun oluumu ile sonulanmtr: Haskala destekileri Reform Yahudilii ve Liberal Yahudilii, gelenekselciler Ortodoks Yahudilii, her iki taraf arasnda bir denge noktas arayan Yahudiler ise, Masorti ve Muhafazakar Yahudilii kurmulardr. Bu srete birka kk grup da ortaya kmtr.

Yahudilik

37

Gnmzde Yahudilik
Amerika Birleik Devletleri, srail, Kanada, Birleik Krallk, Arjantin ve Gney Afrika gibi modern ekonomilere sahip sanayilemi lkelerin birounda, ok farkl Yahudilik uygulamalar bulunmakta, bunun yan sra, laik ve dindar olmayan Yahudilerin saysnda da art grlmektedir. rnein, 2001 Ulusal Yahudi Nfus Aratrmas'na gre, dnyada en kalabalk ikinci Yahudi nfusa ev sahiplii yapan Birleik Devletler'deki Yahudi toplumunda, 5,1 milyon Yahudiden 4,3 milyonu din ile bir ekilde balantlyd. Din ile ilgisi olan Yahudi nfusun %80'i bir ekilde dini ibadete katlrken sadece %48'i bir sinagoga yeydi. Bu durumu bir kriz olarak alglayan ABD ve Kanada'daki dini (ve laik) Yahudi hareketleri, Yahudi cemaatindeki karma evlilikler ve asimilasyon oranlarndaki arttan byk endie duymaktadr. Amerikal Yahudiler daha ge evlendikleri ve daha az sayda ocuk sahibi olduklar iin, lkedeki Yahudiler arasndaki doum oranlar Yahudilik dnyann her yerine yaylmtr. 2,0'dan 1,7'ye dmtr (nfus ikame oran 2,1'dir). Karma evlilik Mumbai ehir merkezinde bir sinagog. oranlar ABD'de %40 ile 50 arasnda iken, karma evlilik yapan iftlerin ocuklarndan sadece te biri Yahudi olarak yetitirilmektedir. Karma evlilikler ve dk doum oranlar yznden, ABD'deki Yahudi nfusu 1990 ylnda 5,5 milyondan 2001 ylnda 5,1 milyona dmtr. Bu, Diyaspora'daki Yahudi cemaatindeki genel nfus eilimleri asndan da gsterge nitelii tamakla birlikte, toplam nfus zerine odaklanlmas, Haredi Yahudilik gibi baz mezhepler ile cemaatlerdeki byme eilimlerini gizlemektedir. Baal teuva hareketi, dine "dnen" veya daha dindar hale gelen Yahudilerin oluturduu bir harekettir.

Yahudilik ve dier dinler

Hristiyanlk ve Yahudilik
Ayrca baknz: Judeo-Hristiyan, Hristiyanlk ve antisemitizm, Yahudilikte sa'ya bak, sa'nn kltrel ve tarihi gemii ve Hristiyan-Yahudi uzlas Tarihiler ve teologlar baz Hristiyan gruplar ile Yahudi halk arasndaki deien ilikiyi dzenli olarak gzden geirmektedir; Hristiyan-Yahudi uzlas balkl makale gncel meselelerden birini ele almaktadr. slam ve Yahudilik Ayrca baknz: Mslmanlarn hakimiyeti altndaki Yahudilerin tarihive slam ve antisemitizm slam ve Yahudilik arasnda karmak bir iliki bulunmaktadr. Geleneksel olarak, slam topraklarnda zmmi statsnde yaayan Yahudilerin dinlerini uygulamalarna ve kendi i meselelerini ynetmelerine, eitli koullar erevesinde izin veriliyordu.[48] Mslmanlara cizye (her zgr yetikin gayrmslm erkekten alnan vergi) demek zorundaydlar.[48] slami ynetim altnda, zmmiler dk bir statye sahiptiler. Silah tamalarnn ve Mslmanlar ilgilendiren davalarda ahitlik etmelerinin yasaklanmas gibi ok sayda sosyal ve yasal engelleri vard.[49] Ancak bu engellerin byk blm sembolikti. En onur krc olan ise, Kuran'a ya da hadislere dayanmayan ancak Ortaa balarnda Badat'ta ortaya kan ve son derece dzensiz bir ekilde uygulanan ayrt edici kyafet giyme zorunluluuydu.[50] Yahudiler dinleri yznden ldrlme ya da srlme veya zorla din deitirmeleri ynnde bask ile nadiren karlamlar, ounlukla da ikamet ve meslek tercihlerinde serbest olmulardr.[51] Nitekim, Emeviler ve Abbasilerin ynetimi altnda 712-1066 yllar aras dnem spanya'daki Yahudi kltrnn altn a olarak adlandrlr. Yahudilere ynelik katliamlarn en nemli rneklerinden biri, 12.

Yahudilik yzyl Endls'nde Muvahhid hanedannn hkmdarlar tarafndan Yahudilerin ldrlmesi ya da din deitirmeye zorlanmasdr.[52] kamet ettikleri yeri seme zgrlklerinin ellerinden alnd rneklerin banda ise, Yahudilerin 15. yzyldan balayarak, zellikle de 19. yzyl balarndan itibaren Fas'ta mellah ad verilen duvarlarla evirili mahallelerde yaamaya zorlanmasdr.[53] Hizbullah ve Hamas gibi Arap-slami hareketlerin propragandasnda, ran slam Cumhuriyeti'nin eitli kurumlar tarafndan yaplan eitli aklamalarda ve Refah Partisi'ne yakn gazete ve dier yaynlarda standart antisemitik temalar yaygn olarak kullanlmaktadr.[54]

38

Yahudilii iine alan sinkretik hareketler

Yahudilikten unsurlar dier dinlerinkilerle birletiren baz rgtlenmeler de bulunmaktadr. Bunlarn en tannm, ounlukla Yahudi olmayanlarn yan sra baz etnik Yahudilerin de yeleri arasnda bulunduu, Yahudileri Hristiyanla ekmek amacyla balatlan, Mesihi Yahudilik adl Hristiyan hareketidir. Mesihi Yahudilik, tarihi olarak neredeyse tamamen sa'nn ikinci defa gelmesi iin Yahudilerin sa'y mesih olarak kabul etmesi gerektii inancn savunan Hristiyan Evanjelist rgtler tarafndan maddi olarak desteklenmitir. Bu gruplar, tipik olarak Hristiyan teolojisini ve Kristoloji'yi Yahudi dini uygulamalarndan oluan ince bir cila ile bir araya getirirler. Bu gruplar arasndan en tartmal olan, ABD'nin byk ehirlerinde saysz misyonerlik kampanyalar ile etnik Yahudileri aktif ekilde Hristiyanla ekmeye alan, sa iin Yahudiler'dir. Sinkretizmin dier rnekleri arasnda, Mesihi Yahudilik gibi, pagan veya Vika inanlarn Yahudiliin baz uygulamalar ile bir araya getiren gevek rgtlenmi az sayda Yahudinin oluturduu Judeo-Paganlar da vardr. Bir dier gevek rgtl grup olan Yahudi Budistler ise, inanlarnda Asya ruhaniliine de yer verirler; baz Yenilenmeci Yahudiler ise rahata ve ak bir ekilde Budizm, Sufizm, Kzlderili dini ve dier dinlerden de unsurlar almaktadr. Yahudilikteki mistik Kabbala uygulamas, Kabbala Merkezi'nin temsil ettii bir hareket dourmutur. Merkezde, eitli dinlerden retmenler grev almaktadr.

T.C. Din Kltr ve Ahlak Bilgisi Dersi retim Programnda Musevilik

Yahudilik'te ahiret inanc tarihi bir gelime izlemitir. Tevrat'n baz blmlerinde ahiret inancna dair ipular bulunmaktadr. Baz dinler tarihilerine gre, yeniden dirilme ile ilgili metinler gnmze kadar ulamad iin Yahudiler bu tr inanlar Babil Srgn srasnda ran'dan almlardr. Babil Srgn ncesi Yahudilik'te iyi, kt, len btn insanlar "eol" ad verilen bir yere gidecekler, orada zntl bir ekilde varlklarn srdrecekler, ruhlar da mezarda kalacaktr. Yahudilik'te ahiret inanc konusunda, daha sonraki dnemlerde birtakm gelimeler olmu, yeniden dirilme, yarglanma, sonsuz yaam, cennet, cehennem gibi inanlar ortaya kmtr. Yahudilik'teki cennet (Gan Eden), cehennem (Geinam), hkm gn vb. ilgili emirleri Talmud aklamtr. Yahudilerin, Mslmanlk ve Hristiyanlk'ta olduu gibi belli bal iman esaslarna kavumalar filozof Rabbi Moe ben Maymon (Maymonides, 1135-1204)'le mmkn olabilmitir. O'nun meydana getirdii gnmze ulaan 13 Maddelik nan Esaslar udur; 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Tanr var olan her eyi yaratcsdr. Tanr birdir. Tanrnn bedeni yoktur, hibir ekilde tasvir edilemez. Tanrnn balangc ve sonu yoktur. Yalnz Tanr'ya dua edilmelidir. Peygamberlerin btn szleri dorudur. Musa, btn peygamberlerin en bydr.

8. Elimizdeki Tora, Tanr tarafndan Musa'ya verilen ve gnmze kadar deitirilmeden gelen kitabn ayndr. 9. Dinimiz ilah bir dindir.

Yahudilik 10. 11. 12. 13. Tanr, insanlarn btn hareket ve dncelerini bilir. Tanr, emirlerine uyanlar mkafatlandrr, uymayanlar eer tvbe etmezlerse cezalandrr. Tanr gecikmi olsa da Mesih'i gnderecektir. Ruhumuz lmszdr. Tanr dilediinde lleri diriltecektir.

39

Yahudiler ibadetlerini sinagoglarda (Bet Kneset) yaparlar. Sinagoglar'da rulo halinde el yazmas Tevrat tomarlarnn konulduu, Ehal HaKode ad verilen, Dou'ya (Mizrah) ynelik kutsal bir blme vardr. Sinagoglarda Yedi Kollu amdan (Menora) da bulunur. Bundan ayr olarak Kral Davud'un mhr kabul edilen iki genden meydana gelmi Magen David denilen alt keli bir yldz da vardr. Yahudiler sinagoglarda Tevrat'tan baz paralar sesli bir eklide okurken baz blmler ise sessiz okunur. Tevrat rulolarnn klfndan karlarak hazan tarafndan okunmas, ibadetin en nemli andr. Yahudilkte sinagog dnda evlerde de ibadet edilebilir ancak cemaat ile ibadet daha makbul saylr. Musevi evlerinin giri kaplarnn ve tuvalet banyo hari her kapsnn sa pervaznda "Mezuza" denilen, rulo haline getirilmi Tevrat'tan cmlelerinin yazl olduu kutucuklar akldr. Eve giri kta Yahudiler bu kutucua dokunarak parmaklarn perler. badet, Dou ynne ynelerek yaplr. Baa Kipa, ad verilen takke taklr, erkekler her sabah srtlarna beyaz renkte ve mavi izgileri olan dua al Tallit giyerler. Kadnlarn ibadete katlma mecburiyeti yoktur, ancak balar rtl olarak ibadete katlabilirler. Yahudi dininde ibadet esasn ilhiler oluturur. badet srasnda okunan baz kalplam dua ve ilhiler vardr. Dua, dindar Yahudinin yaamnda nemli bir yer igal eder. Yahudilikte ibadet gnlk ve haftalk olmak zere ikiye ayrlr. Gnlk ibadet sabah, le ve akam yaplr. Haftalk ibadet ise Cumartesi (abat) gn havra (sinagog)'da yaplr. Yahudiler sabah ayininde bir dua al (Tallit) kuanrlar. Bayram ve Cumartesi gnleri dnda sabah ayininde, sol pazu (Solaklar sa pazuya) ile alna iinde Tora'dan blmlerin bulunduu kk kutucuklarn takl olduu birer dua kay Tefilin balanr. Dualar ayakta, oturarak vcudu sallayarak ve bazen ne hafife eilerek okunur. Toplu dualar 13 yana girmi en az 10 erkein (Minyan) itirakiyle yaplr. Cumartesi ibadeti, cuma akam gnein batmasyla balar, cumartesi akam gnein batndan sonra sona erer. Bu ibadet sinagogda yaplr. Bu maksatla cumartesi gn ate yakmak, almak, tat kullanmak vb. yasaktr. Musevlik'te Tanrnn adn telaffuz etmek gnah sayldndan YHWH ismi yerine Elohim, aday, Adonay gibi isimler kullanlr hatta bunlarn da yerine Haem yani "sim" kullanlr. Yehova, Musevlerin mill ve hkim bir Tanrs'dr. nsan da O'nun kulu durumundadr. nanlarna gre Yehova sadece sriloullar'na efaat eden, kskan bir Tanr'dr. sriloullar yabanc bir lkede de O'nun tarafndan korunacaktr. O, brahim, shak ve Yakub'un Tanrs'dr.

Dipnotlar
[1] Shaye J.D. Cohen 1999 The Beginnings of Jewishness: Boundaries, Varieties, Uncertainties, Berkeley: University of California Press; p. 7 [2] srail'de yaayan dnyadaki Yahudilerin oran 2007'de %41'e kt. - Haaretz - Israel News (http:/ / www. haaretz. com/ hasen/ spages/ 942009. html) [3] Haham Jonathan Rietti. k'n Gerekten Yaandn Nereden Biliyorsunuz? (http:/ / jewishinspiration. com/ tape. php?tape_id=41) "Emunah" kelimesi Kral James ncili'nde yanl biimde "iman" veya "inan" olarak evirilmitir. Oysa gerekte, kanaat anlamna gelmektedir; bu ise Tanr'nn varlna dair deneyime dayanan ok daha yadsnamaz bir bilgidir. [4] Rabbi S. of Montpelier, Yad Rama, Y. Alfacher, Rosh Amanah. [5] M. San 10:1. [6] Dogma in Medieval Jewish Thought, Menachem Kellner. [7] "Maimonides 13 Foundations of Judaism" (http:/ / www. mesora. org/ 13principles. html). Mesora. . "te yandan, bu temel inanlardan herhangi birini reddeden kii [Yahudi] ulusu[nu] terk etmi ve temel inanlar reddetmi, sapkn, inkarc v.s. saylr." [8] Haham Mordechai Blumenfeld. "Maimonides, 13 Principles of Faith" (http:/ / www. aish. com/ spirituality/ philosophy/ Maimonides_13_Principles_-_Part_1_God_as_Creator. asp). Aish HaTorah. . "bn Meymun'a gre, inan esaslarnn kabul kiinin srail Halknn bir yesi olarak Yaradan ve Tora's ile balant kurmas iin gerekli asgari arttr." [9] Daniel Septimus. "The Thirteen Principles of Faith" (http:/ / www. myjewishlearning. com/ beliefs/ Theology/ Thinkers_and_Thought/ Doctrine_and_Dogma/ The_Middle_Ages/ Principles_of_Faith. shtml). MyJewishLearning.com. .

Yahudilik
[10] "Jewish principles of faith - Maimonides' 13 principles of faith" (http:/ / www. experiencefestival. com/ jewish_principles_of_faith_-_maimonides_13_principles_of_faith). Global Oneness web sitesi. . "Ne var ki, birok Hristiyan mezhebinin aksine, Yahudi cemaati hibir zaman tek bir balayc kateizm gelitirmemitir." [11] Ronald L. Eisenberg (2004). The JPS guide to Jewish traditions (http:/ / books. google. co. il/ books?id=_qGHi_9K154C& pg=RA13-PA509& lpg=RA13-PA509& dq=Maimonides'+ thirteen+ principles+ of+ faith& source=bl& ots=TJOnG20ODX& sig=wojSBmSHzGwOIQsqzs3tf5M-1bY& hl=en& ei=IE_jSZTULIaGsAa98qzfCA& sa=X& oi=book_result& ct=result& resnum=4). Jewish Publication Society. ss.509. ISBN0827607601. . "'Dogma' kavram Museviliin temel fikirlerinden deildir." [12] "What Do Jews Believe?" (http:/ / www. mechon-mamre. org/ jewfaq/ beliefs. htm). Mechon Mamre. . "bn Meymun tarafndan dzenlenen inancn 13 esas, Yahudi inanlarnn geni kabul gren bir listesini yaratmaya en yakn almadr." [13] The JPS guide to Jewish traditions, page 510, "Zaman iinde neredeyse her kesimden kabul grmeyi baaran tek alma, nancn On Esas'dr." [14] "Judaism 101: A Glossary of Basic Jewish Terms and Concepts" (http:/ / www. ou. org/ about/ judaism/ tanakh. htm). Union of Orthodox Jewish Congregations in America. April 12, 2006. . [15] Boyarin, Daniel (October 14, 1994). "Introduction" (http:/ / content. cdlib. org/ xtf/ view?docId=ft7w10086w& chunk. id=introduction& toc. depth=1& toc. id=introduction& brand=ucpress). A radical Jew: Paul and the politics of identity (http:/ / texts. cdlib. org/ view;jsessionid=CVFQtGjpR4aPh1TA?docId=ft7w10086w& query=& brand=ucpress). Berkeley, California: University of California Press. ss.1338. ISBN0-520-08592-2 LCCN 93-36269 (http:/ / lccn. loc. gov/ 93036269). . Eriim tarihi: 2006-06-15. "Pavlus, Tek olana ynelik Helenistik bir arzudan esinlenmi, bu ise, dier eylerin yan sra, farkllklar ve hiyerarinin tesinde bir evrensel insani z idealini de dourmutur. Ancak bu evrensel insanlk, beden ile ruhun ikiliine dayanmaktayd (hlen de dayanr); yani beden, uygulamadan tr Yahudi veya Yunanl ve anatomiden tr erkek veya kadn gibi kiiye mahsus zelliklere sahipken, ruh evrenseldir. te yandan, Pavlus, sz gelimi gnostiklerin yapt gibi, bedeni reddetmemi, bunun yerine ruhun altnda olmakla birlikte, bedenin de bir yere sahip olduu bir sistemi savunmutur. Pavlus'un antropolojik dualizmi hermeneutik bir dualizm ile de tamamlanmtr. Tpk insann beden ve ruh gibi unsurlara ayrlmas gibi, dilin kendisi de farkl unsurlardan oluuyordu. Dil, maddi iaretler gibi dsal ve ruhani anlam gibi isel unsurlara ayrlabilirdi. Bu, Pavlus'un miras ald dini sisteme uygulandnda, Tora'nn, tarihi Yahudiliin fiziki, bedensel iaretleri, Pavlus'un insanlk iin evrensel gereklilik ve imknlar olarak grd semboller olarak yeniden yorumlanabilir." [16] Boyarin, Daniel (October 14, 1994). "Answering the Mail" (http:/ / content. cdlib. org/ xtf/ view?docId=ft7w10086w& chunk. id=ch10& toc. depth=1& toc. id=ch10& brand=ucpress). A radical Jew: Paul and the politics of identity (http:/ / texts. cdlib. org/ view;jsessionid=CVFQtGjpR4aPh1TA?docId=ft7w10086w& query=& brand=ucpress). Berkeley, California: University of California Press. ss.244. ISBN0-520-08592-2 LCCN 93-36269 (http:/ / lccn. loc. gov/ 93036269). . Eriim tarihi: 2006-06-15. "Jewishness disrupts the very categories of identity, because it is not national, not genealogical, not religious, but all of these, in dialectical tension with one another." [17] Weiner, Rebecca (2007). "Who is a Jew?" (http:/ / www. jewishvirtuallibrary. org/ jsource/ Judaism/ whojew1. html). Jewish Virtual Library. . Eriim tarihi: 2007-10-06. [18] http:/ / www. faqs. org/ faqs/ judaism/ FAQ/ 10-Reform/ section-15. html Reform's Position On...What is unacceptable practice? [19] Heschel, Susannah (1998) Abraham Geiger and the Jewish Jesus. Chicago: University of Chicago Press. p. 157. ISBN 0-226-32959-3 [20] "Law of Return 5710-1950" (http:/ / www. mfa. gov. il/ MFA/ MFAArchive/ 1950_1959/ Law of Return 5710-1950). Israel Ministry of Foreign Affairs. 2007. . Eriim tarihi: 2007-10-22. [21] Mark Twain ("Concerning The Jews," Harper's Magazine, 1899, The Complete Essays of Mark Twain, Doubleday [1963] pg. 249 [22] Robert Gordis. "Torah MiSinai:Conservative Views" (http:/ / masortiworld. org/ faq/ theology- beliefs/ torah-misinai. html). A Modern Approach to a Living Halachah. Masorti World. . "Tora, Tanr'nn bir emanasyonudur Bu anlay, bizim amzdan, vahiy srecinin Tanr tarafndan dikte ettirme eyleminden olutuu anlamna gelmez." [23] "Conservative Judaism" (http:/ / www. jewlicious. com/ 2005/ 06/ conservative-judaism/ ). Jewlicious. . "Dolaysyla, bu terimi Tora'nn tanrsal bir nitelie sahip olduu ve Tanr'nn iradesini yanstt anlamna gelen bir metafor eklinde alyoruz." [24] "Tefillin," "The Book of Jewish Knowledge," Nathan Ausubel, Crown Publishers, NY, 1964, p.458) [25] "Shabbat" (http:/ / www. jewfaq. org/ shabbat. htm). Judaism 101. April 12, 2006. . [26] Yehezkal Kauffman, The Religion of Israel [27] Robert Alter The Art of Biblical Poetry [28] E. A. Speiser Genesis (The Anchor Bible) [29] John Bright A History of Israel [30] Martin Noth The History of Israel [31] Ephraim Urbach The Sages [32] Shaye Cohen The beginnings of Jewishness [33] Daniel Boyarin A Radical Jew [34] mideastfacts.org - Deconstructing the walls of Jericho (http:/ / mideastfacts. org/ facts/ index. php?option=com_content& task=view& id=32& Itemid=34) [35] John Day Yahweh and the Gods and Goddesses of Canaan, page 68 [36] John Day Yahweh and the Gods and Goddesses of Canaan, page 70 [37] John Day Yahweh and the Gods and Goddesses of Canaan, page 15 [38] John Day Yahweh and the Gods and Goddesses of Canaan, pages 17 - 20 [39] John Day Yahweh and the Gods and Goddesses of Canaan, page 32

40

Yahudilik
[40] [41] [42] [43] [44] [45] [46] [47] [48] [49] [50] [51] [52] [53] [54] J.P.M. Walsh The Mighty From Their Thrones, page 30 Finkelstein 1996: 209 John Day Yahweh and the Gods and Goddesses of Canaan, page 57 John Day Yahweh and the Gods and Goddesses of Canaan, page 42 William G. Dever Did God Have a Wife?, pages 209 - 251 John Day Yahweh and the Gods and Goddesses of Canaan, page 49 John Day Yahweh and the Gods and Goddesses of Canaan, page 229 Langmuir, Gavin (1993). History, religion, and antisemitism. University of California Press. ISBN0520077288. Lewis (1984), pp.10,20 Lewis (1987), p. 9, 27 Lewis (1999), p.131 Lewis (1999), p.131; (1984), pp.8,62 Lewis (1984), p. 52; Stillman (1979), p.77 Lewis (1984), p. 28 Muslim Anti-Semitism (http:/ / www. meforum. org/ article/ 396) by Bernard Lewis (Middle East Quarterly) June 1998

41

Bibliyografya
Boyarin, Daniel 1994 A Radical Jew: Paul and the Politics of Identity Berkeley: University of California Press Ancient Judaism, Max Weber, Free Press, 1967, ISBN 0-02-934130-2 Living Judaism: The Complete Guide to Jewish Belief, Tradition and Practice Wayne Dosick. Conservative Judaism: The New Century, Neil Gillman, Behrman House. American Jewish Orthodoxy in Historical Perspective Jeffrey S. Gurock, 1996, Ktav. Philosophies of Judaism Julius Guttmann, trans. by David Silverman, JPS. 1964 Back to the Sources: Reading the Classic Jewish Texts Ed. Barry W. Holtz, Summit Books A History of the Jews Paul Johnson, HarperCollins, 1988 A People Divided: Judaism in Contemporary America, Jack Wertheimer. Brandeis Univ. Press, 1997. Encyclopaedia Judaica, Keter Publishing, CD-ROM edition, 1997 The American Jewish Identity Survey, article by Egon Mayer, Barry Kosmin and Ariela Keysar; a sub-set of The American Religious Identity Survey, City University of New York Graduate Center. An article on this survey is printed in The New York Jewish Week, November 2, 2001. Lewis, Bernard (1984). The Jews of Islam. Princeton: Princeton University Press. ISBN 0-691-00807-8 Lewis, Bernard (1999). Semites and Anti-Semites: An Inquiry into Conflict and Prejudice. W. W. Norton & Co. ISBN 0-393-31839-7 Stillman, Norman (1979). The Jews of Arab Lands: A History and Source Book. Philadelphia: Jewish Publication Society of America. ISBN 0-8276-0198-0 Day, John. Yahweh and the Gods and Goddesses of Canaan. Chippenham: Sheffield Academic Press, 2000. Dever, William G. Did God Have a Wife?. Grand Rapids: Wm. B. Eerdmans Publishing Co., 2005. Walsh, J.P.M. The Mighty From Their Thrones. Eugene: Wipf and Stock Publishers, 1987. Finkelstein, Israel (1996). Ethinicity and Origin of the Iron I Settlers in the Highlands of Canaan: Can the Real Israel Please Stand Up? The Biblical Archaeologist, 59(4).

Antisemitizm

42

Antisemitizm
Maddeleri bu dizinden ulaabilirsiniz.

Museviler ve Musevilik

Kim Yahudidir? Etimoloji Kltr

Antisemitizm, Yahudi kartl veya Yahudi dmanl; Yahudilik dinine, rkna, kltrne veya milletine kar duyulan dmanlk. Her ne kadar etimolojisi antisemitizmin tm Sami halklarna ynelik olabileceini ima etse de, terim ortaya kndan itibaren sadece Yahudilere ynelik saldrganl belirtmek iin kullanlmtr.[1][2] Antisemitizm Yahudi bireylere kar gsterilen mnferit nefret ve ayrmclktan kalabalk gruplarn, hatta polis ve askerin tm bir Yahudi cemaatine ynelik rgtl saldrlarna kadar geni bir yelpazede meydana gelebilir. Bu basknn en ar rnekleri arasnda, 1096'daki Birinci Hal Seferi, spanyol Engizisyonu, Yahudilerin 1290'da ngiltere'den, 1492'de spanya'dan ve 1497'de Portekiz'den kovulmalar, eitli pogromlar ve Nazi Almanyas'nn gerekletirdii Holokost (Yahudi Soykrm) gsterilebilir.

Trleri
Katolik tarihi Edward Flanner drt farkl antisemitizm tr belirlemitir:[3] Cicero ve Charles Lindbergh'i rnek gsterdii, siyasi ve ekonomik antisemitizm; Anti-Yahudilik olarak da bilinen, teolojik veya dini antisemitizm; Agzllk ve kibir gibi belirli zelliklere sahip olduklar iddias ve karut ve abat gibi gelenekleri uyguladklar iin Yahudilere saldran Voltaire ve dier Aydnlanma dnemi dnrlerini rnek gsterdii, milliyeti antisemitizm; Holokost (Yahudi Soykrm) srasnda naziler tarafndan uyguland haliyle, rk antisemitizm.[4] Ayrca, 1990'lardan bu yana baz yazarlar yeni bir antisemitizm tr belirlediklerini iddia etmektedirler; ar sol, ar sa ve radikal slamc kesimlerden gelen bu antisemitizm, Siyonizm ve srail Devleti'nde bir Yahudi vatan kartlna odaklanmakta ve allm antisemitizm motiflerini kullanabilmektedir. Kavramn savunucular, Siyonizm kartl, Amerikan kartl, kreselleme kartl, nc dnyaclk ve srail'in kt gsterilmesi ya da davranlarna ynelik ifte standartlarn antisemitizm ile ilikilendirilebileceini ya da st rtl antisemitizm oluturabileceini ne srmektedir. Kartlar ise, kavram ile Siyonizm kartlnn antisemitizm ile birletirildiini, srail'e ynelik meru eletirilerin ok dar bir ereveye hapsedildiini, srail'in kt gsterilmesi eyleminin ise ok geni bir erevede tanmlandn, antisemitizmin anlamnn sulandrldn ve eletirileri bastrmak iin antisemitizmin kullanldn iddia etmektedir.

Antisemitizm

43

Etimoloji ve kullanm
Semitik terimi; Araplar, Habeleri, Arami ve Sryanileri hem de branileri iine alan dil grubunu konuanlar tanmlamak iin kullanlr. Ancak, Antisemitizm terimi zellikle Yahudilere kar tavrlara atfta bulunur.[1][2][5] Antisemitik kelimesi muhtemelen ilk olarak 1860 ylnda, Avusturyal Yahudi bilgin Moritz Steinschneider tarafndan kullanlmtr. Steinschneider terimi, Ernest Renan'n "Sami rklarnn" "Aryan rklar"dan daha aa olduu ynndeki fikirlerini nitelendirmek iin kullanmt.[6] 1873 ylnda, Alman gazeteci Wilhelm Marr, "Yahudi Ruhunun Cermen Ruhu karsndaki Zaferi. Dini olmayan bir bak asndan bir inceleme" balkl risalesinde, "Semitismus" kelimesini hem Yahudiler hem de yahudilik (Yahudi olmak anlamnda) kavramlarn belirtmek iin kullanmtr. Marr, 1880 ylnda yaymlanan "Cermen Ruhu iin Yahudi Ruhu karsnda Zafere Giden Yol" balkl risalesinde de daha nce kulland semitizm kelimesinden trettii Antisemitizm kelimesini kullanmtr. Risale byk rabet grm, ayn yl Marr, Almanya ve Alman kltrne kar szde Yahudi tehdidi ile mcadele edilmesini ve lkeden zorla karlmalarn savunan ilk kurulu olan "Antisemitler ttifak"n kurmutur.[7]

Marr'n Cermen Ruhu iin Yahudi Ruhu karsnda Zafere Giden Yol balkl risalesinin kapa, 1880 basks

Tanmlar
Her ne kadar antisemitizmin genel tanm Yahudilere kar husumet ya da nyarg olsa da, konu zerinde yetkin bir dizi uzman daha resmi tanmlar gelitirmitir. Holokost (Yahudi Soykrm) uzman ve New York ehir niversitesi profesr Helen Fein, antisemitizmi, "Bireylerde tavrlar, kltrde mit, ideoloji, folklor ve imgeler, eylemlerde ise Yahudilere kar sosyal veya yasal ayrmclk, siyasi seferberlik ve toplu olarak ya da devlet tarafndan uygulanan iddet eklinde kendini gsteren, Yahudilerin dlanmas, kovulmas ya da yok edilmesi ile sonulanan ve/veya bunun iin tasarlanan, Yahudilerin geneline kar hasmane inanlardan oluan devaml ve gizli yap," eklinde tanmlar. Kln niversitesi'nden Profesr Dietz Bering, antisemitik inanlarn yapsn tanmlamak suretiyle bu tanm daha da gelitirir. Antisemitlere gre, "Yahudilerin doas sadece ksmen deil, tmyle ktdr, yani onlar iflah etmenin yolu yoktur: (1)Yahudileri bireyler deil toplu halde grmek gerekir. (2) Yahudiler iinde yaadklar toplumlara temelde yabanc kalrlar. (3) Yahudiler kendilerini "misafir eden" toplumlara ya da dnyann geneline felaket getirir, bunu da gizlice yaparlar, bu yzden antisemitler kt ve komplocu Yahudi karakterinin maskesini drmekle kendilerini ykml hissederler." Bernard Lewis ise antisemitizmi dierlerinden bir ekilde farkl olan insanlara yneltilen zel bir nyarg, nefret veya bask durumu olarak tanmlar. Lewis'e gre, antisemitizm iki belirgin zellik gsterir: Yahudiler, dierlerine uygulanandan farkl bir standarda gre yarglanr ve "evrensel ktlk" ile sulanrlar.[8]

Antisemitizm

44

Uluslararas rgtler ve devletlerin de antisemitizmin resmi bir tanmn yapmaya ynelik abalar olmutur. ABD Dileri Bakanl 2005 Kresel Antisemitizm Raporu'nda, "Tek tek ya da bir grup olarak Yahudilere duyulan ve Yahudilik dini ve/veya etnik kimliine yneltilebilecek nefret," tanmn getirmitir.[9] 2005 ylnda ise, Avrupa Irklk ve Yabanc Dmanln zleme Merkezi (EUMC) daha detayl bir tanm gelitirmitir: "Antisemitizm, Yahudilere kar nefret olarak da ifade edilebilecek, Yahudileri ynelik belirli bir alglama biimidir. Antisemitizmin szl ya da fiziki oluumlar Yahudi olan veya olmayan ahslara ve/veya mlklerine, Yahudi cemaatinin kurum ve dini yaplarna yneltilmitir. Ayrca, bu oluumlar, Yahudi devleti olarak tasavvur edildii iin srail devletini de hedef alabilir. Antisemitizm genellikle Yahudileri insanla zarar vermek amacyla gizlice almakla itham eder ve sk sk 'ilerin ters gitmesi'nin kabahatini Yahudilere ykler."
1889 Paris'te kendini antisemit aday olarak tanmlayan Adolphe Willette'nin seim posteri: EUMC, bunun ardndan "kamu hayatnda, medyada, okullarda, "Yahudiler rkmza dman, farkl bir rktr... iyerinde ve dini alanda gnmzde antisemitizmin rneklerini" Yahudilik, ite dmannz!" sralar: "Yahudiler hakknda onlar kiiliksizletiren, eytanlatran veya klielere indirgeyen aslsz iddialarda bulunmak; Yahudi bir ferdin ya da grubun iledii gerek ya da hayali bir kabahatten dolay halk olarak tm Yahudileri sulamak; Holokost'u (Yahudi Soykrmn) inkar etmek; ve Yahudi asll vatandalar, srail'e ya da dnyadaki Yahudilerin sahip olduu iddia edilen nceliklere kendi lkelerinin karlarndan daha sadk olmakla sulamak." EUMC, "srail'in dier herhangi bir lkeye yneltilenlere benzer eletiriler yneltilmesinin antisemitik olarak grlemeyecei"ni izah ederken balama gre, srail'e saldrmann antisemitik olabilecei ekilleri de ele almtr."[10][11]

Tarihe
Antik dnya
Antik dnyada Yahudilere ve Yahudilie kar antipatinin eitli rnekleri rahatlkla bulunabilir. Birok putperest Yunanl ve Romal yazarn almalarnda Yahudilere ve dinlerine kar duyulan nyargy ortaya koyan ifadeler yer almaktadr.[12] Kuds Tapna'na saygszlk eden ve snnet, abat'n uygulanmas, Yahudi kutsal kitaplar zerine allmas gibi Yahudilerin dini uygulamalarn yasaklayan Yunanl yneticilerin rneklerine rastlamak mmkndr. Milattan nce 3. yzylda skenderiye'de patlak veren Yahudi kart ayaklanmalar ve skenderiyeli Philon'un aktard, M.S. 38 ylnda binlerce Yahudinin lm ile sonulanan skenderiye'deki Yahudilere ynelik saldr da bu rnekler arasnda verilebilir. Yahudi halk ile topraklarn igal eden Roma mparatorluu arasndaki ilikiler de igalin ilk dnemlerinde son derece gergindi ve ok sayda isyanla sonulanmt. Suetonius'a gre, Roma mparatoru Tiberius, yaamak iin Roma'ya gelen Yahudileri buradan kovmutur. ngiliz tarihi Edward Gibbon, M.S. 160 civarndan itibaren daha hogrl bir dnemin baladn belirtir.

Antisemitizm

45

Orta a
Milattan sonra 9. yzyldan itibaren, Orta a slam dnyas zmmi statsnde deerlendirdii Yahudilerin (ve Hristiyanlarn) dinlerini Orta a Hristiyan Avrupa'snda olduundan daha zgrce yaamalarna izin vermitir. Mslmanlarn ynetimi altnda, ber Yarmadas'nda Yahudilere kar basklarn yaand 11. yzyla kadar spanya'daki Yahudi kltrnn altn a yaanmtr.[13] On birinci yzyldan itibaren Msr, Suriye, Irak ve Yemen'de sinagoglarn tahrip edilmesini emreden ok sayda karar da hayata geirilmitir. Kur'an'da yasaklanmasna ramen, Yahudiler 12 ve 18. yzyllar arasnda Yemen'in baz blgelerinde, Fas'ta ve Badat'da slama gemek ya da lm arasnda seim yapmaya zorlanmtr.[14] 1147 ylndan itibaren Marip ve Endls topraklarn kontrolleri altna alan Muvahhidler[15] de ok daha kktenciydiler ve zmmilere olduka sert davrandlar. Din deitirme ya da lm arasnda seim yapmaya zorlanan birok Yahudi ve Hristiyan g etti.[16][17][18] Musa ibn Meymun'un ailesi gibi kimileri daha lml Mslman topraklarna g ederken,[16] dierleri ise 13. yzyldan itibaren Yahudilerin dinlerini deitirmeleri ynnde gitgide daha byk bir bask ile kar karya kald byyen Hristiyan krallklarna yerlemek zere kuzeye gitti.[19][20] Orta a boyunca, Avrupa'daki Yahudilere birok yerde kan iftiralar, kovulmalar, din deitirmeye zorlamalar ve katliamlar ieren basklar yapld. Avrupa'daki Yahudilere ynelik nyargnn temel gerekesi din kkenliydi. Katliamlar en st dzeyine Hal Seferleri srasnda ulat. Birinci Hal Seferi (1096) srasnda, Ren ve Tuna boylarndaki Yahudi cemaatleri yok edildi. kinci Hal Seferi (1147) srasnda, Almanya'daki Yahudiler ok sayda katliama maruz kald. 1251 ve 1320 yllarndaki oban Hal Seferleri'nde de Yahudiler saldrlara maruz kaldlar. Hal Seferleri'ni, aralarnda 1290'da tm ngiliz Yahudilerinin kovulmas, 1396 ylnda, 100.000 Yahudinin Fransa'dan kovulmas ve 1421'de binlerce Yahudinin Avusturya'dan kovulmas izledi.[21] On drdnc yzyln ortasnda, Kara Veba salgnnn vurduu ve nfusunun yardan fazlasn kaybeden Avrupa'da Yahudiler gnah keisi yapld. Yahudilerin kastl olarak kuyular zehirledii dedikodularnn yaylmasyla yzlerce Yahudi cemaati yok edildi. Papa 6. Clement'in Yahudileri korumaya ynelik abalarna ramen, 1348 ylnda 900 Yahudi henz hastalktan etkilenmemi olan Strasburg'da diri diri yakld.[21]

On yedinci yzyl
On yedinci yzyln ortasndan sonlarna kadar olan dnemde ok sayda atmaya sahne olan Lehistan-Litvanya Birlii, nfusunun te birini (3 milyondan fazla insan) kaybederken, Yahudi kayplar da yz binleri buluyordu. lk olarak, Khmelnistki Ayaklanmas srasnda, Bohdan Khmelnitski'nin Rus Kazaklar bugnk Ukrayna'da on binlerce Yahudiyi katletti. Kesin say tam olarak bilinmese de, o dnemde Yahudi nfustaki d 100.000 ila 200.000 arasnda tahmin edilmektedir. Bu sayya, g, salgnlara bal lmler ve Osmanl'ya esir denler de dahildir.[22][23]

On sekizinci yzyl
1744 ylnda, Prusya Kral II. Friedrich Breslau'da yaayan Yahudilerin saysn sadece on szde korunan aile ile snrlayarak dier Prusya ehirlerinde de benzer uygulamalar tevik etti. 1750 ylnda, Yahudileri "evlilikten uzak durmak ile Berlin'i terk etmek" arasnda bir seim yapmaya zorlad. Bohemya'da da Yahudiler on ylda bir burada kalmak iin para demek zorunda kalrken, 1752 ylnda her Yahudi aileye tek erkek ocuk snrlamas getirildi.[24]

On dokuzuncu yzyl
Tarihi Martin Gilbert, Mslman lkelerdeki Yahudilerin durumundaki ktlemenin 19. yzylda baladn yazar. Benny Morris, Yahudilerin aalanmasnn sembollerinden birinin Yahudilerin Mslman ocuklar tarafndan talanmas olduunu aktarr.[25] 1850 ylnda, Alman besteci Richard Wagner, Neue Zeitschrift fr Musik adl dergide, takma bir adla Mzikte Yahudilik balkl bir makale yaymlad. Bata Wagner'in adalar (ve rakipleri) Felix Mendelssohn ve Giacomo Meyerbeer olmak zere, Yahudi bestecilere ynelik bir saldr ile balayan makale, daha da ileri giderek Yahudileri Alman kltrnde zararl ve yabanc bir unsur olmakla sular.

Antisemitizm

46

Yirminci yzyl
Yirminci yzyln ilk yarsnda, Yahudiler i hayatnda, yerleim ve dinlenme mekanlarna eriimde, kulp ve rgtlere yelikte ayrmcla uruyor, niversitelerde Yahudi renci ve retim yeleri sk kotalara tabi tutuluyordu. 1915 ylnda, Leo Frank'n Georgia'nn Marietta ehrinin nde gelenleri tarafndan lin edilmesi dikkatleri ABD'deki antisemitizme evirdi. lkedeki Yahudi dmanl iki dnya sava aras dnemde zirveye ulat. Otomobil reticisi Henry Ford, kendisine ait The Dearborn Independent adl gazetesinde Nazi Almanyas'nda iki yaygn Yahudi tasviri: antisemitik fikirlerini dile getirirken, Franklin D. Roosevelt'in Yeni solda, kapitalist/komnist kresel parazit tasviri; Anlama's 1930'larn sonunda bir Yahudi finansal komplosu olduu sada ise, gezgin Yahudi saldrlarna maruz kald. Bu gr, aralarnda Louis T. McFadden'in de bulunduu baz nde gelen politikaclar tarafndan paylalyordu. 1940'larda, pilot Charles Lindbergh ve birok nde gelen Amerikal, nce Amerika Komitesi'nin Faizme kar savata yer almasna kar abalarna nclk etti.[26] Nazi igali altndaki Avrupa'da, Yahudilerin zerindeki bask ve temel medeni haklardan mahrum edilmeleri, kitlesel katliama dnerek, 1941-1945 yllar arasnda Holokost (Yahudi Soykrm) ile sonuland.[27] Nazilerin kym iin hedef ald 11 milyon Yahudiden alt milyonu bu srete katledildi.[27][28][29] Bu, kimileri tarafndan Avrupa'da nesiller boyunca sren antisemitizmin bir sonucu olarak grlmektedir. Antisemitizm, Stalin ile Troki ("Yahudiler Trokistler, Trokistler Yahudilerdir") arasndaki anlamazlktan itibaren Sovyet Rusya'da sklkla kiisel anlamazlklarda bir ara olarak kullanlm, resmi propaganda tarafndan yaylan saysz komplo teorisi ile de devam etmitir. SSCB'de antisemitizm, 1948 ylnda "kksz kozmopolit"lere kar yrtlen ve ok sayda Yidi dilinde yazan air, yazar, ressam ve heykeltran ldrld kampanya srasnda daha da byk boyutlara ulat.[30][31] Bunu, Doktorlar Komplosu takip etti. Polonya'da da, benzer Yahudi kart propaganda, geriye kalan Polonyal Yahudilerin de lkeden kamas ile sonuland. Savan ardndan, Avrupa'daki antisemitik olaylar arasnda, komnist Polonya'daki Kielce pogromu ve Mart 1968 olaylar da vard.[31]

Yahudi anaristler ve antisemitizm

Antisemitizm, 19. yzyldan itibaren Yahudi anaristlerde de ak ekilde grlmtr. Gney Fransa'da doan bir Fransz Yahudisi olan Bernard Lazare, 19. yzyl anaristleri arasnda grlen Yahudilerin ie kapank olmaya meyilli ve d grnmleri itibariyle farkl olduu grn paylayordu. Yahudi anaristler Yahudilikten hazzetmiyor ve Lazare'n 1896 tarihli kitabnda, aadaki alntda belirttii gibi, konumlarn antisemitizm olarak tanmlyorlard:

... antisemitizmin genel sebepleri daima srailoullarnn kendisinden kaynaklanmtr, onlara kar husumet
gsterenlerden deil... kendi balarna gelen felaketlerin sorumlusu, hi olmazsa ksmen Yahudilerin kendisidir... Yahudiye bu evrensel husumeti hangi erdemler ya da hangi ahlakszlklar kazandrmtr? Neden skenderiyeliler ve Romallar, ranllar ve Araplar, Trkler ve Hristiyan uluslarnn hepsinden kt muamele ve nefret grmtr? nk, bugne kadar, her yerde, Yahudi ie kapank bir varlk olmutur. Peki neden ie kapankt? nk kendi grubuna mnhasr kalm, bunu ise hem siyasi hem de dini dzeyde gerekletirmi, ya da daha ziyade, siyasi ve dini mezhebine, hukukuna sk skya sarlmtr.

Antisemitizm

47

Hristiyanlk ve antisemitizm
Dini antisemitizm Yahudilik kartl olarak da bilinir. simden de anlalabilecei zere, antisemitik saldrlarn belirleyici zellii, Yahudilik dininin kendisiydi. Antisemitizmin bu trnde, Yahudilerin halk iinde dinlerinin gereklerini yerine getirmeye son vermeleri veya din deitirmeleri, zellikle resmi veya "doru" dine gemeleri halinde, saldrlar sklkla durur, bazen de din deitiren Yahudiler toplu ayinlerden dlanrlard. Yahudiler, Roma mparatorluu'nun Hristiyanla gemesinden bu yana Hristiyan ve Mslman topraklarnda dini aznlk olarak yaamlardr. Gerek Hristiyanlk gerekse slam Yahudileri Tanr yolunu reddedenler olarak resmeder. Yzyllar boyunca Hristiyanlar ve Mslmanlar zaman zaman Yahudiler ile bar iinde yaam, zaman zaman ise onlara bask yapmlardr.

Yeni Ahit ve antisemitizm

Baz tarihiler, Yeni Ahit'in (ncil) byk lde Yahudiler tarafndan, Yahudilere ait bir kltrel balam iinde yazldnn kabul edilmesine ramen, Yahudilere kar giderek artan hasmane ve saldrgan bir tarzda yazlm olduunu belirtir. Yuhanna ncili, birok Yahudi kart blm iermesinden ve Yahudilere ynelik ok sayda aalayc atfta bulunmasndan tr zellikle antisemitik olarak ne kar.[32] Selaniklilere 1. Mektup 2:13-16, defalarca antisemitik amalar iin kullanlmtr. Ayet, kiinin kendi yurttalarnn elinde ektii skntlardan bahseder. Yahudiye'de sa'ya bal olan topluluklarn, sa'y ldren Yahudilerden bask grd, Tanr'nn bu tr insanlarn honutsuz olduu, bunlarn tm insanlara dman olduu ve Pavlus'un Yahudi olmayan uluslarla Yeni Ahit'in mesaj ile ilgili konumasn engelledikleri anlatlr. kinci Tapnak dneminde, Yahudi dini gruplar arasnda Yahudi olmayanlarla iletiim konusunda mezhepsel farkllklar yaanyordu. Kimilerinin bunun Pavlus'a isnat edilen dier yazlar ile elitiini dnmesi ve Pavlus'un, Hristiyanla gemeden nce, Ferisi olduu dneme dair olumsuz bir tavr olmadndan, ayet uzmanlar arasnda nemli tartmalar dourmutur.[33] Yeni Ahit'e gre, sa Romal askerler tarafndan gaddar bir ekilde ve aalanarak ldrlmtr. Pontius Pilatus'un szleri (Matta 27:24-25) sa'nn ldrlmesinden tamamiyle Yahudilerin sorumlu olduunu ima etmektedir. sa armha ivilendiinde, Yeni Ahit orada bulunanlarn sa'ya hakaret ettiklerini belirtir (Matta 27:39); kimileri, ismi verilmeyen bireylerin aslnda Yahudiler olduunu iddia eder. Romallarn olayla ilgisi, zellikle idam ekli Yeni Ahit'te anlatlmasna ramen, Hristiyanlarn genelindeki izlenim sa'nn lm ile sonulanan olaylar Yahudilerin kontrolnde gelitii ynndedir. Kimileri, Hristiyanlarn Yahudilii ilk olarak rakip ardndan da gnah keisi olarak grmeye balamalarnn izinin hem Yeni Ahit'in belirli ksmlarnda hem de erken dnem Hristiyan metinleri ve Havarilerin yazdklarnda srlebileceine inanmaktadr. kinci Tapnak'n yklmas, sa'nn lm yznden Tanr'nn Yahudilere gazab olarak grld. Benzer anlamlar tayan blmlere Eski Ahit nevi'im'de (peygamberler), bilhassa da Yahudi halknn yarglanmas, imhas ve Babilliler (II. Nebukadnezar ynetiminde, M.. 587 ylnda) tarafndan Kuds'den srgn edilmesini anlatan Yeremya'nn Kitab'nda grlebilir. Yeni Ahit'in byk ksm, sa'nn takipileri olan Yahudiler tarafndan yazlmtr ve ikisi hari (Luka ve Elilerin leri) tm kitapklar bu gibi Yahudi takipilere isnat edilir. Bununla birlikte, Yeni Ahit'te kimilerinin antisemitik olarak nitelendirdii ya da antisemitik amalar dorultusunda kullanlm olan bir dizi blmde yer alr:

Bir grup Ferisi ile konuan sa: "brahim'in soyundan olduunuzu biliyorum. Yine de beni ldrmek istiyorsunuz. nk
yreinizde szme yer vermiyorsunuz. Ben babamn yannda grdklerimi sylyorum, siz de babanzdan iittiklerinizi yapyorsunuz." "Bizim babamz brahim'dir" diye karlk verdiler. sa, "brahim'in ocuklar olsaydnz, brahim'in yaptklarn yapardnz" dedi. Siz babanz blis'tensiniz ve babanzn arzularn yerine getirmek istiyorsunuz. O balangtan beri katildi. Geree bal kalmad. nk onda gerek yoktur. Yalan sylemesi doaldr. nk o yalancdr ve yalann babasdr. Ama ben gerei sylyorum. te bunun iin bana iman etmiyorsunuz. Hanginiz bana gnahl olduumu kantlayabilir? Gerei sylyorsam, niin bana iman etmiyorsunuz? Tanr'dan olan Tanr'nn szlerini dinler. te siz Tanr'dan olmadnz iin dinlemiyorsunuz." (Yuhanna 8:37-39, Yuhanna 44-47)

Antisemitizm

48

damndan hemen nce bir sinagog kurulunun nnde konuan stefan: "Ey dik kafallar, yrekleri ve kulaklar snnet edilmemi olanlar! Siz tpk atalarnza benziyorsunuz, her zaman Kutsal Ruh'a kar direniyorsunuz. Atalarnz peygamberlerin hangisine zulmetmediler ki? Adil Olan'n geleceini nceden bildirenleri de ldrdler. Melekler araclyla buyrulan Yasa'y bulup da buna uymayan sizler, imdi de Adil Olan'a ihanet edip O'nu katlettiniz!" (Elilerin leri 7-51-53) "Bak, eytan'n havrasndan olanlar, Yahudi olmadklar halde Yahudi olduklarn ileri sren yalanclar yle edeceim ki, gelip senin ayaklarna kapanacak ve benim seni sevdiimi anlayacaklar." (Esinleme 3:9).

Baz din uzmanlar sa ve stefan'n dier Yahudilere hitap eden Yahudiler olduunun ve srailoullarna ynelttikleri geni ithamlarn Musa'dan ve O'nun ardndan gelen Yahudi peygamberlerden alndnn altn izerler (rn. Tesniye 9:12-14; Tesniye 31:27-29; Tesniye 32:5, Tesniye 32:20-21; 2. Krallar 17:13-14; Yeeya 1:4; Tesniye 9:12-14). sa bir defasnda da kendi rencisi Petros'a 'blis' demiti (Markos 8:33). Dier uzmanlar, bunlar gibi ayetlerin Yahudiler ile Hristiyanlar arasnda birinci yzyln sonlar ve ikinci yzyln balarnda ortaya kan srtmeleri yansttn ve sa'dan kaynaklanmadn iddia eder. Yahudi peygamber Yeremya'dan yola kan (Yeremya 31:31-34) Yeni Ahit, sa'nn lm ile, Musa tarafndan yaplan ilk anlamay geersiz klan ve birok adan geen, yeni bir anlamann yapldn retir (braniler 8:7-13; Luka 22:20). lk anlamann uygulanmas geleneksel olarak Yahudilii karakterize eder. Bununla birlikte, sa'nn balangtaki Yahudi takipileri snnet uygulamasna ve perhiz yasalarna riayet etmeyi srdrm, bu sebepten tr de, Yahudi olmayan Hristiyanlarn bu yasalara uymamas sa'nn lmnden sonraki yllarda tartmalara ve anlamazlklara konu olmutur (Elilerin leri 11:3; Elilerin leri 15:1; Elilerin leri 16:3). Yeni Ahit, sa'nn (Yahudi) rencisi Yahuda (Markos 14:43-46), Romal Vali Pontius Pilatus ile Romal askerlerin (Yuhanna 19:11; Elilerin leri 4:27) ve Yahudi nde gelenleri ile Kuds halknn (farkl derecelerde) sa'nn lmnden sorumlu olduklarn savunur (Elilerin leri 13:27). Diyaspora Yahudileri, kendi kontrolleri dndaki olaylardan tr sulanmamtr. Yeni Ahit, Kuds'deki Yahudi dini liderlerinin sa'nn lmnn ardndan sa'nn takipilerine kar dmanca davrandklarn, zaman zaman da onlara kar g kullandklarn yazar. stefan, talanarak idam edilir (Elilerin leri 7:58). Din deitirmeden nce, Saul sa'nn takipilerini hapseder (Elilerin leri 8:3; Galatyallar 1:13-14); Timoteyus'a Birinci Mektup 1:13). Din deitirdikten sonra, Saul da Yahudi yetkililer tarafndan eitli zamanlarda krbalanr (Korintlilere kinci Mektup 11:24) ve Yahudi yetkililer tarafndan Roma mahkemelerinde sulanr (rn. Elilerin leri 25:6-7). te yandan, Yahudi olmayanlarn muhalefetine de defalarca atfta bulunulur (Korintlilere kinci Mektup 11:26; Elilerin leri 16:19; Elilerin leri 19:23). Daha genel olarak, Yeni Ahit'te sa'nn takipilerinin dierlerinin ellerinde ektii straplara da ok sayda gnderme yaplr (Romallar 8:35; Korintlilere Birinci Mektup 4:11; Galatyallara Mektup 3:4; Selaniklilere kinci Mektup 1:5; braniler 10:32; Petrus'un Birinci Mektubu 4:16; Esinleme 30:4).

Erken dnem Hristiyanlk

Justyn Martyr'in diyaloglar, John Chrysostom'un vaazlar ve peder Cyprian'n tanklklar gibi Kilise tarafndan kaleme alnan baz erken ve etkili almalar gl bir Yahudi kartl iermektedir. Roma mparatorluu'da, Hristiyanln 438 ylnda II. Theodosius Yasalar ile tek yasal din haline getirilmesi ile Yahudilere kar nyarg da resmiyet kazanm oldu. Yz yl sonra, I. Justinianos Yasalar Yahudileri birok haktan mahrum ederken 6. ve 7. yzyllarda, aralarnda Orleans Konseyi'nin de bulunduu Kilise konseyleri de yeni Yahudi kart maddeleri yrrle koydu. Bu tr kstlamalarn gemii, Endls'teki spanyol ehri Elvira'da (bugn Grnata) Yahudilere kar bilinen ilk kilise konseyi yasalarnn ortaya kt 305 ylna kadar gider. Yahudilerle evlenmek isteyen Hristiyan kadnlarnn Yahudi erkek Katoliklii kabul etmedii taktirde evlenmesi, Yahudilerin Katolikleri misafir etmesi, Yahudilerin Katolik Hristiyan cariyelere sahip olmas ve Katoliklerin tarlalarn kutsamas yasakt. 589 ylnda, Katolik ber Yarmadas'nda toplanan nc Toledo Konseyi Yahudiler ile Katoliklerin evliliinden doan ocuklarn zorla vaftiz edilmesini emretti. On ikinci Toledo Konseyi'ne gelindiinde

Antisemitizm (681) Yahudilerin din deitirmeye zorlama politikas hayata geirilmiti.[34] Binlerce insan lkeden kaarken binlercesi de zorla Katolik yapld.

49

Orta a ve Rnesans Avrupa's

Orta a Avrupa'snda antisemitizm yaygnd. O dnemde, Avrupa'da Yahudilere kar nyargnn ana sebeplerinden biri de dine dayanyordu. Her ne kadar Katolik dogmasnn paras olmasa da, aralarnda ruhban snf mensuplarnn da bulunduu birok kii sa'nn lmnden tm Yahudileri sorumlu tutuyordu. Bunun sosyo-ekonomik sonular arasnda yetkililerin getirdii kstlamalar da bulunuyordu. Yerel yneticiler ve kilise yetkilileri birok meslein kaplarn Yahudilere kapatarak onlar muhasebecilik, kira toplaycl ve faizcilik gibi, "gerekli bir er" olarak tolerans gsterilen ancak sosyal olarak aa grlen mesleklere itti.[35] Kara Veba salgn srasnda, Yahudiler hastaln nedeni olarak gsterilmi, sklkla da ldrlmtr.[36] Antisemitizm yznden, Yahudiler Orta a boyunca ngiltere, Fransa, Almanya, Portekiz ve spanya'dan eitli defalar kovulmutur.[37] On nc yzyl civarnda ortaya kan Almanca Judensau (Yahudinin dii domuzu) kavram Yahudileri aalamay ve insanlktan kartmay hedeflemitir. Genellikle Yahudiler domuz ya da bayku gibi temiz olmayan hayvanlar ile uygunsuz temas halinde ya da eytan temsil eder ekilde katedral ve kilise tavanlar, stunlar vs. zerine resmedilmitir. Birok defalar, Yahudiler kan iftiralarna maruz braklarak Hristiyan ocuklarnn kann itikleri ynndeki yanl ithamlarla kar karya kalmlardr. Yahudiler Orta alar boyunca, ok sayda yasal kstlamaya tabi olmular, bunlarn bazlar 19. yzyln sonuna kadar srmtr. Yahudiler, yere, zamana ve Yahudi olmayan rakiplerinin nfuzuna gre deien zanaat ve mesleklerden dlanmlardr. Yahudiler faizcilik ve seyyar satclk dndaki mesleklerle uramas sklkla yasaklanm, hatta zaman zaman bunlarn dahi dnda braklmlardr.

19 ve 20. yzyllar
On dokuzuncu yzyl boyunca ve ksmen 20. yzylda, Yahudilik dinine muhalefet ile rk antisemitizmi birbirinden ayrmaya ynelik artan abalara karn Katolik Kilisesi halen gl antisemitik unsurlar bnyesinde barndryordu. 1870 ylnda ortadan kalkan Papalk devletlerinin son dnemlerinde, Yahudiler Getto'nun dna kamyordu. Ayrca, Cizvitler gibi resmi rgtler de, 1946 ylna kadar " Yahudi rkndan gelen ancak babas, bykbabas ve byk bykbabas ak bir ekilde Katolik inancna mensup olmayan" adaylara kaplarn kapal tutuyordu. Brown niversitesi'nden tarihi David Kretzer, Vatikan arivlerinde yapt aratrmalar sonucunda, Katolik Kilisesi'nin 19 ve 20. yzyllarda "iyi antisemitizm" ile "kt antisemitizm" arasnda bir ayrm uyguladn iddia ediyor. "Kt" tr, rklarndan tr Yahudilere kar nefreti krklyordu. Bu, gayr-Hristiyand, zira Hristiyanln mesaj etnik kimliine baklmakszn tm insanla ynelikti ve isteyen herkes Hristiyan olabilirdi. "yi" tr ise, gazeteleri, bankalar ve dier kurumlar kontrol etmek ve sadece servet birikimine nem vermek gibi kendilerine isnat edilen komplolardan tr Yahudilere eletiriyordu. Birok Katolik psikopos Yahudileri bu tr nedenler temelinde eletiren makaleler kaleme alm, Yahudilere kar nefreti desteklemek ile sulandnda ise "kt" antisemitizmi knadn belirtmitir. te yandan, kinci Vatikan Konseyi, Nostra Aetate belgesi ve Papa II. Jean Paul'n abalar son onyllarda Yahudiler ile Katolikliin uzlatrlmasna yardmc olmutur. Naziler, ideolojilerine ahlaki bir temel yaratabilmek iin Martin Luther'in Yahudiler ve Yalanlar Hakknda balkl kitabn kullanmlard.[38] 1994 ylnda, Birleik Devletler'deki en byk Lutherci mezhep ve Lutherci Dnya Federasyonu'nun yesi olan Amerika'daki Evanjelist Lutherci Kilise'nin Kilise Konseyi, kamuoyu nnde Luther'in antisemitik yazlarn reddetti. 2000 ylnda, birok Amerikal Yahudi bilim adam tarafndan Yahudi-Hristiyan ilikileri hakknda tartmalara yol aan Dabru Emet belgesi yaynlanmtr. Belge unlar syler: "Nazizm kkenlerini Hristiyanlktan alan bir grng deildir. Hristiyan Yahudilik kartl ve Hristiyanlarn Yahudilere uygulad iddetin uzun tarihi olmakszn Nazi ideolojisi ne tutunabilir ne de uygulanabilirdi. Nazilerin Yahudilere ynelik zulmne ok fazla sayda Hristiyan katld ya da sempati ile bakt. Dier Hristiyanlar ise bu

Antisemitizm zulm yeterince protesto etmedi. Ancak Nazizim tek bana Hristiyanln kanlmaz bir sonucu deildir."

50

slam ve antisemitizm
slam'da antisemitizm ve hibir rk dnce tarzna izin verilmemitir.[kaynak belirtilmeli] slam balamnda antisemitizmin eitli tanmlar yaplmtr. Mslmanlar arasnda antisemitizmin boyutlar seilen tanma bal olarak eitlilik gsterir: Claude Cahen ve Shelomo Dov Goitein, bunu sadece Yahudilere kar taknlan ve genel olarak gayr-Mslmlere kar uygulanan ayrmc uygulamalar iermeyen hasmane tutum olarak tanmlar.[39][40][41] Bu uzmanlara gre, Orta a'da slam dnyasnda antisemitizm genel ve yaygn olmaktan ziyade yerel ve mnferit dzeydeydi [Shelomo Dov Goitein],[39] hi yoktu [Claude Cahen][40] ya da nadiren grlyordu.[41] Bernard Lewis'e gre, antisemitizm iki ak zellie sahiptir: Yahudiler dierlerine uygulanandan farkl bir standarda tabi tutulur ve "kozmik ktlk" ile sulanrlar.[42] Lewis'e gre, 19. yzyl sonundan itibaren, Mslmanlar arasnda, ilk defa tam anlamyla antisemitizm olarak hareketler ortaya kmaya balamtr.[43]

slami metinlerde Yahudiler

Detayl bilgi iin bkz: slam ve Antisemitizm Ayrca baknz: slam ve Yahudilikve Muhammed ve Yahudiler Leon Poliakov,[44] Walter Laqueur ve Jane Gerber,[45] Muhammed'i Tanr'nn peygamberi olarak tanmay reddetmelerinden tr Kur'an'da Yahudilere ynelik saldrlar olduunu belirtir.[44] Muhammed'in Yahudiler arasnda da dostlar vard ve Kur'an'da Yahudilere sayg gsteren (rn. Bakara: 47, Bakara: 62) ve hogry tleyen (Bakara: 256) ayetler de vardr.[46][47] Poliakov, Kur'an'n "iyi ve kt" Yahudiler arasnda bir ayrm yaptn belirtir.[46] Laquer ise, Mslmanlarn kutsal kitabnda bulunan Yahudiler hakkndaki elikili ifadelerin, bata slami kktenciliin ykseldii dnemler olmak zere, Araplarn ve Mslmanlarn Yahudilere kar tutumunu bugne kadar etkilediini ne srer.[48] Muhammed'in yaad dnemde, Arap Yarmadas'nda, zellikle de Medine'nin ii ve evresinde Yahudiler de yayordu. Muhammed'in kendilerine yapt din deitirme ve kendisini Peygamber olarak kabul etme teklifini reddettikleri sylenir.[49] F.E. Peters'a gre, (bir bar antlamas imzalam olmalarna ramen) Muhammed'in Mekke'deki dmanlar ile O'nu devirmek iin gizliden gizliye komplo kurmaya balamlard.[50][51][52] Her byk savan ardndan, Muhammed Yahudi kabilelerinden birini ihanet ile sulayarak yok etmitir. ki Yahudi kabilesi srlmtr. Samuel Rosenblatt bu olaylarn salt Yahudilere yneltilmi politikalarn bir paras olmadn ve Muhammed'in putperest Arap akrabalarna yabanc tek tanrclara davrandndan ok daha sert davrandn belirtir.[50] "Zillet" ve "klme" kelimeleri Kur'an'da ve sonraki dnem Mslman yazlarnda Yahudiler ile balantl olarak sklkla kullanlr. Lewis'e gre, "slami bak asndan, bu, gemiteki isyankarlklar iin kendilerine verilen adil bir ceza idi ve Hristiyanlk ve slamn kudretli gleri arasndaki mevcut gszlkleri ile kendini gsteriyordu." Kur'an'da Yahudilere ynelik standart atf Bakara Suresi'nin 61. Ayeti'dir: "Siz yle demitiniz: "Ey Musa, biz bir tek yemee asla dayanamayz; bizim Rabbine dua et de bize yerin bitirdiklerinden baklasndan, acurundan, sarmsandan, mercimeinden ve soanndan karversin." Musa yle demiti: "Siz daha aa bir nimete daha stn bir nimeti mi deitirmek istiyorsunuz? "nin bir kasabaya; istediiniz sizin olacaktr." Ve zerlerine zillet, eziklik ve yoksulluk damgas vuruldu, Allah'tan bir gazaba arpldlar. Bu byle oldu, nk onlar Allah'n ayetlerini inkar ediyor ve haksz yere peygamberleri ldryorlard. syan ettikleri iin byle oldu. Snr tanmyor, azgnlk yapyorlard."[53] Kur'an Yahudileri dinler aras srtme ve rekabet ile ilikilendirir (Bakara: 113). Yahudilerin kendilerinin Tanr'nn ocuklar olduuna (Maide:18) ve sadece kendilerinin kurtulua erieceklerine inandklarn (Bakara: 211) belirtir. Kur'an'a gre, Hristiyanlarn sa'nn Tanr'nn olu olduunu iddia etmeleri gibi, Yahudiler de zeyir'in (Ezra)

Antisemitizm Tanr'nn olu olduunu (Tevbe: 30) ve Tanr'nn elinin bal olduunu (Maide: 64) iddia ederek kfrederler. "nsanlarn iman edenlere en iddetli dmanlk duyanlarn Yahudilerle irke batanlar arasnda bulursun" (Maide: 82). Yahudiler arasndan bazlar, "kelimeleri yerlerinden kaydrrlar" (Nisa: 46), kabahat ilemiler, bu yzden Tanr "daha nce kendilerine helal klnm tertemiz eyleri, Yahudilere haram" klmtr (Nisa: 160), "yalanclk etmek iin dinlerler" (Maide: 41), ve yine bazlar yasaklanm olmasna ramen ribay almaktadr ve kfre sapanlarna "korkun bir azap" hazrlanmtr (Nisa: 161). Kur'an, Hristiyanlarn Yahudilerin sa'ya tuzak kurduklar iddiasna da katlr, fakat "Allah da tuzak kurdu. Ve Allah, tuzak kuranlarn en hayrlsdr" (Ali mran: 54). Mslmanlarn bak asndan, sa'nn armha gerilmesi bir gz aldanmasdr ve bu yzden de Yahudilerin O'na kar komplolar tamamiyle baarsz olmutur.[54] Birok ayette (Ali mran: 63; Ali mran: 71; Nisa: 46; Nisa: 160-161; Maide 41-44; Maide 63-64; Maide: 82; Enam: 92)[55] Kur'an Yahudileri kastl olarak kutsal kitaplar tahrif etmek ve arptmakla sular. slam ve Yahudilik vahiy ile inen Kutsal Kitap fikrini paylarlar. Her ne kadar tam olarak metin ve tefsiri konularnda birbirlerinden ayrlsalar da, brani Tevrat ile Mslmanlarn Kur'an nemli miktarda yknn yan sra emri de paylarlar. Tevrat'n geleneksel olarak tomar, Kur'an'n ise kitap eklinde olmas ise her iki dinin ya hakknda bir fikir vermektedir. Mslmanlar genelde Yahudilerden (ve Hristiyanlardan) kendileri gibi, brahim'in iman ettii tek bir Tanr'ya iman etmelerinden tr ayn genel retileri izleyen insanlar anlamnda, "Ehl-i Kitap" olarak bahsederler. Kur'an, dinlerini brakmak istemeseler bile hogr gsterilmesi gereken "Ehl-i Kitap" (Yahudiler ve Hristiyanlar) ile ayn hogrnn gsterilmedii putperestler (oktanrclar) arasnda ayrm yapar (Bkz. Bakara Suresi, 256. Ayet). Mslmanlara getirilen baz kstlamalar da gevetilerek, Mslman erkeklerin "Ehl-i Kitap"tan bir kadn ile evlenmeleri ya da Mslmanlarn kaer et yemelerine izin verilmitir. Kuran srailoullarnn "kutsal topraklarda" yaayacan ve devlet kuracan adeta mjdeler: A'RF SRES (137): Hor grlp ezilmekte olan kavmi (srailoullarn), toprana bolluk ve bereket verdiimiz yerin dou ve bat taraflarna miras kldk. Rabbinin srailoullarna verdii gzel sz, onlarn sabretmeleri karlnda gerekleti. Firavun ve kavminin yaptklarn ve (zenle kurup) ykselttiklerini yerle bir ettik. YNUS SRES (93): Andolsun, biz srailoullarn ok gzel bir yurda yerletirdik ve onlara temiz rzklar verdik. Kendilerine bilgi gelinceye kadar ayrla dmediler. phesiz ki, ayrla dm olduklar eyler hakknda Rabbin kyamet gn aralarnda hkmn verecektir. SR SRES (104): Bunun ardndan srailoullarna yle dedik: "Bu topraklarda oturun, ahiret va'di (kyamet) gelince hepinizi toplayp bir araya getireceiz." CSYE SRES (16): Andolsun biz, srailoullarna kitap, hkmranlk ve peygamberlik verdik. Onlar gzel ve temiz yiyeceklerle rzklandrdk ve onlar (dnemlerinde) lemlere stn kldk. T H SRES (80): (Allah yle dedi:) "Ey srailoullar! Sizi dmannzdan kurtardk, size Tr'un sa yann vadettik ve size kudret helvas ile bldrcn indirdik." TEVBE SRES (30): Yahudiler, zeyr Allahn oludur dediler. Hrstiyanlar ise, sa Mesih Allahn oludur dediler. Bu onlarn azlaryla syledikleri (gerei yanstmayan) szleridir. Onlarn bu szleri daha nce inkar etmi kimselerin sylediklerine benziyor. Allah onlar kahretsin. Nasl da haktan evriliyorlar!

51

Hristiyanlk ile farkllklar

Bernard Lewis Mslmanlarn byk lde Hristiyanlarn olduu ekilde antisemitik olmadklarn belirtir: 1. ncil Mslman toplumlardaki eitim sisteminin paras deildir, dolaysyla da Mslmanlar Yahudilerin Tanr katili olduu hikyeleri ile bymezler; hatta tam tersine, Tanr'nn ldrlmesi Kur'an'da kfre giren bir samalk olarak reddedilir. 2. Muhammed ve ilk takipileri Yahudi deillerdi, dolaysyla da ne kendilerini gerek srailoullar olarak sundular ne de eski srailoullarnn varln srdrmesini kendilerine bir tehdit olarak algladlar. 3. Kur'an Mslmanlar tarafndan Tevrat'n tamamlanmas olarak deil, zaman iinde arptlan asl mesajnn yeniden indirilmesi olarak grrler; Dolaysyla, Yahudilik ile slam arasnda yorumlarn atmas gibi bir

Antisemitizm durum sz konusu deildir. 4. Muhammed Yahudi cemaati tarafndan ldrlmemi ve Medine'deki Yahudi cemaati ile girdii atmadan zaferle kmtr. 5. Muhammed Tanr'nn Olu ya da Mesih deil, sadece bir peygamber olduu iddiasn tamtr; ki bu da Yahudilerin daha az kar kt bir iddiadr. 6. Mslmanlar Muhammed ile Yahudiler arasndaki anlamazl, Muhammed'in yaamnda fazla nemli olmayan bir ey olarak grmlerdir.[56]

52

Mslman hakimiyeti altnda Yahudilerin stats

Geleneksel olarak, Mslman topraklarnda (Hristiyanlar ile birlikte) zmmi statsnde olan Yahudilerin kendi dinlerini yaamalarna ve kendi i ilerini ynetmelerine, bir takm koullara uymalar artyla, izin veriliyordu.[57] Mslmanlara Cizye (her zgr gayr mslim erkekten kii bana alnan vergi) demek zorundaydlar.[57] slami ynetim altnda, zmmiler daha dk bir statdeydiler. Silah tamalarnn ya da Mslmanlarn da dahil olduu davalarda ahitlik etmelerinin yasak olmas gibi ok sayda sosyal ve hukuki kstlamaya tabiydiler.[58] Sz konusu kstlamalarn ou olduka sembolikti. En haysiyet krc olan ise, aslnda Kur'an'da da hadislerde de yeri olmad halde Orta a'n balarnda Badat'da ortaya kan ve dzensiz ekilde uygulanan ayrt edici kyafet uygulamasyd.[59] Yahudiler nadiren ldrlm veya srgn edilmi ya da din deitirmeye zorlanm ve ounlukla ikamet ve meslek seimlerinde serbest braklmlardr.[60] Yahudilere ynelik kayda deer katliamlardan biri de, Mslman bir gruhun kraliyet sarayn basarak Yahudi vezir Joseph ibn Naghrela'y arma gerdii ve ehirdeki Yahudi nfusun byk blmn katlettii 1066 Grnata Katliam'dr. "1.500'den fazla Yahudi aile, toplam 4.000 kii bir gnde ldrld."[61] Bu, Yarmada'da slami ynetim altnda Yahudilere ynelik ilk saldryd. Ayrca, 12. yzylda Endls'deki Muvahhid hanedannn hkmdarlar tarafndan da ldrldler ya da din deitirmeye zorlandlar.[62] kamet seimlerinin Yahudilerin elinden alnd durumlara verilebilecek en nemli rneklerden biri ise, Fas'ta 15. yzylda balayan, zellikle de 19. yzyln balarndan itibaren Yahudilerin duvarlarla evrili mahallelerde (mellahlar) toparlanmas uygulamas gelir.[63] Din deitirme olaylarnn birou ise gnll olmu ve eitli sebeplere dayanmtr. Ne var ki, 12. yzylda, Kuzey Afrika ve Endls'teki Muvahhid hanedannn yan sra, ran'da da Yahudilerin din deitirmeye zorland kimi olaylar yaanmtr.[64]

Modernizm ncesi
Yahudilerin ilk slami metinlerde resmedili tarz, onlara kar Mslman toplumlarda tavrlar ekillendirmekte nemli bir rol oynamtr. Jane Gerber'a gre, "Mslmanlar srekli olarak slam tarihinin ilk dnemlerinde, teolojiye serpitirilen antisemitizmden srekli olarak etkilenmitir."[65] Yahudilerin Muhammed karsndaki malubiyeti nda, Mslmanlar geleneksel olarak Yahudileri hor grm ve tezyif etmilerdir. Yahudiler saldrgan, sinsi ve kinci ama bununla birlikte de zayf ve etkisiz grlmlerdir. Yahudilere en sk yaktrlan zellik korkaklkt. Yahudiler ile ilikilendirilen bir dier klie de, yalan ve dolana meyilli olduklar iddiasdr. Baz Yahudi kart polemikiler bunlar sadece Yahudilere has zellikler olarak grrken, bn Haldun, bu zellikleri, Yahudilerin hakimiyeti altnda yaadklar milletlerin elinde grd kt muameleye balar. Baz Mslman yazarlar Yahudi kart polemiklerine rk motifler de sokmulardr. El-Cahz, Yahudi rknn ar akraba evlilii yznden bozulduundan bahseder. bn Hazm da Yahudilere ynelik saldrlarnda rksal niteliklerden bahseder. Ne var ki, bunlar daha ziyade istisnai durumlardr ve rk tema Orta a'daki Yahudi kart yazlarda pek iz brakmamtr.[66] Yahudi kart duygular genelde Mslmanlarn siyasi veya askeri adan zayf dt ya da Mslmanlarn kimi Yahudilerin slam hukuku tarafndan kendilerine emredilen aa konumun snrlarn atn hissettii durumlarda alevlenmitir.[67] Endls'te, ibn Hazm ve Ebu shak Yahudi kart yazlarnda bu sulamalardan ikincisine younlamtr. 1066 Grnata katliamnn ardndaki balca neden de bu olmutur. 1033 ylnda da Fez'de de 6.000 Yahudi katledilmitir.[25] Bu ehirde, 1276 ve 1465 yllarnda da baka katliamlar yaanmtr.[68] slam hukuku, her ikisi de zmmi statsndeki Yahudiler ile Hristiyanlar arasnda bir ayrm yapmaz. Bernard Lewis'e gre, modern zamana kadar Mslman ynetimlerdeki normal uygulama eriatn bu yn ile tutarl olmutur.[53] Bu gre, tm zmmiler arasnda Yahudilerin en dk statye sahip olduunu savunan Jane Gerber

Antisemitizm kar kar. Gerber, Osmanl mparatorluu'nun verdii Kapitlasyonlar erevesinde Hristiyan cemaatlerinin Yahudilerin yararlanamad korumalardan faydalanabildii sonraki yzyllarda bu durumun zellikle belirginlik kazandn savunur. rnein, 18. yzylda am'da bir festival dzenleyen bir Mslman soylu, tm sosyal snflar nem srasna gre davet ederken, Yahudiler sadece kyller ve fahielerin zerinde kalmlard.[69] 1839 ylnda, tm Osmanl vatandalar iin eitlik ilan edildiinde, buna ilk kar kanlar, Mslmanlarn ardndan ikinci srada gelen Rumlar olmutu. Baz Rumlar, "Devlet bizi Yahudilerle ayn yere koydu. Biz, slamn stnlnden memnunduk," eklinde itirazlar gelmiti.[70] Kimi uzmanlar, "antisemitizm" kelimesini modernizm ncesi dnemlerdeki Mslman kltr iin kullanmann ne kadar doru olduunu da sorgulamtr.[71][8][72][73] Robert Chazan ve Alan Davies, modernizm ncesi slam ve Hristiyan dnyalar arasndaki en bariz farkn, Mslman lkelerdeki "rksal, etnik ve dini topluluklarn zengin eitlilii" olduunu, bunun iinde de "daha nce ok tanrcln hakim olduu dnyada ya da sonralar Orta a Hristiyan dnyasnn byk blmnde olduunun aksine, Yahudilerin hibir ekilde yalnz muhalifler olarak gze arpmad"n savunuyorlar. Chazan ve Davies'e gre, bylesi bir esizliin yokluu Orta a slam dnyasnda Yahudilerin iinde yaad artlar iyiletirmitir.[74] Norman Stillman'a gre ise, Yahudilerden Yahudi olduklar iin nefret edilmesi anlamnda antisemitizm "Orta a Arap dnyasnda, hogrnn en yksek seviyede olduu dnemde dahi vard."[75]

53

19. yzyl
Tarihi Martin Gilbert, Yahudilerin Mslman lkelerdeki durumunun 19. yzylda ktletiini yazar. 1828 ylnda, Badat'da Yahudilere ynelik bir katliam gerekletirilirken,[25] 1839 ylnda da ran'n Mehed ehrinde Yahudi Mahallesi'ne giren kalabalk sinagogu yakarak Tevrat tomarlarn paralad. Katliam ancak zorunlu din deitirme ile nlenebildi. 1867'de de Barfuru'da bir baka katliam yaand.[25] 1840 ylnda, am'daki Yahudiler bir Hristiyan kei ile Mslman uan ldrp Hamursuz Bayram'nda piirdikleri ekmeklerde kanlarn kullanmakla sulandlar. Bir Yahudi berbere, "suunu itiraf edene" kadar ikence edilirken, iki Yahudi daha ikence altnda hayatn kaybetti. Bir ncs ise Mslmanla geerek hayatn kurtard. 1860'lar boyunca, Libya Yahudileri, Gilbert'in tabiri ile, cezai vergiye maruz kaldlar. 1864 ylnda, Fas'n Marake ve Fez ehirlerinde 500 civarnda Yahudi ldrld. 1869 ylnda, Tunus'da 18 Yahudi ldrlrken Jerba Adas'nda da Araplardan oluan kalabalk Yahudi ev ve dkknlarn yamalayarak sinagoglar yakt. 1875 ylnda, Fas'n Demnat ehrinde 20 Yahudi ldrlrken, lkedeki dier ehirlerde de ok sayda Yahudi sokak ortasnda saldrya urad ve ldrld. 1891 ylnda, Kuds'n Mslman liderleri Osmanl yetkililerinden Rusya'dan gelen Yahudilerin blgeye girmesinin yasaklanmasn talep ettiler. 1897 ylnda, Trablusgarp'ta sinagoglar baslarak Yahudiler katledildi. Mark Cohen'e gre, birok uzman modern dnyada Araplar arasndaki antisemitizmin 19. yzylda, Yahudi ve Arap milliyetilikleri arasndaki srtme ile ykseldii ve Arap dnyasna ncelikle milliyeti Hristiyan Araplar tarafndan ithal edildikten sonra ancak kademeli olarak "slamlat" sonucuna varmtr.[76]

20. yzyl
Mslman lkelerde Yahudilere ynelik basklar 20. yzylda da devam etmitir. Martin Gilbert, 1903 ylnda Fas'n Taza ehrinde 40 Yahudinin ldrldn yazar. 1905'te, Yemen'de Yahudilerin Mslmanlar nnde seslerini ykseltmeleri, Mslmanlardan daha yksek evlerde oturmalar ve geleneksel olarak Mslmanlara ait zanaat ve mesleklerde almalarn yasaklayan eski yasalar yeniden hayata geirildi.[kaynak belirtilmeli] Fez'deki Yahudi Mahallesi 1912 ylnda Mslman kalabalklar tarafndan neredeyse tmyle ykld.[25] 1930'larda, Cezayir'de Nazilerden esinlenilmi pogromlar yaanrken, 1940'larda da Irak ve Libya'da Yahudilere kar byk saldrlar gerekletirildi. 1941'de Badatl Nazi yanls Mslmanlar ehirdeki onlarca Yahudiyi ldrd.[25] George Gruen, Arap dnyasndaki Yahudilere kar artan husumeti Osmanl mparatorluu ve geleneksel slami toplumun paralanmas; Batl smrgeci glerin hakimiyeti ve bu dnemde blgenin ticari, mesleki ve idari

Antisemitizm yaamda Yahudilerin orantsz lde yksek bir rol kazanmas; destekilerinin devlet yoluyla yerel Yahudilerin serveti ve bulunduklar pozisyonlar ele geirmek istedii Arap milliyetiliinin ykselii; Yahudi milliyetilii ve Siyonist harekete duyulan ierleme; toplumsal destei olmayan rejimlerin yerel Yahudileri siyasi amalarla gnah keisi yapmaya istekli olmas gibi ok sayda etkene balar.[77] Filistin'deki Britanya Mandas'nda Siyonist faaliyetlerin yaylmasyla birlikte, husumet ve iddet daha da artt. Ortadou'daki Siyonist kart propaganda, srail ve liderlerini eytanlatrmak iin sklkla Holokost (Yahudi Soykrmn)terminolojisi ve sembollerini kullanr. Ayn zamanda, Holokost'un inkar ve Holokost'un kmsenmesine ynelik abalar, baz Ortadou lkelerinde tasvip edilen tarihi sylem olarak giderek ak kabul grmektedir. Hitler'in Kavgam adl kitab ve Siyon Liderlerinin Protokolleri'nin Arapa ve Trke basklar blgede okuyucu kitlesi bulurken, yerel entellekteller ve medyadan gelen eletiriler ise kstl kald. Robert Satloff'a gre, Fas, Tunus ve Libya'daki talyan ve Alman igali srasnda Mslmanlarn ve Araplarn hem Holokost (Yahudi Soykrm) ibirlikileri hem de Yahudileri kurtaranlarn saflarnda yer aldn belirtir.[78] Antisemitizmin Arap ve ran medyas ve okul kitaplarnda yer bulduu sylenmektedir. rnein, Freedom House adl kurulua bal Dini zgrlk Merkezi, Suudi Eitim Bakanl'nn u anki eitim ve retim ylnda ilk ve orta okullardaki slam etdleri derslerinde kullanlan okul kitaplarn aratrmtr. Vahabi olmayan Mslmanlar ve "kafirler"e kar ifade ve fikirler arasnda, Mslmanlara Hristiyanlardan, Yahudilerden, "ok tanrclar"dan, dier "kafirlerden" ve Vahabi olmayan Mslmanlardan "nefret etmeleri" retilirken, tutarsz bir ekilde de, onlara kar "adaletsiz" davranmamalar sylenmekte; Siyon Liderlerinin Protokolleri, tarihi gerekler olarak retilip gnmzden olaylarla ilikilendirilmekte; "Yahudilerin ve Hristiyanlarn mdminlerin dman olduu" ve bu iki taraf arasndaki "atma"nn ebedi olduu retilmekte; "Mslmanlar ile Yahudiler arasndaki atma"nn Maher'e kadar srecei ve Mslmanlarn sonunda Yahudilere kar zafer kazanacaklarnn vaat edildii retilmekte; Yahudilere kar iddet retisi seici bir ekilde verilirken ayn zamanda, Kur'an ve hadislerde hogry tleyen blmler gz ard edilmekte; srail'e 1967 ncesi snrlar iinde, "Filistin: 1948'den bu yana gal Altnda" ibaresi ile yer veren bir Ortadou haritas iermekte; Yahudilerden iddet balamnda bahsedilmekte ve modern dnyadaki neredeyse tm "ykc eylemler" ve savalardan Yahudiler sorumlu tutulmaktadr.[79] Suudi Arabistan'daki mfredat ile ilgili 38 sayfalk bir rapor Hundson Enstits tarafndan sunulmutur.

54

Irk antisemitizm
Irk antisemitizm, Yahudilerin iinde yaadklar uluslara kyasla farkl ve aa bir rk olduklar fikridir. On dokuzuncu yzyln sonlar ve 20. yzyln balarnda, "Avrupal" olmayanlar aa rklar olarak snflandran jenik hareketin paras olarak ana gr tarafndan kabul grd. Daha spesifik olarak, Nordik Avrupal olarak adlandrlan rklarn stn olduunu iddia eder. Irk antisemitler Yahudilerin Sami rknn parasn olduunu grerek "yabanc olan" Avrupa d kkenleri ve kltrlerine vurgu yapmlardr. Yahudileri, ounluun dinine dnseler dahi, kurtuluu olmayan bir rk olarak grmlerdir. Antropologlar, Yahudilerin Arap-Armenoid, Afrika-Nbyeli veya Asyal-Trk atalara sahip olup olmadklarn tartmlardr. kinci Dnya Sava'ndan bu yana, rk antisemitizm neonaziler ve beyazlarn stnln savunan gruplar dnda nadiren kullanlmtr. Irk antisemitizm Yahudilie kar nefretin yerine bir topluluk olarak Yahudilere kar duyulan nefreti getirmitir. Endstri Devrimi ile baskdan kurtulan Yahudiler hzla ehirletiler ve yksek sosyal hareketlilik dnemi yaadlar. Kamu yaamnda dinin azalan rol dini antisemitizmi yumuatrken, artan milliyetilik, jeninin ykselii ve Yahudilerin sosyoekonomik baarsna kar duyulan ierlemenin bir araya gelmesi, daha yeni ve lmcl olan rk antisemitizmin geliimine anak tuttu.

Antisemitizm

55

Yeni antisemitizm
Son yllarda, kimi uzmanlar, ayn anda hem soldan, hem sadan hem de srail Devleti ile bir Yahudi vatannn kurulmasna muhalefete odaklanan radikal slamdan gelen Yeni antisemitizm kavramn ortaya atm ve Siyonizm kartlnn ve srail'e ynelik eletirilerin dilinin Yahudilere daha geni bir yelpazede saldrmak iin kullanldn iddia etmilerdir. Bu bak asnda, yeni kavramn savunucular srail ve Siyonizme ynelik eletirilerin sklkla ls itibariyle orantsz, tr itibariyle esiz olduuna inanmakta ve bunu antisemitizme balamaktadrlar. Kavram, tartmalar bastrmak ve dikkatleri srail Devleti'ne ynelik meru eletirilerden uzaklatrmakta kullanld ve Siyonizm kartln antisemitizm ile ilikilendirerek srail'in eylemleri ve politikalarna kar gelen herkese amur atma niyetini tad iddiasyla eletirilmitir.[80]

Kaer hayvan kesimine ynelik yasaklamalar

Kaer ve Helal hayvan kesimi, halen Norve, svire ve sve'te tamamen, Hollanda'da ise ksmen (sadece bilincini kaybetmesi daha uzun sren yal hayvanlar iin) yasaktr. PETA gibi gruplar, bu yasaklar, kesimden nce bayltlmayan hayvann ac duyduu ve bunun gaddarca olduu gerekesiyle desteklemektedir. Kimileri bu yasalarn antisemitik veya slamofobik duygulara dayandn iddia ederken dierleri ise bunlarn sadece hayvan haklar konusundaki kayglardan kaynaklandna inanmaktadr.

Mevcut durum
ABD Dileri Bakanl tarafndan 14 Mart 2008 tarihinde yaymlanan bir rapora gre, dnya apnda antisemitizmde "art" yaanmaktadr.[81]

Amerika Birleik Devletleri

Birleik Devletler'de, Demokrat Ernest Hollings ve Cumhuriyeti Pat Buchanan, George W. Bush ynetiminin savaa Yahudi destekiler kazanmak amacyla girdiini savunan ifadeler kullanmtr. 2004 ylnda, baz nemli isimler Bush ynetiminin Yahudi yelerini ABD'yi yanltarak srail'e yardm etmek iin Saddam Hseyin ile savaa soktuunu iddia etmitir.[82] 3 Nisan 2006 tarihinde, ABD Medeni Haklar Komisyonu, ABD apndaki niversite kampslerinde yaanan antisemitizm olaylarnn "ciddi bir sorun" olduu ynndeki bulgusunu aklamtr. Komisyon, ABD Eitim Bakanl'na bal Medeni Haklar Dairesi'nin niversite rencilerini antisemitizmden korumak iin 1964 tarihli Medeni Haklar Yasas'nn 6. Baln titizlikle uygulamasn, Kongre'nin de 6. Baln Yahudi rencilere kar ayrmcl da ierdii hususuna aklk getirmesini tavsiye etmitir.[83] 28 Temmuz 2006 tarihinde, Navid Ezfal Haq, Seattle Yahudi Federasyonu'nu basarak alt kadn vurmu ve bunlardan biri hayatn kaybetmitir. ftira ve nkarla Mcadele Birlii (ADL) tarafndan gerekletirilen bir aratrmaya gre, ABD'de yaayanlarn yzde 14' antisemitik grlere sahip. 2005 tarihli aratrmaya gre, "Yurtdnda domu olan Latin Amerika kkenli Amerikallarn yzde 35'i" ve "Afrika asll Amerikallarn yzde 36's gl antisemitik inanlar tayor. Bu oran, beyazlar arasndaki antisemitlerin (yzde 9) drt katna tekabl ediyor."[84]

Avrupa
Avrupa'da antisemitizm 2000 ylndan bu yana kayda deer bir art gstermi, Yahudilere ynelik szl saldrlar, Yahudi okullarna duvar yazlar yazlmas, molotof kokteyli atlmas, sinagoglar ve Yahudi mezarlklarnn tahrip edilmesi gibi olaylarda nemli ykselme kaydedilmitir. Yahudilere ynelik fiziksel saldrlarda da ciddi art grlm, dvme, baklama ve dier iddet olaylar sonucunda ciddi yaralanma, hatta lm vakalar yaanmtr.[85] 2000 ylndan bu yana, Avusturya ve Almanya srekli olarak Yahudilere ynelik fiziksel iddet, szl saldr ve vandalizm olaylarnda ba ekmitir. Bu iki lkeyi, Hollanda ve sve izlemektedir.[86]

Antisemitizm Avrupa'daki yeni antisemitik iddetin byk blm, uzun sredir devam eden Arap-srail anlamazlnn ktaya yansmasnn bir sonucu olarak grlebilir, zira faillerin ounluu Avrupa ehirlerindeki byk gmen Arap topluluklarndan kmtr. Ancak, Fransa, Birleik Krallk ve Avrupa'nn geri kalan ile kyaslandnda, Almanya'da Arap ve Filistin yanls gruplarn antisemitik olaylarn ok dk bir ksmna kart grlmektedir. Yahudilere ve mlklerine ynelik szl ve fiziksel saldrda bulunanlarn ok byk blm lkedeki etnik Almanlar arasndan kmaktadr. Ayn durum sve ve Avusturya'da da grlmektedir.[85][87][88] Alman ileri Bakan Wolfgang Schaeuble, Almanya'nn resmi politikasn, "Arln, yabanc dmanlnn ya da antisemitizmin hibir ekline hogr gstermemek" olarak zetlemitir.[89] Her ne kadar bata eski Dou Almanya'da olmak zere,[89] ar sac grup ve rgtlerin says 141'den (2001)[90] 182'ye (2006)[91] ykselmise de, lkede bunlara kar alnan nlemler etkili olmutur. Anayasann Korunmas iin Federal Ofis'in yllk raporlarna gre, Almanya'daki ar saclarn says 49.700'den (2001) 38.600'e (2006) dmtr.[90][91] Almanya, "seyahat eden danman ekipleri ve kurban gruplarn da ieren, ar saclkla mcadeleye ynelik lke apnda programlara" milyonlarca euro aktarmtr. Ancak tm bu abalara ramen, 11 Eyll 2007 tarihinde, Frankfurtlu Haham Zalman Gurevitch, bir saldrgan tarafndan defalarca baklanmtr.[92] 2005 ylnda, Birleik Krallk Parlamentosu, antisemitizm konusunda tm partilerin katld bir soruturma gerekletirmi, bunun sonular 2006 ylnda yaymlanmtr. Buna gre, "yakn zamana kadar, gerek Yahudi cemaatinde, gerekse toplumun geriye kalannda antisemitizmin sadece toplumdaki marjinal gruplar arasnda bulunduu ynnde bir gr hakimdi." Komisyon, bu srecin 2000 ylndan bu yana tersine dnd sonucuna varmtr.[93] 1 Ocak 2006 tarihinde, Britanya'nn ba haham Sir Jonathan Sacks, kendi tabiriyle bir "antisemitizm tsunamisi"nin kresel lekte yayld uyarsn yapmtr. Fransa, Bat Avrupa'nn en kalabalk Mslman nfusunu (yaklak 4 milyon) ve en byk Yahudi cemaatini barndran (yaklak 600.000) lkesidir. Yahudi cemaatinin nde gelenleri, Fransa'da bata Arap ve Afrika kkenli Mslmanlar olmak zere, eski Fransz smrgelerinden gelen Karayib aslllar arasnda da antisemitizmin younlamakta olduu ynnde uyarlarda bulunmaktadr.[94] te yandan, Holokost'tan kurtulan eski bakan Simone Veil, Fransa'daki banazln asl kurbanlarnn Yahudiler deil Mslmanlar olduunu belirtiyor. Yahudilere ynelik iddetin bir blmnn Mslmanlar tarafndan yapldn kabul etmekle birlikte, Veil, "Fransa'daki Arap kartl antisemitizmden ok daha gldr" diyor.[95] Ilan Halimi'nin 13 ubat 2006 tarihinde ldrlmesi, dnemin ileri Bakan Nicolas Sarkozy tarafndan antisemitik su olarak nitelendirilmitir. nde gelen Yahudi asll hayrsever Baron Eric de Rothschild gibi kimi bamsz sesler ise Avrupa'daki antisemitizmin abartldn belirtmektedir. Fransa'da "Hkmet ve belediyelerdeki insanlarn aslnda olduka Yahudi yanls olduunu, hatta bunun seim hesaplarnn da tesine giden bir boyutta olduunu" belirten Rothschild'e gre, "Fransa hakknda sylenemeyecek bir ey varsa, onun da bu lkenin antisemitik bir lke olduunu iddia etmektir."[96]

56

Ortadou
Sonular 14 Austos 2005 tarihinde yaymlanan Pew Kresel Tavrlar Projesi'ne gre, Mslmanlarn ounlukta olduu alt lkede nfusun byk blm Yahudilere kar olumsuz gre sahiptir. Katlmclara, eitli dinlere mensup insanlar hakkndaki grlerini "ok olumlu" ile "ok olumsuz" arasnda deien bir skalada belirtmelerinin istendii aratrmada, Trklerin %60', Fasllarn %88'i, Lbnanl Mslmanlarn %99'u ve rdnllerin %100' Yahudiler iin "biraz olumsuz" ya da "ok olumsuz" cevaplarn iaretlemiti.[97] Ortadou'daki Siyonist kart propaganda, srail ve liderlerini eytanlatrmak iin sklkla Holokost (Yahudi Soykrm)terminolojisi ve sembollerini kullanr. Ayn zamanda, Holokost'un inkar ve Holokost'un kmsenmesine ynelik abalar, baz Ortadou lkelerinde tasvip edilen tarihi sylem olarak giderek ak kabul grmektedir. Msr'da, Dar al-Fadhilah, Henry Ford'un antisemitik risalesi, Beynelmilel Yahudi'nin evirisini kapanda olduka antisemitik bir resim ile yaymlamtr.[98]

Antisemitizm Suudi Arabistan hkmet web sitesinde, lkeye girmek isteyen Yahudilere turist vizesi verilmeyecei aklanm, daha sonra bu ifade kaldrlarak, "hatal bilgi" konulmasndan tr zr dilenmitir.[99][100] 2001 ylnda, Suudi Arabistan Arap Radyo ve Televizyonu, Siyon Liderlerinin Protokolleri'nin sahneye uyarland, "Atsz Atl" adl 30 blmlk bir dizi hazrlamtr. Bir Suudi Arap devlet gazetesi tm Yahudilerden nefret etmenin hakl olduunu ifade etmitir.[101] Suudi okul kitaplar Yahudileri (ve Hristiyanlar ile Vahabi olmayan Mslmanlar) kt gstermektedir; The Washington Post'un 21 Mays 2006 tarihli saysna gre, antisemitizmden temizlendii iddia edilen Suudi okul kitaplarnda halen Yahudilere maymun (ve Hristiyanlara domuz) denmekte, rencilerden Yahudilerden uzak durmalar ve onlarla dostluk kurmamalar istenmekte, Yahudilerin eytana taptklar iddia edilmekte ve Yahudileri malup etmek iin Mslmanlar Cihat'a arlmaktadr.[102] Ortadou'daki kimi Mslman din adamlar sklkla Yahudilerden maymun ve domuzlarn torunlar diye bahsetmektedir.[103][104] Nisan 2002'de, El-Ezher Camii mam ve El-Ezher niversitesi eyhi ve en yksek mevkide bulunan Snni Arap din adam Msrl eyh Muhammed Seyyid Tantavi, haftalk vaaznda Yahudileri "Allah'n dmanlar, maymun ve domuzlarn torunlar" eklinde tanmlamt. BBC'de yaymlanan Panorama programnda da, Mekke'deki Byk Cami'nin mam Abdl Rahman El-Sudais'in benzer aklamalarna yer verilmitir.[105] 11 Ekim 2006 tarihinde, Tahran'da balayan "Holokost'a Kresel Bak Gzden Geirmek iin Uluslararas Konferans" baz kesimler tarafnda knanm ve "Holokost'u inkar konferans" ve "Holokost inkarclarnn toplants" eklinde nitelendirilmise de, ran konferansn amacnn Holokost'un inkar edilmesi olmadn aklamtr. 5 Mays 2001 tarihinde, imon Peres'in Msr ziyareti sonras, nternet'te yaynlanan el-Ekber gazetesi, "yalan ve dolan Yahudilere yabanc deildir[...]. Bu yzdendir ki, Allah suretlerini deitirmi, onlar maymun ve domuz haline getirmitir" ifadesine yer vermitir.[106] srail'de, Zalman Gilichenski son on yl iinde Rusya'dan gelen gmenler arasnda antisemitizmin yayld uyarsn yapmtr.

57

Notlar
[1] "Antisemitism has never anywhere been concerned with anyone but Jews." Lewis, Bernard. "Semites and Antisemites" (http:/ / middleeastinfo. org/ library/ lewis_antisemitism. html), Islam in History: Ideas, Men and Events in the Middle East, The Library Press, 1973. [2] See, for example: "Anti-Semitism", Encyclopaedia Britannica, 2006. Johnson, Paul. A History of the Jews, HarperPerennial 1988, p 133 ff. Lewis, Bernard. "The New Anti-Semitism" (http:/ / hnn. us/ blogs/ entries/ 21832. html), The American Scholar, Volume 75 No. 1, Winter 2006, pp. 25-36. The paper is based on a lecture delivered at Brandeis University on March 24, 2004. [3] Flannery, Edward H. The Anguish of the Jews: Twenty-Three Centuries of Antisemitism, Stimulus Books, first published 1965, this edition 2004. Chesler, Phyllis. The New Antisemitism: The Current Crisis and What We Must Do About It, Jossey-Bass, 2003, pp. 158-159, 181 Kinsella, Warren. The New antisemitism (http:/ / www. warrenkinsella. com/ words_extremism_nas. htm), accessed March 5, 2006 "Jews predict record level of hate attacks: Militant Islamic media accused of stirring up new wave of antisemitism" (http:/ / observer. guardian. co. uk/ uk_news/ story/ 0,6903,1278580,00. html), The Guardian, August 8, 2004. Endelman, Todd M. "Antisemitism in Western Europe Today" in Contemporary Antisemitism: Canada and the World. University of Toronto Press, 2005, pp. 65-79 Matas, David. Aftershock: Anti-Zionism and antisemitism, p.31. Dundurn Press, 2005. [5] http:/ / www. merriam-webster. com/ dictionary/ antisemitism [6] In: Alex Bein. The Jewish Question: Biography of a World Problem. Fairleigh Dickinson University Press, 1990, Page 594. ISBN 0-8386-3252-1 [7] Wilhelm Marr. Sieg des Judenthums ber das Germanenthum. Vom nicht confessionellen Standpunkt aus betrachtet. (http:/ / www. archive. org/ details/ DerSiegdesJudenthumsueberdasGermanenthum|Der) Rudolph Costenoble. 1879, 8th edition. Archive.org [8] Lewis, Bernard. "The New Anti-Semitism" (http:/ / hnn. us/ blogs/ entries/ 21832. html), The American Scholar, Volume 75 No. 1, Winter 2006, pp. 25-36. The paper is based on a lecture delivered at Brandeis University on March 24, 2004. [9] "Report on Global Anti-Semitism" (http:/ / www. state. gov/ g/ drl/ rls/ 40258. htm), U.S. State Department, January 5, 2005.

Antisemitizm
[10] "Working definition of antisemitism" (http:/ / eumc. eu. int/ eumc/ material/ pub/ AS/ AS-WorkingDefinition-draft. pdf), EUMC. [11] European Monitoring Centre on Racism and Xenophobia, "Working Definition of Antisemitism" (http:/ / eumc. eu. int/ eumc/ material/ pub/ AS/ AS-WorkingDefinition-draft. pdf)PDF(33.8KB), accessed March 12, 2006. [12] Daniels. J,L, Anti-Semitism in the Hellenistic-Roman Period in JBL 98 (1979) P.45 - 65 [13] Menocal, Mara Rosa (April 2003), The Ornament of the World: How Muslims, Jews and Christians Created a Culture of Tolerance in Medieval Spain, Back Bay Books, ISBN0316168718 [14] The Treatment of Jews in Arab/Islamic Countries (http:/ / www. jewishvirtuallibrary. org/ jsource/ anti-semitism/ Jews_in_Arab_lands_(gen). html) [15] Islamic world. (2007). In Encyclopdia Britannica. Retrieved September 2, 2007, from Encyclopdia Britannica Online (http:/ / www. britannica. com/ eb/ article-26925). [16] Frank and Leaman, 2003, p. 137-138. [17] The Almohads (http:/ / www. myjewishlearning. com/ history_community/ Medieval/ IntergroupTO/ JewishMuslim/ Almohads. htm) [18] The Forgotten Refugees (http:/ / www. theforgottenrefugees. com/ index. php?option=com_content& task=view& id=66& Itemid=39) [19] Sephardim (http:/ / www. jewishvirtuallibrary. org/ jsource/ Judaism/ Sephardim. html) [20] Kraemer, 2005, pp. 16-17. [21] Why the Jews? - Black Death (http:/ / www. holocaustcenterpgh. net/ 2-3. html) [22] "Bogdan Chmelnitzki leads Cossack uprising against Polish rule; 100,000 Jews are killed and hundreds of Jewish communities are destroyed." Judaism Timeline 1618-1770 (http:/ / www. cbsnews. com/ htdocs/ religion/ judaism/ timeline. html), CBS News. Accessed May 13, 2007. [23] "... as many as 100,000 Jews were murdered throughout the Ukraine by Bogdan Chmielnicki's Cossack soldiers on the rampage." Martin Gilbert. Holocaust Journey: Traveling in Search of the Past, Columbia University Press, 1999, ISBN 0-231-10965-2, p. 219. [24] The Virtual Jewish History Tour By Rebecca Weiner (http:/ / www. jewishvirtuallibrary. org/ jsource/ vjw/ Poland. html) [25] Morris, Benny. Righteous Victims: A History of the Zionist-Arab Conflict, 1881-2001. Vintage Books, 2001, pp. 10-11. [26] Arad, Gulie Ne'eman (2000). America, Its Jews, and the Rise of Nazism. Indianapolis: Indiana University Press. ss.174. ISBN0253338093. [27] Saul Friedlander (2008) The Years of Extermination: Nazi Germany and the Jews. London, Phoenix [28] Wolfgang Benz in Dimension des Volksmords: Die Zahl der Jdischen Opfer des Nationalsozialismus (Munich: Deutscher Taschebuch Verlag, 1991). Israel Gutman, Encyclopedia of the Holocaust, Macmillan Reference Books; Reference edition (October 1, 1995) [29] Dawidowicz, Lucy. The War Against The Jews, 19331945. New York : Holt, Rinehart and Winston, 1975. [30] Konstantin Azadovskii and Boris Egorov (2002). "From Anti-Westernism to Anti-Semitism" (http:/ / www. fas. harvard. edu/ ~hpcws/ egorov. htm#REF31). Journal of Cold War Studies 4:1 (Winter): 66-80. . [31] The Myth of the Jewish Race. Wayne State University Press. 1989. ss.178. ISBN0814319483, 9780814319482. [32] Flannery (2004) pp. 33 [33] Richardson (1986) pp. 21-22 [34] Roth, A. M. Roth, and Roth, Norman. Jews, Visigoths and Muslims in Medieval Spain, Brill Academic, 1994. [35] Paley, Susan and Koesters, Adrian Gibbons, eds. "A Viewer's Guide to Contemporary Passion Plays" (http:/ / moses. creighton. edu/ JRS/ pdf/ ViewersGuide. pdf)PDF(74.4KB), accessed March 12, 2006. [36] See Stphane Barry and Norbert Gualde, La plus grande pidmie de l'histoire ("The greatest epidemics in history"), in L'Histoire magazine, n310, June 2006, p.47 (Franszca) [37] Spero, Shubert (2000). Holocaust and Return to Zion: A Study in Jewish Philosophy of History. KTAV Publishing House, Inc.. ss.164. ISBN0881256366. [38] Luther, Martin. On the Jews and Their Lies, cited in Robert.Michael. "Luther, Luther Scholars, and the Jews," Encounter 46 ( Autumn 1985) No.4.343-344 [39] Shelomo Dov Goitein, A Mediterranean Society: An Abridgment in One Volume, p. 293 [40] "Dhimma" by Claude Cahen in Encyclopedia of Islam [41] The Oxford Dictionary of the Jewish Religion, Antisemitism [42] Lewis, Bernard. "The New Anti-Semitism", The American Scholar, Volume 75 No. 1, Winter 2006, pp. 25-36. The paper is based on a lecture delivered at Brandeis University on March 24, 2004 [43] Lewis(1984), p.184 [44] Poliakov [45] Gerber 78 [46] Poliakov (1961), pg. 27 [47] Glazov, Jamie, "Symposium: The Koran and Anti-Semitism", FrontPageMag.com, June 25, 2004. (retrieved May 3, 2006) [48] Laqueur 191 [49] F.E.Peters(2003), p.103 [50] Samuel Rosenblatt, Essays on Antisemitism: The Jews of Islam, p.112 [51] F.E.Peters(2003), p.194 [52] The Cambridge History of Islam (1977), pp.43-44 [53] Lewis (1999), p. 128 [54] Lewis (1999), p. 120

58

Antisemitizm
[55] Gerber (1986), p. 91 [56] Lewis (1999), p.117-118 [57] Lewis (1984), pp.10,20 [58] Lewis (1987), p. 9, 27 [59] Lewis (1999), p.131 [60] Lewis (1999), p.131; (1984), pp.8,62 [61] Granada (http:/ / jewishencyclopedia. com/ view. jsp?artid=412& letter=G& search=Granada) by Richard Gottheil, Meyer Kayserling, Jewish Encyclopedia. 1906 ed. [62] Lewis (1984), p. 52; Stillman (1979), p.77 [63] Lewis (1984), p. 28 [64] Lewis (1984), pp.17,18,94,95; Stillman (1979), p.27 [65] Gerber (1986), p. 82 [66] Lewis (1999), pp. 129130 [67] Lewis (1999), p. 130; Gerber (1986), p. 83 [68] Gerber (1986), p. 84 [69] Gerber (1986), pp. 8485 [70] Lewis (1999), pp. 136137; Gerber (1986), p. 86 [71] Cahen, Cl. " Himma. (http:/ / www. brillonline. nl/ subscriber/ entry?entry=islam_SIM-1823)" Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2006. Brill Online.21 November 2006> [72] Mark Cohen (1995) p. xvii [73] Nissim Rejwan, Israel's Place in the Middle East: A Pluralist Perspective, University Press of Florida, p.31 [74] Encyclopedia of religion, anti-semitism article. [75] Stillman (1979), p. 63 [76] Mark Cohen (2002), p.208 [77] Gruen, George E. "The Other Refugees: Jews of the Arab World" (http:/ / www. jcpa. org/ jl/ jl102. htm), The Jerusalem Letter, Jerusalem Center for Public Affairs, June 1, 1988. [78] Righteous Muslims. A briefing by Robert Satloff (http:/ / www. meforum. org/ article/ 1073) by Rachel Silverman, Jewish Exponent, December 14, 2006 (Middle East Forum, December 11, 2006) [79] freedomhouse.org: Press Release (http:/ / www. freedomhouse. org/ template. cfm?page=70& release=379) Bauer, Yehuda. "Problems of Contemporary Anti-Semitism" (http:/ / web. archive. org/ web/ 20030705131522/ http:/ / humanities. ucsc. edu/ JewishStudies/ docs/ YBauerLecture. pdf), 2003, retrieved April 22, 2006. Chesler, Phyllis. The New Anti-Semitism: The Current Crisis and What We Must Do About It, Jossey-Bass, 2003, pp. 158-159, 181. Doward, Jamie. Jews predict record level of hate attacks: Militant Islamic media accused of stirring up new wave of anti-semitism (http:/ / observer. guardian. co. uk/ uk_news/ story/ 0,6903,1278580,00. html), The Guardian, August 8, 2004. Kinsella, Warren. The New anti-Semitism (http:/ / www. warrenkinsella. com/ words_extremism_nas. htm), accessed March 5, 2006. Sacks, Jonathan. "The New Antisemitism" (http:/ / israel. jcca. org/ articles. htm?y=620051118152416), Ha'aretz, September 6, 2002, retrieved on January 10, 2007. Strauss, Mark. "Antiglobalism's Jewish Problem" (http:/ / yaleglobal. yale. edu/ display. article?id=2791) in Rosenbaum, Ron (ed). Those who forget the past: The Question of Anti-Semitism, Random House 2004, p 272. [81] "Report: Anti-Semitism on the rise globally" (http:/ / edition. cnn. com/ 2008/ US/ 03/ 14/ anti-semitism/ index. html). CNN. 2008-03-14. . Eriim tarihi: 2008-03-15. [82] Rafael Medoff, President Lindbergh? Roth's New Novel Raises Questions About Antisemitism in the 1940s--and Today (http:/ / www. wymaninstitute. org/ articles/ 2004-09-lindbergh. php), David S. Wyman Institute for Holocaust Studies, September 2004. Retrieved June 20, 2007. [83] U.S. Commission on Civil Rights: Findings and Recommendations Regarding Campus Antisemitism (http:/ / www. usccr. gov/ pubs/ 050306FRUSCCRRCAS. pdf)PDF(19.3KB). April 3, 2006 [84] ADL Survey: Anti-Semitism Declines Slightly in America; 14 Percent of Americans Hold 'Strong' Anti-Semitic Beliefs (http:/ / www. adl. org/ PresRele/ ASUS_12/ 4680_12. htm) [85] Anti-Semitism In Germany Today: Its Roots And Tendencies - Susanne Urban (http:/ / www. jcpa. org/ phas/ phas-urban-f04. htm) [86] The 2005 U.S. State Department Report on Global Antisemitism. [87] Stephen Roth Institute, Tel Aviv University, http:/ / www. tau. ac. il/ Anti-Semitism/ . [88] "Annual Reports: General Analysis, 2004" (http:/ / www. tau. ac. il/ Antisemitism/ asw2004/ general-analysis. htm), The Steven Roth Institute for the Study of Contemporary Antisemitism and Racism, Tel Aviv University, accessed March 12, 2006. [89] "BBC NEWS" (http:/ / news. bbc. co. uk/ 2/ hi/ europe/ 5005472. stm). . Eriim tarihi: 2007-06-06. [90] Bundesamt fr Verfassungsschutz. Federal Office for the Protection of the Constitution. Verfassungsschutzbericht 2003 (http:/ / www. verfassungsschutz. de/ download/ SHOW/ vsbericht_2003. pdf). Annual Report. 2003, Page 29 [91] Bundesamt fr Verfassungsschutz. Federal Office for the Protection of the Constitution. Verfassungsschutzbericht 2006. Annual Report (http:/ / www. verfassungsschutz. de/ download/ de/ publikationen/ verfassungsschutzbericht/ vsbericht_2006/ vsbericht_2006. pdf). 2006, Page 51

59

Antisemitizm
[92] ""Police: Anti-Semitic insult preceded Frankfurt rabbi stabbing"" (http:/ / www. haaretz. com/ hasen/ spages/ 902882. html). Haaretz. 2007-11-09. . Eriim tarihi: 2008-02-02. [93] All-Party Parliamentary Group against Antisemitism (UK) (September 2006). "Report of the All-Party Parliamentary Inquiry into Antisemitism" (http:/ / thepcaa. org/ Report. pdf) (PDF). . Eriim tarihi: 2008-12-28. [94] Jews for Le Pen (http:/ / www. haaretz. com/ hasen/ spages/ 841445. html) by Daniel Ben-Simon. Haaretz. 25/03/07 [95] Block, Irwin (2007-10-13). "More hatred towards Muslims and Jews in France: Holocaust survivor" (http:/ / www. canada. com/ montrealgazette/ news/ story. html?id=85ca8e66-a12c-40b0-9ce8-95823057df6c& k=46226). The Gazette. . Eriim tarihi: 2008-02-02. [96] Krieger, Leila Hilary. "Rothschild: France not anti-Semitic" (http:/ / fr. jpost. com/ servlet/ Satellite?pagename=JPost/ JPArticle/ ShowFull& cid=1150191582833). Jerusalem Post, June 15, 2006 PEW Globel Attitudes Report (http:/ / pewglobal. org/ reports/ display. php?ReportID=248) statistics on how the world views different religious groups Bortin, Meg (June 23, 2006). "Poll Finds Discord Between the Muslim and Western Worlds" (http:/ / www. nytimes. com/ 2006/ 06/ 23/ world/ 23pew. html?ei=5090& en=5b361ce4828f5847& ex=1308715200& adxnnl=1& partner=rssuserland& emc=rss& pagewanted=all& adxnnlx=1180479483-EJoZc0Poq7pWF1C9iBvPng). New York Times. . Eriim tarihi: 2007-05-29. [98] Examples of anti-Semitism in the Arab and Muslim world (http:/ / www. intelligence. org. il/ eng/ sib/ 4_04/ as_egypt. htm) on intelligence.org.il, site of the Intelligence and Terrorism Information Center at the Center for Special Studies (C.S.S), Israel. Accessed 24 September 2006. [99] "Official Saudi Arabia Tourism Website: No Jews Allowed. 'Jewish People' May Not Receive Travel Visas Required To Travel Into The Kingdom" (http:/ / www. house. gov/ apps/ list/ press/ ny09_weiner/ 022604Saudi. html) by Congressman Anthony D. Weiner (D-Queens & Brooklyn) February 26, 2004 [100] "Jews barred in Saudi tourist drive" (http:/ / news. bbc. co. uk/ 2/ hi/ middle_east/ 3493448. stm) (BBC) February 27, 2004. [101] ADL (http:/ / www. adl. org/ presrele/ islme_62/ 4013_62. asp) [102] Shea, Nina. "This is a Saudi textbook. (After the intolerance was removed.)" (http:/ / www. washingtonpost. com/ wp-dyn/ content/ article/ 2006/ 05/ 19/ AR2006051901769. html), The Washington Post, May 21, 2006, p. B01. [103] Bernard Lewis. The Jews of Islam. Princeton University Press, 1984, page 33. [104] Aluma Solnick. Based on Koranic Verses, Interpretations, and Traditions, Muslim Clerics State: The Jews Are the Descendants of Apes, Pigs, And Other Animals. (http:/ / memri. org/ bin/ articles. cgi?Area=sr& ID=SR01102) MEMRI Special Report - No. 11, November 1, 2002 Neil J. Kressel. "The Urgent Need to Study Islamic Anti-Semitism" (http:/ / chronicle. com/ free/ v50/ i27/ 27b01401. htm), The Chronicle of Higher Education, The Chronical Review, March 12, 2004. Tom Gross, "Living in a Bubble: The BBCs very own Mideast foreign policy". (http:/ / www. nationalreview. com/ comment/ gross200406181018. asp), National Review, June 18, 2004. [106] Anti-Semitism in the Egyptian Media: February 2001 - February 2002 (http:/ / www. adl. org/ egyptian_media/ media_2002/ stereotypes. asp), "Classic Anti-Semitic Stereotypes", Anti Defamation League. Accessed March 4, 2007.

60

Bibliografya
Bat Ye'or The Dhimmi: Jews and Christians under Islam, Revised and Enlarged Edition. Translated from French by David Maisel, Paul Fenton and David Littman. Associated Universities Presses. 1985. Bodansky, Yossef. Islamic Anti-Semitism as a Political Instrument, Freeman Center For Strategic Studies, 1999. Bostom, Andrew G. The Legacy of Islamic Antisemitism: From Sacred Text to Solemn History, Prometheus Books, 2008. Carr, Steven Alan. Hollywood and anti-Semitism: A cultural history up to World War II, Cambridge University Press 2001. Chanes, Jerome A. Antisemitism: A Reference Handbook, ABC-CLIO, 2004. Cohn, Norman. Warrant for Genocide, Eyre & Spottiswoode 1967; Serif, 1996. Flannery, Edward H. (2004). The Anguish of the Jews: Twenty-Three Centuries of Antisemitism. Paulist Press. ISBN0809143240. Falk, Avner. Anti-Semitism: The History and Psychoanalysis of Contemporary Hatred. Wesport, Connecticut, Praeger, 2008. ISBN 978-0-313-35384-0. Freudmann, Lillian C. Antisemitism in the New Testament, University Press of America, 1994. Gerber, Jane S. (1986). "Anti-Semitism and the Muslim World". In History and Hate: The Dimensions of Anti-Semitism, ed. David Berger. Jewish Publications Society. ISBN 0-8276-0267-7 Hilberg, Raul. The Destruction of the European Jews. Holmes & Meier, 1985. 3 volumes. Johnson, Paul: A History of the Jews (New York: HarperCollins Publishers, 1987) ISBN 0-06-091533-1

Antisemitizm Laqueur, Walter. The Changing Face of Antisemitism: From Ancient Times To The Present Day. Oxford University Press. 2006. ISBN 0-19-530429-2 Lewis, Bernard (1984). The Jews of Islam. Princeton: Princeton University Press. ISBN 0-691-00807-8 Lewis, Bernard (1999). Semites and Anti-Semites: An Inquiry into Conflict and Prejudice. W. W. Norton & Co. ISBN 0-393-31839-7 Lipstadt, Deborah. Denying the Holocaust: The Growing Assault on Truth and Memory, Penguin, 1994. McKain, Mark. Anti-Semitism: At Issue, Greenhaven Press, 2005. Michael, Robert and Philip Rosen. Dictionary of Antisemitism (http://www.scarecrowpress.com/ISBN/ 0810858622), The Scarecrow Press, Inc., 2007 Perry, Marvin and Frederick Schweitzer. Anti-Semitism: Myth and Hate from Antiquity to the Present. Palgrave Macmillan. 2002. Poliakov, Leon (1997). "Anti-Semitism". Encyclopedia Judaica (CD-ROM Edition Version 1.0). Ed. Cecil Roth. Keter Publishing House. ISBN 965-07-0665-8 Prager, Dennis, Telushkin, Joseph. Why the Jews? The Reason for Antisemitism. Touchstone (reprint), 1985. Richardson, Peter (1986). Anti-Judaism in Early Christianity. Wilfrid Laurier University Press. ISBN0889201676. Roth, Philip. The Plot Against America, 2004 Selzer, Michael (ed). "Kike!" : A Documentary History of Anti-Semitism in America, New York 1972. Steinweis, Alan E. Studying the Jew: Scholarly Antisemitism in Nazi Germany. Harvard University Press, 2006. ISBN 0-674-02205-X. Stillman, Norman (1979). The Jews of Arab Lands: A History and Source Book. Philadelphia: Jewish Publication Society of America. ISBN 0-8276-0198-0 Stillman, N.A. (2006). "Yahud". Encyclopaedia of Islam. Eds.: P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill. Brill Online Anti-semitism (http://www.jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=1603&letter=A&search=anti-semitism) entry by Gotthard Deutsch in the Jewish Encyclopedia, 1901-1906 ed.

61

Ek okumalar
List of Anti-Semitic Attacks Worldwide in 2007 (http://www.paulasays.com/articles/on_anti-semitism/ 2007_a_year_of_anti-semitism.html) List of Anti-Semitic Attacks Worldwide in 2006 (http://www.paulasays.com/articles/on_anti-semitism/ Anti-Semitism1.html) Anti-Semitism Multimedia (http://www.ajc.org/site/c.ijITI2PHKoG/b.2512779/k.66E6/ Fighting_AntiSemitism.htm) AJC Survey of Anti-Semitism, Roots and Responses Global Anti-Semitism (http://www.adl.org/main_Anti_Semitism_International/Default.htm) (ADL compilation of modern day anti-semitism happening around the world.) "Experts explore effects of Ahmadinejad anti-Semitism" (http://www.jewishjournal.com/home/searchview. php?id=17335/), Jewish Journal of Greater Los Angeles, March 9, 2007 Arab Antisemitism (http://www.adl.org/main_Arab_World/default.htm) Why the Jews? A perspective on causes of anti-Semitism (http://www.aish.com/seminars/whythejews/) Stav, Arieh (1999). Peace: The Arabian Caricature - A Study of Anti-semitic Imagery. Gefen Publishing House. ISBN 965-229-215-X Falk, Avner. (2008). Anti-Semitism: The History and Psychoanalysis of Contemporary Hatred. Wesport, Connecticut, Praeger, ISBN 978-0-313-35384-0 Coordination Forum for Countering Antisemitism (http://www.antisemitism.org.il/) (with up to date calendar of anti-semitism today)

Antisemitizm Annotated bibliography of anti-Semitism (http://har2.huji.ac.il:83/ALEPH/ENG/SAS/BAS/BAS/START) hosted by the Hebrew University of Jerusalem's Center for the Study of Antisemitism (SICSA) Anti-Semitism and responses (http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/antisem.html) The Stephen Roth Institute for the Study of Contemporary anti-Semitism and Racism (http://www.tau.ac.il/ Anti-Semitism/) hosted by the Tel Aviv University - (includes an annual report) Jews, the End of the Vertical Alliance, and Contemporary Antisemitism (http://www.shma.com/nov02/pierre. htm) An Israeli point of view on antisemitism, by Steve Plaut (http://www.freeman.org/m_online/dec04/plaut.php) Council of Europe, ECRI Country-by-Country Reports (http://www.coe.int/t/E/human_rights/ecri/1-ECRI/ 2-Country-by-country_approach/) State University of New York at Buffalo, The Jedwabne Tragedy (http://info-poland.buffalo.edu/classroom/J/ ) Jews in Poland today (http://www.cyberroad.com/poland/jews_today.html) Anti-Defamation League's report on International Anti-Semitism (http://www.adl.org/ main_Anti_Semitism_International/Default.htm) The Middle East Media Research Institute (http://memri.org/) - documents antisemitism in Middle-Eastern media. Judeophobia: A short course on the history of anti-Semitism (http://www.zionism-israel.com/his/judeophobia. htm) at http://www.zionism-israel.com Zionism and Israel Information Center. If Not Together, How? (http://www.pinteleyid.com): Research by April Rosenblum to develop a working definition of antisemitism, and related teaching tools about antisemitism, for activists. Vintage Postcards with an Anti-Jewish theme (http://www.vintagepostcards.com/mm5/merchant. mvc?Screen=CTGY&Category_Code=ethnjua) What makes an anti-Semite? (http://www.haaretz.com/hasen/spages/818365.html) Dina Porat, Haaretz, January 27, 2007 "Post Modern" (http://www.theaugeanstables.com/essays-on-judeophobia/anti-semitism-post-modern/) Post-Modern Anti-Semitism: Part I (http://www.theaugeanstables.com/2006/04/02/ post-modern-anti-semitism-part-i/) Judeophobia: Anti-Judaism, Anti-Semitism, Anti-Zionism (http://www.theaugeanstables.com/ reflections-from-second-draft/judeophobia-anti-judaism-anti-semitism-anti-zionism/) An Attempt to Identify the Root Cause of Antisemitism (http://www.azure.org.il/article.php?id=18& page=all) by A.B. Yehoshua, Azure (http://www.azure.org.il), Spring 2008.

62

D balantlar
Wolfgang Benz'le sylei: Dlama yerine aydnlanma (http://tr.qantara.de/webcom/show_article.php/ _c-674/_nr-441/i.html)

Akenaz

63

Akenaz
Akenaz Museviler ( Yahadut Ashkenaz) Toplam nfus: 11,2 Milyon
[1]

Nfusun ok olduu yerler:

ABD 5.000.000 srail 3.700.000 Avrupa Birlii 1.700.000 Rusya 400.000 spanya (Katalonya) 240.000 Arjantin 200.000 Almanya 100.000 Gney Afrika Cumhuriyeti 80.000

Dil: Din: lgili etnik gruplar:

Yidi, branice, ngilizce, Rusa Musevi Sefarad

Akenaz (branice: ,oul. Akenazim [aknazim], tekil. [aknazi]) Ortaa branicesinde bugnk Almanya topraklarn tanmlayan szcktr. O dnemde bu blgede yaayan Yahudiler bu isimle anlmaya balanmtr. Szkonusu Yahudiler zaman iinde douya doru g ederek Orta ve Dou Avrupa'nn birok blgesine yerlemilerdir. II. Dnya Sava srasndaki Holokost (Yahudi Soykrm) kurbanlarnn byk ounluu Akenaz Yahudisi'dir. Bugn halen dnya Yahudi nfusunun ounluunu oluturmaktadrlar. Dilleri Almanca'ya ok benzeyen Yidi'tir.

Kaynaka
[1] UC Genetics of Absolute Pitch Study - Press (http:/ / perfectpitch. ucsf. edu/ pppress. html) University of California, 2002

srail

64

srail
Bu maddedeki baz bilgilerin kayna belirtilmemitir. Ayrntlar iin maddenin tartma sayfasna bakabilirsiniz. Maddeye uygun biimde kaynaklar ekleyerek Vikipedi'ye katkda bulunabilirsiniz.

srail Devleti ( branice) Mednat Yir'el ( Arapa) Dawlat sr'l

Bayrak

Arma Ulusal Mar:Hatikvah Umut

Bakent

de facto Kuds, de jure Tel-Aviv [3] 3100N 3500E31N 35E branice, Arapa 75.4% Yahudi, 20.6% Arap, 4% Dier srailli Parlamenter Demokrasi imon Peres Benyamin Netanyahu Reuven Rivlin Dorit Beinisch

[1]

[2]

Resm dil(ler) Etnik gruplar Milliyet Ynetim biimi - Cumhurbakan - Babakan - Knesset Bakan - Anayasa Mahkemesi Bakan Kurulu - srail Deklerasyonu Yzlm - Su(%) Nfus

14 Mays 1948

~2%

srail

65
- 2009tahmini - 1995saym GSYH(SAGP) - Toplam - Kii bana GSYH(dk) - Toplam - Kii bana Gini(2008) GE Para birimi Zaman dilimi - Yaz Trafik ak Internet TLD Telefon kodu
1

7,465,000 (96.) 5,548,523 2008 $202.562 milyar (50.) $28,473 (31.) 2009 $215.727 milyar (42.) $33,394 (27.) 39.2 0.935 (ok yksek) (2007) ekel () (ILS veya NIS) IST (UTC+2) IDT (UTC+3) sa .il 972

Golan Tepeleri ve Dou Kuds hari/dahil.

srail (branice: ,Yira'el; Arapa: ,sr'l), ya da resm adyla srail Devleti (branice: , Mednat Yira'el; Arapa: , Dawlat sr'l), Ortadou'da, Asya ve Afrika ktalarnn kesitii yerde bulunan bir devlet. Corafi olarak, Asya ktasnda bulunur. Batsnda Akdeniz, kuzeyinde Lbnan ve Suriye, dousunda rdn, gneyinde ise Msr ve Kzldeniz ile evrilidir. Bakenti Knesset (srail Meclis) kararna gre Kuds'tr.[4] Ancak bu durum Birlemi Milletler tarafndan tannmamaktadr.[1] srail, nfusunun ounluu Yahudi olan tek devlettir.[5] Uzun ve dar bir ekle sahip olan srail, 470 km uzunluunda olup, en geni blgesi yaklak 135 km'dir. Snrlar ve atekes hatlar ierisinde kalan toplam yzlm 27.817 km'dir. srail, yaklak 7.282.000'lik nfusuyla[6], eitli din, kltr ve sosyal geleneklere sahip insanlar bir araya getirmitir. Para birimi Yeni srail ekeli'dir.

Etimoloji
Tevrat'a gre; Yakup ailesi ile g ederken, Tanr'nn melei bir adam klnda Yakup'a grnr. Ailesini nehrin karsna tadktan sonra o adam Yakup ile gn aarncaya kadar greir. Adam Yakup'u yenemeyeceini anlaynca Yakup'a, 'beni brak gn aaryor' der. Fakat Yakup 'beni kutsamadka seni brakmam' der. Adam da Yakup'a Tanr adyla green manasna gelen srail adyla kutsar.[7] Tevrat'n yaratl ksmnda da (Eski Ahit Tekvin Bap 35) Tanr Yakup'a grnr ve O'nu kutsayarak Yakup olan adn srail olarak deitirir.[8] Yakup'un soyunun devam olarak kabul edilen kimselere Yakupoullar yani srailoullar denmektedir. Keza Tevratta, Yakup'un Msr'a g ettikten sonra yannda gelen halkna da srailoullar denmektedir.[9]

srail

66

Tarihe
Yahudiler 19. yzyln ikinci yarsnda devlet kurma almalarna baladlar. Arz- mevut (vadedilmi topraklar) zerine devlet kurma almalar ilk nce ngilterede grlr. 1848de ngiliz hkumeti bir genelgeyle Filistindeki konsoloslarn, Yahudilerin himayesine verdi. 1870te Yahudi faaliyetlerinin merkezi ngiltereden Rusyaya geti. Siyonist hareketlerin bana geen Theodor Herzl, Filistinde bir Yahudi devletinin kurulmas iin birok almalarda bulundu. Herzl, ngiltere gibi gl bir devleti arkasna alarak, gayesine ulama abasndayd. Siyonistler, devlet olabilmeleri iin bir tarm snfna ihtiyalar olduunu farkettiler, bununla birlikte Avrupa Yahudilerinin neredeyse tamam ticaretle urayordu, Rusya'da ise tarmla uraan Yahudiler mevcuttu. Bu dnemde Rusya'da Yahudilere kar -zellikle ifti Yahudileri ieren- pogromlar ismiyle bilinen bir dizi katliam yaand. Katliamlara maruz ifti Yahudilere, Siyonistler tarafndan lkeyi terk edip Filistin'e yerlemeleri teklifi yapld. 1870 ylndan itibaren ifti Yahudiler Filistin topraklar zerinde tarmsal yerleme merkezleri kurmaya baladlar. Bununla birlikte, Rusya'y terkeden Yahudilerin birou Avrupa'ya gt. 1870-96 yllar arasnda Eretz Israel'de on yedi tarm kolonisi kuruldu. I. Dnya Sava sonunda 2 Kasm 1917de ngiltere dileri bakan Arthur Balfour'un giriimiyle Balfour Deklerasyonu sreci balatld. Milletler Cemiyeti 1920 ylnda, Filistin zerinde ngiliz mandasn tand. Bundan sonra kurulan bir Yahudi brosu ngiltere nezdinde Yahudi haklarn temsil etmeye balad. Bundan sonraki yllarda Siyonistler dnyann eitli yerlerine dalm bulunan Yahudi topluluklarn -devlet kurabilmek iin etkili bir nfus oluturmak gayesiyle- Filistin'e gmeleri iin ikna etme abalarna giriti. Nazi Almanyas'nn 1930'lardan 1940'larn ortalarna kadar Yahudilere soykrm uygulamaya balamasyla Filistine byk bir Yahudi g balad. Filistindeki Araplar bu ge kar koyduklarndan ngiltere, Yahudi glerinin durdurulmasna karar verdi. Bunun zerine Siona bal Askeri Yahudi Tekilat Hagana, Filistine g konusunda ngiltere'nin ald bu kstlayc karar protesto amacyla silahl terr eylemlerine giriti. Filistin ynetimi Nazi liderlii ile ibirliine giriti. Bu amala Kuds mfts Almanya'ya birok ziyarette bulundu.

srail

67 Filistine de gizli Yahudi gleri dzenlenmeye baland. II. Dnya Harbi'nin mttefiklerin galibiyetiyle bitmesinden sonra, Filistin meselesi son safhasna ulat. ngiltere daha sonra Amerikann yardmn saladktan sonra, Filistin meselesini Birlemi Milletler'e gtrp, meselenin zlmesini istedi. BM, Kasm 1947'de Filistinin biri Yahudi teki Arap olmak zere iki devlet arasnda paylalmasna karar verdi. Yahudiler bu karari kabul ederken Araplar reddetti. Kuds ehrine ise BM denetiminde milletleraras bir blge stats tannd. Bu zm Araplar tatmin etmedi. srail-Filistin Sava balad. 14 Mays 1948de BM paylam plan uyarnca David Ben-Gurion tarafndan srail Devletinin kuruluu ilan edildi. 24 saat sonra, Msr, rdn, Suriye, Lbnan ve Irak ordular saldrya geerek srail topraklarna girdiler. 1949 ylnn ilk aylarnda BM nezdinde srail ile onunla savaan Arap lkelerinin her biri (o dnemden beri sraille mzakere masasna oturmay reddeden Irak hari) arasnda dorudan mzakereler dzenlendi ve bunlarn sonucunda bir atekes anlamas imzaland. Anlama uyarnca sahil eridi, Celile ve tm Necef sraile, Yehuda ve Samiriye (Bat eria) rdne, Gazze Msr ynetimine ve Kuds'n ise Eski ehir'in de dahil olduu dou ksm rdne, bats da sraile brakld. srail'in Filistinliler ile olan gerginlii ise srmektedir.

Birlemi Milletler Paylam Plan (1947)

Gnmzdeki durum

srail

68

Corafya
srail, Ortadouda Dou Akdeniz kysndadr. Batsnda Akdeniz, kuzeyinde Lbnan ve Suriye, dousunda rdn, gneybatsnda Sina Yarmadas ve Gazze vardr. lkenin gney blgesi, Necef l'nden meydana gelir. Kuzeydou kesimi ise eria Hendeine alr. Gneydouda dik ykseltiler vardr. Lut Gl bu blgededir. Akdeniz ky blgesinin kuzey blm Yafadan Karmel Dana kadar uzanarak, aran Ovas adn alr. Karmel Da'nn dousunda Kion Irma vadisi boyunca uzanan Esdradelon Ovas yer alr. Ova, Taberiye Gl'ne kadar uzanr. rdn Nehri buradan geerek deniz yzeyinden 394 m aadaki Lut Glne dklr. Lut Gl'nn sadece gneybat sahili srailindir. srailin dou blgeleri dalktr. Buralar amiriye ve Yahudiye tepelerinden Necef Da'na kadar uzanr. srailin en yksek noktas 1208 mlik Nyron Da, Taberiye Gl'nn kuzeybatsndadr. Golan Tepeleri de kuzeydoudadr. amiriye ve Yahudiye tepeleri zerinde Kudsn bulunduu yaylann bir ksm yer alr.

Bat eria ve srail

klim
srailde yazlar kurak ve scak geer. Yamur ancak Aralk, Ocak ve ubat aylarnda yaar. Yllk ortalama ya miktar 1000 mm civarndadr. Yllk scaklk ortalamas yazn 24-32C arasnda, kn ise 7 ila 16C arasndadr. Bu ortalama Necef l'nde 38Cyi aar.

Kaynaklar
lke topraklarnn yardan fazlasn meydana getiren Necef l, orak volkanik engebelerle snrlanm, geni bir bozkr ovasdr. Bat kesiminde kuru yaylalar bulunur. Galilea ve Carmelin yksek tepeleri Halep amlar ve mee aalar ile kapldr. En tipik bitki rts Akdeniz makileridir. Akdeniz ky blgesi verimli ve yeilliktir. srailde hzl bir aalandrma almalar yaplmaktadr. Yabani hayvanlarnn soyu gittike azalmtr. ok eitli ku trleri vardr.

srail

69

Madenler
srailin en verimli ve deerli maden yataklar, Lut Gl blgesinde bulunan potasyum, sodyum, magnezyum ve tuz kaynaklardr. Bakr, kaya fosfatlar, manganez, cam topra, kaolin, demir cevheri, petrol ve tabii gaz Necefte bulunur.

Simgeler
srail Devleti'nin bayra Musevi dua al tallit'in deseninden esinlenilmitir ve rengi Davud'un Kalkan'nn (Magen David) rengi olan mavidir. srail Devleti'nin resmi amblemi Yedi Kollu amdan'dr (Menora), bu amdann eklini eski alardan beri varolduu bilinen moriah isimli yedi dall bitkiden ald sylenir. ki yanndaki zeytin dallar srail'in bar araylarn simgeler. Menora'nn kkeni ve anlam ile ilgili birok iddia ortaya atlmtr.

srail bayra

Siyasi sistem
Devlet Bakan - Cumhurbakan (br. Nasi) yedi ylda bir Knesset (Meclis)'in ounluunun oyu ile seilir. Devlet Bakan genellikle trensel ve resmi grevleri yerine getirir; ancak af yetkisi gibi yrtme yetkilerine de sahiptir. Babakanla Cumhurbakan tarafndan ounluu kazanan partinin lideri seilir. Hkmete parlamento dndan bakan tayin edilebilmektedir. Meclis - Tek Meclis (Parlamento) Knesset: 120 ye Seim Sistemi - Nispi Temsil En dk oy verme ya - 18 ya En uzun hkmet dnemi - 4 yl

srail parlamento binas

srail

70

Ekonomi
Bu maddedeki baz bilgilerin kayna belirtilmemitir. Ayrntlar iin maddenin tartma sayfasna bakabilirsiniz. Maddeye uygun biimde kaynaklar ekleyerek Vikipedi'ye katkda bulunabilirsiniz.

srail ekonomisi, yksek teknolojik ara gere retimi, tarm, sanayi, elmas ilemecilii ve turizme dayaldr. Kii bana den milli gelir, Avrupa ortalamasna yakndr. Kibbutz ad verilen kommnal tarm iftlikleri gda retiminin tamamna yaknn gerekletirerek lkenin gdada kendi kendine yetmesini salar. Teknoloji alannda srail ekonomisi dnyann en hzl gelien lkesidir. Intel, IBM, Motorola, Google gibi firmalarn srail'de Ar-Ge merkezleri bulunur, bunun nedeni silikon retimi iin lkenin elverili olmas ve en nemlisi kiibana den bilgi teknolojilerinde alan saysnn ok yksek Ramat Gan'da bir i blgesi. olmasdr. NASDAQ endeksinde srail Firmalar en ok ilem grenler sralamasnda ABD ve Kanada'dan sonra nc srada gelir. srail eitli gvenlik sorunlarna ramen srekli kaliteli insan gc yetitirmeye nem vererek ekonomisinin bymesini salamtr.

Tarm
srail tarmnn temel birimini kibbutzlar tekil eder. Kibbutz, bir kollektif retim tekilatdr. Necef l uzun almalardan sonra ekilebilir duruma getirilmi ve tarmsal retim artmtr. Kibbutz, kollektif iftlikleri biiminde tekilatlanm olmasna ramen kooperatif eklinde birimler de vardr. Bu birimlere moavim denir. Tarm bu tekilatlar tarafndan yaplr. srail toplam igcnn % 6,5u tarm sektrnde almaktadr. srailde sulama ebekesi ok gelimitir. 400.000 hektardan byk bir alan sulanabilmektedir. Ana tarm blgesi Edraelondur. Sahil ovalar da vadiler kadar verimlidir. Yetitirilen balca tarm rnleri; tahllar, turungiller, ekerpancar, zm ve vinedir.

Hayvanclk
Otlaklarn az olmas sebebiyle hayvanclk gelimemitir. srailde sr ve koyun yetitirilir. Son yllara kadar yasak olan domuz besicilii nemli boyutta deildir zira Yahudiler domuz yemezler. Bunun yannda kmes hayvanlar oktur. Hayvanlardan elde ettii rnler kendi ihtiyacn karlar. Balklk ok gelimi olup, Hint ve Atlas Okyanusu'na kard gemilerle yaplan avclk ile ylda 25.000 tondan fazla balk avlanr.

Sanayi
srailde sanayi ykselen bir hzla gelimektedir. Sanayi devrimi 1958-1965 yllar arasnda gereklemitir. Bu dnemde lke sanayisi % 142 orannda art gstermitir. Potasyum ve bakr sanayii bunlarn balcalardr. Toplam igcnn % 33.4 sanayii alannda almaktadr. Sanayi blgeleri Tel Aviv ve Hayfada toplanmtr. Gelien sanayi sektrlerinin balcalar; ila, optik, elektrik malzemesi, elmas iletmecilii, silah sanayisidir.

srail

71

Ticaret
D satmnn te birinden fazlasn elmas sanayi salamaktadr. hra ettii mallarn banda turungiller gelmektedir. Bunlar, portakal, muz, narenciye ve zmdr. Bugn darya uak ve silah satmakta, fakat ticaret dengesi devaml ak vermektedir. thalat zellikle maml eya ve sanayide kullanlan hammaddeler zerinde younlamtr. Ticaretinin byk bir ksmn ABD, ngiltere ve Almanya ile yapar.

Kaynaka
[1] 20 Austos 1980 tarihli Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi'nin 478 sayl karar (United Nations Security Council Resolution 478) [2] http:/ / www. mfa. gov. tr/ no_142--2-kasim-2004_-dun-israil_in-baskenti-tel-aviv_de-gerceklestirilen_-bombali-saldirinin-kinanmasi__. tr. mfa [3] http:/ / toolserver. org/ ~geohack/ geohack. php?pagename=%C4%B0srail& params=31_00_N_35_00_E_type:country [4] Britannica'da Kuds. (http:/ / www. britannica. com/ EBchecked/ topic/ 302812/ Jerusalem) [5] lkeler Raporu (http:/ / www. freedomhouse. org/ template. cfm?page=363& year=2007& country=7199) Tarih:15 07 2007 [6] Central Bureau of Statistics (http:/ / www1. cbs. gov. il/ reader/ mainind/ indengnew. html) [7] Bursa Kilisesi Eski Ahit \ Yaratl \ 32 (http:/ / www. bursakilisesi. com/ kutsalkitap/ ?tab=2& q=Yar 32) [8] Tevrat \Yaratl\ 35.Bap (http:/ / tr. wikisource. org/ wiki/ Eski_Ahit/ Tekvin/ BAP_35) [9] Eski Ahit k Bap 1 (http:/ / tr. wikisource. org/ wiki/ Eski_Ahit/ k/ BAP_1)

D balantlar
Trke ierikli srail portal (http://israil.start.web.tr/)

Sefarad
Mzik grubu iin Sefarad Grubu maddesine baknz. Sefarad, (branice: ,Standard Sfardi Tiberian Spard; o. , spanyolca Sefard; Portekizce Sefarditas).
Standard

Sfaradim

Tiberian

Spardm;

brani dilinde "Sefarad", spanya anlamna gelmektedir. spanya dnda Portekiz, talya, Kuzey Afrika, stanbul, Anadolu, Ege Adalar ve Bizans mparatorluu'ndan kalan Musevilerin de hepsi bu adla anlr. 16.yzylda btn bu gruplar, Judeo-Espegnol veya "Ladino" denen ve spanya'nn Kastilya lehesine ilave edilmi; Trke, branice hatta Rumcadan gelen kelimeler ve deyimler ile bezeli bir dil konuuyorlard. Bu dil bugnlerde unutulmaya balanmtr.[1] 1492'de spanya'dan kovulan Museviler, spanya kkenli olduklar iin kendilerine "Sefarad" adn koymulardr. [2] Geniletilmi anlamda ise bugn, Sefarad, Akenaz olmayan tm Yahudilere verilen addr.[kaynak belirtilmeli] Bugn Trkiye'de yayan 25.000 Yahudi'nin yaklak %96'sn oluturan Sefaradlar'n says 24.000 civarndadr, %4' oluturan Akenaz Museviler'in says 1.000 civarndadr

Bugnk Trkiye Yahudileri

Bir Sefarat Yahudisi olan Can Bonomo, TRT tarafndan Trkiye'yi Eurovision 2012'de temsil etmekle grevlendirilmitir.[3]

Sefaradlar'n srail'deki durumlar

"Sefarad" ifadesi, gnmz Yahudi Dnyas'nda Akenaz kkeninin dnda kalan tm Yahudileri tanmlamak iin kullanlmaktadr.[kaynak belirtilmeli] srail'de her ne kadar eitli etnik gruplar kendi bnyesinde asimile etme abasnda olmadn belirten bir anayasaya sahip olsa da, lkedeki Akenaz basknl, "Sefarad" olarak tanmlanan dier Yahudileri de etkilemektedir. Gerek ynetimde gerekse de toplumdaki st snflar ounlukla Akenazlar

Sefarad tarafndan oluturulur. srail'deki dinsel Shas Partisi kendisini Sefaradlarn dinsel zelliklerinin koruyucusu olarak tanmlar. Akenazlar gibi Sefaradlarn da srail'de Bahahamlar bulunmaktadr. Sefarad Bahaham'na (Hahamba) Rionletsion ad verilir.

72

Referanslar
[1] Dilleri, Eitimleri ve Devletle likileri Asndan Osmanl Yahudileri Prof.Dr.lber Ortayl [2] Osmanl-Trk Sefarad Kltr Aratrma Merkezi (http:/ / www. istanbulsephardiccenter. com/ index. php?contentId=20& mid=14) [3] "Bonomo: Seferad Yahudisi'yim" (http:/ / www. haber7. com/ haber/ 20120227/ Bonomo-Seferad-Yahudisiyim. php). . Eriim tarihi: 2012-2-27.

D Balantlar
alom Gazetesi (http://www.salom.com.tr) Trke alom gazetesi Trkiye Musevi Cemaati (Resmi Site) (http://www.musevicemaati.com) (Trke ve ngilizce)

Siyonizm
Siyonizm, Filistin'de Yahudiler iin yeniden bir vatan kurulmasna destek veren uluslararas Yahudi siyasi hareketi. Sz konusu alan, Tevrat'ta bahsi geen ve srail Diyar (branice: Eretz Yisra'el) ad verilen topraklardr. srail'in kurulmasndan bu yana, Siyonist hareket de ekil deitirerek ncelikle Modern srail devletinin desteklenmesi amac ile varln srdrmektedir.[1] Siyonizm esas olarak Yahudi ulusu kavramnn M.. 1200 ile kinci Tapnak dneminin sonlar (M.S. 70 ylna kadar) arasnda ilk olarak gelitii srail Diyar ile Yahudileri ilikilendiren tarihi balar ve dini gelenekler kavramna dayanmaktadr. [2] [3]Byk lde Avrupa Yahudilerinin ktann drt bir yannda ykselen antisemitizme verdii bir tepki eklinde balayan amzdaki hareketin kurucular ounlukla laik Yahudilerden olumaktadr.[4] Siyonizm, modern milliyetilik grngsnn bir koludur.[5] Balangta, asimilasyona ve Yahudilerin Avrupa'daki durumuna kar alternatif tepkiler sunan ok saydaki Yahudi siyasi hareketinden biri olan Siyonizm, hzla bym, Holokost'un (Yahudi Soykrm) ardndan da Yahudi siyasi hareketleri arasnda hakim g halini almtr. Siyasi hareket, Avusturya-Macar gazeteci Theodor Herzl tarafndan, Der Judenstaat (Yahudi Devleti) adl eserinin yaymlanmasnn ardndan, 19. yzyln sonlarnda resmen kurulmutur.[6] "srail Diyar"na Yahudi gn tevik etmeyi amalayan hareket, sonunda Yahudiler iin bir anavatan olarak srail'i kurma hedefine 1948 ylnda ulamtr. Savunucular, Siyonizmin amacn Yahudi ulusu iin kendi kaderini tayin olarak grmektedir.[7] srail'de yaayan Yahudilerin dnya zerindeki Yahudiler iindeki pay hareketin hayata geirilmesinden bu yana srekli olarak artmtr. Bugn, dnyadaki Yahudilerin yaklak yzde 40' srail'de yaamaktadr. Amerika Birleik Devletleri'nde de benzer sayda Yahudi yaamaktadr (baknz Amerikan Yahudileri), ancak bu rakamn srail'e oranla azalmaya devam etmesi beklenmektedir.

Siyonizm

73

Terminoloji
"Siyonizm" kelimesi, Siyon (branice: Tzi-yon )kelimesinden tretilmitir. sim esas olarak, Kuds yaknlarnda bulunan Siyon Da ile bu da zerindeki Siyon Kalesi'ni belirtmek iin kullanlmaktayd. Sonralar, Kral Davud dneminde, "Siyon" tm Kuds ehrine ve srail Diyar'na atfta bulunan bir kapsamlama haline geldi. Tevrat'taki birok ayette, srailoullarndan Siyon halk, Siyon'un oullar ya da kzlar olarak bahsedilir. Yahudi milliyetiliini tanmlamak iin kullanlan bir terim olarak "Siyonizm," ilk milliyeti Yahudi renci hareketi Kadimah'n kurucusu Avusturyal Yahudi yaymc Nathan Birnbaum tarafndan, kendi kartt Selbstemanzipation adl gazetede, 1890 ylnda ortaya atlmtr. (Birnbaum bir sre sonra siyasi Siyonizme srtn dnerek ilk Haredi hareketi olan Agudat Israel'in genel sekreteri olmutur.)[8] Siyonizm, Yahudi anavatann sadece ve sadece Eretz Israel'de kurmay tasarlayan bir Yahudi milliyeti hareketi olmas ile Topraklktan (Tertoryalizm) ayrlabilir. Siyonizmin ilk dnemlerinde, Yahudilerin Avrupa dna yerletirilmesine ynelik bir dizi teklif getirilmise de, bunlar eninde sonunda ya reddedilmi ya da baarszlkla sonulanmtr. Bu tekliflerin yaratt tartmalar ise Siyonist hareketin nitelii ve odann tanmlanmasna katkda bulunmutur.

rgtlenme
1939 Ziyonist Kongresi'nde lkelere gre (Siyonizm Rusya'da yasaklanmt) ye ve delegeler. 70.000 Polonya Yahudisi, burada temsil edilmeyen Revizyonist Siyonizmi destekliyordu.[9]
lke Polonya ABD Filistin Romanya Birleik Krallk Gney Afrika Kanada yeler Delegeler 299.165 263.741 167.562 60.013 23.513 22.343 15.220 109 114 134 28 15 14 8

Dnya apndaki ok uluslu Siyonist hareket bir temsili demokrasi eklinde yaplandrlmtr. Drt ylda bir kongreler dzenlenmekte (kinci Dnya Sava'ndan nce iki ylda bir dzenlenmekteydiler) ve kongreye katlan delegeler yeler tarafndan seilmektedir. yelerin, ekel ad verilen yelik aidatn demesi gerekir. Kongrede, delegeler 30 kiilik icra kurulunu, bu kurul da hareketin liderini seerdi. Kuruluundan itibaren demokratik bir yapya sahip olan harekette kadnlar da oy hakkn, Birleik Krallk'ta oy hakkn kazanmadan da nce, elde etmilerdir. 1917 ylna kadar, Dnya Siyonist rgt devaml kk lekli g ve Yahudi Ulusal Fonu (1901 Yahudilerin yerleimi iin toprak satn alan bir yardm dernei) ve ngiliz-Filistin Bankas (1903 Yahudi iletmelerine ve iftilere kredi salayan bir kurulu) gibi oluumlarn kurulmas yoluyla bir anavatan kurma stratejisini izlemitir. 1942 ylnda dzenlenen Biltmore Konferans'nda, Siyonistler programlarn deitirerek hareketin amac olarak bir Yahudi devleti kurulmasn talep ettiler. 1968 ylnda Kuds'te biraraya gelen 28. Siyonist Kongresi, "Kuds Program"nda belirtilen be noktay Siyonizmin gnmzdeki amalar olarak kabul etmitir. Bu noktalar yledir:[10] 1. Yahudi Halknn birlii ve srail'in Yahudi yaamnda sahip olduu merkezi nem; 2. Yahudi Halknn, tm lkelerden yaplacak gler (Aliyah) yoluyla, tarihi anavatan olan Eretz Israel'de bir araya gelmesi;

Siyonizm 3. Adalet ve bar vizyonu zerine kurulu olan srail Devleti'nin glendirilmesi; 4. Yahudi ve brani dili eitiminin ve Yahudi ruhani ve kltrel deerlerinin tevik edilmesi yoluyla Yahudi Halknn kimliinin korunmas; 5. Yahudi haklarnn her yerde korunmas. srail'in kurulmasndan bu yana, hareketin rol nemini ok byk lde yitirmi olsa da, hareket iindeki ideolojik farkllklar gerek srail'de gerekse Yahudiler arasnda yaplan siyasi tartmalarn ok nemli bir paras olmay srdrmektedir.

74

i Siyonizmi
i Siyonizmi Dou Avrupa'da domutur. Sosyalist Siyonistlere gre, yzyllar boyunca Yahudi dman toplumlar iinde grdkleri bask yznden Yahudiler sklm pklm, aciz, umutsuz bir hale dmler, bu da Antisemitizmin daha da iddetlenmesine davetiye kartmt. Bu grup, Yahudi ruhu ve toplumunda bir devrimin gerekli olduunu, bu devrimin de ksmen srail'e g ederek, kendilerine ait bir lkede iftilik, iilik ve askerlik yapan Yahudiler tarafndan gerekletirilebileceini savunuyorlard. ou Sosyalist Siyonist, geleneksel dine dayal Yahudiliin uygulanmasna Yahudi halk arasnda "Diyaspora zihniyeti"ni devam ettirdii gerekesiyle kar km ve srail'de "kibbutzim" ad verilen krsal topluluklar oluturmutur. Her ne kadar Sosyalist Siyonizm Yahudiliin temel deerleri ve ruhaniliinden esinlenmi ve felsefi olarak bu esaslar zerine kurulmusa da, Yahudiliin ifade edilmesinde benimsedii ilerici yaklam Ortodoks Yahudilik ile arasnda kartla dayal bir ilikiyi beslemitir. Filistin'deki ngiliz Manda Ynetimi srasnda, i Siyonizmi Filistin'deki Yahudi yerleimi Yiuv'un siyasi ve ekonomik hayatnda baskn g haline gelmi ve i Partisi'nin yenilgisi ile sonulanan 1977 seimlerine kadar da srail'deki siyasi yapnn hakim ideolojisi olmay srdrmtr. Gelenek (zayflam olmakla birlikte) i Partisi tarafndan halen srdrmekte, parti son yllarda Bat eria ve Gazze'de bir Filistin Devleti'nin kurulmasnn savunuculuunu yapmaktadr.

Liberal Siyonizm
Genel Siyonizm (ya da Liberal Siyonizm), balangta 1897 ylnda toplanan Birinci Siyonist Kongresi'nden Birinci Dnya Sava'na kadar olan dnemde Siyonist hareket iindeki hakim eilim olmutu. Genel Siyonistler kendilerini Herzl ve Chaim Weizmann gibi Siyonist liderlerin gpta ile bakt liberal Avrupa orta snf (ya da burjuvazi) ile zdeletirmitir. Liberal Siyonizm gnmzde srail'deki herhangi bir parti ile ilikilendirilemese de, srail siyasetinde serbest piyasa ilkelerini, demokrasiyi ve insan haklarna ball savunan gl bir eilim olarak varln srdrmektedir.

Milliyeti Siyonizm
Milliyeti Siyonizm, Jabotinski'nin nderliindeki Revizyonist Siyonistlerin iinden kmtr. Revizyonistler, bir Yahudi devleti kurulmasnn Siyonizmin amalarndan biri olduunu beyan etmeyi reddederek 1935 ylnda Dnya Siyonist rgt'nden ayrldlar. Revizyonistler, Arap nfusunu Yahudilerin kitlesel gn kabul etmeye zorlamak ve blgedeki ngiliz karlarn savunmak zere Filistin'de bir Yahudi Ordusu kurulmas fikrini savunuyorlard. Revizyonist Siyonizm zaman iinde evrilerek srail'de 1977 ylndan bu yana birok hkmetin ana orta olan Likud Partisi'ne dnmtr. Pati, srail'in Bat eria ve Dou Kuds'teki kontroln srdrmesini savunmakta ve Arap-srail anlamazlnda sert bir izgi izlemektedir. 2005 ylnda, Likud igal altndaki topraklar zerinde bir Filistin Devleti kurulmas konusunda blnm ve bar grmelerinden yana tavr koyan parti yeleri Kadima Partisi'ni kurmutur.

Siyonizm

75

Dini Siyonizm
1920'li ve 1930'lu yllarda, Haham Abraham Izak Kook (ilk Filistin Hahambas) ve olu Haham Zevi Judah Kook, din kartln ima eden unsurlarn reddettikleri Siyonizmin birok idealinde muazzam bir dini ve geleneksel deer grdler. Siyonizmin pozitif ideallerini uygun ekilde kucaklayacak ve Ortodoks ve laik Yahudiler arasnda bir kpr vazifesi yapacak bir Ortodoks Yahudilik kolu kurmay amaladlar. Her ne kadar dier Siyonist gruplar zaman iinde milliyetiliklerinde yumuamaya gitmilerse de, Alt Gn Sava'nn kazanmlar, dini Siyonizmi srail siyasi yaamnda nemli bir konuma getirmitir. Gnmzde Ulusal Dini Parti ve Gush Emunim ile ilikilendirilen Dini Siyonistler, Bat eria'daki Yahudi yerleimleri konusunda ve Kuds'n Eski ehir olarak adlandrlan blmnn Yahudilerin kontrol altna alnmasna ynelik abalarda n plana kmtr. Byk lde Modern Ortodokslar barndran Dini Siyonizm, artan sayda (daha geleneksel) Ultra-Ortodoks Yahudiyi de iine almaktadr. Sefarad partisi as Siyonist hareket ile dorudan ilikili olmamakla birlikte genel olarak bir Ultra-Ortodoks gndem izlemektedir.

Siyonist inanlarn zellikleri

Siyonizm kendini Antisemizmin her ekli ile mcadele etmeye adamtr. Baz Siyonistler, Antisemitizmin asla yok olmayacana (ve Yahudilerin her yaptklarnda bunu akllarnda tutmas gerektiine) inanrken, dierleri Siyonizmi Antisemitizmin ortadan kaldrlmasnda bir ara olarak grmektedir.[11] Siyonistler, antik Yahuda'da Yahudilerin zgr olduu koullar altnda gelien bir Sami dili olan branice'yi konumay tercih ederken, dili modernize etmi ve gnlk kullanma uygun hale getirmilerdir. Siyonistler kimi zaman Hristiyan zulmnn etkisi altnda gelien bir dil olarak deerlendirdikleri Yidi'i konumay reddetmilerdir. srail'e g ettikten sonra, birok Siyonist diyasporadaki anadilini konumay reddetmi ve branice yeni isimler almtr. Eliezer Schweid'a gre, Diyaspora'daki yaamn reddi, Siyonizmin merkezi ilkelerinden biridir.[12] Bu tavrn altnda, Diyaspora'nn Yahudi bireyin ve ulusal yaamn tam anlamyla olgunlamasn kstlad hissi yatmaktayd.

Tarihe
Her ne kadar srail Diyar'nda (Eretz Yisra'el) her zaman bir Yahudi cemaati bulunmusa da, M.S. 1. yzyldan itibaren, Yahudilerin ounluu srgnde yaamtr. Yahudilik inanna gre, Eretz Yisra'el ya da dier adyla Siyon, Tevrat'ta Tanr tarafndan Yahudilere vaat edilmi bir lkedir. kinci yzyldaki Bar Kokhba ayaklanmasnn ardndan, Romallar Yahudileri Filistin'den srm, Yahudi diyasporas da bu ekilde ortaya kmtr. On dokuzuncu yzylda, Yahudilik iinde Filistin'e dne destek veren akmn poplerlii de artmtr. Siyonizm ncesi Aliyah ile, Yahudiler, Siyonizmin fiilen balad yl olarak kabul edilen 1897 ylndan nce de Filistin'e g ediyorlard.[13] Aktif Siyonizm'in balangc kabul edilen 1897 ylndan nce dahi Yahudilerin Filistin topraklarna g ettii grlmtr.[14]. Filistin'e ciddi Yahudi g 1882 ylnda balamtr. Gmenlerin ou, sk sk gerekletirilen pogromlardan ve devlet ynetimindeki basklardan katklar Rusya'dan geliyordu. Bu gruplar, Bat Avrupa'daki Yahudi hayrseverlerden gelen mali destek ile bir dizi tarmsal yerleim alan oluturdular. Rus Devrimi ve Nazi zulmnn balamas ile de yeni Aliyahlar gerekletirilmitir. 1890'l yllarda, Theodor Herzl Siyonizme yeni bir ideoloji ve fiili aciliyet katarak, Dnya Siyonist rgt'nn (WZO) oluturulduu 1897 ylnda svire'nin Basel ehrinde dzenlenen ilk kongrenin toplanmasn salad.[15] Herzl'in amac, Yahudi devleti hedefinin elde edilmesi iin gerekli hazrlk niteliindeki admlar balatmakt. Herzl'in Filistin'i hakimiyeti altnda tutan Osmanl yneticileri ile bir siyasi anlama yapma teebbslerinin baarszlkla sonulanmas zerine baka hkmetlerin destei arand. Filistin'de kk lekli yerleimlere destek

Siyonizm veren WZO, Yahudilik duygusu ve bilincini glendirmeye ve dnya apnda bir federasyon kurmaya odakland.

76

Dinlere gre Filistin nfusu[16]

Yl 1922 1931 1941 1946 Mslmanlar Yahudiler Hristiyanlar Dierleri 486.177 493.147 906.551 1.076.783 83.790 174.606 474.102 608.225 71.464 88.907 125.413 145.063 7.617 10.101 12.881 15.488

Uzun bir devlet ynetiminde soykrm ve etnik temizleme ("pogromlar") siciline sahip olan Rus mparatorluu, yaygn ekilde Yahudi halknn tarihi dman olarak kabul edilmekteydi. Lider kadrosunun byk blm Almanca konuanlardan olutuu iin, Siyonist hareketin merkezi de Berlin'de bulunuyordu. Birinci Dnya Sava'nn balangcnda, Yahudilerin (ve Siyonistlerin) byk blm Rusya'ya kar verdii savata Almanya'nn safnda yer ald. Rusya'dan gelen Yahudi gmen Chaim Weizmann'n yrtt lobicilik almalar ve Amerikan Yahudilerinin Amerika Birleik Devletleri'ni Almanya'ya destek vermeye tevik edecei endiesi Britanya hkmetini 1917 ylnda Balfour Deklarasyonu'nu kaleme almaya sevk etti. Deklarasyon, Filistin'de bir Yahudi anavatan kurulmasn onaylyordu. Ayrca, Britanya saflarnda Filistin'de savamak zere de Siyonistlerden oluan Jabotinski komutasnda bir askeri birlik kuruldu. 1922 ylnda, Milletler Cemiyeti, Britanya'ya verdii mandada sz konusu deklerasyonu kabul etti: Manda () nszde de belirtildii gibi, Yahudiler iin bir ulusal vatan kurulmasn ve kendi kendini yneten kurumlarn oluturulmasn ve rk ve dini ne olursa olsun, Filistin'de yaayan herkesin medeni ve dini haklarn gvence altna alacaktr. [17] Balfour Deklarasyonu'nun karlmasnda oynad rol, Weizmann'n hareketin lideri olarak seilmesinin de nn at. Weizmann, 1948 ylna kadar bu grevde kald. Britanya Manda Ynetimi Filistin'e daha yksek sayda Yahudinin g etmesine ve Yahudiler tarafndan blgedeki toprak aalarndan daha fazla arazi satn alnmasna yol at. Bunun sonucunda, yerel halkn topraksz kalmas blgedeki (ou zaman bizzat araziyi satan toprak aalarnn nderliinde gelien) huzursuzluu krkledi. 1920, 1921 ve 1929 yllarnda yaanan ayaklanmalara kimi zaman Yahudilere ynelik katliamlar da elik etti. Kurbanlar ounlukla Siyonist olmayan Ortodoks Yahudilerdi. Britanya ilkesel dzeyde Yahudilerin gn desteklemekle birlikte, Araplarn kartt iddet olaylarndan tr Yahudi gne kstlamalar getirmitir. Hitler'in 1933 ylnda Almanya'da iktidara gelmesinin ardndan, 1935 ylnda kabul edilen Nrnberg Yasalar Almanya Yahudilerini (daha sonralar da Avusturya ve ek Yahudilerini) lkesiz mlteciler haline getirdi. Benzer kurallar, Nazilerin Avrupa'daki mttefikleri tarafndan da uygulanmtr. Zaman iinde Yahudi gnde yaanan art ve Arap dnyasna ynelik Nazi propagandasnn etkisi ile Filistin'de 1936-1939 Arap ayaklanmas yaand. Britanya durumu aratrmak iin Peel Komisyonu'nu kurdu. Avrupa'daki Yahudilerin durumunu dikkate almayan komisyon, iki devletli bir zm ve halklarn zorunlu transferi ynnde bir arda bulundu. Ancak, Britanya bu zm reddederek yerine 1939 tarihli Beyaz Kitap' uygulamaya koydu. Beyaz Kitap, Yahudi gne 1944 yl itibariyle son verilmesini ve Yahudi gmenlerin saysnn 75.000 ile snrlandrlmasn planlyordu. ngilizler, Manda ynetiminin sonuna kadar bu politikay srdrdler. Filistin'deki Yahudi cemaatinin bymesi ve Avrupa'daki Yahudi varlnn muazzam bir ykma uramas, Dnya Siyonist rgt'nn de devred kalmasna neden oldu. Amerikal Siyonistlerin para yardm ve Washington'daki nfuzlar ile destek verdii, David Ben-Gurion'un liderliindeki Filistin iin Yahudi Ajans, kendi politikalarn giderek artan ekilde dikte ettirmeye balad.

Siyonizm kinci Dnya Sava ve Holokost'un (Yahudi Soykrm) ardndan, bata Holokost'tan kurtulmu olanlar olmak zere, lkesiz Yahudilerden oluan muazzam bir dalga Britanya'nn belirledii kurallara meydan okuyarak kk teknelerle Filistin'e g etmeye balad. ngilizler, (aralarnda ok sayda ksz kalm ocuun da bulunduu) bu Yahudileri ya Kbrs'ta hapsetmi, ya da Britanya kontrol altndaki Almanya'daki Mttefik gal Blgeleri'ne gndermitir. Bu ise, Siyonizmin tm Yahudilerden destek bulmas ve Amerikan Kongresi'nin Britanya'ya ekonomik yardm verilmesini reddetmesi ile sonuland. Siyonist gruplarn Filistin'de ngilizlere ynelik saldrlarna ek olarak, imparatorluu iflasn eiine gelmi olan Britanya konuyu yeni kurulan Birlemi Milletler'e havale etmek zorunda kald. 1947 ylnda, Birlemi Milletler Filistin zel Komitesi (UNSCOP) Filistin'in batsnn bir Yahudi devleti, bir Arap devleti ve Kuds' evreleyen BM kontrol altndaki bir blge (Coprus separatum) olmak zere e blnmesini ynnde tavsiyede bulundu.[18] Bu taksim plan, 29 Kasm 1947 tarihinde, 181 Sayl Birlemi Milletler Genel Kurul Karar ile, 33 lehte, 13 aleyhte ve 10 ekimser oy ile kabul edildi. Oylamann sonucu, Yahudilerin ounlukta olduu ehirlerin sokaklarnda kutland.[19] Filistinli Araplar ve Arap devletleri BM kararn reddederek tek bir devlet oluturulmasn ve Yahudi gmenlerin Filistin'den kartlmasn talep ettiler. 14 Mays 1948 tarihinde, Britanya mandasnn sona ermesinin hemen ardndan, Ben-Gurion'un liderliindeki Yahudi Ajans srail Devleti'nin kuruluunu ilan etti ve ayn gn yedi Arap lkesinin ordular srail'i istila etti. Sava yznden yaklak 711.000 Filistinli Arap[20] yaadklar topraklar terk etmek, 850.000 Yahudi de Arap dnyasndan byk bir ounlukla srail'e g etmek zorunda kald. srail Devleti'nin kuruluundan bu yana, Dnya Siyonist rgt genellikle Yahudilerin srail'e g etmeye tevik edilmesi ve yardmc olunmasna adanm bir rgt olarak ilev grmtr. rgt, dier lkelerde srail'e siyasi destek salam olsa da, srail'in i politikasnda kk bir rol oynamtr. Hareketin 1948 ylndan bu yana kaydettii nemli baarlar arasnda, g eden Yahudilere lojistik destek salanmas ve en nemlisi, Sovyetler Birlii'ni terk etme ve dinlerini zgr bir ekilde uygulama hakk konusundaki mcadelelerinde Sovyet Yahudilerine yardm edilmesi de vardr.
Birlemi Milletler Paylam Plan (1947)

77

Herzl'in II. Abdlhamid'e teklifi

Theodor Herzl, dnemin sultan II. Abdlhamid'e Kont Nevlinski (bir Leh soylusu, II. Abdlhamit'in ahsi dostu) araclla Filistin'e zerklik ve Musevi ikametlii ister. Buna karlk u taahhtlerde bulunur: 1. Osmanl Devletinin 33 milyon ngiliz altnna ulaan borlarnn tamamn deyelim. 2. mparatorluu korumak iin 120 milyon altn Franka mal olacak deniz filosu yaptralm. 3. Devletin mali durumunu canlandrmak iin 35 milyon altn lira faizsiz bor verelim. Ancak, II. Abdlhamit teklifi kabul etmez ve u yant verir: "...Bu meselede (Theodor Herzl) ikinci bir adm daha atmasn. Ben bir kar topra dahi satmam. Zira bu vatan bana ait deil, milletime aittir. Milletim bu vatan kanlaryla mahsldar klmtr. O, bizden ayrlp uzaklamadan tekrar kanlarmzla rteriz..."[21]

Siyonizm Tarih aratrmalarnda Prof. Dr. Vahdettin Ergin tarafndan ortaya karlan yeni belgeler nda Abdlhamid ve yakn evresi ile Siyonizm'in en nemli ismi olan Herzl arasnda 1896'dan balayarak alt sene boyunca youn temaslar yaand kantlanmtr. Theodore Herzl, Osmanl Arivleri'ndeki belgelere gre, Sultan Abdlhamid ile grm ama bu grme srasnda Herzl'in Filistin'de bir Yahudi Osmanl Arivleri'nden 19 Nisan 1900 tarihli bir belge Yahudi gne izin verilmiyor (.HUS.81/1317Z.48) Prof. Dr. Vahdettin Engin vatan kurulmas, dolaysyla da Abdlhamid'in bu talebi tek bir cmleyle reddetmesi gibisinden bir olay yaanmam; Abdlhamid, aksine, "Filistin'e deil, Mezopotamya'ya yerlein" demitir.[kaynak belirtilmeli] Herzl, Sultan Abdlhamid'e daha sonra, 16 ubat 1902'de gnderdii bir mektupta bu grmenin ayrntlarn hatrlatyordu. Herzl, "Majesteleri, memleketinde yaayan Yahudiler'e gsterdii licenapl mazlum ve madur durumda bulunan dier Yahudiler'e de gstermekte, onlar bir peder gibi himaye altna almakta ama toplu olarak bir yerde yaamalar yerine, deiik blgelerde bulunmalarna izin vermektedirler" diye yazmaktayd.[kaynak
belirtilmeli]

78

Prof. Dr. Vahdettin Engin'in ortaya kard belgelerde, bu grmenin ve dier temaslarn ayrntlar aka grlyor: Herzl, Yahudiler iin "toprak" istemiyor, toprak satn almak gibi bir talepte de bulunmuyor, aksine Filistin'de "zerk" bir Yahudi devletine izin verilmesini istiyor. Abdlhamid ise, Yahudiler'in Filistin yerine Mezopotamya'ya yerlemelerini ama tek bir yerde deil, deiik blgelerde yaamalarna scak bakabileceini sylyor.[kaynak belirtilmeli]

Siyonizme ynelik muhalefet ve eletiriler

1920'li yllarda, Siyonist hareketin giderek daha laik bir kimlie brnmesi, baz Ortodoks Yahudi gruplarnn da muhalefetini ekmitir. Harekete, slami kurulular ve milliyeti Arap rgtlerinin yan sra, kimi asimile olmu Yahudiler ve Siyonizmin Britanya'nn Hindistan'daki kalabalk Mslman tebaas ile ilikilerine zarar verecei endiesini tayan ngiliz emperyalistlerinin de muhalefeti ile karlat. Zaman zaman Marksist rgtler de eitli nedenlerden tr Siyonizme kar kmlardr. srail'de, 1930'lu ve 1940'l yllarda ban air Yonatan Rato'un ektii Kenanc hareket, "sraillilik"in etnik kimlikler st bir milliyet olmas gerektii fikrini savunmutur. Yirminci yzyln son eyreinde, srail'deki klasik milliyetilikte bir d yaand. Bu ise, neo-Siyonizm ve post-Siyonizm gibi iki kart hareketin ykselmesine yol at. Her iki hareket de, aslnda dnya apnda rastlanan bir grngnn srail'e uyarlanm haliydi: (1) kresellemenin, bir pazar toplumunun ve liberal kltrn ykselii ve (2) yerel bir tepki.[22] Neo-Siyonizm ve post-Siyonizm, bir yandan "klasik" Siyonizm ile belirli zellikleri paylarken, dier yandan da halihazrda Siyonizmde mevcut olan birbirine muhalif ve taban tabana zt kutuplar vurgulamalar ile birbirinden ayrlmaktadr. "Neo-Siyonizm, Siyonist milliyetiliin kurtarclk ve adanmlk boyutlarna vurgu yaparken, post-Siyonizm ise normalleme ve evrenselcilik boyutlarnn altn izer."[23]

Marcus Garvey ve Siyah Siyonizm

Siyonistlerin, Filistin'de Yahudiler iin bir Ulusal Anavatan oluturulmasna Britanya'nn desteini kazanmaya ynelik abalarnn baar ile sonulanmasndan etkilenen Jamaikal milliyeti Marcus Garvey, Afrika asll Amerikallarn Afrika'ya dnmesine adanm bir hareket balatt. 1920 ylnda, Harlem'de yapt bir konumada, Garvey unlar sylyordu: "dier rklar Yahudiler Siyonist hareket, rlandallar ise rlanda hareketi yoluyla davalarn baarya ulatrmak iin uratlar ve ben de bedeli ne olursa olsun, Zencilerin menfaatlerinin gzetilmesini salamak iin uygun artlar yaratmaya karar verdim."[24] Garvey, Amerikal Siyahlarn Afrika'ya g etmesi iin uygun artlar yaratmak amacyla, Black Star Line adl bir gemicilik irketi kurduysa da, eitli sebeplerden tr bu giriimi baarszlkla sonuland. Ortaya att fikirler, Jamaika'da Rastafaryanizme, Siyah Yahudilere ve[25] srail'e yerlemeden nce Liberya'ya tanan Kuds'n Afrikal brani srailoullar'na esin kayna oldu.

Siyonizm

79

Yahudi olmayanlardan Siyonizme verilen destek

Yahudilerin srail Diyar'na dnne verilen siyasi destek, Yahudi Siyonizminin bir siyasi hareket olarak resmen rgtlenmesinden de eskiye dayanr. On dokuzuncu yzylda, Yahudilerin Kutsal Topraklara Dndrlmesi'nin savunucularna Restorasyoncular ad verilmekteydi. Yahudilerin Kutsal Topraklara geri dnmesi, Kralie Victoria, Kral VII. Edward, ABD Bakan John Adams, Gney Afrika Babakan General Smuts, ekoslovakya Cumhurbakan Masaryk, talyan filozof ve tarihi Benedetto Croce, Kzlha'n kurucusu ve Cenevre Konvansiyonlar'nn yazar Henry Dunant ve Norveli bilimadam ve hayrsever Fridtjof Nansen gibi nde gelen isimler tarafndan da yaygn olarak desteklenmitir. Bakan M. Cambon'un ahsnda, Fransz hkmeti de resmen, "srailoullarnn yzyllar nce srgn edilerek karldklar topraklarda Yahudi milliyetinin yeniden douunu" salamay taahht etmitir. in'de, aralarnda Sun Yat-Sen'in de bulunduu Milliyeti hkmetin nde gelen isimleri Yahudilerin bir Ulusal Anavatan kurma arzularna sempati ile baktklarn ifade etmilerdir.[26]

Siyonizmi destekleyen Hristiyanlar

Siyonizm ncesinde, Yahudilerin Kutsal Topraklara dn fikrinin Hristiyanlar tarafndan desteklenii uzun bir tarihe sahiptir. Siyonizme destek veren ilk nl isimler arasnda, Britanya Babakanlar David Lloyd George ve Arthur Balfour, ABD Bakan Woodrow Wilson ve Siyonizme destek vermeye ynelik faaliyetleri yznden Britanya Ordusu tarafndan Filistin'de grev yapmas sresiz olarak yasaklanan Orde Wingate de bulunmaktadr. Carleton niversitesi'nden Charles Merkley'e gre, Hristiyan Siyonizmi 1967'deki Alt Gn Sava'nn ardndan kayda deer lde g kazanmtr ve bata Amerika Birleik Devletleri'ndekiler olmak zere, birok dnemselci Hristiyan, bugn Siyonizme gl destek vermektedir. Ahir Zaman Azizleri sa Mesih Kilisesi'nin kurucusu Joseph Smith, yaamnn son yllarnda, "Yahudiler iin srail diyarna dnme zaman[nn] imdi" olduunu ilan etmitir. 1842 ylnda, Smith, Ahir Zaman Azizleri sa Mesih Kilisesi'nin Havarilerinden Orson Hyde', topraklar Yahudilerin dnne adamak iin Kuds'e gndermitir. srail'e ak destek veren Hristiyan Araplar arasnda, her ikisi de Msr doumlu olan, srail'i Savunan Araplar [27] adl Web sitesinin kurucusu Amerikal yazar Nonie Darwish ve Viva Israele adl kitabn yazar, eski Mslman Magdi Allam da bulunmaktadr. Lbnan doumlu Amerikal Hristiyan gazeteci ve Gerek iin Amerikan Kongresi'nin kurucusu Brigitte Gabriel, Amerikallar "Amerika, srail ve Bat medeniyetini savunmak iin korkusuzca seslerini duyurmaya" armaktadr.[28]

Siyonizme destek veren Mslmanlar

1873 ylnda, ran ah Nasreddin ah, gerekletirdii Avrupa seyahati srasnda aralarnda Sir Moses Montefiore'nin de bulunduu Britanyal Yahudi liderleri ile bir araya geldi. Grme srasnda, ran ah Yahudilerin toprak satn alarak burada Yahudi halk iin bir devlet kurmalarn tavsiye etmiti.[29] Bugnk rdn kraliyet ailesinin atalarndan ve Osmanl Trklerine kar Arap direniinin lideri (Osmanl kart Yahudi direnii ile birlikte) Mekke erifi Hseyin bin Ali, Birinci Dnya Sava srasnda, "Bu lkenin kaynaklar bakir topraklardr ve bu Yahudi gmenler tarafndan [Avrupa'dan getirecekleri teknoloji ile] ilenecektir" demi, Yahudilere abna'ihelasliyin (topraklarn "z evlatlar") olarak adlandrmtr.[30] Hibir zaman hayata geirilmeyen 1919 tarihli, Faysal-Weizmann Anlamas'nda, olu Emir Faysal, "Onlarn [Siyonist] ulusal arzularn gerekletirilmesinin en emin yolu, Arap devletlerinin ve Filistin'in gelimesinde mmkn olan en yakn ibirlii yoluyladr" diyen bir bildiriye imza atmtr. Faysal'n 1919 ylnda unlar syledii Araplar tarafndan aktarlr: "Araplar, zellikle de aramzdaki eitimli kiiler, Siyonist harekete en derin sempati ile bakarlar Yahudilere evlerine kalpten bir ho geldin diyeceiz Hep birlikte slah edilmi ve gzden geirilmi bir Yakn Dou iin alyoruz ve iki hareket birbirini tamamlyor. Yahudi hareketi emperyalist olmayan, milliyeti bir harekettir Nitekim, bu iki hareketten hibirinin dieri olmadan gerek bir baarya ulaabileceine inanmyorum." (rnein.

Siyonizm Birleik Krallk'n Filistin Kraliyet Komisyonu Raporu'nda, Faysal'n yaamnda stmann yaygn olduu (rn. s. 233, s. 259) ve Yahudi gmenlerin bataklklar kurutarak stmay yayan sivrisinekleri ldrdklerinin alt izilir.)[31] Gnmzde halen yaynlanmakta olan El-Ahram gazetesinin editrnn bu konuda yazdklar Faysal'n szlerinden pek farkl deildi: "Siyonistler lke iin gereklidir: Beraberlerinde getirecekleri para, bilgi ve zeka ve belirleyici zelliklerinden olan alkanlklar ile hi phesiz lkenin yeniden canlanmasna katkda bulunacaklardr."[32] talyan Mslman Meclisi lideri ve slam-srail Dernei e kurucusu eyh Abdul Hadi Palazzi ve Kanadal mam Halil Muhammed, Kur'an'n Siyonizmi desteklediini belirtir.[33] Siyonizmi destekleyen dier Mslmanlar arasnda, Pakistanl gazeteci Tashbih Sayyed ve Bangladeli gazeteci Salah Choudhury de bulunmaktadr. 2003 ylndan bu yana hapiste olan Choudhury lm cezas ile kar karyadr.[34] Dnem dnem, Krtler ve Berberiler gibi kimi Arap olmayan Mslmanlar da Siyonizm'e destek verdiklerini belirtmilerdir.[35] [36] [37]

80

Kaynaka
[1] "Balangta Filistin'de bir Yahudi ulusal veya dini topluluu oluturulmasn, sonrasnda da modern srail'in desteklenmesini amalayan bir uluslararas hareket." "Siyonizm," Webster's 11th Collegiate Dictionary). Ayrca baknz, "Siyonizm" Encyclopedia Brittanica'da, "Yahudilerin kadim memleketi Filistin'de bir Yahudi ulus-devleti yaratlmas ve bunun desteklenmesi amacn tayan Yahudi milliyeti hareketi" olarak, The American Heritage Dictionary of the English Language, Drdnc Bask'da da, "On dokuzuncu yzyl sonunda artan Antisemitizme tepki olarak km ve Filistin'de yeniden bir Yahudi anavatan kurmay amalam bir Yahudi Hareketi. Modern Siyonizm, srail devletinin desteklenmesi ve kalknmas ile ilgilenmektedir," eklinde tanmlanmaktadr. [2] " Kral Davud'un ilk Yahudi ulusuna ekil verdii Siyon'dan" (Friedland, Roger ve Hecht, Richard To Rule Jerusalem, s. 27). [3] "Mesih inancnn ima ettikleri ve yanklar ile son derece byk bir siyasi gce sahip olduu ve siyasi otorite, lke egemenlii ve bir halk olarak Yahudilerin kaderine ynelik dini inancn son derece yaygn ve iddetli ekimelere konu olduu kinci Tapnak dneminin sonlarndan itibaren, Yahudi ulusunun sosyal ve kltrel bir gereklik olduu ak bir ekilde grlmektedir." (Roshwald, Aviel, "Jewish Identity and the Paradox of Nationalism," iinde Berkowitz, Michael (der.) Nationalism, Zionism and Ethnic Mobilization of the Jews in 1900 and Beyond, s. 15). [4] Wylen, Stephen M. Settings of Silver: An Introduction to Judaism, Second Edition, Paulist Press, 2000, p. 392). Calaprice, Alice. The Einstein Almanac, Johns Hopkins University Press, 2004, p. xvi. [5] A.R. Taylor, 'Vision and intent in Zionist Thought', in 'The transformation of Palestine', ed. by I. Abu-Lughod, 1971, ISBN 0-8101-0345-1, p. 10 [6] Walter Laqueur (2003) The History of Zionism Tauris Parke Paperbacks, ISBN 1-86064-932-7 p 40 [7] A national liberation movement: Rockaway, Robert. Zionism: The National Liberation Movement of The Jewish People (http:/ / web. archive. org/ web/ 20071216111459/ http:/ / www. wzo. org. il/ en/ resources/ view. asp?id=111), World Zionist Organization, January 21, 1975, accessed August 17, 2006). Shlomo Avineri:( Zionism as a Movement of National Liberation (http:/ / web. archive. org/ web/ 20071012002249/ http:/ / hagshama. org. il/ en/ resources/ view. asp?id=1551), Hagshama department of the World Zionist Organization, December 12, 2003, accessed August 17, 2006). Neuberger, Binyamin. Zionism - an Introduction (http:/ / www. mfa. gov. il/ MFA/ MFAArchive/ 2000_2009/ 2001/ 8/ Zionism - an Introduction), Israeli Ministry of Foreign Affairs, August 20, 2001, accessed August 17, 2006). [8] De Lange, Nicholas, An Introduction to Judaism, Cambridge University Press (2000), p. 30. ISBN 0-521-46624-5. [9] Source: A survey of Palestine, prepared in 1946 for the Anglo-American Committee of Inquiry, Volume II page 907 HMSO 1946. [10] http:/ / www. hagshama. org. il/ en/ resources/ view. asp?id=497& subject=43 [11] Bu gre dair bir rnek iin, baknz, The New Anti-Zionism and the Old Antisemitism: Transformations. Yazan: Raphael Jospe http:/ / www. hagshama. org. il/ en/ resources/ view. asp?id=2095 16-11-2008 tarihinde eriilmitir. [12] E. Schweid, Rejection of the Diaspora in Zionist Thought, in Essential Papers onZionsm, ed. By Reinharz & Shapira, 1996, ISBN 0-8147-7449-0, p.133 [13] http:/ / www. lds. org/ churchhistory/ 0,15478,3900-1,00. html#FlashPluginDetected [14] C.D. Smith, 2001, 'Palestine and the Arab-Israeli conflict', 4th ed., ISBN 0-312-20828-6, p. 1-12, 33-38 [15] Zionism & The British In Palestine (http:/ / fusion. dalmatech. com/ ~admin24/ files/ zionism_in-britishpalestine. pdf), by Sethi,Arjun (University of Maryland) January 2007, accessed May 20, 2007. [16] Anonymous (03.09.1947). "REPORT TO THE GENERAL ASSEMBLY, VOLUME 1" (http:/ / domino. un. org/ UNISPAL. NSF/ eed216406b50bf6485256ce10072f637/ 07175de9fa2de563852568d3006e10f3!OpenDocument). UNITED NATIONS SPECIAL COMMITTEE ON PALESTINE. . Eriim tarihi: 30.06.2008. [17] League of Nations Palestine Mandate, July 24, 1922, sateofisrael.com/mandate [18] United Nations Special Committee on Palestine; report to the General Assembly, A/364, 3 September 1947 [19] Three minutes, 2000 years (http:/ / youtube. com/ watch?v=rEGUPlhtMWQ), Video from the Jewish Agency for Israel, via YouTube

Siyonizm
[20] General Progress Report and Supplementary Report of the United Nations Conciliation Commission for Palestine, Covering the period from 11 December 1949 to 23 October 1950, GA A/1367/Rev.1 23 October 1950 [21] Mustafa Armaan, Abdlhamit'in Kurtlarla Dans, s.165 [22] Uri Ram, The Future of the Past in Israel - A Sociology of Knowledge Approach, in Benny Morris, Making Israel, p.224. [23] Steve Chan, Anita Shapira, Derek Jonathan, Israeli Historical Revisionism: from left to right, Routledge, 2002, p.58. [24] Negro World 6 March 1920, cited in http:/ / www. international. ucla. edu/ africa/ mgpp/ lifeintr. asp (accessed 29/11/2007). [25] BlackJews.org - A Project of the International Board of Rabbis (http:/ / www. blackjews. org/ RabbiBios/ RabbiFord. html) [26] Goldstein, Jonathan (1999), "The Republic of China and Israel", Goldstein, Jonathan, China and Israel, 1948-1998: A Fifty Year Retrospective, Westport, Conn. and London: Praeger, ss.1-39 [27] http:/ / www. arabsforisrael. com/ [28] anonymous. "Mission/Vision" (http:/ / americancongressfortruth. com/ mission-vision. asp). American Congress for Truth. . Eriim tarihi: 17.04.2008. [29] World Jewish Congress (http:/ / www. worldjewishcongress. org/ communities/ mideast/ comm_iran. html) [30] Al-Qibla, 23 March, 1918. [31] Letter to Harvard law professor, future Supreme Court Justice Felix Frankfurter dated 3 March, 1919. [32] Neville Mandel, Attempts at an Arab-Zionist Entente: 1913-1914; Middle Eastern Studies, April 1965; p. 243. [33] Glazov, Jamie. "The Anti-Terror, Pro-Israel Sheikh" FrontPage Magazine, 12 Eyll 2005. "Kur'an'da, Allah'n srail Diyar'n srailoullar'na verdiini ve buraya yerlemelerini (Maide, 21) ve Kyamet Gn'nden nce, srailoullarn farkl lke ve milletlerden toplayarak Topraklar'n yeniden almalarn salayaca (Isra, 104) konusunda mesajlar buldum. Dolaysyla, Kur'an'a riayet eden bir Mslman olarak, srail Devleti'nin varlna kar kmann Tanr kelamna kar kmak olduuna inanyorum." [34] Freund, Michael (08.08.2008). "Pro-Israel editor goes on trial in Bangladesh" (http:/ / fr. jpost. com/ servlet/ Satellite?cid=1218104239563& pagename=JPArticle/ ShowFull). Jerusalem Post. . Eriim tarihi: 25.08.2008. [35] "Islam, Islam, Lacit, and Amazigh Activism in France and North Africa" (2004 paper), Paul A. Silverstein, Department of Anthropology, Reed College [36] WHY NOT A KURDISH-ISRAELI ALLIANCE? (Iran Press Service) (http:/ / www. iran-press-service. com/ ips/ articles-2004/ august/ israel_kurds_11804. shtml) [37] "Berbers, Where Do You Stand on Palestine?" (http:/ / www. memri. org/ bin/ latestnews. cgi?ID=SD226209). MEMRI. 26.02.2009. . Eriim tarihi: 05.03.2009.

81

Ta'anit
Taanit, Akenazlarn deyiiyle taanis veya Klasik branice'de ta'anith, Yahudilik'te oru anlamna gelir. Yahudilik'te orucun bir veya birden ok amac olabilir. Orucun gerekeleri arasnda unlar bulunur: Tvbe etmek Matem ifadesi Yalvar; rnein Ester Orucu veya Ta'anit Halom (rahatszlk veren ryalar)

Yahudilik'te oru gnleri

Yahudilik'te en ok bilinen oru, Kefaret Gn anlamna gelen Yom Kippur'da tutulur. Bu, Tevrat'ta ad geen tek orutur.[1] Yom Kippur, tam bir orutur yani gn batmndan ertesi gn karanlk kene kadar tutulur. Baka bir tam oru ise 9 Av'dr. Bu orularda, yemek yememe dnda fazladan drt kstlama daha bulunur: kii vcudunu ykayamaz, deri ayakkab giyemez, parfm veya kozmetik kullanamaz, cinsel ilikide bulunamaz. Dier btn orular kk orulardr yani afak vaktinden gn batmna kadar srer ve yemek yememe dnda fazladan kstlamalar bulunmaz. 9 Av orucu, Tapnan yklyla ilgili tutulan drt orutan biridir. Dier oru ise unlardr: Gedalya Orucu (Tzom Gedalia) 10 Tevet (Asara B'Tevet) 17 Tamuz (Tzom Tamuz)

Ta'anit Drdnc kk oru ise Ta'anit Ester denen Ester Orucu'dur ve Purim'den bir gn nce tutulur. Ester, kraln yanna davetsiz olarak kmadan nce onun ve uan'daki Yahudi cemaatinin tuttuu orucun ansna tutulur. Buna ilaveten, Yahudi gelenekleri, Pesah'tan bir gn nce ilkdoanlarn Ta'anit Behorot yani lkdoan Orucu'nu tutmasn art koar. Modern zamanlarda bu oru ender olarak tutulur; bunun yerine ilkdoanlar Talmud'un bitiini kutlama amal len yemei siyum'a katlmay tercih eder. Bu, orucu "bozmak" iin uygun sayldndan ilkdoanlar gnn geri kalannda da yiyebilirler. Geleneksel olarak selihot denen zel bir dua bu oru gnlerinin ounda sabah dualarna eklenir.

82

Oru bozmak
Orucu bozmak iin yenen yemek bir len yemei olarak grlr. Orutan sonra kii fazladan yemee meillidir ve bundan kanlmaldr. Oru zamannda sindirim sistemi yavaladndan et gibi ar yiyecekler hazmszlk yaratmaktadr bu nedenle stl mamller gibi hafif yiycekler tercih edilir.

Kaynaka
[1] Levililer 23:26-32 (http:/ / incil. info/ YC1999/ arama/ Levililer+ 23:26-32)

D balantlar
How to break your fast (http://www.quickfasting.com/how_to_break_your_fast.html). Oru bozarken en iyi yemek tanmlar. Yom Kippur break fast recipes (http://kosherfood.about.com/od/breakfastmenu/ Yom_Kippur_Kosher_Break_Fast_Menu_and_Recipes.htm)

Kim Yahudidir?
Maddeleri bu dizinden ulaabilirsiniz.

Museviler ve Musevilik

Kim Yahudidir? Etimoloji Kltr

"Kim Yahudidir?" (branice: , Mihu Yehudi) Yahudi kimliinin temel sorusudur. Yahudi ahsn kltrel, dini, soyaac ve kiisel boyutlarn irdeler. Bu soru, Almanya'da Nazi Partisi tarafndan hazrlanan Nrnberg Yasalar'nda da ele alnmtr. Bu konuda iftilahl unsurlar bulunur. Ters mantk uygulanp "Kim Yahudi deildir?" diye sorulabilir. 1962'den beri srail'de konuyla ilgili mahkeme kararlar verilmektedir.[1][2] 2009'da Birleik Krallk'ta gerekleen ihtilafl R(E) v JFS mahkemesi n kazand.[3][4][5][6][7][8] Kiinin Yahudi olmasnn tanm gerek dini stat asndan veya kiinin kendisini nasl grdyle ilgili olarak Yahudi bak asyla gerekse de Yahudi olmayanlar tarafndan eitli sebeplerle deiiklikler gsterir. Yahudi kimliinin iinde etnisite, din,[9] ve vatandalk bulunduundan kimin Yahudi olduu ile ilgili tanmlar dini, sosyolojik ve etnik alardan deiiklikler gsterir.[10]

Kim Yahudidir? Halaha'ya gre birinin Yahudi olmas iin gereken en eski kuralsal tanm, kiinin ya annesinin Yahudi olmas veya Yahudilie gemesidir. Karaizm'in domas, Yahudilik iinde modern gruplarn olumas ve 1948'de srail'in kurulmas, bu tanm balamnda tartma konusu yaratt. Tartma konusu aan maddelerin balcalar unlardr: Anaerkillik: ocuun annesi Yahudi deil fakat babas Yahudiyse ocuk yine de Yahudi saylmal. Din deitirme: Tarihi Halaha prosedrnde olmayan Yahudilie gei geerli saylmal. Kimlik kayb: Kiinin ve grubun hareketleri (rnein baka bir dine gemeleri) veya cemaat yaamnn iinde bulunduu durum (rnein kiinin ebeveyninin Yahudi olduunun bilinmemesi) kiinin Yahudi statsnde etki sahibi olmaldr. Diyaspora kimlii: Yahudilere, kendi aralarnda veya Yahudi olmayanlar tarafndan Yahudi diyasporasnda verilen tanm dikkate alnmal. srail vatandal edinme: Yukardaki son madde srail Temel Yasalarnca dikkate alnmal.

83

srailoullar dini
srailoullarnn soyu, Eski Ahit'te brahim ile yaplan ahit[11] ile kaynaklandrlm olup Saylar[12][13] ve Ezra[14][15] kitaplarnda belirtilmitir. Bu halkn atalar Tevrat'ta ayr ayr kutsand iin nemlidir.

Tannait Yahudilik
Halaha'nn ilk yazl kayna Mina'ya gre, kark evliliklerden doan ocuklarn dini statleri anne soyu tarafndan belirlenir. Tarihi Shaye J. D. Cohen'e gre, Tevrat'ta kark evliliklerden doan ocuklarn dini statleri baba soyu tarafndan belirlenmekteydi. Mina zamannda bu durumun deiiklie uramasn iki trl aklayabilmektedir: ilk grne gre, Mina, tm "karklklara" (kilayim) uygulad mant kark evliliklere de uygulamaktadr. Dolaysyla kark evlilik bir at ile eein birliktelii gibi yasaktr. Her iki durumda da doan nesil anne soyu ile yarglanr. kinci grne gre ise, Tanaim Roma yasalarndan etkilenmitir; bu yasalara gre gayri meru evliliklerden doan ocuklar anneleriyle kalmaktaydlar.[16]

Gnmzde Yahudilik
Her Yahudi din akm, kiinin Yahudiliinin doutan geldiine veya din deitirmeyle gerekletiine hemfikirdir. Halaha'ya gre ocuk Yahudi bir anneden domaldr. Ayrca yine Halaha'ya gre, Yahudi olmayan birinin Yahudi ibadetleri uygulamas onu Yahudi yapmayaca gibi, dinini uygulamayan veya baka dine geen Yahudiler her zaman Yahudidir. Reform ve Yeniden yaplanmac Yahudilik'te kiinin ebeveynlerinden herhangi birinin Yahudi olmas onun doutan Yahudi olmas iin yeterli bir sebeptir. Liberal Yahudi akmlarnda Yahudilie geenlerin Yahudilikleri daha tutucu olan akmlar tarafndan tannmamaktadr.

Doutan Yahudilik
Halaha'ya gre, kiinin Yahudilik statsn (branice: yuhasin) belirlemek iin hem anneye hem de babaya bakmak gerekir. Eer ebeveynin ikisi de Yahudiyse ocuk Yahudidir ve babasnn statsn devralr (r: kohen). Eer ebeveynlerin herhangi birinin soyaacnda bir engel varsa (r: mamzer) ocuk da bu engelin konusu olur. Eer ebeveynlerden biri Yahudi deilse ocuk annesinin statsn alr.[17][18] Bu karar Tesniye[19], Levililer[20] ve Ezra[21] kitaplarn kapsayan kaynaklardan tremitir.[18] Buna gre, annesi Yahudi olan ocuk Yahudidir; ayn ekilde, annesi Yahudi olmayan ocuk Yahudi saylmaz. Yahudi olmayan bir anneden doan ocuun Yahudi saylabilmesi iin dinen Yahudilie gemesi gerekir; bu gerekletiinde, Yahudi yasalarnca, babasnn engelli veya zel statsnden feragat etmi olur (r: mamzer veya kohen).[22]

Kim Yahudidir? Ortodoks ve Tutucu Museviliin tm branlarnda halaha kanunlar (r: Yahudiliin anneden gemesi) geerli ve balaycdr. Reform ve Liberal Yahudilik halaha kurallarn balayc bulmaz, ocuun Yahudi olmas iin anne veya babasndan herhangi birinin Yahudi olmas, ocuun bir Yahudi olarak yetitirilmesi ve dinin ocuk tarafndan kabul edilmesini yeterli bulur. Buna sebep olarak da Yahudilik peygamberlerinden Yosef ve Musa'nn elerinin srailoullarndan olmayan ruhban ailelerden gelmi olmasna balar.[23] Kuzey Amerika'daki reformist hahamlar belli standartlar oluturmutur ve buna gre ebeveynlerinden biri Yahudi olanlar sim koyma, Brit Mila ve Bar Mitsva gibi trenlerle Yahudi ibadetine ve Yahudi halkna balanmaldr. Reformist akmda ilkeler kullanldndan balayc saylmazlar bu yzden farkl reformist cemaatlerde farkl yaklamlar mmkndr. Genel prensipte kiinin Yahudi olarak yetimi olmas art kabul grmektedir.[24] Baba soyunun yeterlilii Tekvin[25] ve Tesniye[26] kitaplarna balanr.[27] Bu politika ata soyluluk olarak bilinmesine ramen "ifte soyluluk" daha uygun bir terimdir. Yeniden yaplanmac Yahudilik ile Birleik Krallk'taki Liberal Yahudilik ilkeleri Amerikan Reform Yahudiliine benzer. Ana soyluluk geleneine kar kan tarihi Yahudi cemaatleri vardr. rnein, Karaizm, Yahudilik'te babann soyunun nemli olduunu vurgulayp buna gereke olarak Eski Ahit'te geen kabilelerin isimlerinin erkek isimleri olmas ve Tevrat'taki karakterlere babalarnn isimleriyle hitap edilmeleri gsterilir.[28] Grler arasndaki farkllklar sorun yaratmaktadr nk Reform veya Liberal cemaatlerde Yahudi olan biri Ortodoks ve Muhafazakar cemaatlerde Yahudi saylmamaktadr. Ortodoks ve Muhafazakar cemaatlerce kiinin Yahudi olabilmesi iin halaha kurallarna uygun olarak din deitirmesi gerekmektedir. Her ne kadar baba soyluluk Ortodoks cemaatlerde tannmasa da sadece babas Yahudi olan birinin hi Yahudi olmayan birine kyasla Yahudilie gemesi daha kolaydr,[29] ve Muhafazakar Hahamlar Kurulu, "samimiyetle Yahudilii seenlere cemaatin kaps tm itenliiyle aktr" diye karar almtr.[30]

84

Yahudilie gei
Bugn ana Yahudilik akmlar, samimiyetle Yahudilie gemek isteyenlere kaplarn amaktadr, bir akma bal alt grupta din deitirenler ayn akma bal dier alt gruplarda da kabul edilmektedir fakat bir akm iinde Yahudilie geenlerin Yahudilii dier akmlarda kabul edilecek diye bir kaide yoktur. Rabinik Yahudilik'te din deitirme kanunu, bata Talmud ve ulhan Aruh olmak zere Yahudi kanunlarnda belirtilmitir.[31] Geleneksek Yahudi kanunu esaslar Ortodoks ve Muhafazakar akmlarnn temelini oluturur. Halaha kurallarnca Yahudilie gemek isteyen biri (erkekse) snnet olmal, ahitler nnde mikve'ye girmeli ve hahamlar meclisi nnde dini yasalar kabul etmelidir. Eer erkek, hali hazrda snnetliyse sembolik olarak uzvundan kan aktlmaldr.[32]

Yahudilie geen birinin girmesi gereken mikveye bir rnek

Ortodoks yetkililer sadece geleneksel Yahudi kurallarna uygun olarak din deitirenleri kabul edip tanmaktadr. Dier akmlardaki hahamlar Halaha kurallarn art komayabilecei iin, bu akmlarda din deitirenlerin Yahudilii genelde ortodoks cemaatler tarafndan tannmamaktadr.[33] Muhafazakar yetkililerin gr de ortodokslarla ayndr. Din deitirme geleneksel Yahudi kanunlarna gre yaplmal, snnet olunmal ve mikveye girilmelidir aksi taktirde kiinin Yahudilii geerli deildir.[34] Muhafazakar otoriteler iin, Yahudi kanunlarna uygun olduktan sonra hangi akm altnda din deitirildiinin bir nemi yoktur bu sebeple daha liberal grl akmlarda yaplan din deiikliklerini de kabul etmektedir.[35][36] Reformist Yahudilik'te gereken artlar genelde geleneksel artlara kyasla farkllklar gsterir. Bu akmn en kuvvetli olduu Kuzey Amerika'da "Yahudilie gemek isteyenler Yahudi teolojisini, ayinlerini, tarihini, kltrn ve geleneklerini almal ve Yahudiliin gereklerini gnlk hayatlarnda gerekletirmelidir. Eitimin uzunluu ve

Kim Yahudidir? format hahamdan hahama ve cemaatten cemaate farkllklar gsterebilir fakat genelde aranan art Yahudiliin temelleriyle ilgili ders alnmas, bir hahamla birlikte allmas ve evlerinde ve sinagoglarda ayinlerin uygulanmasdr."[37] Progresif Yahudilik iin srail akm, bir yl yaplan eitimin ardndan Yahudi yaam ve geleneklerinin uygulanmasn art koar. Bunun ardndan (erkekse) snnet olunmal, mikveye girilmeli ve hahamlar meclisi nnde dini emirler kabul edilmelidir.[38] Her ne kadar evlat edinilmi veya din deitirmi bir iftin ocuklarnn Yahudilii hemen kabul edilse de Yahudi kanunlar gerei, ocuk dini adan yetikin olduunda (genelde kzlar iin 12 ve erkekler iin 13 yanda) kendisine Yahudi olarak kalmak isteyip istemedii sorulur.[39][40] Karay Yahudilii Rabinik Yahudilii kabul etmemektedir ve din deitirme konusunda kendi artlar vardr.[28] 1 Austos 2007'de, 500 yldan sonra ilk defa Karay Yahudiliine geildii Karaylar tarafndan bildirilmitir. Bir yl eitimin ardndan on yetikin ve drt ocuk Kzuey Kaliforniya'daki bir sinagogda Karay Yahudiliine gemitir. Bu din deitirme olay, Karay Bilgeler Konseyi'nin yabanclarn Yahudilie kabul edilmeme kuralnn geri ekilmesinin ardndan 15 sene sonra gerekleti.[41]

85

Dier dinleri uygulayan Yahudiler

Genellikle Ortodoks Yahudilik'te kiinin inanc ne olursa olsun eer annesi Yahudiyse kendisi de Yahudidir. Reformist Yahudilik'te ise baka bir dini seen kii artk Yahudi deildir. rnein, "...sa'y kurtarc olarak gren kii artk Yahudi deildir..."[42][43][44][45] Tarihsel olarak, dalalete (branice: Minim veya notzrim )den Yahudi herem (aforoz) olur fakat toplumsal veya dini adan dlanm olsa dahi yine de Yahudidir.[46] Yahudilikte, istek d Yahudilikten baka dinlere geenler de Yahudidir (branice: anusim ( ,)anlam: "zorlananlar"); ve bunlar iinde anne soyundan gelenler de Yahudidir. Baka bir dine gesin veya gemesin, Yahudilii uygulamayanlara Meudim (branice: )denir ve yine de Yahudi gzyle baklr[46] Dinini terk eden bir Yahudi istedii zaman geri dnmekte serbesttir. Genelde, dine geri dnmek isteyenler iin resmi bir tren gerekmemektedir. Bu durum btn Yahudi akmlar iin geerlidir. Bu kiilerden beklenen, eski adetlerini brakp Yahudi geleneklerine uymasdr. Bu durum anne soyu Yahudi olanlar iin de geerlidir fakat baz rabinik otoriteler bunun spat iin daha kat deliller ararlar. Bu kiilere din deitirme treni uygulanp uygulanmamas cemaatten cemaate ve kiinin iinde bulunduu durumdan duruma deiir. rnein, laik bir Yahudi ailesinde bym, Brit Mila olmu ve Yahudilik hakknda temel bilgileri bulunan biri iin din deitirme merasimi gerekmezken Brit Mila olmam, baka bir din altnda bym veya hi Yahudilik bilgisi bulunmayan laik bir Yahudi ailesinden gelenler genelde din din deitirme trenine tabi tutulurlar.[47] Tartma konularndan biri Yahudilie gemi birinin bir zaman sonra dinden uzaklamas ve/veya baka bir dine gemesiyle ilgilidir. Teknik olarak din deitirme merasimi geerli olduundan kii halen Yahudidir. Fakat, Haredi Yahudilik gibi baz akmlar, bu kiinin zamannda kurallar bozduundan tam istekle Yahudilie gememesi sebebiyle Yahudiliini geersiz sayarlar.

Kim Yahudidir?

86

Etnik ve kltrel bak

"Etnik Yahudi" terimi genel anlamda, Yahudi gemiine sahip fakat Yahudilii icra etmeyen ve buna ramen kendisini Yahudilik ve dier Yahudi kltrnn ve/veya kardeliinin bir paras olarak gren Yahudilerdir. "Etnik Yahudi" terimi dinlerini icra eden Yahudileri hari tutmamasna ramen bu kiiler iin sadece "Yahudiler" denip "etnik" sfat kullanlmaz. Yahudi kimdir sorusu tanmnn byk bir ksmn soyaac oluturduundan "Etnik Yahudi" terimi farkl gemilere sahip kiiler iin de kullanlabilmektedir. "Etnik Yahudi" terimi bazen kiinin dindar olmad anlamnda kullanlr. Bu nedenle bu terim yerine bazen "dinini icra etmeyen Yahudi", "dindar olayan Yahudi" ve "laik Yahudi" de denmektedir. Bu terim bazen, sebebi ne olursa olsun sadece dinlerini icra etmeyen Yahudiler iin kullanlr. Genelde, etnik Yahudiler Yahudi gemiini farknda olup, dini adan olmasa da kltrel adan kendilerini Yahudi gelenekleriyle, halkyla veya milletiyle badatrrlar. Dier etnik gruplarda da grld zere, dindar olmayan etnik Yahudiler genelde Yahudi olmayan kltrler iinde asimile olurlar. "Etnik Yahudiler" terimi ateistler, agnostikler, bir akma bal olmayan desitler ve Hristiyanlk, Budizm veya slam gibi baka dine geen Yahudileri kapsar. Her mezhepten dindar Yahudiler bazen dindar olmayan etnik Yahudilerin Yahudilii tekrar kefetmesi iin aba sarfederler. Chabad gibi Hasidler bunun iin zel aba sarfederler.[48][49][50][51] srail g yasas, dede veya ninelerinden birinin (anne veya baba tarafndan olmas farketmez) Yahudi olduunu belgelerle ispatlayabilen kiilere, arzuladklar taktirde vatandalk hakk vermektedir. Bu, o kiinin "etnik Yahudi" olduu anlamna gelmemesine ramen o kiinin etnik Yahudilikler ile bir ba olduunu gstermektedir, ve bu ba Naziler tarafndan ldrlmek iin yeterli bir gerekeydi. Yahudi olmann geleneksel tanm Avrupa'dan Amerika'ya farkllklar gsterir. Eski SSCB'de "Yahudilik" kanunen bir millet veya etnisiteydi. Avrupa'daki tanm daha gelenekseldir; sadece Avrupallarn Yahudileri nasl grd deil ayrca Yahudilerin de kendilerini nasl grdn ele alr. srail yasalar, halaha kriterlerinden ziyade Nazi ve SSCB tanmlarna benzer tanmlar kullanmaktadr. ou laik toplumda kii (art niyetle yalan sylemedii srece) "Yahudiyim" diyorsa Yahudi olarak kabul edilir. Baz reformist cemaatler bu bak asn benimsemektedir.

Dini tanmlar
Halahasal bak
Ortodoks, Muhafazakar ve Reformist Yahudilik akmlarnca kabul edilen geleneksel rabinik gre gre[52] Yahudi kimlii ve soyaac ile alakal olarak kimin Yahudi olup olmad halaha tarafndan tanmlanr. Sonu olarak, srf inan olarak Yahudiliin bir paras olmak kiiyi Yahudi yapmaz. Ayn ekilde, 613 Mitsvot'u takip etmeyen ve hatta baka bir inanca geen Yahudilerin Yahudilik stats yok olmaz. Din deitirmi dahi olsa, anne tarafndan kadnlarn soyundan herhangi birinin Yahudi olmas kiiyi Yahudi yapar. Yahudi olduklarndan bihaber olanlar veya baka bir dine geenler dahi, anne soyunda bir krlma olmad srece dinen Yahudidir. Yine ayn nedenlerle, babas Yahudi olan fakat annesi Yahudi olmayan biri, mitsvalar uygulasa dahi halaha kurallarnca dini adan resmen Yahudilie gemedii srece Yahudi deildir.[53] Ortodoks ve Muhafazar cemmatler, annesi Yahudi olmayan birinin usulen Yahudilie gemesine kar kmaz ve bu kiiler "drst dnmeler" (branice: , Geirei tzedek) olarak kabul edilir. Buna ilaveten, Yahudilii kabul eden kiinin dini ilkelere uymas beklenir; buna Kabbalat Ol Mitzvot (branice: ) yani "Emirlere balanmay kabul etmek" denir. Reformist Yahudilik'te, reform responsa ve halahaya uygun olarak kabbalat mitzvot (branice: ) kullanlr.[54]

Kim Yahudidir? Son yirmi yldr, Haredi hahamlar Yahudilii seenlerin kiisel yaamlarn gzetleyip dinen imtiyazlarda bulunup bulunmadklarn kontrol etmektedir. laveten, baz Haredi hahamlarn Modern Ortodoks hahamlarn yeterince kat olmadn dnmektedir bu sebeple i karmak bir hal almaya balamtr.[55] Haredi Yahudilik ve Modern Ortodoks Yahudilik benzer kurallar takip etmektedir. Anne soyunu inceleyip kiinin Ortodoks usullerince din deitirmesini savunurlar. Bu kiilerden abat ve Nida gibi temel Yahudilik ilkelerinin uygulanmas beklenir. Fakat bu kurallarn uygulan ekli farkl olup her geen zaman bu fark daha da artmaktadr. Modern Ortodokslukta kiinin Yahudi olduuna dair aibe bulunuyorsa Yahudi olmayan biri ahit olabilmektedir. Harediler ise kiinin zel yaamn ve Yahudilii nasl icra ettiini incelemeyi tercih etmektedir. Bu iki grup arasnda, Harediler Ortodokslar yeterince ortodoks bulmadklar iin sorunlar yaanmaktadr.[55][56][57]

87

Karaizm
Rabinik Yahudilik mezheplerinin aksine, Karaizm'de Tanah' renme konusunda kii kendisinden sorumludur. Talmud yani szl kanun ve Rabinik Yahudilikte otoroter kabul edilen hahamsal kararlar bu dinin bir paras deildir, bunun yerine kayna ne olursa olsun her hahamsal gr eit derecede deerlidir. Karay Yahudilii'ne gre, Ortodoks Yahudilik'teki Yahudiliin anneden getii inancnn aksine Tanah baz alnarak Yahudiliin babadan getiine inanlr (baz Karay cemaatleri hem annenin hem babann Yahudi olmas koulunu arar). Karaylar, srail'in geri dn yasasndan faydalanabilmektedir, fakat baka bir dinden Karaizm'e geen kiini bu yasadan faydalanmasyla ilgili hkm henz srail mahkemelerince karara balanmamtr.

Reform Yahudilik
Modern lerici Yahudi akmlar Yahudilie geii kendi liberal felsefelerine gre gerekletirmektedir. ABD'de resmi Reformits nergesiyle 1893'te kiinin snnet olma[58] ve tevila denen mikveye girme zorunluluu kaldrld. Yahudilie gemek iin, "Mstakbel dnme, szl ve yazl olarak, biri haham olmak zere en az iki cemaat lideri nnde Yahudilik inancn setiini ve yaamn mitsvalara uygun olarak uygulayacan ilan etmelidir".[59] htilaf "Kimin Yahudi olduu" ile ilgili drt eliki mevzubahistir: 1. elikilerden biri, Kuzey Amerikan Reformist ve Birleik Krallk Liberal akmlarnn halaha kurallarndan bazlarn deitirmesinden kaynaklanmaktadr: 1. Ebeveynlerinden herhangi biri (sadece annesi olmak zorunda deil) Yahudiyse kiinin Yahudi kimliini benimseme hakk vardr. Bu kimlii tamak istemeyen kii Yahudilik kimliinden feragat eder. Halahaya gre annesi Yahudi olan kii, dinini icra etse de etmese de Yahudidir. rnein, Katolik olarak yetitirilen ve Yahudi atalarndan bihaber olan Madeleine Albright halahaya gre Yahudidir; ilerici Yahudilik tarafndan bunun tersine inanlr. 2. Brit Mila ve mikve zorunluluu gevetilmitir. 2. Ortodoks Yahudilie gre ortodoks olmayan hahamlar bet din oluturamazlar.[57] Bu durum, ortodoks olmayan cemaatlerde din deitiren kiilerin Yahudilikleri Ortodoks cemaatler tarafndan tannmamasna neden olmaktadr. 3. Baka bir dine geen Yahudi, geleneksel olarak Yahudi saylr[60][61] fakat Reformist Yahudilik ve Liberal Yahudilik bunun tersini savunmaktadr. Ayn ekilde srail vatandalk yasalarnca da bu kiiler Yahudi saylmamaktadr. 4. Bir dier ihtilaf, Diyanet leri Bakanl'na muadil srail Bahahaml'nn tavrlarndan kaynaklanmaktadr. srail'de din deitirme ve evlilik gibi konular ortodoks olan Bahahamln kontrolndedir. Bugn srail'de, Yahudilii bahahaml tatmin etmeyenler Yahudi saylmamakta ve baka bir Yahudi ile dini nikah kylmasna izin verilmemektedir. Bahahamlk her ne kadar Ortodoks olmayan cemaatlerce yaplan din deiikliklerini kabul etmese de soyunun Yahudi olduunu syleyenleri Yahudi kabul etmektedir. Bu durum Haredilerce hatal bulunur.

Kim Yahudidir? Baz Ortodoks cemaatlerinde din deitirenler olsa dahi bu cemaatlerin ortodoksluu bazen Bahahamlka kabul edilmemektedir dolaysyla din deitirenler zorda kalmaktadr.[55][56][57]

88

srail'de yasal yap

Knesset'te artan dindar partiler sebebiyle "Kim Yahudidir?" sorusu gndeme gelse dahi bu sorunun cevab kanunen yazl olarak yer almamaktadr.

Geri dn yasas
srail, 1948'de bamszln kazandktan sonra, Yahudilere srail'e g etme ve vatanda olma hakk veren Geri dn yasasn yrrle soktu.[62] Fakat, kanun koyucularn, kimin Yahudi olduunu belirleyememeleri sebebiyle bu tanm yasada yer almamaktadr, bunun yerine tanm konusunun zaman iinde kendiliinden zmlenmesi umuldu. Sonu olarak, yasa, halaha tanmna snd. Fakat, Yahudinin kim olduuna dair bilgi yasada yer almadndan farkl Yahudi akmlar srail tarafndan tannmak iin aba sarfetti. Genel olarak kabul edilen halaha tanmnn yan sra, kanun geniletilerek, bugn inanlar ne olursa olsun, bir Yahudinin ocuuna, torununa ve eine de ayn haklar verildi.[63] Hangi akma bal olursa olsun Yahudilie geenlere de ayn haklar bahedildi. Bu durum, srail dnda yaplan din deitirmelerin geerli olup olmad sorusunu dourdu. Yahudiliin farkl dallarnda bu soruya verilen cevap ile kanunun kabul ettii tanm birok kii iin sorun tekil etti. Hesaplamalara gre son yirmi yl iinde, Yahudilii icra etmediklerini ve hatta Hristiyan olduklarn syleyen 300,000 kii, bir Yahudinin ocuu, torunu veya ei olduundan bu yasadan faydalanp Sovyetler Birlii'nden srail'e g etti.[64] Fakat, 1962'de istisna kanunu getirildi:Rufeisen Case[1] Buna grem halahada tanm ne olursa olsun Yahudilik'ten kan biri artk bu yasadan yararlanamaz hale geldi. Bu durum, Siyonist bak asyla halaha bak as arasnda farkllk oluturdu. 1970'de Shalit davasyla srail Anayasa Mahkemesi aile lehine karar verip srail'de, sko anneden doan ocuu milliyeti gerei Yahudi olarak kaydettirdi,[1] fakat 1972'de Nfus Kayt Kanunu'nda yaplan bir ekleme sebebiyle bu ailenin nc ocuu Yahudi olarak kaydettirilemedi.[65] Gnmz srail tanmna gre alenen baka bir inanca geen Yahudiler zellikle bu haklardan mahrum edildi, buna Mesihi Yahudilik de dahildir. Bu tanm geleneksel Yahudi kanunlarndaki tanmdan farkldr; bir bakma, Yahudilerin gayri-Yahudi akrabalar bulunduklar ortamlarda Yahudi olarak alglanp antisemitizmle yzletiklerinden, daha geni bir kitleyi kapsar. Geri dn yasasnn kendisi kiinin Yahudi statsn tanmlamaz; sadece kimlerin srail'e g etme hakk olduunu belirtir. 1950'lerin banda srail Bahahaml Karay Yahudilerinin gne kar kt fakat abalarnda baarsz oldu. 2007'de Netanya bahaham Rabbi David Chayim Chelouche, The Jerusalem Post'ta verdii demete, "Karay bir Yahudidir. Onlar Yahudi olarak kabul ediyoruz, [rabinik Yahudilie] geri dnmek isteyen her birini kabul ediyoruz. Bir ara, Karaylarn rabinik Yahudilie geerken sembolik olarak snnet olup olmamalar gerektii tartld fakat hahamlka bunun gereksiz olduuna kanaat getirildi" dedi.[66]

Kim Yahudidir?

89

srail'in evlilik ve boanma yasalar

Ayrca baknz: srail'de evlilik srail'de evlilik, boanma ve gm srail ileri Bakanl'nn yetkisi altndadr ve kimin Yahudi olduu sorusuna halaha tanm uygulanr. Tartmal durumlarda srail Bahahaml karar verir. Toplumsal ilikilerde ou laik Yahudi, Yahudi kimliklerini kltr, miras, millet veya etnisite olarak grr.[67] Ateist olan Yahudilere gre atalk anne soyuna[68][69] veya Kohen/Levilie baldr.[70] "Kim Yahudidir?" sorusu tartma konusudur.[71] Atalk ve etnisite ile ilgili sorunlar srail Bahahaml tarafndan ele alnr.[72][73][74][75] srail'de, Yahudilie sonradan geip de evlenmek isteyenler halaha kurallarna tabi tutulur. Bu kurallara gre, kiinin Yahudilii'nin tannmas iin din deitirmenin halaha'ya uygun bir ekilde yaplmas gerekir. Evlenmek isteyen kiiler iin, Hahamlk tarafndan, yurtdnda ortodoks cemaatlerde dahi yaplan din deitirmelerin geerli olup olmad incelenir.[75][76] Ortodoks cemaatinde veya srail'de dini nikah kymak isteyenlerin Yahudilii pheliyse, bu kiiler iin resmi din deitirme treni dzenlenir.

srail'in milliyet tanm

srail'de kiinin Yahudilik stats "milliyetin" bir unsurudur. ileri Bakanl tarafndan tedarik edilen srail kimlik kartlarnda, halaha kurallarnca Yahudi kabul edilenlerin milliyet hanesinde "Yahudi" yazmaktadr. Fakat, srail Anayasa Mahkemesi'nin verdii birok kararda Reform ve Muhafazakar cemaatlerde Yahudilie geenlerin de Yahudi olarak kaydettirilmesi gerektii belirtilir. Diyasporada Reform veya Muhafazar cemaatlerde din deitirip bir Yahudi olarak srail'e g etmek isteyenlerin haklar srail kanunlarnda detaylca belirlenmitir.[77] Yakn zamana kadar, Yahudi olmayp da lkeye g edenlerin (r, bir Yahudinin ocuu, torunu, ei vs) srail kimlik kartlarndanki milliyet hanesi botu. Ayrca, Hahamlk tarafndan Yahudi olarak tannmayanlarn (veya yeterince kant sunamayanlarn) kimlik kartlarnda brani takvimi'ne gre doum tarihleri yazlmamaktadr.

Dier tanmlar
Antisemit tanm
"Kim Yahudidir?" sorusu bazen Yahudi olmayanlar iin de nemlidir. Bu tanm, tarihsel olarak Yahudilere zulm ve ayrmclk yapan anti-Yahudi gruplar iin ayr bir nem tamaktadr. Bu tanm dorultusunda Yahudilerin, baz ilerde alma, baz yerlerde yaama, zgrce eitim alma, zgrlk veya yaama haklar elinden alnabilmektedir. Engizisyon Engizisyon zamannda, Yahudilerin Roman Katolisizm'e geirilmeleri onlarn Yahudi statsn ortadan kaldrmamtr. Resmi olarak bu kiiler artk Yahudi deildi. spanya ve Portekiz'deki engizisyonlarda zorla din deitiren Yahudiler iin, Yahudi soyundan gelmeyen Hristiyanlardan ayrt edilmeleri iin gayri resmi olarak Yeni Hristiyanlar dendi. Yasal, siyasi, dini ve toplumsal basklar nedeniyle Yahudiler gstermelik olarak din deitirmek zorunda brakldlar (bkz: Kripto Yahudilik, Marrano ve Anusim) ve bu kiilere birka nesil boyunca pheyle yaklald.

Kim Yahudidir? Nazizm Nazi rejimi Yahudilere ayrmclk yapan kanunlar yrrle sokunca kimin Yahudi olduuyla ilgili tanm yaratma ihtiyac dodu. Srf Almanya'da Ahnenpass ve Nrnberg Yasalarna gre kiinin nine ve dedelerinden en az Yahudiyse, kii Yahudi olarak sayld. Kiinin nine ve dedelerinden bir veya ikisi Yahudiyse kii Mischling yani melez sayld. Kiinin Yahudilii icra etmemesi, Yahudi olmayan biriyle evlenmesi ve hatta Hritiyanla gemesi hkmet gznde birey ifade etmemekteydi. Nine ve dedelerinden en az ikisi "Alman kan" tayorsa kii Alman vatanda olabilirdi.[78] Naziler zamannda ou Trkiye, Yunanistan ve Krm'da olmak zere Avrupa'da birka Karay Yahudisi bulunmaktayd. Karaylar Yahudi olarak saylmayp Holokost imha siyasetinden ihra edildi;[79] SS Obergruppenfuhrer Gottlob Berger'in 24 Kasm 1944'te yazdna gre, Karaylarn Tatarlar ile yaknl bulunduundan onlara ayrmclk yapmak yasaklanmt. Fakat Naziler, Karaylara kar, dinleri gere azda olsa ayrmclk ve zulm yaptlar. Alman hakimiyetindeki Fransa'daki tanma gre, Yahudi, nine ve dedelerinden iki taneden fazlas Yahudi olan veya Yahudilik dinine inananlard.[80] Gney Fransa'daki Vichy rejimine gre ise, nine ve dedelerinden en az Yahudi olanlar veya nine ve dedelerinden en az ikisi Yahudi olup bir Yahudi ile evlenen Yahudiydi. Richard Wisberg'e gre bu tanm daha geni bir alan kapsyordu nk Yahudilii icra etmeyen yar-Yahudi, Nazi rejimine gre Yahudi saylmazken Vichy rejimine gre bu kii bir Yahudiyle evlenirse Yahudi saylyordu.[80]

90

"Yar Yahudi"
ABD'de, dinler aras evliliklerden tr, ebeveynin ikisi de Yahudi olan Yahudilere rakip ayarda "yar-Yahudi" nfus olutu. Kendilerine "yar-Yahudi" diyenler, bu terimi aile balar ve olas Yahudi kltr ve manevi ballktan dolay kullanmaktadr.[81][82][83] Bu terim yerine bazen "ksmen-Yahudi" veya "ksm-Yahudi" de kullanlmaktadr. "Gerom", "Geromi" ve "Beta Gerom" terimleri de alternatif olarak kullanlmaktadr; bunun sebebi, Musa'nn Midyanl ei Sippora'dan Gerom isimli bir olu olmasdr.[84] Bu deyi, dinsel bir tanm olmaktan ziyade etnik bir terimdir.

Laik felsefe
Yahudi olmayan Jean-Paul Sartre'nin, Anti-Semite and Jew (Antisemit ve Yahudi) (1948) eserinde yazdna gre Yahudi kimlii "ne millidir ne de uluslararas, ne dinidir ne de etnik, ne de siyasi: bu szde-tarihi bir cemaattir." Onlar "insan" olarak deil de "Yahudi" olarak gren antisemitlerin hareketleri Yahudi cemaatinin devamlln salamaktadr. En ar cmlesine gre "Yahudiyi antisemit yaratr". UCSB'de sosyolog Wade Clark Roof'a (1976) gre, cemaatler iinde "karmak bir arkadalk ve akrabalk a, resmi ve gayri-resmi ba, sembolik ballk, kkl aile yaam ve devam eden sosyalleme sreci vardr."[85]

Kim Yahudidir?

91

Sosyoloji ve Antropoloji
Dier etnik kimliklerde de grld zere, Yahudi kimlii, kiinin kendisini ve bakalarnn bu kiiyi nasl grdyle ilgilidir. Ido Abram'n grne gre gnmz Yahudi kimliinin be unsuru vardr: 1. 2. 3. 4. 5. Din, kltr ve gelenek srail ve Siyonizm ile olan ba Antisemitizm ile urama Kiisel tarih ve hayat deneyimi Gayri-Yahudi kltr ve halkla olan iliki.[86][87]

Bu faktrlerin nemi mekandan mekana grecelidir. rnein, Hollandal Yahudi, kimliini "Yahudi olarak dodum" diye tanmlarken, antisemitizmin daha ok olduu Romanyal bir Yahudi "inkar etmenin korkaklk olduunu dnrm" diyebilir.[88]

Kaybolan kimlik iddias

Ayrca baknz: srailoullarve Kayp On Kabile Yahudiler dnda, Tevrat'ta ad geen srailoullarndan geldiklerini iddia edenler mevcuttur. Bu durum, srail'in geri dn yasasndan faydalanmak isteyen bu gruplarn gelecei iin nemlidir. srail'deki hahamlk bu iddia eden gruplarn bazlarn kabul etmi, bazlarn reddetmi ve bazlarn inceleme altna almtr.

Koin Yahudileri (Hindistan Yahudileri)

Ayrca baknz: Koin Yahudileri Baz kaynaklara gre Koin, Hindistan'daki Malabar sahillerine yerleen ilk Yahudiler, Kral Sleyman zamannda ve srail Krall ikiye blndkten sonra gelmitir. Bugn Koin Yahudileri'nin ou srail'e g etmitir.

Bene Israel
Ayrca baknz: Bene Israel Hindistan'daki Bene Israel, M 2. yzylda Celile'de yaplan zulmlerden kap gelenlerin torunlar olduklarn iddia etmektedir. Bene Israel'in, hem grnte hem geleneklerinde Yahudi olmayan Maratha halkna benzemeleri bu iki grup arasnda kark evlilikler olduunun gstergesidir. Fakat, Marathalarn aksine Bene Israel kaer, Brit Mila ve abat' uygulamaktadr. 1964'te srail Bahahaml Bene Israel'in "her adan tam Yahudi" olduunu belirtmitir. Bene Israel, Musa'nn kardei olan Harun'un, yani Kohen soyundan geldiklerini iddia etmektedir. 2002'deki DNA testleriyle bunun doru olabilecei kantlanmtr.[89][90] 6000'i srail'de ve 5000'i Hindistan'da yaayan bu cemaatin srail'de 65 sinagogu bulunur.[91]

Falaa
Ayrca baknz: Falaa Eskiden Etiyopya'da yaayan Falaalar, geleneksel olarak Dan kabilesi soyundan geldiklerine inanrlar. Tarihte uzun sre boyunca kaer, abat ve Pesah geleneklerini idame ettirdiklerinden srail Bahahaml ve srail tarafndan 1975'de Yahudi olarak kabul edildiler. Geri dn yasas'ndan faydalanp 1980'ler ve 90'larda srail'e toplu glerde bulundular. Bugn Etiyopya'da halen Falaa olduklarn iddia edenler mevcuttur.

Kim Yahudidir?

92

Bnei Menae
Bnei Menae, Hindistan'da yaayan ve Menae kabilesinden geldiklerini iddia eden bir gruptur. branice renip, abat ve dier Yahudi kanunlarn uygulayan bu grup srail'in Sefarad hahambas tarafndan 2005'te desteklenmitir. Dini adan resmen din deitirip "Yahudilie geenler" srail'in geri dn yasasndan faydalanp srail'e g etmitir.

Cuhurolar
Ayrca baknz: Cuhuro Cuhurolar, M 722'den beri Kuzeydou Kafkasya'da yaayp Tata'nn bir kolunu konuan halktr. Yakn zamanda kimlikleri tartma konusu olan Cuhurolara yaplan DNA testlerinden kan sonu dnya genelindeki Yahudi nfusuna benzerlik gsterdiinden genetik adan akrabalk olduuna inanlr.

Kaifeng Yahudileri
Bu konuda daha detayl bilgi iin, in'deki Yahudilerin tarihi maddesine baknz. Henan eyaletinde Mandarin dili konuan Kaifeng Yahudileri 1605'de bir din adam olan Matteo Ricci tarafndan kefedildi. Modern aratrmaclara gre, bu Yahudiler Song Hanedannn ilk yllarnda ticaret iin in'e gelen ranl Yahudilerin soyundan gelir. Ming Hanedan dneminde kalkndlar fakat abuk bir ekilde asmile olup Yahudi kltrel mirasn yitirmeye baladlar. 19. yzyln balarnda branice bilen son haham ld. Qing Hanedan zamannda dinen yok oldular. Bugn, in halkndan Kaifeng Yahudilerinin soyundan geldiklerini iddia edenler bulunmaktadr.[92] Yahudi diyasporasndan izole olmalarna kar asrlar boyunca geleneklerini devam ettirdiler. 17. yzylda bu gelenekler de erozyona urad. Yahudiler ile dier halkar arasndaki kark evlilikler oald. 1860'larda sinagogun ykl cemaatin sonunu getirdi.[93] 1867'de Kaifeng'i ziyaret eden ilk batl Yahudi bu cemaatin hala bir mezarl olduunu belirtti. Shangai i ve bilimadam olan S.M. Perlmann, llerin in'in geleneksel tabutlarna konulmasndan ziyade kefene sarldn bildirdi.[94] Bugne kadar, bu topluluun Yahudi olduu iddialarnn batllar tarafndan uydurulduunu iddia eden Zhou Xu isimli tek bir uzman kmtr.[95] Bugn, atalarnn Kaifeng Yahudisi olduunu iddia eden 600 ila 1000 Kaifeng sakini bulunmaktadr.[93] Yahudi turistlerle iletiim sayesinde ana Yahudilie balandlar. Yahudi organizasyonlarnn yardmlaryla bunlarn bazlar srail'e g etti.[93] srail, Kaifengli in Yahudilerini 2009'da gmen olarak kabul etti.[96][97][98]

Lembalar
Lembalar, Yahudi olduklarnn iddia eden, Bantu dili konuan gney Afrika'da bir halktr. Lembalar ataerkil bir gelenek srdrmektedir.

New Mexico'nun Kripto Yahudileri

spanya'dan Elhamra Kararnamesiyle kovulan ve/veya Katolisizm'e geen Konverso veya Yeni Hristiyanlar, New Mexico'da yaayan Hispanik Sefarad olup Kuzey Amerika'nn en eski Yahudilerinden olma ihtimali vardr. Yahudilie dnmenin veya Yahudiliin gereklerini icra etmenin cezas genelde ikenceyle lm olduundan birok Yahudi spanyol Engizisyonundan kap spanyol mparatorluu'nun kuzeybatsna g etti. Bu gizli Yahudiler Katolik olarak grnmelerine ramen Yahudiliklerini gizlice idame ettirdiler. Yakn zamanda yaplan bir almaya gre[99] baz New Mexicolu gizli Yahudiler din deitirme yoluyla Yahudiliklerine geri dnmlerdir.[100]

Kim Yahudidir?

93

Dier iddialar
Henz kabul edilmemi dier kayp kabile iddialar: Orta Rusya merkezli Sibirya'da yaayan kabile. (bkz. Hazarlar) Bat Burma'da yaayan ve genetik adan Parsimlere bal bir kabile.

Kaynaka
zel
[1] Navot, Suzi, Constitutional law of Israel, p.189 [2] Uzi Rebhun, Chaim Isaac Waxman, Jews in Israel: contemporary social and cultural patterns, pp.296-297 [3] Rich, Danny (2009-10-29). "When state and religion mix" (http:/ / www. guardian. co. uk/ commentisfree/ belief/ 2009/ oct/ 29/ jfs-supreme-court-judaism). The Guardian (London). . [4] Lyall, Sarah (2009-11-08). "Who Is a Jew? Court Ruling in Britain Raises Question" (http:/ / www. nytimes. com/ 2009/ 11/ 08/ world/ europe/ 08britain. html). The New York Times. . [5] "Jewish school admissions unlawful" (http:/ / news. bbc. co. uk/ 1/ hi/ education/ 8118828. stm), BBC, 25 Haz 2009 [6] Chabad.Info - News | Who Is A Jew Goes to Supreme Court (http:/ / www. chabad. info/ index. php?url=article_en& id=16308) [7] R(E) v Governing Body of JFS EWCA Civ 626 (25 Haz 2009) [8] Who is a Jew? - U.K. case sparks holy debate, The National Post (http:/ / www. nationalpost. com/ todays-paper/ story. html?id=2227657), November 16, 2009 . Retrieved 17 Kas 2009. [9] Sharot, Stephen, Judaism and Jewish Ethnicity: Changing Interrelationships and Differentiations in the Diaspora and Israel, in Ernest Krausz, Gitta Tulea, (eds.) Jewish survival: the identity problem at the close of the twentieth century, pp.87-104 [10] Will Herberg, David G. Dalin, From Marxism to Judaism: the collected essays of Will Herberg, p.240 [11] Tekvin 17:2 (http:/ / incil. info/ YC1999/ arama/ Yaratilis+ 46:17#/ YC1999/ arama/ Yaratilis+ 17:2) [12] Saylar 1:2 (http:/ / incil. info/ YC1999/ arama/ Yaratilis+ 46:17#/ YC1999/ arama/ Colde+ Sayim+ 1:2) [13] Saylar 18 (http:/ / incil. info/ YC1999/ arama/ Yaratilis+ 46:17#/ kitap/ Colde+ Sayim/ 18) [14] Ezra 2:59-63 (http:/ / incil. info/ YC1999/ arama/ Yaratilis+ 46:17#/ kitap/ Ezra/ 2) [15] Ezra 8:1 (http:/ / incil. info/ YC1999/ arama/ Yaratilis+ 46:17#/ YC1999/ arama/ Ezra+ 8:1) [16] Shaye J.D. Cohen (1999). The Beginnings of Jewishness. U. California Press. ss.305306. ISBN0585246432. [17] Kiduin 66b, ulhan Aruh, EH 4:19) [18] "In-Laws and Shabbat Law" (http:/ / ohr. edu/ ask_db/ ask_main. php/ 202/ Q1/ ). Ohr Somayach. 2009. . [19] Tesniye 7:1-5 (http:/ / incil. info/ YC1999/ arama/ Yaratilis+ 17:2#/ kitap/ Yasanin+ Tekrari/ 7) [20] Levililer 24:10 (http:/ / incil. info/ YC1999/ arama/ Yaratilis+ 17:2#/ YC1999/ arama/ Levililer+ 24:10) [21] Ezra 10:2-3 (http:/ / incil. info/ YC1999/ arama/ Yaratilis+ 17:2#/ kitap/ Ezra/ 10) [22] The Principles of Jewish Law, Ed. Menachem Elon, p. 429m ISBN 0-7065-1415-7. [23] Patrilineal Descent, Jewish Virtual Library (http:/ / www. jewishvirtuallibrary. org/ jsource/ Judaism/ patrilineal. html), 2 Eyll 2008. [24] Reform Movement's Resolution on Patrilineal Descent, The Status of Children of Mixed Marriages from the final text of the Report of the Committee on Patrilineal Descent adopted on 15 March 1983, Central Conference of American Rabbis [25] Tekvin 48:15-20 (http:/ / incil. info/ YC1999/ arama/ Yaratilis+ 17:2#/ kitap/ Yaratilis/ 48) [26] Tesniye 10:15 (http:/ / incil. info/ YC1999/ arama/ Yaratilis+ 17:2#/ YC1999/ arama/ Yasanin+ Tekrari+ 10:15) [27] Fighting for Patrilineal Descent, Jewish Justice (http:/ / www. jewishjustice. com/ torah. html), 2 Eyll 2008. [28] p.154, Levinson, David (Ed.), Encyclopedia of World Cultures Vol 9 : Africa and the Middle East, G. K. Hall & Co., Boston, 1995 [29] Telushkin, J. Patrilineal Descent, Jewish Virtual Library (http:/ / www. jewishvirtuallibrary. org/ jsource/ Judaism/ patrilineal. html) [30] Katz, L. Who is a Jew?, about.com:Judaism - 14 Temmuz 2008 (http:/ / judaism. about. com/ od/ whoisajew/ a/ whoisjewdescent. htm) [31] Ben Rafael, Eliezer, Jewish identities: fifty intellectuals answer Ben Gurion, p.210 [32] Klein, Isaac. A Guide to Jewish Religious Practice. The Jewish Theological Seminary, 1979. p. 442-443 [33] Conversion to Judaism - Jewish Converting (http:/ / www. judaismconversion. org/ ) [34] http:/ / www. rabbinicalassembly. org/ teshuvot/ docs/ 20012004/ 31. pdf [35] http:/ / www. rabbinicalassembly. org/ teshuvot/ docs/ 20012004/ 16. pdf [36] http:/ / www. rabbinicalassembly. org/ teshuvot/ docs/ 20012004/ 17. pdf [37] Becoming a Jew, Union for Reform Judaism (http:/ / www. templeisrael-ne. org/ _kd/ Items/ actions. cfm?action=Show& item_id=1036& destination=ShowItem) [38] Zemer, Moshe. Evolving Halakha. Jewish Lights Publishing, 1999. p. 137-138 [39] Robinson, George. Essential Judaism: A Complete Guide to Beliefs, Customs and Rituals. New York: Simon & Schuster, 2000. ISBN 0-671-03480-4, pgs 229-232. [40] What is Conservative Judaism? (http:/ / www. shamash. org/ lists/ scj-faq/ HTML/ faq/ 02-03. html) [41] Karaites hold first conversion in 500 years (http:/ / www. jta. org/ cgi-bin/ iowa/ breaking/ 103393. html). 2 August 2007, JTA Breaking News.

Kim Yahudidir?
[42] Contemporary American Reform Responsa, #68 [43] "Question 18.3.4: Reform's Position On...What is unacceptable practice?" (http:/ / www. faqs. org/ faqs/ judaism/ FAQ/ 10-Reform/ section-15. html). FAQs.org. 2008-07-17. . Eriim tarihi: 2008-07-17. [44] Voll, Fritz. "What about Christian Jews or Jewish Christians?" (http:/ / www. jcrelations. net/ en/ ?item=961). Jewish-Christian Relations. International Council of Christians and Jews. . Eriim tarihi: 2008-07-17. [45] Federow, Stuart (2003). "Jews believe that "Jews for Jesus," "Messianic Jews," and "Hebrew Christians" are no longer Jews, even if they were once Jews" (http:/ / web. archive. org/ web/ 20080628192736/ http:/ / www. whatjewsbelieve. org/ explanation09. html). What Jews Believe.org. 2008-06-28 tarihinde zgn kaynandan arivlendi (http:/ / whatjewsbelieve. org/ explanation09. html).. . Eriim tarihi: 2008-07-17. [46] Lichtenstein, Aharon (March 2004). Leaves of Faith: Selected Essays of Rabbi Aharon Lichtenstein (http:/ / books. google. com/ ?id=_QshqTu9nGIC& pg=PA369& lpg=PA369& dq=Leaves+ of+ Faith:+ Selected+ Essays+ of+ Rabbi+ Aharon+ Lichtenstein). KTAV Publishing House, Inc.. ISBN0881256684. . Eriim tarihi: 2008-07-17. [47] Zelizer, Gerald L. (1995-06-14). "The Return of Second Generation Apostates" (http:/ / www. rabbinicalassembly. org/ teshuvot/ docs/ 19912000/ zelizer_apostates. pdf) (PDF). YD (The Rabbinical Assembly) 268 (12): 14650. . Eriim tarihi: 2008-07-17. [48] Knesset Mulls Ban on Proselytizing (http:/ / www. forward. com/ articles/ 9689/ ) [49] Ethnology, Vol. 44, No. 2 (Spring, 2005) pp. 125-145 (http:/ / www. jstor. org/ pss/ 3773993) [50] County of Allegheny v. American Civil Liberties Union, Greater Pittsburgh Chapter (No. 87-2050) (http:/ / www. law. cornell. edu/ supct/ html/ historics/ USSC_CR_0492_0573_ZO. html) [51] Men In Black (http:/ / www. nytimes. com/ 2003/ 04/ 13/ books/ men-in-black. html?pagewanted=1) [52] http:/ / www. reformjudaism. org. uk/ a-to-z-of-reform-judaism/ contemporary-issues/ halachah. html [53] Angel, Marc, Choosing to be Jewish: the Orthodox road to conversion, s.114-117 [54] "Guidelines for Rabbis Working with Prospective Gerim" (http:/ / data. ccarnet. org/ glgerim7. html). Central Conference of American Rabbis. September 6, 2001. . [55] "As Rabbinate Stiffens Rules, Orthodox Rites Face Scrutiny" (http:/ / www. forward. com/ articles/ as-rabbinate-stiffens-rules-orthodox-rites-face-s/ ). Forward. 2006-06-02. . [56] Schmemann, Serge (1998-02-10). "Israel's Chief Rabbis Reject Call By Non-Orthodox on Conversion" (http:/ / query. nytimes. com/ gst/ fullpage. html?res=9C01E4DA163CF933A25751C0A96E958260& sec=& spon=). The New York Times. . [57] Gersom Gorenberg, How do you prove you're a Jew? (http:/ / www. nytimes. com/ 2008/ 03/ 02/ magazine/ 02jewishness-t. html?scp=1& sq=rabbinate+ orthodox+ conversion+ jew& st=nyt) New York Times', 2 Mart 2008 [58] Meyer, Michael "Berit Mila within the History of the Reform Movement" in Barth, Lewis (1990) Berit Mila in the Reform Context. New York: Berit Milah Board of reform Judaism [59] Tenets of Reform Judaism, Jewish Virtual Library (http:/ / www. jewishvirtuallibrary. org/ jsource/ Judaism/ reform_practices. html) [60] Efforts to convert Jews draw fire from interdenominational group (http:/ / www. rickross. com/ reference/ jews_for_jesus/ jews_for_jesus8. html) [61] Jewish People (http:/ / www. milechai. com/ judaism/ jewish-people. html) [62] Navot, Suzi, Constitutional law of Israel, s.188 [63] Law of Return, paragraph 4A. This provision does not extend to the spouse of an Israeli Jew (a non-Israeli person who married an Israeli Jew). [64] Jonathan Rosenblum, "Our New Mixed Multitude" (http:/ / www. jr. co. il/ articles/ mixedm. txt), Jacob Richman Home Page. Retrieved 16 Mart 2006. [65] The Conversion Crisis: The Current Debate on Religion, State and Conversion in Israel (http:/ / www. adl. org/ israel/ conversion/ testing-principles. asp) [66] Joshua Freeman, Jerusalem Post, Laying down the (Oral) law, 22 Mays 2007 [67] Rich, Tracey R.. "What Is Judaism?" (http:/ / www. jewfaq. org/ judaism. htm). Judaism 101. . Eriim tarihi: 2008-07-17. [68] Katz, Lisa. "Who is a Jew?" (http:/ / judaism. about. com/ od/ whoisajew/ a/ whoisjewdescent. htm). Judaism. About.com. . Eriim tarihi: 2008-07-17. [69] "Judaism in Israel" (http:/ / atheism. about. com/ library/ world/ AJ/ bl_IsraelJudaism. html). Judaism. About.com. . Eriim tarihi: 2008-07-17. [70] "The Tribe" (http:/ / www. cohen-levi. org). The Cohen-Levi Family Heritage. . Eriim tarihi: 2008-07-17. [71] Weiner, Rebecca. "Who is a Jew?" (http:/ / www. jewishvirtuallibrary. org/ jsource/ Judaism/ whojew1. html). Jewish Virtual Library. . Eriim tarihi: 2008-07-17. [72] "Amar: Bnei Menashe are Descendants of Ancient Israelites" (http:/ / www. haaretz. com/ hasen/ pages/ ShArt. jhtml?itemNo=559669& contrassID=1& subContrassID=5& sbSubContrassID=0& listSrc=Y). Haaretz. 2005-01-04. . Eriim tarihi: 2008-07-17. [73] Freund, Michael (2006-10-03). "Right On: A Miracle of Biblical Proportions" (http:/ / fr. jpost. com/ servlet/ Satellite?cid=1159193360806& pagename=JPost/ JPArticle/ Printer). The Jerusalem Post. . Eriim tarihi: 2008-07-17. [74] "Chief Rabbi Says Indian Community Descended From Israelites" (http:/ / www. jewishvirtuallibrary. org/ jsource/ Judaism/ bneimenashe. html). Jewish Virtual Library. 2006-07-20. . Eriim tarihi: 2008-07-17. [75] Tigay, Chanan (2006-05-26). "Israels Chief Rabbinate Rejects some Diaspora Orthodox Conversions" (http:/ / www. jstandard. com/ articles/ 1101/ 1/ Israels-Chief-Rabbinate-rejects-some-diaspora-Orthodox-conversions). New Jersey Jewish Standard. . Eriim tarihi:

94

Kim Yahudidir?
2008-07-17. [76] Meyers, Nechemia (1997-07-12). "Are Israels Marriage Laws Archaic and Irrelevant?" (http:/ / www. jewishsf. com/ content/ 2-0-/ module/ displaystory/ story_id/ 6943/ edition_id/ 131/ format/ html/ displaystory. html). Jewish News Weekly. . Eriim tarihi: 2008-07-17. [77] http:/ / www. haaretz. com/ jewish-world/ interior-ministry-rejects-n-y-orthodox-convert-s-bid-to-make-aliyah-1. 349806 [78] Nazi guide to the Nuremberg laws [79] Tsoffar, Ruth, The stains of culture: an ethno-reading of Karaite Jewish women, s.41 [80] Daniel C. Kramer, "Review of Vichy Law and the Holocaust in France by Rishard H. Weisberg" (http:/ / www. bsos. umd. edu/ gvpt/ lpbr/ subpages/ reviews/ weisbergg. htm), Law & Politics Book Review, Vol. 7 No. 2 (ubat 1997) s. 41-45 . 18 Ekim 2008. [81] Half-Jewish.net (http:/ / www. half-jewish. net/ ) [82] half-jewish.org/who_is_born_a_jew.shtml (http:/ / www. half-jewish. org/ who_is_born_a_jew. shtml) [83] Daniel Klein and Freke Vuijst, The Half-Jewish Book: A Celebration, New York: Villard Books, 2000. [84] Beta Gershom (http:/ / www. half-jewish. org/ Beta_Gershom. shtml) [85] Alice Goldstein, "Jews on the move: implications for Jewish identity'", in eds. Ivan Davidson Kalmar & Derek Penslar, Orientalism and The Jews, S. 4. SUNY Press, 1995 (ISBN 0-7914-2747-1) [86] "What does it mean to be Jewish" (http:/ / www. jhm. nl/ exhibitions. aspx?ID=110), Jewish Historical Museum. 16 Mart 2006. [87] Monica Svulescu Voudouris and Camil Fuchs, Jewish identity after the Second World War, Editura Hasefer, Bucharest, 1999, s. 16. ISBN 973-9235-73-5 [88] Monica Svulescu Voudouris and Camil Fuchs (1999), s. 56. [89] Ahmed, Rashmee Z (2002-07-20). "India's children of Israel find their roots" (http:/ / timesofindia. indiatimes. com/ cms. dll/ articleshow?artid=16588182). The Times Of India. . [90] Genetics, history, and identity: the case of the B... [Cult Med Psychiatry. 2005] - PubMed result (http:/ / www. ncbi. nlm. nih. gov/ entrez/ query. fcgi?db=pubmed& cmd=Retrieve& dopt=AbstractPlus& list_uids=16249950) [91] Indian Jewish Community in Israel (http:/ / www. indjews. com/ ) [92] Xu, Xin. The Jews of Kaifeng, China: History, Culture, and Religion. Jersey City, NJ: KTAV Pub. House, 2003. [93] Pfeffer, Anshel (2008-06-27). Taking the Silk Route back home (http:/ / www. haaretz. com/ hasen/ spages/ 992405. html). Haaretz.2009-12-28 [94] Dawid, Heinz (1998). Goldstein, Jonathan. ed. "From Berlin To Tianjin" (http:/ / books. google. com/ ?id=V4SmEW0WXCwC& lpg=PA117& dq=german jewish china& pg=PA117#v=onepage& f=false). The Jews of China 1: 117. ISBN9780765601032. [95] Xun Zhou, "The Kaifeng Jew Hoax: Constructing the 'Chinese Jews'", in eds. Ivan Davidson Kalmar & Derek Penslar, Orientalism and The Jews, s. 68-80. Brandeis University Press (USA), 2004 (ISBN 1-58465-411-2) [96] Descendants of Chinese Jews arrive in Israel (http:/ / jta. org/ news/ article/ 2009/ 10/ 26/ 1008728/ descendants-of-chinese-jews-arrive-in-israel), Jewish telegraphic Agency news service, 26 Ekim 3009. [97] http:/ / wn. com chinese_jews_from_kaifeng_arrive_in_israel_2009__a_moving_documentary [98] Kaifeng Jews study in Israeli yeshiva (http:/ / www. ynetnews. com/ articles/ 0,7340,L-3936926,00. html), On road to full Orthodox conversion, seven dedicated Chinese Jews plan to exchange their visitor permits for aliyah visas to make their trip to Israel a permanent one, by Rebecca Bitton, 24/8/10. [99] Hordes, Stanley M. (2005). To The End of The Earth: A History of the Crypto-Jews of New Mexico. Columbia University Press. s. 376. ISBN 978-0-231-12937-4. [100] Romero, Simon (2005-10-29). "Hispanics Uncovering Roots as Inquisition's 'Hidden' Jews" (http:/ / www. nytimes. com/ 2005/ 10/ 29/ national/ 29religion. html?_r=1). The New York Times. .

95

Genel Kertzer, Morris (1996). What is a Jew?. New York: Touchstone. ISBN0-684-84298-X. Siedman, Lauren. What Makes Someone a Jew?. Woodstock, VT: Jewish Lights Publishing. ISBN978-1-58023-321-X.

Kim Yahudidir?

96

D balantlar
Humanistic Judaism view on Who is a Jew (http://citycongregation.org/whoweare/ourbeliefs.html) Reform view of who is a Jew (http://urj.org/ask/who_jew/) by the Union for Reform Judaism Who is a Jew (http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Judaism/whojew1.html) by Jewish Virtual Library Orthodox and Non-Orthodox Judaism: How to Square the Circle (http://www.jcpa.org/dje/articles2/ orth-nonorth.htm) by JCPA Rabbi Dr. Donniel Hartman: Israel cannot be arbiter of conversions to Judaism (http://www.hartman.org.il/ Opinion_C_View_Eng.asp?Article_Id=126) by Shalom Hartman Institute Matrilineal descent (http://judaism.about.com/library/3_askrabbi_c/bl_matri_descent.htm) Conservative view The "Who Is a Jew?" Controversy (http://countrystudies.us/israel/46.htm) by the U.S. Library of Congress Rabbi Dr. Donniel Hartman: The challenge and crisis of conversion in Israel (http://www.hartman.org.il/ Opinion_C_View_Eng.asp?Article_Id=74) by Shalom Hartman Institute Who is a Jew? (http://www.beingjewish.com/identity/whoisajew.html) from www.beingjewish.com "How Do You Prove Youre a Jew?" (http://www.nytimes.com/2008/03/02/magazine/02jewishness-t. html?fta=y) Gershom Gorenberg, New York Times, March 2, 2008 "Rabbinical Court Puts Thousands Of Converts in Legal Limbo" (http://www.forward.com/articles/13347/) Ruling Reopens Fractious Debate Over Who is a Jew?", Nathan Jeffay, The Forward, May 8, 2008 "Israel considers question: Who is a Jew? - Issue heads to higher court after rabbis annul some 40,000 conversions" (http://www.msnbc.msn.com/id/27489870/) (November 2008) Who is born a Jew? Rabbinical and Karaite interpretations side by side (http://www.half-jewish.org/ who_is_born_a_jew.shtml) from half-Jewish.org Times Online, The law of the land collides with the Law of Moses (http://www.timesonline.co.uk/tol/ comment/faith/article6632500.ece?print=yes&randnum=1151003209000) Israel risks alienating Jewish diaspora over definition of a Jew (http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/ middleeast/israel/7907114/Israel-risks-alienating-Jewish-diaspora-over-definition-of-a-Jew.html)

Sinagog

97

Sinagog
Sinagog (Yunanca: toplant/meclis) Yahudilerin ibadet ettii tapnaklara denir[1]. Modern branicede sinagog ya beyt Knesset (toplant evi) ya da beyt tfila (ibadet evi) olarak adlandrlr. Sinangoglar, byk bir ibadet salonuna (ana tapnak) ve dini almalar iin kk odalara sahiptir. Bazen sosyal toplant salonlar ve ofisler de bulunur. Baz sinagoglar Tevrat almalar iin, beit midra (Sefarad) ya da beis midra (Akenaz) adl ayr odalara sahiptir. Sinagoglar kutsal yerlerdir ve sadece ibadet amal kullanlr, fakat, ibadet etmek iin sinagogda olmak art deildir. Toplu Yahudi ibadetleri, 10 Yahudinin (minyan) olduu her yerde olabilir. srailliler branice, bet Knesset (toplanma evi) ifadesini kullanr sinagog iin. Akenaz Yahudiler gelenee gre Yidi Shul (Almanca okul kelimesinden gelir) kelimesini kullanrlar. spanyol ve Portekizli (Ladino) Yahudiler esnoga olarak adlandrrlar. ranl ve Karayit Yahudiler, Aramiceden treyen kenesa terimini kullanrlar ve Arapa konuan Yahudiler Knisi kullanrlar. Modern Yahudi toplumlarnda sinagoglar daha geni rollere sahiptir. Bu nedenle baz sinagoglarda yemek salonlar, kosher mutfaklar, dini okullar, ktphaneler, gnlk bakm yerleri ve kk apeller vardr.

Kken
Sinagoglarn, 2. tapnan yklmasndan ok nce var olmalarna ramen, tapnaktaki toplu ibadetler, din adamlar (kohanim) tarafndan gerekleen kurban ibadetleri (Korbanot) iin yaplrd. Bu dnemde cemaat, btn gn sren Yom Kippur ayininde hem hahamn kurban ibadetini izler hem de ibadetin dzgn tamamlanmas iin dualar ederdi. Babil tutsakl dneminde, Byk Toplant Mensuplar, Yahudi ibadetleri iin kullanlan dili standartlatrdlar. Bundan nce, insanlar doru bulduklar ekilde ibadetlerini eda ederlerdi. kinci tapnak Kfar Bar'am sinagogundan kalan ykntlar dneminin sona erdii dnemde hahamlk yapan, Rav Yohanan ben Zekayi, Yahudilerin yaadklar yere yakn ibadet evlerinin yaplmas gerektiini ilan etti. Bu, tapnan yklmasna ramen, Yahudilerin ibadetlerini ve kimliklerini bulunduklar yerde korumalarn salad.

Mimari tasarm
Sinagoglarn planlarn etkileyen standart kanunlar olsa da, mimar tasarm konusunda snrlayc kurallar pek yoktur. Bu nedenle, sinagoglarn i ve d tasarmlar ok deikenlik gsterir. Tarihi olarak, sinagoglar, yapldklar dnemde ve yerde arlk basan mimari tarza gre yaplrd. Bylece Kaifeng-indeki sinagog, in tapnaklarna benziyordu. lk sinagoglarn tarzlar, dou Romadaki dier dini gruplarn tapnaklarna benzerdi. Ortaa spanyasndan kalan sinagoglar Mslmanlarn (Mudejar) al ileriyle kaplanmtr. Budapete ve Pragdaki ortaa sinagoglar tipik gotik yaplardr. Avrupadaki Yahudilerin zgrlemeleriyle birlikte, Yahudiler, daha nce yasakl olduklar giriim alanlarna girmeye balad ve artk sinagog yapmak iin zel izinler gerekmediinden sinagog mimarisi yeerdi ve geliti. Geni Yahudi toplumlar, sadece zenginliklerini deil, yeni elde ettikleri vatandalk statlerini, muhteem sinagoglar kurarak gstermek istedi. Neo-klasik, Neo-Bizans, Romanesk revival, Fas revival, Gotik revival ve Yunan revival tarzlar gibi bir ok yeniliki stil kullanld. 19. ve erken 20. yzylda historisist mimar, doruklarndayd ve bu dneme ait sinagoglar tek bir tarza sahip deildi ve daha ok eklektikti.

Sinagog

98

eler
Btn sinagoglar bimah diye adlandrlan, zerinde Tevrat okunan bir masaya ve din adamlar iin bir krsye sahiptir. Tevrat Sandukas (branice: Aron Koden- ) Tevrat rulolarnn tutulduu ve korunduu dolaplardr. Sandukalar, sinagoglarda nleri Kuds grecek ekilde konumlanr. sraildeki sinagoglarda Kudse dorudur. Baz sinagoglar yap gerei farkl yne bakarlar ve bu nedenle baz kiiler dua esnasnda Kudse doru dner dua ederken, fakat btn cemaat dnmez. Sanduka, on emrin iinde bulunduu, anlama sandukasn andrr. Bu sanduka sinagogdaki en kutsal blmdr. Sanduka parochet adndaki ss perdesiyle rtlr. Geni ve uzun olan Bimah ( )Tevrat parmenlerinin zerine konup okunduu platformlardr. Btn sinagoglarda bulunur. Sefarad sinagoglarnda, bimah, din adamlarnn okuma masas olarak da kullanlr. Sinagoglardaki dier zellikler arasnda, daima yanan bir lamba (ner tamid, sonsuz k) vardr. Bu lamba, Kudsteki tapnakta bulunan bat taraftaki hi snmeyen menoray hatrlatr. Bir ok sinagogda yedi kollu Menora vardr. Gnmzdeki bir ok sinagogda ise hahamlar iin rahle vardr. Sinagoglar sanatsal elerle dekore edilebilir, fakat Rabinik ve Ortodoks geleneine gre, boyutlu heykeller ve insan vcudunu gsteren eler yasaktr. Putperestlik olarak alglanr. 19. yzyla kadar Akenaz sinagoglarnda oturma blmleri Tevrat Sandukasna dnkt. Sefarad sinagoglarda oturma ksmlar tapnak etrafnda konumlanrd ve dua esnasnda ayaa kalkp sandukaya dnerdi cemaat. Akenaz sinagoglarda, Tevrat, ortada bulunan okuma masasnda okunurdu. Sefaradlarda okuma masas sandukann karsnda bulunurdu. Bylece tapnan ortas dini tren iin gerekli alan olan kullanlrd.

Bialystoker sinagundaki bimah ve Tevrat sandukas.

acut Sinagoundaki bimah

Mezhepsel farkllklar
Ortodoks sinagoglarda kadn ve erkekleri ayr tutan ayr ksmlar vardr (mechitzah). Bylece kadnlar ve erkekler ayr ksmlarda oturur ya da kadnlar iin ayr balkonlar vardr. 19. yzyl balarnda ortaya kan, Alman reform hareketi sinagoglar, geleneksel grnlerinden uzaklatrd. Hem Yahudi kalacak hem de ev sahibi kltr tarafndan kabul edilebilecek hale getirdi. 1811de Hamburgda alan ilk reformist sinagog, kiliseye benzedi. Bu sinagoglarda byk orglar abat ibadetlerine elik ederdi. Hazana bir koro elik ederdi ve hahamlar cbbe giyerdi [2].

Kudsteki Belz Sinagounun ii

Sinagog

99

Sinagoglara alternatifler
Ortodoks Yahudiler, yalnz ibadet etmektense minyanlar oluturmay tercih ederler. Genelde nceden ayarlanm zamanlarda; oturma odalar, ofislerde ya da baka alanlarda ibadet edilir. Bu tr toplanmalar, sinagoga gitmekten daha uygun zamanlarda yaplr. Bu amala kullanlan bina ya da odalar, kk birer sinagog ya da dua odas olarak kullanlabilir. Akenaz Yahudiler bu yerleri Shtiebel (kk ev ) olarak adlandrrlar ve bu tr yerler dnyann her yerinde Ortodokslar tarafndan kullanlr. Gnmzde gerekleen bir dier toplu ibadet gruplarndan biri de Chavurah ()ya da dua kardelii olarak adlandrlr. Bu gruplar dzenli zaman ve yerlerde, evlerde toplanr.

Byk Sinagoglar
19. yzylda ve 20. yzyl balarnda, Avrupadaki Yahudiler, sadece ibadet iin deil, toplumun bir paras olduklarn gstermek iin olduka byk ve mimar adan gsterili sinagoglar yaptlar. Kk ehirlerde bile byk sinagoglar yapld. Bu byk sinagoglar arasnda; Portekiz sinagogu (Amsterdam), Romadaki byk sinagog, Yeni Sinagog (Berlin), Leopoldstadter Tempel, St. Petersburgdaki Byk Sinagog, Sidneydeki Byk Sinagog vardr.

En geni sinagoglar
Kudsteki Belz Sinagou, dnyann en byk sinagogudur. 15 ylda tamamland ve ana tapnakta oturma blm 6000 kiilik. Satmar Sinagogu, New york [3]. Ukraynadaki Bratzlav Center 6000 kiilik [4]. Budapetedeki Dohany Sinagogu. 3000 kiilik ve 1200 metre kare. Kehillas Yetev Lec DSatmar, Brooklyn. 2000-4000 kiilik.
Berlin'deki Yeni sinagogun iten grn

Galeri

Berlindeki Yeni Sinagog.

Moskovadaki Sinagog.

Amsterdamdaki Portekiz Sinagou.

Plzen (ek Cumhuriyetindeki Byk sinagog.

Sinagog

100

Kristallnacht ncesinden Franfurttaki byk sinagog.

Klndeki sinagog.

Polonya (Lesko) sinagou.

The Baal Shem Tov shul Ukrayna. Orjinali ykld fakat yenisi ina edildi.

Cymbalista Sinagou ve Yahudi kltr merkezi Tel-Aviv.

Kherson Sinagou, Ukrayna.

1900da yaplan Akenaz Sinagou, stanbul.

[1] When broken down, the word could also mean "learning together" (from the Greek syn, together, and agog, learning or training). [2] Rabbi Ken Spiro. Aish.com (http:/ / www. aish. com/ literacy/ jewishhistory/ Crash_Course_in_Jewish_History_Part_54_-_Reform_Movement. asp), "Crash Course in Jewish History Part 54 - Reform Movement" [3] Jewish Professionals Institute (JPI) - Holocaust Thesis Chapter 7 (http:/ / www. jpi. org/ holocaust/ hlchp7a. htm) [4] (http:/ / www. breslov. com/ uman/ summer99. html)

Hristiyanlk

101

Hristiyanlk
Hristiyanlk

Hristiyanlk[1][2] ya da Hristiyanlk,[3] Ortadou kkenli, tektanrl,[4] brahimi din. sa'nn adna atfen sevilik, memleketine[5] atfen Nasranilik de denir. Hristiyanlk inancna sahip kiilere Hristiyan denir.[6][7] 2 milyardan fazla inanan ile Hristiyanlk dnyann en yaygn dinidir.[8] Hristiyanlar, dnyann her yerine yaylm olmakla birlikte en youn olarak Avrupa, Amerika ve Avustralya'da bulunurlar. Dier ktalardan farkl olarak Asya ve Gney Afrika'da farkl dinlerle i ie yaarlar.
ncil

Hristiyanln inan sistemi ve ibadetleri sa tarafndan; 1. yy.da, Roma mparatoru Tiberius'un iktidarnda,[4] Filistin'de[4] ortaya konmu, havarileri ve dier takipileri tarafndan retilerek yaylmtr. Hristiyanln kutsal kitab Kitab- Mukaddes'tir.

Etimoloji
Hristiyan szcnn kkeni, mesih kelimesinin Yunanca karl olan Kristos () kelimesine dayanr. Mesih szc branicedeki maiah kelimesine dayanr ve 'kutsal ya ile ovulmu, kutsanm' anlamna gelir.[9] Kristos olarak adlandrlan sa'ya inananlara ilk olarak Antakya/Tarsus blgesinde Hristiyan denmeye balanmtr. [6][7] Hristiyan szc, "Mesih'in yanda" ve "Mesih'e bal" anlamlarna gelir.

Ya ile kutsama gelenei

Tarih ncesi srail krallar ve yksek rahipleri, yeni grevlerinin simgesi olarak yala kutsanrlard. Tevrat'n birok yerinde bu ilemin yapldna dair ayetler vardr. Geni anlamyla bu unvan "Tanr'nn bir grev vermek zere semi olduu" kiileri de kapsyordu.[10] Eski Ahit'in "Yeaya" kitabnda Yahudi'leri srgnden kurtaran Pers kral Kiros'a da bu nvanla (mesih) hitap edildii grlr.

Hristiyanlk

102

sa
Ana madde: sa sa (d. M 15-M 11-12 - . 29-36), Hristiyanlktaki temel figrdr. Doum ve lm tarihleri ile ilgili olarak kimi tarihiler ve aratrmaclar farkl grler belirtirler. Hristiyan teolojisi'nde sa'nn kimliini inceleyen dal Kristoloji olarak bilinir. Tanr olarak adlandrr. Hristiyanlkta Nasra'l sa olarak da bilinir. Hristiyan kaynaklarnda ve yer yer Kur'an'da sa Mesih olarak anlr.[11][12][13][14] Hayat ile ilgili balca kaynaklar Kanonik ncillerdir. sa, Roma mparatorluu'nun Yahudiye eyaletinde, kendisi de bir Yahudi olan Meryem'den dnyaya gelmitir. Hristiyanlk'ta ve slam'da, mucizevi bir ekilde babasz dnyaya geldii kabul edilir. Marangoz, retmen ve ifa datcdr. Hristiyanlkta, "Halk isyana tevik etmek" sulamasyla Yahudi din adamlarnn basks ve Roma mparatorluu'nun Yahudiye valisi Pontius Pilatus'un emriyle armha gerildii kabul edilir. Hristiyanlar iin sa, Mesih'tir, tanrnn olu ve bizzat kendisidir. Baba (Tanr) ile insanlar arasnda arac, Beklenen mesih, kurtarc, rab, tanr ile ayn "z" den olan, gl tanr, tek insan, dnyann tek kral, Kutsal l Birlik'teki kiilerden "oul"dur. Hristiyan kaynaklar onu "sa Mesih" olarak anarlar. sa'nn tanrsal ve insani zellikleri farkl mezheplerce farkl yorumlanr. Hristiyanln Monofizit grne gre insani tabiat ile tanrsal tabiat, Tanrsal z altnda erimi ve ayrlmaz blnmez tek bir tabiat meydana gelmitir. armhta, sa'nn insani tabiat gibi ilahi tabiat da ac ekmitir. Meryem Theotokosdur, yani Tanr anasdr. Diofizit gre gre ise insani ve tanrsal olmak zere birbirinden bamsz iki tabiat vardr. armha gerildiinde ilahi tabiat bedeninden ayrlm, sadece insani tabiat ac ekmitir. Meryem, insan olan sa'nn annesidir dolaysyla da ona Theotokos yani Tanr anas denemez. Ortodoks, Katolik ve Protestanlara gre nsani ve Tanrsal iki tabiat olup bunlar asla birlemezler, karmazlar ve ayrlmazlar. sa ismi kken olarak Arapa'dan gelmektedir. Ancak sa'nn orijinal ismi Yeua(Yahuah) olarak geer. Orijinal ismin anlam branice dilinde "YHVH Kurtarr" anlamna gelir.[15]
Ayasofya'da bulunan sa motifi

Atina'daki Defne Kilisesi'nin kubbesindeki sa mozaii (1090-1100)

Kitab Mukaddes
Hristiyanln kutsal kitab, Kitab Mukaddestir. Kitab Mukaddes, Eski Ahit ve Yeni Ahit olmak zere balca iki blmden oluur.

Hristiyanlk

103

Eski Ahit
Kitab Mukaddes'in ilk ksm Eski Ahit ya da Eski Antlama olarak adlandrlr. Yahudilerin kutsal kitaplarndan Tanah ile blm adlar ve snflandrmalar hari hemen hemen ayndr. Eski Anlama sa'nn doumundan nceki ok uzun bir zaman diliminde Yahudi peygamberler tarafndan yazlmtr. Bu blmde sa veya Meryem'den, henz dnyaya gelmemi olduklar iin ismen bahsedilmez ancak Eski Anlama'nn baz kitaplarnda sa'ya atfta bulunulur. sa'dan sz eden Eski Anlama pasajlar arasnda Yaratl 3:15; Yaratl 12:1-3; Yaratl 49:10 Yasa'nn Tekrar 18:15; 2. Samuel 7:1-29; Mezmurlar'da birok ayet; Yeaya 7:14; Yeaya 9:6-7; Yeaya 52:13-53:12; Daniel 7:13-14; Mika 5:2 ayetleri saylabilir.

Yeni Ahit
Kitab Mukaddes'in ikinci blmn oluturan Yeni Anlama ise sa'nn salnda ve/veya lmnden sonra Havariler, ve eliler tarafndan yazlmtr. Hristiyanlarca kanonik kabul edilen Matta, Markos, Luka ve Yuhanna ncil'leri Yeni Anlama'nn ilk drt blmn oluturur. Yahudi kutsal metinlerinden olumu Tanah'n Hristiyanlkta Eski Anlama'nn olarak adandrlmasnn nedeni Tanr'nn sa'dan asrlar nce Musa ile Sina Da'nda yaptna inanlan anlamadr. Hristiyanlar Tanr'nn sa aracl ile yeni bir antlama yaptna inandklarndan tr Kitab Mukaddes'in sa'dan bahseden ikinci blmn Yeni Anlama olarak adlandrrlar.

ncil
ncil, Kitab Mukaddes'in, Yeni Ahit ksmnn ilk drt blmnn her birine verilen isimdir. Matta, Markos, Luka ve Yuhanna tarafndan kaleme alnm olan drt ncil yazarlarnn adyla anlr. Hristiyan dinine gre nciller sa'nn hayatn ve retilerini anlatr. Trkeye Arapadan geen kelimenin asl Yunanca "" (Evangelion) eklindedir ve 'iyi haber, mjde' anlamna gelir. ncil kelimesi gerekte Yeni Anlama'nn ilk drt kitabn (blmn) karlad halde, bazen Yeni Anlama'nn tamam iin de kullanld olur.

Petrus Ha
Ana madde: Petrus Ha Petrus Ha veya Aziz Petrus Ha ters evrilmi bir Latin hadr. Bu semboln kkeni Petrus'un ters biimde armha gerilmesidir; sa ile ayn ekilde armha gerilmek iin fazla deersiz olduunu dnmt ve bu nedenle ters biimde armha gerilmiti. Petrus'un istei zerine ba aa armha gerildiini ilk bildiren kii skenderiyeli bilgin Origen'dir. Baz katolikler bu tr ha, sa ile karlatrldnda deersizliin bir sembol olarak kullanmaktadrlar. Sklkla satanizm ile ilikilendirilmitir. Aleister Crowley semboln ltufun tersi veya sa'nn ltfundan uzaklamak anlamna sahip olduunu ileri srmtr. [kaynak belirtilmeli]

Hristiyanlk

104

Mezhepler
Ana madde: Kilise Hristiyanlkta mezhepler "kilise" olarak adlandrlrlar. Hristiyanln 3 ana mezhebi; Roma Katolik Kilisesi (1.2 milyar kii), Protestan kiliseler (360 milyon) ve Ortodoks Kilisesi'dir (170 milyon).[8]

Musevilie gre Hristiyanlk

sa, Roma mparatorluu'nun Yahudiye eyaletinde Yahudi bir anneden dnyaya gelmitir. Hristiyan ve slami kaynaklara gre tanr tarafndan bir mucize eseri olarak babasz dnyaya gelmitir. Yeni Ahit'te vey babas Yusuf'un Davut peygambere kadar kan soyaac verilir. sa, annesi Meryem, babas Yusuf, kendisine ilk inanan arkadalar ve ilk takipilerinden Yahudi olanlar terminolojide "Yahudi Hristiyanlar" olarak adlandrlr. Yahudi Hristiyan tabiri gnmzde Yahudi soyundan gelmekle beraber Hristiyan olmu kimseleri tanmlamakta da kullanlr.

Lutheran mezhebinin kurucusu Martin Luther

Yahudiler sa'nn mucize eseri olarak babasz doduuna, binlerce yldr bekledikleri ve halen de beklemekte olduklar kurtarc mesih ya da peygamber olduuna inanmazlar. sa, iinde yaad Yahudi toplumunda "bekledikleri mesih olduunu" ileri srdnde, halkn bir ksm buna inanmtr. Ancak buna inanmayan Yahudi din adamlarnn tevikiyle, Yahudiye eyaletinin Romal valisi Pontius Pilatus tarafndan "halk isyana tevik etmek" sulamasyla armha gerilmitir.

slamiyete gre Hristiyanlk

slam dinine gre Hristiyanlk, Semavi Dinler'den biridir ve dnya zerindeki dier dinlere nazaran Yahudilikle beraber zel bir yere sahiptir. Hristiyanlar 'Ehl-i Kitap' yani kendisine kutsal kitap gnderilenler olarak kabul edilirler. "Muhakkak ki Allah seni, kendisinden bir kelime ile mjdeliyor. Onun ad Meryem olu sa Mesih'dir." (Al-i mran, 3/45) slam'a gre sa Allah'n peygamberlerindendir ve Kur'an'da "sa Mesih" olarak anlr. Bununla birlikte Kur'an'da sa'nn tanrnn olu olmad ve sa'nn armha gerilmedii vurgulanr.Kur'an'da sa Mesih'in aslmad ve ldrlmedii ak ak vurgulanr... Allah' brakp, hahamlarn, rahiplerini ve Meryem olu mesih'i rab edindiler. (Tevbe 30-31) Andolsun, "Allah, Meryem olu mesih'tir" diyenler kesinlikle kfir oldu.(Maide 72) Bir de inkrlarndan ve Meryem'e byk bir iftira atmalarndan ve "Biz Allah'n peygamberi Meryemolu sa mesih'i ldrdk" demelerinden dolay kalplerini mhrledik. Oysa onu ldrmediler ve asmadlar (Nisa 157) slamiyet'te, ncil'in balangta tanr kelam olarak sa'ya indirildiine ve sonradan tahrif edildiine inanlr.

Hristiyanlk

105

Yaygn olduu alanlar

Hristiyanlk Avrupa, Kuzey Amerika ,Gney Amerika , Gney Afrikada ve Okyanusyada yaygn bir dindir.

Kaynaka
Bu maddede belirtilmi kaynaklar, kaynak gsterme ablonlar ile dzenlenmelidir. Gerekli dzenlemeler yapldktan sonra bu ablon kaldrlmaldr. [1] Hristiyanlk (http:/ / tdkterim. gov. tr/ bts/ ) TDKterim.gov.tr. Eriim: 12 Austos 2011. [2] Hristiyanlk (http:/ / www. dildernegi. org. tr/ TR/ Sozluk. aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EFEC9E8A7FA3AA308F& Sozcuk=Hristiyanlk& Secim=0) DilDernegi.org.tr. Eriim: 12 Austos 2011. [3] Hristiyanlk (http:/ / tdkterim. gov. tr/ bts/ ) TDKterim.gov.tr. Eriim: 12 Austos 2011. [4] Christianity (http:/ / www. newadvent. org/ cathen/ 03712a. htm) Catholic Encyclopedia. Eriim: 12 Austos 2011. [5] sa'nn Beytllahim'de doduuna inanlr. Ancak Nasra'da bymtr. [6] Anadolu'da Hrstiyanlk Tarihi (http:/ / www. hristiyan. net/ anadoludahristiyanlik. htm) [7] ncil, Elilerin leri, 11:25-26 (http:/ / www. incil. biz/ incil-2/ habercilerinisleri. htm) [8] Robert Winston, "Human, the Definitive Visual Guide", Christianity [9] Oxford ngilizce Szlk, messiah [10] hristiyan.net (http:/ / www. hristiyan. net/ hristiyan. html) [11] Al-i mran Suresi, 45. Ayet (Diyanet Meali) (http:/ / diyanet7. diyanet. gov. tr/ kuran/ meal. asp?page_id=54) [12] Nisa Suresi, 156-157. Ayetler (Diyanet Meali) (http:/ / diyanet7. diyanet. gov. tr/ kuran/ meal. asp?page_id=102) [13] Nisa Suresi, 171. Ayet (Diyanet Meali) (http:/ / diyanet7. diyanet. gov. tr/ kuran/ meal. asp?page_id=104) [14] Tevbe Suresi, 30. Ayet (Diyanet Meali) (http:/ / diyanet7. diyanet. gov. tr/ kuran/ meal. asp?page_id=190) [15] Hristiyan Forum (http:/ / www. hristiyanforum. com/ forum/ yahsuah-f565/ isanin-gercek-ismi-t318128. html)

D balantlar
Roma Katolik Kilisesi tarafndan tanmlanan Hristiyanlk (http://www.newadvent.org/cathen/03712a.htm) (ngilizce)

sa

106

sa
sa

Ravenna Aziz 'Apollinare Nuovo Bazilikas'ndaki sa'y tasvir eden 6. yy.'a ait mozaik Doum lm Meslek M.. 8-1 Nasra, Beytllahim, Roma mparatorluu M.S. 30-36 Marangoz
[1]

sa (Aramice: ,Arapa: Yesua', branice: yeshu', Yunanca Isos) (d. M.. 8-1 - '' M.S. 24-36), Hristiyanlktaki temel figr.[2] slam dinine gre peygamber ve mesih. Doum ve lm tarihleri ile ilgili olarak kimi tarihiler ve aratrmaclar farkl grler belirtirler. Memleketine atfen[3] Nasral sa olarak da bilinir. Hristiyan kaynaklarnda ve yer yer Kur'an'da ismi sa Mesih olarak geer.[4][5][6][7] sa'nn yaad dnemde Yahudilerin ounlukla babalarnn ismiyle birlikte anlmas sebebi ile sa yaam sresince Yusuf'un olu sa olarak bilinmitir.[8] Teolojide kullanlan, sa'nn yaamna dair ana kaynaklar Yeni Ahit'teki drt kanonik ncil'dir. (Matta, Markos, Luka ve Yuhanna) Genel kabule gre bunlar I. yzylda yazlmlardr. Hristiyan tarihilerin ve Kitab- Mukaddes konusunda aratrma yapan teorisyenlerin birou, sa'nn Celileli bir retmen ve marangoz olduu, ifa datt, Yahya peygamber tarafndan vaftiz edildii, "halk isyana tevik etmek" suuyla, Yahudi din adamlarnn teviki ve Roma mparatorluu'nun Yahudiye eyaletinin valisi Pontius Pilatus'un emri ile Kuds'te armha gerildii konusunda hemfikirdir. Buna ramen baz tarihi ve aratrmaclar, sa'nn gerek bir ahsiyet olduu konusunda phecidirler. Dini metinlerde, ncil'de ve Kur'an'da ska bahsinin gemesine ramen tarihi belgelerde ismine rastlanmayn, mitolojik bir karakter olabileceine yorarlar. slam'da sa'nn tarihsel kiilii Hristiyanlk ile benzerlik gsterse de armha gerilmekten mucizev bir ekilde kurtulduu kabul edilir ve ilahlatrlmasna kar klr.[9]

Etimoloji
Ayrca baknz: Mesih Trke'de kullanlan ad Arapa olup Kur'an kkenlidir ( .)Anadolu'da szcn "Ese" ve "Esi" biiminde kullanld da grlr. Batl dillerde kullanlan Christ, Christus, Cristo vb. isimleri, branice 'kutsal ya ile ovulmu, kutsanm' anlamna gelen Mesih (Arapa: )kelimesinin Yunanca karl olan Hristos () kelimesinden tremitir.[10]

sa

107 Baz aratrmaclara gre sa, Roma mparatoru Augustus zamannda, o dnemde Roma mparatorluu'na bal olan Beytllahim'de (M 4) dnyaya gelmitir. Kendisinin, soyunun ve mritlerinin Arapa'nn bir Suriye lehesi olan Aramice ve Yunanca konutuu, bunun yannda sa'nn branice'yi de anlad ifade edilir.[11] Baz kaynaklara gre Beytllahim yer ad deil, sa'nn doumu srasnda gkyznde grlen ok parlak yldz gibi bir nesnedir. Bu iddiaya gre Beytllahim tabiri sa'nn nerede deil, ne zaman doduunu gstermektedir. brahim'in olu shak'n soyundan geldiine inanlr. Tanr tarafndan babasz doduuna inanld iin soyu vey babas Yusuf'a gre tayin edilir. Annesi Meryem, Levioullar soyundan geliyordu. Yeni Ahit, Meryem'in kocas ve sa'nn kanuni babas olarak and marangoz Yusuf'un Davud'a sa ve annesi Meryem kadar kan soyaacn verir. Eski Ahit'te Meryem'den ya da sa'dan o dnemde henz dnyaya gelmedikleri iin sz edilmez. Ancak Hristiyanlkta, Eski Ahit'te yer yer sa'nn ima edildii (beklenen Mesih) inan vardr. Kur'an'da ise Meryem'den, Meryem'in annesinden, babas mran'dan ve sa'dan bahsedilir. (bkn. Meryem ve Miryam) Meryem'in annesinin Meryem'i dourmas anlatlr. sa'nn daha beikte iken konutuu ve babasnn olmad, sa'nn yaratlmasnn dem'in yaratlmas gibi yoktan olduu, onu asanlara onun aslm gibi gsterildiini, kendisinin Allah katna ykseltildii yazlr.[12] Ancak kimi slam mfessirlere gre aslma olaynn gereklemesinden sonra baka bir blgeye g etmi ve orada bir sre yaadktan sonra vefat etmitir.

Hristiyanlk'ta sa
Ana madde: Hristiyanlk'ta sa Hristiyan inancnda sa tanrnn olu ve bizzat tanrnn kendisidir. Baba (Tanr) ile insanlar arasnda arac, Beklenen mesih, kurtarc, rab, tanr ile ayn "z" den olan, gl tanr, tek insan, dnyann tek kral, Kutsal l Birlik'teki kiilerden "oul"dur. Hristiyan kaynaklar onu "sa Mesih" olarak anarlar. sa'nn tanrsal ve insani zellikleri farkl mezheplerce farkl yorumlanr. Hristiyanln Monofizit grne gre insani tabiat ile tanrsal tabiat, Tanrsal z altnda erimi ve ayrlmaz, blnmez tek bir tabiat meydana gelmitir. armhta, sa'nn insani tabiat gibi ilahi tabiat da ac ekmitir. Meryem Theotokosdur, yani Tanr anasdr. Diofizit gre gre ise insani ve tanrsal olmak zere birbirinden bamsz iki tabiat vardr. armha gerildiinde ilahi tabiat bedeninden ayrlm, sadece insani tabiat ac ekmitir. Meryem, insan olan sa'nn annesidir dolaysyla da ona Theotokos yani Tanr anas denemez.

Atina'daki Defne Kilisesi'nin kubbesindeki sa mozaii (1090-1100)

Ortodoks, Katolik ve Protestanlara gre nsn ve Tanrsal iki tabiat olup bunlar asla birlemezler, karmazlar ve ayrlmazlar.

sa

108

slam'da sa
slam'a gre sa Ulu'l azm olarak ifade dilen be byk peygamberden biridir. Hristiyan inancna benzer ekilde slam'da da onun Allah'n izniyle eitli mucizeler gstermi olduuna inanlr: "Meryem olu sa'ya da mucizeler verdik. Ve onu, Rhu'l-Kuds (Cebrail) ile destekledik. (Ne var ki) gnlnzn arzulamad eyleri syleyen bir eli geldike ona kar byklk tasladnz. (Size gelen) peygamberlerden bir ksmn yalanladnz, bir ksmn da ldrdnz. "Melekler demilerdi ki: Ey Meryem! Allah sana kendisinden bir Kelime'yi mjdeliyor. Ad Meryem olu sa Mesh'tir; dnyada da, ahirette de itibarl ve Allah'n kendisine yakn kldklarndandr.

Babasz douu
slam dninde sa'nn, Allah'n nemli peygamberlerinden biri olduuna inanlr ve sa'ya sayg duyulur. Hristiyan metinleri gibi Kur'an'da da sa'nn biyolojik bir babas olmadan, Tanr'nn istei ile doduu belirtilir. "Allah nezdinde sa'nn durumu, demin durumu gibidir. Allah onu topraktan yaratt. Sonra ona "Ol!" dedi ve oluverdi.

Mesihlii
Mesih kavramnn branice'den gelmesi ve dier brahimi dinlerde de yer almas nedeniyle, peygamberin lmnden sonraki yllarda bu kavram sk sk israiliyyata maruz kalan slamn szel kltr hadislere konu olmutur. Mesih kavram Kur'an'da kimi yerlerde sa Mesih eklinde kullanlr, ancak beklenen kurtarc anlamnda kullanlmaz. (bkn.Mesih)

Tanrlk atfnn reddi

slamiyet, sa'nn Tanr veya Tanr'nn olu olduunu kabul etmez, bu tr bir fikre iddetle kar kar. Kur'an'da bu durum yle aklanr: "phesiz, 'Allah Meryem olu Mesh'dir' diyenler andolsun ki kfir olmulardr." (Mide Sresi, 17) "De ki: Allah birdir. Allah sameddir. O, dourmam ve domamtr. Onun hibir dengi yoktur." (hlas Suresi)

armha gerilmesi
Ve Allah'n elisi "Meryem olu sa Mesih'i ldrdk," demelerinden tr Oysa onu ldrmediler ve onu asmadlar; fakat yle yaptklarn sandlar. . Onlarn bu konuda bir bilgisi yok; sadece zanna uyuyorlar. Kesin olarak onu ldrmediler. (Kur'an 4:157)

Muhammed'in geliini bildirmesi

Kur'an'da sa'nn Muhammed'in geleceini bildirdii belirtilir:[13]"Hatrla ki, Meryem olu sa: 'Ey srailoullar! Ben size Allah'n elisiyim, benden nce gelen Tevrat' dorulayc ve benden sonra gelecek Ahmed [14] adnda bir peygamberi de mjdeleyici olarak geldim', demiti. Fakat o, kendilerine ak deliller getirince: Bu apak bir bydr, dediler." (Saf Suresi, 6) Baz slam dnrlerine gre sz konusu ayet ile ncil'de bahsi geen Faraklit kastedilmektedir. inanna gre ise Faraklit, Kutsal Ruh'tur.[16] (bkn. Faraklit)
[15]

Hristiyan

Yine baz hadis kaynaklarna ve islam yorumlarna gre O ykseltildii gk yznden Kyamet kopmadan nce gelecek (beklenen Mesih) ve mehdi ile birlikte islam hakim klacak, deccal ldrecektir.

sa

109

Msevlik'te sa
Msevlik'e gre ise sa, sahte peygamberdir. Bununla beraber modern Yahudilerin bir ksm sa'nn aziz olabileceini ancak kesinlikle bekledikleri kurtarc (mesih) olmadn dnrler.

Notlar
Mld takvim sa'ya gre dzenlenmitir. Milat, sa'nn doumudur ve zaman izelgesinde balang noktasn temsil eder. Milattan nce (M) ile sa'dan nce () ve milattan sonra (MS) ile sa'dan sonra (S) ayn anlama gelir. Yine milattan sonra anlamnda kullanlan AD (Anno Domini) ise Latince "Efendimizin ylnda" anlamna gelir. Yeni Ahit'teki sa ile ilgili bilgilerin Eski Msr tanrs Horus ile byk benzerlik gsterdii iddia edilir.[17]

lgili filmler
' The King of Kings ', (1927) Fragman [18] ' King of Kings ', (1966) Fragman [19] ' The Passion of the Christ ', (2004) Fragman [20] ' Magdalena: Released from Shame ', (2007)

' Zeitgeist: The Movie ', (2007)

Kaynaka
[1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] The hidden life of Jesus (http:/ / www. newadvent. org/ cathen/ 08377a. htm) Catholic Encyclopedia. Eriim: 27 Kasm 2011. "Jesus of Nazareth." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003. Beytllahim'de doduu kabul edilmesine ramen Nasra'da bymtr. l-i mrn Sresi, 45. Ayet (Diyanet Meali) (http:/ / diyanet7. diyanet. gov. tr/ kuran/ meal. asp?page_id=54) Nisa Suresi, 156-157. Ayetler (Diyanet Meali) (http:/ / diyanet7. diyanet. gov. tr/ kuran/ meal. asp?page_id=102) Nisa Suresi, 171. Ayet (Diyanet Meali) (http:/ / diyanet7. diyanet. gov. tr/ kuran/ meal. asp?page_id=104) Tevbe Suresi, 30. Ayet (Diyanet Meali) (http:/ / diyanet7. diyanet. gov. tr/ kuran/ meal. asp?page_id=190) " Jesus Christ (http:/ / www. britannica. com/ EBchecked/ topic/ 303091)." Encyclopdia Britannica. Encyclopdia Britannica Online. Encyclopdia Britannica Inc. 18 Mart 2012 [9] "Hz. sa ilk Hristiyan myd?" (http:/ / www. diyanet. gov. tr/ turkish/ DIYANET/ avrupa/ 2004avrupa/ aralik/ y08. html). Diyanet.gov.tr. . Eriim tarihi: 24 Temmuz 2009. [10] "messiah." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003. [11] http:/ / www. answering-islam. org/ turkce/ sorular-cevaplar/ isaninorjinaldili. html [12] Nis Sresi, 158. yet (Diyanet Meali) (http:/ / diyanet7. diyanet. gov. tr/ kuran/ meal. asp?page_id=102) [13] Saff 6 (http:/ / www. diyanet. gov. tr/ kuran/ meal. asp?page_id=551)Diyanet.gov.tr. Eriim 7 Temmuz ] [14] Benim ismim Kurnda Muhammed, ncilde Ahmed, Tevratta Ahyeddir. Nebhn, Hccetllah alel-lemn, 108, 112; Haleb, es-Sretl-Halebiye, 1:353; el-Envrl-Muhammediyye minel-Mevhibl-Lednniyye, s. 143 (bn-i Abbasdan rivayet olunmutur) [15] http:/ / www. bediuzzamansaidnursi. org/ icerik/ kur%C3%A2n-i-kerim-ve-semav%C3%AE-kitaplar [16] Paraclete. (http:/ / www. newadvent. org/ cathen/ 11469a. htm) Catholic Encyclopedia. Eriim: 27 Kasm 2011. [17] http:/ / www. andrew. cmu. edu/ user/ jksadegh/ A%20Good%20Atheist%20Secularist%20Skeptical%20Book%20Collection/ Parallels_between_Jesus_and_Horus_an_Egyptian_God. pdf [18] http:/ / www. youtube. com/ watch?v=pFhcdF_td10 [19] http:/ / www. youtube. com/ watch?v=oFAh08AvyXo [20] http:/ / www. youtube. com/ watch?v=viNo_l8lASs Wikimedia Commons'ta sa (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Commons:jesus_christ?uselang=tr) ile ilgili oklu ortam belgeleri bulunur.

sa

110

Dipnotlar
Kur'an'da ad geen peygamberler Trke: dem drs Arapa: Nh Hd Slih brhm Lt sm'l shk Ykub Ysuf Eyyb s Muhammed

Trke: uayb Ms Hrn Zlkifl Dvud Sleymn lys Elyes Ynus Zekeriy Yahy Arapa:

Pavlus
Bu maddedeki veya blmdeki bilgilerin eksik ve/veya yetersiz olduu ynnde kukular bulunmaktadr. Konuyla ilgili tartma iin maddenin tartma sayfasna bakabilirsiniz. Maddeyi gelitirerek veya konuyla ilgili tartmaya katlarak Vikipedi'ye katkda bulunabilirsiniz.

Hristiyanlk

Pavlus, Hristiyanlk'ta, sa devrinin Ferisi Yahudilerinden ve Roma vatandadr. Tarsus doumludur. Asl ad Saul 'dr. Hristiyan teolojisinde Pavlus (Lat: Sanctus Paulus, Yun: Agios Paulos, t:San Paolo, sp:San Pablo, Por:So Paulo, ng-Fr: Saint Paul, Alm: Sankt Paul, Ru: Svetoy Pavel) olarak anlan, Pavlik Kiliseler'in kurucusu Hristiyan misyoner. Erken Hristiyan kilisesine basklarda bulundu. Pavlus yani Saul, ok sk bir Yahudi cemaatindendir ve Hristiyan olmadan nce ilk Hristiyanlara acmasz zulmler yaatmtr.[kaynak belirtilmeli] stefanos'un lmn onaylayan kendisidir[kaynak belirtilmeli]. El.8: 3 Saul ise mminleri krp geiriyordu. Ev ev dolaarak, kadn erkek demeden mminleri dar srklyor, hapse atyordu. Pavlus bir gn am'daki sevilere eziyet etmek ve onlar Kudse getirmek iin yola kt.

Pavlik Kiliseler'in kurucusu olan Pavlus, Yeni Ahit'te ve Luka'nn kaleme ald ncil'de nemli bir yere sahiptir. Tarsus doumludur. Petrus Bazilikas'nn nnde yer alan pek ok heykelden biri de Pavlus'a aittir. Heykel, talyan heykeltra Adamo Tadolini tarafndan yaplmtr.

El.9: 1-2 Saul ise Rab'bin rencilerine kar hl tehdit ve lm soluyordu. Bakhine gitti, am'daki havralara verilmek zere mektuplar yazmasn istedi. Orada sa'nn yolunda yryen kadn erkek, kimi bulsa tutuklayp Yerualim'e getirmek niyetindeydi. am yolunda sa'nn kendisine grnmesiyle cemaate (kiliseye) katld. Daha sonra Pavlus, Hristiyanlk inancn yaymak iin Anadolu'yu adm adm dolat. Hayat hikyesi, byk blmn ncil yazar Luka'nn kaleme ald Elilerin leri kitabnda bulunur. Yeni Ahit'te Pavlus'un mektuplar nemli bir yer tutar. Bu mektuplar srasyla; Romallar, 1. ve 2. Korintliler, Galatyallar, Efesliler, Filibeliler, Koloseliler, 1. ve 2. Selanikliler, 1. ve 2. Timoteos, Titus ve Filimon'a mektuplardr. Baz inanrlara gre braniler'e Mektup da yine Pavlus tarafndan yazlmtr. Hristiyanlk dinindeki yeri nemlidir.

Pavlus

111

Pavlus - Facial composite/Phantombild

Meryem
Meryem u anlamlara gelebilir:

Dini kiiler
Meryem (sa'nn annesi) Meryem (Musa'nn ablas) Mecdelli Meryem

Dier kiiler
Meryem Namazie Meryem Uzerli

Dini yaplar
Meryem Ana Evi Meryem Ana Kilisesi Czestochova Meryem Ana Kilisesi Meryem Ana Manastr Meryem Kilisesi

Meryem

112

Dier
Meryem Suresi Meryem Ezgisi

Mesih
Mesih (Aramice: Miho, Arapa: El-Mesih, branice: Maiah, Yunanca: Mesias; "kutsal ya ile ovulmu, meshedilerek kutsanm", "ayrca birtakm inan guruplar tarafndan kurtarc olarak beklenen" kii.[1]

Etimoloji
Mesih anlamna gelen Maiah szc branice'de 'kutsal ya ile ovulmu, meshedilmi ve bylece kutsanm' anlamna gelmektedir. Bat dillerinde Mesih anlamnda kullanlan Khristos szc, Mesih szcnn Yunanca karldr. Yahudiler, "christ", "christos" vb. kelimeler Hristiyanl artrd iin Mesih szcn kullanmay tercih ederler.

Ya ile kutsama gelenei

Tarih ncesi srail krallar ve yksek rahipleri, yeni grevlerinin simgesi olarak yala kutsanrlard. Tevrat'n birok yerinde bu ilemin yapldna dair ayetler vardr. Geni anlamyla bu unvan "Tanr'nn bir grev vermek zere semi olduu" kiileri de kapsyordu. Eski Antlama'nn "Yeaya" kitabnda Yahudi'leri srgnden kurtaran Pers kral Kiros'a da bu unvanla (mesih) hitap edildii grlr.

Yahudilikte Mesih nanc

Mesih Musevi metinlerinde Yahudi milletinin kurtarcsdr. Yahudiler, Davud soyundan Yusuf olu Mesih veya Efraim olu Mesih ad ile geleceine inanmaktadrlar[kaynak belirtilmeli]. Onlara gre Mesih henz gelmemitir[kaynak belirtilmeli] . 1600 'l yllarda zmir doumlu bir yahudi olan Sabetay Sevi yahudi toplumunu kendisinin mesihlik iddias etrafnda toplamay ve onlar kt durumdan kurtarmay denedi. Ancak ikayetler zerine yargland ve lme mahkum edileceini anlaynca tvbe edip mslman oldu.[2] Benzer ekilde tarihin farkl zamanlarnda Mesihlik iddias ile ortaya karak dnyann eitli yerlerindeki Yahudi topluluklarnda (cemaatlerinde) dalgalanmalara sebep olan kiiler olmutur.

Mesih

113

Hristiyanlkta Mesih inanc

Hristiyanlar sa'nn, Yahudi dini metinlerinde anlatlan beklenen Mesih olduuna inanrlar. Yahudiler bu gre katlmaz ve kendisi de bir Yahudi olarak dnyaya gelmi olan sa'y Mesih olarak kabul etmezler. Yahudiler Mesih'in birinci yzylda kendilerinin Roma mparatorluu'nda yaadklar sorunlar sona erdirmek zere gnderileceini, dnyevi bir krallk kuracan ve kendilerine yol gstereceini dnyorlard. Oysaki Hristiyanlar Mesih'in daha ok ruhan bir kurtarc olduuna ve insan rkn kurtarmaya geldiine inanrlar. Bahsi geen kralln ise manevi bir krallk olduuna inanrlar. "...Meryem'den Mesih diye tannan sa dodu." (Matta ncili: 1,16) "Ama biz armha gerilmi Mesih'i duyuruyoruz. Yahudiler bunu yzkaras, teki uluslar da samalk sayarlar." (1. Korintliler 1,23)
The Son Yarglama, Jean Cousin the Younger (16. yy)

slam'da Mesih
slami anlayta balangta beklenen bir Mesih olmamas ve Kuranda Mesih kelimesinin bu anlamda kullanlmam olmasna ramen[3], Hadislerin etkisiyle beklenen Mesih anlayn kabullenmi ve bu gelenek ierisindeki anlatmlar sayg duyulan hadis klliyatlarna girmitir. nananlar asndan en temel referans olarak deerlendirilen Kurandaki sa Mesih anlatmlarnn sa'nn lmyle ilgili net ifadeler iermemesi (Dipnot) , ve muhtemelen mecazi olarak kullanlan ge ykseltildii ifadeleri kafa karklnn islam toplumunda gnmze kadar devam etmesine yol amtr.[kaynak belirtilmeli] slami anlayta ge ykseltilmenin maddi olarak yaplp yaplmad, sann gkyznde yaayp yaamad, Kyamete yakn bir zamanda dnp dnmeyecei ve eer dnecekse bunun maddi (bedensel) olarak m gerekleecei yoksa manevi (ruhsal) olarak m gerekleecei konular geleneksel hadisilerin, yorumcularn ve bu durumdan kar salayanlarn kendi katklaryla zenginletirdikleri zengin bir literatr dzeyine ulamtr.[3]

Mirza Gulam Ahmet, Ahmediyye tarikatnn kurucusu, Ahmediyye tarafndan ahirzaman'da beklenen mesih

Mesih lgili Hadisler: Ruhum elinde olan Allaha yemin ederim ki, Meryemin olu sa, adil bir hakem olarak aranza inecek, ha kracak, domuzu ldrecek, cizyeyi kaldracak, sa slamdan baka eyi kabul etmeyecektir. Dneminde mal o kadar ok olacak ki, kimse dnp de mala bakmayacaktr. [4][5][6] Mesih szc, Kur'an'da da (3/45, 4/157-159, 171-172, 5/17, 72, 75 9/31) geer. sa Kur'an'da yer yer "sa Mesih" olarak anlr.[7][8][9][10] Bir ksm slam limleri tarafndan Kur'an'da sann adyla birlikte anlan ve fazla ayrntlandrlmayan Mesih sfatnn, dier brahimi dinlerden (Hristiyanlk ve Musevilik) farkl olarak, beklenen bir kurtarcy deil de, sa'nn bir lakabn tanmladna inanlmaktadr.[11][12] Bununla birlikte slam limleri arasnda, mesih kavram konusunda tam bir fikir birlii yoktur. "Melekler demilerdi ki: Ey Meryem! Allah sana kendisinden bir Kelime'yi mjdeliyor. Ad Meryem olu sa Mesh'tir; dnyada da, ahirette de itibarl ve Allah'n kendisine yakn kldklarndandr." (Al-i mran Suresi, 45) Dier brahimi dinlerde de yer almas nedeniyle, peygamberin lmnden sonraki yllarda mesih kavram sk sk israiliyyata konu olmuur. Baz slam limleri Mesih kavramn Hristiyanlktaki anlamna benzer ekilde yorumlarlar. Nisa Suresi 158-159. ayetler yle der: "...Allah onu (sa'y) kendi nezdine kaldrmtr. Allah izzet ve hikmet sahibidir. Kitab ehlinden hi kimse yoktur ki lmnden nce, ona (saya) iman edecek olmasn. Kyamet gn o (sa) onlarn aleyhine ahit olacaktr"[13] sa ile ilgili bu ayetler Prof. Dr. Ali zek ve Prof. Dr. Hayrettin Karaman tarafndan hazrlanan Kur'an- Kerim ve Trke Aklamal Meali'nde yle izah edilir: "Allah, peygamberi sa'y Yahudi'lerden korumu, ldrmelerine mani olmutur. Onu kendi katna kaldrmtr. Ancak bunun ekli ve zaman zerine farkl aklamalar ve anlaylar vardr. ounlua gre Allah onu, kudretiyle manevi semalardaki hususi mevkiine kaldrmtr, kyametten nce tekrar dnyaya gnderecektir, o zaman btn ehl-i kitap onun peygamber olduuna inanacak, batl inanlarndan kurtulacaklardr. sa dnyada kald mddete Kur'an ile hkmedecek, ha ve domuz ile ilgili batl uygulamalara son verecektir. Bir baka anlaya gre Allah onu Yahudilerden korumu, eceli gelince vefat ettirmi ve ruhunu semadaki yerine kaldrmtr. Kyametten nce gelecek olan da onun ruhudur. Ehl-i kitaptan olanlar, lmlerinden nce gerei renip inanacaklar, fakat bunun faydas olmayacaktr. Bu anlay Al-i mran Suresi'nin 54-56. ayetlerine dayandrlmtr." [14]

114

Kuran'da mesih kavram

.. Hrstiyanlar ise, "sa mesih Allah'n oludur" dediler. Bu onlarn azlaryla syledikleri szleridir. Allah' brakp, hahamlarn, rahiplerini ve Meryem olu mesih'i rab edindiler. (Tevbe 30-31) Andolsun, "Allah, Meryem olu mesih'tir" diyenler kesinlikle kfir oldu.(Maide 72) Bir de inkrlarndan ve Meryem'e byk bir iftira atmalarndan ve "Biz Allah'n peygamberi Meryemolu sa mesih'i ldrdk" demelerinden dolay kalplerini mhrledik. Oysa onu ldrmediler ve asmadlar (Nisa 157)

Mesih

115

Dipnot
sa ile ilgili Kuran'da geen ayetler unlardr: Ey sa, seni vefat ettireceim, seni kendime ykselteceim (3 : 55) Beni vefat ettirince artk onlar zerine gzetleyici yalnz sen oldun. (5 : 117) Hlbuki onlar onu ne ldrdler, ne de astlar. Fakat (ldrdkleri) onlara sa gibi gsterildi. Onun hakknda ihtilafa denler bundan dolay tam bir kararszlk iindedirler. Bu hususta zanna uymak dnda hibir bilgileri yoktur ve kesin olarak onu ldrmediler. Bilakis Allah onu kendi katna ykseltmitir. (Nisa, 4/157-158) slam alimleri sa'nn durumunu Arapa'da bulunan vefat (dnyadan kmak), mevt (lm), ref' (mahiyeti bilinmeyen bir tr ykseltilme) kelimelerine gre aklamaktadrlar. Ayetlerin haber verdiine gre sa iinde bulunduumuz dnyadan kartlm ancak lm tatmam ref' ettirilmitir. "Ref"in mahiyeti ak deildir. Said Nursi Mektubat adl eserinde bizim birinci hayat tabakasnda, sa ve dris peygamberlerin ise nc hayat tabakasnda olduunu ifade etmi; sa'nn ahir zamanda geri gelerek slam'a tabi olacan sylemitir.[15] Cennet'ul Baki Mezarl'nda Hz. Muhammed (SAV)'in ayak altnda sa iin ayrlm bir yer bulunmaktadr. slam inancna gre Mehdi zamannda sa gkten indikten sonra bir mddet bu dnyada yaayacana sonra her insan gibi vefat edeceine inanlr. Vefat ettiinde Cennet'ul Baki Mezarl'ndaki yerine gmlecektir.

D okumalar
Mesih ve Mehdi inanc, Akademik makale [16] Dini toplayalar (Mesih ve Mehdi), Akademik makale [17]

Kaynaka
[1] http:/ / www. nisanyansozluk. com/ ?k=mesih [2] http:/ / www. scribd. com/ doc/ 78956046/ Sabetay-Sevi-ve-Sabetayc%C4%B1lar%C4%B1n-Gelenekleri [3] http:/ / dergiler. ankara. edu. tr/ dergiler/ 37/ 771/ 9812. pdf [4] Buhari, Enbiya, 50 [5] Mslim, man, 71 [6] Tirmizi, Fiten, 54 [7] Al-i mran Suresi, 45. Ayet (Diyanet Meali) (http:/ / diyanet7. diyanet. gov. tr/ kuran/ meal. asp?page_id=54) [8] Nisa Suresi, 156-157. Ayetler (Diyanet Meali) (http:/ / diyanet7. diyanet. gov. tr/ kuran/ meal. asp?page_id=102) [9] Nisa Suresi, 171. Ayet (Diyanet Meali) (http:/ / diyanet7. diyanet. gov. tr/ kuran/ meal. asp?page_id=104) [10] Tevbe Suresi, 30. Ayet (Diyanet Meali) (http:/ / diyanet7. diyanet. gov. tr/ kuran/ meal. asp?page_id=190) [11] slam Kaynaklarna Gre sann akibeti Meselesi, doktora tezi, zet (http:/ / www. ilkadimdergisi. com/ 190/ kapak-samibaybal. htm) (1999) [12] Hzr Yac (http:/ / www. diyanettrabzonegitim. gov. tr/ 2donemtez/ hiziryagci. doc) (2005) [13] (http:/ / www. diyanet. gov. tr/ kuran/ ayet. asp?Kuran_id=4& I3. x=15& I3. y=6& Ayet_No=159) [14] Prof. Dr. Ali ZEK & Prof Dr. Hayrettin KARAMAN, Kur'an- Kerim ve Trke Aklamal Meali, s.102 (Nisa, 158-159 dipnot), 1992 [15] Said Nursi, Mektubat, Birinci Mektup, Birinci Sual [16] http:/ / dergiler. ankara. edu. tr/ dergiler/ 37/ 771/ 9812. pdf [17] http:/ / www. belgeler. com/ blg/ 2c5p/ klasik-ve-cagdas-utopyalarda-din-ve-toplum

Protestanlk

116

Protestanlk
Kilise szcnn dier anlamlar iin Kilise (anlam ayrm) sayfasna baknz

Hristiyanlk

Protestanlk Hristiyanln en byk ana mezhebinden biridir. 16. yzylda Martin Luther ve Jean Calvin'in nclnde Katolik Kilisesine ve Papa'nn otoritesine kar giriilen Reform hareketinin sonucunda domutur (1529). Papazlara ihtiya duymakszn Kitab- Mukaddes'i okuyabildikleri iin, her vaftiz edilmi inanann arac bulunmadan rahiplik yetkisi olduuna inanan Protestanlar Kitab- Mukaddes'i Hristiyanlk iin tek kaynak saymlardr. Reform sonras ortaya kan dini akmlar ncelikle kendi icinde 3 ana kola ayrlmtr. Bunlar; Lutheryanizm Kalvinizm Anglikanizm (Protestan mezhebi olarak saylmamaktadr ve bamsz bir Bat Kilisesi olarak tanmlanyor) Dier Protestan mezhepleri: Pentakostalizm, Baptistler, Metodizm i Adventism. Protestanlk dier hristiyan mezheplerinden baz ayrmlar gsterir. Katolik ve Ortodokslar gibi ruhan bakanlar yoktur. Protestanlk; Katolik ve Ortodoks kiliselerin merkeziyeti anlaynn tersine, eitli kiliseler veya mezhepler arasndaki kurumsallamam bir topluluktur. Katolik inan sisteminin ounluunu korusalar da, Katolik Kilisesi'nin Papa'ya verdii geni yorum ve uygulama yetkisini tanmama, dini inanlar daha kiisel dzeyde yaama ve Katolik Kilisesi nin dnyasallaan ayin ve uygulamalarndan uzaklama gerekeleriyle Katolik Kilisesi'nden ayrlmlardr. zellikle John Calvin'in nclk ettii Kalvinizm koluna bal olan Reform kiliseleri ve Presbiteryen mezhepleri Eski Ahit'te On Emirde yer alan Kendin iin oyma put; yukarda gklerde olann, ya da aada yerde olann, ya da yerin altnda sularda olann suretini hi yapmayacaksn, onlara eilmeyeceksin ve onlara ibadet etmeyeceksin yasasna uyma gerekesiyle kiliselerinde resim, heykel ve tasvir bulundurmazlar. Lutherci kiliseler ise bu adan Katolik mirasa bal kalm ve kilise binalarndaki ssleme ve dekoru bir lde muhafaza etmilerdir. Lutherci akm daha ok Kuzey Avrupa'da yerlemi, Almanya'nn byk blmnde Evangelische Kirche ad altnda, ve sve, Norve, Finlandiya ve Danimarka gibi skandinav lkelerinde ise ulusal devlet kilisesi temelinde kabul grmtr. Katoliklerin tersine Protestan rahipler evlenebilirler ve giderek baz Protestan mezheplerinde kadnlarn da rahip olabilme haklar vardr. ncil'in anadilde okunabilmesi de Protestanln bir baka zelliidir. Katolikler ve Ortodokslar kilise ayinlerinde ncil'i Yunanca ve Latince okumak zorundaydlar; ancak kinci Vatikan Konslnn toplanmasnn ardndan Katolik kiliselerinde de ana dilde ayin yapma zgrl Novus Ordo ad verilen yeni bir kilise yasas uyarnca kabul edildi. Protestanlkta azizlere ve Meryem Ana'ya dua edilmez ve dilekte bulunulmaz. Protestanlar ncil'in Katolik Kilisesi tarafndan kabul edilen baz kitaplar apokrif olarak tanmlar ve Tanr Sz olarak kabul etmezler.

Protestanlk

117

Anglikanizm ve Protestanlk
Katolikliklikten ayrlan Anglikanizm ise, dier Reform hareketi sonras kan mezheplerden farkllk gstererek, piskoposluk sistemini muhafaza etmitir ve kendini dier Katolik ve Ortodoks mezhepleriyle beraber Apostolik, yani kkenini Havarilere dayandran olarak tanmlamaktadr. Bu alardan Anglikanizmi Protestanln dnda Reforme edilmi otonom/bamsz bir Bat Kilisesi olarak tanmlamak daha dorudur.

Dalm
Dini corafya asndan Protestanln ktalar aras dalmdaki yeri Katoliklik'ten hemen sonradr. Dnyada en fazla Protestan Kuzey Amerika'da bulunmakta; ikinci srada Avrupa lkeleri gelmektedir. Protestanlk Kuzey Amerika ile Okyanusya'da en byk din durumundadr. Dnyann en byk, protestan cemaatleri sras ile ABD, ngiltere, Federal Almanya, Nijerya, Gney Kore, Kanada, Avustralya, Brezilya, Hollanda, sve, Danimarka, Finlandiya ve Endonezya dr.[kaynak belirtilmeli] Toplamda tm dnya apnda 590 milyon Protestan yaamaktadr. Bunlarn 170 milyonu Kuzey Amerika'da, 160 milyonu Afrika'da, 120 milyonu Avrupa'da, 70 milyonu Latin Amerika'da, 60 milyonu Asya'da ve 10 milyonu ise Okyanusya'da yaamaktadr. Toplam Hristiyan nufusun %27 sini Protestan nufus oluturmaktadr.[kaynak belirtilmeli]

Baknz
Hristiyanlk

Katolik Kilisesi
Kilise szcnn dier anlamlar iin Kilise (anlam ayrm) sayfasna baknz
Katoliklik Serisi:

Katolik Kilisesi
Ynetim

Papa
Papa XVI. Benedictus Kutsal Makam Kardinaller Heyeti Ekmenik Konsil Piskoposu Ynetim Latin Kilisesi Dou Katolik Kiliseleri Gemi

Katolik Kilisesi

118

Tarihe
Hristiyanlk Katolisizm Apostolik Veraset Kilise'nin Drt areti On Emir sa'nn armha Gerilmesi Dirilii & Ge Ykselii Meryem'in Ge Kabl Katolik Kilisesi'ne Eletiriler Teoloji

Kutsal lk
Baba Tanr Oul sa Kutsal Ruh Katolik Teolojisi Apolojetik lahi ltuf Sakramentler Araf (Hristiyanlik) Kurtulu Orijinal Gnah Azizler Dogma Bakire Meryem Meryemoloji Siret-i Meryem Litrji ve Tapnma Katolik Litrji Efkaristiya Tapnma Duas Litrjik Yl Kanonik ncil Ayin ve Tren Roman Ayini Ermeni Ayini skender Ayini Bizans Ayini Antakya Ayini Bat Sryani Ayini Dou Sryani Ayini Dier Konular Kilise ve bilim Ekmenizm Evrim Teorisi Monastisizm Dua Mzik Sanat

Katolisizm Portal

Katolik Kilisesi veya Roma Katolik Kilisesi, ruhani bakan Roma Bapiskoposu (Papa) olan, en fazla cemaate sahip Hristiyan mezhebi[1]. Dnyada yaklak 1,2 milyar mensubu vardr[2]. Katolikler youn olarak Gney Amerika'da ve Avrupa'nn gneyinde bulunurlar. Katoliklik, Kutsal Ruh'un kayna, sa'nn tanrsal yn, geleneklere verdii nem, dini trenler ve Havari Petrus'un halefi kabul ettii Roma Bapiskoposu'na (Papa) verdii ayrcalklarla dier Hristiyan mezheplerinden ayrlr. Papa'nn yanlamayaca 1870'de alnan bir kararla resmilemitir. Katolik Kilisesi azizlere ve Meryem'e dier kiliselerden daha fazla kutsiyet verir. Sadece erkekler papaz olabilirler. Evlenemezler, cinsel ilikide bulunamazlar. Katolik Kilisesi boanmaya, krtaja ve suni dllenmeye kardr. Gnah karma ok nemli bir yer tutar.

Katoliklik de Ortodoksluk gibi 4. Ekmenik konsil olan istanbul Kadky Konsili (Kalkedon Konsili)'nin kararlarn tanyan bir kilisedir ancak Ortodoks Kilisesi sadece ilk 7 konsili tanm, bundan sonra yaplanlar geersiz saymtr. Oysa Katolik kilisesi 20 Konsilin kararlarnn da balayc olduunu savunur.

Katolik Kilisesi

119

Kkenbilim
Katolik szc, Yunanca katholikos (evrensel) kelimesinden tretilmitir.[3]

Kadky Konsili'nde alnan kararlar

Ana madde: Kadky Konsili sa'da Hem insani hem de tanrsal zellikler bulunmaktadr, bu zellikler Meryem sa'y dourmadan nce de bulunmaktayd. sa Tanr olarak baba ile ayn zden, nsan olarak da gnahlar hari insanlarla ayn zdendir. Dolaysyla Meryem sadece nsan olan sa'nn deil Tanr olan sa'nn da anasdr ve ona Tanr Anas anlamna gelen Theotokos denilmelidir. Bu farkl doalar birlemeden sonra hibir ekilde deiime uramayp kendi zelliklerini muhafaza etmilerdir. armhta ac eken sa'nn sadece nsani doasdr, bu ac Tanrsal doa'ya dokunmamtr. Aslnda Diofizit gre yatkn olan bu karara itiraz eden Monofizit piskoposlar kendi bamsz kiliselerini kurmulardr.

Tarihe
Mezhebin ilk kurucusu havarilerden Petrus'dur, bu nedenle Papalar, Petrus'un vekili saylrlar. Katolikler Kutsal Ruh'un kayna ile ilgili bir tartma sonucu Ortodoksluk'tan ayrlmlardr. Ortodokslua gre Kutsal Ruh, Baba'dan kmken Katolikler'e gre Baba ile Oul'dan kmtr. Bu ayrm sonucu Roma Kilise'si 1054 ylnda Ayasofya'ya gnderdii bir belge ile Ortodoksluk'tan tamamen ayrlmtr ve iki kilise karlkl birbirlerini aforoz etmilerdir. 1204 ylnda 4. Hal Seferleri srasnda, Hal ordusunun stanbul'u yamalayp, Ortodoks kiliselerini basmas ve ortodoks rahipleri ldrmesi sonucu nefret daha da artmtr. Vatikan Ruhani Meclisi 1870 ylnda kartt bir kanunla Papa'nn yanlmazlk ilkesini kabul etmitir. Buna gre Papa, Kutsal Ruh'un denetiminde olduundan yanlmaz. 1964 ylnda dnemin Papa's Papa VI. Paul ile stanbul Patrii Athenagoras karlkl olarak aforozlar kaldrmlardr. Papa Benedicus 16.'nn Trkiyede'de Rum Ortodoks kilisesi ve ngiltere'de Anglikan kilisesi ziyareti bu kiliseleri daha da birbirine yaknlatrm ve ileride bir birleme iin zemin hazrlamtr.

nan sistemi
Papa, sa'nin havarisi Petrus'un vekilidir. Dini konularda asla yanlmaz[4] ve Roma Kilisesi ba kilisedir. Roma Kilisesi Kutsal Ruh tarafndan idare edilir ve evrenseldir. Kutsal Ruh, Baba ve Ouldan kmtr (Ortodokslar sadece Baba'dan ktna inanrlar) sa hem insan hem tanr tabiatna sahiptir.

Katolik Kilisesi yaylmas

Meryem gnahsz olup, bakiredir. efaatte bulunma yetkisi vardr. Azizler efaatte bulunabilirler.

Katolik Kilisesi Komnyon (Efkaristiya) ayininde ekmek mayasz olmaldr. Gnah kartma ve papaza itiraf gereklidir. 7 sakrament vardr (Efkaristiya, Vaftiz, Glendirme, Evlilik, Ruhbanlk, Tvbe=itiraf, Kutsal ya srme) Ruhban snf evlenemez. Ancak ruhban snfna dahil olanlardan diyakon (diyakozlar) evlenebilirler. Bu gne kadar toplanan 20 konsilin kararlar da kabul edilmelidir. Cuma gnleri et ve yal yiyecekler yenilmez.

120

Kilisenin 7 sakramenti (Srr)

Vaftiz Gizemi Glendirme gizemi Efkaristiya gizemi tiraf gizemi Kutsal ya srme gizemi Ruhbanlk gizemi Evlendirme gizemi

Protestan kiliseleri genellikle 2 sakramenti kabul ederler: Vaftiz gizemi ve Efkaristiya gizemi .

Kaynaka
Dipnotlar
[1] Oxford ngilizce Szlk, Roman Catholic Church [2] Human, Roman Catholic Church [3] " Katolik Kilisesi (http:/ / www. britannica. com/ EBchecked/ topic/ Catholic)." Encyclopdia Britannica. Encyclopdia Britannica Online. Encyclopdia Britannica Inc. [4] Katoliklik (http:/ / www. hristiyanforum. com/ forum/ katoliklik-inanci-ogretileri-f586/ katoliklik-te-papanin-t317826. html)

Ortodoks Kilisesi

121

Ortodoks Kilisesi
Ortodoks szcnn dier anlamlar iin Ortodoks sayfasna baknz

Hristiyanlk

Ortodoks Kilisesi, 4. ve 8. yzyllar arasnda toplanm Ekmenik Konsillerin kanonik olduunu kabul eden en eski Hristiyan mezhebidir. Dnyada yaklak 225-300 milyon kiilik cemaati vardr. [1] [2] Bu ynyle say bakmndan Roma Katolik Kilisesi ve Protestan Kilisesi'nden sonra nc byk Hristiyan mezhebidir. [3] Ortodoks Kilisesi genellikle Dou Ortodoks Kilisesi olarak anlr. Kilisenin ba (eitlerin birincisi) stanbul'daki Fener Rum Patrii'dir. Dou Ortodoks Kilisesi'ni oluturan balca kiliseler Yunanistan, Rusya, Bulgaristan, Ukrayna, Grcistan, Romanya, Srbistan ve Kbrs kiliseleridir. Bununla birlikte Suriye, Kpti ve Habeistan kiliseleri gibi baz Asya ve Afrika kiliseleri de Dou Ortodoks Kilisesi snflamasna dahil edilebilirler. [4]
konalar Ortodoks ibadetinde nemli yer tutar

Kkenbilim
Ortodoks kelimesi Yunanca "orthos" () doru, dzgn ve "doxa" (,) dnce, inan szcklerinin birleiminden olumutur [5][6]. Genelde iki ekilde kullanlr: Meru kilisenin resmi kararlarna uygun reti ve dncelerin btn. Dou Hristiyan kiliselerince srdrlen, Yunan ve Slavlarn ounun benimsedii mezhep. Katoliklik gibi Ortodoksluk da 4. Ekmenik konsil olan Kadky Konsili'nin kararlarn tanyan bir kilisedir ancak. Ortodoks kilisesi sadece ilk 7 konsili tanm bundan sonra yaplanlar geersiz saymtr.

Meryem ve sa'nn tanrsal doas

sa'da hem insani hem de tanrsal zellikler bulunmaktadr, bu zellikler Meryem sa'y dourmadan nce de bulunmaktayd sa Tanr olarak baba ile ayn zden, nsan olarak da gnahlar hari insanlarla ayn zdendir. Dolaysyla Meryem sadece nsan olan sa'nn deil Tanr olan sa'nn da anasdr ve ona Tanr Anas anlamna gelen Theotokos denilmelidir. Bu farkl doalar birlemeden sonra hibir ekilde deiime uramayp kendi zelliklerini muhafaza etmilerdir. armhta ac eken sa'nn sadece nsani doasdr, bu ac Tanrsal doa'ya dokunmamtr. Aslnda Diofizit gre yakn olan bu karara itiraz eden Monofizit piskoposlar kendi bamsz kiliselerini kurmulardr.

Ortodoks Kilisesi

122

Kilisenin yaps
Ortodoks Kilisesi, her lkede ayr rgtlenmidir. Her bamsz ortodoks kilisenin bir bapiskoposu ve ona bal piskoposlar bulunur. Bapiskopos kendi piskoposlarn seer ve piskoposlarndan oluturduu meclis ile (Sen Sinod) ehirlerin veya blgelerin banda bulunan piskopos ya da metropolitleri vastasyla tm lkedeki kiliselerin dini reisi olur. Patrik, Katoliklikteki gibi devlet bakan statsnde deildir, dier kendisi de bir bapiskopos olup sadece saygnlk bakmndan dierlerinden st seviyededir ancak dier bapiskoposlarn ynetim blgelerine mdahale yetkisi yoktur. Ortodokslukta Patriklerin ya da piskoposlarn yanlmazlk zellikleri yoktur bunun ifadesi dahi irk kabul edilir.

Katolik Kilisesinin ayrlmas

Slav Ortodoks Ha

Katolik Kilisesi ile Kutsal Ruh'un kayna ile ilgili bir tartma sonucu gr ayrlna dmlerdir. Ortodokslua gre Kutsal Ruh, Baba'dan kmken. Katolikler'e gre Baba ile Oul'dan kmtr. Bu ayrm sonucu Roma Kilisesi 1054 ylnda Ayasofya'ya gnderdii bir belge ile Ortodoksluk'tan tamamen ayrlmtr ve iki kilise karlkl birbirlerini aforoz etmilerdir. 1204 ylnda 4. Hal seferleri srasnda, Hal ordusunun stanbul'u yamalayp, Ortodoks kiliselerini basp ortodoks rahiplerini ldrmesi zerine nefret daha da artmtr [kaynak belirtilmeli]. 1964 ylnda dnemin Papa's VI. Paul ile Patrik I. Athenagoras karlkl olarak aforozlar kaldrmlardr. Ancak iki kilise arasndaki bu yumuama halka yansmamtr[kaynak belirtilmeli].

nan Sistemi
Patrik ruhani bakandr, yanlabilir. Roma Katolik Kilisesi evrensel deildir, papa gibi o da yanlabilir. Kutsal Ruh, Sadece Baba'dan kmtr. sa hem insan hem tanr tabiatna sahiptir. Meryem ve aziz ikonalarna sayg gsterilir Komnyon (Kudas) ayininde ekmek mayal olmaldr ve arap sulandrlmaldr. 7 sakrament vardr. Patrik, bapiskopos, piskopos ve keiler dndaki papazlar ve diyakozlar evlenebilir. Sadece ilk 7 konsilin kararlar kabul edilmelidir.

Ortodoks Kilisesi

123

Ortodoks Kiliseler
stanbul Rum Ortodoks Kilisesi (6 milyon) skenderiye Rum Ortodoks Patriklii (350 bin) Antakya Rum Ortodoks Patriklii (750 bin) Kuds Rum Ortodoks Patriklii (60 bin) Rus Ortodoks Kilisesi (95 milyon) Srp Ortodoks Kilisesi (8 milyon) Romen Ortodoks Kilisesi (17 milyon) Bulgar Ortodoks Kilisesi (8 milyon) Grc Ortodoks Kilisesi (9 milyon) Kbrs Ortodoks Kilisesi (450 bin) Yunan Ortodoks Kilisesi (9 milyon) Polonez Ortodoks Kilisesi (750 bin) Arnavut Ortodoks Kilisesi (210 bin) Ukrayna Ortodoks Kilisesi (15 milyon) Amerika Ortodoks Kilisesi (1 milyon) ekoslovak Ortodoks Kilisesi (100 bin) Sina Kilisesi (9 yz)
lke olarak, Ortodoks nfusun lke nfusuna oran

Dou Ortodoks Kiliseleri Ermeni Apostolik Ortodoks Kilisesi Sryani Kadim Ortodoks Kilisesi Kpti Ortodoks Kilisesi Habe Ortodoks Kilisesi Eritrea Ortodoks Kilisesi Hint Ortodoks Kilisesidir,

Kaynaka ve notlar
[1] [2] [3] [4] [5] [6] (http:/ / christianity. about. com/ od/ easternorthodoxy/ p/ orthodoxprofile. htm) (http:/ / www. adherents. com/ adh_rb. html) Robert Winston, "Human, the Definitive Visual Guide", Orthodox Church Oxford ngilizce Szlk, Eastern Orthodox Church Oxford Dictionary Of English 2e, 2003 'orthodox' Ortodoksluk (http:/ / www. hristiyanforum. com/ forum/ ortodoks-ogretileri-f503/ ortodoksluk-nediri-t320191. html)

Ekmenik konsil

124

Ekmenik konsil
Katoliklik Serisi:

Katolik Kilisesi
Ynetim

Papa
Papa XVI. Benedictus Kutsal Makam Kardinaller Heyeti Ekmenik Konsil Piskoposu Ynetim Latin Kilisesi Dou Katolik Kiliseleri Gemi

Tarihe
Hristiyanlk Katolisizm Apostolik Veraset Kilise'nin Drt areti On Emir sa'nn armha Gerilmesi Dirilii & Ge Ykselii Meryem'in Ge Kabl Katolik Kilisesi'ne Eletiriler Teoloji

Kutsal lk
Baba Tanr Oul sa Kutsal Ruh Katolik Teolojisi Apolojetik lahi ltuf Sakramentler Araf (Hristiyanlik) Kurtulu Orijinal Gnah Azizler Dogma Bakire Meryem Meryemoloji Siret-i Meryem Litrji ve Tapnma Katolik Litrji Efkaristiya Tapnma Duas Litrjik Yl Kanonik ncil Ayin ve Tren Roman Ayini Ermeni Ayini skender Ayini Bizans Ayini Antakya Ayini Bat Sryani Ayini Dou Sryani Ayini Dier Konular

Ekmenik konsil

125
Kilise ve bilim Ekmenizm Evrim Teorisi Monastisizm Dua Mzik Sanat

Katolisizm Portal

Ekmenik konsil, Kilise'nin hristiyan inan esaslarn tespit ve tahkm etmek, yinlerin icrs konusunda kararlar almak ve Hristiyanlk ahlk ve disiplininin esaslarn te'yid ve tahkm etmek zere Kilise'ye bal btn piskoposlarn katlmyla yapt toplant. Bugne kadar 21 ekmenik konsil toplanmtr. Bunlardan ancak sekizi, Kilise'nin 1054 trihinde Katoliklik ve Ortodoksluk diye ikiye blnmesinden nce vuku bulmu olduu iin, Ortodokslar tarafndan tannmaktadr.
Ana hiristiyan tarihi

Ekmenik konsiller
Bu konsillerin isimleri ve trihleri yledir: znik Konseyi (325) Birinci stanbul Konsili (381) Birinci Efes Konsili (431) Kadky Konsili (451) kinci stanbul Konsili (553)
Ana hiristiyan hiziplemeleri ve alakal erken dnem konsilleri

nc stanbul Konsili (680) kinci znik Konsili (787)

IV. stanbul Konsili (869) I. Laterano Konsili (1123) II. Laterano Konsili (1139) III. Laterano Konsili (1179) IV. Laterano Konsili (1215) I. Lyon Konsili (1245) kinci Lyon Konsili (1274) Vienne/Fransa Konsili (1311) Constance Konsili (1414-1418) Basel Konsili (1431) V. Laterano Konsili (1512-1517) Trento Konsili (1545-1563) Birinci Vatikan Konsili (1869-1870) kinci Vatikan Konsili (1962-1965)

slam

126

slam

slam
nanlar

Allah
Allah'n varl ve birlii Melekler Kutsal kitaplar Muhammed bin Abdullah ve dier slam peygamberleri Ahiret Kader Temel ibadetler ehadet etmek Namaz klmak Zekt vermek Oru tutmak Hacca gitmek zel gnler Ramazan Bayram Kurban Bayram Metin ve tzeler

Kur'an
Snnet Hadis Fkh eriat Kelam Tasavvuf Tarih ve kiiler slam'n zaman dizini Ehli Beyt Sahabe Snnilik iilik Hariclik Drt Halife On ki mam Kltr ve toplum Abdest Bayramlar Bilim Camiler Felsefe Fitre Kurban Mezhepler Nfus Sadaka Sanat Takvim Tarikatlar Dier brahim dinler Musevilik Hristiyanlk slam Portal

slam

127

slam, slamiyet veya Mslmanlk[2] (Arapa: / el- islm), tek tanr inancna dayal en yaygn brahim dinlerden biri.[3] slam, peygamberi Muhammed araclyla 7. yzylda yaylmaya balamtr. slam dinine mensup kiilere iman etmi (inanl)[4] anlamnda M'min veya (Allah'a) teslimiyet gsteren anlamnda Mslman[5] denir. Zaman zaman gayrimslim kaynaklarda tercih edilen Muhammedicilik ve Muhammedici tanmlamalar[6][7][8] Mslmanlarca [9] kullanlmaz. slam inancna gre, slam'n kutsal kitab Kur'an' oluturan sureler Cebrail isimli melek araclyla szl olarak Muhammed'e vahyolmutur.

Mslmanlar iin dnya zerindeki en kutsal yer olan

[1]

Kbe

Mslmanln en byk iki mezhebi, sklkla siyasal mezhepler olarak tanmlanan Snnilik ve iiliktir. Bunlarn dnda hukuk, itikat gibi eitli kategorilerde birok mezhebi iinde barndrr. slam dininin temelinde, tm byk mezheplerinin kabul ettii, tevhit ilkesi yatar ki bu kavram Allah'n varl ve birliine inanmak anlamna gelir. slam peygamberi Muhammed, slam dinini yaymasnn yan sra bir slam Devleti de kurmu, daha sonra bu slam Devleti farkl hanedanlarca uzun sreler boyunca ynetilmitir. Bu devletlerin yneticileri halife unvann tamlardr. Farkl blgelerdeki halklar slam' benimsemeye balaynca, farkl ve yeni Mslman devletler de olumutur.

Kelime kkeni
slam szc Arapa "se-le-me" kknden tremitir ve anlam "bar"tr.[3][10] Bununla birlikte kkn etken orta ekli eslemedir ve "teslimiyet" anlamna gelir. Sonuta slam, "teslimiyet"[3] anlamna gelirken, Mslman da "teslim olan" anlamna gelir; burada teslim olunan tek Tanr olduu kabul edilen Allah'tr[11][10][12][13]. slam dinine mensup kiileri adlandrmakta kullanlan Mslman kelimesi ise szlkte "balanan", "teslim olan", Mmin ise "phesiz inanan" anlamlarna gelir.[14]

slam'da peygamberler
slam dinine gre Allah insanlar slam inancna armak iin birok peygamber gndermitir. Bunlardan bazlar ismen Kur'an'da zikredilir. Nitekim bu peygamberlerin biroundan Hristiyanlk ve Musevilik'te de peygamber, aziz, din by, ata ya da siyas[15] ahsiyetler olarak bahsedilir ve onlara dair kssalar slam'la byk benzerlik gsterir.[16] Hristiyanlk ve Musevilik'te kabul edilmemekle birlikte, slam'da Allah'n insanla son bir peygamber olarak Muhammed'i gnderdiine inanlr. slam'a gre ka peygamber olduu tartma konusu olmutur. Kur'an'da tam olarak ka peygamber gnderildii aklanmaz ve sadece 25 peygamber ismen anlr. Bununla birlikte, M'min suresi'nin 78. ayeti gerek slam'daki peygamber anlay gerekse peygamberlerin sadece Kur'an'da ad geenler olup olmad zerinedir: "Andolsun, senden nce de peygamberler gnderdik. Onlardan sana anlattklarmz da var, anlatmadklarmz da var. Hibir peygamber Allah'n izni olmadan bir mcize getiremez. Allah'n emri gelince de hak yerine getirilir. te o zaman bunu batl sayanlar hsrana urarlar."[17] eitli hadislerde ka tane peygamber olduuna dair baz saylar verilmitir ve sonraki dnemlerde farkl kaynaklara dayanlarak birok say ortaya atlmtr; bununla birlikte zerinde anlalan ve kesin kabul edilen bir say

slam bulunmamaktadr[16]. slam'da peygamberlik kavram ikiye ayrlr: Nebiler ve resuller. Buna gre resuller kendileriyle birlikte yeni bir eriat (din hkmler) gnderilen peygamberlerdir, Allah'n elileri olarak yorumlanrlar.[18][16] Her resuln nebi olduu, buna karlk her nebinin resul olmad sylenir.[16] Nebilerin beraberlerinde yeni bir eriat getirmediklerine, kendilerinden nce gelen en son resuln eriatna uygun hkmettiklerine inanlr. Buna gre son peygamber olarak kabul edilen Muhammed bir resuldr ve beraberinde getirdii eriat son ve Mslmanlar iin u an geerli olan tek eriattr. Gerek ia, gerekse Snnilik'te peygamberlere inanmak nemli bir yer tutar ve inan esaslarndan saylr.[18]

128

Son peygamber olarak Muhammed

Ana madde: Muhammed bin Abdullah Muhammed bin Abdullah (d. 570/571- . 632)[19][20], slam dinine gre son peygamberdir ve kendisine Allah tarafndan Kur'an'n vahyedildiine inanlr.[19] Resul bir peygamber[19] olduu iin birlikte getirdii eriat son eriat saylr; yani Mslmanlar, Muhammed'in kendi zaman ve sonrasnda onunla birlikte gelen hkmlere uymakla ykmldrler. Mekke'de 571 ylnda domu, Veda Hutbesi'nden sonra rahatszlanarak Medine'de 632 ylnda vefat etmitir. slam dininin son peygamberi olan Muhammed'in szleri (hadisler) ve yaptklar (snnetler), Kur'an'daki emirlerinin yannda ikincil bir kaynak olarak kabul edilir ve slam hukukunun iki temel kaynandan biri saylr (dieri Kur'an'dr).[21][22] slam'a gre Muhammed daha nceki brahim dinlerin peygamberlerinin getirdii mesajn aynsn getirmektedir[19]; aradaki gncel farkllk dier brahim dinlerin mensuplarnn, kendi peygamberlerinin getirdii dini tahrif etmelerinden domutur.Kur'an'da Muhammed'in Allahn elisi ve son peygamber olduuna dair ayetler: "Muhammed yalnzca bir eli ve Peygamberlerin sonuncusudur."(AHZAB/40)

slam'n kutsal kitab Kur'n- Kerim

Ana madde: Kur'an Kur'an veya Kur'an- Kerim, slam peygamberi Muhammed'e Allah tarafndan Cebrail araclyla gnderildiine inanlan kutsal kitaptr.[23][24]. Kur'an'daki her bir blme sure ad verilir, her sure de kendi iinde ayetlere blnr. Kur'an'da toplam 114 sure bulunmaktadr[23]. Kronolojik olarak Kur'an'n ilk gnderilen ayetinin Alak suresinin birinci ayeti olduuna inanlr: "Oku O yaratan Rabbinin adyla!"[25] Kur'an 610 - 632 yllar arasnda szl olarak tamamlanmtr. Peygamberin salnda para para yazlm, yazl mushaf hline getirilmemitir. Arapa olan ilk kutsal kitaptr. Kur'n, ayrca Kelamullah, Kitabullah, Furkan, Tenzi, Mushaf, Kitab, Nur ve Umm-ul Kitab isimleriyle de bilinir[24].
13. yzyldan kalma Marib tarzda yazlm bir Kur'an sayfas; zerinde yazl olan ayetler Maide suresinden.

slam'a gre Kur'an'daki emirlere ve yasaklara uymak farz yani arttr. Ayrca slam dininde Kur'an'n hibir zaman tahrif olmayaca yani deitirilemeyeceine inanlr; bunun balca sebebi Hicr Suresinde bulunan Kur'an'n hibir zaman tahrif edilmeyeceini aklayan ayettir. Bu ayet (Hicr, 9) yledir:

slam

129 "Hi phe yok ki, Kur'n' biz indirdik, elbette onu yine biz koruyacaz"[26]. Kur'an slam hukukunda temel kaynaktr ve Kur'an'da geen emir ve yasaklar temelinde kararlar alnr[23][24]. slam'da en son karar mercii, Allah'n kelam olduuna inanld iin, her daim Kur'an'dr[23]. Baz slam hukuku ekolleri Kur'an'da gememekle birlikte Kur'an'da geen bir baka emir veya yasakla ayn illete (sebebe) dayanan konularda da Kur'an'daki emir veya yasa temel alarak karar verirler. (bkn.eriat)

Kur'an'n ilk suresi olan Fatiha Suresi.

Kur'an Kadir Gecesinde indirilmeye balanmtr metinlerinde Kadir Gecesi'nden yle bahsedilir:

Kur'an

"Hakikat, biz onu (Kur'an) Kadir gecesinde indirdik. Kadir gecesinin (o byk fazl u erefini) sana bildiren nedir? Kadir gecesi bin aydan hayrldr. Onda melekler ve Ruh, Rablerinin izniyle, herbir i iin iner de iner. O (gece) tan yeri aarncaya kadar bir selmdr."(Kadr Suresi) Kur'an'n Allah tarafndan indirilii ise Kur'an metinlerinde yle bahsedilir: "Ey Muhammed! De ki: "Yemin olsun, eer insanlar ve cinler bu Kur'n'n benzerini getirmek zere toplansalar ve birbirlerine yardmc olsalar bile, yine onun bir benzerini meydana getiremeyeceklerdir." (SRA/88)

Kuran

"Bir de kendilerine ilim verilmi olanlar, Kur'n'n phesiz Rabbinden gelen bir gerek olduunu bilsinler ve ona iman etsinler de kalpleri ona sayg duysun. nk Allah, iman edenleri doru yola eritirir." (HAC/54) "Bu Kur'n, Allah'dan bakas tarafndan uydurulamaz, lkin kendinden nceki kitaplar tasdik eder ve o kitab (levh-i mahfuzu) ayrntl olarak aklar. Onda phe edilecek hibir ey yoktur. lemlerin Rabbi tarafndan indirilmitir." (YUNUS/37) "Elif, Lm, R. Bu Kur'n yle byk bir kitaptr ki, insanlar Rablerinin izni ile karanlklardan aydnla, her eye galip ve hamde lyk olan Allah'n yoluna karman iin onu sana indirdik." (BRAHM/1)

slam

130

slam'da ilah kavram

Ana madde: Allah slam'a gre ierisindeki her eyle birlikte evrenin yaratcs Allah'tr. O, domam ve dourulmamtr. Varl ezeli ve ebedidir. Her eye gc yeter. Allah'a iman, slamiyet'teki iman esaslarndan (imann artlar) birincisidir. Dier brahimi dinlerin aksine slam'da Allah'a antropomorfik yaktrmalar yapmak iddetle reddedilmitir ve yasaklanmtr.[27] Antropomorfik yaktrmalarda bulunan eitli mezhepler ortaya ksa da bunlar genellikle slam d saylrlar. Ayn ekilde Allah'n sureti olduuna inanlmaz ve hibir ekilde Allah'n somut olarak betimlenmesine izin verilmez. slam dinindeki Allah szcnn Arapa yazld bir tanrnn zel ad olarak Allah ismi kullanlrken ve yaygnken, kullanlan hat. baka isimler de vardr. Bu isimlerden 99 tanesi zel bir ekilde ele alnr ve birou Kur'an'da Allah iin kullanlan ifadelerden kken alan bu isimlere topluca "Gzel simler" anlamna gelen Esma-l-Hsna denir;[28] bununla birlikte bu 99 ismin listeleri farkllk gsterebilir - say deimese de saylan isimler arasnda farkllk bulunabilir.[28]

slam'n son din olduu inanc

slam dinine gre btn lemler ve insan, Allah tarafndan yaratlmtr. Bu yaratln mahiyeti konusunda farkl mezhepler farkl grler belirtse de, yaratln kendisi Kur'an'da geer. Bu noktadan sonra insann -ki ilk insann dier brahim dinlerdeki gibi dem olduuna inanlr- doru bir dine inand, fakat blis'in ve kendi nefsinin hatalar sonucu zaman zaman bu dinden saptna inanlr. Hristiyanlktakinin dengi bir ilk gnah kavram yoktur. slam'a gre en bandan beri insanlarn inand din slam'dr[10]. Dier dinler, bu dinin dejenere olmu formlar olan sapmalardr. Buradan hareketle slam'a gre Muhammed'in getirdii din, yeni bir din deildir. O, daha nceki peygamberlerin mesajn, ayn dini tekrar aklam ve tamamlamtr[29][30]. Nitekim bu inan sebebiyle dier brahimi dinlerin peygamber kabul ettii ou ahs slam'da da peygamber kabul edilir. Ayn ekilde dier iki byk brahimi din olan Hristiyanlk ve Museviliin kutsal metinlerinin, kkenlerinde slami metinler olarak kabul edilseler de, tahrif edilmi ve bu sebeple hkmsz bir durumda olduklarna inanlr. Tarihsel adan ise slam dini Muhammed bin Abdullah nderliinde Arap yarmadasnda 7. yzylda balamtr.[10]

Musevilik, Hristiyanlk ve slam

slamiyet'te Musevilik ve Hristiyanln dnya zerindeki dier dinlere nazaran zel bir konumu vardr[10]. slamiyet'te bu dinlerin znde slamiyet olduu, ancak kendilerine indirilen bir ilah kitap ve gnderilen peygamberden yz evirdiklerine, ilah metinleri yprattklarna inanlr. Bununla birlikte Ehl-i Kitab (ya da Kitap Ehli) olarak anlan Museviler ve Hristiyanlarla ilikiler, dier dinlere (rnein politeistik inanlara) gre ok farkldr. "O, size dinde Nuh'a tavsiye ettiini, sana vahyettiimizi ve brahim, Musa ve sa'ya tavsiye ettiimizi de kanun kld. yle ki: Dini doru tutun ve onda ayrla dmeyin. Bu davet ettiin i mriklere ar geldi. Allah, ona dilediklerini seecek ve kendine yz tutanlar (ynelenleri) de ona hidayetle eritirecektir."[31] ura Suresi, 13. ayet. "Bu dini brahim kendi oullarna vasiyet ettii gibi Yakup da vasiyet etti ve: "Oullarm, Allah sizin iin o dini seti, baka dinlerden saknn, yalnz Mslman olarak can verin! dedi."[32] Bakara Suresi, 132. ayet. "Dorusu Allah katnda din, slam'dr. O kitap verilenlerin ayrla dmesi ise srf kendilerine ilim geldikten sonra aralarndaki ihtirastandr. Her kim de Allah'n ayetlerini inkr ederse, phe yok ki Allah, hesab abuk grendir."[33] Al-i mran Suresi 19. ayet.

slam "phe yok ki, iman edenler, Yahudiler, Hristiyanlar ve Sabiiler; bunlardan her kim Allah'a ve ahiret gnne gerekten iman eder ve iyi bir amel ilerse, elbette bunlarn Rableri yannda mkfatlar vardr. Bunlara bir korku yoktur ve bunlar mahzun da olmayacaklardr."[32] Bakara Suresi, 62. ayet. Museviler de Hristiyanlar da slam' hak bir din olarak kabul etmezler. Musevi inancna gre, Hrstiyanlk ve slam; her ikisi de tek gerek brahimi din olan Yahudi fkhndan yola km ve daha sonra tek bana din halini alm Yahudilik kl mezheplerdir. Hristiyanlarn inand akide ile slamnki olduka farkldr ve bu sebeple Hristiyanlar slam' hak bir din olarak grmezler. Hristiyan akidesinin temelinde yer alan teslis (yani leme) inanc, sa'nn Tanr'nn Olu olduu fikri gibi kavramlar slam'da bulunmad gibi, slam'n kutsal kitab Kur'an bata olmak zere tm slami kaynaklarca reddedilmitir. Bu sebeple Museviler gibi Hristiyanlar da slam' hak bir din olarak grmezler.

131

Tarihe
Ana madde: slam Tarihi slamiyet 7. yzylda peygamberi Muhammed araclyla Arap Yarmadas'nda yaylmaya balanmtr. Muhammed'in lmnden sonra slam Devleti'nin bana Drt Halife gemitir, bunlar srasyla: Ebu Bekir, mer, Osman ve Ali'dir. Ali'nin lmnden sonra ksa sreliine Mslmanlarn biatyla Hasan halife olmu fakat daha sonra elindeki gc kullanarak Muaviye hilafeti alm, iktidara gelmitir[34]. Peygamberin lmnden sonra iktidara gelen ilk drt halifeye Snn yaznda sklkla Hlefa-i Raidin yani Doruluk zere bulunan Halifeler denmi ve bazen bunlara Hasan da eklenmitir. Bununla birlikte Ebu Bekir, mer ve Osman'n halifelikleri genel olarak ii ve Aleviler tarafndan tannmaz. Hariclerin bugn hl devam eden bir kolu olan badiyye ise sadece ilk iki halifeyi, yani Ebu Bekir ve mer'i, kabul eder ve Doruluk zere halife olarak grr. Ebu Bekir dneminde ncelikle peygamberin lm sonras Arap yarmadasnda balayan kargaalar giderilmi, zaman iinde Sasani mparatorluu ve Dou Roma mparatorluu'na doru ilerlenmitir. mer'in hilafeti srasnda slam devleti snrlar byk lde genilemi[35], Mezopotamya fethedilip ele geirilmi, Msr, ran, Filistin, Suriye, Kuzey Afrika ve Ermenistan'n eitli 622-750 yllar arasnda slam DevletiMuhammed dneminde ele geirilen blmleri ele geirilmitir[12]. Daha topraklar (622-632)Drt Halife dneminde ilave edilenler sonra nc halife olarak seilen (632-661)Emeviler dneminde ilave edilenler (661-750) Osman'n[36] hilafeti srasnda ran'n tamam, Kuzey Afrika'nn tamamna yakn, Kafkaslar ve Kbrs ele geirilmi, slam Devleti topraklarna katlmtr. Bununla birlikte kendi zamannda baz yaknlarnn nemli grevlere atanmas ve dier baz i sorunlar sebebiyle Osman ldrlmtr[36]. Osman'n ldrl ve ortaya kan i sava ortam sebebiyle Ali'nin dneminde hilafet i meselelere ynelmi, kan i savala uramtr[36][37]. sava ve i gerilimler sonucunda Ali de ldrlm[37], kendisinden sonra halife olan olu Hasan ise hilafeti Muaviye'ye teslim etmek zorunda kalmtr[34]. Muaviye slam Devletinin bakentini am'a tam, imparatorluk benzeri bir yapnn temellerini atm, kendisinden sonra olu Yezid'i bu makama atayarak slam siyas tarihinde saltanat balatmtr[34]. Bu harekta kar ayaklanan Muhammed peygamberin torunu, drdnc halife Ali bin Ebu Talib'in olu Hseyin ise, Yezid tarafndan gnderilen askerlerce, Kerbela'da taraftarlaryla birlikte ldrlmtr[38][39]. Nitekim bu noktadan sonra daha kat bir i

slam ayrlmas sz konusu olmutur. Muaviye ile birlikte balayan yeni dneme Emeviler Dnemi denmitir. Emeviler Dnemi'nde byk blgeler zaptedilmi, slam Devleti ber yarmadasna kadar ilerlemitir[40]. Her ne kadar siyas yaylma ykselie gemi olsa da ayn ey din yaylma iin sylenemez; nitekim bu dnemde din yaylmann devletin gayrimslimlerden ald vergi gz nnde bulundurularak pek tevik edilmedii de ne srlmtr[40]. Emeviler'den sonra milad 750 yl civar kurulan Abbasi hkmdarl, Emevi hanedanlnn kontroln, Endls (ber yarmadasndaki ksm) haricindeki tm topraklarda ele geirmitir[40][41]. Abbasilerin iktidara geliiyle Abbasiler Dnemi balam ve Abbasilerin hilafeti 750 ylndan 1258 ylna kadar srmtr[42]. Abbasiler zamannda hilafet bakenti tekrar deimi, am'dan Badat'a alnmtr[42]. Emeviler ve Abbasiler dneminde yaplan fetihler sonucu ele geirilen yeni topraklardaki halklar ayn zamanda slam'la da tanm oluyorlard. Bunun sonucu olarak zaman iinde birok blgeye slam dini yayld. nce yakn blgelerde yaayan ranllarda, 10. yzylda ise kitleler halinde Trkler arasnda slam yaylmaya balad. Tccarlar araclyla Mslmanlkla tanan ve Mslmanl benimseyen dil Bulgarlar ilk Mslman Trk devleti oldu. Karluk, Yama ve iil Trkleri ise Orta Asya'daki ilk Mslman Trk devleti olan Karahanl Devleti'ni (840), Ouzlar ise Byk Seluklu Devleti'ni (1038) kurdular. Abbasiler ynetiminde askeriyede byk rol verilen Trklerin oluturduu Memlkler glenirken Abbasiler iki yzyllk hkimiyetlerinin son dnemlerinde ke gemitir[42]. Nitekim 1250'de Msr'da Memlk Sultanl balam, Memlklerin buradaki hkimiyeti 1517 ylna kadar devam etmi, 1517 ylnda Msr' Osmanllar ele geirmitir ki bu fetihten sonra Osmanllar hilafeti kendi iktidarlar olarak benimsemi, ilan etmi, Osmanl padiahlar ayn zamanda halife unvann tamtrlar[42][43]. Abbasi hanedanlnn sonu ise 1258 Badat'n Mool istilaclar tarafndan yamalanmasyla son bulmutur[44][42]. Endls'teki Emevi kontrol ise 13. yzylda de gemi, blgedeki en son slam hkmdarl olan Grnata Emirlii 1492'de dmtr[12][45]. Bunlarn dnda 909 ylndan 1171 ylna kadar Marib ve Msr'daki eitli blgelere Fatimler isimli Arap ii (smail) hanedanl hkmetmitir[10][42][46]. Hanedanln bandaki halife ii smaili imamyd ve bu sebeple sekler gcnn yan sra smaili mamet anlaynda da nemli bir yere ve tarihsel neme sahip olmulardr. Fatimlerin 12. yzyldaki kleriyle birlikte Dou'da hkmetmi olduklar Msr, Suriye, Yemen ve Hicaz gibi blgelerde Eyyb hanedanl baa gemitir[46]. 1517 ylnda Osmanllarn ilan ettikleri halifelik 1924 ylna kadar devam etmi, 1924 ylnda Osmanl'nn mirass konumundaki Trkiye Cumhuriyeti devletinin meclisinin (TBMM) ald bir karar feshedilmi, ynetim sistemi deimitir[43]. Osmanl Devleti tarafndan yaplan fetihlerle Anadolu'nun tamam ve Balkanlarda Mslman nfus artm, slam yaylmtr.

132

slam

133

slam inanlar
Ana madde: slam'da iman slam'da inan kavram, Allah'tan baka ilah, (hkim,kanun koyucu) g tanmamak, Allah'n gnderdii btn kitaplara ve btn peygamberlere birisini dierinden ayrmadan inanmak, yalnzca Allah'a ait olan sfatlar ve ona has zellikleri Allah'tan bakasna yaktrmamak, din sahibi olarak yalnzca Allah' grmek, ldkten sonra dirileceine, bir gn hesap verileceine, o gnn sahibinin Allah olduuna inanmak olarak zetlenebilir. Her ne kadar slam'daki farkl mezhepler gerek iman gerekse imann artlarn farkl tanmlam olsalar da, belirli esaslar her mezhepte ayndr ve temeldir. Snni anlayta bunlara inanmak tafsil imann birinci derecesine denk gelir, Kur'an'da da geen bu esas yledir:[47][48] 1. Allah'a iman, 2. Peygamberlere iman, 3. Kyamet gnne, llerin dirileceine (Ba'su ba'de'l-mevt) ve ahirete iman.
17. yzyldan kalma, hat sanatyla Arapa yazlm Allah szc. slam dininde imann ilk esas Allah'n varl ve birliine inanmaktr.

Bu esaslarn birincisi ve dierlerinin temeli Allah'a imandr. Allah'a iman ile kasdedilen tevhit yani Allah'n varlna ve birliine (tekliine) inanmaktr. Bu Allah'a dayandrlan yaratclk, ezellik gibi kavramlara inanmay da gerektirir. Bunlara ek olarak Allah'n gerekten ibadet edilmeyi hak eden ilah, onun dnda ibadet edilen her eyin ise batl olduuna inanmak, Kur'an'da ve Muhammed'in snnetinde bildirdii zere, en gzel isimlerin (Esm'ul Husna) Allah'a ait olduuna inanmak, Allah'n her trl zayflktan, eya ile btnlemi mekn ve zaman gibi kavramlardan uzak olduuna inanmak gerekir. Bunlarn dndaki imann artlar mezhepler arasnda ayrlk gstermektedir. Ehl-i Snnette, tannm bir hadis olan Cibril Hadisi ve Kur'an'daki eitli ayetler kapsamnda imann alt art olduu sklkla ne srlr. Bunlar:[48] 1. 2. 3. 4. 5. 6. Allah'a iman, Meleklere iman, Kitaplara iman, Peygamberlere iman, Kaza ve kadere iman, Kyamet gnne ve ahirete iman.

slam

134

Bununla birlikte bu alt arttan kadere iman ksm olduka tartmaldr ve ia'da yer almad gibi Ehl-i Snnet arasnda da tartma konusu olmutur; Kur'an'da gememektedir. Meleklere iman etmek ile kast meleklere inanmaktr. Buna gre: Melekler, Allah'n yalnz ona ibadet etsinler ve onun emirlerini yerine getirsinler diye yaratt stn kullardr.[49] Melekler nurdan (ilah ktan) yaratlmlardr. Allah onlara zel grevler vermitir. Byk meleklerden Cebrail, Allah'n katndan peygamberlere vahiy (mesaj/kitap) indirmekle; Mikil, doa olaylaryla; srafil, Kyamet Gn ve yeniden dirili gn Sr'a flemekle; lm melei olan Azrail, hayat sona erdirmekle grevlidir[49]. Kitaplara iman etmek ile kast ise Allah'n peygamberlerine iinde doru yolu, iyilii ve kurtuluu gsteren kitaplar indirdiine, hepsinin Allah kelam olduuna inanmak. Allah'n zatna ait olan kitaplarn asln, yine kendisinin muhafaza edeceine inanmak. Bu kitaplar, Muhammed'e indirilen Kur'an, Musa peygambere indirilen Tevrat, sa peygambere indirilen ncil ve Davud peygambere verilen Zebur ve dier peygamberlere indirilen sahifelerdir (Suhuf). Kitaplara iman Kur'an'da Bakara suresinin 136. ayetinde yle ifade edilir: Deyin ki: Biz Allaha, bize indirilene (Kurana), brahim, smail, shak, Yakub ve Yakuboullarna indirilene, Musa ve saya verilen (Tevrat ve ncil) ile btn dier peygamberlere Rablerinden verilene iman ettik. Onlardan hibirini dierinden ayrt etmeyiz ve biz ona teslim olmu kimseleriz.[50] Peygamberlere iman ile kasdedilen Allah'n peygamberler gnderdiine, ilk peygamber dem ile son peygamber Muhammed arasnda gelen saylar Allah tarafndan bilinen btn peygamberlere aralarnda hibir fark gzetmeksizin inanmak. Peygamberlere iman hususunda Kur'an'da, Bakara suresi 285. ayet yledir: "Peygamber, Rabbinden ne indirildiyse ona iman etti, mminler de. Hepsi, Allah'a, meleklerine, kitaplarna ve: 'Peygamberleri arasnda hibir ayrm yapmayz.' diye Peygamberlerine inandlar ve: 'ittik ve boyun edik, balaman dileriz, ey Rabbimiz! Dn sanadr!' dediler."[51] Kadere iman etmek; kadere, hayr ve er her iin Allah'n iradesinde olduuna inanmaktr. Bununla birlikte kaderin iman tanm ierisinde geip gememesi gerektii tartmaldr; nitekim kader tanm da olduka tartlmtr.

Muhammed ve ashabn Mekke'ye ilerlerken gsteren bir betimleme; kanatl betimlenen varlklar slam'daki Drt Byk Melek olan: Cebrail, Azrail, Mikil ve srafil'dir. Kur'an'da yasak edilmemesine ramen, slam'da meleklerin betimlenmesi pek ho karlanmaz ve sklkla rastlanmaz. Siyer-i Nebi; 1595.

Ge 16. veya erken 17. yzyldan kalma, tezhip ile sslenmi bir Kur'an sayfas; in.

slam Genel olarak, Allah'n ezel ve ebed ilmi ve bilgeliinin gerei olarak her eyin onun bilgisi dhilinde olduuna ve huzurundaki Levh-i Mahfzda yazldna inanmaktr. Allah, evreni dilemi ve yaratmtr. Onun iradesi ve yarad olmadan olmu hibir ey yoktur. Kader her ne kadar Kur'an'da eitli ayetlerde konu edilmi olsa ve bu sebeple slam asndan nemli bir kavram olsa da, Kur'an'da imann bir unsuru, paras olarak gemez. Bununla birlikte Cibril Hadisi'nin baz srmlerinde Muhammed iman tanmlarken kader de gemektedir.[52] Nitekim kadere iman Snnilikte zellikle klasik alimlerin bir ksm tarafndan iman esas olarak grlmken, iilikte iman esaslarndan biri olarak gemez. Ahiret gnne iman ile kast Ahiret'e, yani Kyamet gnne, inanmak. Ahiret gn; Allah'n insanlar yeniden diriltip bir arada toplayaca gndr. slam'a gre o gn insanlar ya nimetleri bol Cennet yurduna ya da elem verici azabn olduu Cehennem'e gireceklerdir. Nitekim Kur'an'da ahiret gnne iman eitli ayetlerde vurgulanm, Bakara suresi 62. ayette Allah'a inanla birlikte kurtulua erecekleri tanmlamakta kullanlmtr: "phe yok ki, iman edenler, Yahudiler, Hristiyanlar ve Sabiiler; bunlardan her kim Allah'a ve ahiret gnne gerekten iman eder ve iyi bir amel ilerse, elbette bunlarn Rableri yannda mkfatlar vardr. Bunlara bir korku yoktur ve bunlar mahzun da olmayacaklardr."[51] slam'n dier byk mezhebi olan iilikte ise iman genellikle u unsurlarla tanmlanr:[48] 1. Tevhit - Allah'n varl ve birliine inanmak, 2. Adalet - yi ve kt olan eylerin bir hikmetinin olmas ve olaylarn arkasndaki hikmetin Allah tarafndan bilinirken her zaman insanlarca anlalabilir bir mahiyette olmamas; iyi ve kt eylere kar Allah'n insanlara iyi olanlar yapmalarn emretmesi ve bunun karlnda onlar mkfatlandrmas, 3. Nbvvet - Peygamberlere iman, 4. mamet - Allah'n belirli ahslar insanln nderi, imam olmak iin nceden setiine ve gnderdiine inanmak. ii inancnda Ali ve onun soyundan olan belirli kiilerin gerek imamlar olduuna, bunun din bir gereklilik sonucu olduuna inanlr ki bu gerekli vasflara uyan herkesin imam olabileceini ne sren Snni fikriyatndan ok farkldr ve iki mezhep arasndaki en byk farktr. 5. Mead - Kyamet gnne inanmak. Bunlarn dnda genellikle ii itikadnda art olarak sralanmasa da, meleklere iman ve kitaplara iman da ii itikadnda mevcuttur. mamet art dnda, Snni amentsnden farkl olarak ii amentsnde kadere iman mevcut deildir.[48] mamet unsuru iilikte iman esaslarndan biri olmas hasebiyle ok nemlidir ve ayr ii mezheplerinde farkl yorumlama ve imamet sralamalarna sahiptir. Snnilikte bulunmayan Adalet ise iilikte zel bir anlam ierir. iilikte eyann bazsnn doas hasebiyle iten iyi bazsnnsa doas hasebiyle iten kt olduu inanc mevcuttur. Buna gre olaylarn arkasnda her daim gizli bir hikmet yatmaktadr ve kul her ne kadar bu hikmete nail olmaya almalysa da bunu tamamen anlamas pek mmkn deildir. Ayn ekilde bu esas kiilerin yaptklar eylemlerde hr olduklarnn, Allah'n da adil olduunun ve bu sebeple Allah'n kiilerin iyi eylemlerine iyi, kt eylemlerine kar kt bir sonu yaratmasnn mecburi olduu grndedirler. Yani Allah adalet sfatndan dolay iyilii her daim iyilik, ktl ise ktlk ile sonlandrr. Bu Snnilikte yer almayan bir esastr ki yer almamasnn farkl sebepleri vardr. En bata Snnilikte eyann iten iyi veya kt olup olmad tartmaldr. Ayrca kader ve kazaya yaklaan kiinin eylemlerinde hr olma esas Snnilikte genel olarak mevcut olsa da, daha farkl yorumlanmtr. Snnilerde ament sklkla mann Alt art olarak geerken iilerde ament sklkla Usl el-Din olarak adlandrlr. slam dinine gre kiinin iflah olmas (kurtulua erebilmesi) iin iman etmesi gerekir. Bununla birlikte, her mezhep kurtulu iin iman art kosa da, baz mezhepler ek unsurlarn da kiinin kurtulua erebilmesi iin art olduunu ne srmlerdir; ibadet gibi[53].

135

slam

136

Kulluk ve ibadet
slam'da ibadetler ok eitlidir ve dindeki durumlar farkldr. slam'da kii, yapt her ibadetle sevap kazanrken art olmasna ramen yapmad ibadetlerle gnaha girer[54]. Kur'an'da inananlarn yapmas emredilen eylemler farz hkmndedir. slam'a gre slam dinin tanrsn kabul etmemenin cezas lmdr. Kulluun slam akidesinin bir parasn tekil edip etmedii tartlmtr. Maturidiyye ve E'ariyye mezheplerine gre ibadet, imann ve dolaysyla akidenin bir paras deildir; kiinin ibadetlerini aksatmas veya ibadet etmemesi onu dinden karmaz[55]. Bununla birlikte kiinin ballnn azalabilecei ve imannn daha zayflayaca (korumasz bir hle gelecei) benzeri fikirler de sk sk ne srlr[56]. Selefiyye, Hariciyye, Mutezile, Zeydiyye gibi mezheplere gre ibadet, imann bir parasdr[57][58]. Buradan hareketle ibadetin seviyesine gre kiinin imannn artp azalabilecei fikri de Dua eden bir Mslman ortaya atlmtr ve bu mezhepler imann artp eksilebileceini ileri srmlerdir[59][60]. Kur'an'da ibadetin imann bir paras olduuna dair bariz bir ifade yoktur; bununla birlikte ibadeti imann bir paras sayan limler ve mezhepler eitli ayet (rnein Nisa Suresi 93. ayet gibi) ve hadisleri farkl ekillerde yorumlayarak ibadetin imann bir paras olduu fikrini savunmulardr[61]. badetin imann bir paras olmadn savunan limler ve mezhepler, Kur'an'da geen Mslman (slam'a giren) ve M'min (slam dinine inanan) ayrmna dikkat ekmilerdir[62]; Hucurat suresi 14. ayeti gibi: " Bedeviler: 'man ettik.' dediler. De ki: 'Siz henz iman etmediniz, fakat henz iman kalplerinizin iine girmemi olduu hlde 'slam'a girdik' deyin. Eer Allah'a ve peygamberine itaat ederseniz, size amellerinizden hibir ey eksiklemez; nk Allah ok balaycdr, merhamet edendir.' "[63]

slam'n Be art
Ana madde: slam'n Be art slam dininin emrettii, yaplmasn farz (gerekli) kld kulluklarn btndr. slam dini, kutsal kitab olan Kur'an'da farz olarak emredilen her ibadet ve eylemin yaplmas, inananlara arttr. Bununla birlikte zellikle 5 ibadet geleneksel olarak slam'n Be art adyla yaygnca bilinmekte ve zellikle vurgulanmaktadr. zellikle Snni slam'da bu be artn slam'n be art olarak anlalmas ve oluan gelenek, Muhammed'in, Abdullah bin mer'in babas mer bin Hattab "ehadet" szcnn hat sanatyla yazlm bir araclyla aktard, sahih olduu kabul edilen ve tannm bir hadis rnei. olan Cibril Hadisi kaynakldr. Hadiste, slam'da vahiy melei olarak kabul edilen Cebrail (Cibril) farkl bir kla brnerek peygamber ve arkadalarn ziyaret eder, peygambere eitli sorular sorar. Bu sorulardan biri ve ald yant yledir: "'Ya Muhammed! Bana slam'n ne olduunu syle' dedi. Muhammed: 'slam; Allah'tan baka ilah olmadna, Muhammed'in de Allah'n Resul olduuna ehadet etmen, namaz dosdoru klman,

slam

137 zekt vermen, Ramazan orucunu tutman ve gcn yeterse Beyt'i hac etmendir' buyurdu. O zat: 'Doru syledin' dedi. Babam dedi ki: 'Biz buna hayret ettik. Zira hem soruyor, hem de tasdik ediyordu.'"[52]

Bu hadisten yola karak slam'n be art adyla u ibadetler temel kabul edilmitir:[64] Kelime-i ehadet getirmek, Namaz klmak, Oru tutmak, Zekt vermek, Hacca gitmek. Bu ibadetlerin hepsi Kur'an'da emredilen ibadetlerdir ve slam'da Kur'an'da emredilen eyleri yerine getirmek farz olduu iin bu ibadetler de Kur'an'da bahsi geen dier ibadetler gibi farzdrlar.

Namaz klan bir Mslman (eenya)

Fr el-Din
Zaman zaman Fru- Din olarak da anlan, iilikte din vazifelerin belirli bir ksmna verilen isim. slam'n Be art benzeri bir kavram olan Fr el-Din, slam'n Be art'nda da olan drt ibadeti (namaz, oru, zekt ve hac) kapsad gibi baka baz slami vazifeleri de barndrr. Fr el-Din 10 unsurdan oluur ve yledir: Namaz klmak, Oru tutmak, Hacca gitmek, Zekt vermek, Hums vermek, Cihat etmek, Emr-i bi'l ma'rf yani iyilii emretmek, nasihat etmek, Nehy-i anil mnker yani ktlkten men etmek, Tevella yani Ehl-i Beyt ve takipilerini sevmek, Teberra yani Ehl-i Beyt'in dman olan kiileri sevmemek. Bu unsurlardan Hums, iilikte denmesi gereken ve alnan, sahip olunan eyann bete birlik deerine denk gelen bir vergidir. ii inancnda zel bir yeri olan bu vergi Muhammed'in bir yakn veya soyundan gelen bir kimse[65], yetimler, ihtiya sahipleri veya yurdundan ayr dm ve yurduna dnecek maddi imkn bulunmayan kiilerin hakk olarak tanmlanr[66]. Hums hususunda Snni ii ayrlnn balca sebebi, iilikte bu verginin asl kayna olarak grlen Kur'an'daki Enfal Suresinin 41. ayetinin yorumlanmasndaki bir farklla dayanr[67][66]. Ayette sz geen ganimet anlamndaki szck, Snni limlerce sadece savata kazanlan mal ve maddi varlk olarak tanmlanrken, iilere gre genel bir "kr" anlam barndrmaktadr ve bu sebeple krn sz konusu olduu her
Kbe'yi tavaf eden, ibadet eden Mslmanlar. Hac zamannda kutsal saylan bu topraklara gidip ibadet yapmak slam'da nemli bir ibadettir.

slam durumda bete birlik bir ksm vergi olarak verilmelidir[66]. slam'n bir unsuru olarak saylan cihat, her ne kadar Allah adna savamak anlamna gelse de, her zaman fiziki bir sava tanmlamaz ve daha genel bir anlama sahiptir[68]. Buna gre byk cihat kiinin kendi nefsiyle olan savatr ve daha zordur[68]. Kiinin slam adna yapt farkl emek ve abalar cihat tanmna girebilir[68]. Emr-i bi'l ma'rf ve nehy-i anil mnker ile kast inananlarn dier kiileri Allah'n emrettiklerine davet etmesi, iyi eyleri nasihat etmesi, kt eylerdense al koymas, men etmesidir. Bu iki kural aslnda Kur'an'da anlamsal adan benzer ekillerde (l-i mrn suresi, Tevbe suresi gibi) birok yerde gemektedir ve Snnilikte de nemli bir yere ve neme sahiptir. Bununla birlikte Snnilikte klasiklemi slam'n Be art arasnda saylmaz.

138

Ramazan aynda oru tutan Mslmanlar iftar beklerken; Kahire, Msr.

iilikte imametin amentlerinde yer almas ve imametin sahabeden peygamberin akrabas ve damad olan Ali ile olan ilikisi hasebiyle, Ehli Beyt yani Muhammed'in ev ahalisi ve soyundan gelenlerin, Ali ve onun soyundan gelenlerin ok zel bir yeri vardr. Tevella esasna gre Ehl-i Beyt'i sevmek ve Ehl-i Beyt'in takipilerini, sevenlerini sevmek arttr. Nitekim bu esas iilere gre ura suresinin 23. ayetine dayanr. Ayet Snni limlerince farkl, ii limlerince farkl ele alnmtr. ii limlerine gre ayetin meali yleyken: "Bu, Allah'n, inanan ve iyi ilerde bulunan kullarn mjdelemesidir ite. De ki: Sizden, tebliime karlk bir cret istemiyorum, istediim, ancak yaknlarma sevgidir ve kim gzel ve iyi bir i yaparsa onun gzelim mkfatn arttrrz; phe yok ki Allah, sular rter, iyilie, mkfatla karlk verir."[69] Snni limleri ayeti yle yorumlarlar: "te bu mjdeyle Allah, iman edip iyi iyi iler yapan kullarm mjdeliyor. De ki: "Buna kar sizden yaknlkta sevgiden baka bir karlk istemem." Her kim alr da bir gzellik kazanrsa ona orada daha fazla bir gzellik veririz; nk Allah, ok balaycdr, oka krn karln verendir."[70] iilere gre ayette geen ve yaknlk arz eden szck ile kast peygamberin ailesi ve soyuyken, Snni limlere gre kast bu deildir. Nitekim ilgili esasn, her ne kadar Ehl-i Beyt genel olarak Snnilikte sevgiyle anlsa da, Snni inancnda zel bir yerinin olmamasnn sebebi budur. Tevellaya benzer olarak, teberra yani inananlarn Ehl-i Beyt'i sevmeyenleri sevmemeleri, Ehl-i Beyt dmanlarna dman olmalar anlamna gelir ve iilikte nemli bir yere sahiptir.

slam

139

Mezhepler ve dier gruplar

slam'da farkl farkl mezhepsel blnmeler olmutur. Bu mezheplerden akide asndan ayrlk gsterenlerden bir ksm daha sonralar slam dini dairesinden tamamen karlarak, farkl dinler olarak ortaya kmlardr; Babilik gibi. Bunun dnda Kur'an temelli akideden kmasna ramen farkl din olarak kabul edilmeyen mezhepler vardr. Bu mezheplerden ounun kendilerini taraftarlar ve kurucular tarafnca slam'n yeni bir versiyonu olarak tanmland olmutur.

Muhammed Ebu Zehra, daha sonra klasikleen Mezhepler Tarihi adl kitabnda birok farkl slam tarihisinin de kabul ettii ekilde slam dini mezheplerini kategori altnda iler: Siyasi mezhepler, itikadi mezhepler ve fkhi mezhepler.

Mezhepler ve fkh mezhepleri: Snni: Ak Yeil: Hanefi Mezhebi Turuncu: Maliki Mezhebi Mavi: afi Mezhebi Koyu Yeil: Hanbeli Mezhebi ii: Koyu Pembe: Caferilik Mezhebi Ak Pembe: Zeydilik Mezhebi

Siyasi mezhepler
Siyasi mezhepler kategorisi ierisinde Snnilik, ia (iilik) ve Haricilik mezhepleri bulunur. Bu mezheplerin ortaya kmas ve ayrmas slam tarihi asndan nemli bir olaydr ve siyasi etkileri bata olmak zere birok eitli etkileri olmutur. Muhammed ldkten sonra ortaya kan devletin liderlii sorununda belirli bir ayrma gereklemitir. Baz kiiler devletin lideri, imam konumunda Ali'yi grmek istemilerdir. Nitekim iilik inancna gre imamet Ali'nin hakkdr ve peygamber bunu yaarken ima etmitir. Snniler Ali'nin de imamete uygun olduunu kabul etmekle birlikte, peygamberin yaarken kendisinden sonra Ali'nin imam olmas gerektiini ima ettiine inanmazlar. Nitekim iilerin byk bir ounluu Ali ncesindeki 3 halifeyi kabul etmezken, Snniler kabul eder. iilik ve Snnilik arasndaki tartma bu ekilde siyasi bir tartma ile (kimin imam olmas gerektii) balam, zaman iinde iki grup ibadetler ve eitli akide konular asndan da ayrmtrlar. nc siyasi grup olan Hariciler ise bata Ali taraftar kiilerdi. Bununla birlikte Sffin Sava sonunda hakem tayin edilmesi olayna sonradan kar km, bu hakemliin kfr olduunu ne srm ve ayr bir grup olarak ortaya kmlardr. Snnilik Ana madde: Snnilik Dnyadaki en yaygn siyasi mezhep Snniliktir ve Mslman topluluun ounluu Snnidir[71]. Snniler ia'dan farkl olarak peygamberin lmnden sonra halife olan ilk drt halifenin (Hulefa-i Raidin) hepsini tanr ve drt halifeyi doruluk zere olan halifeler olarak sayg ve sevgiyle anarlar[72][73]. Snnilikte farkl alimler farkl imamet, hilafet tanmlar yapsalar da ortak nokta herhangi bir kimsenin soyunun imameti hak ettii fikri bulunmaz ve bu da genel olarak ia ile arasndaki en byk ayrlklardandr. Nitekim imamet, halife makam Snnilikte nemli olsa da ia'nn ou mezhebinde olduu gibi itikatta bir yere sahip deildir. Ayn ekilde peygamberin torunu Hseyin'in Kerbela'da ldrlmesi hadisesi genel olarak zc bir olay olarak kabul edilip, Yezid Snni cemaat ierisinde sklkla yerilse ve Snnilikte isim olarak neredeyse hi kullanlmasa da[74][75], ia'dakine benzer bir ekilde Kerbela Olay her yl trenlerle anlmaz. ia'daki eitli mezheplerde bulunana benzer bir Mehdi inan olmad gibi,

slam imamet anlaynn farkll sebebiyle herhangi bir imamet silsilesi de bulunmamaktadr. Ek olarak ia'da birok mezhebin kabul ettii imamlarn stn akli kabiliyeti, bilgi ve hikmeti olduu, gnahsz ve hatasz olduklar gibi fikirler Snnilikte bulunmaz[76]. Ayrca ia'da ounluk imamlarn szlerini de hadis klliyatndan sayarken Snnilikte hadis klliyat sadece Muhammed'in szlerini ve eylemlerini kapsar[76]. Snnilerin takip ettikleri akide (inan) mezhepleri tanedir: Matridilik, E'arilik ve Selefiyye[77]. Matridilik ve E'arilik aralarnda teorik fkhta yirmi kadar noktada farkllk varsa da birbirlerine ok benzerler. Bu iki mezhebin dnda Snnilerin takip ettii ve her ne kadar her daim bir itikat mezhebi olarak anlmasa da, inan ile ilgili kararlar veren bir baka mezhep de Selefiliktir. Gerek Matridilik gerekse Earilik itikadi meseleleri yorumlarken akla bavursa da Selefilik bunu doru bulmaz; bunun yerine ayetleri ve hadisleri olduu gibi alrlar. Ayrca iman tanm, Matridilik ve Earilikte byk oranda benzerken Selefilikte daha farkldr. rnein Matridilikte imanda artma veya azalma mmkn deilken ve ibadet farz olsa da imann bir paras saylmazken Selefilie gre imanda artma ve azalma mevcut olduu gibi ibadet de imann bir parasdr. Sahabeleri hayrla anarlar. Ehl-i Snnette yaygn olan drt byk fkh mezhebi bulunur. Bunlar: Hanefilik, afiilik, Malikilik ve Hanbeliliktir[73]. Bu mezheplerin arasnda Hanefilik ve afiilik sklkla Matridilik ve Earilik bazl itikadi grlere scak bakarken, Hanbellik ise Earilik ve Selefilik bazl grlere scak bakmtr ve Hanbeliliin kurucusu olan Ahmed bin Hanbel genel olarak bir Selef limi saylr. Snni fkh uygulamalarnda temel kaynaklar iki tanedir; Kur'an ve Snnet[78]. Bu temel fikir drt byk fkh mezhebi tarafndan da kabul edilmitir. Snni mezhebinde mensuplar tanmlamak iin Ehl-i Snnet lafz da sklkla kullanlr. Ehl-i Snnet'e Matridi, E'ari ve Selefiler dhil edilir. Bunun dndakilerin Ehl-i Snnet'ten saylp saylmad farkl limlerce farkl yorumlanmtr. rnein Abdulkadir el-Badad'ye gre eriata bal Sufiler[78] ve "Ehl-i bid'ate meyletmeyen sarf, nahv, lugat ve edebiyat limleri"[78] de Ehl-i Snnet'e dhildir. Gerek Ehl-i Snnet'te yaygn olan drt byk fkh mezhebinin kurucusu saylan limler gerekse yaygn itikadi mezheplerin kurucular nde gelen Ehl-i Snnet limlerindendirler[78]. iilik Ana madde: iilik Snnilikten sonra dnyada en yaygn ikinci slam mezhebidir. Snnilikten farkl olarak imamet, hilafet makam, iilikte ok nemlidir ve sklkla itikadda geer. Her ne kadar ia iindeki farkl mezhepler zellikle imamet hususunda farkl inan ve grlere sahip olsalar da, iiler genel olarak Snnilerden farkl olarak Osman bin Affan'n halifeliini kabul etmez, byk bir ounluu Ebu Bekir ve mer bin Hattab'n da halifeliklerini kabul etmezler. Ayrca byk bir ksm imameti ilahi bir makam olarak grr ve imamlara peygamberlerinkine benzer ek zellikler atfederler. Ayrca Allah'n adaletinin bir zellii olduuna inanlr ve Ehl-i Beyt'ten kan imamlar desteklenir. iiler genellikle Ali taraftar olmayan sahabeleri benimsemezler.

140

mam Ali Camii veya Meed Ali; Necef, Irak'ta bulunan ve Ali bin Ebu Talib'in gml olduu dnlen camii.

ia kendi ierisinde birok alt mezhebe, frkaya blnmtr. Bu mezheplerin en by Onikiciler olarak adlandrlan snaaeriyyedir. Trkiye'deki iiler de bu fkh esas alr. simlerini 12 tane imam kabul etmelerinden alrlar. snaaeriyye inanna gre on birinci imam olan Hasan el-Asker'nin bir olu bulunmakta idi fakat on ikinci imam olacak bu ocuk gayba karm, Allah tarafndan insanlarn ounluundan saklanmtr[79]. nana gre daha sonra Mehdi olarak zuhur edecek kii bu imamdr ve bu sebeple Muhammed el-Mehdi olarak da anlr[79][80]. Bu kola bazen mamiyye veya Caferiyye de dendii olur. Nitekim Ali Zeynelabidin'in olu Muhammed el-Bakr'n olu

slam olan Cafer es-Sadk'n mezhepte nemli bir yeri vardr ve snaaeriyye'nin kurucusu gibi grld de olmutur[81]. Nitekim Muhammed el-Bakr ve olu Cafer es-Sadk'la birlikte snaaeriyye'nin temel retilerinden birka ortaya atlmtr. rnein imamlarn ilh bir ekilde seildiine, Ali'nin hakkndan sonra imam olmas gerekenlerin Hasan bin Ali ve Hseyin ibn Ali olduuna, onlardan sonra ise srasyla soydan gelen bir sonraki oula aktarlmasna ve bylece babadan oula geerek devam etmesine inanlmtr[81]. Ek olarak imamlarn masum yani gnahsz ve hatasz olduuna inanlmtr[81][79]. Ayn zamanda youn bir Mehdi inanc bulunmaktadr; buna gre son imam kaybolmutur, gayba karmtr ve Mehdi olarak ok uzun bir zaman sonra gelecek ve kurtuluu getirecektir[79][81]. Bu temelden de kaynaklanarak Cafer es-Sadk kendi taraftarlarna sabretmeleri, isyan ve ayaklanmalardan uzak durmalar hususunda telkinde bulunmutur[81]. Baz slam tarihilerine gre ia'da yaygn olan takiyye yani kiinin ii olduunu ve iilikle ilgili zelliklerini toplumdan saklayarak gizli bir biimde yrtmesi prensibi Cafer es-Sadk'a dayanr[79]. 1501'de ah smail tarafndan kurulan Safevi Devleti snaaeriyye tarihinde nemli bir rol oynamtr. ran'da kuralan bu Trk devletinin dini resmen snaaeriyye ia's olmutur ve snaaeriyye bu dnemde gelime ve yaylma frsat bulmutur[79]. Daha sonralar Safevi Devleti'ne komu durumundaki Osmanl Devleti'nin halifelii ilan etmesi hilafet bazl Snni-ii gerilimi tarihte nemlidir[79]. Bir dier ia kolu olan Zeydiyye'nin ise kurucusu ve isim babas Ali bin Ebu Talib'in olu, peygamberin torunu Hseyin'in soyundan gelen ve bir fkh alimi olan Zeyd bin Ali'dir. Zeyd bin Zeynelabidin olarak da anlan Zeyd, ayrca Hseyin'den sonra, Hseyin'in soyundan gelip de Emeviler'e kar direni balatan ilk Alevlik'te ve ilik'te nemli bir yere sahip olan kiidir[82]. Zeydiyye mezhebi ilk ii mezheplerindendir. Bununla Zlfikar isimli klcn temsl bir resmi. birlikte gr olarak Zeydiyye Ehl-i Snnet'e dier ii mezheplerine oranla daha yakndr. rnein Zeydiyyede imamn Ehl-i Beyt'ten kmas bir zorunluluk deildir, fakat Ehl-i Beyt'ten kan imam mutlaka desteklenir[82]. mamette nemli olann halk destei olduuna, soya bal bir sralamaya inanlr[82]. Yine snaaeriyye'den farkl olarak Zeydiyye'de imamlarn hatasz ve gnahsz olduklarna inanc bulunmaz[81]. Ek olarak Zeyd bin Zeynelabidin Ebu Bekir ve mer'in imamlklarn, Ali'ye tercih etmemekle birlikte, kabul etmitir ve bu onun direniine bata destek veren birok kiinin ondan kopmasna ve Cafer es-Sadk'a yaklamasna da sebebiyet vermitir[81]. Zeydiyye'nin bir nemli noktas da snaaeriyye'den farkl olarak imametin salanmasnda aktif bir yol seilmesidir[79]. Her ne kadar her zaman bir imam olaca gr olmasa da bir imam olduu takdirde imametin salanmas iin aktif bir yol seilir ki Zeyd kendi zamannda direnie gemitir. Bugn zellikle Yemen'de hkim olan bir ii koludur[80]. Bunlarn dnda bir dier byk ii mezhebi de smaillik'tir ve bugnk ii nfusunun snaaeriyye'den sonraki en byk ve nemli blmn olutururlar[83]. Dier ia ve Snni mezheplerine oranla slam'n batn bir yn olduu inanc ve bu ynnn aratrlmas, tecrbe edilmesine byk nem verirler. Bu sebeple iiliin daha ezoterik bir eklini benimsedikleri sylenebilir[80]. zellikle ilk dnem smaillikte din metinlerin zahir ve batn olarak iki anlaml saylmas ve batn tarafn incelenmesi ok byk nem arz etmitir[83]. smailler, adlarn Cafer es-Sadk'n olu olan ve yedinci imam saydklar smail'den alrlar[80][83]. smail'in yedinci imam olmasndan dolay bazen Yediciler olarak anldklar da olur[80]. 909 ylnda kurulan ve varln 1171'e kadar srdren Fatmi devleti (Fatimiler) smaililer tarafndan kurulmutur[80][83]. Bu dnem smaililerin altn a olarak da adlandrlmtr[83]; zira bu dnemde smaili kltr olduka gelimi, slam medeniyetine smaililerin katks olduka artmtr[84]. smailililer kendi ilerinde ayr kollara ayrlrlar[83]. Bu kollardan en byk ikisi Nizari smaililik ve Davudi smaililik'tir[84]. Nizari smaililikte imamet hl devam etmektedir ve 2008 itibaryla, 49. imamlar olan Kerim ah'a (4. Aa Han) baldrlar[83]. smaililikte dnm noktasn oluturan ve Nizari mezhebinin kurulmasna yol aan ayrma 1409'da Fatimi sultan ve (onsekizinci) smaili imam olan el-Mustansr'n lmyle balamtr. Tahta gemesi dnlen halef olan oul Nizar yerine tahta dier oul el-Mustali'nin gemesiyle birlikte smaililikte ayrma ba gstermi, smaili topluluun bir ksm, zellikle ran blgesinde yaayanlar ki bunlarn byk bir ksm o zaman Hasan Sabbah ynetimindeydi, Nizar'n imametini takip etmilerdir[83]. Dier blgelerde, zellikle Kahire

141

slam ve Yemen'de, kalan smaililer ise el-Mustali'yi desteklemilerdir[83]. Nizari smaililik zellikle ran'da Hasan Sabbah nderliinde ykselie gemi, nce ran'da daha sonralar ise Hindistan ve Asya'nn farkl blgelerinde yaylm ve smaili halk yzyllarca zaman zaman isyan ederek zaman zaman mutasavvf veya snaaer iiler klna brnerek varln bugne kadar srdrmtr. El-Mustali kolu ise daha sonralar Hafzi ve Tayyibi isimli iki kola ayrlmtr. Bu ayrmann sebebi Fatimi sultanlarndan ve smaili imamlarndan olan el-Emir'in lm zerine gereklemitir ki daha sonra tahta geen sultanlarn imametini takip eden grup olan Hafziler, Fatimi hkmdarlnn kyle birlikte yavaa yok olmulardr[83]. Daha sonra Tayyibi kolu da Davudi ve Sleymani olarak ikiye ayrlmtr. Ali'nin ocuklar ve imamette ikinci ve nc imam olan Hasan bin Ali ve Hseyin bin Ali, ia'da byk rol oynar. Bunlarn dnda altnc imam olan mam Cafer-i Sadk da birok hadisin kayna olduundan ok nemlidir. Haricilik Ana madde: Haricilik Hariciler, Ali bin Ebu Talib'in grubundan ayrlarak ne onu, ne de Osman bin Affan' halife olarak kabul etmilerdir. slam'n en radikal gruplarn oluturan bu mezhep grubunun ounluu eitli gnahlar ileyen kiilerin kfir olduuna ve katledilmeleri gerektiine inanmtr. En "ar"lar, yalnzca kendi mezheplerinden olan Haricileri kabul etmi, dier Haricilerin de katlinin farz olduuna inanmlardr. Tabiatyla kendileri Abbasiler devrinde ldrlmlerdir. Bugn bu mezhep grubuna bal kimselerden sadece Umman'daki badiler kalmtr; fakat bu grup, Haricilerin en lman olan grubunu oluturur[85]. Sffin Sava'ndan sonra ortaya kan Hariciler bir dnem sk sk isyan ederek Emevi Devleti iin tehlike oluturmulardr. Sffin Sava'nda nce Ali'nin hakem ile tayini kabul etmesi sebebiyle bir grup ayrlm ve Haruri olarak anlan ilk Haricileri oluturmutur[86]. Sffin Sava ve hemen sonrasnda hakemlik fikrine scak bakanlarn bir ksm da daha sonra hakeme gitmenin dinden karan bir tr gnah olduu kararna varp, tvbe etmi ve Haricilerin saflarna katlmlardr[86]. syan amac gtmeyen ve ayaklanmayan bu ilk grup sadece Ali bin Ebu Talib taraftarlar ve Muaviye taraflarndan ayrlan, nc bir grup oluturan ayrlk bir gruptur[86]. lk dnemdeki Haricilere el-urat da denmekteydi[86]. "Satan" anlamna gelen szck genelde Haricilerin kendileri iin kullandklar bir isimdi ve Allah'a ve Allah'n yoluna ruhlarn sattklar, verdikleri anlamn ima etmekteydi[86]. Bu ilk dnem Haricilerinin byk bir ounluu Bedevilerden olumaktayd[86]. Muaviye'ye kart eylem hazrlnda olan Ali Haricileri kendisiyle birlikte savamaya arm fakat olumsuz yant almtr. Nitekim daha sonra gerekleen Nahrevan Sava'nda Ali taraftarlar ve Hariciler savamtr. Bu savata Hariciler ezici bir yenilgiyle karlam ve byk kayplar vermilerdir[86][85]. Nitekim bu sava sonucunda Ali'nin taraftarlar ile Hariciler arasndaki ayrlk iyice keskinlemitir ki Ali'nin lm de bir Harici olan Abdurrahman bn-i Mlcem'in onu katletmesi sonucu gereklemitir[85]. Hariciler, Ali'nin ve Ali taraftarlarnn yenilgisinden sonra baa geen Emevilere kar byk saldrlar gerekletirmiler, zaman zaman belirli blgelerin kontrollerini ele geirmiler hatta ksa bir sreliine Mekke ve Medine'yi de ele geirmiler, zaman iinde geni ordulara sahip olmulardr. Bu dnemlerde en yaygn ve geni kitle Ezarika ve badiyye idi; zellikle Emevilerin ke getii dnemde Harici saldrlar glenmi ve sklam, badiyye kolu bu saldrlarda ba ekmitir[86]. Devletin bana Abbasiler getikten sonra da Harici isyan ve saldrlar devam etmitir. Hariciler kendi ilerinde birok kola blnmlerdir. Bu kollardan bir dnem en byk ounlua da sahip olan ve en ars saylan Ezarika, Harici tarihinde nemli bir yere sahiptir. Bu kolun isim babas ve taraftarlarnn takipisi olduu kii Nafi bin el-Ezrak'tr. Ezarika kolundan olan Hariciler, Harici olmayan tm Mslmanlar, ocuklar dhil, katletmenin helal olduuna inanrlard[86]. Dier byk Harici kolu saylan ve bugne kadar varln kitlesel bir ekilde srdrebilmi tek Harici kolu olan badiyye[86][85] ise Ezarika'ya oranla daha lml olduu gibi Ehl-i Snnet'e de dier kollara oranla daha yakndr. Bugn badiyye zellikle Umman'da youn olarak bulunmaktadrlar[87]. Umman dnda, Kuzey Afrika ve Zengibar'da da bulunmaktadrlar[86]. Harici inan itikad meselelerde Snni ve ia'ya oranla farkllklar ierir. rnein Harici inannda eriatn bir emrine uymamak veya eriatta yenilie gitmek byk bir gnah sayld gibi bu gnah sebebiyle kiinin kfre

142

slam girdiine ve tvbe etmesi gerektiine yoksa bir kfir olarak lm olacana ve (birok Harici mezhebine gre) katlinin helal olacana inanlr[86]. Buradan hareketle nc halife Osman bin Affan'n katillerini temiz grmler, Ebu Bekir ve mer ibn Hattab'in ise hilafetlerini kabul etmilerdir[86]. eriat sk bir ekilde takip etmeye alp, ibadete byk nem verirler[88]. lk itikat mezhepleri arasnda ihtilafn yaanmasna konu olan kader konusunda her ne kadar kadere inanm olsalar da, E'ariyye'nin kurucusu el-E'ari, Mu'tezile'nin grn benimsediklerini rivayet etmitir[86]. Kader konusu zellikle badiyye mezhebi arasnda tartma konusu olmutur. Ebu Ubeyde'nin imam olduu dnemde, badiyye mezhebinde kader konusu tartlm, Ebu Ubeyde Allah'n her eyi bildii her eye gcnn yettiini fakat kiilerin eylemlerini ve olaylar belirleyen olmadn, kiilerin bunlar kendi iradeleriyle belirlediini ilan etmitir[86] .

143

nan mezhepleri
Ana madde: slam dini itikad mezhepleri nan mezhepleri veya tikadi mezhepler kategorisi, dierlerine oranla daha geni olmakla birlikte, bir mezhep olarak tanmlanabilecek kadar gelimi olan be mezhep, genelde bu kategoride zikredilir. Bunlar: Mrcie, Mutezile, Earilik, Matridilik ve Selefiliktir. Bunlarn dnda Kaderiyye, Cebriyye, Mebbihe ve Mcessime gibi mezhepler de bulunur; bununla birlikte bu mezhepler dierlerine gre ok daha kktr ve son bugn varln koruyan temel siyas mezhepler olan, Snnilik ve ia tarafndan slam d kabul edilir.[89] Bu mezheplerden ilki saylan Mrcie dier gruplar tarafndan, imanl kiinin gnahnn nemli olmadn ne srmesi bata olmak zere eitli itikadi grleri sebebiyle Mslmanlarn ounluu ve dier mezheplerce slam d kabul edilir. Mrcie isminin kkeni "ertelemek", "umut vermek" anlamlarna gelen irca kkdr[90][91][92]. Nitekim bu hareket ilk kez Osman'n halifelii srasnda, i ekimeler ve gerilimler yaanmaya balaynca km ve dnyada kiilerin yaptklar ktlklerin veya byk gnah ileyenlerin hesabn teki dnyaya (ahirete) brakma, erteleme fikrinden kken almtr[90][91]. Ayrca Mrcie mezhebinin ana gr olan imanl kiinin hangi gnah ilerse ilesin azap grmeyecei ve gnahlarnn imannn yannda bir etkisinin olmad inanc[92] da isimlerinin kkeni olan "irca"nn "umut vermek" anlamyla ilikilendirilebilir[90]. Balarda Mrcie mezhebi Osman ve Ali gibi kiilerin Hariciler tarafndan kfir olarak grlmesine kar bir tepki olarak domutu ve gnahn etkisiz olduu fikrine sahip deildi[90][93]; sadece mminler iin sonsuz azap olduunu reddetmekteydiler ki bu Ehl-i Snnet limlerinin ounluunun da gryd[90]. Bununla birlikte zaman iinde Mrcie bu hususta daha u bir noktaya gitmi ve imanl kiinin gnahlarnn tamamen nemsiz olduu fikrini ortaya atmlardr. Genel olarak Mrcie mezhebi Haric mezhebinin tam dier utaki ar dengi olarak grlmektedir[90][93][92]. Mutezile mezhebi bu mezheplerin arasnda en aklc olandr[94] ve genel olarak Ehl-i Snnet ierisinde ho karlanmaz; tekfir edildii de olmutur. Mutezile mezhebi her ne kadar bugn pek yaygn olmasa da, zellikle Abbasiler dneminde glenmitir[94]. Mutezile'de akl ile nass (rnein bir ayet) elikili durduunda nass akla uygun olacak ekilde tevil edilir (yorumlanr). Mutezile'nin bu tutumu zellikle geleneki akmlardan byk eletiri almtr. Mutezile mezhebine bal kiilerin inandklar belirli esaslar bulunmaktadr, bunlarn balcalar u beidir: Tevhit, Adalet, Sz ve tehdit (el-Va'd ve el-Va'id), ki konum arasndaki bir konum (El Menzile beyne'l-menzileteyn) ve iyilii emretmek-ktlkten men etmek (Emr-i bi'l ma'rf ve nehy-i anil mnker)[95][94]. Bu be esasa usl'l-hamse denir[94]. Tevhid esas Allah'n varl ve birlii anlamndayken adalet esas kader tartmasyla ilgili ve Cebriyye'ye bir tepki olarak domu bir esastr[94]. Buna gre insan fiilerinde tamamen hrdr ve fiilerini, Allah'n ona bahettii bir gten yararlanarak, kendisi yaratr. Mutezile argmanlarna gre eer kiinin durumu bu olmasayd da Allah onun fiilerini yaratm olsayd, kii davranlarnda hr olmasayd, Allah'n kiiyi davranlarndan, fiilerinden dolay cezalandrmas adil olmazd. Oysa ki slam anlayna gre Allah adaletin kaynadr[94]. Nitekim bu esasn ismi de buradan domutur. Sz ve tehdit yani Arapa zgn tabiri ile el-Va'd ve el-Va'id ise Mrcie mezhebine tepki olarak ortaya kmtr ve Allah'n sevap ileyenlere sz verdii (vaad ettii) iyiliin, gnah ileyenlere ise tehdit ettii cezann gerekleeceini kasdetmektedir. Mutezile mezhebinin bu husustaki mant Mrcie mezhebinin tam zdddr ve yle ilerler: Eer kiinin iman yannda gnahlar etkisiz

slam olsayd Allah'n gnahlara kar insanlar azap ile korkutmas anlamsz olurdu; bu sebeple Allah'n vaad ettii iyilik de ceza da kanlmazdr. ki konum arasndaki bir konum esas ise sz ve tehdit esasyla ilikilidir; buna gre byk gnah ileyen Mmin tvbe etmeden lrse azap grr. Bununla birlikte bu kiinin (byk gnah ilemi Mminin) konumu kfirlik deildir; bu kiiye fask denir ve iman ile kfr arasnda bir konum olduuna inanlr ve nitekim esasta ismini bundan almtr[95]. Emr-i bi'l ma'rf ve nehy-i anil mnker yani iyilii emretmekten ve ktlkten men etmek ise Mu'tezile'de nemli bir yere sahip bir esastr. nananlarn birbirlerine iyilii tavsiye etmeleri, emretmeleri, ktlkten ise alkoymalar, men etmeleri anlamna gelmektedir. Mu'tezile'nin bu be ana esasn ilk ortaya atann Mutezili dnr Ebu'l-Huzeyl olduu dnlmektedir[95]. Her ne kadar Mutezile bugn ayr bir itikadi mezhep olarak yaygn olmasa da, nemli ia kollar, Zeydiyye ve snaaeriyye, Mutezili grlerin ounluunu kabul etmitirler ve bu sebeple itikadda Mutezili bir tavrlar vardr[95][94]. Mutezililerin birou fkh mezhebi olarak (yani amelde) Hanefi mezhebine baldr[94]. Akla itikadi konularda verilen deer ve akl bazl bir metodolojinin itikadi yorumlama ve kararlar iin kullanlmas hususunda, Selefilik Mutezile'nin tam zdd konumda bulunan bir itikat mezhebidir. Selefilie gre nakillerin zahir (grnen, szlk veya terim anlam) ele alnr ve hibir nas tevil edilmez[96]. Takdis, tasdik, aczini itiraf etmek, skt, imsak, keff ve marifetin ehlini teslim Selefliin balca esaslardr[96]. Akln itikaddaki yeri hususunda Matridilik ile Earilik bu iki mezhebin ortasnda bir konumda yer alsalar da, Matridilik akla Earilie oranla daha fazla yer ve arlk verir. Ehl-i Snnet'te en yaygn ve balca itikadi mezhepler Matridilik ve Eariliktir[97]. Matridilik zellikle Ebu Hanife'nin itikadi konulardaki grlerinden etkilendii iin baz bilim adamlar bu mezhebi Hanefiliin itikadi adan devam saymlardr[97]. Kurucusu, mezhebe ismini veren, Ebu Mansur el-Matrid'dir[97]. Eariyye veya Earilik ise ismini kurucusu olan Ebu Hasan E'ari'den almaktadr[98] ve zellikle Mutezileye kart bir tepki olarak domutur. Nitekim bu tepki daha sonralar, slam filozoflarna da kaym, Eari kelamclar ile slam filozoflar arasnda nemli tartmalar yaanmtr[98]. Her ne kadar Earilik ile Matridilik birbirlerine benzeseler ve ok yakn olsalar da, zellikle ayrntlarda ve eitli hususlarda birbirlerinden ayrlmtrlar. Amelde Maliki ve afii olanlarn ounluu Eariyken Hanbeli ve Hanefi olanlarn kk bir ksm Earidir[98].

144

Fkh mezhepleri
Ana madde: slam dini fkh mezhepleri Fkh mezhepleri, slam hukuku olan fkhn farkl yorumlanmas nedeniyle olumu mezheplerdir. Bunlar temelde itikad konularla yani inan esaslaryla ilgilenmeseler de, slam hukukunda kullandklar metodolojiye yakn bir metodolojiyi kullanan eitli itikad mezheplerle yaknlamlar, belirli itikad fikirleri savunmulardr. Nitekim zaman zaman fkh limleri itikad eserler de vermitir; rnein bir Snni fkh mezhebi olan Hanefliin kurucusu konumundaki Ebu Hanife'nin eitli itikad fikirleri bulunmaktadr ve kendisinden sonra gelen baz itikat, kelam alimleri bu fikirleri kullanmlardr[99]. Snni fkh mezheplerinin balcalar: Hanefilik, afiilik, Malikilik ve Hanbeliliktir[100][71][101][102]. Balca ii fkh mezhebi ise Caferliktir (snaaeriyye)[102][103]. Bunlarn dnda bugn kitlesel anlamda varln srdrmeyen fakat fkh meselelerinde tesiri olmu, tarih adan nemli fkh mezhebi de Zahiriyye'dir[104]. Caferilik ismini Ali bin Ebu Talib'in torunlarndan olan fkh alimi Cafer-i Sadk'tan almaktadr. Her ne kadar mezhep genel olarak bir ii ya da Alevi mezhebi saylsa da Cafer-i Sadk Snnilerce nem verilen bir limdir. Nitekim kendisi, Snnilikte nemli bir yere sahip, kendi adlarna ekol bulunan eitli fkh alimlerine, rnein Hanefiliin isim babas Ebu Hanife ondan ilm adan yararlanmtr. Fkh adan Caferlik (veya snaaeriyye) Snni fkh mezhepleriyle benzer kaynaklara ve metodolojilere dayanr. Bununla birlikte zellikle fakihlerin (fkh bilginlerinin) arlklar ve nemleri, Snni mezheplere oranla ok daha nemli bir etki ve yere sahip olmu, Snni mezheplerden farkl olarak nemli bir hiyerarik yapy ortaya karmtr[103]. Snn fkh okullarndan olan Haneflik ismini, temel ald alim olan Ebu Hanife'den alr[100][101][99] ve bugn dnya apnda en yaygn olan fkh mezhebidir[105]. Ebu Hanife'nin metodu aklc bir yaklam izler ve Snn fkh

slam mezhepleri arasnda bir fkh yol olarak kyasa en ok deer veren mezheptir[105][106][103]. Ayrca fkh mezhepleri arasndaki en liberal mezhep olduu grr yaygndr[105]. Her ne kadar mezhebin kurucusu olarak Ebu Hanife ismi zikredilse de, mezhebin geliiminde Ebu Hanife'nin iki rencisi Ebu Yusuf ve Muhammed bin Hasan e-eybn'nin rolleri byktr ve bu iki imama birlikte imameyn lakab taklmtr[106][99]. Nitekim Haneflikte daha sonralar, imameynin ortak gr belirttii ve grlerinin Ebu Hanife'den farkl olduu durumlarda, imameynin grleri kabul grmtr[107]. Orta Asya lkelerinde, Hindistan, Pakistan ve Afganistan gibi lkelerdeki Snni nfusta yaygn olan Hanefilik, ayrca Orta Dou'da Trkiye ve Irak gibi lkelerde de olduka yaygndr[106]. Maliklik ismini fkh alimi ve hadis alimi (muhaddis) olan Malik bin Enes'den alan bir Snni fkh mezhebidir[100][101]. Temel fkh kaynaklarna yaklam Ebu Hanife'ninkine benzemektedir. Her ne kadar re'y ve kyasla hi hkmetmedii iddialar doru olmasa da, re'y ve kyas sk kullanmamtr. Malik icmay dier alimlerden daha sk kullanmtr ve Maliklikte icma dier mezheplere oranla daha sk kullanlagelmitir. Ayrca sahabe kavli, sahabelerin icraatlar ve maslahatlar Malik mezhebinde dier mezheplere oranla daha nemli bir kaynak tekil eder ve daha nemli bir yere sahiptirler. Bugn drt mezhepten nc en by olan Maliklik zellikle Kuzey Afrika ve Bat Afrika'da yaygndr[101]. afilik ismini el-afi (Muhammed bin dris Kurey) isimli fkh alimden alan bir Snn fkh okuludur[100][101]. Gerek Ebu Hanife gerekse Malik'ten (Malik bin Enes) olduka etkilenmi olan el-afi ayn zamanda Usl'l-Fkh yani Fkh Usl ilminin de kurucusudur[100]. tikadda afiler Earilii takip ederler. Bugn afiilik Msr, Somali, Yemen, Hicaz, Endonezya, Malezya ve Etiyopya gibi birok lkede yaygndr[101]. Ayrca Hindistan'n baz blgelerinde de Snn Mslmanlar arasnda yaygn bir mezheptir. Snn fkh mezheplerinden Hanbellik adn fkh limi ve muhaddis Ahmed bin Hanbel'den almaktadr[100][101][108]. Ahmed bin Hanbel ayn zamanda Seleflik ekol iinde nemli bir yere sahiptir. Hanbellik mantk metodolojilere en dk nemi veren fkh mezhebi saylabilir[103]; nitekim zellikle ilk dnemlerde ou aklc metod ve fikri reddetmilerdir[108]. Eer bir hususta Kur'an'da ve sahih hadislerde bir karar bulunmuyorsa sahabe kavline, eer sahabe arasnda bir ihtilaf varsa Kur'an ve Snnet ynnden en gl olan tarafn kararna uyulur. Eer bunlarn hibiri mmkn deilse fakat zayf bir hadisin varl mmknse, zayf hadisi takip edilir. Eer bu da mmkn deilse, en son are olarak kyasa bavurulur. Bugn zellikle Arap yarmadasnda yaygn olan mezhep[101] ayn zamanda tarih boyunca farkl ekolleri etkilemitir. rnein ada Vahhabilik hareketi Hanbellikten byk lde etkilenmitir[101][108]. Bugn mntesibi bulunmayan fakat birok konuda hl etkilerini srdren bir baka fkh mezhebi de Zahiriyye'dir[104]. Bazen belirli tarih dnemler iin Snn gelenek ierisindeki beinci fkh mezhebi olarak anld da olur. Kurucusu Davd el-Isbehn olan mezhep, fkhta akl metodlarn ounluunu reddetmesi ve nasslarn (ayet ve hadislerin) grnen anlamlarn (zahir anlamlarn) temel almas sebebiyle Zahiriyye olarak adlandrlmtr[104][103]. Mezhebin geliiminde byk rol oynam ve zellikle Endls'te yaylmasna sebep olan balca alim ise bn-u Hazm'dr. Her ne kadar etkisini yitirse ve zaman iinde kitlesel varln kaybetse de, 20. yzylda da eitli fkh eserlerinde Zahir etkisi ve fkh anlay devam etmitir[104].

145

Dier grup ve mezhepler

eitli mezhep ve gruplar, baz limlerce mezhep, bazlarnca ayr bir din bazlarnca ise din farkllklardan ziyade etnik farkllklarla ayrm gruplar olarak kabul edilirler. Zaman zaman bir mezhep olarak ortaya kan ayr gruplar, zaman iinde gelierek yeni bir din olmular ve slam'dan ayrlmlardr. Etnik unsurlarn ve kltrn mezheplerle ve slam ile kaynamas sonucu oluan gruplara bir rnek bugn Trkiye snrlar ierisinde kalan, Anadolu'daki, Alevlerdir. Anadolu Alevleri, ran'daki Alevler farkl olduundan ran'dakiler, iliin bir mezhebi saylrken Trkiye'deki Alevlerin ayr din olarak grenler de vardr ve ayr bir din mi yoksa bir mezhep mi olduu tartma konusudur. Zaman zaman Anadolu ve Balkan Alevlerinin ia'nn snaaeriyye kolunun Trk bir yorumu olarak kabul edildii iddia edilir.

slam Anadolu Alevlii Ana madde: Alevilik Alevlik, Snnlik'ten sonra Trkiye'de en yaygn ikinci mezheptir. Sklkla ansiklopedilerde ve bilimsel kaynaklarda iiliin Trkiye'deki bir mezhebi olarak tanmlanr[109]. k noktas snaaeriyye iilii olmasna ramen uygulamada ve anlayta olduka byk farkllklar ierdii[110] gibi Trk kltr ve geleneklerinden byk oranda etkilenmitir; zellikle Alevi bykleri antik Trk inanlarndan, rnein kamclktan, Aleviliin byk lde etkilendii ve eitli unsurlar barndrdn ortaya atmlardr[109]. Nitekim Batl kaynaklarda Alevilik, "Trk veya Osmanl iilii" olarak adlandrlr. Alev szcnn kkeni Ali bin Ebu Talib'in taraftar anlamna dayanr ki iilikte peygamber sonras ilh bir ekilde seilmi olan halifenin Ali olduu inanc Alevilikte mevcuttur[110]. Bununla birlikte kendine has zelliklerinden tr, dier baz Alevi olarak adlandrlan gruplar gibi (rnein, Drziler ve Nusayriler), iilik ve Snnilik d ayr bir mezhep olarak da grld olmutur[110]. Ek olarak Alevlik Trk (Orta Asya ve Anadolu) Suf gelenekleri ve tasavvuf akmlarndan byk oranda etkilenmi, ii unsurlarn ounluu tasavvuf kavram ve unsurlarla btnlemitir. Bunlarn dnda eitli Trk ve slam kltrleri d etkilerin ve kkenlerin de olduu bilim adamlarnca ne srlmtr: Gnostikler, Zerdtlk, Manihaizm (Mani dini) ve panteizm gibi[109]. Aleviliin tanmlamasnda son yllarda Alevilii ayr bir din (veya slam d) gibi grme tartmalar ortaya km olduu gibi[110], baz bilim adamlar Alevileri bir din aznlktan ziyade etnik bir aznlk olarak grm ve tanmlamtrlar[109]. Aleviliin Trk kltryle sk sk badatrlmas ve zaman zaman Trk slam olarak yorumlanmasnn, zellikle Krt-Alevi etnik grubu bazl ayrlk hareketlere kar gelitirildiini savunan bilim adamlar da olmutur[111]. Alevilik zellikle Bektailik ile byk lde paraleldir ve bugn iki isim sklkla birbiri yerine kullanlr[112]. Bununla birlikte Bektailik daha ziyade bir tasavvuf tarikatdr ve temel nitelikleri, zellikleri de tasavvufdir[109]. Nitekim Aleviliin Bektailikle iielii sonucu birok tasavvuf e, Bekta gelenei Alevilie dhil olmutur. Cem ayinleri, dede, pir ve mritlerin eitiminde kurtulua erecek Suf yolun takip edilmesi[109], her ne kadar her Alevi tarafndan skca takip edilmese de, Bektailik ile Aleviliin paylat temel unsurlardandr. Bekta-Alev geleneinde, tasavvuf unsurlarla btnlemi yolu benimseyenlerle, etnik olarak ilgili gelenekten olanlar arasnda ayrm yaplr: Hac Bekta'n yolunu takip eden Bektai-Alevilere Yol Evlad tabiri kullanlrken, etnik olarak gelenekten olanlara Bel Evlad tabiri tercih edilir[109]. Alevler'in ibadet yeri cemevidir[112][111]. Aslen Bekta geleneinde bir tr inisiasyon riteli olan cem ayini (ayin-i cem) Alevi ibadetinde ok nemli bir yer tutar[109] ki nitekim liturji asndan snaaeriyye ile Alevilik arasndaki byk farkllklarn bir gstergesidir[110]. Cem ayinlerinde birok ii temelli sembol bulunur: Kt bir sonla karlaan imamlar Hseyin ve Hasan'a atfen oniki mum sndrlr, zellikle oniki imam, Kerbela gibi eyleri konu edinen nefesler sylenir ve semah yaplr[109]. ii ve Snnilerin genelinden farkl olarak Ramazan aynda oru tutmazlar[110][112]. Kendileri Muharrem aynn 10'unda, nc imam Hseyin'in Kerbela'da ldrld gn oru tutarak geirirler[110]. Nitekim iiler ve Snnilerce uygulanan ve Snnilere ve her iki grup tarafndan da slam'n artlarndan kabul edilen hac da Aleviler tarafndan uygulanmaz. Alevilikteki davransal temel ise nl bir Alevi deyiiyle yle tanmlanmtr: "eline, diline, beline sahip ol"[109]. Trkiye'de bulunan iilerin ve dolaysyla Alevilerin nfusunun kata kan oluturduu net olarak bilinmemektedir[113]; bununla birlikte Caferilerin ve Alevilerin toplamda nfusun %7 ile %30 arasnda bir ksmn oluturduuna ynelik tahminler ve almalar bulunmaktadr[114]. Bir AB raporuna gre Trkiye'de 15-20 milyon Alevi bulunmaktadr[115]. Birok Alevi yazara gre de Trkiye'deki Alevi nfusu, Trkiye toplam nfusunun te biri kadardr ki bu yaklak 20 milyon veya zeri bir rakama iaret eder[116]. Bununla birlikte daha dk tahminler de yaplm. Bu tahminlere gre Alevi nfus daha ziyade 10 veya 12 milyon civardr[116]; bununla birlikte nfusa oran %10'un altna dren, net sayy 5 milyon civarnda tespit eden baka tahminler de vardr[113]. Alevilik tanmnn greceli ynlerinin bulunmasndan dolay tm tahminlerin doruluk pay olduu fikrini ortaya atan bilim adamlar da olmutur[113].

146

slam Tasavvuf Tasavvuf veya Sufizm bir mezhep olmamakla birlikte, kendisine birok farkl mezhepte yer bulmu, ileci, zaman zaman ezoterik, monistik veya panteistik ynleri de olan bir slam akmdr. Tasavvuf veya Sufi kelimelerinin kkeni konusunda ihtilaf olduu gibi ortaya k hususunda da ihtilaf vardr. Din bilimleri asndan tasavvuf akmnn hicr ikinci yzyldan itibaren balad zellikle slam'n yaygnlamas ve yeni topraklarn slam devletine katlmasyla birlikte yaygnlat bilinmektedir. Cabir bin Hayyan, Ebu Haim el-Kf ve Abduk es-Sf birok Rifaiyye tarikatndan zikreden ahslar gsteren bir aratrmac tarafndan ilk mutasavvflardan saylmlardr[117][118]. betimleme. Tasavvuf akm kendisinden nce ve sonra ortaya kan farkl dini veya mistik akmlardan byk lde etkilenerek ortaya kmtr[119][120][121]. Nitekim tasavvuf tarihelerinde, Antik a'dan tannm baz lim ve dnrler, zellikle Hindistan ve Msr'daki gizemci baz mezhepler ve felsefeler vlm, tasavvufla ilikilendirilmi bu felsefelerin tasavvuf dnceyle ortak bir paydada bulutuu ifade edilmitir[122]; rnein, bat mistiklerinden Pisagor, birok mutasavvf ve eser tarafndan sklkla vlm, tasavvufla ilikilendirilmitir[123]. Oryantalist De Lacy O'Leary tasavvufun zerinde oturduu temel eylemler, davranlar ve kavramlarn slam'da bulunmadn ve dardan slam kltrne geldiini iddia etmitir[124].[125]. Bu fikirler mutasavvflar arasnda bazen kabul grp, bazen grmemektir. Genelde mutasavvflar tasavvuf grlerin ve kavramlarn Kur'an temelli olduunu ve peygamber ile sahabe zamannda olduuna inanrlar. Tasavvuf dnce kendi iinde birok gruba ayrlr ve bu gruplarn her birine tarikat denir. Tarikatlar, gemilerinin peygamberin zamannda yaayan Mslmanlardan birine kadar gittiini iddia ederler ve o zamandan gnmze kadar dncesel anlamda nderlik etmi ahslarn bir silsilesini olutururlar. Baz din bilimciler Bat'daki panteistik dncelerle tasavvuftaki ontolojik dncelerin benzerliini savunsa da, birok mutasavvf bunu reddetmitir. Nitekim tasavvufta ontolojik yap tarikatlar aras farkllk gstermektedir. Tasavvufun temelinde sklkla, Allah'n tek olduu, sadece ilah anlamda deil varlksal anlamda da tek olduu, onun dnda hibir varlk bulunmad, evrenin ve iindeki canl cansz her eyin Allah'n varlnn bir yansmas olduu fikri yatar (Vahdet-i Vcut, Panteizm). Bu noktada ontolojik anlay ou tasavvuf akmda benzer olsa da, ayrntlarda farklar grlr. Tasavvufta Kuranda hayatn her alannda zahir (grnen) eylerin ardnda kalan daha derin bir anlam olduu fikri egemendir. Bunun dnda zel bir zhd kavram vardr ve mutasavvflar hayata dair zevklerden ruhan zevklere ulaabilmek iin kanmaldrlar. Youn bir ilecilik anlay mevcuttur fakat bu ileciliin tezahrleri tarikattan tarikata farkllaabilir. Tasavvufta farz ve nafile ibadetlerin dnda uzun toplu veya bireysel zikir nemli bir ibadettir. Ayrca tasavvufta, kiinin kendisini tasavvuf anlamda gelitirmesi iin, bir eyhe balanmas arttr. Tasavvufa gre kii tasavvufta ilerledike eitli varlksal mertebelerden geer ve sonunda kemle erer. Ayrca beden ve nefis doalar gerei kt ve hakir grlr, nefse ve bedensel ihtiyalara sklkla yenilecek bir dman, alacak bir engel olarak baklr. Buna gre Allah'n bir paras olan ruhun, onun varlnda farkndalna kavumas iin bunlar arttr. Nitekim bu da ileciliin tasavvuftaki yerinin sebeplerindendir. Ayrca tasavvufta Allah'a kar duyulan ve nemli bir yeri olan ak kavram mevcuttur. Nitekim sklkla yaplan ibadetlerin cennet arzusu veya cehennem korkusu yerine bu ak uruna yaplmas gerektii vurgulanr. Bu ak kavram tasavvuf edebiyatnda da kendisine nemli bir yer bulmutur ve gerek Allah'tan gerekse Muhammed'den tasavvuf edebiyatnda sklkla sevgili olarak sz edilmitir. Tasavvuf, zellikle eyh-mrid ilikisi ve barndrd eitli ontolojik fikirler (rnein vahdet-i vcud) sebebiyle zaman zaman eitli din limlerince knanm ve hatta tekfir edilmitir. Bu limlere bir rnek bn Teymiye'dir. Gazali gibi baz slam limleriyse tasavvuf gre hak vermi ve slam dairesi iinde, saf ve hakik bir yol olduunu savunmu, tasavvufun geliimine katklarda bulunmutur.

147

slam Tasavvufun slam kltrndeki yeri byktr ve gerek Snn gerekse ii topluluklarda nemli bir yer tutar. Tasavvuf edebiyat ve musiksi slam kltrnde nemli bir rol oynamtr. Tarih boyunca birok tannm mutasavvf air vardr ve gerek tasavvuf edebiyat gerekse Dou edebiyatnda nemli bir yere sahiptirler. Bunlara Celaleddin-i Rum, eyh Galib, Feridddin Attar, Hfz, Sadi irazi, bn Ferid ve Yunus Emre gibi isimler rnek olarak verilebilir.

148

Dnyada Mslmanlar
slam dini, 1.3 - 1.5 milyar inananyla Hristiyanlk'tan sonra dnyann en yaygn ikinci dinidir.[126] Dnyadaki Mslmanlarn ou Ortadou'da, Afrika'nn ortasnda ve kuzeyinde, Asya'nn bats ve gneydousunda ve Balkanlar'da yaamaktadr. Ayrca Avrupa, Avustralya ve Amerika gibi dier ktalarda da on milyonlarca Mslman yaamaktadr.

Nfusunun %10'undan fazlas Mslman olan lkeler.Snni nfusun uunlukta olduu blgeler ii nfusun ounlukta olduu blgeler

Nfusunun %100' Mslman olan Suudi Arabistan, Mslman nfusun tm nfusa oran bakmndan dnya birincisidir.[127] Endonezya, saysal adan dnyann en fazla Mslman nfusa sahip lkesidir[128]. 237.5 milyon nfusa sahip Endonezya'nn nfusunun %85-90' Mslmandr[129][128]. Hindistan ise saysal adan dnyann en byk Mslman aznlk nfusunun (138 Milyon[130]) yaad lkedir.

slam ve bilim
slam'n youn bir ekilde yayld ve slam devletlerinin ykselite olduu slam'n altn alarnda slam topraklarnda birok bilim adam yetimi ve bilimsel faaliyetler ok younlamtr[131]. Bilim anlamna ve slam kltrnde nemli bir yere sahip olan zgn terim ilmdir[132][131] ki bu szck Trkede de bilim anlamnda, ilim eklinde, eskimi olsa da, yer almaktadr[133]. lm terimi aslnda "bilgi" anlamnda da kullanlr. Her iki anlam da slam ile btnlemitir ki nitekim slam literatrnde ve zaman iinde slam tarihinde slam ncesi ve ilk vahyin geldii dneme 11. yzyl dolaylarndan kalma, el-Biruni tarafndan Cahiliyye Devri (veya Cahiliyye Dnemi) denir. slam yaplm ve Ay'n farkl evrelerini gsteren bir izim. devletlerinde ortaya kan bilimsel anlaylara, bulgulara ve bilim adamlarnn btne zaman zaman slam bilimler dendii olur; bununla tam olarak neyin kastedildii zaman zaman tartma konusu olmu olsa da genel olarak Mslmanlar tarafndan yaplan bilimsel almalarn btn anlamndadr[132]. slam bilimsel almalar ve bilim adamlar, Arap bilimsel almalar ve bilim adamlar olarak

slam

149

grlmemelidir; her ne kadar ortak dilleri Arapa olsa da bu dnemdeki bilimsel almalar yapan kiiler birok farkl etnik gruptan gelmekteydi ve ortak noktalar etnisiteden ziyade slam devletlerinde yaayan Mslmanlar [134] olmalaryd .

Yaklak 1200 ylndan kalma, gzn anatomisini anlatan bir izim.

slam bilimsel gelimeler ve bilim tarihinde Yunan filozoflarnn eserlerinin slam kltrne girii ve evrilmesi nemli bir yer tutar ve 8. yzylda gereklemitir[132][135][134][136][137][138]. Nitekim daha sonra Batl kaynaklar bu filozoflarn birounun unutulmu veya kaybolmu eserlerini slam devletlerinde bu eserlerin varlklarn srdrmeleri sayesinde kefetmi olduu gibi Mslman bilim adamlarnca bu bilgiler nda ortaya konan bilimsel yenilik ve keifleri de tanma frsat [132][131][136][137] bulmutur . Yunan filozoflarnn eserlerinden byk lde etkilenen ve dier baz d faktrlerden de beslenen bir slam felsefesi ve bilimleri gelenei olumutur[135][134][139]. Farabi[140], bn-i Sina[141] ve bn-i Rd[142] tannm ve nemli slam filozoflarndandr[136]. slam felsefesi iinde birok akm olumutur, bunlarn bazs slam'n ana hatlarn kabul ederken bir ksm reddetmitir; rnein materyalist bir felsefeyi savunan Maddeciler veya Dehriyyn Tanr'nn varln reddederlerdi[143]. Bununla birlikte, slam felsefesi ierisinde oluan akmlarn byk el-Cezeri'nin tasarlad otomatik su kaldrmaya yaran bir (otomat) icadn betimlemesi; yaklak 1205 ylndan bir ksm slam temelleri benimsemi, slam ile Yunan kalma. filozoflarnn grlerini kaynatrmaya ve uzlatrmaya almtr. Bu adan kan en byk ve en ok tartma yaratan meselelerden bazlar ahiretin salt ruhan mi yoksa bedensel de mi olaca, evrenin ezel olup olmad ve dolaysyla creatio ex nihilo (Tanr'nn "yoktan var etmesi") gibi meselelerdir[136]. Aklc ve d etkilerden etkilenen bir baka akm da kelam yani slam teolojisidir[132][135]. Bununla birlikte zaman iinde slam filozoflar ve kelam limleri ayrm ve sklkla tartmalarda kart taraflarda bulunmulardr; slam filozoflar Yunan filozoflarn eserlerini ve

slam grlerini slam bir temelde ele alp, eitli nasslar tevil ederken kelam limleri daha geleneksel bir yolu edinmi, Yunan filozoflarnn grlerini ikinci plana itmilerdir[136]. zellikle Eari kelamclar bu konuda ileriye gitmi ve bilimsel nedensellii reddetmitir[136]. Gerek Kur'an'da insanlara dnmeyi nasihat eden ayetlerin bulunmas, gerekse ilmi ven hadislerin bulunmas[132], slam'da genel olarak akl ile dinin birbiriyle kart olmad fikri[131], fetihlerin de ardndan zenginleen ve yaylan slam devletlerinde bilimsel gelime bulularn artmasna sebep olmutur. Bu sebeple, Orta a bata olmak zere, eitli dnemlerde slam devletlerinde nemli bilim adamlar yetimitir. Bunlardan bazlar unlardr: bn el-Heysem, Ebu Reyhan el-Biruni, bn-i Nefis, bn Bace, bn Tufeyl, Harezmi, Cabir bin Hayyan, mer Hayyam, Cezeri, bn Haldun, Nasrddin Ts ve Takiyddin[135][134]. Bat bilim tarihinde bu bilim adamlarn birounun bulular daha sonradan tannmtr[135]. Bu Mslman bilim adamlarnn bulular ve almalar ok eitliydi ve felsefeden, matematie, matematikten tbba, tptan hukuka, hukuktan astronomiye, astronomiden sosyolojiye kadar ok eitli ve geni bir alanda, birok farkl dilim daln kapsayacak ekildeydi[132][135].

150

slam ve sanat
slam sanatlar slam kltrnn byk bir blmn olutururlar[144]. slam sanat(lar) terimi grece yeni bir terimdir ve genel olarak modern bir kavram olarak ele alnabilir[144]. Terim ile kastedilen slam topraklarnda retilen, slam kltrnn izini tayan sanat eserleridir; eserlerin ill ki Mslman iin veya Mslmanlar tarafndan yaplm olmas gerekmez[144]. Nitekim birok Hindu, Hristiyan ve Yahudi sanatlar slam sanat eserleri verdikleri gibi, Mslmanlar tarafndan yaplan baz sanat eserlerinin alclar, sahipleri gayrimslimdir[144]. Zaman zaman tarihi slam Selimiye Camisinin kubbesinin ii; Edirne, Trkiye. slam sanatlarda sanat eserleri ve sanatlar ada zamanlarda dekoratif sanatlar ok nemli bir yer tutar. dinden ziyade mill sanat asndan deerlendirilmitirler; bununla birlikte bu genelde yanl bulunur zira slam sanatlarda tarih boyunca ortak olan deer ve vurgu slamdr ve sanatlar birok etnik grubun katksnn sonucu olarak ortaya kmlardr[144]. Nitekim o dnemlerde slam topraklarnda bulunan vatandalarn da ayrc zellii etnik gruplarndan ziyade dinleriydi ve bu sebeple de bugn birok tarih slam sanatnn yaad topraa bakarak etnik kkenini bilmek ok zordur[144]. slam itikadndaki Allah inancnda antropomorfizme yer verilmemesi ve buna kesin bir ekilde kar k, Allah'n sureti olmad iin betimlenemeyecek olduu inanc Hristiyanlktakine benzer bir ikona ve din resim geleneinin olumasn engellemitir[144]. Ayrca slam'da peygamberlere ilh zelliklerin izafe edilmemesi peygamberlerin de betimlenmesini din anlamda byk lde gereksiz klmtr[144][144]. Ek olarak slam'n putperestlie kart oluu ve Kur'an'da putperestliin iddetli bir ekilde reddedilmesi zellikle heykel gibi sanatlara Mslmanlarn, zellikle de aktif pagan putperestliinin devam ettii alarda, mesafeli durmasna sebep olmutur[145]. Bununla birlikte Kur'an'da heykel sanatna veya insan (peygamberler dahil) suretlerinin betimlenmesine, tapnmak yani putperestlik iin yaplmadklar srece, kart bir ayet bulunmaz[144]. Nitekim sonraki yzyllarda zellikle yeni fethedilen topraklarda var olan sanat gelenekleri ile slam'daki kavram ve sembollerin kaynamas sonucu, zellikle ran blgesinde, gerek Muhammed gerekse dier peygamberleri betimleyen grsel eserler de, nadir de olsalar, yaplmlardr[146] ve figratif betimleme yedinci yzyln ilk dnemlerine kadar pek de sorunsal olmamtr[144]. Bununla birlikte zellikle peygamberin betimlemeleri din bir balamda deil de tarih bir balamda yaplmtr[144].

slam Bat'da sanatn nder trleri resim ve heykelken, slam'da bu formlar yukarda belirtilen sebeplerin de etkisiyle benimsenememitir[144]. Bunun yerine ahap, metal ilemecilii, dekoratif sanatlar, seramik ve cam sanatlar ile ciltleme ve hat sanatlar byk yer ve neme sahiptir[145][144]. Ssleme sanatlarnda zellikle geometrik ve simetrik motifler sklkla yer almtr[144][147]. Gereki suret betimlemesinden uzak duran slam sanat, daha hayalc bir tarza sahip olan minyatr sanatn gelitirmitir. Gerek a, gerekse zgn stilleriyle minyatr sanat farkl bir grsel sanat daldr ve slam sanatnda byk yer tutar, balca figratif sanattr[146]. Buna ek olarak, slam'da nemli bir yer tutan yazy baz alan gzel sanat tr, hsn- hat, yani hat sanat slam toplumundaki suret kartlndan da yararlanarak byk lde gelimitir[144][144][148]. Hat sanatnda birok tarz ve stat gelitii gibi, farkl slam devletlerinde, Arap alfabesini kullanan farkl dillerde, daha farkllam stiller ortaya kmtr[148][149]. Hat sanat geliiminde zaman zaman soyut da olsa figratif zellikler de kazanmtr; rnein zoomorfik hat eserlerine sklkla rastlanr[149]. zellikle hat sanatyla birlikte anlan tezhip sanat dekoratif bir sanat olarak ne km, Kur'an nshalarnn oluturulmasnda hat ile birlikte dekoratif ve estetik adan nemli bir yere sahip olmutur. Gerek ciltcilik gerekse ssleme asndan en gzel rnekleri sunan Kur'an nshalar olmutur[144]. Kur'an nshalarnda hat ve tezhibe sklkla rastlanrken, figratif dekorasyonlara ve betimlemelere rastlanmaz[145][144]. Bunun yerine minyatr gibi figratif betimlemeler destan ve manzum hikyelerin nshalarnda sklkla kullanlmtr[145][144].

151

1507'den kalma bir minyatr. Betimlenen Leyl ile Mecnun hikyesinden Mecnun'dur.

El Hamra Saray, Granada, spanya.

slam

152

Bunlara ek olarak slam sanatnda mimari nemli bir yere sahiptir. lk dnemlerde (gerek slam ncesi ve slam'n ortaya kt dnemlerde) slam'n gelitii merkezler olan Mekke ve Medine'de mimari adan gelimemi ehirlerdi[150]. zellikle slam devletinin ynetiminin saltanata geiinden sonra, yaplan fetihlerle de mimariye olan ilgi artm[150], zaman iinde farkl topraklarn mimarisinden de etkilenerek farkl mimari stillerde camiler, mescitler, medreseler, saraylar, kprler ve kervansaraylar yaplmaya balanmtr[150]. slama has ibadet yeri olan camilerin mimarisi zellikle slam mimarisi ierisinde nemli bir rol oynamtr[151]; ilk fethedilen topraklarda, zellikle Suriye'de, kiliseler camiilere Avlusu ve minareleriyle Sultan Ahmet Camisi, stanbul, Trkiye. evrilmiken daha sonra fethedilen yeni topraklarda ve kurulan yeni ehirlerde Mslman camiler ina etmeye balamlardr[150]. Farkl iklimlerden ve etnik kltrlerden etkilenerek camii mimarisi blgeden blgeye farkllk gsterir[150][151]. Bu tip (cami, medrese vs.) din meknlarn mimarisinde suret betimlemesine pek yer verilmez[145][144], bunun yerine dekoratif, sk sk geometrik ve arabesk trde sslemeler mevcuttur[145][144][150]. Bununla birlikte din olmayan sekler meknlarn mimarisinde suret betimlemelerine yer verilmitir; rnein zellikle eski hamamlarda ve saraylarda buna rastlanr[145][144][150]. Bununla birlikte sekler meknlar zaman iinde din meknlar kadar iyi korunmamtr[144]. Tekstil bazl sanatlar da slami sanatlar asndan nemli bir yere sahiptirler[145][144]. Ticari adan da byk bir gelir kaps oluturan tekstil retimi ok gelimiti ve ok eitli ham maddeler kullanmaktayd[145][144]. Hallardan ok amal kumalara, tlbentlere kadar birok farkl tekstil rn[145] farkl tarz ve tekniklerle dokunarak hazrlanr,nemli bir ksm ithal edilirdi. Nitekim Orta a'da kiliselerde azizlerin kemiklerinin sarlp sakland ilemeli kumalarn ounluu slam topraklarndan gelmekteydi ve bugn varln srdren bu kumalar o dnemlerdeki slam kuma sanatlarnn gzel rneklerini oluturmaktadr[144].

Kaynaka
Esposito, John (1998). Islam: The Straight Path, 3rd, Oxford University Press. ISBN 978-0-19-511234-4. Esposito, John (2000b). Oxford History of Islam. Oxford University Press. 978-0195107999. Esposito, John (2002b). What Everyone Needs to Know about Islam. Oxford University Press. ISBN 0-19-515713-3. Esposito, John (2003). The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press. ISBN 0-19-512558-4. Peters, F. E. (2003). Islam: A Guide for Jews and Christians. Princeton University Press. ISBN 0-691-11553-2. Encyclopaedia of Islam Online. Ed. P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Academic Publishers. ISSN 1573-3912. Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. Vol. 2. New York: Macmillan Reference USA, 2004. ISBN 978-0-02-865912-1. O'Leary, De Lacy. "slam Dncesi ve Tarihteki Yeri". 114. Ankara .:F. Yaynlar. Ankara, 1971. Ate, Sleyman. "Slemi ve Tasavvufi Tefsiri"; 1. Snmez Neriyat. stanbul, 1969. Gngr, Erol. "slam Tasavvufunun Meseleleri". 50-63. tken. stanbul, 1984. Kurtkan, Amiran. "Sosyolojik Adan Tasavvuf ve Laiklik". 38-39. Kutsun Yaynevi. stanbul, 1977. Historical Atlas of the Islamic World. Derby, United Kingdom: Cartographica, 2004. Gale Virtual Reference Library. Gale. Encyclopedia of Modern Asia. Ed. Karen Christensen and David Levinson. Vol. 1. New York: Charles Scribner's Sons, 2002. Gale Virtual Reference Library. Gale.

slam Encyclopedia of the Modern Middle East and North Africa. Ed. Philip Mattar. Vol. 1. 2nd ed. New York: Macmillan Reference USA, 2004. Gale Virtual Reference Library. Gale. Encyclopedia of Religion. Ed. Lindsay Jones. Vol. 8. 2nd ed. Detroit: Macmillan Reference USA, 2005. Gale Virtual Reference Library. Gale. The Concise Oxford Dictionary of World Religions. Ed. John Bowker. Oxford University Press, 2000. Klavuz, A. Saim. "Anahatlaryla slam Akaidi ve Kelam'a Giri". Ensar Neriyat. stanbul; 1987. Taylan, Necip. "Anahatlaryla slam Felsefesi". Ensar Neriyat. stanbul; 2000.

153

Dipnotlar
[1] " slam (http:/ / www. britannica. com/ EBchecked/ topic/ 309173)." Encyclopdia Britannica. Encyclopdia Britannica Online. Encyclopdia Britannica Inc. [2] "Mslmanlk". TDK Gncel Trke Szlk. (http:/ / www. tdk. gov. tr/ TR/ sozbul. ASPX?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF05A79F75456518CA& Kelime=mslmanlk) URL eriim tarihi: 12 Mays 2008. [3] "Islam: An Overview" Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. Oxford University Press. 24 Nisan 2008 <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e1087> [4] mmin (http:/ / www. dildernegi. org. tr/ TR/ Sozluk. aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EFEC9E8A7FA3AA308F& Sozcuk=mmin & Detay=1& ANAH=42087) DilDernegi.org.tr. Eriim: 30 Eyll 2011 [5] "Islam." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003. [6] The Mohammedan dynasties (http:/ / books. google. com/ books/ about/ The_Mohammedan_dynasties. html?id=4eJtAAAAMAAJ)books.google.com. Eriim: 17 Temmuz 2011 [7] Mohammed and Mohammedanism (http:/ / www. newadvent. org/ cathen/ 10424a. htm) Katolik Ansiklopedisi. Eriim: 17 Temmuz 2011 [8] The History Of The Mohammedan Dynasties In Spain Vol II (http:/ / www. archive. org/ details/ historyofthemoha032395mbp)Archive.org: Eriim 17 Temmuz 2011 [9] "Muslim." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003. [10] Rahman, Fazlur. "Islam: An Overview [First Edition]." Encyclopedia of Religion. Ed. Lindsay Jones. Vol. 7. 2nd ed. Detroit: Macmillan Reference USA, 2005. 4560-4577. Gale Virtual Reference Library. Gale. [11] "Islam", Encyclopaedia of Islam Online [12] Gardet, L. "Islm." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2008. Brill Online. (http:/ / www. brillonline. nl/ subscriber/ entry?entry=islam_COM-0387) URL eriim tarihi: 4 Mays 2008. [13] Szlkte "kurtulua ermek, boyun emek, teslim olmak; teslim etmek, bar yapmak" anlamlarndaki silm (selm) kknden tremi olan slam'n etimolojisini yapan ilk limlerden bn Kuteybe kelimeyi "boyun emek (inkyat) ve itaat etmek" eklinde aklamtr. Sonraki kaynaklarada genellikle bu aklamalar tekrar edilmi, "sulh ve selamet gayesiyle boyun emek, tabi ve teslim olmak" manalar ne karlmtr. (Mustafa Sinanolu, 'slm - Son ilh din', Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, Cilt 23, s. 1) [14] (man) inancna sahip bulunan kimseye m'min, inancnn gereini tam bir teslimiyetle yerine getiren kiiye de mslim denir. Ayrca Trkede mslim kelimesinin Farsa kurala gre oulu olan Mslman da (mslimn) bu anlamda kullanlmaktadr. (Mustafa Sinanolu, 'man', Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, Cilt 22, s. 212) [15] "David." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003. [16] Wensinck, A.J. "Rasl." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2008. Brill Online. (http:/ / www. brillonline. nl/ subscriber/ entry?entry=islam_COM-0911) <http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-0911> URL eriim tarihi: 6 Mays 2008. [17] T.C. Diyanet leri Trke Kur'an Meli, Mmin suresi (http:/ / www. kuran. gen. tr/ ?x=s_main& y=s_middle& kid=1& sid=40) [18] "Rasul". Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e1984) Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e1984> URL eriim tarihi: 6Mays 2008. [19] "Muhammad". Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e1577) Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e1577> URL eriim tarihi: 6 Mays 2008. [20] Buhl, F.; Schimmel, Annemarie; Noth, A.; Ehlert, Trude. "Muammad." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2008. Brill Online. (http:/ / www. brillonline. nl/ subscriber/ entry?entry=islam_COM-0780) <http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-0780> URL eriim tarihi: 6 Mays 2008. [21] Juynboll, G.H.A.; Brown, D.W. "Sunna." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2008. Brill Online. (http:/ / www. brillonline. nl/ subscriber/ entry?entry=islam_COM-1123) <http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-1123> URL eriim tarihi: 6 Mays 2008. [22] "Sunnah". Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. Oxford University Press. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e2279) <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e2279> URL eriim tarihi: 6 Mays 2008.

slam
[23] "Quran". Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e1945) Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e1945> URL eriim tarihi: 6 Mays 2008. [24] Welch, A.T.; Paret, R.; Pearson, J.D. "al- urn." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2008. Brill Online. (http:/ / www. brillonline. nl/ subscriber/ entry?entry=islam_COM-0543) <http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-0543> URL eriim tarihi: 6 Mays 2008. [25] Elmall Hamdi Yazr, Trke Kur'an Meli; Alak Suresi. (http:/ / www. kuran. gen. tr/ ?x=s_main& y=s_middle& kid=3& sid=96) [26] Elmall Hamdi Yazr Trke Meli; Hicr Suresi. (http:/ / www. multimediaquran. com/ quran/ turkce/ 015/ 15-elmalili. htm) [27] "Anthropomorphism". Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e172) Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e172> URL eriim tarihi: 6 Mays 2008. [28] "Ninety-nine beautiful names of God" The Concise Oxford Dictionary of World Religions. Ed. John Bowker. Oxford University Press, 2000. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t101. e5229) Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t101.e5229> URL eriim tarihi: 6 Mays 2008. [29] Esposito (1998), pp.6,12; Esposito (2002b), pp.4-5; F. E. Peters (2003), p.9 [30] "Muhammad", Encyclopaedia of Islam Online [31] Yazr, Elmall Hamdi. "ura Suresi". Trke Kur'an Meali. (http:/ / www. kuran. gen. tr/ ?x=s_main& y=s_middle& kid=3& sid=42) kuran.gen.tr. URL eriim tarihi: 4 Mays 2008. [32] Yazr, Elmall Hamdi. "Bakara Suresi". Trke Kur'an Meali. (http:/ / www. kuran. gen. tr/ ?x=s_main& y=s_middle& kid=3& sid=2) kuran.gen.tr. URL eriim tarihi:4 Mays 2008. [33] Yazr, Elmall Hamdi. "Al-i mran Suresi". Trke Kur'an Meali. (http:/ / www. kuran. gen. tr/ ?x=s_main& y=s_middle& kid=3& sid=3) kuran.gen.tr. URL eriim tarihi: 4 Mays 2008. [34] "Muawiyah ibn Abi Sufyan" Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e1565) Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e1565> URL eriim tarihi: 4 Mays 2008. [35] "Umar ibn al-Khattab". Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e2419) Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e2419> URL eriim tarihi: 4 Mays 2008. [36] "Uthman ibn Affan" Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e2449) Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e2449> URL eriim tarihi: 4 Mays 2008. [37] "Ali ibn Abi Talib". Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e120) Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e120> URL eriim tarihi: 4 Mays 2008. [38] "Yazid". Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e2536) Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e2536> URL eriim tarihi: 4 Mays 2008. [39] "Yazd (I) b. MUWIYA." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2008. (http:/ / www. brillonline. nl/ subscriber/ entry?entry=islam_SIM-8000) Brill Online. <http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_SIM-8000> URL eriim tarihi: 4 Mays 2008. [40] "Umayyad Caliphate". Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e2421) Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e2421> URL eriim tarihi: 4 Mays 2008. [41] "Saffah, Abu al-Abbas al-" Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e2052) Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e2052> URL eriim tarihi: 4 Mays 2008. [42] Lewis, B. "Abbsids (Banu 'l-Abbs)." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2008. (http:/ / www. brillonline. nl/ subscriber/ entry?entry=islam_COM-0002) Brill Online.<http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-0002> URL eriim tarihi: 4 Mays 2008. [43] http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e400 "Caliph/Caliphate". Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e400> URL eriim tarihi: 4 Mays 2008. [44] Schnig, Hanne (Halle/Saale). "Abbasids." Brill's New Pauly. Antiquity volumes edited by: Hubert Cancik and Helmuth Schneider. Brill, 2008. (http:/ / www. brillonline. nl/ subscriber/ entry?entry=bnp_e100350) Brill Online. <http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=bnp_e100350> URL eriim tarihi: 4 Mays 2008. [45] "Andalus, al-". Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e161) Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e161> URL eriim tarihi: 4 Mays 2008.

154

slam
[46] "Fatimid Dynasty". Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e645) Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e645> URL eirim tarihi: 4 Mays 2008. [47] T.C. Diyanet leri Bakanl. "lmihal"; 1. cilt; "man ve badetler". s. 16/91. (http:/ / www. diyanet. gov. tr/ turkish/ weboku. asp?sayfa=16& yid=33) URL eriim tarihi: 29 Nisan 2008. [48] "Aqidah" Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. Oxford University Press. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e176) <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e176> URL eriim tarihi: 30 Nisan 2008 [49] "Angels" Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e163) Oxford University Press.<http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e163> URL eriim tarihi: 30 Nisan 2008 [50] T.C. Diyanet leri, Trke Kur'an Meli. (http:/ / www. diyanet. gov. tr/ kuran/ ayet. asp?Kuran_id=2& Ayet_No=136& I3. x=6& I3. y=11) [51] Elmall Hamdi Yazr; Trke Kur'an Meali. Bakara suresi. (http:/ / www. kuran. gen. tr/ ?x=s_main& y=s_middle& kid=3& sid=2) [52] "Cibril Hadisi" tercmesi (http:/ / samil. ihya. org/ ?t2=oku& an=330& g=E1WA& s=6& t4=& t3=cibril. hadsi); zgn kaynak: Buhr, man 1; Mslim, man 1 [53] Klavuz, A. Saim. "slam Akaidi ve Kelam'a Giri". 24-27. [54] "Sin" Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e2211) Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e2211> URL eriim tarihi: 30 Nisan 2008. [55] Klavuz, A. Saim. "slam Akaidi ve Kelam'a Giri". 27. [56] Klavuz, A. Saim. "slam Akaidi ve Kelam'a Giri". 29-30. [57] Klavuz, Ahmed Saim. "man-Kfr Snr". sf 24-26. Marifet Yaynlar, stanbul, 1990 [58] Klavuz, A. Saim. "slam Akaidi ve Kelam'a Giri". 24. [59] Gardet, L. "mn ." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2006. Brill Online. (http:/ / www. brillonline. nl/ public/ iman) <http://www.brillonline.nl/public/iman> URL eriim tarihi: 30 Nisan 2008 [60] Klavuz, A. Saim. "slam Akaidi ve Kelam'a Giri". 34-35. [61] Klavuz, A. Saim. "slam Akaidi ve Kelam'a Giri". 25-27. [62] Klavuz, A. Saim. "slam Akaidi ve Kelam'a Giri". 27-28. [63] Yazr, Elmall Hamdi. Trke Kur'an Meli; Hucurat suresi (http:/ / www. kuran. gen. tr/ ?x=s_main& y=s_middle& kid=3& sid=49) [64] "The Five Pillars of Islam". RelS 201 Class Notes on Islam. University of Calgary. (http:/ / www. ucalgary. ca/ ~elsegal/ I_Transp/ IO5_FivePillars. html) ("slam'n Be art". RelS201 slam zerine ders notlar. Calgary niversitesi) URL eriim tarihi: 30 Nisan 2008. [65] "Khums" Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. Oxford University Press. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e1302) <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e1302> URL eriim tarihi: 30 Nisan 2008. [66] Zysow, A.; Gleave, R. "hums (a.)." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2008. Brill Online. <http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-1417> (http:/ / www. brillonline. nl/ subscriber/ entry?entry=islam_COM-1417) URL eriim tarihi: 30 Nisan 2008. [67] Elmall Hamdi Yazr Trke Kur'an Meli, Enfal Suresi, 41. ayeti. (Meli hazrlayan Yazr Snni bir Mslmandr) (http:/ / www. kuran. gen. tr/ ?x=s_main& y=s_middle& kid=3& sid=8) lgili kaynaktan naklen: "unu da bilin ki, eer Allah'a ve hak ile batln ayrld gn, iki ordunun arpt gn kulumuza indirdiklerimize iman etmi iseniz, ganimet olarak aldnz herhangi bir eyin bete biri Allah'ndr, peygambere, yaknlarna, yetimlere, yoksullara ve yolda kalmlara aittir." [68] Tyan, E. "jihd." Encyclopaedia of Islam (http:/ / www. brillonline. nl/ subscriber/ entry?entry=islam_COM-0189). Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2008. Brill Online. <http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-0189> URL eriim tarihi: 30 Nisan 2008. [69] ura suresi Trke Kur'an Meali; ii grleri temelli bir meal. (http:/ / quran. al-shia. com/ tr/ meal/ 42. htm) [70] Elmall Hamdi Yazr. Trke Kur'an Meli; ura suresi. (http:/ / www. kuran. gen. tr/ ?x=s_main& y=s_middle& kid=3& sid=42) [71] "Sunni Islam." Dictionary of the Israeli-Palestinian Conflict. Vol. 2. Detroit: Macmillan Reference USA, 2005. 440. Gale Virtual Reference Library. Gale. [72] Kamali, M. Hashim. "Madhhab." Encyclopedia of Religion. Ed. Lindsay Jones. Vol. 8. 2nd ed. Detroit: Macmillan Reference USA, 2005. 5547-5550. Gale Virtual Reference Library. Gale. [73] "Sunni Islam" Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e2280) Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e2280> URL eriim tarihi: 30 Nisan 2008. [74] Yezid zerine bir soru - sorularlaislamiyet.com (http:/ / www. sorularlaislamiyet. com/ subpage. php?s=show_qna& id=7452) URL eriim tarihi: 30 Nisan 2008. [75] Portre: Yezid - risaleinurenstitusu.org (http:/ / www. risaleinurenstitusu. org/ index. asp?Section=Enstitu& SubSection=EnstituSayfasi& Date=03. 09. 2004& TextID=799) URL eriim tarihi: 30 Nisan 2008.

155

slam
[76] Nasr, Seyyed Hossein. "Shiism: Ithn Asharyah." Encyclopedia of Religion. Ed. Lindsay Jones. Vol. 12. 2nd ed. Detroit: Macmillan Reference USA, 2005. 8337-8346. Gale Virtual Reference Library. Gale. [77] Ehl-i Snnet - sorularlaislamiyet.com (http:/ / www. sorularlaislamiyet. com/ subpage. php?s=article& aid=591) [78] Ehl-i Snnet - sorularlaislamiyet.com (http:/ / www. sorularlaislamiyet. com/ subpage. php?s=article& aid=591) URL eriim tarihi: 30 Nisan 2008. [79] Gleave, Robert. "Imamate." Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. Vol. 1. New York: Macmillan Reference USA, 2004. 350-351. Gale Virtual Reference Library. Gale. [80] "Shii Islam" Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e2189) Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e2189> URL eriim tarihi: 30 Nisan 2008. [81] Madelung, W. "Sha." Encyclopaedia of Islam (http:/ / www. brillonline. nl/ subscriber/ entry?entry=islam_SIM-6920). Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2008. Brill Online. <http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_SIM-6920> URL eriim tarihi: 30 Nisan 2008 [82] "Zayd ibn Ali" Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e2566) Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e2566> URL eriim tarihi: 30 Nisan 2008. [83] Daftary, Farhad. "Shia: IsmaIli." Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. Vol. 2. New York: Macmillan Reference USA, 2004. 628-629. Gale Virtual Reference Library. Gale. [84] "Ismailis" Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e1132) Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e1132> URL eriim tarihi: 30 Nisan 2008. [85] "Sunnis, Shiites, and Khariji 660c. 1000." Historical Atlas of the Islamic World. Derby, United Kingdom: Cartographica, 2004. 34-35. Gale Virtual Reference Library. Gale. [86] Francesca, Ersilia. "Khrijs ." Encyclopaedia of the Qurn. General Editor: Jane Dammen McAuliffe, Georgetown University, Washington DC. Brill, 2008. Brill Online. (http:/ / www. brillonline. nl/ subscriber/ entry?entry=q3_COM-00103) <http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=q3_COM-00103> URL eriim tarihi: 30 Nisan 2008. [87] "Ibadis" Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e913) Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e913> URL eriim tarihi: 1 Mays 2008. [88] Hariciler - sorularlaislamiyet.com (http:/ / www. sorularlaislamiyet. com/ subpage. php?s=article& aid=5123) [89] Klavuz, A. Saim. "slam Akaidi ve Kelam'a Giri".312-313 [90] Kafrawi, Shalahudin. "MurjiItes, Murjia." Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. Vol. 2. New York: Macmillan Reference USA, 2004. 492. Gale Virtual Reference Library. Gale. [91] "Mrcie" slam Ansiklopedisi. sevde.de (http:/ / www. sevde. de/ islam_Ans/ M/ M3/ 49. htm) URL eriim tarihi: 1 Mays 2008. [92] Klavuz, A. Saim. "slam Akaidi ve Kelam'a Giri". 312. [93] "Murjiis" Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e1625) Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e1625> URL eriim tarihi: 1 Mays 2008. [94] Klavuz, A. Saim. "slam Akaidi ve Kelam'a Giri". 306-308. [95] Schmidtke, Sabine. "Mutazila ." Encyclopaedia of the Qurn. General Editor: Jane Dammen McAuliffe, Georgetown University, Washington DC. Brill, 2008. Brill Online. (http:/ / www. brillonline. nl/ subscriber/ entry?entry=q3_COM-00127) <http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=q3_COM-00127> URL eriim tarihi: 2 Mays 2008. [96] Klavuz, A. Saim. "slam Akaidi ve Kelam'a Giri". 299-301. [97] Klavuz, A. Saim. "slam Akaidi ve Kelam'a Giri". 301-303. [98] Klavuz, A. Saim. "slam Akaidi ve Kelam'a Giri". 303-305. [99] Wheeler, Brannon M. "Abu Hanifa (699767)." Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. Vol. 1. New York: Macmillan Reference USA, 2004. 8-9. Gale Virtual Reference Library. Gale. [100] Libson, Gideon. "Fiqh." Encyclopaedia Judaica. Ed. Michael Berenbaum and Fred Skolnik. Vol. 7. 2nd ed. Detroit: Macmillan Reference USA, 2007. 41-43. Gale Virtual Reference Library. Gale. [101] El-hibri, Tayeb. "Sunni Islam." Encyclopedia of the Modern Middle East and North Africa. Ed. Philip Mattar. Vol. 4. 2nd ed. New York: Macmillan Reference USA, 2004. 2122-2124. Gale Virtual Reference Library. Gale. [102] Schneider, Irene. "Pluralism: Legal and Ethno-Religious." Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. Vol. 2. New York: Macmillan Reference USA, 2004. 533-535. Gale Virtual Reference Library. Gale. [103] Wheeler, Brannon M. "Madhhab." Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. Vol. 2. New York: Macmillan Reference USA, 2004. 417-418. Gale Virtual Reference Library. Gale. [104] Karaman, Hayrettin. "slam Hukuk Tarihi".hayrettinkaraman.net (http:/ / www. hayrettinkaraman. net/ kitap/ tarih/ 0213. htm). URL eriim tarihi: 3 Mays 2008. [105] "Hanafi School of Law" Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e798) Oxford University Press.

156

slam
<http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e798> URL eriim tarihi: 4 Mays 2008. [106] Hallaq, Wael B. "Hanafi School of Law." Encyclopedia of the Modern Middle East and North Africa. Ed. Philip Mattar. Vol. 2. 2nd ed. New York: Macmillan Reference USA, 2004. 988-989. Gale Virtual Reference Library. Gale. [107] "mameyn". amil slam Ansiklopedisi. (http:/ / kitap. ihya. org/ genel/ samil. php?an=898& g=1zL9& s=18& t2=oku& t3=immeyn& t4=) ihya.org URL eriim tarihi: 12 Mays 2008. [108] Hallaq, Wael B. "Hanbali School of Law." Encyclopedia of the Modern Middle East and North Africa. Ed. Philip Mattar. Vol. 2. 2nd ed. New York: Macmillan Reference USA, 2004. 989-990. Gale Virtual Reference Library. Gale. [109] Mandel, Ruth. "Alevi." Encyclopedia of the Modern Middle East and North Africa. Ed. Philip Mattar. Vol. 1. 2nd ed. New York: Macmillan Reference USA, 2004. 112-115. Gale Virtual Reference Library. Gale. [110] Peimani, Hooman. "Alevi Muslims." Encyclopedia of Modern Asia. Ed. Karen Christensen and David Levinson. Vol. 1. New York: Charles Scribner's Sons, 2002. 82. Gale Virtual Reference Library. Gale. [111] Vorhoff, Karin. ""Let's Reclaim Our History and Culture!": Imagining Alevi Community in Contemporary Turkey." Die Welt des Islams 38.2 (1998): 220-52. [112] Norton, John D. "Bektashis." Encyclopedia of the Modern Middle East and North Africa. Ed. Philip Mattar. Vol. 1. 2nd ed. New York: Macmillan Reference USA, 2004. 434-436. Gale Virtual Reference Library. Gale. [113] Livni, Eran. "Alevi Identity in Turkish Historiography". (http:/ / cas. uchicago. edu/ workshops/ mehat/ past_conferences/ Livni. pdf) URL eriim tarihi: 11 Mays 2008. [114] "The Alevi" blm, "Turkey" ksm. Library of Congress Country Studies. (http:/ / lcweb2. loc. gov/ cgi-bin/ query/ r?frd/ cstdy:@field(DOCID+ tr0050)) URL eriim tarihi: 11 Mays 2008. [115] AB Basn Aklamalar (ngilizce) (http:/ / europa. eu/ rapid/ pressReleasesAction. do?reference=SPEECH/ 06/ 536& format=HTML& aged=1& language=EN& guiLanguage=en) [116] "Turkish Alevis Today". John Shindeldecker. (http:/ / www. alevi. dk/ ENGELSK/ Turkish_Alevis_Today. pdf) URL eriim tarihi: 11 Mays 2008. [117] Ate, Sleyman. "Slemi ve Tasavvufi Tefsiri"; 1. Snmez Neriyat. stanbul, 1969. [118] e-eyb, Kamil Mustafa. "es-Slatu Beyne't-Tasavvuf ve't-Teeyyu". 1/276-293. Badat; 1963. [119] Gngr, Erol. "slam Tasavvufunun Meseleleri". 50-63. tken. stanbul, 1984. [120] Mahmud, Abdulkadir. "el-Felsefetu's-Sufiyye fi'l-slam". 8-43. [121] sa, Kemal Muhammed. "Nazarat fi Mu'tekadat ibn Arab". 74-75. Daru'l Cidde, 1984; 2. bask Kuveyt. [122] Kurtkan, Amiran. "Sosyolojik Adan Tasavvuf ve Laiklik". 38-39. Kutsun Yaynevi. stanbul, 1977. [123] Ayn, Mehmet Ali. "Tasavvuf Tarihi". 37. Erzurum, 1979. [124] O'Leary, De Lacy. "slam Dncesi ve Tarihteki Yeri". 114. Ankara .:F. Yaynlar. Ankara, 1971. lgili eserden naklen: "...bunu bir eit zahitlik telakki edersek, bu trl zahitliin Kuranda bulunmadn ve bunun ilk Mslmanlar iin de yabanc olduunu belirtmek gerekir... Hristiyan manastr hayat tarihi veya birok Hint dinleri salikleri ve hatta daha sonraki sofilerin anlayna gre bu, insan hayatnn normal zevk ve dknlklerinden, bilhassa evlenme, ruhun safiyetini bozan ve tekmln durduran eylerden kanmay dnmek manasna gelir. Bu manada zahitlik slam'n ruhuna yabancdr ve Mslmanlar arasna gelmi olarak grlr...". [125] O'Leary, a.g.e. 115. lgili kaynaktan naklen: "Sufiler gelenee deil, ruhun ykselmesine mani olan bedenin arzularn bertaraf etmeye nem verdiler. Bu da gsteriyor ki, ilk Mslmanlarca bilinmeyen yeni bir fikrin tesiri altnda kalmlard. Bu bakmdan kendilerini hibir manada sahabenin takipisi saymak mmkn deildir" [126] http:/ / www. adherents. com/ Religions_By_Adherents. html [127] "Saudi Arabia". CIA World Factbook. (https:/ / www. cia. gov/ library/ publications/ the-world-factbook/ geos/ sa. html) [128] "Indonesia, Islam in" (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e1034). Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e1034> URL eriim tarihi: 5 Mays 2008. [129] "Indonesia". CIA World Factbook. (https:/ / www. cia. gov/ library/ publications/ the-world-factbook/ geos/ id. html) URL eriim tarihi: 5 mays 2008. [130] Gaborieau, M. " India (Hind)." (http:/ / www. brillonline. nl/ subscriber/ entry?entry=ei3_COM-0035) Encyclopaedia of Islam, THREE. Edited by: Gudrun Krmer, Denis Matringe, John Nawas and Everett Rowson. Brill, 2008. Brill Online. <http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=ei3_COM-0035> URL eriim tarihi: 4 Mays 2008. [131] "Science" Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e2125) Oxford University Press. 2008 <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e2125> URL eriim tarihi: 4 Mays 2008. [132] Hughes, Aaron. "Science, Islam and." Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. Vol. 2. New York: Macmillan Reference USA, 2004. 611-614. Gale Virtual Reference Library. Gale. [133] "ilim". TDK Gncel Trke Szlk. (http:/ / www. tdk. gov. tr/ TR/ sozbul. ASPX?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF05A79F75456518CA& Kelime=ilim) URL eriim tarihi: 3 Mays 2008. [134] Grant, E. "Science (in the Middle Ages)." New Catholic Encyclopedia. Vol. 12. 2nd ed. Detroit: Gale, 2003. 807-815. Gale Virtual Reference Library. Gale. [135] Brentjes, Sonja. "Islamic Science." New Dictionary of the History of Ideas. Ed. Maryanne Cline Horowitz. Vol. 3. Detroit: Charles Scribner's Sons, 2005. 1155-1160. Gale Virtual Reference Library. Gale.

157

slam
[136] Peters, Ted. "Science and Religion." Encyclopedia of Religion. Ed. Lindsay Jones. Vol. 12. 2nd ed. Detroit: Macmillan Reference USA, 2005. 8180-8192. Gale Virtual Reference Library. Gale. [137] Shefer, Miri. "Islamic Medicine." New Dictionary of the History of Ideas. Ed. Maryanne Cline Horowitz. Vol. 4. Detroit: Charles Scribner's Sons, 2005. 1412-1413. Gale Virtual Reference Library. Gale. [138] Taylan, Necip. "slam Felsefesi". 136-138. [139] Taylan, Necip. a.g.e. 139. [140] Taylan, Necip. a.g.e. 165-201. [141] Taylan, Necip. a.g.e. 202-232. [142] Taylan, Necip. a.g.e. 244-254. [143] Taylan, Necip. a.g.e. 143. [144] Blair, Sheila S. and Jonathan M. Bloom. "Art." Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. Vol. 1. New York: Macmillan Reference USA, 2004. 75-82. Gale Virtual Reference Library. Gale. [145] "Islamic Arts." Historical Atlas of the Islamic World. Derby, United Kingdom: Cartographica, 2004. 172-175. Gale Virtual Reference Library. Gale. [146] "Painting" Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e1808) Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e1808> URL eriim tarihi: 6 Mays 2008. [147] Khnel, E. "Arabesque." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2008. (http:/ / www. brillonline. nl/ subscriber/ entry?entry=islam_SIM-0694) Brill Online. <http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_SIM-0694> URL eriim tarihi: 6 Mays 2008. [148] Schimmel, Annemarie. "Calligraphy: Islamic Calligraphy." Encyclopedia of Religion. Ed. Lindsay Jones. Vol. 3. 2nd ed. Detroit: Macmillan Reference USA, 2005. 1372-1373. Gale Virtual Reference Library. Gale. [149] "Calligraphy and Epigraphy" Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e403) Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e403> URL eriim tarihi: 6 Mays 2008. [150] Creswell, K.A.C. "Architecture." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2008. Brill Online. (http:/ / www. brillonline. nl/ subscriber/ entry?entry=islam_COM-0062) <http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-0062> URL eriim tarihi: 6 Mays 2008. [151] "Architecture" Oxford Dictionary of Islam. John L. Esposito, ed. Oxford University Press Inc. 2003. Oxford Reference Online. (http:/ / www. oxfordreference. com/ views/ ENTRY. html?subview=Main& entry=t125. e188) Oxford University Press. <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t125.e188> URL eriim tarihi: 6 Mays 2008.

158

D balantlar
Diyanet leri Bakanl resm sitesi (http://www.diyanet.gov.tr/turkish/dy/default.aspx) (Trke) "Islam". The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition. Copyright 2008 Columbia University Press. (http://www. encyclopedia.com/doc/1E1-Islam.html) Encyclopedia.com. (ngilizce) A Shi'ite Encyclopedia ("ii Ansiklopedisi"). (http://www.al-islam.org/encyclopedia/) al-islam.org (ngilizce) Mslmanlarn Uygarla Katklar. (http://www.muslimheritage.com/) Muslimheritage.com (ngilizce) slamiyet org. (http://www.islamiyet.org/) islamiyet.org (Trke)

Ehl-i Snnet

159

Ehl-i Snnet
Siyasi Tarih ve Olaylar Muhammed bin Abdullah Dnemi Drt Halife Cemel Vakas Sffin Sava Hakem Olay Hasan'n Hilafeti Emeviler Abbasiler Siyasi Mezhepler ia Hariciler Ehl-i snnet Ayrca Baknz Politik slam Liberal slam slam Felsefesi

Ehl-i Snnet, (Arapa: ) zaman zaman Snni slam veya Snnilik de denir. Ehl-i Snnet slam aleminin %83'n oluturmaktadr. Ehli Snnet'in kendi ierisinde itikadi adan , fkh adan 4 mezhep bulunmaktadr.

Snni Mezhepler
Fkhi Snni Mezhepler
Mezheplere Gre Fkh Okullar: Snni: Ak Yeil: Hanefi Mezhebi Turuncu: Maliki Mezhebi Mavi: afi Mezhebi Koyu Yeil: Hanbeli Mezhebi ii: Koyu Pembe: Caferilik Mezhebi Ak Pembe: Zeydilik Mezhebi

Ehli Snnet mezhepleri Hanefi, afii, Maliki ve Hanbel mezheplerinden oluur. Bu drt mezhepten ilki olan Hanefi mezhebi Maturidilik'e bal iken afi ve Malikiler Eariye, Hanbeliler ise Selefiyye baldrlar. tikat (inan) bakmndan bu drt mezhep arasnda nemli bir farkllk yoktur. tikat dzeyindeki farkllklar sadece teferruattan ibarettir; ama fkhi konularda yani uygulama ve ibadetlerde baz farkllklar grlr. Hanbel Mezhebi'nin fkhi grleri gnmzde 18. yzylda Arabistan'da dinsel ve siyasal bir hareket olarak ortaya kan Vahhabilik erevesinde yorumlanm biimiyle varln srdrmektedir. Hanbel olan bn-i Teymiye'nin grlerini daha ar yola sokan Suudi Arabistan Vahhabileri'dir. Vahhabiler'in baz itikadi inanlar Ehl-i Snnet'ten farkldr. Bu sebeple Snniler, Vahhabileri Ehli Snnet'ten saymazlar. Snni mezhepler (fkh okullar) drt tanedir: Hanefi mezhebi fi mezhebi Maliki mezhebi Hanbeli mezhebi

Ehl-i Snnet Bu drt Snni fkh okulu dnda da fkh okullar olmasna karn daha az sayda izdee sahip olmu ve dier drt mezhep dnda daha az tannmlar ve zamanla yok olmular ve izdeleri tarafndan kayt altna alnmamlardr. Snniler, her Mslmann bu mezheplerden birini benimseyip uygulamalarn setikleri bu mezhebe gre yapmalar gerektiine inanrlar ve mezheplerin birletirilmesini (Telfik-i Mezahib) uygun (caiz) grmezler.

160

Snniliin Hadis Anlay

Kur'an'n slam dinindeki yeri tm mslman gruplarca benimsenmekle birlikte hadis konusunda farkl slami gruplarn farkl anlaylarla sahip olduklar bilinmektedir. Hadisler slamiyetin ilk dnemlerindeki peygamber ve yaknlarnn ibadete, muamelat denilen dindeki eitli konulara ilikin gr ve davranlar slam dnyasnn haritas. Hanefiler (yeil renkte) Trkiye'de, Yakn Dou'nun kuzeyinde, yanstan kaytlardr. Mslman Merkezi Asya ve Hindistan'da stnlk tekil eder. bilginler peygamberin vefatndan sonra slam toplumunun kar karya kald sorunlara Kur'an'dan ve snnetten sonra nc kaynak kabul edilen Hadislerden delillerle zm getirmeye almlardr. Snnilik, iiliin aksine Muhammed dneminde yaam peygamberin yaknndaki tm arkadalarna (Sahabi denir) dinin gvenilir kayna olarak yaklamakta olduundan eitli Hadis bilginlerinin hadis kriterlerine uygun bulduklar tm hadisleri hangi sahabe kanalyla gelirse gelsin kabul etmektedir. Yine Snnilik ilk drt halifeyi (Ebu Bekir, mer, Osman ve Ali) Muhammed'den sonra gelen gvenilir ve tazime layk dini kiilikler olarak kabul ederler. Oysa iiler ilk halifeyi (Ebu Bekir, mer ve Osman) Ali'nin elinden halifelii eitli yollarla gasp etmi kiiler olarak bakp tazim gstermezler. iilerin bir ksm sahabeyi gvenilmez kabul edip sadece on iki imamdan gelen hadisleri doru ve gvenilir (sahih) kabul etmesine karlk Snniliin gvenilirlii tm sahabeyle genilettirmesi her iki grubun hadis klliyatlarnda bir ksm farkllklar bulunmasna yol amtr. Snni slam anlaynda peygamberden aktarld gvenilir (sahih) kabul edilen hadis kitaplar unlardr: Buhr mam Mslim Nasa'i Eb Davd Snen-i Tirmizi bn-i Mce

Daha az bilinmekle birlikte kabul edilen dier hadis kaynaklar ise unlardr: mam Malikin Muvattas Ahmed bin Hanbelin Msnedi Sahih bin Khuzaima Sahih bin Hibban Al Hakimin Mustadraki Abdlrezzakn Musannaf

Ehl-i Snnet

161

tikadi Snni Mezhepleri

Selefilik - Hanbeliliin de kurucusu olan imam Ahmed bin Hanbel ile ilk devresini yaayan Selefilik, Harranl bn-i Teymiyye ile ikinci aamasn geirdi. Gnmzde de devam eden nc kuan ncs, 18. yzyln banda domu olan Muhammed bin Abdlvahhab'dr. Selefiyye terimi ou kez Hanbeli ekol ierisinden yetimi bir alim olan, Muhammed bin Abd ul-Vahhab'n retilerini benimseyen, slam Corafyas'nda kartlar tarafndan yaygn ekilde Vahhabilik olarak tanmlanan inan sistemine mensup kiileri tanmlamak iin kullanlmaktadr. Gnmzdeki selefi anlay, Snni grubun ounluu tarafndan Ehl-i Snnet d grlmektedir Earilik - Ebul-Hasan Ali El-Eari (873-935) tarafndan kuruldu. Mslman fakih (hukuku) ve pek ok snni sufinin kendisine sayg duyduu ve kendisi de sufi olan mam- Gazali tarafndan benimsenen bir kelam okuludur. Eari kelam insan aklna vahyi yorumlamakta daha kstl bir alan tanmakta ve inancn insan aklndan kamayaca vahye ihtiya olduu dolaysyla da vahyin gelmedii durumlarda insann sorumlu olamayaca ilkesini savunmaktadr. nan gibi tm ahlaki ilkelerin kayna da vahiy ile peygamberin ve sahabilerin uygulamalardr. Matridlik - Ebu Mansur el-Matrid (.944) tarafndan kuruldu. Orta Asya'daki Trk topluluklar tarafndan kabul edilinceye kadar aznlkta kalan bir itikadi mezheptir. Gemite Anadolu'da Seluklu ve Osmanl mparatorluunda yaayan Trklerin byk bir ksma Snniliin bu itikadi mezhebine balyd.[kaynak belirtilmeli] Ayrca afilik, Maliklik ve Hanbellik fkh okullar E'ariyye itikadi mezhebine balyken Haneflik fkh okulunun izdeleri Matridlik itikadi mezhebine baldrlar. Matridlik, Tanr'nn var olduu bilgisine akl yrtmeyle ulalabileceini savunur.

ia
ilik
ilik veya ia, (Arapa: ,Farsa: )slm dinindeki zmrelerden biridir. i slm ya da i Mezheb olarak adlandrld da olur. Bu zmrenin mensuplarna i veya ia denir. Son zamanlarda, Trkiye'de ilik szc, i akmlarnn srf bir tanesi olan Cferlik ile e anlam tam bir hale gelmitir, hlbuki ilik veya ia tifesi "slamiyette Ali'ye yanda olan kimseler" olarak gemektedir.[1]

ia

162

Etimoloji
"ia" terimi "takipiler" veya "izdeler" anlamna gelen Arapa kelimesinden gelmektedir. Tarihteki kullanm "iat-u Ali" yani "Ali'nin takipileri" anlamna gelen ifadesinin ksaltlm formudur. Snni kaynaklar bu terimin Muhammed'in veftn takip eden yllarda kullanlmaa balandn ialar ise asr- saadette de kullanldna inanrlar.

Kollar
iilik akm deiik fikirler barndrmaktadr. iilerin ortak noktas, Muhammed'in vefatndan sonra, halifelik makamnn (mamet) srf onun soyundan (Ali ile balamak zere) gelen insanlara ait olduunu kabul etmektir. iler arasnda, mamet hakknda farkl grler vardr ve bu yzden ilik genel olarak kategoriye ayrlmaktadr.

Beiler veya Zeydler

Zeydler, Muhammed'den sonra mamlarn sralamasn u ekilde olduuna inanrlar: mm Ali, mm Hasan, mm Hseyin, mm Ali bin Hseyin (Zeyn el b- Dn), mm Zeyd bin Ali e-ehid. Daylam ve Taberistan blgesinde 864 ylndan 928 ylna kadar hkm sren Alavler adndaki devlet, tarihte kurulmu olan ilk Zeyd devletidir. Tarihte deiik Zeyd inanlar ortaya km, fakat gnmzde Zeydlerden srf bir inan grubu varln srdrmekte olup, en youn olarak Yemen'de yaamaktadrlar.

Yediciler veya smailler

ran'dan 19. yzyl'a ait temsili bir Ali bin Ebu Talib betimlemesi. i slam inancnda Ali'nin ok zel bir yeri vardr ve i amentsnde bulunan imamet anlayna gre Muhammed bin Abdullah veft ettiinde yerine imm olmas gereken kii Ali'dir ve imamet Ali'nin soyundan devam eder.

smaililere gre, mmet sralamas yledir: mm Ali, mm Hseyin, mm Ali bin Hseyin (Zeyn el b- Dn), mm Muhammed el-Bakr, mm Cfer-i Sadk, mm smail bin Cfer el-Mbarek. smaililerin birok kolu ve inan grubu vardr. Bunlar mmet hakknda ok deisik fikirleri savunmaktadr. Kimilerde, smail'in son mam olduuna inanlrken, baka smaili gruplar, mamln smail'in soyundan gelen kiiler ile gnmze kadar devam ettiine inanrlar. Tarihte Fatmiler smail devletidir. smaililer, Safevler dnemine kadar, dnya iliin ounluunu oluturmaktayd. Gnmzde smaililer zellikle Hindistan, Pakistan, Afganistan, Tacikistan corafyalarnda ve Suriye'de yaamaktadrlar.

Onikiciler veya snaaeriyyeciler

Onikicilere gre mmet sralamas yledir: mam Ali, mam Hasan, mam Hseyin, mam Zeynel Abidin, mam Muhammed Bakr, mam Cafer Sadk, mam Musa Kazm, mam Ali Rza, mam Muhammed Taki, mam Ali el Naki, mam Hasan el-Asker, mam Muhammed Mehd. Onikiciler, Safevler dneminden beri ve gnmzde de dnya i gruplarnda ounluktadrlar. Onikici olan birok inan bulunmaktadr. Bunlarn en yaygn olan Cferlik yani snaaeriye olarak tannan mezheptir. Bunun dnda Nusayrlik, Bektalik, Malang, Nurbak tarikat vs. gibi inanlar da On ikicidir. Ama Cferler, Cferlik mezhebinden baka hi bir mezhebin i olduunu kabul etmez. Dier on ikici inanlarn slam d olduuna inanr. ii mezhebi olan Zeyd Mezhebini Mslman saymakla beraber "hak" bir mezhep olmadna inanr.

ia

163

On ki mam
Ayrca baknz: On ki mam 1. Ali bin Ebu Talib (600661), "Emir l-M'minin" olarak da bilinir 2. Hasan bin Ali (625669), Hasan al Mcteba olarak da bilinir. 3. Hseyin bin Ali (626680), Husayn al ehid veya ah Hseyin veya Husayn al aheda olarak da bilinir. 4. Ali bin Hseyin (658713), Ali Zeynel Abidin olarak da bilinir. 5. Muhammed bin Ali (676743), Muhammed el-Bakr olarak da bilinir. 6. Cafer bin Muhammed (703765), Cafer-i Sadk olarak da bilinir. 7. Musa bin Cafer (745799), Musa el-Kzm olarak da bilinir. 8. Ali bin Musa (765818), Ali er-Rza olarak da bilinir. 9. Muhammed bin Ali (810835), Muhammad el-Cevad olarak da bilinir. Taki olarak da bilinir. 11. Hasan bin Ali (846874), Hasan el-Askeri olarak ta bilinir. 12. Muhammed ibn Hasan (868), Muhammed Mehdi olarak da bilinir. ii inancna gre halen kayp (Gaiba) ve kyamet yaklanca ortaya kacaktr. Trkiye'de yaayan i gruplar ounluk srasyla Alevler, Cferler ve Nusayrlerdir.
Oturanlar: Hasan, Ali ve Hseyin, sa ve solunda ayakta kalan ise Kerbela Hadisesi'nde len Abbas bin Ali (Kaar dnemi hat sanat eseri, 19. yzyl)

10. Ali bin Muhammed (827868), Ali Naki veya El-Hd olarak da bilinir.

Dalm
iler, slam dinine mensup 1.5 milyar insann[2], yaklak olarak 200 milyonunu temsil ederek, slam aleminin %16'sn oluturmaktadrlar. ran, Azerbaycan, Bahreyn, Irak ve bir olaslkla Yemen'de nfusun ounluunu ayrca Lbnan'n da nemli bir ksmn oluturmaktadrlar. ilik, ran'n %89'u[3], Azerbaycan'n %85'i[4], Irak'n %60-%65[5], Yemen, Bahreyn, Katar, Trkmenistan, Trkiye'nin % 10'u ve Lbnan'n % 65'i ii nfustur. Ayrca Suudi Arabistan'n %15'i, Pakistan'n %20'si[6] ve Afganistan'n %19'u[7] iidir. Ayrca AB lkelerinde 10 milyona yakn, Amerika ktasna dalm 20 milyon zeri, Afrika'da sadece Nijerya'da 10 milyon ii bulunmaktadr.

ia

164

Cfer iliinde ve Snnlikte Snnet ve Hadis

NOT: Alttaki yazlardaki "Snnilik" szc, sadece Snniliin 4 hak mezhebi olarak tannan mezhepler iin geerlidir. Snnilik Muhammed'in snnetini takip edenler anlamna gelmekteyse de bu durum Cferiyye iliinde iilerin snneti veya hadisi dinin kaynaklar arasnda saymadklar anlamna gelmemektedir. Cferler peygamberin "gerek" snnetini takip ettiklerini nk peygamberin soyundan gelen kimselerden bu snneti aldklarn savunmaktadrlar.[8] Bunun sonucu olarak Caferilik ve Snnilik kaytl ihafi gelenek veya hadislere farkl yaklamaktadr. Cfer inancna gre ilik ve Snnlik arasndaki ayrm peygamberin vefatyla bir ksm mslmanlarn Ali'nin nderliini (hilafet) benimsemesiyle dierlerinin ise gl bir ekilde Ebu Bekir'i desteklemesiyle birlikte balamtr. iler Ali'ye hilafetin Gadir Hum'da verildiine ve bu olayn kendilerinin de benimsedikleri gvenilir kaynaklarda bulunduuna inanmaktadrlar. slm hkuku ksmen hadise dayal olduundan Cferiyye ilii mam Ali'nin trbesi (Necef, Irak) Snn hdis kaynaklarndan bazlarn Snnliin de i hadis kaynaklarndan bazlarn reddetmeleri her iki grubun kabul ettii slam hukukunda da farkllklar domasna neden olmutur. rnein ilik ve Snnlikte Cuma namazn klmalarna karn namaz vakitlerinde farkllklar vardr. Yine Caferilerde uygulayageldikleri geici nikah (Mut'a Nikah) Snnilik tarafndan dinde bir zamanlar gerekletirilmekle birlikte daha sonra slam peygamberi Muhammed tarafndan tmyle uygulamadan kaldrldna inanlmaktadr. Fakat Cferler bunun mer bin Hattab tarafndan kaldrldn zelllikle snn kaynaklarndan ispatlamakta,[kaynak belirtilmeli] ve peygamber zamannda kabul grlen bir eyin kaldrlmasn uygun grmemektedir. Binenaleyh peygamberin doru grd kyamete kadar doru, yanl grd ise kyamete kadar yanltr. Cferlikte snnet Hazreti Muhammed'den aktarlan szl gelenek olduu kadar mmlardan da aktarlanlar kapsamaktadr. Tabatai'nin de deyimiyle, "ia dnyasnda en gvenilen ve benimsenen hadis" klliyat Kuleyni'nin "Al-Kafi"sidir. Drtbin hadisin bulunduu bu kaynak kitap, Snnler tarafndan gvenilir bulunmad iin kullanlmamaktadr. ilerin gvenilir kabul ettii dier hadis kaynaklar ise; bn-i Babeveyh el-Kummi'nin "Men L Yehduruhl Fakih" (Bir Fakihin Ortaya Koyduu eyler) Ebu Cafer et-Tusi'nin "El-stibsar" ve "Tehzib'ul Ahkam" kitaplardr, hadis ve her dalda zengin kaynaklara sahiptirler. Fakat bunlarn ou mezhebi taassuplar sebebiyle dier mezheplerce tannmam okunup aratrlmam olduu kans akademisyenler nezdinde yaygn kanaattr.[kaynak belirtilmeli]

Snnlik ile iliin ayrl

Snn ve i ayrm slam peygamberi Muhammed bin Abdullah'n 632 tarihinde veftyla birlikte balamtr. Yaad srece peygamber kimliinin yan sra siyasi nder vasfn da kendisinde bulunduran peygamberin artk hayatta olmay mslman toplumu yeni nderin kim olaca sorusuyla kar karya Alevlik'te ve ilik'te nemli bir yere sahip olan brakmt. Sakife denilen yerde toplanan bir grup mslman Zlfikar isimli klcn temsl bir resmi. hilafete Ebu Bekir'i semi daha sonra i olarak adlandrlacak olan Ali taraftar bir grup mslman da Muhammed'in damad olan Ali'nin bu greve daha layk olduunu ve Ebu Bekir'i seen grubun hak yoldan saptn dnmt.

ia Peygamberin vefatnn zerinden yaklak otuz yl getikten sonra slam toplumu ilk i sava yaamtr. Bu sava mslmanlarn grubunu birbirinden kesin olarak ayrmtr. Snnler ve Snnlik - Snnler ilk drt halifenin (Ebu Bekr-i Sddk, mer bin Hattab, Osman bin Affan ve Ali bin Ebu Talib) Kur'an ve Snnet'e uygun hak yneticiler olduuna ancak sonradan gelen ou halifenin nceki halifelerin standartlarna uymakta baarsz olduuna inanmaktaydlar. Ancak ilk halifeler kadar baarl olamadysalar da Snni ulemaya mslmanlar sonradan gelen otoritelere de itaat etmeleri gerekliydi.

165

Miras sorunu
i'lere gre Hazreti Muhammed'in dul elerinin yan sra Hazreti Ali ve Fatma Zehra'nn da, Ebu Bekir'in hilafetinden honutsuz olmalarnn bir baka nedeni daha vard [9]. Muhammed vefat ettiinde geride nemli miktarda arazi ve mal varl brakt. Bunlarn en mehuru tartmalarn da odanda olan Fedek Arazisi'dir. Ebu Bekir'e gre bu mal ve arazilerin gelirinden Peygamber halka yardmlarda bulunuyordu ve dolaysyla devlete aitti. Ali ise "Muhammed'e gelen veraset ile ilgili vahiylerin peygamber'in mirasn da kapsadn" iddia ederek bu duruma kar kyordu. Zira Kur'an'da vefat eden bir kiinin mirasnn nasl pay edilecei izah edilmektedir. iilere gre Ebu Bekir, Muhammed'in dul elerine devletten maa balam ancak Muhammed'in kanndan olan Ali, Fatma ve bn Abbas'a o kadarn bile vermemiti ve Ali'nin etki ve nufuzunu krmak iin bu Fedek Hurmal'nn gasp gereklemiti. Ei Fatma'nn ehadetinden sonra Ali, Fatma'nn Peygamber'in mirasndan payn almak iin tekrar bavurdu ancak bavurusu ayn nedenlerle bir kez daha reddedildi. Bununla birlikte Ebu Bekir'den halifelii devralan mer, Medine'deki arazileri Muhammed'in kabilesi Haimoullar adna Ali ve Abbas'a verdi; Hayber ve Fedek Arazisi'ni ise devlet mal sayd (Madelung, 1997 s. 62). ii kaynaklarna gre bu durum Muhammed'in soyundan olanlara (Ehl-i Beyt), baskc halifeler tarafndan yaplan hakszlklarn bir baka rneidir [10]

Cfer iliin retisi

mann artlar (Usl al-Dn) Tevhid (Birlik): Allahn Bir oluu Adalet : Allahn adil oluu Nbvvet (Peygamberlik): Allahn tm insanla dini retmek iin mkemmel ve yanlmaz 124 bin peygamber atad. mamet (Liderlik): Allahn insanla rehberlik edecek belirli liderler(12 Masum mam) atad Mead (Kyamet, Hkm Gn): Allahn kyamet gn insanlar diriltecei, mizan, hesap, srat, Cennet, Cehennem'in hak olduu slamn artlar (Fur al-Dn) Namaz: Gnde 3 kez ezan ile icra edilen ibdet Oru: Ramazan aynda oru tutmak. iilikte gnbatm, gnein tam batm anlamna geldii iin Snnilerinkine gre birka dakika gecikir. Hac: (Pilgrimage) Mekkedeki Kabe blgesinde hac ibadetinin gereklerini yerine getirmek. iilikte Hac bittikten sonra Medine'deki Muhammed'in mezar ve imamlar ziyaret edilir. Bunun dnda Necef'teki mam Ali Trbesi ve Kerbela'daki mam Hseyin Trbesi, Onikicilikte Mehed'deki mam Ali Riza Trbesi gibi imamzadeler ziyaret edilir. (Ancak iilikte, "Hac vazifesi yerine getirildikten sonra Peygamberin ve mamlarn kabirleri de ziyaret edilmelidir" diye bir art yoktur. iler, Peygamber'in veya mamlar'n kabirlerine yaplacak olan ziyarete de Hac demezler. ilere gre Hac sadece Kbe'ye yaplr.) Zekat: Fakirlere datlmak zere belirli gelir grubuna sahip insanlarn gelirinden yapt yardm. Hums: (Bete Bir) Baz mallarn dini vergisini dinde belirlenen yerlere vermek mesela fakirlere ve seyyidlerin fukerasna vermek.

ia Cihad (Mcadele): Allah adna mcadele etmek. Cihad iki trldr. lki insann yaamnn her aamasnda iyiyi yerine getirmek adna nefsiyle verdiidir ki buna "Byk Cihad" denir ikincisi de "Kk Cihad" denilen kiinin dnda olan ktlklerle mcadelesidir. Emr-i Bil Maruf: yilii emretmek Nehyi Anil Mnker: Ktlkten sakndrmak Tevella: Ehl-i Beyti ve onlarn takipilerini sevmek Teberra: Ehl-i Beyt'in dmanlarndan kiinin tm ilikisini kesmesi

166

ilik ile Snnlik arasndaki anlay ve uygulama farklar

iler, Muhammed'den sonra hilafet'in Ali ve soyuna ait olduunu savunur ve snnilerin meru ve dince makbul kabul ettikleri ilk halife (Ebu Bekir, mer ve Osman'n) hilafeti Ali'den gasp ettiklerine inanrlar. Yezid'in babas Muaviye konusunda ise yine bir benzerlik vardr. iiler Yezid hakkndaki grlerin benzerini Ali'nin hilafetine kar kt iin Muaviye iin de srdrrler ancak Snniler Muaviye'nin bir "itihad" yaptn ve itihadnda yanlsa bile Kur'an'n vahiy katibi ve peygamberin eshabndan olduu gerekesiyle hakknda kt ifadede bulunmaktan kanrlar. iiler ise peygamberin sahabesinden olmasnn daha sonra yapt irkinlikleri rtemeyeceini anlatmaktadrlar. Snnlere gre iktidar siyasi bir meseledir. Peygamberi bile ilgilendirse dahi bir soy meselesi olarak deil, mmetin kendi iinde istiare ile zecei bir konu olarak grlr ve genellikle "devlet bakanna itaat" kltr hakimdir, Peygamber ve akabinden gelen raid halifeler hem devlet bakan idiler hem de imam. Onlardan sonra bu grevlerin ayrldndan sz edilebilir. iilerde ise iktidar inan meselesidir ve meru siyasi lider ayn zamanda ruhani liderlii de elinde bulunduran Ali ve soyundan gelen imamlara aittir. Caferi iasnda kyamete kadar gizli kalan Mehdi dahil On ki mamn gnahsz olduuna, "vahyi alma" hari, "gnahszlk" ve benzeri konularda peygamberlere benzediine inanlr. Kk yata gaip (sakl) olan 12. imamn lmediine ve halen hayatta olup kurtarc (mehdi) olarak tekrar geri dneceine inanrlar. iler Tehlike annda inanc saklamann (takyye) ciz olduuna inanrlar. Muta nikahnn (belirli bir sreyle snrlandrlm evlilik) snnilerin kabullenmemesinin aksine dinen uygun (caiz) olduuna inanrlar. iilere gre bunun peygamber zamannda yaplmas uygun grlm, Kur'an- Kerim'de de onaylanmtr.

Alevlik ve ilik
Bu maddedeki baz bilgilerin kayna belirtilmemitir. Ayrntlar iin maddenin tartma sayfasna bakabilirsiniz. Maddeye uygun biimde kaynaklar ekleyerek Vikipedi'ye katkda bulunabilirsiniz.

Ayrca baknz: Alevlik Alevlerin byk bir ounluu kendini i olarak tanmlamamakta, bununla beraber Alevler arasnda Alevliin slmiyet d olduunu savunan Alevler de bulunmaktadr.[11] ilik, slmiyet'in Snnlikten sonra dnyada en ok mensubu olan ikinci zmresidir. Bununla birlikte Batl kaynaklarda Alevlik, genellikle bir i inanc olarak ya da Trk veya Osmanl ilii olarak tanmlanr.[12] Baz aratrmaclar ve Batl teologlar ise, iliin fkh mezheplerinden Cferlii'ni benimseyen slm inancnn Anadolu'daki tasavvuf uygulamas Cferlik olarak adlandrlr.[kaynak belirtilmeli] Trkiye ile Trkiye dn kyasladmz zaman, Trkiye Trkleri arasnda yaayan "ilik" tifesinin Trkiye dndaki "ilik" tifesine benzemediini gryoruz. Trk szlklerindeki "ilik" tifesi ne kadar Trkiye dndaki tifeye benziyorsa da, halk arasnda "ilik" teriminin "Cferyye mezhebi"nin bir dier ad olarak anlamlandrlr.

ia Bunun nedeni tartlmas ve aratrlmas gereken bir konudur.[kaynak belirtilmeli] Trkiye'de ilik teriminin Cferlik mezhebi ile e anlaml kullanlmasndan dolay, Alevlerin bir ksm doal olarak da kendilerini i saymazlar. Fakat Alevlerin en kutsal eserlerinden olan Buyruk'ta, i szcnn "Ali yanda" veya "Ali yolcusu" eklinde bir tanmlamas mevcuttur.[kaynak belirtilmeli] Alevlere benzerlik gsteren inan gruplar ise ilik terimini Trkiye dnda varolan ii tifesine uygun olarak, "Ali yandal" olarak tanmlarlar ve dolaysyla da kendilerini de i olarak grrler (ran Ehl-i Haklar, Suriye Nusayrleri, Arnavut Bektailii ve Nizar smaillik bunun rnekleridir).[kaynak belirtilmeli] Trkiye ve Suriye'de yaayan Alevler, bu lkelerdeki i nfusun ounu olutururlar. Trkiye'de heterodoks i olarak tanmlanan Alevlerin yan sra baz yerleim birimlerinde Ortodoks iler de yaamaktadr.[kaynak belirtilmeli]

167

Dnya'daki i nfusu tahmini ve lkelerdeki oranlar Dnyada 100.000'den fazla ii bulunmaktadr[13][14]

lke ii nfus [13][14] lkedeki ii nfus [13][14] oran 9095 ii nfusa gre [13][14] oran 3740 Asgari tahmin/iddia Azami tahmin/iddia

ran

66.000.000 70.000.000 19.000.000 22.000.000 17.000.000 26.000.000 16.000.000 24.000.000 8.000.000 10.000.000 7.000.000 11.000.000 5.000.000 7.000.000 5.000.000 6.000.000 3.000.000 4.000.000 3.000.000 4.000.000 <4.000.000 3.000.000 4.000.000 1.000.000 [23] 1.600.000 <2.000.000 700.000 900.000 500.000 700.000 30-35

Irak

6570

1112

Pakistan

1015

1015

[15] 43.250.000 [16][17] 57.666.666 [18] 40.000.000 [19] 50.000.000.

Hindistan

1015

914

Yemen

3540

Trkiye

1015

46

Azerbaycan

6575

34

Toplam nfusun %85'i

[20]

Endonezya

2,7

<7.000.000

Afganistan

1015

<2

Toplam nfusun %1519'u

[21]

Suriye

1520

<2

Nijerya Suudi Arabistan Lbnan

<5 1522

<2 <1

5-10 milyon

[22]

[24][25][26]

<1

Tahmini veri. Resmi saym [27] mevcut deil.

Tanzanya Umman Kuveyt

<10 510 3035

<1 <1 <1 948.750 Toplam nfusun %3540' [28]

[29]

ia

168
Almanya Bahreyn 400.000 600.000 375.000 400.000 1015 6670 <1 <1 375.000 (Toplam [30] nfusun %66's ) 400.000 (Toplam nfusun [31] %70'i )

Tacikistan BAE ABD Birleik Krallk Bulgaristan Katar

400.000 300.000 400.000 200.000 400.000 100.000 300.000

7 10 1015 1015

<1 <1 <1 <1

100.000 100.000

1015 10

<1 <1

Cfer ilii'nde nemli gnler

18 Zilhicce: Gadir Hum'da Muhammed'in Ali'yi halife tayin ettii gn 13 Recep: Ali'nin doum gn = Mevlit 3 aban: Hseyin'in doum gn = Mevlit 11 Zilhicce: Ali er-Rza'nn doum gn = Mevlit 15 aban: Mehdi'nin doum gn = Mevlit 10 Muharrem: Aura 19 - 21 Ramazan: Ali'nin yaralanmasndan vefatna kadar olan sre 28 Safer: Muhammed ve Hasan'n vefat, 25 evval: Altnc mm Cfer- Sadk'n veft.

i tarikt ve mezhepler
Keysanlik (Drtler): Mehdi kavramn ortaya atarak ilk defa mam nvann kullanan; Ali bin Ebu Talib'den sonra sras ile Hasan bin Ali, Hseyin bin Ali ve drdnc mm olarak ta Ali bin Hseyin (Zeyn el-b- Dn)in yerine Ali bin Ebu Talibin Bn Hnife Kbilesi mensbu Havlet bint C'ferden olan olu Muhammed bin el-Hnifyye'nin immlk ve Mehdiliini kabullenen; temelleri El-Mukhtar bin Eb Ubeydullah el-Tif tarafndan atlan, ve daha sonra da kendi ilerinden Abbsler Hlifeliini karan ghult (kktendinci) mezheb. Berbercilik: Muhammed bin el-Hnifyyeyi Tanrsallatran ve Hamza ibn Umara el-Berber'nin Peygamber olduuna inananlarn mezhebi; Haimlik (Drtler): Muhammed bin el-Hnifyyenin lmn kabullenerek en byk olu Ebu Haim'i halef olarak kabul edenlerin mezhebi; Kariblik / Kurayblik (Drtler): Adn imm Ebu Karib/Kurayb el-Darirden alan, Muhammed bin el-Hnifyyenin lmedii ama sakland ve bir gn adalet datmak zere yeryzne Mehd olarak dneceine inanlan mezheb; Sarrajclk (Drtler): Muhammed ibn el-Hnifyyenin lmn kabullenen fakat ilerde bir gn adalet datmak zere yeryzne Mehd olarak dneceine inanlan Hayyan el-Sarraj tarafndan kurulan mezheb; Hrremyye (horrm-Dnn / Khurrmyah / Muammira [32] / Kzl-Giyinenler [33]/ Kzllar [34] Ksmen Drtlerin uzantsdr): Al-Makdisi'den nakledildii zere, El-Mukanna tarafndan temelleri atlan, Ebu Mslim Horasani'nin Mehdliine, reenkarnasyona, Tanr'nn srasyla Hazreti Muhammed, Hazreti Ali, Ebu Mslim Horasani ve en son olarak ta Haim el-Mukannada vcud bulduuna inanan, bakalarna zarar vermemek kaydyle hereyden zevk almay mbah sayan, ve kendilerini slmiyet kisvesi altnda gizleyen Mazdeklarn oluturduu din ve siyas ghult (kktendinci) mezheb. Zeydlik (Beiler): Beinci mm olarak Zeyd bin Ali'yi kabul eden kol.

ia Dukeynlik: Hazreti Muhammed'in haleflerinin Ali bin Ebu Talib'in tarafn tutmamalarndan dolay imnlarn kaybettiine inananlarn mezhebi; Haleflik: Zeyd bin Ali'nin haleflerinin Abd el-Samed adl bir ahs ve onun neslinden devam ettiine inananlarn mezhebi; Heeblik / Srhablik: mmln, immn bilgisiz ve ahlksz olmas dahil, her hlkrda Hasan bin Ali ile Hseyin bin Ali'nin soyundan gelenlerde kalmas gerektiine inananlarn mezhebi; Jardlik: Adn Ebl Jard Ziyad bin Eb Ziyaddan alan, Ebu Bekr-i Sddk, mer ibn Hattab, ve Osman bin Affan'n her nn Ali bin Ebu Talib'i halife sememekle byk bir gnah ilemi olmamakla beraber hatal bir davranta bulunmu olduklarna, ve bu nedenle de onlarn Ashab- Kiram'lklarnn geerli olamayacan beyn etmekle beraber alenen sulamaktan da kanan, dier taraftan ise Talha bin Ubeydullah ile Zbeyr bin Avvam' Ali bin Ebu Talib'e bakaldrm olmalarndan tr iddetle knayanlarn mezhebi; Sleymanlik: Adn Sleyman bin Jarirden alan, haliferliin kime gideceinin istiareler neticesinde karara varlmas gereken bir husus olduuna, ve Ebu Bekr-i Sddk ile mer ibn Hattab'n Ali bin Ebu Talib'i halife sememekle hata ilediine fakat gnaha girmediine inananlarn mezhebi; Butrlik / Tbrilik: Kathir en-Nevva El-Ebter tarafndan kurulan, inanlar hemen hemen Sleymanlik ile ayni olmakla birlikte, Ebu Bekr-i Sddk, mer ibn Hattab, ve Osman bin Affan'n nnde Ali bin Ebu Talib'i halife sememekle hatal olduuna fakat gnaha girmemi olduklarna inananlarn mezhebi; Salihlik: Hasan ibn Salih tarafndan kurulan, inanlar hemen hemen Sleymanlik ile ayni olmakla birlikte, Ebu Bekr-i Sddk, mer ibn Hattab, ve Osman bin Affan'n nnde Ali bin Ebu Talib'i halife sememekle hatal olduuna fakat gnaha girmemi olduklarna inananlarn mezhebi; Vstlik: On ki mamn tamamn da tanyan Zeydler'in oluturduu mezheb. Ismlyye (Yedi mmclk/Yedicilik): Yedinci mm olarak smail bin Cfer el-Mbareki kabul eden kol. Karmatlik (Yediciler/el-Baklyye): Fatm halifelerinin immln kabul etmeyen kol. Drzlik (Ksmen Yedi mmcdr): Fatmlerin beinci halifesi Hkim Biemrillaha ulhyet isnd eden ghult (kktendinci) kol.[35] Nizar smaillik (Yedicilik): Sekizinci Fatm halifesi Eb Tamm Maadd el-Mstansir bi-l-Lh'n oullarndan Nizr' On dokuzuncu smailyye imm olarak kabul eden kol. Mustllik (Yedicilik): Sekizinci Fatm halifesi Eb Tamm Maadd el-Mstansir bi-llh'n oullarndan Ahmed el-Mustali bi-l-Lh Dokuzuncu Fatm halifesi olarak kabul eden kol. On ki mamclk snaaeryye (Onikicilik): Cferyye (Onikiciler): On iki mamlar'a Hazreti Muhammed'in hak vasi ve halifeleri ve Allah'n msum evliy ve hccetleri olarak inanan ia'nn asl ve en yaygn olan ana koludur, yani zdr. Kalenderlik (On ki mamclk): 8. yzyl Samanler devri ncesi fa'al olan Melamilik akmndan beslenen, Budizm ve Hinduizm etkilerini sergileyen, kala boyu kl yapm gmlekler giyinen ya da sadece battaniyeyle rtnen, ve her trl ilacn kullanmna kar kanlarn yolu) Haydarlik [36] (On ki mamclk): Kutbd-Dn Haydar tarafndan kurulan, 12. yzyldan itibaren Kalenderliin en yaygn ve fa'al kolunu oluturan, kendilerini hkir grmek ve aalamak suretiyle vcudlarna demirden halkalar takarak yaln ayak dolaan, kee ve uhadan yaplma elbiseler giyerek zillet ierisinde bekr kalmak suretiyle yaayanlarn oluturduu yol [37] Vefyye (On ki mamclk): Ebu'l Vef el-Badd tarafndan kurulan, mnev ve maddi temizlie ok nem veren, sklkla zikir[38] ve Semah[39] uygulayan sufi/tasavvuf yol; Bbyye (On ki mamclk): Vefyye[40] tariktna bal Ebu'l-Baka Baba lyas bin Ali el-Horasn'nin mridlerinden olan Baba shak Kefersud'nin gelitirdii sufi/tasavvuf yol. Barakyyn (On ki mamclk): Balangta Vef'yye[41] tariktndan Ebu'l-Baka Baba lyas bin Ali el-Horasnnin halifesi Aybek Babann en iyi mridi, daha sonra ise hem Hac Bekta- Velinin halifesi hem

169

ia de Rufai tarikatna bal Sar Saltuk Babann mridi olan Barak Babann gelitirdii sufi/tasavvuf yol; Anadolu Alevlii (On ki mamclk); Yresnlik (Krt Alevlii)[42]: Hazreti Aliye ulhyet isnd eden ghult (kktendinci) sufi/tasavvuf yol.[43] (Bektalik'te olduu gibi Barak Baba'nn fikirlerinin etkisiyle ortaya km olmakla beraber On ki mamc olmayp, slmiyet'e Bahailik'ten de uzak kalan inanlar kapsamnda mutala edilir.)[44] Arap Alevlii (Nusayryye) (Onbircilik; ksmen On ki mamcdr): Hazreti Aliye ulhyet isnd eden ghult (kktendinci) frka. Hurfyye (Onbircidir; FazlAllh Esterbd-Nimye ulhyet isnd eden ghult (kktendinci) frka.):Tanr'nn her peygamberde aamal olarak kendisini atna, en son olarakta yedinci i imm Musa el-Kzmn soyundan gelen ve Hurfyye inancnn kurucusu olan "Feyzlul-Lh Ester-bd"nin bedeninde vcd bulduuna, ve ("Feyzlul-Lh Ester-bd") Nimnin "Cvidn el-Kebir" (Cvid-Nme)sinin Kur'an- Kermi ilg ettiine inanan On ki mamc sufi/tasavvuf yol; Nktvyye (On ki mamclk): Hazreti Muhammedin daha yksek seviyede reenkarnasyonu olduu iddiasiyle 1397 ylnda kendisini Mehd iln eden "Mahmud Paskhn" tarafndan smailyye-Nizarlik mezhebi ile tannan sfahan Eyaleti'nin Kaan ehri yaknlarnda "Anjudan" kynde Hurfyyenin bir yan kolu olarak kurulan ve Paskhnnin lmnden sonra da ah Tahmasb Mehd iln etmee kalkan On ki mamc sufi/tasavvuf yol. Bektayye (On ki mamclk): Adn, 13. yzylda Anadolu'nun slmlamas srecinde etkin olarak fa'aliyet gsteren ve Horasan Melametliinin nde gelen temsilcilerinden Yusuf Hemedani'nin rencisi Hoca Ahmed Yesev'nin retilerinin Anadolu'daki uygulaycs olan byk Trk mutasavvf Kalender / Haydar [36] eyhi Hac Bekta- Veli'den alan On ki mamc sufi/tasavvuf yol. hiler (On ki mamclk); Dedebabalk (On ki mamclk): Hac Bekta- Veli'nin soyundan gelen Balm Sultan tarafndan, 14. ile 15. yzyllarda Azerbaycan ve Anadolu'da etkin olan Hurflik akmnn da etkisinde kalarak bahilik, teslis (leme), tenash ve hlul anlaylarn da Bektalik iine katmak suretiyle 16. yzyln balarnda kurumsallatrlan, zellikle Balkanlar'daki Trkler arasnda yaygn olan On ki mamc tasavvuf yol; Safevyye (On ki mamc ve Onikiciliin menei): Safevler'in son dnemlerinde Ahbrlik itikd ekol tarafndan biimlendirilen On ki mamc sufi/tasavvuf inan; Kzlbalk (On ki mamclk): 16. yzylda Azerbaycan'da yaayan ve Safev Devleti'nin kurulmas iin nemli destek salam olan Hrremyye (horram-Dnn) [45] adl bir din ve siys topluluun ruhni torunlar[46]; Celllik (On ki mamclk): Kendini Mehd iln eden Bozoklu eyh Cell taraftarlarnn oluturduu On ki mamc sufi/tasavvuf yol. Nimetullahyye (On ki mamclk): Altnc mm Cafer-i Sadk soyundan gelen ve Kadiri Sufilerinden Abd-Allah Yef'nin mridi olan Snn ah Nimetullah-i Vel (Nred-Dn Kirman) tarafndan tarafndan kurulan ve daha sonra da mer ibn Hattab'n katledildii gn olan Zilhicce aynn yirmialtsn karnavalms bir resm bayrama dntren ah smailin ilii mecbur devlet dini iln etmesiyle ilii benimsemek zorunda kalan On ki mamc sufi/tasavvuf yol; Nurbakyye (On ki mamclk): Dr. Cvid Nurbak tarafndan 20. yzylda yeniden yaplandrlan tasavvuf Yeni-Nimetullahlik yolu. Rufailik: Ahmed Er Rufai tarafndan kurulan sufi/tasavvuf yol; Galiblik (On ki mamclk): Abdlkdir Geyln ile Ahmed Er Rufai'nin Tasavvufi prensiplerini benimseyen, mezhepte Hanefi merepte ise Alev olan Sufi/tasavvuf yol. Snflandrlamayanlar Eftahlik / Fethlik: Adn Geni mnasna gelen Efth kelimesinden alan ve Altnc imam Cafer-i Sadk'n olu Abdullah el-Eftah'n Yedinci imam olduuna inananlarn mezhebi;

170

ia Muhammedlik: Hasan El Askeri'nin deilde, Ali Naki'nin olu Muhammad ibn Ali el-Hdi'nin Onbirinci imam olduuna inananlarn mezhebi; Tavsslik (Altclar): mam Cafer-i Sadk'n Mehdi olduuna ve lmediine inananlarn mezhebi; Vkflik: mam Musa el-Kzm'n son imam olduuna inananlarn mezhebi. Ar Ghult (Radikal dinci frkalar) Bazighlik: mam Cafer-i Sadk'n Tanrlna inanlan mezheb; Dhammlik: Ali bin Ebu Talib'in Tanrlna inanlan mezheb; Ghurablik: Cebrl'in Tanr'nn buyruklarn hat ile Ali bin Ebu Talib'in yerine Hazreti Muhammed'e indirdiine inananlarn kurduu mezheb; Yafurlik: Muammer el-Kf'in Tanrlna inanlan mezheb.

171

iliin balca tarikt ve mezhepleri arasndaki tarihi yaknlklarn basitletirilmi emas

Haim bin Abd

Menf

Haimoullar

Abd el-Muttalib

bin Haim

Amine bint Vehb

Abd Allh bin Abd

Ebu Talib bin Abd

Ez-Zbeyr bin Abd

Hamza bin Abd

Abbs bin Abd

el-Muttalib

el-Muttalib

el-Muttalib

el-Muttalib

el-Muttalib

Hazreti Hatice

Hazreti Muhammed

Abd Allh bin

Abbs

Fatma Zehra

Ali el-Mrtez

Havlet bint C'fer

Abbsler

Salmn- Fris

Hasan el-Mcteb

Hseyin e-hed

Muhammed bin Hnifyye

Hasan el-M'ten

Ali (Zeyn el-b-

Keysanlik

Mslimyye

Mazdaizm

Dn)

Abd Allh el-Kmil

Muhammed el-Bakr

Zeyd bin Ali e-ehid

Haim el-Mukanna

NeoMazdekilik

Muhammed bin Abd Allh I. dris (Zeydyye)

brahim bin Abd Allh

mamlik

Zeydlik

Hrremlik

Sinbd

Znnun- drisiler (Zeydyye) Msri

Cbir bin

Cfer es-Sadk

Alavler

Kzlbalar

Gnostisizm

Hayyan

Bayezid- Bistami

Abd Allh bin Cfer el-Efth

smail bin Cfer

Musa el-Kzm

epniler

Tahtaclar

el-Mbarek

(Vf Ahmed) Abd Allh bin Fethlik (Efthyye) Muhammed el-Vf

Muhammed bin smail

Ali er-Rza

Samanler

Horasan

e-kir

Melametlii

ia

172

Muhammed bin Abd Allh

Ahmed bin Abd Allh bin smaillik

Muhammed Tavvslik el-Takyyl-Cevd (smilyye/Yedicilik) (Tavvsyye/Altclk)

Btnlik

Ezoterizm

el-Efth

Muhammed et-Tak

Sufilik

Hseyin bin Ahmed bin Abd

Kfeli Hamdn Krmat

Ali en-Nakyyl-Hd Vkflik (Vkfyye)

Mitraizm

Allh erRad/ezZek

(Yediciler)

Sbilik

Ubeydullah el-Mehdi Billah

Eb-Said Hasan bin

Hasan el-Asker

Muhammed bin Ali en-Nak Muhammedlik

Behrm Cennb (Muhammedyye)

Muhammed ed-Derez

Fatmler Karmatlik

Muhammed el-Mehdi

FazlAllh Esterbd

Muhammed bin

(Nim) (Yediciler/elBaklyye)

Nusayr

Drzler

Mustllik

Nizarlik

On ki mam

Hurflik

Nusayrler

Hfzyye

Tayyibyye

Alamutlar

Kabbalah

Snn Buhra

DavudBuhra1094

Sabbahiyye

Muhammed Kebir Aziz

Mahmud Psikhn

Cfer Buhra (1426)

Patan Buhra (1538)

SleymanBuhra1591

Alav Buhra (1625) Tcl-rifn Ebul Vef Nktvlik

Veflik (Vefyye)

(Nktvyye)

Hebtiahs Buhra (1754)

EtbeMelekBuhra1840

leri Davud Buhra (1977) Taced-Dn Geyln Ebul Bek Baba lyas Seyyid Nesm

Halvetyye/Zahidyye

Bblik (Bbyye)

(Hurfyye)

Onikicilik Yusuf Hemedani veys bin mir- Karen Safd-Dn shak Baba shak shakyye Dedebabalk

Melmetyye/Kalenderyye

(veysyye)

Safevyye

(Bektayye)

Hallc- Hoca Ahmed Yesev Mansr Yesevlik / (En-el Melmetyye Hak)

Cneyd

Sadred-Dn Msa

Hmidd-Dn-i Veli

Ahmed

El-Badd

/ Hoca led-Dn

/ Hac Bayram- Veli

er-Rfai

li

Rfyye Kutbd-Dn Haydar Muhyiddin bn Arabi Abdlkdir Geyln eyh brahim Cneyd / Bayramyye/Celvetyye Azz

Kalenderlik / Yesevlik

(Vahdet-i Vcud)

(Kadiryye)

Haydar

Mahmd Hdy

Yef / ah Nimetullh Hac Bekta- Veli Haydarlik / Sadred-Dn Konev (Nred-Dn Kirman) Ekberlik (Ekberyye) / Hatai Sultn Ali Mirza Safevler

Sar Saltuk Dede Saltukyye

Galip Hasan

Kuuolu

Ahi Evran / hiler

Kzlbalk

Nimetullhyye

snaeryye

Barakyyn

Galibilik

Taptuk Emre

Abdal Msa

Burhaned-Dn Hlilllh

Anadolu

Krt Alevlii

Alevlii

Yunus Emre

Balm Sultan

Nadir ah

Sultan Sahak

Adi bin Misafir

ia

173
Kaygusuz Abdal Bektalik Nrbakyye Cferyye Yresnler zidler

li

Harabt

Usl

Ahbr

Pir Sultan

Cell

Afarlar

Luviler

Kabalizm

Abdal

Kul Himmet

Kaarlar

Ik Alevlii

eyhilik

Babiler

Velyet-i Fakih y

Azl Babiler

Bahailer

Hkmet-i slam

ran slm Cumhuriyeti

Kaynaka
[1] [2] [3] [4] http:/ / tdk. org. tr/ TR/ SozBul. aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF05A79F75456518CA http:/ / www. adherents. com/ Religions_By_Adherents. html CIA World Fact Book "Iran" (https:/ / www. cia. gov/ library/ publications/ the-world-factbook/ geos/ ir. html#People) Administrative Department of the President of the Republic of Azerbaijan - Presidential Library - Religion (http:/ / files. preslib. az/ projects/ remz/ pdf_en/ atr_din. pdf) [5] CIA World Fact Book "Iraq" (https:/ / www. cia. gov/ library/ publications/ the-world-factbook/ geos/ iz. html#People) [6] CIA World Fact Book "Pakistan" (https:/ / www. cia. gov/ library/ publications/ the-world-factbook/ geos/ pk. html#People) [7] CIA World Fact Book "Afganistan" (https:/ / www. cia. gov/ library/ publications/ the-world-factbook/ geos/ af. html#People) [8] http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ %C5%9Eia#endnote_1 [9] Sahih Buhari 4.53.325 (http:/ / www. usc. edu/ dept/ MSA/ fundamentals/ hadithsunnah/ bukhari/ 053. sbt. html#004. 053. 325) [10] Bu duruma dair her iki tarafn dncelerini savunmakta kulland hadislere u siteden ulalabilir: Sahih Buhari Book 80 (http:/ / www. usc. edu/ dept/ MSA/ fundamentals/ hadithsunnah/ bukhari/ 080. sbt. html) (ngilizce) [11] http:/ / www. milliyet. com. tr/ 2005/ 07/ 05/ guncel/ gun01. html [12] ABD Kongre ktphanesi (http:/ / countrystudies. us/ turkey/ 94. htm) [13] "Mapping the Global Muslim Population: A Report on the Size and Distribution of the World's Muslim Population" (http:/ / pewforum. org/ Muslim/ Mapping-the-Global-Muslim-Population(6). aspx). Pew Research Center. 7 Ekim 2009. . Eriim tarihi: 2010-08-25. [14] Miller, Tracy (10 2009) (PDF). Mapping the Global Muslim Population: A Report on the Size and Distribution of the World's Muslim Population (http:/ / pewforum. org/ newassets/ images/ reports/ Muslimpopulation/ Muslimpopulation. pdf). Pew Research Center. . Eriim tarihi: 2009-10-08. [15] "CIA - The World Factbook" (https:/ / www. cia. gov/ library/ publications/ the-world-factbook/ geos/ pk. html). Cia.gov. . Eriim tarihi: 2011-05-04. [16] "Violence Against Pakistani Shias Continues Unnoticed | International News" (http:/ / www. islamicinsights. com/ news/ international-news/ violence-against-pakistani-shias-continues-unnoticed. html). Islamic Insights. . Eriim tarihi: 2011-05-04. [17] Taliban kills Shia school children in Pakistan (http:/ / www. presstv. ir/ detail. aspx?id=86937& sectionid=351020401) [18] "Shia women too can initiate divorce" (http:/ / timesofindia. indiatimes. com/ city/ lucknow/ Shia-women-too-can-initiate-divorce/ articleshow/ 334804. cms). The Times of India. 6 Kasm 2006. . Eriim tarihi: 2010-06-21. [19] "Talaq rights proposed for Shia women" (http:/ / www. dnaindia. com/ india/ report_talaq-rights-proposed-for-shia-women_1062327). Daily News and Analysis, www.dnaindia.com. 5 Kasm 2006. . Eriim tarihi: 2010-06-21. [20] Administrative Department of the President of the Republic of Azerbaijan - Presidential Library - Religion (http:/ / files. preslib. az/ projects/ remz/ pdf_en/ atr_din. pdf) [21] "Shia women too can initiate divorce" (http:/ / lcweb2. loc. gov/ frd/ cs/ profiles/ Afghanistan. pdf). Library of Congress Country Studies on Afghanistan. Austos 2008. . Eriim tarihi: 2010-08-27. [22] Nigeria: 'No Settlement With Iran Yet' (http:/ / www. getnewsinfo. com/ ), Paul Ohia, allAfrica - This Day, 16 November 2010 [23] Hazran, Yusri. The Shiite Community in Lebanon: From Marginalization to Ascendancy, Brandeis University

ia
[24] Hassan, Farzana. Prophecy and the Fundamentalist Quest, page 158 [25] Corstange, Daniel M. Institutions and Ethnic politics in Lebanon and Yemen, page 53 [26] Dagher, Carole H. Bring Down the Walls: Lebanon's Post-War Challenge, page 70 [27] Growth of the world's urban and rural population:n1920-2000, Page 81. United Nations. Dept. of Economic and Social Affairs [28] Top 15 Countries with Highest Proportion of Shiites in the Population (http:/ / www. adherents. com/ largecom/ com_shiite. html), 7 July 1999 [29] "The actual percentage of Kuwaiti Shiites is 40 percent" (http:/ / www. arabtimesonline. com/ NewsDetails/ tabid/ 96/ smid/ 414/ ArticleID/ 144073/ reftab/ 69/ Default. aspx). ArabTimesOnline. . Eriim tarihi: 2010-07-19. [30] "UK FCO" (http:/ / www. fco. gov. uk/ en/ travel-and-living-abroad/ travel-advice-by-country/ country-profile/ middle-east-north-africa/ bahrain/ ). UK FCO. . Eriim tarihi: 3 Mart 2012. [31] "Why Bahrain blew up" (http:/ / www. nypost. com/ p/ news/ opinion/ opedcolumnists/ why_bahrain_blew_up_NkYx4h4E1m80WGe2tXfsrI). New York Post. 2011-02-17. . Eriim tarihi: 2011-02-22. [32] http:/ / tr. wikipedia. org/ w/ index. php?title=Mutas%C4%B1m_(Abbasi)& stable=0& redirect=no#Babek_Ayaklanmas. C4. B1 [33] W. Madelung, "Khurrammiya" in Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2009. Brill Online. [34] Yarshater, Ehsan, 1983. The Cambridge history of Iran, Cilt 2. s.1005, 1008. [35] Lebanon Congressional Research Service Brief (http:/ / www. fas. org/ sgp/ crs/ mideast/ IB89118. pdf) [36] http:/ / www. alevibektasi. org/ tbaki. htm [37] Ahmet Yaar Ocak, Anadolu Trk Sufiliinde Ahmed-i Yesev Geleneinin Teekkl Milletleraras Ahmed Yesevi Sempozyumu Bildirileri (26-27 Eyll 1991), Ankara 1992, Kltr Bakanl Yaynlar, s.79-80 [38] Dursun Gmolu: Tc'l Arifn es-Seyyid Ebu'l Vef Menakbnamesi - Yaam ve Tasavvufi Grleri, Can Yaynlar, 2006, s. 61. [39] Dursun Gmolu: Tc'l Arifn es-Seyyid Ebu'l Vef Menakbnamesi - Yaam ve Tasavvufi Grleri, Can Yaynlar, 2006, s. 73. [40] [41] [42] [43] [44] [45] [46] Dursun Gmolu: Tc'l Arifn es-Seyyid Ebu'l Vef Menakbnamesi - Yaam ve Tasavvufi Grleri, Can Yaynlar, 2006, s. 48 Dursun Gmolu: Tc'l Arifn es-Seyyid Ebu'l Vef Menakbnamesi - Yaam ve Tasavvufi Grleri, Can Yaynlar, 2006, s. 48 Kreyenbroek, Philip G. (1996). "Religion and Religions in Kurdistan". Kurdish Culture and Identity. Zed Books Ltd.. ISBN1856493296. Elahi, Bahram (1987). The path of perfection, the spiritual teachings of Master Nur Ali Elahi. ISBN 0-7126-0200-3. Bulut, Faik. (2011), Ali'siz Alevlik, Berfin Yaynclk. http:/ / tr. wikipedia. org/ wiki/ Mutas%C4%B1m_(Abbasi)#Babek_isyan. C4. B1 Roger M. Savory (ref. Abdlbaki Glpnarl), Encyclopaedia of Islm, "Kizil-Bash", Online Edition 2005

174

D balantlar
English Wikipedia Shia maddesi (http://en.wikipedia.org/wiki/Shi'a) Historic background of the Sunni-Shia Split (http://en.wikipedia.org/wiki/ Historic_background_of_the_Sunni-Shi'a_split) 1 Shi`a Sources of Legislation (http://www.imamalinet.net/en/k/shia-real/21.htm) Roshd Islamic - Shia Website (http://www.roshd.org) Sleyman Ate: Caferi - Hanefi farkll nedir? (http://www.vatanim.com.tr/root.vatan?exec=yazardetay& Newsid=37438&Categoryid=4&wid=31) Wikipedia ia maddesi (http://en.wikipedia.org/wiki/Shi'a) ii Mezhebi (http://www.siimezhebi.net/) Ahlulbayt Islamic Mission (http://www.aimislam.com) Al-Shia Website (http://www.al-shia.com) Imam Ali commemorative website (http://www.imamalinet.net/) Contemporary issues, philosophical issues, and tafsir from a shia perspective (http://www.islamfrominside. com/) The Shi'ah are (the real) Ahl al-Sunnah (http://www.imamalinet.net/en/k/shia-real/)

Hariciler

175

Hariciler
Bu maddedeki baz bilgilerin kayna belirtilmemitir. Ayrntlar iin maddenin tartma sayfasna bakabilirsiniz. Maddeye uygun biimde kaynaklar ekleyerek Vikipedi'ye katkda bulunabilirsiniz.

Bu maddenin tarafszl konusunda kukular bulunmaktadr. Ayrntlar iin ltfen maddenin tartma sayfasna baknz. ablonu maddeden karmadan nce ltfen ablonun yardm sayfasn inceleyiniz.

slam
nanlar

Allah
Allah'n varl ve birlii Melekler Kutsal kitaplar Muhammed bin Abdullah ve dier slam peygamberleri Ahiret Kader Temel ibadetler ehadet etmek Namaz klmak Zekt vermek Oru tutmak Hacca gitmek zel gnler Ramazan Bayram Kurban Bayram Metin ve tzeler

Kur'an
Snnet Hadis Fkh eriat Kelam Tasavvuf Tarih ve kiiler slam'n zaman dizini Ehli Beyt Sahabe Snnilik iilik Hariclik Drt Halife On ki mam Kltr ve toplum

Hariciler

176
Abdest Bayramlar Bilim Camiler Felsefe Fitre Kurban Mezhepler Nfus Sadaka Sanat Takvim Tarikatlar Dier brahim dinler Musevilik Hristiyanlk slam Portal

Haricilik veya Haric'yye, (Arapa: ;o. ) slam dininde bir siyasi mezhep. Gnmzde Haricilerin sadece badiyye kolu Umman Sultanl, (tahmini %70) Tunus'un Cerbe adas, Zenzibar ve Tanzanya'da yaamaktadr.[kaynak belirtilmeli]

Ortaya k
Haricilerin ortaya k ia'nn ortaya kyla ayn zamana rastlar. Drdnc halife Ali dneminde ortaya kan kargaa srasnda Hariciler ve ia ayn tarafta, yani Ali'nin tarafnda, yer almlardr.[kaynak belirtilmeli] Yine de ia mezhebinin dnsel temeli Haricilerden eskiye dayanmaktadr. Hariciler Ali ile Muaviye arasnda geen Sffin Savanda ortaya kmlardr. Muaviye sava kaybedeceini anlayp hakeme gitmeyi nermitir. Ali savamaya devam etmekten yana olsa da ordusundan bir grup hakeme gitmeyi uygun grd. Bunun zerine Ali de hakeme gitmeye karar verdi. Hakem olay, Ali'nin azli ve Muaviye'nin yerinde kalmas ile sonulandktan sonra, Ali'nin ordusundan onu hakeme gitmeye zorlayan grup Ali'ye hakeme gittii iin byk bir gnah ve su ilediini ne srdler. Bu nedenle de Ali'nin tvbe etmesini talep ettiler, zira Ali'nin hakeme giderek kfr ilediini yani dinden ktn iddia ediyorlard. Kendilerinin de hakeme gitme istekleri nedeniyle kfre girdiklerini fakat tvbe ederek tekrar dine girdiklerini, mmin olduklarn ne sryorlard. Hareket baz Bedevi Araplarn da katlm ile glendi. Ali ile hakem konusu yznden aralar iyice ald ve sonunda olay Nehrevan Sava'na vard. Sava kaybeden Hariciler, Ali'yi ldrmeye karar verdiler. Neticede Ali, Kufe'de Hariciler tarafndan ldrld. Daha sonraki Emevi idaresi dneminde de katlmlarla glendiler ve Emevi otoritesine kar ciddi bir oluum oldular. Siyasi ve tarihi nemlerinin yan sra, itikad konularda dnemin dier gr ve ekollerinden ayrlp, yeni fikirler ortaya atarak farkl bir itikad kaideler ve grler toplam da oluturmulardr.

Harici gruplar
Siyasi, itikadi veya tarihi baz ihtilaflar nedeniyle Hariciler kendi ilerinde de eitli gruplara ayrlmlardr. Bu gruplarn bazlar slam dininin temel akide kaidelerini takip ederken, bazlar slam dininin itikadi prensiplerinden ayrlarak slam dairesi d ilan edilmi ve slam dinin dnda incelenmitir. Fakat bu gruplarnda temelleri Haricilere ve slam dinine dayanr.

Harici gruplarn balcalar

Ezarika Necedat Acaride badiyye

Hariciler

177

slam dini dairesi iinde saylmayan Hariciler

tikadi sebepler yznden bu gruplar ounlukla slam dini dairesi dnda ele alnr.[kaynak belirtilmeli] Meymuniye Yezidiye

Cebrl

slam
nanlar

Allah
Allah'n varl ve birlii Melekler Kutsal kitaplar Muhammed bin Abdullah ve dier slam peygamberleri Ahiret Kader Temel ibadetler ehadet etmek Namaz klmak Zekt vermek Oru tutmak Hacca gitmek zel gnler Ramazan Bayram Kurban Bayram Metin ve tzeler

Kur'an
Snnet Hadis Fkh eriat Kelam Tasavvuf Tarih ve kiiler slam'n zaman dizini Ehli Beyt Sahabe Snnilik iilik Hariclik Drt Halife On ki mam Kltr ve toplum

Cebrl

178
Abdest Bayramlar Bilim Camiler Felsefe Fitre Kurban Mezhepler Nfus Sadaka Sanat Takvim Tarikatlar Dier brahim dinler Musevilik Hristiyanlk slam Portal

Cebrl (Arapa: Cibr'l veya Cibrl) ( Allah'n ' Cebr' i - gc ) slam dininde drt byk melekten biri. Grevi peygamberlere vahiy getirmektir.

slam'da Cebrail
slama gre peygamberlere vahiy getirmek, Allah'n emir ve yasaklarn bildirmekle vazfeli melektir. Drt byk melekten birisi ve en stndr. Cebril'in ismi Kurn'da ayrca Cibrl, Rh-ul-Emn ve Rh-ul-Kuds diye de zikredilmektedir. Cebril kelimesi lgatta "Allah'n kulu" mnsndadr. Cebrile ayrca Nms- Ekber de denilmitir. Cebril, Muhammed'e Mekke yaknndaki Hira Danda ibdet ve tefekkrle megul iken gelerek ilk vahyi getirmitir : "Yaratan Rabbinin ad ile oku! O, insan phtlam kandan yaratt! Oku, Rabbin byk kerem shibidir. O, kalemle retir, bilmediklerini retti." (Alak sresi: 1-3) Cebril her ekle girebilirdi. Muhammed'e asl ekliyle, biri Hira Danda ve dieri Mira esnsnda Sidret-l-mntehda olmak zere iki def grnmtr. Cebrilin ounlukla ashbdan Dhye-i Kelb sretinde geldii anlatlr. Cebril yirmi yla yakn bir srede Kurn yetlerini peyderpey ve eitli ekil ve sretlere girerek getirerek

, Bizans Cebrail ikonu 13871395 (Tretyakov Galerisi)

Muhammed'e ulatrmtr. " De ki: Cebrail'e kim dman ise unu iyi bilsin ki Allah'n izniyle Kur'an' senin kalbine bir hidayet rehberi, nce gelen kitaplar dorulayc ve mminler iin de mjdeci olarak o indirmitir. (Bakara sresi: 97) nanca gre Cebril her sene bir kere gelip o na kadar inmi olan Kurn Levh-i Mahfzdaki srasna gre okur, Muhammed de dinler ve tekrar ederdi. Muhammedin lm ylnda iki kere gelip tamamn okumutur. dem'e on iki kere, Nuh'a elli kere, brahim'e krk kere, Musa'ya drt yz kere, sa'ya on kere, Muhammed'e yirmi drt bin kere gelmitir.

Cebrl

179

Grevi ve zellikleri
sminin etimolojisinden de anlald gibi slam dininde Cebrail'in ok kuvvetli bir melek olduuna inanlr. Cebrail'in grevi vahiy getirmektir, yani Allah'tan peygamberlere haber ve bilgi tar. slama gre btn peygamberlere vahiy getiren Cebraildir. Kur'an'da Cebrail'in Allah yannda nemli bir yeri olduu belirtilir.[1]

Kaynaka
[1] Kur'an, 81. sure, 19-20. ayetler.

A. Saim Klavuz, "Anahatlaryla slam Akaidi ve Kelam'a Giri", Ensar Neriyat. Kur'an- Kerim (http://www.kuranikerim.com/dini_sozluk/indexda.htm)
slam'da drt byk melek Cebrail Mikil srafil Azrail

Mikil

slam
nanlar

Allah
Allah'n varl ve birlii Melekler Kutsal kitaplar Muhammed bin Abdullah ve dier slam peygamberleri Ahiret Kader Temel ibadetler ehadet etmek Namaz klmak Zekt vermek Oru tutmak Hacca gitmek zel gnler Ramazan Bayram Kurban Bayram Metin ve tzeler

Mikil

180

Kur'an
Snnet Hadis Fkh eriat Kelam Tasavvuf Tarih ve kiiler slam'n zaman dizini Ehli Beyt Sahabe Snnilik iilik Hariclik Drt Halife On ki mam Kltr ve toplum Abdest Bayramlar Bilim Camiler Felsefe Fitre Kurban Mezhepler Nfus Sadaka Sanat Takvim Tarikatlar Dier brahim dinler Musevilik Hristiyanlk slam Portal

Mikil (Arapa: ,)slam ve dier semavi dinlerdeki drt byk melekten biri. Evrendeki doa olaylarndan grevlidir. Drt byk melekten biri. Ucuzluk, pahallk, ktlk, bolluk yapmak, refah ve huzr getirmek ve her maddeyi hareket ettirmekle grevli melektir. Mikail doa olaylarn dzenler. Muhammed Cebril'e; "Ey Cebril! Mkil'in gldn hi grmedim, bunun sebebi nedir?" diye sorduunda, Cebril; "Cehennem ateinin tututurulduu gnden bugne dek Mkil glmemitir" diye cevap verdi. (Munddn Hirev)
slam'da drt byk melek Cebrail Mikil srafil Azrail

srafil

181

srafil
Bu maddedeki veya blmdeki bilgilerin eksik ve/veya yetersiz olduu ynnde kukular bulunmaktadr. Konuyla ilgili tartma iin maddenin tartma sayfasna bakabilirsiniz. Maddeyi gelitirerek veya konuyla ilgili tartmaya katlarak Vikipedi'ye katkda bulunabilirsiniz.

slam
nanlar

Allah
Allah'n varl ve birlii Melekler Kutsal kitaplar Muhammed bin Abdullah ve dier slam peygamberleri Ahiret Kader Temel ibadetler ehadet etmek Namaz klmak Zekt vermek Oru tutmak Hacca gitmek zel gnler Ramazan Bayram Kurban Bayram Metin ve tzeler

Kur'an
Snnet Hadis Fkh eriat Kelam Tasavvuf Tarih ve kiiler slam'n zaman dizini Ehli Beyt Sahabe Snnilik iilik Hariclik Drt Halife On ki mam Kltr ve toplum

srafil

182
Abdest Bayramlar Bilim Camiler Felsefe Fitre Kurban Mezhepler Nfus Sadaka Sanat Takvim Tarikatlar Dier brahim dinler Musevilik Hristiyanlk slam Portal

srfil ( ,)Sr'a fleyecek olan melek; drt byk melekten birisi olan srfil kyamet gn Sur'a flemekle vazifeli melektir. Kyamet gn Allah'n emri ile iki defa Sr'a fleyecektir. "Sr'a flenince, Allah'n diledii bir yana, gklerde olanlar, yerde olanlar hepsi dp lr. Sonra Sr'a bir defa daha flenince hemen ayaa kalkp bakp dururlar".[1] srfil'in birinci flemesi ile yer ve gkteki btn canllar lecek ve dnya hayat sona erecektir. kinci defa flemesiyle de btn canllar dirilecek ve ahiret hayat balayacaktr. srfil'e Sr'a frecei iin Sr Melei de denilmitir. Peygamber'e Sr'un mahiyeti sorulunca yle demitir: "frlen bir boynuzdur." [2] Peygamber yle demitir; "srfil Sr'u tutmu hazr bir ekilde kendisine ne zaman frmek iin emredileceini bekliyor".[3] Sr'un frl ve srfil'in sr'a frmesini anlatan uzun bir hadis Tefsr kitaplarnda konu ile ilgili ayetlerin aklamasnda kullanlmtr. Bu hadisin baz cmleleri sahih hadis kitaplarnda konu ile ilgili bahislerde gemekle beraber, baz cmleleri ifade ve man bakmndan peygamber sz olmayacak derecede mnker kabul edilmitir. Bu hadisin tek rvisi olan smail b. Rfi' Medine'nin kssaclarndandr. Ahmed b. Hanbel ve Eb Htim er-Raz gibi hadis tenkidileri hadisin mnker olduunu hatta metrk bir rvi olduunu sylemilerdir.[4] (Bkn.Hadis)

Israfil al-Qazwn (1270)

Allah'n Levh-i Mahfuzdaki yazl iradelerini okumak ve bu iradelerin yerine getirilmesiyle grevli olan melee bildirmek de srfil'in grevlerindendir. srfil 'in ve dier meleklerin kadrinin yceliinden dolay Peygamber bazen onlarn ismi ile dua etmitir. Peygamber gece namazna kalktnda yle dua ederdi; "Ey Allah'm, Cebril, Mikl ve srfil'in Rabbi, gklerin ve yerin yaratcs, gayb ve ehdet lemini bilen. Sen kullarnn arasndaki ihtilaflar hakknda hkm sahibisin. Beni izninle ihtilaf edilen eylerde hakka kavutur. Sen dilediini srat- mstakim'e kavuturursun.[5]

srafil

183

Dipnotlar
[1] [2] [3] [4] [5] ez-Zmer, 39/68 Ahmed b. Hanbel, II, 196 Taber, Cmiu'l-Beyn, VII, 211; bn Kesir, Tefsru'l-Kur'ni'l-Azim, Msr, t.y. III, 276) bn Kesr, Tefsiru'l-Kur'ni'l-Azim, III, 274282) Mslim, Msafrn, 200) slam'da drt byk melek Cebrail Mikil srafil Azrail

Azrail

slam
nanlar

Allah
Allah'n varl ve birlii Melekler Kutsal kitaplar Muhammed bin Abdullah ve dier slam peygamberleri Ahiret Kader Temel ibadetler ehadet etmek Namaz klmak Zekt vermek Oru tutmak Hacca gitmek zel gnler Ramazan Bayram Kurban Bayram Metin ve tzeler

Kur'an
Snnet Hadis Fkh eriat Kelam Tasavvuf Tarih ve kiiler

Azrail

184
slam'n zaman dizini Ehli Beyt Sahabe Snnilik iilik Hariclik Drt Halife On ki mam Kltr ve toplum Abdest Bayramlar Bilim Camiler Felsefe Fitre Kurban Mezhepler Nfus Sadaka Sanat Takvim Tarikatlar Dier brahim dinler Musevilik Hristiyanlk slam Portal

Azrail, ncil d baz geleneksel kitaplarda, branilerde, slam Teolojisi ve sihizmde lm meleinin addr. Azrail, Azrael, Izrail, Azrin, Izrael, Azriel, Ezraeil, Azraille, Azryel, Ozryel, veya Azraa-eel olarak deiik ekillerde telaffuz edilir. Yahudi mitolojisinde samael (sammael, samil) olarak da bilinir.

Etimoloji
smin Sryanice veya branice olduunu syleyenlere gre azer ve el veya l kelimelerinden oluan bir terkiptir ve Allahn kulu manasna gelir. [1][2] Aslnn Arapa olduunu syleyenlere gre ise a-ze-ra ve el (l)kelimelerinden olumutur ve manas da gl kuvvetli, salabetli demektir.[3]

Yahudilikte
Yahudi Angelojisinde birbirinden farkl canllarn lmleriyle ilgili farkl lm melekleri bulunur: Cebril krallarn, Kapziel genlerin, Mabir hayvanlarn, Mahit ocuklarn, Af ve Hemah da insanlarn ve byk hayvanlarn canlarn alr. Yahudilikte Mesih geldii zaman, lm ortadan kalkacak ve Mesih lm meleini yok edecektir.

Hristiyanlkta
Hristiyan Angelojisinde azraile eytan Melei, Bela Melei eytanlarn Prensi, Yok edici melek isimleri verilir. ncilde lm melei geen blm: Kimileri gibi de sylenip durmayn. Sylenip duranlar lm melei ldrd.( Korintliler 10/10.)

slamda
Azrail, slam dinindeki drt byk melekten biridir. nsanlarn cann almakla grevlidir. Azrail, Kuran ve sahih hadislerde, melekl-mevt (lm melei) eklinde de anlmtr. (Secde Suresi [4]: 11) Allah'n kendisine verdii emirle canllarn ruhlarn almakla grevli olan lm melei iin Kur'an ve Hadislerde Melek'l-Mevt (lm melei) terimi kullanlmaktadr. "De ki; zerinize memur edilen lm melei, cannz alr Sonra Rabbinize dndrlrsnz " (es-Secde, 32/11) Azrail, islamda Allah'n emrindeki teki melekler gibidir. Drt byk melekten birisidir. O yalnzca kendisine verilen emri yerine getirir ve eceli tamam olmu kullarn ruhlarn alp bu ruhu isteyene gtrr. Onun emrinde de baz melekler vardr. Bu melekler de kendilerine Allah tarafndan ulatrlan emirleri yerine getirirler. "Nihayet birinize lm gelince elilerimiz onun cann alrlar, onlar hi geri kalmazlar" (el-En'm, 6/61) Kur'an'da, meleklerin kfir olan bir kul ile mmin olan bir kulun canlarn allar tasvir edilmektedir. Kfirlerin can verileri yle tarif edilmektedir: "Melekler, kfirlerin canlarn alrken onlar grseydin, Onlarn yzlerine ve arkalarna vuruyorlar:

Azrail Haydi, yangn (Cehennem) azabn tadn diyorlard " (el-Enfal, 8/50) Nitat meleklerinin mminlerin canlarn da tatllkla allar yle ifade edilmektedir: "Melekler iyi insanlar olarak canlarn aldklar kimselere de: Selm size, yaptklarnza karlk Cennet'e girin' derler" (en-Nahl, 16/32)

185

Hadislerde Azrail
lm melei Musaya ruhunu almas iin gnderilir. Musa, melekul mevte tokat atp bir gzn karr. Melekul mevt Rabbine dnerek: Beni yle bir kula gnderdin ki, lm istemiyor. Der. Allah Ona gzn iade eder. [5][6]

Kaynaklar
[1] [2] [3] [4] [5] [6] Kurtub, tefsir, 2/39 alusi, ruhul-mean, 15/499 Askalan, Ahmed b. Ali, El-imtin bil-erbanel-mtebyinets-sima, 1/110 http:/ / tr. wikisource. org/ wiki/ Secde_Suresi Sahihi Buhari, 2/113 ve 4/191 Sahihi Muslim 4/1843

slam tarihi

slam
nanlar

Allah
Allah'n varl ve birlii Melekler Kutsal kitaplar Muhammed bin Abdullah ve dier slam peygamberleri Ahiret Kader Temel ibadetler ehadet etmek Namaz klmak Zekt vermek Oru tutmak Hacca gitmek zel gnler Ramazan Bayram Kurban Bayram Metin ve tzeler

slam tarihi

186

Kur'an
Snnet Hadis Fkh eriat Kelam Tasavvuf Tarih ve kiiler slam'n zaman dizini Ehli Beyt Sahabe Snnilik iilik Hariclik Drt Halife On ki mam Kltr ve toplum Abdest Bayramlar Bilim Camiler Felsefe Fitre Kurban Mezhepler Nfus Sadaka Sanat Takvim Tarikatlar Dier brahim dinler Musevilik Hristiyanlk slam Portal

slam tarihi, slam dininin 7. yzylda ortaya kndan ve slam Devleti'nin kurulmasndan balayarak modern zamanlara kadar uzanan srete, slam dini, slam dinini benimseyen blge ve toplumlar ile bu toplumlarn slam ats altnda ortaya koyduu eyleri barndran tarih kolu. slam tarihi, slam inancn hem bir din hem de bir toplumsal messese olarak ele alr ve sonu, olay ve keifleri bu balamda sunar. slam tarihinde genel olarak Muhammed'in douundan lmne kadar geen zaman, ondan sonraki hilafet dnemi, daha sonraki saltanat devletleri ve modern zamanlarda ortaya kan yeni akm ve durumlar ele alnr. Kabaca drt ana paraya blnebilse de, farkl ynlerden farkl ekillerde blnmeler gerekleir, siyasi slam tarihi farkl bir blnmeyle incelenirken bilimsel keifleri konu alan slam tarihi daha farkl bir blnme ierir. slam tarihinin merkezini ve slam tarihinin altn an tekil eden dnem dinin douundan, Muhammed'in lmne kadar devam eden ve slami kaynaklarda Asr- Saadet (saadet devri) olarak adlandrlan dnemdir.[kaynak
belirtilmeli]

Cahiliye dnemi
Ana madde: Cahiliye Dnemi slam dininin peygamber tarafndan akland ve bundan hemen nceki zamandaki Arabistan'a ve genel olarak bu dneme klasik slam kaynaklarnda Cahiliye dnemi denir. Bununla birlikte bu daha ziyade slam klasik kaynaklarca tercih edilen bir dnemdir ve ada din bilimleri aratrmalarnda bu dnemden bahsedilmekle birlikte slam tarihi ierisinde bu isimle zikredilmez. slam'a gre Cahiliye dnemi tam sa'ya gelen ncil'in tahrif edildikten sonra, Muhammed'in peygamberliine kadarki zamana denir. simdeki cahiliye tabiri, salt okur-yazarlk veya bilgisizlik anlamnda deil de daha geni ve genel olarak, hakikatin bilgisinden uzak olmak manasn tar.

slam tarihi

187

Muhammed dnemi
Ana madde: Asr- Saadet ada din bilimlerinde slam tarihi sklkla bu dnem ile balar. Muhammed'in peygamberliinden Abbasilerin sonunu getiren 1258'deki Mool istilasna kadar sren dneme sklkla Klasik Dnem denir ve Asr- Saadet bu Klasik Dnemin ilk ksmn oluturur. slam dininin kabul ettii son peygamberin peygamberlik grevini alndan lmne kadar ki dneme klasik slam kaynaklarnda Asr- Saadet yani "saadet zaman" ad verilir. Asr- Saadet kendi iinde iki ana blmde incelenir bunlar: Mekke dnemi ve Medine dnemidir. Mekke dnemi daha ok dinin douu, ilk Mslman topluluk, ahlki ve dini deerlerin Mslman topluluk tarafndan benimsenii, var olan dini inan ile slam'n atmas ve direnileri ierir. Bu dnem Hicretle beraber sona erer. Medine dneminde ise, slam devletin ve toplumun kuruluu ile daha siyasi ve toplumsal bir dnem olup, eitli savalara ve hem siyasal otorite hem de toplumsal refah anlamnda ykseli arz eden bir zaman dilimidir. Bu dnemde btn Arap Yarmadas Mslmanlarn idaresine girmitir.

Drt Halife Dnemi

Drt Byk Halife ya da Hulefa-i Raidin (Raid Halifeler veya Drt Byk Halife) (Arapa:

Muhammed'in vefatnn ardndan seimle grev yapm halifelerdir. Urducada Snni referanslarla drt arkada (Arapa: , ar yar) olarak ifade edilmektedir. Hilafet srasyla: Ebu Bekir, mer bin Hattab, Osman bin Affan Ali bin Ebu Talib

Baz kaynaklar buna sadece 6 ay gibi bir sre grev yapan Hasan bin Ali'yi de dahil ederler[hangileri?]. ii kaynaklarna gre hilafet Ali bin Ebu Talib'le balar ve ardndan imamlar gelir. Ebu Bekir, Muhammed'in en iyi dostuydu. Bu nedenle ilk halife Ebu Bekir seilmitir.[kaynak belirtilmeli]

Emeviler dnemi
Ana madde: Emeviler lk fitne dneminin ardndan Ali bin Ebu Talib'in Hariciler tarafndan ldrlmesi sonucunda, Hasan bin Ali'nin hilafeti baz artlarla Muaviye bin Ebu Sfyan'a brakmasyla balayan Emeviler dnemi 90 yl kadar devam etti. Emevilerin bakenti am'd. Bu dnemde Halifelik babadan oula geerek saltanat haline geldi. Emeviler zamannda slam devletinin snrlar Atlas Okyanusundan Orta Asya ilerine kadar geniledi. Emevi iktidar Abbasilerin i bana gelmesiyle son buldu.

Abbasiler Dnemi
Ana madde: Abbasiler Abbasilerin bakenti Badatt. Abbasiler 5 asrdan fazla halifelii ellerinde tuttular. Abbasiler siyasi alandan ok kltr ve medeniyet alannda gelime gsterdiler. Zamanla siyasi hakimiyetleri zayflad ve Abbasi devletinin snrlar iinde yeni devletler ortaya kmaya balad. Bu durumda Abbasi hkmdarnn islam dnyasndaki siyasi hakimiyeti giderek sembolik bir hal almaya balad. Halifelik 1258'de Moollarn Abbasi devletini ykmasndan sonra Msr'daki Memlk Devletinde devam etti. Abbasiler Dnemi'nin sonu ayn zamanda slam tarihinde sklkla kullanlan Klasik Dnem tanmnn kapsad zamann da sonuna denk gelir. Bu dnemin sonundan kolonyalizmin ykseldii 19. yzyla kadar sren dneme

slam tarihi Orta a Dnemi terimi tercih edilir. Baz tarihiler bu dnemi 19. yzyl yerine Osmanl Devleti'nin srdrd hilafetin kaldrlna kadar uzatr.

188

Osmanllar dnemi
Ana madde: Osmanl Devleti 1517'de Yavuz Sultan Selim'in Msr Seferiyle halifelik Osmanl Devletine geti. Mukaddes emanetler stanbul'a getirildi. Osmanl Devleti'nin ykseliiyle beraber, slam tarihinde farkl bir dnem balad. Bu dnemde mslmanlar Viyana nlerine kadar ilerledi. Her ne kadar Osmanl 622-750 yllar arasnda slam DevletiMuhammed dneminde ele geirilen Devleti'nin tarih sahnesinde olduu topraklar (622-632)Drt Halife dneminde ilave edilenler dnemde baka slam devletleri (632-661)Emeviler dneminde ilave edilenler (661-750) bulunsa da, Osmanl Devleti ykseli ve hatta gerileme dneminde bile daima nemli bir konuma sahip oldu, dnyann deiik yerlerinde yaayan mslmanlar ou zaman dmanlarna kar Osmanl Devletinden yardm istemilerdir. Osmanl Devleti baka lkelerdeki mslmanlara yardm etmek amacyla Endls'n Mslmanlarn elinden kmasndan sonra buradaki Mslman ve Yahudileri Kuzey Afrika'ya ve Osmanl topraklarna tad. Fas'ta Portekizliler'le savat. Yine Portekizliler'e kar Endonezya Adalarndaki Mslmanlara yardm etmek amacyla Portekizliler'le Hint Okyanusu'nda savat. Avrupallarn her alanda glenmesiyle beraber, 19. asrn sonlar ve 20. asrn balarnda Mslmanlarn yaad corafyann byk bir blm batl devletler tarafndan smrge haline getirildi. I. Dnya Savann hemen ncesinde dnyada sadece bamsz islam devleti vard. Osmanl Devleti ranve Afganistan. Osmanl Devleti I. Dnya Sava'n kaybedince bakent stanbul ve Anadolu'nun baz yerleri igal edildi. Kurtulu Sava'ndan sonra tilaf devletleri Trk topraklarndan karld. Trkiye'de Cumhuriyet ilan edildi. 400 yldan fazla Trklerin elinde kalan halifelik 3 Mart 1924'te karlan bir kanunla kaldrld. Son halife ve Osmanl Hanedannn btn yeleri srgne gnderildi. Son Halife Abdlmecit 1944'te Paris'te srgnde iken vefat etti. Cenazesi lmnden uzun bir zaman sonra Medine'de topraa verildi.

II. Dnya Sava Sonras

II. Dnya Sava'ndan sonra slam lkeleri bamszlklarn kazanmaya baladlar. 20. asrn ikinci yarsnda, bamszln kazanan islam lkeleri kendi aralarnda ibirliini arttrmak amacyla, slam Konferans rgtn kurdular. Gnmzde bamsz slam lkelerinin says 50'yi gemi bulunmaktadr.

lgili belgeseller
Islam: Empire of Faith I [1]

Kaynaklar
[1] http:/ / www. youtube. com/ watch?v=MH1CeEC-Ok8

Madde Kaynaklar ve Katkda Bulunanlar

189

Madde Kaynaklar ve Katkda Bulunanlar

Mezopotamya Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=11912504 Katkda bulunanlar: Anerka, Aniosgel, Apolas, Arinna'l, AvC99, Bermanya, Bdtl, Cat, Citrat, Denisutku, Dsmurat, Dnya vatanda, Dnenadam, Eldarion, Erdemsenol, Ersem97, Esc2003, Eref, Fagus, Gkhan, Grnmez KahraMAN, Hhheeeyyy, Katpatuka, Kibele, Kortayist, Krkzn, LandSCape, Levent, Lovehunter, Mach, Makedon, Math34, Melihsen, Merube 89, Metal Militia, Mimar77, Mrloki, Myrat, Noone, Noumenon, Ocean, Onurkayabasi, Oramar ova, RAMSES, Rapsar, Ruzgar, Rnesans, Sae1962, Skaratoz, Superyetkin, Takabeg, Tarkovsky, Tembelejderha, Thecivilian, Tuz, Ugur Basak, Vikiizer, Vitruvian, Xrazy, Yalhi, Yunusberkan, Zentuk, Zfr, grt, ncelemeelemani, 272 anonim dzenlemeler Portal:Din Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=12077073 Katkda bulunanlar: Ahzaryamed, Bambi'nin annesi, Batuhan Aksu, Beiktal48, CommonsDelinker, Drlp, Dnya vatanda, Emperyan, Iggydarsa, Kibele, Kriptocu, Osmanl98, Serhantr, Stultiwikia, Superyetkin, Vito Genovese, 2 anonim dzenlemeler brahim dinler Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=12103831 Katkda bulunanlar: Abuk SABUK, Erdemsenol, Erkistreet, Fuu, Kuz, Mach, Mehmet55, Rapsar, Sae1962, Snnkpln, Superyetkin, 25 anonim dzenlemeler Yahudilik Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=12103871 Katkda bulunanlar: Abravanel, Abuk SABUK, Ademdurdu, Ahzaryamed, Akdelik, Archimap, Arinna'l, Arne Saknussemm, Asties67, Azizkayihan, Bambi'nin annesi, Bcinar, Beaukarpo, Berkay0652, Bermanya, Byhewal, Cemyildiz, Cetinkaya, Cihadkayaduman, Citrat, Darkhorn, Dayanisma, Dbl2010, Delamorena, Dnya vatanda, Dnenadam, Eldarion, Eren.yasar, Erencexor, Eref, Feylesof eren, Filanca, Iggydarsa, Isparta, Kafarik, Katpatuka, Kharoon, Khutuck, Kibele, Klemantin, Kmoksy, Krkzn, Levent, Lighterside, Mach, Metal Militia, Methamphetamine, Mimar77, Mskyrider, Murtasa, Myrat, Nevit, Nihan, Noumenon, Oaktan, Oblomov, Oren neu dag, Pako, Rapsar, Reality006, Salamc, Schekinov Alexey Victorovich, Selkem, Sosyopat, Strider, Superyetkin, Takabeg, Tema, Tembelejderha, Tunca Can, Ugur Basak, Utku Tanrivere, Veritas-tr, Vikiizer, Vito Genovese, Wisdom, Xianbataar, Yabanc, Yok2504, Zentuk, Zfr, rk elma, azak, 169 anonim dzenlemeler Antisemitizm Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=11868262 Katkda bulunanlar: Ahzaryamed, AnL97, Bambi'nin annesi, Bcinar, Cansz, CommonsDelinker, Denisutku, Dnya vatanda, Fcn, Filanca, Iggydarsa, Jumong, Khutuck, Kibele, Kzl aman, Levent, Merube 89, Noumenon, OsmanRus, Ouzhan, Rapsar, Superyetkin, Takabeg, Tarih, Tema, Trkischer Junge, Vikiyazar, Vikiizer, Vitruvian, Xrazy, Yzkoc, Zfr, hsanjr, 38 anonim dzenlemeler Akenaz Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=11427150 Katkda bulunanlar: Ahzaryamed, Arinna'l, Cneyt Kambur, Dnya vatanda, Eldarion, Esc2003, Hedda Gabler (eski), Iggydarsa, Jewbask, Khutuck, Martianmister, Oblomov, Reality006, Simon Bolivar, Sosyopat, Superyetkin, Takabeg, Tanyel, Xrazy, 17 anonim dzenlemeler srail Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=12027873 Katkda bulunanlar: Absar, Abuk SABUK, Adamkadmon, Ahp, Akraqp, Alt-x, Anylai, Apolas, Apsuwara, Asties67, Ato, Aycan, Azizkayihan, Bahar, Baho12, Bambi'nin annesi, Bay palto, Bekiroflaz, Berkehanyazar55, Bermanya, Bilalokms, Blcksprt, Burakhuseyin, CN-07, Cat, Cekli829, Citrat, Cobija, CommonsDelinker, Cneyt Kambur, David viyya, Dbl2010, Delamorena, Denisutku, Dreamer, Drlp, Dsmurat, Dnya vatanda, Dnya ehirli, Dnenadam, E4024, ENGN GENLER, Ecr, Eldarion, Elfant, Elmacenderesi, EmsiMaMi, Erdemsenol, Esc2003, Espenika, Exe13, Eref, Fagus, Fedkad, Fuldennn, Gaare, Gfb cowboy, Graywolf, Gkhan, Gke Yrk, Happybabel, HaruNGs, Hasaydin, Hcagri, Hedda Gabler (eski), Hifcelik, Homonihilis, Ibrahim Dede, Iggydarsa, Jedox111, Jimqode, Kaanfrt, Kazma Penguen, Kelebilgi, Kevork Avakiyan, Khutuck, Kibele, Kisshak, Kleopatra, Kmoksy, Krkzn, Kural x, KureCewlik81, Levent, Lighterside, Londark, MEOGLOBAL, Mach, MaddyRockFan, Makedon, Martianmister, Mcagrisert, Mehmetkayamehmetkaya, Mesutsunduvac, Metal Militia, Milesbroke, Mimar77, Moeng, Mskyrider, Mtcanbay, Muhammedcimci, Munferit, Muratozek, Myrat, Noldu, Noumenon, Numbo3, Oblomov, Okmmjyygv, Olaan pheli, Olozer, OnBesHaziran, Ont, Orucilker, Ozgur.start, Ouzhan, Pinar, Poine, Powereffect, Rapsar, Ravages, Reality006, Renegade, SALiH, SaLiH, Sabri76, Sadrettin, Sarpertaze, Sayginer, Simon Bolivar, Sinatolga, Sionvadisi, Sleep, Solider, Solu-solu, Sunugur, Superyetkin, Superylmz, Tacci2023, Takabeg, Tanas96, Tarihi21, Tembelejderha, Terese14, The bro code, Tuleytula, Tuz, Trk Svarisi, Trkischer Junge, Ugur Basak, Uhg, Utku Tanrivere, Veta, Vicky Pallord, Vikiizer, Vito Genovese, Vitruvian, Volkan, Vugar 1981, Wisdom, Xanlx2, Xpugur, Yabanc, Yakusha, Yalhi, Yaar entrk, Yelmurat, Yeniler, Yesof, Yigido, Yigidomustafa58, Yugoer, Zest, Zeytincik, Zfr, terblbl, azak, lkerakbas, ncelemeelemani, nfoCan, 476 anonim dzenlemeler Sefarad Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=11864859 Katkda bulunanlar: Esc2003, Iggydarsa, Muallim Fatih, Oblomov, Qeremy, Reality006, Serta11, Takabeg, Ugur Basak, Universal Life, Vikiyazar, Wisdom, Xianbataar, Yzkoc, altay, ncelemeelemani, 39 anonim dzenlemeler Siyonizm Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=12108161 Katkda bulunanlar: Abuk SABUK, Ahmetfetih, Akraqp, Bcinar, Captain Bradley, Dnya vatanda, Dnenadam, EmsiMaMi, Erdemsenol, Eref, Filistinliyiz, Gke Yrk, Haymi, Hifcelik, Iggydarsa, Jewbask, Khutuck, Kibele, Komando12, Krawi, Kuzey, Makedon, Martianmister, Metal Militia, Mskyrider, Nosferat, Objektif olun, Oblomov, Ouzhan, Reality006, Salamc, Seksen iki yz krk be, Sionvadisi, Superyetkin, SvaroQ, Syrano, Takabeg, Tarih, Tatu4ever, Tema, Tembelejderha, Tuleytula, Vito Genovese, WZO, Yabanc, Yet, Zeytincik, ncelemeelemani, 89 anonim dzenlemeler Ta'anit Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=11874622 Katkda bulunanlar: Iggydarsa Kim Yahudidir? Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=11904730 Katkda bulunanlar: Iggydarsa, Milesbroke, Rapsar, Reality006, Stambouliote, Trkischer Junge, Xrazy, 2 anonim dzenlemeler Sinagog Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=11897358 Katkda bulunanlar: Abravanel, Abuk SABUK, Ahzaryamed, Akenethon, Dnya vatanda, Eldarion, Elmacenderesi, Hcagri, Iggydarsa, Kevork Avakiyan, Khutuck, Kmoksy, Mimar77, Mskyrider, Noumenon, Reality006, Sardur, Superyetkin, Vikiizer, Vitruvian, Wisdom, 21 anonim dzenlemeler Hristiyanlk Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=12037977 Katkda bulunanlar: Abdlhamit-i Slis, Absar, Abuk SABUK, Aldemir, Alper 98, Alperx, Aygulsebek, Bahar, Baris08, Beaukarpo, Bekiroflaz, Benne, Bloku ramiz, Brk32, Bdtl, Citrat, CnkALTDS, Darkhorn, Dbl2010, Dirimemat, Dreamer, Dnya vatanda, Dnenadam, Eldarion, Elwikipedista, Eray36, Erdemsenol, Erencexor, Ether, Fedkad, Fgenc, Filanca, Filozof, GAWB, GNeRaL, Giovannito, Gkhan, Gke Yrk, Hasan Sami Bolak, Hcagri, Hedda Gabler (eski), Hozro, Hristiyan, Hristiyannet, Ibrahim Dede, Isparta, Jesus turkey06, Katpatuka, Kharoon, Kibele, Kilimanjaro, Kirkurdu, Kmoksy, Krkzn, Krat Can alar, Levent, Lighterside, Loksandra, LuCKY, Mach, Manco Capac, Mbaran, Mehmet55, Melihsen, Merube 89, Metal Militia, Mez123, Mithridates, MorieCiX, Murataydemir193, Myrat, Nburak, Nosferat, Noumenon, Numbo3, Okar, Ongan, Rapsar, Rettelo, Sadrettin, Samsen, Salamc, Seksen iki yz krk be, Selkem, Semircik, Sevminar, SimounPetrus, Solider, Spas, Superyetkin, Takabeg, Taysin, Tema, Tembelejderha, Timwi, Tvarkytojas, Tyrael5, Tzeskch, Ugur Basak, Veritas-tr, Vikiizer, Vito Genovese, Vitruvian, Volkan, Vugar 1981, Weaver, Windows 2003, Wisdom, Xanlx2, Xrazy, Xrulerx, Yakamoz51, Yd.duru, Zcs, Zfr, Zohak, lkowski, ncelemeelemani, 463 anonim dzenlemeler sa Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=12087481 Katkda bulunanlar: 16, Abuk SABUK, Adrianinos, Ahzaryamed, Alienthedj, Altaz, Amfetamin, Apolas, Astrolog, Aykancv, Batuhan Erdoan, Bermanya, Bilgi Arayan, Bcrt, Caracas, Citrat, Daisijo, Dbl2010, Denisutku, Diagram, Doubatkuzeygney, Dnya vatanda, Dnenadam, Eldarion, Elmacenderesi, Emrah, Endazyar, Erdal Ronahi, Erkcan, Es semavi, Esc2003, Esenlik, Eref, Fedkad, Filanca, Goktr001, Greenpeacer, Gkhan, Hedda Gabler, Hristiyannet, Hypnosit, Iltever, Jatha, Jazzanova, Jesus turkey06, Kibele, Kirov Airship, Kornelyus, Krkzn, Kurulananfok, KuyumcuS, Kuz, Laukinming, Levent, Mach, Maderibeyza, Marcher, Melihsen, Metal Militia, Metamonster, Mmssms, Mskyrider, Muallim Fatih Erdem, Nikolaythefirst, Noctiluca, Noumenon, Oblomov, Oytun Yaln, Ouzhan, P.Antonio, Premature kadawra, Rapsar, Sae1962, Safaktunc, Sahibezzeman, Salihmetin, Stambouliote, Suatgultepe, Takabeg, Tarih, Tema, Tenar80, TheTime, Tuleytula, Tvarkytojas, Trkischer Junge, Ugur Basak, Ulubay, Veritas-tr, Vikiyazar, Vikiizer, Vitruvian, Wisdom, Wwtlf, Xan 88, Xanlx2, Yakamoz51, Zentuk, Zohak, azak, frit, ncelemeelemani, amil Demir, , 171 anonim dzenlemeler Pavlus Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=11917586 Katkda bulunanlar: 2ulus, Ahzaryamed, Aliska, Apolas, Arinna'l, BIYIKLI, Bambi'nin annesi, Dnya vatanda, Esenlik, Etrsk, Filanca, Girljedi, Kibele, Mskyrider, Murtasa, Supergirl, Tembelejderha, Tuleytula, Trelio, Veritas-tr, Vikiizer, Wisdom, 27 anonim dzenlemeler Meryem Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=11858011 Katkda bulunanlar: Absar, Abuk SABUK, Altaz, Guzelonlu, Iggydarsa, Levent, Rapsar, Simon Bolivar, Superyetkin, Tuleytula, Vito Genovese, 6 anonim dzenlemeler Mesih Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=12108549 Katkda bulunanlar: Abuk SABUK, Aguzer, Ahzaryamed, Altaz, Apolas, Benne, Benvewikilerim, Dnya vatanda, Emre Berk, Erlik.khan, Filanca, Gmerihy, Gkhan, Iggydarsa, Khutuck, Krkzn, Laukinming, Mach, Noumenon, Oblomov, Pinar, Rapsar, Takabeg, Tvarkytojas, Veritas-tr, Vikiizer, Yd.duru, Zfr, Zohak, 40 anonim dzenlemeler Protestanlk Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=12103832 Katkda bulunanlar: Abuk SABUK, Aliska, Azizesin, Bermanya, Calkan, Dbl2010, Dnya vatanda, Egemen, Eldarion, Elgifari, EligiuszJakimowicz, EmreDuran, Filanca, Giovannito, Hasan Sami Bolak, Hasan22, Heamsi, Hristiyannet, Khutuck, Kibele, Kirkurdu, Maderibeyza, Maltepekilisesi, Numbo3, Peterniels, Rapsar, Rodmank, Seksen iki yz krk be, Selkem, Takabeg, Tarih, Tarkovsky, Turusever, Ugur Basak, Vikiyazar, Vikiizer, Vito Genovese, apasap, 43 anonim dzenlemeler Katolik Kilisesi Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=11856246 Katkda bulunanlar: Absar, Abuk SABUK, Apolas, Bambi'nin annesi, Dnya vatanda, Eldarion, EmreDuran, Erdemsenol, Erturkerdal, Fatih civelek, Giovannito, Metal Militia, Noumenon, P.Antonio, Petrus samuel, Pill, Rapsar, Takabeg, Tarih, Tuleytula, Ugur Basak, Veritas-tr, Vikiyazar, Vikiizer, Vito Genovese, Wisdom, Xanlx2, Yalhi, Yzkoc, Zfr, 44 anonim dzenlemeler

Madde Kaynaklar ve Katkda Bulunanlar

Ortodoks Kilisesi Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=11902034 Katkda bulunanlar: Abuk SABUK, Apolas, Cekli829, Cguven, Dnya vatanda, Dnenadam, Eldarion, Erk, Fedkad, Giovannito, Kibele, Krkzn, Krmzbalklkz, Lighterside, MD, MEOGLOBAL, Noumenon, Ollios, P.Antonio, Pinar, Rapsar, Stambouliote, Takabeg, Ugur Basak, Vikiyazar, Vikiizer, Wisdom, Xanlx2, Yzkoc, 51 anonim dzenlemeler Ekmenik konsil Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=11670805 Katkda bulunanlar: Abuk SABUK, Berfu, Dirimemat, Dnya vatanda, Fatih civelek, Fgenc, Sezerpal, Suatgultepe, Takabeg, Tuleytula, Vikiizer, Yzkoc, 5 anonim dzenlemeler slam Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=12103545 Katkda bulunanlar: 03muro, 1986omar, 2ulus, Abcd004, Absar, Abuk SABUK, Adanakahini, Adrianinos, Ahmetan, Ahzaryamed, Aleyna m, Alifeyzullah, Alikan, Alkd, AlpFatih, Alperentunga, Amegro, Anerka, Aniosgel, AnL06, Archimedes, Aspero u, Att meunsel, Aykiri, BLERIF, Bambi'nin annesi, Benne, Beiktal48, Bilalokms, Bolivar, Brkaya, Bdtl, CamenTrk, Canakin98, Caracas, Cekli829, Cetinkaya, Cgrturka, Ciddeli, Citrat, Cobija, CommonsDelinker, Coriolis, Darkhorn, Dbl2010, Deepbluee26, Denisutku, DepressedMode, Dirimemat, Dreamer, Drgulcu, Dsmurat, Durkin, Dnya vatanda, Dnya ehirli, Dnenadam, Ebu Katada, Ekserji, Eldarion, Elmacenderesi, EmRaQH, Emincil, Emperyan, Emre Eyyub 25, Eray36, Erencexor, Erkin5144, Erol Srl, Ertunc 58, Erzurumlu Ylmaz, Es semavi, Esc2003, Eua59, Euthygenes, Eybabi, Eyiip.ercan, Fcn, Fdts, Fdyk, Ferhd.Mamuk, Figuranbob, Filanca, Fromedessa, Galibiblent, Garbino, Ggurbet, Giovannito, Goktr001, Gourukemu, Gkhan, HaruNGs, Hcagri, Hidayet akinci, Hiro Nakamura, Homonihilis, Huseyinagca, INCARA, Ibrahim Dede, Idikut, Jonturk35, Kanuni41, Katpatuka, Kemal K., Kevork Avakiyan, Khutuck, Kibele, Kirov Airship, Kmoksy, Korca, Kremlins, Krkzn, Kumul, Kunanbayev, Kurbagaa35, Kuz, Krat, Krat Can alar, Laikler, Levent, Lombaks, M3sl3m, Mach, Maderibeyza, Manco Capac, Martianmister, Mcenkhan, Mehmed82, Mehmetus, Mehmetyilmaz, Melihsen, Menikure, Merube 89, Metal Militia, Mic check, Mikubaru, Milesbroke, Mirzali, Moldflesh, MorieCiX, Mr.Yaldz, MrXenoquaten, Mskyrider, Muhakara, Myrat, Mzrak, Nazif LBEK, Nihan, Noctiluca, Nosferat, Noumenon, Numbo3, Objektifkarar, Okan RGN, Oksijen, Omer s, Ongan, Ont, Ozgurcan86, Ouzhan, Pinar, Qdin, Qwl, R44ree, Rapsar, Realistic, Reality006, SONSAVASCI, SaLiH, Sabri76, Sadrettin, Sae1962, Safaktunc, Sarsnt, Sayginer, Salamc, Scorpion tr, Seckin01, Seksen iki yz krk be, Semircik, Serkan etinkaya, Silsile, Sina odabasi, Solider, Sonsuzlugayolculuk, Sosyopat, Spas, Srhat, Stambouliote, Stray, Stultiwikia, Suayiptokac, Sunni arastirmaci, Superyetkin, Takabeg, Tarkovsky, Taysin, Tema, Toprakdeviren, Tottam100, Tubatuncak, Turkmuhafazakarlg, Uannis, Ugur Basak, UnicornuS, Usame21, Utku Tanrivere, Veritas-tr, Vikiizer, Vito Genovese, Vitruvian, Volkan, Vugar 1981, Warol05, Westnest, Xrazy, Xyzblood, Y.emre001, Yabanc, Yakamoz51, Yalhi, Yasinop, Ynkvrl, Yunus Emre44, Z860, Zaferreis, Zargi, Zeynep Kuu, Zfr, Zohak, apasap, zgn Kutlu, loveyougirl, lter01, ncelemeelemani, reli, slamisohbet, afak Gndz, amil Demir, 1007 anonim dzenlemeler Ehl-i Snnet Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=12103298 Katkda bulunanlar: Ahmetan, Alihansergi, AloneTuruk, Anerka, Bekiroflaz, Bermanya, Bcrt, Citrat, Delamorena, Drgulcu, Dnya vatanda, Ebu Katada, Eculum, Egek, Esc2003, Garbino, Hatelovin, Heamsi, Kafarik, KarCet, Kibele, Kimse, Koc61, Kubilayolak, Levent, Mach, Mbaran, Melihsen, Metal Militia, Mskyrider, Muhammet.alp, Muhteemocuk079, Myrat, Noumenon, Oblomov, Pasifik yob, Peregrinus, Rapsar, Remajesty, Senoleker, SrnMkr, Stultiwikia, Superyetkin, Takabeg, Ugur Basak, Utku Tanrivere, Vikiizer, Wikitrke, Zentuk, Zohak, l aslan, amil Demir, 199 anonim dzenlemeler ia Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=12004078 Katkda bulunanlar: 2607:F470:6:101:E9FA:F076:2EB7:D5AE, Abcd001, Abuk SABUK, Ademdurdu, Ahmetan, Akonyar, Algoriptimus, Alkd, Ashtuta, Astrolog, Avicenna90, Bekiroflaz, Boat, Bolivar, Bcrt, Cagan12, Cat, Citrat, CnkALTDS, Cobija, Dadash25, Dbl2010, Drgulcu, Dnya vatanda, Dnenadam, Ebu Katada, Eldarion, Emperyan, Erdem 67, Erhan49, Esc2003, Eua59, Euphemia, Fristol, GAWB, Gagamen, Gb76, Genosmanl, Guvenulu, Hakan Kay, Hasanbay, Hcagri, Heamsi, Homonihilis, Kavili, Kerem, Khutuck, Kibele, Kriptocu, Krkzn, Ktib, LandSCape, Levent, LuCKY, MEOGLOBAL, Mach, MecitT, Mehmethamza, Melihsen, Menikure, Metal Militia, Miralaynazim, Mskyrider, Mutlutopuz, Myrat, Nosferat, Noumenon, Obirmarka, Oguzhanpolat, PeacefulWarrior, Peregrinus, Polat76, Qizilbash, Qom u ask, Rapsar, Reality006, Sabri76, Salomonis, Salamc, Selkem, SidE, Superyetkin, Sympetrum, Syrano, Sleyman Habib, Takabeg, Tarih, Tarkovsky, Tema, Tuz, Trk Svarisi, Ugur Basak, Utku Tanrivere, Vese, Vito Genovese, Vitruvian, Yabanc, Yalhi, Yunus Emre44, Zafenatpena, Zaferreis, Zfr, limyolcusu, ncelemeelemani, 618 anonim dzenlemeler Hariciler Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=11869782 Katkda bulunanlar: Abuk SABUK, Dnenadam, Emperyan, Hcagri, Kalbim nefretim, LandSCape, Mzrak, Noumenon, Pinar, Simon Bolivar, Sralp, Takabeg, Vito Genovese, 32 anonim dzenlemeler Cebrl Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=12077779 Katkda bulunanlar: Ademdurdu, Aslanoglu, Asliturk, Bora, BGWARROR, Coolland, Ddenkel, Delamorena, Dire, Dr.tolga, Dnya vatanda, Eldarion, Emperyan, Erzurumlu brahim, Exact Team, Filanca, FoRSaKeN, Garbino, Gke Yrk, Hcagri, Kamer, Kibele, Levent, Maderibeyza, Mapamundi, Martianmister, Murtasa, Nihan, Noumenon, Numbo3, Rapsar, Sabri76, Sadrettin, Superyetkin, Takabeg, Ugur Basak, Vikiizer, Wickyw, Yakamoz51, Yalhi, Zohak, 52 anonim dzenlemeler Mikil Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=11286907 Katkda bulunanlar: Aslanoglu, Asliturk, Bobcats, BGWARROR, Dire, Dnya vatanda, Gkberkhn, Kumul, Murtasa, Nihan, Noumenon, Numbo3, Orhandogan, Rapsar, Sae1962, Takabeg, Ugur Basak, Vikiizer, Yigido, hsanjr, 34 anonim dzenlemeler srafil Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=11897219 Katkda bulunanlar: Aslanoglu, Asliturk, Bobcats, BGWARROR, Captain Bradley, Cfsenel, Denisutku, Dire, Dnya vatanda, Eldarion, Genosmanl, Guttsay, Hcagri, Levent, Muhteemocuk079, Myrat, Noumenon, Sae1962, Takabeg, Vitruvian, Zfr, Zohak, 31 anonim dzenlemeler Azrail Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=12005085 Katkda bulunanlar: AZRAIL !9, Ahzaryamed, Aliska, Aslanoglu, Asliturk, Atasoyuirfan8, BGWARROR, Citrat, Ddenkel, Dire, Dnya vatanda, Eldarion, Eitmen Mahmut, Hans abey, Kibele, Levent, Levent14, Lorga, Maderibeyza, Melihsen, Metal Militia, MrXenoquaten, Muallim Fatih Erdem, Noumenon, Ravages, Redstone, Salamc, Stambouliote, Takabeg, Umut.A, Vikiizer, Vito Genovese, Wisdom, Xrazy, Yaar entrk, Yuemef, Zentuk, Zohak, 38 anonim dzenlemeler slam tarihi Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=12097434 Katkda bulunanlar: Absar, Abuk SABUK, Ahmars, Alihaydar, Avsub, Bilalokms, Bsrnr, Citrat, CnkALTDS, DeBRo, Delamorena, Depakin, Dorothe, Dnenadam, Eldarion, Emperyan, Ferhat 72, Garbino, Gkhan, Hok'ta, Ibrahim Dede, Kibele, Korkusuz6161, Kumul, Levent, Leylvennehar, M e o, MEOGLOBAL, Mach, Maderibeyza, Math34, Mehmet0101, Metal Militia, Myrat, Nosferat, Noumenon, Objektifkarar, Oguzhancelimli, Okar, Piyade13, Rapsar, Sadrettin, Sayginer, Sl, Sleyman Habib, Takabeg, Tarih, Tarihvemedeniyet, Tema, Ugur Basak, Utku Tanrivere, Vay, Vikiizer, Vito Genovese, Vitruvian, Vugar 1981, Zfr, hsanjr, ncelemeelemani, 234 anonim dzenlemeler

190

Resim Kaynaklar, Lisanslar ve Katkda Bulunanlar

191

Resim Kaynaklar, Lisanslar ve Katkda Bulunanlar

Dosya:Mesopotamia.PNG Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Mesopotamia.PNG Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: DenghiComm, Electionworld, Mahahahaneapneap, Zoeperkoe, 1 anonim dzenlemeler Dosya:Bearded man Uruk Louvre AO5718.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Bearded_man_Uruk_Louvre_AO5718.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: User:Jastrow Dosya:Akkadian victory stele Louvre Sb2.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Akkadian_victory_stele_Louvre_Sb2.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: User:Jastrow Dosya:Code-de-Hammurabi-1.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Code-de-Hammurabi-1.jpg Lisans: Creative Commons Attribution-Sharealike 2.0 Katkda bulunanlar: User:Rama Dosya:Tiglath-Pileser III Nimrud Louvre AO19853.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Tiglath-Pileser_III_Nimrud_Louvre_AO19853.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: User:Jastrow Resim:Meher Baba six religions.png Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Meher_Baba_six_religions.png Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Cott12 Resim:Allah.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Allah.svg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Adelbrecht, Bennylin, Holek, Lionel Allorge, McZusatz, Ttog, Wst, Zapyon, 19 anonim dzenlemeler Resim:Aum.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Aum.svg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Davin7, Durga, Exact, Krnerbrtchen, Luckas Blade, Markuba54, Melian, Umbreon126, VIGNERON, W!B:, Wilfredor, , 5 anonim dzenlemeler Resim:WIKIMONAIE.png Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:WIKIMONAIE.png Lisans: GNU Free Documentation License Katkda bulunanlar: User:MG Resim:Ouroboros.png Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Ouroboros.png Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: User:Ihcoyc Dosya:Clipboard.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Clipboard.svg Lisans: GNU General Public License Katkda bulunanlar: Tkgd2007 Dosya:Vatican StPaul Statue.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Vatican_StPaul_Statue.jpg Lisans: Creative Commons Attribution-Sharealike 2.5 Katkda bulunanlar: user:AngMoKio Resim:Wikipe-tan_cropped.png Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Wikipe-tan_cropped.png Lisans: GNU Free Documentation License Katkda bulunanlar: Zzyzx11 Resim:Open book 01.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Open_book_01.svg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: OpenClipart Resim:Musical note nicu bucule 01.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Musical_note_nicu_bucule_01.svg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: nicu bucule Resim:Video-x-generic.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Video-x-generic.svg Lisans: bilinmiyor Katkda bulunanlar: The people from the Tango! project Resim:P culture.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:P_culture.svg Lisans: GNU Free Documentation License Katkda bulunanlar: Abbedabb, Badseed, Booyabazooka, Juiced lemon, Palosirkka, Rocket000, Zorlot, 2 anonim dzenlemeler Resim:Wikinews-logo.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Wikinews-logo.svg Lisans: logo Katkda bulunanlar: Vectorized by Simon 01:05, 2 August 2006 (UTC) Updated by Time3000 17 April 2007 to use official Wikinews colours and appear correctly on dark backgrounds. Originally uploaded by Simon. Resim:Wikiquote-logo.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Wikiquote-logo.svg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: -xfi-, Dbc334, Doodledoo, Elian, Guillom, Jeffq, Krinkle, Maderibeyza, Majorly, Nishkid64, RedCoat, Rei-artur, Rocket000, 11 anonim dzenlemeler Resim:Commons-logo.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Commons-logo.svg Lisans: logo Katkda bulunanlar: SVG version was created by User:Grunt and cleaned up by 3247, based on the earlier PNG version, created by Reidab. Resim:Wikisource-logo.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Wikisource-logo.svg Lisans: logo Katkda bulunanlar: Guillom, Jarekt, MichaelMaggs, NielsF, Rei-artur, Rocket000 Resim:Wikibooks-logo.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Wikibooks-logo.svg Lisans: logo Katkda bulunanlar: User:Bastique, User:Ramac et al. Resim:Christian cross.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Christian_cross.svg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: AnonMoos, Boris23, Davepape, Herbythyme, Huhsunqu, Krinkle, Mentifisto, Murraytheb, Ratarsed, Wst, XalD, Zigeuner, 28 anonim dzenlemeler Resim:Dharma wheel 1.png Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Dharma_wheel_1.png Lisans: GNU General Public License Katkda bulunanlar: BrokenSphere, Imz, Inkwina, Nat Krause, Wst, 1 anonim dzenlemeler Resim:Faravahar.png Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Faravahar.png Lisans: GNU Free Documentation License Katkda bulunanlar: AnonMoos, Ch1902, Conscious, Dbc334, Gryffindor, Kintetsubuffalo, McZusatz, Nichalp, RockMFR, Romanm, Splette, Umherirrender, ZxxZxxZ, 1 anonim dzenlemeler Resim:Standing_Bodhisattva_Gandhara_Musee_Guimet.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Standing_Bodhisattva_Gandhara_Musee_Guimet.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Amada44, Ekabhishek, Green fr, Ismoon, Kilom691, Phg, Tengu800, Wiki-uk, 1 anonim dzenlemeler Resim:Star of David.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Star_of_David.svg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Zscout370 Resim:Sri Yantra 256bw.gif Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Sri_Yantra_256bw.gif Lisans: Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported Katkda bulunanlar: N.Manytchkine Resim:HinduSwastika.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:HinduSwastika.svg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: User:Masturbius Resim:Hands of God and Adam.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Hands_of_God_and_Adam.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Aavindraa, Amandajm, Davepape, Erik Warmelink, G.dallorto, Man vyi, Mattes, Sailko, Skipjack, TTaylor, Wst, 3 anonim dzenlemeler Resim:Dreadlocked rasta.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Dreadlocked_rasta.jpg Lisans: GNU Free Documentation License Katkda bulunanlar: Bab-a-lot, Chamaeleon, Hailey C. Shannon, Nicor, Yarl Dosya:Abraham Dharma.png Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Abraham_Dharma.png Lisans: GNU Free Documentation License Katkda bulunanlar: AnonMoos, Beland, Bjarki S, Dbachmann, Disposable.Heroes, Jmabel, Khny, Liftarn, Mogelzahn, 2 anonim dzenlemeler Dosya:Judaica.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Judaica.jpg Lisans: Creative Commons Attribution 2.5 Katkda bulunanlar: Original uploader was Gilabrand at en.wikipedia Image:Star of David.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Star_of_David.svg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Zscout370 Dosya:ReformJewishService.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:ReformJewishService.jpg Lisans: Copyrighted free use Katkda bulunanlar: Chesdovi, DMacks, G.dallorto, Olve Utne, 1 anonim dzenlemeler Dosya:YemeniJew1914.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:YemeniJew1914.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Hystrix, Netanel h, Olve Utne, Tomer T, 1 , anonim dzenlemeler Dosya:Shabbat Challos.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Shabbat_Challos.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: User:Yoninah Dosya:Jerusalemsukkas.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Jerusalemsukkas.jpg Lisans: Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported Katkda bulunanlar: Muu-karhu, Yoninah, 1 , anonim dzenlemeler Dosya:Gottlieb-Jews Praying in the Synagogue on Yom Kippur.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Gottlieb-Jews_Praying_in_the_Synagogue_on_Yom_Kippur.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Berrucomons, Docu, Dr. Marcus Gossler, G.dallorto, Grendelkhan, Gryffindor, Gveret Tered, Husky, Ingolfson, Javierme, Jon Harald Sby, Kpalion, Ksinnott, Mattes, Metzujan, Olivier2, Petr K, Ranveig, Semnoz, Talmoryair, Wst, Zirland, 7 ,anonim dzenlemeler Dosya:Jerusalem Purim street scene.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Jerusalem_Purim_street_scene.jpg Lisans: Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported Katkda bulunanlar: Gveret Tered, Infrogmation, Thelmadatter, Yoninah, 4 anonim dzenlemeler Dosya:SPAmster.JPG Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:SPAmster.JPG Lisans: GNU Free Documentation License Katkda bulunanlar: Ilse@, Olve Utne, Dosya:Duraeuropa-1-.gif Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Duraeuropa-1-.gif Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Alaniaris, Bontenbal, G.dallorto, Jappalang, Marsyas, Richard Arthur Norton (1958- ), Udimu, Vissarion

Resim Kaynaklar, Lisanslar ve Katkda Bulunanlar

Dosya:Western wall jerusalem night.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Western_wall_jerusalem_night.jpg Lisans: Creative Commons Attribution 2.0 Katkda bulunanlar: Wayne McLean ( jgritz) Dosya:Torah and jad.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Torah_and_jad.jpg Lisans: Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported Katkda bulunanlar: Dovi, Evercat, G.dallorto, Lotse, Merlin, Slav, The Evil IP address, Wutsje, 5 , anonim dzenlemeler Dosya:KnesetEliyahooSynagogue.JPG Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:KnesetEliyahooSynagogue.JPG Lisans: Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported Katkda bulunanlar: Conew Dosya:Bookcover-1880-Marr-German uber Juden.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Bookcover-1880-Marr-German_uber_Juden.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Achird, Heurtelions, Infrogmation, Jdsteakley, Man vyi, Snowdog Dosya:1889_French_election_poster_for_antisemitic_candidate_Adolphe_Willette.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:1889_French_election_poster_for_antisemitic_candidate_Adolphe_Willette.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Ahbon?, Alykkr, AnonMoos, Bohme, ChrisDHDR, DragonflySixtyseven, Humus sapiens, INeverCry, Infrogmation, J 1982, JJ Georges, Jaranda, Kenmayer, Mu, Mutter Erde, O2, Tangopaso, Trelio, Wolfmann, 2 anonim dzenlemeler Dosya:Nazi Anti-Semitic Propaganda by David Shankbone.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Nazi_Anti-Semitic_Propaganda_by_David_Shankbone.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: David Shankbone Dosya:Flag of the United States.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Flag_of_the_United_States.svg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Dbenbenn, Zscout370, Jacobolus, Indolences, Technion. Dosya:Flag of Israel.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Flag_of_Israel.svg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: The Provisional Council of State Proclamation of the Flag of the State of Israel of 25 Tishrei 5709 (28 October 1948) provides the official specification for the design of the Israeli flag. The color of the Magen David and the stripes of the Israeli flag is not precisely specified by the above legislation. The color depicted in the current version of the image is typical of flags used in Israel today, although individual flags can and do vary. The flag legislation officially specifies dimensions of 220 cm 160 cm. However, the sizes of actual flags vary (although the aspect ratio is usually retained). Resim:Flag of Europe.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Flag_of_Europe.svg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: User:Verdy p, User:-xfi-, User:Paddu, User:Nightstallion, User:Funakoshi, User:Jeltz, User:Dbenbenn, User:Zscout370 Resim:Flag of Russia.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Flag_of_Russia.svg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Zscout370 Resim:Flag of Spain.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Flag_of_Spain.svg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Pedro A. Gracia Fajardo, escudo de Manual de Imagen Institucional de la Administracin General del Estado Dosya:Flag of Argentina.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Flag_of_Argentina.svg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Government of Argentina (vector graphics by Dbenbenn) Resim:Flag of Germany.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Flag_of_Germany.svg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: User:Madden, User:SKopp Resim:Flag of South Africa.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Flag_of_South_Africa.svg Lisans: bilinmiyor Katkda bulunanlar: Adriaan, Anime Addict AA, AnonMoos, BRUTE, Daemonic Kangaroo, Dnik, Duduziq, Dzordzm, Fry1989, Homo lupus, Jappalang, Juliancolton, Kam Solusar, Klemen Kocjancic, Klymene, Lexxyy, Mahahahaneapneap, Manuelt15, Moviedefender, NeverDoING, Ninane, Poznaniak, Przemub, SKopp, Sarang, ThePCKid, ThomasPusch, Tvdm, Ultratomio, Vzb83, Zscout370, 35 anonim dzenlemeler Dosya:Question book-4.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Question_book-4.svg Lisans: GNU Free Documentation License Katkda bulunanlar: Tkgd2007 Dosya:Coat of arms of Israel.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Coat_of_arms_of_Israel.svg Lisans: bilinmiyor Katkda bulunanlar: Dosya:LocationIsrael.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:LocationIsrael.svg Lisans: Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported Katkda bulunanlar: User:Vardion Dosya:Increase2.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Increase2.svg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Sarang Dosya:Loudspeaker.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Loudspeaker.svg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Bayo, Gmaxwell, Gnosygnu, Husky, Iamunknown, Mirithing, Myself488, Nethac DIU, Omegatron, Rocket000, Shanmugamp7, The Evil IP address, Wouterhagens, 22 anonim dzenlemeler Dosya:Filistin BM Paylasim Plani.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Filistin_BM_Paylasim_Plani.jpg Lisans: GNU Free Documentation License Katkda bulunanlar: Original uploader was Abuk78 at tr.wikipedia Dosya:eria Nehri.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:eria_Nehri.jpg Lisans: bilinmiyor Katkda bulunanlar: Kullanc:Abuk SABUK Dosya:West_Bank_&_Gaza_Map_2007_(Settlements).png Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:West_Bank_&_Gaza_Map_2007_(Settlements).png Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: User:HowardMorland Dosya:Israel-flag01.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Israel-flag01.jpg Lisans: GNU Free Documentation License Katkda bulunanlar: MathKnight and Zachi Evenor Dosya:Knesset.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Knesset.jpg Lisans: Creative Commons Attribution 2.0 Katkda bulunanlar: James Emery from Douglasville, United States Dosya:Bursa05.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Bursa05.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Bukvoed, Ori~, Talmoryair, Ynhockey Dosya:Mikve naiad1.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Mikve_naiad1.jpg Lisans: GNU Free Documentation License Katkda bulunanlar: Original uploader was Daniel Ventura at he.wikipedia Dosya:Ruins of the Ancient Synagogue at Bar'am.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Ruins_of_the_Ancient_Synagogue_at_Bar'am.jpg Lisans: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0 Katkda bulunanlar: MASQUERAID Dosya:BialyBimah.JPG Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:BialyBimah.JPG Lisans: Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported Katkda bulunanlar: Juda S. Engelmayer Dosya:acut synagoga 08.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:acut_synagoga_08.jpg Lisans: Creative Commons Attribution-Sharealike 2.5 Katkda bulunanlar: Jarosaw Ratajczyk Dosya:Belz World Center Inside.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Belz_World_Center_Inside.jpg Lisans: GNU Free Documentation License Katkda bulunanlar: Chesdovi, Conscious, Netanel h, Sheynhertz-Unbayg, Dosya:Berlin Neue Synagoge Innenansicht BusB.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Berlin_Neue_Synagoge_Innenansicht_BusB.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Gryffindor, ONAR, Pmsyyz, Takabeg, TomAlt Image:Berlin Neue Synagoge 2005.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Berlin_Neue_Synagoge_2005.jpg Lisans: Creative Commons Attribution 3.0 Katkda bulunanlar: Photo: Andreas Praefcke Image:Moscow Choral Synagogue.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Moscow_Choral_Synagogue.jpg Lisans: Free Art License Katkda bulunanlar: Mikhail Yakovlev Image:EsnogaAmsterdam.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:EsnogaAmsterdam.jpg Lisans: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0 Katkda bulunanlar: Massimo Catarinella Image:Great Synagogue Plzen CZ general view.JPG Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Great_Synagogue_Plzen_CZ_general_view.JPG Lisans: GNU Free Documentation License Katkda bulunanlar: User:Miaow Miaow Image:Frankfurt Hauptsynagoge 1885.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Frankfurt_Hauptsynagoge_1885.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: BlackIceNRW, FLLL, Flibbertigibbet, Melkom, T.h., 1 anonim dzenlemeler Image:Kln synagoge pano.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Kln_synagoge_pano.jpg Lisans: Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported Katkda bulunanlar: Hans Peter Schaefer, http://www.reserv-a-rt.de Image:Lesko synagoga.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Lesko_synagoga.jpg Lisans: Creative Commons Attribution-Sharealike 2.5 Katkda bulunanlar: Taken by Pibwl Image:Besht Shul1 Medzhibozh.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Besht_Shul1_Medzhibozh.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Butko, Chesdovi, Klezmer, Zsero, 2 anonim dzenlemeler Image:Synagoge auf Gelaende der Universtaet Tel Aviv.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Synagoge_auf_Gelaende_der_Universtaet_Tel_Aviv.jpg Lisans: Creative Commons Attribution 2.0 Katkda bulunanlar: campsmum / Patrick Jayne and Thomas Image:Kherson-Synagogue01.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Kherson-Synagogue01.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Olaffpomona

192

Resim Kaynaklar, Lisanslar ve Katkda Bulunanlar

image:Istanbul_Ashkenazi_Sinagogue_Interior.JPG Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Istanbul_Ashkenazi_Sinagogue_Interior.JPG Lisans: Creative Commons Attribution-Sharealike 2.5 Katkda bulunanlar: Alaexis Dosya:Thebible33.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Thebible33.jpg Lisans: GNU Free Documentation License Katkda bulunanlar: Original uploader was Issagm at en.wikipedia Dosya:Christ pantocrator daphne1090-1100.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Christ_pantocrator_daphne1090-1100.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Bremond, Djampa, G.dallorto, Gryffindor, Magadan, Man vyi, Mike.lifeguard, Santana-freitas, Shakko, Tlusa, Tsui, 1 anonim dzenlemeler Dosya:Hagiasophia-christ.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Hagiasophia-christ.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: AndreasPraefcke, Bogdan, Fabartus, G.dallorto, Gryffindor, Herbythyme, Jurema Oliveira, Neuceu, Thuresson, Wst, 3 anonim dzenlemeler Dosya:Luther46c.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Luther46c.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Aavindraa, CTSWyneken, David Levy, Hahnchen, Ixfd64, Jdcollins13, Joakao, M0tty, Rosenzweig, Schmelzle, Shakko, Shizhao, Wst, 3 anonim dzenlemeler Image:Broom icon.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Broom_icon.svg Lisans: GNU General Public License Katkda bulunanlar: Bayo, Booyabazooka, Davepape, Dcoetzee, Herbythyme, Ilmari Karonen, Javierme, Rocket000, The Evil IP address, 11 anonim dzenlemeler Dosya:Christus Ravenna Mosaic.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Christus_Ravenna_Mosaic.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Original uploader was Aiden at en.wikipedia Later versions were uploaded by Bilanovic, Gogo Dodo at en.wikipedia. Dosya:Mary16thC.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Mary16thC.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Concord, Koryakov Yuri, Kostisl, THEN WHO WAS PHONE?, Wp, Wst, 4 anonim dzenlemeler Dosya:Commons-logo.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Commons-logo.svg Lisans: logo Katkda bulunanlar: SVG version was created by User:Grunt and cleaned up by 3247, based on the earlier PNG version, created by Reidab. Resim:Mosque.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Mosque.svg Lisans: Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported Katkda bulunanlar: MesserWoland Image:Book important.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Book_important.svg Lisans: GNU Free Documentation License Katkda bulunanlar: darklama Resim:PaulusTarsus LKANRW.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:PaulusTarsus_LKANRW.jpg Lisans: Creative Commons Attribution-Sharealike 2.0 Katkda bulunanlar: LKA NRW Dosya:The Last Judgement. Jean Cousin..jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:The_Last_Judgement._Jean_Cousin..jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Jean Cousin the Younger, also called Jehan Cousin Le Jeune (lived c. 15221595). Dosya:Hadhrat Mirza Ghulam Ahmad2.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Hadhrat_Mirza_Ghulam_Ahmad2.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Markazan-e-Tasaweer Dosya:046CupolaSPietro.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:046CupolaSPietro.jpg Lisans: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0 Katkda bulunanlar: MarkusMark Image:Emblem of the Papacy SE.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Emblem_of_the_Papacy_SE.svg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Cronholm144 created this image using a file by User:Hautala - File:Emblem of Vatican City State.svg, who had created his file using PD art from Open Clip Art Library and uploaded on 13 July 2006. User talk:F l a n k e r uploaded this version on 19 January 2007. Image:Coat of arms of the Vatican City.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Coat_of_arms_of_the_Vatican_City.svg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Cronholm144 created this image using a file by User:Hautala - File:Emblem of Vatican City State.svg, who had created his file using PD art from Open Clip Art Library and uploaded on 13 July 2006. User talk:F l a n k e r uploaded this version on 12 December, 2007. The original design is attributed to the Vatican City in Rome and an unknown artist. Dosya:Portal.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Portal.svg Lisans: Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported Katkda bulunanlar: Portal.svg: Pepetps derivative work: Bitplane (talk) Dosya:Catholic population.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Catholic_population.svg Lisans: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0 Katkda bulunanlar: Fibonacci (talk) Dosya:Ortodoks.gif Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Ortodoks.gif Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Original uploader was Giovannito at tr.wikipedia Dosya:Orthodoxcross.png Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Orthodoxcross.png Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Erk dosya:Orthodoxy by Country.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Orthodoxy_by_Country.svg Lisans: Creative Commons Zero Katkda bulunanlar: [talk]. Original uploader was Lanternix at en.wikipedia Dosya:ChristianityBranches.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:ChristianityBranches.svg Lisans: GNU Free Documentation License Katkda bulunanlar: Americophile, AnonMoos, Initgraph, Koavf, Lanternix, RCarmine, Rafy, Ras67, Rursus, Sebastian Gay, Seraphim100, Stevertigo (usurped), Thomb, Twinsday, WillBildUnion, Wst, 22 anonim dzenlemeler Dosya:Scisms and their Councils.PNG Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Scisms_and_their_Councils.PNG Lisans: bilinmiyor Katkda bulunanlar: Dosya:Allah-eser-green.png Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Allah-eser-green.png Lisans: GNU Free Documentation License Katkda bulunanlar: Enzuru edited it Dosya:Kaaba mirror edit jj.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Kaaba_mirror_edit_jj.jpg Lisans: bilinmiyor Katkda bulunanlar: edited by jjron Dosya:Maghribi script sura 5.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Maghribi_script_sura_5.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Baba66, Diaa abdelmoneim, Erutuon, Grenavitar, Hakeem.gadi, 1 anonim dzenlemeler Dosya:FirstSurahKoran.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:FirstSurahKoran.jpg Lisans: bilinmiyor Katkda bulunanlar: Baba66, Bestiasonica, Calliopejen1, Cirt, Dbachmann, Denniss, FordPrefect42, Grenavitar, Izehar, Johnbod, Kintetsubuffalo, Matanya, Meno25, Neukoln, Ras67, Wouterhagens, 15 anonim dzenlemeler Dosya:Opened Qur'an.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Opened_Qur'an.jpg Lisans: Creative Commons Attribution 2.0 Katkda bulunanlar: Flickr.com user " el7bara" Dosya:Dcp7323-Edirne-Eski Camii Allah.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Dcp7323-Edirne-Eski_Camii_Allah.svg Lisans: Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported Katkda bulunanlar: Nevit Dilmen Dosya:Age of Caliphs-tr.png Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Age_of_Caliphs-tr.png Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: United States of America federal government Dosya:Allah-eser.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Allah-eser.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Original uploader was Aminz at en.wikipedia (Original text : Ottoman turkish artist Hfz Osman (1642-1698)) Dosya:Siyer-i Nebi 298a.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Siyer-i_Nebi_298a.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Cempedak, Cirt, Elonka, Grenavitar, Gryffindor, Hekerui, Johnbod, LX, Nagy, Nard the Bard, Otterathome, Salmandk, Shakko, Smfaisalabbas, TheDJ, Trelio, 12 anonim dzenlemeler Dosya:Qur'an_4475.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Qur'an_4475.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: See Description. Dosya:Dua.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Dua.jpg Lisans: bilinmiyor Katkda bulunanlar: Mach, Xyzblood Dosya:Shahada.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Shahada.svg Lisans: GNU Free Documentation License Katkda bulunanlar: Adelbrecht, AnonMoos, Eyrian, Homo lupus, OsamaK, Ranveig, Dosya:Evstafiev-chechnya-prayer2.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Evstafiev-chechnya-prayer2.jpg Lisans: Creative Commons Attribution-Sharealike 2.5 Katkda bulunanlar: User:Evstafiev Dosya:Kabaa.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Kabaa.jpg Lisans: Creative Commons Attribution 2.0 Katkda bulunanlar: "Al-Fassam" Original uploader was Irishpunktom at en.wikipedia Dosya:Ramadan Dinner 2005-11-07.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Ramadan_Dinner_2005-11-07.jpg Lisans: Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported Katkda bulunanlar: Otto J. Simon Dosya:Muslims schools.png Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Muslims_schools.png Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: TheGreenEditor Dosya:Meshed ali usnavy (PD).jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Meshed_ali_usnavy_(PD).jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: U.S. Navy photo by Photographer's Mate 1st Class Arlo K. Abrahamson. Dosya:Dhulfiqar.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Dhulfiqar.svg Lisans: Creative Commons Zero Katkda bulunanlar: Myself Dosya:Dhikr Rifa-iyya.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Dhikr_Rifa-iyya.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Wowa, ZxxZxxZ

193

Resim Kaynaklar, Lisanslar ve Katkda Bulunanlar

Dosya:Islam by country.png Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Islam_by_country.png Lisans: GNU Free Documentation License Katkda bulunanlar: Baba66, Bjarki S, Cwbm (commons), Dbachmann, Denisutku, Denniss, Hibernian, Koavf, MacedonianBoy, Maphobbyist, Mediatus, Nicolay Sidorov, Sercan.ergn, Timeshifter, Trelio, 3 anonim dzenlemeler Dosya:Lunar eclipse al-Biruni.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Lunar_eclipse_al-Biruni.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: ComputerHotline, Jahongard, Laurascudder, Leinad-Z, Lotse, Mdd, YusuF, ZxxZxxZ Dosya:Cheshm manuscript.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Cheshm_manuscript.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Infrogmation, Shakko, Urban, 2 anonim dzenlemeler Dosya:Al-Jazari Automata 1205.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Al-Jazari_Automata_1205.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Aziz1005, Calame, Dsmdgold, GDK, JMCC1, Johnbod, MHM55, Mdd, ZxxZxxZ, 3 anonim dzenlemeler Dosya:Selimiye Mosque, Dome.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Selimiye_Mosque,_Dome.jpg Lisans: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0 Katkda bulunanlar: Edelseider, Ekabhishek, G.dallorto, Look2See1, Murdjo, Olivier2, Pitert, Tomia, 1 anonim dzenlemeler Dosya:Story of Mejnun - in wilderness.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Story_of_Mejnun_-_in_wilderness.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Fabienkhan, Grenavitar, Meno25, ZxxZxxZ, 1 anonim dzenlemeler Dosya:Patio Arrayanes.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Patio_Arrayanes.jpg Lisans: GNU Free Documentation License Katkda bulunanlar: Ra-smit Dosya:SultanAhmetMosqueCourtyard.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:SultanAhmetMosqueCourtyard.jpg Lisans: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0 Katkda bulunanlar: Edal Anton Lefterov Dosya:Madhhab Map2.png Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Madhhab_Map2.png Lisans: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0 Katkda bulunanlar: Ghibar Dosya:Basmala.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Basmala.svg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: AnonMoos, Baba66, Cirt, Escondites, Ruy Pugliesi, Wst, 11 , anonim dzenlemeler Dosya:Mola_Ali.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Mola_Ali.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Ashrf1979, Jarekt, Krinkle, LX, M7S6M, Mekti, Mike Rosoft, Rubin16, Tehraneess, Vago, ZxxZxxZ, 7 anonim dzenlemeler Dosya:Shi'i talismanic piece.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Shi'i_talismanic_piece.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Unknown Calligrapher Dosya:Ambox scales.svg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Ambox_scales.svg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: penubag and Tkgd2007 (scales image) Image:Gabriel byzantine.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Gabriel_byzantine.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Unknoun, Byzantine Dosya:Irakischer Maler um 1280 001.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Irakischer_Maler_um_1280_001.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Azdi80, Aziz1005, Calame, Emijrp, Gryffindor, Johnbod, Shakko, Wst, ZxxZxxZ, 1 anonim dzenlemeler

194

Lisans

195

Lisans
Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported //creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/